INCi MESRUTIYET MECLiS-i MEBUSANI (1) Dr. Sina AKSIN giris béliimiinde, Meclisi Mebusanin acilmasina degin Mes- ninin kurulmasi konusunda olan bitenleri kisaca géz- nek istiyorum. Abdiilaziz‘in sultanl{i strasinda siiregelen Isuzluklar, israflar, idaresizlikler ve bir de iistelik Rusyaya yolunda bir siyasete gidilmesi cesitli cevrelerde tepki ve sonunda 10-11 Mayis 1876 da Softalar Ksyamn ile sonuc- Bunun iizerine Viikela Meclisinde degisiklikler olmus, Mi | Riistii Pasa sadarete, Hayrullah Efendi seyhiilislamhga, Avni Pasa da seraskerlife getirilmisti, Bu yeni gelenler, ayri ayri nedenlerden dolay: Aibdiilaziz’i tahttan indirmek rlardi. Ayni istefe sahip bulunan Ahmet Mithat Pasay: da ara- Devlet Sarasi Baskam olarak aldirdilar. Béylece 30 Mayis 1 Abdiilaziz tahttan indirildi, yerine Murat V gecti, ve ayn Meclisi isbasinda birakildi. Ne var ki, Abdiilaziz tahttan in- ezden Once, Mithat Pasanin Megrutiyet diizenine gidilmesi laki diisiincelerine katihr gibi gdriimmiiy olan Meclis anka- , simdi a&iz deBistirip boyle bir seyin yersiz olacajim ve adisabin da bunu istemedifini ileri siiriiyorlardi. Bu yiizden ad-el-ila 1293 tarihli Hatt Hiimayunda yalnizca o siralara varolan devlet kurumlarimin diizeltilmesi séz konusu edil- Ayrica Mithat Pasanin Viikela Meclisine sundugu 19 madde« da kabul cluumadi. Mesrutiyetcilerin durumu jirken iki gelisme Osmanh Devletini Mesruti« lastirdi. Biri, Sultan Muradin gittikee artan ve gizlenmesi akil dengesizli§i, digeri de Mesrutiyete karsi en fazla kar- Hiiseyin Avni Pasay, Mithai Pasanin konajinda bir top- iran 1876). Muradin hastaliti dolayrsiyla ilk akla gelen ted- yeliaht Abdiilhamide niyabet Gnenmek oldu. Fakat Abdiilhamit yanasmayinca, ikinci bir gériismede kendisine Saltanat dne- Bu grlismelerde hiikameti temsil eden Mithat Pasa, Mes- eti kabul etmesi kosulunu ileri stirmiigtii. Abdiilhamit bu ko-20 Dr. Sina AKSIN sulu olumlu karsiladi. Bunun iizerine Murat tahttan indirilerek, yerine Abdiilhamit gecirildi (31 Azustos 1876), Abdiilhamit Mesru- tiyet yOnetimi kosulunu kabul etmeseydi, Viikela Mehmet Regadi tahta gecinmesi tasarliyordu. 22 Sevval 1293 tarihli Hatt: Hiimayunun karalamasi Mithat Pasaca yazilmis ve bunda Mesrutiyet diizeninin ilkeleri ortaya kon- mustu. Yeni Padisah bu gibi yerleri Hattan cikararak bir takium genel sézlerle yetinmis, biylece diisiincelerinin ne yénde isledigini belli etmisti. Bityiik bir olasiltkla dig olaylarm baskis1 olmasay- di, bu yillarda Mesrutiyet denemesine girisilmiyecekti. Dis giicliikler, Bosna Hersek ayaklanmalani ile baslamig (1875), bir stire sonra Bulgar halkanm da ayaklanmasiyla biitiin Avrupa- nin ilgilenmesine ve karismasina yol agmistt. Osmanh hiikimetinin Balkanlarda zuliim yapti& ileri siiriildiigtine gore, ya Avrupanin is- . tedigi gibi bir hukuk ve siyaset diizeni kurmak, ya da bir nice da- ha teprak ve egemenlik yitimine katlanmak gerekiyordu, Rusyanin ikinci stkkin gerceklesmesi igin savasa hazirlandig belli oldugun- don anayasa yapmak iizere bir kurulun toplanmasi kabul olunmus- tu (ilk toplantis: 24 Eyliil 1876 da). Béylece Mithat Pasanm Ziya Pasa ve Namik Kemalle birlikte hazirladigi Fransiz ve Belcika ana- yasalarmdan esinlenen anayasa tasarisi giriistilmege baslanmist. Bu arada saylavlarin secimini divenliyen bir gecici yénetmelik ha- zirlamip illere bildirildi, Ne var ki kurulun hazirladigi anayasa ta- sarisi, gerek) Sadridzam ve gerekse Padisahga bir takim degigiklik- Jere ugratilmisti. Sadri4zamim Basvekil unvanimi alip diger vokil- Jerin kendisince secilmesi kabul olunmadigi gibi, Padisah ta tasa- riya, kendisine bazi kisileri siirgiine yollama yetkisini veren tinlii 113. maddeyi eklemisti. Bundan sonra, Mehmet Riistii Pasanin sadriizamhktan cekil- mesi iizerine Abdulhamit, Mithat Pasay: sadmazam yapt: (18 Ara- Ink 1876). 23 Aralikta ise Balkanlarda ne gil izeltmeler yapilmasi gerekti#i konusunda girtismelerde bulunmak tizere fstanbulda ulus- lararasi bir konferans basladi. Konferansm acilis giiniinde Kanun-u Hsasi ilén edilerek, konferansin artik gereksiz oldugu, ciinkii Os- manh Devletinin kendi biinyesinde gereken diizeltmeleri yapacak duruma geldigi anlatilmak isteniyordu. Konferans bir sonuca ula- samadi. Bu arada — ve belki konferans sayesinde denildbilir — ilk Mesrutiyet denemesine girisilmis oldu. (1) Giris béliimiindeki bilgiler su yapittan alinmistir: Recai Galip Okan- dan, Anime Hukukumuzun Ana Hatlart, Kitap 1, (istanbul, Istanbul Universitesi Hukuk Fakiiltesi Yaymlan, 1957), s. 128-46,BIRINCL MESRUTIYET MECLIS-1 MEBUSANT 21 31 MEBUSANIN YAPIST Tara: u Esasinin 66, maddesi geregince mebus seciminin «ka- sea gGre yapilmasi gerektigi halde, boyle bir yasayi Esasiye gre ancak hentiz acilmamis olan Meclis-i Umumi ito) yapabilirdi (md. 55). Yasanin bu boslugunu doldur- ithat Pasa secim yolunu diizenliyen bir Talimat1 Mu- arlaup, Viikela Meclisi ve Padisaha onaylatmisti. (Ta- n olundugu tarih 28 Ekim 1876-10 Sevval 1293 tiir.)? Bu ‘gore, 80 i miisliiman ve 50 si miisliiman olmiyan olmak mebusun segilmesi kabul olunmus ve bu sayi iller ara- istirilmisti. Segihme kogullari sunlardi: 1) fyi halli ol- yasindan kiigitk olmamak, 3) Devletin resmi dili Tiirk- k, 4) Secildigi ilin abalisinden olmak, 5) Agir hapis ce- ptirilmamis olmak, 6) Tiirkiyede az cok emlak sahibi ol- ‘kosullar her nedense Kanun-u Esasinin 68. maddesinde Kosullara uymamaktadir. Anayasa, Talimatin hig séziinii ‘kosullan igine alduii gibi, secilme yas: olarak da otuz yas listi. (68. maddede 10 tane kosul vardir,) win disinda segim iki dereceli olarak diizenlenmis, yani sec¢- Tigi olanlar, dogrudan dogruya mebuslari secemiyecekler, rt sececck olan ikinci secicileri sececeklerdir. Ama bu ilk Mebusamin bir an énce toplanabilmesi icin il, liva, ve ilce re heyeti iiyeleri ikinci segmen sayilmislar ve bunlar me- -gizli oyla secmislerdir. Yaln, tstanbulda Gzel bir secim idilmis, ve buradaki secimleri diizenliyen ayn bir beyan- lan olunmustur (16 Zilhicce 1293). Buna gire istanbul 20 m dairesine bélimmiis, her dairede 25 yasim doldurmus ve az- mlak sahibi olanlara iki tane ikinci secmen _ sectirilmistir. inei secmenler 5 i miisliiman, 5 i miisliiman olmiyan 10 mebus mislerdir. Aa Tarik Us’un hazirladigi tutanaklarm ikinci kitabmda Mebusamim her iki déneminde mebus olanlarin listesi bu- 19 Mart-28 Haziran 1877 tarihleri arasinda stirmiis olan dénemde 116 mebusun adlari yazii. Bunlarm 68 i miislii- (% 59), 481 (% 41) miisliiman olmiyandir. Mebusan Meo- Ali Fuat Basgil, Tiirkive Siyasi Rejimi ve Anayasa Miiesseseleri, (1s tanbul, Ahmet Sayman Teksir Tsleri, 1955), s. 40.