EKMEN FETH

P.A. KROPOTKIN

Pyotr Alekseyevi Kropotkin: Rusya'nn yzylmzn eiinde yetitirdii simgesel nitelikte bir kiilik... Knyaz'rrikovi ve dneminin en radikal sol teorisyenlerinden biri; isyanc, ateist, silahl anarist devrim yanls ve btn yaamyla, en yksek ahlak ilkelerine ve Hristiyan ahlak ilkelerine dayal bir hayatn mmkn olabileceini kantlam bir insan; ykmann, yerle bir etmenin peygamberi ve toplumbilim, doa bilimleri ve etikann uyumlu birleimini salamaya alan bir bilgin.

1842 ylnda Moskova'da dodu. (1) ocukluk ve genlik yllar bir anarist devrimcinin frtnal yaamnn habercisi olmaktan ok uzakt. Yine de "evrensel vicdan", ac eken on milyonlarca insandan dolay duyulan "sululuk duygusu", aile kitaplnn sessiz ortamnda Plutarkhos okumalar, "tarihe ilgi duymak" gibi XIX. yzyl "Rus ocuklar"na zg dnsel motifler, Petropavlosk zindannn da, muhaceretin de ve nihayet devrimin Petrograd'nn da habercisiydiler. 1857 ylnda Rusya mparatorluunun ayrcalkl bir askeri okulu olan Pajeskiy Korpus'a girdi Kropotkin ve stn yetenekleriyle ksa srede okulun en parlak

rencileri arasnda ne kt. nce, "byk reformlar"n yaratt hava, ardndan hkmet uygulamalarnn yaratt hayal krkl Kropotkin'in kiiliinin oluumunda ok etkili oldu. ayet toplumsal dnmler Rus gerekliine yedirile yedirile gerekletirilebilseydi, gelecein anaristi belki de bambaka bir yaam srdrecek ve Kropotkin nemli bir devlet adam, yasa yapc, reformcu olacakt. 1862 ylnda Korpus'u bitirince, nemli kiilerle yakn akrabal ve bizzat arn iltifatlarna mazhar olmu bir kii olarak, Petersburg'daki muhafz alaylarndan birine girerek kendine parlak bir kariyer yapabilecekken, Kropotkin bambaka bir yol seti kendine. Sosyete toplantlarn, gz kamatrc balolar bir yana brakp Sibirya yollarna dt ve Amur boylarndaki Kazak birliklerinden birine girdi. Dou Sibirya'nn bakenti rkutsk o dnemlerde, nl devlet adam N.N. Muravyev'in nclnde ve ilerici gen subaylarn ve aydnlarn katklaryla oluturulan Amur grubunun, mevcut toplumsal yap ve kurumlarn yeniden yaplandrlmas konusundaki geni kapsaml planlarna sahne oluyordu. Kropotkin burada N.N. Muravyev'in verdii zel grevle, ok ksa srecek olan devlet memurluu kariyerine balad. Kropotkin reform almalarna aktif olarak katld, srgn ve hapis cezalar sistemine ve yerel ynetim sistemine deiiklikler getiren projeler hazrlad. Yine bu yllarda Kropotkin Amur blgesinde ve Manurya'da gezilere kt ve bu blgelere ilikin corafi kaytlar tutan ilk Rus aratrmac oldu. 6O'l yllarn ortalarna doru Sibirya'da toplumsal koullar deimeye balad. Tasarlanan reformlar merkezi hkmete ok ciddi budamalara urad, giderek devlet aygtnn hantall da buna eklenince reform tasarlar

bsbtn ortadan kalkt. 1866 ylnda Krugo-Baykal'daki srgn Polonyallarn ayaklanmalarnn bastrlmasndan sonra ise blgenin koullar tepe-taklak oldu. Btn bu koullar ve ciddi bilimsel almaya duyduu kar konulmaz ilgi, Kropotkin'e devlet memurluundan istifay dndrtmeye balad. 1867 ylnda Petersburg'a dnd ve niversitenin fizik-matematik fakltesindeki renimini corafya alanndaki nemli almalaryla, aratrmalaryla btnletirdi. Bu dnemde Rusya'nn en nemli corafyaclarndan biri olarak kabul edildi; 1868 ylnda ise mparatorluk Corafya Dernei'ne kabul edildi, ksa bir sre sonra da fiziki corafya ubesinin sekreterliine seildi. Daha Sibirya'dayken sosyalist dncelerle ilgilenmeye balayan Kropotkin, 1872 ylnda yapt Avrupa gezisi srasnda M.A. Bakunin'in dncelerinden ve I. Enternasyonalin etkinliklerinden haberdar oldu. Anarizmdeki, otoriteye kar olu ve devrimcilik Kropotkin'i ok etkiledi. Rusya'ya dnnce devrimci yeralt hareketlerine katld, "aykovtsi" grubuyla iliki kurdu, iiler arasnda propaganda almalar yrtt. 1874 Mart'nda tutukland ve Petropavlovsk zindanna kapatld. ki yllk tutsaklktan sonra sevk edildii Nikolayev Askeri Hastanesinden yurtdna kamay baard. Bylece uzun yllar (krk yldan fazla) srecek Rusya d yaam balam oldu. Kropotkin bu dnemde Rus ve Avrupa devrimci hareketi iinde aktif olarak yer ald. Bir dizi anarist yayn organnn almalarna, ii mitinglerine, sosyalist

toplantlara katld, Rus yeralt devrimci hareketiyle muazzam bir yazma yrtt. Devrimci etkinliklerinden dolay Kropotkin ikinci kez -bu sefer Fransz makamlarnca- tutukland, Clervo cezaevine kapatld. Kropotkin'in serbest braklmas iin balatlan kampanyaya V. Hugo, E. Renan, E. Reklus, H. Spenser, K. Flammarion vd. gibi Avrupa bilim ve kltr yaamnn nde gelenleri katld. Gmenlik yllar bilimsel ve toplumsal yaynlara kendini en youn biimde verdii dnem oldu. "Nineteenth Century", "Geographical Jurnal", "Britanya Ansiklopedisi" gibi Avrupa'nn en ciddi bilimsel yaynlarnda yazlar yaynland. Londra Corafya Dernei'nin almalarna katld, 1893 ylnda Britanya Bilim Kurulu'na ye seildi. Kropotkin, "syancnn Sylevleri" (1885), "Ekmek ve zgrlk" (1892), "Tarlalar, Fabrikalar, likler" (1898), "Karlkl Yardmlamann Evrime Etkisi" (1902), "Byk Fransz Devrimi" (1909) gibi byk yaptlarn da bu dnemde yazd. Kropotkin'e yurda dn yolu ancak 74 yana ulatnda, ubat Devrimiyle ald: 12 Haziran 1917 gn yurduna dnen yal devrimci yaamnn son yllarnda, zorunluluuna ve kanlmazlna btn varlyla inand "Byk Rus Devrimi"ne tank oldu. Byk Ekim'i izleyen aylardaki zor dnemleri, toplumun barl biimde "devletsiz komnizm"e geii konusundaki umut krklklarn, i sava ve yeni devletin yaplanmasndan kaynaklanan kayglar yaamak zorunda kald. Ancak btn bunlar insana inancn, akln, adaletin ve iyiliin zaferine inancn ve Rusya'nn geleceine inancn sarsamad.

Yine bu dnemde Kropotkin birka kez Lenin'le karlat ve peygamberce bir nseziyle, bu gidiin sonucunun toplumsal yaamn her alann kapsayacak btnsel bir brokratikleme olacana, devletin yalnzca makineler reten makineler retimine ynelmesinin yeterli olmayacana, kooperatifiliin gelitirilmesinin zorunluluuna ve toplumun ekonomik yaamnn dzenlenmesinde esnek yntemlere sahip olmann nemine deinen bir dizi mektup yazd(2). Kropotkin'in mektuplarnn, adresinde, byk bir ilgi ve canl bir tepkiyle karlandna ilikin tanklklar bulunmaktadr. Kropotkin 1921 ylnda ld. Moskova'da Novodeviye Mezarlna gmld. *** Kropotkin hibir zaman salt bir akademisyen-aratrmac olmad; onun btn yaptlarnda her zaman bir hedef gzlemlenir: Anarizm ve komnizm temelleri zerinde bir hayat ina etmeye yarayacak dnya grne ulaabilmek. Bir bilim adam ve devrimci olarak varlnn anlamn bu grlerin temellendirilmesinde ve propagandalarnn yaplmasnda buluyordu. Kropotkin'in btn felsefi yaplanmasnn temelini "anari" dncesi oluturur; ylesine ki, byk dnr yalnzca politikada deil, doal ve toplumsal varoluun zn kavramada da metodolojik ve etik bir anahtar olarak kullanmak ister bu dnceyi. Greke ("baszlk", "erksizlik") ten gelen "anarizm" terimi XIX. yzylda nce byk bir entelektel akmn, daha sonraysa siyasal akmn

ad oldu. W. Godwin, P.J. Proudhon, M. Stirner, M. Bakunin, B. Tucker, L. Tolstoy vb. gibi birbirlerinden ok farkl dnrler, toplumsal, felsefi bir akm olarak anarizme bal olduklarn aklamlardr. Bu insanlarn dnyay kavraylar kukusuz farkl felsefi ve ahlaki temellere dayanyordu; toplumsal gelimenin kaynaklarn ve anlamn, toplumsal deimelerin ara ve amalarn farkl ekilde anlyorlard. Buna karn bu dnrlerin, toplumsal ezginin, smr ve hakszlklarn nedeni olarak devleti ve onun siyasal-hukuksal kurumlarn grme eklinde ortak bir yanlan da vard. Maarifi ideolojinin heyecanyla damgalanm yeni zamanlarn eiinde onlar toplumsal ktlklerin nedenini, mutlakiyeti devletten, feodal hukuktan, mlkiyet biiminden ok, devlet kavramnn kendisinde, yasalarda, mlkiyette buluyorlard. Anaristler ister monari, ister parlamenter demokrasi, isterse devrimci diktatorya olsun btn devlet yaplanmalarna, bundan da nemlisi, bizatihi toplumun "yukardan aa" rgtlenmesi fikrine kar ayn olumsuz tutum iindeydiler. Oluumu Avrupa kaynakl gibi grnmekle birlikte anarizm salt ve saf Avrupal deildir, Rusya kaynakldr da o ayn zamanda. Avrupa sol dncesinin geliimi zerine byk etkileri olan M.A. Bakunin ve P.A. Kropotkin'in dnya grleri, doal olarak, Rus devlet yaps gereinden kaynaklanmtr. Rus toplumsal-siyasal dncesinde devlet kartl (antie-tatizm) gelenei, Rus tarihinin yeterince aratrlmam sayfalarndan nemli bir kesimi oluturur. "Devlet"le "toprak" ya da baka bir deyile "hkmet"le "halk" kartl gerei zerine, bu kkl kartlk zerine

eski Slav-severler (I.V. Kireyevskiy, A.S. Homyakov, K.S. ve I.S. Aksakov'lar) pek ok yaz yaymlamlardr. Rus ademi merkeziyetiliinin tarihsel kkenleri, "Kirillo-Mefodiyevskiy Kardelii" yelerince de (N.I. Kosto-marov vd.) aratrlmtr. Devlet ve onun kilise, ordu, hukuk gibi kurumlarna kar en ateli yazlar yazanlardan biri de L.N. Tolstoy'dur. Btn kurumlar ve tezahrleriyle devlete kar olua (ve anarist dncelere yakn durua), son olarak, baz dinsel sektler ve halk topyalarnda rastlanldn syleyelim. P.A. Kropotkin, kukusuz, anarist dnce tarihini ok iyi biliyordu, bu dncelerle kendi dnceleri arasndaki genetik ban da, bu dncelerle kendi dnceleri arasndaki -zellikle de siyasal erk biimleriyle ilgili- gr ayrlklarnn da farkndayd. Kropotkin'in dnya grnn merkezini "devletin z ve tarihsel rol" oluturur; ve o devlet olgusunu kavramaya ynelik geleneksel anarist yaklam yntemlerinin pek ok bakmdan srdrcs ve gelitiricisi olmutur. Devleti, "mutlak ktlk", kendini mkemmelletirme yeteneinden yoksun "zifiri karanlk" olarak grr Kropotkin. Olaya bu ekilde bakldnda, erkin gcn snrlamaya, bltrmeye ynelik her trden yap ve dzenekler, btn o yrtmeler, yarglar, parlamentarizmler, zgr ekonomik faaliyetler vb., yalnzca devleti, dolaysyla da basky, zorbal glendirmeye ynelik oluumlardr. Topluma mutlak bir ekilde kar olu, toplumla baskc iliki, "neredeyse sava" halinde olu; toplumsal yaamn tm alanlarn kaplam olan brokratik aygt srekli ve amaz bir biimde etrefilletirme; tm yce toplumsal deerleri arptma devletin balca karakteristik zellikleridir.

Kropotkin, dnce sistemini XIX. yzyln sonunda kurdu. Bugn, XX. yzylda, devleti tm ekonomik, toplumsal ve entelektel yaamn biricik znesi olarak grmenin trajik sonularyla kar karyayz. Ama te yandan da toplumsal yaam anarist ilkeler esas zerine ina etmenin ne gibi sonular yaratacann bilgisine sahibiz. Yalnzca Gulag ve Osventsim deil, kanl Gulyay Pole ve Aragon komnleri de, yzylmzn siyasal bilincinin aamalar arasnda yer aldlar. Bu ok ar paha denen rneklerin de gsterdii gibi, toplumsal ilikileri dzenlemenin demokratik mekanizmalar hangi pozisyonda ve hangi koullar altnda yok edilirse edilsin, her zaman ayn olumsuz, yalnzca olumsuz da deil, pek sk olarak ykc sonularn domasna neden olmaktadr. Yine de, anarizmin kuramclar, toplumsal dncelerin gelimesine son derece nemli katkda bulunmulardr. Onlarn brokratik merkeziyeti devlete ynelttikleri eletiriler, ynetsel aygtn yurtta topluluuna yabanclamasna ynelttikleri eletiriler, bilim ve kltrn "devletlemesinin" olumsuz sonularna ynelttikleri eletiriler, anarizmin erevesinin ok telerine taan pek ok felsefi, sosyolojik ve kltr-bilimsel kavramlarn olumasna ciddi katkda bulunmutur. Devletin, insanolunun tm mutsuzluklarnn kayna olarak sunulmas, anaristleri bu mutsuzluk kaynann yok edilmesi gerektii inancna gtrmtr. Anaristlere gre halk ayaklanmalar devleti hibir kalnt brakmamacasna, en dibine dek silip sprmeli ve brokrasinin boyunduruundan kurtulan insanolu, yaamn, akl ve

adalet esaslar zerine kendi elleriyle ina etmelidir. Bununla birlikte, XIX. yzyln sonlarna doru, rnein Bakunin'in yaptlarnda grld trden "tmden reddedi" arlarnn pek de verimli sonular vermedii her gn biraz daha fazla ortaya kmtr. Anarizm olumlu, yapc, yaratc programa iddetle ihtiya duymutur. Kropotkin ise anaristler iinde bunu ilk hissedenlerden biri olmutur. Btn yaptlar iinde bir tek ilk yapt olan "syancnn Sylevleri", anarizm asndan neyin reddedilmesi gerektii konusunun aklanmasna yneliktir. Sonraki yaptlarnda Kropotkin doann ve toplumun gelime yasalarnn ve devletsiz toplum kurmann olanaklarnn aratrlmasn kapsayan konsepsiyonlar yaratmaya almtr. Kendisinin Holbach, Diderot, La Mettrie vb. gibi aydnlanmaclar ve Kant, Bakunin, Darwin, Huxley, Spencer vb. gibi XIX. yzyl dnrlerinin geleneine bal olduundan sz eden Kropotkin, nne hedef olarak doal ve toplumsal hayatn btn ynlerini betimleyebilecek bir "sentetik teori" yaratma hedefini koymutur. Onun grne gre byle bir felsefe u ilkelere dayanmaldr: lk ilke, "Hegelciliin sahte miras"ndan kurtulu ve diyalektik metodun yerini "kat bilimsel tmevarmsal metodun" almasdr; ikinci ilke, evrim dncesidir (hem doann, hem de toplumun gelimesini aklayan dnce olarak evrim dncesi); ve nc ilke, anarizm (toplumsal zgrle giden yolu aan anarizm). Kendine byle bir yol izen Kropotkin, ok geni bir evreye yaylm olan deiik sorunlarn zmne ynelir: XIX. yzyln sonundaki yeni bilimsel bulularn zellikleri; insan kiiliinin z ve insann bilme (kavrama) ve iliki kurma yetenei; yeni

zamanlardaki felsefi dncelerin gelime sorunlar; sosyalist proje ve plan deneyimleri; tarihin kaynaklar, anlam ve amac; siyasal sistemler ve devlet mekanizmalarnn fonksiyonelletirilmesinin bal olduu yasallklar vb. Kropotkin'in felsefi almalar, XIX. ve XX. yzyllarn eiindeki belli bal toplumsal gelime eilimlerinin nemli bir yanstcsdr. Bu dnem, Avrupa kltrnde, "uygarlk krizi", "Avrupa'nn bat" vb. gibi duygu ve dncelerin kol gezdii bir tr "yeni eshatologizm"in, endstriyel ilerlemenin yaratt dizginlenemez iyimserlikle ve eski uygarln ykntlar arasndan domakta olan "yeni toplumsal yap"yla birletii olduka kendine zg bir dnemdir. XIX. yzyln hemen btn klasik sol dnce akmlar, dnemin toplumsal elikilerinin, Avrupa'nn uygarlk alannda kazand yeni baarlardan (bireycilik, pazar ekonomisi, temsili demokrasi, hukuk devleti vb.) bazlarn reddederek zmlenebileceini ngryorlard. "Msr, Asya, Akdeniz kylan, Orta Avrupa, birbiri ardnca tarihsel gelimenin oca oldular," diye yazyordu Kropotkin. "Ve her seferinde, gelime, ilkel komnal toplum aamasndan balyor, sonra ky toplumuna, sonra zgr kentlere ve en sonra her eyin donup kald devlet dnemine geiliyor." Birbirini izleyen bylesi bir dairesel aamalar dizisinden, Kropotkin'e gre, Eski Msr, Asur-Babil kltrleri dneminde de geilmiti. Gnmzde, Avrupa uygarlnn da sonunun geldiini dnen Kropotkin, bu "son"dan patriarkal deerlerin yerini endstriyel deerlerin alacan gz ard eden tutucular gibi

kltrlerin lm eklinde ktmser ve trajik eyler beklemiyor, olaya iyimser bir adan bakarak "burjuva" ve "brokratik" Avrupa uygarln bekleyen sonu, barnda anarko-komnist bir toplum dzenini yaratacak ideal bir yapnn preld olarak gryordu. XVIII-XIX. yzyllarn "klasik topyalar" gelenek ve ruhuna uygun olarak, insann kendini mutlu ve zgr duyumsayaca, zerinde en kk ayrntlarna dek allm bir toplumsal yap plan sunuyordu. Tabii, onun tarih felsefesinin devresel (sklk) mantnn ierdii eliki nedeniyle daha ok "tarihin mutlu sonu" olarak alglanabilecek bir durumdu bu. Kropotkin, ardnda, henz yeterince girilmemi, aratrlmam binlerce yazdan oluan ok zengin bir ariv brakmtr. (3) S.A. Mindoyants
(1) Kropotkin, ardnda, tm yaamn ayrntlaryla anlatt mkemmel bir anlar kitab brakmtr (Bkz.: Bir Devrimcinin Notlar. M. 1988). (2) Kropotkin'in 1918-1920 yllarnda Lenin'e yazd mektuplar ne yazk ki gnmze dek yaymlanm deil. erikleri ve simgesel nitelikte neme sahip olularyla bu mektuplar V.G. Korolenko'nun A.V. Lunaarskiy'e yazd, -yine ayn dnemi deerlendirenmektuplaryla karlatrlabilir belki. (Bkz.: "Novy Mir". 1988, No: 10, s.198-218). Bu mektuplara urasndan burasndan deinen baz yaynlar olmad deil (Bkz.: E.V. Staros-tin, "V.l.Lenin ve P.A.Kropotkin Ne Zaman ve Ka Kez Karlatlar?" Arkeografi Yll, 1968, Moskova 1970, s.225-229; N.M.Pirumova, "Mektuplamalar ve Bulumalar", "Yurt", 1989, No: 1, s.26-31. 1 Bkz.: Bon-Bruyevi V.D., "P.A.Kropotkin'in Ans", "Lenin'den Anlar", Moskova, 1969, s.446-452. (3) Kropotkin'in yaymlanm yazlarn ve ariv belgelerini sistematik bir ekilde dzenleme anlamnda E.V. Starostin ok nemli bir alma yapmtr (Bkz.: S t a r o s t i n E.V. PA.Kropotkin (1842-1921). Bibliyografya: M., 1980).

YEN BASKIYA NSZ

Daha ok Fransa'daki toplumsal dnmleri gz nnde bulundurarak kaleme aldm bu kitab yazmamn zerinden yirmi be yldan fazla zaman geti. Birinci Enternasyonalin, i Enternasyonalinin kuruluuna katlan kuakla, Paris Komnnn kl art eylemcileri henz yayorlard; ve evrelerinde gericiliin zafer lklarn duya duya bu insanlar sosyalist devrim hareketine inanlarn yitirmilerdi.

Toplumsal devrim dncesi bir tek Hankistler (merkezi devlet komnizmi yandalan) arasnda yayordu, bir de Birinci Enternasyonalin, devletsiz anarko-komnizm ya da kolektivizm ilkelerine ballklarn smsk srdren bir avu anaristi arasnda yayordu. Bu kitapta ben ite bu dnceleri -yani sermayenin ve devletin boyunduruundan kurtulmu topluluun alabilecei nlemlere ilikin anlaymzakladm. Kukusuz toplumsal yeniden yaplanmann ayrntl planlarna ynelik bir taslak izebilmenin mmkn olduunu dlemiyordum. Aklmdan geen, toplumsal

devrimin karsna kacak devasa sorunlar zerinde devrimcilerin dnebilmelerini salamaya ynelik bir plan genel hatlaryla ve kabataslak sunmakt. spanya'da, bu kitapta aklanan dnceler iilerce hemen benimsendi. "Ekmein Fethi" (kitaba bu ad takmlard) (1) iiler -daha ok da anaristler arasnda- sk kullanlan bir tr deyim oldu. Merkezi devletin her zaman en byk ktlk kayna olarak grld bu lkede, toplumsal devrimin zgr komnler yoluyla hayata geirilmesi tam bir onayla karland. Ne var ki Avrupa'da gericilik gitgide g kazanyordu. Btn lkelerin sosyal demokratlar iilere, bundan byle -yani devlet glerinin yksek gelime dzeyine eritii koullarda- devrimin olanaksz olduunu telkin ediyorlar, halihazrdaki "sermaye konsantrasyonumun kapitalist saysn byk lde azaltmayacan ve kk sanayi ile kk ticareti yok etmeyeceini alyorlard. Bu telkinler ve propagandalar stn geldi. Toplumsal devrimin yakn olduuna duyulan inan gitgide zayflad. o hale geldi ki, bizim arkadalarmz arasnda bile, toplumsal devrimin alaca biimler zerine kafa yormann gereksiz olduunu syleyebilenler kt. "Ne zaman olacak bu devrim? ki yz sene sonra m?" diyorlard. Oysa Dnya Sava son be ylnda bu trden umutsuz dncelerin ne kadar yanl olduunu ortaya karmtr. Bir yandan, gerek mttefiklerde, gerek Almanya'da sava, devrim falan olmakszn devlet sosyalizmini ortaya karrken, bir yandan da ngiltere'de sava yllar iinde devlet ekmek, et, eker gibi tm mallarn hem toptan hem de perakende alm satmlarnda balca stenci olarak

ortaya kmtr. Demiryollarnn ve kmr ocaklarnn ynetimini de devlet stlenmitir. Yiyecek maddeleri retiminin balca tevikisi yine devlet olmutur. te yandan Fransa ve talya'da kent ynetimleri gda retim ve datm ilerini stlenmeye balamlardr. Avrupa'da ilk toplumsal honutsuzluk, denilebilir ki, komnizmle ve rnlerin ihtiyalara gre datmyla sonulanmtr. Bylelikle, bu kitapta ele alnan mesele, hayatn pratiinde, ok byk lekli olarak gereklemitir. ilerin bir baka talepleri daha gereklemitir. Fabrikalarn, atlyelerin, her trden retim yaplan iliklerin ynetimine katlma istekleri -savatan nce topik, yani gerekleemez olarak grlen bu istekleringiltere'de yalnzca kabul edilmekle kalmam, buna ayrca hkmet komisyonunca, btn sanayi iilerinin retici karlarn temsil eden yeni "ii parlamentosu"nun zorunlu olduu kabul de eklenmitir. Ve son olarak bizde, Rusya'da, iki yldr, yz elli milyonluk bir halkn ekonomik yaamnn komnist ilkelere dayal olarak ok geni lekte yeniden yaplandrlmas giriimleri sryor. Bu giriimler srasnda, merkezilemi brokratik karakterli devleti yeniden yaplandrrken dlen byk yanllar, kapitalist retim ve tketim tarzndan toplumsal tarza gerek, canl bir geii salayacak koullar zerine ok nceden kafa yormaya balamak gerektiini aka gstermitir(2). Ama hayat ilk baarsz giriimde aklp kalmad iin;

bunu kanlmaz olarak btn lkelerde ayn yndeki baka dnmler -kimi lkelerde ou zaten balam dnmler- izledii iin, her sosyalist doal olarak kendine ve insanla kar bir bor duygusu iindeydi: Kapitalist olmayan, daha gzel bir toplumsal yapya geiin u anda yaamakta olduumuz korkun aclar, hastalklar, yitikler, akl almaz ykmlar olmakszn salanabilecei koullarn aratrlmasna zihinsel ve bedensel varlnn tm gcn, enerjisini harcama borcu... 1864 ylnda Fransz ve ngiliz iilerince kurulan ilk i Enternasyonali'nin gndemini zellikle kapitalizmden komnizme geiin koullarn irdelemek oluturuyordu. Ama burjuvazi ve i entrikalar bu byk gc yerle bir ettiler; bunun zerine ilkinin yerini kinci Enternasyonal ald. Ancak bu, Birinci Enternasyonalden farkl olarak iilerin deil, sosyal demokrat partilerin birliiyle olumutu ve nne hedef olarak nce "iktidarn ele geirilmesi"ni koymutu; sosyalist dnm ise bu iktidar araclyla ve daha sonra gerekletirilecekti. Bizden de, toplumun merkezden ynergelerle deil, yerinde, aadan yukar yaplandrlmas gerektiinden sz edenler bo hayal peinde komakla sulandrldlar. Gemi, gemite kald; o bakmdan biz bu tartmalar bir yana brakyor ve gelecee bakyoruz. Gelecee deer veren, gelecekte baarl, canl bir toplumsal devrim grmek isteyen herkes, byle bir devrimin baaryla gerekleecei koullar zerine ciddi ciddi dnmek, kafa yormak zorundadr. Bilimin zerine den, toplumun mevcut glerini ve yeniden yaplanma imkanlarn irdelemektir; bizim yapmamz gerekense, yaamn

koullarn -kitaplara, brorlere gre deil- kylerde, iliklerde, fabrikalarda, demiryollarnda, madenlerde... bizzat yaamn iine girerek, yaama katlarak aratrmak, renmektir. Bizim hem eski dzenin direnme gcn, ona bu gc veren mekanizmalar tanmamz hem de yeni dzeni kuracak yeni ve yapc gleri uyarmamz, uyandrmamz gerekir. Bu kitapta, yeniden yaplanma konusunda izlenebilecek olas dorultulardan biri gsterilmitir. Bir baka olas -yine anarist- dorultu ise, arkadalarmzdan sendikalist Puje (Pouget) tarafndan "Devrimi Nasl Yapacaz?" adl kitapta gsterilmistir. Arkadamz bu kitabnda sosyal devrime profesyonel sendika birlikleri asndan bakmakta ve sendikalistlerin sosyal devrimi nasl anladklarm aklamaktadr. Bu kitabn da yaknda Rusaya evrileceini umuyorum(3). Keza, Proudhon'un sosyal devrimi nasl anladna ilikin grleri -en azndan, bu grlerin Gilom tarafndan yaplan zetlemesi(4)- ve Proudhon'un Amerika'daki takipisi Edward Bellamy(5)'nin "Eitlik" adl kitab en nihayet Rusaya evrilir diye umuyorum. Bir baka umudumuz da, Rusya'da artk Alman sosyal demokratlarna duyulan puta taparca dknln zayflamas ve ngiltere'de (munitsipal sosyalizm(6), gildey sosyalizmi(7)), Latin lkelerinde (komnalizm vb.) neler olup bittiine ilgi duyulmasdr. Hayatn; topran, sanayinin, ticaretin kamulatrlmas gibi sorunlarn yanma getirip koyduu bu sorunlar zerine

sahip olunan genel bilgi ok yetersiz. Hayat artk derin deiiklikler istiyor. Eskiden olduu gibi yaamdan habersiz olmaya devam edersek, her yeni giriimimiz kanlmaz olarak baarszlkla sonulanacaktr. u anda kitabm yeniden okurken ne gibi duygular iinde bulunduumu herkes kolayca anlayacaktr sanrm. Egemenlerin buyruklarna kr krne uymann deil, herkesin katlaca, zgr ibirlii ilkeleri zerinde ykselteceimiz salam yapya konulacak ok saydaki tatan biri olur, dilerim bu kitap. P.Kropotkin Dmitrov, Haziran 1919

1 La conquista del pan. Barcelona, 1900. 2 nsz 1919 Hazirannda Dmitrov'da yazlmtr. Rusya'ya dnnden sonra Kropotkin aktif siyasal faaliyetlerde bulunmamtr. Onun byle bir tutum almay yelemesinin nedenlerini S.G. Kropotkina, "P.A. Kropot-kin'in Rus devrimine neden katlmadn soranlara yant" adl elyazs notlarnda aklamtr (SSCB Merkez Devlet Arivi, F.1129, Op.3. Ed.Hr.292) 3 Fransz sendikalist E. Pouget ve E. Patou'nun "Devrimi Nasl Baaracaz?" adl kitaplar 1920 ylnda Kropotkin'in nszyle "Emein Sesi" yaynevince yaynlanmtr. Fransa'da yzyl balarnda gerekleen toplumsal devrimin etkisiyle toplumun sendikalist esaslara dayal bir rgtlenmeye gideceini ve iverenlerle mcadele etmenin arac olarak domu bulunan sendikalarn, yava yava tm toplumsal retimi ve tketimi kontrol eden retim korporasyonlanna dneceklerini ne sren topik dnceler yer alyordu kitapta. 4 D. Gilom'un "Proudhon'a Gre Anari" (Londra, 1874) adl yapt kastedilmektedir. Armand Ross'un tanklna gre, Gilom'un Proudhon'un grlerini sistematize ederek zetlemek fikri M. Bakunin tarafndan da iddetle desteklenmitir. 5 Bellamy Edward, "Geriye Bak - Looking Bacfavard" (1887) adl nl topyann yazar; bir baka yapt da "Eitlik - Equality" (1897) adn

tayan Bellamy'nin yaptlar XIX. yzyl sonlarnda ok nlenmi ve hemen Avrupa dillerine evrilmiti. Kapitalizme iddetli eletiriler ynelten Bellamy, zel mlkiyetten kaynaklanan bireyciliin ve eitsizliin ste sinden gelebilmek iin "toplumsal kapitalizm" neriyordu. Bunun iin Amerikan ekonomisinin yaplanmas rnek alnacak, ancak buradaki zel mlkiyetin yerini toplumsal mlkiyet alacakt. Proletaryann devrim mcadelesini iddetle knayan Edward Bellamy'ye gre, ii snf, snfsal dar grll ve programnn sl nedeniyle herhangi bir devrimi tek bana baarabilecek gte deildi. Toplumun en yksek etik ilkelere dayal olarak yeniden yaplandrlmas, ancak tm snflarn, tm ulusun katlmyla gerekletirilebilir. 6 XIX. yzyl sonlar XX. yzyl balarnda ok yaygnlk kazanm, yerel ynetimlere ok nem veren, ulamn, elektrik, gaz retim ve datmnn belediyelere verilmesiyle kapitalizm iinde sosyalizm "yetitirilebileceini" ne sren bir gr. 7 ngiltere'de XX. yzyln ilk eyreinde ii hareketi ve sosyalist hareket iinde ok yaygnlk kazanan bu akmn kuramclar, "devlet sosyalizmi" yerine, "gildiya" ad verilen ve ekonominin temelini oluturan tccar ve zanaatkar birliklerine emekilerin gnll katlmlaryla gerekleecek bir sosyalizm modeli zerinde duruyorlard.

RUSA LK BASKIYA NSZ

Rusa evirisini elinizde tuttuunuz "La Conquete du Pain"de, anarist komnizm ilkeleri zerinde bir sosyal devrimin nasl gerekletirilebileceinin taslan izmeye altm. Mevcut toplumsal yapnn hem ekonomik ve politik adan eletirisini, hem de temsili ynetimle, yasa ve iktidar olgularyla ilgili ykp yerle bir etmeye altm kr inanlar asndan eletirisini daha nce "Paroles d'un Revolte" ("ada Yapnn zlmesi" ya da "Bir syancnn Sylevleri")(1) adl kitabmda ele almtm. Bu eletirel derlemenin sonu hkm uydu: Toplum, u anda zel ellerde bulunan ve yaamas, retmesi iin kendisine gerekli olan topraa ve bugne dek biriktirilmi olan btn zenginliklere zorla el koymaldr... Fransa'da "Le Revolte" gazetesinde bamakale olarak yaynlanan bu yazmdan dolay tutuklanp cezaevine tkldm. yl sonra cezaevinden knca, bu arada Paris'e tanm olan ve adli kovuturma sonucu adn "Le Revolte"den "La Revolte"ye (2) evirmek zorunda kalan eski gazetemde yine ayn almay srdrdm. Bizim dncemize gre toplumsal bir devrimin nasl gerekleebileceini ve gereklemesi gerektiini aklamaya giriirken, bir ideali anlatmaktansa, bugnk toplumsal yapdan komnizme, anarizme geiin devrim annda nasl gz pek ve akll olmay gerektirdiini; koullar kendiliinden bizi bu yne itecek olmakla beraber, baz eylerin de bize bal olduunu (rnein toplumda

kendini gstermeye balayan arzular gerekletirme yolundan m yrmeli, yoksa toplumda kklemi ve henz tmyle temizlenememi nyarglara boyun eip gemiin bizi uaklktan baka bir yere gtrmeyecek olan toz toprak iindeki khne yolundan m yrmeli... gibi) somut bir rnek zerinde gstermenin daha iyi olacan dndm. Somut rnek olarak Paris'i aldm. Bunun nedenleri unlard: Her ulus, -isterse en uygar, en ilerisi olsun- ayn paydada toplanabilecek bir btn deildir. Bu byle olmad gibi hatta o ulusun deiik kesimleri daima farkl gelime basamaklarnda bulunur. Hatta Fransa, 1789-1793 ve 1848 gibi iki byk devrimine karn, lkede on dokuzuncu yzyl boyunca gereklemi bulunan o muazzam maddi i ilerlemiliine karn (Hindistan ve teki mazlum lkeleri smrerek zenginlemi bulunan ngiltere gibi d deil, i ilerlemilik), son yzylda halkn her kesiminden insanlarn katld o son derece frtnal politik hayata karn, evet, btn bunlara karn Fransa hl eskiden olduu gibi, halkn birbirinden ok farkl kesimlerinin birbirleriyle ilintisiz birliktelii olarak tanmlanabilecek aglomerat bir grnm iindedir. Hatta lkenin kuzeybat blgeleri bugn bile lkenin dousundan yarm yzyl geridir. Fransa'nn batsyla dousu, gneybatsyla kuzeydousu, orta kesimlerdeki platolar ve Rhne havzas tmyle birbirlerinden ayr dnyalar gibidir. Byk Devrim, yani kaptrlm bulunan kimi kyl haklarnn yeniden kazanld, kyllerin iki yz, yz yl nce feodal beyler ve manastrlarca el konulan topraklarn zorla

geri aldklar kyl hareketi ve kentlerdeki iliklerin yar feodal bamllktan ve monarik egemenlikten kurtulmalarn salamaya ynelik kent ayaklanmalar, bu geni kapsaml halk hareketi Fransa'nn daha ok gneydou, dou ve kuzeydou kesimlerinde kendini gstermiti; oysa ayn anda lkenin kuzeybats, bats soylularn ve kraln kalesi gibiydi, hatta bunlar Vendees ayaklanmas srasnda Jakoben cumhuriyetine kar ibirlii bile yapmlard. Ne var ki, lkenin dou-bat olarak ayrl bugn de geerlidir. imdiki cumhuriyetin balang gnlerinde yaplan seim, -Fransa'nn cumhuriyet mi yoksa monariye dn m istedii ve 363 milletvekilinin belirlendii seim- sonunda ortaya kan harita, artc lde benim 1788-1792 yllar arasnda ayaklanmalara sahne olan kent ve kyleri iaretlediim Fransa haritasyla rtt. Kuzeybat ve bat Fransa'nn kylk kesimlerinde cumhuriyet ideallerinin zihinlere yerleebilmesi ancak cumhuriyetin zaman iinde yerine oturmasyla olabildi. Fransa'nn dousuyla bats, gneybatsyla kuzeydousu, lkenin orta kesimini oluturan platolar ve Rhne vadisi birbirlerinden ayr dnyalar olmay hl srdryorlar. Ve bu farkllk yalnzca bu blgelerin kyl ahalisi arasnda deil (yan sanayilemi kr zanaatkarlar olan Fransz Yura'lanyla Brton kylleri iki ayr milliyettir), kentsel nfus iin de geerlidir. Marsilya ya da Saint-Etienne ve Rouen' Ren'le kyaslayn, yeter: Papazlara ve krala bugn bile nerelerde inan duyuluyor, greceksiniz! Yzyllar boyu merkezi devlet yaps olmasna karn Fransa, ondan da ok talya ve hepsini geride brakarak spanya, yalnzca bakent memurlar ynnden -o da yzeysel olarak- ortak noktalan olan, her biri kendine zg, yalnzca kendine benzer lkelerdir. Aslnda Latin lkeleri,

hatta bu arada Fransa, alabildiine federal ruhlu lkelerdir ve nefret ettikleri partiklarizmle federalizmi (yani ayr blge ya da kentlerin kendi bamszlklarna dknln) birbirine kartran devleti Almanlar ve Alman Jakobenleri onlar kesinlikle anlayamazlar. Bu bakmdan da benim ahsen Fransa'daki toplumsal bir devrimin kesinlikle Jakoben deil, tm devlet kapsamnda deil; yerel, cemaatler kapsamnda olacana hi kukum yok. lkesini tanyan ve kafas Jakoben merkeziyetiliiyle karmam her ilerici Fransz, (tpk spanya'da Pi-i-Margal gibi) lkesinde devrimlerin kesinlikle bamsz komnlerin ilan eklinde gerekleeceini bilir: Tpk 1871'de Paris ve Sain Etienne'de ilan edilen komnler ve "Bakuninistler"in Lyon ve Marsilya'da ilan etme giriiminde bulunduklar komnler gibi. Fransa'da toplumsal bir devrimin tohumlan ne ulusal parlamentoda, ne de konvansiyonda olacaktr. Bu i parlamentoyu fazlaca umursamayan -tpk 1792 ve 1793 yllarnda Paris'in rkn konvansiyonun tehditlerini fazla umursamad gibi- ayr ayr kentlerde gerekleecektir. Yine, ok olasdr ki, devrim farkl kentlerde farkl geliim izgisi izleyecek, ayaklanan ve bamszln ilan eden her komnde insanlar yirminci yzyln nlerine diktii sorunlar kendi yerel koullarna ve gereksinimlerinin gereklerine gre zmleyeceklerdir. Bir baka deyile, Latin lkelerinde bir devrim baladnda, bu devrimin son derece canl, hareketli, ok ynl, yerel bir karakter alacana hi kuku yoktur. Tpk, on ikinci yzyldaki "kentler devrimi" gibi... (ne gzel tasvir etmitir, Augustin Thierry bu devrimlerin balangcn!)(3) ngiltere'yle Belika ve Hollanda'nn pek ok kentleri iin de ayn ey sz konusu. Hi kuku duymadm bir baka nokta ise, Rusya'nn, u benim koca anayurdumun, ayr ayr blgelerinde, kentlerin inisiyatifi ele almasyla, ncelikle topran, ksmen de fabrikalarn kamulatrlmas, bunu takiben de, artel esaslar zerinde tarmn, ksmen de snai

retimin rgtlenmesi giriimleri balatlmadka, sosyalist dorultuda (retim aralarnn kamulatrlmas balamnda) tek bir adm bile atlamayacaktr. "Revolte"de Fransz iileri iin yazdma gre, elbette, ele aldm rnek genelde Fransa, zelde de onun en ilerici kenti olarak Paris'ti. Ve bu yazlarmda her eyden nce Paris gibi byk bir kentin hem kendisinde, hem de yakn evresinde bir toplumsal devrimi nasl gerekletirebildii ve 1793 ylnda cumhuriyet Fransa'snda olduu gibi, toz toprak iindeki eski zaman savunucularnn drt bir yandan ynelttikleri saldrlarna karn bu devrimin kklemesini nasl baarabildiini gstermeye almtm. Bu kitabn sonunda,"neyi, nasl retmek?" sorununa gelip dayandm grdm. Ve bu sorunu, elimden geldiince, bir sonraki kitabm olan "Tarlalar, Fabrikalar ve Atlyeler"de (ngilizce ad "Fields, Factories and Workshops") ele aldm. P.Kropotkin Ocak, 1902

1 "Paroles d'un Revolte" yapt Paris'te Franszca olarak 1890 ylnda yaynlanmtr. Yaptn temelini Kropotkin'in Le Revolte ve La Revolte gazetelerinde yaynlanan yazlar oluturur. 2 "La Revolte" ("syanc") gazetesi 22 ubat 1879'dan 10 Eyll 1887'ye dek Cenevre'de, daha sonra 1881'den balayarak Paris'te yaynlanmtr ve 1883 ylnda tutuklanmasna dek gazetenin redaktrln ve ou yaznn yazarln Kropotkin yapmtr. 17 Eyll 1887'den 10 Mart 1894'e dek gazete "La Revolte" ("isyan") adyla yaynlanmtr ve bu dnemde gazeteyi nl anarist Jan Grav ynetmitir. 3 Avrupa historiografisinde "toplumlarn tarihi"ni, farkl toplumsal katmanlarn birbirleriyle ilikilerini ve savamlarn yazmaya ilk girien tarihilerden biri. XI.-XII. yzyl Avrupa tarihinin "kentler devrimi" ya da "kent komnleri hareketi" ad da verilen olaylarn byk bir dikkatle inceleyen Thierry, bu olaylar zgr ve adil bir toplumsal yapya ulama konusunda Avrupa tarihinde tank olunan ilk giriimler olarak deerlendirmitir.

FRANSIZCA LK BASKIYA NSZ

Pyotr Kropotkin, kitab iin nsz yerine gemek zere bir eyler yazmam rica edince, bir para tedirginlik duymama karn onun bu isteini yerine getirmeye karar verdim. Benim onun gzel szlerine yenilerini ekleyip de o anlaml szler zincirinin gcn, bysn zedelemek gibi bir niyetim yok elbette. Ama burada dostluk kavram benim balatcm olsun. Fransz "Cumhuriyeti"lerinin incelikli, yksek zevklerin Rus arnn ayaklar altnda srndn dndkleri u anda, bu arn, egemenlii altndaki topraklarn herhangi bir kesinde krbalaya krbalaya ldrmekten, bir hcreye kapatp on yllarca unutmaktan, yahut ssz bir kede sessizce ipe ekmekten zevk duyaca zgr insanlarla dostluk kurmak bana zellikle ok ho geliyor. Bu dostlarn arasnda bir an iin de olsa, genliklerinde sesleri kslana dek "zgrlk!" "zgrlk!" diye haykran, imdiyse "Marseyez" yerine "Tanrm, kralmz koru!" arksyla uzlamaya abalayan dneklerin irenliklerini unutabiliyorum. Kropotkin'in bundan nceki kitab "Paroles d'un Revolte" (Rusaya "ada Sistemin k" adyla

evrildi), sefil ve acmasz burjuva toplum yapsnn ateli bir eletirisi niteliindeydi ve devrimcileri kapitalist devlete kar savamaya aryordu. Bu yeni kitapsa, ok daha barl karakterde olmak zere, ilkinin devam niteliinde. Bu kitapta, toplumun yeniden yaplandrlmas iin aba harcamay itenlikle isteyen btn drst insanlara arda bulunuluyor, bankalarn ve devletin ykntlar zerinde gerek insanlk ailesini en nihayet ina edebileceimiz yakn gelecein ana aamalar genel izgileriyle aklanyor. "La Conquete du Pain" (Ekmein Fethi) kitabnn baln, "bir tek, insann karnn doyuraca ekmek olarak deil", en geni anlamda anlamak gerektii tabiidir. Gnmzde eer yrekli, gz pek, yce gnll birtakm insanlar sosyal adalete ilikin ideallerini yaama geirmek iin urayorlarsa, biz de bir tek ekmeimizi elde etmekle uraamayz, hatta bu ekmee tuzla arap da eklense bile. Akla uygun dzenlenmi bir yaam iin zorunlu, hatta zorunlu da deil, gerekli, yararl olabilecek her eyin kazanlmas, elde edilmesi gerektir. Her ey elde edilmeli ve onlarn tketimiyle yaamdan alnacak haz alnmaldr. Ama u ilk "kazanm" gerekletiremedike, "yoksulluk ve yoksullar bizimle birlikte olduka" -ayn kafese kapatlm vahi hayvanlar gibi birbirlerinden nefret eden, birbirlerinin gzn oymaya alan insan derintisini "toplum" olarak adlandrmak- gln bir aba olarak kalacaktr. Kitabnn banda yazar insanln sahip olduu muazzam

zenginlii, herkesin ortak abasyla yaratlm olaanst makine gcn sayp dkyor. u anda elde edilmekte olan rnler herkese ekmek salamaya yeter; hele bir de kentlerin, evlerin, topraklarn, fabrikalarn, okullarn, ulam aralarnn temsil ettii muazzam sermaye dnlecek olursa... Bu muazzam sermaye zel mlkiyet konusu deil de, herkesin ortak varl olsa, bu durumda herkes iin gerek refah, bolluk salanm olurdu. Sahibi olduumuz kuvvetler, gereksiz ve birbiriyle atan ilere deil, insanolu iin gerekli eylere, konuta, giysiye, konfora, bilim ve sanatn gelimesine harcanrd. Tm zenginliklerin msadere edilip topluma ait klnmas yalnzca anarik komnizm yoluyla mmkndr: Bunun iin hkmetin devrilmesi, yasalarn yrtlp atlmas, ahlak normlarnn reddedilmesi, tm resmi organlarn grmezden gelinmesi; bireysel eilimlere, ilgilere, ideallere ve balanlm iin niteliine gre gruplaarak inisiyatifin ele alnmas ve iin bana geilmesi gerektir. Burada en nemli sorun msadere sorunudur ve yazar da bu konuyu, kanlmaz, yakn devrimin gerektirdii ksa, zl, ak, sakin, soukkanl bir slupla, keskin szler etmeden ele alm, dier btn konulardan daha ayrntl olarak ilemitir. Ancak devletin yklmasndan sonradr ki, artk soyguncular, asalaklar iin almak zorunda olmayan zgr ii gruplar, zgrce setikleri, en ekici bulduklar alanlarda alacaklar, topra bilimsel yntemlerle ileyecekler, sanayide teknolojinin son yntemlerini uygulayacaklar, alma, renme ve haz duygusu birbirine karacak. Kitabn tarmsal emein zmlenmesine ayrlan sayfalarn zellikle ok nemli buluyorum, nk bir avu insann zenginlemesi iin deil, herkesin yarar iin, en geni, en kapsaml biimde, stelik kolayca uygulanabilecek,

hayatn pratiinden gemi, denenmi, snanm birtakm olgulara yer veriliyor bu blmde. Nktedanlar, genlerdeki klk, zarafet dknlnn yol at tuhaf, aypl durumlar sarakaya almak iin "yzyl sonu" -"fin de siecle"- insanndan sz ederler. Ne var ki, yzyl sonuyla falan kyaslanamayacak kadar nemli bir aamadan geiyoruz u anda: Yzylmzn sonuna gelmekle kalmadk, daha da tesi, koskoca bir tarih devrinin sonuna geldik. Antik uygarln tamamlanna tank oluyoruz. Gcn hukuku, iktidarn bin bir naz, kaprisi, Yahudiliin dehet verici efsaneleri, acmasz Roma hukuku bizim iin eski anlamlarn yitirdiler. Biz yeni bir inan benimsiyoruz; bu inan -ki bilimden baka bir ey deildir- gerei arayan herkesin inanc olduu zaman cisimlenmeye balayacaktr, nk tarihin temel yasasna gre, toplum her zaman kendi idealine gre oluur. Eski toplumsal yapnn savunucular pes etmek zorunda kalacaklar. nanlarn yitirmiler bir kez onlar; ndersiz, sancaksz, inansz rastgele savayorlar. Yenilikilere kar kukusuz yasalar, eli kll polisleri, toplar, tfekleri var ellerinde; ama bir fikri yenmek iin hibiri yetmez bunlarn; bu nedenle de baskya, zulme, egemenlerin dlemlerine dayanan btn o eski dzen sratle uzak gemiin bir sylencesine dnecektir. nsanln gelime tarihi iindeki nemi ve anlam belki fazla byk olmayacak ve insanla nemli, hzl bir srama yaptrmayacaktr (nk doada olmaz byle eyler) ama bir devrimin yaklamakta olduuna da kuku yoktur. Tam bir zgvenle syleyebiliriz ki, binlerce ilerici nitelikli olay, binlerce derinlemesine deiiklik, bize anarist toplumun nicedir gelimeye balam olduunu iaret etmektedir. zgr dncenin dogmalardan kurtulduu, dehann eski formlasyonlar silkeleyip att, insan iradesinin bamsz davranlarda tezahr ettii her yerde, disipline edilme,

zapturapt altna alnma giriimlerine fkeyle kar koyan insanlarn birbirlerine retmek-birbirlerinden renmek iin zgr iradeleriyle bir araya geldikleri, balarnda ef, kumandan, egemen vb. olmadan hayattan kendilerine den pay alma-gereksinimlerini karlama haklar iin savamaya atldklar her yerde anarist toplum da gelimeye balam demektir. Evet, btn bunlar anari demektir, hatta bilinsiz olduklarnda bile; zira bilin azar azar ama durmakszn iin iine girmektedir. Anari nasl zafere ulaamasn: Bir kez ideali var, istenci var, cesareti var... Dmansa, btn bunlardan yoksun olduu gibi stelik gvenini, inancn yitirmi, "Ne gelir elden: Asrn sonu!" diyerek kendini bahtnn rzgrna brakm... Kendini ucun ucun hissettirmeye balam olan devrim hi kukusuz bir gn paldr kldr kp gelecek ve o zaman Kropotkin dostumuz bir tarihi olarak kp bizlere, mevcut rejimin adaletsizliinin farknda olan ama manen ve maddeten bal olduklar topluma kar ak bakaldrya cesaret edemeyen insanlarn yeniden herkesin emeiyle yaratlm olan kolektif zenginlik lemine girebileceklerini aklama hakkna sahip olacak. Herkes bilir ki, yasa denilen ey iren bir yalan, yargsa varsllarn ua, yoksullarn ba belasdr. Aln terine dayanan drst yaam, bazen bir lokma ekmekle dllendirilecei gvencesini bile vermiyor insanlara; bugnk koullarda "ekmeini kazanmann", bolluk iinde bir yaama kavumann en iyi yolu borsac-simsar arszl ve tefeci acmaszl oluyor. Dncelerini, arzularn, giriim ve davranlarn kendi adalet anlayna gre ayarlamak yerine, dncelerini dosdoru ve aka dile getirmenin douraca sonulardan kanmak iin, saa sola svmann yoluna bakyor ou kii. Babalarnn "gerek din"ine iman ettiklerini aklama cesareti gsteremeyen ve belirli

dogmalar bile olmayan, daha orijinal birtakm mista-gogialara doru savrulan, dumanl duygularn sisleri iinde yiterek spirit'lere, rosenkreytserere, Budistlere, meczuplara dnen "yeni dindarlar"(1) bunlara rnek gsterebiliriz Kendilerini Sakia-Muni'nin takipileri gibi tahayyl eden, ama onun retisini belleme-benimseme zahmetine katlanamayan bu melankolik baylar ve ttsl semavi bayanlar, nirvanada yok olmann sknu peindeymi gibi tavrlar taknyorlar. Madem bu "gzel ruhlular" bize durmadan idealden sz ediyorlar, o zaman bir an nce onlarn ilerini rahatlatalm. Evet, biz materyalistiz, yani yiyeceimiz ekmei dnmek gibi bir zayflmz var, nk ou kez bu ekmei bulamyoruz ya da yeterince bulamyoruz; Rus arnn uyruu milyonlarca Slav kardeimiz iin de sz konusudur bu karnn doyuracak ekmei yeterince bulamamak, milyonlarca baka insan iin de... Ama biz, tarlalarmzn, aklc ilendikleri takdirde bize bol bol verecekleri ekmekten, maddi refahtan, kolektif zenginlikten baka eyler de dnyor, gryoruz. rnein kocaman, yepyeni bir dnya gryoruz: Ruhlar semann yedinci katlarnda kanat rpan ve saf gzelliin tapnclar olduklarn ne srerek maddi hayata burun kvranlarn kk grdkleri, birbirimizi snrszca sevebileceimiz, asil heveslerimizi, isteklerimizi gerekletirebileceimiz bir dnya bu! Varsl da yoksul da kalmad zaman, alar azlarnn suyu akarak toklar izlemedikleri zaman, insanlarn doutan getirdikleri o doal, gerek kardelik duygusu yeniden geliebilir... Ancak o zaman, hep sesi kslm, bastrlm, susturulmu olan kardelik ve dayanmann dini, gk kubbenin sisleri arasnda dumanl tasvirler izen o ne id belirsiz dinlerin yerini alacaktr.

Devrim, verdii szleri yerine getirmekle kalmayacak, bundan da fazlasn yapacaktr. Devrim, her trl grnmyle polisten zerimize bulam olan pisliklerden bizi temizleyerek, bizi para kazanmann -varlmz zehirleyen, hayatmz karartan- aalk kayglarndan kurtararak, yaamn kaynaklarn yenileyecektir. O zaman herkes zgrce kendi bildii yoldan yryp gidecektir. i elinin yatkn olduu ite alacak, mucit aratrmalarn hibir art dncesi olmakszn yapacak, sanat kafasndaki gzel kavramn para uruna bayalatrmayacak ve hepimiz arklarla, trklerle ozanlarn dledikleri ycelikleri gerekletirmek iin dosta, arkadaa alacaz. O zaman herhalde srgn, hapishane gibi tehlikelere ramen yeni toplum iin ylmadan mcadele edenlerin adlann arada bir de olsa anacaz. u anda elinizde tuttuunuz kitab, "Ekmek ve zgrlk" yaymlarken de bu adlar dnyoruz: Yatmakta olduklar zindanlarn demir parmaklklar arasndan szlp kendilerine ulaan bu ortak selammzla sanrz onlar kendilerini biraz daha gl hissedeceklerdir. Kitabn ortak davamz iin ac ekenlere adarsam eer yazar herhalde beni onaylayacaktr... zellikle de, btn yaam gerek uruna verdii upuzun bir savatan ibaret olan birine... Onun adn anmama gerek yok, kardeinin bu cmlelerini okuduunda yreinin vuruundan o kendini tanyacaktr. Elise Reclus 1892

1 Kiliseyi ve toplumu tm kusurlarndan arnm mkemmel kurumlar haline getirmeye alan efsanevi X Cemiyeti kurucusu Rosenthal'in adndan. Bunlarn her trl toplumsal abay, eylemi kk gren bir felsefeleri vard.

ZENGNLMZ

I
lk insann, akmaktann ucunu sivrilterek ilk silah yapmasnn, bu silahla ilk av rnlerini elde etmesinin, lrken de ocuklarna uygun bir kaya kovuu, kaba yontulmu birka kap kaakla; anlayamad, korktuu, acnas varln srdrebilmek iin mthi bir mcadeleye giritii usuz bucaksz bir doa brakmasnn zerinden ok zaman geti. Ama o zamandan bu gnlere uzanan ve binlerce yl sren ok uzun yol boyunca insanolunun muazzam bir birikimi oldu. Topra temizledi, batakl kuruttu, orman kesti, yollar at; yapt, yaratt, gzledi, akl yrtt; pek ok karmak ara gere yapt, doann banndan srlarn skp kard, buhar denetimi altna ald. Bugn, uygar dnyada gzlerini aan bir bebek, dnyaya geldii anda, kendinden nce yaayan ve alanlarca oluturulmu, biriktirilmi muazzam bir sermayenin sahibi oluyor. Ve bu sermaye ona, kendinden ncekilerin emeiyle birletirdii kendi emeinin de yardmyla, "Bin Bir Gece Masallar"ndaki gz kamatrc Dou hazinelerinin bile yannda snk kalaca byklkte bir zenginlie sahip olma olana sunuyor.

Temizlenip srlm topran, insanln gereksindiinden de bol bir hasat vermek iin bekledii tek ey, aklc bir emekle iyi cins bir tohumun barna braklmasdr. Tarmsal ilerle ilgili en mkemmel ara gereler yaplm, yaratlm bulunuyor. Amerika'nn bakir bozkrlarnda yz kii, makinelerin de yardmyla, birka ay iinde, on bin kiiye bir yl boyunca yetecek buday retebilmektedir. ki kat fazla rn almak isteyen biri ise her bitkiye zel bakm uygulayarak, kck bir toprak parasndan bile akl almaz rn elde edebilir. Gemite bir avcnn kendini ve ailesini besleyebilmek iin yzlerce kilometre karelik bir alana ihtiyac varken, gnmzn eitimli insan bunun on binde biri kadar bir alandan ayn eyleri salayabiliyor, hem de ok daha az bir emekle ve riskle. klim bu konuda engel deil. Gne yeterli deilse, yapay scakla bavuran insanolu; bymeyi hzlandrmak iin bir gn k da retmeyi baaracaktr. inden scak su geen dkme demir borular ve cam duvarlar araclyla, ayn toprak parasndan ak havada olduundan on kat daha fazla rn alnabilmektedir. Hele sanayi alannda ulalan baarlar ok daha arpc. drt kuak insann abasnn rn olan ve ounun buluusu belli olmayan gnmz makinelerinin yardmyla, yz kii, on bin aileye iki- yl yetecek giysiyi dikebiliyor. Gerekli donanmlar olan bir kmr ocanda yz kii bir yl iinde on bin aileyi en etin klarda bile stabilecek miktarda kmr elde edebiliyor. Daha geenlerde, 1889 ylnda, Fransz devriminin yznc yldnm dolaysyla alan sergide, birka ay

iinde Paris'e yeni bir Paris eklendiini hayretler iinde grmedik mi? stelik bu i gerekletirilirken Fransz halknn iine gcne gidip gelmesine hi engel olunmam, en ufak bir rahatszlk yaratlmamt. Gerek sanayide, gerek tarmda, gerekse genel olarak tm toplumsal yaplanmamzda, atalarmzn emeklerinin rnlerinden oka yararlanabildiimiz sylenemezse de, emrimizde olan demir ve elik yardmclarmz sayesinde insanln byk bir zenginlie, lkse kavuabileceini tam bir inanla syleyebiliriz. Evet, zenginiz; hatta dndmzden de zenginiz; sahip olduumuz eylerle zenginiz, bu bir; ikincisi, ada bilim ve tekniin yardmyla gelitirebileceimiz eylerle zenginiz. Hele, bilim ve teknoloji alanndaki bilgi birikimimizi herkesin refah iin kullanabilsek, topraktan da, sanayi ve manfaktr retiminden de elde edeceimiz rn miktaryla akllara durgunluk verecek denli zenginiz.

II

Eitimli insanlarn ok zengin olduklar tartmasz bir gerek olduu halde, evremizde bu denli yoksulluun hkm srmesine ne demeli? Halk ynlarn alklatran bu ar alma koullar neyin nesi? Hatta doru drst bir geliri olan iide bile, gemiten tevars ettii bunca zenginliin ortasnda, gnde birka saat alma karlnda herkese bol bol yetecek rn verebilecek bunca gl retim aralaryla donanmken, yarnna bu gvensizlik nereden geliyor?

Sosyalistler bu elikiyi aklayal ok oldu; bilimin her dalndan aldklar kantlara dayanarak aklamalarn her gn yinelemeyi srdryorlar. Bu anlalmaz gibi grnen tuhaf elikinin nedeni udur: retim iin gerekli olan her ey; toprak, maden ocaklar, makineler, iletiim, besinler, ev, eitim, bilgi... btn bunlar ve bakalar, insanolunun doann glerini alt etmeyi rendiinden bu yana, soygunlardan, srgnlerden, savalardan, cehalet ve zorbalktan ibaret olan uzun gemi boyunca- bir avu insan tarafndan gasp edilmitir. Bu tuhaf elikiye neden mi aryorsunuz, saymakla tkenmez: Bu bir avu insan, gemite edindiklerini ne srdkleri bir hakla, elde edilen rnlerin en az te ikisine el koymakta, sonra da bunu en anlamsz biimde savurmakta, delice tketmektedirler. Bir baka neden: Bu baylar halk o hale getirdiler ki, fabrikalarnda, topraklarnda, madenlerinde -aslan pay kendilerinde olmak zere- ltfedip iilerin almasna izin vermeseler, ii de kyl de bir ay, hatta ou kez bir hafta yaamaya yetecek geim imknlarndan yoksundur. Son bir neden olarak da unu kaydedelim: Bu baylar iiyi herkes iin gerekli olan eyleri deil, kendilerine en fazla kazanc salayacak eyleri retmeye zorlamaktadr. Esasen sosyalizmin z de bu saylan olgularn akla kavuturulmasyla ilgilidir. Gerekten de, ite nmzde uygar bir lke. Gemi zamandan kalan ormanlar ona zarar verecek eylerden ayklanm, temizlenmi, bataklklar kurutulmu, iklimi sala ok daha uygun olmu, lke yaamak iin elverili koullara sahip... Eskiden yabani otlarn bittii toprak imdi bereketli, verdike veriyor... Tepelerin gney yamalar teraslanm, omalarda sallanan zm salkmlar gz alc...

Eskiden yenilmeyen meyveler ve kkler veren yabani bitkiler, bitmez tkenmez almalar sonucu lezzetli, besleyici sebzelere ve dallar birbirinden gzel, az sulandrc meyvelerle dolu aalara dnm. lkeyi her yanndan binlerce ose ve demiryolu kesiyor, dalar deliyor yollar... Alplerin, Kafkaslarn, Himalayalann vahi yamalarnda lokomotiflerin sl duyuluyor. Irmaklar, dizginlenmi, ulam yaplabilir hale getirilmi... denizlerin kylar uzun uzun incelenmi, haritalar karlm, denizleri amak gemiciler iin ocuk oyunca... Ar emekler harcanarak yaplan dalgakranlarla oluturulan yapay koylar, fkeli okyanusa kar gemiler iin harika bir snak. Dalar delinip tneller alm; nerede kmr ve maden varsa oraya uzanan galerilerle yeralt tam bir labirente dnm. Kara, deniz ve demiryollarnn kesitii her yerde, ilerinde sanayinin, bilimin ve sanatn hazinelerini barndran kentler kurulmu, kurulu bulunanlar daha da bym. Kuaklar boyu yoksulluk iinde doup yoksulluk iinde len, egemen snflarca ezilen, aalanan, ldresiye altrlan ynlarn miras bu, on dokuzuncu yzyla. Ormanlar zararllardan temizlemek, bataklklar kurutmak, yollar amak, rmaklar zerine barajlar kurmak iin binlerce yl boyunca milyonlarca insan alt. Avrupa'da ilediimiz her kar toprak kuaklarn aln teriyle suland, her kar yol angarya emeinin uzun tarihine, halklann kan ter iinde kalmasna ve dayanlmaz aclara tanklk etti. Demiryollarnn her kilometresi ve dalarn barnda alan tnellerin her metresi insan kanndan kendi paylarna deni ald.

Maden ocaklarnn duvarlarnda kazma izleri hl taptaze duruyor. Yukarda kmr molozlan ve yeraltndaki galerilerde bir direkten brne, en gl, en verimli olduklan bir ada gaz patlamasndan, su basknndan ya da ocak kmesinden len kazmaclarn mezarlar... Onlarn kazandklar be kurula kt kanaat geinmeye alan ailelerin o zavall iilerin ardndan ne ok gzya dktklerini ok iyi biliyoruz biz. Birbirlerine demiryollaryla, su yollaryla balanm kentler, gemite yzyllarca ortak yaamlan olmu bir organizma gibiler. Gidin bu kentleri kazn, birbiri zerine katmanlam yollar, evler, tiyatrolar, arenalar, kitaplklar bulacaksnz. Tarihlerini aratrdnzda her kentte uygarln, sanayinin, kltrn, yani o kentin ruhunun nasl yava yava gelitiini ve btn bunlarn, kent imdiki kent olana dek zerinden gelip geen btn insanlarn ibirliiyle gerekletiini greceksiniz. u anda bile her evin, her fabrikann, her maazann deeri, oktan topraa karp gitmi milyonlarca emekinin yeryznn bu noktasna dktkleri emekle belirlenir; bunun devamlln belirli lde salayan ey ise buray u anda iskn etmekte olan insanlarn emekleridir. Halklarn zenginlii adn verdiimiz eyin her bir parasnn deeri, bu byk btnn ne kadar parasn oluturduuna baldr. Eer uluslararas ticaretin ba kesinde yer almam olsalard Londra doklar ya da byk Paris maazalar ne anlam ifade edebilirlerdi ki? Her gn karadan ya da denizden nakledilen ynla mal olmasayd maden ocaklarmz, fabrikalarmz, tersanelerimiz, demiryollarmz neye yararlard ki?

Milyonlarca insan bunca vndmz ve adna uygarlk dediimiz eyi yaratmak iin aba harcad. Yeryznn drt kesine dalm baka milyonlarca insan ise bu uygarl yaatmak iin u anda aba harcyor. Bu abalar olmasayd, 50 yl sonra bugn vn kaynamz olan her ey bir p ynna dnrd. Hatta fikirler, mucitlerin dehalar bile kolektif olgulardr, gemiin ve bugnn ortak rnleridir. Binlerce yazar, ozan, bilim adam bilgiyi, bilimi elde etmek, yanlglar nlemek, yzylmzn mucizelerini borlu olduumuz bilimsel dnce atmosferini yaratabilmek iin yzyllarca aba harcadlar. Ama burada, btn bu binlerce bilgin, yazar, ozan, filozof, mucit vb.nin, gemi yzyllarn emeinin rn olduklarn unutmamak gerekiyor. Sormak gerekir: Her trden binlerce ii ve zanaatkar deilse, yaamlar boyunca onlar hem fiziksel, hem de ahlaki anlamda besleyen, ayakta tutan kimdi? Kendilerini kuatan ortamdan syrlmalarn salayan drty, itkiyi nereden aldlar? Isnn mekanik edeerleriyle ilgili keiflerde bulunan nl bilginler Grove, Mayer ve Seguin'in dehalar, tm endstrinin yepyeni bir yola girmesi anlamnda insanla dnyann tm kapitalistlerinin yaptklarndan daha fazlasn salamtr, kukusuz. Ama te yandan bu dehalarn kendilerinin de hem sanayinin, hem de bilimin rn olduklann unutmamak gerekir. Gerekten de, dhilerin snn kaynann mekanik olduunu, fizikte glerin birbirine dntrlebileceini aklayabilmeleri iin binlerce buhar makinesinin yllarca, herkesin gz

nnde sdan mekanik g elde etmesi, sonra da bu mekanik gten ses, k, elektrik dnmlerinin gerekletirilmesi gerekti. Ve eer biz, on dokuzuncu yzyln ocuklar sonunda bu fikri anlayabilmisek, daha dorusu kafamz bu fikre yatmsa, bu da yine her gnk deneyimlerimizin sayesindedir. Geen yzyln bilginleri de bu fizik yasasna ilikin ngrlerde bulunmular, bunun byleliine dair doru eyler sylemilerdi; ancak on sekizinci yzyl bizim yzylmz gibi buhar makineleri, kasnaklar, kaylar, volanlar arasnda geen bir yzyl olmad. Bir tek unu dnn yeter: Eer Watt, Soho'da, kendisinin kuramn bakr ve demirle hayata geirecek, makinesini en ufak paralarna dek yapp atarak mkemmel bir hale getirecek ve makinesinin iindeki azgn buhar uslu atlara evirerek amz endstrisinin kalbi haline getirecek yetenekli iiler bulamasayd, su ve snma arasndaki ilikiye dayanan bu yasay bilemeden, dolaysyla da u iinde yaadmz teknolojik ahlan gerekletiremeden daha ka on yl geirebilirdik! Hangi makinenin gemiini kurcalarsanz kurcalayn, hep benzer bir yk bulursunuz: Bitmek tkenmek bilmeyen uykusuz geceler, yoksulluklar, yoksunluklar, hayal krklklar, ka kuaa yaylm isimsiz iilerin ilk bulua yaptklar damla damla katklar, kck ayrntlardaki -olmad m en nemli fikri bile fikir dzeyinde brakacak, hayata geirilmesine engel olacak- kck dzeltmeler... Aslnda her yeni bulu bir sentezdir, yani mekanik ve endstri denen enginlikten o buluun ncl olan baka bulularn toplamdr.

Bilim ve endstri, bilgi ve uygulama, icat ve bunun yeni icatlara uzanan bir yol olarak pratie geirilmesi, kafa emei ve el emei, dnce ve maddi emein rn... Btn bunlar kendi aralarnda birbiriyle ilintili kavramlardr. Her icadn, her ileri admn, insanln varln her bytn temelleri, gemiteki ve imdideki kafa ve kol emei toplamnn ilerine uzanr. Mademki bu byle, o halde bu gz kamatrc toplamn minnack bir paras zerinde bile hak iddia edebilmek, "bu benimdir, sizin deil" diyebilmek mmkn mdr?

III

te yandan, insanlk tarihi iinde yzlerce yl boyunca, insana retme ve retici gcn artrma imkn salayan her eye bir avu insan tarafndan el konulmutur. Bir gn belki bu el koyma iinin nasl olduunu anlatrz; imdilik bu olguya deinmi olmak ve sonularnn ne olduunu tartmakla yetindim.

Bugn, deeri, srekli artan nfusun gereksinimleriyle belirlenen toprak, halkn onu ilemesine -ada isterlere uygun bir biimde ve gereince ilemesine- engel olan bir aznln elindedir. Maden ocaklar genellikle birka kuan emeiyle olumutur, evrelerinde sanayi ve nfus

gelimitir, bu nedenle de deerleri her zaman yksektir... te bu ocaklar bile bir ya da birka kiiye ait olabilmektedir. Bu birka kii, ocaklarndan karlan kmrn fiyatn ykseltebilmek iin kmr retimini ksabilmekte, hatta sermayelerini deerlendirecekleri daha elverili bir alan bulduklarnda, elverili frsatlar yakaladklarnda tmyle durdurabilmektedirler. Makineler de birka kiinin mlkiyetindedir; hatta yaplan ilk aracn, kuak iinin katklaryla mkemmelletirildii tartmasz bir kesinlikle kabul edilen makineler iin bile byledir bu. Yz sene nce dantel kuma dokumak iin buhar makinesini bulan adamn torunlar kp Basel'e ya da Nottingham'a gelseler ve makineler zerinde hak iddia etseler, "Defolup gidin, nereden sizin oluyormu bu makineler!" derler. Zorla el koymaya alrlarsa makinelerine, topa tutar patronlar onlar. Avrupa'nn youn nfusu, endstrisi, ticareti, mal ve insan hareketlilii olmasa, yararsz bir demir ynndan daha fazla bir deer ifade etmeyecek olan demiryollar, bugn, kendilerine ou zaman herhangi bir ortaa kralnn sahip olduu tm mlklerden daha byk bir gelir getiren bu yollarn belki nerelerden getiini bile bilmeyen bir avu hisse sahibine aittir. Ve eer bu yollan amak iin tnel kazarken, dalar dz ederken binler halinde len iilerin ocuklar a biha, st ba perian bir durumda toplanp da hissedar beylerden ekmek talep etselerdi, "kazanlm haklar" savunma adna snglerle geri pskrtlrlerdi. Toplumun bu abuk dzeninden dolay hayata atlan bir ii ocuu ne ileyebilecei bir toprak, ne banda

alabilecei bir makine bulabilir; onun payna den bir efendinin yanna girip almak, igcn boaz tokluu karlnda satmaktr. Oysa onun babas ve dedesidir, batakl kurutup o topra tarla yapan; o makineleri bugnk verimli haline getirip o fabrikalar kuran; topra kazp o ocaklar aan... Glerinin son kertesine dek alp btn bu varlar var eden hep onlardr; onlardan daha fazla veren bir bakas daha yoktur! te yandan bu ii ocuu, soyu bitmi son yabanl hayvandan daha yoksul bir durumda dnyaya gelmitir. Topra ilemesine bir tek koulla izin verilir: Elde ettii rnn drtte birini mal sahibine, br drtte birini ise hkmete ve tccar, demiryolu hissedar vb. gibi her trden gereksiz birtakm araclara vermek zorundadr. Devletin, kapitalistin, toprak sahibinin ve araclarn el koyduklar bu pay yldan yla daha da artarken, topra asl ileyene, yapt ii kolaylatracak, daha ok rn almasn salayacak bir payn dmesi pek seyrek gerekleen bir olaydr. Sanayide almak isterse eer, buyur al derler, -o da her zaman deil!- ama emeinin karl olarak var ettii rnn fiyatnn te biri, drtte biri crete almak kouluyla; nk geri kalan te ikilik, drtte lk pay yasalarn makine, iletme ya da maaza sahibi olarak kabul ettii kiilere gider. Biz, rnn drtte birini kendisine vermemesi halinde kylnn topra ilemesine izin vermeyen Ortaa baronunun karsna dikilip gdyoruz. Biimsel yanlarnda kimi deiiklikler olmakla birlikte z, ilikileri ayn kalan feodal a barbarlk a olarak adlandryoruz. i a olduu iin, bugn "zgr anlama" ad verilen feodal koullarda almaya boyun emektedir, nk baka bir biimde yaamn srdrebilmesi olanakszdr,

burada boyun edii koullardan daha iyisini bir baka yerde bulabilmesi olanakszdr. Her ey ya patronlarn, ya toprak sahiplerinin; iiye kalansa, ya onlarn dayatt koullara boyun emek, ya da alktan lmek! Olay bu kadarla kalsa yine iyi. Bu ilikilerin dourduu bir baka sonu da, btn retimimizin sahte bir dorultuda olmasdr. Toplumun gerek ihtiyalar snai iletmelerin umurunda deildir: Onlarn tek amalar daha ok kazantr. Yz binlerce iinin sokaa atlmasyla sonulanan, sreen bunalmlar buradan kaynaklanmaktadr. iler, yarattklar deerleri cretleriyle satn alamadklar iin, endstri, kendine d pazar aramak zorunda kalr ve baka halklarn smrlen snflarna ynelir. Bylece Avrupal her yerde, -Dou'da, Afrika'da, Msr'da, Tonkin'de, Kongo'da- klelerinin saysn artrmaya alr. Ama gittii her yerde rakiplerle karlar, nk o lkelerde de benzer gelimeler yaanmaktadr; bu yzden de, pazar paylam, hangi pazara kimin egemen olaca hesaplamas nedeniyle bitmez tkenmez savalar yaanr. Douyu sahiplenmek iin sava, denizlere egemen olmak iin sava, komularndan gelecek mallar zerine vergi koymak ve bu konuda dayatabilecei her trden koulu dayatmak iin sava, bu tutum ve davranlara kar kan herkesle sava! Avrupa'da top sesleri hi dinmiyor, birbiri ardnca kuaklar yok olup gidiyor, Avrupa devletleri gelirlerinin te birini silahlanmaya ayryor... ve biz vergi denen eyin ne olduunu, yoksullar iin ne anlama geldiini ok iyi biliyoruz.

Bilim, hi denecek kadar kk bir aznln ayrcal... Gerekten de, bir iinin olu on yanda kmr ocana inmek ya da babasna tarlada yardm etmek zorundaysa eer, 'herkes iin eitim'den sz edebilmek mmkn mdr! Gn boyu sren ve insan ahmaklatran korkun ar bir iten sonra akam evine bitkin bir ekilde dnen ii iin retim szc ne anlatr? Bu durumda toplum, zgrlk szcnn anlamszlat, bo bir tnlamadan ibaret olduu iki dman kampa blnm demektir. Siyasal zgrlklerin daha da artrlmasn isteyen kktenci, ksa srede, zgrln iiyi uyana gtrdn fark eder; bu fark edile birlikte ark eder ve kktenci inanlarn bir yana brakp, tutucularla birlikte iiler iin olaanst cezai tedbirler alnmasn, yani askeri diktatorya ister. Egemen snflarn ele geirdikleri ayrcalklarn korunabilmesi koca bir yarglar, savclar, jandarmalar, gardiyanlar ordusunu gerektirir; bu ise, malum: Vergi, yalan, talan, rvet ve akla gelebilecek her trden alaklk demektir. bu kadarla kalsa yine iyi: Bu dzen insanlar arasnda toplumsalln, toplumsallk duygusunun gelimesine engel olur. Herkes bilir: likilerde dorudanlk kalmamsa, kendine sayg kalmamsa, birbirini anlama, birbirine yardm kalmamsa, tpk birbirlerini yiyerek, yamalayarak yaayan baz hayvan trlerinin soylarnn tkenmi olmas ve imdi de tkenip gitmekte oluu gibi, insan tr de yok olur, yiter gider. Bu arada hayatn herkesi zt kutba doru ittiini de unutmayalm. Sahibi olduumuz eyleri bunlardan yoksun olanlarla

blmemiz gerektiine dair tarih boyunca ne gzel szler edilmitir! Ama kim ki bu gzel szleri hayata geirmeye kalkmtr, derhal yz geri etmi ve btn bu yce duygularn hayatta deil yalnzca iirsel yaptlarda gzel durduunu sylemitir. Yalan, kendine sayg duymak deil, kendini aalamaktr deriz hep; gelgelelim btn uygar hayat aalk bir yalandan baka bir ey deil. Bylece hem kendimiz ikiyzlle alyoruz, hem de ocuklarmza kendi ellerimizle ikiyzl olmay retiyoruz. Akl da ister istemez bu durumun etkisi altnda kald iin, kendimizi sahte akl yrtmelerle, sofizmle yattrmaya alyoruz. kiyzllk ve sofizm uygar insann ikinci doas olmu durumda. Ama toplum byle yaayamaz: nsanolu ya doru yola dnecek, ya da yok olacak. Bylece, zenginliklerin bir avu aznlk tarafndan ele geirilmesi basit gereinin, toplumsal yaamn btnn yansttn grm oluyoruz. Antik dnemde pek ok devletin bana geldii gibi, yok olma tehdidiyle kar karya bulunan gnmz insan toplumu, nasl ki retim aralar tm halklarn ortak abasyla var edilmise, bunlarn mlkiyetlerinin de herkese, tm halklara ait olmas gerektii ana ilkesine dnmelidir. retim aralarnn zel ellerde bulunmas hem adaletsizdir, hem de yararsz. Herkesin her eye ihtiyac olduu iin her ey herkese aittir; herkes bunlarn retiminde gc orannda almtr ve bugn retilmekte olan zenginliklerde herkesin paynn ne kadar olduunu saptamann fiziksel bir imkn bulunmamaktadr. Her ey herkesindir! te on dokuzuncu yzyln

yaratt dev bir ara ktlesi duruyor nmzde! te, makine adn verdiimiz, bizim iin kesen, dorayan, eiren, dokuyan, blen, ayrtran, yeniden hammaddeye dntren... ksacas amzn tm mucizelerini gerekletiren makine adn verdiimiz demirden kleler! Hi kimsenin bu makinelerden bir tekine bile sahip olma ve "Bu benimdir; benim bu makinemi kullanabilmek iin, onunla rettiiniz her rn iin bana hara vereceksiniz" deme hakk yoktur; tpk bir ortaa derebeyinin kylye, "u tepelerle, u ayrlk, u mera benimdir, ve sen buralardan kaldrdn tahldan, ottan bana u kadar pay vereceksin" demeye hakk olmad gibi. Evet, her ey herkesindir! Erkek ya da kadn, bu btne katt emek pay lsnde, herkesin ortak abasyla retilen btnden kendi payn alabilir. Ve alnan bu pay, herkesin honut olmasn, bolluk iinde olmasn salayacaktr. Bizim, "alma hakk", ya da "herkesin emeinin rn kendine" trnden dumanl, belirsiz formllere karnmz tok! Bizim talebimiz refah hakkdr... herkes iin refahtr.

HERKES N REFAH

Herkes iin refah bir hayal deildir. Dedelerimizin, emein daha retici olmas iin harcadklar byk aba bunu olanakl ve gerekletirilebilir klmtr. unu biliyoruz ki, bugn eitim dzeyleri yksek lkelerde nfusun te birden az olmayan bir kesimini oluturan retici iiler, her aile iin belli bir refah salayabilecek yeterlikte rn retebilmektedirler. Bildiimiz bir baka ey daha var: Bir bakasnn emeini bol keseden savuranlar herhangi bir yararl ile uramak zorunda kalsalard, sahip olacamz zenginlik, -retici ii says artmasna- birka kat daha byrd. Ve son olarak, insanolunun retici gcnn art hznn, burjuva biliminin papaz Malthus'un ne srdnn tersine, insann kendisinin art hzndan daha byk olduunu biliyoruz(1). Bir lkenin nfusu ne kadar bykse, retici glerin gelimesi de orada o kadar hzldr. Gerekten de, ngiltere'nin nfusu 1844'ten bugne topu topu % 62 artmken, retici glerin art en az % 130 olmutur. Nfusun daha az artt Fransa'da da retici glerde ok hzl bir byme gzlenmitir. Tarm alannda zc krizler yaanr, kyl bir yandan devletin, bir yandan banker, tefeci ve sanayicilerin hara kskacnda soluk alamazken, Fransa'da son eyrek yzylda tahl retimi drde katlanm, sanayi rnleri retimi ise on kat artmtr. Birleik Devletler'de gzlenen tablo ise ok daha arpc: Avrupa'dan bu lkeye ynelik g aknlarna karn,

daha dorusu zellikle bu ii g sayesinde, Birleik Devletler'in her sektrdeki retimi onlarca kez artmtr. Bu saylar bile aklc dzenlenmi koullarda retimimizin ne olabileceini gsterebilmekten uzaktr. Bugn retim yeteneimiz arttka, asalaklar ve araclar ordusu da grlmemi bir hzla oalmaktadr. Gemite sosyalistler arasnda egemen olan bir gr vard: "Sermaye, hepi topu belirli birka elde toplanmtr, dolaysyla da zenginliin herkese yaylmas iin bu birka kiinin elindeki servetin msadere edilmesi yeterlidir"... Gerekteyse, bakalarnn emeini smrerek yaayan insan says, bu basit hesabn tesinde bir karmaklk gsterir. Fransa'da her otuz kiiye, retimle dolaysz uraan on kii bile dmemektedir. lkenin tm tarmsal zenginliini yalnzca yedi milyon insan yaratmaktadr; kmr ve dokuma gibi sanayinin iki ana dalndaki ii says ise iki buuk milyondan azdr. Bir de emek smrclerinin saylarna gz atalm: ngiltere'de (skoya ve rlanda'yla birlikte) jt, dantel, ipek, uha, hasa vb. tm dokuma sektrndeki ii says 1 milyon 30 bindir ve bunun yalnzca 300 bini erkek, geri kalan kadn, yeniyetme ve ocuktur. lkenin tm kmr ve maden ocaklarnda yaklak yarm milyon kii almaktadr. ngiltere ve skoya'da bir milyondan biraz fazla kii topra ilemekle uramaktadr ve istatistikiler ngiltere ve skoya'nn 26 milyonluk nfusuna en ok 8 milyonluk retici debilsin diye saylar bytmek zorunda kalmaktadr(2). Gerekteyse, ngiltere'nin dnyann drt bir yanna yollad zenginlikleri ta atlasa alt ya da yedi milyon ii yaratmaktadr. Bu durumda, dnyann drt yanndan gelir elde eden sermaye sahipleri ve tketiciyi

kendilerinin reticiye dediklerinin 5-20 kat fazlasn demeye zorlayan arac-tccar takmnn says iin ne diyeceiz? tesi de var. Sermaye sahipleri fiyatlar ykseltebilmek iin srekli olarak retimi ksmaktadrlar. stiridye ve en lezzetli balklarla dolu flarn, bu rnlerin halkn alm gc dzeyine dmemesi ve zenginlerin damak tad olmay srdrmeleri iin denize atlmalar, lks saylabilecek kimi dokuma ve gda rnlerinin de istiridyelerle ayn sonu paylamalar urada dursun, herkes iin zorunlu, olmazsa olmaz rnlerin retimlerini bile ksmaktan ekinmemektedirler. Kmr iileri ordusu, souktan titreyenlerin snabilmesi iin ocaklarda her gn kmr kazmay seve seve kabul edebilecekken, kmr fiyatlarnn dmesini istemeyen patronlar, bu ordunun te birinin, hatta bazen te ikisinin haftada gnden fazla almalarna izin vermemektedirler. Karlar kzlar paavralar iinde dolarken binlerce dokuma iisi yine ayn nedenle tezghlarnn bana geememektedir. Bu da bir yana, Avrupa nfusunun drtte nn zerinde giyim-kuam kavramna hakkn verecek giysi bulunmamaktadr. Yzlerce yksek frn, binlerce el tezgh ya srekli almamakta, ya da yalnzca yar zamanl olarak almaktadr. Neden, yine ayn: Fiyatlar yukar ekmek. Eitim dzeyi yksek her lkede yaklak bir milyon, hatta bazen iki milyon insann isiz olduunu gryoruz. Bu insanlar srekli i aryorlar ama aradklarn bulabilme olanandan yoksunlar. Milyonlarca insan, ilenmemi ya da kt ilenmi topraklar, muhteem rnlerin kaldrlabilecei verimli

tarlalara dntrmeyi seve seve kabule hazrlar. u anda iler acs rnlerin kaldrld tarlalarn verimini bee katlamak iin bir yllk bir aklc emek yeter de artar bile. Ama topraa, maden ocaklarna, el tezghlarna sahip olan sermaye sahipleri sermayelerini -halktan gasp ettikleri paralar- Trkiye ya da Msr devletlerinin bor senetlerine, Patagonya'nn altn madenlerine yatrmay tercih ettikleri iin, kollan svayp ie girimeyi bekleyen gz pek, alkan giriimciler isiz gsz oturmak zorunda kalmaktadr. nk lkelerini terk etmek zorunda kalm Msr fellahlarn, talyanlar, in kulilerini altrmay kapitalistlerimiz karlarna daha uygun bulmaktadrlar. Btn bunlar, retimin bilinli olarak ve dorudan kstlanmakta olduunu vurgulayan olgulardr. Bu arada, dolayl ve bilinsiz kstlamalar bulunduunu da unutmamak gerekiyor: Bununla, son kerte yararsz, ya da yalnzca varsllarn z benliklerini tatmine ynelik gereksiz zmbrtlarn retimi iin harcanan emekten sz ediyoruz. Bu dolayl kstlamann maliyetinin hangi dudak uuklatc rakamlara ulatn yaklak olarak bile tahmin edebilmemiz olanaksz. Ama hepimiz, bugnn ve yarnn retimini daha da artracak ve mkemmelletirecek aralarn retimine harcanabilecek muazzam bir insan emeinin tmyle bo eylere harcandn biliyor ve kendi gzlerimizle gryoruz. Yeni pazarlar kazanmak, komularn ekonomik etkisi altna almak, lke iinde smry daha kolaylatrmak iin Avrupa'nn silahlanmaya harcad milyarlar dnelim yeter... Yine, bir avu insann ekonomik yaam ellerinde tutabilmesi iin her trden memur vb.ye denen milyonlar

dnelim... Byk kentlerde su orann nemli lde drmenin kesin bir yolu olarak, buralardaki yoksulluu bir para olsun hafifletmenin maliyetiyle, mahkemelere, cezaevlerine, jandarmalara, adalet dedikleri mekanizmaya harcanan milyonlar kyaslayalm... ve son olarak, u ya da bu partinin, politikacnn ya da smrc bir kumpanyann karlarna dnk olarak basn yoluyla yalan yanl haberlerin yaylmasna harcanan milyonlar dnelim... Hepsi bu kadar da deil. Her yl son derece gereksiz eyler uruna harcanan emei -hesaplayabilirsek eerhesaplamaya alalm: Varsllarn at ahrlar, av kpekleri, uaklar, hizmetileri iin; sosyete beylerinin, bayanlarnn kaprisleri iin, yksek sosyete denen ahlakszlar topluluunun lksleri iin harcanan kaynaklar... insanlar kendilerine hi de gerekmeyen eyleri almaya zorlayan reklamlar, bu yolla tketilen gereksiz nesneleri, ayn mekanizmayla satlmaya allan dk kaliteli, hatta bazen tketicisi iin kesinlikle zararl olan mallar... Btn bu gereksizliklerin maliyetinin hangi rakamlara ulatn tam olarak hesaplayabilmek her ne kadar olanakszsa da, bu uurda harcanan muazzam emekle yararl eyler retilebileceini, pek ok fabrika ve atlyenin makinelerle donatlabileceini ve bunun sonucunda da dkknlarn, bugn halkn te ikisinin iddetle gereksinim duyduu mallarla dolup taacan kestirmek zor olmasa gerektir. Ksacas, her lkede retici emek gcnn drtte birinin yln en az drt ay isiz olduuna, ikinci bir drtte birinin -hatta belki de yarsnn- zenginlerin keyfine ve halkn smrlmesine harcandna kuku yoktur.

Bylece, bir yandan, uygar halklarn retici glerini artrma hzlarn, br yandan, retimin maruz kald dorudan ve dolayl kstlamalar gz nne aldmzda, aklc bir ekonomik yaplanmayla birka yl iinde ortaln yararl rnden geilmez hale gelecei aktr; insanlarn, "Yeter!" diyecekleri durum olacaktr bu, "kmr de, ekmek de, giysi de yeter artk! Oturup gzelce bir dinlenelim ve gcmz, bo zamanmz en iyi nerede, nasl deerlendireceimizi dnelim!" Hayr, herkes iin refah bir hayal deildir. Bu belki insanolunun, stelik de korkun bir almayla bir desyatinlik(3) araziden hepi topu yz drt yz kilogram avdar kaldrabildii, tm retim aralarn kendi elleriyle yapt zamanlarda bir hayaldi, ama biraz demir ve birka kilogram kmrle en karmak makineleri bile harekete geirebilen, uysal, sz dinler byk gcn, motorun bulunmasndan bu yana hayal olmaktan kmtr. Ama bu refahn gerekleebilmesi iin insanolunun yaratt muazzam servetin; kentlerin, evlerin, tarlalarn, fabrikalarn, iletiim aralarnn, eitim kurumlarnn zel mlkiyet konusu olmaktan kmalar gerektir... ki ele geirenler bunlarla keyiflerince oynamasnlar. Dedelerimizin muazzam bir emekle yapp yarattklar, ileyip rettikleri retim aralar herkesin ortak mal olmaldr, ki toplum kolektif aklyla bunlardan herkesin yararna olacak eyler karabilsin. Bunun iinse istimlak ve msadere gereklidir. O yzden herkes iin refah bizim amacmz, istimlak ve msadere ise aracmzdr.

II

stimlak ve msadere, yani halka ait olan eylerin yine halka verilmesi... tarihin bize, on dokuzuncu yzyl sonu insanlarna verdii grev budur. Toplumun refahn salamaya ynelik her ey, topluma geri verilmelidir.

Ama bu sorunun zm ne yasalara, ne de yasama organna braklabilir. Byle bir zm kimse iin inandrc olmaz. Yoksul da varsl da gayet iyi bilir ki, ne ada hkmetler, ne de herhangi bir siyasal devrimle ibana geebilecek olan hkmetler bu ii sonulandrabilecek bir yol bulamazlar. Yine, yoksulu da, varsl da hissetmektedir ki, bunun iin toplumsal bir devrim gereklidir ve bu devrim ufukta grnmtr, artk bugnn-yarnn iidir ve bu da kimsenin kimseden gizleyemeyecei ak seik bir olgudur. Son yarm yzyldr gerekli hazrlklar -evrim- zihinlerde tamamlanmtr; ama devrim aznln, varlkl snflarn basksyla hayata geememektedir; o nedenle engellerin bertaraf edilmesi ve devrimin gerekletirilmesi gerekmektedir. Peki bu devrim nereden gelecek? Devrimin balangcnn belirtileri nelerdir? Bu sorulan kimse

yantlayamaz; bize gre tam bir bilinmezlik iindeki konulardr bunlar. Ama bir para gzlemleyen ve dnebilen herkes -varsl yoksulu, iisi patronu, devrimcisi tutucusu- bu devrimin ok yakn olduunu duyumsamaktadr. Peki, gn gelip de bu devrim patladnda ne yapacaz? Gemi devrimlerin dramatik yanlar zerine pek ok ey okumuuzdur, ama bunlardaki gerekten devrimci almalara ilikin bildiklerimiz yle azdr ki, oumuz bu hareketlerde yalnzca dsal durumu, ilk gnlerin mcadelelerini, barikatlar grrz. Ama bu sokak atmalar, bu ilk arpmalar ok ksa srer ve halkn zaferi ya da yenilgisiyle sona erer; ama ite halkn egemenler zerinde salad zaferden sonra balar asl devrim almalar. Devrim gerekten halk bir karakter tayorsa eer, drt bir yandan saldrya urayan gsz ve yeteneksiz egemenler, devrim kasrgasyla savrulur giderler. 1848 ylnda Fransz burjuva monarisi birka gn sren bir yenilgiye urad ve Louis Philippe basit bir arabayla Paris'ten kamaya baladnda, Paris eski kraln oktan unutmutu bile. 18 Mart 1871'de Thiers hkmeti Paris'i kendi kaderiyle ba baa brakarak birka saat iinde srra kadem bast. Bu arada unutmamak gerekir ki hem 1848, hem de 1871 hareketleri yalnzca birer kent ayaklanmalaryd; gerek bir halk ayaklanmasnda ise lke apnda tm devlet aygtnn zlp yok olmas inanlmaz bir hzla gerekleir. Egemenler nce kaarlar, sonra kendilerine dn olanaklar yaratacak kumpaslar kurmaya balarlar.

Eski hkmet sallanmaya balar balamaz, halk ayaklanmasnn dalga dalga ykselii karsnda ordu direnmeye son verir, komutanlarn, liderlerini sulamaya balar; liderlere gelince onlar da bir yolunu bulup usulca svrlar; direnmeye son veren askerler ya kollarn kavuturup beklerler, ya da dipiklerini havaya kaldrp isyanclara katlrlar. Polis ilkin ne yapacanda kararszdr: Sille tokat kalabaln zerine yrmekle, "Yaasn komn!" diye haykrmak arasnda gidip gelir; sonuta "yeni amirler"ini beklemek zere uslu uslu evlerine dalrlar. Byk burjuvazi pl prtsn bohalad gibi gvenli bir yerlere doru svr. Halk, olduu yerde kalr. Her devrimin balangc byledir. imdi, diyelim, birka byk kentte komn kuruldu. Binlerce insan caddeleri meydanlar dolduruyor, akamlan "ne yapmal?" sorusuna yant bulmak, toplumsal sorunlara zm aramak iin ateli tartmalar yaptklar kulplerde kendiliklerinden toplanyorlar. Onlar artk her ey ilgilendiriyor; eskiden toplumsal olaylara kaytsz olanlar bile imdi ok alkan, ok ateliler. Her yerde mthi bir hareketlilik, zafere ulamak iin mthi bir arzu gzleniyor. En yksek dzeyde zverilere tank olunuyor. Halk cokuyla ileri doru atlyor: leri olsun da nereye ve nasl olursa olsun. Btn bunlar ok gzel, ok yce davranlar. Ama devrim deil henz bu. Tam tersine, devrimcinin ii daha yeni balyor. Bu arada, kukusuz, baz eylemlerinde de bulunulacak: Bir takm Watrin'ler, Thomas'lar halk tarafndan sevilmemenin bedelini deyecekler. Ama bu da devrime ilikin tesadfi bir olay olacak, yoksa devrimin kendisi deil.(4-5)

Hkmet sosyalistlerinin, radikallerin, tannmam gazeteci dhilerin, kibirli hatiplerin (ii ya da burjuva) kent Duma'sna koup boalan yerleri kapmaya alacaklarna da kuku yok. Kimi ceketinin stne birtakm vr zvr takp kendini bakan aynalarnda seyredecek ve yeni unvanna yakr azamette emir verme talimleri yapacak: Gazete yaz kurulundaki ya da fabrikadaki eski arkadalarnn saygl hayranlklarn zerine ekebilmek iin imdi onlara krmz kuak, askeri apka ve azametli el kol hareketleri gereklidir. Kimi, okuyup bir eyler anlayabilmek ve grkemli tmcelerle dolu yasalar, ynergeler hazrlayabilmek iin gerekten temiz, iten duygularla kitaplarn, dergilerin arasna gmlecektir (oysa devrim srecinde bulunulduundan kimsenin uymayaca, uygulamayaca eyler olacaktr bunlar). Kendilerinde eksik bulduklar vakar ve heybete sahip olabilmek iin, eski hkmet kurumlarndan uygun bulduklar adlar alr ve kendilerine "Geici Hkmet", "Toplumsal Kurtulu Komitesi", "Belediye Meclisi", "Bakan", "Ba", "Muhafz Birlii Komutan" gibi sfatlar yaktrrlar. Kimileriyse unvan seimi konusunda fazla mklpesent davranmaz ve parlamento ya da Kent Sovyeti yesi unvanlanyla yetinirler ve kendilerine yakan trensellikle mecliste toplanrlar. Bylece, nlerindeki devrimin hedefini, sonularn, kapsamn farkl farkl anlayan, sk sk ne srld gibi ortak bir platformu paylamak urada dursun, kiisel yarma iinde bulunan en az on ayr eilimden bir yn insan toplanm grrz. Sonuta, drt bir yandan bir araya gelmi posibilistler ("mmkncler"), kolektivistler, radikaller, Jakobenler, blankistler hi ara verilmeyen ve gitgide tansiyonu artan

uzun toplantlar boyunca bir tartmaya girmek zorunda kalrlar. Drst insanlarla, bir tek kendisinin buyruk verme durumunda olmasn dleyen, aralarndan ktklar kalabalklar kk gren karclar birbirlerine karmlardr. Birbirlerine tam aykr grlerin sahibi olan bu insanlar bir araya gelip toplanrlar ve aralarnda birlik oluturabilmek, ounluk sesi diyebilecekleri bir ses karabilmek iin, birbirlerine sk sk gerici, despot, kt sulamalarn da ynelterek, bitip tkenmek bilmeyen bir tartmaya giriirler. Ciddi denilebilecek tek bir nlem zerinde bile uzlamaya varabilmeleri olanakszdr; be paralk ayrntlarla ilgili yle ateli tartmalara girer, ylesine kendilerinden geerler ki, tumturakl bildiriler yaynlamaktan baka hibir ey beceremez, kotaramazlar. Bu arada da kendilerini pek bir ciddiye alrlar; oysa hareketin asl gc onlardan uzakta, sokakta, ynlar arasndadr ve hep orada kalacaktr. Btn bunlar, tiyatroseverler iin belki ilgin eylerdir; ama kesinlikle devrim deildir. Buraya kadar daha hibir ey yaplm deildir! Bu arada halk ac ekmektedir. Fabrikalarda makineler durmu, atlyeler kaplarna kilit vurmu, kapitalist kap gvenlikli bir delie gizlenmi... sipari yok, ticaret yok. i, evvelce almakta olduu kuruu da kaybetmi, yaamak iin zorunlu ihtiya maddelerinin fiyatlar durmadan ykseliyor... Ama byle yce dnm noktalarna gelindiinde hep olduu gibi kahramanca bir zveriyle bekliyor halk. "

aylk cretimizi Cumhuriyete balyoruz!" Byle dediler ubat 1848'de Parisli iiler, Fransa'da cumhuriyet ilan edildiinde. Ayn anda "halk temsilcileri" cici beyler ve geici hkmetin cici yeleri, -en kk memura dekdzenli olarak aylklarn almaktaydlar. Halk ac iinde. Ama, ynlara zg ocuksu bir saflkla, nderlerine duyduu gvenle, inanla, onlarn yukarda; kabinede, mecliste, Toplumsal Kurtulu Komitesinde hzla ie koyulmalarn bekliyor. Ama "yukarda" halkn aclar dnda her ey dnlyor. 1793 ylnda alk, devrimin kaderini de tehdit edecek ekilde Fransa'y peneleri arasna aldnda; halkta artk bak kemie dayand bir srada; gz kamatrc tuvaletler iindeki saygdeer bayanlar, baylar gsterili arabalaryla Elise krlarnda keyif atarken, Jakoben Kulb'nde Robespiere mthi bir inat tutum sergiliyordu. Niin? Kendisinin ngiliz Anayasasna ilikin anlarnn tartlmas iin! 1848 ylnda sanayinin btnyle durmu olmasndan dolay ii bir dilim ekmekten yoksun otururken, Geici Hkmet ve Mecliste, subaylarn emekli aylklaryla cezaevleri konusunda bitmez tkenmez bir az dala yrtlyor, u kahredici isizlik ortamnda halkn nasl yaad kimsenin aklna gelmiyordu. Bin bir olumsuzluk ve Prusyallarn top atei altnda doan ve varln topu topu yetmi gn srdren Paris Komn'nn knanaca bir nokta varsa o da a askerle zafer kazanlamayacan, gnde otuz su (elli kopek) ile kuatlm Paris'te iinin hem istihkm hatlarnda arpp, hem de ailesini geindiremeyeceini anlayamam olmasdr. Halk ac iinde kvranyor ve soruyor: "Ne yapmal? Bu durumdan kurtulmak iin nasl etmeli?"

III
Bize kalrsa bu sorunun tek bir yant var.

Gemite tad etiket, bedensel ya da moral gc, yetenekleri ve baka nitelikleri ne olursa olsun, herkesin yaama hakk olduunu, toplumun, sahibi olduu tm geim aralarn herkes arasnda bltrmesi gerektiini kabul etmek ve bunu yksek sesle aklamak gerekir. Evet, kabul etmek, aka ilan etmek ve buna uygun admlar atmak gerekir. Bir kez, halkn, devrimin daha ilk gnnden, kendisi iin yepyeni bir dnemin baladn; bundan byle, yan banda grkemli saraylar dururken kimsenin kpr altlarnda gecelemeyeceini; kentte azna kadar yiyecek maddeleriyle dolu dkknlar dururken kimsenin a kalmayacan; yan banda krk dkknlar dururken kimsenin souktan titremeyeceini anlamasn salamak gerekir. Varsn artk her ey herkesin olsun! Varsn artk tarih en nihayet, halka grevleri konusunda vaazlar veren deil, onun gereksinimleri konusunda kayglanan, abalayan hi deilse tek bir devrim grsn! Ama ynergelerle olmaz bu i. Ancak halkn iin iine girmesi, yaam iin gerekli her eye dorudan egemen

olmasyla olur; bu, biricik bilimsel davran biimidir, halk kitlelerinin gerekten anlayabilecei, arzulayaca biricik yoldur. Ayaklanan halk adna ekmek depolarna, giyim kuam maazalarna, evlere el koymak gerekir. Hibir ey boa harcanmamal, harcanan her eyin yerine yenisinin konmasn salayacak bir rgtlenmeye gidilmeli. Ksacas, ihtiyalarn giderilmesi iin gerekenlerin yaplmasndan nce retime balanmal, hemen, derhal balanmal bu ie, ama bu kez cici beyler, bayanlar iin deil, tm toplumun bugn, yarn iin, daha yksek bir hayat dzeyine kavumas iin yaplmal. 1848 ylnda halkn kandrlmas iin kullanlan, bugn de kimilerinin ayn amala piyasaya srmek istedikleri "alma hakk" trnden ne anlama geldii tam anlalmayan szlere karnmz tok bizim. Gnmzde artk uygulanabilir hale gelen herkes iin refah iarn, ne pahasna olursa olsun hayata geirmek gerektiini laf dolandrmadan, korkmadan aklamann zaman geldi. 1848'de iiler alma hakk talebinde bulunduklarnda hkmet hemen ulusal atlyeler kurdu ve insanlar gnde iki frank karlnda bu atlyelerde almaya zorlad! iler, emek rgtlenmesi talebini ykselttiklerindeyse, kendilerine u karlk verildi: "Az bekleyin dostlar, hkmetimiz bu ii gndemine alm bulunuyor; imdilik u iki frank buyurun. Dinlen biraz, yaam boyunca hep alm, ileke ii!" Bu arada top namlular hedefe yneltilsin, askerler drt bir yandan kuatma operasyonunu tamamlasnlar ve burjuvazi bin bir yntem kullanarak ustas olduu bir ii gerekletirsin: ilerin rgtlln yerle

bir etsin. Derken, aydnlk, prl prl bir gn kendilerine yneltilen u buyruk: "Gidip Afrika'y igal edecek, smrgemiz yapacaksnz... Yoksa hepinizi kuruna dizeriz, teresler!" Oysa iilerin talebi refah hakk olursa, sonu bambaka olacaktr. nk bu taleple birlikte tm toplumsal zenginliklere egemen olma haklarn; evleri ihtiya sahibi ailelere datarak, ektikleri bunca alktan sonra tavanlarna kadar dolu yiyecek iecek depolarna el koyarak en nihayet refah denen eyin ne olduunu ucundan kysndan reneceklerini dile getirmi olacaklardr. Bylece, tm zenginliklerin kendilerinin hakk olduunu, uzun yllar boyunca yalnzca burjuvazinin erim alannda bulunan bilim ve sanatn yksek hazlaryla en nihayet tanabileceklerini aklam olacaklardr. Refah haklarn ykseltmekle, iiler -bu nokta ok daha nemli- ayn zamanda bu refahn neyin nesi bir ey olduunu, bu refahn salanmas iin nelerin retilmesi gerektiini, hangi deersiz eylerin retiminden artk vazgeilmesi gerektiini belirleme haklarn da ilan etmi olacaklardr. Refah hakk demek, insanca yaamak demektir... ocuklarmz bizim yetitiimiz -adna alma hakk denilen, ancak yarnn burjuvasnca ynetilen ve smrlen, uygulamadaysa hep cretli klelik hakk olarak kalan- koullardan ok daha iyi koullarda, bizim yetime dzeyimizden ok daha yksek bir dzeyde, toplumun eit yeleri olarak yetitirmek demektir. Refah hakk, toplumsal devrim demektir; alma hakk ise, olsa olsa, endstriye zincirlenmilik demektir.

inin, insanln ortak mirasndaki hakkn istemesinin, bu hakka sahip olmasnn zaman oktan gelmitir.

Malthus, 1798'de yazd "Nfus Yasas zerine Bir Deneme" adl yaptnda, nfusun ve yoksulluun artnn nedenlerinin, kapitalist ekonominin koullarnda deil, geinme aralarnn mutlak yetersizliinde aranmas gerektiini; insan nfusunun geometrik, geinme aralannnsa aritmetik bir hzla arttn; dolaysyla, nfusla geinme aralar arasndaki orann salgn hastalklar, savalar vb. yollarla dengelenmesi gerektiini ne srmt. Ar nfus art konusu, komnist dncenin XIX. yzyldaki kuramclarnn hayli kafasn kartrmt: "Topran verimliliinin dmekte oluu" ve "an nfus art" olgular gerekse, insanolu varoluunu srdrebilmek iin sonsuza dek mcadele etmeye mahkmdur, dolaysyla da "bolluk, eitlik ve uyum toplumu" bir hayal olarak kalacaktr. 1892'den sonra saylar deimi ama genel sonuta bir deiiklik olmamtr. 3 Desyatin: Yaklak 1 hektar (1,09 hektar)lk Rus alan l birimi (.N.). 4 Watrin, iilerin nefret ettikleri bir gardiyand, 80'li yllarda ldrld. Thomas, generaldi, 18 Mart 1871 gn ldrld. Komnn ilan edildii gn halkn tek can alma olay da bu oldu. 5 Kropotkin, yanlyor. 18 Mart 1871 gn General Thomas'la birlikte General K. Lecompte da kuruna dizildi.

ANARST KOMNZM

I
zel mlkiyete son vermi her toplum, bizce, derhal anarik komnizmin temellerini atmaya balamaldr. Anarizm, kanlmaz olarak komnizme varr dayanr, komnizm de anarizme; kald ki bunlarn her ikisi de, ada toplumlara egemen olan ayn byk sevdann, eitlik sevdasnn ifadesidirler.(1) Gemite, bir kyl ailesinin, yetitirdii buday, aile yeleri iin evde rlen giysiyi kendi el emeklerinin rn olarak grd bir dnem yaanmt: Esasen bu yine de pek doru deildi, nk o zamanlarda da ortaklaa yaplm yollar, kprler vard; bataklkken ortaklaa kurutulup meraya dntrlm alanlar, ortaklaa ykseltilmi kent duvarlar vard. Tekstil tezghlarndaki her yenilik ya da ketenin boyanmasyla ilgili her bulu, herkesin yararnayd. Kyl ailesinin varolu koullar da, kukusuz, dnya yardmndan btn br insanlar kadar yararlanma esasna dayal olacakt. Ama her eyin sanayi iinde bir a gibi birbirine girdii, her retim dalnn teki retim dallarnn yardmn gereksindii gnmz koullarnda, yaplan retimden herkesin payn karmak, hesaplamak olacak ey deildir. Elyaf ilenmesinde ya da metal dvlmesinde eitim dzeyi yksek lkeler yle byk bir mkemmeliyet dzeyine ulatlar ki, bununla binlerce baka byk ve kk sanayi daln da gelimeye iteklediler; demiryollarnn yaylmasna, gemi sanayinin gelimesine, says milyonlar

bulan ii snfnda el uzluunun, becerinin artmasna ve son olarak da yeryz yuvarlanda retim adna yaplan her trl iin gelimesine n ayak oldular. Svey Kanal'nn yapm srasnda koleradan, ya da St. Gothard tnelinin yapm srasnda eklem kirelenmesinden len talyanlarn; kleliin kaldrlmas iin giritikleri savata top mermileriyle paralanp len Amerikallarn , Rusya, Avrupa ve Amerika'da dokuma sanayiinin gelimesine, Manchester ya da Moskova'da dokuma tezghlar banda ksre tksra alan ocuklardan ya da iilerden birinin getirdii sorun zerine dokuma tezghnn bilmem ne kusurunu nasl giderebileceine kafa yoran mhendisten daha az ey yapmamlardr. Bu durumda, yaratlmalarna hepimizin katkda bulunduu zenginliklerden her birimizin payna den blm nasl belirlenecek? Biz kamulatrma konusunda kolektivistlerin grlerini paylaamyoruz, bu bir; ikincisi, bu zenginliklerin retilmesinde herkesin harcad saati esas alma, dllendirme gibi eylerin de ideal ya da ideale giden yolda ileri doru bir adm olduunu kabul etmiyoruz. ada toplumlarda eyann trampa deerinin, o eyin retimi iin harcanan emekle mi lld konusuna hi girmeyeceiz burada (Adam Smith, Ricardo, onlardan sonra da Marx'n gr buydu, bilindii gibi; bu konuya daha sonra geleceiz), burada u kadarn belirtelim ki, retim aralarnn toplumun ortak mal kabul edildii bir toplumda, kolektivistlerin idealleri artk gerekleemez demektir. Toplumsalclk ilkelerine dayal bir mlkiyet sistemini

benimsemi bir toplumun cretli emein her biimini reddetmesi de kanlmazdr. undan kesinlikle eminiz ki, kolektivistlerin yumuatlm bireyciliklerinin, komnizmin -tam olmasa bile hi deilse toprak ve retim aralarnn herkesin mal olduunu savunabilen bir komnizminyannda tutunabilmesi olanakszdr. Bu yeni mlkiyet biimi, ortak topraklarda ortak alet edevatla elde edilen retimin datm konusunda da yeni bir biime gidilmesini gerektirmektedir. Yeni retim biiminin var olduu yerde eski tketim biimi olamaz, tpk yeni retim biimi varsa eski biim siyasal rgtlerin olamayaca gibi. cretli emek, topraklarn ve retim aralarnn herkesin deil, birka kiinin mal olmasnn sonucudur ve kapitalist retimin geliebilmesinin olmazsa olmaz kouludur; yokoluu da kapitalist retimle birlikte olacaktr. retim aralarnn toplumsal mlkiyeti, kanlmaz bir biimde, ortak retilen nimetlerin tketiminin de ortak olmasn getirecektir. Biz komnizmin iyi, arzu edilir bir dzen olduunu sylemekle kalmyoruz, kiiselcilie dayanan ada toplumlarn kendilerinin kanlmaz olarak komnizm istikametine yneleceklerini dnyoruz. u son yz yldr kiiselciliin gelimesi, yani tek tek kiilerin bakalarnn haberi olmadan kendi karn kollamas eiliminin glenmesi, baka baz nedenler de olmakla birlikte, esas olarak bireyin kendini sermaye egemenliine, devlete kar koruma arzusuyla

aklanmaktadr. Bir vakitler de baz kiiler, ounluun hissiyatna tercman olduklarn da syleyerek u vaaz verip gezdiler: Herkes tek tek kendini kurtard m, tm toplum devletten de, sermayeden de kurtulmu olur. "Para, zgrlk de dahil, bana ihtiyacm olan her eyi satn alma olanan salar." Ancak, ok byk bir yanl ieriyordu bu gr: nk ada tarih, parayla deil zgrln, kalc, srekli, salam, gven verir bir bireysel yaamn bile satn alnamayacan gstermektedir: Baka insanlarla ibirlii iinde olmadka; sand, kn ne kadar altnla, parayla dolu olursa olsun, tek insan gszdr. te yandan, tm ada tarih boyunca bireycilik akmnn yan sra, hem kadim komnizmin kalntlarna tutunma abalarna, hem de toplumsal yaamn son derece farkl alanlarnda komnist ilkeleri yeniden canlandrma abalarna tank oluyoruz. Onuncu, on birinci ve on ikinci yzyl halk topluluklar sivil ya da dinsel egemenlerinden kurtulur kurtulmaz, ortaklaa alma-kardee blme ilkelerini hayata geirmek arzusuyla doldular. Kent, -altn iziyorum, tek tek kiiler deil, kent; Rusya'da "Gospodin Velikiy Novgorod" kenti- gemiler, kervanlar donatyor ve uzak lkelere ticaret iin gnderiyor; ve bu ticaretten elde edilen gelir ayr ayr tccarlarn deil, yine tm kentin oluyor; kente yiyecek, iecek ve baka gerekli malzemeler almyor. Bu deneyimle ilgili kurulularn izlerine on dokuzuncu yzyla (1848'e) dek orda burada rastlanabiliyordu, ailelerin kuaktan kuaa aktardklar sylenceler arasnda da bu deneyimle ilgili anlar ba yeri tutuyordu.

Btn bunlar yitti gitti. Bu komnizmin son izlerinin de silinip gitmemesi iin savam veren bir tek selskaya obina-ky cemaati kald; o da olsa olsa, devlet ar klcn terazinin kefesine indirene kadar srdrebilir bu ii. Bununla birlikte her yerde, ok deiik biimler altnda, ama ayn ilkeye dayal yeni rgtlenmeler grlyor. lke: Herkese ihtiyacna gre, nk belli bir lde komnizm olmadan ada toplumlarn varlklarn srdrebilmeleri olanakszdr. nsanlarn kafalarna mal retimi fikrini yerletiren o ok dar egoist karakterine ramen gnmzde pek ok yerde komnist yneliler gzleniyor, komnizmin insanlar arasndaki ilikilere en akla gelmez biimlerde szd grlyor. ok deil, daha dn denilecek kadar yakn zamana kadar bir rman zerine kpr yapld m, gelenden geenden "kpr paras" ad verilen bir para alnrd. imdiyse kprler kamu maldr, isteyen cannn istedii kadar geebilir. ose yollarda, gidilen verst bana para deme uygulamasna bugn yalnzca Douda rastlanyor. Mzeler, kitaplklar, devlet okullar, ocuklara topluca verilen le yemekleri, parklar, baheler, ykanan-sprlen, aydnlatlan yollar, evlere kadar ekilen sular (ne kadar su harcandn hesaplama uygulamasndan vazgeilmesi ynnde gl bir eilim var) herkese aktr, herkes bunlardan yararlanabilir... Hepsindeki ilke, "ne kadar ihtiyacnz varsa, buyurun"dur. Kara ulamn salayan arabalarla, demiryolu ulamn salayan trenler artk aylk, yllk biletler

satyorlar: Bir gn ya da bir yl iinde istediiniz kadar gidi-geli yapabilme olana salanyor bu yolla. Geenlerde de bir lkenin tmnde, Macaristan'da (onun ardndan da Rusya'da) demiryollar be yz versti de, yedi yz versti de ayn fiyata gitmenizi salayan blgesel tarife uygulamas balatt. Bu uygulamann ok yaknda tpk posta tarifesi gibi, koca bir blge (diyar) iin geerli olmas beklenebilir. Btn buralarda ve pek ok baka kurumda daha (oteller, pansiyonlar vb.) hkim eilim, tketimi lmemek ynndedir. Kiminin gidecek bin verstlik yolu vardr, kiminin yedi yz verstlik... Kimi funt ekmek yer, kimi iki... Bunlar, insanlarn kiisel durumlaryla bal olan tketim miktarlardr ve birincilerden sen fazla yol gittin, ok ekmek yedin diye bilmem ne kadar daha fazla para almann hibir dayana yoktur. Bu trden dengeleyici uygulamalara bizim bireyci toplumumuzda bile rastlanyor. Bu da bir yana, imdilik fazla gl olmamakla birlikte kendini hissettiren bir eilim daha var: Kiisel tketimi, kiinin topluma verdii ya da bir gn verecei hizmetin stnde bir yere koymak. Bylece tek tek her paras btn dier paralaryla sk skya bal olan toplum, olay bir btn olarak grmekte, birinin verdii hizmeti, herkesin verdii hizmet olarak alglamaktadr. Bir halk ktphanesine gittiiniz zaman -yalnz Paris'te deil, rnein Londra ya da Berlin'de de- kitaplk grevlisi size istediiniz kitab (elli kitap istemi olsanz bile) vermeden nce sizin topluma ne gibi hizmetleriniz olduunu sormaz. stediiniz kitab verir, o kadar; hatta eer beceremiyorsanz, kataloglarda aradnz kitab bulmanza yardm eder. Tpk bunun gibi, belli bir kayt dentisiyle -ki ou kez emek katks nakdi demeye yelenmektedir-

bilimsel dernekler, kurulular sizlere mzelerinin, bahelerinin, kitaplklarnn, laboratuvarlarnn... kaplarn amaktadr... herkese eit bir ekilde: ster Darwin olsun, ister sradan bir amatr! Baz kentlerde, siz eer herhangi bir icat zerinde alyorsanz, sizi zel bir ilie gnderiyorlar, burada yer salyorlar, marangoz tezgh, demir tezgh ve ihtiya duyduunuz baka btn aletleri salyorlar (tek ki bunlar kullanmak elinizden geliyor olsun) ve "Buyurun, istediiniz kadar, istediiniz gibi aln!" diyorlar. "stediiniz btn gereleri saladk... Gerekli gryorsanz, iinize arkadalarnz da katabilirsiniz, baka zanaatlardan kiileri de arabilirsiniz Ya da ylesi hounuza gidiyorsa eer, yalnz alabilirsiniz... Havada uan bir alet icat edin... Ya da hibir ey icat etmeyin, siz bilirsiniz. Bir fikriniz olduunu sylemitiniz ya, bu yeter". Yine bunun gibi, cankurtaranlar dernei yesi gnlller, batan bir geminin tayfalarna unvanlarn ya da bugne dek topluma verdikleri hizmeti sormuyorlar; hi dnmeden kendilerini denize atp kudurmu dalgalarn arasndan hi tanmadklar insanlar kurtarabilmek iin kimi kez kendi canlarndan oluyorlar. Boulmakta olanlar tanyp tanmamann ne nemi var ki? "Orda bizim sunacamz hizmete muhta, imdat isteyen bir insan var... Onun kurtarlma hakknn domas iin bu kadar yeter. Hemen atlayp kurtaralm kendisini!" Bu her bakmdan komnist eilime artk her yerde rastlanabiliyor; akla gelebilecek her klk altnda, toplumumuzun en bireyci geinen, bireycilik vaazlarnn kaynakland yer olan u en orta kesiminde bile.

Yarn bir felaket olsa, rnein bir kentimiz dman igaline urasa, normal zamanlarda son derece bencil olan byk kentlerimizden biri kuatlsa, bu kent herkesten nce ocuklarn ve yallarn karnlarnn doyurulmas, barndrlmas ve her trl gereksiniminin karlanmasna karar verecektir. Bunu yaparken de bu insanlarn bunu hak eden hizmetleri olmu mu ya da olmakta m diye bir soruturma yapmayacaktr. ncelikle onlarn karnlar doyurulacak, sonra arpanlarn durumu dnlecek, bu yaplrken de arpmalarda kimin daha akll ya da cesur davrandna vb. baklmayacaktr. Sonra kadnlar da erkekler de byk bir zveriyle, kendi rahatlarn unutup yarallarn tedavisiyle uraacaklardr. Ksacas bu eilim, bu heves, bu sevda var ve yayor. nsanlarn en can alc gereksinimlerini giderebildii lde; insanln retici glerinin bymesi lsnde; ve bunlardan da ok olarak, gndelik hayatmzn eften pften kayglar yerine bir byk genel lk ortaya ktka gitgide daha da belirginleecektir bu duygu. retim aralar herkesin ortak mlkiyetine gemi, insanlar hep beraber alyorlar, emek toplumda hukukun kendisine verdii saygn yeri alm, dolaysyla da retkenlii artm, beklenenden daha ok rn veriyor... Bu durumda, u anda bile gl olan komnist dncenin uygulanmakta olduu alann daha da genileyeceinden ve toplumsal yaamn temel ilkelerini de bu dncenin oluturacandan kuku duyulabilir mi? Btn bu verilerin nda, (ve gelecek blmde konu

edineceimiz istimlak ve msadere pratiine ilikin hususlan da gz nnde bulundurarak), mevcut dzeni ayakta tutan gc yerle bir ettiimiz anda, birinci grevimiz derhal komnizmi hayata geirmek olacaktr. Ama bizim komnizmimiz falanster komnizmi ya da Alman devletilerinin komnizmi gibi deildir. Bu anarik komnizmdir; hkmetin olmad, zgr insanlarn komnizmidir. Bu, insanolunu btn zamanlarda izlemi bulunan ekonomik zgrlk ve siyasal zgrlk gibi iki kendi bana kavramn bir btn halinde ele alnd bireimdir.

II

"Anari"yi siyasal rgtlenmenin ideal biimi olarak alrken bizim yaptmz ey, yine, insanln gzle grlr yneliinden sz etmektir. Gelimi Avrupa toplumlar ne zaman egemenlerin boyunduruunu omuzlarndan atmay baarsalar, toplum hemen bu yne doru komaya balyor ve zerine bireysel zgrlklerin ina edilebilecei bir karlkl ilikiler sistemi kurmaya giriiyor. Ve biz tarihten biliyoruz ki, yerel ya da genel ayaklanmalarla hkmetlerin gcnn sarsld, zayflatld ya da en dk dzeye indirildii zamanlarda, bu gelimeyle birlikte, ara ara ekonomik ve siyasal baarlar -hi beklenmeyen, hzl baarlar- grlr.

Bunu bamsz kentler dneminde grmzdr: Bu dnemlerde insanlk bilimde, sanatta, zanaatkrlkta, mimarlkta, gemi zamanlarda be-on yzylda gerekletiremedii atlmlar, baarlar gerekletirmi, ksack zaman dilimlerinde iki yz, yz yllk baar sraylarn yaamtr. Reform srasnda gerekleen ve Papa'nn egemenliini tehdit eder boyutlara ulaan kyl ayaklanmalar srasnda ayn eyi grmzdr; keza, Atlantik Okyanusu'nun kar kysnda, eski Avrupa'nn honutsuz unsurlarnn yarattklar zgr topluluklarda grmzdr. Eitim dzeyleri yksek Avrupa halklarnda bugn yaanmakta olan gelimeleri dikkatle gzleyecek olursak, hkmetlerin etki alanlarn daraltmak, buna karlk kii hak ve zgrlklerini geniletmek ynndeki eylemlerin nasl oaldn aka grrz. Gemiin kurumlarnn ve kr inanlarnn mirasn yemeye alm bir gruhun btn engellemelerine karn ada gelimeler zellikle bu dorultuda gerekleiyor. Btn evrimlerde olduu gibi burada da beklenen tek ey, devrim: nsann, yolunun stnde duran toz toprak iindeki khne yaplan yerle bir etmesi ve yeni domu, dipdiri bir toplumda zgr bir biimde yer alabilmesi iin. nsanlar uzunca bir sre zmsz bir soruya zm aradlar durdular. Soru uydu: "Bireyleri boyun emeye zorlayabilecek, ama bunu yaparken de kendisi topluma boyun eme izgisinden ayrlmayacak bir hkmet olamaz m?" Gnmzdeyse, insanlk hkmet denen eyden btnyle kurtulmaya ve gereksinimlerini, ayn hedefe

ynelmi kii ve gruplar arasnda zgr anlama yoluyla gidermeye alyor. Her blgesel birimin, yani kylerin, kentlerin, blgelerin, lkelerin zorunlu, ivedi gereksinimleri vardr; karlkl anlama yava yava yasalarn yerini alr ve kiisel, ayr ayr karlar, devlet snrlarndan bamsz, ortak bir hedefe doru ynlendirir. Daha yakn zamanlara dek devletin asli ileri olarak dnlen kimi grevlerin bugn devletle ilgisi tartlyor: Devlet karmad zaman insanlar ilerini ok daha kolay, elverili bir ekilde hallediyorlar. Ve biz bu dorultuda kazanlan baarlara baktmzda kanlmaz olarak u sonuca ulayoruz: nsanlk hkmetlerin etkinliklerini sfr dzeyine drme ve hakszln, zorbaln, zulmn ve tekellerin timsali olan devleti yok etme abas iindedir.(2) Bugn artk yle bir toplum dnebilme durumundayz: Bireyin elini kolunu balayan yasalar yok, dolaysyla yasalara gre deil, alkanlklarna gre hareket ediyor birey; toplum iinde herkesin yaam olduu; ihtiyalarn giderilmesi, bakalaryla ibirlii, yardmlama iinde olmak ve baka insanlara kaytsz olmamak, onlar sevmek gibi davranlarla edindii toplumsal alkanlklarna gre hareket ediyor Devletsiz bir toplum dncesi, kukusuz, zel sermayenin olmad bir ekonomik yap kadar tepki ekecek bir dncedir. Bizler, insanlarn kendi aralarndaki ilikilerinde Tanr rol oynayan devlete ilikin bir yn kr inanlar iinde yetitik. Okullarmzda Roma tarihi olarak belletilen Roma sylencelerinden tutun da, Roma hukuku adyla okutulan Justinyen'in Bizans yasalarna dek,

-niversitelerimizde okutulan "hukuk" zerine akla gelebilecek her trl bilimi de bunlara katn- bunlarn hepsi ve genel olarak tm eitim sistemimiz, bize her yerde hazr ve her eye kadir bir devlet fikrini alamaya alrlar. Bu nyargy desteklemek zere, okullarda ders konusu olarak okutulan koca koca felsefe sistemleri oluturuldu. Ayn amala deiik hukuk kuramlar yaratld. Siyaset denilen ey btnyle bu ilke zerine bina edildi ve hangi partiden olursa olsun her siyaseti halka u szlerle seslendi: "Bize iktidar verin, sizi dertlerinizden kurtaralm: Bizim bunu yapacak olanaklarmz var." Beikten mezara kadar btn davranlarmza "devletin, hkmetin gcne boyun eme" ilkesi yn veriyor. Toplumbilim ya da hukukla ile ilgili herhangi bir kitab atnzda, hkmetin, onun rgtleri ve eylemlerinin son derece nemli bir yer kapladn greceksiniz, ylesine ki, bu kitaplar okuyan renciler yava yava, hkmet, devlet ve devlet adamlar dnda dnyada hibir eyin olmadn dnmeye balar. Ayn ey gazeteler iin de sz konusudur. Parlamento tartmalar, siyasal entrikalar stun stun yer bulabilirken, devletin dmda-kendi yolunda seyreden halkn o muazzam gndelik yaam, ya karlan yeni bir yasa, ya da polisten yaplan bir aklama nedeniyle son sayfalarda birka satrla geitirilir. Bu gazeteleri okurken dnyay dolduran nice bin eyi unutursunuz; rnein btn insanl unutursunuz: Doan, byyen, len, ac eken, alan, tketen, dnen ve tepemize binmi ve kene gibi yapm srnak insanlara karn yaratan insanl... bizim bilisizliimizin

bytt bu keneleri gzmzde yle yceltmiizdir ki, tm insanln zerini kaplayacak irilikte, rktclkte glgeleri olmutur bunlarn. Gzmz gazetelerden ayrp hayatn kendisine, evremizdeki insanlara ynelttiimizde, hkmetin akp giden hayat zerinde hi denecek bir rol olduunu grr ve ok arrz. Milyonlarca kylnn, vergi verme dnda, devlet hakknda hibir ey bilmeden yaayp ldklerini ta Balzac saptamtr. Ticaret alannda olsun ya da baka alanda olsun, milyonlarca i her gn hkmetin hibir karmas olmadan yryp gitmektedir. Bunlarn en nemlileri, rnein ticaret ya da borsa szlemeleri bile ylesine resmiyetten uzak bir biimde batlanmaktadr ki, szlemenin taraflarndan biri zerine ald ykmll yerine getirmekten cayacak olsa bile hkmet bu ie karamaz. Ticaret ilerinden anlayan herhangi biriyle konuun, her gn tccarlar arasnda gerekleen ticari operasyonlarn nemli bir blmnn karlkl gvene dayandn syleyecektir. Szn tutma alkanl (bu basit alkanlk), kredi deerini yitirme korkusu, ticari drstlk denen greli drstl ayakta tutmada ok daha etkili olmaktadr. Dahas, hi utanp sklmadan mterisini kt bir mal pahalya satarak kazklayan bir tccar, bir baka tccarla ilikisinde sorumluluunu yerine getirmeyi bir grev olarak grmektedir. Zenginlemenin hayatn biricik motoru, biricik amac olduu gnmz koullarnda bile u greli drstlk geliebilmise eer, bir bakasnn emeini smrmenin toplumsal hayatn temeli olmaktan karld koullar altnda bu gelimenin ilkiyle karlatrlamayacak denli hzl olacandan kuku duyulabilir mi?

Gnmz dnyas iin ok karakteristik bir baka olgu daha var ki, ayn gelimeyi ok daha arpc bir biimde vurguluyor. Bu olgu, zel giriimcilie dayal iletmecilik alannn srekli bymesi ve ok eitli amalarla kurulan zgr birliklerin alabildiine oalmasdr. Daha ilerde bu konu zerinde ayrntlaryla duracamz iin, imdilik u kadarn syleyelim: Bu trden olgular yle oald, yle allm olgular haline geldi ki, 19. yzyln ikinci yarsnn en nemli olay olarak bunlar kabul edilecektir... Siyaset yazarlar ve sosyalist yazarlar bunlar ne kadar grmezden gelirlerse gelsinler ve hkmetlerin gelecekte ok nemli, ok ilevsel rolleri olacana ilikin ne kadar ahkm keserlerse kessinler, bu byle. Bu snrsz lde eitlilik gsteren zgr rgtler ylesine doallar, ylesine hzl byyorlar, yle kolay gruplayor ve eitimli insann srekli byyen ihtiyalar iin ylesine bir kanlmazlk oluturuyorlar ki; ve son olarak ylesine kolayca ve ylesine elverili bir ekilde hkmet mdahalelerinin yerini alyorlar ki, sonuta kanlmaz olarak toplum hayatnda nemi gitgide bymesi gereken olgular olarak kabul etmemiz gerekiyor bunlar. Eer bu trden zgr rgtler toplumsal yaamn ve gndelik yaamn her alannda yaygnlk kazanmamlarsa, bunun tek nedeni, iilerin yoksulluu, ada toplumun kastlara ayrlm olmas, zel mlkiyet ve hepsinden ok da emekilerin srekli olarak devlet engelleriyle karlayor olmasdr. Bu engelleri kaldrn ortadan, "birlikler"in eitimli kesiminin tm etkinlik alann kapladn greceksiniz.

Son elli yln tarihi de, keza, hibir anayasal hkmetin, devletin ele geirdii alanlardan herhangi birinde etkinlik kuramam olduunun canl bir kantdr. Ama on dokuzuncu yzyl, bir gn, bir ekilde, parlamentarizmin yerle bir olduu yzyl olduunu gsterecektir. Parlamentarizmin yanllar ve temsili ynetim ad verilen garabetin kusurlar ylesine kr kr parmam gznedir ki, bu ynetim biiminin eletirisiyle uraan dnrlerin bile (J. Stuart Mili, Lavergne) yalnzca genel honutsuzluu dile getirdikleri sylenebilir. Gerekten de, samal dnebiliyor musunuz: be kiiyi seiyorsunuz ve onlara "Bizim hayatmzn her alanyla ilgili yasalar karn, hatta hayatmzn sizin hi bilip anlamadnz alanlaryla bile ilgili olabilir bu yasalar" diyorsunuz? Artk insanlar unu anlamaya baladlar: "ounluk ynetimi" demek, uygulamada, tm lke ilerini, lkenin nerede ne kadar meclisi varsa hepsinde ounluu elinde tutan kiilere -Fransz Devrimi srasndaki adlandrmalaryla "bataklk kurbaalarna- ya da belirli hibir dnya grleri olmayan, rzgrn nereden estiine ve nereden daha ok parsa toplayacaklarna bakarak bazen "sol", bazen "sa" partilerde yer kapan insanlara vermek demektir. Anayasal ynetim, kukusuz, saray partilerinin snrsz ynetimlerine gre ileri doru bir admd, ancak insanlk mayalanmay bekler gibi burada taklp kalamaz, yeni yollar aranacak ve bulunacaktr.(3) Dnya posta birlii, demiryollar dernei, deiik bilimsel dernekler... bunlarn hepsi insanlarn zgr iradeleriyle kurduklar, yasalarn yerini alan kurumlardr.

Gnmzde yerkrenin drt bir yanna dalm farkl insan gruplar herhangi bir amala rgtlenmek istediklerinde "her ie uygun parlamenterlerden oluan" bir uluslararas parlamento seip, "Bize yasa yapn, size boyun eeceiz" demiyorlar. Eer birebir oturup konuamyorlar ya da yazma yoluyla sonuca yaramyorlarsa, bir kongre dzenleyip sz konusu sorun zerine yetimi adamlarn buraya yolluyorlar ve ona diyorlar ki: "Gidin, oturup konuun ve bir anlamaya varmaya aln; ama buraya cebinizde hazr yasalarla dnmeyin, bize yasa gerekli deil; buraya anlama tasarsyla dnn, biz onu ister benimseriz, ister benimsemeyiz." Neredeyse yarm yzyldr ingiliz ii birliklerinin yaptklar budur ite. Kongrelerinden neriden baka bir eyle dnmyor iiler; her ii birlii bunu ayr ayr deerlendiriyor ve isterse benimsiyor, istemezse reddediyor. Byk snai irketlerinin, bilimsel derneklerin, Avrupa ve Birleik Devletler'i adeta bir a gibi saran her trden dernek ve birliin yapt da budur. Devlet egemenliinden kurtulan toplumun yapaca ey de budur. Topra ve fabrikalar bugn onlar ellerinde tutanlardan geri almak parlamentolarn iine gelmez. Toplum feodal hukuk zerine yaplandka, monarinin snrsz erkine rza gsterebilir; ama toplumsal yap cretli emee ve ynlarn kapitalistlerce smrlmesine dayanyorsa, parlamentarizmde smrnn en salam dayanan bulur. Ortak miras -toprak, fabrikalar, sermaye- ele geirmi zgr toplum ise, bu yeni ekonomik dzene uygun politik rgtlenmeyi -zgr birliklere ve zgr federasyonlara dayal rgtleri- kendisi yaratacaktr. Her ekonomik evre, tarihte belirli bir politik evreye denk der. Bugnk mlkiyet biiminin yklmas da, ancak

yeni bir siyasal hayatn gerekletirilmesiyle mmkndr.

1 Byk Fransz Devrimi dneminde zel mlkiyetin ekonomik seenei olarak anlalan "communaute des biens"-"varlk toplumu" kavram yaygnlk kazanmt; bu kavram temel alarak da XIX. yzyln 40'h yllarnda ilk kez komnizm (Latince communis-ortak) teriminin kullanldna tank olunmutu. Kropotkin'in ideal toplumsal yaplanma anlay ister istemez u soruyu gndeme getiriyor: ideal toplum yaps anlay olarak Marxist ve anarko-komnist anlaylar arasnda ne fark var? Bakunin ve Kropotkin de, tpk Marx ve Engels gibi, komnist toplumda toplumsal ilikilerin temelini, retim aralar zerindeki ortak mlkiyetin oluturduunu dnyorlard. Onlar da Marxistler gibi, komnizmde herkese gereksindiince ilkesinin uygulanacan, snflar aras, kentle ky aras, kafa emeiyle kol emei aras farklarn tmyle ortadan kalkacan savunuyorlard. Bylece, anarko-komnistlerle Marxistlerin komnizm anlaylarnn btn temel noktalarda akmakta olduunu gryoruz. elikiler, bu ideale ulamann yollan ve aralar faslnda balyor. "Ana ilkeler ve hedefler: bunlar iki ayr eydir," diyor Lenin: "Hedefler konusunda anaristler de bizimle ayn dncede olacaklardr. Kendileriyle konutuumda hedefler konusunda anlatmz ahsen tespit etme frsatn buldum; ama ilkeler ve bunlarn detaylar konusunda, asla... Bu balamda bizi anaristlerden ayran ey nedir?.. Gei dneminde proletarya diktatrl kurmak ve devlet zoruna bavurmak..." (Toplu Yaptlar: c.44, s.24). Marxistlerden farkl olarak anarko-komnistler, sosyalist devrimin zafere ulamasnn hemen ardndan "komnizm uygulamas"na geilebileceini savunuyorlard. 2 Merkezi devletin egemenliinin snflandrlmasnn gerekliliini XIX. yzylda bir tek anaristler deil, erken kapitalizmin T. Jefferson, A. Ha-milton, B.Franklin vd. gibi kimi liberal ideologlar da savunuyorlard. Sivil yurttalar topluluuyla devletin etkinlik alanlarnn ayn ayr olmas grnden hareketle, kii zgrlne geliniyor, ancak bu zgrlk daha ok snrsz ekonomik giriim zgrl ve zel mlkiyete devletin asla dokunamamas gerektii anlayyla snrl tutuluyordu. Bylece, insan haklan devletin varlna balanyor, ancak buradaki devlet, toplumsal yaamn "gece

bekisi"nden te ilevi olmayan bir devlet olarak grlyordu. 3 Tm XIX. yzyl boyunca temsili demokrasi anarizmin iddetli eletirilerine urad. Bakunin'e gre halk ynetimi eer kurumsallarsa, kanlmaz olarak sivil topluma yabanclar ve daha incelikli bir snf egemenliine dnr. Bylece, parlamenter cumhuriyet "sanal halk meclislerinde-ki sanal temsilcilerinde ifadesini bulan sanal halk iradesi"nin sanal devletidir. Parlamentarizme bu bak asndan yola kan anaristler I. Enternasyonal'de, "politikay ret" iarn ykselttiler: Mademki parlamentarizm devletin gerek yzn -smrc yzngizliyordu, yleyse emekilerin tm legal politik etkinlikleri devrimci hareketi zayflatacak uzlamac hareketler olmaktan ileri gidemezdi. Bakunin, Marx ve Engels'i "oportnizm" ve "reformizm"le suluyordu. "Burjuva radikal sosyalistleri" dedii Marx ve Engels'le aralarndaki en nemli fark aklarken yle diyordu Bakunin: "...onlar politika ve devletten yararlanmak, bu ikisini reforme etmek, dntrmek istiyorlar... bizim biricik kabulmz ise, egemenlii ve onun zorunlu tezahr olan politikay kknden yok etmektir (M.A. Bakunin, Seilmi Yaptlar. Mosk., 1919, c.l, s.68). Legal siyasal etkinliklerin reddi politikasn eletiren Marx ve Engels, tm umutlarn zorla gerekleecek bir devrime balanmasnn ii hareketini zayflatacan savunmulardr. "Siyasal zgrlkler, toplant yapma, ittifaklar kurma hakk, basn zgrl... btn bunlar bizim silahlarmz. (Dman) bu silahlan bile elimizden almaya alrken, eli kolu bal oturup, politikay reddediyoruz denilebilir mi hi?" (Marx K., Engels F., Yaptlar, c.l7, s.424).

KAMULATIRMA VE ZORALIM

I
1848 devrimi srasnda, dudak uuklatc servetinin derdine den Rothschild'in yle bir aka yaptn anlatrlar: "Peki, kabul, servetimi bakalarnn srtndan yaptm. Ama bu serveti tm Avrupa'da yaayan insanlara eit olarak datacak olursak, adam bana be franktan fazla dmez. Ve ben, isteyene, hakk olan be frank vermeye hazrm".

Bunu bylece aklayan ve bir gazetede de yaynlatan nl zengin, ellerini arkasna balayp Frankfurt caddelerinde dolamaya balam. Yanna gelip kendisinden be franklarn isteyenlerin says drd bei gememi, o da yznde eytani bir glmsemeyle istekleri yerine getirmi. Numara tutmu, milyonerin soyu sopu hl byk dedelerinin milyonlarnn stnde oturuyorlar. Baz burjuva dnrler de bize ayn eyi sylyorlar aslnda: "Kamulatrma m! Anlyorum! Bu demektir ki, herkesten paltolar alnp byk bir yn halinde st ste konacak... Sonra da, herkes yndan kendine en iyi paltoyu kapabilmek iin birbiriyle kavga edecek!" Ne demeli: Aptalca bir aka m, sama bir gevezelik mi?!

Biz hi de daha sonra datmak iin paltolar bir yere ymay falan istemiyoruz (stlerinde balarnda bir ey olmad iin souktan tir tir titreyen insanlar bu iten kazanl kacaklar halde dnmyoruz byle bir eyi). Rothschild'in paralarn blmeyi de kesinlikle istemiyoruz. Bizim istediimiz, dnyaya gelen her insann retici bir ii renmesi ve kimseden izin almadan ve yok tarla sahibiydi, yok fabrika sahibiydi diye kimseye emeinin aslan payn vermeden bir ite almasdr. Rothschild'lerin, Vanderbilt'lerin ellerinde bulunan zenginliklere gelince, biz bunlar yalnzca ortak retimimizi daha iyi rgtlememize yardmc olacak varlklar olarak gryoruz. ifti elde ettii rnn yarsn ara ya da toprak aasna vermeden topran srebiliyorsa, topra srmeye, gbrelemeye yarayan makineler iftinin emrindeyse; fabrika iisi bir iki patron iin deil de tm toplum iin retebiliyorsa, ne ii-kyl yar a yar tok ve paavralar iinde yaayacak, ne de Rothschild'ler ve teki smrcler kalacak dnyada. i yaratt deerin ancak kk bir parasn oluturan bir crete igcn satmak zorunda kalmadnda, Rothschild'ler de kalmayacak. Bize diyorlar ki: "yi, gzel de, sizde de, aadan Rothschild'ler yetiebilir. Birinin in'e ya da bilmem nereye gidip milyonlar kazanmasn ve sonra da dnp buraya yerlemesini engelleyebilir misiniz? Bu adamn milyonlaryla kendine hizmetkrlar, iiler tutmasn ve onlar smrmesini nasl engelleyeceksiniz? Tm dnyada ayn anda devrim yapacak haliniz yok ya! yleyse? Yoksa

snrlara gmrk grevlileri yerletirip gelenlerin zerini arayacak ve yanlarndaki paraya zoralm m uygulayacaksnz? Jandarma-anaristlerin yolcular kurunlamalarn izlemek hayli ilgin olurdu dorusu!" Byk bir yanla dayanyor bu dnceler: "Varsllarn varl nereden geliyor?" diye sorulmuyor insanlara. Birilerinin varsllnn, birilerinin yoksulluuyla mmkn olduunu anlamak iin uzun incelemeler yapmaya gerek yok. Yoksulun olmad yerde, onlar smren varsl da yok demektir. Ancak halkn yoksulluundan doar varsllk. Ortaada, byk servetlerin doduu zaman dnn. Feodal baron (Rusya iin syleyecek olursak boyarin ya da knyaz), kimsenin yurt tutmad bir yerde binlerce desyatin verimli araziye el koymutur. Ancak, bu arazi birilerince yurt tutulmadka baronumuz henz zengin deildir. nk toprak ona henz hibir ey getirmemektedir ve Ay'daki bir araziden daha deerli deildir onun iin. Zenginlemek iin ne yapacaktr baron? Kyl arayacaktr. ayet her kylnn, zerinden kimseye hara vermedii bir para topra ve o topra ileyecek hayvan, arac-gereci olsa, baronun arazisinde kim giderdi almaya? Herkes kalp kendi topranda alr, baron da bir bana kalakalrd. Ne var ki, gereklikte, savalarn, kurakln, vebann, hayvan telefatnn perian ettii, ne pulluu, ne at olan (Ortaada demir pahalyd, koum hayvan da yle) kyllerden tmen tmen bulabilir baron. Evet, her yer, bir i bulabilmek iin yollara dm yoksullarla doluydu. Bizim baronun arazisinin nnden geen bir yol kavanda da, zeri deiik boyutlarda ha

iaretleriyle ve yine yoksullarn anlayabilecei baka iaretlerle dolu bir direk bulunurdu. Bu iaretlerin zm genellikle yleydi: Bu araziyi yurt tutacak kylye: Toprak, karasaban, kulbesini yapmas iin kereste, at ve tohumluk tahl verilecek, u kadar yl hibir ey iin hibir demede bulunmas istenmeyecektir. "u kadar yl", rnein eer dokuz ylsa, direk zerine dokuz adet ha izilmi oluyordu ve kyl bu dokuz han ne anlama geldiini ok iyi anlyordu. Ve ite yoksullar baronun arazisine yerlemeye baladlar. Arazide yollar atlar, bataklklar kuruttular, kyler kurdular, i hayvanlar edindiler ve balangta hibir vergi, hara vermediler. Sonra, -dokuz yl sonra- baron kira szlemesini burunlarna dayad, aradan bir be yl daha geince ayni ve nakdi hara istemeler balad, sonra bunun miktar arttka artt, kylnn deme gcnn snrna varp dayand. Kyl her yeni koula boyun edi, nk koullar her yerde aynyd, buradan baka yerde daha iyi koullarda bir i bulabilmesi olanakszd. Bylece yava yava, -yasalarn da byk yardmyla -yasalar da baronlar yapyordu nk,- kylnn yoksulluu, baronun varsllnn kayna olup kt... Bir tek baronun da deil, kylnn deme gc arttka oalan ve ar olu gibi kyn stne ullanan koca bir tefeciler srsnn... Bu noktada kyl artk bir toprak klesi olmutur ve baronun yanndan bir yere ayrlabilmesi mmkn deildir! Byleydi ite durumlar Ortaada. yi de, sanki imdi de yle deil mi? zgrce ileyebilecei topra olsa kyl hi 1 desyatin toprak iin yz ruble deyerek kendini cretli klelie mahkm eder mi? Kaldrd rnn te birini,

bazen yansn, hatta bazen tamamn toprak aasna vermeye raz olur mu? Ama ite kylnn hibir eyi yok elinde; tek istei topraktan karnn doyurabilmek, bunu salayabilmek iin de aln teriyle, kanyla, canyla beyleri, paalar zengin edip duruyor. Mujik yoksulluundan prenslerin, kontlarn, tccarlarn varlklar bydke byyor. Ksacas u bizim yirminci yzylda da her ey tpk Ortaada olduu gibi.

II
Toprak sahibi, mujiin yoksulluundan, fabrika sahibi de iinin yoksulluundan varsllayor. rnein bir burjuva u ya da bu yolla iki yz bin rublelik bir paray toparlam. Bu, az para saylmamakla birlikte, evremizde tank olduumuz lgnlkta lks bir yaam srlmesi durumunda fazla dayanmaz. Diyelim ylda yirmi bin rubleyle bir eli yada bir eli balda lks bir yaam srmeye karar verdi burjuvamz. Ama bu, parasnn en ok on yl iinde tkenmesi anlamna gelir. Bu durumda "pratik" bir insan olarak burjuvann yapaca ey, hem sermayesini olduu gibi korumak, hem de yllk esasl bir gelir elde etmek olacaktr.

Peki ama bu i nasl olacak? Bu iin olabilmesi bugnk toplumsal yapmzda hi zor deil. nk bugn kyler olsun, kentler olsun, bir hafta sonra, hatta yarn, karnn

nasl doyuracan bilmeyen isizlerle doludur. Bylece burjuva uygun bir mhendis bulur ve bir fabrika yaptnr ona. Bankerler -zellikle de hilekar, sahtekar, anasnn gz gibi bir n kazanmsa- seve seve bir iki yz bin ruble daha bor verirler kendisine. Bu sermayenin de yardmyla, artk yz drt yz iiyi iletmesinde altrabilirle olanan kavumu demektir. Ama evredeki kylerde, kentlerde insanlarn kendilerini geindirebilecek doru drst birer ii olsayd, kim gider de alrd onun fabrikasnda? Bir gnde kard iin pazarda be rubleye satldn bilen bir ii elbette gidip de gnl bir rubleden bu ite almazd. Kentlerin kenar semtlerinin ve buralara yakn kylerin a insanlarla dolu olduu herkesin bildii bir gerek; bu nedenle bir fabrikann kuruluu tamamlanr tamamlanmaz, drt bir yandan insanlarn kouup, "Allah rzas iin beni ie aln efendim, almama karlk sizden bir ey istemem, ocuklarmn karnn doyuracak iki dilim ekmek verin yeter!" diye yalvaracaktan da ortada. Fabrika sahibine belki yz ii gerekli, ama bir anda evresi bin kiiyle birden sarlverir. Fabrika almaya baladktan sonra, patron eer tam bir su katlmam ahmak deilse, her iiden ylda en az iki yz yz ruble kazanmaya balar ve esasl bir yllk gelirin sahibi olur. Hele bir de uygun bir retim alan semise kendine ve biraz da becerikliyse, ufak ufak fabrikasn geniletmeye, alan ii saysn oaltmaya, dolaysyla da yllk gelirini gitgide bytmeye balar. Hazret artk kentin saygdeer simalarndan biridir; nce kentin kendisi gibi saygdeerleriyle, st dzey devlet grevlileriyle, valilerle, paalarla oturup kalkmaya balar,

ardndan da servetini bir baka byk servetle birletirebilmenin bir yolu olarak varsl bir kzla evlenir. ocuklar iin yurtlar yuvalar edinir, sonra bir de bakmsnz bir devlet ihalesi onda kalverir: Askeriye iin rk ark izme ya da yerel hapishane iin kurtlanm un vb. gibi eyler... Servet ha babam katlanr bylece, hele ansna bir sava kverirse ya da savan kendisi deilse bile, sylentisi yaylverirse, deme gitsin! Ya savala ilgili baz gerelerin stencisi olacaktr, ya da yle esasl bir banker-borsa kd evirecek ve tam anlamyla para babas olacaktr. Birleik Devletler'de grdmz byk zenginlerin onda dokuzunun kkenlerinde (Henry George'un da "Toplumsal Sorunlar" adl kitabnda belirttii gibi), devletin yardmyla gerekletirdikleri byk bir dolandrclk yatar. Avrupa'nn tm monari ve cumhuriyetlerindeki byk zenginliklerin onda dokuzunun da kkeni ayndr: Milyoner olmann yolu budur. Servet edinmenin ilmi diyelim buna... nce yoksul insanlar bulacaksnz, onlara haklar olan cretin drtte biri, bete biri kadar bir cret deyerek belli bir birikime kavuacaksnz, ardndan devletin yardmyla byk bir operasyon gerekletirdiniz mi artk kimse sizi tutamaz. Durumun bu olduunu saptadktan sonra, iktisatlarn "tasarruf kaynakl" diye adlandrdklar bir avu servetin zerinde durmaya deer mi? Kald ki, "tasarruf eer yoksullarn smrlmesinde kullanlmyorsa kendi bana hibir ey getirmez.

Bir ayakkabcy alalm. ini iyi biliyor, emeine iyi cret deniyor, siparilerden de ban alamyor. Diyelim, kimi eylerden kendini yoksun brakma pahasna, her gn bir kenara 1 ruble koyuyor... ya da ayda 25 ruble... Diyelim bu adam ne hasta oluyor, ne evksiz, neesiz oluyor... her gn aslanlar gibi alyor... Biriktirme hrsna karn en iyi, en pahal yiyeceklerle besleniyor... ince hastalk, verem, veba ona hi dokunmuyor... evli deil, oluk ocuk gideri yok... Adamn yarar hanesine yazlabilecek baka eyleri de siz ekleyin. Evet, ekleyin gitsin... naslsa d kuruyoruz! Btn bu olumlu koullarla, elli yl sonra bizim ayakkabcnn tm serveti on bin rubledir. Bu adam artk yalanp da alamaz hale gelince bu para onun neyine ne kadar yetecek? Hayr, byk servetlerin edinilme yolunun bu olmad apak ortada. Gelin, baka bir boyut katalm rneimize. Ayakkabc, birikimini emniyet sandna yatrsn. Emniyet sandklan bilindii gibi yoksullar smren burjuva giriimcilere kredi salayan kurumlardr. Sonra ayakkabcnn, bir yoksulun olunu yanna rak aldn varsayalm. Yoksul, olu be yl sonra kunduraclk sanatn renecek ve kendi ekmeini kazanacak diye bu iten ok mutlu olacaktr. rak ayakkabcya belirli bir gelir getirecektir. Sipariler birbiri ardna srerse bizim ayakkabc ikinci, nc raklar alacaktr yanna. Biraz daha sonra ise ayakkabc, haklar gnde drt ruble iken bir ruble verip birtakm yoksullar ii olarak altrmaya balar yannda (buna karn, bir i bulabildikleri iin onlar ok mutludurlar). Ayakkabcmzn "ans varsa", yani yeterince uyank olabilirse, raklar, iileri ve kendi emei ona gnde on rublelik bir gelir salayacaktr. Bylece yava yava ilerini

bytecek, varsllaacak ve zorunlu gda maddelerini alabilmek iin tasarruf yapmak zorunda kalmayacaktr. Sonunda da oluna kk bir miras brakabilecektir. "Ekonomi yapmak, tasarruf yapmak" dedikleri ey budur ite: Hibir eyi olmayan yoksullarn emeini smrerek bir miktar varla kavumak. Ticaret, ilk bakta bu kurala bir istisna gibi grnr: "Birisi in'den ay satn alp Fransa'ya gtrd ve burada ay satp sermayesinin yzde otuzu kadar kr etti. Bu adam, grld gibi hi kimseyi smrmemitir... Bunu nasl aklayacaz?!" Aslnda iin z ticarette de deimemektedir. Bizim ay taciri in'den satn ald ay Fransa'ya kendi srtnda gtrm olsayd, o zaman durum farkl olurdu. Eski zamanlarda, Ortaan balarnda falan, ticaret tam da byle yaplrd. Bu nedenle de gnmzde olduu gibi dudak uuklatan paralar kazanlamazd ticaretten. Zorlu, uzun ve tehlikeli bir yolculuktan sonra tacirler, bezirganlar alakgnll bir kazanca raz olurlard. Hatta, insanlar kazan gdsnden ok yolculuk ve serven sevgileri nedeniyle bu ii yaparlard. Bugnse i epey basitlemi durumda. Sermaye sahibi yerinden bile kmldamadan byk paralar kazanabilir. Yapaca tek ey bir komisyoncuya telgraf ekip yz ton ay sipari etmek, sonra da kiralad gemiyi sigortalatp ykn beklemektir. Birka hafta sonra ya da gemi yelkenliyse eer ay sonra mal elinde olacaktr. Gemiyi ve yk sigortalatt iin yolculuktaki olas birtakm

servenlerden, tehlikelerden bile uzak olarak malna ve kazancna kavuacaktr. Bir gemi yk iin tama paras, sigorta vb. de iinde olmak zere elli bin ruble harcadysa, sattan eline altm bin ruble geecek, ayn operasyonu ylda kez yinelemesi durumunda beyler paalar gibi yaayabilecektir. Tehlike, yalnzca yeni bir mal zerinden vurgun vurmak gibi bir niyete kaplmakla sz konusu olacaktr: Bu durumda da tccar ya servetini ikiye katlayacak, ya da her eyini yitirecektir. u akla gelebilir: be mangr tayfalk cretiyle ta in'e gidip geri dnecek, bu arada hayatn tehlikeye atacak, can kana dek alacak adamlar bulmak kolay m? Doklarda, ancak alktan lmeyecek bir cret karlnda kz gibi alacak ykleme boaltma iilerini nasl buldu? Btn bunlar nasl baard? Yant basit: Banz evirdiiniz yerde sefalet ve yoksulluk var da ondan! Herhangi bir limana gidin ve gemici meyhanelerini dolan, sabahn krnden gece yarlarna dek ne pahasna olursa olsun bir gemide i bulabilmek iin bekleen yoksullar greceksiniz. Haftalar, aylar sren bekleyilerden sonra yeni bir gemide yeni limanlara doru yol alabilme bahtiyarlna eren yoksullarn gzlerindeki sevin ltsn greceksiniz. Tm yaamlar o gemiden bu gemiye, o limandan bu limana yolculuk ederek gemitir ve daha nice gemiler, limanlar dolatktan sonra enginlerde bir yerlerde boulup gideceklerdir. Onlarn ev demeye bin ahit isteyen derme atma barakalarna girin, aylarca, yllarca babalarnn, kocalarnn dnn bekleyen paavralar iindeki ocuklarna, karlarna bakn... Denizar yerlerden mal getiren tccarlarn neden zengin olduunu kolayca anlayacaksnz.

Nereden, ne kadar rnek alrsanz aln, sonu deimez. Kk ya da byk servetlerin olumas zerine, bunlarn kkenlerinde yatan ey zerine dnn: Ticaret, banka operasyonlar, sanayi ya da toprak sahiplii... bunlarn hepsinde greceiniz ey, birilerinin zenginliinin birilerinin yoksulluuna dayanyor olmasdr. Bu durumda da anarist toplumun gelip de bu topluma yerleecek Rotchild ve benzerlerinden hibir korkusu yoktur. Eer toplumun her yesi birka saatlik bir retici emek harcadktan sonra uygarln sunduu btn hazlardan, bilim ve sanatn insanla sunduu btn nimetlerden yararlanabileceklerini bilirlerse, para bile denilemeyecek bir paraya retici gcn kimseye satmaya yanamayacaktr. Rotchild'ler evrelerinde kendilerini zengin edecek yoksulluu bulamayacaklardr. Ceplerindeki paralar ancak baz alveri ilemleri yapmalarna yarayan herhangi bir metalden farksz olacak, mevcut paralarnn stne tek bir yeni altn ve gm para koyamayacaklardr. *** Bu, ayn zamanda kamulatrmann snrlarnn ne olacan da belirleyen bir zm yoludur. Kamulatrma ya da zoralm yaplacak eyler, bankerin, sanayicinin ya da toprak sahibinin -her kim olursa olsun- bir bakasnn emeini smrmesine ara olabilecek her eydir. Anlalmaz hibir yan olmayan, alabildiine yaln bir kural. Biz kimsenin srtndan paltosunu almak istemiyoruz; bizim istediimiz, iilerin smrlmesine yarayabilecek her eyi, evet her eyi -bunlar kimin elinde bulunuyor olursa olsun,- iilerin eline vermektir. Biz hi kimsenin

yoksulluk ekmemesi, hi kimsenin hibir eyden yoksun olmamas iin, tek bir insann bile, kendisinin ve oluk ocuunun yaamn srdrebilmesi iin igcn satmak zorunda kalmamas iin elimizden gelen her eyi yapacaz. Bizim, kamulatrmadan ve zoralmdan ve yle yz sene falan sonra deil, hemen yakn gelecekte yaamay umduumuz devrim srasndaki grevlerimizden anladmz budur ite.

III

Genel olarak anarizm, zel olarak kamulatrma ve zoralm dncesi, bamsz kiiler ve avarelii yaamn en yce amac olarak grmeyenlerce daha ok onaylanyor. "Yalnz, dikkat!" diyor, sk sk bize byle dostlar. "Fazla ar gitmeyin; insanlk yle bir gnn iinde deiivermez, o bakmdan kamulatrma, zoralm ve anari programnzda fazla aceleci olmayn. Yoksa, salam sonulara ulaabilme ansnz tehlikeye atm olursunuz." Kamulatrma ve zoralm asndan bizi korkutan nokta bu konuda ar gitme deil, tam tersine, kamulatrma ve zoralm giriiminin, devrim kabarmasn yar yolda brakabilecek, onu paralayabilecek, onu yarm nlemlerle yetersinen bir dzeyde brakabilecek nemsiz bir boyutta kalabilecei korkusudur. Yarm nlemler kimseyi tatmin

etmeyecei gibi, toplumda derin bir sarsnt yaratr, yaamn normal akn bozar; btn yarm nlemler l doduklar iin de, toplumda genel bir honutsuzluk yaratmaktan ve gericiliin zaferini kamlmazlatrmaktan baka bir ie yaramazlar. in incelii urada: Bizde toplumsal ilikilerin yle bir yapsal zellii var ki, bunlar para blk deitirebilmek kesinlikle olanakszdr. Bizim ekonomik yapmz oluturan dzenein btn paralar birbirlerine yle sk skya baldrlar ki, bunlardan bir tanesine dokunabilmek, geri kalanlarn tmne el atmadan olanakszdr. Devrimciler, kamulatrma ve zoralm konusundaki daha ilk giriimlerinde bu gerei hemen anlarlar. Kk bir yerde, kk, snrl bir kamulatrma ve zoralma giritiniz diyelim. Kimlere zoralm uygulayacaksnz: rnein byk toprak sahiplerine... ama bir zamanlar Henry George'un (1) da nerdii gibi fabrikalara dokunmadan yapacaksnz bunu... ya da farz edelim ki, bir kentte evleri kamulatracaksmz; ama bunu yaparken yiyecek maddesi stoklarnn ortak mlkiyeti sizi ilgilendirmeyecek... ya da bir yerde fabrikalar kamulatracaksnz, ama bunu yaparken byk toprak sahiplerinin ellerindeki topraklar sizi ilgilendirmeyecek. Hep ayn sonula kar karya kalrsnz: Ekonomik hayat yeni ilkeler zerine yeniden yaplandrmam olmaktan kaynaklanan byk bir sarsnt; endstriyel retim ve alveriin, adalet ilkelerine bir daha dn mmkn klmayacak bir ekilde durmas, toplumda btnsel uyumun bir daha kurulamamas! Kyl toprak sahibinden kurtuldu diyelim, ama ayn ekilde sanayi de kapitalist, tccar ve bankerin egemenliinden kurtulamad m, sonu sfra sfr elde var sfrdr. Kylnn

bugn yalnzca toprak sahibine dedii ar kiralardan deil, ada koullarn tmnden dolay anas alamaktadr: rnein, kylnn emeiyle karlatrldnda elli kapikten bir mangr fazla etmeyecek bir apa ya da krei iki rubleye satarak ona att kazktan; varln, besledii binlerce memurla srdren devlete dedii bitmez tkenmez vergilerden; tm lkelerin kapitalistleri pazar blm nedeniyle durmadan birbirleriyle savatklar iin ya da Asya'nn, Afrika'nn u ya da bu blgesini kimin smrecei konusunda her an sava patlayabileceinden devletin gerek duyduu orduyu besleyecek kayna oluturmak zere dedii harlardan, resimlerden, ek vergilerden... Bat Avrupa kyls, kynn boalmasndan da dertlidir: Genler kimi lks maddeleri reten fabrikalarda alarak grece fazla cret almann ya da genel olarak kentteki yaamn canllnn ekiciliine kaplarak baba evlerini bir bir brakp gitmektedirler... Kyl ayrca, tarm kesiminin zararna olarak sanayi kesimine verilen yapay destekten, baka lkelerin ticari smrsnden, borsa speklasyonlarndan, toprann verimini artracak ve tarm ara-gerelerini mkemmelletirecek imknlardan yoksun olmaktan ve daha pek ok eyden dertlidir. Ksacas kyl, yalnzca iledii toprak iin dedii (ve durmadan ykselen) kiradan deil, smrye dayanan toplumumuzda var olan koullarn tmnden bezmitir. Bu bakmdan rahatlkla ne srebiliriz ki, kamulatrma, kimseye kira falan demeden kylye topran rahata ilemek, kaldrd rnden yararlanmak hakkn salasa bile, geici bir rahatlama dnemi yaanmakla birlikte, ok gemeden bugnk kahredici ortama yeniden dnlecektir. Bunun sonucu olarak da her eye yeniden balanacak, stne stlk, eski sorunlara yeni sorunlar da eklenmi olacaktr. Sanayi iin de ayn durum sz konusudur. Yarn

fabrikalar iilere verin, yani kylleri toprak sahibi yaparak yaptnz eyi iiler iin yapn... Fabrikatrleri yok ettiniz, ama bu arada topraklar beylerin, paralar bankerlerin, borsa tacirlerin elinde.... Ksacas iilerin emeiyle yaayan asalaklara, retici hibir etkinlikte bulunmayp bakalarnn srtndan geinen araclara dokunmadnz, devletse says belirsiz memuruyla durduu yerde duruyor... Greceksiniz ki sanayide en kk bir iyileme olmayacaktr. Diz boyu yoksulluk iinde srnd iin alm gcnden yoksun kyl kitlesi iinde mteriniz yok, hammaddeniz yok, rettiiniz rn gidecei noktalara tatamyorsunuz, nk ticarette bir durgunluk yaanyor, ama asl, tm lke, ihtiyac olan mal kendisi retmeye balam durumda, neyi nereye tatacaksnz... sonu: Tm lkede sanayi amasz, ieriksiz, acnas bir duruma dmeye balam... Fabrikalar birbiri ardnca kapanyor, iiler ynlar halinde sokaa atlyor... Bu a ii kitleleri artk karlarna ilk kacak, III. Napolyon trnden siyasal servenciye boyun emeye ya da, hatta, eski dzene geri dnmeye hazrdr... tek ki almalarna karlk onlara miktarnn ne olduunu bildikleri dzenli bir cret densin. Hadi bir deney daha: Topraklar kamulatrhp kyllere datld, fabrikalar iilere verildi, ancak araclara dokunulmad. O araclar ki: Bizim el emei rnlerimizi toplar satarlar, byk kentlerde un, ekmek, et... akla gelebilecek her mal zerine vurgun yaparlar! Kamulatrlan topraklarda ve iilere verilen fabrikalarda retilen rnlerin alm satm, mallarn bir yerden bir yere ulatrlmas ister istemez duracaktr. Paris, ekmeksiz kalrken, Lyon, ipei iin pazar bulamayacak ve gericilik emekilerin cesetlerine basarak, kyleri kentleri top

glleleriyle enkaza evirerek... idamlar, srgnler, sefahat lemleri arasnda yeniden iktidar ele geirecektir. Tpk 1815'te, 1848'de ve 1871'de olduu gibi. Bizim toplumumuzda her ey ylesine sk skya birbirine baldr ki, ekonominin herhangi bir alanna dokunduunuzda bunun br alanlar etkilememesi olanakszdr. Tarm kesiminde ya da sanayide zel mlkiyete son verdiiniz anda, kalan btn alanlarda da ayn eyi yapmanz gerekir. Bunu gerekletirecek tek ey de devrimin baars olacaktr. Ya da tersinden: Devrimin baars, bunun gereklemesine bal olacaktr. Szn z, istesek de kamulatrmay snrl tutamayz. "Kutsal mlkiyet" ilkesi -zellikle bu ilke- bir sarsld, salland m, ileden km klelerin; rgatlarn, amelelerin, iilerin, demiryolcularn, dkerlerin yumruu altnda yok olup gitmesine dnyann btn kuramclar bir araya gelseler engel olamazlar. Herhangi bir byk kent, rnein Paris, evleri, fabrikalar kamulatrd m, eyann doas gerei, bankerlerin, gemi borlarn faizi olarak Paris'ten yllk elli milyon vergi almalarn reddetmek zorunda kalacaklardr. Keza, tarm emekileriyle ilikiye girdiinde, onlar toprak beylerine olan bamllklarna son vermeye aracaklardr. En azndan Paris'in evresindeki topraklarn kamulatrlmalar gerekmektedir Karnlarn doymas ve allabilmesi iin, kentin demiryollarn da kamulatrmas zorunludur; ve son olarak gda maddelerinin boa harcanmamas ve ekmein vurguncularn elinde kalmamas iin -1793'te komnde olduu gibi- Parislilerin kendilerinin yiyecek depolan kurmak ve ekmein, her tr yiyecein datmyla ilgilenmeleri gerekmektedir.

Ne var ki, kimi uzmanlar, bir ayrtya daha dikkat ekmeye alyorlar. "Pekl," diyorlar, "topra kamulatrdnz, kmr ocaklarn, fabrikalar... kamulatrdnz. Bunlar retim aralardr ve hak adalet gerei bunlar kamu mlkiyeti olarak grlmelidir. Ama bunlardan baka bir de zel mlkiyette kalmas gereken gda, giyim, konut vb. gibi tketim aralar var." Halkn saduyusu bu fazla duyarl konuya arabuk bir zm retmitir. lkin, biz yabanl hayvanlar gibi deiliz ki inlerde, kovuklarda yaayalm; alan bir Avrupal iin ev, oda, yatak, soba gerektir. almayan, hibir ey retmeyen insan iin yatak, oda, ev... bunlar bir avarelik ortam oluturur. Ama alan bir insan iin stlm, aydnlatlm bir oda tpk herhangi bir el aleti ya da makine gibi bir retim aracdr. Onun yarn kullanaca kaslarna g vermesi, sinirlerini onarmas iin gereklidir. Bir emekinin, reticinin dinlenmesi, bir makinenin almaya balamadan nce bakmdan geirilmesi gibidir. Yiyecek iecek ynnden bu bsbtn byledir. Baz szde ekonomistler, bir buhar makinesinin iinde yanan kmr nedense, ham pamuk ya da demir cevheri gibi retim iin gerekli asli retim malzemeleri arasnda grmemektedirler. Gda gibi, insan bedeninin varln srdrebilmesi iin olmazsa olmaz bir ey, nasl olur da retim iin zorunlu kalemler arasnda grlmez? Nasl bir yaklam bu? Dinsel metafizik kalnts m? Yedii nnde, yemedii ardnda semiz bir zenginin ku st eksik sofralar lks tketim iine girer. Ama bir emekinin yedii yemek, buhar reten bir makinede bu i iin yaklan kmrden farkszdr. Giysi iin de durum ayndr. Bu konuda retim aralar ve tketim maddesi ayrm yapan iktisatlar, Yeni Gineli vahilerin giysileriyle dolayor olsalard, bunda pek

anlalmaz bir yan bulunmazd. Ama tek satr yaz yazamayan insanlarn zerlerinde giyecekleri bir gmlek de yoksa, gmlekle kalem arasnda bylesi derin bir ayrm koymak da doru deildir. Eer bunlarn karlarnn zerlerindeki zengin tuvaletler gerekten de lks nesnelerse, demek ki belli miktarda pamuklu, keten, ipekli kuma var demektir; aksi taktirde tekstil reticisi retim yapamazd. Bir gmlek ve pantolonu olmazsa ii iine nasl gider; ve iini tamamladktan sonra evine nasl dnebilir? Pantolonuyla, gocuuyla, kasketiyle iinin zerinde bulunmas gereken giysiler, onun iin rs ve eki neyse odur. Ne mutlu ki, halk, devrimi tam da byle anlyor. Herhangi bir hkmeti devirmeye grsn, kendisi iin her eyden nce salamaya alt eyler; salk hizmeti, konut, kendine ve ailesine yetecek kadar gda ve giysi ve bunlar edinebilmek iin kimseye herhangi bir hara dememektir. Ve bunda da sonuna kadar hakldr. Ve halkn bu yntemi, retim aralaryla tketim maddeleri arama bir sr ince ayrmlar koyan yce iktisat bilginlerinin yntemlerinden ok daha "bilimsel"dir. Halk, devrimin, tam da bu noktadan balamas gerektiini, ekonomi bilimi adna gerekletirilmesine allacak ve ekonomi biliminin temelini tekil edecek eyin, insanolunun gereksinimlerinin gereksiz harcamalar yapmadan nasl karlanacann belirlenmesi olduunu anlamaktadr.
1 "Tarm sosyalizmi" ad verilen akmn kuramcs olan Henry George, kapitalist ekonomide temel sanayi ve ticaretin, zel mlkiyetin ve serbest rekabetin varlklarn srdrmeleri, ancak topraklarn da devletletirilmesi gerektiini savunuyordu. Onun bu grleri XIX. yzyln 80'li 90'l yllarnda ABD'de ok popler olmutu. Yaptlar arasnda en tannmlar "Progress andPoverty" (1879), "Social Problems" (1884), "Protection and free trade" (1886).

YAAMIN YEDEKLER

Gelecek devrim gerekten toplumsal bir devrim olacaksa, kendinden nceki hareketlerden yalnzca hedefleriyle deil, ayn zamanda yntemleriyle de farkl olmaldr. Yeni hedefler, yeni yntemler gerektirir nk. Bu yzyl boyunca Fransa'da byk toplumsal harekete tank olduk; bu hareketler pek ok ynden birbirlerinden farklydlar, ancak hepsinde ortak olan bir yan vard. Halk her harekette de mevcut iktidar devirmek iin kahramanca arpt, sular seller gibi kan dkt; ama sonra, -bu uurda tm gcn harcadktan sonrakendiliinden geri plana ekildi. O zaman, drstlkleri tartlr ya da tartlmaz baka insanlar hkmetleri kurdular ve Cumhuriyeti kurma (1793'te olduu gibi), alma hayatn dzenleme (1848'te olduu gibi) ya da zgr komnler kurma (1871'de olduu gibi) grevlerini stlendiler. Tepeden trnaa Jakoben dnceyle dolu olan bu hkmetler her eyden nce siyasal sorunlar zerinde younlatlar: Hkmet mekanizmasn yeniden yaplandrma, memur kadrolarna ynelik iyiletirici almalar yapma, kiliseyi devletten uzaklatrma, siyasal haklar geniletme vb. Aslnda ii kulpleri yeni hkmetlerin etkinliklerini ahin gzleriyle izliyor ve sk

sk onlar iileri gzetir kararlar almaya zorluyorlard. Ne var ki, bu kulplerin iinde bile -buralarda sz alp sylev verenler ister burjuva, ister ii olsun- burjuva yneliler egemen durumdayd: Konuulan hep politikayd, ekmek sorunu bir yana braklmt. Dnyay altst edecek yce dnceler ilk kez bu devrimler srasnda dile getirildi; aradan yzyl gemi olmasna karn hl yreklerimizi dolduran, sktran dnceler... Ama te yandan alk da ii mahallelerinde kol gezmeye devam ediyor! Bir yerde devrim patlad m, alma yaam ister istemez durur. Mal dolam sekteye urar, sermaye derhal gizlenir. Fabrikatr iin bunlarn nemi yoktur: Daha nce bakalarnn yoksulluu zerinden ziftlenmekteyken, bu dnemde kendi rant zerinden yaamaya devam eder; ama iinin bir dilim ekmei bulabilmesi gnden gne daha zorlar. Yaamn srdrd kpek kulbesinden beter kulbesine alk gelir ker. Halk, gereksinimlerini karlayamaz hale gelir ve kapsna, eski dzendeki yoksulluunu da aratan bir yoksulluk gelir dayanr. "Jirondist olacak bu alaklar alktan anamz alatyorlar!" diyordu, Paris varolarnda iiler, 1793 ylnda. Jirondistlerin balan birer birer giyotin sepetlerine dt ve sonuta iktidar Gora'lara geti, Paris Komnnde ise maratistlere. Maratistler gerekten ekmek sorunu zerine eildiler ve Paris'i beslemek iin kahramanca mcadele ettiler. Lyon'da, Fouche ve Collot d'Herbois'de depolar

kurdular, ancak bu depolan dolduran erzak vb. son derece yetersizdi. Kent Sovyetleri (uralar) un bulabilmek iin elinden geleni yapt, ancak tccar elindeki unu gizlemiti, gdm gdm tartarak veriyordu ve sonuta ekmek yine yoktu! O zaman su krallk yanda komploculara yklendi, yine giyotinler alt, gnde on-on be komplocunun ba kesildi: Hizmetilerin, deslerin... Ama en ok hizmetilerin, nk desler Koblentz'teydiler. Ama deil on-on be, gnde yz dkn, desin, kontun kellesi kesilseydi bile ekmek bulma konusunda hibir katks olmayacak bir eylem olurdu bu. Gereksinimler giderek byyor, artyor, oalyordu. Yaayabilmek iin emein karl olan creti almak gerektikten ve bu creti deyecek para olmadktan sonra kesilen kellelere fazladan birka bin daha eklense ne olurdu, eklenmese ne?.. O zaman halkta d krkl balad. "Valla yaman eymi u sizin devriminiz!" diyordu, gericiler iilere. "Eskiden yoksulluun bylesini hi grmediydik!" Derken, varsllar biraz daha yreklendiler ve sndklar deliklerden kmaya baladlar... Onlarn yiyip itikleri, giyinip kuandklar iileri, yoksullar bsbtn ileden kard. Artk aktan aa "varl dnlemeyecek bile olan" klklar, zengin sofralar sergileniyor, havalar atlyor, cakalar satlyor, devrimcilere meydan okunuyordu: "Brakn artk u aptall! Ne kazandrd devriminiz size? Hadi artk, yeter, kesin!" Devrimcileri darallar basyor, yrekleri skyordu. "Yine devrim kaybetti!" diyorlard kendi aralarnda ve

olaylar kendi akna brakp herkes kendi deliine ekiliyordu. Eh, artk gericiliin aka ve olanca kstahlyla ortaya kmamas ve bir darbeyle iktidar ele geirmemesi iin ortada hibir engel kalmamtr. Nitekim yle de oluyor; devrim lyor, gericilie kalan tek ey, yerdeki cesedi tekmelemektir artk. Ah, neler yapmadlar bu cesede, neler! Kanlar sel oldu akt, beyaz terrn kestii kafalar onlarla, on belerle deil, binlerle sayld, zindanlar doldu tat ve varsllar gemite hibir zaman olmad kadar kstah, azgn, kkrtc, kudurmu bir sefahat lemi sergilemeye baladlar. Btn Fransz devrimlerinin gidiat aa be yukar hep byle olmutur. 1848 ylnda Parisli iiler Cumhuriyet'e, " ay yoksulluk" ekmeye varz, dediler; ay sonra bak kemie dayand, bundan fazla katlanabilmeleri olanakszd nk, bunun zerine son bir hamle yaptlar, sonu malum: Kan seli iinde boulan bir hamle oldu bu. 1871'de Komn, kendisini savunacak savalarn yokluu yznden yklp gitti. Kiliseyi devletten ayrma iini ihmal etmemiti, ama ekmek iine el atmada ok gecikmiti. Paris'te savan en kzt dnemde varsllar komnarlarla alay ediyorlard: "Ahmaklar, duvarlarn savunacaklarm! Koun, koun! Siz gnde otuz su (elli kapik) iin yaamnz tehlikeye atarken, biz k restoranlarda, iret lemlerinde gnmz gn edelim!" Ancak Komnn son gnlerinde yaplan yanl anlald ve halka ak, parasz restoranlar almas akl edilebildi. , Ama artk ok geti: Versayclar saldrya geip, komnarlarn Paris tahkimatlarn ykmaya balamlard!

"Ekmek! lle de ekmek! Devrime ekmek gerek!" Tumturakl tmcelerle dolu pes perdeden ynergeler, bitmez tkenmez sirklerler yaynlama heveslileri mi var, buyursunlar yaynlasnlar! Srmalar, eritler taknmak isteyenler mi var, buyursunlar, taksnlar, taktrsnlar! Siyasal haklar zerine de dileyen diledii kadar dnebilir, felsefe yapabilir! Bizim davamz o ekilde yrtlmeli ki, devrimin daha ilk gnnden, devrim sresince ve devrim hareketinin kaplad btn blgelerde tek bir kii bile ekmeksiz kalmamal; hibir kadn frn nlerinde saatlerce kuyruklarda bekleyip, sonra da sadaka verilir gibi bir para bayat arpa ekmeine layk grlmemeli ve her bebe, o clz, narin organizmasnn gereksindii her gday alabilmelidir. Burjuvazinin grevi, devrim srasnda, yce ilkeler, daha dorusu yce yalanlar zerine dnce retmektir. Halkn greviyse, herkese ekmek bulmak, kimsenin a kalmamasn salamaktr. Burjuvazi ve burjuvalam iiler, lakrdhanelerinde, laklakhanelerinde byk adam rolleri oynarlarken, "pratik kiiler" ynetim biimleri zerine bitmez tkenmez yksek dnceler retirlerken, bizler, "topistler", ekmek zerine, bu olmazsa olmaz ey zerine kafa yormalyz. Evet, biz, kimsenin "E, yetti artk; bu ne kstahlk!" demesine falan aldrmadan, herkesin karnnn doymas, a kimsenin kalmamas gerektiini ve devrimin ancak herkese ekmek salayarak zafere ulaabileceini yinelemeye devam edeceiz.

II
Evet, "topist"iz biz ve bunu herkes biliyor. Hem de ylesine topistiz ki, devrimin herkese ev-bark, giyim-kuam, yiyecek-iecek salamas gerektiini ve bunu salayabileceini ne sryoruz ve tabii bu kimsenin houna gitmiyor ve bu ne kzllarn, ne mavilerin, ne de bakalarnn houna gidiyor... Burjuvazi, halkn karn tok, srt pek oldu mu, onunla ba edebilmesinin ok zor olduunu ok iyi biliyor. Evet, inatla, srarla yineliyoruz: Ayaklanm halka ekmek bulmak gerektir ve ekmek sorunu btn sorunlarn nnde gelir. Eer bu sorun halkn karlar ynnde zmlenebilirse, devrim doru yolda demektir; nk beslenme sorununun zmlenebilmesi iin, eitlik ilkesinin benimsenmesi gerekir; bu ilke atlandnda da devrim yolunda tek bir adm bile atlamaz. Gelecek devrimin -tpk 1848'de olduu gibi- ciddi bir sanayi krizi srasnda patlayacana hi kuku yoktur. Son otuz yldr sanayi, bollukla darlk arasnda gide gele iyi kt idare edebildi, ama bundan sonras iin beklenen kesinlikle darlktr, ktye giditir. nk btn gelimeler bylesi bir sonu douracak yndedir: Mevcut pazarlarn paylamndan pay almak iin sahneye kan gen lkelerin rekabeti, savalar, durmadan artan vergiler ve devletin borlan, gelecee gvensizlik, uzak lkelerdeki byk iletmeler...

Milyonlarca Avrupal ii srekli isiz durumda bulunuyor; devrim patlayp da devrim atei barut flar arasnda yaylr gibi hzla yaylmaya balad m, sanayinin bana tek bir ey gelecektir: Hzl bir ini, ktye gidi. Avrupa'da ya da Amerika'da barikatlar kurulmaya balad m, isiz ii says da ikiye katlanacaktr. Peki bunca insann karnn doyurmak iin ne yapmak gerek? u kendilerine "pratik" insanlar denilen kiiler acaba hayatlarnda bir gn apkalarn nlerine koyup bu soruyu btn acmaszlyla, btn kapsamyla dnmler midir? Ama biz onlarn cretli emei muhafaza edeceklerinden eminiz: nk, byk olaslkla, isizlere ekmek salayabilmek iin birtakm "ulusal ilikler" ya da "toplumsal devler, toplumsal almalar" gibi kavramlar zerine vaazlar vereceklerdir. Ulusal ilikler 1789'da da, 1793'te de almt; hatta ayn yola 1848'te de bavurulmutu; sonra III. Napolyon tam on sekiz yl boyunca Paris proletaryasn Paris'in yeniden inasnda kulland: Neymi, Parislilerin kii bana 90 frank kent vergisi borcu ve ayrca 2 milyon frank borcu varm! "Canavar zapturapt altnda tutmak iin" ayn ynteme Roma'da, hatta drt bin yl ncenin Msr'nda da bavurulmutu; tarihin tm zamanlarnda btn zorbalar, krallar, imparatorlar yeniden krbac ellerine almadan nce biraz soluklanmas iin halkn nne nihayet bir para ekmek atacaklar zaman daima amaz bir ekilde hesaplayabilmilerdir. O bakmdan "pratik" insanlarn da ayn ynteme vgler yadrmalar son derece doal: Ne olursa olsun, tek ki cretli emee dokunulmasn! Gerekten de, Msr firavunlarnn bile yararlandklar bir yntem urackta dururken ekmek meselesi iin kafa patlatmaya deer mi!

Devrim bu yola girdii anda yok olmaya mahkm olmu demektir. 1848 yl 27 ubatnda Paris'te ulusal ilikler aldnda kentte sekiz bin isiz vard. ki hafta sonra isiz says 49 bine ulat; ok ksa bir sre sonra ise herhalde yz bini aacak bir sayya ulalacakt (taradan akn akn Paris'e gelenleri hi hesaba katmyoruz). Ama 1848 ylnda sanayi ve ticaret alanlarnda Paris'te bugnknn yars kadar bile ii almyordu. te yandan, herkesin bildii gibi, devrimler en ok ticaret ve sanayi sektrlerini vurur. Dsatm, tamaclk gibi sektrlerde alan ii saysn bir dnn, kk bir burjuva aznlk arasnda byk srm olan lks mallarn retiminde alan ii saysn da buna ekleyin. Avrupa'da bir devrim demek, fabrikalarn en az yarsnda retimin derhal durmas... Ve byle bir duru ise milyonlarca iinin aileleriyle birlikte kap nne konulmas demektir. te ulusal ilikler, bu gerekten korkun duruma yardmc olmak, yani yeni snai iletmeler kurarak istihdam alanlar yaratmak ve isizlere i bulmak grevini stlenirler. Kukusuz -vaktiyle Proudhon'un da belirttii gibi- zel mlkiyete ksmen bile el konulmas, zel mlkiyete, zel iletmelere ve cretli emee dayal sistemimizin tmyle tepetaklak olmasna yol aacaktr. Devekuu gibi ban kuma gmmek, hayal leminde yaamak, devrim srasnda

fabrikalarn eskisi gibi almalarn srdreceklerini, bunlara eskiden olduu gibi siparilerin yaacan sanmak, saflk deilse eer, resmen bnlktr. Byle bir ey kesinlikle olmayacaktr. Olacak ey udur: Toplum retimi btnyle stlenmek ve onu tm halkn ihtiyalarna gre yeniden yaplandrmak zorunda kalacaktr. Ama bu yeniden yaplandrma bir gnn, hatta bir ayn iinde olamayaca, yeni koullara uyum iin bir yl, hatta belki de birka yl gerekecei iin, btn bu sre zarfnda da milyonlarca insan yaamlarn srdrebilmeleri iin gereken her eyden yoksun kalacaklar iin, ortaya ok ciddi bir soru kyor: "Ne yapmal?" Bu sorunun gerekten pratik tek bir yant var. Bir kez, kar karya bulunulan sorunu tm zorluklaryla kabul etmek, sonra da devrimin kilitledii mevcut durumu benimsemek, bunda dzeltiler yapmak yerine, btnyle yeni temeller zerinde retimi yeniden yaplandrmak. Bu ii pratik bir ekilde zmleyebilmek iin, bizim grmze gre, halkn derhal devrimin patlad yerlerdeki btn yiyecek iecek maddelerine el koymas ve tek bir tane budayn bile boa gitmemesi, toplanan gda maddelerinden herkesin yararlanmas ve kritik dnemin bylece atlatlabilmesi iin el konulan her eyin bir listesini karmas gerekir. Ve bylece, herkesin hi deilse birka ay yaamasna yetecek erzak nceden stoklayp, fabrika iilerine yedeklerinde bulunmayan hammaddeyi tedarik ederek, onlarn birka ay varlklarn srdrebilmelerini salamak ve retimi kyl kitlelerinin olmazsa olmaz gereksinimlerini karlayacak nesnelere yneltmek gerekir. Aslnda, tabii, Fransa'nn Alman bankerleri, Rus Adalar ve

Sandvi Adalar(1) imparatorlar iin ipek rettiini de unutmamak gerekir ve her ne kadar Paris, dnyann her yanndaki varsllar iin akla gelecek, gelmeyecek her trden birtakm biblolar, ss eyalar retiyor olsa da, Fransz kyllerinin te ikisinin yaamakta olduklar dam ya da barakay aydnlatacak doru drst bir lambadan ve topra ilemeleri iin gereken eli yz dzgn tarm ara-gerelerinden yoksun olduklarn da unutmamak gerekir. Son olarak da, u anda hi ilenmeyen, zerlerinde hibir ey yetitirilmeyen topraklan (ki miktarlar pek oktur bunlarn) ilenebilir, retim yaplabilir duruma getirmek ve sebzecilik ya da baheciliin gerektirdii bilimsel gereklere uyulmad iin asl vermeleri gereken verimin drtte birini, hatta onda birini bile vermeyen topraklarn bilimin gereklerine uyularak ilenmesi gerekir. Bu, insanlara sunabileceimiz biricik pratik zm, eyann doas gerei, ister istemez almamz gereken tek karardr.

III

ada kapitalizmin, en ayrt edici zellii, ona damgasn vuran balca ey cretli emektir.

Yeterli sermayeye sahip olan bir ya da birka kii bir fabrika kurarlar, iletmelerinde ileyecekleri hammaddeyi satn alr, retimi planlar, rettikleri rn satar ve iilerine belli bir cret derler; rnn satndan elde edilen btn kazan onlara kalr, bunun iin ne srdkleri gerekeler unlardr: Fabrikay ynetmek iin harcadklar emek, sz konusu rnn retimine karar vermi olmakla stlendikleri risk, pazarda o maln fiyatnn srekli istikrarszlk gstermesi vb. Birka tmceyle zetlemeye altmzda cretli emek sisteminin btn z, ierii budur. Bu sistemin bylece srp gitmesi iin gnmz kapitalistlerinin bir para dn vermeye, kazanlarnn bir blmn iilerle paylamaya ya da oynar bir sistemle, iletmenin kazanc arttka, iilerin de cretlerini ykseltmeye hazr olduklar grlyor. Szn ksas, sanayiyi ynetmek ve bundan salanan kazancn kendilerine kalmas iin birtakm "zveriler"de bulunmaya hazr gibiler. Kolektivizm, bilindii gibi, bu sisteme ok byk deiiklikler getirmitir; getirmitir ama, br yandan

da, cretli emek sistemine dokunmam, onu olduu gibi muhafaza etmitir. Deien tek ey, patronun yerini devletin almas, yani seilmi hkmetin ya da yneticilerin almasdr (tm ulus adna, ya da kent vb. adna). Sanayiyi ynetenler artk milletvekilleridir -ulusun ya da kentin temsilcileri- ve onlann yetki verdikleri kiilerin, yani onlarn memurlarnndr. Elde edilen kazancn datm hakk da onlarndr. Bu da bir yana, kolektivizm sisteminde dz iiyle (eitimsiz iiyle), eitimden gemi ii arasnda ince bir ayrm vardr: Kolektiviste gre birincinin emei basit emek, ikincinin, yani zanaatkarn, mhendisin ya da bilim adam vb.nin emei karmak emektir, bu yzden de bu ikincilerin birinciden daha yksek cret alma hakk vardr. Oysa bunlarn tm, yani dz ii ya da mhendis, dokumac ya da bilim adam, devletin cretlileridir; bunlarn tm -geenlerde bir kolektivistin ac hap yaldzlama yolu olarak bulduu deyile- "bunlarn hepsi memurdur". Mstakbel devrimin insanla yapabilecei en byk hizmet, cretli emein, eyann doas gerei olanaksz olmasn, gerekletirilemez olmasn salamak ve sorunun tek gerek zmnn komnizm, yani cretli emein olmad bir dzen olduu gereini ortaya koymak olacaktr. Aslnda, bar dnemlerinde kolektivist ynde deiiklikler gerekletirebilmenin mmkn olabileceini bir an iin kabul etsek bile (ki biz byle bir dnemde bile bunun gerekletirilebileceini hi sanmyoruz), devrim dneminde bu i kesinlikle olanaksz hale gelecektir, nk daha ilk atmalarn balad andan itibaren milyonlarca insann karnnn doyurulmas sorunuyla kar karya

gelinecektir. Siyasal devrim, endstrinin ileyiine hibir zarar vermeden sonulandrlabilir; ama halkn zel mlkiyete el koyduu bir devrim, kanlmaz olarak, derhal retimin, ticaretin, mal dolamnn durmasna neden olur, byle bir durumda da isiz kalan milyonlarca iinin cretini demeye yetecek para hibir ekilde bulunamaz. Yineliyoruz: Sanayinin yeni ilkeler zerinde yeniden yaplandrlmas (bu konuyu aada daha ayrntl olarak ele alacaz), birka gn iinde zmlenebilecek bir konu deildir ve proletarya cretli emek teorisyenlerinin hatr iin yllarca srecek bir ala boyun eemez. Kriz dnemini atlatabilmek iin bu tr dnemlerde hep talep ettii eyi yine talep edecektir: Tm tketim maddelerinin herkese eit olarak datlmas... Halka ne kadar sabr telkin edilirse edilsin, sabrn sonu selamettir vaazlar verilirse verilsin sabretmeyecektir; ve eer ekmek bata olmak zere yaamak iin gerekli olan eyler herkesin ortak mal klnmazsa, halk bata frnlar olmak zere yamaya balayacaktr. Bu da onlarn kurunlanmalarna neden olacaktr. Kolektivizmin pratik sonu getirecek, gerekleebilecek bir giriiminde bulunabilmesi iin, her eyden nce dzen, disiplin ve itaate ihtiyac vardr. nk kapitalistler kendilerine devrimci diyen insanlar halka ate ama zorunda brakmann en kestirme yolunun halkta devrime kar dmanlk duygulan uyandrmak olduunu hemen anlayacaklar ve hi kukusuz "dzen" yanllarn destekleyeceklerdir; dzen yanllar kolektivist bile olsalar, bu byle olacaktr. nk bu yntemi, daha sonra da kolektivistleri yok edecekleri yntem olarak greceklerdir.

"Dzenin salanmas" bir kez gerekletirildi mi, daha sonra neler olacan kestirmek hi zor deil. Yalnzca "hrszlar" kurunlanmayacak: "Dzen bozucular" aranacak ve bulunacak, zel mahkemeler, onun hemen ardndan da giyotinler kurulacak ve en ateli, zverili devrimcilerin balan bir bir kopanlacak, ksaca 1794'n yinelemesi yaanacaktr. Geen yzylda gericiliin zafere nasl ulatn anmsayalm. Ebertistleri hakladlar ilk i olarak, Miniere'nin savan anlar daha taptazeyken "anaristler" olarak adlandrd yiitleri... Onlar Danton yandalar izledi. Ve sonunda giyotin sehpasna kma sras, btn bu devrimcileri yok eden Robespiercilere geldi. Devrimin nasl bir hsranla sonulandn gren halk ise eylem alann gericilere brakt. te, "dzen" bir kez "kuruldu" mu, nce kolektivistler anaristleri giyotine gnderecek, daha sonra da, kendileri de gericiler tarafndan giyotine gnderilecek olan posibilistler kolektivistleri... Ve devrim iin her eye yeniden balanacak. *** Ama, halkn etkisinin yeterince gl olacan ve devrim olana dek anarist komnizm dncesinin yaygnlk kazanma baarsn gsterebileceini dnmemizi gerektirecek dayanaklardan da bsbtn yoksun olduumuz sylenemez. Anarist komnizm,

avare kafalarn uydurduu bo bir dnce deildir: lkin, bunu halkn kendisi fsldyor bizim kulamza; ikincisi de, toplumda komnistlerin says, bir baka k yolunun olanakszlnn gitgide belirginleecei, herkese anlalr hale gelecei bir lde artacaktr. Komnizmin, komnistlerin etkisi yeterli gce ulanca, olaylann seyri bambaka bir yn alacaktr. Bugn bir frn yamalayp yann yine a kalmak yerine, ayaklanan halk un depolarn, tahl ambarlarn, ksacas, yiyecek iecek adna ne varsa bunlarn stokland yerleri ele geirecektir. Tahl ambarlarnn, un stoklanan yerlerin, yiyecek iecek depolarnn yerlerinin listesini karmay, bu konuda tam bir envanter hazrlamay gnll olarak stlenmeye hazr kadn-erkek yzlerce kiiyi bulmak anlk itir; bylece de ayaklanm olan komn, -kurduu btn istatistik komitelerine karn kuatma srasnda kentte ne kadar un, ekmek, yiyecek stoklanm olduunu vaktinde renemeyen- Paris'in bilmedii her eyi yirmi drt saat iinde renecektir. Krk sekiz saat sonra ise kentteki gda stoklanan yerlerin nereler olduu, bunlarn neleri ierdii ve datlma yntemleri milyonlarca saylk listeler halinde oaltlarak halka datlm olacaktr. Her ev grubunda, her sokakta, her mahallede, gda maddelerinin datm iini organize edip yrtecek gnll gruplar oluturulacaktr; bu gruplar sk sk bir araya gelip, kendi sorumluluklarndaki blgelerde iin nasl gittiini birbirine aktaracak, sonular zerinde tartacaklardr. Yeter ki iin iine Jakobenlerin sngleri karmasn, yeter ki "bilimsel" kuramc mdrlar nedirler, bu iin iine burunlarn sokup kafa kartrmasnlar, ya da

daha dorusu kendi beyin loblarnda yapsnlar diledikleri karkl ve ne yaplp edilip bunlara bu ileri yrtme hakk verilmesin. Yoksa, halklarn -zellikle de btn toplumsal katmanlaryla Fransz halknn- zgr rgtlenme konusunda -gsterme olanan pek seyrek elde edebildikleri-artc bir yetenekleri -Paris gibi byk bir kentte, stelik de devrimin, ayaklanmann en kzgn dneminde, halka gereksinimini duyduu her eyi salamaya ynelik, -birbirine hzla kenetlenerek gitgide byyen doal, kendiliinden- bir rgtlenme zinciri yaratma yetenekleri vardr. Halk zgr braklsn yeter; bir hafta gibi ksa bir sre iinde gda maddesi datm insan aknla drecek bir dorulukla gerekletirilecektir. Bundan bir tek, ii snfn eylem iindeyken grmeyen, mr boyunca burnu ktlara gml olarak yaayanlar kuku duyabilir. Halkn rgtllk ruhu -bu, onun tannmayan, bilinmeyen dehaskonusunu, onu barikat gnlerinde, Komn gnlerinde Paris'te ya da yarm milyon a insann karnnn doyurulmasnn gerektii limandaki byk grev srasnda Londra'da grenlerle konuun, halkn bu adan btn kalem efendilerinden, memurlardan ne kadar stn olduunu anlatacaklardr size. Ama u ya da bu dzensizlikten, terslikten dolay iki hafta ya da bir ay kadar srebilecek bir skntl dnem yaamak zorunda kalnsa bile, sorarm, ne kar bundan? Geni halk ynlar iin bylesi bir durum bile, her eye karn, bugn iinde bulunduu koullardan daha kt bir durum olmayacaktr ki... te yandan, devrimin yerinde saydn deil, ileri gittiini hissetmeye grsn, bunun

verdii sevin atmosferi iinde, daha dorusu her kafadan bir sesin kt, irdelemelerin yapld o ateli tartma ortam iinde kuru ekmei suya banp yemek halkn umurunda bile olmayacak, bundan hi mi hi yaknmayacaktr. Her ey bir yana, dolaysz gereksinimlerin basksyla kendiliinden yaratlm olan her dnce, rgtllk, eylem; kitaplarla dolu drt duvar arasnda ya da kent parlamentosunun brolarnda yumurtlanacak cevherlerden katbekat iyidir.

IV
Bylece, eyann doas gerei, -bu gereklilikten kaynaklanan gle- byk kentlerin halklar, tm yiyecek depolarna el koyacaklar ve daha yaln olandan daha karmak olana geerek, tm halkn gereksinimlerini karlama iini zerlerine alacaklardr. Bu i ne kadar abuk gerekletirilirse o kadar iyidir: savata o kadar az yokluk, yoksunluk ekilir. Burada ok doal olarak bir soru ortaya kyor: Bu rnleri -gda maddelerini- ortaklaa kullanmak iin halkn gerekletirecei rgtlenme hangi esaslara dayanacaktr? Datm iinin adalet duygusuna uygun, hakkaniyete uygun ve bunlara ek olarak, uygulama kolayl olan (pratik) tek bir yolu var. Bu da, tm Avrupa'da benimsenmi olan ve toprak cemaatlerinde (Rusa: Obina- ev.) imdi de uygulanmakta olan sistemdir.

Nerede olursa olsun, hatta Jakobenlerin tm geleneklerini yok etmek iin ellerinden geleni artlarna koymadklar Fransa'daki toprak topluluklarndan herhangi birini ele alalm. Diyelim, toplulua ait bir orman var, kime ince kereste gerekirse, kendi topluluk yelerinin genel yargsndan baka hibir eyi dikkate almadan gidip bu ormandan istedii kadar ince kereste alabilir; kaln, byk kerestelere gelince, bunlarn says hibir zaman yeterli olmayaca iin, topluluk yelerinin kaln kereste haklar snrldr; yani hane bana den kereste hakkn burada mir, yani btn ky topluluu belirleyecektir. ayrlklar, meralar iin de ayn durum sz konusudur. Eer mera btn kye yetecek byklkteyse, herkes ineini dilediince otlatr; hi kimse kimin inei daha az ya da daha ok yayld diye bir ey dnmez. Hayvann otlatma hakknn snrlanmas ancak merann yetersiz olmas durumunda sz konusudur. rnein btn svire'de, Fransa'da, Almanya'da, ksacas kylerin ortak meras olan her yerde bu sistem byle iler. Dou Avrupa lkelerine, rnein Rusya'ya bir gz atacak olursanz; ormann da, topran da bol olduu Sibirya gibi blgelerde, kylnn kereste gereksinimini incesine kalnna bakmadan ky ormanndan dilediince karladn grrsnz; ekip bitii toprak iin de hibir snrlama olmadan ayn durum sz konusudur. Ormann da, topran da yetersiz olduu blgelerde ise, hane bana kesilecek aa saysna da, her hanenin ekip biebilecei toprak miktarna da snrlama getirildii grlr. zetin zeti: Darl ekilmeyen her eyden herkes istedii kadar; yetmeyen, az sayda olan eylerden ise snrl miktarda alabilsin! Bugn Avrupa'nn nfusu 350

milyon dolayndadr; bu nfusun 200 milyonluk blmnde bugn bile bu sistem geerlidir. Bir eyi daha belirtmeden gemeyelim: Aslnda byk kentlerde de ayn durum sz konusudur; en azndan borularla evlere kadar getirilmi olan su gibi azl, yetmezlii hi olmayan bir rn asndan. Borularla evlere kadar getirilmi olan su asndan darlk ekilmedike, hibir irketin aklna evlerde kullanlacak suya ilikin bir dzenleme yapmak gelmeyecektir. Herkes dilediince asn musluunu, kullansn suyunu! Diyelim ki bir yetmezlik sz konusu; ar scak geen yaz aylarnda Paris'te grdmz gibi... Bu durumda irketler, gazeteler yoluyla yapacaklar iki satrlk bir aklamayla su skntsn duyurduklarnda, Parislilerin hibir yasa, yasaklama, kstlama olmadan kendiliklerinden su tketimlerini ksacaklarn ve suyu boa aktmayacaklarn ok iyi bilirler. Peki, su gerekten, ciddi olarak yetmiyorsa ne yaplabilir? Yaplacak ey, su datmnda snrlamaya gitmektir. Bu ylesine doal, ylesine anlalabilir bir nlemdir ki, Paris'in iki kez kuatma altnda kald 1871 ylnda, iki kez snrland su kullanm. -"Le rationnement".- "Herkese porsiyonla", oldu, o zaman ii Paris'in talebi. Bu nlemin nasl etkili sonular verebileceini ayrntlaryla aklama, bunun ok eitliki, -u anda uygulanmakta olan sistemle karlatrma kabul etmeyecek lde eitliki- olduunu kantlama abalarna girimek gerekir mi bilmiyorum? Bu ayrntlar, bu aklamalar

naslsa ne burjuvalar, ne de -ne yazk ki halka bir kurdun koyun srsne bakt gibi bakan ve hkmet eer gzn drt ap kol kanat germese annda zerlerine atlp onlar paralamaya hazr burjuvalam- iileri tatmin etmeyecektir. Ama halkn kendi sorunlarn nasl zmlediini tek bir kez bile gren biri, -zellikle de tepesine inmeye hazr bir jandarma ya da mltezim sopas yoksa- rnlerin datm sorunu gibi ok ciddi bir sorunun kendi zmne brakldn rendi mi, soruna nasl yaln, nasl eitlik duygusuna uygun, nasl kolay, rahat bir zm getirdiini de bilecektir. Halkn bir toplantsnda kzarm illeri mark, avare aristokrat ocuklarnn, kuru ekmei ise hastanelerde yatan hasta ocuklarn yemesi gerektii gibi bir ey sylemeye kalkn bakalm, nasl slklanyorsunuz! Ama ayn toplantda en besleyici, en gzel yiyecekleri ncelikle hastalarn, sonra ocuklarn yemesi gerektiini syleyin; her yol kavanda, eer bir kentte yalnzca on il ve bir topak tereya varsa bunlarn ncelikle hastalara verilmesi gerektiini syleyin; hastalar ocuklarn izlemesi gerektiini syleyin; tereya yoksa ocuklara inek ve kei st verilse de olur deyin; son dilim etin yallara ve ocuklara verilmesi gerektiini syleyin; eer i o kerteye varmsa, salkl erikinlerin kuru ekmei suya banp idare edebileceklerini syleyin... ksacas herhangi bir gda maddesinin darl ekiliyor ve bunun datm sz konusuysa, son krntlarn, son damlalarn onlara en ok ihtiya duyanlara verilmesi gerektiini syleyin, nasl onaylandnz, alklandnz greceksiniz.

Srt pek, karn tok beylerin anlamad her eyi pek gzel anlar halk, her zaman da anlamtr. Eer kendisi de yarn bir ekilde karn doymu olarak dolayor olur ve yolda a insanlarla karlarsa, onlarn halini de pek gzel anlar. Asker klas ve karavanasn bilimin son szleri olarak gren teorisyenler, byk olaslkla, mercimek orbasnn derhal ulusal mutfak iinde yer almasn isteyecek, buna gereke olarak da, her birinin zkkmlanmakta olduu porsiyonun daha da byyeceini bildikleri iin o muazzam kla mutfanda kaynamakta olan kazanlardan olaanst erzak ve yakt tasarrufu yaplacan gstereceklerdir. Biz de kendi amzdan bylesi bir stnle kar deiliz. Her eyden nce, el deirmeninden su ya da rzgr deirmenine, herkesin kendi ekmeini piirdii kk ve bireysel frnlardan byk ve ortak frnlara geerek insanolunun ne byk bir emek ve enerji tasarrufunda bulunduunu biliyoruz. Yine, yz ayr ate yakmaktansa, yaklacak tek bir byk atete yz kiilik orba kaynatlmasnn daha ekonomik olacan da biliyoruz. Ve son olarak biliyoruz ki, mutfaklarn renklilii, eitlilii, esas olarak, her ann bireysel hnerinde yatar; baka bir deyile ayn malzemelerle yaplan ayn yemei her a farkl ekilde hazrlar. Tpk ayn et suyundan yz ayr lezzette yz ayr orbann piirilebilecei gibi. Btn bunlar bilmemize karn u noktadaki diretmemizden de vazgemiyoruz: Eer bir ev kadn

patatesini kendi tenceresinde, kendi ocanda kaynatmak istiyorsa, buna kimsenin engel olmaya hakk yoktur. zgr dnen her insana tiksin gelecek olan kla karavanasnda hazrlanacak yemei yemektense, varsn fazladan bir kucak odun daha yaklsn. Burada nemli olan, herkesin yemeini nasl yemek istiyorsa yle yiyebilmesidir: Ailesiyle, arkadalaryla, lokantada, klada ya da aevinde... nsanlarn midelerini ne id belirsiz bin bir eit pislikle dolduran bugnk restoranlarn yerini byk mutfaklarn alacana kuku yoktur. Paris'te ev kadnlarnn bugn bile kasaptan hazr bulyon alp evlerinde damak tatlarna gre orba piirmeye baladklar grlyor. Yine, Londra'da, her ev kadn artk bir para etini kzarttrabilecei, ya da elmal payn, breini birka kapik karl piirtebilecei yerler bulunduunu ve bylece hem zamandan, hem de yakttan kazanacan biliyor. Gemite var olduunu bildiimiz genel frnlarn(2) benzeri genel mutfaklarn bugnk restoranlarn yerini alaca yakn gelecekte, mterilerin kazklanmas da, zehirlenmesi de sona erecektir; nk insanlar bu mutfaklardan yemeklerin esas blmlerini yarimi olarak alacaklar, daha sonra evlerinde kendi damak tatlarna gre bunlara lezzet katacak eyler ekleyip son piirmeyi kendileri gerekletireceklerdir. Ama bunu yasal bir zorunluluk haline getirmek, herkesi pimi ya da yar pimi hazr gda almaya zorlamak yani insanlarn elini kolunu on dokuzuncu yzyl grenekleriyle balamak onlara kla ve manastr dzeni denli itici gelecektir. Bylesi dnceler ancak dinsel boyun eme ve emir komuta sisteminin cenderesi altnda idi olmu kafalardan doabilir.

Peki, kamu rnlerinden yararlanma hakk kime ait olacak? Bu rnlerin tm m yoksa bir blm m yurttalara ait olacak? Bu soru, kukusuz, ilk dnemler iin doacak. Varsn her kent bu soruya kendi zgl durumuna gre kendisi yant versin. Ve eer halk, kitleler bu sorunu kendileri zerlerse, getirecekleri zmn adalet, hakkaniyet duygularndan kaynaklanan bir zm olacandan eminiz biz. alma yaamnn deiik alanlar henz rgtlenmemi olduu ve dalgalanmalar hl srp gittii iin tembel isizi, aresizlikten isiz kalm kiiden ayrabilme olana olmad iin, mevcut btn rnlerden hi istisnasz herkes yararlanabilmelidir. Her kim ki elde silah halkn zaferine kar direnir ya da bu zafere kar gizli komplolar iinde yer alr, ayaklanan blgeden uzaklatrlma fermann kendi eliyle imzalam olur. Ama biz halkn hibir zaman alc olmadn, tam tersine, her zaman yce gnll olduunu dnenlerdeniz: Smren-smrlen demeden yannda yresinde bulunan herkesle elindeki ekmei blecektir o. Kald ki, devrim de byle bir davrantan hibir ey kaybetmeyecektir. alkantlar bitip de normal alma yaam baladnda eski dmanlar ayn ilikte, belki de ayn tezgh banda buluacaklardr. Emein zgr olduu bir toplumda asalaklar ynnden korkulacak bir ey yoktur. imdi, eletiricilerimizin, "Ama o zaman btn gda yedekleri bir aya kalmaz tkenir gider!" diye kar ktklarn duyar gibiyiz. "yi ya!" diye yantlyoruz biz de bu itiraz. Byle bir ey proletaryann mr hayatnda ilk kez tka basa doyduunun kant olacaktr. Boalan erzak depolarnn yeniden nasl doldurulaca konusuna gelince... Bizim de imdi ele alacamz konu tam bu olacak.

V
Hakikaten de, toplumsal devrimin en kzgn noktasna ulat bir kentte gda ihtiyalarn nasl karlayacaksnz? Bugnk verilerin altnda bu soruya bizim verdiimiz yant udur: Devrimin bavurmak zorunda kalabilecei birtakm olanaklar yine devrimin komu blge ya da lkelerce nasl bir kimlikle tannm olduuna baldr. Eer tm lke -ya da, tabii, daha iyisi, tm Avrupa- toplumsal devrim eiini hep birlikte am olsa ve hep birlikte, hemencecik komnizme geebilmi olsa, sorun bylece kendiliinden zlm olurdu. Eer komnist yaplanmay gerekletirme giriimleri tm Avrupa'da deil de, yalnzca birka kentte sz konusu ise, o zaman bavurulacak yol bakadr. Gda ve benzeri gereksinimlerin nasl giderileceini koullar belirleyecektir. O bakmdan da, konumuzda daha ileri gitmeden nce Avrupa'ya genel olarak bir gz atalm ve n bilicilik, khinlik falan taslamadan, var olan koullar erevesinde devrim nasl bir gelime izgisi izler, ona bakalm. Tabii, tm Avrupa'nn ayn anda ve hep birden ayaklanmas, her yerde kamulatrmalara gidilmesi, devrimcilerin her yerde birden komnist ilkelere bal hareket etmesi, kukusuz, en yeleyeceimiz durumdur. Bylesi bir genel ayaklanma, amzn nnde duran byk sorunun zlmesini ok kolaylatrrd.

Ama ok byk bir olaslkla byle bir ey olmayacak. Devrim ateinin tm Avrupa'y saraca konusunda en ufak bir kukumuz yok. Anakarann drt ana bakentinden -Paris, Viyana, Brksel ya da Berlin- biri ayaklanr ve bataki hkmeti devirirse, byk diyebileceimiz bir olaslkla birka hafta iinde br bakentte de ayn ey olur. Hatta devrim byk olaslkla talya'ya, spanya'ya, hatta Londra ve Petersburg'a da srayacaktr. Ama her yerde ayn izgi, ayn yapda m seyredecektir, dorusu bu konuda bir ey syleyebilmek ok, ama ok zor. Ama tahmini o kadar zor olmayan eyler de var: u ya da bu lekte kamulatrmalara her yerde gidilecektir ve Avrupa'nn byk kentlerinde gerekletirilen bu yndeki her trden el koyma, kamulatrma hareketlerinin, Avrupa'nn kalan btn kentlerinde de etkisi grlecektir. Devrimin balangc, tpk sonraki gelimeleri gibi farkl lkelerde ok farkl bir izgi izleyecektir. 1789-1793 yllarnda, Fransz kylsnn feodal hukukun rehini olmaktan tam ve kesin kurtuluu, burjuvazininse kraln egemenliine son vermesi iin tam drt yl gerekti. Bunu hi unutmayalm; yine, toplumsal devrimin gelime izgisine oturabilmesi iin zamana gerek duyulacan ve devrimin her yerde ayn hzla seyretmeyeceini de aklmzdan hi karmayalm. Devrim daha en batan tm Avrupa lkelerinde gerekten sosyalist bir karakter alr m almaz m, dorusu bu da kukuludur. Fransa'da halk ynlar komnist deilse de zgr komnler talebini ykseltirken, tek imparatorluk ats altnda yaayan ve bu bakmdan da gelimiliinin doruunda bulunan Almanya'nn en ilerici partilerinin bile

en byk dlerinin 1848 Jakoben cumhuriyeti ve Louis Blanqui'n "emein rgtlenmesi"yle snrl olduunu anmsayalm. Almanya'nn, gelecekteki devriminde, Fransa'nn 1848'de gerekletirdii sramadan daha byk bir srama gerekletirebilmesi de mmkndr elbet. Fransa on sekizinci yzylda burjuva devrimini yaptnda, ayn eyi on yedinci yzylda yapan ngiltere'den daha byk bir sray gerekletirmiti; nk kraln egemenliine son verirken toprak aristokrasisinin egemenliine de son vermiti; oysa bu snf ngiltere'de bugn bile ok, ok gldr. Ne var ki, Almanya, Fransa'nn 1848'de gittiinden biraz daha ileriye gitse ve onun gerekletirebildiklerinden daha fazlasn gerekletirse de, devrimin balangcnda devrimine yn veren dnceler yine de 1848 dnceleri olacaktr; tpk Rus devrimine yn verecek dncenin 1789 dncesi olaca gibi (amz dnce akmlarndaki gelimelerin getirecei baz deiikliklerle, tabii). Bir bakma bulmaca trnden eyler olan btn bu sylediklerimize hak ettikleri nemi vermesek de, bunlardan yine de u sonucu karabileceimizi dnyoruz: Devrim her Avrupa lkesinde o lkeye zg bir nitelik alacaktr; ayrca, rnlerin toplumsallatrlmas asndan ulaaca dzey bakmndan da her lke iin farkl bir dzey sz konusu olacaktr. imdi bu sylediklerimizden de yle bir sonu karabilir miyiz: Daha ileri lkeler hareketlerinin tempolarn daha geri lkelerin tempolarna uydurmal

mdr? Baka bir deyile komnist devrim dncesi btn lkelerde olgunlancaya dek beklenmeli midir? Elbette hayr! Byle bir ey istesek de mmkn olmaz zaten: Tarih ge kalanlar beklemez. te yandan biz devrimin ayn lkede bile -kimi Alman ve Rus sosyalistlerinin ne srdkleri gibi- ayn izgiyi izleyecei kansnda deiliz. Fransa'nn Paris, Lyon, Marsilya, Lle, Saint-Etienne ya da Bordeaux gibi byk kentlerinden bir ikisinde komnlerin kurulduu ilan edilse, ok olasdr ki, br byk kentler de hemen onlarn rneini izleyeceklerdir; hatta onlardan biraz daha kk baka baz kentler daha bu harekete katlacaktr. Kmr ve endstri merkezi olarak bilinen orta byklkte birka kent daha bu rnei izlemekte, yani patronlarndan kurtulup zgr gruplar kurmakta herhalde ge kalmayacaktr. Ama krsal kesimde pek ok yerin henz bu gelime dzeyine erimediini biliyoruz. Ayaklanm bir topluluun hemen yan banda bekle gr diyerek hibir eye karmadan bireyci dzen iinde yaamn srdrenler olacaktr. Ancak kyller ne adli makamlarn, ne tahsildarlarn 1848'te olduu gibi devrimcilere kar dmanca davranmadn grnce, onlar da devrime kar durmadklar gibi, tam tersine, yeni durumdan yararlanarak, yerel smrgenlerle hesaplamann yoluna gidecek, onlardan lerini alacaklardr. Pratikte btn kyl ayaklanmalarna zg bir zellikle, hemen ie giriecekler ve grlmemi bir cokuyla, hem kendilerinin olan topraklar, hem de yerel toprak beylerinden, manastrlardan vb. geri aldklar topraklar ilemeye girieceklerdir... herhangi bir icra, ipotek vb. riski olmad iin bu kez almalar onlar iin de ok daha deerli olacaktr (1792

ylnda kyllerin, kyn ortak mal olan arazilere el koyan beylerden geri kazandklar topraklar nasl byk bir cokuyla ilediklerini anmsayalm!) teki lkelerle olan ilikiler konusuna gelince, Avrupa'nn ya da Amerika'nn her yerinde devrimin egemenlii ok deiik grnmler altnda olacaktr: Bir yerde niter, bir baka yerde federatif, ama her yerde u ya da bu lde sosyalist... Tek biimlilik diye bir ey, kukusuz, olmayacak; olamaz da.

VI
Biz yine ayaklanm kentimize dnelim ve ayaklanan halkn, gda sorununu hangi koullar altnda, nasl zebileceine bakalm. Burada ncelikli soru udur: Eer btn halk komnist yaplanma hareketi iinde yer almamsa, gerekli olan gda maddeleri nereden, nasl bulunacaktr? Byk bir Fransz kentini, hadi oldu olacak bakent Paris'i alalm: Paris her yl binlerce ton un, 350 bin sr, 200 bin dana, 300 bin domuz, 2 milyondan fazla koyun ve baka bir sr ufak tefek hayvan daha tketir. Bunlardan baka ylda yaklak 8 bin ton tereya ve 200 milyon dolaynda da yumurta Parislilerin midesine iner. Bunlar temel gda maddeleri olarak byledir, geri kalan gdalarsa bunlara uygun miktarda tketilir.

Paris, ununu ve ekmeini Fransa, Birleik Devletler, Msr, Hindistan gibi yerlerden salar. Hayvanlar Almanya, talya, spanya, hatta Romanya ve Rusya'dan getirtilir. arkteri rnlerine, mezelere vb. gelince, dnyada Paris'e nezaket ve sayg gereini yerine getirmeyen, ona kendisindeki en gzel rnleri gndermeyen lke yok gibidir. imdi, Paris'te ya da baka bir byk kentte, Fransa kylerinde yetitirilen ve kyllerin de seve seve satmak isteyecekleri rnlerin nasl elde edilebileceine bakalm. Devletiler iin zm ok kolay bir sorundur bu. Polisi, ordusu, giyotinleriyle ok gl bir merkezi hkmet... Sonra gelsin genelgeler... Fransa'da yetitirilen rnlerin listeleri... bu listelere gre tm lkenin belli retim evrelerine ayrlmas... genelgeler, ynergeler... falan retim evresi u miktarda rn filanca gn, filanca merkezdeki falanca istasyona getirmek zorunda olup falanca memura teslim edecek ve bu rn mezkur memurun gzetiminde mezkur mahaldeki depoya istiflenecektir vb. Biz soruna getirilecek byle bir zm yalnzca arzu edilmez bir zm olarak grmekle kalmyoruz, ayn zamanda bunun gerekletirilemez olduuna da inanyoruz, bir fantazya, topya olarak deerlendiriyoruz. Byle bir dzenleme insann aklna ancak evde, masa banda, elde kalem, ban havaya dikip dnrken gelebilir, ama insandaki bamszlk ruhunu gz ard ettii iin gerek hayatta hibir uygulanabilirlii olmayan bir dncedir bu. Byle bir -szm ona dzenin- ilk sonucu, genel ayaklanmadr; hem bir Vendees'de de deil, ayn anda be Vendees'de birden ayaklanma kabilecei gibi, kylerin kentlere kar ayaklanmas, tm Fransa'nnsa,

kendisinin elini kolunu balayan byle bir cesaret gsterebildikleri iin bu yrelere kar ayaklanmas gibi durumlarla karlalabilir(3) . Yetti artk bu Jakoben topyalar! imdi bu i baka trl de olabilir mi, bir de ona bakalm. 1793 ylnda kyler, kentleri alktan kvrandrd, bu ise devrimin sonu oldu. Oysa 1792-1793 yllar tahl rekoltesi geen yllardan daha az deildi, hatta, tersine daha ok olduunu dnmemizi salayacak ok salam nedenler vard (Misle). Ama byk toprak sahiplerinin topraklarnn nemli bir blmn ele geiren ky burjuvazisi, bu topraklardaki rn derip depolarna kaldrd ve Devrim'in kard kt parayla rnn satmayp hem fiyatlarn ykselmesi, hem de altn para baslmas beklentisiyle elinde tutmay yeledi. Ve tahl satna derhal balanmazsa iin sonunun ktye varacana ilikin Konvansiyon'un yaynlad sert bildirilerin, gzdalarnn, hatta giyotinlerde kelleler uurmann kylerin kentlere uygulad grevi sona erdirmede hibir yarar olmad. stelik, bilindii gibi, Konvansiyon komiserleri, speklatrleri giyotin sehpasna karrken onlara hi kibar davranmad, hele halk, doruca sokak fenerlerinde sallandrarak bitirdi speklatrlerin iini, ama sonuta tahl gene kyde kald, ehirler de alktan kvranmaya devam etti. Ama o ar emeklerine karlk kyllere nerilen neydi? Kt para! Deeri her gn den bir tomar kt; zerinde 500 yazmasna karn 10 frank bile etmeyen paralar. zerinde 1000 frank yazan bin banknotla bir ift ark bile alnamyordu. Bu nedenle de kylnn koca bir yln emeini byle deeri her gn den banknotlara karlk olarak vermeyecei apak ortadayd.

Ve ad ister banknot, ister "emek eki"(4) olsun, kylye hibir deeri olmayan bir tomar kt verilmeye devam olunursa, hibir ey deimeyecektir: Gda maddeleri kylerde kalacak, kyl ister yaklsn, ister giyotinde ba kesilsin, tavrn deitirmeyecektir. Kylye kt deil, onun dorudan gereksinim duyduu eyler verilmelidir. Ekinini biebilmesi iin trpan, orak, taneleri eleyebilmesi iin kalbur; ra ya da kandil yerine kullanabilmesi iin gazya ve lamba verilmelidir; pulluk, krek, trmk... ksacas u anda onlara gereksinim duymad iin deil, tam bir yoksulluk ve ar bir alma iinde geen hayatnn, tad sat fiyatlaryla ona pek ok nesneyi btnyle ulalmaz klmas nedeniyle, alnacak rnne karlk olarak kylye yoksunu olduu eyler verilmelidir.(5) Kent, kadn tuvaletlerini ssleyecek vr zvr retmeyi brakp hemen kylnn gereksinim duyduu eylerin retimine gemelidir. Paris'in diki makineleri eyiz dikmenin yan sra, kyl iin i gnleri ve bayram gnleri giyebilecei giysiler dikmelidir. Fabrikalar hemen tarm makineleri retimine balamaldr: Krek, trpan vb.yi satlan Fransz araplarna karlk ngilizlerin gndermesini bekleyene kadar, hemen Paris bunlarn retimine balamaldr. Kent, kye boynuna all yeilli atklar balam, elinde rnlerin teslim edilmesi gereken yerleri gsteren emirler bulunan komiserler deil, kyllere, "Bize rnlerinizi getirin ve onlara karlk depolarmzdan size ne gerekiyorsa aln!" diyecek dostlar, kardeler

gndermelidir. Bu yapldnda kentlere drt yandan gda maddesi akacaktr. Kyl, kendisinin ve ailesinin yaam iin gerekli olan eylerin gerektii kadarn alkoyacak, gerisini, tarihinde ilk kez smrgenleri deil, kardelerini gren kentteki iilere yollayacaktr. Bize, byle bir sonucun alnabilmesinin toplumun tmden yaplandrlmasyla mmkn olabileceini syleyenler kacaktr. Baz snai rnler iin bu byle olabilir. Ancak, kylnn gereksinimi olan ve kentin u anda hayli yksek fiyat bitii giysi, saat, mobilya, birtakm basit alet, edevat, kap kaak vb. iin gerekli hazrlklarn yaplmas asndan hibir zorluun olmad da kabul edilmelidir. Dokuma iileri, terziler, ayakkabclar, demirciler, marangozlar ve pek ok baka zanaat erbab, elence, lks adna rettikleri vr zvr brakp yararl retime ynelebilirler. Bunun iin gerekli olan tek ey, insanlarn retmekte olduklar eylerde gerekletirecekleri byle bir deiimi adil, eitliki, ilerici bir deiim olarak grmeleri ve devrimin art deere el koymay snrlamas, retim ve ticareti eski halinde brakmas gerektii" gibi masa ba dler retenlerin samalklarna itibar etmemeleridir. O bakmdan biz sorunun en can alc noktasnn kylye -zerinde hangi deer yazyor olursa olsun- alelade bir kt paras yerine, gereksinim duyduu bir eya verilmesi olduunu dnyoruz. Bu yapldnda kentlere her yandan gda maddesi yaacaktr. Bu yaplmadnda ise, kentlerdekiler yalnz alk ekmekle kalmayacaklar, gericilik tarafndan devrimin bastrlmas gibi vahim sonulara da katlanacaklardr:

VII
Btn byk kentlerin budayn, ununu, etini... yalnzca kendi tarasndan deil, yurtdndan da saladn biliyoruz. Paris'e yurtdndan her trl bakkaliye rn, balk, lks kapsamna giren bin bir eit rn ve nemli miktarda buday ve et gelir.

Ancak, devrim srasnda yurtdndan gelecek eylere gvenmek doru olmaz, ya da yle syleyelim: Olabildiince az gvenilmelidir. Eer Rus buday, talyan ya da Hint pirinci, spanyol ya da Macar araplar bugn bat Avrupa pazarlarn dolduruyorsa, bunun nedeni bu rnlerin satc lkelerde ar fazla olmas ya da bu rnlerin yazdaki diken gibi hi emek gerektirmeden, kendiliinden bitiyor olmas deildir. rnein Rusya'da bir kyl yetitirdii buday satabilmek ve topran kira parasyla, devlete vergi borcunu deyebilmek iin gnde on alt saat alr, ylda ile alt ay aras bir sre a kalr. Buday biilir biilmez ar polisi kylerde kol gezmeye balar; vergi borcu bakiyesine ya da kurtulmalk borcuna karlk kylnn son ineini, son atn satar; kyl ineinin ya da atnn memurlarca rubleye satlmasn nlemek iin, yetitirdii rnden kendisine dokuz ila alt ay yetecek bir miktar ayrp, gerisini dsatm yapan bir stokuya satar. Bylece de yeni rn dnemine dek, retimin iyi olduu yllarda ay, kt geen yllarda ise alt ay, yavan ekmeine karapazy katk ederek karnn doyurur, oysa ayn anda Londrallar onun budayndan

yaplm gzelim biskvilerle be aylarn almaktadrlar. Bugn artk en resmi istatistiklerin bile ortaya koyduklar bir gerek var: Avrupa Rusya'sndan tek gram bile buday ve pirin dsatm yaplmazsa, yetitirilen bu rnler orda yaayan halkn karnn doyurmasna ancak yetecek miktardadr. Yalnz, Rusya'da devrim olur olmaz Rus kylsnn, yetitirdii buday kendisi ve ocuklar iin alkoyacana kuku yoktur. Ayn ey talyan ve Macar kylleri iin de geerlidir, elbet; Hint kyllerinin de bu rnekleri izlemeleri byk umudumuzdur. Hatta Amerika'da bile, bir ii hareketi balayacak olsa, buday retimi azalacaktr. Dolaysyla, yurtdndan gelecek buday, msr zerine hesap yapmak, bunlara gvenmek doru olmaz. u bizim burjuva uygarlmz tmyle geri kalm lkelerin ve aa rklarn smrlmesine dayanmaktadr, o bakmdan da devrimin ilk byk hizmeti bu kendilerine aa rklar denilen rklara ve geri lkelere, szm ona uygar velinimetlerinden kurtulma frsat vermek olacaktr. Ancak bu kurtuluun, Bat Avrupa'nn byk kentlerine temel gda maddeleri giriini nemli lde azaltmak gibi bir sonu douracan da unutmamak gerekir. *** ilerine ilikin olarak birtakm tahminlerde bulunabilmek biraz daha zor gibi grnyor. Bir kez, kylnn devrimden, iki bklm olmu belini dorultmak iin yararlanmak isteyecei apak ortada.

Bugn olduu gibi gnde on drt, on alt saat almak yerine, ok hakl olarak bu srenin yansn dinlenerek geirmek isteyecektir kyl ve bu durum da et, st, ekmek gibi temel gda maddeleri retiminin azalmas sonucunu douracaktr. Ama te yandan da, kylnn artk asalaklar iin alma zorunluluu kalmad iin retimde bir art olacaktr. Bataklklar ve tarma elverisiz yerler temizlenip yeni tarm arazileri kazanlacak, yeni ve daha modern makineler tarmn hizmetine sunulacaktr. Misle, "Yce Devrim"in tarihi zerine yazd kitabnda aynen yle sylyor: "Topraklar hibir zaman 1792 ylnda olduundan gzel srlmemiti. nk kylnn nice yllardr yreinde besledii bir aziz emeldi btn bu topraklara sahip olmak." ok ksa bir zaman dilimi iinde, mkemmelletirilmi makineler, kimyasal ve baka her trden gbreler halkn alm gc snrlar iine girdiinde her kyl, yksek verimli, drt drtlk tarm yapabilecektir. Ancak, balangta, gerek Fransa'da, gerek br lkelerde tarmsal rnler retiminde bir d olacan varsaymak iin yeterli nedenler vardr. O bakmdan, gerek lke iinden, gerek teki lkelerden gelecek gda miktarnda bir azalma olacan dnmek akllca olacaktr. Peki, bu ak nasl kapatlacak? ok basit: Eksik olan kendi gcmzle kapatacaz.

zm bunca basitken, sisler, dumanlar arasnda baka zmler aramaya gerek yoktur. Byk kentlerde yaayanlar da, tpk kyller gibi topra ilemek, tarm yapmak zorundadr. Bir bakma, biyolojide "ilevlerin btnselletirilmesi", yani deiik ilerin birletirilmesi denilen eye dnlecektir. Emein, daha dorusu ilerin datm belirlendikten sonra, hemen bunlarn entegrasyonuna, yani birletirilmesine, btnselletirilmesine geilecektir. Unutmayalm ki doann ileyii de tpk byledir, baka bir deyile, doada da iler byle grlmektedir. Esasen, btn derin felsefeleri teet geerek, olaylarn ak kendiliinden ii bu noktaya getirecektir. Paris, birka ay sonra unsuz-ekmeksiz kalacan m rendi, yapaca tek ey, ister istemez, kollar svayp topra ilemeye girimek olacaktr. Peki, topra nereden bulacaksn? Toprak bulamamak diye bir sorun asla olmayacak. Byk kentler -zellikle de Paris-varsl beylerin, bereketli tarlalara, yemyeil bahelere dnebilmek iin topraktan anlayan hnerli, alkan eller bekleyen binlerce desyatinlik parklanyla, arazileriyle evrilidir; bunlar, nitelikli olmakla birlikte gnein kavurduu gney Rusya bozkrlarndan kat kat daha bereketli topraklardr. Ya igc? Peki ama artk Rus prenslerine, Romen boyarlarna ve Berlinli bankerlerin karlarna k giysiler dikmek, onlar ssleyip pslemek gibi zorunluluklar kalmam olan iki milyon Parisli ne gne duruyor? Neyle uraacak bu insanlar?

inde yaadmz yzyln yaratt makineler sayesinde, teknolojiyi, gelimi makineleri kullanmada ustalam iilerin bilgi ve deneyimleri sayesinde ve mucitlerin, kimyagerlerin, botanikilerin, Jardin de Plantes profesrlerinin, Gennevilliers(6) uzmanlarnn yardmlaryla... ve nihayet Parislilerin rgt ruhu, enerjisi, giriimcilii ve Paris anarist komnlerinin tarm alannda harcayacaklar emek sayesinde, rnein Ardenler'de ya da baka yerlerde gnmz kyllerinin yapp yetitirdiklerinden, elde ettiklerinden ok, ok daha ileri sonulara ulalacaktr. Buhar, elektrik, gne ss ve rzgr gc ok yakn bir zamanda retime katlacaklardr. Buharl pulluklar, tarlalar tatan temizleyen makineler, ekimle ilgili n hazrlklar hzla tamamlayacaklar ve srlp gbrelenmi toprak ylda drt kez rn verebilmek iin insann, ama zellikle de kadnlarn aklc emeini bekler duruma gelecektir. Deneyimli uzmanlarn ynetiminde tarm yapmay rendikten sonra, zel olarak ayrlm topraklarda, ekip bimeyle ilgili btn olanaklara sahip olarak ve en iyi sonucu almak iin birbiriyle yararak, bu arada - arya kamamak, dayanlmaz bir g olmamak kaydyla- kol gc harcayarak (byk kentlerde yaayanlarn pek bilmedikleri, kullanmadklar bir eydir kol gc), kadn-erkek-ocuk, hep birlikte nee iinde tarlalarda alacak, tarmsal retimi kahredici bir krek mahkmiyeti olmaktan karp, zevke, bayrama, lene, insan varln yenileyen keyifli bir ie dntrecektir. "Verimsiz toprak yoktur! nsan neyse toprak da odur!"

ada tarmcln son sz budur. Toprak kendinden istenen her eyi verir, yeter ki istemesi bilinsin. Pratikte, iki kk yrenin topraklan bile Paris gibi byk bir kentin devrim dolaysyla doabilecek gda an kapatabilir. Komnist topluluk eer zoralm ve kamulatrma yolunda kararl bir ekilde yrrse, bizleri, tarm ve sanayinin birlikteliine, yani insanlarn hem tarm, hem sanayi alannda alacaklar ya da yln belli aylannda tanmda, belli aylarnda sanayide alacaklar aklc bir zme ulatracaktr. Devrim tek ki bu yola girsin, alk konusunu naslsa zmler. Tehlike burada deil, zihinsel korkaklkta, nyargl olmada ve yarm yamalak nlemlerle yetinmededir. Tehlike, Danton'un Fransa'ya syledii u szlerdedir: "Cesaret! Cesaret! Daha ok cesaret!" zellikle de zihinsel cesaret. Bunu naslsa iradi cesaret izleyecektir. Bundan kimsenin kukusu olmasn.

1 Byk Okyanus'ta bulunan takmadalar. 2 Four banale. Fransa kylerinde bugn de varln srdren eskiden kalma bir dzen: Genel frnlarda herkes srayla ekmeini piirir, genel ocaklarda amar suyunu str ve genel preslerde zmn skp araplk rasn elde eder. 3 Jakoben tarihiler Vendees ayaklanmasnn btnyle papazlarn ve kralclarn bir marifeti olduunu anlatrlar. Ne var ki bu ayaklanmayla ilgili gerekler henz btnyle aydnlatlm deildir. Yine de Vendees'li kylleri ayaklanmaya iten asl neden askere alma yasas ve

kentleri bir bakma kyleri ynetme konumuna getiren, kyn ortak mal olan topraklarn blm yasasyd. 4 i paras ("emek eki") - inin ka saat altn gsteren ve zerinde yazan deer kadar mal alabilme gc olan, istenirse olduu gibi parayla deitirilebilir ktlar. "i paras" dncesi ilkin ngiltere'de R.Owen, D.Grey, Fransa'da Proudhon tarafndan ne srlmtr. Konunun en etrafl aklamasn yapan D.Grey'e gre, reforma muhta olan alan retim alan deil, deiim alandr. Buna gre yalnzca kk reticilerin varl korunacak, yalnzca kk reticilerin zel mlkiyetleri korunacak, tketim kooperatifleri gelitirilecek ve para sistemi tmyle lav edilecektir. Grey, ayrca, "ii paras" karan bir Merkez Bankas kurulmasn ngryordu. "i paras" ile zerinde yazlan deer kadar mal alnabilecek, zerinde yazan deer kadar deiime konu olacak ve ii harcad emein tm karln mala dntrebilecekti. Bu grn yandalar, parann yerine "emek eki"ni koyarken, bununla, bireysel emein dorudan doruya toplumsal emek olduunu ilan etmi oluyorlard. Kropotkin'in "emek eki" kavramna yaklam biraz ayaklar yerden kesik denilebilecek bir yaklamdr. nk, bu kuramn (parann maldan, deiimin retimden ayrlmas ve mal retiminin kk grlmesi gibi) kusurlarn gremeyen bir yaklamd bu. Kropotkin, komnizmin "herkese ihtiyacna gre" ilkesinin derhal uygulamaya girmesini neriyordu: Topluma kendi emek katksnda bulunan herkesin, bakalarnn retimlerinden yararlanma hakk vard. "Herkese harcad emek kadar" ilkesi, ona gre, kapitalist sistemin cretli emek ilkesini iermekteydi. 5 Kropotkin, komnist kuramlar iinde byk poplaritesi olan, "dorudan rn deiimi" uygulamasna sosyalist devrimin zafere ulamasndan hemen sonra geilmesi gerektiini vurguluyor burada. Para-mal-pazar ilikileri olduu gibi kapitalist retim biimiyle zdeletirildiinden, hayli basit denilebilecek bir akl yrtmeyle, kentlerle kyler arasnda gerekletirilecek mal (rn) deiimi, ekonominin yrtlmesinde en ideal yntem olarak grlyordu. 6 Gennevilliers - Paris dolaylarnda kaynak sularyla sulanan ve bin bir eit meyve sebzenin erken ve ge retiminin yapld geni krlar. Buradan elde edilen rnler Paris'i doyurduu gibi, Londra'ya da satlrd.

KONUT

ileri dikkatle izlemi olan herkes herhalde fark etmitir ki, Fransa'da herkesin yava yava zerinde uzlamaya vard ok nemli bir sorun vardr: Konut sorunu. Fransa'nn btn byk kentlerinde (hatta baz kk kentlerinde de) iiler yava yava u inanta birlemektedirler: Konutlar, devletin malikler olarak tand kiilerin zel mlkleri deil, kentin btn sakinlerinin mlk olmaldr. Zihinlerde gerekleen byle bir dnmden sonra, artk halk konutlarn zel mlkiyete konu olabileceine ve bunun adalet duygusuyla badaabileceine inandrmak ok zordur. Evi, ona sahip olan kii deil, aln byle bir ie ittii yzlerce ii yapmtr ve varln srdrme zorunluluu onlar yaptklar bu i karlnda acnas bir creti kabule zorlamtr. Mlk sahibinin evin yapm iin harcad para da kendi emeinin rn deildir. O bu paralan, btn zenginlikler nasl ediniliyorsa yle edinmitir, yani altrd iilere hak ettikleri cretin te ikisini, hatta yarsn demitir. Son olarak -ki ite asl bu noktada mlk sahiplii hukukunun samal srtmaktadr- evin deerini belirleyen ey o evden elde edilen ya da elde edilebilecek olan gelirdir; bu geliri belirleyen ey ise, evin kaldrml, gaz lambalanyla aydnlatlan, baka yollarla, kentlerle balants olan dzgn bir cadde zerinde yaplm olmas;

o evin bulunduu kentte birtakm sanayi kurulularnn, bilim ve sanat kurulularnn ve insanlarnn bulunmas, kprlerin, rhtmlarn, kylerde yaayanlarn hi bilmedikleri ve kentlerde yaayanlara konfor ve keyif salayan paten alanlar, mzeler, tiyatrolar, parklar, gezi alanlar gibi zel yerlerin bulunmasdr; zetleyecek olursak evden salanacak gelir, evin bulunduu kentin gzel ve salkl bir sanayi ve kltr kenti olabilmesi iin yirmi otuz kuan harcad youn emee baldr. Paris'te, bir evin bir milyon ruble (hatta daha da fazla) ettii mahalleler vardr. Bu evler damlarna, duvarlarna bir milyonluk malzeme ve emek harcand iin deil, zellikle Paris'te bulunduklar iin, baka bir deyile, yzyllar boyunca kuaklarca iinin, sanatnn, dnrn, edebiyatnn, bilginin o kenti Paris yapmak iin verdikleri abann ve sonuta, kentin bir sanayi, ticaret, siyaset, sanat, bilim merkezi olmasnn sonucu olarak, Paris'in caddelerinin, sokaklarnn edebiyat sayesinde gerek Fransa'nn tarasnda, gerek baka lkelerde tannmasnn, on sekiz yzyl boyunca Fransz halknn elli kuann emeiyle o deeri kazanmlardr. Btn br bakentler iin de aa be yukar ayn gerek sz konusudur. Bunun korkun bir hakszlk olduu gereini es gemeden, byle bir kentin minnack bir toprak parasna ya da en deersiz grnen yapsna "buras benimdir" demeye kimin hakk olabilir? Bu ortak mirasn mini minnack bir paracn bile satmaya kimin hakk olabilir? Daha nce de deinmitik: iler arasnda artk bedava konut konusunda bir uzlamaya varld

grlyor. Esasen bu konu Paris'in ilk kuatl (1871'de Almanlar tarafndan) srasnda ilk kez gndeme gelmi, halk ev sahiplerine olan btn borlarnn silinmesini istemiti. Ayn gr 1871 Komn srasnda da boy vermi ve iiler Komnler rasndan ev kiralarnn kaldrlmas ynnde etkin nlemler alnmasn talep etmilerdi. Yeni bir devrim patladnda, yoksullarn ilk talepleri yine bu olacaktr. ster devrim kavgas srasnda olsun, ister barl dnemde olsun, iilerin ilk gereksinimleri hep balarn sokacaklar bir dam alt, yani konut olacaktr. Gelgeldim, ne kadar kt, salksz da olsa barndklar bu yerden onlar her an kovabilecek bir ev sahibiyle kar karyadr iiler. Evet, devrim srasnda ev sahibi ne adalet mekanizmasn, ne de iinin kap kaan sokaa atacak polisi bulabilecektir yannda. Ama kendini ne kadar devrimci ilan ederse etsin, yarn yeni bir hkmetin gelip de ev sahiplerine btn bu haklar tanmayacan kim garanti edebilir. Evet, Komn 1 Nisan itibariyle btn kira borlarnn silindiini aklamt, ama yalnz 1 Nisan itibariyle!(1) Sonra yeniden, -Paris'te her eyin tepetaklak olmasna, sanayinin durmasna ve devrimcilerin elinde Komn'n dedii 30 su (50 kpek) gibi gln bir para bulunmamasna karn- kira borlarn demek zorunda kald insanlar. Esasen, ii kira demeyecekse eer, bu, kira borcunun balanmas yoluyla deil, cretsiz konutun kendisine bir hak olarak verildiini, bu hakkn halkn ortak kararyla, ak oyuyla tanndn bilmesi gerekir. Yoksa biz her drst insann adalet, eitlik duygusuna denk den byle bir kararn alnmasn, burjuvaziyle

birlikte yeni geici hkmete giren sosyalistlerden mi bekleyeceiz? yi ama yeterince beklemedik mi? Hatta beklemekte ar bile gitmedik mi? O kadar bekledik ki, biz beklerken gericilik hortlad geldi! te bu yzden, egemenliin ve boyun emenin simgesi olan btn srmalar, eritleri, atklar, nianlar, allar, apkalar reddeden gerek devrimciler halk iinde halkn bir paras olarak kalacaklar ve halkla birlikte konutlarn kamulatrlmas ve zoralmn hayata geirilmesi iin alacaklardr. Devrimciler bu ynde bir hareket balatmak iin btn glerini harcayacaklar ve en nihayet zoralm dncesi olgunlatnda, halk tarafndan da rabet bulur hale geldiinde ise, halk, mlk sahiplerinin btn dllendirme vaatlerine ve oturduklar yerde kuram retenlerin ii yavalatmaya ynelik bu trden baka zrvalklarna kulak asmadan konutlarn zoralmn gerekletirecektir. Konutlarn kamulatrld gn ii snf, varsllarn ve gllerin nnde boyun emek zorunda olmad, eitliin aka ilan edildii, devrimin, -bir zamanlar olduu gibi- devlet tiyatrosunda basit bir dekor deiiklii olarak kalmayp hayata getii gerekten yeni bir zamann baladn anlayacaktr.

II
Konutlara el konulmas dncesi halk iinde bir kez olgunlamaya grsn, bunun hayata geirilmesi, bizim ou kez var olduunu sandmz ve rktmz, stesinden gelinmez dediimiz engellerle karlamayacaktr. Dorudur, srmal eritli, ssl psl niformalar kuanp Bakanlklardaki ve Kent Meclislerindeki bo kadrolar dolduran kiiler bu trden engelleri oaltmaktan geri durmayacaklardr. Mlk sahiplerinin dllendirmelerinden, tam ve kesin istatistiksel bilgilere sahip olmak gerektiinden sz edecekler ve ok uzun raporlar kaleme almaya balayacaklardr; ve bunlar o kadar uzun raporlar olacaktr ki, isizlikten, yoksulluktan anas alayan halk, nnde hibir aydnlk gremeyip devrime duyduu btn inanc yitirecektir. Bu engel halk zerinde etkili olursa her ey mahvolur. Ama eer halk bu trden kandrmacalara itibar etmezse ve yeni hayat yapsnn yeni aralar gerektirdiini anlarsa ve ie bizzat sarlrsa, zoralm ii herhangi bir zel zorlukla kar karya kalnmadan kolayca zlr. "Nasl yani?" diye sorulacak imdi bize, "Nasl byle kolayca zlverecek bu i?" u anda bu konunun aklamasna gireceiz. Yalnz, daha nce bir uyanda bulunmamz gerekiyor: Biz burada, en ince ayrntlarna dek bir zoralm plan aklamasna giriecek deiliz; biz yaamn kii ya da gruplann nerdii her eyi arkada braktn, btn bunlarn nne getiini ok iyi

biliyoruz. Yaam, daha nce de sylediimiz gibi, bizim daha nce tasarladmz, programladmz eyleri bizden ok daha gzel ve ok daha kolay yapar. O bakmdan biz, devletin mdahalesi olmadan kamulatrma yapmann mmkn olabileceinden sz ettiimizde, bunu ncelikle, byle bir eyin olanaksz olduunu peinen ilan edenlere yant vermek iin yapyoruz. Yalnz, kk bir uyar: Bu i en iyi yle kotarlr diyerek, ya da bu ii halledecek en uygun yntem udur diyerek bu ynde propaganda yapmak gibi bir niyetimiz kesinlikle yoktur. Bizim tek istediimiz, kamulatrmann halkn inisiyatifiyle gerekletirilebilecek bir i olduunu, bundan baka bir yolun olmadn gstermektir. Halk kamulatrmasnn daha ilk admlannda, byk olaslkla, her mahallede, her sokakta, her ev beinde gnll gruplar ortaya kacak ve bunlar birbirleriyle bilgi alveriinde bulunacaklardr: Hangi mahallede ka tane bo ev var, ok kalabalk aileler hangi evlerde sk tepi oturuyorlar, hangi evler salksz, hangi kocaman evlerde birka kiilik kk aileler yayor ve hangi gecekondulardaki aileler buralara yerletirilebilir? Birka gn iinde bu gnlller belirli bir sokak ya da mahalledeki evlerin durumunu gsterir eksiksiz bir izelgeye sahip olacaklar ve bu izelgeden salkl-salksz, dar-geni, lks-basit konutlar abucak grlebilecektir. Gnll gruplar bu listeleri birbirlerine aktaracaklar ve ok ksa bir sre sonra eksiksiz istatistik bilgilere sahip olunacaktr. Yalan yanl istatistik bilgilere sahip olmak

kolaydr: Brolarda oturduunuz yerden uydurur uydurur yazarsnz; ama gerek ve doru istatistikler ancak tek tek kiilerin uralaryla ve yalndan karmaa gidilerek elde edilebilir. Hibir yerden hibir ey beklemeksizin bu gnll yurttalar kentin varolarnda ykk dkk evlerde oturmakta olan yurttalarna gidecekler ve onlara: "Bu kez, yoldalar, gerek bir devrimle kar karyasnz!" diyecekler. "Bu akam falanca yere gelin; btn mahalle orda olacak; daireler bllecek. Bu kalabalk ailenizle bu tek gz damda kalmak istemiyorsanz, gelirsiniz, eldeki be, alt odal dairelerden birine yerleirsiniz. Yeni evinize yerletiiniz zaman olay bitmi demektir; her kim ki sizi oradan kovmaya alr, karsnda silahl halk bulur!" imdi bize, "E, madem byle, herkes yirmi odal ev isterse ne yapacaksnz?" diyenler kacaktr. Onlara yantmz udur: Byle bir ey asla olmayacaktr! Kk bir aile yirmi odal evi ne yapsn, bir sr ua, hizmetisi olmadan nasl ba etsin byle kocaman bir yapyla, orann stlmas, temizliiyle? Kald ki halk hibir zaman imknsz istemez. Tam tersine, insanlar arasnda hakka, adalete dayanan ilikiler kurulmas sz konusu olduunda, halk ynlarnn nasl adalet sezgisiyle, saduyuyla davrandn grerek ap kalmzdr. Bunca devrim yaand, halkn hi yerine getirilemeyecek bir istekte bulunduu duyuldu mu? Paris kuatma altndayken insanlarn kendi boazlarna girecek bir lokma ekmek, sobalarnda yakacaklar bir odun paras iin birbirleriyle kavga ettiklerini duyan var m? Tam tersine: Kuyruklarda sralarnn gelmesini sabrla beklediler; bunu

hem yabanc gazetelerin muhabirlerine malzeme vermemek iin yaptlar, hem de kuyrua son girenin o akam iin ekmek de, odun da alamayacan herkes ok iyi biliyordu, bu nedenle de sabrla boyun ediler koullara. Kukusuz bizim toplumumuzda kmsenmeyecek sayda bencil insan vardr ve biz bunu ok iyi biliyoruz. Yalnz, bildiimiz bir baka ey daha var ki, o da, ev sorununun zmnn herhangi bir resmi daireye braklmas durumunda bu bencilliin, agzlln ok daha iddetli bir ekilde ortaya kacadr. Byle bir durumda tutkular dizginlenemez bir durum alacak, herkes ile ilgili en fazla yetkiyi koparmann peine decektir. Yaplacak kck bir hakszlk fke haykrlarna neden olacak, hakl olarak rvet savlarn gndeme getirecektir. Ama semtler ya da sokaklar temel alnarak bekleen halk, zenginlerin kocaman evlerini varolarn yoksullarna datma iini bizzat stlenirse, yaplacak kk bir yanllk ya da hakszlk iin insanlar bas bas barmayacaklardr. Nedense halkn iyi igdlerine pek az bavurulur. Devrim zamanlar, batan geminin kurtarlaca srada bavurulur, rnein. Ve halk hibir zaman duyarsz kalmamtr, zellikle emeki snflar byk bir zveriyle karlk vermitir bu arlara. Gelecek bir devrimde de ayn ey olacaktr. Ancak, btn bunlara karn, byk olaslkla, baz hakszlklar da grlebilecek ve bunlardan kanlamayacaktr. Toplumumuzda hibir yce olayn bencilliklerinden syramad insanlar da ne yazk ki

vardr. Ancak soru, hakszlk olacak m olmayacak m sorusu deil, olanaklar lsnde bunlarn says azaltlabilir mi azaltlamaz m sorusudur. Bu soruya ise tm tarih ve insanln yaad tm deneyimler, en iyi zmn, konuyla dorudan ilgili kiilerce getirilecek zm olduu yantn vermektedir. Her trden brokratik dzenlemenin iinden syrlp kma olasl bulunan binlerce ayrnty ancak onlar dikkatlerinden karmazlar. Ky cemaatlerinde topran nasl paylaldn hep biliriz. Hakszlk olmaz m? Olur, kukusuz. Ama toprak blm resmi memurlarca yapldnda neler olur? Hibir ey olmaz, nk bu blm olmaz.

III
Kald ki, dairelerin tam bir eitlik gzetilerek bllmesi deildir burada sz konusu olan. Kimi ailelerin hl yaamak zorunda kaldklar baz kk rahatszlklarn, zoralm ya da kamulatrma yoluyla kolayca giderilmesidir. Ta iisi ya da baka herhangi bir yap iisi, geiminin salandn bildi mi, yapmakta olduu ii srdrmeyi zevkle kabul edecektir. Temizlii, bakm koca bir hizmetliler ordusu gerektiren byk evleri, konaklan birka ay iinde deitirip, emekilerin u anda oturmakta olduklarndan ok daha salkl yepyeni evlere dntreceklerdir. Bu evler, hi kukusuz, anarist toplumun emekilere syleyecei u iara tam uymayacaktr: "Sabredin yoldalar! ok yaknda zgrlne kavumu kentimizde bir zamanlar

kapitalistlerin yaptklarndan ok daha salkl, konforlu, birbirinden gzel konaklar, saraylar ykselecek! Bu evler onlara en ok gereksinim duyanlara verilecek. Anarist toplum, kazan amacyla ev yapmayacak. Anarist toplumun dikecei evler, kolektif ruhun rn ve tm insanln simgesi olacak... bu evler, yoldalar, sizlerin olacak!" Ayaklanan halk evleri kamulatrr ve bunlarn bedava olduu, herkesin ortak mlk olduu ve her ailenin salkl bir konuta sahip olmasnn onun en doal hakk olduu ilkelerini ilan ederse, bu devrimin daha en batan komnist bir karakterde olduunun ve geri dndrlmesi pek kolay olmayan bir yola girdiinin gstergesi olacaktr. zel mlkiyete lmcl darbe ancak bylelikle vurulacaktr. Btn bu sylediklerimizden ortaya kan gerek, evlerin kamulatrlmasnn tm toplumsal devrimin embriyosu olduudur. Olaylarn sonraki gelimesi, bu iin nasl kotarldna baldr. Sonuta ya anarist komnizme giden anayola klacak, ya da bir yarm yzyl daha devleti bireycilie saplanp kalnacaktr. Bize bu konuda ne gibi itirazlar yaplabileceini kestirmek hi zor deil: Bu eletirilerin bir bl kuramsal, bir bl ise klgsal nitelikte olacaktr. Bu itirazlar, nnde sonunda adaletsiz dzenin srdrlmesine destek verir nitelikte olacaktr ama bize hak, adalet sylemiyle kar kacaklardr. "Parisliler birbirinden gzel evlere konarken, kyllerin payna derme atma kulbelerin dmesi hi hakkaniyete sar m?" diye haykracaklardr, rnein. Hi armamamz gerekir: Bu

"ar" adaletiler, adalet kavramyla ilgili dnme yntemlerinin kendilerini adaletsizliin savunucusu durumuna getirdiini hep unuturlar. Bu baylar Paris'teki iilerin de, pencerelerinden zengin konaklarnn grnd viranelerde aileleriyle birlikte srndn unuturlar. An kalabalk varolarda gnee ve temiz havaya hasret ka kuak emeki ailesinin tkenip gittiini de unuturlar. Dolaysyla bu byk hakszl gidermenin devrimin birinci grevi olduunu akllarna bile getirmezler. Bu samimiyetten uzak, belirli amalarla ykseltilen itirazlar zerinde uzun boylu durmaya gerek grmyoruz. Biz, Paris'le kyler arasnda var olmaya devam edecek olan eitsizliin her gn azalacak trden bir eitsizlik olduunu gayet iyi biliyoruz. Kyl artk toprak sahibinin, fabrikatrn, tefecinin ve devletin yk hayvan olmaktan ktnda, kylerde de imdikilerden ok daha salkl konutlar yaplacaktr. Geici ve dzeltilebilir bir hakszlktan kanmak iin, yzyllar boyu srecek bir hakszl m savunacaz? Klgsal eletiriler de kuramsal eletirilerden daha gl ve tutarl deil. "Diyelim ki," diyecekler, "bir yoksul, kendini bir sr eylerden yoksun brakarak bir ev sahibi olmay baard. Ev de, kendisine ve ailesine biraz byk gelen bir ev... Ama evlerinde mutluluk iinde yaayp gidiyorlar. Siz imdi bu insanlar sokaa m atacaksnz?" "Elbette, hayr! Eer evi kendine ve ailesine ancak yetiyorsa, salk, mutluluk iinde yaayp gitsin evceizinde; bahesini bellesin, iek, sebze yetitirsin...

Gerek duyarsa eer, bizim yiitler de yardm ederler kendisine. Ammaa, eer evinin bir blmn kiraya veriyorsa, o zaman halk bu kiracya diyecektir ki; 'Bak karde, bundan byle kimseye kira falan demek zorunda deilsin. Polis beni sokaa atar diye de korkmana gerek yok. Toplumsal devrim zaman imdi!'" Bir ev sahibi dnn ki, tek bana yirmi odal bir evde oturuyor, te yandan ayn mahallede be ocuklu bir ana tek gz damda oturuyor... O zaman halk gider ve o yirmi odal evin birka odasnda yaplacak bir dzenlemeyle bu anack iin eli yz dzgn, kk bir daire yaplp yaplamayacan inceler. imdi bu iin adaletsizlik neresinde? Anay ve be bebesini viranede, yiyip yiyip semirmi zengini konak gibi evde brak m adalet? Kald ki zengin adam yeni durumuna ok abuk alacaktr; hele kars, artk hizmetileri falan olamayaca iin, koca evin yansndan kurtulduu iin sevinecektir bile. "Ama bu tam bir kaos demektir!" diye haykracak dzen yandalar. "Sonu gelmeyen bir ka g yaanacak! O zaman en iyisi herkesi sokaa atmak, sonra da evleri kurayla datmak!" Yine yanl! Eer bu ie hkmet, devlet karmazsa, her eyi bu amala gnll olumu gruplar dzenlerse, evden eve tanan kii says, u anda bir yl iinde ev sahiplerinin agzll yznden ev deitirmek zorunda kalan kii saysndan ok daha az olur. Bu bir. kincisi, btn byk kentlerde o kadar ok bo ev var ki, bu evlerin btn varo sakinlerine yetmesi bile olasdr. Saraylara, konaklara, villalara, lks dairelere gelince,

buralann temizlii ve bakm ok sayda ii altrlmasn gerektirdii iin ii aileleri buralara yerlemeyi aklndan bile geilmeyecektir. Yine ayn nedenle, buralarn sahipleri, kendilerine daha alakgnll evler bulmak isteyecekler, banker karlar kendilerinin temizleyebilecekleri, mutfakta yemekleri kendilerinin piirebilecei ev derdine deceklerdir. Bylece de, herkes yava yava, bar iinde ve olabildiince bir tatszla meydan vermeden mevcut evlere yerleecektir. Bu byle olacaktr, nk ne bankerler kentin varolarna, ne de yoksullar konaklara yerlemek iin konvoylar oluturacaklardr. Ky cemaatleri de, tarlalarn ya da belli baz baltalk ormanlarn paylam srasnda, buralar zel mlk gibi gren kiilerde birtakm rahatszlklara yol amyorlar m? Bu trden rahatszlklar akl, mantk, saduyu sahiplerince ancak aknlkla karlanabilir. Rus ky cemaatlerinde, ciltlerce aratrmann da apak gsterdii gibi, zel mlkiyette yarg kararyla gerekleen yer deitirmelerden, ka-gten ok daha az yaanmaktadr. Byk kentlerde yaayanlar, bir yer deitirme iinin dzenlenmesinde neden Rus ya da Hint kylsnden daha yeteneksiz, daha aptal olsunlar ki? Kald ki her devrim, gndelik yaamn aknda u ya da bu lde bozulma, sarslma yaratr; byk bir toplumsal krizi, kahvalt saatinde bile en ufak bir deiiklik olmadan yaayacaklarn umanlar kukusuz hayal krklna urayacaklardr. Ynetim biimini burjuvann kahvalt saatinde en ufak bir deiiklie yol amadan da deitirmek mmkndr elbet, ancak yzyllk bir su ve smr toplumunu, onun elebalarnn kllarna bile dokunmadan deitirebilmek mmkn deildir. Bir tedirginliin, rahatszln olaca kukusuzdur;

nemli olan bunun gereksiz lde bymesine imkn verilmemesi, mmkn olan en az lde tutulmasnn salanmasdr. Ve -bir kez daha anmsatalmrahatszlklarn en az lde olabilmesi iin, ne trden olursa olsun, brokratik yntemlere ve brokratlara deil, dorudan ilgili kiilere bavurmak gereklidir. Eer halk, kendisinin temsilcisi olma onurunu elde etmi, her eyi bildiklerini, her eyin gereini yerine getirebileceklerini iddia eden dzenbazlarn sesine kulak verirse, kimsenin kukusu olmasn ki yanl stne yanl yaplm olur. Bunun yerine kendisinin bildii, kendisini dorudan ilgilendiren eylerin dzenlenmesini dorudan kendisi stlenirse, her trden memurun becerebileceinden ok daha iyisini yapabilir. Bunun en iyi rneini hem Paris Komn srasnda, hem de daha yeni yaadmz Londra dok iilerinin grevi srasnda apak grmedik mi? Ve her ky cemaatinde, her gn grmeye devam etmiyor muyuz?

1 30 Mart tarihli kararname. Buna gre kiraclarn 1870 Ekimiyle 1 Ocak 1871'den 1 Nisan 1871'e kadar olan kira borlan siliniyordu.

GYS

Eer evler kentin ortak mlkiyetinde olacaksa, yiyecekler herkese datlacaksa, ileri doru atlacak bir adm daha var demektir. Kanlmaz olarak bir giysi sorunuyla karlalacak ve bunun da tek zm yolu, btn giysi maazalarnn kaplarn ardna kadar halka amak ve herkese, neye gereksinimi varsa alabileceini sylemek olacaktr. Giysilerde ortak mlkiyet, herkesin, maazalardan ya da diki atlyelerinden gereksindii giysiyi alma hakk, evlerde ve giysilerde uygulanan komnist ilkenin doal bir sonucu olarak ortaya kacaktr.

Kendiliinden de anlalaca (ve bizim sivri zekl, yaratc kafal muhaliflerimizin ne srdkleri) gibi her yurttan zerinden paltosunu alp kent alanlarndan birinde koca bir giysi tepesi oluturmak, sonra da bunlar herkese kurayla datmak gibi bir yola bavurulmayacaktr. Kimin giyecek bir paltosu varsa, gle gle giysin, giymeye devam etsin; hatta ok olasdr ki, on tane bile paltosu olandan bunlarn bir tekini bile almak kimsenin aklndan gemeyecektir. Burjuvann birka kez giyip beenmedii iin bir keye att paltoyu yeni paltoya yeleyecektir pek ok kii; o bakmdan da elde o kadar yeni giysi olacaktr ki, kimse kimsenin eski giysilerini giymek zorunda olmayacaktr.

Byk kentlerin giyim kuam maazalarnda ne kadar giysi bulunduuna ilikin elimizde bilgi bulunsayd eer, Paris, Lyon, Bordeaux ve Marsilya'da btn komnlerin elinde tm yurttalara yetecek kadar giysi bulunduunu grrdk. Ama diyelim ki her yurttaa hazr giysi yetmedi ya da baz yurttalarn zerine iyi oturmad giysileri, terzilerimiz bu a hzla kapatacaklardr. Bugn artk yeni makinelerle donanm, byk apta retim yapmak zere rgtlenmi terzilerin ne byk bir hzla diki diktiklerini, giysi rettiklerini ok iyi biliyoruz. "yi ama, o zaman da herkes samur krk ya da her kadn kadife entari giymek isterse ne olacak?" diye haykrabilecek muhaliflerimize vereceimiz yant gayet ksa: Umurumuzda bile deil bu nokta. Herkes ne samur krk dler, ne de kadife giymeye can atar. Bugn bile Parisli kadnlara kendilerine giysi semelerini nersek, alabildiine yaln giysiler seen pek ok kadnla karlardk ki, beeni denilen ey, iinde bulunulan zamana gre deiir ve devrim annda yaln, basit beenilerin egemen olacandan da kimsenin kukusu olmamaldr. Toplumlar da, tek tek kiiler gibi, huy, alkanlk, tre gibi eylerde tam bir d dnemi yaadklar gibi, yiitlik, kahramanlk dnemleri de yaarlar. Bugn olduu gibi kk, kiisel karlara saplanp kaldklar d dnemlerinden geebilecekleri gibi, yce ahlan dnemlerinde bu durum btnyle deiebilir. Toplumlarn da soylu davranlarla dolup tat dnemler olabilecei gibi, kendini kapp koyuverme dnemleri olabilir. Bugn dzenbaz, kt, iini bilir kiilerin sahip olduklar etki gcne o dnemlerde iten, drst kiiler sahip olur. zveri szlemeleri yaplr; yce

ve soylu rnekler taklit edilir; benciller bile tekilerden geri kalmay kendileri iin utan sayarlar ve onlar da yce gnll, yrekli insanlar gibi davranmaya zenirler. 1793 byk devrimi bu trden rneklerin bol bol yaand bir hareket olarak nmzde duruyor. te, tek tek insanlar iin olduu kadar toplumlar iin de alabildiine doal olan bylesi ahlaki yeniden dou dnemlerinde insanl ileri doru atan yce ahlanlar ortaya kar. Biz burada, ne gzel duygularn olas rollerini abartmak istiyoruz, ne de bu duygulan toplumsal lkmzn k noktas ya da temeli olarak gryoruz. Ama bu duygulardaki kabarmann, ahlann, iin bandaki ilk ve en byk zorluklan amamzda bize yardmc olacan sylemek hi de abartma saylmamaldr. Kukusuz, bu trden ahlanlarn gndelik hayatta da srp gideceini ummamalyz, ama balangta bu byle olacaktr ve bu da, bizim iin gerekli olan her ey demektir. Yzyllarca sren klelik, ezgi, zulm ynetimlerinin yd pisliklerden topra anndrrken, kardee duygulardaki bu ahlan anarist toplum iin ok gerekli olacaktr. Bundan sonras iin kimsenin zverisine gerek duymadan varln srdrebilecek bir atltr bu, nk bu duygu boyunduruklar kracak, zulm, esareti yok edecek ve her trden dayanma duygularnn nne engin bir ufuk aan, herkesin ihtiyalarnn karland bir yaplanmaya dayanan yeni bir toplumun yaratlmasn salayacaktr. te yandan, devrim eer u bizim szn ettiimiz izgiyi tutturabilirse, tek tek kiilerin zgr inisiyatifleri de, bencillerden, karclardan gelebilecek engellerden kanabilmemizde bize yardmc olacaktr. Her sokakta, her mahallede, grevi giysi sorunuyla ilgilenmek olan gruplar

oluturulacaktr. Bunlar, ayaklanan kentin giysi envanterini tutacak ve neredeki, hangi giysi deposunda ya da maazasnda, yaklak olarak ne kadar giysi bulunduunu ve bu giysilerle hangi ihtiya sahiplerinin ihtiyalarn giderebileceini aa yukar bilecektir. Yurttalar ise, tpk yiyecek-iecek konusunda olduu gibi "bol olan her eyden istedii kadar, snrl miktarda olanlardan ise, datmdan payna den kadarn" alacaktr. Btn erkeklere samur krk, btn kadnlara kadife giysi databilme olana bulunmadna gre, ayaklanan toplum, ok olasdr ki, gereksiz-gerekli eklinde bir ayrma gidecek ve en azndan geici bir sre iin kadife giysilerle samur krkleri gereksizler arasna alp, bugn lks saylan eylerin herkesin kullanabilecei nesneler haline nasl getirilebilecei sorusunu gelecekte zlecek bir sorun olarak erteleyecektir. Anarist kentte yaayan herkese zorunlu ihtiya maddeleri salandktan sonra, tek tek kiilerle ilgilenmeye balanabilir: Bu kapsamda hastalara ve gszlere bugn iin lks saylan eyler, salk durumu pek iyi olmayanlara, herkesin gndelik yaamda kullanamayaca -ve herhalde kullanmak da istemeyecei- eyler verilebilir(1) . "yi ama, bu, herkesin paydasn eitlemek, herkese kara kei cppesi giydirmek gibi bir ey olmayacak m?" diyenler kacaktr. Ve eklenecektir: "Bu, yaama gzellik katan, onu ssleyen her eyin lkstr denilip pe atlmasna, yitip gitmesine neden olmayacak m?" Hayr efendim, olmayacak! Biraz sonra, anarist toplumun, yurttalarnn tm artistik zevklerini -hem de onlara dudak uuklatc faturalar karmadan- nasl tatmin edeceini gstereceiz.

Bu alanda insanlk akl almaz ilerlemeler kaydetmektedir. rnein, ipei alalm. Binlerce yl boyunca ipek (dolaysyla da kadife) byk lks sayld. nk dut aacnn yetitii lkeler yeryznde belli bir kuak zerinde yer alrlar, ipekbceinin bakm ok zordur vb.vb. Gnmzde ipek fabrikalarda odun elyafndan retilmeye baland; usuz bucaksz Kanada ormanlarndan ve Amerika ormanlarndan elde edilen ipek, renk bakmndan da, yumuaklk, esneklik vb. bakmndan da en iyi Lyon ipeiyle yarabilecek niteliktedir. Bugn bu ipeklerden yaplm giysileri en iflah olmaz moda dkn kadnlar bile seve seve giymektedirler. Elmas konusuna gelince, Afrikal zenci emekilerin bu ta karabilmek iin neler ektiini renen binlerce kadn, bu taa sonsuza dek lanet etmi, ona el srmemeye ant imilerdir. Ama gn gelecek, elmas da fabrikalarda retilmeye balanacak.

YOLLAR VE ARALAR

Herhangi bir topluluk, kent ya da birka kentten oluan bir blge, sakinlerine, zorunlu eyleri salamay (az sonra bu zorunlunun nasl lkse kadar uzandn greceiz) kesinkes kafaya koydu mu, btn retim aralarna sahip olmak zorundadr: Topraa, makinelere, ulatrma aralarna vb. Bu durumda da yapaca ey, sermayeyi toplumun klabilmek iin, bugnk sahiplerinin elinden almak, yani kamulatrmaktr.

Gerekten de, burjuva toplumsal yapsnn en byk ktl, kapitalistin, snai ya da ticari iletmesinden elde edilen kazancn, kendisine almadan yaama olana salayan aslan payn almas deildir. Ktlk, daha nce de grdmz gibi, kapitalistin toplumun gnencini salamak gibi bir amac olmad iin retimin tmyle gereksiz yerlere akp gitmesindedir.

Toplumun gereksinimlerine deil, geliigzel yerlere, varsllarn gereksiz kaprislerine aktlmaktadr paralar. Bu da bir yana, kapitalist retimin, doas gerei herkesin karna olabilmesi zaten mmkn deildir. Kapitalistten byle bir eyi istemek, kendi rolnden soyunup, yani kendi varln bytmeye almaktan

vazgeip, baka bir deyile kendisi olmaya son verip bambaka biri olmasn istemek demektir. Her giriimcinin kiisel kar salamas esasna dayanan kapitalist kurulular, kendilerinden beklenebilecek her eyi vermilerdir topluma; inin retici gcn artrmlardr. Tekniin hizmetine sunulan buhar gcyle, kimya ve mekanik alannda birbirini izleyen bulularla kapitalist, kendi karlar adna insan emeinin retici gcn artrmaya alm ve bunu da byk lde baarmtr. Ancak, ona bunun dnda bir misyon yklemek hi de akllca olmaz. rnein emein retkenliindeki art tm toplumun yararna kullanmasn istemek, ondan hayr beklemek anlamna gelir... Hep bildiimiz gibi kapitalist iletmeler hayr esas zerine kurulmazlar, kurulamazlar. imdiki halde yalnzca baz sanayi dallaryla snrl olan emek retkenliindeki art tm alanlara yaymak, ancak toplumun stesinden gelebilecei bir itir. Toplumun tm yelerini refaha kavuturabilmenin yolu ise, btn retim aralarna toplumun egemen olmasndan geer. imdi, ekonomi politik uzmanlarnn (hemen hep yaptklar gibi), bize gen, gl, teknik bilgi donanmlar yksek kimi iilerin greli olarak refaha kavumu saylabileceklerinden sz ettiklerini duyar gibi oluyoruz. Bize hep gururla bu kk aznl rnek gsterirler. Ama bu greli refah bile ne kadar gvenceye sahiptir ki? Yarn kaygszlk, ihtiyatszlk, tedbirsizlik ya da patronun agzll gibi nedenlerle bu ayrcalkl iiler kap nne konulabilirler, ve bir zamanlar sefasn srdkleri ayrcalklarnn bedelini aylarca, yllarca alk, yoksulluk ekerek deyebilirler. Ka kez grmzdr: Gelip geici

retim alanlar urada dursun, eker, mensucat, demir gibi byk sanayi alanlarnda bile, ya speklasyon amacyla, ya emek gcndeki doal yer deitirmeler nedeniyle ya da kapitalistlerin kendi aralarndaki rekabet nedeniyle fabrikalar durmu ve iiler derin bir sefalete srklenmilerdir. Dokuma sanayiinin tm nemli dallarnda ve makine sanayiinde bu yaknlarda (1886-1889 yllarnda) byle bir kriz yaand. retimi periyodik olarak durdurma zorunluluunun olduu br retim alanlarn varn siz dnn! Kk bir ii aznlnn greli refahnn bedeline gelince... ok ar bir bedel deniyor bunun iin: Tarm batyor, kyl vicdanszca smrlyor ve halk ynlar sefalet iinde srnyor. te yandan bu kk aznln hemen yan banda, kendilerine ihtiya duyulacak her yere gitmeye, krk para yevmiye ile her ite almaya hazr binlerce ii sefalet iinde yaamaktadr. Boazlarn doyuracak clz birka rn iin ka kyl gnde on drt saat toprakla didimektedir? Sermaye kyleri boaltmakta, smrgeleri ve sanayileri az gelimi lkeleri yamalamakta, iilerin byk ounluunun teknik bilgi edinmesine, hatta teknik bilgi urada dursun, meslekleriyle ilgili krk dkk bilgiler bile edinmelerine izin vermemektedir. Sanayinin herhangi bir kolundaki gelimenin bedeli, onlarca baka sanayi kolunda k olarak denmektedir. Ve biz btn bunlarn bir rastlant olmadn, kapitalist sistemin zorunlu bir sonucu olduunu ok iyi biliyoruz. Bugn kimi iilerin dolgun cret alabilmeleri iin kylnn toplumun yk hayvan olmas, kyllerin

kylerini terk edip kente g etmeleri, kk zanaatkarlarn byk kentlerin varolarnda toplanp boaz tokluuna almalar, clz cretlerle almakta olan nice insann pek ok nesneyi satn alamamas, onlardan yoksun yaamas gerekmektedir. Kt bir kuman kt cret alan tketici kitlesi arasnda kendine srm bulabilmesi iin, terzilerin, alktan lmemelerini ancak salayabilecek bir diki cretiyle yetinmeleri gerekmektedir. Sanayinin ayrcalkl birka dalndaki iilerin snrl dzeyde kalsa da refahtan yararlanabilmeleri iin, geri kalm dou lkeleri batl lkeler tarafndan, zenciler Avrupallar tarafndan, italyan toprak iileri ngilizler tarafndan....vb. smrlmelidir. Dolaysyla da kapitalist dzenin ktl, nce Thompson'un, ardndan da Rodbertus ve Marx'n dedii gibi retimden doan "art deer"in kapitalistin cebine gitmesi deildir. nk bylesi bir yaklam sosyalist dnceyi de onun kapitalist sistem anlayn da daraltan bir yaklam olur. Her eyde nce art deerin kendisinin ok daha derin birtakm ilikilerin sonucu olduunu gz ard etmek olur. Bu sistemin asl ktl uradadr: Belli bir kuak tarafndan tketilmeyen nemsiz bir artk, fazlalk deil de, u ya da bu miktarda bir art deeri ille var edecektir bu sistem; nk erkeiyle, kadnyla, ocuuyla iilerin rettiklerinden daha az tketmek, alk ve aresizlik nedeniyle iglerini, rettiklerinin -ve asl nemlisiretebileceklerinin kck bir paras karlnda satmak zorunluluuyla kar karya bulunmalar, hep bu art deeri yaratma urunadr. Ve bu ktlk, bu melanet, retim iin gerekli olan eyler kk bir aznln mlkiyetinde kaldka srp gidecektir. Kylnn, topra ekebilmek iin toprak sahibine hara

vermek zorunluluu srdke srp gidecektir. Patronlar, bilim ve tekniin yaratt herhangi bir makineyi yaam iin gerekli nesneleri geni lde retmek yerine, kendine en ok kr brakacak eylerin retiminde kullandka srp gidecektir. Refah, yalnzca kk bir aznln ulaabildii (stelik, toplumun bir baka kesiminin sefil olmas pahasna ulaabildii) bir ey olarak kaldka srp gidecektir. Herhangi bir zel iletmenin elde ettii kazancn, (bu kazan elde edilirken binlerce baka iinin smrlmesi zorunluysa eer -ki yledir-) yan yarya bllmesi hibir anlam ifade etmez. Hedef: En az insan gc harcanarak herkesin yararna olacak en fazla rn elde etmek olmaldr. zel giriimci bu sorunu zemez. Bu zorunluluk nedeniyledir ki toplum zaten kendinin olan, kendi zenginlii olan her eye el koymal ve herkese gnen salamaldr. Topraklar, fabrikalar, maden ocaklar, yollar, evler, maazalar vb.vb. her eye el koymal her eyin tek sahibi olmaldr. Ayrca, herkesin yararna retilecek eylerin tam neler olduunu ve bunlarn nasl, hangi yolla retileceini enine boyuna incelemeli, renmelidir.

II
Bir insann ailesiyle birlikte salkl beslenebilmesi, eli yz dzgn bir konutta oturmas ve temiz, iklim koullarna uygun giyinebilmesi iin gnde ka saat almas gerekir? Sosyalistlerin zerinde oka kafa yorduklar ve genellikle (alabilecek durumdaki herkesin almas kouluyla) gnde drt-be saat almak yeter, sonucuna vardklar bir sorudur bu. Daha on sekizinci yzyl sonunda Franklin be saatlik ign dncesini ortaya atmt. O gnden bugne insanlarn gereksinimleri artmtr gibi bir gereke geerli olamaz burada, nk o gnden bu gne insanlarn gereksinimleri arttysa, emein retkenlii de artmtr.

Aada iftilik konusunu ele aldmzda greceiz: Usulne uygun, akllca ilenen topran verimiyle, bir aileye rasgele verilmi, kt, ilenmesi zor bir topran verimi ayn deildir. Topran pek de verimli olmad Amerika'nn batsndaki byk iftliklerde, desyatin bana, uygar Avrupa lkeleriyle Amerika'nn dousundaki iftliklerde elde edilenin yans kadar buday elde edilebilmektedir. Ama yine de modern makineler sayesinde, iki kii bir gnde aa yukar iki buuk desyatin toprak srebilmekte, yz kiinin birka aylk almasyla on bin kiinin karnn doyurmasna yetecek tahl elde edilebilmektedir. Buradan da aka grlecei gibi, bu koullar altnda, toplam otuz saat, yani gnlk be saatten alt yarm gn alan insan kendisine bir yl yetecek ekmei kazanabilir;

otuz yarm gnlk bir almayla ise be kiilik bir aileye gereken ekmek kazanlabilir. ada yaamdan aldmz bu verilerin de aka gsterdii gibi, toprak akllca ilendiinde altm yanm gnlk bir almayla koca bir ailenin ekmeiyle, sebzesiyle, hatta bugn iin lks saylan meyvesiyle besin gereksinimi karlanabilir. te yandan, byk kentlerde iiler iin yaplan bir evin maliyetini dndmzde, rnein ngiltere'de bir iinin alakgnll bir eve sahip olabilmesi iin 1400-1800 ign (be saatlik ign) almas gerektiini grrz.(1) Byle bir evin elli yl dayandn dndmzde bundan kan sonu da, gerekli her tr konforla donatlm, salk koullarna uygun, gzel, sevimli bir evceiz iin ylda 28-36 yanm gn almann yeterli olacadr. Bu arada byle bir evi zel mlk sahibinden kiralayan bir ii kira olarak mr boyunca her yl 75-100 tam ign (10 saatlik ign) almasnn karln demektedir. Dikkatlerinize sunulan bu saylarn ngiltere'de bir evin maksimum deerine denk dt ve bu arada ev fiyatnn olumasnda belirleyici bir e olarak toplumsal rgtllkte byk eksikler olduu unutulmamaldr. Byle bir ii evi, rnein Belika'da daha ucuzdur. Sonu olarak diyebiliriz ki, salk koullarna uygun, gzel bir ev iin ylda otuz-krk yanm gn almak yeter de artar bile. Geriye giysi kalyor. Bu konuyla ilgili salkl bir hesaplama yapabilmek neredeyse olanaksz, nk iin iinde pek ok aracnn bulunmas nedeniyle giysiden elde edilen kazan pek ok kii arasnda bllmekte ve ipin ucu kamaktadr. uhay rnek olarak alalm. Bir uha

giysi iin mera sahibi, koyun srs sahibi, yn toptancs, sonra demiryollar irketi, iplik fabrikatr, uha kuma dokuma fabrikatr, kuma satcs, terzi, hazr giysi satcs ve bunlann arasnda yer alan irili ufakl pek ok arac iin iine girmekte ve siz satn aldnz bir uha giysi iin bir sr burjuvaya etek dolusu para demek zorundasnz. Bu nedenle de bir byk maazada, diyelim, 25 rubleye satlan bir uha palto iin ka saat allmas gerektiini hesaplayabilmek olduka zor. Bununla birlikte ortada bir byk gerek var: Gnmz makineleri akln almayaca kadar ok kuma kolayca dokuma olana salyor insanoluna. Bunun byleliini gstermek iin birka kk rnek yeter sannm: Amerika Birleik Devletleri'ndeki 751 iplik ve dokuma fabrikasnda 175 bin kadn ve erkek ii almakta ve bunlar ylda 4 milyar metreden fazla kuma ve nemli miktarda iplik retmekteler. Ortalama olarak, her biri dokuz buuk saat olan 300 ignnde 20 bin metreden fazla kuma dokunmaktadr (yani on saatte 73,2 metre kuma). Bir ailenin ylda 360 metre patiska ve basmaya gereksinimi olduunu dnsek (ki ok byk bir miktardr bu), elli saatlik alma anlamna gelen bir rakamdan sz ediyoruz demektir (baka bir deyile her biri beer saatlik on yanm gn alma). Ki buraya diki iplii olarak kullanlan pamuk iplik, uha ve pamuk-yn karm kuma dokumak iin gerekli iplik de girmektedir. Sonu olarak, yalnzca dokumaclk zanaatyla ilgili bir toparlama yapacak olursak: Amerika Birleik Devletleri'nde tutulan istatistiklere gre 1870 ylnda gnde 13-14 saat alan bir ii 17 bin 500 metre beyaz pamuklu kuma dokurken, on alt yl sonra (1886'da) haftada 55 saat

alarak 50 bin metre kuma dokumaya balamtr. Renkli pamuklularda bile boya ve dokuma ii iin toplam olarak 53 bin 500 metre iin 2669 saat almas gerekmitir (yani yaklak saatte 20 metre). Dolaysyla yllk 360 metre renkli ve beyaz pamuklu kuma iin ylda 20 saatten az bir alma tmyle yeterli olmaktadr. Bu arada belirtmeliyiz ki, ham pamuk fabrikaya tarladan kaldrld gibi gitmektedir ve bu yirmi saatin iine ham pamuun kuma olacak pamuk iplii olana kadarki ilemler de girmektedir. Ama 360 metrelik pamuklu kuma dkkndan satn alabilmek iin, creti dolgun bir ii en az 10'ar saatlik ign hesabyla 10-15 ignn (yani 100-150 saatini) vermek zorundadr. Bir ngiliz kylsnnse bu lkse sahip olabilmek iin koca bir ayn vermesi gerekmektedir. Bu rnekten de grlecei gibi iyi rgtlenmi bir toplumda ylda elli yarm gnlk almayla koca bir aile bugn kk burjuvazinin giyindiinden daha iyi giyinebilir. Bylece, sonu olarak: 5'er saatlik 6-10 gnlk almayla topraktan elde edilen rnler, krk gnlk almayla konut, ve elli gnlk almayla giysi alnabilir ve bunlarn tm (yln 30 gn tatil hesabyla) bir yln yalnzca yarsn kapsar. Geriye, iki, eker, kahve, ay, mobilya, ulam vb. gibi zorunlu giderler iin yz elli yarm gnlk alma sresi kalyor. Kukusuz hep yaklak olarak yapld bu hesaplar. Bu konuda farkl hesaplamalar yapmak da mmkndr elbet. Her uygar lkede hibir retici faaliyeti olmayan insanlar sayalm... sonra, zararl eylerin retimiyle uraanlar (ki

tkenip gitmeye mahkmdur bunlar) sayalm... sonra bunlarn toplamna hibir ie yaramayan araclar ekleyelim... Grrz ki byle bir lkede szn gerek anlamyla reticilerin says iki kat daha ok kar. Kald ki, konuyla ilgili daha baka hususlar da var; Eer zorunlu ihtiya maddelerinin retimiyle 10 kii yerine 20 kii urayor olsa, ve eer toplum, insan gcnden tasarruf konusuna daha ok zen gsterse, bu 20 kii, toplam retimde hibir d olmadan gnde be saat zorunlu ihtiya maddeleri retiminde almalarn srdrebilirler. Zengin ailelerin yannda ve 10 yurttaa 1 memurun dt devlet dairelerinde boa harcanan insan gc azaltlabilse ve buradan salanan tasarruf, tm halkn yararna olacak maddelerin retiminin daha da artrlmasnda kullanlabilse, o zaman gnlk alma sresi drt, hatta saate debilir. te btn bu ele aldmz konulardaki aklamalarmza dayanarak yle bir sonuca ulayoruz. Kimi tarmda, kimi eitli sanayi dallarnda alan birka milyon kiilik bir topluluk dnelim... Diyelim ki, Paris'in Seine ve Seine-Uaz departmanlar halk... Varsayalm ki burada btn ocuklar fiziksel ya da zihinsel emek harcayacaklar bir iin eitimini alrlar. Evde bebek bakmak zorunda olan kadnlar dndaki (yirmi-yirmi iki yala, krk be-elli ya aras) btn yetikinlerin, insanolunun varln srdrebilmesi iin zorunlu kabul edilen kendi belirledikleri bir ite, gnde be saat altklarn varsayalm. Byle bir toplum yelerine, bugn burjuvazinin yararland refahtan daha fazlasn, daha gereini databilir. Byle bir toplumun yelerinin isterlerse bilim ve sanatla, isterlerse zorunlu grubuna girmeyen, bireysel merak ve hevesleri ynndeki ilerle uraabilecekleri fazladan bir be

saatleri daha olacaktr... daha sonra insan emeinin retkenlii arttka, bugn ele gemez, zor bulunur, lks eyler grubuna giren pek ok ey daha insann yaamas iin zorunlu olan eyler grubuna geeceklerdir.
1 Aslnda bu maliyet daha da dktr, nk bugn ngiltere'de evlerin pek ok blmleri hazr betondan fabrikasyon olarak retilmekte, doramalar ve evin baka pek ok ayrntlar makinelerle ve standart bir l zerine toplu olarak yaplp, sonra bunlar deiik biimlerde bir araya getirilerek birbirinden farkl evler retilebilmektedir. Dolaysyla da banyosuyla, mutfayla salk koullarna uygun bir ev iin daha az saat almak yeterli olmaktadr.

LKSE GREN HTYALAR

I
nsan yalnzca yemek, imek ve bir barnak sahibi olmak iin yaayamaz. Gerek ihtiyalar yerine getirildi mi, sanatsal diye adlandrabileceimiz ihtiyalar hem de byk bir iddetle ortaya kacaktr. Farkl insanlarda en yksek dzeyde farllk gsteren ihtiyalardr bunlar; ve toplum ne kadar eitimliyse, toplumun yelerinin kiilikleri ne kadar gelimise, bu arzular da o kadar birbirinden farkl arzular olarak ortaya kacaktr. Aslnda, haz duyacam ya da manevi, maddi bir zevk alacam diye birtakm "vr zvr"a sahip olmay reddeden kimi insanlara imdi bile rastlayabiliyoruz. ileci-Hristiyan gr asndan baklrsa lkse duyulan heves knanabilir belki, ama hayat tekdze olmaktan karp ekici klan da zellikle kk grlen bu ayrntlar oluyor. Yoksa, insan kendi gndelik yaam dnda hayatn hibir tadn yaamaz, kendini btn yaamsal zevklerden yoksan brakrsa, yaamn yalnzca kanlmaz aclarna katlanmaya gelmi gibi olmaz m dnyaya? Bir toplumsal devrim gerekletirme uran verdiimiz u anda biz kukusuz, herkese ekmek salamay ilk grevimiz olarak gryoruz; bu insan kahreden haksz

dzeni deitirmek istiyoruz. Salkl, gl iilerin, yalnzca kendilerini smrmek isteyen bir patron yok diye haftalarca isiz gsz oturup durduklan bir "dzen" bu. Milyonlarca ailenin kmes gibi derme atma barakalarda, yalnzca ekmek yiyerek ayakta kalma mcadelesi verdii bir dzen bu. alabilecek insanlarn besinsizlikten, bakmszlktan lp gittikleri adaletsiz, alak, aalk bir dzen bu ve biz ite byle bir dzenin sonunu getirmek iin devrim yapmak istiyoruz. Ama devrimden bizim baka beklentilerimiz de var. Varln srdrebilmek iin korkun bir sava vermeye, bilim ve sanat gibi, zellikle de bilim ve sanatta yaratclk gibi yksek zevklere sonsuzcasna yabanc kalmaya mahkm insanlar gryoruz evremizde. Bugn yalnzca bir avu insann ulaabildii bu zevklere herkesin ulaabilmesini salamak, zihinsel gelimelerini yapabilmeleri iin herkese bo zaman ve olanak vermek iin devrimin asal grevi herkese nce ekmek vermektir. Ekmekten sonraki en yce grevi bo zaman salamak olacaktr. Kukusuz u anda yz binlerce insan ekmee, yakacaa, giysiye, ban sokacak bir dama muhtaken lks denilen ey resmen bir sutur; nk bunun varolabilmesi iin ii ocuklarnn alktan lmesi gerekir. Ama toplumda herkesin karn doyduu zaman, lks olarak adlandrdmz eye duyulan arzu imdikinden ok daha gl olacaktr. Toplumda herkes birbirine benzeyemeyeceine -ve benzemesi de gerekmediine- gre (zevklerin ve gereksinimlerin farkl farkl oluu, insanln gelimesindeki balca kouldur nk), her zaman zevkleri ya da gereksinimleri u ya da bu ynde ortalamann

zerine ykselen birtakm insanlar kacaktr (ve iyi ki de kacaktr). Herkes, rnein, teleskop ihtiyac duymayabilir; nk eitim herkese ulatrldnda bile, mikroskopla almay gkyzn incelemeye yeleyenler kabilir. Kimi yontu sever, kimi resim; kimi lgnlar gibi gzel bir piyanosu olsun ister, kimi bir laternas... Kyller odalarna okluk kaba saba resimler asarlar; ama yarn zevkleri gelitiinde ok gzel gravrlere sahip olmak isteyebilirler. Aslnda gnmzde, eer byk bir mirasa konmamsa, insann artistik zevklerini, gereksinimlerini karlayabilmesi olanakszdr. Ama bir insan byk abalarla olaanst bir bilgi donanmna eriti ve bununla zgr bir meslek edinme olana salayabildi diyelim, bu durumda bile, fazla beklentiye kaplmadan, belki bir gn, u ya da bu lde sanatsal eilimlerini tatmin etmeyi umabilir. Zaten bu bakmdan deil mi, bizim komnist idealimizi, insanlarn hep maddi gereksinimlerini dnmekle, onlarn sanatsal eilimleriyle hi ilgilenmemekle sulamalar? Ve bize hep yle demezler mi: "Evet, siz insanlara ekmek verebilirsiniz... Ama sizin toplumsal ambarlarnzn hibirinde ne bir resim, ne bir optik aygt, ne k bir mobilya, ne herhangi bir ss eyas... ksacas insanolunun saysz eitlilik gsteren zevklerine seslenen saysz nesneden bir teki bile yoktur. Bylelikle siz, insanlarn ekmek ve et ve tabii bir de btn kadn yurttalarnz iine sokacanz u gri kumatan baka ufack da olsa herhangi bir ey edinebilmeleri olanan yok ediyorsunuz". Bu itirazla btn komnist kuramlar kar karya gelmilerdir ama Amerikan bozkrlarnda komnist

topluluklarn kuruculuunu yapanlar bu itirazdaki hakll anlayamadlar. Onlar yle dndler: Topluluumuzun btn yelerini giydirecek kadar uha edinmeyi baaralm... bir de "kardeler"in arada bir -artk ellerinden ne kadar gelirse- bir eyler alp sylemeleri ya da tiyatromsu eyler yapmalar iin bir konser salonu gibi bir ey yapalm, yeter. Bylece unu unuttular: Artistik duygular burjuvada da kylde de vardr; kltr dzeylerine gre bu duygularn formlar deiir ama zleri ayn kalr. Sonuta ortaya kan u oldu: Bu topluluklar, yelerinin tmnn besin gereksinimlerini karladlar, eitimde kiilik geliimine hizmet edebilecek btn eleri uzaklatrdlar, hatta kimi topluluklar okunmasna izin verilen tek kitap olarak ncil'i braktlar... ama ne oldu: Bireysel zevkler yine de ortaya kt... bunlarla ilgili honutsuzluklar da yaand; piyano alnmas ya da herhangi bir aracn ya da tuvalet gerecinin satn alnmasyla ilgili tartmalar kt... ve bu arada byle bir topluluun ok ynl gelimesini salayacak ey yitip gitti. Nasl yitmesin: Her bireysel zevk, artistik yneli, sanatsal sezgi ezilirse gelime mmkn deildir. Bizim anarist topluluklarmz da bu yoldan m gidecektir? Elbette, hayr! Onlar, insanlarn maddi varlklarn srdrebilmeleri iin zorunlu olan eylerin salanmas iin aba gsterdikleri gibi, insann akl ve duygularnn ihtiyac olan eyler iin de alacaklardr.

II

evremizi kuatan snrsz yoksulluk, snrsz aclar aklmza geldi mi, iilerin yolda giderken i i! diye yalvaran yrek paralayc lklarn duyduk mu... te yandan da insanlarn Sevr vazosu ya da kadifeden giysiler edinmek gibi arzularn yerine getirmek zere herkesin karnnn tok olduu toplumu dndk m, yreimizden bir fke dalgas ykseliyor ve "Porseleniniz de siz de ykln gidin nmzden! nce insanlara karnlarn doyuracak ekmek! Porselenle kadifenin sras da gelir bir gn elbet!" diye haykrasmz geliyor. Evet, bu byle ama yine de insann besin gereksinimi dnda baka gereksinimleri olduunu da kabul etmek gerekiyor ve anarizmin gc de, -bir tekini bile darda brakmakszn- insann btn yeteneklerini, btn heves ve arzularn gz nnde bulundurmasndan, tam da bu zelliinden ileri geliyor. Bu bakmdan imdi birka kelimeyle insann zihinsel, artistik gereksinimlerinin de karlanabilmesi iin neler yaplabilecei zerinde duracaz. nsanlarn, 45-50 yana dek gnde drt-be saat alarak toplumu tmyle refah iinde yaatacak her eyi retebileceklerini daha nce grmtk. Ama bugn almaya alm bir insan, gnde be deil on saat zerinden ylda yz gn alyor ve btn mr boyunca bu byle srp gidiyor. Bylece bu insann beden sal bozuluyor, akl ktleiyor. te yandan insan almasn eitlendirdiinde, zellikle de bu ii bir kol-bir kafa ii eklinde gerekletirebildiinde, hibir yorgunluk duymadan, seve seve, gnde on-on iki saat alabilmektedir. Bu ok doal bir sonu. Bu bakmdan diyebiliriz ki insan gnde drt be saat yaam iin zorunlu

kol emeiyle altktan sonra, kendi zevki, keyfi iin alabilecei be-alt saatlik bir sresi daha kalmaktadr. Bir baka anlatmla herkes nce ortak tketimden payna deni topluma vermek iin tarm ya da sanayi ii yapmakta, bunun ardndan gnn, haftann ya da yln ikinci yansn birey olarak kendisinin artistik ya da bilimsel gereksinimlerini gidermek iin harcamaktadr. Bu farkl zevklerin, eilimlerin gereini yerine getirebilmek iin binlerce farkl dernek vb. rgtlenmeler doacaktr. rnein bo zamanlarn yaznla geirmek isteyenler yazar, izer, dizgici, basmc, gravrc, desenci, cilti gruplar oluturacaklar, kendileri iin deerli dncelerini yaama geirip yayabilmek ortak amac urunda birleeceklerdir. Gnmzde yazar bir yerlerde bir yk hayvan bulunduunu, yani be paraya yaptn bastrabilecei bir ii bulunduunu bilir; bu arada dizgi, bask denen ilerin nasl birtakm iler olduuyla hi mi hi ilgilenmez. Dizgici kurun tozundan zehirleniyor, makineleri yalayan ocuk kanszlktan lyormu, lsnler... onlarn yerini almaya hazr baka bahtszlarla dolu naslsa dars. Ama emeini boaz tokluuna satmaya hazr insanlar kalmadnda, dnk ii eksiksiz eitim alp da kafasnda beliren kendi dncelerini kda dkp bakalarna iletme hevesi duyduunda, yazar, ozan, bilim insan yazlarn, iirlerini, yklerini basmak iin ister istemez bir araya geleceklerdir.

Yazar, ii tulumuna ve el emeine aalayc bir ekilde baktka, kendi kitabn kurun harflerle kendisinin dizebilmesi gibi bir durumu olmayacak bir ey gibi grr. Bugn dinlenmek isteyen bir yazar, diyelim, jimnastik salonuna gider ya da oturur kt oynar. Ama kol emei aalanmaz olduunda, kimsenin iini bakasnn zerine ykmas imkn kalmayp da herkes kol emei harcamak zorunda kaldnda... ah, ite o kutlu zamanda kadn ya da erkek yazarlar da, tpk kendilerinin hayran olan kadn ya da erkek iiler gibi dizgi makinesinin bana oturup kendi yaptlarn dizmenin, bu yapta deer veren btn bu insanlarn hep birlikte almasnn ve bask makinesinin tablasndan yeni baslm, taptaze mrekkep kokan bir formay almann o doyumsuz, hazzn yaayacaklardr. Bugn kck ocuklarn sabahtan akama dek kusursuz almalar iin gz-kulak olduklar -ve onlar iin ikence arac olan- bu mkemmel makineler, yarn bu makineleri sevdikleri yazarn dncelerini yaymakta kullananlar iin ikence arac deil zevk, keyif, haz arac olacaklardr. Peki, bundan edebiyat bir ey kaybeder mi? Tarlada alt ya da kendi yaptnn baslmasnda kendisi de el emeini katt diye ozan artk ozan olmaz m? Bir roman yazan -o ki insan yreinin uzmandr- bir fabrikada, ormanda, bir yol iinde ya da herhangi bir ilikte baka insanlarla yan yana bulunmakla kendisine insan yrei uzmanln salayan bilgilerinden bir ey mi eksilir? Sorularn kuruluundan belli ki, yant kocaman bir hayrdr! Bu durum belki de baz kitaplarn eskisi kadar kaln olmamalar gibi bir sonu douracaktr; buna karlk kitaplarda daha az sayfada daha zl dnceler yer alacaktr. Sama sapan eyler daha az baslr olacaktr

belki, buna karlk baslanlar daha byk bir keyifle okunacak, deerlendirilecek, bara baslacaktr. Kitaplar daha geni bir okur kitlesine ulaacak - okurlar daha eitimli, kltrl olacak, bylece de kitaplar daha iyi deerlendirilebilecektir. te yandan, Gutenberg'den bu yana pek az ilerleme kaydeden basm sanat henz emekleme anda bulunmaktadr. Bugn bile on dakikada yazlan bir metni dizmek iin iki saat gerekiyor. Bu bakmdan insanlar kendi dncelerini, insanolunun dncesini ok daha hzl yaymann yollarn aramal, bulmaldrlar ve kukusuz bulacaklardr da.(1) Ve hi kuku yok ki, eer her yazar yaptnn basmevinde baslma almalarna katlm olsayd, bugne dek basn yayn ilerinde olaanst baarlar elde edilmi olurdu ve biz bugn XVII. yzyln dizgi tekniine aklp kalm olmazdk! Btn bunlara bir d demek mmkn mdr? Gzlemleyen ve dnen insanlar iin hi kukusuz sz konusu bile olamaz byle bir ey! Her eyden nce yaamn kendisi bizi bu yne itiyor.

III
Herkesin retime katld, herkesin kendisine bilim ya da sanatla urama olana salayan bir renim grd ve insanlarn kendi almalarn yaynlayabilmek iin bir araya geldii ve bu uurda kendi kol glerini ortaya koyduklar bir toplum tasavvuru d olarak adlandrlabilir mi?

Bugn bile bilimsel, yaznsal ya da baka amal dernekler -ki bilim ya da sanatn u ya da bu dalyla ilgilenen, ya kendi yaptlarnn yaynlanmas ya da bilgi alverii yapmak zere kendi istekleriyle bir araya gelmi insanlarn oluturduklar gnll gruplardr hepsi de- evet, bu trden derneklerin bile saylar binlerle llyor artk. Bilimsel yaptlarn yaratclarna para denmiyor. Bu yaptlar darda parayla satlmyor; dnyann her yannda ayn konuyla uraan br dernek yelerine parasz gnderiliyor. Kimi dernek yelerinin bu yaptlarda herhangi bir gzlemlerini akladklar topu topu bir sayfa yazlar bulunuyor; kimilerinin uzun yllar boyuncu yaptklar inceleme ve aratrmalarn bilmem ka sayfay bulan kapsaml sonular yer alyor; nc ve son bir kesimi ise, yeni bir aratrmaya balamadan nce bu yayn okuyanlar oluturuyor. Bylece, sonu olarak, herhangi bir konuyla ilgilenen insanlar arasnda -kimi yazar, kimi okur- bir uzlamaya varlm oluyor. Evet, geri gnmzde bilimsel derneklerin durumu tpk bir bankerin elinde bulunan gazetenin durumuna benziyor: Yani bunlann kendilerine, elinde bask makineleri olan ve basm iileri altran bir basmevi sahibi bulmalar

gerekiyor. Serbest meslek sahibi insanlar, bugn gerekten de insan ktletiren koullar altnda yrtlmekte olan beden ilerini -kol emeini-kk gryorlar. Ama btn yelerine geni felsefi ve bilimsel eitim vermi bir toplumda beden ileri kk grlmek urada dursun toplumun gurur duyduu bir emek alann oluturabilir. Byle bir durumda da bilimsel dernekler aratrmaclarn, amatrlerin ve iilerin, yani toplumun her kesiminden insanlarn hep birlikte hem herkesin herhangi bir beden iini bildii, hem de bilimle ilgilendii bir birlie dnecektir. Diyelim ki ilgi alanlar yerbilim olan insanlar bir araya geldiler. Yer katmanlarn inceleme iine herkes emek katacak, herkes birbirine yardmc olacak; o zaman da on bin insan bir ylda, bugn 100 yerbilimcinin 20 ylda yapabildiinden daha byk bir i baarm olacak. Bu aratrmann sonularnn yaynlanmas aamasna gelindiinde ise deiik mesleklerden on bin kadn ve erkek, kimi resimleri, kimi izelgeleri, kimi gravrleri hazrlayarak, kimi dizgi ve bask ilerini gerekletirerek ii bitirecekler. Bunca insan seve seve verecek bo zamann bu i iin: Yazn ak havada aratrma ileri, kn laboratuvar ve atlye almalar yapacaklar... ve sonuta ortak emeklerinin yapt yaynlandnda, yz deil, bu ortak ile ilgilenen on bin okur bulacaklar kendilerine. Her ey bir yana, ilerlemenin izledii dorultu bize bu yolu gsteriyor. ngilizler byk szlklerini (Murrayin(2) redaktrln yapt szlk) yaynlamaya niyetlendiklerinde, bu ie btn mrn verecek yeni bir

Littre'nin kmasn beklemediler. Yaplan arya, tek bir insann mrnn yetmeyecei bir ii, birka ylda bitirebilmek iin kitaplklar halla pamuu gibi atmaya ve bir yaz kurulu bakannn ynetimi altnda almaya hazr binin zerinde gnll bavurdu. Ayn ruh, ayn hava, kafa emeiyle ilgili her alanda gzlenmektedir ve bu ortak alma giriimlerinin tek tek insanlarn almasnn yerini almakta olduunu, yarnki gzel gnlerin mjdecisi olduunu anlamamak iin insanl hi tanmyor olmak gerekir. Ancak bu trden giriimlerin gerekten kolektif almalar olabilmesi iin ileri yazaryla, izeriyle, dizgicisi, dzeltmeniyle be bin gnllnn bir arada alabilecei ekilde rgtlemek gerekir. Kafa ve kol emeinin birleme rneinin yaand sosyalist basnda bu adm atlmtr. Yazarlarn kendi yazlarn dizmeleri bizim nc, savakan gazetelerimizde sk rastlanan bir durumdur. Doru, imdilik pek kk, hatta mikroskobik diyebileceimiz kadar kk, nemsiz giriimlerdir bunlar; ama yine de bize gelecein yolunu gsteren rneklerdir. Yeni yol, zgrln yoludur. Gelecekte, zamannn ortalama dnce dzeyinin ilerisinde syleyecek yeni bir sz olan bir insan gidip de byle bir yapt yaynlamak iin sermaye yatrmaya deer mi demez mi diye dnen bir yaync aramayacaktr. almasyla ilgili alanda, yapt almann nemini, anlamn bilen, bunu onunla paylamak isteyen yoldalar arayacaktr. Ve onlarla birlikte kitap, gazete, dergi... her ne ekilde dile gelmesi gerekiyorsa dncesinin, bunu gerekletirecektir.

te o zaman kitap, dergi vb. yayncl bir bakasnn srtndan zenginleme arac olmaktan kacaktr. Edebiyatlar arasnda, kitap, dergi yayncln bilen insanlar arasnda, gemite edebiyat korumaktayken imdi onu smrenlerden de, pek az ayrks rnek dnda, edebiyata ne kadar bayaysa, zevkleri muambalatnlm, idi edilmi ounluun zevklerine ne kadar uygunsa o kadar ok deer veren "sokak"tan da edebiyatn kurtulmasn istemeyen tek bir kii bile bulunabilir mi?! Edebiyat ve bilim ancak bu zgrle kavutuktan sonra, yani parann ve brokrasinin boyunduruundan kurtulduktan ve mnhasran onu sevenlerin, onunla ilgilenmekten zevk duyanlarn edim alan olduktan sonra insanln gelime davasnda kendine yakan yeri alabilecektir.

IV
Edebiyat, bilim ve sanat bunlarla uramay sevenlerin elinde olmaldr. Ancak bu koulla kendisini soluksuz brakan devletin, sermayenin ve burjuva araclarn boyunduruundan kurtulup zgrleebilir.

Bir bilim adam ilgilendii bir sorunla ilgili aratrmalar yapabilmek iin hangi olanaklara sahiptir gnmzde? Kimin yardmna bavurabilir? Ancak devletin yardmna bavurabilir; bu yardm da ancak yz kiiden biri, o da, herkesin gittii bilinen yoldan ayrlmamak kouluyla elde

edebilir. Fransz Akademisinin Danvin'i dladn, Petersburg Akademisinin Mandeleev'i yelie kabul etmediini, Londra Kraliyet Dernei'nin Joule'n snn mekanik edeerini saptad yaptn "yeterince bilimsel deil" diye yaynlamay reddettiini anmsayalm(3). O bakmdandr ki, btn byk bulular akademilere ve niversitelere ramen yaplmtr. Bunun dnda ya Darwin gibi, Lyell gibi bamsz alabilecek kadar varlkl olmak gerekir, ya da yokluklar, yoksulluklar iinde, yeterli ara gereten, kitaptan, laboratuvardan yoksunluk nedeniyle ynla zaman yitirerek, saln yitirerek, ama yine de midini, inancn yitirmeyerek (ve ou kez bu inancn bedelini yaamyla deyerek) ei benzeri grlmemi bir direnle alan kahraman olmak gerekir. Bilim tarihinin en anl sayfalarn bu kahramanlarn adlar oluturur... saylar pek oktur onlarn. Kald ki, devletin bu konuya yaklam gerek bilimsel gelimeyi krkleyecek deil, kreltecek yndedir ve tm zamanlarda btn gerek bilim insanlar ondan uzak durmaya, kurtulmaya almlardr. Amerika'da ve Avrupa'da binlerce bilim derneinin devletten bamsz, gnlllerce kurulmasnn ve desteklenmesinin nedeni de budur zaten. Bunlarn iinde hibir devlet kuruluunun ya da bankerin varlyla satn alnamayacak lde byyp gelime baars gsterenler de olabilmitir. rnein tmyle bir gnll giriimi olarak rgtlenen ve varln ye dentileriyle oluturan Londra Zooloji Dernei'nin gcne hibir devlet kuruluunun gc yetmez. Bahesini dolduran binlerce hayvann tmn parayla satn almamtr bu dernek; bunlarn pek ou, dnyann

baka yerlerindeki benzer derneklerin ya da dnyann her yanndaki koleksiyonerlerin armaandr. Bakarsnz Bombay Zooloji Dernei'nden bir fil armaan gelmi, bakarsnz Msrl doa aratrmaclardan bir hipopotam ya da gergedan... Srekli yenilenen bu hayvanlar bahesine her gn dnyann her yanndan bin bir trl hayvan yaar: Kular, srngenler, bcekler... neler neler! Bunlarn iinde yle armaanlar vardr ki, uruna bir servet dkseniz satn alamazsnz: rnein herhangi bir gezginin bilmem nerede karsna kan ve can pahasna yakalad ender bir hayvan... Bir bakasnn, tpk bir ocuk gibi baland ve ancak bu baheye verirse bana kt bir ey gelmeyeceine inand ok ayrks bir baka hayvan... Bu byk hayvanlar dnyasnn bakm giderleri iin de dnyann her yanndan baheyi gezmeye gelen bitmez tkenmez ziyaretilerin verdikleri giri creti tmyle yeterli olmaktadr. Londra Hayvanlar Bahesi ya da benzeri derneklerde eksik olan tek ey, bu muazzam kuruluta grev alan herkesin, -bekilerden bakclara, memurlardan bahvanlara kadar herkesin-dernek yesi olmas gerekirken, salt kartvizitlerinde "F., Z., S." (Fellovv of the Zoological Society - Zooloji Dernei yesi) ibaresinin yer almas iin dernee girmi olanlarn dernek yesi saylmalardr. Ksacas bu kurulularda kardelik ve dayanma duygusu eksiktir. Bilginler iin sylediimiz mucitler iin de geerlidir. ou buluun ne byk ileyle gerekletii herkesin bildii bir eydir. Uykusuz geceler, doru drst beslenemeyen bir aile, deney yapacak gerelerden yoksunluk, bin bir olanakszlk... bugn uygarln vnc niteliindeki bulularn sahiplerinin ounun yks hep byledir.

Herkesin kabul ettii bu aypl durumdan kurtulmak iin ne yapmal? Bilindii gibi patent sistemi zm olarak grlm ve uygulamaya konulmutu, ama onun da sonulan ortada! A buluu buluunu birka rubleye satyor, iin iinde hi emei olmayan, sadece sermayesi olansa buluun getirdii btn kazanc -ou kez ok byk kazanlar- cebine atyor. te yandan patent, buluuyu yalnz almak ve almalarnn sonularn gizlemek zorunda brakyor, bu da ou kez baarszln balca nedeni oluyor. Bir meslektann ok basit bir konuda verecei kck bir tle, yapaca minicik bir dzeltmeyle ortaya kabilecek byk bir bulu, bilinemezlikler iinde kalyor. Egemenliin btn br tezahrleri gibi patent de yalnzca engel karyor: Sanayinin gelimesini engelliyor. Bir kez, kuramsal olarak, ayncalk, imtiyaz, stnlk gibi eleri ierdii iin byk bir hakszlk bu; ikincisi, pratikte, buluun ok daha abuk gereklemesinin nnde byk bir engel. Buluu ruhun gelimesi iin, ilkin, merak uyandrmak gerekir, sonra akln cesareti gerekir -ki btn eitim sistemimiz, tam tersine, cesur akllan psnklatrma zerine kuruludur-sonra, buluu saysnn belki yz kat artmas sonucunu dourabilecek bir e olarak: Engin bilgi gerekir; ve son olarak, "bu bulu insanolunun ileri doru bir adm atmasn salayacak" bilinci, inanc gerekir... nk insanla byk bulular armaan eden yce kiilikleri ou kez coku, evk, hatta bazen hayaller, evet, dorudan doruya hayaller esinlendirmektedir. Yukarda sz edilen merak, akln cesaretini, bilgiyi ve bilinci, yaplan almalarn herkesin yaranna olduu inanc ynnde tevik edecek tek ey toplumsal devrimdir.

Toplumsal devrim demek, akla gelebilecek her trl ara gerele dolu muazzam iliklerin, btn buluulara ak muazzam sanayi laboratuvarlannn kurulmas demektir. Topluma kar grevi olan almay bitiren herkes, dncelerini, taanlarn gerekletirmek iin gelip buralarda alr, serbest be-alt saatini buralarda deerlendirir; buralarda baka uzmanlarla, sanayinin baka dallarndan yoldalanyla karlar, gr alveriinde bulunur; herkes sorunlann, sorulann birbirine aktanr, birbirine yardm eder, bilgiler alnr, bilgiler verilir ve sonuta farkl grlerin, dncelerin arpmasndan arzu edilen sonu doar. Ve bu da bir d deildir! Petersburg'daki Solyanoy Gorodok'ta bir zamanlar bunun -en azndan teknik alannda- gerekletirilmesi denenmitir. Herkese ak kusursuz donanml ilikler vard burada bir zamanlar; motor gc de iinde olmak zere her trl ara gereten cretsiz yararlanlabilirdi; yalnzca kullanlan aa ve metal iin ederleri kadar bir para denirdi. Ne var ki iiler buraya ancak akamlar, o da gn boyu almaktan bitmi durumda gelebiliyorlard. Bir de, her buluu almasn yabanc gzlerden zenle gizliyordu. Malum: Patent, kapitalizm... Dnsel, ahlaksal her ilerlemenin nn su altndaki koca bir kaya gibi kesen kahrolas ada toplum! Ya sanat? Her yandan sanattaki gerileyie ilikin yaknmalar geliyor ve biz gerekten de Rnesans dneminin yce sanatlarndan ok uzaklardayz bugn. Teknik btn sanatlarda byk baarlar kazanlmasna neden oldu son zamanlarda; belli bir yetenee sahip binlerce insan sanatn deiik alanlarnda etkinlik gsterip duruyor ama sanat sanki uygar dnyadan kayor, uzaklayor! Teknik, pek ok eksii kapatp kusursuzluk salyor, ama esin... sanat iliklerine bir zamanlar uradndan ok daha az uruyor gibi.

Gerekten de, yoksa eer, nereden bulunacak bu esin? Yalnzca yce dnceler esin yaratabilir sanatta. Sanat, yaratmadr; bu bakmdan gelecee bakmak zorundadr... Oysa ok, ama ok az istisnalar dnda profesyonel sanatlar son derece cahil ve ar derecede burjuvalar... yle ki, yeni ufuklar grmelerine engel oluyor burjuvalklar. Kitaplardan edinilmez, esin; yaamdan kar gelir... ama bugnn yaam buna engeldir. Raphael ve Murillo, yeni bir ideal araynn eski dinsel sylencelerle hl bir arada varolabildii bir dnemde yarattlar yaptlarn. Byk kiliseleri -yapmlar iin birka kuak inanann emek verdii kiliseleri- sslemek iin altlar. inde bulunduklar kentle birlikte soluk alp veren bu gizemli ve grkemli yaplar sanaty esinlendirebiliyordu. Tm halka seslenen, tm halkn benimsedii bir ant iin alyordu sanat; dolaysyla o da kitlelere sesleniyordu ve esinini seslendii kitlelerden alyordu. O grkemli yapnn, -gz kamatrc stunlarn, vitraylarn, byleyici kaplarn- kitlelerle konutuu gibi konuuyordu o da; ayn ruh, ayn hava iinde. Bugnse bir sanatnn elde etmek iin ardnda kotuu btn onur; resminin altn yaldzl bir erevesi olsun ve falanca mzede sergilensin. Peki, ada mze dediiniz nedir? Bir bitpazar esnafnn dkknndan farkl ne yan vardr? Aln, Madrid'deki Prado mzesini: Murillo'nun "Ge Ykseli"inin tam karsnda Velasquez'in "Dilenci"si, onun da apraz karsnda II. Philip'in kpei asldr. Zavall Velasquez, zavall Murillo! Zavall Yunan yontucular: Bir zamanlar her biriniz kendi kentinizin Akropolnde yaardnz, imdiyse Louvre'un krmz uha kapl duvarlar arasnda bouluyorsunuz!

Bir Yunan yontucu mermeri yontmaya balad zaman o sert taa iinde yaad topluluun, kentin, cumhuriyetin akln ve yreini katard. Yaptnda gemiin tm tutkular, anl sylenceleri canlanrd. Gnmzde ise kent, varln btnsel olarak srdren bir organizma olmaktan kmtr. Ayn kentte yaayan insanlar arasnda hibir ruhsal temas, manevi ortaklama kalmamtr. Kentler artk birbirini tanmayan, birbirlerinin srtndan zengin olmak dnda ortak hibir eyleri olmayan rasgele insanlarn toplandklar sradan yerlerdir. Eski Yunan'da ya da Ortaada olduu gibi, orda yaayan insanlarn ortak yurdu olma nitelii kalmamtr kentlerin. yle ya, uluslararas speklasyonlarla uraan bir bankerin ve bir fabrika iisinin nasl ortak yurdu olabilir ki? Herhangi bir kentin, halkn ya da halk gruplarnn ayn toplumsal yaam yaayabilmesi, ancak, sanatnn esinini o kent, halk ya da federasyon iin ortak olan, onlara ulviyet veren, hep birlikte paylalan bir idealden almasyla mmkndr. O zaman mimar kilise deil, cezaevi deil, kale deil, toplumsal bir yap yapacaktr; o zaman ressam, yontucu, oymac, bezeki yaptlarnn nereye konulacan bilecekler, glerini ayn ortak kaynaktan alacaklar ve ayn anl gelecee doru el ele yryeceklerdir. O zaman gelene dek sanat ancak sefil bir ekilde srnecektir. Gnmz ressamlarnn yaptlarndan en gzelleri her eye karn doa resimleridir: Kyler, sakin, huzurlu krlar, tarlalar, yaylalar, btn tehlikeleriyle deniz, grkemli grnleriyle koca dalar. Ama sanat kyn, tarlalarda almann iiriyetini hi yaamam, yalnzca

imgeleminde yaratm ya da yalnzca bir seyircisi olmusa nasl resmedebilecektir bu iiriyeti? Tarlalarda yaplan ii, havada uan bir kuun, zerinde utuu topraklar tand kadar tanyorsa eer nasl resmedecektir? Genliinde gn domadan uyanp pulluun elceklerine yapmamsa; hemen yan banda kim daha ok biecek diye yaran yoldalarla, trpan geni geni savurarak ot bimenin zevkini yaamamsa; havay kristal kahkahalar ve arklaryla dolduran kzlarla birlikte akam ot biimi dnlerinin lezzetini tatmamsa... nasl resmedecektir btn bunlar? Toprak sevgisi, toprakta yetien eye duyulan sevgi elde palet ve frayla topraa, tarlaya bakarak kazanlamaz. Topra sevebilmek iin ona hizmet etmek gerekir. Toprak iin byleyse eer durum, doay nasl resmedeceksiniz... onu sevmeden? En iyi ressamlarmz da iinde olmak zere bu alanda yaratlan yaptlarn sahici olmaylarnn, pek ok eksiklikler iermelerinin nedeni budur; bu yaptlarda hemen her zaman santimentalizm vardr ama hibir zaman gerek g yoktur. Gnein muhteem batn hissedebilmek iin, bir i dn tank olmak gerekir bu olaya; kyl iin, kyl nasl yayorsa yle yaamak gerekir. Balk avclndaki iiriyeti duyumsayabilmek iin, gece gndz denizde balklarla birlikte olmak, dalgalarla boumak, frtnayla savamak, balkla dolu, ar bir a tekneye ekmenin hazzn ve verimsiz bir avdan sonra bo tekneyle limana dnmenin hznn yaamak gerekir. nsan gcnn ne olduunu bilmek ve onu bir sanat yaptnda yanstabilmek iin, bir fabrikada bulunmak, yorgunluu ve acy tatmak gerekir; yaratc almann keyfinin ne olduunu anlayabilmek iin dkm potasnn banda durup gz kamatran klar saarak akan metali bizzat dvmek, makinenin nasl yaadn kendinde duyumsamak gerekir. Ve nihayet halk yaamn betimlemeye kalkmadan nce, o yaamn iine dalmak gerekir.

Tpk gemiin sanatlar gibi halkn iinde, halkla birlikte, halkn hayatn yaayan gelecein sanatlarnn yaptlar da herhalde sat iin yaratlmayacak. Resim olsun, yontu olsun bu yaptlar, canl bir btnn ayrlmaz paralar olarak toplumun tmne seslenen ortak yaplar iin yaratlacaktr; o resim ya da yontu o yapda bulunmazsa yapnn btnl zedelenecek, yaptlarnsa o yapdan ayrldklarnda anlamlar yitecektir. Bu btnlk varsa eer insanlar gelip bu yaptlar hayranlkla seyredecek ve yaptlarn hayranlk verici, anlaml gzellikleri insan akl ve yreini ancak orada etkileyecektir. Ruskin ve byk sosyalist ozan Morris'in de dedii gibi sanatn geliebilmesi iin sanatla endstrinin binlerce ara basamakla birbirine balanmas, bir btn iinde kaynamas gerekir. Kendi evinden, sokana, evinin iindeki eyalardan, sokaktaki kamusal yaplara dek insan evreleyen her ey gzel artistik olmaldr. Ama bu ancak herkesin refah iinde olduu, yeterince bo zamana sahip olduu bir toplumda gereklik kazanabilir. Sanat toplumu demektir byle bir toplum... byle bir toplumda herkes yeteneklerini ortaya koyma imkn bulur ve byle bir toplumda ister basit bir ekilde elle, isterse teknik kullanlarak olsun, bu trden ikincil i olarak (bo zamanlarda) gerekletirilen bir dizi alma olmakszn sanat olmaz. Bylesi sanat toplumlar yelerinin evlerinin gzel olmasn ister, bunu grev edinir kendine... tpk Edinburg'lu gen sanatlarn koskoca bir yoksullar hastanesinin btn duvarlarn ve tavanlarn ssleme grevini gnll olarak stlendikleri gibi. Bir ressam ya da yontucu dorudan doruya kiisel duygularndan szp kard bir yapt yaratabilir ve bunu sevdii kadna ya da dostuna armaan edebilir. Sevgiyle

yaratlm ve sevilen bir kiiye hi karlksz verilmi byle bir yapt, gnmzde birtakm burjuvalarn ya da bankerlerin salt kibirlerini tatmin iin karlnda ok para dedikleri yontulardan ya da resimlerden neden daha deersiz olsun, hatta neden ok daha deerli olmasn ki? nsann, zorunlu olann yan sra arad btn dier zevkler iin de ayn durum sz konusudur. Bir piyanoya sahip olmak isteyen kii topluma mzik aletleri yapan kii olarak girecek ve ignnden arta kalan be-alt saatini bu ie verecektir. Hangi iten anlyor, hangi zanaat biliyor olursa olsun, yeter ki bildii ii iyi bilsin, sz konusu olan piyanoysa eer, belli bir sre alp abaladktan sonra istedii piyanoya kendi retimi olarak kavuacaktr. Gkbilim aratrmalarna ilgi duyan bir kii, gkbilim derneine girecektir: Burada, astronomi gerelerini blecei bakalar da bulunacaktr: Felsefeciler, muhasebeciler, fotoraflar, ressamlar, gkbilimciler vb. Yani hem bilim insanlar, hem amatrler. Burada, ilgi duyduu gkyzn incelemek iin gereksindii teleskopa kavuacak, buna karlk da ortak i iin kendi payna den emek katksnda bulunacaktr; nk bir gkbilim gzlemevinin de, tasndan marangozuna, dkmcsnden demircisine kadar farkl i kollarndan pek ok insann emeine ihtiyac vardr. Ksacas, ortak retime katlmas zorunlu olan birka saatten sonra herkese kalan be alt saatlik bo zaman, insanlarn lks kapsamna giren snrsz saydaki gereksinimlerini karlamak iin yeter de artar bile. u anda bir avu insann yararland bir ayrcalk olan her ey, herkes iin ulalabilir eyler olup kacaktr. Lks olarak ad geen her ey, kibirli burjuvalarn bangr bangr baran aptalca tatmin aralar olmaktan kp, gerekten sanatsal zevklerin tatmin arac olacaktr.

Btn bunlar yalnzca mutluluun bymesine neden olacaktr. Herkes sevinten kanatlanm bir yrekle ortaklaa alarak, -kitap, sanat yapt ya da lks nesneistedii eye sahip olabilmek iin, iinde uyarc gc bulacak, olmazsa olmaz dinlenme hakkna, bo zamana sahip olacak ve btn bunlar onun hayatn gzelletirecektir. Efendilerle kleler arasndaki ayrmn kalkmas iin altmz zaman, hem ilkinin hem ikincisinin mutluluu iin, tm insanln mutluluu iin alyoruz demektir.

1 Bu satrlarn yazlmasndan bu yana geen zaman iinde yazarlara kendi yaptlarn kendilerinin dizmesi olana salayan bir makine bulundu. Yaz makinesinde yazmaya alm bir yazar iin (ki Amerika'da bu artk sradan bir i saylyor) kendi yaptn dizmenin kesinlikle en kk bir zorluu yok artk. 2 ngiliz Filoloji Dernei Bakan (1878-1880; 1882-1884) ve sonralar Ox-ford Szl (New English Dictionary of Historical Principles Oxford, 1884) olarak bilinen szln hazrlaycs J. Murray. 3 Joule'n lmnden sonra nl bilgin Playfair tarafndan aklanmtr bu ayp.

ZEVK VEREN ALIMA

I
Sosyalistler, "sermayenin boyunduruundan kurtulmu toplum almay zevkli bir hale getirecek ve insanda bezginlik, tiksinti yaratan ya da salk iin zararl olan ileri ortadan kaldracaktr" dediklerinde hemen hep glnr onlara. Oysa daha imdiden bu ynde nemli saylabilecek baarlara tank olmaya baladk; kald ki hangi iyerinde bu ynde bir iyiletirme yaplmsa, bata igc tasarrufu olmak zere alnan sonular patronlar yalnzca sevindirmitir.

Byk ya da kk herhangi bir fabrikay, imalathaneyi bir laboratuvar kadar temiz, ekici bir iyeri haline getirmek mmkn mdr? Hi kukusuz, evet! Keza, yine hi kuku yok ki, byle bir eyi gerekletirmek her bakmdan olumlu sonular verecektir. Geni bir yerde, temiz havada almak her zaman iin kapal, dar, pis haval bir yerde almaktan daha iyidir: Byle bir yerde ite verimlilii artracak kk baz dzeltiler yapabilmek, yaratc ufak tefek mdahalelerle zamandan ve emekten tasarruf yapabilmek olana vardr. Ve eer gnmzde fabrika yaplarnn ou son derece pis ve sala aykrysa, neden, bunlarn yapmlar srasnda iinin hi dikkate alnmam olmasdr; bu yzden de onca igc aptalca bir ekilde heba olup gitmitir.

Ancak bugn bile tek tk de olsa yle temiz, yle gzel fabrikalar var ki, bir de gnlk alma sresi drt be saati amasa ve her iinin kendi eilimlerine gre buraya baz farkllklar katmasna izin verilse byle bir iyerinde almak gerekten ok zevkli olabilirdi. Buna rnek olarak gsterebileceimiz bir fabrikada (ne yazk ki bir silah ve cephane fabrikasyd buras) salk ve ilkyardm dzenlemesi olarak bundan iyisi can sal dedirtecek bir dzey tutturulmutu. Yirmi desyatinlik bir alan kapsayan fabrikann on be desyatinlik blm cam tavanlyd. Yerler atee dayanakl tuladand ve herhangi bir madencinin evi kadar temizdi; cam tavanlarsa bu ile grevli iilerce her gn ykanp temizleniyordu. Bu fabrikada 20 ton arla ulaabilen elik kleler ilenmesine karn, ierde ss bin dereceyi bulan bir frn olduu iin otuz admdan bile varlklar duyumsanmamakta, ancak frn azndan erimi kle olarak aktnda fark edilmekteydi. Frn ise topu topu drt ii kontrol etmekteydi; bantlarn, manivelalarn hareketleri borulardaki basnl suyla salanyordu. Fabrikann iine girerken tonlarca arlktaki ekilerin kulak uuldatan grltlerini duymay bekliyorsunuz; sonra bir de bakyorsunuz ki burada ekice benzer hibir ey yok. Daha dorusu tonlarca arlktaki toplar ve gemi aftlarn biimlendiren ekiler yine borulardaki suyun basncyla almaktalar. Metal ktlesi zerine basn uygulamak iin ii metali dvmek yerine bir vanay eviriyor, o kadar. Bu hidrolik dvme yntemiyle, metal zerinde hibir krk, atlak, zikzak olmadan ok daha dzgn ilenebiliyor.

almakta olan makinelerden kulak trmalayc sesler ykselmesini bekliyorsunuz, oysa metrelerce uzunluktaki ktk gibi kaln metallerin peynir keser gibi sessizce kesildiklerini gryorsunuz. zlenimlerimizi bize fabrikay gezdiren mhendise aktardmzda kendisinden u yant aldk: "Olay bizim iin tasarruf olay. rnein u elik yontan makinenin bize krk iki yl hizmet vermesini bekliyoruz. Eer bunun yerine gacr gucur alan, uyduruk, rk, derme atma bir makineyi yelemi olsaydk bize on yl bile hizmet edemezdi. "Ayn durum ekiler iin de sz konusu. 30 kilometreye kadar evredeki yaplar bile zangr zangr titretecek ekiler yerine, hidrolik presler kullanmakla ok daha kaliteli rn elde ettiimiz gibi malzemeden ve rnden kayplarmz en aza indi. "Tezghlarn evresindeki geni alanlar, iyi aydnlatma, temizlik?.. Hepsi ince bir hesaba dayanyor. evresi dar olmad, zerinde alt nesneyi iyi grd zaman iinin iyi altn fark ettik. Bizim kent iindeki fabrikamz biliyorsunuz. Son derece dar, havasz, dolaysyla da pis bir yerdi. nk arsa speklatrlerinin agzllklerinden dolay kentte arsalar korkun pahal." Kmr madenleri iin de benzer eyler sylenebilir. Gnmzde kmr madeni denilen yerlerin nasl yerler olduunu herkes en azndan Zola'nn romanndan ya da gazetelerden bilir. Gnmzde durum byledir ama gelecekte byle olmayacaktr. Galeriler ok iyi

havalandrlacak, s dalm dengeli hale getirilecek, tm yaamlarn yer altnda geirmeye ve orda lmeye mahkm atlar olmayacak, kmr dolu vagonetler ya ocak azndan elik halatlarla ya da elektrik gcyle ekilecek, her yere havalandrma bacalar ve vantilatrler konacak, bylece de patlamalarn nne geilecek. Bunlar da bir d deil; ngiltere'de imdiden byle birka maden oca var ve bunlardan -her eyin tam da yukarda anlattm gibi olanlarndan- birini ben grdm. Burada da ayn rnek gsterdiim fabrikada olduu gibi salk koullarna uygun ortamn ve dzeneklerin kurulmu olmas harcamalarn nemli lde kaslmas gibi olumlu bir sonu dourmu. ok derin bir ocak olmasna karn (448 metre) ocaktan gnlk karlan kmr miktar bin tonu bulmakta, ii bana yaklak be ton kmr dmektedir. Oysa ngiltere'deki iki bin ocakta ii bana yllk ortalama 300 ton kmr dzeyine zor eriilebilmektedir. Fourier'nin "almann zevkli hale getirilmesi" dncesinin (en azndan nesnel alma ortam asndan) bir d olmadn kantlamak iin daha pek ok rnek gsterilebilir. Ama sosyalistler bu konuda o kadar ok yazp izdiler ki, bugn artk fabrikalarn, iliklerin ya da maden ocaklarnn ada niversitelerin laboratuvarlaryla yaracak kadar temiz hale getirilebileceini ve bu durumun da emein retkenliini artracan herkes ok iyi biliyor. Artk btn bunlardan sonra, iinin emeini bir lokma ekmek karlnda satmak zorunda olmad eitler toplumunda almann gerekten byk bir keyif, zevk haline geleceinden kuku duyulabilir mi? Btn salksz, pis iler yok olacak, nk toplumlarn iinde bulunaca yeni koullarda bu trden iler yalnz iiler iin deil, tm toplum iin zararl olacaktr. ylesi ilerde

yalnzca kleler alabilir; zgr insan kendine yeni alma koullar yaratr: Son derece zevkli ve bir o kadar da retken, verimli alma ortam. Toplumun, kadnlarn zerine -insanln bu ileke mazlumlar zerine- ykt ev ileri iin de ayn ey olacaktr.

II
Devrimle yaratlan toplum, ev kleliini, -en eski klelik biimi olduu iin en direnli de olan- tarihin bu son klelik biimini de yok edecektir. Ama zgrlemi toplum, zorba "emek ordular" yanls, sert iktidar tapncs devlet komnistlerinin dndklerinden ok farkl yaklaacaktr bu konuya.

Hi kimse falansterde yaamak istemez. En asosyal insan bile zaman zaman baka insanlarla birlikte almak ister; kendini bir byk btnn bir paras gibi duyumsadnda almak kendisine ok daha ekici, zevkli gelir nk. Ama dinlenmek iin ya da yaknlarmz iin harcadmz bo zamanlarda olay ok daha kiisel bir nitelik alr. te yandan falansterler, hatta familisterler(1) bu gereksinimi hi gz nnde bulundurmazlar ya da bulundursalar bile bunu yapay bir ekilde gidermeye alrlar.

znde byk bir otelden baka bir ey olmayan falansterler kimilerinin houna gidebilir ya da yaamn belli dnemlerinde herkes holanabilir burada yaamaktan; ama insanlarn byk ounluu her eye karn aile yaamn yeler (kukusuz, gelecein aile yaamn). nsanlar yalnz ya da sevdikleriyle birlikte olacaklar ayr evleri daha ok severler. Hatta Norman ve Anglosakson rk ailesiyle ya da ok dar bir dost evresiyle birlikte yaayaca drt, be ya da daha fazla odal bamsz evleri yelerler. Falanster bazen ok ho olabildii gibi genel geer kurallarn sz konusu olmas durumunda ok berbat da olabilir. nsan doas topluluk iinde geen zaman zel (yalnz) zamann izlemesinden yanadr. Hapishanelerde, hibir zaman yalnz kalamamak ne kadar byk azap veren bir ikenceyse, srekli yalnz braklmak, bakalaryla hibir zaman bir araya getirilmemek de yle byk bir ikencedir. Kimi kez bize falanster yaamnn daha tasarruflu olduunu sylerler. Oysa bu kesinlikle ardndan komaya demeyecek, bo bir tasarruftur. Biricik gerek ve akla dayanan tasarruf, yaam herkes iin gzel bir hale getirmektir, nk insan yaamndan honut olduu zaman, kendine, evresine, her eye lanetler savurduu zamana gre kat kat daha retken olur(2) . br sosyalistler falansterleri kabul etmiyorlar, ama kendilerine ev ilerinin nasl zmlenecei sorulduunda, "Herkes kendi iini kendisi yapacak" diye yant veriyorlar. "Ev ilerini karm ynetecek, ama beyler de ayn ileri yapacak." Bay burjuva bu durumda ylk bir glmsemeyle karsna dnp herhalde yle syleyecektir: "Bir tanem, sosyalizm geldiinde hizmetilerin olmadan da

ev ilerinin altndan kalkabilirsin deil mi? Tpk aslan marangoz van Petrovi'in kars gibi? Ya da dostumuz Pavel vani'in kars?.." Kadn da yznde sirke gibi bir glmsemeyle, "Tabii, canm benim" diyecek, iindense, "kr ki ok var senin dediin o gnlere!" diye dnecektir. ster hizmetisi olsun, ister kars... erkek ev ilerini daima kadnlarn zerine ykma eilimindedir. Ama artk bu o kadar kolay olmayacaktr, nk kadn da en nihayet insanln zgrlemesinden kendi payna deni istemeye balamtr. Evinin yk hayvan olmay istememektedir kadn. Yllardr ocuklarn eitimi iin tek verici olmas da yetti artk kadnn! Evin ne as, ne bulaks, ne de hizmetisi olmak istiyor kadn! Amerikan kadn taleplerini ykseltirken en nde yryor ve Amerika Birleik Devletleri'nin her yanndan ev ilerini yapacak kadn bulunamad yaknmalar ykseliyor. Beyler sanat, politika, yazn ya da eitli elenceleri yeliyorlar; ii kadnlar da ayn eyi yapyorlar; o nedenle de "hizmeti" bulamayanlarn yaknmalar ykseliyor drt bir yandan. Birleik Devletler'de evinin hizmetisi olmay, klesi olmay kabul eden kadnlara ok az rastlanyor. Ksacas, sorunun zmn hayatn kendisi getirip koyuyor nmze; alabildiine basit, yaln bir zm bu. Tm ev ilerinin drtte n makineler yerine getiriyor. Ayakkablarnz temizleyip boyadnz zaman bunun ne kadar sama sapan bir i olduunu grrsnz. Gnde yirmi-otuz izme boyamaktan daha sama bir i dnlebilir mi? Milyonlarca Avrupal erkek ve kadn, salt balarm sokacak bir dam alt ve karnlarn doyuracak kuru ekmek bulmak iin, kendilerini kle gibi

duyumsadklar iin... bu samann samas ii yapyorlar, milyonlarcas da gzlerini dikmi, bu sama iler iin hazr bekliyor. Oysa berberlerin gerek dz, gerek kvrck salara biim vermek iin makineli yuvarlak fralar var artk. Peki, insan bedeninin br ucu iin de benzer ynteme neden bavurulmuyor? Tabii, ayakkablarn temizlenmesi iin de neden makine yardmna bavurulmasn? Bavurulmaz olur mu: Amerika ve Avrupa'nn byk otellerinde ayakkab temizleyen makineler kullanlmaya baland bile ve bu uygulama gitgide yaygnlk kazanyor. rnein ingiltere'de baz byk okullarn elli, hatta iki yz rencinin kald pansiyonlarnda yneticiler ayakkab, bot, izme temizlenmesi iini zel bir giriimciye veriyorlar ve bu giriimci her sabah makineyle bin ift ayakkaby temizleyip boyuyor. Bu samann samas i iin yzlerce hizmeti tutmaktan ok daha akllca bir yntem deil mi bu? Tandm eski bir ayakkabc her akam muazzam bir kundura ynn toparlayp, makineyle temizledikten, boyadktan sonra sabah sahiplerine datyor. Bulak ykama iini alalm. Ev klelerinin emeklerinin heba olup gitmesine neden olan bu skc ve pis ii yapmaktan zevk alan tek bir ev kadn bile var mdr dnyada? Amerika'da bu klelik ii de yava yava anlaml bir ie dnmeye balad. Baz byk kentlerdeki apartmanlarda, tpk bizde evlere souk su dendii gibi, scak su dzenei kuruluyor ve bu da ii bir hayli kolaylatryor. Bayan Cochrane adnda bir ev hanm kendi

buluu olan bir arala yirmi dzine taba dakika gibi ksa bir srede ykyor, duruluyor ve kurutuyor. Bu makinenin u anda Illinois'de seri retimine geildii ve geni tketici kitlelerinin alm gc iinde satlmaya baland haber veriliyor. Kk ailelerde sorunun nasl zmleneceine gelince, zamanla bulaklar da ayakkablar gibi temizlenmek iin bir kurulua verilecek ve byk olaslkla her iki temizlii de ayn kurulu gerekletirecektir. Kadnlarn yemekti, bulakt, amard derken analarndan emdikleri st burunlarndan geliyor; bir hal silkeliyorlar, toz bulutu iinde kalyorlar, sonra cierlerine yerleen bu tozdan kurtulmak iin abalyorlar; ve kadnn btn bunlara katlanmak zorunda kalmasnn tek nedeni, hep kle olarak grlmesidir. Oysa btn bu iler, stelik de ok daha mkemmel bir ekilde makinelerin yardmyla yaplabilir. Evin her blmne motor gc girdiinde ve makineler eve yerletirilebilecek bir nitelie ve az yer kaplar bir biime kavuturulduunda, kadn da haklarna kavuacaktr. Toz emen makineyle ilgili olarak birtakm tasarmlarn gerekletirildiini de imdiden belirtelim. Aslnda bu trden makinelerin pahal olduklar da sylenemez; imdiki durumda bu makinelere fazla para demek durumunda kalyorsak bunun nedeni bu makinelerin imdilik fazla yaygnlk kazanmamasdr; ancak bundan da nemlisi toprak, hammadde speklatrlerinin, fabrikalarda, iliklerde, sat noktalarnda vb. speklasyon yapanlarn, bu makinelere kar doan her yeni talebi alabildiine smrerek makineleri gerek deerlerinin -drt katndan fazlasna satmalardr.

Ama evlere yerletirilebilecek kadar -dolaysyla da ev ilerine son verecek- kk makineler iin henz son sz sylenmi deil. Bunun iin ailelerin bugnk tecrit edilmi durumlarndan kmalar ve u anda her evde ayr ayr yaplmakta olan ileri ortaklaa yapabilmek iin baka ailelerle arteller halinde birlemeleri gerekir. Gerekten de, ailenin birinde ayakkab temizleme, brnde bulak ykama, bir dierinde amar ykama makinesi vb. olmas deildir gelecekte olmas dlenen. Bir merkezde yaklan tek bir atele btn bir mahallenin stlmas ve yzlerce ayr ocak yaklmasna son verilmesidir arzulanan. Baz Amerikan kentlerinde imdiden uygulanmasna balanmtr bunun; bir merkezi ocakta stlan su, borularla btn bir mahalledeki evlere datlmakta; dolaysyla da bir oday stmak iin yaplacak tek i musluu evirmek olmaktadr. Eer bir odada ate yanmasn istiyorsanz yapacanz ey, ocanzda gazl ya da elektrikli soba yakmak olacaktr. Ocak temizlenmesi ve ocaktaki atein yanar tutulmas ne muazzam bir itir ve ngiltere'de ne ok ii alr bu alanda! Ev kadnlar iyi bilir bugnk ocaklarn ne ok zamanlarn aldn! Gazya lambas, hatta havagaz artk mrlerini tamamlad saylrlar. Koca koca kentlerin aydnlanmas iin artk kck bir dmenin evrilmesi yetmektedir. Gnmzde elektrikle aydnlanma konusundaki tek sorun, tekellerin (devletin de yardmyla) elektrikle aydnlanma iine olur olmaz ekilde el atmalardr. Ve son olarak -ve yine Amerika'da- ev ilerini tmyle stlenen derneklerin kurulmalar sz konusudur. Belli ev bekleri iin bir kurulu dnlyor bunun iin. inde ayakkablar, bulaklar, amarlar, temizlenmeleri gerekiyorsa eer hallar vb. iin ayr ayr sepetler bulunan

zel arabalar geliyor, bugn ald kirlileri ertesi gn temizlenmi -hem de ok iyi temizlenmi olarak- geri getiriyor. Ve siz sabah kahvaltsnda masanzda scak aynz, kahvenizi ve btn teki kahvaltlklarnz hazr buluyorsunuz. Aslnda bugn olup biten nedir? Her gn saat on ikiyle on drt arasnda otuz milyon Amerikal ve yirmi milyon ngiliz kzarm dana, koyun eti ya da halanm domuz eti -arada bir pili ya da balk- ve yannda bir porsiyon patates ya da mevsimine gre baka bir sebze yer. Ve her gn, her yl ufak tefek deiikliklerle bu byle srer gider. Bu etleri kzartmak ya da sebzeleri halamak iin en az on milyon ocak iki saat boyunca yanar ve on milyon kadn bu yemekleri hazrlamak iin zaman harcar. "Tek bir atein yetecei yerde elli ate!" diye yazyor bir Amerikal kadn. Evinizde, ocuklarnzla birlikte yemek yemek istiyorsanz, buyurun yiyin; ama, elli kadnn hibir hner, bilgelik gerektirmeyen bir yemek iin her sabah iki saatini harcamak zorunda kalmasnn nedenini aklayabilir misiniz ltfen? Aznn tadna dkn biriyseniz gidip kendinize bir para dana ya da koyun eti alrsnz, dilediiniz sebzeleri ya da soslar da buna katar ve az tadnza uygun bir yemek hazrlarsnz. Ama elli aileye yemek piirmek iin gl ocaklar olan donanml bir mutfak yeterlidir! Bizim u anda yaamakta olduumuz gibi yaamak, kukusuz, budalalk. Ama yaammzn byle olmasnn nedeni kadn emeinin bir hi yerine konulmasdr. Bu ayrca, bugne dek insanln kurtuluu dlerini kuran insanlarn bile kadnn da kurtuluu konusunu dikkate almamalarnn bir sonucudur. Bu ayrca, bu arkadalarn, erkeklik onurlarn "yemek-amar-bulak" ilerine kartrmamak istemelerinin, dolaysyla da btn bu

ilerin bir yk hayvan gibi kadnn srtna yklenmesinin bir sonucudur. Kadnn kurtulmas demek ona niversite kaplarnn, yarg, parlamento kaplarnn almas demek deildir; nk bu durumda, kurtulan kadn ev ilerini bir baka kadnn zerine ykacaktr. Kadnn kurtulmas demek onun mutfak ve amar gibi insan ktletiren ilerden kurtulmas demektir. Kadnn kurtulmas demek ocuklarnn beslenmesini salarken, ona toplumsal yaama katlmasn salayacak bo zaman da salamak demektir. Ve, greceksiniz, gerekleecek bu; gereklemeye balad bile hatta. Anlamamz gerekir ki, zgrlk, Eitlik, Kardelik gibi gzel szlerle kendini tatmin eden ama ev kleliine dokunmayan bir devrim gerek devrim olamaz. nsanln, ev klelii prangalarna bal bulunan koskoca yars, br yardan zgrleebilmek iin kendi devrimini nnde sonunda gerekletirecektir.
1 Familister 1859 ylnda Giz kentinde Fourier'nin rencisi Gden tarafndan kurulmutur. Bundan ama, birlikte yaamay, ocuklarn eitilmesini ve bo zamanlan kolay ve zevkli hale getirecek bir rgtlenmeyi gerekletirmekti. Karlkl gvence sistemi hastalara, yallara, kszlere, kimsesizlere destek olmay, onlarn yaamlarn kolaylatrmay da ngryordu. rgt 1877'de dalmtr. 2 Gen karia'nn komnistleri, gnlk almann yan sra hep birlikte yrttkleri syleilerde insanlara seim zgrl tannmasnn nemini anlamlard sanki. Dinsel komnistlerin ideali hep ortak trapez (manastrlarda byk bir masann evresinde hep birlikte yenen yemek -ev.) ile balantlyd. lk Hristiyanlar da bu dine balandklarn hep trapezde aklarlard. Bunun izleri arapl ekmek yeme ayini eklinde gnmzde de ksmen srmektedir. Gen ikaristler bu dinsel gelenei yktlar. Herkes yine ayn odada yemek yemekle birlikte, birbirine sevecenlik duyan kiiler bir arada olmak zere ayn masalarda oturmaya baladlar. Anam'da yaayan komnistler de diledikleri kadar yiyecei topluluun maazasndan salyorlard ama her birinin ayn evleri vard ve yemeklerini buralarda yiyorlard.

ZGR UZLAMA

Gemiimizin kalt olan kr inanlar ve tmyle yalana, yanlsamaya dayanan eitim-retim dizgemiz bize her yerde hkmeti, yasalar ve yargy grmemizi alamtr ve sonuta da bizlerde, eer polisin, devletin srekli uyankl olmasa insanlarn yabanl hayvanlara dnecei, Tanr korusun devletin bana bir ey gelecek olsa yeryznde tam bir karmaann egemen olaca dncesi yerlemitir. Ne yapalm, byle renmiiz bir kez; ve alkan okullular olarak "byklerimiz"in ard sra hep bu rendiklerimizi yineleyip durmuuz. Oysa her gn, hi ayrdna varmadan, yasalann-devletin karmas olmadan, insanlarn kendiliklerinden kurduklar ve devlet korumas altndaki kurumlardan ok daha etkin, nemli sonular yaratan saysz kurumun yan bandan geer gideriz.

Herhangi bir gnlk gazeteyi an; hemen btn sayfalarnn hkmet uygulamalarna, politikaya ayrldn grrsnz. Bir inli bu gazeteleri okusa, Avrupa'da herhalde yukardan buyruk verilmeden hibir i gereklemiyor diye dnr. Bu gazetelerde, hkmet kararnameleriyle kurulmam, hatta hkmete ramen yaratlm, her gn eklenen yenileriyle byyen, gelien

sivil toplum kurulularndan ya hi haber yoktur ya da pek az haber vardr. Kimi gazetelerde "Gnn inden", "Deiik Olaylar" gibi blmler varsa da, buralarda da yalnzca polis-adliye haberlerine yer verilir. Herhangi bir aileyle ilgili bir olay ya da herhangi bir protesto eylemi, ancak ie polis karmsa gazete sayfalarnda yer bulabilir. yz elli milyon Avrupal her gn birbirlerini severek ya da birbirlerinden nefret ederek alyorlar, "para yiyorlar", ac ekiyorlar, kafa ekiyorlar, keyif sryorlar, srnyorlar... Ancak gazeteler iin iinde u ya da bu ekilde hkmet yoksa eer, (yazn, tiyatro, spor dnda) bu byk kitlenin, "halkn" yaamna tmyle kaytszdrlar. Tarih iin de ayn eyleri sylemek olas. Herhangi bir kral ya da parlamenterle ilgili olarak, yaamnn en ince ayrntlarna varana dek hemen her eyi biliriz. Tarih bizim iin, -eski bir ngiliz politikac, parlamenter arkadamn szleriyle- hibir oturumda tek bir "oy"u bile etkilemeyen bir yn gevezelii, gzel ya da irkin bir sr bo sz korur. Bir kraln bir baka kral ziyareti, falanca ya da filanca bakann iyi ya da kt ruh hali, ne kadar nktedan ya da "entrikac" olduu... btn bunlar gelecek kuaklar iin tarih tarafndan titizlikle korunur. Ama bir Ortaa kentinin gndelik yaamn ya da kentler arasndaki muazzam mal deiiminin nasl gerekletiini ya da Rouen kentinin devletin milyonlarndan yararlanmadan koca katedralini nasl yapabildiini gznzn nnde canlandrmaya kalkn, bunun ne denli zor olduunu greceksiniz. Bilmem hangi yce kraln bilmem hangi gn nezle olduunu iyi bilen tarih, belediye ve parlamento dnda halka bo verir,

halkn eylemlerini, etkinliklerini es geer. Herhangi bir bilim adam mrn bu sorunlarn aratrlmasna vakfetse bile, almalar karanlkta kalr. Oysa ayn anda, toplumsal yaamn yalnzca bir kesimini ele ald iin -salt bu nedenle bile- gerei yanstmaktan uzak olan siyasal tarih "her yl yavrulayp oalr", okunur, okullarda ders olarak okutulur. Btn dikkatimizi parlamentolara, bakanlara ve krallara ynelttiimiz iin, dnyann drt bir kesinde insanlarn her gn yalnz ya da birlikte gerekletirdikleri yzylmza gerek hizmet niteliindeki gz kamatrc ileri grmyoruz. Bizim bu yaratc almalarn hi deilse birka parlak rneine deinmek ve insanlarn hkmetler falan olmadan ne denli gzel iler gerekletirdiklerini, -eer karlaryla taban tabana eliik deilse- en karmak sorunlarda bile birlikte alma uzlasna varabildiklerini, bu bilince erebildiklerini gstermek istememizin nedeni budur. Kukusuz, zel mlkiyete, yani soyguna ve dar, dolaysyla da anlamsz bireycilie dayal ada toplumlarda bu trden olgulara pek sk rastlanamayacaktr. nsanlar arasnda uzlama her zaman btnyle zgrce deildir; kk, hatta bazen zararl amalara ynelik de olabilir bu. Ama biz kr krne taklit edilecek rnekler peinde deiliz, ki ada toplum bunu bile veremez bize. ren bireycilie karn, her eye karn, toplumumuzda zgr anlama iin ok geni alanlar, olanaklar bulunduunu, bulunabileceini ve hkmet olmakszn da iin iinden klabileceini, hem de ilerin sanlann tersine bu yolla ok daha iyi ve ok daha kolay olacan gstermektir bizim amacmz. Yaam ilkeleri "herkes

kendisi iin" olan insanlar uzlaabiliyorlar ve balarna bir avu semeden byk ilerin stesinden gelebiliyorlarsa, ortak ve toplumsal amalar olan insanlarn anlaabilmelerini ok daha kolay olmas gerekmez mi? Daha nce demiryollarndan bir rnek vermitik. imdi biraz daha duralm bunun zerinde. Bilindii gibi Avrupa 300.000 kilometreyi akn bir demiryolu ana sahiptir ve bu a zerinde kuzeyden gneye, Calais'den stanbul'a hibir yerde durmadan, aktarma yapmadan -ekspres trene binilmise eer- yolculuk yapabilmek mmkndr. Bu da bir yana, herhangi bir istasyona braklan bir gnderi, alcs ister Trkiye'de olsun, ister Orta Asya'da, kolayca ulaabilmektedir gidecei yere: Bunun iin gndericinin avu ii kadar bir kda alcnn ad ve adresini yazmas yeterlidir. Bu sonuca iki yoldan ulalabilir: Napolyon'un biri, ya da bir Bismarck ya da baka bir kumandan tm Avrupa'y ele geirir; Paris'te ya da Berlin'de otururken nne at harita zerine izgiler izer ve bu izgilere gre demiryollar yaptrlp zerinde tren iletilmesini buyurur. Bana ta geirilmi bir budala olan I.Nikolay'n d de tam bu dediimiz gibi bir eydi. Moskova-Petersburg arasnda yapm dnlen demiryoluyla ilgili olarak kendisine eitli projeler sunulduunda, eline bir cetvel alm ve harita zerinde iki kenti dz bir izgiyle birletirip, "te demiryolunun izleyecei dorultu!" demiti. Dedii gibi de yapld; bataklklar kurutularak, kprler kurularak yol yapld, ancak bunlarn hepsi boa gitti, her kilometresi iin dnya kadar para harcanan bu yoldan vazgeildi. Bu, yntemlerden biriydi. Ama her yerde bambaka yntemlerle gerekletiriliyor bu i. Blm blm

yaplyor yol; sonra blmler kendi aralarnda birletiriliyor, en sonra da her blm yapan firma yetkilileri bir araya gelip, trenlerin demiryolu ann bir blmnden br blmne gemesi gerektiinde ykn her seferinde indirilip yeniden yklenmemesi iin hangi trenin hangi gzerghtan ne zaman geecei konusunda anlayorlar. Ve bu sonuca zgr anlama yoluyla ulayorlar; mektuplaarak, birbirlerine neriler sunarak, toplantlar yaparak... ki bu toplantlarda herkesi kapsayacak yasalar yaplmyor; temsilciler deiik sorunlar tartp, daha sonra belki benimsenecek, belki de reddedilecek bir anlama tasla ile kendi irketine dnyor. Kukusuz zorlukla karlald da oluyor, ikna edilmesi zor, inat kiiler varsa hele iin iinde. Ama ortak kar, nnde sonunda herkesi evresinde birletiriyor. te yandan, direnenleri, kar kanlar boyun edirmek iin resmi makamlara, askere, polise bavurmak kimsenin aklndan bile gemiyor. Bu dev demiryolu a ve onun zerinde tanan muazzam yk, yzylmz en ayrt edici zelliklerinden birini oluturuyor... ve btn bu devasa i, zgr anlama yoluyla gerekletiriliyor. Elli yl nce biri kp da, bu yolla birleme, anlama salanacan sylese, dedelerimiz hemen itiraz ederlerdi: "mknsz olamaz byle bir ey!" derlerdi "Yz irketi bir araya getirip anlatrmanz mmkn deildir! Masal bu! Hayal! Birlik beraberlik ancak merkezi ynetimle, kendine itaat ettirmesini bilen bir mdrn ynetimi altnda olur!"

te Avrupa demiryollarnn en ilgin yan da belki bu: merkezi ynetim gibi bir eyin olmamas... Ne Avrupa demiryollar bakan, ne diktatr, ne Avrupa parlamentosu, ne de hatta bir icra komitesi! Her ey zgr anlama yoluyla gerekleiyor. Herhangi bir devlet adam kp da bize "Merkezi hkmet olmakszn hibir ey yaplamaz... Mal dolam iin bile hkmet gereklidir" dediinde, biz de ona unu sormalyz: "Peki o zaman Avrupa demiryollar bu ii hkmetsiz nasl beceriyor? Milyonlarca yolcuyu ve dalar gibi yk Avrupa'nn drt bir kesine nasl ulatrabiliyor onlar? Demiryolu kumpanyalar aralarnda anlaabiliyorlarsa eer, bu demiryollarna sahip olduklarnda iiler neden anlaamasnlar? Petersburg-Varova, Paris-Belfor yollarn ileten kumpanyalar balarnda onlara buyruk veren kimse olmadan anlaabiliyorlar, birlik iinde olabiliyorlarsa, zgr iilerden oluan toplumda byle bir buyurucuya neden ille gerek olsun? Yoksa, sizce, sahtekrlar namuslu insanlardan daha m kolay anlamaya varyorlar kendi aralarnda?"

II
ada toplumsal yapnn temelinde yatan byk hakszla karn bugn bile insanlarn -eer karlaryla dorudan elimiyorsa- resmi makamlarn hibir mdahalesi olmakszn bir uzlamaya varabileceklerini rnekleriyle gstermeye kalktmzda, bize ne tr itirazlar ykseltileceini nceden biliyoruz.

Aslnda gstereceimiz btn rneklerin ortak bir eksiklii var. nk gnmzde glnn zayf, varsln yoksulu smrmesi esas zerine kurulmam tek bir rgt bile yoktur. te bu bakmdan devletiler bize kendilerine zg mantkla hep u itiraz ykseltirler: "Grdnz gibi, smrye son vermek iin devlet mdahalesi gerekiyor!" Ancak, tarihin bize verdii dersi unutuyor bu arkadalar. Proletarya yaratarak ve yaratt bu proletaryay smrclerin egemenliine terk ederek durumu ktletiren bizzat devlet deil mi? Yine, onu yaratan ana nedenler, yani sermayenin zel ellerde toplanmas ve te ikisi bizzat devletin eseri olan yoksulluk yok edilmeden, smrnn yok edilemeyeceini de unutuyorlar. Bu bakmdan, demiryolu kumpanyalar arasndaki anlama konusunda bize yle diyeceklerini de kolayca kestirebiliriz: "Siz yoksa bu kumpanyalarn yolcularn nasl soyduklarn, alanlarn nasl smrdklerini grmyor musunuz? Devlet bu ie el koymal ve halk korumas altna almal!"

yi de, biz btn bu ktye kullanmalarn sermaye snf var olduka srp gideceini ka kez sylemedik mi? Kald ki, bu kumpanyalarn eline bugn tepe tepe kullandklar bu mthi gc veren bizzat sizin devletiniz deil mi? Onlar gedikli yapan, onlara bu gvenceleri veren devlet deil mi? Demiryolcularn grevini asker gcyle kran devlet deil de kim? Sonra, balangta (ki Rusya'da durum hl byledir) demiryolu tekellerine, deerlerinin dmeyeceine dair gvence verdikleri demiryolu hisse senetlerinin deerlerinin dmemesi iin demiryollarnda olup biten kazalarn gazetelerde yazlmamasna varana dek arka kan yine devlet deil midir? Yine, Vanderbilt'leri, Polya-kov'lan, Paris-Londra-Akdeniz Demiryollar direktrlerini, "gnmzn krallarn" yaratan tekelleri destekleyen devlet deilse kimdir? O bakmdan, biz demiryolu kumpanyalar arasnda sessizce gerekletirilen anlamalar rnek olarak gsterdiimizde, onlarn ne ekonomik ideallerini, ne de -hatta- snai ideallerini gz nnde bulunduruyoruz. Bizim bylece gstermek istediimiz tek ey, "bakalarnn srtndan kiisel kazanlarn artrmaktan baka hibir hedefleri olmayan kapitalistler eer uluslararas bir emir komuta sistemine gereksinim duymadan demiryollarn iletebiliyorlarsa, emekilerden oluan bir toplum, Avrupa Demiryollar Bakanl vb. gibi kendilerine emir verecek bir makamn var olmasna gerek kalmadan ayn eyi neden hem de ok daha baarl bir ekilde yapamasn?"dr. Biraz daha ciddi gibi grnen bir itiraz daha var bize kar. u szn ettiimiz uzlamann btnyle zgr bir uzlama saylamayacan, nk byk irketlerin her zaman isteklerini kklere kabul ettirebilecekleri

sylenecektir bize. rnein byk bir demiryolu kumpanyasnn, yolcularn Paris'ten Basel'e gtrrken, irket kar yle gerektirdii iin Leipsig yerine Kln yolunu yeleyebilecei ya da yk tarken, hi gerekmedii halde yz elli iki yz kilometre kadar yolu uzatabilecei ya da br -ikinci derecedeki- hatlar batrabilecekleri rnei verilecektir. Gerekten de Amerika Birleik Devletleri'nde gerek yolcu, gerek yk tamaclnda Vanderbilt'in birinin cebine daha ok dolar girsin diye bazen akl mantk d gzerghlar izlemektedir trenler. Ne var ki bu itiraz, yantn da kendi iinde barndryor. Sermayenin oluma srecinde her zaman byk sermaye kn ezer. Ancak unutmamak gerekir ki, bu ezme-ezilme olay yalnzca sermaye yoluyla deildir: Gerekte byk kumpanyalar kklerini, kendilerinin yararna tekel oluturan devletin desteini arkalarna alarak ezerler. Byk sermaye irketleri yneticilerinin -hadi te ikisi demeyelim, ama- yars, yalnzca bizim Rusya'da deil, ABD ve Kanada'da da hkmetle ili dl durumdadrlar. Marx, ngiliz yasalarnn kk reticileri iflas ettirip kyl snfn nasl yoksulluun kucana ittiini ve byk sermayenin tepe tepe kullanmas iin boaz tokluuna almaya hazr bir yoksullar ordusu yarattn pek gzel gstermitir. Demiryollaryla ilgili yasalar iin de ayn eyleri sylemek mmkndr. Stratejik hatlar, tevikli hatlar, uluslararas posta tamaclnda tekel olan hatlar... bunlarn tmndeki seyrseferler byk sermaye sahiplerinin karlarna gre dzenlenmitir. Rothschild herhangi bir demiryolu

hattna sermaye yatraca oluturan btn bakanlar, hemen o hattn en kazanl geleni yaparlar. Arkasnda olmasa bu byk zengin dokuzunu yitirirdi.

zaman, hazretin tebaasn krallar, devlet bakanlar hat olmas iin ellerinden bylesi bir resmi destek varlnn herhalde onda

Bizim devleti sosyalistlerin zaman zaman bize ideal olarak gsterdikleri Amerika Birleik Devletleri gibi demokratik bir lkede bile, konu demiryollar oldu mu, daima en aalk oyunlar sz konusudur. Byk kumpanyalar dk tarife uygulayarak rakiplerini saf d brakmakta, buna karlk rvet yoluyla devletten toprak imtiyaz elde etmektedirler. Amerikan tahlnn tanmasyla ilgili olarak bu yaknlarda yaynlanan saysal veriler, devletin de katksyla glnn gsz nasl ezdiinin, smrdnn ak kant gibidir. Devlet burada da byk sermayenin gcn on kez, yz kez artrmtr. Demiryolu kumpanyalar sendikalarnn bazen (yine zgr uzlama yoluyla) kk kumpanyalar byklerden koruduuna tank olduumuzda, zgr uzlamada nasl bir i g olmal ki, devletin de gcn arkasna alm byk sermaye karsnda bile byle bir kta bulunmay gze alabiliyorlar, diye ap kalyoruz. Aslnda, devletin gnlnn hep byk kumpanyalardan yana olmasna karn, kk kumpanyalar da her zaman var olacaklardr. Fransa'da, merkezilemenin sonucu olarak, topu topu be alt firma varken, ngiltere'de 110'u akn firma olduunu gryoruz; stelik de hem yk, hem yolcu tamaclnda Fransz ve Alman demiryollarndan ok daha hzllar bunlar.

Kald ki sorun bu da deildir. Byk sermaye, her zaman -devletin yardmyla- kk sermayeyi ezebilir, tek ki bundan kar olsun; ama burada bizi ilgilendiren olgu, Avrupa demiryollarnn sahibi olan yzlerce farkl firma arasnda varlan uzlamadr: Bu uzlama merkezi hkmetin karmas olmadan dorudan gerekleen bir uzlamadr. irket temsilcileri bir araya gelip sorunlarn tartmlar ve buradan ellerinde bir yasayla deil, uzlama tasarsyla dnmlerdir mvekkillerinin yanna. Bu, tmyle yeni bir ilkedir: ster monarik olsun, ister cumhuriyeti, ister saltk ya da temsili... her trden hkmetsel giriime aykn bir ilkedir. Bu, imdilik Avrupa ahlak, Avrupa gelenekleri iine rkek rkek sokulmaya alan, ama byk gelecek vaat eden yepyeni bir uygulamadr.

III
Devleti sosyalistlerin yaptlarnda bugne dek kim bilir ka kez karlamzdr u trden haykrlarla: "yi de, gelecein toplumunda, kanallardaki mal hareketini dzenleme grevi kimin olacak? Ya anaristin biri kar da teknesiyle kanaln azn kapatrsa, binlerce teknenin kanallarda dolap mal tamas nasl gerekleecek? Kim bu anariste dur diyebilecek?!" Ne diyelim, pes dorusu! nsann hayal gcne snr yok! Varsaymlaryla hayal glerini zorlayan bu arkadalar bize unu da syleyebilirler: "Ya herhangi bir topluluk ya da grup, kendi teknelerinin btn br

teknelerin nnde gitmesini isterse ne olacak? Bu tekne btn bir kanal igal edecek ve diyelim, kendileri ta tamaktayken, bir baka topluluun, rnein buday tamakta olan teknesine seyir imkn vermeyecek... Bu durumda... teknelerin kanallardaki gidi gelilerini dzenleyecek bir gce ihtiya yok mu? Ve bu g, hkmet deil midir?" Oysa hayatn pratii, baka pek ok konuda olduu gibi bu konuda da hkmetsiz olarak iin iinden klabileceini gstermitir. zgr anlama, zgr rgtlenme, pahal ve zararl devlet mekanizmasnn yerini doldurabilir ve onun yapt ii ok daha iyi yapabilir. Kanallarn Hollanda iin ne byk nemi olduunu herkes bilir: Hollanda'nn yollardr kanallar. Ve yine herkes bilir ki bu "yollar"da muazzam miktarda yk tanr. Bizde demiryollarnda ve oselerde tanan yk orada bu su yollarndan tanr. te, kimin teknesi nce gidecek, diye insanlarn kavga edecei ve karmaay nlemek iin de hkmetin varlna gerek duyulan yollar bu yollardr! Ne var ki ortada kavga eden falan grnmyor. Pratik Hollandallar iin zmn oktan bulmular: Su yolu tamaclnn zorunlu koullarnn dayatt birtakm gereksinimleri gz nnde bulundurarak zgr birlikler (kayk esnaf birlii gibi), tamaclk sendikalar vb. oluturmular ve ilerini -daha dorusu kayklarn- tkr tkr yrtyorlar. Tekneler bu birliklerce dzenlenen izelgelere gre art arda seyrediyorlar kanallarda. Kimse

iinin ivedi olduunu ne srp bakasnn nne geemiyor, kimse rhtmlar belli bir saatten fazla igal edemiyor (ykn boalttktan sonra yeni yk bulamasa bile, limanna bo olarak dnmeye raz olup demir alyor ve yerini bir sonraki tekneye brakyor). Bylece kanallarda ar tekne ylmasnn nne geilmi olunuyor. Bu arada belirtelim ki, zel giriimciliin doal sonucu olan rekabet tm hzyla sryor tekneciler arasnda; eer bu yarma da olmasayd, daha dosta bir ortamda, daha eitliki koullarda bir tamaclk yaplm olurdu. Kukusuz her gemi sahibi, "gemi sahipleri arteli"ne girip girmemekte serbesttir. Ancak pratikte ounun girdii grlmtr. Bu trden arteller gemi sahiplerine yle byk yararlar salyor ki, ta Berlin'e dek Rhene, Vezer, der nehirlerine de yaylm bulunuyor. Nehir tamaclar bir Bismark ya da benzerinin kp Almanya ile Hollanda'y birletirmesini ve niformasnda yeterince srma-erit bulunan bir "Ober Haupt General Staats Kanal Navigations Rath" atamasn beklemediler. Onlar bunun yerine uluslararas bir anlama imzalayverdiler kendi aralarnda. Bu da bir yana, Alman, skandinav ve Rus limanlan arasnda gidip gelen teknelerin sahiplerinden pek ou, Baltk Denizi'ndeki tamacl da dzenlemek ve buradaki gemi trafiinin de dzen iinde olmasn salamak iin ad geen sendikalara, artellere, tamaclk birliklerine girdiler. Ve iin ilgin yan, zgr bir ortamda gnlllk esasna dayal olarak oluturulan bu kurulularn hibir hkmetle hibir ekilde ilgisi bulunmamaktadr. Mmkndr, hatta ok muhtemeldir ki, byk sermaye burada da kk sermayeyi ezip yok edecektir. zellikle de, ie el atmakta hi tereddt etmeyeceini dndmz

devlet tarafndan kayrlmas durumunda bizzat sendikann tekel oluturma hevesleri tayabileceini de kabul ediyoruz. Ama unutmamak gerekir ki, gnmzde bu sendikalarn yelerinin kiisel karlarndan baka hibir karlar yoktur bu iten. Her tayc, retimin, tketimin ve deiimin kamulamas nedeniyle oluacak yzlerce bir ana birliin yesi olur ve tekneler de kiilere deil, topluluklara, illere, birliklere ait olursa iin mahiyeti tepeden trnaa deiebilir. Su yolu ve bu yoldan ulam sz konusu olduunda tayclar kendilerini gl hissederler; ama karada bu byle deildir; zayftrlar karada; demiryollarna ileri dtnde, retici birlikleriyle, tketici gruplaryla bir ileri olduunda hep aadan almak zorundadrlar. Ne olursa olsun, ilerin gelecekte nasl bir gelime gstereceine bakmakszn, bugn iin bu iin gnlllk esas zerinde kurulmu birlikler araclyla ve hkmetsiz kotarlabildiini gryoruz. Hazr sulardan, teknelerden sz etmiken, yzylmzda yaratlm en baarl rgtlerden birinden daha sz edelim. Gerekten gurur verici olan bu rgt, ngilizler tarafndan kurulmu olan ve sularda meydana gelecek kazalarda kurtarclk grevini stlenen "Lifeboat Association"dr. Bilindii gibi her yl binin zerinde gemi Britanya adas kylarnda frtna nedeniyle paralanmaktadr. Ak denizde iyi bir geminin frtnadan korkmas iin fazlaca bir neden yoktur; sorun gemi kyya yanarken balar: Hzl akntlar dmen hkimiyetini yok eder, sis ve deniz dibi kayalar da cabas...

Kylarda yaayan halkn gemileri su alt kayalarna doru ekmek ve geminin ykn yamalamak iin yanltc ateler yaktklar zamanlarda bile bu rgt insanlar kurtarmak iin elinden geleni esirgememitir. Bir geminin kayalara bindirdiini grdklerinde hemen kayklaryla denize alp kurtarma almalarna girien bu insanlarn ou kez kendileri yitip gidiyorlard dalgalar arasnda. Her ky kynde boulanlar kurtarma abalaryla efsanelemi kadn-erkek kahramanlar vardr bu rgte ye olan. Gemi kazalarn azaltmak iin devlet ve bilim adamlar da kukusuz aba gsteriyorlar. Deniz fenerleri, iaretlemeler, haritalar, meteorolojik tahminler vb.nin gemi kazalarnn nlenmesindeki katklar yadsnamaz. Yine de her yl bin dolaynda gemi kazaya uramakta, dolaysyla da binlerce insan boulma tehlikesiyle yz yze gelmekte, sularda yardm beklemektedir. Sonuta birka gnll kollar svayp ie giriti. Hepsi de ok iyi birer denizci olan bu insanlar, frtnaya dayankl zel tekneler yaptlar ve kurtarma rgtleri iine baka insanlar da katmak, para toplayp kurtarma kayklar yapmak ve bunlar en belal kylara yerletirmek iin ajitasyon ve propaganda yapmaya giritiler. Bunlar i, eylem insanydlar, Jakoben deil; o yzden de hkmete bavurmadlar. Kurulularnn baars iin yerel balklar, denizcilerin yardmlarna, onlarn ky bilgilerine ve zellikle de zverilerine bavurmalar gerektiini biliyorlard. Verilecek ilk iaretle gece demeden, frtna, dalga demeden denize atlabilecek, kaza geiren gemiye ulaana dek sekiz, on, on iki saat dalgalarla bouabilecek ve bakalarnn hayatn kurtarabilmek iin kendi

hayatlarn tehlikeye atabilecek insanlarda her eyden nce kardee dayanma duygusu, zveri, yreklilik gibi niteliklerin bulunmas gerekir, ki bunlar da bilindii gibi, ne datlacak unvanlarla, ne de askeri emirlerle salanabilecek eylerdir. Bylece bu rgtlenme, gnlllk, zgr anlamaya ve rza ilkesine dayal olarak yaratlm ve hayata geirilmitir. Kylardaki yerleim yerlerinde yzlerce gnll grubu olumu ve iin balatclar bu ileri en iyi biz biliriz diye dnmemiler, yerel denizcilere, balklara akl danarak ileri kotarmlardr. Zenginin biri yaplan yardm arsna bizim paramzla 10.000 ruble gndermi, ancak bu parayla yaplacak teknenin tipi, cinsi ve hangi ky kyne yerletirilecei gibi konular yerel gnlller -balklar, denizciler- zmlemilerdir. Yeni gemilerin planlar donanma komutanlnca yaplmamtr. Dernein alma raporundan aynen okuyoruz: "Denize alan insanlarn teknelerine tam bir gven duymalar gerektiine inanan Komitemiz her ky blgesinde, o blgedeki denizcilerin uygun bulacaklar tipte ve donanmda tekne yaplmasn uygun grmtr." Bylece de her yl eklenen yeniliklerle, gerekletirilen mkemmelletirmelerle ksa srede kusursuz bir "donanma"ya kavutu Komite. Ve btn bu iler yerel gnll gruplarnn gerekletirdii rgtlenmelerle baarld; her ey karlkl yardmlama, birbirine destek olma ilkeleri zerinde geliti. te, gerek anaristler! Kimseden tek

kuru vergi toplamamalarna karn geen yl gnll yardmlaryla 430.040 rublelik bir tutar kasalarna sokmay beceren anaristler! Ulalan sonuca kaba taslak bir gz attmzda grdklerimiz unlar oluyor: Kurtarma Birlii 1891 ylnda 293 tekneye sahiptir ve o yl 33 gemi ve 601 gemiciyi kurtarmtr; kurulduu gnden bu yana cann kurtard insan says toplam 32 bin 671'dir. 1886 ylnda Birliin gemisi iindeki btn personeliyle birlikte sulara gmld; ama ayn anda yzlerce yeni gnll yazld Birlie; yaplan ajit-prop almalaryla yirmiden fazla yeni gemi ina edildi, yirmi yeni kurtarma istasyonu kuruldu. Bu arada unu da belirtelim: Birlik, her yl balklara ve denizcilere hava tahminleri yapabilmeleri iin hesapl fiyatlardan kaliteli barometreler gndermektedir. Ayrca hava tahmin bilgileri ve zellikle frtna ihtimali zerine deerlendirmeler datmaktadr. Bir kez daha yineliyoruz: Btn bu kk komiteler ve yerel gruplar arasnda hibir hiyerarik silsile, bakan, ynetici vb. yoktur. Verilen iaret zerine denize almaya hazr krekilerin, kyda toplanan halkn gnlll ilkelerine dayal olarak alan bir sistemdir bu. Birlie yazlmak isteyenlerin sekretarya ilerini yrten Merkez Komitesi dahi hibir ie karmaz.

Bilmem eklemeye gerek var m: Kurtarma teknesinin bulunduu balk kynde, rnein okul sorunu ya da vergi toplanmas vb. gibi bir konuda oylama yaplaca zaman, yerel kayk komiteleri, ne yazk ki ehir meclisi yelerinde bulunmayan alakgnlllkle, bu ilere burunlarn sokmazlar. Buna karlk bu insanlar, denizde boulma tehlikesiyle kar karya bulunanlar kurtarma ilerinde, hayatta bir kez bile frtnayla mcadele etmemi kiilerin kendilerine buyruk vermesine, ilerine karmasna izin vermezler. Verilen ilk tehlike iaretiyle birlikte hemen toplanrlar, rotalarnn ne olmas gerektiini saptarlar ve derhal denize alrlar. Ne niformalan, ne rtbeleri vardr; ama ortak dava iin canlarn tehlikeye atmaya hazrdrlar. Benzeri bir baka dernei alalm: Kzl Ha. Bu dernein adn bir yana brakp, ne i yapt zerinde duralm. imdi, elli yl nce birinin yle eyler sylediini dnn: "Devletler insan ldrmeyi ok iyi bilirler. Bir gnde yirmi bin kiiyi ldrmek, elli bin kiiyi yaralamak devlet iin hibir eydir. Ama kendisinin kurban olan insanlara yardmda alabildiine yeteneksizdir, eli skdr. Bu bakmdan, sava varsa eer, iin iinde zel ahslar yer almaldr. Gnlller ie el atp, insani amalarla uluslararas bir yardm kuruluu oluturmaldr." Elli yl nce byle bir ey sylemeye cesaret edebilecek insana nasl glnrd kim bilir! Her eyden nce ve ilk azda bir topist olduu sylenirdi. Sonra da, eer yant vermeye deer bulurlarsa ona herhalde yle bir ey

sylerlerdi: "Samalamayn! zellikle yardma gereksinim duyulan yerlerde sizin tek bir gnllnz bulunmaz! Sizin zgr hastaneleriniz, nereler gvenliyse hep oralarda toplanr; sava alanndaki yara sarma noktalarna ise kimse gitmek istemez. Daha bir de deiik milletler arasndaki yar var! Bu durumda sizin hayaliniz, zavall askerlerin hibir yardm gremeden lp gitmeleriyle son bulacak!" Herkes buna benzer hayal krc ne gerekeler sralard, kim bilir! Gerekten de, hep buna benzer eyler duymam myzdr bu konuda? Oysa bugn bu dn nasl sonulandn hep biliyoruz. Her lkede, binlerce farkl noktada rgtlenmitir Kzl Ha dernekleri. 1870-71 sava patladnda Kzl Ha gnllleri hemen ie giritiler. Kadn erkek pek ok gnll hizmet vermek iin birbiriyle yart. Yzlerce hastane, pansuman merkezi kuruldu; amar, sarg bezi, ila vb. gibi trenler dolusu salk gereci tand. Hatta ngiliz Kzl Ha Komiteleri giysi, tohumluk buday, krek, yk hayvan ve savan yakp ykt yerlerde yeni bir hayat gvertmek iin buharl pulluk ve bu aletleri kullanacak insanlar gndererek bal bana bir yardm zinciri oluturdu. Gustav Mane'nin "Kzl Ha" yaptna bir gz atn, yaplanlarn boyutuyla sarslrsnz. Kendilerinden baka kimsede saduyu, akl, fikir bulunmadn ve dnyay ancak kendilerinin ynetebileceini sanan khinlerin kehanetleri ne olacak peki, derseniz, bunlarn kehanetlerinden bir tekinin bile gereklemediini dnya lem biliyor. Kzl Ha gnlllerinin zverileri gerekten her trl

vgnn zerindedir. nk bu arkadalar zellikle en tehlikeli yerleri kendilerine yardm noktalan olarak setiler; devlet hizmetinde bulunan Fransz doktorlar, Prusyallarn yaklatn grnce drtnala geri kaarlarken, Kzl Ha gnllleri balarnn zerinde kurunlar vzldarken ve gerek Bismark, gerek Napolyon subaylarndan maruz kaldklar btn kaba muamelelere karn, hangi ulustan olursa olsun btn yarallarn yardmlarna eit biimde yetimeye altlar. Hollandallar, talyanlar, sveliler, Belikallar, hatta Japonlar ve inliler kendi aralarnda gayet gzel anlatlar. Hastanelerini, salk merkezlerini o anda kimin daha ok ihtiyac varsa ona atlar, aralarnda bir yarma, rekabet olduysa bile bu yalnzca kimin salk merkezinin daha hijyenik olduu konusundayd. Kimbilir ka Fransz hl daha hatrlar durur, herhangi bir Kzl Ha merkezinde bir Hollandal ya da Alman hemiresinin kendisine efkatle dokunuunu! Ama devlet egemenliinin yaygnlk kazanmasndan yana olanlar iin btn bunlarn hibir anlam yoktur. Onlarn idealleri devlet hizmetinde alan alay tabibidir. Kzl Ha alabildiine hijyenik hastaneleriyle din rk fark gzetmeden herkese salk hizmeti gtryormu, alanlar devlet memuru deil, gnlllermi, bunun onlarn gznde hibir nemi yoktur! Bize, bu Kzl Ha iinde devletlerin de katks olduunu syleyenler kacaktr. Doru! Ne yazk ki buraya da el att devlet, Kzl Ha'a egemen olmak, oray da bir devlet dairesine evirmek iin. Kzl Ha merkez komiteleri bugn kendilerine "kan prensleri" ad taklm kiilerin ynetimindedir; yerel komitelerse valilerin, paa karlarnn "himayeleri" altndadr. Ama rgtn

Fransz-Rus savanda gsterdii baarlar bu himayeler sayesinde miydi? Hayr! Baar, her lkedeki binlerce yerel komitede byk bir zveriyle alan on binlerce kadn ve erkeindi. Ve devlet bu ie hi karmasyd baar ok daha byk olacakt. Devlet bu iin iine el atmakla, yalnzca iin iine etmitir. Neyse, yine de, 1871 ylnda ngilizinden Japonuna, svelisinden inlisine insanlarn yarallarn yardmlarna koumalar uluslararas bir Merkez Komitesi'nin buyruuyla gereklemi deildir. gal altndaki topraklarda hastane ve salk merkezlerinin kurulmas u ya da bu lkeden herhangi bir bakann buyruuyla gereklemi deildir. Btn bunlar her lkeden gnlllerin -yle Jakobenlerin ngrdkleri gibi kendi aralarnda gruplaarak falan deil- hibir ulusal ayrm gzetmeden sava alannda yer almalar ve ie girimeleriyle gereklemitir. Kukusuz btn bu iler iin bunca aba harcanmasna acmak ve Victor Hugo'nun iirindeki ocuk gibi, "Madem daha sonra yaralarn saracaklar, niin yaralyorlar onlar?" diye sormak da hakkmzdr. Sermayenin gcn ve burjuvazinin erkini yok etmeyi amalayan bizler bu abamzla ayn zamanda btn bu cinayetlerin durdurulmasna alyoruz ve tabii Kzl Ha gnlllerinin de glerini bizimle birlikte savalarn yok edilmesi iin harcamalar ok daha ho olurdu. Ama ne olursa olsun, bu byk rgtlenmeyi zgr anlama, uzlama dediimiz eyin ve karlkl yardmlamann ok verimli bir sonucu olarak -bugnk koullar altnda bile gerekletirilebilmi bir baar olarakalklamay da grev biliyoruz.

Hatta insanlan yok etme "sanat"ndan bile bu olaya rnek bulabilmek mmkndr. Alman ordusunun -genelde dnld gibi yalnzca disipline bal olmayan- gcn oluturan dernekleri buna rnek gsterebiliriz. Askeri bilgileri yayma amacn tayan bir dernek Almanya'da ar bir yaygnlk kazanmt ve Alman askeri birliinin (Kriegsbund) son kurultaylarndan birinde toplam 151 bin 172 yeye sahip tek bir federasyona bal 2542 ayr dernekten delegeler bir araya gelebilmiti. Az ey deildir bu. Alman ordusunun sahip olduu teknik bilgi sanld gibi klalarda kazanlm bir bilgi deildir; tam tersine, says belirsiz sivil atclk dernekleri, askeri ve stratejik oyunlar, topografya vb. dernekleri araclyla biriktirilmi bir bilgidir bu. Asker, sivil, corafyac, jimnastiki, avc, teknisyen... akla gelebilecek her trl meslekten insanlarn oluturduu, kendiliklerinden domu, rgtlenmi, bir federasyon ats altnda birlemi, yelerinin karlar iin ura veren, geziler dzenleyen, aratrmalar yapan ok geni bir dernekler yelpazesidir burada sz konusu olan. Bilgi birikimini ve akli gcn ite bu gnll, zgr derneklere borludur Alman ordusu. Belirtmemiz gerekir ki, bu dernekler lkelerinin askersel gcn daha da artrmak eklinde ok irkin bir ama peindedirler. Ancak u anda bizim altn izmeye altmz olgu, askersel rgtlenii kendine en yksek ama edinmi devletin bile, ayr ayr kiilerin zgrce bir araya gelmeleriyle kurulmu serbest derneklerin bu ii kendisinden daha baarl bir ekilde gerekletirebileceini anlam bulunmasdr.

Gnmzde sava gibi bir ite bile insanlarn zgr uzlalarna, anlamalarna bavurulmaktadr. yz bin gnll ngiliz askerini, ngiliz ulusal topu birliini ve u anda kurulma srecinde bulunan ve kurulduktan sonra deniz bakanlndan daha etkili olaca belli olan ngiliz kylarn koruma derneini bu savmz kantlayacak rnekler olarak gsterebiliriz. Burada szlerini ettiimiz ngiliz deniz kurtarma rgtyle Kzl Ha dernei kurulduklar gnden bu yana doruluklar yaamca onaylanm, durmadan gelien kurululardr. te yandan yine bunlar gibi gnlllk esasna dayal olarak kurulmu yzlerce baka dernein de bunlara eklendiini belirtelim. Milyonlarca yesiyle saysz kooperatif birliklerini, bisiklet kulplerini ve son korkun savan halk zerindeki olumsuz izlerini, zellikle de tarmsal retimi artrmak iin savaan kadn ve ocuklarn aclarn silmek iin her lkede oluturulmu ok deiik dernek ve birlikleri de bunlara eklemek gerekir.

BAZI TRAZLAR

I
imdi de komnizme kar ykseltilen baz itirazlar zerinde duralm. Bunlarn ou ok basit baz gereklerin anlalamamasndan kaynaklanyorsa da, bazs ok nemli kimi sorunlar kapsyor, dolaysyla da bizim zel bir nemle zerlerine eilmemizi hak ediyorlar.

Devlet komnizmine ynelik itirazlar ele almay dnmyoruz burada: Bunlarn hakllklarn biz de kabul ediyoruz nk. Uygar uluslar, gemilerini yadsmak ve yurttalarnn yaamlarnn en kk ayrntlarna bile el atan hkmetleriyle -yurttalarnn genel esenliinden baka hibir hedefi olmayanlar da iinde olmak zere- barmak iin kii zgrlkleri savamnda az ey ekmediler. ayet bir gn devlet komnizmi esaslar zerine ina edilmi bir toplum doarsa, bu toplum ya dalr, zlr gider, ya da kendini zgrlk ilkeleri zerinde yeniden ina eder. Bizim burada ele alacamz, anarik komnist toplumdur: Yani kii zgrln tmyle kabul eden, hibir egemenlik ortam yaratmayan, insan almaya zorlayacak herhangi bir tertip iine girmeyen toplum. imdi, kendimizi olayn yalnzca ekonomik yanyla

snrlayarak, ayrntlarn az sonra aada greceimiz insanlardan; yani ne iyi, ne kt, ne yle almay fazla seven, ne de sevmeyen insanlardan olumu bir toplumun geliip geliemeyecei, bu da bir yana varln srdrp srdremeyecei konusunu ele alalm. imdi, ykselecek itirazlar grr gibiyiz: "Efendim, herkesin geimi salanr ve insanlarn ekmeklerini bulmak iin alma zorunluluklar ortadan kaldrlrsa, hi kimse almak istemeyecektir. alma zorunlu olmaynca herkes bu klfeti bir bakasnn zerine ykmann yolunu arayacaktr". Bunun, zerinde yeterince dnlmemi bir itiraz olduunu belirtmek zorundayz: nk burada gzden karlan ey, sorunun btnyle bir kyaslamaya indirgenmi olmasdr. Sylemek istediimiz ey udur: cretli emek gnll almaya gre daha verimli sonular salyorsa eer, nasl oluyor da gnll alma gnmzde de cret karl almann yan banda bir gerek olarak varln srdrebilmektedir? zerinde dikkatle durulmas gereken bir sorudur bu; ne var ki, daha az nemli ve daha az karmak olan mspet bilimlerle ilgili konularda bir hkm bildirmeden nce olgular arasndaki karlkl ilikiler dikkatle incelenir, her olgu tek tek btn ynleriyle aratrlrken, burada insanlar sradan herhangi bir olguyu yeterli grmekte, rnein Amerika'daki bir komnist topluluun urad baarszlk, bu baarszl yaratan nedenler yeterince ett edilmeden, komnizmin baarszl gibi genel bir yargda bulunma acelecilii, ftursuzluu sergilenebilmektedir. Bu tr bir davran ve ruh hali daha ok, kar tarafn avukatn baka karlarn ya da grlerin temsilcisi olarak deil de, yalnzca cokulu bir sylev yarmas iinde bulunduu kii olarak gren bir avukatn tutum ve davranlarna benzemektedir. Kar

taraf "oturtacak", itiraz mahiyetinde baarl bir yant bulduu zaman, iin znde hakl olup olmadna bakmadan bu baarl yant "yaptrma" telan sergileyen bir tutumdur bu. Politik ekonominin temelini oluturan konular -yani toplumun en az g harcayarak en ok sayda yararl sonular elde edebilecei koullar- incelemenin yava ilerlemesinin nedeni budur ite. nsanlar kendilerini ya genel dorular yinelemekle, ya da temel sorunlar susarak geitirmekle snrlyorlar. Bu dnsel hafiflik yle arpc sonular verebiliyor ki, kapitalist politik ekonomi savunucular arasnda, savunduklar bilimin kurucularnca konulmu a kalma korkusunun insanlar retici almaya zorlayacak en etkili ara olduu gibi bir aksiyom zerinde bile, olaylarn, olgularn etkisiyle kukularn belirtenlere rastlanabiliyor. Bugne dek hep burun kvrdklar, kmsedikleri retimde kolektiflik esinin -hep birlikte, topluca almann- i karl alnacak cretten daha motive edici olabileceini utangaa da olsa syleyebiliyorlar. cretli emein dk dzeyli oluu, gnmzde hem tarmda hem de sanayide harcanan byk insan gc, paylarna den almay bakasnn srtna ykan asalaklarn saylarnn hzla art, retimde hayat olmadn gitgide daha ak biimde ortaya koymakta ve btn bu gelimeler de "klasik okul" yanls ekonomistleri bile derin derin dndrmektedir. Bunlardan kiminin, dnce sistemlerini yalnzca ar kazan ya da cret gdsyle hareket eden hayali kiiler zerine kurmakla hata etmi olup olmadklarn dnmeye baladklar grlyor. Bu "dalaletin niversiteye, hatta zaman zaman inanm politik ekonomistlerin yaptlarna bile szdna tank olunuyor. Ama btn bu gelimeler, pek ok sosyalist

reformcunun emek karlnda bireysel dllendirme, yaplan alma karl cret deme yanda olarak kalmalarna ve bunlarn eski kalelerini -cretli emek kalesini- savunmay srdrmelerine engel olmuyor. Oysa ayn anda bu kalenin asl savunucular her gn kalelerinin bir mevzisinden geri ekiliyor, bir tan kar tarafa teslim ediyor. Sonu olarak bu baylar, eer tepesinde alk korkusunun klc sallanmazsa halkn almayacandan korkuyorlar. Bizim kuan yaam sresi iinde -hem de iki kez- bu korkunun dile getirildiine tank olmadk m biz? lki Amerikan kle sahipleri tarafndan zencilerin zgrlklerine kavumalar ngnnde, ikincisi de Rus pomeikler tarafndan kyllerin zgrlemeleri ngnnde dile getirilmiti. "Zencinin srtndan krbac eksik edersen asla almaz!" diyordu Amerikan kle sahibi; "Gzn zerinden bir an ayr, hemen kaytarr kyl teresi!" diyordu Rus pomeik. Fransz soylularnn 1789'da syledikleri eski bir arkdr bu; Ortaa feodal beylerinin syledikleri eski bir arkdr; dnya kadar eski bir arkdr (firavunlar da ayn arky sylyorlard); iler insanlarn kar karya olduklar bir haksz dzeni sarsacak ekilde gelimeye balad m hep bu arky dinledi insanolu. Ve her seferinde de gereklik gz kamatrc biimde yalanlad bu arky. 1792 ylnda, zgrleen kyller yle bir altlar ki, atalar byle bir almay ne grm, ne duymulard, ne.de tasavvur edebilirlerdi! zgrleen zenciler de yle... Kck bir toprak parasna kavuan zenci de babalarnn hi bilmedii bir alma iine girmitir. Rus kyls ise topraa (zgrle) kavutuu 5 Mart 1861 gnyle Kutsal Cuma (23 Nisan -Paskalya-) arasn "zgrln Balay" dnemi ilan etmi, ardndan da zgrlkten ald gle mthi bir ekilde almaya balamtr. Kimin topra yetersizse daha bir "kudurmua" almtr. Klelik arks bir tek kle sahipleri iin geerli hale gelmitir; eski klelerse, o

arknn bedelini de, ne iin sylendiini de ok iyi biliyorlar. Kald ki, cretli ii eer iini yarm yamalak yapyorsa, gerekten ar aba isteyen, gerekten retici-yaratc olan almann, yalnzca, gsterecei aba orannda refaha kavuacan gren insanlardan beklenebileceini ekonomistler retmemiler miydi bize? zel mlkiyete vgler dzen btn arklar hep bu aksiyoma dayanmazlar m? Gerekten de, mlkiyetin erdemlerini sayp dkme amac gden ekonomistler bize bataklk ya da talk bir arazinin, mlk sahibinin aln teriyle sulandnda nasl bereketli rnle kapland rneini verdikleri zaman, gerekte yukardaki grlerine ters bir gr ne srm olmuyorlar m? Emekte ekonomi salamann yolunun, reticinin retim aralarna sahip olmasndan getiini -hakl olarak- sylerken, gerekte emein ancak insann zgrce alt, alaca ii belli lde kendisinin saptad, zerinde gzleyen, denetleyen baklarn olmad ve son olarak almasnn sonularndan birtakm asalaklarn deil, bizzat kendisinin ve kendisi gibi emekilerin yararlanacan bilmesi durumunda en verimli olacan kantlam olmuyorlar m? Szlerinden kan tek sonu budur ve bizim bu sonuca herhangi bir itirazmz yoktur. retim aralarndaki mlkiyet biimi konusuna gelince, zel mlkiyet yanls ekonomistlerin grne gre, bu konuya getirilecek en iyi zm, topra ileyeni emeinin rnlerinden yararlandrmak ve onun alma koullarn iyiletirmektir. Ancak, zel mlkiyetin btn teki mlkiyet biimlerinden daha stn olduunu kantlayabilmek iin, ekonomistlerin bize toprakta ortak mlkiyet ve ortak almann hibir zaman zel mlkiyette olduu denli bol ve

bereketli rn salamayacan gstermeleri gerekir. Gereklikte bu byle deildir; yaanan deneyler tersini gsteriyor. svire... Vaud Kantonu... K... Herkes topluluun ortak mlkiyetinde olan koruya aa kesmeye gitmi. Bu "emek bayramlar" insanlarn almaya kar en cokulu, en hevesli olduklar zamanlardr. Hibir cret karl alma, hibir zel mlk sahibinin gsterecei aba bu cokulu almayla kyas bile kabul etmez. Ya da bir Rus kyn alalm: Herkes topluluun ortak mal olan ya da mirden(1) kiraladklar meraya ot bimeye gitmi. Ortak bir ama uruna alan insanlarn neler yapabileceini burada grrsnz ite. Herkes bir dierinin nndeki otlar da biecek genilikte savurur trpann, kadnlar biilen otlar bek yapmak iin arkadan onlara yetimeye alr. Tek tek alm olsalar birka gnde yapamayacaklar iin birka saat iinde yaplp bitirildii gerek bir emek lenidir bu. Tek bana ot bien bir mlk sahibi grnts bunun yannda ne kadar hazin, zavall bir grnt olarak kalr! Ve nihayet, Amerikan izcilerinden, svire, Almanya, Rusya kylerinden, elde ettikleri rn ya da paray kimsenin araclna gerek duymadan hemen aralarnda blen Rus ta, dlger, tamac, balk artellerinden yzlerce baka rnek gsterebiliriz. Gebelerin ortak av almalar ve ky topluluk iletmelerinin yzlerce baarl giriimleri de yine bu konuda gsterilebilecek rnekler arasndadr. Bunlarn tmnde ayn eyi, ortak almann cret karl almaya ya da mlk sahibinin tek bana almasna gre tartmasz stnln grrz.

almaya kar en iyi tevik unsuru her zaman refah, yani insann fiziksel, ahlaki ve kltrel gereksinimlerini gidermesi ve bunun gvence altnda bulunduundan emin olmas olmutur. cretle alan bir ii retmesi iin zorunlu olduu eyi retirken, zgr ii, gsterdii aba lsnde hem kendinin hem de bakalarnn yararland gnencin ve lksn arttn grdnde akln ve enerjisini daha byk lde katar yapt ie ve sonuta da elde ettii ey cretli iininkiyle karlatrlamayacak lde fazla olur. Biri kendini sonsuza dek bir mecburiyetin mahkmu olarak grrken, br gelecekte kavuaca bo zaman ve onunla birlikte gelecek hazlar tasarlar, onlar iin alr. in btn gizi buradadr. Klelie, beylie, cretli emee dayal toplumlardan farkl olarak kendine ortak gnen ve herkesin hayatn tm olanaklarndan yararlanmas hedefini koyan bir toplumun, ortak ve gnll alma yoluyla ok daha iyi, kaliteli, bol rne kavumasnn nedeni de budur.

II
Gnmzde, olana olan herkes yaam iin zorunlu olan almay bir bakasnn srtna ykmann yoluna bakmaktadr; o bakmdan da pek ok tuzu kuru insan bunun sonsuza dek byle devam edeceini dnmektedir. Zorunlu emein en zorunlu olan kol gcyle gerekletirilenidir. Kim olursak olalm: ster sanat, ister

bilgin, hibirimiz el emeiyle elde edilmi nesneler olmakszn yapamayz: Ekmek, giysi, yol, vapur, aydnlatma, snma vb. Bu da bir yana, zevkimiz, haz duyumuz ne denli yksek bir sanatsallk ya da ok incelmi, szlm metafizik bir karakter tarsa tasn, bunlarn tmnn temelinde yatan ey kol gc, el emeidir. te bu emekten, yaamn temelini oluturan bu emekten kurtulmaya alr herkes. Tmyle anlalabilir bir ey bu; zamanmzda tam da byle olmal. Kol gcyle almak demek, gnde on-on iki saat salksz bir ilie kapanmak ve on yl, otuz yl, yaam boyu ayn ie mahkm olmak demektir. be kuruluk kt bir cretle yetinmek, yarnndan emin olmamak, isizlie, bundan da sk olarak yoksullua ve en sk olarak hastane kelerinde lp gitmeye mahkm olmak demektir. Ve btn bunlar bir insann krk yl ya da daha fazla kendinin ya da ocuklarnn deil, bakalarnn beslenmesi, giyinmesi, eitim grmesi, elenmesi iin almasnn zerine oluyor! Bu, yaam boyunca insanlarn gznde aa dzeyden biri olmann damgasn tamak, bu da bir yana, insann kendisinin de kendisini bakalarndan aa dzeyde grmesi demektir; nk beyler, zadeganlar iki masalarnda kol iisinin "plesi nasrl eller"i zerine ne kadar vc eyler sylerlerse sylesinler, her zaman onu bir bilginden, yazardan, ressamdan daha aa dzeyde grrler. Aslnda on saat bir ilie kapanp alan bir insann kendini bilim ve sanattan haz duyabilecek donanmlarla zenginletirmesi mmkn deildir; bu da bir yana bunlar deerlendirebilecek, bunlardan anlayabilecek eitimden geebilmesi de mmkn deildir; bu nedenle de, ister istemez, ayrcalkllarn masalarnn altna den krntlarla yetersinmek zorunda kalacaktr.

Kol emeinin, bu koullarda kaderin bir laneti olarak grlmesinden daha doal ne olabilir? O bakmdan her insann, kendini ya da oluk ocuunu hor grlenler arasndan kurtarmay, kendini "bamsz" bir konuma getirmeyi, baka bir ifadeyle, kendisinin bakalar .hesabna yaamay dlemesini doal buluyoruz. Snflar var olduka, yani kol emeine mahkm insanlarn yan banda byle bir alma zorunluluu olmayan, kendilerine "fikir iisi" adn veren insanlar -kara ellilerle ak elliler- var olduka bu durum bylece srp gidecektir. Gerekten de, beikten mezara dek yoksulluk, yoksunluk ve yarnna gvensizlik iinde yaayacan nceden bilen bir ii iin bu insan krelten, ktletiren almann ne gibi bir ilgin yan olabilir? Her sabah muazzam bir ii kitlesinin yeniden o hazin ilerinin bana getiklerini grnce, insan ister istemez onlardaki irade gcne, ilerine duyduklar inanca, kurulmu bir makine gibi her gn yoksul bir yaam srdrme alkanlklarna ap kalyor. Bu yle bir yaam ki, ne yarnlara umut var, ne kendisi, ne de hatta -hi deilse- ocuklar iin dnen insanlar arasna girebilme umudu var... kendisi bir yana bari ocuklar doann nimetlerinden yararlanabilseler, bir avu aznln yararland bilimin, sanatn gzelliklerinden, zenginliklerinden yararlanabilseler! te zellikle de kol ve kafa ii arasndaki ayrma bir son verebilmek iin cretli emee son verilmesinden yanayz biz. Bir toplumsal devrimi bunun iin istiyoruz. almak ancak o zaman kaderin bir laneti olmaktan kp olmas gereken ey -insann tm yeteneklerinin zgr tezahrolacak!

Nitelikli iin ancak sopa glgesi ya da cretini yitirme korkusu altnda karlabileceine ilikin u eski ve deimsiz masal ciddiye alp ona ciddi eletiri yneltmek bile gerekmez! Gnmz sanayisinin insan gcn nasl hoyrata tkettiini grmek iin herhangi bir fabrikaya bakn, yeter: Tek tk de olsa grmeye baladmz rnek fabrikalara deil, her yerde rastladmz trden, sradan bir fabrikaya! Akl mantk ltlerine az buuk uyularak kurulmu bir fabrikada, patrona -yle ok da deil, yalnzca birka kpek daha fazla kazan salamak iin-gzelim insan emeinin insafszca tketildii yzden fazla fabrikada retilen i retilebilir. te, karmda yirmi-yirmi be yalarnda bir delikanl. Bir sraya oturmu, iki bklm durumda, nndeki tezghta dnen masuralardaki iplik ularn bir sihirbaz hzyla birbirine ulayabilmek iin ba ve tm bedeni tir tir titriyor... Nottingam'daki byke bir dantel fabrikasnda grdm bu manzara karsnda nasl sarsldm hi unutamyorum. Gencecik insan yaamlar ne uruna snp gidiyor? Gen, gl bir beden ne uruna bu utan verici duruma dyor? Kendilerinden sonra nasl bir soy brakacak, bu avurtlar gm, tir tir titreyen, yar hayal-yar gerek insanlar? Ama... "onlarn saylar o kadar fazla deil fabrikamda... stelik her biri bana gnlk net yirmi kpek kazan salyor... ayrca onlar ocukluklarndan beri bu ii yaptklar iin..." vb. Bu da patronun verdii yant. Baka yerlerde, rnein Londra'da, "Biz ulusal emein savunucusuyuz" aklamalaryla yurtseverlik smrsnn de yapld byk bir kibrit fabrikasnda, bir salondan

tekine balarnn zerindeki tepsilerde kibrit p tadklar iin on yedi yanda kel olmu kzlar grdm. Oysa ok basit bir makine bu pleri onlarn nndeki masaya getirebilirdi. Ama... "niteliksiz kadn emei o kadar ucuz ki! Makineye ne gerek var burada! Hem bu kzlar alamaz hale geldiklerinde yerlerine yenilerini bulmak yle kolay ki! Sokaklar isiz kzlarla dolu!" New Castie-Brighton'da bir zengin evinin merdivenlerinde, souk bir k gecesinde kucanda gazete paketiyle uyuyakalm kk bir ocuk grrsnz. zerindeki yrtk prtk giysiler sulusepken yaan kardan vck amur iinde. New Castle sokaklarnda yalnayak bu ocuk. Ama... "ocuk emei yle ucuz ki! ki dzine gazete satsa bana bir iling (elli kpek) getiriyor o ocuk, sekiz kpek de kendisi kazanyor! Onun ailesi iin sekiz kpek de gelirden saylr!" Yararl bir sanat renmek iin okula gidecek yerde, sekiz kpek! Ya da baka bir rnek: Salkl, gl kuvvetli bir adam! siz... onun emei kimseye gerekli deil. Oysa dal gibi kz sararp solmu... Bir kuma fabrikasnn apreleme blmnde alyor... Rus hamam kadar scak olan bu blmde kumalar elyaf sk, yeri salam, dolgun kuma olarak satlmak zere kimyasal ilemden geirilip kalnlatrlyor... Olu ise bir teneke kutuyla boyaclk yapyor. ok basit bir makine bu i ondan kat kat daha gzel ve belki yz kat daha abuk yapabilecekken... Her yerde ayn durum... San Fransisco'dan Moskova'ya, Napoli'den Stokholm'e kadar her yerde yararsz, gereksiz, sama sapan iler iin gzelim insanlarn hoyrata tketilii... amz sanayiinin ayrt edici zellii olmu

bu... ok daha byk bir istihdam kayna olan ticaretten hi sz etmiyoruz daha. Zaten u politik ekonomi szcnde ne ac bir istihza tnlay var! Politik ekonomi: Yani, cretli emek sisteminde insan gcnn yararszca tketiliinin bilimi! Daha bitmedi. Herhangi bir eli yz dzgn fabrikann mdryle konuun. Gnmzde kendini cokuyla iine verecek, eli uz, enerjik ii bulmann ne kadar zor olduundan sz edip i paralayc bir ekilde gzya dkecektir. Ve yine gzyalar iinde yle srdrecektir szlerini: "Vallahi, her pazartesi gn gelip bizden i isteyen yirmi otuz kii arasnda byle bir kii bile ksa, bu aralar ii saymz azaltma politikas uygulamamza karn kesinlikle ie alrdk kendisini! inin bylesi ilk bakta belli eder kendisini; her yerde kolayca i bulur; daha sonra da gereksiz iiler... ne bileyim, yal, yeteneksiz falan iiler arasndan kolayca syrlr, sivrilirdi!" Bylece iini kaybeden ii, yarn kendisiyle ayn duruma decek yzlerce bakalaryla birlikte, yalnzca acil sipariler srasnda ya da grevcilerin direnilerini krmak gerektiinde kendilerine bavurulan, sermayenin o muazzam yedek ordusunun, "isiz iiler"in saflarn sklatracaktr. Ya da ikinci dereceden, koullar kt fabrikalarn evresindeki yal, dk vasfl ii ynlar arasna katlacaktr. Bunlar, yasal ya da yasad btn yollara bavurarak ii cretlerini en dk dzeyde tutan ve buna ek olarak da zellikle de uzak lkelerdeki mterilerini kandran ve maliyetlerini bu yollarla zar zor karlayabilen fabrikalardr. ngiliz fabrikalarnda alan iilerle konutuunuzda, iilerin hibir zaman retebilecekleri kadarn retmeme

eklinde bir kural zerinde anlama iinde olduklarn grrsnz. Daha ie girerken kdemli arkadalarnn bu yoldaki dne uymayan iinin bana ok tatsz eyler gelebilir. Aslnda iiler bu tutumlarnda hakldrlar, nk iverenin vaazlarna kanp da acil bir siparii yerine getirmek iin vb. daha canla bala altklarnda, bu enerjik alma daha sonra kendilerinden srekli olarak istenir, cretlerin saptanmasnda retilmesi istenen en dk norm olarak bu alma kabul edilir. Bu nedenle de on fabrikann dokuzunda iiler hibir zaman retebilecekleri kadar retmezler, retici glerinin tmn kullanmazlar. -Baz sanayi dallarnda iiler rettikleri maln fiyatnn belli bir deerin altna dmemesi iin retimi snrl tutarlar; bunun zerine fabrikadan fabrikaya bir tr parola gibi u sz yaylmaya balar: "Go canny" ("Aheste aheste", "Acele etmeden")! "Kt crete kt i!" cretli emek, kle emeidir, zorunlu emektir, dolaysyla da verebileceinin tmn veremez, vermesi de beklenemez. retici emekten yararlanabilmenin en iyi yolunun cret olduu masalna, maskaralna bir son vermek gerek artk. Eer bugn sanayi, dedelerimizin dnemine gre yz kat daha fazla rn veriyorsa, bunu geen yzyln sonlarnda fizik ve kimyada kaydedilen hzl baarlara borluyuz; yoksa bu sonuca kapitalist cretli emek sistemi sayesinde deil, ona ramen ulalmtr.

III
Konuyla ciddi olarak uraan hi kimse komnizmin stnlklerini yadsyamaz; tabii bu eer tmyle zgr bir komnizm, yani anarik komnizm olursa. Kabul edilecektir ki, karl para olarak denen -bu para isterse "ii eki" biimini alm olsun- ve devlet ynetimindeki ii birliklerinde retilen emek, her eye karn cretli emek olacak ve cretli emein tm eksikliklerini tayacaktr. Yine kabul edilecektir ki, bu olgu eninde sonunda -retim aralar toplumsallatrlm olsa bileyaamn tm alanlarna olumsuz yansyacaktr. Ve son olarak, kabul edilecektir ki, her ynde deiimler gerekletirilip de bu deiimlerden btn ocuklar yararlandnda, uygar toplumlarda var olan alma alkanlna, iini seebilme ve deitirebilme zgrlyle, birbirine eit insanlarn ortak yarar iin hep birlikte almalar zgrl gibi alabildiine ekici alma koullan da eklendiinde, komnist toplum asla retici g eksiklii duymayacak ve mevcut retici gler topran verimliliini hzla iki- kat artrp, sanayiye mthi bir ivme kazandracaktr. Bu konuda kartlarmz da bizimle hemfikirler; tek itirazlar "tembel aznlk". "Bunlar almay keyif haline getiren btn olumlu koullara karn ya hi almak istemeyecekler ya da ilerini yanl, batan savma yapacaklardr. Bugnk koullarda ise alk tehlikesi en inat tembelleri bile bakalarndan geri kalmamak iin aba gstermeye yneltiyor; iine vaktinde gelmeyen bir ii hemen iini kaybediyor. Ne var ki bir korkak btn orduyu bozar, hesab, birka disiplinsiz, tembellikte inat ii btn teki iilerde disiplinsizlik ve fke yaratacak, bu

da alma ortamn berbat edecektir. Sonuta da, bu tipten insanlar daha batan yok edecek olan zorunlu emek sistemine dnmek gerekecektir. Bylece de, iinin zsaygsn incitmeden onun zerinde bask oluturacak tek yntem, retilen ie gre uygulanacak dllendirme yntemi olacaktr. Btn br yntemler, egemenlerin, ynetimin, resmi makamlarn srekli mdahalesini gerektirecek, bu da doal olarak zgr insan zerinde ksa srede katlanlmaz bir bask oluturarak bkknlk yaratacaktr." Sanrz bize yneltilen itirazn arlk merkezini bu dnce oluturuyor. Okurun da grecei gibi, bu dnce de devletin, ceza yasalarnn, yarglarn, gardiyanlarn gerekliliini hakl gstermeye alan dncelerle ayn izgide yer alyor. "Kk bir aznlk olmalarna karn, toplu alma disiplinine uyum gstermeyen insanlar, (bize maliyetleri ok yksek de olsa ve bunlarn kendileri de akla gelecek-gelmeyecek, eski-yeni her trden yeni ktlklerin kayna da olsalar) devletin, resmi makamlarn, mahkemelerin, hapishanelerin varln zorunlu klyor." Devlet yandalarnn bize syledikleri, bu. Genel olarak makamlar, otoriteler konusunda verdiimiz yantla karlk verebiliriz bu gre: "Olabilecek bir ktlkten kanabilmek iin yle bir araca bavuruyorsunuz ki, bu aracn kendisi ok daha kt olduu gibi, olmasn nlemeye altnz trden ktlklerin, ktye kullanmalarn da kaynadr.

Unutmayn ki, zellikle de cretli emein varl, yani insanlarn yaamak iin iglerini satmaktan baka olanaklarnn bulunmay, bugn eksiklerini sizin de kabul etmeye baladnz ada kapitalist sistemi yaratan eydir. Yine, kartlarmza yant olmak zere, bu grlerinin var olan dzeni savunma anlamna geldiini de syleyebiliriz. ada cretli emek komnizmin birtakm kusurlarndan kurtulmak iin icat edilmedi. Tpk devletin, mlkiyetin kayna gibi cretli emein de kayna bambakadr. ne srdnz grlerin, devletin ve mlkiyetin gerekliliini hakl gstermeye alan grlerden daha fazla bir kymeti harbiyesi yoktur. Ama biz yine de bu itiraz ele alacaz ve ne kadar hakllk ierdiini irdeleyeceiz. lkin, zgr emek ilkesine dayal olarak kurulmu bir toplumda, ne srld gibi birtakm asalaklar trese bile bu toplum, otoritelerin ve cretli emein yardmna bavurmakszn bunlardan kurtulabilir. imdi ortak bir i grmek zere bir araya gelmi bir grup gnll ii dnelim; ilerinden biri dnda bu iiler tutkuyla, cokuyla alyorlar. Bu tek ii ise, iini kk gryor, sorumluluklarn yerine getirmiyor, ii asyor vb. yi de, bu iiler bu yzden gruplarn m datrlar? Kendilerine cezalar yadracak bir bakan m seerler? Yoksa Fransz Bilimler Akademisi'nin uygulad -daha sonra alacaklar crete esas olmak zere, oturumlara katlan yelere jeton datmak gibi- bir ynteme mi bavururlar? Hi kuku yok ki, bunlarn hibirini yapmaz, yalnzca hal ve hareketleri iin gidiini tehdit eder bir mahiyet alan arkadalarn yanlarna arr ve

"Hemerim," derler, "biz aslnda seninle seve seve alrdk, ama iine kar bu zensiz, ciddiyetsiz tutumun yollarmz ayryor. Git, kendine anlaabilecein, kendin gibi olan baka bir ii grubu bul!" Bu ylesine doal bir yntem ki, gnmzde de her yerde, btn sanayi kollarnda bu ynteme bavurulduu gibi bu yntem etkililik ynnden ceza, cret kesintisi, gzetim altnda tutmak vb. gibi yntemlerle yaryor, baarl bir ekilde yaryor. i iine tam zamannda geliyor olabilir, ancak eer kt alyorsa, iine kar zensizlii ya da baka kusurlaryla br arkadalarnn almalarn etkiliyorsa, onlarla kavga ediyorsa, iilerin bavurduklar yntem bu arkadalarn yanlarndan, gruplarndan, iliklerinden uzaklatrmaktr. alma hayat konusunda fazla bilgisi olmayan insanlar genellikle iyerlerinde nitelikli almay "her iten anlayan patronlar" ya da onlarn gzetmenleri salar sanrlar; gerekteyse, bir rnn bitmi saylabilmesi iin ok sayda iinin elinden gemesi gereken az ok karmak retim sreci olan fabrikalarda, alma ortamnn ve emein niteliini belirleyen iilerin kendileridir. zel kesim elindeki nitelikli ngiliz fabrikalarnda, rnein, Fransz zel sektr elindeki fabrikalara ya da devlet elindeki yine ngiliz fabrikalarna gre ok daha az sayda gzetmen bulunmasnn nedeni de budur. Toplumda belli ahlaksal normlarn korunmas nasl salanyorsa, burada da ayn ey oluyor. Genellikle sanld gibi polis, mahkeme vb. sayesinde deil, onlara ramen korunur toplumda ahlak. Bizden ok, ok nce yaam insanlarn deil miydi u gzel sz: "Bir toplumda ne kadar ok yasa olursa, o kadar ok su olur".

Ve bu yntem, yalnz sanayi kurulularnda deil, her yerde, her zaman geerlidir; stelik kapsam ylesine genitir ki, bir tek kitap kurtlar bu kapsamn boyutlar hakknda kuku belirtebilir. Birka baka kumpanyayla birlik oluturmu bir demiryolu kumpanyas sorumluluu yerine getirmez, kendine bal treni geciktirir ve yklerin istasyonlarda yatmasna neden olursa, br irketler derhal aralarndaki anlamay iptal etmekle tehdit ederler kendisini ve bu tehdit hemen her zaman etkili olur, yeterli olur. insanlar genelde yle dnme eilimindedirler: Efendim, ticari ilerde ykmllklerin yerine getirilmesi mahkeme korkusundandr... Hayr, gerek hi de byle deildir. Verdii sz yerine getirmeyen on ticaret erbabndan dokuzu iin mahkemeye dme tehlikesi yoktur. zellikle de canl ticaret merkezlerinden, rnein Londra'da, tek bir olayda mahkemeye bavurulmak zorunda kalnmas, tccarlarn byk ounluunun, kendilerini mahkemeye bavurmak zorunda brakan tccarla btn i ilikilerini kesmelerine neden olur. Bugn ayn ite birlikte alan iiler, tccarlar, demiryolu kumpanyalar arasnda geerli olabilen bu iliki, zgr emee dayal toplumda neden olanaksz olsun? Komnist toplum byk bir cesaretle yelerine yle bir koul ne srebilir: "Evlerimizden, maazalarmzdan, yollarmzdan, tama aralarmzdan, okullarmzdan, mzelerimizden vb. gle gle yararlann! Yalnz, bir koulumuz var: Yirmi yandan krk be ya da elli yana dek gnde drt ya da be saatinizi yaam hep birlikte yaratabilmemiz iin alma hayatna katmanz gerekiyor. Seim sizin: sterseniz mevcut alma gruplarndan birine katlan, isterseniz kendiniz yeni bir grup oluturun, tek ki

bu grup bizim zorunlu olarak kabul ettiimiz nesnelerin retimini stlensin. Geri kalan zamannza gelince, o zaman dilimi sizindir: Kiminle isterseniz birlein, hangi sanat, bilim iin istersiniz bir araya gelin, kendinizi hangi keyfe, zevke verirseniz verin. "Bizim sizden btn istediimiz, ylda bin iki yz ya da bin be yz saatinizi gda, giysi, konut ya da ulam arac, toplumsal hijyen vb. reten bir alma grubu iinde, bu almalara katlarak geirmenizdir, buna karlk da bu gruplarn rettikleri ya da daha nce retilmi olan btn bu eylerden yararlanacaksnz. Ama hangi nedenle olursa olsun toplumumuzdaki binlerce alma grubundan hibiri sizi arasna kabul etmek istemezse ya da sizin elinizden hibir yararl i gelmiyorsa ya da siz herhangi bir yararl i retmeye istekli deilseniz, o zaman herkesten ayr, tek banza yaarsnz ya da hastalarmzn yaad gibi, yani toplum hesabna yaarsnz. Eer size gereksindiiniz her eyi verebilecek kadar varlkl olursak, seve seve veririz; nk siz bir insansnz, dolaysyla da var olma hakkna sahipsiniz. Ama mademki kendinizi byle bir ayrks durum iine sokuyorsunuz ve yurttalarnzn bulunduu saflardan ayrlyorsunuz, bu durumun bizimle olan ilikilerinizi etkilemesi de son derece doaldr. Toplumumuzda size bir baka dnyadan -burjuva dnyasndan- gelmi bir insan gzyle baklacaktr; meer ki birileri sizde bir deha kefetmesin ve yaam iin sizin de yerine getirmeniz gereken ileri ve btn ahlaki sorumluluklarnz stlenmesin. "Ve nihayet btn bunlar hounuza gitmiyorsa, kendinize bir baka yer, baka arkadalar bulun, kafanza uygun yeni bir yaam yaratn. Bize gelince, biz sizin beenmediiniz bu yaam yeliyoruz." Saylar ok artar ve kendilerinden saknmak gerekirse komnist toplum asalaklara byle davranrd ite.

IV
Ama tmyle kii zgrlne dayal bir toplumda bylesi bir tehlike doabileceinden ok kukuluyuz biz. Baksanza, tembellii bunca tevik eden zel mlkiyet toplumunda bile, eer hasta deiller de bir yerlerde yatmyorlarsa ne kadar az tembel insan var!.

iler arasnda sk sk yle sylenir: Burjuva dediin isiz gsz takmndandr. Gerekte vardr tabii byleleri, ama istisnadr onlar. Aslnda her sanayi iletmesinde bir ya da birka ok alan burjuvaya rastlanabilir. Onlar ayrcalkl durumlarndan zerlerine fazla ar olmayan ileri, dahas en hafif ileri alma ve beslenme, temiz hava vb. gibi almann ypratc olmamasn salayc bir ortam elde etme asndan yararlanrlar. Ne var ki bunlar bizim istisnasz tm iilerin sahip olmasn istediimiz alma koullardr. Aslnda zenginler ayrcalkl konumlarndan yararlanp ou kez yararsz, hatta toplum iin zararl ilerle urarlar. mparatorlar, bakanlar, genel mdrler, fabrika mdrleri, tccarlar, bankerler vb. gnde birka saat az ya da ok tatsz bulduklar bir ile urarlar; ama bunlarn her biri ister istemez yapmak zorunda olduklar bu ii bo zamanlarna tercih ederler. Ve ou durumda bu iin toplum iin zararl bir i olmas, onlar iin daha az ypratc bir i olmas anlamna gelmiyor. unu sylemek istiyoruz: Eer burjuvazi feodal soyluluu alt edebilmise, eer bugne dek halk ynlarna hkmedebilmise, bunu (bilinli ya da bilinsiz) yrtt o zararl iini yapabilme enerjisine ve bylece ayrcalkl konumunu koruyabilmesine borludur. Burjuva dediin gerekten isiz gsz takm olsayd,

kaftanl, krmz topuklu feodaller gibi oktan yok olur giderdi ve bir snf olarak esamisi okunmazd. Kendisinden, son derece ho, hijyenik alma koullarnda gnde drt be saat yararl bir i retmesi istenen bugnk burjuva hi kukusuz bunu seve seve yapacak ve u anda kendisi yznden var olan korkun koullarda herhalde almak istemeyecektir. Pasteur ya da Tindal, sularn borularla gelip musluklardan akt bugnk temizlik koullarnda hi deilse bir be saat geirebilselerdi, herhalde bu alma ortamn bir kimya ya da bakteriyoloji laboratuvarnn alma ortamndan geri kalmayacak bir ortama dntrmenin yolunu, yntemleri bulabilirlerdi. Ya ok sayda ii tembellik ederse?.. Dorusu biz byle bir eyin ekonomi-politik ilimleriyle hayrsever derneklerinden baka kimsenin gndemini oluturabileceini dnmyoruz. Akl banda bir giriimciye byle bir eyden sz edecek olursanz, size eer iiler kafalarna tembellik etmeyi koymularsa, kendilerine kalan tek eyin btn fabrikalar kapatmak olduunu syleyecektir. Hibir sert nlemin, ispiyonculuk, ceza vb. hibir eyin hibir yarar olmaz. ngiltere'de baz kkrtclarn "go canny", yani "bu kadar crete bu kadar i... kn yrtmann lemi yok... en gzel alma fstki makam almadr... bozabilecein her eyi boz, berbat i kar" propagandas yapmas zerine ngiliz sanayicilerin nasl bir dehete kapldn bilenler bilir. Daha nce, iilerin doru drst almadklarn, dk ahlaki deerlere sahip olduklarn haykranlar, birdenbire "ama bu iinin demoralize edilmesidir... bu sanayimizin katledilmesidir!" diye barmaya baladlar. i eer ekonomistlerin dedii gibiyse, yani srekli olarak iini kaybedebilecei tehdidiyle gznn korkutulmas gereken

bir tembelse, bu "demoralizasyon" lakrds neyin nesi oluyor? Evet, demek ki, birtakm asalaklarn kabilecei olaslndan sz edildii zaman, yalnzca toplumun ok kk bir aznlndan sz edilmek istendiini anlayacaz. Ve bu kk aznlk iin caydrc yasalar karma gibi ilerle uramaya balamadan nce, bunun nedenlerinin ne olabilecei zerinde dnmek daha yerinde olmaz m? yi kt bir gzlem gc olan herkes fark etmitir ki, okulda kendisine tembel yaftas yaptrlan ocuk ou kez kendisine kt anlatlan eyi kt anlamtr. Bu bazen de yoksulluktan, kt beslenmeden kaynaklanan beyin anemisine baldr. Kimi ocuksa Latince, Yunanca derslerine kar tembeldir, buna karlk, rnein doal bilimlerde -zellikle de pratik olarak verildiinde- mthi alkandr. Matematie kar yeteneksiz olduu ne srlen bir kz, onun aritmetiin temel konularndan hangilerinde zorlandn kavrayp ona bunlar aklayabilen birinin eline dtnde snfnn en baarls olabilir. Bunu kendi deneyimlerime dayanarak sylyorum. i vardr, fabrikadaki iine kar zensizdir ama evinin nndeki bahede sabahn krnden gn batana dek alr; ak havadr, serbest almadr onu eken. Toz, nesnelerin kendi yerini bulamam paracklardr, diye bir sz vardr. Kendilerine tembel denen insanlarn yzde doksan iin de geerlidir bu bak as. Bunlar, kiilik yaplarna, yeteneklerine uygun yeri bulamam insanlardr. Byk insanlarn biyografilerini okuduumuzda aralarnda "tembel" olarak

nitelendirilenlerin hi de az olmadn grp amyor muyuz? Evet, asl yollarn bulana dek "tembel"dirler bunlar, ama bulduktan sonra, tam tersine, mthi alkandrlar. Darwin, Stephenson ve daha pek ok bakas bu "tembel"lerdendirler. Sk rastlanan bir baka tembel tr de, yaam boyunca nefret ede ede bir engelli inenin on sekizde birini ya da bir cep saatinin yzde birini yapmak zorunda olan insanlar arasnda grlr. Oysa ilerinden g fkran ve bir baka alanda alyor olsalar bu glerini aktma arzusuyla dolup taan insanlardr bunlar. Bu iilerin kimi kez, kendilerinin mr boyu nlerindeki tezgha mahkm olduklar, patronun keyif srmesi iin almak zorunda olduklar, oysa patrondan hi de daha aptal olmadklar, btn sularnn bir kkte deil de zavall bir ii kulbesinde domu olmak olduu dncesiyle fkeye kapldklar grlr. Ve son olarak, nemli bir "tembel" kesimi de, ekmeklerini kazanmak iin yapmak zorunda olduklar ii, zanaat doru drst bilmedikleri iin tembeldirler. Ellerinden kan iin mkemmel olmadn grrler, onu daha gzel yapabilmek iin iten bir aba, zen gsterirler, ancak gemite edindikleri kt yntemlerle, yanl yaklamlarla bunun asla mmkn olmayacan anlaynca, ilerinden nefret etmeye balarlar; baka bir yntemden, yaklamdan da haberleri olmad iin, ie yaramaz damgasn yiyip kalakalrlar. Pek ok ii ve talihsiz sanatnn durumu tam da byledir. Tersine, ocukluundan beri gzel piyano alan, gzel rende, kalem, fra ya da trp kullanan, elinden kan eylerin gzel olduunu duyumsayan kimse ne piyanosunu,

ne rendesini, ne de frasn brakr. Yapt iten haz duyar nk byle bir insana ii asla bktrc gelmez -tabii can kasya bu ileri yapmak zorunda braklmazsa.Bylece ulatmz nokta u olmuyor mu: Genel olarak tembellik diye nitelendirilen durum, zelde birbirinden ok farkl bir dizi nedenden kaynaklanmaktadr ve bu nedenler toplumun zararna eyler olacana, kolayca yarar kaynana dntrlebilir. Su konusunda da grld gibi, ya da genel olarak insan yeteneklerini ilgilendiren tm konularda tank olduumuz gibi, burada da birbiriyle ortak hibir yan olmayan birok olgu birbiri stne ylmaktadr. nsanlar "tembellik" ve "su" szcklerini ok rahat kullanyorlar; bunlarn nedenlerinin ne olabileceini anlamak, acaba asl cezalandrlmas gereken insanlar "tembellie" ya da "su"a tevik mi olmal, diye dnmek zahmetine katlanmadan hemen byle olduklarna hkmedilen kiileri cezalandrmay dnyorlar.(2) te bu yzden, zgr toplumda asalaklarn says artmaya balarsa, cezalandrc yntemlere bavurmadan nce bunun nedenleri aratrlr ve ortadan kaldrlmaya allr. Yukarda szn ettiimiz kanszlk rneini ele alalm. ocuun kafasna bilgi ymaya balamadan nce, ocua kan verin; bilgileri almakta zorlanmamas, zaman yitirmemesi iin nce onu glendirin, krsal alana ya da bir deniz kysna yollayn... Burda, ak havada balayn ona geometri retmeye; kitaplardan deil, en yakn kayaya olan uzakl onunla birlikte ln; iek toplayarak, balk tutarak doa tarihini retin; balk tutmakta kullanacanz sandal onunla birlikte yaparak fizii retin. ocuun kafasn bo laflarla, eski, l dillere ilikin bilgilerle bombardman etmeyin! ocuu "tembel" yapmayn!

Dzenli, tertipli olmayan ocuklara bu alkanl siz kazandrmaya almayn, brakn ocuklar birbirlerinden alsnlar bu alkanlklar; yaam okulundan alsnlar. Daha sonra bu ocuk bir laboratuvarda ya da bir ilikte almaya baladnda, pek ok aracn, gerecin kullanlaca bu dar alanlarda, ister istemez belli bir dzen iinde olmak gerektiini renecektir. Yeter ki siz dzenden, derslikteki sralarn ip gibi dizili olmasnn anlald, verilen karmakark derslerinse insan tam bir kaosa srkledii ve sonuta kimseye uyum, armoni duygularnn, dzenli, sistemli, metodik olma alkanlklarnn alanamad okullarnzla ocuu dzensiz biri yapmayn. Yoksa siz her birinin yetenekleri farkl farkl olan milyonlarca ocuk iin eitim bakanlklarnn toptan hazrladklar mfredat programlaryla bu ocuklarn, sradan insanlarn sradan insanlar iin yarattklar bir sisteme balanlmaya alldn grmyor musunuz? Nasl ki hapishaneleriniz bir su okuluysa, okullarnz da tembellik okulu sizin. Okullarnz zgr kln, btn bilimsel aamalar yok edin, eitim iinde gnlllere bavurun; ve btn bunlar, tembellii mevcut dzenin parmaklklar arasna kapatmaktan baka bir ie yaramayacak olan, tembellik kart yasalar karmadan nce yapn. Bir inenin belli bir blmn yapmaya mahkm ettiiniz ve bylece tezgh banda nce yeise, ardndan derin bir nefrete kaplmasna yol atnz iiye toprak ileme, aa kesme, denizde frtnaya kar savama, lokomotifin kumanda panosu nnde mesafeleri yutma

ans tanyn. mr boyuncu vida ucu sivrilten, ineye delik an bir makineye gzlerini dikip bakmak zorunda brakarak onu tembel yapmayn! Tembellii-tembelleri yaratan nedenleri yok edin nce. Bunu yaptnzda, almadan, zellikle de zgr almadan nefret eden insan kalmayacan ve ne karacanz tepeleyici yasalara, ne de iinin bann zerine alk klcn kaldracak olan crete gerek kalmayacan greceksiniz.

1 (Eskiden Rusya'da) Ky toplumu, btn ky halk (ev.). 2 Bu konuda bizim hapishaneler zerine kaleme aldmz brore baklabilir ("Les Prisons", Paris, 1889).

KOLEKTVST TOPLUMDA CRETL EMEK

I
Bize kalrsa, toplumu yeniden yaplandrma planlarnda kolektivistler iki yanl yapyorlar: Hem kapitalizmi yok etmek istiyorlar, hem de bu sistemin yapta niteliindeki iki kuruma; temsili ynetime ve cretli emee sahip kyorlar.

u temsili ynetim dedikleri ey zerinde sk sk konumamz gerekmitir. Dorusu, akl banda insanlarn -ki kolektivist partide hayli var byleleri- bize tarihin Fransa'dan, ngiltere'den, Almanya'dan, svire'den, Birleik Devletler'den verdii onca derse karn nasl olup da hl ulusal parlamentolardan ve kent parlamentolarndan yana olabildiklerini bir trl anlayamyoruz. Her yerde parlamentarizmin bir k iinde olduunu ve her yerde sistemin eletiri bombardmanna tutulduunu gryoruz oysa. Yalnzca sistemin uygulamasna da ynelik deil stelik bu eletiriler, dorudan doruya temel ilkelerine ynelik. Bu durumda sosyalist devrimcilerin lme mahkm edilmi bir ynetim biimini savunmay srdrmelerine amazsnz da ne yaparsnz? Burjuvazinin bir yandan monarizme kar koyabilmek iin, bir yandan da ii snf zerindeki egemenliini

geniletmek ve glendirmek iin gelitirdii bir sistem olan parlamentarizm, tarihte daha ok burjuva egemenliine zg bir siyasal ynetim biimi olarak bilinir. Bu sistemin savunucular, parlamentonun ulusu ya da kent meclisinin kenti temsil ettiini hibir zaman ciddi olarak savunmamlardr; nk bunlarn en akll olanlar ok iyi bilirler ki, bu olanakszdr. Temsili ynetim, burjuvazi iin kral egemenliinin saldrlarna kar bir baraj grevi grmtr, ama asla halka zgrlk falan vermemitir. Ama zaman iinde halk kendi karlarnn bilincine vardka ve karlar bydke ve eitlendike, sistem elverisiz olmaya balamtr. Tm lkelerde demokratlarn sistemde birtakm dzeltiler yapma abas iine girmelerinin nedeni de budur: svire'de yasalarn tm halkn oyuna sunulmas (referandum) denemesi yaplyor ve bunun da bir ie yaramad grlyor; Belika'da oranl temsilden ya da aznln temsilinden sz ediliyor; baka baz yerlerde de deiik parlamento topyalar aranyor; aranlan ey, bulunmas olanaksz bir ey oysa. Zaten sonunda yanl bir yolda olduklarn da itiraf ediyorlar; bylece temsili ynetime kar inanc gitgide daha ok sarslyor halkn. cretli emekle ilgili olarak da ayn eyler oluyor. zel mlkiyetin yok edilmesinin gereklilii ve retim aralar zerinde kolektif mlkiyetin zorunluluunu akladktan sonra, hangi biim altnda olursa olsun cretli emek sisteminin devamndan yana olabilmek mmkn mdr? i ekleri savunusuyla kolektivistlerin yaptklar tam da budur ite. Yzyln balarnda ingiliz sosyalistlerinin (Robert Owen) sistem iin nerdiklerinde anlalmaz bir yan yok:

Onlar emei sermaye ile bartrmak istiyorlar ve zor yoluyla kapitalist mlkiyete mdahaleyi kesinlikle reddediyorlard. Bu dnceleri daha sonra Proudhon'un benimsemesinde de anlalmaz bir yan yok: Onun karlkl kredi sistemiyle yapmaya alt ey, aslnda nefret ettii, ama devlete kar bireyin gvencesi olarak grd zel mlkiyet koullarnda sermayeyi daha az zararl hale getirmekti. i eklerini burjuva ekonomistlerinin de u ya da bu biimde kabul etmelerini anlayabiliyoruz: inin cretini ek biiminde mi, imparatorluk armasn tayan parayla m, yoksa cumhuriyet armasn tayan parayla m alaca onlar iin hi fark etmez. Onlar iin nemli olan zel mlkiyeti pogromdan kurtarmak, evlerinin, fabrikalarnn, topraklarnn yamalanmasn nlemektir. Bunun iin de ii eklerinden daha uygun bir ara olamazd herhalde. Tek ki bu ekler kymetli eylerle deitirilebilsin: Her ev sahibi kirasnn ekle denmesini kabul eder. Evler, toprak ve fabrikalar zel mlk sahiplerinin elinde olduka, ii onlara toprak ve fabrikalarndan alabilmek ve evlerinde oturabilmek iin ister istemez u ya da bu biimde demede bulunacaktr. Ama "evler, tarlalar, fabrikalar zel mlkiyete konu olamaz, bunlar tm toplumun ortak maldr" saptamasn yaptktan sonra, ii ekleri -cretli emein bu yeni biimihl nasl savunulabilir, ite bunu anlayamyoruz.

II
imdi, emein karln demede Fransz, Alman, ngiliz ve talyan kolektivistlerince savunulan bu ynteme biraz daha yakndan bakalm.(1)

Sistem ileyii aa yukar yle: Herkes alyor... tarlada, fabrikada, okulda, hastanede vb. gnnn ka saat sreceini devlet saptyor. Toprak, fabrikalar, yollar vb. de hep devlete ait. Her ignnn sonunda o gnk almann karl ii eki ile deniyor: Bu ekin zerinde, rnein, "sekiz saatlik alma" diye yazyor. Bu ekle ii devlete ya da deiik korporasyonlara ait maazalardan istedii mal alyor. Bu ek, istenilirse, tpk para gibi bozulabiliyor da: Diyelim bir saatlik almaya et, on dakikaya kibrit, yarm saate ttn... gibi. Ksacas "Be kpeklik sabun istiyorum" yerine, kolektivist dzende "Be dakikalk sabun istiyorum" denilecek. Ayrca, kolektivistlerin ou, burjuva ekonomistleri (ve Marx) tarafndan yaplan "zel eitim gerektiren karmak i-basit i" ayrmn da kabul ediyorlar; karmak, yani profesyonel i iin, basit ie gre birka kat daha fazla deme yaplmasn savunuyorlar. Bylece, diyelim, doktorun bir saati, hastabakcnn ya da ta iisinin iki ya da saatine karlk gelecek. Kolektivist Grnlund aynen yle sylyor bu konuda: "Profesyonel, ya da kalifiye emek, basit emee gre birka kat daha deerli olacaktr", nk az ya da ok bir eitim gerektiren bir emektir bu(2). Baka baz kolektivistlerse, -rnein Fransz Marksistleribu ayrm kabul etmiyorlar ve "crette eitlik" ilkesini

savunuyorlar. Doktor, retmen, profesr, -ii eki eklinde- bir toprak kazcs ne alyorsa, onu alacak. Hastanede, hasta bakmyla geirilen sekiz saatin karl, toprakta ya da fabrikada sekiz saat almann karl ne kadarsa o kadar olacak. Kimileri bir adm daha geri gidiyorlar ve kt i, sala aykr i (rnein kanalizasyon iinde almak) gibi bir ayrm yapyorlar ve bu iin karlnn gzel ilerden daha yksek olmas gerektiini savunuyorlar. Kanalizasyon iinde bir saatlik almann karlnda bir profesrn iki saatlik almasna denen cret denmelidir, diyorlar. Baz kolektivistlerse gruplara, korporasyonlara dnk cretlendirme sistemini savunuyorlar. rnein bir elik dkm arteli yle diyecek: "Aln size 100 ton elik. Biz, yz ii, yz ignnde rettik bu elii. Bir ign 8 saat hesabyla 8 bin saatimizi ald bu i, baka bir deyile her ton elik 80 saate mal oldu." Bunun zerine devlet bu artele 8 bin saatlik ii eki verecek ve iiler fabrikada, kendi aralarnda, kendi ngrdkleri biimde blecekler bu 8 bin saatlik ii ekini. te yandan, yz kazmac, yirmi gnde 8 bin ton kmr kazp kard diyelim. Bylece bir ton kmr 2 saatte karlm oldu ve devlet bu kmr arteline, daha sonra kendi aralarnda, kendi bildikleri ekilde blmeleri iin 16 bin ii eki verdi. Bu arada kmr iileri, elikilerin bir ton eliin elde edilmesi iin 80 saat deil, yalnzca 60 saat altklarn syler ve bu durumu protesto ederlerse ya da doktor kendisinin bir saatine, hastabakcnn iki saatine karlk

deme yaplmasna itiraz ederse ie devlet el koyacak ve bu gr ayrln zmleyecek. Kolektivistlerin toplumsal bir devrimden sonra kurmak istedikleri sistemin z ksaca byle aklanabilir. Aklamalardan da anlalaca gibi, ilkelerinin zn, retim aralar zerinde kolektif mlkiyet, ve herkese retim iin harcad zamana gre (emeinin retkenliini de gz nnde bulundurarak) deme yaplmas oluturmaktadr. Kolektivistlerin yeledikleri siyasal yapya gelince, bu, parlamenterlerin belirli, zorunlu yetkilerle donatlmas eklinde bir deiiklie uratlm (mandat imperatif) parlamentarizm ve referandum -tm halkn katld ve herkesin evet ya da hayr diyerek dncesini belirttii (plebisit) oylamadr. Hemen belirtmeliyiz ki, bu bizce gerekletirilmesi olanaksz bir dzendir. Bir kez, kolektivistler hem retim aralar zerinden zel mlkiyetin kaldrlmas gibi devrimci bir yntemi benimsiyorlar, hem de retim aralar zerinde zel mlkiyetin sonucu olarak ortaya kan retim ve tketim rgtlenmesinde hibir deiiklie gitmeyerek reddettikleri eyi yeniden benimsemi oluyorlar. Hem devrimci bir ilkeye sahip kyorlar, hem de sahiplendikleri bu ilkenin kanlmaz olarak yarataca sonulara kaytsz kalyorlar. Baka her ey bir yana, bizatihi retim aralar (toprak, fabrikalar, yollar, sermaye vb.) zerinde zel mlkiyete son verme olgusunun toplumun yepyeni bir yola girmesiyle sonulanacan; bunun hem amalar, hem de aralar balamnda tm retimde tam bir tepetaklak oluu gerektireceini; topran,

makinelerin ve teki retim aralarnn kamunun mal saylmasyla, insanlar arasndaki btn gndelik ilikilerin derinden ve esasl bir ekilde deieceini unutuyorlar. "Artk zel mlkiyet yok!" diyeceksiniz, sonra da zel mlkiyetin gndelik yaamdaki tezahrlerini olduu gibi korumaya alacaksnz. "retimi komnist topluluk esaslarna gre dzenliyoruz; tarlalar, makineler, ara-gere demiryollar, limanlar, madenler vb. bugne dek retilmi olan her ey ortak olacak. Kimse bu ortaklktaki paylarna ilikin hibir sorun yaamayacak." Oysa, ertesi gn, olay emein karlnn denmesine gelip dayandnda, yeni bir makinenin retimine ya da bir maden ocann almasna kimin ne kadar katkda bulunduu konusunda tartma balayacaktr. Herkesin payna den saatler hesaplanacak, bu yetmeyecek i dakikalarn saylmasna gelecektir; burada da komunuzun, kazand dakikalarla sizin dakikalarnzdan daha m fazla alveri yaptn izleyeceksiniz. Fabrikann birinde bir ii ayn anda alt dokuma tezghna bakarken, bir baka fabrikada bir ii, diyelim, iki tezgha bakt iin, saatle bu iin llemeyeceini grp bu kez herkesin retimde harcad kas gc, sinirsel-zihinsel enerji hesaplamalarna girilecektir. Herkesin retimdeki paynn eksiksiz hesaplanabilmesi iin renimde geen yllar tek tek hesaba katlacak ve btn bunlar, retimde gemi yllar hi dikkate almayacanz akladktan sonra yapacaksnz.

uras kesindir ki, hibir toplum birbirine tmyle ters ve birbiriyle srekli olarak elien ilkeleri temel alarak bir yap kuramaz. Kendine byle bir rgtlenme modelini semi bir lke ya da topluluk, ok ksa bir sre sonra ya yeniden zel mlkiyeti benimsemek zorunda kalr, ya da komnizme dnr. Bylece, baz kolektivistlerin karmak i-basit i gibi bir ayrm savunduklarn grm bulunuyoruz. Bir mhendisin, mimarn ya da doktorun bir saati, demircinin, duvarcnn ya da hastabakcnn, diyelim, iki saatine karlk olmaldr; bunun dnda da renim srelerinin uzunluuna-ksalna gre btn zanaatlar iin ya da niteliksiz gndelik iler iin de benzeri ayrm gzetilmelidir.

Ne var ki, byle bir ayrm gzetmek demek, ada toplumlarda var olan eitsizlii olduu gibi korumak, buna gz yummak demek olacak ve iilerle kendilerinde onlar ynetme hakkn grenler arasna peinen bir izgi ekmekle sonulanacaktr. Bu, toplumu birbirinden apayr iki snfa; bilgi aristokrasisiyle, onlarn altnda yer alan elleri nasrllar snflarna blmek demek olacaktr; bu, toplumu biri tekine hizmet eden, onlarn beslenmelerini, giyinmelerini salayan, tekisiyse bylece elde ettii bo zamandan kendisini besleyen-giydirip kuatanlar zerinde egemenlik kurmay renmek iin yararlanan snflara blmek demek olacaktr. Bu da bir yana, ada burjuva toplumlarn en karakteristik zelliklerinden birini benimsemek demek, onun toplumsal devrim zerindeki otoritesini glendirmek demek olacaktr.

Bize bu konuda ne yant verileceini tahmin edebiliyoruz. cretlerdeki sralamann aklc nedenlerden kaynaklandn, nk mhendisin "igc"nn toplum asndan kazancnn igcnden daha deerli olduunu kantlayabilmek iin "bilimsel sosyalizm"den sz edecekler, burjuva ekonomistlerine ve Marx'a gndermeler yapacaklar. Aslnda bu ekonomistler bize, eer mhendise yirmi kat daha yksek cret deniyorsa bunun, mhendisin yetimesi iin yaplan zorunlu harcamalarn, kazmacnn yetimesi iin yaplan harcamalardan daha fazla oluundan kaynaklandn kantlamamak iin az m uratlar? te yandan Marx da, emek meta olduu srece el emeinin deiik trleri arasnda da ayn ayrmn mantken var olmas gerektiinden sz etmedi mi? Ricardo'nun deer kuramn benimsedikten ve bunun ardndan da metann, kendisinin retilmesi iin toplumsal olarak gerekli olan emekle belli bir oran iinde deitirilebileceini savunduktan sonra zaten gelecei yer kanlmaz olarak buras olacakt Mara'n(3)(4). Ama biz biliyoruz ki, bugn bir mhendis, bilgin ya da doktor, iiden on kat, yz kat ya da bir dokuma iisi kylden kat ve bir kibrit fabrikasndaki ii kzdan on kat daha yksek cret alyorsa, bu durum onlarn "retim bedeli"nin yksek oluundan deil, bilgi zerindeki tekelden ya da kapitalistin karnn byle gerektirmesinden kaynaklanmaktadr. Mhendis, bilgin ya da doktorun yapt, elindeki belli bir sermayeyi, -diplomaykullanmaktan, bundan yararlanmaktan baka bir ey deildir, tpk bir ilik sahibinin iliinden yararlanmas ya da soylu bir toprak sahibinin soyluluk unvanndan yararlanmas gibi.

altrd mhendise iisine gre yirmi kat daha yksek cret deyen fabrika sahibine gelince, "retim bedeli" gibi deerlendirmeler deil, ok basit bir hesapllktr onu byle davranmaya iten ey. Eer mhendis ona ylda otuz bin ruble kazandryorsa, o mhendise be bin ruble der: ileri sktracak ve kendisine cretlerden bin rublelik bir tasarruf salayacak iyi bir gzetmen bulursa, patron bu gzetmene seve seve ylda sekiz yz ruble der. Yani fazladan birka bin ruble kazanmak iin cebinden birka yz ruble kmasna raz olmak kapitalist yapnn temel zelliidir. Farkl el sanatlar arasndaki ayrm iin de ayn eyi syleyebiliriz. Durum byle olduuna gre igcnn deerini belirlemede "retim bedeli" gibi bir eyden nasl sz edebiliriz? Genlik yllarn nee iinde niversitede geiren biri hangi hakla on bir yandan beri yeraltndaki ocaklarda gn yz grmeden, doru drst beslenemeden yaayan bir kmr iisinin olundan on kat daha yksek cret alabilir? Ayn ekilde, bir dokumacnn kylden iki kat daha yksek cret almaya ne hakk vardr? Dokumacnn retimi iin yaplan harcamalar, kylnn retimi iin yaplan harcamalardan iki kat daha yksek deildir ki! Btn olay dokumacnn, Avrupa sanayiinin, bu adan geri kalm tarm lkelerine gre ulat elverili koullardan yararlanmasndan ibarettir. Zaten kimsenin bu retim bedeli denen eyi hesaplayabildii de grlm deildir. Bir asalan topluma maliyeti iiden daha yksekse, o zaman gl bir gndelikiyi bir zanaatkarla karlatrdmzda, (ii ocuklarnn lm skl, beslenme bozukluu, kanszlk vb. gibi) btn baka koullar da gz nne alndnda, gndeliki iinin topluma zanaatkara gre daha pahalya mal olduu gibi bir sonula karlarz.

Parisli bir kadn iinin gnde kazand elli kpek ya da Londral bir terzi kzn gnde kazand alt pens (yirmi drt kpek) ya da bir kylye gnde denen bir ruble iin bunlar "ii kadnn, terzi kzn ya da kylnn retim bedelleridir" denilebilir mi? ok iyi biliyoruz ki insanlar ou kez bunlardan da az cretle almak zorunda kalmaktadrlar; ve yine biliyoruz ki, bu durumun bylece srp gitmesinin nedeni, u drt drtlk toplumsal yapmzda, almakta olduklar on paralk cretleri de olmasa bu kzlarn alktan lp gidecek olmalardr. O bakmdan biz deiik cret basamaklarnn, vergiler, devlet korumas, kapitalist gasp, tekeller gibi bir dizi koulun yaratt karmak bir sonu olduunu dnyoruz: Buna ksaca devlet ve sermaye diyebiliriz. O nedenle de cret sralamasna ilikin kuramlarn, mevcut adaletsizlii hakl gstermek iin cretlerin saptanmasndan sonra yaratldn savunuyor ve ince hesaplara dayandrlan bu kuramlarn hibirini dikkate deer bulmuyoruz. Bize muhtemelen kolektivist cret skalasnn birka admlk da olsa ileri bir z tad sylenecektir. "Mebuslar ya da bakanlar bir iinin bir ylda kazanamadn bir gnde kazanacaklarna, bir grup iinin baka bir grup iiden iki kat yksek cret almas ok daha iyidir. Ne olursa olsun byle bir ey eitlik asndan ileri doru atlm bir adm demektir." Hayr efendim! Bu ileriye doru deil geriye doru bir admdr. Yeni toplumda da basit emekle profesyonel emek arasnda fark gzetmek demek, daha nce de sylediimiz gibi, hem devrimi kabul etmek, hem de u anda boyun ediimiz ama asla adaletli bulmadmz

kaba gereklii temel ilke olarak benimsemek demek olacaktr. Byle bir ey, 4 Austos 1789'da cilal cmlelerle feodal hukuku ortadan kaldrdn ilan edip, drt gn sonra, 8 Austos'ta, kylnn toprak beyleri tarafndan geri satn alnabileceini kabul ederek bu hukuka yeniden meruiyet kazandrmaya ve toprak beylerini Devrimin korumas altna almaya benzer bir davran olacaktr. Byle bir ey, kyllerin zgrle kavutuklar gn, topran pomeiklerin olduunu aklayan Rus hkmetinin davranna benzer bir davran olacaktr. Ya da bilinen bir baka rnei alalm. 1871 ylnda Paris Komn, barikatlar savunan iilere otuz su (yaklak elli kpek) verirken Konsey yelerine on be frank (yaklak elli ruble) deme karar aldnda bu karar demokratik eitliin yksek tezahr olarak alklanmt. Gerekteyse Komn'n yapt yalnzca memurla asker, ynetenle ynetilen arasndaki eski eitsizlii onaylamaktan ibaretti. Herhangi bir parlamento asndan pek yerinde olabilecek olan byle bir karar, Komn asndan kendi devrimci ilkelerine ihanet ve bu ilkelerin yere alnmas anlamndadr. Komn'n grevi, kendisini var eden savalara bir ii ailesinin bile geimini salamaktan uzak olan byle bir cret demek olmamalyd. Komn, kendisi iin canlarn ortaya koyarak savaan iilerin ve ailelerinin varlklarn srdrmeyi kendisi iin kutsal bir bor bilmeliydi. Gnmz toplumunda ii koca bir yl on para ile geirmek zorundayken, kendisine ylda otuz bin ruble denmesini uygun bulan bakanlar grnce; bir fabrikada gzetmene iilerin iki kat fazla deme yapldn

grnce; hatta bizzat iiler arasnda bile gnde on-on iki kpekten (kyl kz), -drt rubleye kadar uzanan farkllklar olduunu grnce ister istemez bir fke dalgasyla kabaryor yreimiz. "nsanlarn doutan edindikleri ayrcalklar gibi, eitimle edindikleri ayrcalklar yok olsun!" diye haykryoruz bu yzden. ilerin devrimci olmalarnn nedeni de zaten her trl ayrcala kar olmalar deil mi? Madem gnmz toplumundaki bu ayrcalklar bizi fkelendiriyor, varoluunu eitlik ilanyla balatan bir toplumda bunlara nasl katlanabiliriz? Devrim ruhuyla dolu bir toplumda farkl cretlendirme sisteminin yaayamayacan gren kimi kolektivistlerin alelacele herkese eit cret iarn ykseltmelerinin nedeni budur. Ne var ki, tpk bakalarnca nerilen basamakl cretlendirme sistemi gibi onlarn da crette eitlik sistemi dedikleri eyi gerekleemez bir topya olarak kalmaya mahkm edecek bir zorluk kyor burada karlarna. Btn toplumsal zenginliklere el koymu ve gemite bu zenginliklerin yaratlmasna ne lde katkda bulunmu olursa olsun herkesin bu zenginlikler zerinde hakk olduunu yksek sesle aklam bir toplum, emein karlnn -ister para, isterse ii eki- hangi grn altnda olursa olsun cretle denmesini kabul etmeyecektir.

IV
"Herkese emeine gre" diyor kolektivistler, baka bir anlatmla, herkese topluma katks, hizmeti kadar, diyorlar. Ve bizden bu ilkeyi, devrimin retim aralar zerinde ortak mlkiyeti salamasndan sonra yaama geirmemizi istiyorlar!

Toplumsal devrim gerekten byle bir ilkeye sahip ksayd, bu tutumuyla insanln sonraki gelimesi nne set ekmi ve gemi yzyllardan bize miras kalan devasa bir sorunu zmsz brakm olurdu. Aslnda, insanlarn ne kadar ok alyorlarsa o kadar az kazandklar bizimki gibi toplumlarda byle bir ilke ilk bakta hakkaniyetin, adaletin ifadesi gibi grnebilir. Gerekteyse gemi zamanlarn btn hakszlklarnn kutsanmasndan baka bir ey deildir bu. cretli emek de toplum yaamnda bu "herkese emeine gre" ilkesiyle birlikte var olmaya balam, sonra da bizi yava yava eitsizliin ve ada toplumlarda insan fke krizlerine sokan tm olumsuzluklarn batana ekmitir. nsanlarn topluma sunulan hizmeti lmeye ve bunu para ya da baka bir form altnda cretle demeye balamasyla ve herkesin kendi emei iin seve seve deyebilecei creti alacann aklanmasyla birlikte kapitalist toplumun tm tarihi (devletin de katksyla) nceden yazlp bitirildi. Btn bu tarih embriyon olarak bu temel ilkenin iindedir. Peki imdi biz yeniden bu k noktasna dnp grp geirdiimiz her eyi yeniden mi yaayacaz? Yksek

kuramclarn istedikleri budur, ama kr ki olanakszdr bu. Daha nce de grdmz gibi devrim, komnizme dnecektir; aksi taktirde kan iinde boulacak ve her eye yeniden balamak gerekecektir. ster fabrikada, ister tarlada almak eklinde olsun, isterse manevi nitelikte olsun, topluma sunulan hizmetler para birimiyle deerlendirilemez. Manfaktr retimi alalm, bu retimin deerini tam olarak lmede hangi lt kullanlacak? Bu konuda ne yanl kullanlan bir terim olarak trampa deeri lt olabilir, ne de konuya yararllk asndan yaklalabilir; herhangi bir belirlemede bulunabilmek olanakszdr. ki insan... ikisi de yllardr sevdikleri ve toplum yararna olan ayr ayr ilerde gnde be saat alyorlar... Bu durumda her ikisinin de emeklerinin edeerli olduunu syleyebiliriz. Yani bu insanlarn emeklerini blemeyiz; demek istediimiz, bunlardan birinin bir gnlk, bir saatlik, bir dakikalk emeinin, tekinin bir gnlk, bir saatlik, bir dakikalk emeiyle karlatrp edeerli olup olmadklarn belirleyemeyiz. Genel olarak u mmkndr: Yaam boyunca bo zaman nedir bilmemi ve her gn on saatini topluma vermi birinin, gnde be saatini topluma vermi ya da tek saatini bile vermemi birinden topluma daha ok ey kattn syleyebiliriz. Ama bu insanlardan birinin iki saatlik emeiyle rettii eyi alp bu rnn teki kiinin bir saatlik emeinin iki kat deerinde olduunu syleyemeyiz ve bu iki kiinin emeklerini bu lte gre deerlendiremeyiz. Sanayinin, tarmn, genel olarak tm ada yaamn ne denli karmak bir sre halinde getiini grmemek demektir bu. Tek tek her insann emeinin ne lde,

toplumun tm gemi ve imdiki emek toplamnn bir sonucu olduu fark etmemek demektir bu. Ve nihayet bu, elik anda deil de ta anda yaadmz sanmaktr. Bir kmr ocana gidin ve kocaman makinenin ucundaki tel kafesi aa indirip ocaktan kmr karan iiye bakn. Eli makinenin kumanda panosu zerinde tel kafesin inip kalkmasn salayan bir manivelann zerindedir. Tel kafesin hareket ynn deitirip bir anda ba dndrc bir hzla kmr ocann karanlk azndan ieri dalmas iin iinin kk bir el hareketi yeterlidir. i gergin bir dikkatle nndeki gstergeyi izler: Hangi saniyede tel kafesin hangi ykseklikte olduunu grr ve ne fazla ne eksik, tam uygun ykseklikte kafesi durdurur, ayn anda bo vagonetler kafesin altna srlmtr, kmr vagonetlere aktarlr aktanlmaz ii manivelay yeniden oynatr, kafes hzla dner ve ocak azndan madenin karanlk derinliklerine dalar. Her gn sekiz on saat sresince bu gergin dikkat iinde alr ii. nndeki gstergeyi izlerken akl yarm dakikalna baka yere gidiverse, tel kafes de gitmesi gereken yerden bambaka yerlere uar, tekerlekleri paralanr, insanlar ezilir ve maden ocanda iler durur. Manivelann her hareketindeki er saniyelik gecikme, gnlk kmr retimini yirmi be-elli ton azaltr. Btn bunlar byle diye bu iiyi biz madendeki en yararl kii mi kabul edeceiz? Ya da ocan derinlerinden ona tel kafesi kaldrmas iin iaret veren ii midir bu kii? Yoksa her an yaam tehlikesi iinde geen ve er ge gaz zehirlenmesinden lp gidecek olan kazmac m? Peki, yapaca basit bir hesap hatasyla kmr tabakas var

dedii galeride talara kazma sallanmasna neden olan mhendis ne olacak? Belki de patrondur en yararl kiisi madenin; nk btn parasn bu ie yatrmtr, herkesin aksi yndeki uyanlarna karn, "Buray kazn, ocuklar! Daha da derinlere inin! ok kaliteli bir damara rastlayacaz, greceksiniz!" demitir? Ve nihayet, belki de, patronu ylmamas iin ikna eden yal, deneyimli bir maden iisidir? Bu maden ocanda alan herkes gleri, enerjileri, bilgileri, akllar, hnerleriyle kmr karlmas iinde karlkl bir yardmlama iindedirler; ve biz onlarn hepsinin yaama ve ihtiyalarn (hatta zorunlu maddeler herkes iin salandktan sonra, hayallerini) gerekletirme haklarnn olduunu syleyebiliriz. Bunu syleyebiliriz de, parayla, cretle her birinin ie katksn nasl deerlendirebiliriz, buras mehul. Esasen onlarn elde ettikleri kmrn kendisi de, bir tek onlarn rn saylabilir mi? Bu kmr ayn zamanda maden ocana uzanan ve oradan gne nlar gibi drt yandaki istasyonlara dalan demiryollarn yapanlarn da rn deil midir? Sonra, topra sren, tarlay eken, aac kesip dorayan, bu kmrn yanaca makineleri yapanlarn da rn deil midir? Ve bu liste uzatldka uzatlamaz m? Bir ile bir baka i arasnda herhangi bir fark saptanabilmesi olanakszdr. lerin yararlklarn sonularna bakarak lmeye kalkarsak, gn-saat-dakika blmlemesiyle yarar ilikisini karlatrmak gibi sama bir noktaya gideriz.

Geriye bir tek yol kalyor: nsanlarn ihtiyalarn, onlarn yaptklar iten yksek tutmak ve nce yaama hakkn, sonra da retimine katlp katlmadna, katldysa ne lde katldna bakmakszn, herkesin retilen her eyden yararlanma hakkn tanmak gerekir. nsanolunun hangi etkinlik alann ya da tm yaamn tezahr ettii hangi alan alrsanz aln, kim kendi yapt ie bakalarnn aldndan daha yksek karlk almas gerektiini ne srebilir: Hastalmza tan koyan doktur mu, yoksa zenli bakmyla hastalmz geiren hemire mi? lk buhar makinesini bulan mucit mi, yoksa gzel bir ilkyaz gn pistonlara buhar gnderen supab amak iin ip ekmekten usanp sokakta arkadalaryla oynamak isteyerek supabn ipini makinenin koluna belli bir ekilde balarsa bu iin kendisi yokken de devam edebileceini fark eden ve bylece btn ada buhar makinelerinin ok nemli bir paras olan mekanik supab bulduundan habersiz olarak sokaa frlayan ocuk mu? Lokomotifin mucidi mi, yoksa esneklikleri olmad iin daha nce trenlerin sk sk raydan kmasna neden olan talar yerine raylann esnek tahta traversler zerine denmesinin daha uygun olacan neren ve bylece de ray olaylarn nleyen New Castle'l ii mi? Lokomotifi kullanan makinist mi, trenin durmas iin gerekli iareti veren grevli mi, yoksa yolu aan-kapayan makas m? Atlantik okyanusunun iki yannn telgrafla birbirine balanmasn kime borluyuz? Btn elektrik mhendisleri, konuyla ilgili bilim adamlan bundan bir ey kmaz diye ayak direrlerken, metal telin sinyalleri ileteceinde direnen mhendise mi? Kaln tel halatn

sradan bir ince telle deitirilmesini salk veren mhendise, Maury'ye mi? Yoksa, nihayet, nereden ortaya ktklar belli olmayan ve "Great EastenTin gvertesinde gnler, geceler boyu telin her metresini gzden geirerek birilerinin aktklar (yaltkan bir katman olutursun ve tel ie yaramasn diye gemi kumpanyas sahiplerince yapld syleniyor) ivileri tek tek sken gnlllere mi? Olaya daha geni kapsaml yaklar ve sevinleriyle, alaryla gerek hayata bakarsak grrz ki, parasal bir karlk dnmenin bile incitici olabilecei yardmlarla karlamzdr her birimiz. Bu yardm bazen tam zamannda sylenmi bir szdr, bazen aylar-yllar sren mthi bir zveridir. imdi bu "deerlendirilmeyen" hizmetlere karlk da ii eki cinsinden karlk m bieceiz? "Herkese yapt ie gre!" diyorlar. Olacak ey mi?! nsanlar zaman zaman umduklar parasal karlktan daha fazla hizmet etmeseler insanlk iki kuaktan fazla ayakta kalamazd. Analar ocuklarn korumak iin canlann feda etmese, her insan -hi deilse hayatnda birka kez- hibir karlk beklemeden verici olmasa insanolunun soyu tkenirdi. Ve eer u anda burjuva toplumu rmse ve biz iinden ancak gemiin kurumlarn yerle bir ederek kabileceimiz bir bountu iinde yayorsak bunun nedeni kendimizi ar bir ekilde hesap ilerine vermemiz; almadan vermeyi unutmamz ve toplumu da gelir gider esasna dayal bir ticari irket gibi grmek ya da byle bir irkete dntrmek istememizdir.

Aslnda kolektivistler de biliyorlar btn bunlar. "Herkese yapt ie gre" kural olanca katlyla uygulanacak olursa hibir toplumun ayakta kalamayacan belli belirsiz de olsa onlar da anlyorlar. nsanlarn ihtiyalarnn -kaprislerinin deil-her zaman yaptklar ie denk dmediini onlar da biliyorlar... rnein, De Paepe yle yazyor: "Bu batan sona bireyci gibi grnen ilke aslnda ocuklarn ve genlerin yetitirilmelerinde ve yal, sakat, emekli, hasta vb. iilere yardm eden toplumsal kurulularn yardm faaliyetleri gibi ilerde toplumsal mdahale yoluyla yumuayacaktr." Bu arkadalarn olay kavraylar yle gibi: Krk yanda, ocuk sahibi bir adamn ihtiyalar, yirmi yandaki bir gencin ihtiyalarndan daha oktur; bebek emziren, geceler boyu bebek sallamaktan uykusuz kalan bir anne, uykusunu rahata uyumu bir insan kadar i retemez. Erkek ya da kadn, almaktan -belki de topluma hizmet etmekten- canlar km insanlarn, devlet istatistiklerinde ayrcalkl yer edinmi ve "ek"lerini alm insanlar kadar i karamayacaklarn anlyor gibiler sanki. O bakmdan alelacele ilkelerini yumuatyorlar. "Efendim, toplum elbette ocuklarn beslenmesi ve yetitirilmesi iini stlenecektir, elbette hastalara ve yallara yardm edecektir. Elbette byle bir durumda 'herkese yapt ie gre' temel kuralnda yumuatmaya gidilerek ihtiyalar toplumun stlenecei harcamalarn lt olacaktr."

Gele gele geldik mi yine hayrseverlie! u bildiimiz Hristiyan hayrseverlik, ama bu kez devlete dzenlenmii! Yetitirme yurtlarnda, huzurevlerinde gerekli iyiletirmeler yaplp, yallk ve sakatlk sigortalarn da dzenledik mi, temel ilke yumuatlm olur! Sistem ayn sistem ama: "nce canna oku, sonra iyiletir!" Bylece komnizmi yadsyarak balayp, "herkese ihtiyacnca" ilkesiyle dalga gemekle devam eden bu byk ekonomistler, reticinin de tkettiini, reticinin de ihtiyalar olduunu fark ediverdiler! Meer onlar bu noktay unutmular! Hemen telafi etmeye giriiyorlar. Bu ihtiyalarn deerlendirmesini devlet yapacak, bu bir. Bu ihtiyalar herkesin yapt ile denklik iinde mi, buna da devlet karar verecek, bu da iki. Elleri titreye titreye sadaka veriyorlar sanki! Versem mi, vermesem mi?! Bylece, devlet stleniyor hayrseverlii; krlere, topallara, yoksullara, hastalara bakm iini.... Gelinen bu noktayla, yoksullar hakkndaki ngiliz yasasnn ve ngiliz ii evleri (br adyla yoksul hapishanelerinin aras yalnzca bir adm. Kendisine kar bunca fke duyduumuz u acmasz ada toplum da bireyciliini yumuatmak zorunda kald, grdnz m! O da komnizm dorultusunda baz geri admlar atmak zorunda ve onun da ataca admlar hayrseverlik kapsamnda: Yetitirme yurtlar ve "ii evleri"! O da ucuz yemek datyor (alarn dkknlar yamalamalar korkusundan). O da hastaneler kuruyor: ou kez berbat, ama kimi kez de harika hastaneler oluyor bunlar; bulac hastalklar nlemek iin (ne olur ne olmaz,

kendilerine de bulaverir sonra!). O da iiye emeinin karln alma saatini esas alarak dyor; sonra da yoksulluktan srnmeye ittii insanlarn ocuklarnn bakmn stleniyor. O da ihtiyalar dikkate alyor ve bunu "Yoksullarn Devlete Korunmas" kisvesi altnda yapyor. Yoksulluk, daha nce de grdmz gibi, zenginliin ilk ve temel kaynadr; yoksulluk tretmitir ilk kapitalisti. Ekonomistlerin zerinde konumay pek sevdikleri "art deer" ortaya kmazdan nce iglerini satmaya hazr a-baldrplak insanlarn olmas gerekirdi. Onlarn yoksulluklar var etti varlkllar. Ortaa sonlarnda yoksulluun bunca yaygnlk kazanmasnn nedeni, devletlerin olumasn izleyen fetihlerin ve savalarn, Dou'nun yamalanmasnn, kentle ky arasnda gemite var olan ba koparmas ky yoksullarn kentlerden uzaklatrmasdr. Yani imdi, neredeyse balangcn balangc olarak Nuh Nebi'den beri ortada olan bu olgu, bir toplumsal devrimin sonucuymu gibi mi grlsn isteniliyor? Bu amas sonuca "toplumsal devrim" adn vermemiz, onu alar, ezilenler, aalananlar iin onca deerli olan bir adla, "toplumsal devrim" diye adlandrmamz m isteniyor? Hayr, byle bir ey asla olmayacak! Eski dzen btn kurumlaryla proletaryann yumruu altnda darmadan olurken, drt yandan "ekmek" isteyen, snacak yer isteyen, herkes iin bolluk, refah isteyen sesler duyulacak. Ve bu sesler duyulacak. Halk, "Hele bir yaam susuzluumuzu giderelim!" diyecek. "Hele bir yaama sevincini, zgrl tadalm! Bu mutluluu tattktan sonra kollar svar, burjuva toplumun son izlerini, onun

maliye-muhasebe kitaplarndan alnm ahlak deerlerini, onun 'gelir-gider' felsefesini, ve onun 'seninki-benimki' arasndaki farklar belirleyen ve koruyan kurumlarn yok etme iine giriiriz!" Ve Proudhon'un dedii gibi, "ykarak yapacaz"! Komnizm adna, anarizm adna, ykarak yapacaz!

1 Kendilerini kolektivist olarak adlandrmaya devam eden spanyol anaristleri bu szce daha farkl bir anlam yklyorlar: Onlar kolektivizmden, nce retim aralarnda ortak mlkiyeti, sonra da her grubun, aralarnda rnleri nasl isterse yle (isteyen komnist ilkelere gre, isteyen istedii gibi) datma zgrln anlyorlar. 2 Bu cmleyi sylediimde Alman sosyal demokrat bir tandm, Marx'n "Kapital"in VI. Blmnn sonundaki (Franszca eviriyi kastediyoruz; 1872 tarihli Rusa baskda bu blm 143. sayfada yer alyor) uzunca bir notuna gnderme yaparak bana itiraz etti. Oysa Marx'n bu notunda syledii yalnzca, karmak emekle yaln emek arasndaki farkn pratikte ou kez (souvent) temelsiz olduudur. Yani Marx burada daha nce VI. blmde (Rusa eviride s. 115) gelitirdii kuram ve I. blmde kolektivizme ilikin yazdklarn yadsmaz; syledii yalnzca, pratikte bu ayrmn ou kez keyfi ltlerle yaplddr. Bu noktada Marx' pek ok izleyicisi de benim anladm gibi anlamtr. 3 Bu adan Marx'n, "Kapital"in kendisince gzden geirilmi Franszca basksnn XXIV. blmnn banda (Lopatin'in Almanca'dan Rusa'ya yapt "Kapital" evirisinde 504-505 sayfalarda ve tabii Almanca metinde byle bir ey yok) igcnn kapitalistik dnmnden ve bu dnm srasnda igcnn "gerek deerinden" ( son juste prix) satn alndndan sz ettii yer son derece ders verici niteliktedir. "kincinin (yani iinin) talep ettii ve talep etmekte hakl olduu her ey, kapitalistin ona igcnn deeri olarak demesi gereken eydir", iinin ald da budur zaten. Yeri gelmiken belirtelim: Byle bir hipotez olmakszn (ki Hyndman bunu ok iyi anlamtr) art deer kuramn temellendirebilmek olanakszd. 4 K.Marx. "Kapital". Ekonomi Politiin Eletirisi. Spb., 1872. c.l. Sermayenin retim Sreci (G.Lopatin evirisi).

TKETM VE RETM

Devletten balayp daha sonra bireye inecek yerde, zgr birey kavramndan yola kp, daha sonra zgr topluma getiimiz, dolaysyla da toplumu ve onun siyasal rgtleniini devlet egemenlii yanllarnnkinden bambaka bir bak asyla ele aldmz iin, ekonomik konularda da ayn yolu izleyeceiz. Bireyin ihtiyalarn ve bunlar gidermek iin sahip olduu aralar gzden geirdikten sonra, retim, deiim, vergiler, hkmet vb. gibi sorunlar ele alacaz. lk azda nemsizmi gibi grnebilir bu fark, gerekteyse tm resmi politik ekonomiyi kapsam iine alacak byklkte ve nemdedir. stediiniz ekonomistin yaptn an, hepsinin retimden baladn grrsnz: Yaadmz ada zenginliklerin yaratlmasnda kullanlan retim aralar deerlendirilir; emein dalm, manfaktr, makinelerin rol, sermaye birikimi vb. Adam Smith'ten Marx'a kadar btn ekonomistler hep bu yolu izlemilerdir. Kitabnn yarsnda, hatta te ikisinde sz bu tellerde dolatran ekonomist, ancak bundan sonra tketim konusuna, yani bireyin ihtiyalarnn giderilmesi konusuna gelir. Gelir de bir ey mi syler? Yo, yaratlan zenginliklerin, onlar zerinde hak iddia edenler arasnda nasl datlmakta olduunun anlatmyla bu konu geitirilir.

imdi bana, belki de hakl olarak yle diyenler kacaktr: htiyalann giderilmesinden nce ihtiyalara konu olan eylerin var edilmesi gerekir; ksacas; tketmeden nce retmek gerekir, yi ama insan herhangi bir eyi retmeden nce o eye ihtiya duyamaz m? nsan her eyden nce avlanmak, hayvan beslemek, topra ilemek, ara-gere yapmak ve nice sonra da makine yapmak ynnde zorlayan ey ihtiya deilse neydi? Ayrca, retimi ynlendiren ey ihtiyalar deilse, ya nedir? htiyalarn neler olduu ortaya ktktan sonra bunlarn nasl, ne yolla giderilecei zerinde dnlr, sonra retime geilir. Bu bakmdan da, konuyu incelemeye, insan almaya iten ey nedir, sorusundan balamann ve ancak bundan sonra retim yoluyla ihtiyalarn giderilme yollarnn incelenmesine geilebileceinin de eit lde mantksallk ierdiini kabul etmek gerekir. Biz konuyu yukardaki izgi dorultusunda ele alacaz. Ne var ki, ekonomi politik, kendisine bu adan baktnzda, -daha baktnz anda- bambaka bir grnme brnyor. Ekonomik olaylarn tarif ve tasviri olmaktan kp, fizyoloji gibi gerek bir bilime dnyor: nsanln ihtiyalarn ve bunlarn en az abayla nasl giderileceini aratran bir bilime... Belki de toplumsal fizyoloji olarak adlandrlmas gereken bir bilime... Hayvanlarn ya da bitkilerin ihtiyalarnn neler olduunu inceleyen ve bu ihtiyalann giderilmesinin en uygun yolunun hangisi olduunu aratran hayvan ve bitki fizyolojisine paralel bir bilim bu. Bylece, yaama ilikin bir dizi bilimde (biyolojik bilimlerde) canl varlklarn fizyolojisinin aratrlmasnn nemi, deeri neyse, bir dizi toplumsal bilim iin de insan topluluklarnn ekonomik yaamlarnn aratrlmasnn nemi, deeri odur.

imdi biz diyoruz ki: "te karmzda insanlar: Birlemi ve bir topluluk oluturmular. Yabanl hayvanlarn maaralar artk onlar tatmin etmiyor ve onlar daha salam, ama az-ama ok daha rahat bir ev istiyorlar kendilerine. imdi, bilmek istediimiz u: nsan emeinin u anki retkenlik koullarnda bu insanlarn her birinin bir evi olabilir mi? Eer olamazsa, buna engel olan nedir?" Ancak, byle bir soru sorduumuzda hemen grrz ki, her Avrupal ailenin, ngiltere, Belika ya da Amerika'da iiler iin yaplan evler benzeri kk bir evi pekl olabilir. Yedi-sekiz kiilik bir aile iin havann da, n da yeterli olduu, gazla aydnlatlan, salk koullarna uygun, eli yz dzgn bir ev yapabilmek iin belli sayda -ve grece pek fazla olmayan- ign yeterlidir. Avrupallarn yzde doksannn hibir zaman salkl bir konutu olmamtr; nk insanlar her gn, hi durmadan ynetici snflarn ihtiyalarnn giderilmesi iin alrlar. Dolaysyla da u dleri kurulan evi yapabilmek iin ne yeterli zamanlar olur, ne de sipari edip yaptrtmak iin yeterli paralar. O nedenle de, mevcut koullar deimedike bu insanlarn asla evleri olamaz; derme atma kulbelerde barnmaya devam ederler. Bylece retimi deimez yasa olarak kabul eden, bunun ardndan herkes iin ev hesaplan yapan ekonomistlerin tam tersi bir dnce biimini semi oluyoruz kendimize. Yaptklar hesaplara uygun olarak her yl evler yaplmakta, sonra da istatistiksel verilerle yaplan bu evlerin talebi karlamaktan uzak olduu kantlanmakta, bylece de Avrupa nfusunun yzde doksannn yaam ev demeye bin ahit ister khne, nemli, lo viranelerde srp gitmektedir.

Ya da gda sorununu alalm. blmnn erdemlerini sayp dken ekonomistler sonunda bize bildirirler ki, baz insanlar tarmda, baz insanlar da sanayide, fabrikalarda almaldrlar; iblm bunu gerektirmektedir nk. Ve eklerler: Tarmdakiler u kadar retecekler, fabrikadakiler u kadar; yaplan bu retimlerin deiimi de yle yle olacak. Ayrca, ekonomistler, satlar, kazanc, net kazanc, art deeri, cretleri, vergileri, faizleri, bankalar vb. dikkate alrlar. Btn bu konulan onlarn kitaplarndan okuyun, istediiniz kadar okuyun, bir arpa boyu yol alamazsnz; ve kendilerine, "Her aile ylda on, yirmi, hatta yz insan doyurabilecek ekmei retti diyelim... peki yiyecek ekmei olmayan bunca aile var, onlar nasl doyacak?" diye sorduunuzda, yant olarak yine ayn teraneye balarlar: blm, cretler, art deer, sermaye vb. Ve u karara varrlar: Yaplan retim herkesin ihtiyacn karlamaya yeter. Ama bu karar hakkaniyete uygun olsa bile u soruya hibir yant getirmez: "Bir insan kendi abasyla kendine gereken ekmei retebilir mi, retemez mi? retemezse, buna engel nedir?" te karmzda yz elli milyon Avrupal. Bu insanlara her yl u kadar ekmek, u kadar et, st, yumurta, arap, tereya gerekli. u kadar ev, u kadar giysi gerekli. Minimum ihtiyalar, bunlar. Avrupallar bunlar retebilirler mi, retemezler mi? Eer retebilirlerse, kendilerine baz lkslerden, yani bilim-sanat yaptlarndan yararlanmak, gnllerinin ektii eylerle uramak iin bo zaman kalyor mu? Baka bir deyile, hayati nemde olmayan eylerle uraabilmeleri iin zaman kalyor mu

kendilerine? Eer bu soruya olumlu yant verilebiliyorsa, onlara engel olan ey nedir? Bu engeli nasl ortadan kaldrabilirler? Eer endstrinin bugnk yaplanma dzeyiyle bylesi bir retkenlii gerekletirebilmeleri olanakszsa, o zaman endstride iyiletirmeye gitmek, devreye yeni ve daha mkemmel makinelerin sokulmas gerekmez mi? Bunu gerekletirebilmek iin ne kadar zaman gerekiyorsa, bu zaman salanmal, ancak bunu yaparken hibir zaman gzden uzak tutamayacamz gerek u olmal: Her retimden ama, ihtiyalarn giderilmesidir. Emein retkenliinin dklnden dolay yaamsal ihtiyalar tam karlanamyorsa, verimlilii artrabilmek ve bu eksiklii giderebilmek iin neler yapabileceimize bakalm. Ama acaba bu sonucu yaratan baka nedenler de yok mu? Yani, rnein, retim ihtiya hedefinden uzaklat da, sahte bir dorultu iine mi girdi? Eer eksikliklerin nedeni buysa, retimin gerekten ihtiyalarn giderilmesine ynelik bir ze kavumasnn yollarn arayalm. Biricik doru yaklamn bu olduunu dnyoruz biz; bir tek byle bir bak as ekonomi politie gerekten bilim, -toplumsal fizyolojinin bilimi, toplumsal glerin ekonomisinin bilimi- olma olanan salayabilir... Kukusuz, bu bilim, bugn uygar lkelerde ya da inds toplumunda (veya vahiler arasnda) var olan retim biimlerini anlatmas gerektiinde, ada ekonomistler gibi aklayacaktr ele ald olgular. in bu blm tasviri blm olacaktr: Tpk zooloji ve botanikte hayvanlarn ve bitkilerin biimlerinin, renklerinin, davranlarnn akland blm gibi. Yalnz, yine belirtelim ki,

ihtiyalarn yerine getirilmesi, retim glerinden tasarruf bak asyla ilenirse, bu blm bile nemli lde berraklk ve bilimsel deer kazanabilir. imdiki dzenin insan gcn nasl korkun bir ekilde arur ettiini byk bir aklkla gsterebilir ve bizim ne srdmz eyin -yani bu kahrolas dzen srdke insann ihtiyalarnn hibir zaman karlanamayaca grnn- doruluunu kantlayabilir. Bylece, bu ilkeleri temel alan bir politik ekonomide, ekonomik olaylara bak as bambaka olurdu. u kadar arn hasa dokuyan tezghn gerisinde, elik levhalar zerine u kadar delik aan makinenin banda, gnde bilmem ne kadar kazan salayan boyac sandnn arkasnda, ounlukla kendisinin deil bakalarnn yararland mal ve hizmet zenginliklerini yaratan insan -reticiyi- grebilen bir bak as olurdu bu. Bugnk ekonomi politiin belirledii fiyat, deer, deiim vb. "yasalarnn (hareket noktasnn yanllndan dolay ou kez gerei yanstmayan) zlerinin, retimin insanlarn ihtiyalarn karlamak iin dzenlendii bir toplumda bambaka bir nitelie brnecek olan bugnk ekonomik olaylar aklamaktan te bir ey olmadn anlardk.

II
Bizim duruumuz, bizim bak amz benimsendiinde, ekonomi politiin btn ilkeleri bambaka bir grne brnr.

"Ar retim" diye adlandrdklar olay alalm. Kulaklarmz bu szcn bombardmanna az uramamtr. Ekonomik krizlerin ar retimden kaynaklandn savunmayan tek bir ekonomist, akademisyen vb. bulamazsnz. Bunlara gre belli bir zamanda gerektiinden fazla kuma, saat, ayakkab retilmesi ekonomiyi amaza sokar. Bu arada beklenen tketimin zerinde retim yapmak iin direnen kapitalistler de ar "agzl" olmakla sulanrlar. Oysa konu biraz daha yakndan incelendiinde btn bunlarn samalktan baka bir ey olmad hemen anlalr. Kendiine duyulan ihtiyatan daha fazla retilmi tek bir mal gsteremezsiniz. D ticaret konusu olan hangi mal alrsanz aln, greceksiniz ki bu mallarn retimleri, onlarn d satmn gerekletiren lke halkna bile yetmeyecek dzeydedir. Rus halknn Avrupa'ya gnderdii buday, asla Rusya'nn retim fazlas deildir. Hatta Avrupa Rusya'snn en kaliteli buday ve avdarnn retimi, bu blge halkna dar darna yetecek miktardadr. Kyl vergi, kredi, toprak kiras borlarn demek iin rettii tahl satar ve bunu yapmakla da kendini ve ailesini onlar iin en zorunlu eyden yoksun brakm olur.

Keza, ngiltere'nin dnyann drt yanma satt kmr de bu lkenin retim fazlas deildir; nk bu sattan sonra ngiltere'de -evlerde kullanmak iin- kii bana yllk 750 kilo kadar bir kmr kalr, bu nedenle de milyonlarca ngiliz kn ocan yakacak, yemeini yapacak, aydnlanmasn salayacak yeterli yakttan yoksundur. Aslnda (baz lks mallar bir yana) dsatm en yksek lke olarak ngiltere'de retiminin ihtiya dzeyini at sylenebilecek olan tek bir kalem vardr ve bu da kumatr. Ama Birleik Krallk halknn hi deilse te birinin zerinde giysi diye ne trden pl prt tadklarn anmsadmzda, ngiltere'nin de tm dokuma rnlerinin bu lke halkna ancak yetebileceini grrz. Herkes doru drst i amar ve st giysisi giyecek olsa, retim fazlas diye die dokunur bir eyden sz edebilmek pek kolay olmaz. Tarihsel kkeninde retim fazlal bulunsa da, "dsatm" aslnda "fazlalk" deildir. Yalnayak ayakkabc ve skn dikemeyen terzi hikyeleri halklar iin de geerlidir ve bu esnaf-zanaatkrlar iin nasl gerei yanstyorlarsa, halklar iin de ayn gerei yanstrlar. Bir lkenin dar satt eyler, o lke insanlar iin gerekli, zorunlu eylerdir; buna karn bu iin yaplmasnn nedeni iinin, cretiyle, rettii eyi satn alamamasdr; iinin creti rettii eyi satn almasna yetmez, nk maln fiyatnn iinde eitli kiralar, kapitalistin kr ve bor ald bankere dedii faiz de vardr.(1) Refah gerelerine duyulan ve gitgide artan ihtiya karlanamad gibi, ou kez, zorunlu maddelere duyulan

ihtiya da karlanmaktan uzaktr. Bu bakmdan da ar retim (en azndan bu balamda) diye bir ey sz konusu deildir: Ekonomi politik teorisyenlerinin uydurduklar bir eydir bu. Ekonomistler hep bir azdan bizi, ekonomiyle ilgili yasalar iinde en salamnn, "insan ihtiyac olandan fazlasn retir" yasas olduuna inandrmaya alrlar. Yani onlara gre insan rettii eyi yaam iin kullandktan sonra, elinde bu eyden bir miktar daha kalr. rnein tarmla uraan bir aile, birka aileyi doyurabilecek retim yapar. Bu ok yinelenen cmlenin de hibir anlam yoktur. Eer bu yarg, her kuak, sonraki kuaklar iin bir eyler brakr gibi bir anlam tayor olsayd, bir doruyu dile getiriyor olabilirdi. Gerekten de bir kyl otuz, krk, hatta yz yl yaayabilecek bir aa diker ve o kyl ldkten sonra torunlar da o aatan rn dermeye devam eder. Ham bir topra temizleyip zerinde tarm yaplabilir hale getiren kii, gelecek kuaklarn zenginliini artrm olur. Yollar, kprler, kanallar, evler (ve ilerindeki mobilya vb.) de gelecek kuaklara braklm zenginliklerdir. Ama sz konusu olan bu deildir ki. Bize sylenen, kylnn tketebileceinden ok buday rettiidir. Aslnda devlet vergi ad altnda, ruhban snf aar (ondalk) ad altnda, bey toprak kiras ad altnda rnnn nemli bir blmne el koyduu iin, kyl yarm yamalak beslenir, nk rnn aslan pay devlet, toprak sahibi, papaz, tefeci gibi bir yn asalak arasnda paylalr.

O bakmdan biz, kyl rettiinden daha azn tketir, eklinde dnmek eilimindeyiz; yetitirdii rnn en gzellerini satmak zorunda braklr, kendisine ancak kt bir beslenmeyle zar zor ayakta kalmasna yetecek bir rn ayrabilir. Herkes kabul eder ki, byle dnmek ok daha gereki, doru, adil ve ayn zamanda da yararldr nk hi deilse kyl yoksulluunun nedenleri zerinde dnlmesini salar. Ayrca unu da belirtmeliyiz: Hareket noktas olarak insanlarn ihtiyalarn aldmzda, kanlmaz olarak ulaacamz nokta komnizm, yani insanlarn ihtiyalarnn en eksiksiz ve en ekonomik biimde salanaca toplumsal dzen olacaktr. Bunun tersine, u anda geerli olan retim noktasndan hareket ettiimizde, yani yalnzca kr ve art deeri gz nnde bulundurup da, yaplan retimin insanlarn ihtiyalarn ne lde karladn grmezden geldiimizde, varlacak nokta kanlmaz olarak kapitalizm ya da en iyi olaslkla kolektivizm, dolaysyla da (her halkrda) cretli emein u ya da bu biimi olacaktr. Gerekten de, insann ve toplumun ihtiyalaryla, bu ihtiyalarn giderilmesi iin insann gelimesinin deiik aamalarnda yararland aralar gz nnde bulundurduumuzda, insann biricik abasnn, hedefinin toplumun btn yelerinin gereksinimlerini karlamak olduunu kabul etmek zorunda kalrz. Bir kuan tketemedii, dolaysyla da bir sonraki kuaa miras kalmas gereken zenginliklere kk bir aznlka el konulmasnn toplumun karlarna aykr olduu aktr. Dolaysyla da toplumun drtte ihtiyalar karlanmad iin eli brnde kalrken, insan gcnn alabildiine gereksizce, yararszca tketilmesi bsbtn anlamszlamakta, bsbtn acmaszlamaktadr.

rnlerin en yararl biimde tketiminin, her eyden nce, en olmazsa olmaz ihtiyalarn karlanmasndan balanarak olmas gerektii ve bir nesnenin yararll asndan deeri, ekonomistlerin sk sk ne srdkleri gibi insanlarn kaprislerine deil, gerek ve en zorunlu ihtiyalar ne kadar karlayabildiine baldr. Bylece de komnizm, yani tketime, retime ve deiime toplumsal adan bak ve byle bir baka uygun toplumsal yap, dnyay, eyay bu ekilde kavramann, bizim grmze gre toplumsal yaama gerekten bilimsel adan bakmann ve onu byle kavramann doal ve dorudan sonucu olmaktadr. Herkesin ihtiyalarn gideren ve retimini bu amala rgtleyebilen toplum, ayrca, sanayiyle, zellikle de ekonomistlerce gklere karlan iblm kuramyla ilgili birtakm nyarglara da son verecektir. Evet, imdi gelelim iblmne.
1 Bu satrlarn yazlmasndan bu yana. Birleik Devletlerde budayda ve zellikle msrda gerekten fazla retim oldu. Buna karlk da ynla tarmsal rnn retimi yeterli denilebilecek dzeyi bile tutturamad. Demek ki, Birleik Devletler'de buday ve msr ve Birleik Krallk'da birka milyon metre hasa... ihtiya fazlas retim denilip duran eyin hepsi budur. Amerikan iftisi zorunlu ihtiya maddelerini karlayabildiim grrse, tarmsal retimini ksacak ve baka retim alanlarna kayacaktr.

BLM

Ekonomi politik her zaman, nce toplumda olup biten olaylar sralar, ardndan da bunlar egemen snflarn karna olarak yorumlar. Sanayide iblm konusunda da tavr aynen byle olmutur: blmn kapitalistlerin yaranna bulmu, bu yzden de onu bir ilke, yasa dzeyine yceltmitir. Bir ky demircisini alalm, der, ada ekonomi politiin kurucusu Adam Smith. Bu adam eer ivi yapmaya alkn deilse, gnde ok ok iki yz- yz ivi yapar, stelik de bunlar ok iyi iviler olmaz. Ama eer bu demirci hayat boyunca yalnz ivi yapsa, gnde iki bin yz ivi yapabilir. Ve Smith bundan alelacele iblmne gidilmesi, herkesin belli bir ite uzmanlamas gerektii sonucunu karr. Yani sonuta ivi ba yapmakta ya da ivi ucu sivriltmekte uzman demirciler olacak, toplum da bundan daha zengin olacaktr. Peki, hayat boyunca ivi ba yapmaya mahkm demircinin iine duyduu ilgisi ne olacak? Zanaatyla ilgili olarak yalnzca bu minik ayrnty bilmesi iplerin tmyle

iverenin eline gemesine neden olmayacak m? Bu nedenle yln drt ay isiz gsz oturmayacak m? Yerini kolayca bir ocuk ya da renci doldurabilecei iin creti dmeyecek mi? "Yaasn iblm! te toplumlar kurtaracak altn madeni!" diye haykrrken ne Adam Smith'in ne de ondan sonra ayn lklar atanlarn aklna bu sorularn hibirinin gelmediine eminiz. Hatta daha sonra Sismondi ve J.B. Say, sosyalistlerin etkisiyle, iblmnn toplumu zenginletirmek yerine galiba zenginleri daha zengin ettiini, iininse hayat boyunca bir toplu-inenin bilmem kata kan yapmaya mahkm olduu iin, krleeceini, ktleeceini, yoksullaacan vurgulamaya baladklarnda dahi, resmi politik ekonomistler iblmnn bu olumsuz etkilerini nleyecek herhangi bir are nermediler. Hayat boyunca mekanik bir ekilde ayn kk ayrnty yerine getirmekle iinin akln fikrini, yaratcln yitirebilecei, dangalaklaabilecei, bu nedenle de tm toplumda retkenliin decei, farkl uralarnsa, tam tersine, halkta retkenlii, yaratcl artraca, ekonomistlerin akllarnn kesinden bile gemedi. te u anda karmzda duran sorun da tam bu sorundur. Srekli iblm, insann tm yaamn kapsayan, hatta babadan oula geen bir iblm yalnzca ekonomi ulularnn nerisi, d olarak kalsayd ele almaya bile deer bulmaz, ne halleri varsa grsnler der, geer giderdik. Ne var ki bu nerilerin, tlerin halka da ulatn, insanlarn kafalarn kartrdn gryoruz. Srekli olarak iblm, faiz, kira, kredi vb. gibi oktan zmlenmi konularla ilgili sylenenleri duya duya herkes -bu arada iiler de- tpk bu lakrdlarn vaizleri gibi dnmeye balyor, onlarn yarattklar putlar nnde eiliyorlar.

Hatta pek ok sosyalistin de iblm ilkesine saygyla yaklatn gryoruz. Bunlarla devrim srasnda toplumda nasl bir dzenleme yapmanz gerektiini konuacak olursanz, size iblm ilkesini korumak gerektiinden sz edeceklerdir. Yani devrimden nce topluine ba yapmaktaysanz, devrimden sonra da topluine ba yapmaya devam edeceksiniz. Evet, geri gnde topu topu be saat uraacaksnz bu ile, ama hayatnz boyunca uraacaksnz. Baka birileri, belki de sizin topluine ba retiminizi on kat artrabilecek makineler tasarlayacaklar, baka birileriyse sanatn, edebiyatn, bilimin yceliklerinde uzmanlaacaklar. Pasteur nasl kuduz asn bulmak iin altysa, siz de ananzdan topluine ba yapmak iin dodunuz, bu ite alacaksnz ve devrim ikinizi de imdiki yerlerinizde brakacak: Pasteur' laboratuvarmda, size ise ilikte, topluine tezghnn banda. blmnn zararlar saymakla bitmez: Yaratcl ldrr, toplum asndan zararldr, bireyi ktletir, budalalatrr, kii asndan zararldr. Biz ada toplum yeleri iki ana snfa blnmz: Bir yanda reticiler var; bunlar ok az tketirler ve dnme denen iten kurtulmulardr, nk almak zorundadrlar. stelik almalarnda da i yoktur, nk dnmeden azade olduklar iin beyinleri ktlemitir. br yanda tketiciler vardr, bunlar ya ok az retirler, ya da hi retmezler, buna karlk dnme ayrcalna sahiptirler, hem kendileri, hem bakalar iin dnrler; ancak bunlarn da dnmelerinde i yoktur, nk karlarnda koca bir dnya vardr, kol gcyle alanlarn dnyas ve onlar bu dnyaya dair hibir ey bilmezler.

Toprakta alanlar, tarm iileri makinelere dair hibir ey bilmezler; fabrikalarda, makine banda alanlarsa, toprak ilerine, ekip bimeye dair hibir ey bilmezler. Kapitalist sanayinin ideali, gzn dikip makineye bakan, ancak bu makineden hibir ey anlamayan, anlamas da istenmeyen, ocuktur. Onun hemen yan banda, gzn makineden ayrd m, dikkati dald m kendiine cezay basan gzetmen vardr. Her ikisinin de zerinde ise, makineyi tasarlayan mhendis vardr. Tarm iisininse vay haline! Kapitalizmin ideal tarm iisi, buharl pullukla topra srmek ya da patozla ekini bimek iin aylna tutulan, ay sonra kap nne konan ameledir. blm, insann alnna yaam boyu tayaca belli bir etiketin yaptrlmasdr: Sen, karde, dokuma fabrikasnda iplik dmleyicisisin, sense, falanca ocan, falanca galerisinde vagonet iticisisin; ikiniz de ne zel olarak altnz makinelerle, ne de genel olarak retim yaptnz sanayi dallaryla ilgili hibir ey bilmeyeceksiniz. Byle bir etiketlemenin sonucu ne olur? nsan nce iine kar btn hevesini, isteini yitirir, sonra da, sanayilemenin banda, bugn vn duyduumuz makinelerin bulunmasn salayan yaratcln yitirir. nsanlar arasndaki iblmnn ayns halklar arasna da konulmak istenmitir. Yani insanlk ulusal fabrikalar halinde blnmek istenmitir. Bu hesapa Rusya tahl yetitirir, ngiltere kuma dokur, Belika uha yapar, svire dad salar vb. Daha sonra da her lkenin iinde ayr uzmanlk dallanmalar sz konusudur: Lyon, ipekidir; Auvergne, dantelci; Paris, deiik kk eyalar yapar; Voznesensk, hasa retir; Harkov, uha; Petersburg ise memur... Ekonomistlere bakarsanz, bylesi bir "iblm" insanla hem retim, hem tketim alanlarnda snrsz bir

perspektif sunmaktadr; insanln nnde gz kamatrc zenginlikler vaat eden yepyeni bir a almaktadr. Ne var ki teknik bilgilerin her alanda yaygnlk kazanmaya balamasyla bu ryann da gmbr gmbr ykldn gryoruz. ngiltere tek bana dokumaclk yaparken ve byk lekte metal ilerken, ve Paris de tek bana ufak tefek sanat yapt niteliinde nesneler ve modayla ilgili eyler retirken sorun yoktu, her ey yolunda gidiyordu ve iblm dedikleri eyin erdemleri korkusuzca saylp dklebiliyordu. Ama btn eitim dzeyi yksek halklarda, sanayinin olabildiince btn dallarna sahip olmaya alma eilimi glendike, yeni bir akm da boy gstermeye balad. Bu halklar artk gemite cehaletlerinin haracn dercesine ok pahalya satn aldklar mallar kendileri retmek istiyorlar. Hatta Hindistan, Kanada, Avustralya gibi koloniler bile metropollerinden kurtulmak istediklerini gizlemiyorlar. Her retim alanyla ilgili teknoloji bilim sayesinde her yere tanyor ve insanlar ngiliz demiri, Fransz ipei iin akl almaz paralar demelerinin budalalk olduunu, Almanya'da, Rusya'da, Avusturya'da, Birleik Devletler'de ayn demiri, ipei retebileceklerini fark ediyorlar. Artk her halk ihtiya duyduu her eyi kendisi, kendi lkesinde retmek, imalat sanayiinin mmkn olabilecek btn dallarna sahip olmak istiyor. Ve bu durumda da u soruya yant bulmak gerekiyor: Daha dn nmze ekonomik zorunluluk, ekonominin dayatt yasa olarak konan halklar aras iblm kaybolmaya yz tutmusa,

ayn lkenin insanlar arasnda iblm ve uzmanlamann zorunluluu yasas ne kadar geerli olabilir?(1)
1 Bu konuda daha fazla ayrnt iin "Fields, Factories and Workshops"\m 1900 tarihli 1. basksna baklabilir. Ayn kitabn Rusas iin "Tarlalar, Fabrikalar ve ilikler"e ve onun zeti niteliindeki "Kol ii - Kafa ii" adl brore baklabilir.

SANAYNN DESANTRALZASYONU

Napolyon savalarnn sonuna doru ngiltere, Fransa'nn on sekizinci yzyl sonlarnda yaratt ar sanayiyi hemen hemen tmyle bitirdi. ngiltere, denizlere egemendi ve bu alanda hemen hibir ciddi rakibi yoktu. malat sanayiinde tekel olan ve bir tek kendisinin rettii mallar komularna diledii fiyattan satan ayrcalkl ngiltere, ayrcalkl durumundan ve onun getirdii stnlklerden alabildiine yararland ve zenginliine zenginlik katt. Ama on sekizinci yzyl sonunda burjuva devrimi Fransa'da feodal hukuku yok etti, proletaryay yaratt, gelimesi geici olarak durmu ar sanayiye yepyeni bir ivme kazandrd, bylece de on dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan balayarak Fransa sanayi rnlerinde ngiltere'ye bal olmaktan kurtuldu. Bugn Fransa da nemli lde dsatm yapan bir lke durumuna gelmi durumda. Dnyann pek ok lkesine te ikisini deiik kumalar ve hazr giyimin oluturduu nemli miktarda mal satan Fransa'da geimlerini d ticaret iinde alarak salayanlarn says yaklak milyon dolaynda. Bylece Fransa ngiltere'ye bal olmaktan kurtulduu gibi, ipek kuma, hazr giyim gibi baz mallarda kendisi

tekel oluturma abas iine girdi. Dsatmdan byk kazanlar salad Fransa, ama bugn, nasl ngiltere pamuklu kuma, hatta pamuk ipliindeki tekelini kaybetmekteyse, o da ipek kuma ve hazr giyim tekelini kaybetmek tehlikesiyle kar karya. Sanayinin douya doru srdrd gelimenin bir sonraki dura Almanya oldu. 1870-71 savandan nce Almanya ar sanayi mallarnn ounu ngiltere ve Fransa'dan salard. Bugnse iin ehresi deimitir: Son elli yl iinde Almanya ar sanayisini oluturdu, fabrikalarn en mkemmel makinelerle donatt; ve artk o da Manchester pamuklusundan ve Lyon ipeklisinden geri kalmayan dokumalar retebiliyor. Herhangi bir yeni makine yaratabilmek ya da bir makineyi mkemmelletirebilmek iin Lyon'da ya da Manchester'da iki- ii kuana gerek duyulurken, Almanya bu makineyi hazr olarak alyor. Sanayinin ihtiyalarna gre donatlm teknik okullar, Alman fabrikalar iin hem kol gcyle alabilen, hem de kuramsal donanmlar olan bilgili ii ordular yetitiriyor. Alman endstrisi, Manchester ve Lyon'un elli yllk abalarnn, aratrma-gelitirme almalarnn, deneyimlerinin ulat noktadan hareket ediyor, bu yzden de hzla geliiyor. Sonuta da ayn mallar kendisi retmeye balad iin Almanya'nn Fransa'dan ve ngiltere'den dalm her yl biraz daha azalyor. Bu da bir yana Almanya bu lkelerle Asya ve Afrika'da, hatta Paris ve Londra pazarlarnda rekabet ediyor. Bir takm miyop kiiler, Fransa'nn yenilgisinden sonra Fransa'yla Almanya arasnda imzalanan Frankfurt anlamasn sulayabilir, Almanya'nn rekabet gcn demiryolu tama tarifelerinin biraz daha

dk olmas ya da Alman iisinin "bedavaya" almasyla aklayabilir, yani sorunun ikincil yanlar zerinde durabilirler ve byle yapmakla da ok ciddi tarihsel gerekleri gzden karabilirler. uras kesindir ki, bir vakitler ngiltere ve Fransa'nn ayrcal olan ar sanayi, ilerlemesini douya doru srdrmtr. Ar sanayi Almanya'da gen ve gl bir halk ve akll, d ticaret yoluyla zenginlemek arzusuyla dolup taan bir burjuvazi bulmutur. Almanya'nn ngiliz ve Fransz vesayetinden kurtulmasndan ve hem pamuklu dokumalar hem baka kumalar, hem de makineleri kendisi retmeye balamasndan sonra, ar sanayi, kklerini Rusya ynne doru uzatmaya balamtr. Bugn Rusya'da, daha dn denebilecek bir dnemde balam olmasna karn ar sanayinin hzla gelitiine tank oluyoruz. Toprak kleliine ve feodal hukuka son verildii yl olan 1861'de hemen hibir ar sanayi iletmesi yoktu Rusya'da. Btn gerekli makineler, raylar, lokomotifler ve teki malzemeler hep Bat'dan salanyordu. ok deil, yirmi yl sonra ise Rusya'nn 85 bin fabrikas oldu ve bu fabrikalarda retilen mallarn toplam deeri drt kat artt. Eski makinelerin yerini tmyle yeni makineler ald. lkede tketilen eliin neredeyse tm, demirin drtte , kmrn te ikisi, btn lokomotifler, vagonlar, raylar ve vapurlarn tmne yakn artk Rusya'da retilmektedir. Ekonomistler bu gelimeyi vergi vb. gibi korumac nlemlerin varlyla aklamaya alyorlar, ancak olay baka. Bir kez, sermayenin vatan yoktur: Alman ve ngiliz

kapitalistler, mhendislerini, ustalarn, rnleri ngiliz mallarn aratmayan Rusya ve Polonya'ya gnderiyorlar. Yarn vergiler sfrlanrsa sanayi bundan zarar grmez, tam tersine kazanl kar. Bugn, Rusya'nn gneyinde en modern Bradford makineleriyle donatlm ok byk ynl dokuma fabrikalar kurarak, Rusya'ya Batdan yaplan uha, yn iplii, ynl dokuma ithalatna en byk darbeyi bizzat ngiliz mhendisler vuruyorlar; on yla kalmadan Rusya'nn ngiliz uhas, Fransz ynls ithalatnn iyice azalaca, yaplan ithalatn dokuma rneklerinden ibaret kalaca anlalyor. Belikallar da, yine gney Rusya'da, demir retimiyle ilgili olarak ayn eyi yapyorlar. Ar sanayi yalnz douya doru deil, gneye doru da yaylyor. Torino'da 1884 ylnda alan bir sergi, hem talyan sanayiinin ne byk baarlar kazandn, hem de talyanlar ve Franszlar arasndaki snai rekabetin kaynan oluturan, iki lke burjuvazisi arasndaki nefreti ortaya kard. talya artk Fransz vesayetinden kurtuluyor ve Akdeniz havzasnda ve Dou'da Franszlarla rekabet ediyor. Bu bakmdan da Fransa-talya snrnda -eer devrimle nlenmezse- er ya da ge kan dklmesi bekleniyor. Ar sanayinin hzl gelime gsterdii bir lke de, spanya. Ama biz imdi Brezilya rneine bir gz atalm. Ekonomi politik statlar bu lkeyi pamuk yetitiriciliine mahkm ettiler ve zavall Brezilya ihra ettii ham pamuu, daha sonra Bat'dan pamuklu dokuma olarak geri satn ald. Gerekten de krk yl nce Brezilya'nn toplam 385 ie sahip, her biri birbirinden zavall toplam dokuz adet pamuklu dokuma fabrikas vard. 1890 ylnda ise fabrika

says 46 oldu; bu fabrikalardan be tanesinde 40 bin i bulunuyordu ve piyasaya ylda otuz milyon metre pamuklu kuma srebiliyordu. Son birka yldr Brezilya'nn sanayileme baarlar daha da artt. Hatta Meksika bile ihtiyac olan pamuklu dokumay artk Avrupa'dan almyor, kendisi yapyor. ngiliz konsolosunun 1894 tarihli raporundan, Orizaba'da artk ithallerini aratmayacak kalitede basma retildiini reniyoruz. Birleik Devletler'e gelince, onlar oktan Avrupa'nn vesayetinden kurtuldular. Drt drtlk bir ar sanayi gelitiren Amerikallar artk kendilerine pazar aryorlar. Ama ulusal sanayide uzmanlama yandalarnn kuramlarn yerle bir eden asl lke Hindistan. Ders kitaplarmzda hep unu okumuuzdur: "Byk Avrupa devletlerinin smrgeye ihtiyac vardr; bu smrgeler metropol lkeye pamuk, yn, baharat vb. gibi hammaddeler gnderirler. Metropol lke ise smrge lkeye, kalitesi kendi pazarnda satlamayacak kadar kt birtakm kumalar, demir (daha dorusu demir hurdas olmaktan baka bir ie yaramayacak eski makineler), ksacas kendisine gerekmeyen, kendisi iin deeri olmayan, ama smrge lkeye yksek fiyatla satlabilecek eyleri gnderir." Kuram buydu ve yllarca uygulama da bu oldu. Londra ve Manchester zenginliklerine zenginlik katarken, Hindistan battka batt. Londra'daki Hint mzesine gittiinizde Kalkta ve Bombay'da ngiliz tccarlann nasl dudak uuklatc servetler elde ettiini grrsnz.

Ama bir gn ngiliz tccar ve kapitalistlerinin aklna, Hindistan'a sattklar dokuma rnlerini dorudan doruya Hindistan'da retmek, bylece de Hint halkn dolaysz smrmek gibi doal bir dnce geldi. Balangta birtakm baarszlklarn gslenmesi gerekti. Gerek ilerinde tam bir sanat olan Hintli iiler fabrika dzenine bir trl alamadlar. Liverpool'dan gnderilen makineler ie yaramayacak kadar eski olduu gibi iklimdeki deiiklik de dikkate alnmamt; makinelerin yeni iklim koullarna uydurulmas gerekiyordu. Bugn btn bu zorluklar geride kald ve ngiliz Hindistan' metropol manfaktr iin her gn biraz daha tehlikeli bir rakip olmaya balad. 1895 ylnda bu lke toplam 146 bin iinin alt 147 byk dokuma fabrikasna sahip oldu. Hindistan her yl in'e, Hollanda Hindistan'na ve Afrika'ya toplam 50 milyon rubleyi aan deerde -bir vakitler retimini yalnz ngiltere'nin baard- patiska dsatm yapt; 1897 ylnda ise 140 milyon rublelik pamuklu dokuma dsatm gerekletirdi. ngiliz iileri isiz otururken, Hintli kadnlar gnde 24 kpek karlnda, Uzakdou'nun liman kentlerini istila eden pamuklu dokuma retiyorlar fabrikalarda. Jt retimi ise ok daha hzl bir gelime gsteriyor.(1) Ksacas, ngiltere'nin, dsatm iin kuma reten "iiler"i nerede istihdam edeceini bilemeyecei gn artk iyice yaklamtr (akll fabrikatrler bu durumu ok iyi gryorlar, bu nedenle de Afrika'nn "fethine" hazrlanyorlar). Bu da bir yana, yirmi yl iinde Hindistan'n ngiltere'den tek bir ton bile demir almayacan dnmemizi gerektirecek ok ciddi belirtiler de var. lk engeller ald artk ve Hint Okyanusu kylarnda ngiliz

mallaryla rekabet eden fabrikalarn bacalar ykselmeye balad. Metropol sanayisiyle rekabet edebilen smrge sanayileri olgusu, on dokuzuncu yzyl ekonomik hayatnn belki de en arpc yann oluturmaktadr. Hem neden rekabet etmesinler ki? Neyi eksik Hintlilerin? Sermaye mi? Smrlecek mutsuz insanlarn olduu yere sermaye her yerden gelir. Bilgi mi? Unutmayalm ki, bilgi ulusal snr nedir bilmez. ilerin teknik bilgileri mi? yi ama Hintli iiler 1900 ylndan beri ngiltere'de elyaf retiminde alan ve yalar 15'in altnda olan ocuklardan neden daha kt olsunlar ki?

II
Deiik lkelerin sanayilerine genel olarak gz attktan sonra, baz sanayi dallarn zel alarak ele almann zaman geldi. rnein, on dokuzuncu yzyln ilk yarsnda yalnzca Fransa'da retilen ipei alalm. Lyon bir vakitler Rhne havzasnda yetitirilen (sonralar ise talya, Avusturya, spanya, Kafkasya ve Japonya'dan alnan) ham ipein ilendii bir merkezdi. 1875 ylnda Lyon ve evresindeki fabrikalarda kumaa dntrlen drt milyon ton ham ipek retimi 400 bin tonun altna dmtr. Peki, Lyon dardan satn ald ipei ileyebiliyorsa, ayn eyi svire, Almanya ve Rusya neden yapmasn?

Zrih kantonunun kylerinde yava yava ipekli kuma retimi balad bile. Basel nemli bir ipek retim merkezi oldu. Kafkas ynetimi Marsilyal ii kzlar ve Lyonlu iileri, Kafkasyal kyllere ipekbcei yetitiriciliinde gelimi yntemleri ve ham ipei kumaa dntrmeyi retmeleri iin Grcistan'a davet etti. Avusturya da ayn yolu izledi. Almanya, Lyon'lu iilerin yardmyla byk ipekli dokuma fabrikalar kurdu. Birleik Devletler ayn eyi Paterson'da gerekletirdi... Bylece ipek retimi Fransa'nn zel uzmanl olmaktan kt. pekli kumalar artk Almanya, Avusturya, Birleik Devletler, ngiltere ve Rusya'da da retiliyor. Kafkasyal kyl kzlar kn yle bir fiyata ipek fular dokuyorlar ki, Lyon'lu iiler ayn ii ayn fiyata yapsalar alklarndan lrlerdi. talya Fransa'ya ipek satmaya balarken, 1870-74 yllar arasnda 150 milyon ruble tutarnda ipekli dokuma dsatm gerekletiren Lyon, otuz yl sonra 75 milyon rublelik dsatm rakamna gerilemi durumda. Yaknda Lyon'un ngilizlerin, Almanlarn, Ruslarn ve Japonlarn yalnzca rnek olarak satn alacaklar ok zel, ok kaliteli kumalardan ya da yeni bulduklar yntemlerle yarattklar yepyeni kumalardan baka bir dokuma satamaz duruma geleceini sylemek falclk olmasa gerek. Ayn gelimeler br sanayi kollarnda da oluyor. Bir vakitler Belika'nn tekelinde olan uha retimi, artk Almanya, Rusya, Avusturya, Birleik Devletler, svire gibi lkelerde de yaplyor. Fransa'nn Jura's da saat tekelini kaybetti: Saat artk her yerde yaplyor. skoya artk Rusya iin eker rafine etmiyor, Rus rafine ekeri ngiltere'ye satlyor. Ne demiri, ne kmr olan talya kendi zrhllarn kendisi yapyor, kendi vapurlar iin

gerekli buharl makineleri kendisi retiyor. Kimyasal maddeler de ngiltere'nin tekeli olmaktan kt: Slfrik asit olsun, soda olsun artk her yerde retiliyor. 1889 Paris sergisinde Zrih ve dolaylarnda yaplan makineler hayranlk uyandrd ve anlald ki, denizlerden uzak, demiri-kmr olmayan, donanml, ok gzel teknik okullarndan baka hibir eyi olmayan svire, ngiltere'den ok daha gzel ve ucuz buhar makineleri retebiliyor. Uluslarn belli retim alanlarnda uzmanlamalar gerektiine ilikin khne teorinin ne kadar fos kt da bylece anlalm oldu. Sonu olarak, teki retim alanlarnda olduu gibi sanayide de ayn eilim, desantralizasyon eilimi gzleniyor. Her lke hem tarma, hem de deiik sanayi dallarna bir arada sahip olmak istiyor. Ekonomistlerin hararetle tavsiye ettikleri uzmanlama, belki birka kapitalistin zenginliine zenginlik katar, ama her lkenin, her corafi blgenin topraklarn kendine gerekli tahl, sebze ve gereksinim duyduu teki nesnelerin retimi iin ayrmas genel olarak insanlk iin ok daha yararldr. Bu eitlilik, deiik sanayi dallarnn birbirini etkilemesinin, sonuta da sanayinin gelimesinin en byk gvencesidir, teknik bilginin ve genel olarak ilerlemenin en byk gvencesidir. Oysa uzmanlama, tam tersine, ilerlemeyi nce yavalatr, sonra da durdurur. Tarm ancak yan banda sanayi olduunda geliebilir. Bir yerde tek bir fabrika kuruldu mu, evresinde muhakkak onun yan rnlerini ileyen, onun gereksindii ara mallar reten ve bylece hepsi birbirini destekleyen, bulularyla, yaratclklaryla birbirini gelitiren baka fabrikalar da alr.

III
Dnlecek olursa tahl, un, yn, uha, demir, makine vb. dalm yapmak, yalnzca tamann gereksiz harcamalarna katlanmak asndan deil, asl, sanayisi olmayan lkenin kanlmaz olarak tarmda da geri lke konumuna dmesi asndan zararldr, anlamszdr. elik reten byk fabrikalar olmayan bir lkede br sanayi dallar da gelimez; sonuta da halk iinde var olan snai ve teknik yetenekler kullanlmadan kalm olur.

retim dnyasnda artk her ey birbirine bal. Makine olmadan, sulama olmadan, demiryolu, kimyevi gbre olmadan topra ilemek olanaksz. Makineleri, demiryollarn, sulama dzeneini, suni gbre reten fabrikalar vb. yerel koullara uydurabilmek iin belli yaratclk, belli teknik bilgi dzeyine ulam olmak gerekir. Kazma, krek ve karasabandan ibaret bir donanmla btn bunlarn uygulanmas urada dursun, kavranabilmesi bile olanakszdr. Topran drt drtlk ilenebilmesi, insanolunun ondan hakl olarak bekledii o gzeller gzeli, o ba dndrc rnleri verebilmesi iin, ilenen bu topran hemen yaknnda fabrikalar, her trden ilikler bulunmas gerekir; tpk, endstri rnlerine ihtiya duyan mreffeh kyllerin bu ihtiyalarnn karlanmas iin fabrikalarn yaknnda yaamalar gerektii gibi. Aksi taktirde lke hasta der, tpk bugn balca geliri hisse senetleri kuponlar ve banka operasyonlar -yani tefecilik-olan ngiltere gibi.

Ekonomik ilerlemenin ana gc iblm ve uzmanlamada deil, uralarn farkllnda, ortak ama iin birlemi yeteneklerin farkllndadr. imdi gzmzde toplumsal devrimin ilk admlarn atmakta olan byk ya da kk bir blge canlandralm. Kolektivistler yle dnrler: "Ciddi hibir deiiklik olmayacak. Byk-kk btn fabrikalar, ilikler kamulatrlacak, bunlarn herkesin ortak mal olduu aklanacak. Bundan sonra evli evine kyl kyne, herkes eskiden olduu gibi ve eski iinde almay srdrecek. Toplumsal devrim byle gerekleecek". Affedersiniz ama bu i byle olmayacak. Toplumsal devrim byle kolaycack olmaz. Daha nce de sylemitik: Yarn herhangi bir yerde, diyelim Paris'te ya da Lyon'da, ya da herhangi baka bir kentte devrim patlad, yarn Paris'te ya da baka herhangi bir kentte halk fabrikalara, bankalara, evlere el koydu... baka hibir ey deil, bir tek bu olgunun etkisiyle bile, o ana kadar olan btn retimin derhal tm ehresi deiir. D ticaret ve dardan tahl gelmesi durur. O blgede mal dolam, gda stoklanmas durur. Ayaklanan blge halknn, ihtiya duyduu eyleri salayabilmesi iin btn retimini yeniden dzenlemesi gerekir. Eer bu ii baaramazlarsa, yok olurlar, telef olurlar. Eer zafere ularlarsa, bu, lkenin tm ekonomik yaamnda, retimde, datmda tam bir devrimi gerekletirmi olduklar anlamna gelir. Yaam iin zorunlu eylerin gelii durur demitik, devrim durumunda. Bu yanda bu byle olurken, te yanda tketim daha da artar. Dalm-satm iinde uraan

milyon Fransz isiz kalr. Fransa'nn, uzak-yakn lkelerden edinmeye alt mallar bulunmaz olur; lks kapsamna giren mal ve hizmetlerin retimi durur... Peki, ayaklanan halk bu durumda -hi deilse bir yl- yaamn srdrebilmeyi nasl baaracaktr? Bize gre, sorunun tek ve ok ak bir yant var. Yiyecek stoklar erimeye baladnda, pek ok kii yiyecek bulabilmek iin topraa ynelecek. Topra ilemek gerekecek, bizzat Paris'te ve yakn evresinde tarmla sanayiyi birletirmek gerekecek, bata ekmek olmak zere yaamsal eylere ncelik vermek iin lks kapsamna giren nesnelerin retimlerinin yapld fabrikalar, ilikler kapatlacak. Kentlilerin toprak ilemeyi, tarm yapmay renmeleri gerekecek; ama topra ilemek, tarm yapmak bugn pulluk arkasnda canlar kan ve boazlarn doyuracak ekmei zor karan kyllerin yaptklar gibi deil, insanolunun bugne dek yapp yaratt btn makineleri en geni kapsamda kullanarak yaplacak ve en yksek verim alnmaya allacak. Toplumsal bir devrimi gerekletirmek zere ayaklananlar topra ileyecekler, ama bu ii yk hayvan rnei yapan kyl gibi deil (zaten Parisli bir kuyumcunun elinden gelmez byle almak). Onlar tarm da yeniden dzenleyecekler, dntrecekler. Ve bu ii on yl sonra deil, hemen imdi yapacaklar, nk bilecekler ki, byle yapmazlarsa dmann karsnda dayanamazlar. Onlar bilgiyle, bilinle donanm, ok ho, zevkli, keyifli bir alma ortam gerekletirmek zere bir araya gelmi insanlar olarak ileyecekler topra; tpk ilk Byk Devrim srasnda, Federasyon bayramna hazrlamak zere

Mars tarlalarnda altklar gibi alacaklar(2). Aslnda, insan kendini toplumuna yararl bir birey olarak hissettiinde, kullanaca aralar kendisi yarattnda ya da onlar mkemmelletirdiinde, aklc bir biimde rgtlendiinde, ly amamak zere toprakla uramak insana byk haz verir. Evet, topra ileyecek, tarm yapacaklar. Ama te yandan da yurtdndan gelmesine altklar pek ok eyi kendileri retecekler ve unu asla unutmayacaklar: Kendilerini rnek alp da ayaklanmalarna katlmayan her blge onlar iin yurtddr ve buralarda retilen her ey, onlar iin "yurtd"ndan gelen eydir. 1793 ve 1891 yllarnda ayaklanan Paris iin yurtd hemen kent kaplarndan balyordu. Hemen komu kentte yaayan ekmek speklatr, Parisli "sanklotlar" ("ulsuzlar, baldnp-laklar") alktan inim inim inlerken, Versailles komploculannca Fransz topraklarna getirilen Alman askeri birliklerinden farksz, hatta belki de daha zalim bir tutum iindeydi isyanclara kar. Devrimciler, "yurtd"sz yaamay becermeliler. Becerecekler de. Ktasal abluka nedeniyle Fransa ekersiz kalnca, ekerkam yerine ekerpancarndan eker yapmay buldu. Barut iin hibir yerden gherile bulamaynca Paris kendi mahzenlerinden, bodrumlarndan kard gherileyi. Elbette byle olacakt bu; deil mi ki bizler ada bilimle donanmz, elbette bilimin daha ilk kazanmlarndan bile doru drst haberleri olmayan dedelerimizden daha ilerde olacaz. Devrim, belli bir ekonomik, toplumsal yapnn yklmasdr, daha baka ve daha fazla bir ey deil. Devrim insan akln uyandrr, yaratcl gelitirir; yeni

bilimin afadr devrim, 1789 ve 1793'n yaratt Laplace'dr, Lamarck'dr ve Lavoisier'dir. Sanki civardaki bir ormanda yrye kmz, ya da gidip seim sandna oyumuzu atmz da evimize dnmemizi ister gibi, bizden altmz fabrikalara, iliklere dnmemizi istemiyorlar m, ap kalyor insan! Burjuva mlkiyetinin yklmas olgusu tek bana tm ekonomik hayatn yeniden yaplandrlmasn gerektirir: Fabrikalaryla, ilikleriyle, eviyle barkyla. Ve devrim bu yeniden yaplanmay baaracaktr! Toplumsal devrimin ateini tututurmu Paris, burjuvazinin uaklannca gerekletirilen yaltlmla bir iki yl dayanabilse... byk fabrikalarda beyinleri ok kr hl dumura uramam, byk kk her ie, her sanata yaratcln katmay bilen Parisli, hibir yerden hibir ey istemeden, kimseden yardm grmeden, yalnzca, bizden n-ssn esirgemeyen gnein motor gcyle ve pisliklerimizi nne katp gtren rzgrla ve bir de ayaklarmzn altndaki topran barnda yatan, kpr kpr, durmakszn faaliyetini srdren o gz kamatrc gle, insan aklnn neleri baarabileceini dnyaya gsterebilse, yeter! Hayatn yeniden dzenlenmesi, yaplandrlmas baarlm demektir! Dnyann bir noktasnda toplanm yetenekli, alkan insanlarn, snrsz eitlilikteki ve birbirini btnleyen, tamamlayan zanaat alanlarndan ustalarn, devrimin cana can katan gcnn etkisiyle iki milyon akll, alkan, gzel varln doymas, giyinmesi, barnmas ve mmkn

olan her lksten yararlanmas iin neler yapabileceini herkes grecek! Bu, kesinlikle bir hayal deil! Bunun gerekleebilmesi iin, bilinene, denenmi ve yararl olduu grlm olana bavurulmas yeterlidir. Bu bizce bilinen ey, devrimin gl rzgr ve halk ynlarnn kendiliinden ahlanyla bir canlansn, bir dllensin yeter!

1 Hindistan sanayiinin daha sonra gsterdii gelimelerle ilgili olarak, bkz.: "Tarlalar, Fabrikalar ve ilikler", yeni bask, 1919. 2 Bkz.: Byk Fransz Devrimi, Blm . XXIII, s. 137-141.

TARIM

Ekonomi politie, insann retkenliini artran tek gcn, kiisel kar gds olduu grn -bu, yanll su gtrmez gr- btn karsamalar iin hareket noktas olarak ald eletirisi yneltilir sk sk. Bu, ok yerinde bir eletiridir. Sanayide, baarl sonularndan bugn bizim de yararlanmakta olduumuz en byk bulularn yapld dnemler, tam tersine, insanlarn kendi karlarndan ok, insanln genel mutluluunu n planda tuttuklar dnemlerdi. Byk aratrmaclar, buluular insanln zgrlemesi d peinde olmulardr hep. Buharn, lokomotifin ve dokuma makinesinin buluculan olan Watt, Stephenson, Jacquard bulularnn ii snfn bylesine sefil edeceini bilselerdi uykusuz gecelerinin rn planlarn, projelerini herhalde yrtar atarlard. Ekonomi politiin, baz sanayi dallarnda ar retim olduu eklindeki bir baka nemli ilkesinde de benzeri yanll gryoruz: Toplum, herkesin ihtiyac olan eyleri salayabildii bir konuma asla gelemeyecek, dolaysyla, hi kimsenin cret karl emeini satmak zorunda olmayaca zaman da asla gelmeyecek. Aka deil, ama st rtl bir ekilde yaplan bu kabullere, ekonomistlerin kafalarmza sokmaya altklar hemen btn "yasa"larda rastlyoruz.

Eitimli bir toplum kendine, herkesin ihtiyac nedir ve bu ihtiyalarn karlanmas iin hangi aralar gerekir? sorusunu sorsa grr ki, insanlarn en nemli ihtiyalarnn giderilmesi iin bugne dek yaratlm aralar, bilgiyle, bilinle kullanlabildiinde hem sanayi, hem de tarm saysz olanakla doludur. Bunun endstri asndan byle olduunu kimse yadsyamaz. ster manfaktr rn olsun, ister ar sanayi rn, insann tm snai ihtiyalarnn kolayca karlanabileceini anlamak iin byk snai iletmelere, maden ocaklarna, elik elde etme ve ileme fabrikalarna, dokuma fabrikalarna vb. bir gz atmak yeter. u anda pek az bir aba ile retimi birka kat artrabilir, buna karlk harcanan emekten de nemli lde tasarruf yapabiliriz. Daha da tesi, ayn eyin tarm iin de geerli olduunu ne sryoruz biz. Tpk sanayici gibi tarmcnn da, bugn sahibi olduu ara ve imknlarla gda maddeleri retimini -hadi on kat demeyelim, ama- en az drt kat artrabileceini ve bunu hemen u anda -byle bir gereklilik duyduu andayapabileceini sylyoruz. nsan emei kapitalist deil de toplumsal bir nitelik ald anda, tahl, meyve, sebze retimini ylda, ya da iki ylda drt katna karmak hemen mmkn olur. Tarmdan sz edildii zaman, pulluuna abanm, topraa rasgele (stelik de kt) tohum atan, o yln kendisi iin iyi bir rn yl m kt bir rn yl m olacan bilemeyen, derme atma bir kulbe ya da dam ile, kas yapmasna yarayacak az biraz avdar iin sabahtan akama dek toprakla bouan kyl ailesi, ksacas La Bruyere'in geen yzyl betimledii "vahi hayvan" akla gelir hep.(1)

Yoksulluktan budalalam, beyni ktlemi insann aklndan geen en byk istek, dedii verginin ve toprak kirasnn azaltlmasdr. En nihayet belini dorultmu, bo zaman olan ve yalnzca kendi ailesinin deil, yzlerce baka insann da beslenmesine yetebilecek eyleri retebilen bir kyly tasavvur etmeye bile cesaret edemez kimse. Sosyalistler, en pervasz, en deli dolu hayallerinde bile, olsa olsa gerek tarmcln henz ocukluk dneminde olan Amerikan fermerliinden (iftlik tarmndan) tesini dnemez. Ya da, Babeuf ve Consideran'n u khne topyalarn yineleyerek, ynetimin, mlkiyet durumlar imdiki gibi olan tarlalarda almaya zorlad kylleri dnrler. Oysa gnmzde ada tarma ilikin olarak, zellikle de Fransa'nn kimi krsal yrelerinde, ok daha geni kapsaml dnceler belirmeye balamtr. Btn bir aileye yetecek btn bitkisel gdalar iin 1 desyatinden bile az toprak yettii grlmektedir. Keza, 25 bykba hayvann beslenmesi iin, gemite tek bir kz ya da inek iin varl zorunlu grlen desyatin toprak yetmektedir. ada ifti artk tarm ortamn kendisi oluturmaya alyor; bylece de ne kuraklk, ne de hatta belli lde iklim onu dndryor (gerekiyorsa eer, ektii, diktii eylerin evresinde s retiyor, hem havay, hem topra uygun sya getirebiliyor). Uzun szn ksas bugn artk ada tarmn ideali, bir desyatin topraktan, gemite yirmi desyatin topraktan alnamayan rn almaktr; stelik de bunu kendini helak ederek deil, tam tersine emekten nemli lde tasarruf ederek baarmaktr. Sonu olarak, zellikle de elverili koullara sahip baz yerlerde ve bu arada byk kentlerin dolaylarndaki sebzeliklerde ya da bahelerde yle tarmsal yntemler uygulanyor ki, topra en az emekle ileyerek, karlnda herkesin bol bol

doymasn salayacak rn kaldrlabiliyor. ada tarm ite bu trden kazanmlarna her gn yenilerini katyor. Bata Liebig olmak zere kimyasal tarm kuramn savunan bilim adamlar, kendilerini kuramlarla uramann lezzetine kaptrp gittikleri iin sk sk ok ciddi yanllara derlerken, cahil iftiler topluma yeterli gday salamada yepyeni yollar buldular. Paris, Troyes, Rouen dolaylarnn iftileri, ngiliz meyve yetitiricileri, Flaman fermerleri, Jersey ve Guernsey kylleri parmak srtan geni ufuklar atlar nmze. Eskiden bir kyl ailesinin yalnzca topraktan elde ettii rnlerle yaayabilmesi iin -kyller nasl yaar, herkes bilir- yedi, sekiz desyatinden az olmayacak bir toprak gerekliydi. Bugnse bir ailenin zorunlu geim maddeleri urada dursan, lks saylabilecek eyleri salamas iin ne kadar kk bir topran yeterli olduu ortadadr. Yeni tarm ilkelerine gre ilendiinde, gemite insann hayal bile edemeyecei miktarda rn kal-drlabilmektedir gnmzde. On yl nce tahl, patates, sebze ve en gzel meyvelerle be alt kiilik bir aileyi tka basa doyurabilecek rnleri yetitirebilmek iin iki desyatin toprak yeter diyebilirdik. Bugnse hi korkmadan iki desyatin topran bunun iin fazla olduunu syleyebiliriz. Zorunlu tarmsal rnleri salamak iin gerekli toprak alan gitgide klmektedir. Tarmda her gn yle baarlar kazanlyor ki, dardan hibir tarmsal rn yardm grmeden, bir buuk kilometrekarelik bir alanda ka kiinin sknt, yokluk ekmeden, doya doya yaayabilecei gibi bir soruyla karlasak, dorusu yant vermekte ok zorlanrz. XIX. yzyln sonuna yaklatmz u gnlerde tam bir inanla, gvenle syleyebiliriz ki, yalnzca Fransz toprandan kaldrlan rnlerle -dardan hibir ey

getirmeden- rahat rahat yz milyon insan beslenebilir. Durun, daha bitmedi: Bugn Fransa'da, Belika'da, Hollanda'da, Jersey Adalarnda ve Amerika'nn dou eyaletlerinde tarm gnmzde yle baarlarn altna imza atyor, nmze gzlerimizin kucaklamakta zorluk ekecei yle ufuklar ayor ki, yz milyon insan iin Fransa topraklarnn ok bile geleceini byk bir rahatlkla syleyebiliriz. Toprak eer Fransa'nn pek ok blgesinde ilenmeye baland gibi ilenebilirse, (hatta ok verimsiz bir toprak bile sz konusu olsa), elli milyon desyatinlik Fransz topranda yaayan yz milyonluk bir nfus bile, bu lekte bir topran besleyebilecei nfusun ancak ok ufak bir parasn tekil ederdi. Belli bir toprak parasnda yaayan belli saydaki insan besleme imknlar, insann topraktan neler beklediine, ne kadar rn beklediine, ne kadar rn istediine, talep ettiine bal olarak da deikenlik gstermektedir. Ne olursa olsun, tmyle kantlanm bir gerek var ki -az sonra aada greceimiz gibi- Paris ve iki departman (Seine ve Seine-et-Oise, buna Paris ve evresi diyebiliriz) hemen yarn anarist toplum yaplanmasna geseler, herkesin kol gcyle almas durumunda, dnyann hibir yerinden tek bir kilo buday, tek bir sepet meyve, tek bir ba hayvan, tek bir ba soan bile gnderilmese, stelik de ayaklanan bu insanlara kendi blgeleri dnda tek bir kar toprak braklmam olsa, evet, btn bu koullar altnda bile bu insanlar hem bu iki blgenin merkezinde, hem de krsal kesimlerinde yaayan insanlar iin ekmek, et, sebze retebilecekleri gibi, bugn lks kapsamna giren nesneleri de retebilirler. Gidin, Parisli bir bahvana sorun, nasl doruluyor bu gerei, greceksiniz. Bunun da tesinde unu bile iddia ediyoruz: Btn bu

iler iin harcanacak insan emei, bu blge insanlannm Auvergne ya da Rus tahlyla ve Gneyden ve bilmem baka nerelerden getirtilen meyve ve sebzelerle beslendii gnmze oranla ok daha az olacaktr. Bununla kesinlikle her blge kendi yiyeceini kendi yetitirsin, deiim (mbadele) diye bir ey olmasn, sahip olduu iklim koullarnda ancak suni yollarla (kltr yoluyla) yetitirebilecei eyleri de zorlasn, kendisi yetitirsin gibi bir ey sylemek istemiyoruz. Biz sadece unu gstermek istiyoruz: Bugn bize dayatlan biimiyle mal mbadelesi, ok abartlmtr ve u anda var olan mbadele pek ok adan yararszdr, hatta zararldr. Ayrca biz, gneyli bir Fransz kylsnn zm, ya da bir Rus, Macar kylsnn -bu amala boutuklar bozkr topra alabildiine verimsiz olduu halde- tahl yetitirebilmek iin harcadklar emein hi dikkate alnmadn sylyoruz. Onlarn u anki tarmsal yntemlerle ou kez kol emeine dayanan abalarnn, ayn rnlerin elde edilmesinde yeni tarm yntemlerinin uygulanmas durumunda -ok daha elverisiz iklim ve verimsiz toprak koullarnda bile- azalacan, ok azalacan sylyoruz.

II
Baz aldmz pek ok olguyu burada tek tek sayp dkmemiz beklenmemeli bizden elbette; daha ayrntl bilgi iin okurlarmz daha nce adn andmz kitabmza, "Tarlalar, Fabrikalar ve likler"e(2) gndermek, bu sorunlara zel olarak ve derinden ilgi duyan okurlarmza ayrca Fransa ve ngiltere'de yaynlanan (adlarn aada vereceimiz) ok yararl baz kitaplar salk vermek durumundayz.(3) Topran, tarmn ne olduundan habersiz kentli yurttalara, zellikle de byk kentlerde yaayanlara gelince, kendilerine, yaadklar kentin evresinde yryler yapmalarn ve buralarda ba bahe ilerinin nasl yapldn gzlemelerini, bu ileri yapan insanlarla konumalarn salk vereceiz; nlerinde yepyeni bir dnyann aldn grecekler, yirminci yzylda Avrupa tarmnn nasl olaca konusunda belli lde fikir sahibi olacaklar, ayrca, toplumsal devrimin elinde ne byk g olduunu anlayacaklar, insanlarn topraktan istedikleri her eyi ondan nasl alacaklarn rendikleri zaman topran nasl cmert olduunu grecekler. Bu szlerimizde hibir abartma olmadn kantlamamz iin burada birka olguyu sralamamz yeterli olur herhalde. Yalnz daha nce bir noktay belirtmemiz gerek. Bugn Avrupa tarmnn ne denli acnas bir durumda olduu herkese bilinen bir gerektir. Kyly toprak sahibi soymazsa, devlet soyar. Devlet bu konuda biraz msamaha gsterse, hemen tefeci devreye girer: Faiziyle, bor

senetleriyle, icra tedbirleriyle kylnn anasn alatr, iledii topran gerek sahibi bu kez o olur, kylnn payna yine kiraclk der. Bylece kyl; toprak sahibi, devlet, tefeci geninin kira, vergi, faiz kskacnda debelenir durur. Bu soygun toplam olarak -her lkede ufak tefek farkllklar gstermesine karn- kylnn kaldrd rnn drtte biri, hatta bazen yars dzeyini bulur. Fransa'da tarmsal vergi, daha yakn zamana dek, gayri safi rnn % 44' dzeyindeydi. Bu adan talya'nn durumunun Fransa'dan da kt olduunu biliyoruz. Bu da bir yana, toprak sahibinin ve devletin kylden ald pay srekli byyor. Kyl kazara -yaratclk gstererek, giriimci bir ruhla ya da ok ar, inanlmaz bir abalamayla- biraz fazla rn elde etmeyi basarsa, toprak sahibine, devlete ya da tefeciye dedii hara da hemen o oranda artar. Bir desyatin topraktan kaldrd rn ikiye katlamsa, derhal toprak kiras artar, devletin ald vergi ykselir; kyl bir yolunu bulup elde ettii rn daha da bytrse, hemen haralar da haralarn ykseltirler. "deme yetenei ", dnyann her yannda devletin ve toprak sahibinin benimsedii tek deme snrdr. Uzun szn ksas, kyl her gn 12, 16 saat alr, bir eyler retir; ve dnyann her yerinde bu yamyam, kylnn, rettiklerinden yaam koullarn iyiletirmekte kullanmak zere tasarruf edebilecei miktara hemen el koyar. Kyly yaam dzeyini ykseltecek olanaklardan yoksun brakmaktr esas olan. Tarmdaki durgunluun nedeni de burada yatar. Kyl ancak (o da krk ylda bir ve tmyle istisnai olarak, -rnein bu srtlann birbirine dmesiyle, kylnn retimde kendisine srama yaptracak yaratc bir

bulu gerekletirmesiyle ya da canhra bir almayla), slklere sezdirmeden, geici olarak ileri doru bir adm atabilir. Bu arada sylemeyi unuttuk: Kyl sanayiciye de hara verir; makine, krek, kimyasal gbre gibi sanayi rnleri kylye ederlerinin drt kat pahalya satlr. Tarm rnlerinden nemli paylar alan baka bir sr arac bulunduunu da unutmayalm; zellikle ngiltere'de demiryollarnn tarm rnleri tama cretleri resmen bir soygun boyutuna ulamtr. ngiliz iftiler rnlerinin te biri deerini, -hele sebzede, tketicinin dedii kadar bir deeri- demiryolu kumpanyalarna kaptrrlar. Yaratclk ve ilerleme a olan on dokuzuncu yzylda tarmn bylesine geri kalmasnn, ancak tek tk birka yerde -o da rastlantlar sonucu ve geici olarak- gelime gsterebilmesinin nedeni budur. Evet, bereket versin ki birka yerde, vaha gibi tek tk de olsa, ya srtlanlardan habersiz ya da srtlanlarn her naslsa zerine dmedikleri rneklerden, yein tarmn insanoluna neler salayabileceini reniyoruz. imdi birka rnek zerinde duralm. ok az rn alnabilen, bu yetmiyormu gibi bir de kuraklk tehdidiyle kar karya bulunan Amerikan bozkrlarnda, be yz kii, ylda sekiz ay alarak elli bin insan doyuracak gday retebiliyor. Emekten byk tasarruf yaplarak salanyor bu sonu. Bu engin dzlklerde topran srlmesi, ekilmesi, biilmesi byk iftlik rgtlenmesiyle neredeyse askeri bir dzenle gerekletiriliyor: Buharl pulluklarn ya da bierdverlerin geri gitmek ya da sa-sol yapmak gibi gereksiz hibir hareketi olmuyor; askeri bir resmi geit dzeni iinde gerekleiyor her ey.

Topran hibir iyiletirme almas yapmadan, doann elinden kt biimiyle kullanld inanlmaz byklkte tarmsal iletmeler bunlar. Topraktan verebilecei her ey alnd m, o toprak ylece braklyor ve baka bakir topraklara doru gidiliyor; ayn ekilde bu topraklarn da ii bitti mi, yine ilerlemeye devam ediliyor. Ama topran anasn alatan, onu acmaszca smren bu tarm tr artk Amerika'da bile kaybolmaya yz tutmu durumda. Ohio ve Kanada Manitobas'ndaki akl almaz byklkteki iftlikler kapatlm, topraklar 200, 100, hatta 50 desyatinlik paralara blnm ve iftilere satlm durumda. Tarlalarn atlarn ektii pullukla sren bu iftiler okluk drder drder birleip ekinlerini biip demetleyecek iileri kiralyorlar, ayrca birtakm giriimcilerin yaptklar ve buharla alan patozlar kiralyorlar (Patozcular srayla bir kyden brne geip, yarm gnde ya da bir gnde btn ekini dvyorlar). Drenaj, tahln silolara boaltlmas gibi ufak tefek iyiletirmelerin de katksyla bu yntemle, rnein Chicago'da, on kiinin almasyla yz kiiye bir yl yetecek un retilebilmektedir. Bunun yan sra, makinelerin devreye girdii ve her geen gn makine katksnn biraz daha artt yein (entansif) tarmda da byk gelimeler gzleniyor. Yein tarm, esas olarak kk paralara ayrlm topran ok iyi ilenmesine, gbrelenmesine ve o toprak parasndan alnabilecek en yksek rnn alnmasna dayanyor. Bu iletme tr yldan yla dnyann her yanna yaylyor; bu arada tabii Amerika'nn dou, hatta bat eyaletlerine de yaylyor. Gney Fransa'nn byk tarm iletmeleriyle, Amerikan batsnn bereketli bozkrlar ortalama olarak bir desyatin topraktan be-alt eyrek tahl rn alabilirken,

kuzey Fransa'nn kk iftileri ayn miktar topraktan 15-19 eyrek, hatta bazen 26-28 eyrek rn kaldrabilmektedirler. Bu sonutan, bir kiinin bir yl boyunca kusursuz biimde beslenebilmesi iin bir desyatin topran on ikide birinin yeterli olabileceini anlyoruz. Gelelim topran srlmesine. Son yllarda adna traktr denilen ve benzinli bir motordan g alp , alt, hatta dokuz kulak demirini evirebilen bir ara kullanlmaya baland. kulak demiri olan bir traktrle, bir kii, rahata src koltuunda oturarak bir gnde desyatin toprak srebiliyor. Traktrler inanlmaz bir gelecek vaat ediyor insanla. En nihayet tarmn en zorlu ilerinden biri olan topra srmeyi herkesin altndan kalkabilecei basit bir i haline getiren bir ara bulundu. Ve ok ilgin bir durum: Tarm ne denli yein yaplyorsa, desyatin bana elde edilecek rn iin daha az emek harcanyor. Pek ok ite makineler insann yerini alyor; elde edilecek rn ikiye katlayacak kimi iyiletirmeler (rnein akalama yoluyla topran kurutulmas, talarn ayaklanmas) bir kez yaplyor ama hep ie yaryor. Kimi kez ise topran ok derin srlmesi gibi bir yntem, gbreleme vb. gibi ek harcamalara gerek kalmadan, orta karar bir topraktan bile, tek bana, yllarca ok bol rn alnmasna yetebiliyor. ngiltere'nin Rothamstead'inde yirmi yl boyunca tarm hep byle yapld. Bu yaknlarda, yine ngiltere'de, (bu kez Southend on Sea'de), kstebein topra kazsndan esinlenerek yaplm bir buharl makineyle derince kazlp kabartlm topraktan da ayn sonu alnd. imdi, tarm alannda ayrntlara dalp gitmemize gerek yok; herhangi bir stnl olmayan, sradan bir toprakta,

olaanst birtakm makineler kullanlmasna falan da gerek kalmadan, yalnzca topra akllca ileyerek bir desyatinden 21 eyrek buday kaldrlabildiinin altn izelim, yeter. Byle bir rnn ne anlam ifade ettiine gelince: Seine ve Seine-Uaz departmanyla Paris ve evresinde yaayan 3.600.000 kii'nin bata buday olmak zere her trden yllk tahl gereksinimi 4 milyon eyrektir. Yukarda altn izdiimiz rn elde oranndan yola ktmzda, bu insanlarn sahip olduklar toplam 555.000 desyatin "elverili" topraktan 180.000 desyatinini ilemeleri gerektii sonucuna ularz. Bu insanlar bu lekte bir topra elbette bel kreiyle ileyecek deiller, nk ok zaman isteyen bir i olurdu bu (gnlk be saat almayla on desyatin toprak krekle ancak 260 gnde bellenebilir). Bu durumda topran bir kez, ama sonsuza dek yetecek ekilde iyiletirilmesini yeleyecektir, yani; akalama yaplacak yerler akalanacak, kurutulacak kesimler kurutulacak, dzlenecek yerler dzlenecek, talan temizlenmesi gereken yerlerde ta braklmayacak vb. Bu n alma da, diyelim, be saatlik ign hesabyla be milyon ign gerektiriyor, yani beher desyatin toprak iin 26-27 gn gerekiyor. Daha sonra topraklarn ya da topraklarnn nemli bir blmn buharl pullukla sryorlar (ki bu i de beher desyatin iin 4 gn alyor) ve bir drt gn de ikinci srme ve trmklamaya ayryorlar.(4) Tohum, rasgele deil, kalbur makinesinden geirilerek seiliyor ve yine, rasgele deil, bugn hemen her yerde yapld gibi, alan evleklere serpiliyor ve btn bu iler dnle tamla ve elverili koullar yaratlarak alldnda, be saatlik ign hesabyla, desyatin bana 25 gnden fazla zaman

harcamalar gerekmiyor. Topra yaklak drt yl bu ekilde ilediklerinde desyatin bana 25-30 eyrek rn almalar iten bile deildir, stelik de byle bir sonu iin bugn harcanan zamann yarsn harcayarak. Bylece, 3.600.000 kiiye, kendilerine yetecek buday salayabilmeleri iin on be milyon ign yeterli olmaktadr. stelik bu sre iinde her trden insan alacaktr; yani zayf, elimsiz ve daha nce toprak ileriyle hi uramam kiiler de bulunacaktr alanlar arasnda. lerin datm ve inisiyatif, topran ne olduunu, neler istediini bilen kiilerin elinde olacaktr. Tarmda kullanlan basit makineleri ynetmeyi birka saat iinde renemeyecek ya da urada duran sap ynn beriye ekmeyi beceremeyecek, bylece de tarm iinde kendi zerine den grevi yerine getiremeyecek -kadn ya da erkek-Parisli olmayacaktr herhalde. inde yaadmz arpk dzende Paris'te ve evresinde -resmi kaytlarda grlen isizleri de bir yana brakalm- deiik meslek ve zanaattan yz bin dolaynda insann geici isiz durumunda olduunu gz nnde bulundurursak, bugnk toplumsal yaplanmann bir sonucu olarak kendisinden yararlanlamayan bu gcn bile tek bana, topra akllca ileme kouluyla, Paris'in en nemli iki departmannda yaayan drt milyon insann btn gda ihtiyacn karlayabileceini grrz. Hayal grmyoruz. ok daha verimli sonular salanabilecek gerek bir yein tanmdan da sz ediyor deiliz henz. Yukarda akladmz biimde 3-4 yllk bir uratan sonra tek bir taneden 600, 1000, hatta bazen daha da fazla tane ieren bir kucak ekinin elde edildii, bylece de be kiilik bir ailenin doyabilmesi iin bir dnmden az

topran yeterli olabildii Brighton (Galleta)da ulalan deneysel baarlardan falan da sz etmiyoruz. Buday yetitirilmesiyle ilgili hesaplarmz biz bu rneklere deil, Fransa'da, ngiltere'de, Belika'da, Flandra'da, Lombardia'da vb. pek ok iftinin elde ettii sonulara, gnmze dek nice abalarla gelitirilmi, snanm bilgi ve deneyimlerle, -ama yle birka dnmlk tarlalarda deil, ok byk iftlik iletmelerinde- gerekletirilen buday yetitiriciliiyle ilgili sonulara dayandryoruz. Ama devrim olmadan bunlarn hibiri olmaz; nk topra ve sermayeyi elinde tutanlarn iine gelmez bylesi sonular. Bu sonularn iine gelecei kesimin, yani kylnn ise -eer yukarda szn ettiimiz srtlandan biri ya da onlara yakn kesimden biri deilse- byle bir ii becerebilmek iin ne bilgisi, ne paras, ne de zaman vardr. ada toplum henz bu aamaya gelemedi. Ama Parisliler kendi kentlerinde anarist bir komn kurmay baarabilirlerse, iinde bulunacaklar nesnel koullarn dayatmasyla bu aamaya ulaabilirler; nk evlerinde yiyecek ekmekleri yokken oturup birtakm ss nesneleri, (Viyanallarn, Varovallarn, Berlinlilerin de ayn incelik ve gzellikte yapabildikleri) vr zvr eyler retmeyi srdrecek kadar aptal deillerdir. Kald ki makineler yardmyla yaplan tarmsal almalar alabildiine keyiflidir, ekicidir. "Yetti artk!" diyecek Parisli ii. "Yeter artk u mcevherat denen pislikle uratmz, ss bebekleri iin tll, dantelli giysiler dikip durduumuz! Zaman, krlara, tarlalara ynelmenin zaman! Temiz hava canmza can,

gcmze g katsn! Doann diriliiyle, tazeliiyle dolsun iimiz; karanlk, havasz iliklerde, viran ii semtlerinde unuttuumuz yaama sevincini yeniden kefedelim!" Ortaada svire halknn krallardan, feodal beylerden kurtulmasnda svireli obanlarn katks mzraktan, kltan daha byk olmutur. Ayaklanan kentlerin burjuvazi karsnda direnebilmesinde, ayakta kalabilmesinde ada tarmn da bylesi bir katks olacaktr.

III
Paris'in iki departmannda yaayan buuk milyon insann, topraklarnn yalnzca te birini bu ie ayrarak ihtiyalar olan ekmei nasl bol bol karabileceklerini grm bulunuyoruz. imdi devam ediyor ve hayvancla geiyoruz. ngilizler ok et yiyen bir millettir; yetikin bir ngiliz'in yllk et tketimi ortalama 200 funt dolayndadr.(5) Bunun tmnn sr eti olduunu kabul edersek, bir srdan elde edilen etin yaklak te birine denk den bir miktardr bu. Buradan yola karak ylda be kiinin (ocuklar gz nnde bulunduruyoruz) bir sr tkettii sonucuna ularz. Ve bu hesaba gre, buuk milyon kii iin 700 bin ba hayvan gerektii ortaya kar. Bugnk hayvanclk sisteminde 700 bin ba hayvan yetitirmek iin en az iki milyon desyatin arazi gereklidir.

Ama bir sredir gney Fransa'nn engin dzlklerinde yapld gibi, kaynak sularyla ok az sulanabilen meralarda bile, bu i iin 500 bin desyatin yeterli olabilmekte, hele yem olarak pancar, algam ve yoncann kullanld entansif sr yetitiriciliinde bunun da drtte biri, yani 125 bin hektarlk bir arazi ile sorun halledilebilmektedir. Hele bir de yemler arasna msr da katlr ve hasatlar henz yaplm taze yemlerin zel ukurlara doldurulup sktrlmas olarak zetleyebileceimiz presleme yntemi uygulanrsa, 700 bin ba sr besleyebilecek yem 85 bin hektarlk bir araziden elde edilebilir. Sulamann lam sularyla yapld Milano evresinde, bir desyatinlik araziden 4-6 bykba hayvan besleyebilecek yem elde edilebilmekte, koullar ok elverili baz yerlerde ise bir desyatinlik araziden 49 ton kuru ot (yani 10 samal inee bir yl yetecek ot) elde edilebilmektedir. Bir yanda, beher bykba hayvan iin desyatinlik mera gereklilii, dier yanda ise tek bir desyatin arazide 10 bykba hayvann (ister st, ister et eldesine dnk olsun) yetitirilebilmesi... gnmz tarmnn u noktalar byle. Jersey Adasnda 3600 desyatinlik ilenmeye elverili arazinin yaklak yars (1730 desyatin) ekin tarlalaryla, sebze-meyve baheleriyle kapldr, geriye mera olarak kullanlmak zere topu topu 1910 desyatin arazi kalmtr. Buna karn bu arazide 1480 at, 7260 ba sr, 900 koyun ve 4200 domuz beslenebilmektedir; bu da -atlar, koyunlar, domuzlar urada dursun- bir desyatinlik merada bykba hayvann beslenebildiim gsterir. Ada arazisindeki verimliliin denizotu (su yosunu) ve zellikle de

kimyasal gbrelerle, yani yapay yolla artrldn belirtmemize gerek yok. Sonu olarak, Paris ve evresindeki buuk milyon insanmza dnecek olursak, et gereksinimlerini karlamak zere bykba hayvan yetitirmek iin bunlara gerekli arazinin iki milyon desyatinden 80 bin desyatine indiini grrz. Ama hadi biz en dk rakamlar deil, kurallara uygun yaplan sradan bir tarmn ortaya kard rakamlar alalm ve kkba hayvanlar iin de, gerekli olandan daha fazla toprak ekleyelim. Elimizdeki 400 bin desyatinlik araziden, herkesin bol bol ekmek bulabilmesine yetecek tahl tarm iin gerekli blm ayrdktan sonra elimizde 160 bin, hadi hatta, 180 bin desyatin arazi kaldn varsayalm. Bsbtn cmert olalm ve bu lekte bir arazinin ilenebilmesi iin 5 milyon ign gerektiini varsayalm. Bylelikle bir yl boyunca yirmi milyon ign -ki bunun yars kalc iyiletirme almalarna gidecektirharcayarak hem ekmek, hem et ihtiyacmz doyasya karlayabileceiz (ki kanatl etleri, domuz eti, tavan eti vb. bu hesap iinde yer almamaktadr; ayrca, kendi bahesinde nefis meyve sebze yetitiren, dolaysyla da -bunlarn eksikliini etle gideren- ngilizlerden ok daha az et tketen insanlar bu hesaplamada gz nnde tutulmamtr). Bir ignnn be saat srmesi kouluyla yirmi milyon i-gnnden her kiiye ne kadarlk bir alma der? ok az bir sre der. 3,5 milyonluk bir nfusun 1 milyon 200 bini alabilir durumda yetikin erkek, bir o kadar da ayn durumda olan kadndr; dolaysyla da herkese et ve ekmek salayabilmek iin -yalnzca erkekler iin hesapladmzda- ylda topu topu 17 ign almak gerekir. Bu hesaba st elde etmek iin harcanacak 3 milyon ign daha ekleyelim; bir bu kadar ignn de ne olur ne

olmaz diye ekleyelim; yine de kii bana yllk 25 ignn bile bulamayz, bir baka deyile, et, ekmek ve st gibi temel gda maddesini elde etmek iin, gzel koullarda tarm yaplan bir kyde ylda toplam birka gn almak yeterlidir. Unutmayalm ki bu temel gda maddesi, konuttan sonra insanolunun yzde doksannn balca kaygsdr. Bir kez daha yineliyoruz: Bu hesaplamada aya yere basmayan, hayal diye nitelendirilebilecek hibir ey yoktur; biz yalnzca hayata geirilmi olan, uygulanmakta olan, byk leklikli deneylerle kantlanm olan gerekleri aktardk. zel mlkiyeti gvence altna alan yasalar ve genel cehalet olmasa, bu sonular elde edebilmek iin hemen yarn tarmda bu dnm gerekletirilebilir. Paris, herkesi nasl ve neyle besleyeceini, temel gda maddelerini nasl reteceini anladnda ve Parisli ekmein, parlamento ve belediye meclisindeki ryten daha nemli olduunu anlayabildiinde, devrim gerekleecektir. Paris o gn her iki departmann topran ele geirecek ve ilemeye balayacaktr. Niteliksiz ve miktar olarak yetersiz birtakm yiyecekler satn alabilmek iin mr boyunca alp duran Parisli, bylece, yaad kalenin iinde (bu kaleler yerle bir edilmemilerse tabii), kentin duvarlarnn dibi saylacak bir yerde -gemite tm kazancn alp gtren- bu yiyecekleri imdi topu topu birka gnlk salkl ve ekici almayla kendisi retecektir. Gelelim meyve ve sebzelere. Paris snrlarndan kp sebze meyve yetitirilen bir baheye gz atalm ve bu kentteki bilim yuvalarndan, akademilerden yalnzca birka

kilometre tede ne mucizeler gerekletirildiine tank olalm (ekonomi politik statlarnn haberleri bile yoktur bundan). Bahecilik zerine (culture maraichere) nefis bir de kitab olan ve bu kitabnda yapt almalar ayrntlaryla anlatan, topraa ne verdiini, ondan ne kazandn hi gizlemeyen Msy Ponce'un bahesinde duralm, rnein. Hemen belirtmeliyiz ki Bay Ponce'un ve zellikle de iilerinin alma tempolar mthi. Toplam sekiz kiiler ve 1 hektardan daha byk olmayan bir topra iliyorlar, yani bizdeki lyle, tam bir desyatinlik topraklan var. Gnde 12-15 saat alyorlar, (yani olmas gerekenin 3 kat fazlas); sekiz yerine yirmi drt kii olsalard, tek bir fazlalk olmazd. Buna karlk Ponce bize, 11 bin metrekare topra iin toprak sahibine kira ad altnda ve sevgili devlete vergi ad altnda (yani yukarda szn ettiimiz srtlanlara) 2500 frank gibi (yani bin ruble) dudak uuklatc bir hara dediini, ayrca klalardan satn ald gbrenin kendisine maliyetinin de 2500 frank (yani bir bin ruble daha) olduunu syleyecek ve "Bu nedenle de," diyecektir "ister istemez smrgen olmak zorundaym ben; smrldm iin smryorum". Topranda sebze tarm yapmakta kulland donanmlar da yaklak 30.000 frank tutarnda (ki bu tutarn yandan fazlas asalak sanayi baronlanna, nemli bir blm de para speklatrlerine, yani tefecilere gidiyor). Her neyse... sonuta, yapt bahe ziraat toplam olarak 3 bin ignn, hatta, byk olaslkla, bundan biraz daha az bir zaman kapsyor. Gelelim Ponce'un kaldrd rne. 670 pud(6) havu, 610 pud soan, turp vb. "ufak" sebzeler, 6000 kelle lahana, 3000 kelle krmz lahana, 5000 sepet domates, 5000 dzine seme meyve, 154.000 kk salata (marul), ksacas, bir desyatin topraktan, yani boyu 50 sajen(7), eni 46 sajen olan

bir alandan toplam 7625 pud sebze ve meyve... Baka bir deyile, 1 desyatin topraktan 125 ton rn. Ama hi kimse ylda 600 funttan daha fazla sebze-meyve yiyemez. Dolaysyla da byle bir bahenin her desyatininden 380 yetikin insann 1 yllk sebze-meyve ihtiyac bol bol karlanabilir -ki bu da genel nfus olarak en az 500 kiiye denk der. Baka bir deyile, Ponce'un yapt gibi bahecilik yapldnda (ki baz yrelerde bunun da tesine geen sonular alnmaktadr), bebekler ve ocuklar da katldnda 500 kiilik bir nfusa yetecek sebze ve meyveyi yetitirmek iin 380 yetikin insandan her birinin ylda 100 saatten biraz fazla (103 saat) almas yeterli olmaktadr. Hemen belirtelim ki, bu yle ok zel bir tarm deildir: Paris evresinde, 800 desyatin toprakta 5000 bostanc (bahvan) tam da byle tanm yapmaktadr. Ne var ki toprak kiras olarak, hektar bana 2500 frank, yani bir desyatin iin 800 ruble demek zorunda olan bu insanlar neredeyse birer yk hayvanna evrilmi durumdadrlar. Yalnzca bu olgular bile (ki herkes bunlarn doru olup olmadn denetleyebilir), elimizde kalan 190.000 desyatin topraktan 6400 desyatininin, 3,5 milyon Parislimize doyasya, meyve sebze salamaya yeteceini kantlamaktadr. Bu meyve sebzelerin eldesi iin ne kadar almak zorunluluu olduuna gelince, yukanda rnek olarak

belirttiimiz bahvanlarn almalarn esas aldmzda, be saatlik ign hesabyla 50 milyon ign dolaynda olaca, yani her yetikin erkee elli ign decei grlr. Ama Jersey ve Guernsey Adalarnda byk yaygnlk kazanm olan baz yntemlere bavurulduunda bu srenin nemli lde ksaltlabileceini de biliyoruz. Bununla ilgili olarak bir tek u noktay anmsatmakla yetinelim: Bugn ba bahe iiyle uraanlarn bylesine ok almalarnn nedeni, pazara ocak aynda ilek, yaz banda eftali vb. sunmak, ksacas turfanda meyve sebze yetitirmek istemeleridir. Turfanda meyve sebzenin fiyat, mevsim normallerine gre ok yksek olduu iin, bu insanlar dudak uuklatc toprak kiralarn, faiz ve vergi borlarn ancak bu yolla deyebilmektedirler. te yandan, bizatihi alma yntemleri de onlar gerekte gerektiinden daha fazla almak zorunda brakmaktadr. Bahede yaplacak balang yatrmlar iin byk harcamalar yapamadklarndan (cam, tahta, demir, kmr vb.yi ok pahal alyorlar), sera ve kmr yoluyla ok daha ucuza mal edebilecekleri (turfandaclk iin gerekli) yapay sy ancak gbreyle salayabiliyorlar.

IV
Bylesine bereketli rn iin bahvanlar hem makinelerin yardmna bavurmak, hem de yaamn tm zevklerinden kendilerini yoksun brakmak zorundalar, ama yine de bu emekiler, bize gereken topra nasl yaratacamz retmekle ok byk bir i baarmlardr. Limonluklarda yetitirilecek bitkiler iin gerekli sy gbreyle salamak gibi eski bir yntemle altklar iin, topraklarnn bir blmn her yl satmak gibi bir zorunlulukla kar karya kaldlar; nk bahelerinin toprak yzeyi her yl bir dyum(8) dolaynda ykseliyordu. Bu nedenle de son zamanlarda toprak sahipleriyle imzalanan anlamalara, bahvann, ilemekte olduu topra u ya da bu nedenle (szlemenin bitmesi ya da feshedilmesi vb. gibi) ileme hakknn sona ermesi durumunda, topran yannda gtrebilecei maddesi eklenmeye baland. (Bu olguya, Barral'n "Ziraat Szlmn "maraichers" maddesinde yer verildiini de belirtelim.) Ev eyalar ve limonluk talaryla birlikte arabalarla gtrlen toprak: te, toprak kirasn, "u ya da bu nitelikteki topran doal stnlklerinin yaratt sonulan eitlemek" olarak deerlendiren ekonomist Ricardo'ya kyllerin verdikleri yant! Fransz bahvanlarnn ok kullandklar bir deyim var: "Adam eittir toprak!" Yani, topra neyse adam da odur; ya da tersi: Adam neyse topra da odur!" Neyse... Btn bu Parisli ve Rouen'li bahvanlar, ayn miktar rn elde edebilmek iin Jersey ve Guernsey'li

emeki kardelerinin iki kat alyorlar. Adallar tanma sanayiyi katyorlar ve suni toprak yaratmakla yetinmeyip suni iklim de yaratyorlar. Aslnda btn bahecilik ileri varp u iki noktaya dayanyor: 1. Limonlukta ekim yapmak; snrl bir alan kapsayan ama nitelik olarak ok zengin bir topraa ekim yapmak ve ok zenli, titiz bir bakmla yetitirilen bu "fide"leri, tam boylarna ulaabilecekleri, geliebilecekleri yere aktarmak. Ksacas bir bebekle urar gibi bunlar daha tohumu topraa salp da ilk gverdikleri andan itibaren byk bir zen, ilgi emberiyle kuatmak. 2. rnn vaktinde yetimesini salamak iin, bitkinin evresini camla kaplamak ve topra bolca gbrelemek, bylece de topran ssn ykseltmek. zetin zeti: (Ekimin yaplaca toprak hazrlandktan sonra) nce fide yetitirip sonra bunun asl yetitirilecei yere aktarlmas ve rn alnacak alanda evredeki havadan daha yksek bir sl ortam yaratlmas, bahe-bostan ilerinin en temel zellii olarak ortaya kmaktadr. Bunlardan ilk adm, daha nce de grdmz gibi, bugn uygulanmaktadr ve yalnzca bir iki kk dzeltmeye ihtiyac vardr. kinci adm iinse, hem topra, hem havay stma iinde gbrenin yerine ya toprak altndan borular araclyla getirilen scak su kullanmna ynelmek gerekir, ya da herhangi bir s kaynayla limonluun stlmas gerekir. Esasen, bu da bugn hayata geirilmitir. Pek ok Parisli bahvan, gemite gbre araclyla saladklar sy bugn termosifonlar araclyla salyorlar, ngiliz, daha dorusu Jersey ve Guernsey adalar iftileri ve Belikal baheciler limonluk inas yolunu tercih ediyorlar.

nceleri limonluklar hayli gsteriliydi, yalnzca zenginler -tropik bitkiler ya da lks olarak nitelenebilecek eyler yetitirmek amacyla- uygulayabiliyorlard bunu. imdiyse bunlar geni lekli olarak kullanlabiliyor: Jersey ve Guernsey Adalarnda desyatinlerce toprak (Guernsey'de hemen her iftlikte, her bahede rastlanlan kk limonluklar urada dursun) camla kaplanm durumda. Londra evrelerinde, koca koca tarlalarn camla kapatlmasna baland; her yl ngiltere'deki limonluklara binlerce yeni limonluk ekleniyor. Bunlar, granit duvarl lks yaplardan, btn bu slk-srtlan dzenine karn 1 sajen karesi 7-9 rubleden fazla tutmayan cam tavanl mtevaz tahta yaplara kadar her trden olabiliyor. Buralar styorlar (hatta bazen stmyorlar bile, nk eer ok erken turfanda rn elde etmek gibi bir amalan yoksa, kapal alan -s kamasn nledii iin- yeterli oluyor) ve yle zm, tropik meyve gibi eyler deil, patates, havu, nohut, bakla-bezelye gibi olmazsa olmaz sebzeler retiyorlar. Bylece baheci, iklimin belirleyici etkisinden kurtulmu oluyor. te yandan baheye gbre sermek gibi ar bir iten ve srekli pahalanan gbre harcamasndan kurtulmu oluyor. Bylece insan emeinden de tasarruf salanm oluyor: Cameknlanm bir desyatin topra ileyebilmek ve Bay Ponce'un elde ettii sonulan elde edebilmek iin, yedi-sekiz kii yeterli olabiliyor. Jersey'de yedi kii haftada 60 saat alarak bir desyatin topraktan, gemite onlarca desyatin topraktan kaldnlabilecek rn kaldnyorlar. Aslnda pek ok sayda gz kamatrc rnek gsterebiliriz, ama yalnzca bir rnekle yetineceiz: Jerzey'de, deneyimli bir bahvan ynetimindeki 34 ii, buuk desyatinden biraz fazla bir topra seraclk

yntemiyle ileyerek u sonular elde ettiler (gnde be saat alm olsalard 70 kii gerektirirdi elde ettikleri sonu): 1525 pud zm (hasadn mays balarnda yapyorlar), 4880 pud domates, 1830 pud patates (nisan aynda), 366 pud nohut ve 122 pud fasulye (hasad mays aynda), yani toplam 8723 pud deiik meyve ve sebze (baz seralarda elde edilen nemli miktardaki ikinci rnler, ok byk bir serada elde edilen lks niteliindeki rnler ve seralar arasndaki ak alanda yetitirilen eitli eyler bu hesapta yer almyor). Sekiz bin yedi yz yirmi pud sebze ve meyve! Bu, 1500 insann koca bir yl boyunca doyasya beslenmesine yetecek bir miktardr ve bunun elde edilmesi iin topu topu 21000 yanm ign yeterlidir. Szn ettiimiz 1500 kiilik topluluktan yalnzca 500 kii bu ile urasa, bahemize ylda 210 saat ayrmamz yeterli olmaktadr. Bu hesaba (yaklak drt desyatinlik topran yllk stmasnda kullanlacak) 1000 ton da kmr ekleyin; bu da 500 bahe iisinin her birine ylda 6-7 saatlik bir ek alma getirecektir (ngiltere'de bir ii 10 saatlik bir ignnde kolayca 3 ton kmr karabilmektedir). Bylece, topluluun yetikin yelerinin yars olaan alma zamanlarnn dnda yaklak elli yarm gnlerini sebze-meyve iine ayrsalar, tm topluluk, bugn lks saylan yiyecekleri, -seralarda yetitirmelerine karn- koca bir yl boyunca doya doya yiyebileceklerdir. Kald ki daha bir de ayn seralarda ikinci rn olarak kolayca yetitirilebilecek olan kmsenmeyecek miktarda sradan sebze ve meyveler var ki, yukarda grdmz gibi Bay Ponce'unki gibi iletmelerde bunlar iinde aynca bir elli ign gerekmektedir.

Efendim, bunlann hepsi lks nesneler kapsamna giren rnler, diyenler kabilecektir. Ama belirli dzenei olan limonluklar artk camla kapatlm basit bahelere dnmekte ve yalnzca ay stlan bu bahelerden inanlmaz miktarda rn kaldrlmaktadr: rnein, nisan ay sonunda bir desyatin topraktan yaklak 300 eyrek patates kaldrlmakta, daha sonra toprak gbrelenmekte ve maystan ekim sonuna kadar, cam altnda yksek, -neredeyse tropik- s elde edildii iin baka bir dizi rn daha elde edilmektedir. Bugn ayn 300 eyrek patatesi elde edebilmek iin her yl yaklak 20 dnm, hatta daha fazla topraa dikim yapmak, sonra byme baladka apa yapmak, aralarda biten ayrk ve her trden yabani otu temizlemek vb. gerekiyor. Btn bunlar byk emek gerektiren iler. Sera almasnn balang aamasnda her sajen kare iin yaklak iki gnlk bir alma yaplmas gerektii dorudur, ancak bu n alma gelecekte harcanacak emein hadi drtte n demeyelim, ama yansn bulan bir lekte bize emek tasarrufu salayacaktr. Btn bunlar birer olgu, btn bunlar ulalm, eriilmi, herkese bilinen ve evresindeki bahecilik almalarna bir gz atma zahmetini gsteren herkesin kendi gzleriyle grp ikna olabilecei sonular. Ve btn bu anlattklarmz, sanrm, kendisine nasl yaklalaca bilindiinde topran insanlara neler verebilecei hakknda bir fikir vermeye yetecek rneklerdir.

V
u ana kadar hep benimsenmi olan, ksmen de hayata geirilmi olan yntemlerden sz ettik. Topran yein biimde ilenmesi, borular denerek doal su kaynaklarndan (pnarlardan) sulanmas, seraclk, bu yntemle yaplan bahecilik... btn bunlar bugn hayata geirilmi durumdadr, uygulanmaktadr. Leons de Lavern, elli yl nceki, tarmda ilenen topran gitgide azalacana, yaratlan yapay toprak ve yapay iklimle insann youn emeinin birleerek bitkiler iin en elverili yaam ortamnn yaratlacana ilikin ngrsnde tmyle hakl kt. Bu konudaki ilk itici g, erken elde edilen sebze ve meyveden daha ok para kazanlacann anlalmas oldu. Ama o gnden bu yana yein tarma ilikin olarak gerekletirilen almlarla, en az emekle en fazla rn elde edilebileceinin anlalmas, en sradan sebze ve meyvelerin bile bu yntemle yetitirilmesine, dolaysyla da sera ii baheciliin hzla yaygnlk kazanmasna yol at. Gerekten de Guernsey'deki tahtadan yaplm basit limonluklar bize, ak havadan ay daha nce (nisana doru), stelik de srlmesi, bitki ktktan sonra da apalanmas gereken be kat daha byk toprakta yetitirilen rne denk bir rnn, hem de ok daha az emek harcayarak, sera yntemiyle yetitirmenin mmkn olduunu gsterdi. Bu, alet ve makine kullanmaya edeer, onunla ayn anlam tayan bir gelimedir: Daha mkemmel aralar, makineler, her ne kadar balangta bunlar edinmek iin ciddi birtakm harcamalar yapmak gerekiyorsa da, bize emekten nemli lde tasarruf yapabilme olanan salamaktadr.

Sradan sebzelerin seraclk yntemiyle yetitirilmesine ilikin imdilik elimizde daha fazla veri yok; bu henz ok yeni bir tarm tr ve uygulamas da ok yaygn deil, pek byk olmayan birka baheyle snrl. Ama lks kapsamna giren ve yaklak otuz yldr tarm yaplmakta olan bir rne ilikin olarak elimizde son derece etkileyici rakamlar var. zm, bu rn. ngiltere'nin kuzeyinde, savatan nce kmrn tonunun takmr ocaklarnn hemen yaknnda topu topu iki ruble ettii skoya snrna yakn yerlerde nicedir seralarda zm yetitiriliyor. Ocak aynda olgunlaan bu zm elli yl nce yetitiricisi funtu 10 rubleden satyordu, sonra da ayn zm III. Napolyon'un masasna konulmak zere funtu 20 rubleden yeniden satlyordu. imdiyse ayn bac, kendisinin zel bir ba-bahe dergisinde yaynlanan yazsndan rendiimize gre, zmn funtu bir ruble yirmi kpekten satyor. Bunun nedeni, Londra ve Paris'e tonlarca zm gnderen rakiplerin ortaya kmas. Ucuz kmr ve topran akllca ilenmesi sayesinde kuzeyde kn zm yetitiriliyor ve br meyvelerin aksine, kuzeyden gneye gnderiliyor. Britanya'l ve Jersey'li baclar mays aynda zm funtu 80 kpekten satyorlar; ve bu fiyat, tpk elli yl nceki 20 ruble/funt fiyat gibi, rnn nadir bir rn olmas nedeniyle bu dzeyini koruyabiliyor. Hem ngiltere'de, hem de Jersey'de (byk blm camekn altnda, az bir blm de stlm ak toprakta yetitirilen) byk miktarlarda rnn piyasaya srld Ekim ay zm fiyatlar ise, svire ya da Rhine zmlerinin fiyatlarndan biraz pahal oluyor: Funtu 6 pens (25 kpek). Olmas gerekenin te ikisi orannda yksek bir fiyat olduu sylenebilir bunun; fiyat yksekliini yaratan ey ise, zm yetitiricilerinin toprak sahiplerine dedikleri

korkun toprak kiralardr; buna bir de (cameknlann yapm ve stlmas da iinde olmak zere) tccarn ve araclarn aldklar ok yksek komisyonlarla faiz eklenebilir. Bu nedenle de gnesiz, sisli havasna karn Londra dzlklerinde bile zm yetitirmek ve stelik bunu sudan ucuza getirmek mmkndr, diyebiliriz. Nitekim kentin banliylerinden birinde, Harrow'da, fakirhanemizin hemen yanndaki drt arna arnlk bir toprak zerinde, biraz cam ve biraz da imentoyla rptrverdiimiz uyduruk bir camekn, bize yedi yl boyunca her yl ekim aynda 50 funtun zerinde zm (hem de ne zm!) yeme saadetini yaatmtr(9). Bu arada belirtelim: Bizim camekn yle ktyd ki, yamur yad m at olduu gibi ieri alyordu yamuru. Geceleyin camekn iindeki s, dardaki s neyse oydu, nk herhangi bir stma ilemi yaplmyordu (bu, soka stmak gibi bir eydi). Yaplan tm harcamalar asmalarn ylda bir kez budanmas (yarm saat alan nemsiz bir i) ve bir el arabas gbrenin killi topraa dikilmi asma ktklerinin kklerine dklmesinden ibaretti. unu da hatrlatmamz gerekir: Rhine kysnda ya da Cenevre glnn kylarnda zm yetitiricilii yapanlar, tepelerin yamalarnda ta stne ta koyarak teraslar (sekiler) hazrlyorlar, uvallara doldurduklar gbreyi ise kn iki yz yz fut ykseklie omuzlarnda karyorlar; o bakmdan Londra dzlklerinde cameknda yaplan zm yetitiriciliine gre svire ya da Rhine zmclnn daha ok emek isteyen, daha zahmetli bir i olduu ortada.

lk bakta bu sylediklerimiz inanlmaz gibi grnebilir, nk zmn gneyde kendiliinden yetitiini ve baclarn bu ite herhangi zel bir katklar olmadn dnmeye almzdr. Ama uzmanlar, baclar, bahvanlar bizim dncelerimizi onaylyorlar. ngiliz bahecilik dergisinin de yaynlaycs olan ve pratik olarak baclkla uraan uzman bir zmc, "Baclk-bahecilik balamnda ngiltere'ye en uygun rn, zmdr" diyor. Aslnda zm fiyatlar arasnda bir karlatrma yapldnda da ayn sonuca ulalr. Btn bunlar komnizm diline evirecek olursak... bo zamanlarndan ylda yirmi saati bakm ilerine ayrarak (ki, alabildiine keyifli bir itir bu), camekn altna dikilmi birka asma ktnden, her Avrupa lkesinin ikliminde hepimiz, kendimizin, ailemizin, dostlarmzn bir yol boyunca doyasya yiyecei zm yetitirebiliriz. stelik bu durum bir tek zm iin deil, bizim iklimde yetiebilen btn meyveler iin sz konusudur. O bakmdan, herhangi bir topluluk, diyelim, ufak sebze ileriyle urayor ve geni lekli tarmsal iletmelerde bundan yksek verim alyorsa, yerli-yabanc her tr sebze-meyveden de buna yakn bir sonu alabilir; stelik de topluluk yelerinin her birine bu i iin ylda yirmi-otuz saat gibi sz edilmeye bile demez bir alma sresi der. Btn bu sylediklerimizi kim, ne zaman isterse deneyebilir. Bunun iin, u ya da bu lks nesneyi retmekle uraan kk bir ii grubunun, bu almalarna bir sre iin son verip, dikkatlerini Gennevilie (Paris dolaylarnda) dzlklerindeki baz ba ve bahelerde yaplan ilere evirmeleri ve filiz ve fidelerin korunmas iin stmal

dzenlenmi cameknlar altnda ne mucizeler gerekletirildiini izlemeleri; bunun yan sra, bir desyatinlik bir alana meyve yetitirmek zere yaplm elli dolaynda mtevaz cameknda -elbette iin ayrntlar konusunda deneyimli bahvanlarn tlerinden yararlanarak- bizzat ie girimeleri yeter de artar bile. Jersey'in bize sunduu ortalama verileri baz aldmzda, yani; bir desyatinlik cameknl alandaki bitkilerin bakm iin 7-8 kiinin (yani yllk 240.000 saatten daha az bir alma sresinin) yeterli olduunu baz aldmzda, 135 desyatinlik bir alan iin yllk yaklak 3.500.000 saatlik alma gerektiini grrz. Yz bilgili bahvann, gnde be saat alarak yrtebilecei kapsamda bir itir bu; geri kalan iler (krek, trmk ileri ya da stma dzeneine gz kulak olmak, sulama dzeneiyle, bez borular vb. ile ilgilenmek gibi) profesyonel olmayan elemanlar, yani asl ileri bahvanlk olmayan insanlar tarafndan da yerine getirilebilir. Bir nceki blmde de grdmz gibi bylesi bir alma, 75-100 bin kii iin -hi deilse temel meyve ve sebzeleri, hatta lks kapsamna giren nemli miktarda meyve ve sebzeyi salayabilir. Diyelim bu insanlardan 36 bini ba-bahe ileriyle uramaya hazr ve istekli olduunu belirtti. Bunlarn her birine, btn yla yaylm olarak 100 saat/yl alma der; stelik bu yllk 100 saatlik alma sresi onlar iin oluk ocuklaryla, dost ve arkadalanyla doann barnda dinlenme, ok byk olaslkla efsanevi Semiramis bahelerinden bile daha grkemli, gz kamatrc baheler iinde cana can katma sresi olacaktr.(10)

Bylece, kapitalistlerin, mlk sahiplerinin, vampirlerin varlklarna varlk katmaya giden kurulardan tasarruf edebilmek iin azck azck alnan ve annelerin aile yeleri arasnda eit bltrebilmek iin byk zen gsterdii sebzeleri, bugn kendimizi yoksun brakmak zorunda olduumuz gzelim meyveleri bol bol elde edebilmenin ne kadar az bir emek gerektirdiini grm bulunuyoruz. Yeter ki insanolu bunu yapabileceinin bilincine varsn ve yeter ki bu bilin ona bunu istemek gcn versin! Yeter ki, suyun altndaki tan -bugne dek btn devrimleri kran eyin-zihinsel korkaklk olduunu anlasn.

VI
Bu anlald zaman toplumsal devrimin nnde hangi ufaklarn alacan grmek zor olmayacaktr. Ne zaman ciddi bir iinin evinde, onun alktan kvranan ocuklarn da grerek toplumsal devrimden sz etsek, iinin hemen kalar atlr ve inatla hep ayn soruyu yineler: "Peki, ekmek nereden gelecek? Nerede, nasl bulacaz ekmei? Ve herkes doyasya yediinde herkese yetecek mi ekmek? 1793'te kentlilerin kendilerine yaptn bu kez de gericilerin etkisi altndaki cahil kyller kentlilere yapmaya kalkrlarsa ne olacak?" Buyursunlar, yapsnlar! O zaman byk kentler, kylersiz de yapabileceklerini gsterir onlara!

Gerekten de, bugn fabrikalarn, iliklerin karanlk, pis havalarnda boulan yz binlerce ii bo zamanlarn nerede kullanacak? Sahi, devrimden sonra da kapal kaplar ardnda tketmeyi srdrecekler mi onlar bu zamanlarn? Ekmek suyunu ekmek zere, et bsbtn ktlam, sebzeyi ara ki bulasn... Bu durumu gre gre, dar satlmak zere vr zvr birtakm lks nesneleri retmeye devam edebilecekler mi gerekten? Elbette, hayr! Frladklar gibi kentlerden krlara koacaklar. Orada, en ie yaramaz gibi grnen makineleri bile ortak retime katacaklar; eski tanm yntemlerine devrimin ruhunu katacaklar ve devrim bu kez kurumlarda ve dncelerde gereklemi olacak. Bir yerde yz bin desyatin alan cameknla kaplayacaklar ve yalnz erkekler deil, kadnlar da narin elleriyle filizleri, fidanlar okayarak bakmlarn yapacaklar. Bir baka yerde yz bin desyatin alan traktrle srecek(11), gbreleyerek ya da ufalanm kalker ve grafit yardmyla topran verimini artracaklar. Ve bu neeli, cokulu kalabaln, bu tesadfi iftilerin ellerinin altnda tarlalar baaklarn tamakta zorlanan altn ekinlerle kaplanacak; ileri, hi kukusuz tarm konusunda deneyimli kiiler ynetecek; en bata da halkn, uzun uykusundan uyanm, tm toplumun mutluluu idealinin aydnlatt yolda ileri doru atlm, yce pratik zeks ynetecek. Derken, ilk hasat! Zorunlu gda maddelerini kendi elleriyle reten halk, yzyllar sonra ilk kez doyasya yiyip iebiliyor.

Ayaklanan halkn dehas mthi! htiyalarnn neler olduunu saptayp buradan yola karak topra ileme konusunda, bizim de bugnden ucun ucun duyumsadmz, ama henz yeterince denenmedii, snanmad iin emin olamadmz yeni yntemleri uygulamaya koyuyor. Tarmda yeterince deerlendirilememi olan k gcnden yararlanmak iin denemeler yapyor. nk biliyor ki, Yakutistan'da arpann 45 gnde olgunlamasn salyor k; gne nn toplanmasyla ya da yapay kla, gen bitkilerin bymesini hzlandrmada snn etkisiyle boy lebilecek bir g elde edilebilir. Gelecein bir Mouchot'u, topran barnda kmr olarak yatan gne scakl yerine, bu kez gnein nlarn ynlendirebilen ve onlardan bir g olarak yararlanabilen bir makine icat ediyor. Topran sulanmasnn mikroorganizma kltrleriyle gerekletirilmesi ynnde deneyler yapyor: Toprakta birtakm mikroorganizmalar, hcreler retilerek, hem bitkinin kklerinin gerekli besini almasn, hem de topran bileimine giren kimi eleri rterek topran verimliliinin artmasn salayacak bu ok rasyonel ama henz yeni dnce onu heyecanlandryor. Deneyerek grecekler ki... ama hayr, bundan sonras fantezi alanna girebilecei iin burada duralm. Denenmi, snanm, gereklii kantlanm somut olgulardan teye gemeyelim. Baka her ey urada dursun: Gnmzde byk lekli olarak uygulanmakta olan ve ticari rekabette yenik dmedii gibi baarsn kantlam olan tarmsal yntemler, karnmz doyurmamz salamakla kalmaz, lks kapsamna giren meyve ve sebzelerden yararlanabilmemizi de salar; buna karlk bizim

vereceimiz ey ise hem ok az, hem de ok keyifli bir emek katks olacaktr, o kadar. Bu yaknlarda gerekletirilen bilimsel bulularn, uzak olmayan bir gelecekte ne mthi uygulama alan bulacan imdiden sezinleyebiliyoruz. Biz burada imdilik yeni bir yolun altn izmekle yetiniyoruz. Bu yolun ad: Halkn ihtiyalarnn neler olduunu belirlemek ve bunlarn nasl, nereden, ne ekilde karlanacan aratrp bulmak yoludur. Devrimin elinin ermeyecei, gcnn yetmeyecei tek ey, inisiyatif (teebbs, gz karalk, korkusuzca girimek)tir. Daha ilkokuldan balayarak ezilen, yetikinlik alarnda gemiin klesi olan ve lene dek bu durumlar sren bizler, dnmek denen eyi neredeyse hi bilmiyoruz. Yeni bir dnce akm ortaya ktnda bunun neyin nesi olduunu kavramak iin aklmza bavuracamz, onun hakknda kafamzda kendi dncemizi oluturacamz yerde, yz yl nce yazlm kitaplara bavurup, eski bilgelerin bu konuda ne dndklerini renmeye alyoruz. Bunun yerine devrimin yeterince dnce cesareti, giriimcilik cesareti olabilse, temel gda maddeleri gibi yaam yedekleri konusunda en ufak bir skntya dmez. 1789-1793 devriminin btn o yce gnlerinin zihinlere sonsuza dek nakedilen en gzeli, en ycesi, Federasyon bayram iin drt bir yandan gelip toplananlann Mars sahasnda tanm iileri gibi alp oray bayrama

hazrladklar gnd. O gn Fransa gerekten de tek yumruk, tek yrekti; yeni dnce biiminin cokusu iinde, nnde alan gzel gnleri grmt sanki: Toprak bundan byle herkesindi ve hep birlikte ilenecekti. Topra hep birlikte ilemenin en byleyici sonucu, ezilmiliin, dmanlamann, ve bunlarn sonucu olarak ortaya kan blnmln btn izlerini yok etmesidir. Yeni toplum, byle bir dayanmann, bylesi muazzam bir motorun, insann enerjisini, yaratc gcn yz kat artracan anlayacak ve yeni toplumun yeni insan olarak olanca genlik gcyle gelecei fethetmek iin ileri atlacaktr. Ne idn, kim olduunu bilmedii mteriler iin retmeye son verecek; iinde yaad evrenin ihtiyalarna, zevklerine uygun eyler retecektir; iinde yaad toplumun varln srdrebilmesi iin zorunlu eyleri retmekle kalmayacak, honutluk, bolluk, refah gstergesi olan nesneleri ve ruhun gdas olan eyleri de retecektir: Bu da kendisine zgr i seimi, zgr alma, bakalarnn yaamna engel olmadan yaratlm yaama sevinci salayacaktr. Yan banda omuzdalarnn bulunduunu bilmenin verdii cesaretle ve birliktelik duygusuyla insanlar bilimsel bilginin ve sanatsal yaratcln yce doruklarn fethetmek zere hep birlikte ileri atlacaklardr. Bylesi bir coku iinde bulunan bir toplumun ne i anlamazlklardan, ne de d dmanlardan korkmasna gerek vardr. Gemiin btn saldrlarnn karsna, yeni dzene ballklaryla, hem bireysel, hem toplumsal dzlemde

gsterecekleri cesur giriimcilik ruhuyla, uyuyan dehalarm uyandracak Herkl gcyle dikileceklerdir. Bu muazzam g karsnda ne bir kralln, ne de "birlemi krallklar"n gc dayanabilir. Yapabilecekleri tek ey bu g karsnda eilmek ve toplumsal devrimin insanlk nnde at yeni ufuklara doru yol olan ortak arabaya herkes gibi g vermek olacaktr.
1 2 Bkz.: La Bruyre J., Yzylmzn Karakteri ya da Alkanlklar (insana Dair blm). Spb., 1890, s.255. nce unu syleyeyim: Ben bu dncelerimi ilk kez 1888 ylnda "Nineteenth Century" de yaynladmda hibir kesimden en ufak bir itiraz grmedii gibi, "Bahecilik Dergisi" yazkurulu bakannca da tmyle onayland. Ba, bahe, toprak iiyle bizzat uraan insanlar "bir yerde kmr ucuzsa zm de ucuzdur"u kantlayarak bu konuda benden de ileri gittiler. Ben Fransz bahecilerin de benimle ayn fikirde olduklarndan eminim. Okurlarmz, Jersey Adasndan ve Belika'dan getirilen sera zmnn Londra'da bunca ucuza satlmasyla ilgili aklamalar, saysal verileri imdi andmz kitapta bulabilirler.

3 Bkz.: "Repartition metrique des impots", A.Toubeau (2 cilt, Guillaumin yayn, 1880). Yazarn dncelerini hi paylamyoruz, ama kitab hangi topran hangi rnden ne kadar vereceinin hangi kaynaklardan renilebileceine ilikin tam bir ansiklopedi niteliinde. Ayrca bkz.: Ponce, "La culture maraichere" (1869), Le Potager Gressent (Paris, 1885), bahecilikle uraanlara hararetle tavsiye ediyorum bu nefis bahecilik elkitabn. Risler, "Physiologie et culture de ble" Paris, 1886; Lecoteux, "Le ble sa culture intensive", Paris, 1883; Eugdne Simon, "La ite chinoise; Diction-naite d'agriculture "; Wm. Fream, "The Rothamstead experiments ", Londra 1888. 4 Traktr oldu mu, 180.000 desyatin topran srm be saatlik ign hesabyla 120.000 ignn amyor. 5 funt - 409,5 gr. (ev.). 6 pud - Eski bir Rus arlk ls: 16,3 kg (ev.) 7 sajen - 2,13 m. (ev.). 8 dyum - pus; bir fut'un (30.48 sm.) on ikide biri olan uzunluk ls, 2.54 sm. (ev.).

9 Bizim cameknda alt yanda Hamburg tr omcalar vard. zm, yetitirilmesi byk emek ve sabr isteyen bal bana bir bilim; iki kuak bacnn abas gerekiyor iyi bir asma kt elde etmek iin. Hamburg tr asmalarsa k souna kar ok dayankllar. Asmann byyebilmesi iin k souu gerekli. 10 Paris'in iki departmannda yaayan halkn, her yl ok az bir zaman harcayarak, kendi topraklarndan kaldracaklar rnlerle varlklarn srdrebileceklerini kantlayan tarma ilikin verdiimiz rakamlar zetleyecek olursak: Seine ve Seine-et-Oise departmanlar: 1866 yl nfusu .............................................................................................. 3.600.0 00 Desyatin olarak yzlm ................................................................................................. 549.0 00 Desyatin bana den nfus ....................................................................................................... 65 4 Gda salamak iin ekilip biilen topraklar (desyatin olarak): Ekmeklik tahllar ................................................................................................. 180.0 00 Doal ve yapay ayrlar ................................................................................................. 180.0 00 Sebze ve meyve ......................................................... 6.300 ile 9.000 aras Btn bunlardan geriye kalanlar (evler, yollar, parklar, ormanlar) ................................................................................................. 180.0 00 Btn bu alanlarn tarma elverili hale getirilmesi ve tarmsal amal olarak ilenmesi iin harcanacak emek (5 saatlik ign zerinden): Ekmeklik tahl (Ekim ve hasat) Mera slah, bykba hayvanclk, st Sebze-meyve (lks kapsamndakiler de iinde) yetitirme, bahe bostan ileri vb Beklenmedik iler 5 saatlik ign olarak toplam Yetikin nfusun (kadn-erkek) yalnzca yansnn tarmsal ilerle uraacaklarn varsayarsak, bu 70 milyon yarm gn 1.200.000 kiiye bldmzde, her alana 5 saatlik 58 ign decei ortaya kar.

15.000.000 10.000.000 33.000.000 12.000.000 70.000.000

11 nceki baskda "tekerlekli pulluk"la demitim. Bugn ise (1919) traktr var hayatmzda ve yaknda btn tarlalarda atn yerini alacak.