Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Engin/Bykkaya/engel



Birinci Mertebeden
Lineer Diferansiyel
Denklemler

2.1 Giri


ek ok uygulamada bir bykln deiim hz (birinci trev), bu bykln
kendisine ve bamsz deikene baldr. Bu tr problemler genelde
y
i
= (x, y) formunda ifade edilirler. Bu basit grnm, bu tr denklemlerin
zmnn de basit olaca eklinde yanl bir anlamaya neden olabilir. Baz
istisna durumlar dnda bu tr denklemleri zmede karlalan zorluklarla daha
yksek mertebeli denklemleri zmede karlalan zorluklar ayn dzeyde olabilir.
Birinci mertebeden diferansiyel denklemleri zmede ne yazk ki genel bir yok
yoktur. Bu nedenle birinci mertebe denklemler de kendi aralarnda alt snflara
ayrlm ve her bir snf iin farkl yntemler gelitirilmitir. Bu blmde birinci
mertebeden denklemlerin nasl snflandrld anlatlacak, ardndan sistematik
bir yaklamla her zaman zm mmkn olan birinci mertebeden lineer
denklemler ve uygulamalar ilenecektir. Ardndan lineer olmayan trler iin
verilen bir zm aralnda zmn var olup olmad tartlacaktr. Bu snfa
giren deikenlerine ayrlabilir tip, homojen ve tam diferansiyel tipteki denklem
zmleri zerinde durulacaktr.


2.2 Birinci Mertebe Diferansiyel Denklemlere Genel Bak


anmndan anlalaca zere birinci mertebeden diferansiyel denklemlerde
sadece birinci trev yer alr. y baml, x de bamsz deikeni gstermek
zere byle bir denklem (x, y, y
i
) = u formunda verilir. Bu blmde sadece
birinci trevin dorudan baml ve bamsz deiken cinsinden yazlabildii
y
i
= (x, y) trnden denklemler zerinde duracaz. Bylece zm

y = _(x, y)Jx + C

eklinde ifade edilebilecektir. Ancak ou kez bu yazm tarz, verilen diferansiyel
denklemin bir integral denkleme dntrlmesinden daha te bir sonu
getirmez. Verilen (x, y) fonksiyonunun sadece xe bal olduu basit durumlar
ancak dorudan integral yoluyla zme uygundur. rnein y
i
= 6x
2
S
diferansiyel denkleminde (x, y) sadece bamsz deikene baldr ve dorudan
integral yoluyla genel zm y = 2x
3
Sx +C olarak kolayca elde edilir. Burada
P
T


2
2

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


u hususun altn izmek gerekir. Birinci mertebeden bir diferansiyel denklemi
zerken bamsz deiken olarak x ya da y seilebilir. Bu tr bir deiim bazen
zm zor olan diferansiyel denklemi, zm daha kolay bir hale getirebilir.
rnein

Jy
Jx
=
c
2
(y
2
+ 1)x +sinSy +1




diferansiyel denklemi lineer olmamasna ramen, aadaki denklem lineerdir ve
kesin olan bir zm yolu vardr.


Jx
Jy
=
y
2
+1
c
2
x +
sinSy +1
c
2




denklemi xe gre lineerdir.


2.3 Birinci Mertebe Lineer Diferansiyel Denklemler


irinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklem,

y
i
+P(x)y = R(x) (2.1)




formunda verilir. Hatrlatmak gerekir ki x
i
+ P(y)x = R(y) denklemi de xe
gre lineerdir ve burada anlatlacak yntemle zlebilir. Verilen P ve R
fonksiyonlar ngrlen zm aralnda xe bal srekli fonksiyonlardr. Bu
trden bir denklemin zm, eer denklemin sol yan tek bir terimin trevi
eklinde ifade edilebilirse, sradan bir ileme dnecektir. Bunun iin denklemin
sol tarafn bir terimin trevi haline getirebilecek bir arpann aranmas gerekir.
Denklemin her iki yann (x) fonksiyonu ile arpalm.

p(x)y
i
+ p(x)P(x)y = p(x)R(x) (2.2)


|p(x)y]
i
= p(x)y
i
+ p
i
(x)y (2.S)




olduundan, (2.2) eitliinin sol tarafnn |p(x)y]
i
trevinin alm olabilmesi iin
p
i
(x) = p(x)P(x) art salanmaldr. Bulmaya altmz arpann sfrdan farkl
olduu durumda, bu denklemi integre edersek

B
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


p
i
(x)
p(x)
= P(x)

veya

J
Jx
|ln|p(x)|] = P(x)

yazlarak

ln|p(x)| = _P(x)Jx + C
1

elde ederiz. (x) arpan yalnz braklp ve

C1 sabiti dikkate alnmayarak

|p(x)| = c
P(x)dx
(2.4)




elde edilir. ntegral sabitinin bu aamada dahil edilmesi genel zm zerinde bir
deiiklii yol amayacaktr. Ayrca (2.4) denkleminin sa taraf her koulda pozitif
olacandan denklem,

p(x) = c
P(x)dx
(2.S)



olarak da ifade edilebilir. (2.5) denklemiyle tanmlanan fonksiyona integral
arpan diyeceiz. (2.1) denkleminin sol taraf artk tek bir terimin trevi eklinde
ifade edildiinden

|p(x)y]
i
= p(x)R(x) (2.6)


yazlarak

p(x)y = _p(x)R(x)Jx +C
veya baml deikeni yalnz brakarak diferansiyel denklemin genel zm,

y =
1
p(x)
__p(x)R(x)Jx + C_ (2.7)



olarak elde edilmi olur. Birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklemin (2.7)
denklemine gre genel zmnn bulunabilmesi iin, verilen diferansiyel
denklemin kesinlikle (2.1) denkleminde verilen ekle getirilmesi gerekir.


Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


rnek 2.1
y
i
Sy = 9x; y(2) = 1S

lineer balang deer problemini znz.

zm
y
i
trevinin katsays 1 ve P(x) = S, R(x) = 9x olduu grlmektedir.
ntegral arpan,

p(x) = c
P(x)dx
= e
-3dx
= e
-3x


elde edilerek (2.7) denkleminde yerine konursa,

y =
1
e
-3x
__e
-3x
(9x)ux + C_

y =
1
e
-3x
_9_xe
-3x
ux +C_

9 xe
-3x
ux
integralini almak iin ksmi integrasyon yntemi kullanmak zere,

x = u, Jx = Ju
c
Sx
Jx = J:

1
S
c
Sx
= :
_

deiken dnm uygulanr. Bu kurala gre uJ: = u: :Ju olduundan
9_xc
Sx
ux = 9 _
x
S
c
Sx
_
1
S
c
Sx
Jx_ = 9_
x
S
c
Sx

1
9
c
Sx
_
= c
Sx
(Sx + 1

Denklemde yerine konursa, y = Sx + 1 +Cc
Sx
elde edilir. Verilen balang art
kullanlarak C sabiti belirlenir:

1S = S.2 +1 + Cc
S.2
C = 6c
6

y(2) = 1S

olduundan, 1S = S.2 + 1 + Cc
S.2
C = 6c
6
. Bylece aradmz zel
zm,

y = 6
c
3x-6
+ Sx + 1

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel






u ana kadar yaplan ilemlerde verilen bir zm aralnda P(x) :c R(x)
ifadelerinin srekli fonksiyonlar olmas gerektii vurgulanmt. Eer bu
fonksiyonlardan birinin veya ikisinin sreksizlik noktalar varsa, zm blgesi
srekliliin olduu alt blgelere ayrlmaldr. Bunu bir rnekle greceiz.









rnek 2.2
y
i
+
1
x + 1
y = S x
2
, y(2) = S
balang deer problemini znz.




zm
P(x) =
1
x + 1

fonksiyonu x = 1 noktasnda sreksizdir. O halde zm < x < 1 veya
1 < x < aralnda aramamz gerekir. ntegral arpanmz,

(x) = c
P(x)dx
= c

dx
x+1
= c
In|x+1|
= |x +1|
x > 1 iin mutlak deer ii pozitiftir. Dolaysyla 1 < x < aralnda


(x) = X + 1 yazlabilir. (2.7) denkleminde yerine konursa;

Y =
1
x +1
__(x + 1)Sx
2
Jx + C_ =
1
x + 1


_
Sx
4
4
+
Sx
3
S
+ C_ =
1
x +1
_
1Sx
4
+ 2ux
3
12
+ c_
=
Sx
3
(Sx +4)
12(x +1)
+
C
x +1


Verilen koulu yerine yazarak C sabitini bulalm:
S =
S 2
3
(S 2 + 4)
12(2 + 1)
+
C
2 +1
C =
7S
S

bylece aranan zel zm;
y =
Sx
3
(Sx +4)
12(x +1)

7S
S(x +1)

olacaktr.


Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel











2.4 Lineer Olmayan Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemler



ineer ve birinci mertebeden diferansiyel denklemlerle ifade edilen balang
deer problemleri nispeten zmleri kolay olan problemlerdir. Bunun nedeni
(2.7) denklemiyle verilen analitik bir genel zme sahip olmalardr. Ayrca bu tr
diferansiyel denklemlerin, P(x) ve R(x)in srekli olduu ngrlen zm
blgesinde, tek bir genel zmleri vardr. Durum lineer olmayan diferansiyel
denklemlerde biraz daha zordur, nk ncelikle verilen zm blgesinde bir
zmn olup olmad dahi kesin deildir, bunun ncelikle belirlenmesi gerekir.
Eer bir zm varsa bu zmn tek bir genel zm olup olmad da ortaya
karlmaldr. ou pratik uygulamann doasndan gelen bir lineer olmaylk
vardr, ve bu tr uygulamalar lineer olmayan diferansiyel denklemleri ortaya
karr. Bu tr denklemleri zebilmek iin genel bir metot olmad gibi, genel
karakteristikleri konusunda da ok az bilgi vardr. Dolaysyla, bu ksmda ancak
analitik zmleri var olan belirli tipteki diferansiyel denklemler zerinde
durulacaktr.

Teorem: Lineer olmayan birinci mertebeden denklemler iin zm varl ve
teklii

Eer bir (x, y)fonksiyonu dikdrtgensel bir D blgesinde srekliyse ve ayn
blgedeki bir (x
0
, y
0
)noktasndan geiyorsa, dier bir ifadeyle y(x
0
) = y
0
ise, bu
durumda birinci mertebeden y
i
= (x, y) diferansiyel denklemi (x
0
, y
0
)
noktasn ierisinde bulunduran Dnin alt blgesinde en az bir zme sahiptir.
Ayrca JJy

trevi de bu D blgesinde srekli bir fonksiyon ise elde edilecek
zm tektir.

Her ne kadar teoremin artlar olduka kstlayc grnse de, belirli bir fiziksel
problemi temsil eden ve bir zm bulunan diferansiyel denklemler tarafndan
bu artlarn saland kolayca gsterilebilir. Teorem sadece zmn olup
olmad, varsa tek olup olmad konusunda bilgi verir. zme nasl ulalaca
ve bu zmn hangi blgede olduuyla ilgili ipucu vermez.

Lineer diferansiyel denklemler, tm zel zmlere ulaabileceimiz bir genel
zme sahiptirler. Buna karn lineer olmayan denklemler iin ayn durum
geerli deildir. Ayrca lineer olmayan denklemlerin zmleri genellikle kapal
fonksiyonlar halinde elde edilirler, dier bir ifadeyle baml deikeni yalnz
brakmak genelde mmkn olmaz.


L
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


2.4.1 Deikenlerine Ayrlabilir Tipte Birinci Mertebeden Denklemler


irinci mertebeden bir diferansiyel denklemin y
i
= (x, y) eklinde verildiini
dnelim. Eer denklemin sa yan,
(x, y) =
(x)
g(y)

eklinde ifade edilebiliyorsa, bu diferansiyel denklem deikenlerine ayrlabilir
tiptedir.


rnek 2.3 Deikenlerine ayrlabilir denklem

y
i
= 2xy
2
, y(2) = 1 balang deer problemini znz.

_
Jx
1 + x
2
+_y
4
Jy = _u aictan(x) +
y
5
S


zm
Verilen denklem
Jx
Jy
= 2xy
2

Jy
y
2
= 2x
eklinde deikenlerine ayrlp terim terim integre edilirse;
_
Jy
y
2
= _2x
1
y

x
2

-1
= x
2
_
1
y

1
1
] = x
2
2
2

ve sonu olarak,
y =
1
S x
2

elde edilir. Dikkate edilirse, verilen balang art dorudan integral ilemi
srasnda hesaba katlm, bylece zel zm elde edilmitir.


rnek 2.4
Jx + ( y
4
+ x
2
y
4
) diferansiyel denklemini znz.

zm
Verilen denklem
Jx
1 + x
2
+ y
4
Jy = u
eklinde yazlp dorudan integre edilebilir.
_
Jx
1 +x
2
+_y
4
Jy = _u aictan(x) +
y
5
S
= C
aranan zmdr.


B
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel












rnek 2.5 Ortogonal (Dik) Yrngeler

Birbirini 9u
0
ayla kesen dorulara birbirinin ortogonaldr denir. Bu nedenle
dorulardan birinin eimi m ise buna ortogonal olan dierinin eimi 1m
olacaktr (geometriden birbirine dik iki dorunun eimleri arpmnn 1
olduunu hatrlaynz). Tanm geniletecek olursak, rnein bir x y
dzlemindeki F(x, y) = C eri ailesinin her bir erisi, ayn dzlemdeki 0(x, y) =
K eri ailesinin her bir erisini dik olarak kesiyorsa, bu eriler birbirinin
ortogonaldr. Verilen bir eri ailesine ortogonal (dik) olan eri ailesini bulmak iin
u admlar izlenmelidir:
1- Verilen ifadenin (F(x, y) = C) xc gre trevi aln
Jy
Jx

oluturulur.
2- Bu iki denklemden ( F(x, y)ve bunun trevini veren denklem) C yok
edilir.
3- kinci denklemde
Jy
Jx
ycrinc
Jy
Jx

alnarak elde edilecek diferansiyel denklem zlr.


Bu admlar bir uygulama ile grelim. rnein

y = cx eri ailesine dik olan eri
ailesini bulmak isteyelim. Verilen ifadeden
F(x, y) =
y
x
= c
olduu anlalmaktadr. Dolaysyla
Jy
Jx
= c
elde edilir. Her iki denklem de c ye eit olduuna gre bu eitliklerin sol yanlar
da birbirlerine eit olmaldr, dier bir ifadeyle;
Jy
Jx
=
y
x

bulunur. Bylece ilk iki adm tamamlam oluyoruz. imdi de trevi

Jy
Jx

ile yer deitirelim ve zlecek diferansiyel denklemi

Jy
Jx
=
y
x

olarak belirlemi olalm. Denklem dzenlenirse xJx + yJy = u diferansiyel
denklemi elde edilir ki bu da deikenlerine ayrlm vaziyette olduundan terim
terim integre edilebilir.
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


_xJx + _yJy = _u
x
2
2
+
y
2
2
= k
, veya x
2
+ y
2
= R
2
elde edilmi olur.
Burada 2k = R
2
aldk. y = cx eri ailesi eimi c olan ve merkezden geen
dorular temsil eder. te yandan x
2
+y
2
= K
2
eri ailesi ise merkezi orijin
noktas olan ve yarap R olan merkezcil ember ailesidir. Gerekten de bu iki
eri ailesi bireyleri birbirlerini dik a ile keserler.

Dik yrngeler konusu, sadece geometriyle ilgili deil, dier mhendislik
alanlarnda da nemli yer tutar. rnein 2 boyutlu bir elektrik alanndaki kuvvet
izgileri, sabit potansiyel izgilerinin ortogonal yrngeleridir. 2 boyutlu bir s
transferi probleminde s ak izgileri, sabit scaklk izgilerinin ortogonal
yrngeleridir. Bir dier nemli uygulama da akkanlar mekaniindedir. 2
Boyutlu bir akkan akm probleminde akm izgileri, sabit potansiyel izgilerinin
ortogonaldr.


2.4.2 Homojen Tipte Birinci Mertebeden Denklemler


eikenlerine ayrlabilir forma getirilebilecek diferansiyel denklemlerden biri
de homojen tipte olanlardr. Birinci mertebeden bir diferansiyel denklem
eer,
y
i
=
x
3
y
3
x
2
y

y
i
= [
y
x
= (:)


eklinde yazlabiliyorsa bu denkleme homojendir denir. rnein
y
i
=
x
3
y
3
x
2
y


homojen tipte bir diferansiyel denklemdir. nk denklemin sa yan sadece
:nin fonksiyonu olarak ifade edilebilir.
y
i
=
x
3
y
3
x
2
y

ifadesinde y = :x dnm uygulanrsa,

=

3

3

3

2
(:x)
=
1 :
S
:
=
1
:
:
2

unu not etmemiz gerekir ki burada kullandmz homojen terimi, 1.
Blmdeki anlamndan farkldr. Pek ok diferansiyel denklemin homojen olup
olmad basit bir kontrolle ortaya karlabilir. Karmak ifadeler iin homojenlik
testi uygulanmas tavsiye edilir.y
i
= (x, y) diferansiyel denkleminin homojen
olup olmadn anlamak iin denklemdeki tm x ler x ile, tm y ler de y ile
yer deitirildiinde eer denklemin sa tarafndaki (x, y) fonksiyonu
n
(x, y)
haline gelebiliyorsa denklem ninci dereceden homojendir denir. Homojen bir
diferansiyel denklemi zerken aadaki dnmleri uygulayacaz:

y = :x ve her iki yann xe gre trevi olan y
i
= x:
i
+:

D
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel






rnek 2.6 Homojen diferansiyel denklem

orcton(:) = ln
C
x
ln:
2
+ 1 = ln
C
x:
2
+ 1


y
i
=
y x
y +x

diferansiyel denklemini znz. y = :x ve y
i
= x:
i
+ :
i
dnmlerini
uygularsak,
x:
i
+ :

=
:x x
:x + x
=
: 1
: +1

Veya
x:
i
=
:
2
+ 1
: + 1

elde edilir. imdi denklem deikenlerine ayrlabilir. Dzenleme yaplrsa;

:

+1
:
2
+ 1
Jy
Jx
=
1
x
:cyo _
:

+1
:
2
+ 1
J:
= _
Jx
x

1
2
_
2:J:
:
2
+1
+_
J:
:
2
+1
= _
Jx
x

olur.



ntegraller alnrsa,
1
2
ln(:
2
+ 1) + aictan(:) = lnC lnx
ve tekrar dzenleme yaplrsa;
Arcton(:) = ln
C
x
ln:
2
+ 1 = ln
C
x:
2
+ 1

bulunur.

y = :x veya
y
x
= :
olduu hatrlanrsa,
orcton [
y
x
= ln
C
|x|_
y
2
x
2
+1
=
C

x
2+
2

elde edilir. (Not: x
2
= |x|) bulunur.
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel














rnek 2.7
(y
2
xy)Jx + x
2
Jy = u diferansiyel denklemini znz.

zm
Denklemin ikinci dereceden homojen olduu aktr.
y = :x ve y
i
= x:
i
+: dnm uygulanrsa,
(:
2
x
2
x:x) + x
2
(x:
i
+:) = u ve gerekli sadeletirme yaplarak
(:
2
:) + (x:
i
+:) = u bulunur.

x
J:
Jx
+ :
2
= u _
J:
:
2
+ _
Jx
x
= _u
1
:
+ ln|x| = lnC ln
|x|
C
=
1
:
=
x
y

den genel zm,
y =
x
ln (
|x|
C
)

olarak elde edilir .

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel



rnek 2.8

(1 + 2c
x
)Jx + 2c
x

_1
x
y
] Jy = u
diferansiyel denklemini znz.

zm
Verilen diferansiyel denklemde xler x ve yler y ile yer deitirildiinde
sonucun deimedii grlr. O halde denklem sfrnc dereceden homojendir.
Ancak zm iin y = :x dnm yerine x = :y dnm kolaylk salar.
Buna gre;

x = :y
Jx = :Jy + yJ: ifadeleri diferansiyel denklemde yazlarak;
(1 + 2c

)(:Jy +yJ:) +2c

(1 :)Jy = u elde edilir. Deikenlerine ayrarak

dzenleme yaparsak,
_
Jy
y
+ _
1 + 2c

: +2c

J: = _u ln|y| + ln|: + 2c

| = lnC
veya |y(: + 2c

)| = C .
x

= : Ancak olduundan

|y(
x

+ 2c
x
)|= C veya
|x + 2yc
x
| = C .
C sabitinin negatif olamayacandan hareketle mutlak deer kaldrlabilir.
x + 2yc
x
= C > u


2.4.3 Tam Diferansiyel Denklemler


H(x, y)Jx + N(x, y)Jy = u diferansiyel denklemini gz nne alalm. Burada H
ve N, x y dzlemindeki R blgesinde birinci trevleri bulunan x ve yye bal
srekli fonksiyonlar olsun. H(x, y)Jx +N(x, y)Jy = u formunda yazlan bir
ifadenin tam diferansiyel olabilmesi iin denklemin sol taraf u(x, y) eklinde bir
fonksiyonun tam diferansiyeli, sa tarafn da trevlendiinde sfr olabilmesi iin
bir sabit olmas gerekir. Dolaysyla aranan genel zm u(x, y) = C eklinde
olmaldr. zmn tam diferansiyelini alalm:
J|u(x, y)] = J|C]
Ju(x, y)
Jy
Jy = u
. Verilen diferansiyel denklemle bu denklem arasnda beklenen bir benzerlik
olduu aktr. O halde H(x, y)Jx + N(x, y)Jy = u diferansiyel denkleminin
tam diferansiyel tipine uygun olabilmesi iin;
H(x, y) =
Ju
Jx
:c N(x, y) =
Ju
Jy

olmas gerektiini syleyebiliriz. Buna ilave olarak, H(x, y)Jx + N(x, y)Jy = u
eklinde verilen bir diferansiyel denklemin tam diferansiyel denklem olabilmesi
iin;
JH(x, y)
Jy
=
JN(x, y)
Jx

olmas gerekir.
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel



Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel



rnek 2.9

(2xy + Sy
3
)Jx + (x
2
+ 9xy
2
)Jy = u diferansiyel denklemini znz.


zm

H(x, y) = 2xy + Sy
3
N(x, y) = x
2
+ 9xy
2
_
JH
Jy
= 2x + 9y
2
=
JN
Jx


olduundan verilen denklem tam diferansiyel denklem tipindedir.
N(x, y) =
Ju
Jx

u(x, y) = _H(x, y)Jx = _(2xy + Sy
3
)Jx = x
2
y +Sxy
3
+(y)
elde edilir.
Dikkat edilirse integral sabitini ynin fonksiyonu olarak yazdk. Bunun nedeni
aradmz u(x, y) = C eklindeki genel zmn iki deikenli bir fonksiyon
olmas ve bu aamada sadece xe gre integral alyor olmamzdr. Zira bu
durumda x dndaki tm parametreler sabit gibi ileme alnr. Mademki
N(x, y) =
Ju
Jy

olmas gerekiyor, bunu salamak zere;
x
2
+ 9xy
2
=
J
Jy
(x
2
y + Sxy
3
+(y)) = x
2
+ 9xy
2
+
i
(y)


yazlrsa ,
i
(y) = u veya (y) = C elde ederiz.
u(x, y) = x
2
y + Sxy
3
+(y) = x
2
y +Sxy
3
+ C = C
1

veya sonu olarak u(x, y) = x
2
y + Sxy
3
= K elde edilir. Burada K = C
1
C
olarak kullandk.



rnek 2.10
Sx
2
y + 1
y
ux
x
y
2
uy = u, y(2) = 1
balang deer problemini znz.

zm

H(x, y) =
Sx
2
y +1
y
N(x, y) =
x
y
2

JH
Jy
=
1
y
2
=
JN
Jx


olduundan verilen denklem tam diferansiyeldir.

H(x, y) =
Ju
Jx
u(x, y)
= _H(x, y)Jx = __Sx
2
+
1
y
] Jx = x
3
+
x
y
+ (y)
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


N(x, y)
Ju
Jy

x
y
2
=
J
Jy
_x
3
+
x
y
+(y)] =
x
y
2
+
i
(y)
den
i
(y) = u veya (y) = C
buluruz.

Denklemde yerine konursa,
u(x, y) = x
3
+
x
y
= K
. Sabiti bulmak zere verilen balang artn kullanrsak,
2
3
+
2
1
= K , k = 1u



u(x, y) = x
3
+
x
y
= 1u
Bazen verilen bir diferansiyel denklem bir integral arpan yardmyla tam
diferansiyel hale getirilebilir. Eer H(x, y)Jx +N(x, y)Jy = u denklemi bundan
nceki yntemlerle zlemiyor ve ayn zamanda da tam diferansiyel deilse,
g(x) =
JH(x, y)
Jy

JN(x, y)
Jx
N(x, y)

olmak zere (x, y) = c
g(x)dx
integral arpan ifadesinden

bulunur. Bylece denklemin her iki taraf bu arpanla arplarak tam diferansiyel
hale getirilebilir

2.4.4 Baz zel Diferansiyel Denklemler


1. (o
1
x + b
1
y +c
1
)Jx + (o
2
+ b
2
y + c
2
)Jy = u diferansiyel denklemi

Bu denklem eer c
1
= c
2
= u ise homojendir. c
1
u, c
2
u ise denklem
aadaki dnmle homojenletirilir.
x = x
1
+ Jx = Jx
1

y = y
1+
k Jy = Jy
1

Bylece denklem

(o
1
x
1
+b
1
y
1
)Jx
1
+ (o
2
x
1
+b
2
y
1
)Jy
1
= u homojen denklemine dnr.

Ancak
o
2
o
1
=
b
2
b
1
= m
ise yukardaki dnm zme gtrmez. Bu durumda o
2
= mo
1
ve
b
2
= mb
1
dnmyle denklem
|(o
1
x +b
1
y) + c
1
]Jx + |m(o
1
x + b
1
y) +c
2
]Jy = u olur.
Bu denkleme o
1
x +b
1
y = : dnm uygularsak denklem deikenlerine
ayrlabilir duruma gelir.

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel
















rnek 2.11

(x y 1)dx +(x +4y 1)dy diferansiyel denklemini znz.

zm:
x = x
1
+ Jx = Jx
1

y = y
1+
k Jy = Jy
1

(x
1
y
1
+ k 1)Jx
1
+(x
1
+ 4y
1
+ +4k 1)Jy
1
= u
Elde edilen denklemi homojen hale getirebilmek iin

k 1 = u
+ 4k 1 = u
= 1, k = u olmaldr. Bylece denklem
(x
1
y
1
)Jx
1
+ (x
1
+ 4y
1
)Jy
1
= u eklinde homojen olur. Bu denklemi zmek
zere;

y
1
= :x
1
Jy
1
= x
1
J: + :Jx
1
dnm uygularsak denklem,

(4:
2
+ 1)Jx
1
+ x
1
(1 +4:)J: = u halini alr. Deikenlerine ayrrsak,
Jx
1
x
1
+
1 + 4:
4:
2
+ 1
J: = u

elde ederiz.
ln|x
1
| +
1
2
_
8:
4:
2
+ 1
J: +
1
2
_
2J:
4:
2
+ 1
= c

veya
ln|x
1
| +
1
2
ln|4:
2
+1| +
1
2
tan
1
(2:) = c
elde edilir. Bata atadmz deikenlerden geri dnersek,

x = x
1
+ = x
1
+ 1 x
1
= x 1
y = y
1
+k = y
1
+u y
1
= y
_ :
y
1
x
1
=
y
x 1

ln|4y
2
+x
2
2x + 1| +
1
2
ton
-1
2y
x 1
= c

elde edilir



Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


















2. Bernoulli diferansiyel denklemi

Bernoulli diferansiyel denklemi, y
i
+ P(x)y = R(x)y
n
n 1, n u formunda
verilir zm iin

u = y
1-n
Ju = (1 n)y
-n
Jy
_ dnm uygulandnda denklem
lineer denklem haline getirilmi olur. Lineerletirilen denklemin genel ekli
Ju
Jx
+ (1 n)P(x)u = (1 n)R(x)
haline gelir


rnek 2.12

xy
i
+y = y
2
lnx diferansiyel denklemini znz

zm

Verilen denklem
y
i
+
1
x
y =
lnx
x
y
2

olarak yazldnda bir Bernoulli denklemi olduu aktr. u = y
1-n
= y
1-2
=
y
-1
:c u
i
= y
-2
y
i
dnmleri denklemde yerine yazlr ve gerekli
dzenlemeler yaplrsa,
u
i

1
x
u =
lnx
x

eklinde uya gre lineer bir denklem elde ederiz.
(x) = c
P(x)dx
= c
-
1
x
dx
= c
-Inx
= c
In
1
x =
1
x


olarak integral arpan bulunup genel zm ifadesinde yazlrsa,
u = u(x) =
1
1x
__
1
x
_
lnx
x
] Jx +C_ = x _
lnx
x
+
1
x
+C]


veya
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


lnx + 1 + Cx =
1
y

elde edilir.



















3. Clairaut diferansiyel denklemi
Bu denklem
y = x
Jy
Jx
+ _
Jy
Jx
]
eklindedir. Bu denklemin genel zm iin
y
i
=
Jy
Jx

ler yerine keyfi olarak seilen bir c sabitinin konulmasyla bulunur. Yani genel
zm,
y = xc + (c) olur

Bu denklemin tekil zm ise y = xc + (c) genel zm ile bu denklemin
her iki tarafnn cye gre trevini alarak bulunan x +
i
(c) = u
denklemlerinden cyi elimine etmek suretiyle bulunur.









rnek 2.13

y = xy
i
+ y
i
y
i2
diferansiyel denklemini znz


Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel




zm
Verilen denklem Clairaut denklemidir. Genel zm iin
Jy
Jx
c
alnarak
y = xc +c c
2
olarak elde edilir. Tekil zm iin her iki tarafn c ye gre
trevini alalm:
x +1 2c = u c
x +1
2

bulunan genel zmde yerine konursa;
y =
x
2
(x + 1) +
1
2
(x + 1)
1
4
(x + 1)
2

Veya
y =
1
4
(x +1)
2

bulunur.









4. Lagrange diferansiyel denklemi

Bu denklem
y = x _
Jy
Jx
] + _
Jy
Jx
]
eklinde verilir ve genel zm iin y
i
= p dnm uygulanr



rnek 2.14
y = xy
i
+ y
i3
diferansiyel denklemi znz


zm

y
i
= p(x) dnm yapldnda y = px + p
3
elde ederiz. Her iki taraf xe
gre tretirsek,
y
i
= p = p
i
x + (p) + Sp
2
p
i
veya
p
i
=
2p
Sp
2
x

bulunur. Dzenleme yaplarak

Jx
Jp
+
x
2p
=
Sp
2

diferansiyel denklemi bulunur ki bu da xe gre birinci mertebeden lineer bir
diferansiyel denklemdir. Bu denklemin zmnden
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


x =
S
S
p
2
+
c
p

buluruz. Daha nce de y = px + p
3
olduunu bulmutuk, dolaysyla,
y = px +p
3
, x =
S
S
p
2
+
c
p

aranlan zme ait parametrik denklemlerdir.



5. Riccati diferansiyel denklemi

Bu denklem y
i
= P(x)y
2
+ (x)y + R(x) olarak verilir ve P(x) sfrdan farkl
deerler alr. Bu denklemin eer y
1
gibi bir zel zm verilmise, bu durumda
genel zm de bulunabilir. Aadaki dnmler bu amala kullanlr:
y = y
1
+
1
u
y
i
= y
1
i

u
i
u
2

alnarak diferansiyel denklemde yerine yazalm.
y
i

u
i
u
2
= P(x) _y
1
+
1
u
]
2
+ (x) _y
1
+
1
u
] + R(x) (1)

y
1
zel zm diferansiyel denklemi salamaldr. Buna gre diferansiyel
denklemde yerine koyarsak,

y
1
i
= P(x)y
1
2
+ (x)y
1
+R(x) buluruz.
(2)



(2) denklemi (1) denkleminde yerine yazlp dzenleme yaplrsa,

u
i
+ |2P(x)y
1
+ (x)]u +P(x) = u lineer denklemine ulalr ki bu da integral
arpan ile zm olan bir denklemdir.



zel durum:

Eer verilen Riccati denkleminin y
1
:c y
2
gibi iki zel zm biliniyor da genel
zm isteniyorsa bu durumda genel zm olarak aadaki ifade elde edilir.

Genel zm:

y y
1
y y
2
= Cc
p(x)(
2
-
1
)dx









Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel








rnek 2.15
y
i
+ y
2
+
1
x
y
4
x
2

diferansiyel denkleminin bir zel zm
y
1
=
2
x

olduuna gre bu denklemin genel zmn bulunuz
zm
y = y
1
+
1
u
=
2
x
+
1
u
y
i
= y
1
i

u
i
u
2
=
2
x
2

u
i
u
2

olur. Denklemde yerine koyalm:

2
x
2

u
i
u
2
+ _
2
x
+
1
u
]
2
+
1
x
_
2
x
+
1
u
]
4
x
2
= u

Dzenleme yaparsak,
u
i

S
x
u = 1
bulunur.




(x) = c
p(x)dx
= c
-
5
x
dx
= c
-5Inx
= c
In
1
x
S
=
1
x
5

u =
1
1x
5
__x
-5
(1)Jx +C_ = x
5
_
x
-4
4
+ C_ =
x
4
+Cx
5

elde edilir. Dier yandan,
y = y
1
+
1
u

Olduundan
u =
x
xy 2

bulunur. Yukardaki ifadede yerine yazldnda,
u =
x
xy 2
=
x
4
+ Cx
5

sonucuna ulalr.




Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


2.5 Birinci Mertebeden Denklemler in Sistematik Yaklam


u ana kadar birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin zmne ynelik
eitli yntemler rendik. Bu yntemler uygulamada karlalan ou
problemi zmek iin yeterlidir, fakat bir diferansiyel denklemin bu yntemlerin
biriyle zlebileceinin garantisi yoktur. Bazen bir ya da iki yntem yeterli
olabilirken, bazen hi birinin ie yaramad gibi bir durum ortaya kabilir. Her iki
durumda da probleme sistematik bir mantk erevesinde yaklam yapmak
faydal olabilir.

y
i
= (x, y) diferansiyel denkleminin n grlen zm aralnda zmnn
var olduunu ve bu zmn tek olduunu dnelim. Kendimize u sorular
sorup cevap bulmaya alalm:

1. Denklem dorudan integral yoluyla zlebiliyor mu?
Uygulamada karlalan pek ok diferansiyel denklem dorudan integre edilerek
zlebilecek ekildedir. y
i
= (x) ekline getirilebilen tm denklemler bu yolla
zlebilir.
2. Verilen denklem lineer midir?
Tm lineer denklemlerin, karlalacak olan integraller alnabildii srece
zm yaplabilir.
3. Denklem deikenlerine ayrlabilir midir?
Verilen diferansiyel denklemde xli terimler bir tarafta, yli terimler de
dier tarafta toplanabiliyorsa, denklem deikenlerine ayrlyor demektir.
Deikenlerine ayrlan denklem dorudan integral yoluyla zlr.
4. Denklem homojen midir? Deilse homojen hale getirilebilir mi?
Deikenlerine ayrlamayan bir denklem, eer homojense, : = yx gibi bir
parametrenin tanmlanmasyla daima deikenlerine ayrlabilir duruma
getirilebilir.
5. Denklem tam diferansiyel midir? Deilse, tam diferansiyel haline
getirilebilir mi?
Denkleme tam diferansiyellik testi yaplr. Eer tam ise zm yaplr.
Eer tam deil ve dier formlara da uymuyorsa denklemi tam diferansiyel
duruma getirecek bir integral arpan aranr.
imdi bu sistematik yolu bir rnekle pekitirelim:

rnek 2.14
y
i
= c
x+Inx-
diferansiyel denklemini znz
zm
lk kontrol edeceimiz konu denklemin mertebesidir. Verilen denklem birinci
mertebedendir, nk iki veya daha fazla mertebeden trev terimi
bulunmamaktadr. Ardndan dorudan integrasyon ile zlebilirliine bakalm.
Denklemin sa taraf, bilinmeyen fonksiyon, nk iki veya daha fazla
mertebeden trev terimi bulunmamaktadr. Ardndan dorudan integrasyon ile
zlebilirliine bakalm. Denklemin sa taraf, bilinmeyen fonksiyon yye bal
olduundan deikenlerine ayramayz. Denklem lineer deildir, sa taraftan
gelecek olan c
-
terimi lineer deildir. Denklemi biraz basitletirmeye alalm.
y
i
= c
x
c
Inx
c
-
= xc
x
c
-
elde ederiz. Denklem deikenlerine ayrlabilir
duruma gelmitir.
c

Jy = xc
x
Jx c

= c
x
(x 1) + C ve her iki tarafn doal logaritmas
alnarak;

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Engin/Bykkaya/engel


y = ln(c
x
(x 1) + C)



2.6 BRNC MERTEBEDEN LNEER DFERANSYEL DENKLEMLERN UYGULAMALARI


izikte, biyolojide ve sosyal bilimlerde karlalan ok sayda problemde bir
bykln deiim hznn bykln kendisiyle orantl olduu
gzlenmitir. Dier bir ifadeyle, eer y ilgilenilen bykln t anndaki
deeriyse, bu durumda,
Jy
Jt
oy :cyo
Jy
Jt
= ky

yazlabilir. Burada k orant sabiti olup deneysel veya gzlemsel sonulardan
belirlenir. Denklemin solundaki terim, y byklnn zamanla deiim hzn
temsil eder. Bu denklem birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklem olup
deikenlerine ayrlmak suretiyle kolayca zlr:
y = y
0
c
kt

Burada y
0
, y byklnn t = u anndaki deeridir. Fiziksel olaylarda
genellikle deiim srekli bir fonksiyon zelliinde olmasna ramen biyoloji ve
sosyal bilimlerde kesikli deiimler sz konusudur. Bir hayvan trnn says veya
bir kolonideki bakteri saysndaki deiimler buna rnektir. Ancak say ok
fazlaysa deiim zamann srekli bir fonksiyonu olarak dnlebilir ve bu
nedenle yaplacak hesaplama hatas genellikle makul snrlar ierisinde kalr.

rnek 2.15 Nfus art: Malthusian yasas

Belirli zaman periyotlarnda insan topluluklarnn, hayvan trlerinin, bceklerin ve
bakteri kolonilerindeki bakterilerin kendileriyle orantl biimde artt
gzlenmitir. N(t), t anndaki say olmak zere ve t = u anndaki sayy N
0

alarak, nfusun deiim hz (art veya azalma hz);
N(t) = N
0
c
kt

olacaktr. Burada k doum ve lm hzlar arasndaki fark tanmlayan net nfus
deiim hzdr. rnein k = u.u1Syl, 1uuuJc 1Slik bir nfus art demektir.

rnek 2.16 Radyoaktif bozunma ve Radyoaktif Karbon Ya Tayini

Pltonyum, Radyum ve C
14
olarak bilinen Karbon izotopu gibi baz radyoaktif
elementlerin dier bir element veya ayn elementin farkl bir izotopunu tekil
etmek zere tabii olarak bozunduklar bilinmektedir. Bozunmann hz genellikle
mevcut element miktaryla orantl olarak deiir, dolaysyla radyoaktif bozunma
sreci de yukardaki denklemle tanmlanr:
JH
Jt
= kH :cyo H(t) = H
0
c
-kt


Bu ifadede k > u olup bozunma sabiti adn alr. Bir arkeologun, bulduu kemik
kalnts zerinde, bir canl hayvanda bulunan miktarn %8i orannda C
14

izotopunun olduunu saptamtr. C
14
izotopunun bozunma sabiti 1.241u
-4

yl olduuna gre kemiin yan hesaplaynz.

F
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel



zm
Yukarda verilen denklemden tyi ekersek
t =
1
k
ln
H(t)
H
0

buluruz



JH(t)
Jt

ile verilen bozunma hz, miktar srekli den H(t) ile orantl olduundan
balarda bozunma hz ok yksektir ve zaman getike bu hz der. Mevcut bir
radyoaktif maddenin yarsnn bozunmas iin gemesi gerekli sreye yar mr
sresi diyoruz. Bu durumda
H(t) =
1
2
H
0

alnrsa, yukardaki denklem,
t = t
H
=
ln2
k


olur. Radyoaktif maddelerin yar mrleri gelimi laboratuarlarda llr.
Radyoaktif bozunmann nemli bir uygulama alan, C
14
izotopunun bozunumu
esasna dayanan Radyo Karbon Ya Tayinidir. Bu metodun temelinde, yaayan
herhangi bir canldaki karbon atomlarnn kk bir orannn C
14
izotopu
meydana getirdii gzlemi vardr. Bu oran canlnn yaam boyunca yaklak olarak
sabit kalmakta, nk bozunan miktar, canlnn evresinden besin ve solunum
yoluyla ald karbon atomlaryla yerine konur. Ancak len canlya artk karbon
girii olmayaca iin srekli bir bozunma sz konusu olacaktr. Dier bir ifadeyle
canl ldnde, ierisinde C
14
izotoplarnn da bulunduu karbon girii kesilir,
canlnn sahip olduu C
14
srekli bir azalma srecine girer. C
14
n yar mr SS68
yldr.

Atmosferdeki C
14
miktar, azotun atmosferdeki kozmik nlar nedeniyle C
14

izotopuna dnm yoluyla srekli olarak yenilenir ve bylece C
14
n
atmosferdeki C
12
miktarna oran sabit kalr. Bu aklamalarn altnda aranan
sre,
t =
1
1.24 1u
-4
ln(u.u8) = 2u S69
yl olacaktr

rnek 2.17
Bir radyo aktif element olan Ioryum 2S4 (t
234
) izotopu , [ nlar yayarak
Po
234
ye dnmektedir. Bu izotopun bozunma hz, elementin mevcut miktar ile
doru orantldr. Ayrca 1uu mg. I2S4 izotopunda bir hafta iinde geriye
82.u4 mg. kald bilindiine gre, a) herhangi bir t annda geriye ne kadar
I2S4 kaldn, b) mevcut miktarn yarya inmesi iin ne kadar zaman gemesi
gerektiini bulunuz.

zm
(a) Verilenlere gre H
0
= 1uu mg (t = u onnJo), H(t = 7 gn) =
82.u4 mg.
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


k =
1
7
ln
82.u4
1uu
=
u.u28S
gn

elde edilir. Dolaysyla herhangi bir t anndaki bozunmam miktar;

H(t) = 1uuc
-0.0283
olacaktr. Dier yandan
(b) t = t
H
=
ln2
k
=
ln2
u.u28S
= 24.S gn.




rnek 2.18 Newtonun souma kanunu

Balangta I

= 2u
0
C olan bakrdan kk bir bilye I
0
= 1uu
0
Cde
kaynamakta olan su banyosuna brakldktan 2u saniye sonra scakl ne olur. Su
banyosu yeterince geni olup scakl deimemektedir.
I =
hA
mc
= . 1 1x.

zm
Daha nce Newtonun souma yasasndan

uT
ut
= (T
0
T)
olduunu grmtk. Deikenlerine ayrarak zdmzde, bakr bilyenin t
anndaki scakl olur. Verilen
I(t) = I
0
(I

I
0
)c
-xt
deerler yerine konursa I(t = 2us) = 89.2
0
C olur.

rnek 2.19 Karm problemi

erisinde balangta 1uuu I temiz su bulunan bir tanka, ierisindeki tuz
konsantrasyonu u.1 kgI olan tuzlu su Su IJokiko debisinde girmekte, ve ayn
zamanda tanktan yine Su IJokiko debisinde tuzlu su ekilmektedir. Tank
ierisindeki bir kartrc, tanktaki karmn homojenliini salamaktadr.
Beklendii gibi, tanktaki su seviyesi sabit kalmasna karn ierisindeki tuzlu sudaki
tuz konsantrasyonu srekli olarak ykselecektir. Tankta belirli bir t annda
bulunan tuz miktarn veren ilikiyi gelitiriniz. Tankta bulunabilecek maksimum
tuz miktar nedir.

zm
H(t) tankta t annda bulunan tuz miktarn gstersin. Tanktaki tuz miktarna
ktlenin korunumu prensibini uygulayalm:

Tanktaki tuz miktarnn deiim hz = Tanka birim zamanda giren tuz miktar-
Tanktan birim zamanda kan tuz miktar
JH
Jt
= (Su IJok)(u.1kgI) (SuIJok) _
H
1uuu
kgI]
JH
Jt
+u.uSH = S
elde edilir.
Denklem birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklem olup H(t = u) = u
kouluyla bir balang deer problemidir.

P(t) = u.uS, R(t) = S alnmak suretiyle.
(t) = c
0.05dt
= c
0.05t

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel

Denklem 2.7den



elde edilir. Dikkat edilirse durumunda parantez ii olacandan
olur






rnek 2.20
Bir tank, annda iinde kg tuz ieren tuzlu su zeltisi ile doludur.
Litresinde tuz bulunan baka bir tuz zeltisi lk bir hzla tanka
akmaktadr. Kartrma ile tank iinde srekli olarak homojen bir tuz karm elde
edilmekte ve karm ayn hzda ) tanktan dar kmaktadr. annda
tankta mevcut tuz miktarn veren ifadesini bulunuz.




zm
Ktlenin korunumu ilkesinden;

birim zamanda giren tuz ktlesi birim zamanda kan tuz ktlesi = tanktaki tuz ktlesinin zamanla
deiimi

olarak ifade edilebilir. Tankta annda kg tuz vardr (balang art).
Ancak tankta anndaki tuz konsantrasyonu olacaktr (bkz. Konsantrasyon
tanm).













Lineer diferansiyel denklemi bulunur. Bu denklemin zmnden

genel zm elde edilir. Ancak snr art uygulanrsa,

1/3 kg/L, 5 L/dak Q/100 kg/L, 5 L/dak

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


bulunur. Genel zmde yerine koyar, dzenleme yaparsak,
(t) =
1uu
S
(1 c
-0.05t
) +
0
c
-0.05t

elde edilir.


rnek 2.21
Bir kimyasal madde, znmemi miktarla (x) ve doymu bir zeltiyle
doymam bir zelti arasndaki konsantrasyon fark ile doru orantl olarak
znmektedir. 1uu glk bir doymu zeltide Su g maddenin znd
biliniyor. Eer Su g kimyasal madde 1uu g suyla kartrlrsa, 1u g 2 soottc
znyor. Buna gre S soot sonunda ne kadar znme olacaktr.

zm
x t saat sonra znmeyen madde miktarn gstersin. Bu durumda mevcut
zeltinin konsantrasyonu
Su x
1Su

olacaktr. zelti tamamen doymu hale geldiinde ise konsantrasyonu

1uu Su
1uu
=
Su
1uu

olacaktr. Problemde, maddenin znme hznn, znmemi madde miktar ve
bu iki konsantrasyon arasndaki fark ile orant bir hzda znd ifade edildiine
gre aranan diferansiyel denklem
Jx
Jt
= k x _
Su
1uu

Su x
1Su
]
Jx
Jt
= k x _
7
26
+
x
1Su
]
veya dzenleme yaplarak

Jx
x [
7
26
+
x
1Su

= kJt
elde edilir. Her iki tarafn integrali alndnda ise,
_
Jx
x [
7
26
+
x
1Su

= _kJt
26
7
lnx
26
7
ln(SS +x) =
26
7
ln
x
x + SS
= kt + C

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Engin/Bykkaya/engel


sonucuna varlr. Bulunan ifadede k ve C bilinmemektedir. Ancak verilen iki art
kullanlarak bunlar belirlenebilir.
t = u x = Su g (balangtaki toplam znmemi madde miktar)
t = 2 x = Su 1u = 2u g (2 soot sonra kalan znmemi madde
miktar)
26
7
ln
Su
Su +SS
= k(u) +C C = 2.872
26
7
ln
2u
2u + SS
= k(2) 2.872 k = u.44
imdi denklem

26
7
ln
x
x +SS
= u.44t 2.872
olarak ifade edilebilir. Artk t = S soot sonunda znmemi olarak kalan
miktar x bulunabilir.

26
7
ln
x
x + SS
= u.44 S 2.872
ln
x
x + SS
= 1.26S
x
x + SS
= u.2SS x = 11.98g 12g
Bylece S soot sonunda znen miktar Su12 = 18 g olur


rnek 2.22
Scakl 1uu
0
C olan bir cisim Su
0
C scaklnda bir odaya braklyor 1u Jokiko
sonra cismin scaklnn 9u
0
Cye dt grlyor. Balang anndan itibaren
ne kadar zaman sonra cismin scaklnn 6u
0
Cye deceini bulunuz. Cevap:
11S Jokiko


rnek 2.23
Bir sv ierisindeki basn, svnn yzeyinden aaya doru inildike artar. Bu
art hidrostatiin temel denklemi olan JpJz = pg diferansiyel denklemiyle
verilir. Bu ifadede p svnn younluu, g ise yerekimi ivmesi ve z yzeyden
itibaren derinliktir. Okyanus gibi ok derin sv yksekliinin sz konusu olduu
uygulamalarda p = (p) olduundan bu diferansiyel denklemin integre
edilebilmesi iin younluk ile basn arasnda bir ilikinin kurulmas gerekir. Bu
iliki svnn skma modlnden elde edilir. Bu ifadeye gre skma modl
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


E =
Jp
Jpp

ile tanmldr. Skma modlnn sabit kaldn ve yzeydeki basnc sfr ve
younluu
0
alarak basncn derinlikle deiimini elde ediniz.



zm
E =
Jp
Jpp

sabit olduundan,
_ up =
p
0
E_
up
p

p
p
0
p = Eln
p
p
0

elde edilir.
Bu ifadeden younluu ekersek,
p = p
0
c
p
L

elde edilir. Bunu hidrostatiin temel denkleminde yazalm:
up
uz
= pg = p
0
ge
p
E
ve deikenlerine ayrarak

_
up
e
p
E
= _ e
-
p
E
up
p(z)
0
p(z)
0
= _ p
0
guz
z
0




( )
( ) ( )
0
0 0
0
1
p z
p p z P z
E E E
g z
Ee g z Ee E g z e
E

| |
= + = =
|
\ .
ve her iki
tarafn doal logaritmas alnarak,
p(z) = Eln[1
p
0
gz
E

bulunur


rnek 2.24
Belirli koullarda silindirik bir duvardan r-dorultusunda birim zamanda geen s
miktar
Q = kAT
i
(y) T
i
(y) = uT(y)u(i) ile verilir. Bu ifadede A yzey alan, k
s iletim katsaysdr. 2u cm apndaki bir buhar borusu 6 cm kalnlnda
izolasyon malzemesi ile kaplanmtr. zolasyon malzemesi s iletim katsays
k = u.u4 wm K dir. Buharn scakl 2uu
0
C, izolasyon d yzey scakl ise
Su
0
Cdir. Borunun bir metresinden saatte kaybolacak sy ve boru civarndaki
(r > 1u cm ) scaklk dalmn belirleyiniz.






zm
r
zolasyon kalnl 6 cm
r = boru merkezinden uzaklk
200
0
C de buhar
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel



















Boru merkezinden r kadar uzaktaki silindirik yzey alan (veya r yarapl bir
silindirin yzey alan) A=2rL olarak ifade edilebileceinden, soruda verilen
denklem

= kA

I
i
(r) = k2nrI
JI
Jr


Olarak yazlabilir.






Burada I silindirin boyudur. Denklemi deikenlerine ayrp integral alalm:

Jr
r
=
2kn
(I)
Jt _
Jr
r
=
=0.16m
=0.10m
2kn
(I)
_ Jt
1=30 0C
1=200 0C


ln_
u.16
u.1u
] =
u.2S1S
(I)
(Su 2uu) ((I)) = 9u.9 wm (cevap a)

Ayn denklemi, bu sefer integralin st snrlarn herhangi bir konum (r) ve bu
konudaki scaklk (I) olarak integre edersek,

_
Jr
r
=
2 u.u4n
9u.9

=0.10 m
_ JI ln
r
u.1u
1
1=200 0C
= 2.76S 1u
-3
(I 2uu)

S61.66 ln(1ur) = 2uu I :cyo I = 2uu S61.66 ln(1ur)

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Engin/Bykkaya/engel



zolasyon malzemesi iindeki scaklk dalm aadaki gsterilmitir.






























rnek 2.25
Ktlesi ihmal edilebilir bir yay dey olarak bir yzeye tutturulmu, dier ucuna
ise ktlesi olan bir cisim aslmtr. Yay denge konumundayken asl
bulunan ktlenin hz ise, ktlenin hzn yayn yer deitirmesine bal
olarak ifade ediniz.

zm
Newtonun . yasasna gre olduundan ktleye etki eden x
dorultusundaki net kuvvet belirlenmelidir. . Dier taraftan cismin
ivmesi iin

yazlabileceinden cismin hareketini tanmlayan diferansiyel denklem,

olacaktr. Deikenlerine ayrarak integre edersek;

T (
0
C)
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


I(x) =
_
I
0
2
+2gx
k
m
x
2





rnek 2.26
Ktlesi m olan bir cisim yerden olduka yksekte bulunan bir noktadan ilk hzsz
olarak serbest dmeye braklyor. Cisme etki eden yerekimi kuvveti sabit ve
hava direncinin cismin hz ile orantl olduu kabul edildiine gre, herhangi bir t
annda cismin balang noktasndan hangi uzaklkta olduunu ve o anda hangi
hza hareket etmekte olduunu buluz. Cevap:
I(t) =
mg
k
(1 c
-ktm
), x(t) =
mg
k
t
m
2
g
k
2
(1 c
-ktm
)
k = oront sobiti



rnek 2.27
Ktlesi m olan bir cisim yer kresi zerinde bir yerden yukarya doru bir I
0
ilk
hz ile frlatlyor. Hava direncini ihmal ederek , cismin bir daha yer yzne
dnmemesi iin I
0
ilk hznn ne olmas gerektiini bulunuz.

zm
x ekseninin (+) yn yukar olsun. Hava direnci ihmal edildiine gre , burada
hareketi etkileyen tek kuvvet yer ekimi kuvvetidir. Bu kuvvetin deeri ise
Newtonun Evrensel ekim Kanununa gre deiir. Bu durumda, yerkresi
zerinde yerekimi ivmesinin deeri g ile, yerkresinin ktlesi H ve yarap R ile
gsterilirse; Evrensel ekim Kanununa gre
m
J
2
x
Jt
2
= 0
mH
(x +R)
2






t annda, cismin yerkresinden olan uzakl x ve hz : olsun. Buna gre hareket
denklemi

mg = 0.
mH
R
2
0 =
gR
2
H
:cyo
JI
JI
=
g. R
2
(x + R)
2


elde edilir. Denklemin sa yan xe bal olduundan sol yannda da xe bal
ivmesinin kullanlmas yerinde olacaktr. Buna gre,
:
J:
Jx
=
gR
2
(x + R)
2
_ :J: = _
gR
2
(x + R)
2
Jx
x
0
v
v
0


ifadesinden hzn ykseklikle deiim ifadesi,
I
2
= I
0
2
2gR +
2gR
2
x + R

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Engin/Bykkaya/engel



olarak elde edilir
Cismin yerkreye geri dnmemesi iin srekli olarak pozitif bir hza sahip olmas
gerekir. Bu ise ancak I
0
2gR u art salanrsa mmkn olabilir. Bu
durumda
I
0
= 2gR = 2 9.81 6.4 1u
6
112uS
m
s
.








rnek 2.28
maddesi, :c gibi iki kimyasal maddenin reaksiyonu sonucu olumaktadr.
Dolaysyla o gr ilc, b gr reaksiyon sonucu (o +b) gr vermektedir.
Balangta x
0
gr :c yu gr vardr; hi bulunmamaktadr. maddesi
oluum hznn tepkimeye girmemi :c maddelerinin arpm ile doru orantl
olduu bilindiine gre, oluan miktarn, z(t), zamann fonksiyonu olarak elde
ediniz.

zm K =
t annda oluan z(t) gr ierisindeki onn oran

a
a +h

, |nn oran
h
a + h

olacaktr. Ktle cinsinden ise z(t) gr ierisinde

a
a +h
gr
o,
h
a +h
z(t)
gr | bulunacaktr. Dolaysyla t annda tepkimeye girmeyen o :c | miktarlar
srasyla,
[x
0

oz
o + b
:c _y
0

bz
o + b
]
olur. Bu durumda aranan diferansiyel denklem;

Jz
Jt
= k [x
0

oz
o + b
_y
0

bz
o +b
]
halini alr.
Dzenleme yaparsak
Jz
Jt
=
kob
(o + b)
2
_
o +b
o
x
0
z] _
o + b
b
y
0
z] = K(A z)(B z)
elde edilir. Burada
K =
kob
(o +b)
2
A =
o + b
o
x
0
B =
o + b
b
y
0


Diferansiyel denklemin zm A ve B arasndaki ilikiye baldr. ki durumu
dikkate alalm:
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


A > B iin zm
z(t) =
AB(1 c
-(A-B)kt
)
A Bc
-(A-B)kt

A = B olursa zm
z(t) =
A
2
kt
1 +Akt


rencilerin bu sonular elde etmeleri tavsiye edilir.



rnek 2.29
2 gr ilc 1 gr X tepkimeye girerek S gr Z oluturmaktadr. 1uu gr Su gr X
iyice kartrldnda 1u Jokiko sonro Su gr Z maddesi olutuu gzlenmitir.
(a) 2u Jokiko sonunda ka gr Z oluur, (b) 6u gr Z elde etmek iin ne kadar
beklenmelidir. Cevap: 7S gr, 4uS Jokiko.




rnek 2.30
lkelerin gelecekteki nfus tahminlerinde kullanlan
JN
Jt
= AN BN
2

diferansiyel denklemi olduka kabul grmektedir. Bu denklemde, A :c B pozitif
lke sabitleri, N ise nfusu gstermektedir. Balang anndaki (t = u) nfusu N
0

alarak nfus zamann fonksiyonu olarak elde ediniz. ABD iin A = S.1S1u
8 B = 1.S8871u 1u :c 197u ylndaki nfus S.9 milyon olarak alnabildiine
gre 2uuS ylndaki ve 2uS0 ylndaki nfuslar bulunuz.





rnek 2.31
Seri olarak bal bobin ve direnten kurulu bir alternatif akm devresinden geen
akm
I
Ji
Jt
+Ri = E(t)
diferansiyel denklemi uyarnca deimektedir. Burada i devreden geen akm
(amper), I bobinin indktans (Henry), R diren (ohm) ve E(t) ise volt olarak
elektromotor kuvvettir. t = u annda devreden geen akmn i
0
ve elektromotor
kuvvetin E(t) = E
0
olmas durumunda devreden geecek olan akm i(t)
zamann fonksiyonu olarak elde ediniz.





zm
Elimizdeki denklem birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklem
olduundan dorudan integral arpan kullanlarak zlebilir.
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


i(t) =
1

__R(t)Jt + C_ :c (t) = c

R
L
dt
= c
RtL


alarak,
i(t) = c
-RtL
__c
RtL
E
0
I
Jt + C_ =
E
0
R
+ Cc
-RtL

bulunur. t = u annda i = i
0
olduundan yerine koyarak
C = i
0

E
0
R

elde edilerek diferansiyel denklem zmnde yazlrsa,
i(t) =
E
0
R
(1 c
-RtL
)
olduu grlr.
















rnek 2.32
Yukarda verilen 2 26 nolu soruda elektromotor kuvvetinin E(t) =
11usin12unt uyarnca deitii bilinmektedir.. I = S cnry, R = 1S om
olarak verildiine ve t = u annda i = u amper olduuna gre devreden geen
akm zamann fonksiyonu olarak bulunuz.
zm
Devreden geen akm
I
Ji
Jt
+Ri = E(t)
diferansiyel denklemiyle tanml olduuna gre zm aranan denklem,
I
Ji
Jt
+Ri = 11usin12unt
Veya
Ji
Jt
+
R
I
i =
11u
I
sin12unt
olacaktr. Verilen deerler yerine konursa denklem,

Ji
Jt
+ Si =
11u
S
sin 12unt
olur. Birinci mertebeden lineer olan bu denklem integral arpan metodu ile
zlr.
(t) = c
5dt
= c
5t

elde edilerek genel zm ifadesinde (2.7 eitlii) yerine konursa,
i(t) =
1

__R(t)Jt + C_ = c
-5t
_
1uu
S
_c
5t
sin12untJt +C_
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


elde edilir.

ntegral ilemi iin ksmi integral yntemi kullanlmaldr (bu ksm renciye
braklmtr). Burada biz

_c
ut
sinbtJt =
c
ut
o
2
+ b
2
(o sinbt b cosbt)


kalbn kullanacaz. Problemimizde o = S :c b = 12ut olduundan yerine yazp
baz sadeletirmeden sonra;
_c
5t
sin12untJt =
c
5t
S(1 + S76n
2
)
(sin12unt 24ncos 12unt)
elde ederiz. Dolaysyla aranan zm;


i(t) =
22
S(1 + S76
2
)
(sin12ut 24cos 12ut) + Ce
-5t


olacaktr. Verilen balang deerlerinden integral sabiti belirlenebilir. t =
u onnJo i = u amper olduuna gre, genel zmde yerine konup C ekilirse,
C =
22 24n
S(1 +S76n
2
)

elde edilir. Bylece aranan zel zm;
i(t) =
22
S(1 + S76
2
)
(sin12ut 24cos12ut +24e
-5t
)
eklinde olacaktr.


rnek 2.33

Seri bal diren ve kondansatrden oluan bir alternatif akm devresinde,
kondansatrde depolanarak elektrik yk zaman
R
Jq
Jt
+
q
c
= E(t)
uyarnca deiir. R = 1u om, c = 1u S farad, E(t) = 1uusin12ut olarak
verildiine ve t = u annda q = u olduuna gre kondansatrde depolanan
elektrik yknn zamann fonksiyonu olarak elde ediniz.


zm
Diferansiyel denklem, verilenlerin yerine konmasyla
1u
Jq
Jt
+ 1u
3
q = 1uusin 12unt
Veya
Jq
Jt
+1uuq = 1usin 12unt
halini alacaktr. Bu ise birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklemdir.

(t) = c
100dt
= c
100t
alnarak genel zm ifadesinde yerine konursa,

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


q(t) = c
-100t
|1uc
100t
sin 12untJt + C] elde edilir. ntegrali almak
zere
_c
ut
sinbt Jt =
c
ut
o
2
+ b
2
(o sin bt b cos bt)

olduundan hareketle o = 1uu, b = 12ut alnarak
_c
100t
sin12untJt =
c
100t
2u(2S + S6n
2
)
(Ssin12unt 6ncos 12unt)
bulunur.



zm ifadesinde yerine yazlarak;
q(t) = c
-100t
_
c
100t
2(2S +S6n
2
)
(Ssin12unt 6n cos12unt) +C_
veya
q(t) =
1
Su + 72n
2
(Ssin12unt 6ncos 12unt) +Cc
-100t

elde edilir. C sabitini bulmak zere verilen koul salatlrsa,
u =
6n
Su +72n
2
+ C C =
Sn
2S + S6n
2

bulunur. Bylece aranan zm;

q(t) =
1
Su +72n
2
(Ssin12unt 6ncos 12unt) +
Snc
-100t
2S +S6n
2

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Engin/Bykkaya/engel



rnek 2.34
rnek 2 S4tc t = u annda geen akm i = S A olduuna gre akmn zamanla
deiimini elde ediniz.
zm
Bir nceki rnekten
q(t) =
1
Su +72n
2
(Ssin12unt 6ncos 12unt) + Cc
-100t

elde edilmiti.
i
Jq
Jt

olduundan trev alma ilemi yaplarak,
i(t) =
6uuncos 12unt + 72un
2
sin12unt
Su + 72n
2
1uuCc
-100t

bulunur.

Verilen koul yerine yazlrsa;
S =
6uun
Su + 72n
2
1uuC :cyo 1uuC = S
Suun
2S +S6n
2

elde edilir. Bylece aranan zel zm;
i(t) =
Suuncos12unt +S6un
2
sin12unt
2S + S6n
2
_S
Suun
2S +S6n
2
] c
-100t

olacaktr.

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


2.7 Problemler



1 Genel deerlendirme sorular
Birinci mertebeden diferansiyel denklem ne demektir.
Birinci mertebeden bir diferansiyel denklem y
ii
, y
i2
, y
i
gibi terimler
bulundurabilir mi?
Birinci mertebeden bir diferansiyel denklem hangi artlarda dorudan
integral yoluyla zlebilir.

2 Lineer birinci mertebeden diferansiyel denklemler
2.1 Aadaki diferansiyel denklemlerin hangileri birinci mertebeden lineerdir:
(a) y
i
+Sx
2
y = sinx (b)2y
i
+ Sxy = c
x
(c) y
i
+ xc

= 2

(d) xy
i2
+ x
2
y = 1

(e) y
i
y
2
+ cos y = xy (f) yy
i
+ xy = x (g) y
i2
y
2
= x
2


(h) y
i
+ y = x

2.2 Aadaki diferansiyel denklemleri, tm ilem admlarn gstererek,
znz.
(a) y
i
Sxy = 2x (b)(1 x
2
)y
i
2y = u (c) 2xy
i
y = x
2


(d)y
i
+(S 1x)y = 2 (e) x
2
y
i
+2xy = 1 (f) y
i
+y tanx =
sinx

(h)xy
i
+(1 +x
2
)y = 2
y
i
+
2
x
y =
c
2x
x

y
i
+
4
x
y = sinx

2.3 Aadaki balang deer problemlerini, tm admlar gstererek,
znz.
(a) y
i
+y = u, y(u) = 1 (b)y
i
2xy = cos 2x, y(n) = 1


(c) y
i
2xy = c
x
, y(1) = 4

(d)y
i
+4x
2
y = x
4
, y(2) = 8 (e)(x
2
1)y
i
xy = 1

2.4 Aadaki sorularda xi baml, yyi bamsz deiken alarak zm
yapnz.
Jy
Jx
=
y
2
1 x
, y(u) = 1

Jy
Jx
=
c

c
-
2x
, y(1) = 2


Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel







2.5 y
i
+ P(x)y = u birinci mertebeden diferansiyel denkleminin bir zm
y
1
x

olsun. Cy
1
(x) ifadesinin de ayn denklemin zm olduunu
gsteriniz.

2.6 Birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin uygulamalar
(a) Malthusian nfus art yasas nedir? Neden gereki tahminlerde daha
uygundur.
(b) Radyoaktif karbon ile ya tayininin esas nedir. Bu i iin neden C
14

uygundur.
(c) Bir yamur damlasnn limit hzn tanmlaynz. Bu hz damlann dt
ykseklie bal mdr?
(d) Yeterince besinin bulunduu bir balk glnde, eer hi balk avlanmazsa,
her yl balk saysnn ikiye katlad gzlenmitir. Balangtaki balk
saysn N
0
dr. Mathusian art yasasn kullanarak ve her gn ortalama
u.uu2N
0
adet balk avlandn kabul ederek, balk saysn zamann
fonksiyonu olarak elde ediniz.
(e) Belirli bir bakteri kolonisindeki bakteri saysnn her S soot iki kat artt
bilinmektedir. Mathusian art yasasn kullanarak balangtaki bakteri
saysnn 4 katna kabilmesi iin ne kadar sre gemesi gerektiini
bulunuz.
(f) Yllk nfus art hz % u.2 olan bir lkenin ka yl sonra nfusunu ikiye
katlayacan belirleyiniz.
(g) Balangtaki scakl I

= Su
0
C olan bakrdan yaplm kk bir kre
t = u annda buzlu suya braklmtr. Krenin scakl 1 Jokiko sonra
2u
0
Cye dtne gre, Newton souma kanununu kullanarak 2 Jokika
sonra krenin scaklnn ne olacan belirleyiniz.
(h) Bir tankta, 1u kg tuz kullanlarak elde edilmi bulunan 2uu litrc
salamura (tuzlu su) bulunmaktadr. Tanka, bir kartrc devredeyken,
dakikada S litre saf su ilave edilirken, ayn hacimde tuzlu su da tankn
altndaki delikten dar boaltlmaktadr. Su Jokiko sonra tankta ne
kadar tuz kalr. Tuz miktarnn 1 kga kadar dmesi iin ne kadar sre
gemesi gerekir.
(i) m ktleli bir cisim belirli bir ykseklikten durgun haldeyken serbest
dmeye braklmaktadr. Cisme etkiyen hava direncinin cismin hzyla
orantl olduu bilindiine gre, cismin hz ve konumunu zamann
fonksiyonu olarak elde ediniz.


3 Birinci mertebeden lineer olmayan diferansiyel denklemler

3.1 Deikenlerine ayrlabilir tipteki diferansiyel denklemleri znz.
(a)yy
i
= x
3
+ 1 (b) (x + 2)y
i
= y
2
+2 (c)
y
i
+2c
x+
= u

(d) y
i
= (xy)
3
(e) xyy
i
= c
x++1
(f) xyy
i
=
1 y
2


Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


(g)y
i
+ 2xy = u, y(u) = 1 (h)y
i
= c
2
cos2x , y(n2) = 1

(i)x
2
y
i
= 1 y
2
, y(u) = u (j) y
i
=
c
x
cos
c
j
sin
, y(n4) = 1

3.2 Aadaki diferansiyel denklemlerde deiken dnm yaparak
deikenlerine ayrlabilir duruma getirip znz.

(a)y
i
= (x + y +1)
2
(x + y) (b) y
i
= (x + y)c
x+
(c)y
i
=
x +2y S

(d)y
i
= (x y)
2

y
i
=
c
x
(x y)
c

3.3 R yarapl kresel bir tank suyla doludur. Tank tabanna alan o yarapl bir
delikten su boaltlacaktr. Torielli kanununa gre tank terk eden suyun
ortalama hz I = 2gy olup burada y gz nne alnan durumdaki su
yksekliidir. Tanktaki su seviyesini zamann fonksiyonu olarak elde ediniz. Tankn
tamamen boalabilmesi iin gerekli zaman veren ifadeyi gelitiriniz.

3.4 Yukardaki problemi yatay olarak konumlandrlm R yarapl ve I boyundaki
silindirik tank iin tekrarlaynz.

3.5 Lojistik nfus art
JN
Jt
= (o bN)N
diferansiyel denklemiyle tanmlanr. Bu diferansiyel denklemin genel zmn
bulunuz.


3.6 Lojistik nfus art kanununa gre biraz daha karmak, ancak daha gereki
bir model

JN
Jt
= (o bN)(1 cN)N
diferansiyel denklemiyle verilir. Bu denklemin genel zmn bulunuz.

3.7 Aadaki eri ailelerinin ortogonal yrngelerini veren eri ailesini
belirleyiniz.
(a)x
2
y
2
= C (b)x
2
+y
2
= 2kx (c) x
2
+4xy y
2
+ 1 = C

3.8 Su dolu bir tankn altndan bir delik alrsa su boalmaya balayacaktr.Ancak
tanktaki su seviyesi dtke birim zamanda tanktan boalan su miktar da
azalacaktr, dolaysyla zamana baldr. Sabit A
1
kesitli bir tankn tabanna alan
A
0
byklndeki bir delikten birim zamanda kan su hacmi KA
0
2g olarak
verildiine gre, (K = sobit, = t anndaki su ykseklii) tankn ierisinde
balangta (t = u), E metre yksekliinde su bulunduunu varsayarsak, tanktaki
su seviyesini zamann fonksiyonu olarak elde ediniz.

3.9 Problem 3.8i, ters evrilmi ve taban ap olan konik kesitli bir tank iin
znz.
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel



3.10 Problem 3.9u ters evrilmi, alt ve st taban aplar srasyla J ve olan
kesik koni biimli bir tank iin znz.
3.11 Dzlemsel bir duvardaki tek boyutlu s iletimi,

x
= k. A
JI
Jx

olarak verilir. Burada x snn ak(iletim) dorultusunu, k s iletim katsaysn A
duvar alann ve
JI
Jx

, x dorultusundaki scaklk eimini (gradyenini) verir. Eer k mevcut malzeme
iin sabitse bu denklem duvar ierisindeki scaklk profilini |I = I(x)] bulmak
zere kolayca integre edilir. Ancak k genelde scakln fonksiyonudur ve
k = k
0
(1 + [. I) ilikisiyle verilir. Burada k
0
:c [ sabitlerdir (k
0
> u). Buna
gre sabit bir
x
s transferi iin duvar ierisindeki scaklk dalmn elde ediniz.




3.12 Yatayla S7
0
a yapan bir eik dzlem zerinde bulunan bir cisim, eik
dzlem boyunca ve yukar doru I
0
= 12 mslik bir ilk hzla frlatlyor. Cisim ile
eik dzlem arasndaki srtnme katsays = u.2Stir. Buna gre (a) cisim eik
dzlem boyunca hangi uzakla gidebilir ve (b) cisim atld noktaya geri
dndnde hz ne olur? Cevap: 9 m, 8.48 ms.

4 Birinci mertebeden homojen tipte diferansiyel denklemler

4.1 Homojen diferansiyel denklem nedir, nasl anlalr.

4.2 Aadaki diferansiyel denklemlerin homojen olup olmadklarn inceleyiniz.
(o) y
i
=
x + y
x y
(b)y
i
=
x + 1
x
2
+ y
(c) y
i
=
x
3
2xy
2
xy
(J) y
i
= x
2

y
3
x








4.3 Aadaki homojen (veya homojene indirgenebilir) diferansiyel denklemleri
znz.
(o)y
i
=
x
x + y
(b)y
i
=
x
3
4x
2
y
y
3
(c) y
i
=
x +2y
x y

(J) y
i
=
x
2
6y
2
2xy
(c)y
i
=
Sx 4y
x +2y
(f)y
i
= x + _
x
2
+ y
2
y


(g)y
i
=
y
2
x
4
y
4
x
2
()y
i
=
y
x
1, y(1) = u (i)y
i
=
x y
x + y
, y(u)
= u

Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel


(])y
i
=
x +2y
2x y
, y(1) = u (k)y
i
=
2x x
2
+ y
2
y
y
, y(2) = 6

()y
i
x
2
y
2
2xy
, y(u) = 2 (m) y
i
=
2x + y + 4
x +2y S
(n)y
i
=
x + 2y S
x y


(o)y
i
=
x +2y 1
y
(p)y
i
=
x + y
x 4
(r)y
i
=
x 2y 2
2x 4y 8





5 Tam diferansiyel denklemler

5.1 Tam diferansiyel ne demektir. u(x, y) = 2xy
2
yx fonksiyonunun tam
diferansiyelini alnz.





5.2 Aadaki diferansiyel denklemlerin tam diferansiyel olup olmadklarn
inceleyiniz. Tam diferansiyel olanlar znz.

(a) (Sx + 1) + (Sy 1)y
i
= u (b)(Sy 1) (Sx + 1)y
i
= u
(c) (y
2
2x) + (2xy c

)y
i
= u (d)y
2
2xyy
i
= u
(e)(c

sinx + 2 ) c

cos x y
i
= u (f) (2x + y) + (x 2y)y
i
= u
(g)(x
2
+ sinx) (y
2
cosy)y
i
= u ()y
i
=
x y 1
x + y +1
(i)y
i
=
2xc

x
2
c

+ 1

(k)y
i
=
2x sin2y + xc
x
x
2
cos 2y c
2
()(x +2y) + (x 2y)y
i
= u

(m) (x
2
c
x+
2xc
x+
+ 2x)Jx + (x
2
c
x+
+4)Jy = u

5.3 Aadaki zmlere sahip olan diferansiyel denklemleri elde ediniz.
(a)(x, y) = x
2
ysiny c
x+
= 2.1 (b) (x, y) = Stanx + y
3
x
Sy = 4

5.4 Aadaki balang deer problemlerinin znz
(a) (2x
2
+ 1) + (4y
3
2y 1)y
i
= u, y(u) = 1
(b (Sx
2
siny + xc
x
) + (x
3
cosy y
2
+1)y
i
= u, y(1) = 2
(c)(2x +Sy 1) + (Sx 2y + S)y
i
= u, y(u) = u


(d)(Sx
2
y + c
x
siny) + (x
3
+ c
x
cos y)y
i
= u, y(n2) = u
(c) y
i
=
x
2
c
x
+ 1
y
2
c

1
, y(u) = 4 ()y
i
=
2x Sy 1
Sx 2y + 1
, y(2) = S

6 Aadaki Bernoulli tipi diferansiyel denklemleri znz.
(a) y
i
y = y
4
, y(1) = u (b) y
i
+ 2y = 4y
3
, y(u) = 1
(c) y
i

x
= y
2
, y(1) = u (d)xy
i
+y = y
2
lnx
Mhendisler in Diferansiyel Denklemler
Engin/Bykkaya/engel