You are on page 1of 298

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2176 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1202

OSMANLI TRKES GRAMER

Yazar Prof.Dr. Hayati DEVEL

Editrler Prof.Dr. Musa DUMAN Yrd.Do.Dr. Halit BLTEKN

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2010 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmclar Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe r.Gr.Dr. Zekiye Rende Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. ennur Arslan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Osmanl Trkesi Grameri

ISBN 978-975-06-0857-5

1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 37.000 adet baslmtr. ESKEHR, Aralk 2010

indekiler
Sunu .... viii Arapada Kelime Yapm: Kelime Kalplar ve okluk Kategorisi ..... 3 GR . 3 ARAPA KELMELERN YAPISI ..... 3 ARAPA KELME YAPIMI ....... 4 ARAPA KELMELERN VEZN ..... 6 Arapa Kelimelerin Veznini Bulmak .... 6 HARFLERNE GRE ARAPA KELMELER .. 8 ARAPADA SMLER VE OKLUK .... 13 Arapada simler ... 13 simlerin Vezinleri .... 14 Arapada simlerde okluk ... 14 kilik (Tesniye)...... 14 okluk (cem') ...... 15 Slim okluklar ...... 15 Mkesser okluklar...... 16 zet .... 23 Kendimizi Snayalm .. 25 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...... 26 Sra Sizde Yant Anahtar ......... 26 Yararlanlan Kaynak ..... 28 Arapada Kelime Yapm: Mcerred Masdarlar, sm-i F'iller ve sm-i Mefller ..... ARAPADA MASDARLAR .. Mcerred (Sem) Masdarlar ..... Sls Mcerred Masdarlarn Vezinleri ..... Rub Mcerred Masdarlar .. Mimli Masdarlar .... Mec'l Masdarlar ... SM- F'L VE SM- MEF'L .... Mcerred Masdarlarn sm-i Filleri ve sm-i Mef'lleri . zet .... Kendimizi Snayalm .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......... Sra Sizde Yant Anahtar ....... Yararlanlan Kaynak ...... Arapada Kelime Yapm: Mezdnfih Masdarlar (Kys Masdarlar) ... MEZDNFH MASDARLAR (KIYS MASDARLAR). f'l Bb ..... f'l Bbnn sm-i F'ili .. f'l Bbnn sm-i Mef'l . Tef'l Bb .. Tef'l Bbnn sm-i F'ili ... Tef'l Bbnn sm-i Mef'l .. Tefa''ul Bb ....... Tefa''ul Bbnn sm-i F'ili .... Tefa''ul Bbnn sm-i Mef'l .. Tef'ul Bb ....

1. NTE

2. NTE

30 31 33 33 35 36 36 37 37 40 41 42 42 43

3. NTE

44 45 46 46 46 48 48 49 50 51 51 53

iii

Tef'ul Bbnn sm-i F'ili ...... Teful Bbnn sm-i Mef'l ........ Mf'alet Bb...... Mf'alet Bbnn sm-i F'ili ..... Mf'alet Bbnn sm-i Mef'l ........ nfi'l Bb ...... nfi'l Bbnn sm-i F'ili .......... nfi'l Bbnn sm-i Mef'l ..... f'ill Bb ...... f'ill Bbnn sm-i F'ili ...... f'ill Bbnn sm-i Mef'l ...... fti'l Bb ........... fti'l Bbnn sm-i F'ili ....... fti'l Bbnn sm-i Mef'l ....... stif'l Bb ....... stif'l Bbnn sm-i F'ili ...... stif'l Bbnn sm-i Mef'l ......... zet .... Kendimizi Snayalm .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... Sra Sizde Yant Anahtar ..... Yararlanlan Kaynak ......

53 54 54 54 55 57 57 57 57 58 58 58 59 59 61 61 61 64 65 67 68 68

4. NTE

Arapa Kelime Yapm: Sfat- Mebbehe, sm-i Tafdl, Mblaa-i F'il, Dier Kelime Trleri; Arapa Kelimelerde Deiim: ll ARAPA SIFATLAR ... Sfat- Mebbehe ...... sm-i Tafdl ....... Mblaa-i F'il ...... sm-i Mensb . SM- MEKN ..... SM- ZAMAN .... SM- LET .. ... SM- TASGR 'LL .... Masdarlarda Yaplan 'lller .... Sls Mcerred Masdarlarda Yaplan 'lller .. Kys Masdarlarda Yaplan 'lller .. sm-i F'il Vezinlerinde Yaplan 'lller ... sm-i Mef'l Vezinlerinde Yaplan 'lller .... Dier Baz Vezinlerinde Yaplan 'lller .. zet ... Kendimizi Snayalm .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...... Sra Sizde Yant Anahtar ....... Yararlanlan Kaynaklar ....... Farsada Kelime Yapm: simler, Sfatlar ... FARSA KELMELERN YAPISI .. FARSADA YALIN SM VE SIFATLAR .... FARSA SAYI SMLER VE SIFATLARI Farsa Say simleri ... Farsa Sra Saylar ... FARSADA KELME YAPIMI .. simden Tremi simler ....

70 71 71 72 74 75 77 78 79 79 80 80 80 80 82 84 85 85 87 90 90 90 92 93 93 93 93 94 94 94

5. NTE

iv

simden Tremi Sfatlar .... 98 n Eklerle Yaplan Sfatlar .... 98 Son Eklerle Yaplan Sfatlar .... 99 zet .... 102 Kendimizi Snayalm .. 103 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 105 Sra Sizde Yant Anahtar ..... 105 Yararlanlan Kaynaklar ....... 105

6. NTE

Farsada Fiil, Farsa Fiilden Tremi Kelimeler, Farsada Birleik Kelimeler .... 106 FARSADA FL . 107 Farsa Fiillerde Emir Gvdesi ... 107 Farsa Fiillerde Gemi Zaman Gvdesi ... 112 FARSA FLDEN TREM KELMELER 114 Fiilden Tremi simler ..... 114 Farsa Fiilden Tremi Sfatlar .. 114 FARSA BRLEK KELMELER ..... 115 Farsada Birleik simler .... 115 ki simden Oluanlar .. 116 kilemelerle Oluanlar ...... 116 Farsada Birleik Sfatlar ... 118 Farsa Birleik Sfatlarn Kuruluu .. 118 ki simden Oluanlar ... 118 sim ve Sfattan Oluanlar ..... 119 Farsada Zarf Gruplar ... 120 zet .... 126 Kendimizi Snayalm .. 127 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 129 Sra Sizde Yant Anahtar ..... 129 Yararlanlan Kaynak ..... 129 F arsa Kelime Gruplar: sim ve Sfat Tamlamalar .. 130 FARSA YAPILI SM VE SIFAT TAMLAMALARI 131 Farsada Tamlama ... 131 Drt Kelimeyle Kurulmu Tamlamalar ... 133 Be ve Alt Kelimeden Oluan Farsa Tamlamalar 137 FARSA YAPILI TAMLAMALARDA UYUM ..... 139 zet .... 140 Kendimizi Snayalm .. 142 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 144 Sra Sizde Yant Anahtar ..... 144 Yararlanlan Kaynak ..... 145 Arapa Kelime Gruplar: sim ve Sfat Tamlamalar, Edatlar . 146 ARAPA YAPILI TAMLAMALAR . 147 Harf-i Tarf ... 147 Ay Harfleri (Hurfl-kameriyye) ..... 148 ARAPA YAPILI SM TAMLAMALARI 148 Arapa Tamlamalarn Okunuu ..... 149 Makam ve Mevki simleri .. 150 Kitap simleri .. 150 Bilimsel Terimler ...... 150 ARAPA YAPILI SIFAT TAMLAMASI .. 151 Arapa Sfat Tamlamalarnda Uyum .. 152 ARAPA N EDATLAR (HARF- CERRLER) . 152

7. NTE

8. NTE

ARAPA TAMLAMALARDAK DEKLKLER ... 153 Tamlamann stnl Okunmas .. 153 Tamlamann Esreli Okunmas .. 154 ARAPA BRLEK SIFATLAR: LAFZ ZFET . 156 Lafz zafetlerin Kullan .. 157 zet .... 161 Kendimizi Snayalm .. 163 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 164 Sra Sizde Yant Anahtar ..... 164 Yararlanlan Kaynak ..... 165

9. NTE

Farsa Tamlama ve Birleik Kelimelerin Trke Sz Diziminde Kullanm .... 166 FARSA YAPILI SM VE SIFAT TAMLAMALARININ TRKE SZ DZMNDE KULLANILMASI . 167 FARSA BRLEK KELMELERN TAMLAMALARDA KULLANILII ..... 170 Birleik isimlerin kullanl .... 170 Birleik sfatlarn kullanl . 170 Birleik Sfatlarn Trke Yardmc Fiillerle Kullanlmas . 173 zet .... 180 Kendimizi Snayalm .. 183 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 184 Sra Sizde Yant Anahtar ..... 184 Yararlanlan Kaynak ..... 185 Arapa Edatlar, Arapa Sz Kalplar, Transkripsiyon (evriyaz).... 186 ARAPA EDATLARIN KULLANILILARI . 187 ARAPA SZ KALIPLARI ... 189 Kalplam fadeler ..... 190 Dua ve Beddua Cmleleri . 190 TRANSKRPSYON (EVRYAZI) .. 192 zet .... 197 Kendimizi Snayalm .. 199 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 200 Sra Sizde Yant Anahtar ..... 200 Yararlanlan Kaynak ..... 200 Metinler.... 201 Mehmet Akif Ersoy - stiklal Mar . 202 Mustafa Kemal Atatrk - Genlie Hitabe 204 Musa Sreyya - stiklal Mar . 205 Ahmed Hikmet Mftolu - Yeenim 207 Falih Rfk - Fikir ve Sanat Ankaras . 210 Mehmet Emin - Eridir Glnn Kysnda . 212 Mehmet Rauf - Eski Mektup . 214 Kprlzade Mehmet Fuad - Lisanmza Dair . 220 Ahmet Haim Gurabahne-i Laklakadan Mslman Saati 221 Ahmet Haim - O Belde ... 224 Ahmet Refik - Sultan Cemden . 225 Ruen Eref - Mimar Sinann Kabrini Ziyaret 233 Mehmet Akif - Bir Gece ... 236 Muallim Naci Mecma-i Muallimden Yazm Bulundum 237 Muallim Naci erreden Bir ki Sz . 238 Muallim Naci Esmden Nabi . 240

10. NTE

Metinler

vi

Muallim Naci - Bahr- ebb . 241 smail Habib Trk Teceddd Edebiyatndan Rza Tevfik 242 smail Habib - Trk Teceddd Edebiyatndan Cenb ehabeddin 243 Abdlhak Hmid - Kabr-i Selm-i Evveli Ziyaret . 244 Abdlhak Hmid - Merkad-i Fatihi Ziyaret . 246 Abdurrahman eref Trh-i Devlet-i Osmniyyeden 249 Abdurrahman eref Tanzmt- Hayriyye: Tahlli . 253 Hlid Ziya Krk Hayatlardan . 259 Hlid Ziya - Yallarn Hakk . 261 Hseyin Chid - Ftih Cmiinde . 266 Cenb ehbeddin Hac Yolundadan . 269 Ziya Paa Nut- erfe . 272 Ziya Paa - Terkb-i Bendden . 273 Reczade Mahmud Ekrem - Erbb- Sanyi-i Nefse . 274 Reczade Mahmud Ekrem Pejmrdeden Son Bahr 277 Nmk Keml - Cezmden . 282 Evliya elebi Seyahatnamesinden . 289

vii

SUNU
Osmanl Trkesi ad verilen dnem, Trkenin 15. - 20. yzyllar arasndaki tarihsel gelime srecinin addr. Bu dnemin en belirgin zellii ise, sz varl alanndaki etkileme ve deimelerdir. Trkiye Trkesi, bir yaz dili olarak gelimesini byk lde Fars ve Arap edeb dillerinin etkisi altnda gerekletirdi ve bu dillerden youn sz varl ve kavram dnledi. ok kltrl bir imparatorluk aydn olarak Osmanl entelekteli de edeb ve bilimsel dilini gelitirirken Fars ve Arap dillerini doal kaynaklar arasnda grd. Trke, bu iki dilden hem sz varl hem de sz dizimi bakmndan nemli alntlar yaparken bu dillere de birok kelime ve dilbilgisel yap katmtr. Bugn 20. yzyln ilk eyreinden geriye doru uzanan muazzam kltr birikimini anlamak, hem kltrel birikimimizi hem de tarihsel hafzamz, yani arivlerimizi gelecek nesillerin yararlanabilecei hlde tutmak, Osmanl Trkesini bilen ve anlayan aratrmaclar sayesinde mmkn olabilir. Metinleri okumay baaran veya aratrmaclar tarafndan evriyazs hazrlanm metinleri okuyan bir entelektelin ise anlama ulaabilmesi iin kmas gereken basamaklar vardr. Bir tarihsel metni anlamak iin onun kelimelerini, kelimelerinin yapsn, sz dizimi iindeki grevini iyice bilmeliyiz. Bu metinleri reten nesillerin yaama biimlerini, sosyal yaplarn, edeb eilimlerini bilmeden de metinleri anlamakta glk ekeriz. Bunun iin yapmamz gereken, tarihsel dnemlerle ilgili birok kitap okuyarak gemite ne olup bittiini anlamak, metinlerdeki alnt sz varl unsurlarnn dilbilgisel yaps hakknda yeterli bilgiye sahip olmaktr. Osmanl Trkesinin yapsn renmek bize sadece gemile ba kurma imknn deil, gnmz Trkesini doru yazma, okuma ve anlama imknn da verecektir. Bu derslerde yabanc bir dilin kurallarn deil, dedelerimizin bize brakt mirasn dilini rendiimizi unutmamalyz. Amac Trkiye Trkesinin 15-20. yzyllar arasndaki dneminin dil zelliklerinin ortaya konulmasna, bu dnemden kalan eserlerin, belgelerin okunup anlalmasna katkda bulunmak olan kitabn hazrlanmasnda emei geen yazarmz Sayn Prof.Dr. Hayati Develiye ve dizgi-basm srasnda yardmlarn esirgemeyen tm alanlara teekkr ederiz. Editrler Prof.Dr. Musa Duman Yrd.Do.Dr. Halit Biltekin

viii

ix


Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Osmanl Trkesinde kullanlan Arapa kkenli kelimelerin yapsn tanyabilecek, Arapa kelimelerde vezin / kalp kavramn kavrayp bir kelimenin veznini bulabilecek, Harflerinin niteliklerine gre Arapa kelimelerin ayrld ksmlar (aksm- seb'ay) tanmlayabilecek, Arapa kelimelerde ikilik (tesniye) ve okluk (cem') yapsn ayrt edebilecek, okluk kelimelerin ska kullanlan kalplarn sralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Vezin Kelime kalb Asl harfler Zid harfler Aksm- seb'a Arapa kelime trleri kilik (tesniye) okluk (cem')

erik Haritas
ARAPA KELMELERN YAPISI ARAPA KELME YAPIMI ARAPA KELMELERN VEZN HARFLERNE GRE ARAPA KELMELER ARAPADA SMLER VE OKLUK

Arapada Kelime Yapm: Kelime Kalplar ve okluk Kategorisi


GR
Osmanl Trkesinde, bir ksm gnmz Trkesinde de kulanlan ok sayda Arapa ve Farsa kelime bulunmaktadr. Konuma diline yerlemi ve kullanm skl yksek olanlar dnda bu alnt kelimeler Arap ve Fars yaz dilindeki orijinal imllarna bal olarak yazlmlardr. Arapa ve Farsa kelimelerin yaplarnn bilinmesi, metnin doru okunmas ve doru anlamlandrlmas asndan nemlidir. nmzdeki nitelerde, gnmz dil bilgisinde yap bilgisi (morfoloji), klasik dil bilgisinde sarf blmlerinde ilenen konular ana hatlaryla reneceiz. Bu iki dilden isimler, sfatlar, zarflar ve balalar alnm, ekimli fiil unsurlar alnmamtr. nmzdeki nitelerde yapmlaryla ilgili zelliklerini reneceimiz bu unsurlar kabaca isim kategorisinde deerlendirilir.

ARAPA KELMELERN YAPISI


bkn: Dil bilgisi grevleri ve yap bakmndan, kelime kklerinin banda, iinde veya sonunda trl deiikliklerin olmasdr. bknl diller: Arapa, branice vs. gibi dillerdir.

Arapa, bknl bir dildir; yani bir kkten yeni kelimeler tretilirken baa ve sona ekler getirilmez. Kelimenin kkn oluturan temel harflerin belli bir kalba gre bana, sonuna veya ortasna; bazan hepsine birden belli harflerin ilvesiyle yeni kelimeler yaplr. Bu yapdan dolay, Arapa kelimeler klasik dil bilgisi kitaplarnda bugnk dil bilgisi anlayndan farkl bir ekilde snflandrlmtr. Trkede kullanlmayan fiil ekimlerini bir tarafa brakrsak, Arapa kelimeler kabaca iki gruba ayrlr: a) asl isimler (=ism-i cmid) b) tremi isimler (=ism-i mtak). Asl isimler (ism-i cmid) grubuna giren kelimeler zel isimler, cins isimleri ve say isimleridir. Fiilden tremi isimler (ism-i mtak) ise masdar isimleri, ism-i f'il, ism-i mef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i f'il, ism-i tafdl, ism-i mekn, ism-i zamn, ism-i let, ism-i tasgr, ism-i mensb olarak gruplara ayrlr. Baz balama edatlaryla, harf-i cer denilen edat ve zarflar da ayrca zikretmek gerekir. Edat ve harf-i cerler hari bu kelimeleri dilbilgisel grevlerine gre isim ve sfat olarak da snflandrmak mmkndr: sm-i cmid grubuna giren btn kelimeler, masdarlar, ism-i mekn, ism-i zaman, ism-i let, ism-i tasgir cinsinden kelimeler isimdirler.

sm-i fil, ism-i mef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i fil, ism-i tafdl, ism-i mensb cinsinden kelimeler ise sfattrlar. isim masdar ism-i mekn ism-i zamn ism-i let ism-i tasgr sim ism-i fil ism-i mef'l sfat- mebbehe mblaa-i fil ism-i tafdl ism-i mensb Sfat

ARAPA KELME YAPIMI


Birleik kelimeler dnda Arapada kelimeler n ve son eklerle deil, bknlenme yoluyla yaplr. ki harfli edatlar ve birka kelime dnda Arapada bir kelime kk en az harften oluur. Bunlara asl harfler denilir. Yeni kelime yaplrken bu asl harflerin bana, ortasna veya sonuna bir veya daha fazla harf ilve edilir. Bu ilve harflere zid harfler (=ekleme harfler) denilir. Kelime yapm belli kalplara gre olduu iin, bu zid harflerin hangi harfler olabilecei bellidir. Aadaki harfler, kelimenin kalbna gre zid harflerden olabilir:

( , , , , , , , , hemze)

Zid Harfler Nerelerde Kullanlr? Zid harflerin kelimelerde kullanlyla ilgili baz genellemeleri bilirsek, zid ve asl harfleri daha kolay tanyabiliriz: 1. Hemze ( ) sadece kelime banda zid olur: efkr, ihrc (Osmanl Trkesinde bu gibi kelimelerde hemze yazlmayp sadece hemzenin 'krss' olan elif yazlmtr.) 2. Elif ( ) kelime iinde uzun a () sesini karlamak iin kullanlr: mhir, muhbir 3. Te ( ) kelime banda, ortasnda ve sonunda zid olarak bulunabilir:

tekl, intizr, ikyet.


4. Sin ( ) ist-, mst- ses grubuyla balayan kelimelerde zid harf olur:

istiskl, mstakbel.
5. Mim ( ) harfi sadece kelime banda zid harf olur: ma'lm, mahkeme.

6. Nun ( )harfi in-, mn- ses gruplaryla balayan kelimelerde bata, -n ile biten kelimelerde ise sonda zid olur: inkisr,

mnkesir,

irfn.
7. Vav ( )harfi genellikle kelime iinde uzun u () sesini karladnda zid olur: ma'lm, mechl, mazlm,

malb.

8. He ( ) harfi kelime sonunda Arapadaki kapal te harfi yerine kullanldnda zid olur: medrese, kitbe, darbe. 9. Ye ( )harfi kelime iinde uzun i () sesini karladnda zid olur: ta'lm, fakr, kebr. Kelime yapln daha iyi anlamak iin aadaki rnei inceleyelim: Arapada yazmak' fiilini oluturan kk harfler ( k-t-b)'dir. imdi bu kkten tretilmi, dilimizde kullanlan baz kelimelere bakalm:

kitb, ktib, mektb, mekteb, kitbe vs.


Grld gibi asl harfler deimemekte, bu kke zid (ilve) harfler getirilerek yeni kelimeler yaplmaktadr. imdi sakin olmak, yerlemek, rahatlamak fiilini oluturan ( s-k-n) asl harflerinden tretilen baz kelimelere bakalm:

skn "durma, kesilme, rahatlk vs." sknet "durgunluk, rahat, durma vs." skin "kmldamayan, oturan, durgun vs." skkn "oturanlar, skinler vs." sekene "oturanlar, skinler vs." iskn "yerletirme, ev sahibi etme vs." mesken "oturulan yer, ev vs." teskn "sakinletirme, rahatlatma vs." msekkin "yattrc, teskin edici vs." meskenet "miskinlik, fakirlik; beceriksizlik vs." miskn "fakir, beceriksiz, czzaml vs."
Bu kelimelerde de kelime kkn oluturan asl harfler deimezken, yeni kelimeler tretmek iin bu kke zid harfler getirilmitir.

ARAPA KELMELERN VEZN


Elbette zid harflerin asl harflere getirilmesi rastgele olmaz. Her dilde olduu gibi Arapada da kelime tretme ekilleri bellidir. Asl sesler belli kalplara girerek yeni kelimeler olutururlar. Arapa dil bilgisinde bu kalplar vezin ad verilen yaplarla retilir. Bunun iin, yapmak, ilemek fiilinin asl sesleri olan ( fe-ayn-lm) harflerine dayanan bir model gelitirilmitir: harfi kelime kknn birinci asl sesini, harfi ikinci asl sesini, harfi nc asl sesini temsil eder; zid harfler aynen braklr. Ortaya kan kalp kelimenin veznidir. Bilhassa masdarlarda, ism-i fil ve ism-i mef'l cinsinden kelimelerde kelimenin veznini belirlemek, hem kelimeyi doru okumak, hem de doru anlamlandrmak asndan nemli bir yardmcdr.

Arapa Kelimelerin Veznini Bulmak


Yukarda rendiklerimize gre cehl bilmeme, cahillik kelimesinin veznini bulalm: Bu kelime harften olutuuna gre zid (ilve) harf yoktur, harflerin hepsi asldir. ylese 1., 2. ve 3. harfler iin srasyla , ve harflerini yazalm ve kelimenin harekesine gre okuyalm:

cehl fa'l
kelimenin tretilebilecei bir kalptr. u hlde cehl kelimesi fa'l veznindedir. Fa'l vezni birok

Ayn kkten gelen chil kelimesinin veznini de ayn ekilde


harflerin yerine srasyla yine harflerini yazalm, elif harfini de bulabiliriz. Bu kelimede drt harf olduuna gre bunlardan biri zid demektir. Zid olabilecek harf eliftir. Bu kelimede harfleri asl harflerdir. Bu asl

kelimedeki yerine ilve edelim; ortaya kan kalb chil kelimesinin


harekelerine gre okuyalm:

f'il Bylece chil kelimesinin vezninin f'il olduunu belirlemi


oluruz.

Ktib kelimesinin de f'il kalbnda olduunu ayn ekilde

bulabiliriz.

kitb kelimesinde de zid olabilecek tek harf eliftir. Ancak elifin yeri
farkldr. Buna gre kelimenin veznini yukardaki gibi bulmaya alrsak ortaya fi'l vezni kar.

Arapa yap bakmndan nasl bir dildir. Bu dilde kelimeler nasl tretilir?

1. Altrma

Aadaki kelimelerde asl ve zid harfleri belirleyerek kelimelerin veznini bulunuz:

zevk sulh gurb hitb .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ..........

................. ................. ................. ................. ................. ................. ................. ................. ................. ................. ................. ................. ................. .................

fa'l fu'l fu'l fi'l .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ..........

1. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

(Ta'lm-i Kr'at'den.)

HARFLERNE GRE ARAPA KELMELER


Aksm- Seb'a Arapada kelimeler, asl harflerinin niteliklerine gre iki gruba ayrlr: a) sahih b) mu'tell

harfleri, iinde bulunduklar kelimelerde eitli deiikliklere urayan


harfler olup bunlara illet harfleri denir. Asl harflerin iinde bu harflerden biri veya ikisi bulunursa byle kelimelere de mu'tell kelimeler denir.
Aksm- seb'a konusu, Arapann bir kuraln retmek iin deil, dilimizde kullanlan Arapa kkenli kelimeleri doru okuyup daha iyi anlayabilmek iin renilmesi gerekli bir konudur. Bu sebeple, aksm- seb'a maddelerini teker teker ezberlemek yerine, kelimelerin yapsn kavramaya alnz!

Sz konusu illet harfleri, kelime yapm srecinde baka harflere dnr veya der. Bunlarn dntkleri harfler de yine bu harften biridir. Mesel vezn kelimesinde illet harflerinden vav vardr. Bu kkten yeni bir kelime retildiinde vav deiir: mivzn olmas gereken kelime vav'n ye'ye dnmesiyle mzn eklini alr.

devr kelimesinde de vav illet harfidir. Bu kkten yaplan kelimelerde


vav harfi baka harflere dnr: daire; mdr vs.

seyl kknde ye illet harfidir. Bundan tretilen isle kelimesinde


ye dmtr. Benzer yapdaki meyl kelimesinden tretilen imle kelimesinde ye; havf kelimesinden tretilen ihfe kelimesinde vav dmtr.

savm oru kelimesinden tretilen oru tutma anlamndaki


sym kelimesinde vav harfi, ye'ye dnmtr.

Arapa kelimelerdeki bu uyum ve deime kurallarn bilirsek kelimelerin yaplarn daha kolay tanyabiliriz. Bylece metinleri doru okuyup anlamamz da kolaylam olur. Asl harflerinin niteliklerine gre kelimelerin sahih ve mu'tell olmak zere iki gruba ayrldn ifade etmitik. Sahih kelimeler ksmdr: slim, mehmz, muz'af. Mu'tell kelimeler drt ksmdr: misl, ecvef, nks, leff. Bylece Arapa kelimeler asl harflerinin niteliine gre yedi ksma ayrlm olur ki buna aksm- seb'a (yedi ksm) denir. Aada bu kelimelerin yaplarn rnekleriyle greceiz: 1. Slim :Asl harflerinden biri elif, vav, ye, hemze olmayan veya iinde ayn cinsten iki harf bulunmayan kelimelere slim denir:

hilm yumuaklk, arballk darb vurma, vuru zulm hakszlk, eziyet lutf ltuf sabr sabr nazar bak hkm yarg

2. Mehmz :Asl harflerinden biri hemze olan kelimelere mehmz denir. Hemze birinci, ikinci veya nc asl harf olabilir:


denir:

edeb edep emr i, buyruk ekl yeme ye's mitsizlik re'y gr cz' para ey' ey hey'et heyet

3. Muz'af :Asl harflerinin son ikisi ayn olan kelimelere muz'af

sebeb karr


denir:

aded srr tbb redd

4. Misl :Asl harflerinden ilki vav veya ye olan kelimelere misl

va'z nasihat" vuk' olma, olu vehm vehim ysr kolaylk ymn bereket yakn phesiz bilme

5. Ecvef :Asl ikinci harfi vav veya ye olan kelimelere ecvef denir:

kavl sz sevk seyr meyl bey' satma, sat

6. Nks :Asl harflerinden ncs illet harflerinden biri olan kelimelere nks denir:

sehv yanlma afv af akvet ekiyalk nehy yasaklama sa'y alma ikyet

10

7. Leff :Asl harflerinden herhangi ikisi illet harfi olan kelimelere leff denir:

velyet veli olmak, velilik vef sznde durma vikye "koruma" rivyet riy tayy karma

Kelimelerin harflerinin zelliklerine gre ayrld yedi ksm rnekleriyle grm olduk. Bilhassa illetli kelimelerde (yani misl, ecvef, nks, leff olarak isimlendirilen kelimelerde) yeni kelime yapm srecinde illet harflerinin deiime uradn, bazen de dtn sylemitik. Bylece yaps deien kelimelerin vezinlerini bulmak, anlamlarn, ait olduklar kelime ailesini tespit etmek ancak aksm- seb'a konusunun anlalmasyla mmkn olur. Dil bilgisinde illet harflerinin kelime tretimi srecinde eitli deiikliklere uramasna i'll denilir. 'lal konusunu 4. nitede daha geni bir ekilde ele alacaz. Aksm- seb'a nedir? Arapa kelimeler asl harflerinin niteliklerine gre ka gruba ayrlr?

2. Altrma

Aadaki kelimelerin aksm- seb'aya gre hangi gruba girdiklerini belirtiniz. Bu kelimelerin anlamlarn da reniniz:

habs
zevk zll tl afv ymn ilm vird kibr hiss

slim ecvef muzaf ................... ................... ................... ................... ................... ................... ...................

11

maraz
vef zarar

................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ...................

vcd
am zek veca' mrr

rz
gn ulvv

vusl cnn
edeb

2. Okuma almas

A adaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kmus- Trk'den reniniz. 2. Metindeki Arapa yapl kelimelerin aksm- seb'ann hangi grubuna girdiini bulunuz.

12

ARAPADA SMLER VE OKLUK


Arapada simler
nceki ksmlarda Arapa dil bilgisinde kelimelerin isim, masdar, ism-i f'il, ism-i mef'l, ism-i tafdl, ism-i tasgr, ism-i mekn, ism-i mensb, mblaa-i f'il olarak isimlendirilen gruplara ayrldn renmitik. Hangi gruba girerse girsin, Arapa kelime vezin ad verilen bir kalba sahiptir. Yine nceki ksmlarda Arapa kelimelerin vezinlerinin ne olduunu, nasl tespit edildiini rendik. Buna gre bir vezin, Arapada kelime tretmenin kalbn ifade eden bir modeldir. Herhangi bir vezinden yzlerce kelime tretilebilir. Arapa kelimenin kkn tekil eden asl harfler -birka istisna dnda- en az harfli olur. Bu kk harfler kimi durumlarda drt veya be tane de olabilir. asl harften oluan kklere sls, drt asl harften oluanlara rub, be asl harften oluanlara hums denilir. simler, varlklar gsteren kelimelerdir. Bunlar dil bilgisinde cins isim ve zel isim olarak ayrlrlar. Btn ahs isimleri, nesneleri gsteren isimler, say isimleri dil bilgisinde hep isim kategorisi altnda deerlendirilir. Masdar, hareket, olu ve kl bildiren isimlerdir. Arapada masdarlar mcerred, mimli, mezdnfih ve mec'l olmak zere drt gruba ayrlr. sm-i f'il, fiilde belirtilen hareketi, olu veya kl yapan ifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar, izer gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i f'il kategorisini oluturur. sm-i mef'l, fiilde belirtilen hareket, olu ve kla maruz kalan, etkileneni ifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede krlm, krk, krgn, bozuk, bozulmu gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i mef'l kategorisini oluturur. sm-i tafdl, sfatlarda derece asndan daha stnl gsteren bir kelime kategorisidir. Trkede bu anlam reten zel bir ek yoktur. Bunu sfatn nne daha, en gibi sfatlar getirerek retiriz: daha gzel, en byk, en yksek vs. gibi. sm-i tasgr, isimlerde kltme kategorisidir. Trkedeki +ck/+cik, +caz/+ciez ekleriyle yaplan kuzucuk, kzcaz, lokmack gibi kelimeler de ism-i tasgr kategorisinin rnekleri olarak dnlebilir. sm-i mekn, fiilde belirtilen hareket, kl veya oluun gerekletii yeri ifade eden kelime kategorilerine verilen isimdir. Trkede ou zaman bunu ilek bir ek olan +lk/+lik ile kurarz. Kimi zaman de yer kelimesinden faydalanrz. Mesel derslik, kmrlk, alma yeri, toplant yeri vs. Mblaa-i f'il, esas olarak fiilde belirtilen hareket, olu veya kln zne tarafndan ok fazla, ar derecede yapldn ifade eder. Bunu Trkede ok yapan, ok konuan, ok glen gibi sfat-fiil gruplaryla yapabildiimiz gibi krlgan, piegen rneklerinde olduu gibi -gan/-gen ekleriyle de yapabiliriz. sm-i mensb, nisbet ifade eden kelime kategorisidir. Bu kategori, kelime sonuna nispet eki getirmek suretiyle yaplr. Bu kategoriyi Trkede deiik eklerle yaparz: stanbullu, demirden, mektupu vs. Arapann kelime kategorilerini bylece grm olduk. sm-i mensb dnda btn bu kategorilerin tekili, kelime kkn oluturan asl seslerin vezin dediimiz kimi kalplara sokulmasyla mmkn olmaktadr. Aada bu kalplar ana hatlaryla ve Trkede kullanldklar kadaryla reneceiz.

13

simlerin Vezinleri
sim tekilinde kullanlan baz kalplar, yani vezinler unlardr:

fa'l ems gne, sevr kz, cevz ceviz, lahm et, zer' ekin vs.
fi'l fu'l

bi'r kuyu, zi'b kurt, ricl ayak vs. zn kulak, flk gemi, kufl kilit, nukl

meze vs.

semer meyve vs.


defter vs.

fa'al kalem, kamer ay, cebel da, ecer aa,

fa'lel fu'lul

hardal, sa'leb tilki, sarsar frtna, blbl, fustuk fstk, funduk fndk,

hdhd ibibik kuu vs. Arapada isimler asl harflerinin saysna gre de snflandrlabilmektedir. Buna gre isimleri asl sesten oluanlar (sls= kalem, zeheb, flk vs.), drt asl sesten oluanlar (rub= defter, dirhem, hardal vs.), be asl sesten oluanlar (hums= zeberced sar yakut,

cirdahal iri deve vs.) olarak da snflandrmak mmkndr.

Arapada genel kural olarak asl isimlerin asl sesleri ten az ve beten fazla olamaz. ki asl harften oluan birka isim vardr:

ah erkek karde, birader, fem az, yed el, z, z, z


sahip gibi. Bu kelimeler de aslnda sesli olup birtakm ses dmeleriyle iki sesli hlini almlardr. Arapada kelime trleri hangi adlarla adlandrlmtr?

Arapa simlerde okluk


Arapa kelimelerde say kategorisi teklik, ikilik (tesniye) ve okluk (cem') ekillerinde yaplr. kilik (Tesniye) Trkeden farkl olarak Arapa kelime yapmnda ve fiil ekiminde nesnenin iki adet oluunu, fiilde belirtilen znenin iki kii oluunu ifade eden ekler vardr. Bu yapya tesniye ad verilir. Arapada kelime yapmnda tesniye +eyn ( ) ve + n ( )ekiyle yaplr. Osmanl Trkesinde daha ok +eyn ekli ekiller kullanlmtr.

14

rnekler: taraf devlet leyle vlid Harem tarafeyn devleteyn leyleteyn vlideyn Haremeyn

" iki taraf" " iki devlet" " iki gece" " anne ve baba" " Mekke ve Medine"

Tesniye yapmnda kullanlan +n eki, Osmanl Trkesinde pek az kullanlmtr: zviye "a" harf "harf" okluk (cem') Arapada okluk, iki gruptur: Eklemeli ve bknl. Eklemeli okluklar slim okluk (cem'-i slim) adn alr. +n ( + ,) n ( ) ekleri mzekker (eril), +t ( ) eki ise mennes (diil) okluklar yapar. Bunlar kurall, dzenli okluklar saylr: me'mrn, ma'lmt vs. Bknl okluklar mkesser okluk (cem'-i mkesser) adn alr. smin asl harflerine eitli zid harflerin ilve edilip belli vezinlere konulmasyla elde edilir. Mesel: felek "gk" eflk " gkler": vezni ef'l kasr "kk" kusr " kkler": vezni fu'l kitb "kitap" ktb " kitaplar": vezni fu'ul Slim okluklar Slim okluu tekil eden eklerden +n ve +n ekleri eril (mzekker) okluk yapar:

zviyetn harfn

" iki a" "iki harf"

mslim = mslim+n ~ mslim+n Mslmanlar mmin = mmin+n ~ mmin+n mminler; memr = memrn ~ memrn hzr = hzirn "huzurda bulunanlar, bir yerde o anda
bulunanlar"

smi' = smi'n "dinleyiciler" kri' = kri'n "okuyucular"


15

Kelimeye +n veya +n eklerinden hangisinin getirilecei Arapada birtakm szdizimi uyumlarna bal olarak belirlenir. Osmanlcada daha ok +n eki kullanlmtr. Salim okluu tekil eden eklerden +t eki ise diil (mennes) okluk yapar. Bu eki alan kelimenin sonunda ve harfleri varsa bu harfler yazlmaz. Tekili diil olan kelimelerin oulu da bu ekle yaplr:

muallime hanm retmen - muallimt hanm retmenler


Ayrca fiillerin masdar ekillerinin pek ou +t ekiyle okluk haline getirilir.

vuk ihrc teslm tekl tezhr istihsl muhbere muhsebe rivyet ikyet malm mektb mkil

vukut ihrct teslmt teklt tezhrt istihslt muhbert muhsebt rivyt ikyt ma'lmt mektbt mkilt

Mkesser okluklar Mkesser okluklar esas olarak semdir, yani hangi kelimenin hangi kalba gre okluk yaplacan Arapa konuan halklarn asrlar ncesinde olumu uzlamalar belirlemitir. Biz bunlar szlklerden reniriz. Cem'-i mkesserler (=bknl okluk), cinsiyet kategorisinde diil (mennes) saylrlar. Bylece, Farsa yapl sfat tamlamasnda cem'-i mkesser kalbnda olan bir isimden sonra gelen sfat da mennes yaplr.

16

Balca cem'-i mkesser kalplar unlardr: Ef'l vezni: keder " keder" ekdr " kederler", sebeb " sebep" esbb

" sebepler", ahs " ahs" ehs " ahslar", nehr

"nehir" enhr " nehirler", ekl " ekil" ekl " ekiller" vs. Fu'l vezni: "ilimler", deyn " bor" dyn " borlar", melik " hkmdar" mlk " hkmdarlar", fenn " bilim, bilgi" fnn " fenler, bilimler", akl " akl" ukl " akllar" vs. Fu'ul vezni: emr " i, emir" umr " iler, emirler", ilm " ilm" ulm

kitb "kitap" ktb "kitaplar", resl "eli" rusl


"eliler", tark "yol"

sfn "gemiler" vs.

turuk "yollar", sefne "gemi"

Bu vezni, okuyuta fu'l vezniyle kartrmaynz. Fu'al vezni:

mmet mem "mmetler", devlet dvel "devletler", sret suver "resimler, suretler" vs.
Fi'al vezni:

ni'met ni'am "nimetler", mihnet mihen "mihnetler", millet

milel "milletler", hikmet hikem

"hikmetler" vs. Fu'ul, fu'al ve fi'al vezinlerinin Osmanl alfabesinde ayn ekilde yazldna dikkat ediniz. Metinleri doru okumak ve anlamlandrmak iin bu yaplarn arasndaki fark da bilinmelidir. Fi'l vezni:

cebel "da" cibl "dalar", racl "adam" ricl

"adamlar", belde bild "beldeler", abd "kul" ibd

17

ulu" izm "bykler, ulular" vs. Fu''l vezni:

"kullar", kebr "byk" kibr "bykler", azm "byk,

Fil veznindeki baz kelimelerin okluu bu vezinde olur: "ktipler", tcir tccr "tcirler", tlib tullb "tlipler, renciler", kfir kffr "kfirler" vs. Fa'ale vezni:

hkim hkkm "hkimler", ktib kttb

f'il veznindeki birok kelimenin okluu bu vezinde olur: tlib "renci" talebe "renciler" ; ciz "gsz"
zaleme "zlimler"; tbi' "bal" tebe'a "ballar, uyruklar" vs. Fu'al vezni: F'il ve fa'l veznindeki baz kelimelerin okluu bu vezinde gelir. Veznin sonundaki hemze genellikle yazlmaz: fuzal "fazllar, erdemliler", chil chel "chiller", sefr "eli" sfer "eliler", fakr fukar "fakirler", vezr vzer "vezirler", ehd hed "ehitler" vs. Fe''il vezni: aceze "gszler"; chil cehele "chiller"; zlim

lim ulem "limler" , ir u'ar "airler", fzl

sahfe "sayfa" sah'if "sayfalar", risle res'il


"risleler", hakkat hak'ik "hakikatler", fazlet

faz'il "faziletler, erdemler", akde "inan" ak'id

"inanlar", " latfe" let'if "latifeler, akalar", vazfe

vaz'if "vazifeler, devler", netce net'ic "neticeler,


sonular" vs. Fev'il vezni:

cmi' cevmi' "cmiler", hdise havdis


"hadiseler", ki'de kav'id "kaideler", lem avlim "lemler", hid evhid "ahitler", shil sevhil "shiller", tbi' tevbi' "tbi olanlar, uyruklar" vs.

18

Fev'l vezni:

knn kavnn "kanunlar", trh tevrh "tarihler", hkn havkn "hakanlar" vs.
Ef'il vezni: Daha ok ef'al veznindeki kelimelerin okluunu yapmak iin kullanlr:

ekber "en byk" ekbir "bykler, ulular", a'zam "en yce"


"reziller, alaklar", akreb "en yakn" ekrib "en yaknlar" vs. Ef'l vezni: e'zm "yceler, ulular", erzel "pek rezil" erzil

iklm "lke, diyar" eklm "lkeler", hads


ehds "hadisler", stz "std" estz "ustalar" vs. Ef'il vezni: Fa'l vezninin nks fa' eklini alr. Bu tr kelimelerin okluu ef'il

veznindedir (Osmanl Trkesinde sondaki hemzeler drlr):


"veller", zek ezkiy "zekiler" vs. Ef'ile vezni:

neb "peygamber" enbiy "peygamberler", vel evliy

cevb ecvibe "cevaplar", zamn ezmine "zamanlar", silh esliha "silahlar", lisn elsine "lisanlar,
diller", met' emti'a "metalar, mallar" vs. Mef'il vezni:

mef'al, mef'alet, mef'il, mef'ilet veznindeki kelimelerin


okluu bu vezinde yaplr:

mekteb mektib "mektepler, okullar", mezheb


"maksatlar", masraf mesrif "masraflar", meclis

mezhib "mezhepler, grler", maksad meksd

meclis "meclisler", menzil menzil "menziller", medrese medris "medreseler", ma'rifet me'rif, menfa'at menfi' "menfaatler" vs.

19

Mef'l vezni:

mef'l , mef'al ve mif'l veznindeki kimi kelimelerin okluu


bu vezinde yaplr:

mecnn mecnn "mecnunlar, deliler", mektb


mektb "mektuplar", mifth "anahtar" mefth "anahtarlar" vs. Tef'l vezni: Bilhassa tef'l veznindeki pek ok kelimenin okluu bu vezinde gelir: terkb "terkibler", teklf teklf "ykmllkler" vs. Ef'ul vezni:

tasvr tesvr "tasvirler, resimler", terkb

necm "yldz" encm "yldzlar", nefs enfs "nefsler,


ruhlar" vs. Baz kelimelerin birden fazla vezinde okluk yapldklar grlr. Vezinler kimi zaman anlam farkllna sebep olurken kimi zaman anlamda bir deime olmaz.

tlib "isteyen, renci" talebe ~ tullb "renciler" ;

kfir kefere ~ kffr "kfirler" rnekleri birbiri yerine kulher zaman birbirinin yerine kullanlamaz.

lanlabilirken nefs "ruh, can" enfs ~ nfs "ruhlar, canlar"

Osmanl Trkesi renimimiz sresince kelimelerin hangi vezinlerde olduunu bilmekten anlamlarn bilmek daha nemlidir. okluk kelimelerde de kelimenin veznini bilmesek de onun okluk olduunu, hangi kelimenin okluu olduunu ve anlamn bilmek daha nemlidir.

3. Altrma


. .

a. Aadaki kelimelerin hangi cins okluk olduunu ve vezinlerini belirtiniz; kelimelerin teklik ekillerini reniniz. hukk uhd cemdt harekt esbb

.
. .

20

b. Aadaki kelimeleri okluk kategorisine eviriniz; kelimelerin anlamn szlkten bularak reniniz. almet mevcd hkm veled teebbs vasf

. . . . . .

c. Aadaki kelimelerin anlamlarn, vezinlerini ve teklik ekillerini reniniz:

ulm

..................................... ..................................... ..................................... ..................................... ..................................... ..................................... ..................................... ..................................... ..................................... ..................................... ..................................... .....................................

esbb fuzal cevmi' cibl kttb resil


suver

ktb tevrh
ni'am

evhid

21

3. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.


1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kamus- Trk'den reniniz. 2. Metindeki Arapa yapl salim ve mkesser okluklar tespit edip yapllarn ve anlamlarn reniniz.

22

zet
Osmanl Trkesinde Kullanlan Arapa Kkenli Kelimelerin Yapsn Tanmak. Arapa, bknl bir dildir; yani bir kkten yeni kelimeler tretilirken baa ve sona ekler getirilmez. Kelimenin kkn oluturan temel harflerin belli bir kalba gre bana, sonuna veya ortasna; bazan hepsine birden belli harflerin ilvesiyle yeni kelimeler yaplr. Trkede kullanlmayan fiil ekimlerini bir tarafa brakrsak, Arapa kelimeler kabaca iki gruba ayrlr: a) asl isimler (=ism-i cmid), b) tremi isimler (=ism-i mtak). Asl isimler (ism-i cmid) grubuna giren kelimeler zel isimler, cins isimleri ve say isimleridir. Fiilden tremi isimler (ism-i mtak) ise masdar isimleri, ism-i f'il, ism-i mef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i f'il, ism-i tafdl, ism-i mekn, ism-i zamn, ism-i let, ism-i tasgr, ism-i mensb olarak gruplara ayrlr. sm-i cmid grubuna giren btn kelimeler, masdarlar, ism-i mekn, ism-i zaman, ism-i let, ism-i tasgir cinsinden kelimeler isimdirler. sm-i fil, ism-i mef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i fil, ism-i tafdl, ism-i mensb cinsinden kelimeler ise sfattrlar. Arapa Kelimelerde Vezin / Kalp Kavramn Kavrayp Bir Kelimenin Veznini Bulmak. Arapa'nn "bknl" bir dil olduunu grdk. Bu dilde kelimenin kk harfleri (asl harfler) deimeden birtakm ekleme harflerle (zid harfler) belli kalplara uyularak (vezin), yeni kelimeler yaplmaktadr. Arapa kelimeler balca isim (ism-i cmid), masdar, ism-i fil, ism-i mef'l, sfat- mebbehe, ism-i tafdl, mbalaa-i fil, ism-i tasgir, ism-i zaman, ism-i mekn, ism-i let gibi trlere ayrlrlar. Bu kelime trleri hepsi farkl vezinlere, yani kalplara sahiptir. Arapa dil bilgisinde bu kalplar vezin ad verilen yaplarla retilir. Bunun iin, yapmak, ilemek fiilinin asl sesleri olan ( fe-ayn-lm) harflerine dayanan bir model gelitirilmitir: harfi kelime kknn birinci asl nc asl sesini temsil eder; zid harfler aynen braklr. Ortaya kan kalp kelimenin veznidir. Buna gre cehl bilmeme, cahillik kelimesinin veznini bulmak iin nce kelimedeki asl harflerin yerine srasyla , ve harfleri yazlr ve

bulunan vezin kelimenin harekesine gre okunur. u hlde cehl kelimesi fa'l

veznindedir. Ayn kkten gelen chil

kelimesinin veznini de ayn ekilde bulabiliriz. Bu kelimede drt harf olduuna gre bunlardan biri zid demektir. Zid olabilecek harf eliftir. Bu kelimede harfleri asl harflerdir. Bu asl harflerin yerine srasyla yine harflerini yazalm, elif harfini de kelimedeki yerine ilve edelim; ortaya kan kalb chil kelimesinin harekelerine gre okuyalm: fil. rneklerden de anlalaca gibi Arapa bir kelimenin veznini bulmak iin nce kelimenin asl harfleri tespit edilir, sonra zaid harfler yerinde kalmak kouluyla asl harfler yerine harfleri getirilir ve bulunan kalp kelimenin harekesiyle okunur. Harflerinin Niteliklerine Gre Arapa Kelimelerin Ayrld Ksmlar (aksm- seb'ay) Tanmlamak. Arapa kelimeler, asl harflerinde illet harfleri olarak nitelenen harfleri bulunup bulunmadklarna gre sahh ve mutell olmak zere iki gruba ayrlr. Sahh kelimeler asl harflerinde illet harfleri bulunmayan, mutell kelimeler asl harflerinde illet harfleri bulunan kelimelerdir. Sahih kelimeler slim, mehmz, muz'af olmak zere ksma ayrlr. Mu'tell kelimeler misl, ecvef, nks, leff olmak zere drt ksmdr. Bylece Arapa kelimeler asl harflerinin niteliine gre yedi ksma ayrlm olur ki buna aksm- seb'a (yedi ksm) denir. Slim asl harflerinden biri elif, vav, ye, hemze olmayan veya iinde ayn cinsten iki harf bulunmayan kelimelere, mehmz asl harflerinden biri hemze olan kelimelere, muzaf asl harflerinin son ikisi ayn olan kelimelere, misl asl harflerinden ilki vav veya ye olan kelimelere, ecvef asl ikinci harfi vav veya ye olan kelimelere, nks asl harflerinden ncs illet harflerinden biri olan

sesini, harfi ikinci asl sesini, harfi

23

kelimelere, leff asl harflerinden herhangi ikisi illet harfi olan kelimelere denir. Arapa Kelimelerde kilik (tesniye) ve okluk (cem') Yapsn Ayrt Edebilmek, okluk Kelimelerin Ska Kullanlan Kalplarn Sralamak. Hangi trden olursa olsun Arapa kelimelerde say kategorisi grupta ifade edilir: Teklik, ikilik (tesniye), okluk (cem'). kilik (tesniye) Trkede bulunmayan bir kelime trdr. +eyn veya +n ekiyle yaplr ve nesnenin iki oluunu ifade eder: tarafeyn "iki taraf", devleteyn "iki devlet". okluk (cem') ise nesnenin ikiden fazla oluunu ifade eden say kategorisidir. ki tr vardr: 1. Slim okluk, 2. Mkesser okluk. Slim okluk, Trkedeki gibi eklerle yaplan okluktur: +n, +n, +t : mslimn, me'mrn, m'minn vs. +n ve +n ile yaplan okluklar mzekker (eril) okluklardr. +t ekiyle teklik ekli mennes (diil) olan kelimeler ve belli trdeki kelimeler okluk yaplr ve bunlar mennes (diil) okluklar olur: muallime muallimt, muhkeme muhkemt, ma'lmt, teklt, idhlt vs. Mkesser okluk, bknl bir okluk trdr; yani kelimer belli kalplara girerek okluk anlam ifade ederler: ahs ehs, kitb ktb, tlib talebe, kfir kffr, vel evliy, lim ulem vs. Baz mkesser okluk vezinleri unlardr: ef'l, fu'ul, fu'l, fi'l, fu'al, ef'il

24

Kendimizi Snayalm
1. Arapa kelimeler asl isimler ve tremi isimler olmak zere kabaca iki gruba ayrlr. Buna gre, aadakilerden hangisi tremi isimlerden biri deildir? a. Mektup b. Mahkeme c. Kitabet d. Garip e. Kamer 2. Aadaki trlerden hangisi sfattr? a. sm-i mekn b. sm-i let c. Masdar d. sm-i mensb e. Harf-i cer 3. Aadaki trlerden hangisi isimdir? a. sm-i mensb b. Masdar c. sm-i f'il d. sm-i mefl e. sm-i tafdil 4. Arapa kelimeler, baz istisnalar dnda en az harften oluur. Yeni kelimeler yaplrken bu harflere baz harfler eklenir. Bunlara zid harfler denir. Buna gre, aadakilerden hangisi, zid harflerden biri deildir? a. elif b. be c. te d. mim e. nun 5. Aadaki kelimelerin hangisinde mim harfi ziddir? a. Zulm b. Hilm c. Mevt d. Mesken e. Temyl 6. hitb kelimesinin vezni, aadakilerden hangisidir? a. fil b. fil c. fal d. ful e. fil 7. Ayn vezinde olan kelimeler, aadakilerin hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. Hikyet-ikyet-diryet b. Zarar-karar-meyyl c. Zarf-halm-sbit d. Duhl-mrr-hkm e. Medd-hiss-zann 8. Arapa kelimeler asl harflerin niteliine gre ka ksma ayrlr ve bunlara ne ad verilir? a. Drt ksma ayrlr, salim kelimeler denir. b. Be ksma ayrlr, sahih kelimeler denir. c. Alt ksma ayrlr, aklm- sitte denir. d. Yedi ksma ayrlr, aksm- seba denir. e. Sekiz ksma ayrlr, mutel kelimeler denir. 9. Arapa kelimelerde okluk katagorisi iki gruba ayrlr. Bunlara slim ve mkesser denir. Buna gre, aadakilerden hangisi slim okluk deildir? a. Hzrn b. Muallimn c. Teklt d. uar e. Tlibn 10. smin asl harflerine eitli zid harfler getirilerek belli vezinlere konulmasyla yaplan okluklara mkesser (krk) okluk denir. Buna gre, aadaki kelimelerden hangisi krk okluk deildir? a. Ulem b. Hademe c. Kttb d. Umr e. Memrn

25

Okuma almas - 1
Terbiye Terbiyeden Maksat Nedir? Terbiyeden maksat insann fikrini, kalbini dorulua altrmak, kt huylardan, fena det ve tabatlerden men' etmek, byk ztlar, insnlara faideli adamlar yetitirmektir. Gerek devletine, gerek milletine ve bulunduu memleketin iyiliine gerekten alanlar en ziyde terbiye grm olanlardr.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e Cevabnz doru deilse, Arapa Kelimelerin Yaps ksmn yeniden okuyunuz. 2. d Cevabnz doru deilse, Arapa Kelimelerin Yaps ksmn yeniden okuyunuz. 3. b Cevabnz doru deilse, Arapa Kelimelerin Yaps ksm yeniden okuyunuz. 4. b Cevabnz doru deilse, Arapada Kelime Yapm ksmn yeniden okuyunuz. 5. d Cevabnz doru deilse, Arapada Kelime Yapm ksmn yeniden okuyunuz. 6. a Cevabnz doru deilse, Arapa Kelimelerin Veznini Bulmak ksmn yeniden okuyunuz. 7. a Cevabnz doru deilse, Arapa Kelimelerin Veznini Bulmak ksmn yeniden okuyunuz. 8. d Cevabnz doru deilse, Harflerine Gre Arapa Kelimeler ksmn yeniden okuyunuz. 9. d Cevabnz doru deilse, Arapa simlerde okluk ksmn yeniden okuyunuz. 10. e Cevabnz doru deilse, Arapa simlerde okluk ksmn yeniden okuyunuz.

Okuma almas - 2
Hukk- Hrriyet Ulem-y hukk, hrriyeti zamana taksim ederler. Yani hrriyete nazar olunursa nev'i grlr: Birincisi kurn- vust hrriyetidir. Yani Roma mparatorluunun inkrzndan stanbul'un fethine kadar zamanda olan hrriyet efkrdr. O vakit hukk- ahsiyye ve hrriyet hakknda hkmetler tarafndan cebr kahr ve tahakkm edilir idi. O zaman maksad- hkmet ve herkes hkmetin tervc-i maksadna let ve vsta zannolunmu ve hem de olmu idi. Bu usln fenalndan btn haytn menba'lar kurumu ve harekt- akliyye ve sadet selmet kaplar hep kapanm ve btn Avrupa zulmet-i cehlet iinde kalm idi. Nihyet stanbul'un fethi srasnda Avrupa'ya giden arkllar sayesinde ulm ve marifin intir, Amerika'nn kefi, barutun ve fenn-i tbatn icad kurn- ahreye mebde' oldu. Mnif Paa

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Arapa yap bakmndan bknl bir dildir. Bir kelimenin kk'n oluturan seslerin sras deimeden baa, ortaya veya sona, bazen birka yere birden, bellik kalplara gre harfler eklenerek yeni kelimeler yaplr. Sra Sizde 2 Arapa kelimeler asl harflerinin niteliklerine gre sahih ve mu'tell olmak zere iki gruba ayrlr. erisinde kelime yapm srasnda deiiklie urayan illet harfleri olmayan sahih kelimeler salim, mehmuz ve muzaf olmak zere gruptur. Mu'tell kelimeler ise misal, ecvef, nks, leff olmak zere drt gruptur. Bylece Arapann kelimeleri asl harflerinin niteliklerine gre yedi alt gruba ayrlm olur. Bu gruplandrmaya aksm- seb'a (yedi ksm) denir.

Okuma almas - 3
Kuvvet Kinat iki eyden mrekkebdir: Biri kuvvet, biri madde. Bu iki ey hakknda hkem-y mtekaddimn ve mteahhirn pek ok efkr sarf etmi ve nice ihtilfta derek, maddiyyn ve ma'neviyyn gibi frkalara tefrk olunmu ve bazs bu iki eyden birini takdm ve takviye ile dierini tezyf ve hatta bsbtn inkr etmee kadar varmlardr. Bizim burada maksadmz bu bbda o kadar uzun, o kadar dakk mtlata girimek deildir. Kendimiz kuvvetin ehemmiyyet ve takaddmn mukrr olduumuz gibi, vatanmzda maddiyynun fikr ve zehbna tbi' olmu efrd dahi tasavvur edemediimizden cmlenin msellemi olan bir mes'eleyi isbta almaa hcet grmyoruz. emseddin Smi

26

Sra Sizde 3 Arapada kelimeler isim, masdar, ism-i fil, ism-i mef'l, ism-i tasgr, ism-i mekn, mblaa-i fil, ism-i mensb gibi adlarla adlandrlmtr.

kibr hiss maraz vef zarar vcd am zek veca' mrr rz gn ulvv vusl cnn edeb

slim muzaf slim leff muzaf misl nks nks misl muzaf nks nks nks misl muzaf mehmz

1. nite Altrma Yant Anahtar


1. Altrma

zevk sulh gurb hitb hilm zarar duhl eref irfn

fa'l fu'l fu'l fi'l fi'l fa'al fu'l fa'al fi'ln fu'ln fi'l fa'al fa'l fa'al fu'l fa'al fi'l fa'l

kfrn sihr kerem cevb taleb mr edeb cism sarf

3. Altrma a) hukk uhd cemdt harekt esbb b)


almt mevcdt ahkm evld

Mkesser oul, fu'l Mkesser oul, fu'l

Slim oul, fa'l


Slim oul, fa'alet Mkesser oul, ef'l

2. Altrma tl afv ymn ilm vird

ecvef nks misl slim misl

almet

mevcd hkm veled

teebbs vasf

teebbst evsf

27

c)

ulm : ilimler,

fu'l, ilm

esbb : sebepler, ef'l, sebeb fuzal : fzllar, fu'al, fzl cevmi' : cmiler, fev'il, cmi' cibl : dalar, fi'l, cebel kttb : ktipler, fu''l, ktib res'il : risaleler, fe''il, risle suver : ekiller, fu'al, sret ktb : kitaplar, fu'ul, kitb tevrh : trihler, fev'l, trh ni'am : nimetler, fi'al, ni'met evhid : hitler, fev'il, hid

Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 12. stanbul. Kesit Yaynlar

28


Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Arapa kelime trlerinden masdarlarn trlerini belirleyebilecek, Mcerred, mimli, mec'l masdarlar ve yaplarn tanyabilecek, sm-i f'il ve ism-i mef'l kavramn tanmlayabilecek ve mcerred masdarlarn ism-i f'il ve ism-i mef'llerini bulabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Masdar Mcerred masdarlar Mimli masdarlar Mezdnfh masdarlar Mec'l masdarlar sm-i f'il sm-i mef'l

erik Haritas
ARAPA MASDARLAR SM- F'L VE SM- MEFL

30

Arapada Kelime Yapm: Mcerred Masdarlar, sm-i F'iller ve sm-i Mefller


ARAPA MASDARLAR
Masdar, fiillerden tremi isim kategorisinde kelimelerdendir. Trke dilbilgisinde masdar olarak -mak/-mek ve -ma/-me ekleriyle yaplan isimler retilmekteyse de Arapann dilbilgisinde geli, al, lm, alm, satm anlamlarndaki isimlerin yan sra gzellik, incelik, kabalk anlamlarndaki isimler de masdar olarak adlandrlan kelime kategorilerinde retilirler. Arapann dilbilgisinde fiilin grlen gemi zaman 3. teklik ahsndaki ekli fiilin en yaln hlidir. Mesel:

ketebe yazd fiili, bu kkten tremi kelimelerin en yaln eklidir. eitli eklemelerle trl kalplarda kelimeler bu fiilden tretilir: kitbet
"yazma ii, yaz yazma.

fetaha at fiil eklinden tretilen bir masdar feth ama, fetih.


ilim.

alime bildi fiil eklinden tretilen bir masdar ilm bilme, bilgi,

Sz konusu fiil ekilleri, fiilin en yaln eklini, yani kk hlini gsterir. Trkede nasl fiil kklerine ekler getirerek yeni kelimeler yapyorsak Arapada da fiil kklerinden yeni kelimeler yaplr; ancak Arapa eklemeli deil, bknl bir dil olduundan fiil kknn bana-ortasna-sonuna kimi sesler getirilerek yeni kelimeler yaplr. Birinci nite'de yaln kkten yeni kelime yapmak iin kullanlan seslerin neler olduunu ve bunlara zid harfler denildiini renmitik. Kelimenin kkn oluturanlar dndaki harfler zid'dir. vardr. Bu kelimelerin bir ksm harf ilvesiyle tretilmitir:
Arapadaki hasene, ahsene gibi ekimli ekiller Trkede kullanlmazlar. Buradaki rnekler mcerred (yaln) ve mezdnfih (ilveli) ayrmnn anlalmas iin verilmitir.

alime bildi fiilini ele alalm. Dilimizde bu kkten tremi kelimeler ilm ilim, bilgi, lim bilgin, ma'lm bilinen, ta'lm

retme, ta'allm renme, mu'allim retmen, i'lm bildirme, duyurma vs. Btn bu tretmeler belli kalplar ierisinde olmaktadr. Bu kalplara vezin denildiini biliyorsunuz. Arapada masdarlar, tredikleri fiilerin teklik 3. ahstaki ekimlerinde zid harf bulunup bulunmamasna gre iki gruba ayrlr. Mesel fetaha at

31

fiilinde zid harf yoktur, harflerin hepsi asldir. ahsene iyilik etti fiilinde bataki hemze ziddir. Birinci gruptaki fiillerden tretilen masdarlara mcerred masdarlar (yaln masdarlar), ikinci gruptaki fiillerden tretilen masdarlara mezdnfih masdarlar (artrlm, harf ilve edilmi masdarlar) ad verilir. Mcerred (yaln) masdarlarn kalplar, belli bir anlam retmezler; fiilden tretilen bir ismin niin bu vezinden tretildiinin belli bir kural yoktur. Toplumca o kelime zerinde uzlalmtr ve bu kelimeler dilin kullanmyla edinilir, renilir. Bu yzden bu gruba giren masdarlara sem masdarlar (yani iitip renmeye dayal masdarlar) da denir. Mezdnfih masdarlarn retildii kalplar ise belli, deitirilemez anlamlar retirler. Her fiil her kalba getirilip yeni bir kelime retilemez. Fiilin geili veya geisiz oluu nemlidir. Buna gre kalplar etken-edilgen-dnl-ite atlarda belli anlamlar retirler. Bu zellikleri dolaysyla geililik/geisizlik (yani fiilin nesne alp almamas) asndan uygun olmak artyla bir fiil belli bir kalba uygulandnda belli bir anlam retilmi olur. Nasl Trkede + eki meslek ismi yapyorsa ve biz bir kelime kknden meslek ifade eden bir kelime yapmak istediimizde bu eke bavuruyorsak Arapann mezdnfih masdarlar da benzer ekilde nceden belirlenmi anlamlar retirler. Bu yzden bunlara kys masdarlar (yani kyaslamaya dayal masdarlar) da denir. Masdarlardaki bu ayrmn Osmanl Trkesi metinlerini doru anlamlandrmada nemli yeri vardr. zellikle kys masdarlarn retimi dorudan anlamla ilgili olduu iin bunlarn yaplarn iyi kavrarsak birok kelimeyi daha doru okur ve anlamlandrrz. Ksaca zetlersek: Sema masdarlarn anlamlarn szlkten bularak renebiliriz. Kys masdarlarn ise szle bakmadan nce sezilecek, bilinecek bir anlam erevesi vardr. Kys masdarlar geililik/geisizlik, etkenlik-edilgenlik-dnllkitelik atlarn rettikleri iin anlam erevelerinin bilinmesi gerekir. Bunu bir rnekle grelim:

ilm bilim kelimesi sem/mcerred bir masdardr. Yaln isim gibidir.


Anlam konusunda yapsndan doan herhangi bir sezgiye sahip olamayz. Bu kelimenin anlamn bir kaynaktan renmi olmalyz.

ta'lm bildirme, retme kelimesi geili ve etken bir masdardr. Bir


eyi bir kimseye retiriz.

ta'allm renme kelimesi de geilidir ancak at itibariyle


dnldr. Bir eyi zne kendisi renir. "Ben mektepte Franszca ta'lm ediyorum." cmlesinden znenin retmen olduunu anlarz; nk birilerine retiyor. "Ben mektepte Franszca ta'allm ediyorum." cmlesinden ise znenin renci olduunu anlarz; nk reniyor.

mcdele kelimesinin retildii kalbn itelik anlamn rettiini


renmisek artk bu kelimenin anlamn bilmeden dahi bu anlamla ilgili bir

32

nsezimiz olur. Ayn kalpta olan ve haber kknden tretilmi muhbere kelimesinin de karlkl yaplan bir ii ifade ettiini sezeriz: "haberleme". Bundan sonraki blmlerde nce sem / mcerred masdarlarn retildii ve Osmanl Trkesinde ska kullanlan baz kalplar ve mimli masdarlar, sonra da kys / mezdnfih masdarlarn retildii kalplar ve mec'l masdarlar reneceiz. Arapada masdarlar ka gruba ayrlr?

Mcerred (Sem) Masdarlar


Mimli masdarlar, dilbilgisel anlamlar bakmndan mcerred masdarlara benzerler, balarndaki mim harfi ziddir: merhamet, maksad, megale vs. Mec'l masdarlar, eitli isim ve sfatlardan +iyyet son ekiyle yaplm soyut isimlerdir: insniyyet, beeriyyet, hrriyyet vs.

Mcerred masdarlarn retildii kalplar belli bir anlam retmezler. Herhangi bir yaln fiilden herhangi bir mcerred masdar kalbnda kelime retilmi olmas bir bakma tesadfdir. Bu kelimelerin anlamlar hakknda dilbilgisine dayanan bir nsezimiz olmaz. Bu bakmdan mcerred masdarlar ile cmid (donuk) isimler birbirlerine benzerler ve birok kalplar ortaktr. Sem mcerred masdarlarn byk ksmnda asl harflerin says tr. Bunlara sls mcerred masdarlar denilir. Asl harfleri drt olanlara rub mcerred masdarlar denir. Arapada asl harf be olan hums mcerred masdarlar da vardr. Drtl ve beli masdar rnekleri dilimizde ok az kullanlmtr.

Sls Mcerred Masdarlarn Vezinleri


Aada Osmanl Trkesinde ska kullanlan mcerred masdarlarn kalplarn ve birka rneini reneceiz. Bu rnekleri, vezinlerine gre okuyunuz ve anlamlarn reniniz. Kimi vezinlerin sonundaki yuvarlak te ( )Osmanl Trkesinde ya ak te ()

veya /e/ () eklinde yazlmtr.

fa'l

emr, bahs, cehl, zevk, katl, kat', izn, hilm, zikr, rzk, irk, i'r, buhl, hsn, hkm, kr, zulm,

nehy, va'z vs.


fi'l ilm, fikr vs. fu'l

mr, kfr, nush vs. fa'al fa'let fi'let fu'let fu'l


33

fu'let fa'l fi'l

fa'let fi'let fi'ln fu'ln

fa'aln tef'l

Bilhassa fi'l ve fu'l ve fa'l veznindeki baz kelimeler Trkede kimi ses deiikliklerine uramlardr. Bu kelimeler grld gibi tek nlldr ve birounun ses yaplar Trkenin ses yapsna uymaz. Bu gibi kelimelerden yksek bir kullanm sklna sahip olanlarn i seste bir nl tremesiyle Trkenin ses yapsna uydurulduklarn grrz: fikr > fikir, rzk > rzk, i'r > iir, kfr > kfr, kr > kr gibi. Bu kelimeler nlyle balayan bir ek aldklarnda treyen bu nl der: fikir > fikrimiz, rzk > rzkn, hkm > hkmne vs. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, bu kelimelerin Arapadaki orijinal imllaryla yazldklardr.

1. Okuma almas

'

Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kamus- Trk'den reniniz. 2. Metinde geen Arapa yapl masdarlar bulunuz.

34

1. Altrma
a.Aadaki kelimelerin hangi vezinlere ait olduklarn bulunuz.

ruhsat zikr hkm gurr brdet karr hsrn cereyn irket

b. Aada verilen kelimelerden ayn kkten gelenleri bulup birbirine oklarla balaynz. cls kfr nusret vildet cehl cehd nasr celse veled

cihd

kfrn

vild

cehlet

Rub Mcerred Masdarlar


Drt asl harften meydana gelen masdarlarn bir tek vezni vardr: fa'lelet . Bu vezindeki Osmanl Trkesinde genellikle /e, a/; bazen de te olarak okunur:

35

"rapor", saltanat "sultanlk", felsefe vs.

terceme "tercme", arbede "grlt patrt, kavga", fezleke

Baz cmle ve ibarelerin ksaltmasndan olumu kelimeler de fa'lelet veznindedirler. Bu gibi kelimelere menht denilir: besmele "bismillahirrahmanirrahm demek", hamdele "elhamdlillh demek",

salvele "Peygambere salt okuma" Mimli Masdarlar


Sem olan, yani bir kurala bal olarak retilmeyen baz masdarlar vardr ki, bunlarn ortak zellii balarnda ekleme bir mim olmasdr. Byle masdarlara mimli masdar denilir. Bunlarn dier semi masdarlardan dilbilgisi asndan bir fark yoktur; yaplarna bal olarak zel bir anlam ifade etmezler; tredikleri slsi masdarla ayn anlamdadrlar. Balca drt vezinde olurlar. Bu vezinlerin ou ileride greceimiz ism-i mekn, ism-i zaman ve ism-i let kategorilerinin vezinleriyle ayndr. Aralarndaki fark ancak cmle iindeki anlamlarndan ayrt edebiliriz: Mef'il vezni

va'd mev'id sz verme, vildet mevlid doum, Hz.


Muhammed'in doumu Mef'ilet vezni

irfn ma'rifet "bilme, bilgi", gufrn mafiret


"gnah balama", va'z mev'iza "t, nasihat" vs. Mef'al vezni

taleb matlab istek, kasd maksad, sarf masraf.


Mef'alet vezni

rahmet merhamet, fahr mefharet vn,


vn, su'l mes'ele sorulan ey

Mec'l Masdarlar
Baz sfat ve isimlerin sonuna /iyyet/ eki getirilerek Trkede +lk/+lik ekiyle karladmz anlamlarda kelimeler yaplr. Bu kategorideki kelimelere mec'l (yapma) masdarlar denilmektedir:

insn insniyyet insanlk, insan olma, chil chiliyyet cahillik, chil olma, mahcb

36

mahcbiyyet mapcupluk, mahcup olma, ebed ebediyyet sonsuzluk vs. Arapada masdarlara -iyyet eki getirilmez; ancak Osmanl Trkesinde bu ek masdarlara da getirilerek Arapada olmayan kelimeler tretilmitir:

emn emniyyet eminlik, gvenlik, islm


islmiyyet slmlk vs.

SM- F'L VE SM- MEF'L


Masdarlarn hareket anlam tayan, fiilden treme kelimeler olduunu grmtk. Masdarlarn tredii fiil kklerinden, o kkte belirtilen hareketi yapan veya olan ifade eden kelimeler de yaplr. Bu tr kelimelere ism-i f'il denir. sm-i f'il, fiilde belirtilen hareketi, olu veya kl yapan ifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar, izer gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i f'il kategorisini oluturur. Fiil kkndeki harekete veya olua maruz kalan, bu fiilden etkilenen varlk ise ism-i mef'l adn alan kelimelerle ifade edilir. sm-i mef'l, fiilde belirtilen hareket, olu ve kla maruz kalan, etkileneni ifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede krlm, krk, krgn, bozuk, bozulmu gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i mef'l kategorisini oluturur.

Mcerred Masdarlarn sm-i F'illeri ve sm-i Mef'lleri


sm-i fillerde elif, ismi mef'llerde ise mim ve vav harflerinin zid olduklarna dikkat edelim!

Mcerred masdarlarn ism-i filleri f'il vezninde; ism-i mef'lleri mefl vezninde olur. Bunu birka rnekle grelim:

ketebe yazd fiil kknn ism-i f'ili ktib (yazan, yazc), ism-i
mef'l mektb (yazlan ey)'dur.

talebe istedi, talep etti fiil kknn ism-i f'ili tlib (isteyen),
ism-i mef'l matlb (istenilen)'dur.

alime bildi fiil kknn ism-i f'ili lim (bilen, bilici), ism-i
mef'l ma'lm (bilinen)'dur.

katele ldrd fiil kknn ism-i f'ili ktil (ldren), ism-i


mef'l maktl (ldrlen)'dr. rnekleri gzden geirelim:

Masdar
amel i

sm-i fil
mil i ileyen, yapan chil bilmeyen

sm-i mef'l ma'ml


yaplm, ilenmi mechl bilinmeyen

cehl bilmeme, bilgisizlik

37

zikr anma, zikretme sirkat alma, hrszlk irfn zulm zulm, eziyet abd kul

zkir zikreden, anan srik alan, hrsz

mezkr

zikredilen, anlan mesrk alnan

rif bilen zlim zulm eden bid kulluk eden

ma'rf

ehdet "grme, tank olma

hid tank olan, tank

bilinen mazlm zulme maruz kalan ma'bd kendisine kulluk edilen, tanr mehd grlen, grlm

sm-i f'il ve ism-i mef'l ne demektir?

2. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kamus- Trk'den reniniz. 2. Metinde geen ism-i f'il ve ism-i mef'l trnden kelimeleri bulunuz.

38

2. Altrma

Aadaki kelimelerin ism-i f'illerini yazp anlamlarn belirtiniz. Baz kelimelerin sadece ism-i f'illeri veya sadece ism-i mef'lleri kullanlyor olabilir.

ilm kitbet cehlet irfn zikr hd su'l kudret emr vuslat deyn ak sknet taleb krn ibdet resm nazar galebe cem' nakl

lim

ma'lm

.................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - .................................. .................................. / - ..................................

39

zet
Arapa Kelime Trlerinden Masdarlarn Trlerini Belirlemek. Masdarlar fiilden tremi isim kategorisinde kelimelerdir. Trkede gelmek, gelme, geli gibi kelimelerde olduu gibi fiillere mAK, -mA ve I ekleri getirilerek yaplrlar. Arapa dilbilgisinde ise drt tr masdar vadr: Mcerred masdarlar, mimli masdarlar, mec'l masdarlar, mezidnfih masdarlar. Mcerred ve mimli masdarlar dilbilgisel bir anlam tamazlar. Mesel feth, hkm, i'r, edeb, kret gibi kelimelerin fa'l, fi'l, fa'al, fi'let kalplarnda olmasnn zel bir anlam yoktur. Bu Arap dili konuanlar arasnda yzlerce yl nce olumu bir szlemeye dayal gibidir. Trkede de bil-mek, gelmek, komak gibi fiilerin niin bu sesleri tadnn bir aklamas yoktur, bu da Trke konuanlar arasnda yzlerce yl nce yaplm bir szlemeye dayal gibidir. Mezdnfh masdarlar ise bil- > bil-in-mek > bil-dir-mek > bil-i-mek kelimelerinde olduu gibi zel anlamlar tarlar. Mesel teslm kelimesi "bir eyi teslim etme" anlamndadr, geililik ifade eder; tesellm ise "bir eyi teslim alma" anlamndadr, dnllk ifade eder. Muhrebe kelimesi "karlkl haberleme" anlamndadr, itelik ifade eder. Mec'l masdarlar ise, baz isim ve sfatlara +iyyet ekinin getirilmesiyle elde edilirler ve isimde veya sfatta belirtilen soyut durumun somut isim durumunu ifade ederler. insn insn-iyyet "insan olmaklk, insan olma durum"; mecbr mecbr-iyyet "mecbur olmaklk, mecbur olma durumu" vs. Mcerred, Mimli, Mec'l Masdarlar ve Yaplarn Tanmak. Mcerred masdarlarn retildii kalplar belli bir anlam retmezler. Herhangi bir yaln fiilden herhangi bir mcerred masdar kalbnda kelime retilmi olmas bir bakma tesadfdir. Bu kelimelerin anlamlar hakknda dilbilgisine dayanan bir nsezimiz olmaz. Bu bakmdan mcerred masdarlar ile cmid (donuk) isimler birbirlerine benzerler ve birok kalplar ortaktr. Sem mcerred masdarlarn byk ksmnda asl harflerin says tr. Bunlara sls mcerred masdarlar denilir. Asl harfleri drt olanlara rub mcerred masdarlar denir. Arapada asl harf be olan hums mcerred masdarlar da vardr. Drtl ve beli masdar rnekleri dilimizde ok az kullanlmtr. Sls mcerred masdarlarn Osmanl Trkesinde ska kullanlan kalplar fa'l, fi'l, fu'l, fa'al, fa'let, fi'let, fu'let, fu'l, fu'let, fa'l, fi'l, fa'let, fi'let, fi'ln, fu'ln, fa'aln, tef'l kalplardr. Rub mcerred masdarlarn fa'lelet eklinde bir kalb vardr. Mimli masdarlarn mim harfi ile balayan mefal, mefil, mefalet ve mefilet eklinde olmak zere drt kalb bulunmaktadr. Mecl masdarlar ise baz isim ve sfatlarn sonuna iyyet eki getirilerek yaplr. sm-i F'il ve sm-i Mef'l Kavramn Tanmlamak ve Mcerred Masdarlarn sm-i F'il ve sm-i Mef'llerini Bulmak. Masdarlarn tredii fiil kklerinden, o kkte belirtilen hareketi yapan veya olan ifade eden kelimeler de yaplr. Bu tr kelimelere ism-i f'il denir. sm-i f'il, fiilde belirtilen hareketi, olu veya kl yapan ifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar, izer gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i f'il kategorisini oluturur. Fiil kkndeki harekete veya olua maruz kalan, bu fiilden etkilenen varlk ise ism-i mef'l adn alan kelimelerle ifade edilir. sm-i mef'l, fiilde belirtilen hareket, olu ve kla maruz kalan, etkileneni ifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede krlm, krk, krgn, bozuk, bozulmu gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i mef'l kategorisini oluturur. Mcerred masdarlarn ism-i f'illeri f'il vezninde; ism-i mef'lleri

mefl vezninde olur: ketebe yazd fiil kknn ism-i f'ili ktib

(yazan, yazc), ism-i mef'l mektb (yazlan ey)'dur.

40

Kendimizi Snayalm
1. Arapa dilbilgisinde masdarlar, Trkede aadaki hangi eklerle karlanmazlar? a. -AcAK b. -LIK c. -MAK d. -MA e. -I 2. Arapada masdarlar, tredikleri fiilerin teklik 3. ahstaki ekimlerinde zid harf bulunup bulunmamasna gre hangi adla anlrlar? a. Sls masdarlar Rub masdarlar b. Sls masdarlar Hums masdarlar c. Geisiz masdarlar Geili masdarlar d. Yaln masdarlar Birleik masdarlar e. Mcerred masdarlar Mezdnfh masdarlar 3. Mcerred (sem) masdarlar ile mezdnfh (kys) masdarlarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Sema masdarlarn anlamlar szlkten bulunabilir. b. Kys masdarlarn szle bakmadan nce sezilecek, bilinecek bir anlam erevesi vardr. c. Kys masdarlar, geililik/geisizlik, etkenlik-edilgenlik-dnllk-itelik atlarn rettikleri iin anlam erevelerinin bilinmesi gerekir. d. Sem masdarlar, daima harften oluur. e. Kys masdarlar, Arapa dilbilgisi kurallarna gre kk kelimelerden yeni kelimeler retmek iin kullanlr. 4. kelimesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kys masdar kalbna gre tretilmi bir kelimedir. b. Muhabir kelimesinin eanlamlsdr. c. kknden tretilmitir. d. Haberleme anlamnda bir kelimedir. e. Karlkl bir ii yapan ite atda kurulmutur. 5. Aadaki kelimelerden hangisi mcerred masdarlardan biri deildir? a. b. c. d. e. 6. Aadakilerden hangisi, Arapa dilbilgisinde masdar kategorisinde saylmaz? a. Mcerred b. Mezdnfh c. Muzaf d. Mecl e. Mimli 7. Aadaki kelimelerden hangisinin vezni dierlerinden farkldr? a. b. c. d. e. 8. Aadakilerden hangisi mimli masdarlardan biri deildir? a. a. c. d. e. 9. Aadaki kelime gruplarndan farkl kkten tretilmitir? a. - b. - c. - d. - e. - 10. Aadakilerden hangisi ism-i mefl ism-i f'il ikilisini oluturmaz? a. - b. - c. - d. e. - hangisi,

41

Okuma almas - 1
Tiryaki Szleri'nden 1. nklblar, ok byk derslerdir: Her dima smaz ve samad balar b-huzr eder. 2. d san'atkr odur ki her eserinden honut grnr. 3. Vakarl rhlara harn merhameti de hasedi kadar girn gelir. 4. nsan, hakikati hayal ile katk ederek yaar: Ayaklarmz yerde ise gzlerimiz semdadr. 5. Muzr tesdfler, faydal tesdflerden bin kere daha oktur; akll adam tesdften hayr ummaz 6. Mcdele-i haytta ihrz- galebe iin salam kafa lzmdr: nsanlar da kolar gibi kafa kafaya drler. 7. Hamkat dim nr ile alevi kartrr ve kendisini her yakan bir gne sanr. 8. ok bilen gibi hi bilmeyen da afva myildir; kini yarm ilimde ara. 9. Her nmyi souktur, nmyi-i ahlk iren! Cenap ehabettin

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. a Cevabnz doru deilse, Arapa Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz. 2. e Cevabnz doru deilse, Arapa Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz. 3. d Cevabnz doru deilse, Arapa Masdarlar ksm yeniden okuyunuz. 4. b Cevabnz doru deilse, Arapa Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz. 5. e Cevabnz doru deilse, Sls Mcerred Masdarlarn Vezinleri ksmn yeniden okuyunuz. 6. c Cevabnz doru deilse, Arapa Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz. 7. a Cevabnz doru deilse, Sls Mcerred Masdarlarn Vezinleri ksmn yeniden okuyunuz. 8. c Cevabnz doru deilse, Mimli Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz. 9. b Cevabnz doru deilse, Sls Mcerred Masdarlarn Vezinleri ksmn yeniden okuyunuz. 10. a Cevabnz doru deilse, Mcerred Masdarlarn sm-i Filleri ve sm-i Meflleri ksmn yeniden okuyunuz.

Okuma almas - 2
Ev Kadn ffet ve terbiye ile hsn-i idreye mlik olan kadn, ndir bulunan bir hazinedir. Zira bir evin hsn-i idresi ve ocuklarn hfz- shhat ve talim ve terbiye ve bir ev sahibinin selmet ve sadeti hep ev kadnnn iyi olmasna mtevakkftr. yle kadn dim evin nizam ve intizam zere hsn-i idresi ile megul olur. Ev kadnlarnn vazifeleri hanenin nizam ve intizamna, keml-i nezfet ve hsn-i idaresine gayret ve dikkatten ibarettir. Btn evin idaresi ev kadn zerinde olup bir memleket mdr ve hkimi gibi hkm ve idare edebilir. Ev onun hkm ve iradesi ile idare olunur. Ev halk kendisinden memnun olur ise, ev kadn da hane halknn manevi surette by demek olup herkes hsn-i rzas ile onun emir ve iradesine tabi ve szne kni' olur.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Arapada masdarlar fiil ekiminde grlen gemi zaman 3. teklik ahs ekimindeki durumlarna gre iki gruba ayrlr. ekimlenme srasnda zid harf getirilmeyen kklerden tremi masdarlara mcerred (yaln) masdar denir: nasara nasr, nusret vs. gibi. ekimlenme srasnda zid harf getirilen kklerden tremi masdarlara mezdnfih (artrlm) masdar denir: ta'lm "retme", ihbr "haber verme", teekkl

ekillenme, oluma, temyl meyl etme vs. Bunlarn dnda mimli masdarlar (merhamet, megale vs.) ve mec'l masdarlar (insniyyet, hrriyyet vs.) vardr. Sra Sizde 2 sm-i f'il, kelimede bildirilen hareketi yapan, eden veya eyleyeni; olan gsteren kelimedir. Bilme hareketinin ism-i f'ili lim "bilen" (,) ldrme hareketinin ism-i f'ili ktil "ldren" ( )olur. sm-i mef'l ise kelimede bildirilen

42

harekete, olua maruz kalan, ondan etkilenendir. Bilme fiilinin ism-i mef'l ma'lm () 'bilinen"; ldrme fiilinin ism-i mef'l maktl "ldrlen" (')dr.

kudret, emr, vuslat, deyn, ak,

kdir / makdr mir / me'mr vsl / mevsl dyin / medyn k / ma'k skin / meskn tlib / matlb kir / mekr bid / ma'bd rsim / mersm nzr / manzr glib / malb cmi' / mecm' nkil / menkl

2. nite Altrma Yant Anahtar


1. Altrma a. b. cls celse vildet veled - vild nasr nusret cehl cehlet cehd cihd kfr kfrn 2. Altrma kitbet, ktib / mektb cehlet, chil / mechl irfn, zikr, hd, rif / ma'rf zkir / mezkr hid / mehd ruhsat zikr hkm gurr brdet karr hsrn cereyn irket fu'let fi'l fu'l fu'l fu'let fa'l fu'ln fa'aln fi'let

sknet, taleb, krn, ibdet, resm, nazar,

galebe, cem', nakl,

Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 1-2. stanbul. Kesit Yaynlar.

su'l, s'il / mes'l

43


Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Mezdnfih masdarlarn bblarn tanyabilecek, Bu bblarn hangi anlamlarda masdar trettiini aklayabilecek, Mezdnfih masdarlarnn ism-i f'il ve ism-i mef'lllerini tanyp sralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Mezdnfh Masdarlar if'l tef'l tefa''ul tef'ul mf'alet infi'l if'ill ifti'l istif'l sm-i f'il sm-i mef'l

erik Haritas
MEZDNFH MASDARLAR (KIYS MASDARLAR)

44

Arapada Kelime Yapm: Mezdnfih Masdarlar (Kys Masdarlar)

MEZDNFH MASDARLAR (KIYS MASDARLAR)


Bu gruptaki masdarlar, mcerred masdarlardan farkl olarak belli bir kalp iinde belli bir anlam retirler. Herhangi bir fiil kknden mezdnfih bir masdarn yapsna gre masdar retmek mmkn gibi grnr. Elbette her dilde -teorik adan mmkn bile olsa- her kelime kkne birtakm ekler getirilmez. Bunlar toplumsal uzlamaya bal olarak kullanlr. Ancak biz bu kalplarn ne gibi anlamlar rettiini nceden bilebiliriz. Mcerred masdarlarda ise bunu bilebilmek mmkn deildir. Eer bir kys masdarn geili/geisiz, etken/edilgen, dnl veya ite atda olduunu biliyorsanz, o yapda retilmi bir kelimenin anlam dairesini belirleyebilirsiniz. Mcerred masdarlarda bunu bilebilmek mmkn deildir; ancak szlkler yardmyla veya o dili iyi bilenlerden iiterek reniriz. Bundan dolay mcerred masdarlar sem (iitip renmeye dayal, kuralsz, dzensiz), mezdnfih masdarlar ise kysdir (kurall, dzenli). Mezdnfih masdarlarn Osmanl Trkesinde ska kullanlan dokuz bb vardr: if'l tef'l tefa''ul tef'ul mf'alet infi'l ifti'l if'ill istif'l

45

f'l Bb
Bu bbda bataki ve ortadaki elifler zid, yani ekleme harflerdir.

kerem cmertlik ikrm arlama

hurc kma ihrc karma, ihra etme sarf harcama, kullanma isrf bo yere kullanma
Bu bbdaki masdarlarn ats geilidir, yani nesne alr. Geisiz bir fiil bu bba nakledildii zaman geili olur ve nesne alr:

gsterme

ilm i'lm (bir eyi) bildirme

zuhr grnme izhr (bir eyi) meydana karma, sukt dme iskt (bir eyi) drme" skt susma, sessiz olma iskt (bir kimseyi) susturma duhl girme idhl (bir eyi) dhil etme, ieriye sokma
fehm anlama ifhm (bir eyi) anlatma

rb ime irb (bir eyi) iirme


olma, islm mslman olma, imkn olabilir olma, olabilirlik vs. gibi. Ancak bu bbd kimi geisiz masdarlar da vardr: insf adaletli

f'l Bbnn sm-i Fili f'l bbnn ism-i fili mf'il vezninde gelir:
ikrm mkrim ikram eden, ikram edici

islm mslim slm olan, mslman isrf msrif israf eden, israf edici ihbr muhbir haber veren, haber verici f'l Bbnn sm-i Mef'l
f'l bbnn ism-i mef'l mf'al vezninde gelir:

isbt msbet ispat olunmu icml zetleme mcmel icml olunmu, zetlenmi

46

ikrm mkrem ikram olunmu

ihrc muhrec karlm, km


A) Aadaki sls masdarlar if'l bbna naklediniz. Bulduunuz kelimelerin anlamlarn szlkten reniniz:

karr

ikrr "syleme"

fesd ........................................................................
felh ........................................................................ hakk ........................................................................

hsn ........................................................................ huzr ........................................................................ kerhet........................................................................ su'd ........................................................................


bed' ........................................................................ nafaka ........................................................................

rc' ........................................................................
'adem ........................................................................ cebr ........................................................................

B) Aadaki kelimelerin if'l bbndan ism-i f'illerini ve anlamlarn yaznz: ibd'

mbdi'

mucit, yaratan

ibtl ......................................................................... semere


.........................................................................

icbr ........................................................................
crm .........................................................................

ihrk ......................................................................... ihbr ......................................................................... dehet ......................................................................... imkn ......................................................................... inkr .........................................................................

47

C) Aadaki kelimelerin if'l bbndan ism-i mef'llerini ve an-lamlarn yaznz:

ibhm

mbhem

ihkm ........................................................................
ilhm ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................

irsl
ilzm inzl

inkr

Tef'l Bb
Tef'l vezninde bataki te ile ortadaki ye harfleri eklemedir. Sls masdarlardan geili, yani nesne alan masdarlar kurar.

' ilm bilme, bilim ta'lm retme ekl ekil tekl ekil verme, kurma kurb yakn olma takrb yaknlatrma kizb yalan tekzb yalanlama sdk doru olma tasdk dorulama cehl bilmeme techl cehaletle sulama kfr kfir olma tekfr kfirlikle sulama vhid bir tevhd Allah' birleme selse tesls leme, Hristiyan inancndaki l Tanr
inanc

Tef'l Bbnn sm-i F'ili


Tef'l bbnn ism-i f'ili mfa''il vezninde gelir:

ta'lm retme mu'allim retmen tedrs ders verme mderris ders veren, retmen teskn sakinletirme msekkin sakinletirici tefsr yorumlama mfessir tefsir limi, yorumlayc
48

tertb dizme mrettib dizgici telf kitap yazma mellif kitap yazar tesr dokunma messir dokunakl Tef'l Bbnn sm-i Mef'l
Tef'l bbndaki kelimelerin ism-i mef'l mfa''alvezninde gelir:

tertb dzenleme mretteb dzenlenmi ta'lm retme mu'allem retilmi, eitilmi terkb birletirme mrekkeb birletirilmi tess kurma messes kurulu, kurulmu tesls leme mselles gen tecl erteleme meccel ertelenmi tedb edeblendirme meddeb terbiye edilmi
A) Aadaki kelimelerden tef'l bbnda kelimeler tretip bunlarn anlamlarn reniniz:

'akab

ta'kb

takip etme

fasl....................................................................................... haml................................................................................. hakret .............................................................................. bedel .................................................................................. cedd .................................................................................. tbk sarf .................................................................................. ..................................................................................

B) Aadaki kelimelerin tef'l bbndan ism-i f'illerini bulup anlamlarn reniniz:

ta'br

mu'abbir

ta'rz..................................................................................
ta'zb............................................................................

49

tefsr............................................................................ tekml.......................................................................... temsl .........................................................................

C) Aadaki kelimelerin tef'l bbndan ism-i mef'llerini bulup anlamlarn reniniz:

ta'cl

mu'accel

tahmn ......................................................................... ta'rf ......................................................................... ta'tl .........................................................................

tafsl ......................................................................... teklf .........................................................................

Tefa''ul Bb
Bu vezinde bataki te eklemedir. Ayn harfinin yerinde bulunan harf de tekrarlanr, yani eddeli okunur. Tefa''ul bb, tef'l bbnn dnlsdr ve genellikle geisiz masdarlar tretir. Bu ikisini kartrmamak iin yazlta tefa''ul vezninin ye'siz olduuna dikkat edilmelidir.

ders tederrs ders alma cem' toplama tecemmu' toplanma kibr byklk tekebbr byklenme, kibirlenme ekl teekkl ekillenme, oluma hareket taharrk kmldanma, harekete geme zevc e tezevvc evlenme cinnet tecennn cinnet geirme, delirme cism tecessm bir cisim hlinde ortaya kma
Bu bbdaki masdarlar arasnda geili olanlar da vardr:

zikr anma tezekkr hatrlama, dnme, anma ' ilm ta'allm renme bl yetime, erime tebellu eritirilen haberi alma
50

Tefa''ul Bbnn sm-i F'ili


Tefa''ul bbnn ism-i f'ili mtefa''il vezninde olur:

tekellm konuma mtekellim konuan tefekkr dnme mtefekkir dnen tebessm glmseme mtebessim glmseyen tereddd kararszlk mtereddid kararsz, tereddtl teessf kederlenme mteessif kederlenen teehhl evlenme mteehhil evlenen, evli teyakkuz uyank olma mteyakkz uyank, tetikte olan vs. Tefa''ul Bbnn sm-i Mef'l
Tefa''ul bbnn ism-i mef'l mtefa''al vezninde olur:

teebbs ie girime mteebbes teebbs olunan ey teyemmn uurlu sayma mteyemmen uurlu saylan teessf mteessef teessf olunan, kederlenilen vs.
A) Aadaki kelimelerden tefa''ul bbnda masdarlar tretip anlamlarn reniniz:

'abd 'ufnet 'aceb 'ahd haml nzl zevc sarf kr

ta'abbd .................................. .................................. .................................. .................................. .................................. .................................. .................................. ..................................

51

B) Aadaki kelimelerin ism-i f'illerini bulup anlamlarn reniniz.

teebbs tarassud tasadduk ta'annd tesettr temeyyz

mteebbis
............................................ ............................................ ............................................ ............................................ ............................................

C) Aadaki kelimelerin ism-i mef'llerini bularak anlamlarn reniniz.

tasavvur teebbs
ta'allm tecerrd

mutasavver

........................................... ........................................... ........................................... ...........................................

tesellm

tevehhm .................................................

1. Okuma almas
Aadaki metni okuyunuz.

1) Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kmus- Trkden reniniz. 2) Metinde geen, yapsn rendiimiz masdarlara ait kelimeleri tesbit edip vezinlerini bulunuz.

52

Tef'ul Bb
Bu vezinde bataki te ve ortadaki elif harfleri eklemedir. Bu bbdaki masdarlarn ats zneleri ve nesneleri asndan eitlilik gsterir: a) Bir ksm masdarlar zneleri asndan itelik ifade eder:

irket ortaklk terk ortaklama sadme arpma arpma ' avn yardm te'vn yardmlama
b) Bir ksm masdarlar ise zneleri bakmndan dnldr:

keml olgunluk tekml olgunlama ziyde tezyd artma, oalma noksn tenkus noksanlama, eksilme
c) Nesneleri asndan bu bbdaki masdarlar genellikle geisizdir:

meyl eilim temyl meyl etme fahr vn vnme nisbet tensb uygun olma, nispette olma
) Kimi rnekler geilidir, yani nesne alr :

tedrk elde edip hazrlama, tenvl yeme, tecvz haddini ama, teye geme vs.
d) Bu bbdaki masdarlarda ska grlen bir anlam zellii, gerekte olmayan bir hli varm gibi gsterme, yapmacklk ifadesidir:

te'r airlik taslama, techl bilmez gibi davranma, temruz hasta olmad halde hastaym gibi davranma,

tegfl bilmezlikten gelme, tanmyormu gibi davranma vs.

Tef'ul Bbnn sm-i F'ili


Tefl bbnn ism-i fili, mtefil vezninde gelir:

tesdf rastlama mtesdif rastlayan te'r airlik taslama mte'ir airlik taslayan temyl meyl etme mtemyil meyleden, eilimli

53

Teful Bbnn sm-i Mef'l


Tefl bbnn ism-i mefl, mtef'al vezninde gelir, ancak az kullanlan bir kelime kategorisidir:

tecvz haddi ama mtecvez tecavz edilen, alan tedvl elden ele dolama mtedvel tedvl olunan Mf'alet Bb
Bu bbda bataki mim ,ortadaki elif ve sondaki te eklemedir. Bu Osmanl Trkesinde ya ak te veya ( a, e) eklinde yazlr. Bu bbdaki masdarlarn ats, nesnesi bakmndan geili veya geisiz olabilir; znesi bakmndan ise genellikle itelik ifade ederler:

' ahd sz verme mu'hede anlama haber muhbere haberleme, iletiim harb muhrebe savama sebkat geme msbaka yarma tbk uygun, ayn mutbakat uyuma, uygun olma
Mf'alet bb her zaman itelik ifade etmez:

devm mdvemet devam etme hfz koruma koruma hicret g g etme, g ' amel i mu'mele davranta bulunma Mf'alet Bbnn sm-i F'ili
Mf'alet bbnn ism-i f'ili mf'il vezninde gelir:

muhbere haberleme muhbir haber veren muhrebe savama muhrib savaan, sava mhade gzleme, gzlem mhid gzlemci muhsebe muhsib hesap yapan mdvemet devam etme mdvim devam eden,
devaml

54

Mf'alet Bbnn sm-i Mef'l


Mf'alet bbnn ism-i mef'l mf'al vezninde gelir:

muhtaba syleme muhtab syleilen, hitab edilen mbreke tebrikleme, birbirini kutlama mbrek kutlu,
uurlu

mhede gzleme mhed gzlenilmi, grlen vs.


A) Aadaki masdarlardan tef'ul bbnda kelimeler yapp bunlarn ism-i fillerini bulunuz. Bu kelimelerin anlamlarn yazllaryla birlikte reniniz. tebyn mtebyin beyn cesret hilf duhl def' tbk

..................... .....................
..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... ..................... .....................

B) Aadaki sls mcerred masdarlar mf'alet bbna naklediniz. Bu kelimelerin anlamlarn reniniz: 'adl 'irfn bl terk cedel hkm sefer Sohbet 'ak

mu'delet

............................................ ............................................ .
............................................ ............................................ ............................................ ............................................

............................................ ............................................

C) Aadaki kelimelerden mf'alet bbnn ism-i fili olan keli-meler tretip anlamlarn reniniz

mugyeret
mbdele

mugyir
................................

55

muhlefet

................................

muhsamet ................................
mukvemet mhede ................................ ................................

2. Okuma almas
Aadaki metni okuyunuz.

'

1) Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kmus- Trk'den reniniz. 2) Metindeki geen, yapsn rendiimiz masdarlara ait kelimeleri tespit edip vezinlerini bulunuz.

56

nfi'l Bb
Bu bbda bataki elif ,nn ve ortadaki elif eklemedir. Bu bbdan treyen masdarlarn atlar zneleri bakmndan genellikle dnl, bazen de edilgendir. Nesneleri bakmndan ise geisizdir, yani nesne almazlar.

bast ama inbist alma, ferahlanma cezb ekme incizb ekilme, ekim hasr bir eye mahsus klma hasrolunma def' kovma indif' defolma, ortadan kalkma zamm katma, ilve etme inzimm ilve olunma ' aks in'iks yansma, aksetme kat' kesme inkt' kesilme, kesintiye urama kef ama inkif alma, meydana kma nfi'l Bbnn sm-i F'ili
Bu bbdaki masdarlarn ism-i f'illeri mnfa'il vezninde gelir:

inkisr krlma mnkesir krlan, gcenen in'iks yansma, aksetme mn'akis yansyan, akseden inklb dnme, deime munkalib dnen, deien bozulma, hkm kalmama mnfesih hkm kalmayan
vs.

nfi'l Bbnn sm-i Mef'l


nfi'l bbndaki kelimelerin ism-i mef'l kullanlmaz.

f'ill Bb
Bu bbda bata ve ortadaki elifler eklemedir. nc asl harf ise tekrarlanr. Anlam bakmndan geisiz masdarlar tretir. Bu kalpla daha ok renk ve fizik noksanlklar ifade eden kelimeler tretilir:

' ivec erilik i'vicc erilme ; humret krmzlk ihmirr kzarma sufret sarlk sfrr sararma
57

sumret esmerlik ismirr esmerleme gubr toz ibirr tozlanma, toz renkli olma; gcenme f'ill Bbnn sm-i F'ili
f'ill bbnn ism-i f'ili mf'all vezninde gelir:

ibirr gcenme muberr gcenen isvidd kararma msvedd kararan vs. f'ill Bbnn sm-i Mef'l
fill bbndaki kelimelerin ism-i mefl kullanlmaz.

fti'l Bb
Bu bbda bataki elif ile ortadaki te ve elif harfleri ziddir. Bu bbdan tretilen masdarlarn ats dnl ve geisizdir:

cem' toplama ictim' toplanma fahr vn iftihr vnme ' akd balama i'tikad balan, inan nazm dizme intizm dzene girme, dzenli olma nisbet ilgi, ba intisb bir yere balanma kesb kazan iktisb kazanma cehd alma ictihd alma; slm dni kaynaklarndan
yeni hkmler karma

irket ortaklk itirk ortak olma gibi disi nszlerden biri ile balayan sls mcerredler ifti'l bbna nakledildiklerinde vezinde baz deiiklikler olur:
Kelimenin asl ilk harfi ve ise vezindeki ekleme te harfi t'ya

dnr: darb ztrb strap, zarret

ztrr aresiz ve muhta olma, sulh stlh barma; terim vs.

58

Kelimenin asl ilk harfi ise vezindeki ekleme te harfi t'ya dnr ve iki t birleir (idgam olur): tul' doma ttl' kiinin iine doma, tard kovma ttrd dzenli olarak olma vs. Kelimenin asl ilk harfi ise vezindeki ekleme te harfi dal'a dnr: zevc izdivc evlenme, zahmet izdihm kalabalktan oluan skma vs. Kelimenin asl ilk harfi veya ise vezindeki ekleme te harfi dal'a dnr ve bylece oluan iki dal harfi tek olarak yazlr (idgam olur): da'v

iddi' iddia etme, zahire iddihr ilerisi iin biriktirme vs. fti'l Bbnn sm-i F'ili

dgam: Arapa kelimelerde yan yana gelen ayn iki nsz harfin tek harfle yazlmas ilemine denilir. Ressm kelimesi gibi.

Bu bbdaki masdarlarn ism-i f'ili mfta'il vezninde gelir:

i'tidl ll davranma mu'tedil ll davranan intir yaymlanma mnteir yaymlanan iftihr vnme mftehir vnen vs. fti'l Bbnn sm-i Mef'l
fti'al bbndaki masdarlarn ism-i mef'l mfta'al vezninde gelir:

iktisb mkteseb kazanlm ihtisr ksaltma muhtasar ksaltlm intihb seme mntahab seilmi itirk ortak olma mterek ortak olunmu
A) Aadaki kelimelerden infi'l bbnda kelimeler tretip anlamlarn reniniz: fi'l fesh hasr kalb

infi'l

.............................................. .............................................. .
.............................................. ..............................................

kayd . zabt

..............................................
59

B) nfi'l bbnda olan aadaki masdarlarn ism-i f'illerini bulup anlamlarn reniniz: incimd indimc

mncemid ..............................................
..............................................

inhidm inhirf inkt' inkisr

.............................................. ............................................. ..............................................

C) Aadaki kelimeleri ifti'l bbna naklediniz ve bulduunuz kelimelerin anlamlarn reniniz: bed cem'

ibtid
.........................................

cesret ......................................... huss ......................................... nakl ner rabt

......................................... ......................................... .........................................

D) Aadaki ifti'l bbndan kelimelerin ism-i f'il veya ism-i mef'llerini bulup anlamlarn reniniz. ihtikr muhtekir ihtilf intisb irtif' ihtiml ihtiam iktibs intizm itirk ihtisr

........................................ ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... .........................................


60

stif'l Bb
Bu bbda elifler ,sin ve te harfleri eklemedir. Bu bbda tretilen masdarlarn anlam genellikle geilidir, yani nesne alr:

mlk mlk edinme, mlk olarak alma kabl n, nce istikbl gelecek; birini yola kp karlama hurc kma istihrc karma, meydana karma vs.
Bu bbda geisiz rnekler de vardr:

hakk istihkak hak etme, hak edilen ey faide istifde faydalanma


Bu bbdaki masdarlarn rettii u iki anlama dikkat edilmelidir: a) Bu bbdaki kimi masdarlar bir ey isteme, dileme anlamn retirler:

istifr mafiret isteme; istzn izin isteme,


istimdd yardm isteme,

istirhm merhamet isteme, yalvarma,

istikrz bor isteme, borlanma vs.


b) Bu bbdaki kimi masdarlar sayma, addetme anlamn retirler:

istihff hafif sayma, kmseme, istihll hell sayma, istikrh iren grme vs. stif'l Bbnn sm-i F'ili
stif'l bbnn ism-i fili mstef'il vezninde gelir:

istihsl retme mstahsil reten, retici istinsh bir eserin kopyasn yazma mstensih
istinsah eden

istihdm bir ite altrma mstahdim iveren stif'l Bbnn sm-i Mef'l
stif'l bbnn ism-i mef'l mstef'al vezninde gelir:

istihdm mstahdem hizmette kullanlan istihcn irkin grme mstehcen irkin grlen vs.

61

Mezdnfih masdarlarn birok bbnn ism-i f'il ve ism-i mef'llerinin ayn ekilde yazldn grmektesiniz. kisi arasndaki fark, ism-i f'illerde sls mcerred kkn asl ikinci harfine denk gelen ayn harfinin esreli; ism-i mef'llerde ise stnl okunmasdr. Kelimeyi doru okumak iin en iyi yol her zaman bir szle bakmaktr. A) Aadaki kelimelerden istif'l bbnda kelimeler tretip anlamlarn reniniz. 'acele dellet fehm

isti'cl

.................................................
................................................. .................................................

haber gufrn lzm nsha rahm

.................................................
................................................. ................................................. .................................................

B) Aadaki kelimeleri ism-i mef'l hline evirip bu kelimelerin anlamlarn reniniz isti'ml istihdm istihkm istihzr istifhm

msta'mel
.........................................

......................................... .........................................
.........................................

62

3. Okuma almas
Aadaki metni okuyunuz.


1) Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kmus- Trk'den reniniz. 2) Metindeki geen, yapsn rendiimiz masdarlara ait kelimeleri tespit edip vezinlerini bulunuz.

63

zet
Mezdnfih Masdarlarn Bablarn Tanmak. Mezdnfih masdarlar, fiil kklerinden belli kalplara gre tretilmi masdarlardr. Bunlarn mcerred masdarlardan farkl olarak bu kalplar gre tadklar dilbilgiel anlamlar vardr. Bu anlamlar geililik, geisizlik, ettirgenlik, itelik vs. dilbilgisel grev anlamlardr. Osmanl Trkesinde ska kullanlan dokuz mezdnfih masdar kalb unlardr: if'l, tef'l, tefa''ul, tef'ul, mf'alet, infi'l, ifti'l, if'ill, istif'l Bu Bablarn Hangi Anlamlarda Masdar Trettiini Aklamak. Mezdnfih masdarlardan ifl bb geili; tefl bb geili; tefal bb genellikle dnl, geisiz, bazen geili; tefl bb ounlukla ite, dnl, geisiz, bazen geili; mfalet bb ite, geisiz, geili; ifill bb dnl, edilgen, geisiz; ifill bb geisiz; iftil bb dnl, geisiz; istifl bb geili atlarda masdarlar tretir. Mezdnfih Masdarlarnn sm-i F'il ve sm-i Mef'lllerini Tanmak. Osmanl Trkesinde ska kullanlan dokuz mezdnfih masdar kalbn ve bunlarn ism-i fa'illerini, ism-i mef'llerini aadaki tabloda gsterebiliriz:
Bblarj if'l tef'l tefa''l tef'l mf'alet infi'l ifti'l if'ill istif'l sm-i fil mf'il mfa''il mtefa''il mtef'il mf'il mnfa'il mfta'il mf'all mstef'il sm-i mef'l mf'al mfa''al mtefa''al mtef'al mf'al mfta'al mstef'al

64

Kendimizi Snayalm
1. Kyas (mezdnfh) masdarlarn mcerred masdarlardan temel fark, aadakilerden hangisidir? a. harfli fiil kkne belli zid harfler eklenerek geili, dnl veya ite atlarda yeni kelimeler tretirler. b. Osmanl Trkesinde mcerred masdarlara gre daha sk kullanlrlar. c. Kelimelerde ekil deiiklii olmadan farkl anlamlarda yeni kelimeler tretirler. d. Mcerred masdarlarn anlamlarn kestirebilmek mmkn olduu halde, kyas masdarlarn anlamlarn ancak szlk yardmyla bilebiliriz. e. Mcerred masdarlar Trke ma/-me ekli fiillerle karlayabildiimiz halde, kyas masdarlar mak/mak ekli fiillerle karlayabiliriz. 2. Kyas masdarlarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kyas masdarlar da dier masdar trleri gibi, Trkede genel olarak -ma/-me, -mak/-mek ekli fiillerle karlanrlar. b. Kyas masdarlarn dier masdar trlerine gre, mimli masdarlarla daha ok benzer ynleri vardr. c. Kyas masdarlarn ism-i f'il ve ism-i mefl kalplar her masdarn kendine mahsustur ve bir nl farkyla birbirinden ayrlrlar. d. Kyas masdarlar, kelimelerin at anlamlarnda deimelere yol aarlar. e. Kyas masdarlarn Osmanl Trkesinde ska kullanlan dokuz eidi vardr. 3. Aadakilerin hangisinde kyas masdarlardan olmayan kelime vardr? a. imkn, teskn, mcdele, ikyet, terbiye b. tazm, tekebbr, istikbl, mkleme, idhl c. teekkr, telezzz, temsl, tahmn, ihmirr d. isvidd, iftihr, izdivc, istimlk, ikml e. tekml, icbr, muharebe, inkisr, tekml 4. Aadakilerin hangisinde masdarn at anlam ile denklik yoktur? = geili = geili = dnl = ite = ite 5. Aadakilerin hangisinde masdar, ism-i fil ve ism-i mefl denklii yanltr? a. ifl = mfil = mfal b. tefl = mfail = mfaal c. tefaul = mtefail = mtefaal d. infil = mnfail = mnfaal e. istifl = mstefil = mstefal 6. Aadakilerin hangisinde kelimelerin masdar, ism-i fil, ism-i mefl sralan yanltr? a. krm = mkrim = mkrem b. temsl = mmessil = mmessel c. tebrk = mbrik = mbrek d. istikbl = mstakbil = mstakbel e. tahamml = mtehammil = mtehammel 7. Aadaki kelimelerin hangisinde vezin yanltr? a. muallim = mufail b. istimlk = iftil c. muhrib = mufil d. mtehammil = mtefail e. teekkr = tefaul 8. Aadaki kelimelerin hangisinde okunu ve vezin denkletirmesinde yanllk vardr? a. = istifhm = istifl b. = dellet = felet c. = mstamel = mfteal d. = mstahdem = mstefal e. = siklet = filet

65

9. Aadakilerin hangisinde ism-i fil ve ism-i mefl denkletirmesinde yanllk vardr? a. = mstahsil = mstahsel b. = mhid = mhed c. = messis = messes d. = mrettib = mertebe e. = muallim = muallem 10.Aadakilerin hangisinde okunu, kalp ve anlam denkletirmesinde yanllk vardr? a. = istifl = mlk edinme, mlk olarak alma b. = iftihr = vnme c. = ihmirr = kzarma d. = mkteseb = kazanlm e. = tebl = eritirilen haberi alma

66

Okuma almas - 1
'ir Nedir? Tab'atn en sevdl zamanlarndaki hazn hazn tebessmlerinden yaratlm bir mahlk!... Handelerinden glde ebnem gibi girye eserleri; giryelerinden bulutta kavskuzah gibi ibtism 'almetleri grnr. Tab'ata her mahlktan ziyde esr iken tab'atn fevkine kmak ister. Kendi vcdunu lykyla idreye muktedir deil iken krre-i zemni zayf kollaryla srkleye srkleye baka bir nokta-i feyze, baka bir merkez-i kemle gtrmeye alr. Bu kadar tkat gelmez ikdm ile tb tvn kesilince ya kafesde siyh perdeler iinde mahpus olmu blbllerin namesi kadar hazn, ya krreden teneffse kf hava bulunamayacak derecede ayrlp da aa szlen ahinlerin sads kadar ac ferytlara balar. te i'ir o trl ferytlar, 'ir ise o mizcda, o ftratta yaratlan brelerdir. Yalnz on be heceyi ef'l ve tef'le tevfk etmee, yirmi sekiz kelimeyi birbirine kfiye yapmaa muktedir olanlar deil Nmk Keml

Yere dmekle cevher skt olmaz kadr u kymetten Vcdun kim hamr-i myesi hk-i vatandandr Ne gam rh- vatanda k olursa cevr mihnetten Mu'ni zlimin dnyda erbb- denettir Kpektir zevk alan sayyd- b-insfa hidmetten Heman bir feyz-i bk terk ider bir zevk-i fnye Haytn kadrini l bilenler hsn-i hretten Nedendir halkta bu tl-i hayta bunca rabetler Nedir insna bilmem menfa'at hfz- emnetten Cihnda kendini her fertten alak grr ol kim Utanmaz kendi nefsinden de 'r eyler melmetten Felekten intikm almak demektir ehl-i idrke Edip tezyd-i gayret mstefd olmak nedmetten

Nmk Keml

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. a Cevabnz doru deilse, Mezdnfih Masdarlar (Kyas Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz. 2. b Cevabnz doru deilse, Mezdnfih Masdarlar (Kyas Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz. 3. a Cevabnz doru deilse, Mezdnfih Masdarlar (Kyas Masdarlar ksm yeniden okuyunuz. 4. e Cevabnz doru deilse, Tefal Bb ksmn yeniden okuyunuz. 5. d Cevabnz doru deilse, nfil Bb, nfil Bbnn sm-i Fili ve nfil Bbnn sm-i Mefl ksmlar yeniden okuyunuz. 6. c Cevabnz doru deilse, Tefl Bb, Tefl Bbnn sm-i Fili ve Tefl Bbnn sm-i Mefl ksmlar yeniden okuyunuz. 7. b Cevabnz doru deilse, stifl Bb ksmn yeniden okuyunuz. 8. c Cevabnz doru deilse, stifl Bbnn sm-i Mefl ksmn yeniden okuyunuz. 9. d Cevabnz doru deilse, Tefl Bbnn sm-i Fili ve Tefl Bbnn sm-i Mefl ksmlar yeniden okuyunuz. 10. e Cevabnz doru deilse, Tefaul Bb ve Tefl Bb ksmlar yeniden okuyunuz.

Okuma almas - 2
Belgat- Osmniyye'den Feshat, elfzn telaffuz ve istim' tatl ve ma'ns zhir, ya'n telaffuz olunur iken ma'ns zihne mtebdir olmaktr. Bunun almeti dah elfzn kav'id-i lisna muvfk ve elsine-i debda kesr'l-isti'ml olmasdr. nki ehl-i lisn olan deb lisn ince elekten geirip o misilli elfz taharr ve intihb ederler ve lisna sakl ve kulaa kerh gelen ve ma'nsn anlamak iin lgat kitabna ve fikr ile zihnin it'bna muhtc olan elfzn isti'mlinden ictinb ederler. Ve kelmn ahseni odur ki 'avm onun ma'nsn anlar ve havs dahi fazl u meziyetini takdr eyler, derler. Belgat, szn fash olmak artyla muktez-y hle mutbk olmasdr. Feshat ile kelime ve kelm ve mtekellim muttasf olur. Belgat ile yalnz kelm ve mtekellim muttasf olur. Ahmet Cevdet Paa

Okuma almas - 3
Kasde Grp hkkm- 'asr mnharif sdk u selmetten ekildik 'izzet ikbl ile bb- hkmetten Usanmaz kendini insan bilenler halka hidmetten Mrvvetmend olan mazlma el ekmez i'netten Hakr olduysa millet nna noksn gelir sanma

67

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 a. fesd ifsd; felh iflh; hakk ihzr; kerhet ikrh; su'd is'd; irc'; adem i'dm; cebr icbr. b. ibtl mbtil; ismr msmir; icbr mcbir; icrm mcrim; ihrk ihkk; hsn ihsn; huzr

Sra Sizde 4 a. cesret tecsr mtecsir;hilf tehlf mtehlif; duhl

tedhl mtedhil; def'


tedf' mtedfi'; tbk tetbuk mtetbk. b. 'irfn

bed' ibd'; nafaka infk; rc'

mu'refe; bl

mblaa; terk - mtreke; cedel mcdele; hkm muhkeme; sefer

muhrik; ihbr muhbir; idh mdhi; imkn mmkin; inkr mnkir.

msferet; sohbet mushabe;


'ak mu'aka. c. mbdele mbdil; muhlefet muhlif; muhsamet

c. ihkm muhkem; ilhm mlhem; irsl mrsel; ilzm mlzem; inzl mnzel; inkr mnker. Sra Sizde 2 a. fasl tafsl; haml tahml; hakret tahkr; bedel tebdl, cedd tecdd; tbk tatbk; sarf tasrf. b. ta'rz mu'arrz; ta'zb mu'azzib; tefsr mfessir; tekml mkemmil; temsl mmessil. c. tahmn muhammen; ta'rf mu'arref; ta'tl teklf mkellef. Sra Sizde 3 a. 'ufnet ta'affn, 'aceb ta'accb, 'ahd nzl tenezzl; zevc tezevvc; sarf tasarruf; kr teekkr. b. tarassud mutarassd; tasadduk mutasaddk; ta'annd mte'annid; tesettr mtesettir; temeyyz mtemeyyiz. c. teebbs mteebbes; ta'allm mte'allem; tecerrd mtecerred; tesellm mtesellem; tevehhm mtevehhem. Sra Sizde 4 a. cesret tecsr mtecsir; ta'ahhd; haml tahamml;

muhsm;

mukvemet mukvim; mhede

mhid.
Sra Sizde 5 a. fesh infish; hasr inhisr; kalb inklb; kayd inkyd; zabt inzibt.

b. indimc mndemic; inhidm mnhedim; inhirf mnharif; inkt' munkat'; inkisr - mnkesir. c. cem' ictim'; cesret ictisr; huss ihtiss; nakl intikl; ner intir; rabt irtibt. muhtelif; intisb

mu'attal; tafsl mufassal;

d. ihtilf

mntesib; irtif' mrtefi'; ihtiml iktibs - muktebes; intizm muhtasar. muhtemel; ihtim muhteem;

muntazam; itirk mterek; ihtisr Sra Sizde 6 a. dellet istidll; haber istihbr; nsha istinsh; rahm istirhm. mstahkem; istihzr gufrn - istifr; lzm istilzm;

b. istihdm mstahdem; istihkm mstahzar; istifhm mstefhem.

Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 1-2. stanbul. Kesit Yaynlar

68


Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Arapadaki sfatlarn tanyabilecek, hangi kelime kategorilerinden olutuklarn

Arapada sfat yapan vezinleri sralayabilecek, Arapada zaman, mekan, alet ve kltme ismi yapan vezinleri listeyebilecek,

'll konusunu tanmlayabilecek ve i'lle urayan vezinleri tanyabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Sfat- mebbehe sm-i tafdil Mblaa-i f'il sm-i zamn sm-i mekn sm-i let sm-i tasgr 'll

erik Haritas
Arapa Sfatlar sm-i Mekn sm-i Zamn sm-i let sm-i Tasgr ll

70

Arapa Kelime Yapm: Sfat- Mebbehe , sm-i Tafdl, Mblaa-i F'il, Dier Kelime Trleri; Arapa Kelimelerde Deiim: ll
ARAPA SIFATLAR
nceki nitelerimizde Arapa kelime yapmn renirken ism-i f'il, ism-i mef'l, sfat- mebbehe, ism-i tafdl, mblaa-i f'il ve ism-i mensb olarak isimlendirilen kelime eitlerinin sfat olarak deerlendirildiini grmtk. Bunlardan ism-i f'il ve ism-i mef'llerin yapl zerinde 2. ve 3. nitelerde durulmutu. Bu nitede de Arapada sfat tekil eden teki kelime eitleri ile ism-i mekn, ism-i zamn, ism-i let ve ism-i tasgr olarak isimledirilen dier kelime kategorileri hakknda bilgiler verilecektir.

Sfat- Mebbehe
znedeki deimeyen bir durum ve nitelii bildiren kelimelere sfat- mebbehe denir. Bunlar ism-i f'illere benzedikleri iin bu ad almlardr. Ancak ism-i f'illerden balca fark, ism-i f'illerin belirttii niteliin geici olmas; sfat- mebbehenin belirttii durum ve niteliin srekli, kalc olmasdr. Trkedeki -kan/-ken (alkan, giriken); -kn/-kin (azgn, pikin, dkn) ekleri Arapadaki sfat- mebbehe kategorisine denk gelen kelimeler tretir. sm-i f'iller kysdir, yani bir kurala gre tretilirler. Sfat- mebbeheler ise semdir, yani kuralszdr. Bir kelimenin sfat- mebbehe vezinlerinden hangisinden tretileceini dilbilgisi kurallar deil, dil kullanm, o dili kullanan insanlarn uzlamlar belirler. Sfat- mebbehe kategorisindeki kelimelerin sk kullanlan vezinleri unlardr: Fa'l : Bu vezinde ortadaki ye ( )harfi ekleme bir harftir:

letfet latf gzel, ho kerem cmertlik kerm cmert kesret okluk kesr ok rahmet esirgeme rahm esirgeyen
Ef'al : Bu vezinde bataki elif ( )ekleme bir harftir. Renkleri, bedendeki kusur ve sakatlklar bildiren sfatlar tretir:

71

humret krmzlk ahmer krmz sevd karalk esved kara sumret esmerlik esmer bekmet dilsizlik ebkem dilsiz am krlk a'm kr belhet aptallk ebleh aptal

humk bnlk ahmak bn, aptal

Sfat- mebbehe yapan baka vezinler de vardr:

fa'ln = atn susam, kesln tembel, sekrn


sarho; fu'ln = uryan plak; fa'l = sa'b g, sehl kolay; ratb ya vs.; fa'al = hasan gzel vs. Bu vezinlerin birou sls mcerred masdarlarn vezinleriyle ayndr. ki kategoriyi ayrmak iin kelimenin sfat deeri tayp tamadn belirlemek gerekir. Bunun iin en kolay yol szlkten kelimenin anlamn bulmaktr.

sm-i Tafdl
Bu kategorideki sfatlar, ifade ettikleri niteliin znede bakalarna gre daha ok veya en ok olduunu ifade ederler. Gnmz Trkesinde bu kategoriyi tekil eden bir ek yoktur. Bu kategoriyi Trkede sz dizimi yoluyla byk daha byk ~ en byk eklinde yapmaktayz. sm-i tafdl kategorisinin bir tek vezni vardr: Ef'al : Bu vezinde de bataki elif ( )harfi eklemedir.

kebr byk ekber en byk sagr kk asgar en kk azm byk, ulu a'zam en byk

ndir seyrek ender pek seyrek

sm-i tafdl kategorisindeki kelimeler ile sfat- mebbehenin renk ve sakatlklar bildiren kelimeleri ef'al veznindedir. Bunlarn vezinleri ayn olmakla birlikte anlamlarnn ve kategorilerinin tamamen farkl olduuna dikkat edilmelidir: ahmak aptal, bn, ahmer krmz kelimeleri sfat- mebbehe; elzem en lzumlu, ekmel daha olgun, en olgun kelimeleri ism-i tafdl kategorisine aittir.

72


A) Aadaki kelimelerden sfat- mebbehe kategorisinde kelimeler yapnz.

hilm hzn azamet belgat ceml edeb elem emret gurbet habset hamd seflet

halm

............................................ ............................................ ............................................ ............................................ ............................................ ............................................ ............................................ ............................................ ............................................ ............................................ ............................................

B) Aadaki kelimeleri ism-i tafdl kategorisinden sfat yapnz ve bulduunuz kelimelerin anlamlarn reniniz.

fzl efdal fehm .................................................... kurb .................................................... mecd .................................................... nefs .................................................... rcih .................................................... sefl ....................................................

73

1. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz, bilmediiniz kelimelerin anlamlarn reniniz.

Mblaa-i F'il
Masdarn ifade ettii iin ok yapldn, abartyla yapldn veya daima yapldn ifade eden kelimelere mblaa-i f'il denilmektedir. Bunlar fiilde ifade edilen i ve hareketin ok veya sklkla, mblaa ile, devaml olarak yapldn ifade etmektedirler. Osmanl Trkesinde ska kullanlan vezinleri aada gsterilmitir: Fa''l : Bu vezinde ortadaki elif ( )harfi ekleme harftir.

seyhat seyyh ok gezen, gezgin halk yaratma hallk daima yaratan, Allah mekr hile mekkr ok hileci kizb yalan kezzb ok yalan syleyen rzk rzk rezzk devaml rzk veren, Allah mevc dalga mevvc ok dalgal

Bu vezindeki baz kelimeler mblaa manas tamayp meslek isimleri yaparlar. Trkeye yerlemi olan bu gibi kelimelerden bazlarnda ift (eddeli) nszler tekleir: hamml hamal, kassb kasap, bakkal, dellk tellk, keseci, bevvb kapc, attr aktar, sayyd avc, hallk berber, cerrh operatr doktor vs.

74

Fa'l : Bu vezinde ortadaki vav ( )harfi ekleme harftir.

cesret cesr ok cesaretli; sabr sabr ok sabrl; cehlet cehl ok chil; vildet doum veld dourgan, retken;

ind and ok inat

sm-i Mensb
Bu kategorideki kelimeler aitlik, mensupluk anlamlar veren sfatlardr. Bir eye ait, bir eye dair, bir ey ile ilgili vs. anlamlarndaki kelimeler bu kategoride olur. Bu kelimeler kys, yani bir kurala bal olarak retilir. Bunlarn yapl Trkedeki ekleme sistemine benzer: Kelimenin sonuna Arapada /iyyn/ eklinde okunan bir ye ( )getirilir. Yani ye harfi eddeli ve tenvinlidir. Osmanl Trkesinde ise edde ve tenvinin kaldrlmasyla bu ek // eklinde okunur: Ar. ilmiyyn T. ilm gibi. Kelimeye getirilen bu eke nispet eki denir. Bu ekle tretilen kelimeleri Trkede +l/+li, +a/+e, +sal/+sel gibi eklerle yaplan kelimeler karlar:

fikr fikir fikr dn dn sath sath, yzey sath yzeysel beer insanlk beer Trk Trk Trke Arab Arab Arapa stanbul stanbullu, Uk Uakl
Baz Arapa kelimeler, sonlarnda bulunan harflerin zelliklerine gre nisbet eki aldklarnda deiikliklere urarlar: Kelimenin sonunda zid (ekleme) harflerden veya /e/ varsa bunlar atlr ve nispet eki sondaki harfe eklenir:

idre idr ynetimle ilgili ticret ticr ticaretle ilgili snnet snn Mekke Mekk Mekkeli
75

Sonu h-i resmiyye ile biten kimi yer adlarna nispet eki -v olarak getirilir ve kelime sonundaki h-i resmiyye yazlmaz:

Edirne Edirnev Edirneli Ankara Ankarav Ankaral Burusa Burusev Bursal vs.
Sonu ift ye harfi ile biten harfli kelimelerde ye harflerinden biri der, ikincisi vav harfine dnr; bir nceki harfin harekesi de stn olur. Bunun ska kullanlan iki rnei unlardr.

neb (nebiyy) nebev "Peygamberle ilgili"

Ali (Aliyy) Alev "Hz. Ali'ye mensup, Hz. Ali taraftar"

A) Aadaki kelimelerden mblaa-i f'il kalbndan fa''l vezninde kelimeler yapnz ve bu kelimelerin anlamlarn reniniz.

medh

meddh

mevc .................................................... gufrn.................................................. setr cebr .................................................... .................................................... halk ....................................................

ceveln................................................. seyern.................................................. ay .................................................... meyl .................................................... sihr ....................................................

cerh ....................................................
B) Aadaki kelimelerden mblaa-i f'il kategorisinden fa'l vezninde kelimeler yapnz ve bu kelimelerin anlamlarn reniniz. gufrn gafr

hased kr ketm

gayret

.................................................... .................................................... ....................................................

....................................................

76

2. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz, bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

SM- MEKN
Bu kategorideki kelimeler, fiildeki i ve hareketin gerekletii, olduu yeri gsterirler. Drt vezinle tretilirler: Mef'al : Bu vezindeki bataki mim ( )harfi ekleme harftir.

kitbet yazma mekteb yaz yazma yeri; okul skn oturma mesken oturma yeri ibdet Allah'a kulluk etme ma'bed ibadet yeri
77

tabh yemek piirme matbah yemek piirme yeri rukd uyuma merkad uyuma yeri; mezar
Mef'il : Bu vezinde de bataki mim ( )harfi ekleme harftir.

cls oturma meclis oturma yeri nzl inme menzil inme yeri, konak vakf durma mevkf durma yeri, durak secde mescid secde etme yeri, mescit
Mef'alet : Bu vezinde bataki mim ( )harfi ve sondaki ( )ekleme harftir. Sondaki ( )harfi Osmanl Trkesinde ak te veya /e/ eklinde yazlr ve okunur:

tab' tabetme, basma matba'a basm yeri ders medrese ders verme yeri, okul zebh hayvan kesme mezbaha hayvan kesme yeri
Asl isimlerden (cmid isimlerden) bu vezinde ism-i mekn yapldnda Trkede genellikle +lk/+lik ekiyle yaplan kelimeler tretilmi olur:

ecer aa mecere aalk milh tuz memleha tuzla zibl p, sprnt mezbele plk vs.
Mef'ilet : Bu vezinde bataki mim ( )harfi ve sondaki ( )ekleme harftir. Bu vezinde daha az kelime tretilmitir: menzilet inecek yer; rtbe, mesre gezinti yeri vs.

SM- ZAMAN
Bu kategorideki kelimeler, fiilde ifade edilen hareketle ilgili olu zamann bildirirler. Mef'al ve mef'il olarak iki vezni vardr. Her iki vezinde de

bataki mimler ( )ekleme harftir:

bed' balama mebde' balang vildet doum mevlid doum zaman Hz. Muhammed'in
doum gn

78

SM- LET
Bu kategorideki vezinlerle, fiilden let, ara ve gere isimleri tretilir. vezni vardr: Mif'al : Bu vezinde bataki mim ( )ekleme harftir:

gafr rtme mifer ba rten balk, tolga sakb delme miskab burgu, matkap kat' kesme mikta' kalem ucu kesme ba
Mif'l : Bu vezinde bataki mim ( )ve ortadaki elif ( )harfi ekleme harftir:

karz kesme mikrz kesme leti, makas feth ama mifth anahtar darb vurma mdrb mzrap kys kyaslama mikys lek ayr mi'yr lme aleti, lek
Mif'ale : Bu vezinde bataki mim ( )ve sondaki te ( )ekleme harflerdir:

rb ime mirebe ime kab, marapa

kens sprme miknese sprge

sm-i mekn, ism-i zaman ve ism-i let kategorilerindeki vezinlerin ou ayndr. Bir kelimenin bu kategorilerden hangisine ait olduunu anlamak ve metindeki anlamna gre doru okumak iin szle bakmak lzmdr.

SM- TASGR
sm-i tasgr kategorisi isimlerde kltme kategorisidir. Bu kategoriyi Trkede +ck/+cik, +caz/+ciez ekleriyle tekil ederiz. Bunlar ayn zamanda sevgi, efkat, kmseme, hakaret gibi anlamlar da ierirler. sm-i tasgr kategorisini oluturan vezinlerden fu'ayl vezni Osmanl Trkesinde daha sk kullanlmtr. Fu'ayl vezninde ortadaki ye ( )harfi ekleme harftir:

abd kul ubeyd kulcuaz, klecik;

hasen gzel hseyn Hasanck vs.

79

'LL
Birinci nitede Arapada kelimelerin asl harflerin niteliklerine gre sahh ve mutell olarak ikiye ayrldklarn, harflerinin illet harfleri olarak isimlendirildiini grmtk. Asl harfleri iinde illet harfleri bulunan kklerde kelime tretimi srasnda baz deiiklik meydana gelebilir. llet harfleri nedeniyle meydana gelen bu deiikliklere gramerde ill ad verilir. Kelime tretimi srasnda meydana gelen bu deiiklikler ya illet harflerinin kelimeden karlmas (hazf) ya da illet harflerinin baka bir harfe dntrlmesi (kalb) eklinde meydana gelir. inde illet harfleri bulunmamasna ramen mehmz ve muz'af kelimelerin vezinlerinde de baz deiiklikler yaplabilir ve bunlar da ill olarak deerlendirilir. Bu deiikleri birka rnekle yle gsterebiliriz: Vcd kelimesinin asl harfleri iinde illet harflerinden vav vardr. Bu kelimeden if'l vezniyle tretilen cd kelimesinde illet harfi vav ye harfine dnmtr. Hayr kelimesinin asli harflerinin biri illet harflerinden yedir. Bu

Mehmz: Asli harflerinden biri hemzeli olan kelime. Muz'af: Asli harflerinden ikisi ayn cins nsz harften oluan kelime

kelimeden istif'l vezniyle tretilen istihre kelimesinde illet harfi drlmtr.

vezniyle tretilen mahabbet kelimesinde vezin deiiklie uramtr.


imdi Arapa kelime kategorilerinde grlen baz i'llleri yle srlayabiliriz:

Hubb ( sevgi) kelimesi muz'af bir kelimedir. Bu kelimeden mef'alet

Masdarlarda Yaplan 'lller


Sls Mcerred Masdarlarda Yaplan 'lller

fa'l, fi'l ve ful vezinleri muz'af kelimelerde fa'' , fi'' ve


fu'' ekline dnr: medd ,hiss ,hubb ...

genellikle yazlmaz: cez ,cil ,du' ...

,ve fu'' durumuna gelir ve Osmanlcada kelime sonundaki hemzeler


fi'le(t) vezni misl kelimelerde ilk harf atlarak 'ile(t) durumuna

fa'l ,fi'l ,ve fu'l vezinleri nks kelimelerde fa'' ,fi''

gelir: vasl ,vasf gibi misl kelimeler fi'let veznine girdiklerinde

vavlar atlarak sla ve sfat eklini alrlar.

Kys Masdarlarda Yaplan 'lller if'l bb ilk harfi hemzeli (mehmz) ve misl kklerde 'l durumuna gelir: emn mn ,vuzh zh ...

80

harfi eklenmesiyle ifle(t) durumuna gelir: devr idre ,meyl imle ,kym ikmet ... if'l vezni nkslarda illet harfinin hemzeye dnmesiyle if''

if'l vezni ecveflerde illet harfinin atlmas ve veznin sonuna bir zait te ()

durumuna gelir ve sondaki hemze Osmanlcada okunmaz ve genellikle yazlmaz: cereyn akma icr aktma ,ulvv yce olma i'l yceltme ... harfinin atlmas ve sonuna zaid bir te ( )eklenmesiyle tef'ile(t) veya son harfi vav ( )olan kklerde vavlarn ye harfine dnmesiyle tef'iye(t) tef'l bb nks ve son harfi hemzeli kklerde zaid olan ye ()

durumuna gelir: saf saf olu tasfiye temizleme; semevv ad koyma tesmiye adlandrma; hal' boluk, bo yer

tahliye boaltma... Baz slim kelimelerden de tef'ile(t) vezniyle kelimeler yaplmtr: zikr tezkire ,fark tefrika ... tefa''ul bb nks ve son harfi hemzeli olan mehmz kelimelerde illet harfinin ve hemzenin ye harfine dnmesiyle tefa'' durumuna gelir: cil'

parlatma tecell grnme, belirme; advet dmanlk


te'add saldrma, zulmetme... nedeniyle idgam yaplarak tef'' durumuna gelir: zdd tezdd ; tef'l bb muz'af kelimelerde son iki harfinin ayn olmas

mess deme yapma temss dokunma...

tef'l bb nks kelimelerde illet harfinin ye harfine dnmesiyle tef' tedv ...

durumuna gelir: ulvv ycelik te'l ykselme; dev


mf'ale(t) bb nks ve lefif kelimelerde illetli son harfin elife

dnmesiyle mf't ekline girer: cez kurtulu isteme...

mczt karlk

vermek, ceza vermek; nect kurtulu mnct Allahtan infi'l bb ecvef kelimelerde ortadaki illet harfinin ye harfine gitme; kavd nden ekme inkyd boyun eerek tabi olma... dnmesiyle infiyl durumuna gelir: sevk insiyk srlp

81

ve te harflerinin idgamyla itti'l ekline girer: vahdet birlik ittihd birleme; vefk uygun grme ittifk uyuma... ifti'l bb ecvef kelimelerde ortadaki illet harfinin ye harfine dnmesiyle iftiyl durumuna gelir: evk itiyk arzulama; det i'tiyd det edinme... ifti'l bb nks kelimelerde illet harfinin hemze harfine dnmesiyle ifti'' durumuna gelir ve Osmanlcada kelime sonundaki hemzeler okunmaz ve genellikle yazlmaz: nihyet intih sona erme; ulvv i'til yksee kmak, ykselmek... istif'l bb misllerde ve ilk harfi hemze olan mehmzlarda ilk harflerin ye harfine dnmesiyle ist'l durumuna gelir: izn istzn izin isteme; vuzh istzh izahat isteme... istif'l bb ecveflerde illet harfinin atlmas ve veznin sonuna zaid bir te harfinin getirilmesiyle istifle(t) durumuna gelir: kym istikmet ;r istire ... istif'l bb nks, lefif ve son harfi hemzeli kelimelerde son harflerin hemzeye dnmesiyle istif'' durumuna gelir ve Osmanlcada sondaki hemzeler sylenmez ve genellikle yazlmaz: afv isti'f ;du' istid' yalvararak dileme, dileke...

ifti'l bb misl kelimelerde illet harfinin te ( )harfine dnmesi

sm-i F'il Vezinlerinde Yaplan 'lller f'il vezni ilk harfi hemzeli kelimelerde 'il durumuna gelir: emr mir ;ekl yemek yemek kil yemek yiyen... f'il vezni ecvef kelimlerde illet harfinin hemzeye dnmesiyle fil durumuna gelir: devr dir ;meyl mil ... f'il vezni nks kelimelerde illet harfinin ye harfine dnmesiyle f' ekline girer: rz rz ;himye hm ... f'il vezni muz'af kelimelerde son iki harfinin ayn olmas sebebiyle f''

durumuna dnr: dellet dll yol gsteren; firr frr firar eden, kaan...
mf'il vezni misl ve ilk harfi hemzeli kelimelerde m'il mris miras brakan... durumuna gelir: cd mcid icat eden; rs miras brakma

82

zrr muzrr zarar veren; srr musrr srar eden...

mf'il vezni muz'aflarda son iki harfin idgamyla mfi'' eklini alr: mf'il vezni ecveflerde illet harfinin ye harfine dnmesiyle mfl

durumuna gelir: idre mdr ;ifde faydal olma mfd

faydal...
mf'il vezni nks, lefif ve son harfi hemzeli kelimelerde son harfin ye harfine dnmesiyle mf' biimine dner: ihy muhy dirilten; i't mu't veren... harfine dnmesiyle mfa'' durumuna gelir: terbiye mrebb eitmen; tecziye cezalandrma mcezz cezalandran... mfa''il vezni nks ve son harfi hemzeli kelimelerde son harfin ye

kelimelerde mtefa'' ekline girer: tecell mtecell tecelli eden, grnen; tesell mtesell teselli eden... mtef'il vezni muz'aflarda son iki harfin idgamyla mtef''

mtefa''il vezni nks, lefif ve son harfi hemzeli olan mehmz

ekline girer: tezdd mtezdd birbirine zt olan; temss mtemss temas eden...

mtef'il vezni nks ve lefif kelimelerde mtef' durumuna gelir: tedv mtedv ... mf'il vezni nks kelimelerde mf' durumuna gelir: msvt msv eit olan, denk... mnfa'il vezni muz'af kelimelerde ayn harflerin idgamyla mnfa'' kan...

durumuna gelir: infikk ayrlma, kma mnfekk ayrlan,

mnfa'il vezni ecvef kelimelerde illet harfinin elife dnmesiyle mnfl eklini alr: inkyd boyun eme mnkd boyun een... mnfa'il vezni nks ve lefif kelimelerde mnfa' eklinde gelir: inziv mnzev bir keye ekilen... mfte'il vezni muz'af kelimelerde son iki harfin idgamyla mfta''

ekline dnr: itikk kelime treme mtakk tremi, bir kelimenin trevi; irtidd dinden dnme mrtedd dinden
dnm...

83

mfte'il vezni ecvef kelimelerde illet harfinin elife dnmesiyle mftl

ekline dnr: ihtiyc muhtc ....


mfte'il vezni nks, lefif ve son harfi hemzeli mehmz kelimelerde mfte' ekline girer: itir satn alma mter ;iftir mfter iftira eden... mstef'il vezni muz'af kelimelerde son iki harfin idgamyla

mstefi'' ekline dnr: istikll mstakill ;istikrr mstakrr istikrarl... mstef'il vezni ecvef kelimelerde mstefl durumuna gelir: istikmet

mstakm doru, doruluk zre olan; istifde


mstefd yararlanan... mstef'il vezni nks, lefif ve son harfi hemzeli mehmz kelimelerde mstef' ekline dnr: isti'f msta'f istifa eden; istihz

alay etme mstehz alay eden...

sm-i Mef'l Vezinlerinde Yaplan 'lller mef'l vezni illet harfi vav harfi olan ecvef kelimelerde mefl , illet harfi ye harfi olan ecvef kelimelerde mefl durumuna gelir: havf korku mahf korkulu; korkun, bey' satma meb' satlm, satlan ey... mef'l vezni illet harfi vav olan nks kelimelerde mef'uvv (Osmanlcada mef' eklinde de okunabilir), illet harfi ye olan nks kelimelerde mef'iyy ( Osmanlcada mef' eklinde de okunabilir) durumuna gelir: da'vet med'vv med' davet edilmi; remy atma mermiyy merm atlan ey...

yardm etme mmedd yardm olunan... ulatrma msal ulatrlm....

mf'al vezni muz'af kelimelerde mfa'' ekline gelir: imdd

mf'al vezni misl kelimelerde m'al durumuna gelir: sl mf'al vezni ecvef kelimelerde mfl durumuna gelir: irde murd ... mf'al vezni nks ve lefif kelimelerde mf' durumuna gelir: i't verme mu't verilmi; m mm ima edilen...

84

mfa'' durumuna gelir: tesmiye isimlendirme msemm isimlendirilmi; takviye mukavv kuvvetlendirilmi ...

mfa''al vezni nks, lefif ve son harfi hemzeli mehmz kelimelerde

mtefa''al vezni nks kelimelerde mtefa'' durumuna gelir: teveff lme mteveff len, vefat eden... mfte'al vezninin muz'af ve ecvef kelimelerdeki i'lli ism-i f'ili ile ayndr. mfte'al vezni misl kelimelerde mtte'al ekline dnr: ittihm

sulandrma mttehem sulanan, ittifk mttefak


birleilmi...

mfte'al vezni nks ve lefif kelimelerde mfte' durumuna gelir: stf seme, ayklama mustaf seilmi, iddi' mdde' dava olunan, daval... mstef'al vezni muz'af kelimelerde mstefa'' ekline

dnr: istihkk mstehakk hak edilen...

mstef'al vezni ecvef kelimelerde mstefl ekline girer: isti're

eretileme mste'r ereti alnan, takma ad... mstesn istisn edilmi...


mstef'al vezni nks kelimelerde mstef' durumuna girer: istisn

Dier Baz Vezinlerinde Yaplan 'lller fa'l vezni nks ve sonu hemzeli mehmz kelimelerde fa'iyy ekline dnr ve vezin Osmanlcada genellikle fa' eklinde okunur: gn zenginlik gan zengin, ulvv ycelik 'al yce.... elezz en lezzetli; sahh esahh en doru... akv en gl...

ef'al vezni muz'af kelimelerde efa'' biimindedir: lezz

ef'al vezni nks ve lefif kelimelerde ef' ekline dnr: kav mefal vezni ecvef kelimelerde mefl biimine dnr: ziyret mef'alet vezni muz'af kelimelerde mefa''at ekline girer:

mezr ...

hubb sevme mahabbet ...

Bu ksmda verilen vezinlerin deiik kategorilerde kelimeler yapabildiklerini unutmaynz.

gn, vcd ve vel kelimelerinin kklerinden vezinleri ile birlikte


i'lle uram en az iki tane kelime tretiniz.

85

zet
Arapadaki Sfatlarn Hangi Kelime Kategorilerinden Olutuklarn Tanmak. Arapada Sfat Yapan Vezinleri Sralamak. Sfat- mebbehe kategorisindeki fa'l , mblaa-i f'il kategorisinde fa''l ,fa'l ef'al; ism-i tafdl kategorisinde ef'al ;

Arapa kelime gruplar iinde ism-i f'il, ism-i mef'l, sfat- mebbehe, ism-i tafdl, mblaa-i f'il ve ism-i mensb olarak isimlendirilen kelime eitlerinin sfat olarak deerlendirilir. Bunlardan ismi f'il ve ism-i mef'llerin yapl zerinde 2. ve 3. nitelerde durulmutu. Sfat- mebbehe, znedeki deimeyen bir durum ve nitelii bildiren kelimelere denir. Bunlar ism-i f'illere benzedikleri iin bu ad almlardr. Ancak ism-i f'illerden balca fark, ism-i f'illerin belirttii niteliin geici olmas; sfat- mebbehenin belirttii durum ve niteliin srekli, kalc olmasdr. Trkedeki -kan/ken (alkan, giriken); -kn/-kin (azgn, pikin, dkn) ekleri Arapadaki sfat- mebbehe kategorisine denk gelen kelimeler tretir. sm-i tafdl, kategorisindeki sfatlar, ifade ettikleri niteliin znede bakalarna gre daha ok veya en ok olduunu ifade ederler. Gnmz Trkesinde bu kategoriyi tekil eden bir ek yoktur. Bu kategoriyi Trkede sz dizimi yoluyla byk daha byk ~ en byk eklinde yapmaktayz. Masdarn ifade ettii iin ok yapldn, abartyla yapldn veya daima yapldn ifade eden kelimelere mblaa-i f'il denilmektedir. Bunlar fiilde ifade edilen i ve hareketin ok veya sklkla, mblaa ile, devaml olarak yapldn ifade etmektedirler. sm-i mensb kategorisindeki kelimeler aitlik, mensupluk anlamlar veren sfatlardr. Bir eye ait, bir eye dair, bir ey ile ilgili vs. anlamlarndaki kelimeler bu kategoride olur. Bu kelimeler kys, yani bir kurala bal olarak retilir. Bunlarn yapl Trkedeki ekleme sistemine benzer: Kelimenin sonuna Arapada /iyyn/ eklinde okunan bir ye ( )getirilir. Yani ye harfi eddeli ve tenvinlidir. Osmanl Trkesinde ise edde ve tenvinin kaldrlmasyla bu ek // eklinde okunur:

gibi vezinler kullanlr. sm-i mensb kategorisinde ise vezin kullanlmaz. Vezin yerine kelimelerin sonuna nisbet eki olan ye harfi getirilir: snnet snn gibi.

Arapada Zaman, Mekan, Alet ve Kltme smi Yapan Vezinleri Listelemek. Arapada ism-i mekan kategorisinde mef'al ,mef'il ,mef'alet ,mef'ilet ; mef'il ;ism-i let kategorisinde mif'al kategorisinde de fu'ayl kelimeler tretilir. vezni ile ism-i zaman kategorisinde mef'al ve

,mif'l ,Mif'ale ;ism-i tasgr

'll Konusunu Tanmlamak ve 'lle Urayan Vezinleri Tanmak. Asl harfleri iinde illet harfleri bulunan kklerde kelime tretimi srasnda baz deiiklik meydana gelebilir. llet harfleri nedeniyle meydana gelen bu deiikliklere gramerde ill ad verilir. Kelime tretimi srasnda meydana gelen bu deiiklikler ya illet harflerinin kelimeden karlmas (hazf) ya da illet harflerinin baka bir harfe dntrlmesi (kalb) eklinde meydana gelir. inde illet harfleri bulunmamasna ramen mehmz ve muz'af kelimelerin vezinlerinde de baz deiiklikler yaplr, bunlar da ill olarak deerlendirilir.

86

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerin hangisinde sadece sfat trnde kelimeler treten yaplar yer almamtr? a. ism-i fil, ism-i mefl, ism-i mensb b. ism-i tafdl, ism-i mekn, ism-i mensb c. sfat- mebbehe, ism-i mensb, ism-i tafdl d. ism-i fil, ism-i mefl, sfat- mebbehe e. ism-i tafdl, sfat- mebbehe, mblaa-i fil 2. Aadaki ifadelerden hangisi sfat- mebbeheler ile ism-i filler arasndaki temel fark aklamaktadr? a. sm-i f'il kalplar isim, sfat- mebbehe kalplar ise sfat trnde kelimeler tretirler. b. Sfat- mebbehe kalplar ism-i f'il kalplarna gre Osmanl Trkesi metinlerinde daha sk kullanlmtr. c. sm-i filler geici, sfat- mebbeheler ise kalc vasflar bildiren kelimeler tretirler. d. Sfat- mebbehe kalplar ism-i fil kalplarna gre daha oktur. e. Trkeye gemi Arapa sfatlarn tamam sfat- mebbehe kalbnda tretilmi kelimelerden oluur. 3. Aadakilerin hangisinde sfat- mebbehe ve ism-i mekn kelimeleri birlikte ve doru olarak verilmitir? a. cesr - maraba b. . hamml - mihrb c. cneyd - mahkeme d. hayrn - matbaa e. elzem - menzil 4. Aadaki sfatn hangisinde okunu ve anlam denkletirmesi yanltr? a. = latf = gzel, ho b. . = kesr = ok c. = sugayr = kk d. = rahm = rahmetli, acyan e. = azm = byk 5. Aadakilerin hangisinde sfat- mebbehe, ism-i tafdl ve mblaga-i fil sralamasna uyulmutur? a. = = b. = = c. = = d. = = e. = = 6. Aadakilerin hangisinde kelimelerin okunu ve anlam denkletirmesi yanltr? a. rahm = efdal = mekkr = merhametli, en faziletli, ok hilekr b. siyh = kerm = ekber = siyah, cmert, en byk c. ahmer = asgar = kezzb = kzl, en kk, ok yalanc d. ebkem = ender = mevvc = suskun, en az bulunan, ok dalgal e. ahmak = azam = rezzk = ahmak, en byk, ok rzk verici 7. Aadakilerden hangisi ism-i let grubundan bir kelime deildir? a. mifth b. minber c. mstar d. misvk e. mevlid 8. Aadakilerin hangisinde kelimenin vezni ve ait olduu grup yanl verilmitir? a. kebr = fal = sfat- mebbehe b. asgar = efal = ism-i tafdl c. meclis = mefil = ism-i zaman d. mzn = mifl = ism-i let e. ubeyd = fuayl = ism-i tasgr

87

9. Aadakilerin hangisinde ille uram bir kelime vardr? a. mesken - ender b. tullb - sayyd c. mtefekkir - vahdet d. ihtirm - hrmet e. izdivc - telf 10. Aadaki kelimelerin hangisinin nisbet eki yoktur? a. snn b. vl c. mill d. Alev e. ticr

88

Okuma almas - 1
Mu'allim Mecm'as: Bu unvn ile ve 15 Temmz trhiyle stanbulda bir mecm'a ner edildi. Mu'allim tedrst mecm'as gibi mu'allimlik mesleine 'id mecm'adr. Mukaddimesine nazaran, bu mecm'ann niyyeti mu'allimlerin usl-i terbiye ve tedrs hakkndaki fikirlerini tehre ve bunlar mtecnis klmaa bir vsta olmak ve bir taraftan da bu zeminlere 'id hdiseleri toplamaktr. Mu'allimin Terbiye ve Milliyyet adl ilk maklesi Ziy Gkalp Beyindir. Ziy Bey, bu maklesinde millletlerin cem'iyyetlerine gre derecesi nasl deitiini gsterdikten sonra, Osmnl Trklerinde mill harsn ictim' devrelerini ta'dd ve tavsf ediyor ve milletimizin beynel-milel terbiyeden mill terbiyeye atlamas iin mill harsn ilm-i ictim' uslleriyle kefini tavsiye ediyor. sm'l Hakk Bey, Asrmzn Terbiye Gyeleri adl maklesinde yirminci asrn terbiyesinin beynel-milel ve mterek olan gyelerinden bahsediyor. Bu gyeleri: stihsl, tammiyyet, ferdiyyet, hayt ve hakkat ta'mm-i ma'rif noktalarnda toplanarak mu'sr terbiyelerin mterek seciyelerini gsteriyor. Mecm'a daha bir iki makle ile ma'rif haytna d'ir fkralar ihtiv ediyor. Mu'allim Mecm'asnn belli bal kusru kabdr. md ederiz ki bu risle balangta va'd ettii niyyetlere sdk kalarak hey'et-i ta'lmiyyemiz iin bir mdvele-i efkr vstas olmak hidmetini unutmayacaktr. Teebbs takdr ve btn ma'rif adamlarn bu mecm'ay almak ve okumak hussuna tevk bir vazfedir.

gibi Trk milletinin de ilm, her nereden gelirse gelsin kendine ml ederek bir kisve-i milliyyeye brmesini te'mn etmek: el-hsl dindr bir Trk vicdn uyandrmak. te cem'iyyetimizin maksd- essiyyesinden biri ve en mhimmi. kincisi: zhna lzm grmediim bir ok avmil taht- te'srinde ihtiyct- milliyyemizi te'mn edemeyerek ez-her cihet sha-i terakkde ok geri kaldk, Avrupallar ise bil-'aks ihtiyct- milliyyelerini zamannda idrk ettiler, inklblarn yaptlar. Sha-i terakkiyytda o kadar ileri gittiler ki aramzda hi bir nisbet ve tevzn kalmad. Bu hepimizi pek derin dndrecek kadar elmdir. Ma'a-hz ne kadar ok ve uzun olursa olsun bu mesfeyi kat' etmek onlara yetimek lzm ve bu da mmkndr. Bu hussta ibtid nevks- milliyyeyi idrk ve onlar itmm iin ne gibi bir hatt- hareket ta'yn etmek lzm olduunu dnerek bir program izeceiz.

Okuma Paras
Gemi Gnlerden Cenb ehbeddn Bey Romanclk bizi Edebiyyt- Cedde bahsine gtrd. Cenbn memleketimizde hviyyet-i edebiyyesine en azm bir hrmetle merbt olduu ir, Tevfik Fikret Beydir. Hlid Ziyya, Romanlarn yazdrmak hussunda tevktta bulunan odur. Szm ciddiyetle telakk ediniz! Fikret olmasayd Edebiyyt- Cedde meydna gelmezdi demeyeyim, fakat her hlde daha revnaksz, daha nks bir ekilde tecelli ederdi. O mektebin rhu o dur! Her memlekette tazz edilebilecek kadar yksektir! dedi. Ben bahsin bu vadiye dklmesinden cesret aldm. Kendisinin edebiyyta nasl baladn ve ilk yazsn sordum. O da pek garbdir. Ben tbbiyede iken Nc edebiyt zafer gnlerini yayordu. O vakit muallim-i merhm Tercmn- Hakkat gazetesinin ser-muharrirliini, daha baka tabrle, edeb muharirliini idre ederdi. Arkadalarmdan bu gazeteye yaz gnderenler bulunuyordu. Bilirsiniz ki mekteblerde baz kitbeti dzgnce ocuklar vardr ve rfek arasnda ir, mn nazaryla grlrler, ben de o kafiledendim. Israra dayanamayarak bir ey de ben yazp gnderiverdim. imdi ismini bile hatrlayamadm. Ertesi gn Tercmnn edeb stnunda bizim yaz altnda Naci Efendinin bir satrlk medhiyyesiyle intir etmi. te balaym bu sretledir. Ren Eref

Okuma almas - 2
Resm-i Kd Nutuklar I M'essislerden Doktor Es'ad Paa tarafndan: Huzzr- kirm! Cem'iyyetimizin kd mersimine vki' olan icbetinizden dolay cem'iyyet nmna arz- teekkr ile maksad- te'ss hakknda mcmelen birka sz sylemek isterim. Gyemizin teferru'tn refk-i muhteremlerim arz ve zh edecekler; bendeniz yalnz heyet-i ummiyyesinden bahs edeceim. Cem'iyyetimizin mhim bir maksad ve gyesi vardr. imdiye kadar her naslsa bir ok esbb taht- te'srinde memleketimizde te'esss edemeyen mill bir terbiye, mill bir mefkre, mill bir gye te'ss etmek vcdu, dim ve ahlak salam, dindr, azmkr, mteebbis uzuvlar yetitirmek ve bu gyeyi teml ederek millette bir mill vahdet grmek dier milletlerde olduu

89

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Arapa Sfatlar ksmn yeniden okuyunuz. 2. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Sfat- Mebbehe ksmn yeniden okuyunuz. 3. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Sfat- Mebbehe ve sm-i Mekn ksmlarn yeniden okuyunuz. 4. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Sfat- Mebbehe ve sm-i Tasgr ksmlarn yeniden okuyunuz. 5. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Sfat- Mebbehe, sm-i Tafdl ve Mblaa-i Fil ksmlarn yeniden okuyunuz. 6. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Sfat- Mebbehe, sm-i Tafdl ve Mblaa-i Fil ksmlarn yeniden okuyunuz. 7. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn sm-i let ksmn yeniden okuyunuz. 8. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn sm-i Mekn ve sm-i Zamn ksmlarn yeniden okuyunuz. 9. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn ll blmn yeniden okuyunuz. 10. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn sm-i Mensb ksmn yeniden okuyunuz.

B) fehm kurb mecd nefs rcih sefl efhem akreb emced enfes ercah esfel

Sra Sizde 2 A) B) mevc gufrn cebr setr halk ceveln seyern ay meyl sihr cerh hased gayret kr ketm mevvc gaffr cebbr settr hallk cevvl seyyr ayy meyyl sehhr cerrh hasd gayr ekr ketm

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 A) hzn azamet belgat ceml edeb elem emret gurbet habset hamd seflet hazn azm belg ceml edb elm emr garb habs hamd sefl

Sra Sizde 3 gn gan (fa'l vezninde) mstagn (mstef'il vezninde). vcd cd (if'l vezninde) mcid (mf'il vezninde) vel istl (istif'l vezninde) mstevl (mstef'il vezninde)

Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 1-2. stanbul. Kesit Yaynlar.

90

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Farsa kelimelerin yapsn tanyabilecek, Farsa say isimleri ve sfatlarn sayabilecek, Farsa basit ve tremi kelimeleri ayrt edebilecek, Farsa n ek ve son eklerle yaplan sfatlar tanmlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar
Farsa yaln isim ve sfatlar Farsa kelime yaps Farsa isim kategorisi Farsa say isimleri Farsa isimden tremi isimler Farsa isimden tremi sfatlar n eklerle ve son eklerle yaplan sfatlar

erik Haritas FARSA KELMELERN YAPISI FARSADA YALIN SM VE SIFATLAR FARSADA SAYI SMLER VE SIFATLARI FARSADA KELME YAPIMI

92

Farsada Kelime Yapm: simler, Sfatlar


FARSA KELMELERN YAPISI
Farsa, esas olarak eklemeli bir dil saylabilir; bu zellii asndan Trkeye benzer. Farsada Trkeden farkl olarak yalnzca son ekler yoluyla deil, n ekler yoluyla da kelimeler tretilebilir. Bunun yannda iki veya daha fazla kelimenin bir araya gelmesiyle birleik kelimeler de yaplabilmektedir. Bylece Farsada isimler, sfatlar ve zarflar yaln, tremi ve birleik olarak ele alnabilirler. Kelime tretme ve birleik kelime yapma yollar renildiinde Farsann olduka sade bir morfolojik yaps olduu grlecektir.

FARSADA YALIN SM VE SIFATLAR


Farsadan alnm ok sayda isim ve sfat Trkede kullanlmtr. Bunlarn Arapada olduu gibi zel kalplar, yani vezinleri olmayp anlamlarn bilmemiz yeterli olur. dil "gnl, yrek", kh "da", seng "ta", germ "scak", serd "souk", behit "cennet" vs. Farsadan alnm birok yaln sfat da Trkede kullanlmtr: nk "iyi", bed "kt", sefd "beyaz", siyh "kara" bzrg "byk",

b "su", esb "at", em "gz", mh "ay", rz "gn",

hb "gzel", kth "ksa", teng "dar", zrek "zeki", vs.

Trkede olduu gibi bu kelimeler isim olarak kullanlabildikleri gibi isim olan birok kelime de sz diziminde sfat deeri tayabilir. Bu kelime ve sfatlarn tekilinde anlam belirleyen herhangi bir morfolojik zellik yoktur. Bunlar Farsada tarih dnemlerde gelimi, bir ksm komu dillerden alnm kelimelerdir. Bunlarn anlamlarnn szlklerden renilmesi gerekir.

FARSA SAYI SMLER VE SIFATLARI


Farsa Say simleri
Trke ve Arapa say isimlerinin yannda Farsa say isimleri de kimi metinlerde kullanlmtr. Farsa saylar aada gsterildii gibidir:

93

"be", e "alt", heft "yedi", het "sekiz", nh "dokuz", deh "on"; bst "yirmi", s "otuz", ihil "krk", pench "elli", ast veya est "altm", heftd "yetmi", hetd "seksen",

yek "bir", d "iki", se "", ehr veya r "drt", pen

yz", hezr "bin" vs.

neved "doksan", sad "yz"; d-sad "iki yz", nh-sad "dokuz

Farsa Sra Saylar


Osmanl Trkesinde Farsa sra saylar az kullanlmtr. Balca + m, +m ve + mn ekleriyle tekil edilir. Bazlar unlardr: yekm, nuhust "birinci, ilk", dvm ~ dym "ikinci", sivm ~ siym

"nc", ehrum veya ehrmn "drdnc", pencum "beinci", em "altnc", heftm veya heftmn "yedinci",

hetm "sekizinci", nhm "dokuzuncu", dehm "onuncu" vs.

FARSADA KELME YAPIMI


Farsada kelime yapmn, yeni kelime tretme yollarn tanmak, Osmanl Trkesi metinlerini daha kolay okuma ve anlamamzda yardmc olacaktr. Yukarda, Farsada kelime yapmnn Trkedeki gibi eklerle veya birleme yoluyla olduunu sylemitik. Aada isimden isim ve sfat yapma yollarn, ana hatlaryla reneceiz. Fiilden isim ve sfat yapma yollarn ise sonraki nitede greceiz.

simden Tremi simler


Farsada tremi isimler genellikle son eklerle tekil olunmaktadr. Bu ekilde kelime tekilinde kullanlan belli bal ekler ve bunlarn rnekleri aada gsterilmitir. Bu ekler sadece Farsa kelimelere deil, Arapa kelimelere de eklenebilmektedir: unlardr: ikmetgh "yaanlan yer", karrgh "karar yeri", vakti", bmgh "sabah vakti", sehergh "seher vakti" vs. +gh :Yer ve zaman isimleri yapmnda kullanlr. Baz rnekleri

hbgh "uyku yeri", gzergh "gei yeri, geit"; mgh "akam Bu ekin ince ekli (muhaffefi) olan +geh de ayn anlamda kelimeler tretir. Baz ek ve kelimelerin byle ikili ekillerinin kullanlyor olmas, aruz vezni uygulamasnda kolaylk salamaktadr. Bu sebeple iirde zaman zaman sehergeh... vezin gerei ince (muhaffef) ekiller kullanlr: dergeh, +istn :Yer ve zaman isimleri yapmnda kullanlr. iirde aruz

lsne bal olarak +sitn eklinde de kullanlabilir. Baz rnekleri unlardr: Trkistn "Trk lkesi", Frengistn "Frenk lkesi", 94

vs.

mevsimi", bahristn "bahar mevsimi", tbistn "yaz mevsimi"

glistn "gl bahesi", sengistn "tal yer"; zemistn "k

+zr :Yer isimleri yapmnda kullanlr. Baz rnekleri unlardr:

mergzr "ayrlk, mera" vs.

llezr "lle bahesi", glzr "gl bahesi", harbezr "harbelik", +kede :Yer isimleri yapmnda kullanlr. Baz rnekleri unlardr:

tekede "Mecusilerin ibadet yeri, ate yeri", meykede "meyhne", btkede "puthane" vs.
+sr :Yer isimleri yapmnda kullanlr. Baz rnekleri unlardr:

sengsr "talk", khsr "dalk", nemeksr "tuzla", emesr "sulak yer" vs.

Farsada +lh + ,en gibi yer isimleri yapan baz ekler daha vardr. Bunlar Osmanl Trkesinde ok az kullanlmtr:

senglh "talk",

glen "gl bahesi" vs.


+dn :let isimleri yapmnda kullanlr, daha ok nesnelerin konulduu kaplar ifade eder. Baz rnekleri unlardr: tedn "mangal", em'dan "mumluk, amdan", nemekdn "tuzluk", glbdn "glsuyu iesi", buhrdn "tts kab" vs. +bn + ~ vn : Meslek isimleri yapmnda kullanlr. Baz rnekleri unlardr: bbn "bac, bahvan", nigehbn "gzc, muhafz",

srbn "deveci", derbn "kapc", trbn "deveci" vs.

+kr + ,gr + ,ger : Bu ekler isimlere gelerek bir ii oka yapan veya meslek olarak yapan ifade ederler. Trkede bunlar ou zaman +c/+ci ekleriyle karlarz: hilekr "hile yapan", gnhkr "gnah ileyen", bestekr "beste yapan", hidmetkr "hizmeti";

hudvendgr "efendilik eden; Allah", sitemgr "zulm edici,


zlim", ddger "adaletle hareket eden", henger "demirci", zerger "altnc, kuyumcu" vs. +e : Kltme isimleri yapar. Trkedeki +ck/+cik, +caz/+ceiz

eklerine karlk gelir: be "kk ba, bahe", nye "kk ney", sere "kk saray" vs.

95

+ :Bu ek muhtelif anlamlarda isimler tekil eder. let edevat isimlerinden sonra gelerek o leti yapan ifade eder: pln "semerci", rmi "algc" sim ve sfat cinsinden kelimelerden olu isimleri tretir. Bu durumda masdariyet y's (y-y masdariyet) adn alr. Trkede +lk/+lik ile yaplan soyut isimlere karlk gelir:

merd "adamlk, insanlk", mder "analk", bdn

"abadanlk, bayndrlk", pern "perianlk", hb "gzellik", zit "irkinlik", rz "gnlk, rzk" vs. Bu ek sonu a/e okunan he () ile biten kelimelere getirildiinde araya bir [g] sesi girer ve kelime sonundaki he () yazlmaz: sde sdeg "rahatlk, dinlenmilik", dermnde dermndeg "cizlik",

heste hesteg "yavalk" vs.


+ Eki kimi zaman ayn ses deerine sahip olan Arapa mensubiyet ekiyle kartrlabilir. Mensubiyet ekinin kelimeye genel olarak aitlik, ait olma gibi anlamlar katt, Farsa asll bu ekin ise kelimeye -lk/lik ekinin anlamn katarak yeni kelimeler oluturduu hatrdan karlmamaldr. A) Aadaki kelimelerden +gh +( geh + ,)sr + ,dn + ,istn , +kede eklerini kullarak kelimeler tretiniz.

gzr secde teferrc ikr taht cilve ceveln karr cedel b te

gzrgh ............................................... ............................................... ............................................... ............................................... ............................................... ............................................... ............................................... ............................................... ........................................... ...............................................

96

kh h seng nemek rk mihnet mtem

............................................... ............................................... ............................................... ............................................... ............................................... ............................................... ...............................................

B) Aadaki kelimelerden +bn + ,ger + , eklerini kullanarak meslek

nigeh b tr gele zer

isimleri, yapclk bildiren kelimeler yapnz. nigehbn ............................................... ............................................... ............................................... ............................................... ............................................... ............................................... ...............................................

kze rmi pln

Farsa kelimelerde kullanlan ve kf- Fris denilen harfi [g], Osmanl Trkesi metinlerinde sk sk eklinde yazlmtr. Bu gibi durumlarda bu harfin yine [g] eklinde okunacan unutmaynz.

1. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz. Metinde geen anlamn bilmediiniz kelimeleri szlkten bulup reniniz.

97

simden Tremi Sfatlar


Farsada isim ve fiil tabanlarna trl ekler getirilerek sfat ileyiinde kelimeler yaplabilmektedir. nce isim tabanlarna getirilen ekleri reneceiz. n Eklerle Yaplan Sfatlar

b-: Kelimelere Trkedeki -sz/-siz ekinin anlamn katar: b-baht


bahtsz, b-re aresiz, b-bedel benzersiz, b-ciger yreksiz, korkak, b-hadd snrsz, b-r arsz, utanmaz, b-tb gsz, yorgun vs. n-: Bu da b- gibi -sz/-siz anlamnda sfatlar yapar: n-ho ho ad olmayan, mutsuz, kederli, n-tamm tamam olmayan, bitmemi,

olmayan, mert olmayan, alak, n-ehl ehil olmayan, n-d

eksik, n-yeste uygun olmayan vs.

nl", be-hred "akll", b-saf "safal, ho", b-vekr "vekarl",

be ~ b: Kelimelere +l/+li ve ile anlamlarn katar: be-nm "naml,

b-keml "olgunlukla" vs.

hem-: Ortaklk, aynlk bildiren kelimeler yapar. Trkede bunu daha

ok -da/-de ekiyle karlarz: hem-asr asrda, ada, hemcins trde, homojen, hem-fikr fikirde, ayn fikirde olan, hem-ehr hemehri, ayn yerli, hem-nefes arkada, hem-re ayn st emen, kz karde vs. ber- Kelimelere "zere, zeri" anlamlarn katan bu n ek sfat ve zarf ilevinde kelimeler tretir: ber-bd "yele verilmi, perian", ber-c "yerinde, uygun", ber-karr "karar zere, daim" vs. Baz n ekler (edatlar) daha ok zarf fonksiyonunda kelimeler tretir: ez-dil "gnlden", ez-kaz "kaza olarak, yanllkla", ez-nev "yeniden", ez-ser-i nev "yeni batan", ez-kadm "eskiden" vs.

ez- : Kelimelere Trkedeki -dan/-den ayrlma ekinin anlamn katar:

der-: Kelimelere Trkede "iinde, -da/-de" anlamlarn katar: der der- "kucakta, kucaklama" vs.
miyn "ortada", der-niyam "knda, klfta", " elde, yakalama",

ticret "ticaret iin", bery- tahsl "renim iin" vs.

bery "iin": bery- ziyret "ziyaret iin", bery- t- "kadar": Bu edat ou zaman be- edatyla birlikte t-be "kadar, dek"

eklinde kullanlr: t-be-sabh "sabaha kadar", t-be-kymet "kyamete kadar" vs. 98

n ek gibi birok kelimenin tekilinde yer alabilmektedir: pr-saf safal,

pr- "dolu, +l/li": Farsada daha ok zarf gibi kullanlan bu kelime bir

huzurlu, pr-mell zntl, kederli, pr-cevr eziyetli, byleyici, pr-heyecn heyecan dolu, heyecanl vs. Son Eklerle Yaplan Sfatlar Bu eklerin ska kullanlanlar aada gsterilmitir:

pr-kn kinli, pr-dil "yrekli, cesur", pr-fsn fsunlu,

+mend +( l/+li): derdmend "dertli", hnermend "hnerli",

dnimend "bilgili"vs.
+nk +( l/+li): derdnk "dertli", nemnk "nemli", ermnk "utanga", gamnk "gaml" vs. +vr + ~ ver +( l/+li; gibi): mdvr "umutlu", hnerver "hnerli", blblvr "blbl gibi", bendevr "kle gibi, kul gibi" vs. Bu ek ayn zamanda "yakr, lyk" anlamlarn da retir: h-vr "ha lyk". +gn +( l/+li): gam-gn "gaml", hmgn "hml, fkeli",

ermgn "utanga" vs.


+l/+li anlamn ifade eder: smn "simden, gmten yaplm", zerrn "zerden, altndan", henn "demirden", sengn "tal", rengn "renkli", ermn "utanga" vs. +gn :eitli isimlerden renk adlar tretir: b-gn "su rengi, +n : Bu eitli madde isimlerinden sonra gelerek ondan yaplm olmay,

mavi", gl-gn "gl rengi, pembe", nl-gn "ivit rengi", lle-gn "lale rengi, krmz" vs.

+fm : eitli isimlerden renk adlar tretir: kebd-fm "gk rengi, mavi", gl-fm "gl rengi, pembe", lle-fm "lle rengi, krmz" vs. + + :l/+li ekinin ileyiinde nispet anlam tretir: irz "irazl",

ran "ranl" vs.


Bu ek ayn zamanda renk isimleri de tretmektedir: gl "gl rengi, pembe", snbl "smbl renginde", ykt "yakut renginde, krmz", hk "toprak yeili" vs. 99

anlamnda sfatlar tretirler: per-vr "peri gibi", behit-s

+s + ,ve + ,sr + ,mnend vs. son ekleri de "gibi"

"cennet gibi", mihr-s "gne gibi", mh-ve "ay gibi",

dery-ve "deniz gibi", per-sr "peri gibi", grg-sr "kurt gibi", +ne eki, lyklk, yakrlk bildiren sfatlar tretir: dostne "dosta yakr, dosta", tflne "ocuka", fakrne "fakirce", hne "aha yarar biimde" vs. -ter ve -tern :Sfatlarn karlatrma ve stnlk derecelerini ifade

kh-mnend "da gibi" vs.

eder. Bugnk Trkede bu kategori sfatn nne daha ve en kelimelerini getirerek yaplr: daha iyi, en iyi. Karlatrma ve stnln birinci derecesi ter "daha", ikinci derecesi -tern "en" ekleriyle yaplr: bihter "daha iyi" ucuz", mkilter "daha zor" mkiltern "en zor" vs.

bihtern "en iyi", erznter "daha ucuz" erzntern "en

A) Aadaki kelimelerden b- ve n- ekleriyle olumsuz sfatlar tretiniz.

merd muvfk puhte mtenh gnh smn edeb bahne

............................................. ............................................... ................................................... ................................................... ............................................ ............................................ ............................................ ............................................

B) Aadaki kelimelerden +mend, +nk, +ver, +gn eklerini kullanarak sfatlar tretiniz. behre derd hcet rz hatar hm zehr ............................................ ............................................ ............................................ ............................................ ............................................ ............................................ ............................................

100

fazlet gam nm dni nem endh erm

............................................ ............................................ ............................................ ............................................ ............................................ ............................................ ............................................

Altrmalar yaparken trettiiniz kelimelerin kullanlan rnekler olmasna .dikkat edeniz

2. Okuma almas

Aadaki metni gnmz alfabesi ile yaznz ve bilmediiniz kelimelerin .anlamlarn szlkten reniniz

101

zet
Farsa Kelimelerin Yapsn Tanmak. Farsa, esas olarak eklemeli bir dil saylabilir; bu zellii asndan Trkeye benzer. Farsada Trkeden farkl olarak yalnzca son ekler yoluyla deil, n ekler yoluyla da kelimeler tretilebilir. Bunun yannda iki veya daha fazla kelimenin bir araya gelmesiyle birleik kelimeler de yaplabilmektedir. Bylece Farsada isimler, sfatlar ve zarflar yaln, tremi ve birleik olarak ele alnabilirler. Kelime tretme ve birleik kelime yapma yollar renildiinde Farsann olduka sade bir morfolojik yaps olduu grlecektir. Farsa Say simleri ve Sfatlarn Saymak. Trke ve Arapa say isimlerinin yannda Farsa say isimleri de kimi metinlerde kullanlmtr. Farsa saylar yledir: yek "bir", d "iki", se "", ehr veya r "drt", pen "be", e "alt", heft "yedi", het "sekiz", nh "dokuz", deh "on"; bst "yirmi", s "otuz", ihil "krk", pench "elli", ast veya est "altm", heftd "yetmi", hetd "seksen", neved "doksan", sad "yz"; d-sad "iki yz", nh-sad "dokuz yz", hezr "bin" vs. Osmanl Trkesinde Farsa sra saylar az da olsa kullanlmtr. Farsada sra say yapma ekleri +m, +m ve +mn ekleridir. Baz sra saylar unlardr: yekm, nuhust "birinci, ilk", dvm ~ dym "ikinci", sivm ~ siym "nc", ehrum veya ehrmn "drdnc", pencum "beinci", em "altnc", heftm veya heftmn "yedinci", hetm "sekizinci", nhm "dokuzuncu", dehm "onuncu" vs. Farsa Basit ve Tremi Kelimeleri Ayrt Etmek. Farsada kelimeler basit, tremi ve birleik bir yapda bulunur. Osmanl Trkesinde Farsadan alnm birok kelime vardr. Farsadan alnm basit kelimelerden bazlar unlardr: b "su", esb "at", em "gz", mh "ay", rz "gn", dil "gnl, yrek", kh "da", seng "ta", germ "scak", serd "souk", behit "cennet" vs. Farsadan alnm birok yaln sfat da Trkede kullanlmtr: nk "iyi", bed "kt", sefd "beyaz", siyh "kara" bzrg "byk", hb "gzel", kth "ksa", teng "dar", zrek "zeki", vs. Trkede olduu gibi bu kelimeler isim olarak kulanlabildikleri gibi isim olan birok kelime de sz diziminde sfat deeri tayabilir. Tremi kelimeler ise n ve son eklerle oluturulmaktadr. Bu ekler sadece Farsa kelimelere deil, Arapa kelimelere de eklenebilmektedir: Bu ekler arasnda yer ve zaman bildiren +gh, +istn; sadece yer bildiren +zr, +kede, +sr; let ismi yapan +dn; meslek ismi yapan +bn, +vn; bir ii ok yapan veya meslek bildiren kelimeler tren +kr, +gr, +ger; kltme isimleri yapan +e; let ismi veya olu isimleri yapan + eklerini sayabiliriz. Farsa n Ek ve Son Eklerle Yaplan Sfatlar Tanmak. Farsada basit sfatlarn yan sra b-, n-, be-, b- hem-, ber-, pr- gibi n ekler ve +mend, +nk, + vr, +ver, +gn, +n, +gn, +fm, +, +s, +ve, +sr, +mnend, +ne, +ter, +tern gibi son eklerle de tremi sfatlar yaplabilir: b-re, n-merd, behred, b-nm, hem-derd, ber-bd, pr-cef, derdmend, nemnk, hvri, nmver, endhgn, smn, glgn, llefm, snbl, behits, mehve, persr, blbl-mnend, drdne, kemter, kemtern...

102

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Farsa kelimelerin zelliklerinden biri deildir? a. Basit yapda olmas b. Kelimelerin zel vezinlerle tretilmesi c. Kelime tretilmesinde n eklerin kullanlmas d. Kelimelerin son eklerle tretilmesi e. Birleik yapda kelimelerin olmas 2. Aadaki basit yapl kelimelerden hangisinin anlam yanl verilmitir? a. esb "at" b. mh "ay" c. germ "scak" d. serd "souk" e. sefd "siyah" 3. Aadakilerden hangisi Farsa 10 saysnn karldr? a. nh b. deh c. bst d. heft e. ast 4. Aadakilerden hangisi Farsa sra says ifade eder? a. heftd b. neved c. nuhust d. hezr e. d-sad 5. Aadakilerin hangisinde ekin grevi yanltr? a. +gh, yer bildiren kelimeler tretir. b. +geh, zaman bildiren kelimeler tretir. c. +kede, yer bildiren kelimeler tretir. d. +dn, yer bildiren kelimeler tretir. e. +lh, yer bildiren kelimeler tretir. 6. Aadaki kelimelerin hangisinde ek farkl grevde kullanlmtr? a. b. c. d. e. 7. Aadaki kelimelerden hangisi let ismidir? a. b. c. d. e. 8. Aadakilerden hangisi renk bildiren bir kelime deildir? a. b. c. d. e. 9. Aadaki eklerden hangisi gibi anlamnda sfat tretmez? a. +s b. +ne c. +ve d. +mnend e. +sr 10.Aadaki sfatlardan hangisi karlatrma ve stnlk dereceleri ifade etmez? a. bihter b. erzntern c. mkilter d. fakrne e. bedter

103

Okuma Paras
Aadaki paray okuyunuz, bilmediiniz kelimelerin anlamlarn szlkten reniniz. Kms- Trk nsznden fde-i Merm Lugat kitb bir lisnn hiznesi hkmndedir. Lisn kelimelerden mrekkebdir ki bu kelimeler dahi her lisnn kendisine mahss bir takm kavide tevfken tasrf ve terkb edilerek insnn ifde-i merm etmesine yararlar. mdi lisnn sermyesi kelimelerle kavid-i sarfiyye ve nahviyyesinden ibretdir. Dnyda hibir adam tasavvur olunmaz ki lisnnn kffe-i lugtini bilsin vey cmlesini hfznda tutabilsin ve pek az adamlar vardr ki lisnlarn tammyla kideye tevfken syleyebilsinler. Bu hl ise her lisnn cmi olduu kelimttan mrr- zaman ile bir takmn bdiye-i nisynda brakp gib etmesini ve kavid-i mahssasna mugyir srette sylenerek feshatten mahrm kalmasn vel-hsl geni ve fash iken dar ve galat bir lisn olmasn mntec olur. Lisnlar bu inhitttan vikye edecek olan ancak edebiyyttr. Edebiyytn yan debnn bu bbda edecekleri hidmetin ilk hatvesi ise lisnn mkemmeliyyetini tekl eden kelimelerini ve feshatini mceb olan kavidini hsn-i muhfaza etmekten ibrettir. Bu iki kkn birincisi lisnn kffe-i lugtini hv mkemmel bir kms ve ikincisi kavid-i sarfiyye ve nahviyyesini cmi muntazam bir sarf ve nahiv kitb vcda getirmekle hsl ve mmkin olabilir. Bunun iindir ki tahrr ve edeb hline geirilmesi merm olunan her bir lisnn en evvel kelimeleri cem ile bir lugat ve kavidi zabt ile bir sarf ve nahiv kitblar tedvn edilmek eskiden beri bir knn- umm hkmne geip hatt bu gn kre-i arzn en mehcr taraflarnda skin en vah akvmn bile syledikleri lisnlar renmek isteyen Avrupallar o lisnlarn lugat ve sarf ve nahiv kitblarn zabt ve tahrr etmekten ie giriirler. emeddin Sm, Kms- Trk, stanbul, 1317.

Benim feyz-i haytm hsl- rh- revnmsn Eer ser-mye-i mrmde krm varsa sendendir
Veren bu sret-i mevhma revnak reng-i hsnndr

Glistn- haylim nev-bahrm varsa sendendir Felekden zerre mikdr olmadm devrinde rencde Ger ey mihr-i mnr h u zrm varsa sendendir Senin pervne-i hicrnnm sen em-i vuslatsn Be-her eb hhi-i bs u kenrm varsa sendendir ehd-i akn oldum llezr- ddr snem er- trbetim em-i mezrm varsa sendendir Gren ser-getelikde gird-bd- det zann eyler Fen-ender-fenym her ne varm varsa sendendir Niin vre kldn gevher-i galtnn olmuken Gnl ynesinde bir gubrm varsa sendendir afak-tb eyledin peymnemi hn-b ile sk Sabh- sohbet-i meyde humrm varsa sendendir Sanadr iltics Glibin y Hazret-i Monl Bamda bir klh- iftihrm varsa sendendir

Okuma almas - 2
evkiz ki dem-i blbl-i eydda nihnz Hnuz ki dil-i gonce-i hamrda nihnz Biz cism-i nizr zre dkp dne-i eki n rite-i cn gevher-i manda nihnz Olsak nola b-nm u nin hre-i lem Biz dil gibi bir turfe muammda nihnz Mahrem yine her hlimize bd- sabdr Dim iken-i zlf-i dil-rda nihnz Hem gl gibi rengn-i manyile zhir Hem nee gibi hlet-i sahbda nihnz Geh hme gibi ekve-trz- gam- akz Geh nle gibi hme-i ekvda nihnz Etdik o kadar ref-i taayyn ki Net yne-i pr-tb- mcellda nihnz

Okuma almas - 1
Efendimsin cihnda itibrm varsa sendendir Miyn- knda itihrm varsa sendendir

104

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Kelimelerin Yaps ksmn yeniden okuyunuz. 2. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsada Yaln simler ve Sfatlar blmn yeniden okuyunuz. 3. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Say simleri ksmn yeniden okuyunuz. 4. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Say simleri ksmn yeniden okuyunuz. 5. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn simden Tremi simler ksmn yeniden okuyunuz. 6. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn simden Tremi simler ksmn yeniden okuyunuz. 7. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn simden Tremi simler ksmn yeniden okuyunuz. 8. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Son Eklerle Yaplan Sfatlar ksmn yeniden okuyunuz. 9. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Son Eklerle Yaplan Sfatlar ksmn yeniden okuyunuz. 10. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Son Eklerle Yaplan Sfatlar ksmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 2 A) n-merd; n-muvfk; n-puhte; n-mtenh; b-gnh; b-smn; b-edeb; b-bahne. B) behrever; rznk; derdnk; hcetmend; rzmend, hatarnk; derdmend,

hmgn; zehrnk; fazletmend; dnimend; nemnk; endhgn; ermgn. gamgn; nmver; dniver,

Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 1-2. stanbul. Kesit Yaynlar.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 A) secdegh; teferrcgh; cevelngeh;

ikristn; tahtgh; cilvegeh; karrgh;

cedelgh; bdn; tekede, tedn; khsr, khistn; nemekistn, nemekdn;

hsr; sengistn, sengsr;

mtemgh.

rkdn; mihnetkede; mtemkede,

B) bbn; trbn; gelebn; zerger; kzeger; rmiger, rmi; pln.

105


Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Farsa fiilleri tanyabilecek, Fiillerden elde edilen tabanlar tanmlayabilecek, Fiillerden kelime treten ekleri sralayabilecek, Farsa birleik kelimelerin yaplarn tanyabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Farsa fiil Fiilden tremi kelimeler Fiilden kelime treten ekler Farsa birleik kelimeler Birleik kelimelerin oluma ekilleri

erik Haritas
FARSADA FL FARSA FLDEN TREM KELMELER FARSA BRLEK KELMELER

106

Farsada Fiil, Farsa Fiilden Tremi Kelimeler, Farsada Birleik Kelimeler


FARSADA FL
Farsada fiil tabanlarna birtakm ekler getirilerek yaplan isim ve sfatlar da Osmanl Trkesinde ska kullanlmaktadr. Bu gibi kelimelerin anlamlarn ve sz dizimi iindeki fonksiyonlarn bilebilmek iin yaplarn renmemiz gerekmektedir. Aada Farsann fiilden isim ve sfat yapma yollarn ana hatlaryla reneceiz. Fiilleri kip, zaman ve ahs sz konusu olmakszn adlandrmak iin masdar ekli ekilleri kullanlr. Trkede yaz-mak, gel-mek ekilleri masdardr. Bu fiillerin ekime ve kelime tretmeye esas olan taban yaz- (yaz-d, yaz-g, yazar vs), gel- (gel-di, gel-ecek, gel-mi, gel-en vs.)dir. Trkede -mak/-mek eklerinin grd ii Farsada -den - ,ten ekleri grr ve fiiller buna gre den'li masdarlar - ten'li masdarlar olarak iki grup hlinde incelenir.

hn-den "okumak", gf-ten "sylemek" vs.


Bu eklerle tekil olunmu masdarlara asl masdarlar denilir. Asl masdarlar, Osmanl Trkesi sz diziminde kullanlmamlardr. Farsada sonlarnda -den ve -ten bulunduu hlde masdar olmayan kelimeler vardr: gerden "boyun", gevden "ahmak, sersem", hten "kendi", bisten "hmile" gibi. Trkede masdar ekinin karlmasyla oluan fiilin en yaln ekli emir 2. teklik ahs ifade ettii gibi (yaz-mak yaz; gel-mek gel), Farsada da masdar eklerinin karlmas ile oluan tabanlar emir 2. teklik ahs, fiillerin sonundaki nn harfinin atlmasyla oluan tabanlar grlen gemi zaman 3. teklik ahs ifade ederler. Bu tabanlar emir gvdesi ve gemi zaman gvdesi diye adlandrlr. Bu gvdelere birtakm ekler getirilerek isim, sfat ve zarf fonksiyonunda kelimeler yaplr. Aada fiillerin emir ve gemi zaman gvdelerinin nasl bulunduu konusunda bilgiler vereceiz:

Farsa Fiillerde Emir Gvdesi


Asl masdarlardan -den ve -ten ekleri atlnca ortaya kan ekil hl gvdesi veya geni zaman gvdesi olarak da adlandrlr. Bunlarn bir ksmnda fiil gvdesinin son nsz birtakm ses deimelerine urar. Ortaya kan bu gvdeler Farsa fiil ekiminde emir ikinci teklik ahsa tekabl eder:

107

hnden "okumak" hn "oku" derden "yrtmak" der "yrt"


Bir masdarn emir gvdesi, herhangi bir ek almadan, sfat-fiil anlam da tar; yani Trkede -an/-en, -ar/-er ekleriyle yaptmz ekillere (yazan, yazar) karlk gelirler. Emir gvdesiyle tekil olunan bu ekiller tek balarna kullanlmayp birleik sfat yapmnda kullanlrlar ve bunlarla yaplan birleik sfatlar Osmanl Trkesinde ok sk kullanlmtr:

hnden "okumak" hn "okuyan": gazel-hn, kssa-hn, mevld-hn vs. derden "yrtmak" der "yrtan": saf-der, perde-der
vs.

pesendden "beenmek" pesend "beenen":


mkil-pesend, hod-pesend vs.

ikften "yarmak" ikf "yaran": dil-ikf, m-ikf, saf-ikf vs. bsden "pmek" " pen": dmen-bs,
dest-bs vs. Asl masdardan -den ve -ten eklerinin karlarak sfat-fiil anlam tayan emir (hl) gvdelerinin tekili esas olarak bu ekildedir. Ancak birok fiilde bu ekler karlnca oluan tabanda birtakm ses deimeleri meydana gelir. Aada bu deimeleri ana hatlaryla reneceiz: a) -den'li masdarlardaki deimeler: // ile biten fiillerde bu ses bazen der bazen /y/ veya // olur:

nihden "koymak" nih "koyan": kadem-nih, gden "amak" g ~ gy "aan": dilg, kiver-g, dehen-g // ile biten fiillerde bu sesler /ay/ veya // olur:

fermden "emretmek" ferm "buyuran, emreden": fermn-ferm, hkm-ferm


ferah-efz, ni'met-efz

efzden "oaltmak" efz "artran, oaltan": nmden "gstermek" nm "gsteren": ibret-nm, reh-nm, cihn-nm

108

bahden "balamak" bah "balayan":


saf-bh, nr-bah /r/ ile biten fiillerde bu ses deimez:

perverden "beslemek" perver "besleyen":


hamiyyet-perver, marif-perver, msfirperver

verden "getirmek" ver "getiren": ceng-ver, cn-ver, peym-ver gzrden "geirmek; ed etmek" gzr "eda eden": maslahat-gzr, dem-gzr
/r/ ile biten kimi fiillerde ise /r/ /r/ olur:

zrden "incitmek" zr "inciten": dil-zr horden "yemek" hr (bazen hr) "yiyen": gamhr, mrs-hor // ile biten fiillerde bu ses der:

derden "yrtmak" der "yrtan": saf-der,


perde-der vs.

pesendden "beenmek" pesend "beenen":


mkil-pesend, hod-pesend

bsden "pmek" bs "pen": dmen-bs, dest-bs


Bu deimelerin dnda farkl zellikler gsteren baz fiiller de vardr. Mesel:

ferden "yaratmak" ferin "yaratan": cihnfern

den "toplamak" n "toplayan": gl-n,


hurde-n, he-n

halvet-gzn, vahdet-gzn
bn

gzden "semek" gzn "seen" : ge-gzn, dden "grmek" bn "gren": dr-bn, hurde-

109

b) -ten'li masdarlardaki deimeler: -ten eki karldktan sonra fiil taban /h/ ile bitiyorsa bu ses /z/ 'ye dnr:

vhten "asmak" viz "aslan, asl": dil-vz endhten "atmak" endz "atan": silhendz, tr-endz

shten "yakmak" sz "yakan": dil-sz, cn-sz, cihn-sz rhten "dkmek"


hn-rz, gher-rz /s/ ile biten fiillerde bu ses ya der veya /h/ , /y/ / ,n/ / ,nd/ , ya da /y/ harflerinden birine dnr: rz "dken": ek-rz,

dnisten "bilmek" dn "bilen": shan-dn, nkte-dn hsten "istemek" hayr-hh meclis-r, dil-r, cihn-r belgat-pr, nazar-pr rsten "sslemek" ry veya r "ssleyen": prsten "sslemek" pry veya pr "ssleyen": ikesten "krmak" iken: peymn-iken besten "balamak" bend "balayan": dil-bend, p-bend csten "aramak" cy "arayan": dil-cy rsten "bitmek, yetimek" ry "biten, yetien":
hod-ry. // ile biten birok fiilde bu ses /r/ ' ye, /s/ ' e veya /rd/ ' e dnr: hh "isteyen": bed-hh,

dten "tutmak, malik olmak" dr "tutan, malik olan": defter-dr, hisse-dr, hkm-dr

110

"geen, brakan, eda eden": dem-gzr, reh-gzr

gzten "gemek, brakmak, eda etmek" gzr nviten "yazmak" nvs: vaka-nvs neveten "katetmek, amak, dolamak" neverd:

sahra-neverd
/f/ ile biten fiillerde bu ses /b/ ' ye dnr:

if-yb

yften "bulmak" yb "bulan": eref-yb, firften "aldatmak" firb "aldatan": dil-firb,

nazar-firib, ebleh-firib
Baz fiillerde sondaki /f/ sesi korunurken ( ikften "yarmak" ikf "yaran"), baz fiillerde dzensiz deimeler olmaktadr:

reften " yrmek" rev "yryen": p-rev,


heste-rev, tz-rev, kalem-rev

gften "sylemek" gy "syleyen": mu'cizegy (Osmanl Trkeside kullanlan baz Farsa fiiler ve gvdeleri iin Tablo 1i inceleyiniz.) emir Emir gvdeleri, baka birtakm isim ekillerinin, sfat-fiil ve zarf-fiillerin tretilmesine taban tekil eder. Bu ekleri daha sonra greceiz. Farsa fiillerde yukarda kurallara uymayan baz emir gvdeleriyle karlamak mmkndr. Bu fiiller ve emir gvdelerinden bazlar unlardr: dden "vermek" dih; sitden "almak, feth etmek" sitn; kerden "yapmak" kn; brden "gtrmek" ber; mrden

"lmek" mr; bden "olmak, var olmak" b; den veya "vurmak, almak, dmek, uramak" zen; frhten "satmak"

oden "olmak" ev; meden "gelmek" y; zeden

fr; inhten "tanmak" ins; puhten "piirmek" pez; sahten "tartmak" senc; gshten veya
gsisten "zmek" gsil; nihten "aa dikmek" nin; nin; nigersten "bakmak" niger; kten "ldrmek"

hsten "ayaa kalkmak" hz; niesten "oturmak"

k; efrten "ykseltmek" efrz; reften "gitmek" rev;

gften "sylemek" gy veya g; giriften "yakalamak,


111

tutmak, ele geirmek" gr; pezreften "kabul etmek" pezr;

huften "uyumak" huft, husb veya hb... Farsa Fiillerde Gemi Zaman Gvdesi

Farsa fiillerde gemi zaman gvdesi fiillerin sonunda bulunan /n/ sesinin ( harfi) atlmasyla elde edilir. Fiilin gemi zaman gvdesi grlen gemi zaman teklik 3. ahsn ifade eder. Bu gvde ayn zamanda hafifletilmi masdar denilen fiil ismini de tekil etmektedir :

meden "gelmek" reften "gitmek" harden "satn almak" frhten "satmak" ikesten "krmak"

med "gelme, geli"

reft "gitme, gidi" hard "satn alma" frht "sat" ikest krma

Aadaki fiillerin emir gvdelerini bulunuz.

rmden "dinlenmek" mhten "retmek" vhten "asmak" efnden "samak" perestden "tapmak" prsten "sslemek" hsten "istemek" hnden "okumak" dten "tutmak" dnisten "bilmek" rbden "kapmak"

. . . . . . . . . . .

112

rhten "dkmek" sitden "almak" shten "yapmak" ikften "yarmak" inhten "tanmak" frhten "satmak" firften "aldatmak" gdhten "eritmek" gzeten "gemek" giriften "tutmak" nviten "yazmak" nevhten "okamak" yften "bulmak"

. . . . . . . . . . . . .

1. Okuma almas
1. Aadaki rubaileri okuyup yeni harflere aktarnz.

2. Farsa asll kelimeleri szlk yardmyla bulunuz, yaplarn inceleyiniz.

113

FARSA FLDEN TREM KELMELER


Fiilden Tremi simler
Fiillerin daha nce teekkllerini rendiimiz emir ve gemi zaman gvdesine birtakm ekler getirilerek eitli isimler tretilir. Tretilen bu isimlere hsl- masdar, ism-i masdar ve masdar- nev gibi isimler verilir. Fiilden isim treten ekler unlardr: -e : Fiilin emir gvdesine getirilir: hande "glme, gl" (< handden), nle "inleme" (< nlden), bse "pme, p" (< bsden) vs. -e eki fiilin emir gvdesine getirilerek alet ismi bildiren kelimeler tretebilir:

vhten "asmak" vze; rendden "yontmak, trplemek" rende; nden "taramak" ne tarak...

-i : Fiilin emir gvdesine getirilir: nli "inleyi" (< nlden), nmyi "gsteri, gsteri" (< nmden), dni "bili, bilgi" (< dnisten),

hhi "isteyi, istek" (< hsten) vs.


reften), gftr "syleyi, sz" (< gften) vs. -r : Fiilin gemi zaman gvdesine getirilir: reftr "gitme, gidi" (<

Farsa Fiilden Tremi Sfatlar


nceki blmlerde gemi zaman gvdesi (hafifletilmi masdar) ve emir gvdesinin oluumunu renmitik. Bu fiil gvdeleri, baka birtakm tremeler iin taban tekil etmektedir. Sfat-fiil anlam tayan emir gvdelerinin birleik sfat yapmnda kullanldn rendik. Bu blmde de bu gvdelerden birtakm eklerle sfat-fiil, zarf-fiil ve baka isimlerin yapln reneceiz. Fiillerin emir ve gemi zaman gvdelerinden sfat treten ekler unlardr: -e : Bu ek, fiilin gemi zaman gvdesine getirilerek edilgen anlaml sfat-fiiller (ism-i mef'l veya ism-i f'il) yapar. Trkede bunlar genellikle m/-mi ekleriyle (grm, alm) karlarz:: dde "grm, grlm" (<dden), mede "gelmi" (< meden), mrde "lm" (<mrden),

zrde "incinmi" (< zrden), endhte "atlm" (<endhten),


zede "vurulmu, uram" (<zeden), kede "ekilmi" (<keden), ferde "yaratlm" (<ferden), pesendde "beenilmi" (<pesendden) vs. Bu ekle tretilen kelimeler, ileriki blmlerde greceimiz birleik sfatlarn tekilinde ska kullanlmaktadr.

114

-ende :Fiilin emir gvdesine getirilerek sfat-fiil grevinde kelimeler tretir. Trkede -an/-en, -ar/-er veya -c/-ici ekleriyle yaptmz kelimelere karlk gelir: gyende "syleyen" (<gften), hnende "okuyan" (<hnden), fernende "yaratan" (<ferden), tbende "parlayan" (<tften) vs. tekilinde kullanlr: giryn "alayan ~ alayarak" (< girsten), pyn "koan ~ koarak" (< pyden), ftn "derek" (< ftden), hzn "kalkarak" (< hsten), nmyn "grnen" (< nmden), yn - :Kimi fiillerin emir gvdelerine getirilerek sfat-fiil tekil eder: gy "syleyen" (< gften), bn "gren" (< dden), dn "bilen, bilici" (< dnisten) vs. -gr : Fiillerin emir ve gemi zaman gvdelerine gelerek fil ismi tekil eder. Bu eki Trkede -c/-ici, -an/-en ekleriyle ifade ederiz: perverdigr "besleyici, terbiye edici; Allah" (< perverden), mzgr "retici, retmen" (< mhten) vs. -r :Fiillerin gemi zaman gvdesine getirilerek f'il ismi tekil eder: "yakr, lyk" (< yesten) vs. -n :Fiilin emir gvdesinde getirilen bu ek hem sfat-fiil, hem de zarf-fiil

hardr "alc" (< harden), frhtr "satc" (< frhten),


giriftr "tutkun, yakalanm" (< giriften), hstr "istekli, isteyen" (< hsten) vs. Aadaki Farsa fiillerin gemi zaman gvdelerini bulunuz ve bunlara -e ekini getirerek gemi zaman partisipleri (ism-i mef'l) yapnz. r. gzden "semek" gzd+e gzde

krlmak", reften "gitmek", pesendden "beenmek", zeden "vurmak, uramak", stden "mek", ikesten "krmak", "dnmek, dolamak", keden "ekmek", mlden "srmek, omak", "koymak, brakmak" firften "aldatmak", giriften "almak, tutmak, yakalamak", geten

meden "gelmek", verden "getirmek", zrden "incinmek,

mrden "lmek", nviten "yazmak", nihden

FARSA BRLEK KELMELER


Farsada Birleik simler
Farsada birleik isim yapmann trl yollar vardr. Bunlardan Osmanl Trkesinde kullanlan bazlarnn kuruluu yledir:

115

ki simden Oluanlar Bunlar ekil olarak izafet kesresi kaldrlm bir isim tamlamas veya tamlayanla tamlanann yer deitirdii bir isim tamlamas gibidir; ancak bizim iin bunlarn oluum sreleri o kadar nemli deildir. nemli olan bunlarn bir nesne veya kavramn ad olmalardr. Metinleri doru okumak iin bunlarn isim tamlamas olmadn bilmeli ve izafet kesresi olmadan okumalyz. Bunlarn byk ksm zaten bitiik yazlr: "ana para, kapital", mr-alay "alay komutan, albay", mr-

ser-asker "komutan", ser-hadd "snr", ser-mye

shib-hne "ev sahibi", b-dest "aptes", b-r "yzsuyu, mihmn-hne "konuk evi, otel", mey-hne, eref", murg-b "rdek", gl-berg "gl yapra", ecz-hne

hr "ahr emiri", der-sa'det "saadet kaps, stanbul",

"eczahane" sipeh-slr "komutan", zerdl "kays",

ran-zemn "ran lkesi", Marib-zemn "Marib lkesi", meh-tb "mehtap, ay " vs.

Bilhassa ser, shib, mr kelimeleriyle yaplan tamlamalar isim tamlamas gibi izafet kesresiyle de okunabilir. Ancak bunlar yaygn olarak birleik isim gibi izafet kesresi olmadan okunurlar. Zaten burada sralanan serasker, serhad, sermaye, miralay, abdest, eczane, meyhane, dersaadet, zerdali, mehtap gibi rnekler gnlk kullanmda bu sylenileriyle yaygnlamlardr. Bu trl kullanmlaryla yaygnlk kazanm kelimeleri metinlerden okurken ayn ekilde seslendirip yazya geirebiliriz: mehtap, meyhane, abdest vb. Kelimelerin yap zelliklerini bilmemizin, metinlerde karlatmz bu trl kelimeleri kolay tanmamza ve anlamlarn kolay kavramamza yardmc olacan unutmaynz. kilemelerle Oluanlar E veya yakn anlaml yahut zt anlaml kelimeler balama edat ile birletirilerek tek bir nesneye veya olua ad olabilirler: aratrma", sz u gdz "yanp yaklma", berg br sknt, tela", hy u hy "grlt, patrt, amata", dd u sited "alveri" vs. kinci kelimesinde, birinci kelimesinin ba nsznn /m/ nszne dntrlmesiyle tekil olunmu baz ikilemeler de bulunmaktadr: "yaprak ve yemi; malzeme, azk", p tb "kvrm bklm;

gft g "dedikodu", cst c "arayp sorma,

hn u mn "ev bark" vs.

tr u mr "darmadank", herc merc "karma kark",

116

2. Okuma almas

1. Aadaki Blbl iirini okuyunuz, yeni harflere aktarnz. 2. Anlamn bilmediiniz kelimeleri szlkten bulup reniniz.

117

Farsada Birleik Sfatlar


Osmanl Trkesinde Trke, Arapa ve Farsa sfatlar kullanlmtr. Sz konusu sfatlarn kimisi yaln hlde, kimisi tremi, kimisi de birleik sfattrlar. Arapa ve Farsa yaln ve tremi sfatlar daha nce grmtk. imdi Farsa birleik sfatlarn kurulularn reneceiz. Arapa ve Farsa yapl birleik sfatlarn kurulularn renmeden nce bunlarn Trkedeki karlklarn hatrlamamzda fayda vardr. Bilindii gibi Trkede de sz diziminde sfat olarak kullanlan yaln isimler yannda birtakm eklerle yaplan tremi sfatlar ve baz kelime birlemeleriyle yaplan birleik sfatlar vardr. Bunlardan bilhassa u ikisi nemlidir: snat grubu: Birinci unsur ou zaman iyelik eki alm bir kelime, ikinci unsuru ise sfat ilevinde bir kelimeden oluan kelime grubuna isnat grubu denir. snat grubu cmle iinde esas olarak sfat fonksiyonundadr: can tez (adam), st bozuk (herif), ba bozuk (asker), baldr plak (serseriler) vs. (Sfat tamlamas + l eki) eklinde oluan kelime gruplar da sfat fonksiyonundadr: krk kalpli (klar); geni bteli (bir proje); dalgn bakl (hastalar), temiz kalpli (insanlar) vs. snat grubu ile sfat tamlamas + l yapsndaki tamlamalar ayn anlam ifade etmek zere kullanlabilirler: kalbi krk X krk kalpli, can tez X tez canl, kalbi temiz X temiz kalpli vs. snat grubu ile (sfat tamlamas+l) eklinde kurulan sfatlar Osmanl Trkesi metinlerinde ska kullanlrlar. Bunlar, aada reneceimiz Arapa ve Farsa yapl birleik sfatlar karladklar iin ayrca nemlidirler. Farsa Birleik Sfatlarn Kuruluu Farsada birleik sfatlar iki isim veya bir isimle bir sfatn yan yana gelmesiyle kurulur. Bunlar isim veya sfat tamlamalarndan ayran ekl zellik, arada bir izafet kesresinin bulunmamasdr. Bu birleik sfatlar Trkede yukarda anlattmz isnat grubu veya sfat tamlamas+ l yapsyla ifade edebiliriz: ki simden Oluanlar ki ismin arada izafet kesresi olmadan yan yana gelmesiyle Unsurlarn ikisi de Farsa olabilecei gibi Arapa da olabilir: oluurlar.

dery-dil "derya gnll", serv-kadd "servi boylu",


"Hma kuunun yuvas olan", fazlet-me'b "fazilet sna", simal", Sleymn-pye "Sleyman dereceli", kebk-reftr olan, firdevs-iyn aiyan cennet olan vs. "keklik yryl" cennet-mekn cennet meknl, mekn cennet h-em "h gzl", meh-peyker "ay yzl", hm-iyne

mehsin-iyem "gzel eyleri huy edinmi", melek-sm "melek

118

sim ve Sfattan Oluanlar


Bunlar bir isimle bir sfatn izafet kesresi olmadan yan yana gelmesiyle oluurlar. Sfat, yaln veya tremi bir sfat olabilecei gibi sfat-fiil anlam tayan bir kelime (ism-i f'il, ism-i mef'l) de olabilir. Bu tip birleik sfatlarda isim nce, sfat sonra gelebilir: ser-blend "yce bal, ba yce", sne-saf "temiz yrekli, kalbi temiz",

hne-harb "hnesi harab", dil-d "gnl sevinli", sergerdn "ba dnm, akn" vs. Bazlarnda ise sfat nce, isim sonra gelir: l-nihd "yksek ahlkl, ahlk yksek", rn-zebn "tatl dilli, dili tatl", girn-bah "pahas ar, pahal", ho-b "gzel kokulu, kokusu gzel",

l-tebr "yksek soylu", vl-kadr "kadri yce, yce deerli", sf-zamr "temiz kalpli" vs.
Birleik sfatlarda sfat olan unsur, bir sfat-fiil olabilir. Bu sfat-fiillerin yapln nceki blmlerde grmtk. Ksaca hatrlayacak olursak, bir fiilin emir gvdesi sfat-fiil anlam tad gibi, bu gvdeye -ende veya -n ekleri getirilerek de sfat-fiiller yaplabilmektedir. Trke metinlerde daha ok kullanlan ekiller yaln emir gvdesi ve +n eki ile yaplm sfat-fiillerdir. Gemi zaman gvdesine +e eki ilvesiyle elde edilmi kelimeler ism-i mef'ldr. Bir isim ve fiilden tremi kelimelerden olumu birleik sfatlar u ekilde yaplrlar: 1) Emir gvdesiyle yaplan birleik sfatlar: Bu sfatlarda isim nce emir gvdesi sonra gelir. nceki blmlerde de rendiimiz gibi Farsa fiillerin emir gvdeleri ayn zamanda sfat-fiil anlam tamaktadr:

shten "yakmak" sz "yak X yakan". Emir gvdesiyle


tekil olunan birleik sfatlar Osmanl Trkesinde ska kullanlmtr: sz (ayn fiilden) = ciger-sz "yrek yakan", cn-sz "can yakan" rz (ayn fiilden) = hn-rz "kan dkc", ek-rz "gzya dken" sitn (sitden " almak" fiilinden) = cn-sitn "can alan" r (rsten " sslemek" fiilinden) = meclis-r "meclis ssleyen", cihn-r dnyay ssleyen, dnyann ss olan penh (penhden" snmak" fiilinden) = hilfet-penh "hilfetin sna, padiah", lem-penh "lemin sna, peygamber" vs. 2) Gemi zaman gvdesinden tretilen ism-i mef'llerle yaplan birleik sfatlar: Fiilerin gemi zaman gvdelerinin, masdarn sonundaki /n/ nsznn atlmasyla elde edildiini nceki blmlerde renmitik. Bylece ortaya kan fiil tabanna -e ekinin getirilmesiyle gemi zaman

119

sfat-fiili (ism-i mef'l) dediimiz kelimeler tretilir. Bunlarla yaplan birleik sfatlar da Osmanl Trkesinde sk kullanlmtr. Bu trl birleik sfatlarda isim veya sfat nce gelebilir: grm", sl-dde "yl grm, tecrbeli", umr-dde "i grm, tecrbeli" zede (zeden " vurmak, uramak" fiilinden) = felket-zede "felkete uram"; fet-zede "fete uram"; kaz-zede "kazaya uram" ikeste (ikesten " krmak" fiilinden) = dil-ikeste "gnl ikeste-dil "gnl krk, kederli", gde-dest "eli ak, cmert", zrde-dil "gnl incinmi, gcenik" vs. 3) Sfat-fiil eki olan -n ile yaplan birleik sfatlar: Bu yolla yaplan birleik sfatlarda isim nce sfat sonra gelir: dken", mjde-resn "mjde getiren", vs. krlm, dargn"; gerdn-ikeste "talihsiz"; dde (dden " grmek" fiilinden) = zarar-dde "zarar

cn-szn "can yakan", ek-rzn "gzya

4) Gemi zaman gvdesiyle yaplan birleik sfatlar: Gemi zaman gvdesi (hafifletilmi masdar) hlindeki fiiller sfat-fiil (ism-i mef'l) anlam tarlar. Bu yapdaki birleik sfatlarda da isim nce sfat sonra gelir:

sl-hurd "yl yemi, ihtiyar", dmen-ld "etei bulak,


iffetsiz", nz-perverd "naz iinde bytlm" vs.

Farsada Zarf Gruplar


Farsada -, be-, t- gibi kimi eklerle yaplan kelime gruplar genellikle zarf fonksiyonundadrlar: - : ser--ser "batan baa", ser--p "batan ayaa", gn-gn "trl trl", dr--dr "uzaktan uzaa", dem--dem "sk sk, her zaman" vs. be-: ser-be-ser "ba baa", dest-be-dest "el ele", zn-be-zn "diz dize", s-be-s "taraf taraf" vs. t-: ser-t-ser "batan baa", ser-t-p "batan ayaa" vs. nc okuma almasndaki metinde geen Farsa tremi ve birleik kelimeleri bulunuz, bunlarn yaplar hakknda bilgi veriniz.

120

3. Okuma almas

Aadaki metni okuyup bilmediiniz kelimeleri szlkten reniniz.


Tablo 6.1 Osmanl Trkesinde Kullanlan Baz Farsa Fiiller ve Emir Gvdeleri

Fiil

Emir Gvdesi

rmden dinlenmek rsten sslemek zrden incitmek zmden denemek sden dinlenmek mden imek ften kartrmak zden balamak ferden yaratmak genden doldurmak lden bulatrmak meden gelmek mhten retmek mhten kartrmak verden getirmek
121

rm r veya ry zr zm veya zmy s veya sy m b z fern gen ly y mz mz ver

vhten asmak ftden dmek efrhten veya efrten


ykseltmek

vz ft efrz efrz efz veya efzy efn efr efgen veya figen enbr end endz engz st bz bf by bah bah ber bend bend bs by bn p pez pezr perdz perest perver

efrhten parlatmak efzden arttrmak efnden samak efrden skmak efgenden atmak, drmek enbten doldurmak endden dnmek endhten kazanmak enghten koparmak stden ayakta durmak bhten oynamak bften dokumak byesten gerekmek bahden balamak bahden balamak brden gtrmek besten balamak bendden balamak bsden pmek byden koklamak dden grmek pden samak puhten piirmek pezreften kabul etmek perdhten dzenlemek perestden tapmak perverden beslemek
122

perden umak pesendden beenmek penhden pden giymek, rtmek prsten sslemek peyvesten ulamak peymden lmek tbden aydnlatmak trden yontmak csten aramak cesten sramak cden kaynamak eden tatmak den toplamak hyden inemek hsten ayaa kalkmak hrden trmalamak hsten istemek hnden okumak horden yemek dden vermek dten tutmak, sahip olmak dhten dikmek dnisten bilmek rbden kapmak rnden komak, srmek rsten bitmek, yetimek resten kurtulmak resden erimek reften gitmek rencden sknt ekmek
123

per pesend penh p pr veya pry peyvend peym veya peymy tb tr c veya cy ceh c e n hy hz hr hh hn hor veya hr dih dr dz dn rb veya rby rn ry res res rev renc

rhten dkmek rden yaralanmak zden domak zeden vurmak, almak shten yapmak syden srtmek, srmek sitden almak, fethetmek srden ark sylemek sahten tartmak sencden tartmak shten yakmak sten ykamak ikften yarmak ikesten krmak mrden saymak inhten tanmak rden kartrmak nden iitmek fersden eskimek, eskitmek fermden buyurmak frhten satmak firften aldatmak fzden artrmak efgenden drmek keden ekmek kten ldrmek kenden kazmak kften dmek, ezmek gdhten eritmek gzten geirmek, yapmak gzeten gemek
124

rz r z veya zy zen sz s ve sy sitn ser veya sery senc senc sz y ikf iken mr ins r inev fers veya fersy ferm veya fermy fr firb fez veya fezy efgen veya figen ke k ken kb gdz gzr gzer

geten dnmek gerdden dnmek grhten kamak gzden semek gsrden yemek, imek gsterden yaymak, demek gften sylemek gden amak lsden yalamak mlden srmek mnden kalmak mrden lmek niesten oturmak nigten nak etmek nmden gstermek nvhten okamak nviten yazmak nden imek nihden koymak yften bulmak

gerd gerd grz gzn gsr gster g veya gy g veya gy ls ml mn mr nin nigr nm veya nmy nvz nvs n nih yb

125

zet
Farsa Fiilleri Tanmak. Farsada fiiller dier kelimelerden sonlarnn -den ,ve -ten ile bitmesiyle ayrlrlar. Bu -den ve -ten ekleri Trkedeki -mak/-mek eklerinin grd ii grmektedir. Farsada fiiller sonlarna gre den'li masdarlar ve ten'li masdarlar olarak iki grup hlinde incelenir. Bu eklerle tekil olunmu masdarlara asl masdarlar denilir. Asl masdarlar, Osmanl Trkesi sz diziminde kullanlmamlardr. Baz Farsa fiiller unlardr: hnden "okumak", gften "sylemek", dden "gr reften "gitmek", vs. mek", shten "yapmak, imal etmek", gvdelerine getirilen -gr ekleri ise fiilden sfat treten eklerdir: hnende, perverdgr... zrde, hardr,

Farsa Birleik Kelimelerin Yaplarn Tanmak. Farsada birleik isim yapmann trl yollar vardr. Bu yollardan bazlarnn kuruluu yledir: ki simden Oluanlar: Bunlar ekil olarak izafet kesresi kaldrlm bir isim tamlamas veya tamlayanla tamlanann yer deitirdii bir isim tamlamas gibidir; ancak bizim iin bunlarn oluum sreleri o kadar nemli deildir. nemli olan bunlarn bir nesne veya kavramn ad olmalardr. Metinleri doru okumak iin bunlarn isim tamlamas olmadn bilmeli ve izafet kesresi olmadan okumalyz. Bunlarn byk ksm zaten bitiik yazlr: ser-asker

Fiillerden Elde Edilen Tabanlar Tanmlamak. Farsa asl masdarlar Osmanl Trkesi sz diziminde kullanlmamtr. Buna karn Osmanl Trkesinde kullanlan Farsa fiillerden tremi isim ve sfat says ise olduka fazladr. Bu isim ve sfatlar, fiillerin emir gvdesi ve gemi zaman gvdesi diye adlandrlan tabanlara baz ekler getirilmesiyle tretilir. Fiilin emir gvdesi baz fiillerde sondaki -den ve -ten eklerinin atlmas, baz fiillerde ise bu eklerin atlmasyla kalan tabanda birtakm deiikler yaplmasyla elde edilir:

"komutan", ser-hadd "snr", ser-

mye "ana para, kapital", mr-alay "alay komutan, albay"... kilemelerle Oluanlar: E veya yakn anlaml yahut zt anlaml kelimeler balama edat ile birletirilerek tek bir nesneye veya olua ad olabilirler: gft g "dedikodu", cst c "arayp sorma, aratrma", sz u gdz "yanp yaklma"... Farsa birleik sfatlar ise bir isim ve bir sfatn bir araya gelmesiyle tekil edilirler. Bu birleik sfatlar Trkede isnat grubu veya sfat tamlamas +l eki eklinde oluan kelime gruplar ile karlanrlar. Farsada birleik sfatlar iki isminden dery-dil "derya gnll", serv-kadd "servi boylu"; bir ismin bir sfatn izafet kesresi olmadan yan yana gelmesiyle ser-

gften gy veya g; shten sz; reften rev; perverden perver gibi. Gemi zaman gvdesi ise fiilin sonundaki nn harfinin atlmasyla elde edilir: dden dd; perverden perverd gibi. Fiillerden Kelime Treten Ekleri Sralamak.

blend "yce bal, ba yce", snesaf "temiz yrekli, l-nihd "yksek ahlkl, ahlk yksek"; bir isim ve fiilden tremi bir sfatn yan yana getirilmesiyle oluabilir: ciger-sz "yrek yakan", "zarar grm", incinmi, gcenik" ... zrde-dil "gnl

Fiillerin daha nce teekkllerini rendiimiz emir ve gemi zaman gvdesine birtakm ekler getirilerek eitli isimler ve sfatlar tretilir. Fiilin emir gvdesine getirilen -e ; -i ve -r ekleri fiilden isim tretirler: nle, gftr, nli... Fiilin gemi zaman gvdesine getirilen -e , -r ;emir gvdesine getirilen -ende - ,n - , ;hem emir hem de gemi zaman

cn-sz "can yakan", zarar-dde

126

Kendimizi Snayalm
1. Farsa fiiller ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Farsada fiiller, -den'li masdarlar ve -ten'li masdarlar olarak iki gruba ayrlr. b. Fiillerde emir gvdesi ve gemi zaman gvdesi adyla iki taban vardr. c. Fiilin emir gvdesi Farsada emir 2. tekil ahs ifade eder. d. Fiilin gemi zaman gvdesi grlen gemi zaman 3. tekil ahs ifade eder. e. Emir gvdeleri fiilin sonundaki nn harfinin atlmasyla elde edilir. 2. Aadaki kelimelerden hangisi Farsa bir fiildir? a. gerden b. gevden c. hten d. hnden e. bisten 3. Aadaki fiillerin hangisinde emir gvdesi yanl verilmitir? a. gden gy b. fermden ferm c. nihden nihy d. efzden efz e. perverden perver 4. Aadaki fiillerin hangisinde emir gvdesi doru verilmitir? a. pesendden pesend b. ikften ikb c. nmden nmd d. gzrden gzer e. ferden ferd 5. Aadaki fiillerden hangisinin anlam doru verilmitir? a. horden "beslemek" b. bsden "pmek" c. perverden "yemek" d. bahden "oaltmak" e. efzden "balamak" 6. Aadaki fiillerin hangisinde gemi zaman kk doru verilmitir? a. ikesten - iken b. geten - get c. mrden - mrde d. shten - shte e. frhten - fr 7. Aadaki kelimelerden hangisi fiilden tremi bir isim deildir? a. b. c. d. e. 8. Aadaki kelimelerden hangisi sfat-fiildir? a. b. c. d. e. 9. Aadakilerden hangisi edilgen anlaml bir sfat-fiildir? a. b. c. d. e. 10. Birleik kelimelelerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. ki isimden oluabilirler. b. ki kelime arasnda izafet isi bulunur. c. Bir isim ve bir sfattan meydana gelebilirler. d. Trkede birleik sfatlar isnat grubu ile anlamlandrlr. e. Tamlamadaki kelimelerin yerlerinin deitirilmesi ile birleik kelime yaplabilir.

127

1. Okuma Paras
Rbler Terch Dnyda ne ikbl ne de servet dileriz Hatt ne de ukbda sadet dileriz Akn gl aan blbl ten vaktinde Yrnla tarab yr ile vuslat dileriz Hazn hir ne bu ci ne bu eyym kalr Htrda ne cnn ne ser-encm kalr Son faslmzn m- garbnnda Gl devrini htrlatacak cm kalr mr Bir merhaleden gnele dery grnr Bir merhaleden her iki dny grnr Son merhale bir fasl- hazndr ki srer Gemi gelecek cmlesi ry grnr Merret Dil-besteyiz ahbba esriz yra Anlardr aan gnlde bin bir yara B-gnelerin kahrn grm degiliz Tan ettiimiz nfiledir ayra

Merm aknn srn ihf mdr bilmem Esr-i mlihly olduun m mdr bilmem
Haylinde duran y bir ruh- Leyl mdr bil-mem

Heveskr- kdret ... tlib-i sevd mdr bilmem


Seherden holanr... meyl-i zalm- m eder blbl Kime rci bilinmez... gnl mehn- mahabbetdir

Garb zrdr... eb-zinde-dr- hicr hasretdir Tegannsi hazndir nk masrf- ikyetdir Bilir bu bda feryda ruhsat da muvakkatdr Bel rm onunn nleye ikdm eder blbl Ne dem rmghm olsa derd-i hicr ile dalar Sular vdde s-i bahtma alar gibi alar
Pey--pey gnlm h eyler... dem--dem gzlerim alar

Olur rikkat-pezr vz bir tavr- hazn balar Benimn tliimden sanki istirhm eder blbl Semdan sanki inmi bir lh lahn- tirdir Yeilliklerde peyddr... karanlklarda sirdir

3. Okuma Paras
Gazel-i Nect Bir yz gl gonca-leb dil-dr dersen ite sen Sen gle blbl gibi kim zr dersen ite ben Zlf anber boyu arar serv-kadd lle-had Bir semen-ber gonca-leb dil-dr dersen ite sen Mihnet derd gam- aknla olmu haste-dil Bir bel-ke k- ddr dersen ite ben Hicr ile cn u gnl mlkn yamlar klur Bir ka ya gzleri mekkr dersen ite sen Her zamnda der Nect hy mrm hsl Zlfmn drna kim ber-dr dersen ite ben

2. Okuma Paras
Blbl Zuhr- nev-bahr bda ilm eder blbl Saf-cyna arz- mjde-i eyym eder blbl Bahrn zevk evk esbbn itmm eder blbl Nev-y dil-keiyle herkesi ho-gm eder blbl Niin amm beni melhf u b-rm eder blbl Mell-engz bir rikkat verip vicdna tdkce Bana h etdirir hasretle ol dvne tdkce Olur evk-ver-i b- sevd cna tdkce Deminde seyr edin tesri ahrrne tdkce Dil-i vreyi hhi-gzr- dm eder blbl

128

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsada Fiil blmn yeniden okuyunuz. 2. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsada Fiil blmn yeniden okuyunuz. 3. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Fiillerde Emir Gvdesi ksmn yeniden okuyunuz. 4. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Fiillerde Emir Gvdesi ksmn yeniden okuyunuz. 5. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsada Fiil blmn yeniden okuyunuz. 6. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Fiillerde Gemi Zaman Gvdesi ksmn yeniden okuyunuz. 7. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Fiilden Tremi simler ksmn yeniden okuyunuz. 8. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Fiilden Tremi Sfatlar ksmn yeniden okuyunuz. 9. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn Fiilden Tremi Sfatlar ksmn yeniden okuyunuz. 10. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Birleik Kelimeler blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 2 verden verd+e verde; zrden refte; pesendden pesendd+e stden std+e stde; firft+e firfte; giriften ikesten ikest+e ikeste; firften pesendde; zeden zed+e zede; zrd+e zrde; reften reft+e meden med+e mede;

girift+e girifte; geten get+e gete; keden ked+e kede; mlden mld+e mlde;

mrden mrd+e mrde; nviten nvit+e nvite; nihden nihd+e nihde. Sra Sizde 3 gonca-leb: ki isimden oluan birleik sfat; dildr: bir isim ve fiilin emir gvdesiyle oluan birleik sfat; serv-kadd: ki isimden oluan birleik sfat; lle-had: ki isimden oluan birleik sfat; semen-ber: ki isimden oluan birleik sfat; haste-dil: bir sfat ve bir isimle yaplan birleik sfat; bel-ke: bir isim ve fiilin emir gvdesiyle oluan birleik sfat; ddr: Fiilin gemi zaman gvdesine - r eki getirilerek yaplm bir kelime; ber-dr: ber- n ekiyle yaplm bir kelime.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 rm; mz; vz; efn; perest; pry; hh; hn; dr; sitn; sz; ikf; ins; fr; firb; gdz; gzer; gr; nvs; nevz; yb. dn; veya rb veya rby; rz;

Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 1-2. stanbul. Kesit Yaynlar.

129

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Farsa isim ve sfat tamlamalarnn yaplarn tanyabilecek, ten fazla kelimeyle kurulan Farsa tamlamalarn Trke srasn belirleyebilecek, Farsa tamlamalarda tamlanan ve tamlayan arasndaki say ve cinsiyet uyumunu ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Farsa tamlama sim Tamlamas Sfat Tamlamas Tamlayan Tamlanan Tekil Eril Diil oul

erik Haritas FARSA YAPILI SM VE SIFAT TAMLAMALARI FARSA YAPILI TAMLAMALARDA UYUM

130

Farsa Kelime Gruplar: sim ve Sfat Tamlamalar


FARSA YAPILI SM VE SIFAT TAMLAMALARI
Farsada Tamlama
Farsa yapl tamlamalarn kuruluunu, zellikle iki ve kelimeden oluan isim ve sfat tamlamasnn nasl oluturulduunu Osmanl Trkesine Giri kitabnzn 11. nitesinde grmtnz. ki ve kelimeden oluan tamlamalar kurulular ve anlamlar bakmndan renmitiniz. Trke isim ve sfat tamlamasnn tam tersine olarak Farsa tamlamada tamlanan unsur (tn) bata bulunuyor, sonraki kelimeler de onun arkasndan sralanyordu:

Farsa yapl tamlamalarn isim veya sfat tamlamas olduunu yalnzca tamlayan (ty) unsurun cinsinden anlyoruz: Ksaca sylemek gerekirse, tamlayan isimse tamlama isim tamlamas; tamlayan sfatsa, sfat tamlamasdr.

Yukardaki rneklerde italik olarak gsterilen birinci kelimeler tamlanandr. i ise izafet esresi denilen morfolojik unsurdur. kinci kelimeler tamlayandr. Farsada isim ve sfat tamlamasn dier kelime gruplarndan ayrt etmemizi salayan izafet esresi denilen morfolojik ekildir. Bu, tamlanan kelimenin son nsznn esreli okunmas demektir. zafet esresi, nszle biten kelimelerde yazlmaz, sadece okunur:

bb- beyt evin kaps; dn-i slm slm dini;


Osmniyye Osmanl Devleti; mlk-i ezel ezel mlk; lem-i hayl hayal dnyas; dil-i b-tb bitkin gnl.

ehr-i stanbul stanbul ehri;

devlet-i

131

Aadaki kelimelerle Farsa tamlamalar kurunuz.

, , , ,

, , , ,

Farsa yapl tamlamada bataki kelime, yani tamlanan nl ile bitiyorsa iimiz daha kolaydr. Bu durumda izafet esresi hemze veya ye harfi ile mutlaka gsterilir: Tamlanan kelime /a/ veya /e/ okunan gzel he ile bitiyorsa sondaki gzel henin stne hemze iareti konur:

dde-i giryn alayan gz; leyle-i kadr kadir


gecesi; hne-i peder baba evi; sefne-i belgat belgat gemisi. Tamlanan kelime // okunan ile bitiyorsa izafet esresi yine hemze ile gsterilir:

ket-i Nh Nuhun gemisi; Mesnev-i


Mevln Mevlnnn Mesnevisi; ehl-i Rm Rum (Anadolu) ahalisi; sab-i zek zeki ocuk. Tamlanan kelime // okunan elif ve // okunan vav ile bitiyorsa izafet esresi yerine ye yazlr izafet esresi y biiminde okunur:

uar-y Osmniyye Osmanl airleri; man-y ir

ulem-y slmiyye slm limleri;

terz-y adlet adaletin terazisi; seb-y arb


arap testisi; h-y Hoten Hoten ahusu; rz-y muhl imkansz arzu. Aadaki Trke yapl tamlamalar ayn kelimelerle Farsa yapl tamlamalara eviriniz. Ak derdi, slm dini, slm limleri, tp mektebi, Osmanl uars, vkel heyeti, Hoten hsu, Nuh Tfn, hun-rz gamze Tamlama ka kelimeden oluursa olusun her zaman tamlanan (tn) ve tamlayan (ty) olmak zere iki unsur vardr. Birden fazla kelimeyle kurulmu isim tamlamalarnda tamlayan veya tamlanan ayr bir tamlama tekil etmi olabilir. Bu yeni oluan tamlama da dilbilgisel olarak isim hkmnde olur. Aadaki tamlamada tamlanan unsur tek bana bir kelime, tamlayan ise bir isim tamlamasdr:

iirin manas; as-y Ms Musann asas;

132

Aadaki rnekte ise tamlanan unsur bir sfat tamlamasdr. Bu sfat tamlamas dilbilgisel olarak yaln isim deerinde olup kendisinden sonraki kelime, yani tamlayan isim olduu iin bir isim tamlamas kurmutur:

Farsa yapl sfat tamlamalarnda birden fazla sfatn bir tek kelimeyi niteleyebileceini renmitik. Bu durumda aslnda sfat says kadar tamlama kurulmu olur. Ancak, Trkede de olduu gibi, bunlarn ortak unsurlar tekrar edilmeyip tek bir yap iinde toplanr. Mesel "Gzel ocuk, akll ocuk, alkan ocuk" yerine "gzel, akll ve alkan ocuk" denir. Aadaki rnekte iki sfat ve bir mevsuf vardr. Bu durumda sfatlar tamlanan kelimeyi ayr ayr nitelemektedirler:

Osmanl Trkesinde ten fazla kelimeden oluan Farsa tamlamalar da kurulmutur. Bu tamlamalar da yine esas olarak tamlanan ve tamlayan olmak zere iki unsurdan oluur. Kelimeler kendi aralarnda isim ve sfat tamlamalar oluturarak bir araya gelirler. Her dilde olduu gibi Farsa yapl tamlamada da birok unsuru tamlama ilikisiyle bir araya getirmek mmkndr. Ancak ok sayda kelimeden oluan tamlamalar yaz teknii asndan gzel bulunmaz. Yine de zaman zaman ten fazla kelimeden oluan tamlamalar kurmak gerekebilir. Metinlerde de zaman zaman ten fazla kelimeden kurulmu tamlamalar karmza kmaktadr. Burada drt ve be kelimeden oluan tamlamalara rnekler vereceiz. Anlam asndan ka kelimeden oluursa olusun btn tamlamalarn, esas olarak, iki unsurdan olutuu unutulmamaldr. Bu kelimelerin tamlamann unsurlarn nasl oluturduklar iyi renilmelidir. Bu dilbilgisel ve semantik iliki iyi renilmezse metnin anlalmas mmkn olmaz.

Drt Kelimeyle Kurulmu Tamlamalar


Drt kelimeyle kurulmu tamlamalarda kelimeler birbirleriyle aada gsterilen ekilde gramatikal iliki iinde bulunarak anlam olutururlar:

133

a) Hibir kelimenin sfat olmad veya sadece son kelimenin sfat olduu tamlamalarda kelimeler sondan ne doru isim tamlamalar oluturarak birbirine balanrlar. Aadaki tamlamann unsurlarnn birbirleriyle balann gzden geirelim. Burada kelimeler srasyla birbirlerine balanm gibidirler:

Grld gibi burada ncelikle Ravza-i mutahhara tamlamas sz konusudur. Bu sfat tamlamas isim deerinde olup mhade kelimesiyle tamlama kurar: mhade-i (tn) Ravza-i mutahhara (ty). Artk bu tamlama bir isim tamlamasdr. Bu kelimelik isim tamlamas tamlayan olarak evk kelimesini tamlar ve ortaya drt kelimeden oluan Farsa bir isim tamlamas kar: evk-i (tn) mhade-i Ravza-i mutahhara (ty). (Ravza-i mutahhara (Hz. Peygamberin kabrini)-nn mahede-si-nin evk-i)

Kffe-i meslih-i devlet-i aliyye kelime grubunu da


ayn ekilde tahlil edebilirsiniz. nce kelimelerin srasn Trke yapya gre deitirelim, sonra da bunlar uygun tamlama ekleriyle birletirelim: Aliye (al) devlet meslih kffe Yce devlet-in maslahatlar-nn tamam- b) imdi aadaki tamlamann yapsn inceleyelim. Burada kelimeler de (a) kkndaki gibi sral bir iliki iinde deildir:

Grld gibi bu rnekte kurulan ilk tamlama leker-i (tn) cn-sz (ty)dur. Cn-sz kelimesi sfat olarak kendisinden nceki kelimeyi niteler. Bylece ortaya kan leker-i cn-sz, bir sfat tamlamasdr ve dilbilgisel olarak isim deerindedir. Hicr kelimesi bu grubu tamlar ve ortaya kelimelik bir isim tamlamas kar: leker-i cn-sz- (tn) hicr (ty). Son olarak kelimelik bu isim tamlamas tamlayan olarak py-ml kelimesini tamlamakta ve ortaya drt kelimelik bir isim tamlamas kmaktadr:

134

pyml-i (tn) leker-i cn-sz- hicr (ty). (Ayrlk-n can yakc asker-i-nin ayaklar altnda ezilmi (olan)- ) c) kinci ve drdnc kelimelerin sfat olmas durumunda iki ayr sfat tamlamas teekkl eder. sim deerinde olan bu tamlamalar ise tamlanan ve tamlayan olarak isim tamlamas kurarlar.

habb-i nzende-i hlk- yekt tamlamasna


bakalm:

Grld gibi burada Hlk- (tn) yekt (ty) ve Habb-i (tn) nzenn (ty) tamlamalar ayr ayr kurulmutur. Bunlarn ikisi de sfat tamlamas olup isim deerindedir. Hlk- yekt grubu tamlayan olarak birinci grubu tamlar ve ortaya drt kelimelik bir isim tamlamas km olur: Habb-i nzende-i (tn) Hlk- yekt (ty). (Bir (olan) Yaratc-nn nazl sevgili-si) Buraya kadar grdmz drt kelimelik tamlamalar hep isim tamlamas idi; zra iki kelime bir tamlama kurduunda ortaya kan kelime grubu dilbilgisel olarak yaln isim deerini tayor ve bu grubun katld tamlama da isim tamlamas oluyordu. imdi de aadaki drt kelimelik sfat tamlamasnn kuruluunu inceleyelim: d) lk kelimenin dndaki kelimeler sfat ise, tpk kelimelik tamlamalarda olduu gibi, sonradan gelen sfatlar mevsuf olan birinci kelimeyi ayr ayr nitelerler; bu durumda ortaya ok sfatl bir sfat tamlamas km olur.

Bu tamlamada, bataki tamlanan unsur olan zlf dndaki kelimeler sfat deerindedirler ve ayr ayr zlf kelimesini nitelemektedirler. Bu gibi tamlamalarda izafet kesrelerinin ve balac anlamn tadn renmitik. Burada da ayn zellik sz konusudur. u hlde yukardaki rnei Trke sz dizimine u ekilde evirebiliriz:

135

anbersy, ham-be-ham ve siyah zlf. (Gzel kokulu, kvrm kvrm ve siyah sa) Aadaki tamlamalar ok sayda kelimeden oluan tamlamalara rnektir. Bunlarn yaplarn rendiiniz yolla tahlil edebilirsiniz. nce kelimelerin sralarn Trke yapya gre deitirip, isim tamlamas olanlarn uygun eklerle balaynz. fermn- mbdi-i krhne-i cd, kandl-i mihrb- kble-i kadm, brn- atebe-i bb- ved, rz-y ceml-i beyt-i Zl-cell, tziyne-i evk-i tavf- kudm, tul- yed-i beyz-y subh, katre-i b- zll- zemzem, br- met- gungn- felek, tekml-i tamr-i Sary- Sadbd, mbeyyin-i dn-i mbn-i Ahmed, kffe-i meslih-i devlet-i aliyye, fitb- lem-tb- saltanat- Osmniyye, kffe-i umr- saltanat- seniyye, mbih-i emvc- tfn- Nh a) Aadaki metni okuyup bilmediiniz kelimelerin anlamlarn reniniz. Metinde geen Farsa yapl tamlamalarn cinslerini syleyiniz.

'
b) Aadaki kelimelerin cinslerini ve anlamlarn yaznz.

eflk, fth, ebvb, firitegn, ryt,


cy

136

c) Aadaki kelimelerin cinslerini ve vezinlerini yaznz.

velvele, devr, sr, hakk, nizm, me'mr,


derk, merkad, haber, tbi', maher, gsb, tekbr, iyn

Be ve Alt Kelimeden Oluan Farsa Tamlamalar


Osmanl Trkesinde yer yer be, alt, hatta yedi kelimeyle kurulmu tamlamalara da rastlanr. Ancak bunlar beli ve fasih kabul edilmedikleri iin az kullanlmlardr. Bu tamlamalarda da sfat olan kelimeler daima kendisinden nceki kelimeyi niteleyerek onunla bir tamlama tekil etmek zere sondan ne doru gruplar oluturarak birbirlerini tamlarlar. Gramer olarak mmkn olmakla birlikte ilk kelime dnda, drt, be, alt... kelimenin sfat olduu tamlamalarla pek karlalmaz. Yine imkn dhilinde olan bu durum dnda, ok kelimeli tamlamalarn btn, isim tamlamas olarak karmza kar. Aadaki tamlamay oluturan kelimelerin birbirlerine balan ekillerini inceleyelim:

Burada aka grlmektedir ki, ncelikle beyt-i Hud ve ruhsr- dil-r kendi aralarnda tamlama oluturmaktadrlar. Dil-r kelimesi sfat olduu iin kendisinden sonrakine balanamaz, kendisinden ncekini niteleyebilir. beyt-i Huda isim tamlamas, ruhsr- dil-r ise sfat tamlamasdr. kisi de dil bilgisi asndan isim deerindedirler. Bunlar kendi aralarnda bir isim tamlamas kurarlar: beyt-i Hud tamlayan, ruhsr- dil-r tamlanan olur: Trke yapya evirirsek: Beyt-i Hud'nn ruhsar- dil-rs. Bu kelime grubu bir isim tamlamas olup yine isim deerindedir ve tamlayan olarak mhade kelimesini tamlar ve sonuta ortaya bir isim tamlamas kar: Beyt-i Hudnn ruhsr- dil-rsnn mhadesi. imdi aadaki tamlamay inceleyelim:


tt-i pk-lehe-i ekeristn- snht- gaybiyye Burada say olarak alt kelime olsa da, pk-lehe Farsa yapl bir birleik sfat olup tek kelime deerindedir. Bu gibi birleik sfatlarn kurulularn nceki nitelerde renmitik. Tamlamalarda kullanllar zerinde nmzdeki nitelerde daha ayrntl olarak duracaz. Birleik sfatlar da basit sfatlar gibi kendisinden nceki kelimeyi niteler. Bylece tt-i pk-lehe bir sfat tamlamas olur. Bu sfat tamlamas, asl tamlamann tamlayan deerindedir. imdi dier kelimelerin birbirleriyle olan ilikilerine geelim: Bunlarn iinde sadece sondaki kelime sfat deerinde olduundan birbirlerine srasyla 137

balanarak tamlamalar tekil ederler: snht- gaybiyye sfat tamlamas olup ekeristn kelimesini tamlar. ekeristn- (tn) snht- gaybiyye (ty). Bu kelime grubu ise daha nce tespit etmi olduumuz tt-i pk-lehe kelimesinin tamlayandr. Tamlayan kelime bir isim tamlamas, tamlanan ise sfat tamlamasdr. Her iki grup da isim deerinde olduundan tamlamann btn bir isim tamlamas olarak karmza kar:

Be, alt veya yedi kelimeden oluan tamlamalarda kelimelerin ilikilerini bu ekilde belirleyip, anlamlarn buna gre tayin edebiliriz: Gaybiyye (gayb) snht ekeristn pk-lehce tt Gaybla ilgili sylenceler ekeristannn temiz konumal tuti kuu Aadaki tamlamalar ok sayda kelimeden oluan tamlamalara rnektir. Bunlarn yaplarn rendiimiz yolla tahlil edebilirsiniz. nce kelimelerin sralarn Trke yapya gre deitirip, isim tamlamas olanlarn uygun eklerle balaynz. sr- imrt- belde-i Mekke-i Muazzama, ged-y ke-i rahmet-i hazret-i Gan, terk-i taht- revn- iharpye-i beden, inver-i emvc- sutr- bahr-i kadm-i Yezdn, nemka-i kalem-i gevher-br- hazret-i Haydar- Kerrr Aadaki metin Cevdet Paa'nn Tarih'inden alnmtr. Cevdet Paa, burada tarih ilminin ne olduuna, tarih kitaplarnda nasl bir dil ve slp kullanlmas gerektiine dair grlerini bildirmektedir. Biz bu metinde geen Farsa yapl tamlamalarn izafet kesrelerini kaldrdk. imdi siz nce metinde geen anlamn bilmediiniz kelimeleri reniniz, sonra da hangi kelimelerin birbiriyle tamlama tekil etmesi gerektiini bularak metni yeniden yaznz. lm tarihten garaz asl vuk'tn sdk ve kizbine ve esbb hakkiyyesine vukf ile mcib teyakkuz ve intibh olacak ma'lmt iktisbndan ibaret olman, mverrihin vazife zimmeti, fide haber verecek ve medr ibret olabilecek vekayi'in esbb sahhasn tetebbu' edip de herkesin anlayabilecei vechile selis ve mnakkah olarak ifade etmektir. Yoksa tekellft mniyne ile ibrz fazl ve hner eylemek veyahud jurnal yollu rzmerre vuk'at sylemek deildir. Amma baz eslfn belne ve mniyne yazdklar sr mergbenin illet giyesi fide trihiyye olmayp belki fenn inya bir hizmettir. te tahrr ve te'lfine mbderet eylediimiz kitbdan garaz, fide trihiyye olmakla, tekellft mniyneden sarf nazar olunarak fide haber verecek vekyi'in tashh ve tenkhine gayret olunup deydene kadme Devlet Aliyye'den olan vuk't diyye tahrriyle teksr sevddan mcnebet olunur. (Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, I, s. 14 : Yeni Trk Edebiyat Antolojisi I, 1988, 171).

138

FARSA YAPILI TAMLAMALARDA UYUM


Arap dilbilgisinde, Trkede olmad ekilde, tamlamay kuran kelimeler arasnda say ve cins bakmndan uyum aranr. Arapa kelimelerin Farsa tamlama kuruluunda yer almalar hlinde de ayn uyum gzetilir. Osmanl Trkesindeki rneklerde Arapa kelimelerle kurulan Farsa yapl tamlamalarda baz istisnalar olmakla birlikte sz konusu olan cinsiyet ve say uyumuna bal kalnmtr. Buna gre, sfat tamlamasnda u uyumlar aranr: Tamlanan tekil ve eril ise sfat da tekil ve eril olur:


dn-i mbn


mmin-i kmil

Tamlanan tekil ve diil olursa sfat ile diil yaplr:


hikye-i garbe


belde-i tayyibe


hdise-i messife


vaka-i messire

Tamlanan +t eki ile okluk veya vezne bal okluk (cem-i mkesser) olursa sfat ile diil yaplr:


uar-y Osmniyye


memlik-i slmiyye


rivyt- kadme

Tamlanan oul olduu durumda sfat da oul olabilir:


vzer-y fihm


ulem-y kirm

Tamlanan +n ekiyle okluk yaplmsa sfat da ayn eki alr:


musannifn-i mteahhirn


mverrihn-i muhakkikn

Tamlanan tesniye (ikili) hlinde ise sfat da tesniye hline getirilir: ve Medine); zviyetn- mtekbiletn kart zt alar;

Haremeyn-i muhteremeyn ki muhterem Harem (Mekke

devleteyn-i aliyyeteyn iki yce devlet

139

zet
Farsa sim ve Sfat Tamlamalarnn Yaplarn Tanmak. Trke isim ve sfat tamlamasnn tam tersine olarak Farsa tamlamada tamlanan unsur tamamlanan (tn) bata bulunur, tamlayan da onun arkasndan sralanr. Farsa yapl tamlamalarn isim veya sfat tamlamas olduunu yalnzca tamlayan (ty) unsurun cinsinden anlarz. Ksaca sylemek gerekirse, tamlayan isimse tamlama isim tamlamas; tamlayan sfatsa, sfat tamlamasdr. Farsada isim ve sfat tamlamasn dier kelime gruplarndan ayrt etmemizi salayan izafet esresi denilen morfolojik ekildir. Bu, tamlanan kelimenin son nsznn esreli okunmas demektir. zafet esresi, nszle biten kelimelerde yazlmaz, sadece okunur: bb- beyt evin kaps. Farsa yapl tamlamada bataki kelime, yani tamlanan nl ile bitiyorsa iimiz daha kolaydr. Bu durumda izafet esresi hemze veya ye harfi ile mutlaka gsterilir. Tamlanan kelime /a/ veya /e/ okunan gzel he ile bitiyorsa sondaki gzel henin stne hemze iareti konur: dde-i giryn. Tamlanan kelime // okunan ile bitiyorsa izafet esresi yine hemze ile gsterilir: ket-i Nh. Tamlanan kelime // okunan elif ve // okunan vav ile bitiyorsa izafet esresi yerine ye yazlr izafet esresi y biiminde okunur: ulem-y slmiyye; terz-y adlet. Tamlama ka kelimeden oluursa olusun her zaman tamlanan (tn) ve tamlayan (ty) olmak zere iki unsur vardr. Birden fazla kelimeyle kurulmu isim tamlamalarnda tamlayan veya tamlanan ayr bir tamlama tekil etmi olabilir. Bu yeni oluan tamlama da dilbilgisel olarak isim hkmnde olur. ten Fazla Kelimeyle Kurulan Farsa Tamlamalarn Trke Srasn Belirlemek. Drt kelimeyle kurulmu tamlamalarda kelimeler birbirleriyle aada gsterilen ekilde gramatikal iliki iinde bulunarak anlam olutururlar: a) Hibir kelimenin sfat olmad veya sadece son kelimenin sfat olduu tamlamalarda kelimeler sondan ne doru isim tamlamalar oluturarak birbirine balanrlar. evk-i mhede-i ravza-i mutahhara rneinde ncelikle Ravza-i mutahhara tamlamas sz konusudur. Bu sfat tamlamas isim deerinde olup mhade kelimesiyle tamlama kurar: mhade-i (tn) Ravza-i mutahhara (ty). Artk bu tamlama bir isim tamlamasdr. Bu kelimelik isim tamlamas tamlayan olarak evk kelimesini tamlar ve ortaya drt kelimeden oluan Farsa bir isim tamlamas kar: evk-i (tn) mhade-i Ravza-i mutahhara (ty). Bu tamlamann Trke sras ise yledir: Ravza-i mutahhara (Hz. Peygamberin kabrini)-nn mahede-si-nin evk-i. b) ten fazla kelimeyle kurulan baz tamlamalarda daha nce belirtildii gibi sral bir ilgi bulunmayabilir. Py-ml-i leker-i cn-sz- hicr rneinde ilk tamlama leker-i (tn) cn-sz (ty)dur. Cnsz kelimesi sfat olarak kendisinden nceki kelimeyi niteler. Bylece ortaya kan leker-i cn-sz, bir sfat tamlamasdr ve dilbilgisel olarak isim deerindedir. Hicr kelimesi bu grubu tamlar ve ortaya kelimelik bir isim tamlamas kar: leker-i cn-sz- (tn) hicr (ty). Son olarak kelimelik bu isim tamlamas tamlayan olarak py-ml kelimesini tamlamakta ve ortaya drt kelimelik bir isim tamlamas kmaktadr: py-ml-i (tn) leker-i cn-sz- hicr (ty). Tamlamann Trke sras ise yledir: Ayrlk-n can yakc asker-i-nin ayaklar altnda ezilmi (olan)-. c) kinci ve drdnc kelimelerin sfat olmas durumunda iki ayr sfat tamlamas teekkl eder. sim deerinde olan bu tamlamalar ise tamlanan ve tamlayan olarak isim tamlamas kurarlar. habb-i nzende-i hlk- yekt tamlamasna bakalm: Burada Hlk- (tn) yekt (ty) ve Habb-i (tn) nzenn (ty) tamlamalar ayr ayr kurulmutur. Bunlarn ikisi de sfat tamlamas olup isim deerindedir. Hlk- yekt grubu tamlayan olarak birinci grubu tamlar ve ortaya drt kelimelik bir isim tamlamas km olur: 140

Habb-i nzende-i (tn) Hlk- yekt (ty) (Bir (olan) Yaratc-nn nazl sevgili-si). d) lk kelimenin dndaki kelimeler sfat ise, tpk kelimelik tamlamalarda olduu gibi, sonradan gelen sfatlar mevsuf olan birinci kelimeyi ayr ayr nitelerler; bu durumda ortaya ok sfatl bir sfat tamlamas km olur. Zlf-i siyh- ham-be-ham- anber-sy tamlamasnda zlf dndaki kelimeler sfat deerindedirler ve ayr ayr zlf kelimesini nitelemektedirler. Bu gibi tamlamalarda izafet kesreleri ve balac anlamn tar. Osmanl Trkesinde yer yer be, alt, hatta yedi kelimeyle kurulmu tamlamalara da rastlanr. Ancak bunlar beli ve fasih kabul edilmedikleri iin az kullanlmlardr. Bu tamlamalarda da sfat olan kelimeler daima kendisinden nceki kelimeyi niteleyerek onunla bir tamlama tekil etmek zere sondan ne doru gruplar oluturarak birbirlerini tamlarlar. Gramer olarak mmkn olmakla birlikte ilk kelime dnda, drt, be, alt... kelimenin sfat olduu tamlamalarla pek karlalmaz. Yine imkn dhilinde olan bu durum dnda, ok kelimeli tamlamalarn btn, isim tamlamas olarak karmza kar.

Farsa Tamlamalarda Tamlanan ve Tamlayan Arasndaki Say ve Cinsiyet Uyumunu Ayrt Etmek. Arap dilbilgisinde, Trkede olmad ekilde, tamlamay kuran kelimeler arasnda say ve cins bakmndan uyum aranr. Arapa kelimelerin Farsa tamlama kuruluunda yer almalar hlinde de ayn uyum gzetilir. Osmanl Trkesindeki rneklerde Arapa kelimelerle kurulan Farsa yapl tamlamalarda baz istisnalar olmakla birlikte sz konusu olan cinsiyet ve say uyumuna bal kalnmtr. Buna gre, sfat tamlamasnda u uyumlar aranr: 1) Tamlanan tekil ve eril ise sfat da tekil ve eril olur: dn-i mbn. diil yaplr: hikye-i garbe. 3) Tamlanan +t eki ile okluk veya vezne bal okluk (cem-i mkesser) olursa sfat ile diil yaplr: uar-y Osmniyye. 4) Tamlanan oul olduu durumda sfat da oul olabilir: vzer-y fihm. 5) Tamlanan +n ekiyle okluk yaplmsa sfat da ayn eki alr: musannifn-i mteahhirn. 6) Tamlanan tesniye (ikili) hlinde ise sfat da tesniye hline getirilir: Haremeyn-i muhteremeyn. 2) Tamlanan tekil ve diil olursa sfat

ile

141

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Farsa sfat tamlamasdr? a. b. c. d. e. 2. Aadaki tamlamalardan hangisi izafet esresinin gsterilmesi bakmndan farkldr? a. b. c. d. e. 3. zafet esresi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. zafet esresi iki kelime arasnda tamlama ilgisi olduunu gsterir. b. Tamlanan kelime nsz harfle bitiyorsa izafet esresi gsterilmez. c. Tamlanan kelime // okunan vav ile bitiyorsa izafet esresi ye ile gsterilir. d. Tamlanan kelime /a/ veya /e/ okunan gzel he ile bitiyorsa izafet esresi hemze ile gsterilir. e. Tamlanan kelime // okunan elif ile bitiyorsa izafet esresi hemze ile gsterilir. 4. dil murgunun iyn eklindeki Trke tamlamann ayn kelimelerle Farsa yapl ekli aadakilerden hangisidir? a. b. c. d. e. 5. tamlamas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. evk-i mhede ksm tamamlanandr. b. ravza-i mutahhara mhede kelimesinin tamlayandr. c. ravza-i mutahhara Hz. Muhammedin mezar anlamndadr. d. Tamlama Trke sz dizimine gre ravza-i mutahhara-nn mhede-sinin evk-i eklinde sralanr. e. evk-i ksm mhede-i ravza-i mutahharann tamlanandr. 6. tamlamas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. lem-tb- saltanat ksm tamlamann tamlayandr. b. fitb- lem-tb ksm yap bakmndan bir sfat tamlamasdr. c. saltanat- Osmniyye ksm tamlamann tamlanandr. d. Tamlamann Trke kurallara gre sralan Osman-l saltanat-nn gne-i lem-tb (dr) biimindedir e. saltanat- Osmniyye ksm yap bakmndan bir isim tamlamasdr. 7. tamlamas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Tamlamann okunuu nemka-i kalem-i gevher-br- Hazret-i Haydar- Kerrrdr. b. nemka-i kalem-i gevher-br ksmnn Trke sralan gevher-br kalem-in nemka-s eklindedir. c. kalem-i gevher-br ksm Farsa yapl bir sfat tamlamasdr. d. nemka-i kalem tamlamann tamlayandr. e. nemka-i kalem ksm Farsa yapl bir isim tamlamasdr.

142

8. Aadaki tamlamalarn hangisinde eril ve tekil uyumsuzluu vardr? a. b. c. d. e. 9. Aadaki tamlamalardan hangisi Tamamlanan tekil ve diil olursa sfat tekil ve diil olur. kuralna uyar? a. b. c. d. e. 10. Aadaki tamlamalardan hangisi Tamamlanan oul olursa tamlanan da oul olabilir. kuralna uymaz? a. b. c. d. e.

143

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Tamlama blmn yeniden okuyunuz. 2. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Tamlama blmn yeniden okuyunuz. 3. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Tamlama blm yeniden okuyunuz. 4. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Tamlama blmn yeniden okuyunuz. 5. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn Drt Kelimeyle Kurulmu Tamlamalar ksmn yeniden okuyunuz. 6. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Drt Kelimeyle Kurulmu Tamlamalar ksmn yeniden okuyunuz. 7.d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Be ve Alt Kelimeden Oluan Farsa Tamlamalar ksmn yeriden okuyunuz. 8. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Yapl Tamlamalarda Uyum blmn yeniden okuyunuz. 9. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Yapl Tamlamalarda Uyum blmn yeniden okuyunuz. 10. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Yapl Tamlamalarda Uyum blmn yeniden okuyunuz.

Ebvb- ravza-i Nebevden firitegn Cibrli grdler nice demdir gider gelir Derk etdiler ki merkad-i pk-i Muhammede Rhl-kudsle ar- Hddan haber gelir Ry- zemni tbi-i fermn klmaa Sultn Selm Han gibi bir r-i ner gelir Rytnn alemleri stnde umaa Smurg- feth hem- nesm-i seher gelir Hakan ki at srnce bir iklm-i dmene P pesinde maher-i t teber gelir Ey gsb- diyr- Arab bekle vaktini Evvel cez-y saltanat- srh-ser gelir Ka ftih-i zaman gren ran-zemin bugn Grsn kiminle hangi cy- zafer gelir Tekbrlerle halka yn oldu tlar Sahr-y skdra revn oldu tlar Yahya Kemal Metinde Geen Farsa Yapl Tamlamalar ve Cinsleri: peym- kader - isim tamlamas, g- cihn isim tamlamas, velvele-i bl per isim tamlamas, devr-i fth isim tamlamas, sr- Sirfl isim tamlamas, nizm- lem isim tamlamas, ebvb- ravza-i Nebev isim tamlamas, merkad-i pk-i Muhammed isim tamlamas, ar- Hd isim tamlamas, ry- zemn isim tamlamas, tbi-i fermn isim tamlamas, r-i ner sfat tamlamas, smurg- feth isim tamlamas, nesm-i seher isim tamlamas, iklm-i dmen sfat tamlamas, maher-i t teber isim tamlamas, gsb- diyr- Arab isim tamlamas, cez-y saltanat- srh-ser isim tamlamas, cy- zafer isim tamlamas, sahr-y skdr isim tamlamas. b) eflk felekler oul; fth fetihler oul; ebvb kaplar oul; firitegn melekler oul; ryt sancaklar oul; cy askerler - oul. c) velvele -masdar- vezni: falele; devr hakk -masdar- vezni: fal; nizm masdar- vezni: fil; me'mr ism-i

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Devlet-i Osmniyye, dvn- l, Osmn, hkmet-i aliyye. Sra Sizde 2 ulem-y slmiyye, mekteb-i tbbiyye, vkel, h-y Hoten, Nh, gamze-i hun-rz. Sra Sizde 3 Eflkden o dem ki peym- kader gelir G- cihna velvele-i bl per gelir Devr-i fthu sr- Srfl mjdeler Hakdan nizm- leme memr er gelir 144 uar-y Osmniyye, heyet-i tfn- duyn- ummiyye, lisn-

derd-i ak,

dn-i slm,

masdar- vezni: fal; sr - isim- vezni: ful;

mefl- vezni: mefl; derk -masdar- vezni:

fal; merkad ism-i mekn- vezni: mefal; haber -masdar- vezni: faal; tbi' -ism-i filmefal; gsb -ism-i fil- vezni: fil; tekbr -masdar- vezni: tefl; iyn -masdarvezni: fil. Sra Sizde 4 lm-i tarihten garaz asl vuk'tn sdk ve kizbine ve esbb- hakkiyyesine vukf ile mcib-i teyakkuz ve intibh olacak ma'lmt iktisbndan ibaret olman, mverrihin vazife-i zimmeti, fidei haber verecek ve medr- ibret olabilecek vekyi'in esbb- sahhasn tetebbu' edip de herkesin anlayabilecei vechile selis ve mnakkah olarak ifade etmektir. Yoksa tekellft- mniyne ile ibrz- fazl ve hner eylemek veyahud jurnal yollu rzmerre vuk'at sylemek deildir. Amma baz eslfn belne ve mniyne yazdklar sr- mergbenin illet-i giyesi fide-i trihiyye olmayp belki fenn-i inya bir hizmettir. te tahrr ve te'lfine mbderet eylediimiz kitbdan garaz, fide-i trhiyye olmakla, tekellft- mniyneden sarf- nazar olunarak fide-i haber verecek vekyi'in tashh ve tenkhine gayret olunup deydene-i kadme-i Devlet-i Aliyye'den olan vuk't- diyye tahrriyle teksr-i sevddan mcnebet olunur. vezni: fil; maher -ism-i mekn- vezni:

Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 12. stanbul. Kesit Yaynlar.

145

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Arapa tamlama yapsn tanyabilecek, Arapa n edatlar sralayabilecek, Arapa tamlamalardaki farkl okunular ayrt edebilecek, Arapa lafz tamlamalar tanmlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar
Arapa tamlama Harf-i tarf Hurfu-emsiyye Hurful-kameriyye Lafz izafet

erik Haritas ARAPA YAPILI TAMLAMALAR ARAPA YAPILI SM TAMLAMALARI ARAPA YAPILI SIFAT TAMLAMALARI ARAPA N EDATLAR ARAPA TAMLAMALARDAK DEKLKLER ARAPA BRLEK SIFATLAR: LAFZ ZAFET

146

Arapa Kelime Gruplar: sim ve Sfat Tamlamalar, Edatlar


ARAPA YAPILI TAMLAMALAR
Bundan nceki nitede Farsa yapl tamlamalarn kuruluu ve kullan hakknda bilgiler rendik. Osmanl Trkesinde Arapa yapl tamlamalar da kullanlmtr. Bu nitede Arapa yapl tamlamalarn Osmanl Trkesinde kullanlan ekillerini reneceiz. Ancak tamlamalarn yaplarn anlatmaya gemeden nce, Arapa tamlamalarn doru okunabilmeleri iin olduka nemli olan iki konuyu renmemiz gerekiyor. Bunlar, harf-i tarf ve hurf-emsiyye vel-kameriye konulardr:

Harf-i Tarf
Trke ve Fasadan farkl olarak Arapa kelimelerde ayr bir belirlilik kategorisi vardr. Trkede belirlilik zel eklerle tekil edilen bir kategori tekil etmez. Trkede iyelik ekleri ve baz hl ekleri kelimeleri belirli yapar: ocuk cam krd. (Hangi cam olduu bilinmiyor.) ocuk cam krd. (Hangi cam olduu biliniyor.) Bisiklet ok gzel. (Hangi bisiklet olduu ak deil.) Bisikletiniz ok gzel. (Hangi bisiklet olduu belli.) ngilizcede a pencil herhangi bir kalem ile the pencil belli bir kalem arasnda da belirlilik belirsizlik fark vardr. the edat kelimeyi belirli hle getirmektedir. Arapada kelimeyi belirli hle getiren morfolojik unsur, harf-i tarf denilen bir n ektir. Elif+lm eklinde yazlan bu n ek, kelime banda olduunda

baz kelimelerde el-, baz kelimelerde ise kelimenin ilk harfi eddeli olacak ekilde okunur:

el-vatan ez-zamn
Gne harfleri (Hurfu-emsiyye) Harf-i tarf alan bir kelime el-beyt, el-bint, el-veled, el-kitb eklinde okunur. Ancak bir ksm harfler vardr ki, kelime bu harflerle balad zaman harf-i tarfin lmn kendisine benzetirir. Gne harfleri (hurfu-emsiyye) denilen bu harfler unlardr. Bunlara ems harfler de denir: 147


Dier harfler ise ay harfleri (hurful-kameriyye) adn alr. Hurfu- emsiyye ile balayan harf-i tarfli kelimelerden rnekler:

e-ems gne ed-dehr dnya ez-zamn zaman er-Ramazn Ramazan en-nect kurtulu ez-zuhr le vakti

el-ems deil! el-dehr deil! el-zamn deil el-Ramazn deil! el-nect deil! el-zuhr deil!

rneklerde grld gibi, ems (gne) harflerden biri ile balayan kelimelerde harf-i tarfin lm kelimenin ilk harfi gibi okunmaktadr. Bu zellik, Arapa tamlamalarn doru okunuunda nemlidir.

Ay Harfleri (Hurfl-kameriyye)
Yukarda rendiimiz gne harfleri dndaki harfler ise ay harfleridir. Bunlara kamer harfler de denir. Bu harflerden biriyle balayan kelimelerde harf-i tarfte herhangi bir deiiklik olmaz ve el- eklinde okunur: el-beyt, elhakk, el-yevm gnvs.

beyt ev kitb veled ocuk bint kz

el-beyt el-kitb el-veled el-bint

e-eyh, el-hc, el-hak, el-insaf, el-veda kelimelerini Arap harfleri ile yaznz.

ARAPA YAPILI SM TAMLAMALARI


imdi Arapa isim ve sfat tamlamalarnn kuruluunu grelim: Arapada da, Farsada olduu gibi tamlamadaki kelime sras Trkedekinden farkldr ve nce tamlanan (muzf /mevsuf), sonra tamlayan (muzfun ileyh / sfat) gelir. Tamlayan kelimenin banda harf-i tarif ( el- ) olur. Tamlanan (muzf) kelimenin son harfi, baz istisnalar dnda treli okunur. Harf-i tarfin elifi hibir zaman okunmaz:


ty tn

bbl-beyt evin kaps

148

Grld gibi bu tamlamada unsurlarn dizilii Farsa bb- beyt tamlamas ile ayndr; tek fark ikinci kelimenin bandaki harf-i tarf dediimiz n ek ve bunun okunuudur. bb- beyt tn ty Farsa tamlama bb'l-beyt tn ty Arapa tamlama

imdi aadaki Arapa yapl tamlamalarn yaplarn ve anlamlarn inceleyelim:

dnl-slm Hlikul-arz drl-fnn emsl-irfn hubbl-vatan emrl-mminn kildl-bahreyn mlikl-mlk

slm dini arzn yaratcs fenler evi irfan gnei vatan sevgisi mminlerin emri iki denizin kilidi mlkn sahibi

Bu tamlamalar el-

taksn kaldrarak ve izafet kesresi koyarak

kolaylkla Farsa yapl tamlamalar hline dntrmek mmkndr. Mesel dn'l-slm dn-i slm; Hlku'l-arz Hlk- arz vs.

Arapa Tamlamalarn Okunuu


Arapa tamlamalarn okunuunda tamlayan (muzfun ileyhi) gne harfleriyle (ems harflerle) balayan kelimelere dikkat etmek gerekir; zira bu durumda harf-i tarfin lm tamlayann ilk harfiyle ayn okunur:

fakrd-dem ftrus-semvt drd-dny asrus-slife silsiletz-zeheb bakiyyets-seyf

kanszlk gklerin yaratcs dnya evi gemi asrlar altn zincir kl art (savata lmeyenler)

Dilimizde ile biten baz kelimeler tamlayan (muzfun ileyh) olduklar zaman bu , olarak okunur.

Tamlanan (muzf) kelime veya ile bitiyorsa bu harfler ile yazlr.

149

hasretl-mlk meliklerin hasreti(ni ektii yer) leyletl-Kadr Kadir gecesi tezkiretl-evliy evliyalar tezkiresi yevml-kyme kyamet gn drs-sade mutluluk evi

hfzus-shha salk koruma

Arapa yapl tamlamalar Farsa yapl olanlara nispetle Osmanl Trkesinde daha az kullanlmlardr. Bunlarn byk bir ksm makam ve mevki isimlerinde, kitap isimlerinde, kimi din tabirlerde ve bilhassa bilimsel terminolojide karmza kar. Makam ve Mevki simleri

emrl-mer beylerbeyi, emrl-hac hac emri,


Bbs-sade Saadet kaps, stanbul, beytl-ml devlet hazinesi,

Saadet evi, stanbul, Drs-saltana saltanat evi, stanbul,

Drul-hilfe Halifelik evi, stanbul, Drs-sade resl-etibb tabiblerin ba, resl-kttb Ktiplerin

reisi; dileri bakan, eyhul-islm Din ileri reisi, nakbl-erf erfn reisi vs. Kitap simleri

Tezkiret'-uar, Hadkat'l-vzera, Zbdet'-tevrh,

Tuhfet'l-haremeyn,

Tezkiret'l-evliy,

Mecmat'n-nezir, Mehsin'l-sr ve
vs. Bilimsel Terimler

Hakiku'l-ahbr, Mirt'l-memlik, Nehc'l-Ferds

zt'l-cenb "akcier rts iltihab", zt'l-azm "kemik


dokusu iltihab", zt'l-hareke "otomatik", muhibb'l-kils "kireil", fakr'd-dem "kanszlk, anemi", d'l-efrenc "Frengi hastal", d'l-kelb "kuduz", medd'l-basar "hipermetrop", kasr'l-basar "miyop", hmilet's-spor

"spor tayan yaprak", " s ler, termometre", masl'd-dem "serum" vs. Bunlarn dnda bilhassa Allah kelimesiyle yaplan tamlamalar ok kullanlmtr: 150

Abdullh, Reslullh, Beytullh,


Habbullh, Fazlullh, Nasrullh, Ltfullh vs. dn kelimesiyle yaplan Arapa tamlamalarn da ahs ismi olarak sk kullanld grlr. Ancak bu gibi tamlamalarn tamlanan unsuru (muzf) Osmanl Trkesinde treli deil stnl okunur: = Necmd-dn deil Necmed-dn:

Nred-dn, Seyfed-dn, emsed-dn,


Bedred-dn, Celled-dn, Gysed-dn vs. Aadaki Arapa yapl tamlamalar Trkeye eviriniz, anlamlarn yaznz:

rabb'l-lemn lemlerin Rabbi ............................................................... ............................................................... ............................................................... ............................................................... ............................................................... ............................................................... ............................................................... ............................................................... ............................................................... ............................................................... ............................................................... ............................................................... ............................................................... ............................................................... ............................................................... ...............................................................

ARAPA YAPILI SIFAT TAMLAMASI


Osmanl Trkesinde kullanlan Arapa sfat tamlamas yaps da isim tamlamas yapsyla ayndr. sim ve sfat tamlamasn yalnzca tamlayan kelimenin niteliinden ayrt ederiz; tamlayan isimse isim tamlamas, sfatsa sfat tamlamas olur:

151

dvell-muazzama melikl-muzaffer ramaznul-mbrek bedyil-edebiyye

byk devletler muzaffer hkmdar mbarek Ramazan edeb bedalar

Arapa Sfat Tamlamalarnda Uyum


7. nite'de Farsa sfat tamlamalarnda uyum konusu zerinde durmutuk. Bu kural esasen Arapaya zg olup her iki unsuru da Arapa kelimelerden mteekkil Farsa tamlamalarda da bu kurala uyulmu olup Farsa yoluyla Osmanl Trkesinde de hkmn srdrmtr. Hatrlanaca gibi, Arapa yapl sfat tamlamasnda tamlanan ve tamlayan unsurlar (mevsf ve sfat) arasnda a) cinsiyet (mennes - mzekker) b) say (teklik, tesniye, okluk) c) belirlilik-belirsizlik asndan denklik aranr; sfat bu zellikler bakmndan mevsf olan birinci kelimeye uygun hle getirilir.

ARAPA N EDATLAR (HARF- CERR'LER)


Dil bilgisinde harf-i cerr ad verilen Arapa n edatlar, Farsa n edatlarda olduu gibi, kimi Trke hl eklerine ve son ekim edatlarna karlk gelir. Bu edatlar bir tamlamann bana geldiinde tamlanan kelimenin sonu treli deil esreli okunur: an-karb'z-zamn deil an-karbi'z-zamn gibi

bi: Trkede +a/+e, +da/+de, ile ek ve edatlarnn anlamn karlar.


Harf-i tarfli kelimelerden nce geldiinde hemzeyle bitiik yazlr ve kendisinden sonra gelen kelimenin niteliine gre bil-, bi'n-, bi'z- vs. eklinde okunur:

bismillh Allahn adyla, bi-emrillh Allahn emriyle, bi-iznillhi tel yce Allahn izniyle, bil-fiil fiil
ile, gerekten, bin-netce neticede, sonuta, bil-

mukbele karlk olarak, bil-vsta arac ile, bi'zzarre "zorunlu olarak" vs.

an: Trkede +dan/+den hl ekleriyle ve kimi edatlarla karlanabilir.


Bu edattan sonraki kelime tamlama hlinde olmayan tek bir kelime ise kelimenin sonu -n/-in tenviniyle okunur:

an-karb ok gemeden, yaknda, an-karbiziinden, yrekten, an-kasdin kastl olarak, bile bile, an-cehlin bilmeyerek, cahillikten vs. 152 zamn yakn zamanda, an-sammil-kalb yrein

f : Trkede +da/+de, iinde anlamlarn verir : fil-hakka


gerekte, hakikaten, fil-vki gerekten, hakikaten,

fil-asl aslnda, f-zamnina zamanmzda,


korumasnda; Allah'a emanet olun vs.

f-seblillh Allah yolunda, f-emnillh Allahn

Bu edatn tarih konulurken ....ylnda,... tarihinde anlamlarnda kullanldn hatrlayalm: f-evvl.

li- : Trkede "iin, dolay, yznden, tarafndan" anlamlarn verir. simlerle ve baz zamirlerle birlikte kullanlmaktadr: li-hz bunun
iin, li-ztihi kendiliinden, li-mellifihi mellifi tarafndan, li-mtercimihi mtercimi tarafndan, li-eclit-tahsl eitim iin, li-ecli'l-maslaha i iin vs.

min: Trkede +dan/+den, dolay, sebebinden anlamlarn verir: min-tarafillh Allah tarafndan, minel-ezel ezelden vs.
min-bad bundan sonra, minel-kadm eskiden beri,

ke-: Trkede "gibi, sanki" anlamlarn verir. Benzerlik ifade eder: kel-evvel eskisi gibi, ke-zlik bylece, bunun gibi,
ke-enne sanki, gy vs.

ARAPA TAMLAMALARDAK DEKLKLER


imdiye kadar Arapa yapl isim ve sfat tamlamalarnn kuruluunu renmi olduk. Buna gre, tamlanan (muzf) olan kelimenin sonu treli okunmaktadr. Kimi durumlarda ise bu hareke deiebilir, yani bu harf stnl (fethal) veya esreli (kesreli) okunabilir. Bunlar aada gstereceiz.

Tamlanann stnl Okunmas


Tamlanan kelime bad sonra, kabl nce, fevk st, taht kelimelerin sonu treli deil, stnl okunur: badez-zevl leden kablet-tfn Tufan'dan nce; beynel-milel milletler aras; fevkal-de olaan st; tahtel-arz yer alt, beyn ara, hasb gre, nazaran kelimelerinden biriyse bu

sonra;

alt; hasbel-kader kader gerei.

tamlamada stnl okunur: mine'l-kadm "eskiden beri", mine'l-ezel "ezelden beri" vs. Elif-i maksre (yani harfi) ile biten kelimeler tamlanan olduunda elif-i maksre okunmaz, bundan nceki harf stnl okunur: 153

min edat da tamlayann (muzfun ileyhin) harf-i tarfli olduu bir

al: alel-huss hususiyle, zellikle; alel-de


alldk ekilde

il: ilel-ebed ebede kadar; ilen-nihye sonuna kadar


vs.

aks, ma'n gibi kelimelerde de ayn zellik sz konusudur: mane-iir iirin manas, aksel-gyt gayelerin
en uza gibi.

y nleme edat bir tamlamann bana gelirse tamlanan kelimenin sonu


stnl okunur: rabb'l-lemn y Rabbe'llemn; Reslullh y Reslallah vs.

Tamlanann Esreli Okunmas


Yukarda harf-i cerr denilen Arapa n edatlar grmtk. Verdiimiz rneklerde de grlecei gibi bu edatlar bir tamlamann nne geldiinde tamlanan esreli okuturlar:

bi-iznillh (bi-iznullah deil!) Allahn izniyle; fseblillh (fi-seblullah deil) Allah yolunda; al-tarkil-kys (al-tarkl-kys deil!) karlatrma yoluyla vs. kyamet gnne kadar; bi-emri'llh Allah'n emriyle; eitim iin vs. Bunlarn dnda bn, mft, kd gibi sonu tek ile biten kelimeler tamlanan (muzaf) olduunda sondaki ye harfi okunmaz, bundan nceki harf esreli okunur: kdil-hct istekleri yerine getiren; Allah, mftil-enm halkn mfts; eyhlislm, bniddevle devletin kurucusu vs. Arapa dil bilgisinde zincirleme tamlamalarda ikinci kelimelerin sonu da esreli okunur. Bu yap Trkede ok kullanlmamtr: Divnu Lugti't-Trk, Kitbu Evsfi'l-Mescidi'-erfe gibi. kelimeden oluan Arapa tamlamalarda yalnzca sondaki kelime harf-i tarfli olur. Birinci kelimenin sonu treli, ikinci kelimenin sonu ise treli deil esreli okunur:

min-tarafi'llh Allah tarafndan; il-yevmi'l-kyme

an-sammi'l-kalb kalbin iinden, samimiyetle; li-ecli't-tahsl

mifthu bbi'l-beyti "evin kapsnn anahtar" kalemu hdimi'r-raculi "adamn hizmetcisinin kalemi"
Ancak, bu gibi yaplar Osmanl Trkesinde farkl okunmulardr. yle ki: Bu gibi tamlamalarda ikinci ve nc kelimeler Arapa yapl bir tamlama gibi deerlendirilir ve her zaman tamlayan (muzfunileyh) olarak birinci 154

kelimeyi (muzf) tamlarlar. Bylece tamlayan Arapa yapl bir tamlamadan ibaret olan Farsa yapl bir tamlama teekkl etmi olur. Bu yzden, bu gibi tamlamalar Farsa yapl kabul edip birinci kelime (muzf) ile Arapa bir tamlama yapsnda olan dier iki kelimeyi (muzfunileyh) birbirine izafet kesresi ile balarz:

dern- Bb's-selm "Babsselm'n ii" hudd- Beyt'l-harm "Beytlharm'n hududu" hazret-i Rabb'l-lemn "lemlerin rabbi hazretleri"
Bu gibi tamlamalarda tamlayan unsur ou zaman kalplam ibareler veya birleik isimler, yer adlar vs. olmaktadr. u hususa zellikle dikkat etmeliyiz: Bilhassa kitap adlarnda Arapa yapl tamlama kullanm yaygndr. Buralarda kelimeden oluan tamlamalar Arapann szdizimi kurallarna gre okumamz gerekir. Buna tannm kitap isimlerinden baz rnekler verelim: Dvnu Lugti't-Trk;

Kitbu Evsfi'l-Mescidi'-erfe.

Aadaki tamlamalar okuyunuz, tamlamalarn Trke karlklarn yaznz.

mm'l-kitb

kitabn anas "Fatiha suresi" ........................................... ........................................... ........................................... ........................................... ........................................... ........................................... ........................................... ........................................... ........................................... ........................................... ........................................... ........................................... ........................................... ........................................... ........................................... ........................................... ...........................................

155

ARAPA BRLEK SIFATLAR: LAFZ ZFET


nceki nitelerde grdmz Farsa birleik sfatlara karlk gelen Arapa kelime grubu lafz izafet'tir. Lafz izafetler, d yap itibariyle Arapa isim ve sfat tamlamalarna benzerler; ancak anlam bakmndan iki kelime arasnda herhangi bir tamlama ilgisi kurulmaz. Onlara lafz izafet (szde tamlama) denilmesi bu yzdendir. u iki Arapa tamlamay ele alalm: a) bakiyyet's-seyf kl art b) kmet'l-kasr ksa boy Birinci tamlama bir isim tamlamasdr. ki kelime arasnda bir aitlik ilgisi vardr. kinci tamlama ise bir sfat tamlamasdr. kinci kelime kasr (ksa) birinci kelimeyi tavsif etmektedir. imdi aadaki tamlamay inceleyelim:

kasr'l-kme ksa boylu, boyun ksas deil!


Bu tamlamada ise iki kelime arasnda bir aitlik ilgisi olmad gibi, sfat olan birinci kelime kendisinden sonra gelen kelimeyi deil, ikisi birlikte baka bir zneyi nitelemektedirler. Bu durumda bu iki kelimenin oluturduu kelime grubu bir birleik sfat olur. ekil olarak isim veya sfat tamlamalar gibi kurulsa da anlam ve fonksiyon itibariyle bunlardan tamamen farkldrlar. Lafz izafetlerin tekilinde ekilce dikkat eken en nemli unsur, birinci kelimenin sfat fonksiyonunda olmasdr. Arapada sfat fonksiyonunda olan kelimeleri ilk nitede grmtk. Bunlardan bilhassa ism-i f'il, ism-i mef'l, sfat- mebbehe ve ism-i mensb kategorilerine ait kelimeler tamlamann birinci kelimesi olurlarsa, sfat anlam tadklar srece, ortaya kan kelime grubu lafz izafet olur. Lafz izafetlerin en nemli zellii, iki kelime arasnda bir aitlik ilgisi kurmamalar, bylece bir isim tamlamas tekil etmeyip bir birleik sfat tekil etmeleridir. Bundan dolay daha ok sfat tamlamalarnn sfat olarak kullanlrlar. Ancak isim gibi kullanlmalar da mmkndr. Arapann lafz izafetleri de, Farsa birleik sfatlar gibi, Trkeye isnat grubu, sfat tamlamas+l kalb veya sfat-fiil grubu eklinde aktarlabilir. Aada lafz izafetlere baz rnekler verilmitir. Birinci kelimelerin cinslerini belirleyerek bu rnekleri inceleyiniz.

ser''l-hazm tavl'l-kadd azm'-n kabh'l-vech kasr'l-kme kesr't-taksr mecrh'l-fu'd mstecb'd-da've mesllet's-syf 156

abuk hazml, hazm abuk (olan) uzun boylu, boyu uzun (olan) yce anl, an yce (olan) irkin yzl, yz irkin (olan) ksa boylu, boyu ksa (olan) ok kusurlu, kusuru ok (olan) yaral gnll, gnl yaral (olan) mstecab dual, dus mstecab (olan) klc ekilmi, klc knndan km

mcib'l-gazab vcib's-seyr vcib'l-vcd zhir-eref hamdl-hsl muhtelifet'-u'n kall'l-biz'e admet'l-insf Arabiyy'l-ibre

gazab mucib (olan) seyri vcib (olan) var oluu vcib olan, Allah erefi zhir (olan) ahlk vlm (olan) olaylar muhtelif (olan) sermayesi az (olan), nasibi az (olan) insaf yok, insafsz (olan) Arapa ibreli, Arapa

koruyucusu; hlku'l-mem mmetlerin (insanlarn) yaratcs;

Dil bilgisinde sfat kategorisinde yer alan kimi Arapa kelimeler, isim fonksiyonunda kullanlabilirler. Byle kelimeler lafz izafet deil, gerek birer isim veya sfat tamlamas tekil etmi olurlar: hris'l-mlk mlkn

ftih'l-ebvb kaplarn acs; esr'l-batn midenin esiri,


agzl. Lafz zafetlerin Kullanl Lafz izafetler, esas olarak birleik sfat anlam tadklar iin sz diziminde sfat fonksiyonunda kullanlrlar. Bu yaplaryla basit sfatlardan bir farklar yoktur. Lafz izafetin tamlayan olarak katld bir tamlama sfat tamlamas olur:

zaleme-i admet'l-insf insafsz zalimler zt- hamd'l-hsllerinde vlm huylu ztlarnda sultn- azm'-n yce anl sultan lisn- bel'l-beyn beyan bel (olan) lisan kitb- cell'l-kadr deeri yce (olan) kitap devlet-i kaviyy'l-erkn temelleri salam (olan) devlet hakr-i kesr't-taksr kusuru ok (olan) hakir (ben) hakr-i kall'l-bid'e sermayesi az (olan) hakir (ben) kense-i ndir'l-misl benzeri ndir (olan) kilise mselles-i kim'z-zviye dik al gen pdih- slif'z-zikr zikri geen padiah
157

Lafz izafet birden fazla kelimeyle kurulmu bir tamlamada da yer alabilir. Bu gibi yaplarda lafz izafet tek kelimelik bir unsur deerindedir:

ma'lm- Hudvend-i kmil'-u'r


oldukda ok akll padiahn malumu olunca

Mlk- memdh's-slk- Msriyye Msr'n


yollar vlm padiahlar

taraf- zhir'-eref-i hazret-i

ehriyrden Padiah hazretlerinin erefi zahir (olan) taraflarndan

hazret-i Vehhb- amm'r-rahmet rahmeti


geni (olan) Allah hazretleri

cenb- Vehhb- hafiyy'l-hikmet hikmeti gizli


(olan) Allah cenblar

hads-i mu'ciz'l-beyn- sultn-


tahtgh- Levlk Levlk taht Sultannn (Hz. Muhammed'in) muciz beyanl hadisi Lafz izafet yapsndaki kelime sz diziminde -bir tamlamaya dhil olmadan- herhangi bir isim unsuru fonksiyonuyla da kullanlabilir:

... Ahmed Vsf


her ne kadar kall'l-bid'e ve adm'l-istit'a ise dahi...

ahvl-i ser-haddt ve sur


mtezelzil'l-erkn olup

ebn-y zamn sde-hl ve


mreffeh'l-bl itmidr.

fi'l-cmle ma'mret'letrf olan evkaf gmir vrn olup Lafz izafetler Trke sfat tamlamasnda tamlayan (sfat) olarak da kullanlabilirler:

... tahls olunmak


bbnda kat'iyy'l-medll hatt- hmyn eref-rz-i sudr olup

158

Okumaalmas

Aadaki metin, anonim bir hikye olan Elfun-nehar ve nehr (Bin Bir Gndz)'dan alnmtr. Metni okuyup bilmediiniz kelimeleri szlkten reniniz. Metinde geen Arapa tamlamalar ve harf-i cerle oluturulmu yaplar tespit ediniz.

159

160

zet
Arapa Tamlama Yapsn Tanmak. Arapa tamlamalarn doru okunabilmeleri iin olduka nemli olan iki konuyu renmemiz gerekiyor. Bunlar, harf-i tarf ve hurf-emsiyye vel-kameriye konulardr. Harf-i tarf kelime bana veya Arapa tamlamada ikinci kelimenin bana getirilen elif+lm eklinde yazlan bu n ektir. Bu el- harfi tek kelimenin bana gelirse o kelimeyi belirli bir kelime durumuna getirir. Bu n ek Arapa tamlamalarda birinci ve ikinci kelimenin arasnda da bulunur. Bu nedenle Arapa tamlamann tannmas daha kolaydr. Harf-i tarf baz kelimelerde el-, baz kelimelerde ise kelimenin ilk harfi eddeli olacak ekilde okunur: el-vatan; ez-zamn. Bu durumu lm harfinden sonra gelen kelimenin ilk harfi belirler. Eer lmdan sonraki harf gne harfleri olarak adlandrlan bu , olarak okunur: hasretlmlk, yevml-kyme. Arapa yapl tamlamalar Farsa yapl olanlara nispetle Osmanl Trkesinde daha az kullanlmlardr. Bunlarn byk bir ksm makam ve mevki isimlerinde, kitap isimlerinde, kimi din tabirlerde ve bilhassa bilimsel terminolojide karmza kar. Osmanl Trkesinde kullanlan Arapa sfat tamlamas yaps da isim tamlamas yapsyla ayndr. sim ve sfat tamlamasn yalnzca tamlayan kelimenin niteliinden ayrt ederiz; tamlayan isimse isim tamlamas, sfatsa sfat tamlamas olur: dvell-muazzama byk devletler. Arapa yapl sfat tamlamasnda tamlanan ve tamlayan unsurlar (mevsf ve sfat) arasnda cinsiyet (mennes - mzekker); say (teklik, tesniye, okluk); belirlilik-belirsizlik asndan denklik aranr; sfat bu zellikler bakmndan mevsf olan birinci kelimeye uygun hle getirilir. Arapa n Edatlar Sralamak. Dil bilgisinde harf-i cerr ad verilen Arapa n edatlar, Farsa n edatlarda olduu gibi, kimi Trke hl eklerine ve son ekim edatlarna karlk gelir. Bu edatlar bir tamlamann bana geldiinde tamlanan kelimenin sonu treli deil esreli okutur. Bu n ekler unlardr: bi: Trkede +a/+e, +da/+de, ile ek ve edatlarnn anlamn karlar. Harf-i tarfli kelimelerden nce geldiinde hemzeyle bitiik yazlr; an: Trkede +dan/+den hl ekleriyle ve kimi edatlarla karlanabilir. Bu edattan sonraki kelime tamlama halinde olmayan tek bir kelime ise sonu -n/-in tenviniyle okunur; f : Trkede +da/+de, iinde anlamlarn verir; Bu edatn tarih konulurken ....ylnda,... tarihinde anlamlarnda da kullanlr; li- : Trkede "iin, dolay, yznden, tarafndan" anlamlarn verir, isimlerle ve baz zamirlerle birlikte kullanlmaktadr; min: Trkede +dan/+den, dolay, sebebinden anlamlarn verir; ke-: Trkede "gibi, sanki" anlamlarn verir, benzerlik ifade eder.

fakrd-dem. Tamlanan (muzf) kelime veya ile bitiyorsa bu harfler ile yazlr. Dilimizde ile biten baz kelimeler tamlayan (muzfun ileyh) olduklar zaman

harflerinden biriyse lm okunmaz, onun yerine kelimenin ilk harfi eddeli okunur. Gne harfleri dnda kalan dier harflere ise kamer harfler denir ve kamer harfle balayan bir kelimeye harf-i tarf gelirse lm okunur: e-ems, el-hakk. Gne ve kamer harflere dikkat etmek Arapa tamlamay doru okumamz salar. Arapada da, Farsada olduu gibi tamlamadaki kelime sras Trkedekinden farkldr ve nce tamlanan (muzf /mevsuf), sonra tamlayan (muzfun ileyh / sfat) gelir. Tamlayan kelimenin banda harf-i tarif ( el- ) olur. Tamlanan (muzf) kelimenin son harfi, baz istisnalar dnda treli okunur. Harf-i tarfin elifi hibir zaman okunmaz: bbl-beyt evin kaps. Arapa tamlamalarn okunuunda tamlayan (muzfun ileyhi) gne harfleriyle (ems harflerle) balayan kelimelere dikkat etmek gerekir; zira bu durumda harf-i tarfin lm tamlayann ilk harfiyle ayn okunur:

161

Arapa Tamlamalardaki Farkl Okunular Ayrt Etmek. Arapa tamlamalar u durumlarda farkl okunur: Tamlanan kelime bad sonra, alt, beyn ara, hasb gre, nazaran kelimelerinden biriyse bu kelimelerin sonu treli deil, stnl okunur: badez-zevl leden sonra; min edat da tamlayann (muzfun ileyhin) harf-i tarfli olduu bir tamlamada stnl okutur: mine'l-kadm "eskiden kabl nce, fevk st, taht

Arapa Lafz Tamlamalar Tanmlamak. Lafz izafetler, d yap itibariyle Arapa isim ve sfat tamlamalarna benzerler; ancak anlam bakmndan iki kelime arasnda herhangi bir tamlama ilgisi kurulmaz. Onlara lafz izafet (szde tamlama) denilmesi bu yzdendir: kasr'l-kme ksa boylu, tamlamasnda iki kelime arasnda bir aitlik ilgisi olmad gibi, sfat olan birinci kelime kendisinden sonra gelen kelimeyi deil, ikisi birlikte baka bir zneyi nitelemektedirler. Bu durumda bu iki kelimenin oluturduu kelime grubu bir birleik sfat olur. ekil olarak isim veya sfat tamlamalar gibi kurulsa da anlam ve fonksiyon itibariyle bunlardan tamamen farkldrlar. Lafz izafetlerin tekilinde ekilce dikkat eken en nemli unsur, birinci kelimenin sfat fonksiyonunda olmasdr. Bunlardan bilhassa ism-i fil, ism-i mef'l, sfat- mebbehe ve ism-i mensb kategorilerine ait kelimeler tamlamann birinci kelimesi olurlarsa, sfat anlam tadklar srece, ortaya kan kelime grubu lafz izafet olur. Lafz izafetlerin en nemli zellii, iki kelime arasnda bir aitlik ilgisi kurmamalar, bylece bir isim tamlamas tekil etmeyip bir birleik sfat tekil etmeleridir. Bundan dolay daha ok sfat tamlamalarnn sfat olarak kullanlrlar. Ancak isim gibi kullanlmalar da mmkndr. Arapann lafz izafetleri de, Farsa birleik sfatlar gibi, Trkeye isnat grubu, sfat tamlamas+l kalb veya sfat-fiil grubu eklinde aktarlabilir.

aks, ma'n: mane-iir; y nleme edat bir tamlamann bana gelirse tamlanan kelimenin sonu stnl okutur: y Rabbe'l-lemn. Tamlamann bana harf-i cer geldiinde ise tamlamalar esreli okunur: biiznillh Allahn izniyle; fseblillh Allah yolunda; al-tarkil-kys karlatrma yoluyla vs. min-tarafi'llh Allah

beri"; Elif-i maksre (yani harfi) ile biten kelimeler tamlanan olduunda elif-i maksre okunmaz, bundan nceki harf stnl okunur: Elif-i maksre ile biten baz kelimeler unlardr: al, il,

tarafndan; bunlarn dnda bn, mft, kd gibi sonu tek ile biten kelimeler tamlanan (muzaf) olduunda sondaki ye harfi okunmaz, bundan nceki harf esreli okunur: kdil-hct istekleri yerine getiren; Arapa dil bilgisinde zincirleme tamlamalarda ikinci kelimelerin sonu da esreli okunur: Bu yap Trkede ok kullanlmamtr: Divnu Lugti't-Trk, Kitbu Evsfi'l-Mescidi'erfe gibi.

162

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki harf gruplarn hangisinde kamer harf vardr? a. - - b. - - c. - - d. - - e. - - 2. Arapa yapl tamlamalarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Tamlayan nce tamlanan sonra gelir. b. ki kelime arasna el harf-i tarifi konulur. c. Tamlanan kelimenin son harfi, baz istisnalar dnda treli okunur. d. Harf-i tarfin elifi hibir zaman okunmaz. e. Tamlamada ikinci kelime sfat ise, tamlama sfat tamlamas ismini alr. 3. Fenler evi anlamndaki tamlama aadakilerden hangisidir? a. b. c. d. e. 4. Aadaki tamlamalarn hangisi yanl okunmutur? a. kildl-bahreyn b. hubbl-vatan c. ftrl-semvt d. silsiletz-zeheb e. nakbl-erf 5. Aadakilerden hangisi makam ve mevki ismidir? a. b. c. d. e. 6. Aadaki tamlamalardan tamlamasdr? a. b. c. d. e. 7. Aadaki n edatlardan hangisinin Trke karlnda bir yanllk yaplmtr? a. bi: Trkede +a/+e b. an: Trkede ile, dolaysyla c. f : Trkede +da/+de li- : Trkede "iin, dolay, yznden, tarafndan" e. ke-: Trkede "gibi, sanki" d. 8. Aadaki tamlamalardan hangisinin okunuu yanltr? a. beynel-milel b. kablet-tfn c. tahtel-arz d. ilel-ebed e. y Reslullah 9. Lafz izafetlerin ekilce dikkat eken en nemli unsuru aadakilerden hangisidir? a. Tamlamada birinci kelimenin isim fonksiyonunda olmas b. Tamlamada birinci kelimenin sfat fonksiyonunda olmas c. Tamlamann harf-i cerr almas d. Tamlamada ikinci kelimenin sfat olmas e. Tamlamada ikinci kelimenin isim olmas 10. Aadaki tamlamalardan hangisi lafz izafet deildir? a. b. c. d. e. hangisi sfat

163

Okuma almas
Zamn- kadmde Kemr memleketinin hkimi Turan Beyin hayret-bah- cihn Ferruh-rz isminde bir erkek ve Ferah-nz nmyla bir de kz evld olup eh-zde-i civn-baht env- fezil ve kemlt- insniyye ile muttasf gen bir kahramn- ndirz-zamn ve hem-resi Ferahnz dahi mlike-i lutf u ceml ve shibe-i hsnhsl bir fet-i devrn idi. Fil-hakka Ferah-nz hsn-i lem-i behsndan baka nihyet derecede czibe shibesi olduundan ceml-i hr-misline atf- nazar edenler ez-dil cn kendisine hayrn ve musahhar olarak nil-i visl olmalar emr-i muhl olmala encm- kr teessr-i derd-i akyla ya Mecnn gibi serser veyahut esr-i fir olarak bil-hire hayttan ber olurlard. Ferah-nz saryndan kp azm-i ikr eyledikte tem-y ruhsr- dil-r-y nzknesiyle tenvr-i uyn- hasret etmek zere rehgzrnda saf-beste-i selm ve intizm olan ehl-i memleket Ferah-nz elbise-i nefse giymi ve tc- hemlnesi bir tarafa emi olduu ve esb-i sab-reftrn yz beyz criye tr-i nazardan siperlercesine ihta eyledikleri hlde mtehassirne misl-i fitb arz- ddr eyleyince ehl-i deryhur tarafndan yd olan vze-i mallh vsl- kngre-i smn olur idi. Cevr-i mezbre her ne kadar birbirinden hsn-dr ise de ncm iinde mh- mnr gibi bunlar ortasnda Ferah-nzn hsn eds lemin nazarn bakaca kendiye celb eylediinden ne bunlarn etrfn kuatm olan perem-i gafr ve ne de rikbnda giden askir-i mesllets-seyf temda olan halkn menine kdir olamamalaryla ziydece yanaan bahtszlar cerh ve telef etmee mezniyetleri olduu hlde Ferah-nz her ne vakit ikra km olsa halk balarna gelen u felketlerden asl mtenebbih olmayp bil-akis onun nazargh- dilbernesinde fed-y cn ve bast trb zerinde nefslerini kurbn ederek demlerini seyl misli aktmaa keml-i evk ve meserretle muntazr ve bunun vukuyla mftehir bulunduklarndan ve halk u hlden men etmek mmkn olamadndan pederi Turan Bey kermesi Ferah-nz sultnn hsn-i hunrzinin bis olduu felketlerden halkn muhfazas iin artk gzlerinden nihn ederek kermesinin sarydan tara kmasn men ve yasak eylemi ve vk ehl u bel-y hasret-i dil-dr ile daha beter mecrhl-fud olarak zarr katlanm ise de Ferah-nzn vze-i hsn n btn memliki arkiyyeye aks ettiinden vasfn iiden hkmdrn- arkiyye gyben taauk ederek bunlardan her biri Ferah-nz gnl tahtna icls etmek efkryla mstakilen birer eli kartm olduklar Kemr hkmetinde gerei gibi y bulmaa balam idi.

Metinde Geen Arapa Tamlamalar ve Harf-i cerli Yaplar: ndirz-zamn, fil-hakka, bilhire, mesllets-seyf, bil-akis, mecrhlfud.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Ay Harfleri (Hurfl-kameriyye) ksmn yeniden okuyunuz. 2. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn Arapa Yapl sim Tamlamalar blmn yeniden okuyunuz. 3. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Arapa Yapl sim Tamlamalar blm yeniden okuyunuz. 4. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Arapa Tamlamalarn Okunuu ksmn yeniden okuyunuz. 5. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Makam ve Mevki simleri ksmn yeniden okuyunuz. 6. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Arapa Yapl Sfat Tamlamas blmn yeniden okuyunuz. 7. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Arapa n Edatlar blmn yeniden okuyunuz. 8. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Arapa Tamlamalardaki Deiiklikler blmn yeniden okuyunuz. 9. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Arapa Birleik Sfatlar: Lafz zfet blmn yeniden okuyunuz. 10. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Lafz zafetlerin Kullanl ksmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1


Sra Sizde 2 rabb'l-lemn lemlerin Rabbi; beyt'l-ml mal evi, hazine; hasret'l-mlk padiahlarn hasreti; dr'z-ziyfe ziyafet evi; dr'l-aceze cizler evi; res'l-kttb katiplerin reisi, d ileri bakan; resl's-sakaleyn insan ve cinlerin peygamberi, Hz. Muhammed; sultn'l-evliy velilerin sultan; seyyid'l-mrseln

164

peygamberlerin efendisi, Hz. Muhammed; eyhu'l-slm din ileri reisi, diyanet ileri bakan; shib'l-hurc isyan eden, asi; shib's-seyf ve'l-kalem kalem ve kl sahibi; shibet'l-beyt ev sahibi; imd'd-dn dinin direi; m'l-hayt hayat suyu; mefhar'lmevcdt varlklarn vnc, Hz. Muhammed; yevm'l-kyme kyamet gn. Sra Sizde 3 bakiyyet's-syf kl art; beyne'd-dvel devletler aras; tahte'l-bahr deniz alt; d'ssla vatan zlemi; dr'-if ifa evi, hastane; dr'l-mlk bakent; rabb'd-dr ev sahibi; rh'l-emn Cebrail; sidret'l-mnteh arn en st noktasnda var olduu kabul edilen bir aa; silsilet'z-zeheb altn zincir; akiku'nnu'mniyye bir eit da gelincii; eyh'l-ekber en byk eyh; felek'l-a'zam eski astronomi bilgisine gre dokuzuncu kat gk; msebbib'lesbb Allah; yetm't-tarafeyn iki tarafn yetimi, Hz. Muhammed; yevm'l-cez ceza gn; yevm'd-dn kyamet gn.

Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 12. stanbul. Kesit Yaynlar

165

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Farsa yapl isim ve sfat tamlamalarnn yapsn tanyabilecek, Farsa yapl isim ve sfat tamlamalarnn Trke sz diziminde yerini

belirleyebilecek, Farsa birleik isimlerin tamlamalardaki kullann tespit edebilecek, Farsa birleik sfatlarn Trke yardmc fiillerle kullanmn Trke sz dizimine gre zmleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
sim Tamlamas Sfat Tamlamas Sz Dizimi Cmle gesi Birleik Kelime Birleik Sfat Yardmc Fiil

erik Haritas FARSA YAPILI SM VE SIFAT TAMLAMALARININ TRKE SZ


DZMNDE KULLANILMASI FARSA BRLEK KELMELERN TAMLAMALARDA KULLANILII

166

Farsa Tamlama ve Birleik Kelimelerin Trke Sz Diziminde Kullanm


FARSA YAPILI SM VE SIFAT TAMLAMALARININ TRKE SZ DZMNDE KULLANILMASI
Farsa yapl isim ve sfat tamlamalar bilhassa tamlanan unsurun niteliine gre farkllklar gsterirler. Bu yaplara gre Trke sz dizimindeki grevleri de deiik olabilir. Trke ek, edat ve yardmc fiillerle birlikte kullanlmasyla oluan bu yaplarn zelliklerinin iyi bilinmesi metinlerin doru anlalmas ve gerektiinde gnmz diline aktarlmas iin son derece nemlidir. Bu nitede Farsa yapl isim ve sfat tamlamalarnn Trke sz diziminde kullanlyla ilgili nemli ve belli bal yap zelliklerini reneceiz. Arapa yapl isim ve sfat tamlamalar Osmanl Trkesinde gayet az kullanlm olup Trke sz dizimi iinde yer allar Farsa tamlamalardan farkl olmadklar iin ayrca zerinde fazla durmayacaz. sim ve sfat tamlamalar tamlanan unsurun masdar olup olmamasna gre iki gruba ayrlr : a) Tamlanan unsuru hareket, olu veya kl ifade etmeyen, yani masdar olmayan bir kelimeden oluan tamlamalarda unsurlar birbirine geriden ne doru balayan bir sra iinde balanarak bir btn olutururlar. Bu btn Trke ek veya edatlar alarak herhangi bir cmle unsuru gibi kullanlabilir.

vilyt- muhtelife "eitli vilyetler"


Bu rnek, bir sfat tamlamasdr. Sfat tamlamalar varlklar leminde bir "ey"i gsteren isim deerindedir. Tamlama bu hliyle uygun ekler alarak Trke cmlenin herhangi bir tamlaycs olabilir. Tamlaycnn eki, sondaki kelimeye eklenir, sondaki kelimenin ses dzenine uygun olur; ancak ek, baz durumlarda anlam itibariyle bataki tamlanan unsuru ilgilendiriyor grnmekle birlikte, genel olarak tamlamann btnne aittir: "Bu iklm selefde (vilyt- muhtelife)+ye taksm olunmudur..."

hengm- dil-rm "gnle ho gelen zaman" ve


peymne-i htr "gnl kadehi" tamlamalarndan birincisi sfat, ikincisi isim tamlamasdr. Bunlar uygun ekler alarak Trke sz diziminde farkl tamlayclar karlayabilirler: "... ol (hengm- dil-rm)+da (peymne-i htr)+ leb-rz eden..." rnekte grld gibi sfat tamlamas olan grup +da ekini alarak yer tamlaycs, isim tamlamas olan unsur ise ykleme hli ekini alarak nesne olmulardr.

167

Tamlamay oluturan unsur ka kelimeden oluursa olusun bu yapdaki tamlamalarda tamlamann sonundaki kelimeye eklenmi olan ek, anlamca tamlamann btnne aittir: rz- cier-sz- rsthz kyametin cier yakan gn": "... (rz- cier-sz- rsthz)+de..." cy- mebhit-i envr "nurlarn dt yer" : "...(ol cy- mebhit-i envr)+da defn ettiler." dest-yr-i eltf- Kirdigr "Allah'n ltuflarnn yardm": "...(destyr-i eltf- Kirdigr)+ ile kal'e-i mezbreyi nmdr klp..." sye-i nihl-i bl-ke-i hurm "hurmann uzun dalnn glgesi": "...(sye-i bl-ke-i hurm)+da vaz'- hyam- ram olundu." Verilen rneklerde grld gibi, tamlanan unsur masdar anlam tamayan bir isim olduu zaman, tamlamann dier unsurlar kendi anlam birliklerini oluturarak, geriden ne doru birbirine balanmakta, herhangi bir Trke ek veya edat bu tamlamann son kelimesine bititirilmekle birlikte anlamca tamlamann btnne, yani bir kelime grubuna ait olmaktadr. Farsa tamlamalara getirilen Trke eklerin grevi, aslnda Trke tamlamalardakinden pek de farkl deildir. Mesel dolma kalem bir kelime grubu olarak sz diziminde ek aldnda, bu ek sadece kalem kelimesine ait deil, btnyle dolma kalem kelimesine ait olur. Dolma kalemin mrekkebi kalmam. cmlesinde +In ilgi hli eki dolma kalem birleik isminin eki olmu olur. Farsa ve Arapa tamlamalar ile birleik kelimeler de tpk Trkedeki gibi sz dizimi iinde tek bir kelime olarak alglanrlar ve bu sebeple gruba getirilen ek, btnyle tamlamann veya birleik kelimenin eki olur. Sye-i lnizde katl-i mdan kurtulduk. cmlesindeki hl ekleri sye-i l ve katl-i m tamlamalarna ait olur. Bu yapdaki tamlamalar Trke bir isim tamlamasnn tamlanan veya tamlayan unsurlar olabilirler. Aadaki Trke isim tamlamalarnn her iki unsuru da Farsa yapl sfat ve isim tamlamalardr: "...(Devlet-i aliyye)+mizin (bidyet-i zuhr)+undan beri..." "... (Tanzmt- hayriyye)+nin (menfi'-i hl)+ini..." "Hrriyet, (ahsiyyet-i ameliyye)+nin (almet-i hriciyye)+sidir. b) Tamlanan unsurun masdar, yani hareket, olu veya kl ifade eden bir kelime olmas durumunda unsurlar arasndaki ilikinin anlalmas, her zaman geriden ne doru gelen bir sralan iinde olmaz. Bu gibi tamlamalar Trke sz diziminde ister bir yardmc fiille birlikte kullanlsnlar, isterse yardmc fiil olmadan kullanlsnlar, masdarlardaki fiil anlamndan dolay, tamlamay tekil eden kelimeler, tamlanana, tpk bir cmlede olduu gibi, eitli tamlayclar olarak katlrlar. Bundan dolay bunlar her zaman basit yapl Trke isim ve sfat tamlamalar hlinde deil, kk fiil gruplar hlinde anlarz. Asl unsura balanan kelimelerin hangi tamlayclar karlad tamamen masdarn atsyla ilgilidir. Bu kelimeler masdara nesne, yer tamlaycs veya zaman tamlaycs olarak katlabilirler. Aadaki rnekleri inceleyelim: teslm-i rh eylemek teslm-i rh, bir isim tamlamasdr. Eylemek yardmc fiili, anlamca tamlamann asl unsuruna baldr: teslm eylemek. Teslm eylemek, geili bir fiildir, yani nesne alr. Bundan dolay rh kelimesini bu tamlamann nesnesi olarak deerlendirir ve Trke yapya bylece eviririz: ruhu teslim eylemek.

168

gark- b olmak gark- b, bir isim tamlamasdr. Olmak yardmc fiili, anlamca tamlamann asl unsuru olan gark masdarna baldr: gark olmak "batmak, boulmak". Gark olmak, geisizdir, bundan dolay b kelimesini nesne deil baka bir tamlayc olarak deerlendiririz. Burada yer tamlaycs grevindedir: ba gark olmak "suya batmak, boulmak". Tamlama ka kelimeden oluursa olusun, tamlanan masdar ise, dier kelimeler masdarn, yani fiil unsurunun gerektirdii tamlayclar hlinde tamlamaya katlr ve buna gre Trke yapya aktarlr: ref'-i liv-i tuyn eden ref'-i liv-i tuyn, Farsa yapl isim tamlamasdr. Trke etmek yardmc fiiliyle kullanldnda bu yardmc fiil dorudan ref' masdarna balanr: ref' etmek "kaldrmak". Ref' etmek, geilidir, bundan dolay liv-i tuyan "isyn bayra" bu fiilin nesnesi olur: liv-i tuyn ref' etmek "isyan bayran kaldrmak". Tamlamann dier kelimelerinin tamlayan unsura nasl katlacan tespit ederken u duruma dikkat edilmelidir. Sz konusu tamlama Trke sz diziminde daha byk bir kelime grubunun iinde bulunabilir ve baz tamlayclar daha nceden gemi olabilir. Aadaki rnei inceleyelim: "... cevblar Res'l-kttb Efendi tarafndan sebt-i sahfe-i dikkat... olunup..." sebt-i sahfe-i dikkt, Farsa isim tamlamasdr. Bu tamlama, uzunca bir cmlede olunmak yardmc fiiline balanr: sebt olunmak "yazlmak, kaydedilmek". Sebt olunmak, geili olup bir nesne gerekir. Oysa sebt-i sahfe-i dikkat tamlamasndaki dier unsurlar, yani sahfe-i dikkat, bu fiilin nesnesi deil, yer tamlaycsdr: "dikkat sayfasna sebt olunup". Bu fiilin nesnesi cmlede daha nce gemi olan... "cevblar" kelimesidir. "b- Nl... gabr-y Kahire'yi mestr- dmen-i himmet ettii..." mestr- dmen-i himmet, Farsa isim tamlamasdr; etmek yardmc fiili bu tamlamayla birlikte kullanldnda, dorudan mestr masdarna balanr: mestr etmek "rtmek". Bu fiil geili olup, nesnesi cmlede daha nce gemitir; bu yzden dier kelimeler burada zarf tamlaycs grevindedir: "... dmen-i himmet ile mestr ettii "himmet eteiyle rtt". Sz konusu masdar, Farsa da olabilir: pesendde-i lem oldu. pesenddei lem, Farsa isim tamlamasdr. Olmak yardmc fiili pesendde beenilmi masdarna balanr: pesendde olmak "beenilmek". Tamlamann dier unsuru olan lem kelimesi bu fiil grubunun zarf tamlaycsdr: Herkes tarafndan/herkese beenildi. Aadaki kelime gruplarn okuyunuz, bu gruplarn yapsn tahlil ediniz.

- - - - -

169

FARSA BRLEK KELMELERN TAMLAMALARDA KULLANILII


Farsa birleik kelimelerin tamlamalarda kullanllarndan sz ederken bilhassa iki yap zerinde durmak gerekir. Bunlardan birincisi birleik isimler, ikincisi birleik sfatlardr.

Birleik isimlerin kullanl


Farsa birleik isimlerin kuruluunu daha nceki nitelerde grmtk. serasker, mihman-hne, shil-sary, gl-berg, murg-b, rn-zemn, meh-tb yapsndaki kelimeler, birleik isimlere rnektir. Bu yapdaki kelimeler Osmanl Trkesi metinlerinde Farsa yapl tamlamalarn tamlanan (muzf) veya tamlayan (muzfunileyh) unsuru olabildii gibi tek balarna Trke sz diziminin herhangi bir unsuru olarak da kullanlabilirler. Bu gibi kelimelerin bir ksm bitiik olarak yazlmakla birlikte ( meh-tb, murg-b vs.) bir ksm ayr yazlmaktadr. Bilhassa az kullanlan kelimeler sz konusu olduunda bunlarn yanl okunmas ihtimali daima vardr. Mesel ser-asker kelimesi birleik kelime olarak bir rtbe ismidir; bunu ser-i asker diye okursak "askerin ba" anlamnda vcut organn kastetmi oluruz. Kimi birleik isimlerde izafet kesreli veya izafet kesresiz okuyular farkl anlamlar retmeyebilir (shib-i keml, shib-keml vb.); bu durumlarda doru okuyu iin szle bakmalyz. Aadaki rneklerde kullanlmtr: birleik isimler tamlanan (muzf) olarak

ser-asker-i ordu-y hmyn, ser menzil-i Saf ve Merve, ser-halka-i kermet,


mihmn-sary- kulb, cme-hb- nz, dest-mye-i saf, kfile-slr- nbvvet, kr-hne-i kudret vs. Birleik isimler, tamlayan olarak da kullanlabilirler:

ge-i kahve-hne, mesre-i Kd-hne, levzm- dd sited vs. Birleik sfatlarn kullanl
Birleik sfatlar, gerek sfat, gerekse isim deerinde olsun, sz diziminde geni bir kullanma sahiptir. Bu kullanm sklndan dolay birleik sfatlarn kullanllarn geni olarak ele almalyz. Aada birleik sfatlar yaplarna gre ele alp tamlamalarda kullanllaryla ilgili rnekler vereceiz: a) ki isimden oluanlar: ki isim yanyana gelerek birleik sfat oluturabilir. Yanyana gelen iki kelime Farsa olabilecei gibi, Arapa da olabilir. Bu gibi tamlamalar Trkede daha ok isnat grubu, sfat tamlamas+l kalb veya sfat-fiil grubuyla karlarz. Bilimsel almalarda bu gibi yaplarda iki kelimenin arasna (- ) iareti konur :

sitre-siph "yldz askerli, yldzlar kadar ok askeri olan" pld-beden "elik bedenli"
170

Hzr-kadr "Hzr peygamber erefli, Hzr yceliine sahip" nusret-ir "zafer iarl, daima zafer kazanan" zafer-reh-ber "zafer rehberli, rehberi zafer olan" Behrm-ikdm "Behram gayretli, gayreti Behram gibi olan" hm-lne "Hma kuunun yuvas olan"
b) Bir sfat ile bir isimden oluanlar: Bu gibi birleik sfatlarda nce sfat sonra isim gelir. Bu tamlamalar ayn srayla (sfat tamlamas)+l kalbnda Trkeye evirmek mmkndr:

sde-hl "sde hlli" bed-nihd "kt huylu, kt yaratll" nk-nm "iyi adl" ren-zamr "aydnlk gnll" l-himmet "yce himmetli" l-n "yce anl"
c) Bir isim ile bir sfat-fiilden oluanlar: Farsa fiillerin gemi zaman gvdelerinden yaplan ism-i mef'ller ve fiillerin ism-i f'il anlam tayan emir gvdeleri, yani Farsa sfatfiillerle yaplan kelimeler, birleik sfat yapmnda sklkla kullanlrlar. Bunlar Trkede -an/-en (gelen, bakan, koan vs.) veya -m/-mi (gelmi, lm, grm, dm vs.) sfat-fiil ekleriyle yaplan fiil gruplaryla karlayabiliriz:

lem-r "alemi ssleyen" cihn-pr "cihan bezeyen" dil-firb "gnl aldatan" hn-br "kan yadran, kan dken" ibret-nm "ibret gsteren" saf-iken "saf kran, saf bozan" kiver-g "lke aan, fetheden" hayret-bah "hayret veren" saf-beste "saf balam, saf tutmu"

171

zn-zede "diz koymu, diz km" ruhst-yfte "ruhsat bulmu, izin alm" (ruhsat-yfte-i glget-i emenzr- ferdis)

ser-efrhte "ba uzatm, uzam" (serv-i ser-efrhte-i bostn-


iftihr) Yukarda yaplarna gre rneklerini verdiimiz birleik sfatlar, sk sk, Farsa sfat tamlamasnda sfat olarak kullanlrlar. Tamlama ka kelimeden oluursa olusun, bir birleik sfatn Farsa yapl bir tamlamada daima kendisinden nceki kelimeyi niteledii unutulmamaldr:

skender-i Hzr-kadr "Hzr yceliinde olan skender" eyym- ferruh-encm "sonu uurlu gnler" Bb- sadet-meb "mutluluun sna olan Kap" pdih- lem-penh "lemin koruyucusu olan Padiah" pdih- gerdn-vakr "felek vakarl Padiah" tc- hm-lne "Hma kuunun yuvas olan tc" hsn-i lem-beh "lem kymetinde olan gzellik" Hkan- Behram-ikdm "Behram gibi gayretli Hakan" ry- lem-r "lemi ssleyen fikir" "...ehre-i zamn nr- ry-
lem-ryile mnevver ren olup..."

ricl-i devlet-i ebed-kym "sonsuza kadar ayakta olan


devletin yneticileri"

zb-i dil-firb "gnl aldatan ss" "...mh- ryet-i nr-gsteri


zb-i dil-firb gsterp zemn-i memlekete sumn ziynetin verdi."

sl-i ferhunde-fl "fal kutlu yl" serdr- l-n "an yce serdar" sultn- sumn-ihtim "felek gibi ihtiaml sultan" sinn- hn-br "kan yadran mzrak" ehriyr- kiver-g "lkeler fetheden hkmdar" adl-i cihn-pra "cihan bezeyen adalet" "...arsa-i devrn nr-
adl-i cihn-pryile tze glen oldu."

askir-i ferhunde-mesir "izleri kutlu askerler"

172

leker-i encm-mr "saylar yldzlar kadar olan ordu" leker-i zafer-rehber "rehberi zafer olan ordu"
Aadaki metni Arap harfleri ile yaznz, metinde geen bilmediiniz kelimelerin anlamlarn reniniz, metinde geen Farsa birleik sfatlar belirleyiniz. ngrs- Menhsu Cey-i Bed-ki Tahtalu Nm Kasabaya Akn Saldn, Ol Kiverde Olan Leker-i slm Hzr Bulunup Gelen Kfiri Ele Aldn Beyn Eyler Mezkr bed-nihdlar ki Belgrad nden ber yakaya gediler, leker-i cerrrdan ol havlyi hl gricek lgar sediler; on biden ziyde pld-beden, ehremen-nijd horyd u n yaran grp yrdi, ol bahr- revnu efvc- b-kern emvc- hennle ry- zemni brd. Ol pr-sitz hnzrlaru ki haner-i tzden dendn vard, ellerindeki nzeden gezdikleri yerler ormana dnerdi. Draht- am gibi saht-endm bed-fercmlar engelistn- cenge ki girdiler, kenr- diyr- slm'da Tahtalu demekle mehr kasabaya irdiler. Ol kenrda sipeh-slr- ceng ve ol khsrda peleng-i tz-eng yok tevehhm etdiler; ol ehri serhengden ve ol nehri nehengden hl i'tikd edp zerine hmm etdiler. Mezkr kren hod leker-i cerrr dmen-i bed-girdr zerlerine varacandan haber-dr olmumu; etrf u eknfda gh olan siphdan dahi hayli dem cem' olup hayl haemle ol diyr dolmumu. T-zen ve saf-iken dil-verler taraf taraf hzr ve nzr dururlarm; siph dmen-i gm-rh kaan gele, ire, ele gire dey muntazr dururlarm. Hemn ki, ol bed-girdr la'nler gurrla mezkr diyra akn saldlar, haem-i hmgn kemn-i hm u knden kup ol b-dnleri ele aldlar. Bu r-gr dilrler ki yurdlarna kurdlar gelirken duydlar, ardlarna uydlar, ol nahcrgha gelen gm-rhlara tavanlar aldrup rbh gibi inden ine koydlar; kuyruklarn ele alup tzlerle yazlarda, ovalarda kova gitdiler, yetdiler, nzelerle tylerin ditdiler, datdlar; derilerin buuk demez etdiler. Her biri hlba dmi, bana kilb m douza dnd; avc dm dilki gibi az burnu kzl kana yundu. Bal yemee gelmi ay gibi dm- belya giriftr oldular. Ol bed-filler tuzaa dp uk kuu gibi iki ayaklarndan dutuldular. bn Keml, Tevrih-i l-i Osman, VII. Defter, Haz.: erafettin Turan, Trk Tarih Kurumu Yay, Ank. 1991, s. 158-159

Birleik Sfatlarn Trke Yardmc Fiillerle Kullanlmas


Farsa yapl birleik sfatlar Trke sz diziminde yardmc fiillerle birleerek ana cmlenin veya yan cmlenin yklemini tekil edebilmektedir. Bu durumda da birleik sfatlarn yapsna bal olarak iki tr gramatikal iliki kurulur: a) Bir sfat ve bir ismin yan yana gelmesiyle kurulan birleik sfatlar, Trke bir yardmc fiille birleebilirler. Trkede bir isim ile bir yardmc fiilden kurulan birleik fiillerde olduu gibi, anlam birleik sfatn btnnn zerindedir. Yardmc fiil, bu anlam fiilletirir.

173

Ver ol bdeyi kim ola ho-gvr Anunla eser klmaya zehr-i mr Sun ey sk bir cm- nk-sirit K'ola reha-i cybr- behit en ger fakr ise olup gan Girn-kadr ola grse merd-i den Bu, sk kullanlan bir yap deildir. b) Farsa sfat-fiil yaplaryla kurulan birleik sfatlar ise Osmanl Trkesinde yksek bir kullanm sklna sahiptir. Daha sk olarak Trke birleik yap tekilinde kullanlrlar. Zaten hareket ve olu anlam tayan fiil gvdeleri, Trke bir yardmc fiille kolayca yklemleebilmektedir. Bu gibi yaplarda yardmc fiille isim unsurunun birlemesi ise biraz daha kark bir yolla gerekleir. Byle yaplarda Trke yardmc fiille asl birleen ve anlamn odan oluturan unsur, Farsa sfat-fiildir. sim unsuru ise, bu birleik fiil eklinin nesnesi veya baka bir tamlaycs grevinde olur. Bunu en basit yaplardan balayarak aklayalm:

Grld gibi bu yapda nce bah ile olmak arasnda bir anlam grubu olumakta, sonra ferah kelimesi bu gruba tamlayan olarak katlmaktadr. Bah, bahden "balamak, bahetmek" fiilinin emir gvdesidir ve "baheden, balayan" anlamlarn tar. Trke yardmc fiil olmadan da fiil anlamn iinde tamaktadr. Ferah ise bu fiilin nesnesi durumundadr. Bunun yerine baka bir kelime de geebilir (Mesel at-bah). Ferah-bah veya atbah, birleik sfat olarak "ferah veren, at veren" demek olur. Bunu Trke yardmc fiille, mesel "oldu" ile, birlikte kullandmzda "ferah verdi, at verdi" eklinde yklemletirmi oluruz. Ferah veya at kelimeleri bu birleik fiilin nesnesi olur. Aadaki beyitlerde geen rnekleri inceleyiniz: Olup nazm- pki Nizm-misl Ferah-bah ola cna Cm-misl At-bah olup sana feyz-i Hud Ne kim istesen eyler ol dem at At-bah olanlar olur b-heml Kalr nm dehr ire Htem-misl u rneklerde de durum ayndr: ziynet-bah olmak, hayret-bah olmak, dni-pezr olmak, feryd-res olmak, gevher-fen olmak, gher-rz olmak, peymn-iken olmak, behre-yb olmak, km-yb olmak, vuk'-yfte olmak vs. Farsa birleik sfatn tamlanan olduu bir kelime grubu Trke bir yardmc fiille birlikte kullanlrsa, anlam yine birleik sfat oluturan sfatfiilin zerine odaklanr. Dier kelimeler bu fiil eklinin eitli tamlayclar olur:

174

kibet-bn-i umr ol-mak Bu kelime grubunda anlam odan -bn ve ol-mak yardmc fiili tekil eder. -bn, dden fiilinin emir gvdesi olup "gren" demektir. -bn olmak "gren olmak", yani "grmek" anlamna gelir. Tamlamada yer alan dier kelimeler, fiilin gerektirdii tamlayclar alrlar. Bunlar ncelikle nesne, yer tamlaycs veya zarf tamlayclar olabilirler. Yukardaki rnekte kibet ve umr kelimelerini -bn olmak "grmek" birleik fiilinin nesnesi hline getirebiliriz: umrun kibetini grmek "ilerin sonunu grmek" Aadaki rnek de buna benzer yapdadr: ziynet-bah- i'til olan Bah "balayan, veren" (< bahden) sfat-fiili ol-mak yardmc fiili ile yklemletirilmektedir; bah olan, "veren, baheden" anlamndadr. Ziynet kelimesi bu fiil grubunun nesnesidir: ziynet veren. 'til "ykseklik, ycelik" kelimesi de ziynet kelimesiyle birlemektedir. 'til ziyneti "ycelik ss". Bylece tamlamann btn u ekli alr: 'til ziynetini bah olan "ycelik ssn baheden, veren" (...sadr- blendi iftya ziynet-bah- i'til olan zevt- fezil-simt hazertnn...) Aadaki rnekte ortaya kan birleik fiil nesne dnda deiik tamlayclar gerektirmektedir: p-nihde-i medric-i zuhr olup Nihde "koymu", Farsa nihden "koymak, brakmak" fiilinden yaplm bir sfat-fiil olup Trke ol-mak yardmc fiiliyle birlemekte; sfat-fiil bylece Trke sz diziminde yklem olarak kullanlabilmektedir. P "ayak" kelimesi bu fiil grubunun nesnesidir. P-nihde olmak "ayak koymak, ayak basmak" anlamna gelir. Bu fiil grubu "nereye" sorusunun karl olan bir yer tamlaycs gerektirmektedir. Bu sorunun karl kelime grubundaki dier kelimelerdir: medric-i zuhra "ortaya kma merdivenlerine". Yazar, burada meczi bir anlatla bir kimsenin "doduunu" ifade etmektedir: "...Efendi merhmun sulbnden p-nihde-i medric-i zuhr olup..." Osmanl Trkesinde kullanlan Farsa sfat-fiillerden bazlarnn anlam belirsizleerek tam bir yardmc fiil eklini almtr. Bunlar Trkeye dorudan etmek, olmak, eylemek gibi yardmc fiillerle aktarabiliriz: telef-kerde eyledi Bu rnekte kerde sfat-fiilinin taban olan kerden fiilinin anlam "etmek, eylemek" olduu iin Trkeye evirirken baka bir fiil aramyoruz; telef kelimesi birleik fiilin isim unsurunu tekil ediyor: telef eden. imdi tamlamann daha geni eklini grelim: telef-kerde-i emr-i gadr demr eyledi Bu tamlamada emr-i gadr u demr, "ne ile" sorusunun cevab olan tamlaycy karlamaktadr: emr-i gadr demr ile telef eyledi. (...ve vakt-i hcette ie yarar byle bir dstr- vakru telef-kerde-i emr-i gadr demr eyledi). aks-endz olan "aks eden" Bu tamlamada da "endz" sfat-fiilini Trkeye dorudan bir yardmc fiil eklinde aktarabilmekteyiz.

175

aks-endz- mery-y zuhr olan mery-y zuhr, birleik fiilin yer tamlaycsn karlamaktadr: merya-y zuhrda aks eden. (Bzie-gh- lem-i fnde aks-endz- mery-y zuhr olan suver-i ikbl-i ser'z-zevle murem ve firfte olarak...) Bu yapdaki tamlamalarla Trke yardmc fiiller arasnda kurulan fiil gruplarnn kimi tamlayclar sz konusu tamlamann dnda, Trke yapl kelime veya kelime gruplar da olabilir. Mesel: sadr- blend-i iftya ziynet-bah- i'til olan fiil grubunun yer tamlaycs, ziynet-bah- i'til dnda Trke yapl bir kelime grubudur: sadr- blend-i iftya. Aadaki rnekte de alt izili unsurlar, fiil grubunun yer ve zarf tamlaycsdr: Doksan bete stanbul kadlyla manassa-nin-i taayyn itihr olup... "Doksan bete (ylnda), stanbul kadl makamyla, hret ve itibr gerdeine girip..." Farsa sfat-fiilleriyle kurulan birleik sfatlarn tamlanan olarak katld tamlamalar Trke yardmc fiil olmadan da yklem kurabilirler. Bu durumda da fiil anlam sz konusu sfat-fiilin zerindedir: "...zulm ihnete ta'add edenlerin... dergh- kurb- sr ve ma'nevden matrd olageldikleri ittifk-kerde-i erbb- hddur."

Altrma

Nizmn mertib mensbca mebd-i terakk ve itils Seluk Devletinin henz sret-gr-i teesss bulund bir zamna musdif olmala m-ikfne istiknh- haby-y umr ile megl olan baz mdakkikn-i mverrihn kendisine det Seluklerin bd-i ihys olmak gibi bir eref-i ebedil-itihr veriyorlar. Garbdir ki o zamnlar seyfin kalemden ziyde hkm ve kuvveti nfiz iken koca vezr ne-i hme-i mkil-gsyla pek ok turre-i muaddalt- ahvlin halline muvaffak oldyn t- ser-tzin kuvve-i khirnesine kar kalem-i bedyi-rakamn kudret-i hrika-i mhirnesini ire ve isbt eylemi idi. (Talm-i Krat, s. 96) Nizml-Mlk adl metinden alnm bu paray daha yakndan inceleyip anlamaya alalm. nce az kullanlan ve anlamn bilmediiniz kelimeler iin szle bakp anlamlarn karlarna yazalm. Ayrca bunlarn Arapa olanlarnn vezinlerini, teklik ve okluk ekillerini, Farsalarnn ise yaln, tremi, birleik olular gibi yap zelliklerini belirtip eklerini yaznz: Arapa/Fara Eski harfli yazl

Kelime: Mertib Mensb Mebd Terakk til Sret-gr

Yap zellii

176

Teesss Msdif M-ikfne sniknh Haby Umr Mdakkkn Mverrihn Bd hy tihr Seyf Nfiz ne Hme Mkil-g Turre Muaddalt Ahvl Hall T Ser-tz Khirne Bedyi re Yukardaki kelimelerin anlamlarn rendikten sonra metni yeniden anlamak iin okuyalm. Metinde anlamn bilmediimiz kelime kalmad hlde bazlarmz iin yine de anlayamadmz yerler olabilir. Anlalmayan bu yerlerin tamlamalarla ilgili olduunu hemen fark etmisinizdir. imdi de tamlamalara bakalm. nce kelimelerin sralamasn Trke yapya uygun duruma getirelim, sonra kelimelerin karlklarn verip isim veya sfat tamlamas oluuna gre anlamlarn yazalm: Tamlamalarda, sona gelen Trke eklerin, eklendii kelimeye deil tamlamann tamamna ait olduunu hatrlayalm. Metindeki ebedil-itihr terkibinin Arapa lafz izafet, bedyirakamn ise Farsa birleik sfat olduunu hatrlaynz. Bunlarn, Trkedeki boyu ksa veya ksa boylu gibi, hreti ebedi, yazmas gzellik olan eklinde iki dildeki birbirinin karl olduunu biliyorsunuz. Tamlamalarn Trke karlanmas, kelimelerin anlamlarnn yerletirilmesiyle her zaman ak ve mmkn olmayabilir. Mesel t-i ser-tz tamlamasn kelimelerin srasn deitirip anlamn yazdmzda kolayca karlayabiliriz. Ancak bd-i ihy gibi pek ok tamlamada 177

bu kolaylk bulunmayabilir. Bu durumlarda tamlamann kelime kelime karln vermeye almak yerine, ifade ettii anlam kavrayp yle karlamak daha doru olur. Tamlama mebd-i terakk ve itil-s sret-gr-i teesss bulun-d istiknh- haby-y umr mdakkikn-i mverrihn bd-i ihy-s eref-i ebedilitihr- ne-i hme-i mkil-gsyla turre-i muaddalt- ahvl-in t- ser-tz-in kuvve-i khirne-sine kalem-i bedyirakam-n kudret-i hrika-i mhirne-sini Trke kelime sras itil ve terakk mebd-si teesss sret-gr (bulun-) umr haby istiknh mverrihn mdakkkn ihy bd-si eref ebedilitihr- mkil-g hme ne siyle ahvl muaddalt turre-nin ser-tz t-in khirne kuvve sine bedyi-rakam kalem-in mhirne hrika kudret-ini Trke karl ykselme ve ilerleme belirtileri kuruluun suret bulmas, kuruluun ekillenip gereklemesi ilerin gizliliklerinin gereklerinin aratrlmas Tarihi aratrclar canlandrlmasnn sebebi, hayat bulmasn salayc olan hreti ebedi olan eref, ebediyete kadar srecek eref zorluklar zen kalem tara(yla) durumlarn dzeltilmi peremi(nin) keskin kl(n) kahredici kuvvet(ine) yazs gzellikler olan kalem(in) maharetli ve olaan st gc(n)

Daha fazla bilgi iin baknz Musa Duman, Arapa ve Farsa Tamlamalarn Trke Cmleye Katlma ekilleri, .. Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, c.XXIX, stanbul 2000, s. 35-66. Talm-i Kratten alnm olan iki paragraf bilmediiniz kelimeleri szlkten bularak gnmz Trkesine aktarnz. Kratimizin u nci ksmnn anszn mevcd kalmam ve hemn tabna lzm grlmesi zerine tertb olunan u lgatede aceleye gelmesinden zarr vuk bulmu baz gn kusrlar var ise nazar- afv ile mhede buyurulmas mercdur. (s. 130)

178

Alel-huss Seluk hkmetinin messisi saylacak derecelerde gayretler, ecatler gstermi olan Alp Arslan hcre-i fazl u terbiyesinde perveri-yb oldyn Nizml-Mlki hem vezr-i azam, hem eb-i mfik, hem muallim-i edeb olmak zere tanr idi. (s. 96)

Okuma Paras

Aadaki metni okuyunuz, metinde geen Farsa birleik sfatlar ve bunlarn sz diziminde hangi grevlerle kullanldklarn belirtiniz.

179

zet
Farsa Yapl sim ve Sfat Tamlamalarnn Yapsn Tanmak. Farsada isim ve sfat tamlamalar tamlanan unsurun masdar olup olmamasyla iki gruba ayrlr: a) Tamlanan unsuru hareket, olu veya kl ifade etmeyen, yani masdar olmayan bir kelimeden oluan tamlamalarda unsurlar birbirine geriden ne doru balayan bir sra iinde balanarak bir btn olutururlar. Bu btn Trke ek veya edatlar alarak herhangi bir cmle unsuru gibi kullanlabilir. vilyt- muhtelife "eitli vilyetler" Bu rnek, bir sfat tamlamasdr. Sfat tamlamalar varlklar leminde bir "ey"i gtseren isim deerindedir. Tamlama bu hliyle uygun ekler alarak Trke cmlenin herhangi bir tamlaycs olabilir. Tamlaycnn eki, sondaki kelimeye eklenir, sondaki kelimenin ses dzenine uygun olur; ancak ek, baz durumlarda anlam itibariyle bataki tamlanan unsuru ilgilendiriyor grnmekle birlikte, genel olarak tamlamann btnne aittir. b) Tamlanan unsurun masdar, yani hareket, olu veya kl ifade eden bir kelime olmas durumunda unsurlar arasndaki ilikinin anlalmas, her zaman geriden ne doru gelen bir sralan iinde olmaz. teslm-i rh eylemek tamlanan masdar olan bir tamlamadr. Bu gibi tamlamalar Trke sz diziminde ister bir yardmc fiille birlikte kullanlsnlar, isterse yardmc fiil olmadan kullanlsnlar, masdarlardaki fiil anlamndan dolay, tamlamay tekil eden kelimeler, tamlanana, tpk bir cmlede olduu gibi, eitli tamlayclar olarak katlrlar. Bundan dolay bunlar her zaman basit yapl Trke isim ve sfat tamlamalar hlinde deil, kk fiil gruplar hlinde anlarz. Asl unsura balanan kelimelerin hangi tamlayclar karlad tamamen masdarn atsyla ilgilidir. Bu kelimeler masdara nesne, yer tamlaycs veya zaman tamlaycs olarak katlabilirler. Bu ekilde kurulan tamlamalarda tamamlanan Farsa bir masdar da olabilir: pesendde-i lem oldu... Farsa Yapl sim ve Sfat Tamlamalarnn Trke Sz Diziminde Yerini Belirlemek Tamlanan unsuru hareket, olu veya kl ifade etmeyen, yani masdar olmayan bir kelimeden oluan tamlamalarda unsurlar birbirine geriden ne doru balayan bir sra iinde balanarak bir btn olutururlar. Bu btn Trke ek veya edatlar alarak herhangi bir cmle unsuru gibi kullanlabilir. hengm- dil-rm gnle ho gelen zaman ve peymne-i htr "gnl kadehi" tamlamalarndan birincisi sfat, ikincisi isim tamlamasdr. Bunlar uygun ekler alarak Trke sz diziminde farkl tamlayclar karlayabilirler: ... ol (hengm- dil-rm)+da (peymne-i htr)+ leb-rz eden... rneinde grld gibi sfat tamlamas olan grup +da ekini alarak yer tamlaycs, isim tamlamas olan unsur ise ykleme hli ekini alarak nesne olmulardr. Tamlamay oluturan unsur ka kelimeden oluursa olusun bu yapdaki tamlamalarda tamlamann sonundaki kelimeye eklenmi olan ek, anlamca tamlamann btnne aittir: rz- cier-sz- rsthzde kyamet(in) cier yakan gnnde". Tamlanan unsuru masdar anlam tamayan bir isim olduu zaman, tamlamann dier unsurlar kendi anlam birliklerini oluturarak, geriden ne doru birbirine balanmakta, herhangi bir Trke ek veya edat bu tamlamann son kelimesine bititirilmekle birlikte anlamca tamlamann btnne, yani bir kelime grubuna ait olmaktadr. Bu yapdaki tamlamalar Trke bir isim tamlamasnn tamlanan veya tamlayan unsurlar olabilirler: "...(Devlet-i aliyye)+mizin (bidyet-i zuhr)+undan beri..." Tamlanan unsurun masdar, yani hareket, olu veya kl ifade eden bir kelime olmas durumunda unsurlar arasndaki ilikinin anlalmas, her zaman geriden ne doru gelen bir sralan iinde olmaz. Bu gibi tamlamalar Trke sz diziminde ister bir yardmc fiille birlikte kullanlsnlar, isterse yardmc fiil olmadan kullanlsnlar, masdarlardaki fiil anlamndan dolay, tamlamay tekil eden kelimeler, tamlanana, tpk bir cmlede olduu gibi, eitli tamlayclar olarak katlrlar. Bundan dolay bunlar her zaman basit yapl Trke isim ve sfat tamlamalar hlinde deil, kk fiil gruplar hlinde anlarz. Asl unsura balanan kelimelerin hangi tamlayc 180

lar karlad tamamen masdarn atsyla ilgilidir. Bu kelimeler masdara nesne, yer tamlaycs veya zaman tamlaycs olarak katlabilirler. gark- b olmak rneine bakacak olursak, gark- b, bir isim tamlamasdr. Olmak yardmc fiili, anlamca tamlamann asl unsuru olan gark masdarna baldr: gark olmak batmak, boulmak. Gark olmak, geisizdir, bundan dolay b kelimesini nesne deil baka bir tamlayc olarak deerlendiririz. Burada yer tamlaycs grevindedir: ba gark olmak suya batmak, boulmak eklinde Trke sz dizimine balamak gerekir. Tamlama ka kelimeden oluursa olusun, tamlanan masdar ise, dier kelimeler masdarn, yani fiil unsurunun gerektirdii tamlayclar hlinde tamlamaya katlr ve buna gre Trke yapya aktarlr: ref'-i liv-i tuyn eden rneinde ref'-i liv-i tuyn, Farsa yapl isim tamlamasdr. Trke etmek yardmc fiiliyle kullanldnda bu yardmc fiil dorudan ref' masdarna balanr: ref' etmek kaldrmak. Ref' etmek, geilidir, bundan dolay liv-i tuyan isyn bayra bu fiilin nesnesi olur: liv-i tuyn() ref' etmek isyan bayran kaldrmak. Tamlamann dier kelimelerinin tamlayan unsura nasl katlacan tespit ederken u duruma da dikkat edilmelidir. Sz konusu tamlama Trke sz diziminde daha byk bir kelime grubunun iinde bulunabilir ve baz tamlayclar daha nceden gemi olabilir. Tamlanan Farsa masdar olan tamlamalarda da ayn hususlara dikkat edilir. Farsa Birleik simlerin Tamlamalardaki Kullann Tespit Etmek. Farsada iki ismin bir araya gelerek yeni bir kavram oluturduu kelimelere birleik isim ad verilir: Ser-asker, mihman-hne, shil-sary, gl-berg, murg-b, rnzemn, meh-tb Bu yapdaki kelimeler Osmanl Trkesi metinlerinde Farsa yapl tamlamalarn tamlanan (muzf) veya tamlayan (muzfunileyh) unsuru olabildii gibi tek balarna Trke sz diziminin herhangi bir unsuru olarak da kullanlabilirler. Bu gibi kelimelerin bir ksm bitiik olarak yazlmakla birlikte ( meh-tb, murg-b vs.) bir ksm ayr yazlmaktadr. Bilhassa az kullanlan kelimeler sz konusu olduunda bunlarn yan 181

l okunmas ihtimali daima vardr. Mesel ser-asker kelimesi birleik kelime olarak bir rtbe ismidir; bunu ser-i asker diye okursak "askerin ba" anlamnda vcut organn kastetmi oluruz. Birleik isimler, tamlamada tamlanan ve tamlayan olarak kullanlabilir: serasker-i ordu-y hmyn,

mesre-i Kd-hne. Farsa Birleik Sfatlarn Trke Yardmc Fiillerle Kullanmn Trke Sz Dizimine Gre zmlemek. Farsa yapl birleik sfatlar Trke sz diziminde yardmc fiillerle birleerek ana cmlenin veya yan cmlenin yklemini tekil edebilmektedir. Bu durumda da birleik sfatlarn yapsna bal olarak iki tr gramatikal iliki kurulur: a) Bir sfat ve bir ismin yan yana gelmesiyle kurulan birleik sfatlar, Trke bir yardmc fiille birleebilirler. Trkede bir isim ile bir yardmc fiilden kurulan birleik fiillerde olduu gibi, anlam birleik sfatn btnnn zerindedir. Yardmc fiil, bu anlam fiilletirir: girnkadr olmak gibi. Bu, sk kullanlan bir yap deildir. b) Farsa sfat-fiil yaplaryla kurulan birleik sfatlar ise Osmanl Trkesinde yksek bir kullanm sklna sahiptir. Daha sk olarak Trke birleik yap tekilinde kullanlrlar. Zaten hareket ve olu anlam tayan fiil gvdeleri, Trke bir yardmc fiille kolayca yklemleebilmektedir. Bu gibi yaplarda yardmc fiille isim unsurunun birlemesi ise biraz daha kark bir yolla gerekleir. Byle yaplarda Trke yardmc fiille asl birleen ve anlamn odan oluturan unsur, Farsa sfat-fiildir. sim unsuru ise, bu birleik fiil eklinin nesnesi veya baka bir tamlaycs grevinde olur: ferah-bah olmak. Grld gibi bu yapda nce bah ile olmak arasnda bir anlam grubu olumakta, sonra ferah kelimesi bu gruba tamlayan olarak katlmaktadr. Farsa birleik sfatn tamlanan olduu bir kelime grubu Trke bir yardmc fiille birlikte kullanlrsa, anlam yine birleik sfat oluturan sfat-fiilin zerine odaklanr. Dier kelimeler bu fiil eklinin eitli tamlayclar olur: kibet-bn-i umr ol-mak. Bu kelime grubunda anlam odan -bn ve ol-mak yardmc fiili tekil eder. -bn, dden fiilinin emir gvdesi olup "gren" demektir. -bn olmak "gren olmak", yani "grmek"

anlamna gelir. Tamlamada yer alan dier kelimeler, fiilin gerektirdii tamlayclar alrlar. Bunlar ncelikle nesne, yer tamlaycs veya zarf tamlayclar olabilirler. Yukardaki rnekte kibet ve umr kelimelerini -bn olmak "grmek" birleik fiilinin nesnesi hline getirebiliriz: umrun kibetini grmek "ilerin sonunu grmek". Osmanl Trkesinde kullanlan Farsa sfat-fiillerden bazlarnn anlam belirsizleerek tam bir yardmc fiil eklini almtr. Bunlar Trkeye dorudan etmek, olmak, eylemek gibi yardmc fiillerle aktarabiliriz: telef-kerde eyledi. Bu rnekte kerde sfat-fiilinin taban olan kerden fiilinin anlam "etmek, eylemek" olduu iin Trkeye evirirken baka bir fiil aramyoruz; telef kelimesi birleik fiilin isim unsurunu tekil ediyor: telef eden. Bu yapdaki tamlamalarla Trke yardmc fiiller arasnda kurulan fiil gruplarnn kimi tamlayclar sz konusu tamlamann dnda, Trke yapl kelime veya kelime gruplar da olabilir

182

Kendimizi Snayalm
1. Tamlanan masdar dnda bir kelimeden oluan Farsa bir tamlama ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Bu yapdaki tamlama Trke sz dizimine sondan baa doru bir sra iinde balanr. b. Bu yapdaki tamlama Trke sz dizimine tamlanandan balanarak balanr. c. Bu yapdaki tamlamada ekler sadece sondaki kelimeye aittir. d. Bu yapdaki tamlamalarda bulunan kelimeler sz diziminde ayr ayr deerlendirilir. e. Teslm-i rh bu yapda bir tamlamadr. 2. "Bu iklm selefde vilyt- muhtelifeye taksm olunmudur..." cmlesindeki Farsa tamlama cmlenin hangi unsurudur? a. Belirtili nesne b. Belirtisiz nesne c. Yer tamlaycs d. Zaman tamlaycs e. zne 3. rz- cier-sz- rsthz tamlamasnn Trke sz dizimine evrilmi doru ekli aadakilerden hangisidir? a. rz(un) cier-sz rsthz(i) b. rsthz(in) cier-sz rz() c. rsthz cier-sz(un) rz() d. cier-sz rsthz(in) rz() e. rz cier-sz(un) rsthz(i) 4. Aadaki tamlamalarn hangisinde tamlanan unsur Farsa bir fiildir? a. ems-i lem-r b. teslm-i cn c. ref-i liv-y tuyn d. pesendde-i lem e. serv-i hrmn 5. Aadakilerden hangisi birleik isimle kurulan bir tamlamadr? a. b. c. d. e. 6. Aadaki birleik sfatlardan hangisi iki isimden kurulmutur? a. b. c. d. e. 7. Aadaki birleik sfatlardan hangisi bir isim ve bir sfat-fiilden olumamtr? a. b. c. d. e. 8. p-nihde-i medric-i zhur olup rneinde olmak fiili, anlam bakmndan aadaki kelimelerden hangisine balanmaldr? a. p-nihde-i medric olmak b. medric olmak c. medric-i zhur olmak d. zhur olmak e. p-nihde olmak 9. telef-kerde-i emr-i gadr demr eyledi cmlesinin Trke sz dizimine doru evirisi aadakilerden hangisidir? a. telef-kerde emr(i) gadr demr eyledi b. gadr demr emr(iyle) telef-kerde eyledi c. emr(in) telef-kerde(sini) gadr demr eyledi d. gadr emr(inin) telef-kerde(sini) demr eyledi e. emr(in) gadr demr(n) telef-kerde eyledi 10. Aadaki tamlamalarn hangisinde Trke sz dizimi yanltr? a. istiknh- haby-y umr umr(un) haby(snn) istiknh() b. ne-i hme-i mkil-gsyla mkilg hme nesiyle c. kudret-i hrika-i mhirnesini kudret(in) hrika mhirnesini d. hcre-i fazl u terbiyesinde fazl u terbiye hcresinde e. ittifk-kerde-i erbb- hd hd erbb(nn) ittifk-kerde(si) 183

Okuma Paras
Tevhd Allah Ey meli direng-ver-i hayl; ey zt- pki berteri her fikr her mel; ey b-zevl rahmeti glzr- ftrata revnak-dih-i keml olan Allh- Zlcell!... Ey mbdi-i yegne! Senin hikmetinledir, hkmnledir ki lemde bu hayt, haytda bu fyzt r-nmdr. Ey Sni-i b-bahne! Tecelliyyt- avlim-frz- azametin akla - o senin bizlere aaa-dr- ihsnn olan- cevher-i derrke hayret-bahdr. Ey Hlikl-kevn! Btn bu mkevvent, brgh kibriy-penh- rubbiyyetine yek-vzne il-y heng-i mnct eder, zerrtdan msa kadar hep bu kint tebcl-i nm- cellinle iln- mbht eyler. Bir subh- dil-pezrde gl, blbl, fitb; bir leyle-i mnrde ecrm- b-hisb, evk-i bahr, hzn-i hazn, pertev ve zalm, seng ve nebt, bahr ve ber, zerre ve hevm hep kudret-i bedan tezkre lebg; hep kibriy-y ztn tehr iin -cehr ve kalb- name-prdr. Bu ulv srd- ummnin aks-i ebediyyetpeyvesti miynnda bir sad -gh peyd ve gh npeyd- tarab-sery- Lem-yezelye doru szlr gider, bu sad, bir ir-i ll cezbe-drn zemzeme-i tevhdi, bir blbl-i zr u b-karrn feryd- saf-peddidir. Tevfk Fikret

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Yapl sim ve Sfat Tamlamalarnn Trke Sz Diziminde Kullanlmas blmn yeniden okuyunuz. 2. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Yapl sim ve Sfat Tamlamalarnn Trke Sz Diziminde Kullanlmas blmn yeniden okuyunuz. 3. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Yapl sim ve Sfat Tamlamalarnn Trke Sz Diziminde Kullanlmas blm yeniden okuyunuz. 4. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Farsa Yapl sim ve Sfat Tamlamalarnn Trke Sz Diziminde Kullanlmas blmn yeniden okuyunuz. 5. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Birleik simlerin Kullan ksmn yeniden okuyunuz. 6. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn Birleik Sfatlarn Kullanl ksmn yeniden okuyunuz. 7.c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Birleik Sfatlarn Kullan ksmn yeniden okuyunuz. 8. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Birleik Sfatlarn Trke Yardmc Fiillerle Kullanlmas blmn yeniden okuyunuz. 9. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Birleik Sfatlarn Trke Yardmc Fiillerle Kullanlmas blmn yeniden okuyunuz. 10. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Birleik Sfatlarn Trke Yardmc Fiillerle Kullanlmas blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 : : ehr-i cell'l-kadr: Farsa yapl bir sfat tamlamas, tamlayan Arapa lafz izafet; : kadm'l-eyym: Arapa lafz izafet; lzmu'l-istifr: Arapa lafz izafet; meclis be-meclis: Farsa birleik kelime;

gh u b-gh: Farsa birleik kelime; ale's-seher: Arapa zaman zarf.

184

2 Sra Sizde

Metinde Geen Birleik Sfatlar: bed-k, bed,nihd, pld-beden, ehremen-nijd, pr-sitz ,saht-endm, bed-fercm, sipeh-slr, tz-eng ,bed-girdr, haber-dr, t-zen, saf-iken, dil-ver .gm-rh, r-gr, bed-fil 3 Sra Sizde Okuma (kitab)mzn u nc ksmnn anszn mevcudu tkenmi(tir). Derhal baslmasna lzum grlmesi zerine hazrlanan szlkte aceleye gelmesinden dolay olumu birtakm eksiklikler varsa (bunlara) hogryle baklmas .rica olunur zellikle Seluk(lu) devletinin kurucusu saylacak derecelerde abalar ve kahramanlklar gs)termi olan Alp Arslan, (Nizaml-Mlkn bilgi ve terbiye okulunda yetitiinden, Niz,ml-Mlk hem ba vezir, hem efkatli baba .hem de edep retmeni olarak kabul ederdi

. .

Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu .1-2. stanbul. Kesit Yaynlar

. . .

581

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Arapa edatlar, bu edatlarn kullanlarn tanmlayabilecek, Osmanl Trkesinde kullanlan Arapa sz kalplarn fark edebilecek, Arap harfli Trke bir metni transkripsiyon iaretleri kullanarak Latin harflerine aktarabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Edat Zarf Dua Beddua Kalp Szler Transkripsiyon evriyaz

erik Haritas ARAPA EDATLARIN KULLANILILARI ARAPA SZ KALIPLARI TRANSKRPSYON (EVRYAZI)

186

Arapa Edatlar, Arapa Sz Kalplar, Transkripsiyon (evriyaz)


ARAPA EDATLARIN KULLANILILARI
Arapa tamlamalarn okunuunda deiiklik yapan kimi edatlar (harf-i cerr) daha nceki nitelerde grmtk. Burada Osmanl Trkesinde kullanlan baka edatlar da oluturduklar kelime gruplaryla birlikte greceiz. l- :Arapa olumsuzluk edatdr. Birok kelimenin nnde, Faradaki nve b- edatlar gibi, genel olarak bir durumun olumsuzunu, bulunmayn ifade eder: l-mekn "meknsz, mekn d", l-nazr "benzersiz, esiz",

l-dn "din d", l-ekk "phesiz" vs.

Bu edat, Arapa fiillerin geni zaman ekilleriyle de kullanlr ve getirildii fiilin olumsuzunu yapar. Bu durumlarda genellikle kalp hlinde, terim veya deyim gibi kullanlmaktadr: Osmanl Trkesinde daha ok belli kelimelerin nnde kalp sz oluturmak iin kullanlm gibidir: l-ya'kl "akl banda olmayan, dalgn"; l-yefhem "anlaysz"; l-yemt "lmez, lmsz"; l-yetecezz "blnemez, ayrlamaz"; l-yu'add

l-edr "bilmem": Bu ibare yazar belli olmayan iirleri ifade etmek iin
kullanlmaktadr. m- " O ey ki". Arapada geni bir kullanm ve deiik anlamlar olan m- edat, Trkede daha ok "o ey ki" anlamndaki kalplarda kullanlmtr:

"saylamaz, pek ok"; l-yuhs "hesaba gelmez, saylamaz, pek ok";

m-fevk "stte olan, stteki"; m-dn "altta olan, alttaki"; mkabl "n, nceki"; ma-ba'd "son, sonraki"; m-hasal "hsl olan, meydana gelen ey, netice"; m-beyn "iki eyin aras, ara"; m-kne "eskiden olduu gibi"; m-mez "geen ey, gemi zaman"; m-halaka'llh "Allah'n yaratt her ey"; Bu edat, baka edatlarla bir arada da kullanlr: m-bihi'l-hayt "hayata sebep olan"; m-bihi'l-iftihr "vnmeye vesile olan";

m-fi'l-bl, m-fi'z-zamr "gnlde, yrekte, ite olan ey"; m-fi'l-yedd "elde olan ey"
187

ma'a-zlik "ununla birlikte, u var ki", ma'a-ile "aile ile


birlikte, ailecek", ma'a-ziydetin "fazlasyla, bol bol", ma'a'l-

ma'a- " birlikte, ile "anlamlarndadr: ma'a-hz "bununla birlikte",

iftihr "iftiharla, vnerek", ma'a'l-esef "esefle, ne yazk ki"; "memnuniyetle, seve seve", ma'a'tteessf "teessfle, ne yazk ki" vs. kema'a'l-kerhe "kerahetle, istemeyerek, zorla", ma'a'l-memnniyye

bunun gibi; hkez ite bunun gibi; kel-adem yok gibi; keenne sanki; keen lem-yekn hi olmam gibi; kem olduu gibi; kem-kn olduu gibi, nceden olduu gibi; kem-hve olduu gibi; kem-hiye olduu gibi; keyfe " nasl" anlamnda soru edatdr. m- edatyla birlikte art anlam

gibi benzetme bildirir. kel-evvel eskisi gibi; kez

tayan deyimler kurar: keyfe-m-ye "nasl isterse yle, istedii gibi"; keyfe-mattefak "nasl rast gelirse, hangisi olursa". gayr Arapa istisna edatdr. Trkede "+sz/+siz ekleriyle, ...olmayan" ekilleriyle karlarz: gayri mslim "Mslman

olmayan"; gayri kbil "mmkn olmayan, imknsz"; gayri ahlk "ahlak d"; gayri kbil-i iti'l "alevlenmez"; gayri mtecnis "homojen olmayan, heterojen"; gayri ird "istemsiz, istem d". li- " iin" Bu edat daha nce de grmtk. Bu edat Arapa dilbilgisinde "sebep tamlaycs" (el-mef'l li-eclihi) denilen zarf gruplarnn tekilinde de ska kullanlr. Bu durumda, li- edatndan nce gelen kelime stnl tenvin ile okunmaktadr. Aadaki rneklerde alt izili kelime gruplar bu yapdadr ve Trke sz diziminde zarf olarak kullanlmlardr: "...sir ukl tahrr her ne kadar hricl-bahs ise dahi teksren li'n-nef' ( ) ve ri'yeten li'l-istitrd ( ) rd olundu." "... ehl-i Hayber'den birka nefer mte'ayyinn- Yehd Dar'l-hilfe'ye vrd ve cizyeden mu'fiyetlerini m'ir b-hatt- Hazret-i Ali sened sretinde bir varak-pre ibrz ve teyden li'l-mdde' ( )ashb- kirmdan birka ztn ehdetlerini tahrr... eylediklerinde..." "... Ebu'l-Ksm bin Mesleme'ye ekk ve phe rz olup... def'an li'-bhe ( ) mverrih-i ahd olan Hatb-i Badd'ye bir kerre arz olunmak

enseb idin ifde ile... "

"... ve her devlet hasmnn edevtna mukbil edevt tedrk etmek esbb zhiriyye-i zafer ve galebeden olduuna binen mukbeleten li'l-hasm (

)nev-cd toplar ve iki bin neferden ibret Sr'atciyn ocann ihds..."


188

Aadaki kelime gruplar da sz kalplar eklinde zarf fonksiyonuyla kullanlmaktadr: el-hamd lillh Hamd Allah iindir; elhkm lillh Hkm Allahndr (ba sal iin kullanlr); rzen li'llh "Allah'n rzas iin"; rahmeten li'l-lemn "lemlere rahmet rzas iin"; hlisan li'llh "Allah rzas iin".

iin, lemlere rahmet olarak; Hz. Muhammed"; hasbeten li'llh "Allah

z " :Sahip, +l/+li" anlamlarndadr. Bir ksm kalplam ifadelerde ve daha ok da bilimsel terimlerde kullanlr:

z'l-cell "cell sahibi, Allah", z-fnn "fenler sahibi,


bilgin", z-erba'ati'l-adl' "drt kenarl, drtgen", zzeneb "kuyruklu" vs. Bu edatn tamlamalardaki okluk ekli zevi'dir: zevi'lmefsl "mafsalllar", zevi'l-erhm "yakn akrabalar" vs.

z, z edatnn harf-i cerli eklidir: z-kymet "kymetli", z-hayt "canl", zi'l-yed "bir mal elinde tutan kimse", zn "anl" vs.

z edatnn mennesi olan zt edat bilhassa tp, botanik ve zooloji


bilim dallarndaki terimlerde ok kullanlmtr. Bu terimlerin birou da Osmanl Trkesi iinde tretilmitir: zt'l-cenb "akcier zar iltihab"; zt'l-ercl'l-mafsaliyye "eklem bacakllar";

zt'l-ercl'r-re'siyye "batan bacakllar"; zt't-tabl


"kulak zar iltihab" vs. Aadaki kelimeleri okuyunuz ve kelimelerin anlamlarn yaznz.

ARAPA SZ KALIPLARI
Arapa fiillerin ekimli ekilleri Trkede kullanlmam olmakla birlikte dua cmleleri, Kur'an- Kerim ve hadislerden alntlar, atasz ve vecizeler ve kimi kalplam kelime gruplar yer yer kullanlmtr. Ksa cmlecikler hlindeki dualar, beddualar vs. ou zaman cmle d unsur gibi dururken bazen ismin bir sfat gibi deerlendirilip zerine Trke ek ilve edilmitir. Mesel:

sallallhu aleyhi ve sellem "Allah'n salat ve selam


zerine olsun" anlamna bir cmledir. Bu cmle Hz. Muhammed'in adnn anlmasndan sonra sylenir. Bu durumda herhangi bir isim ekim eki Peygamberin adndan sonra veya dua cmleciinden sonra kullanlabilmektedir: Reslullh'a -sallallhu aleyhi ve sellem- indirilen kitap... Reslullh sallallhu aleyhi ve sellem'e indirilen kitap... 189

Aada metinlerde sk kullanlan bu gibi cmle ve kalplam ifadelerden baz rnekler verilmitir. Bunlar renilirse, metinlerin balamndan kopmadan anlalmalar daha kolay olur:

Kalplam fadeler eben an-ceddin "babadan babaya, babadan dedeye", eblau mine't-tasrh "son derece ak", bi'smih te'l "Allah'n adyla", bi-aynih, bi-aynih "ayniyle, olduu gibi", bi-mennih "Allah'n ltfuyla", subhneh "Onu tenzh ederim"; " yksek olsun" "..Allah subhneh
ve ta'l'nun irdet ve meiyyet-i ezeliyyesi...",

al-hlih "kendi hlinde, bulunduu durumda", al-mertibihim "mertebelerine gre", aleyhi'r-rahme "Allah'n rahmeti zerine olsun.", aleyhi's-selm "Ona selam olsun.", aleyhi's-salt ve's-selm "Salt ve selm onun zerine
olsun",

f-zamnin hz "bu zamanmzda", f-kitbih "kitabnda, Kur'anda", f-yevmin "gnmzde", il-gayri'n-nihye "daima, ebediyyen, sonsuza dek". Dua ve Beddua Cmleleri menn ve saddakn "nandk ve tasdik ettik", Ebbeda'llh "Allah ebed eylesin", Edma'llh "Allah srekli etsin", edma'llhu ta'l ikbleh "Allah
ikblini srekli klsn", edma'llhu te'l iclleh "Allah onun yceliini, kudretini srekli klsn",

E'azza'llh "Allah aziz etsin"; e'azallhu ensreh "Allah yardmclarn


yceltsin",

Allhu a'lem bi's-savb "Dorusunu Allah bilir",


190

Enra'llhu burhneh "Allah dellini nurlandrsn (yce klsn), Eyyedeka'llh "Allah sana g versin, seni glendirsin", Eyyedehu'llh "Allah ona g versin, onu glendirsin", Eyyedehumu'llh "Allah onlara g versin, onlar glendirsin", Breka'llh "Allah mbrek etsin" "...Ve sene 996 ehr-i zilka'desinn
yiirmi drdnci sebt gni -breka'llhu's-sebt- ile glp klaya tevecch olund...",

Cezka'llh "Allah (senin) mkfatn versin", Cezhu'llh "Allah (onun) mkftn versin", Elhamdu lillh "Allah'a hamdolsun", Hazelehmu'llhu il-yevmi'd-dn "Allah onlar kyamete
kadar aalk ve adi etsin"; "... Kzlba- bed-yn -hazelehmu'llhu il yevmi'ddn- zamnlarnda namz klnmayup..." ,

Halledallh "Allah daim etsin"; hallede'lllhu ta'l hilfeteh ilinkrzi'd-devrn "Allah hilfetini devrnn sonuna (kyamete) kadar dim etsin"; halleda'llhu mlkeh "Allah mlkn dim etsin",

Dmet feziluh "faziletleri srekli olsun" "...Ve cum'a gn


a'lem'l-'ulem Hoca Efendi -dmet feziluh- hazretleri evld- kirmlar ile ibdete vardlar.",

Dmet ma'lhim "erefleri srekli olsun" "... ve Defterdrlar dmet ma'lhim- cmle erkn- sa'det cem'iyyet ile gelp...",

Rahimehmllhu te'l "Allah onlarn hepsine rahmet etsin", Radyallhu anhu "Allah ondan (o erkek kiiden) raz olsun.", Radyallhu anh "Allah ondan ( o kadn kiiden) raz olsun.", Radyallhu anhm "Allah onlardan ( o erkeklerden) raz olsun.", Snehallhu ani'l-fti ve'l-beliyyt "Allah onu
afetlerden ve ktlklerden korusun" "... makarr- hilfet-i aliyyem olan mahmiyye-i Kostantniyye -sanehallhu ani'l-fti ve'l-beliyye- skkn ve kuttnnn vch- emniyyet ve rhatlar...",

El-iyzu bi'llh "Allah'a snrm, Allah korusun", Kaddesa'llhu srrah "Allah srrn kutsasn", Kuddise srruhu "srr kutsansn".

191

Aadaki ibare ve cmleleri okuyunuz, bunlarn szlklerden anlamlarn bulunuz.


Osmanl Trkesi metinlerinde kullanlan Arapa kalp ifadeler ve cmleler iin u iki kaynak yararldr: Recep Toparl - M. Sadi enli, Osmanlcada Kullanlan Arapa ve Farsa Edat, Zarf, Deyim ve Terkipler, Atatrk ni. Fen-Edebiyat Fakltesi Yay., Erzurum 1990. Mehmet Ylmaz, Edebiyatmzda slm Kaynakl Szler (Ansiklopedik Szlk), Enderun Kitabevi, stanbul 1992.

TRANSKRPSYON (EVRYAZI)
Transkripsiyon, ksaca, herhangi bir alfabeyle yazlm bir metni baka bir alfabeye evirmek demektir. Bu tarife gre Osmanl harfleriyle yazlm bir metni Latin alfabesine evirmek bir transkripsiyon ilemidir. Ancak bugnk alfabemizde Osmanl alfabesindeki btn harfleri karlayacak kadar harf yoktur. Bu eksiklii gidermek iin benzer harflere nokta veya izgi ilvesiyle yeni harfler oluturulmutur. Bu ilve iaretleri yalnzca bilimsel almalarda kullanrz. Latin alfabesindeki bu eksikliin yannda Osmanl alfabesinde de nllerin gsterilmesinde eksikler vardr. Mesel ben veya bir yazlrken nller yazlmaz. Biz dilin genel yapsnda bunlarn nl deerlerini bildiimiz iin (bn) veya (br) deil, (ben) ve (bir) eklinde yazarz. ml muhafazakr bir sistem olup kimi kalplam ekiller yzyllar boyunca deimeden yazldklar iin, kelimelerin sylenii deiir, ancak yazl deimez. Bunlarn nasl okunacana bilim adamnn, bilimsel veriler dorultusunda karar vermesi gerekir. Bazen bir harf birka sesi birden de gsterebilir: Mesel -up zarf-fiil eki, Osmanl metinlerinde ou zaman eklinde yazlmtr. Ancak Trkede bu gsterme kabiliyeti de bulunduundan yazln bir iml kalplamas olarak kabul edip sz konusu eki gelp, olup, alup eklinde okuruz. Ayn ek 19. ve 20. yzyl metinlerinde yuvarlaklk uyumuna bal olarak okunur: verip, alp vs. Ayn ekilde kef harfi /k/, /g/ ve // seslerini gsterebilmektedir. Bundan dolay kelimesini keldim eklinde okuyamayz; zira bu fiilin Trkiye Trkesinde gel-mek eklinde olduunu bilmekteyiz. Osmanl alfabesinin bilimsel transkripsiyon almalarnda kullanlan harf karlklar aadaki tabloda gsterilmitir:

zarf-fiil eki her zaman /p/ nsz ile olmutur. harfinin /p/ nszn

192

Transkripsiyon Alfabesi ( ) ( )
a, a, e, , i, u, b, p p t c, veya d , r z j s

, f k, g, l m n v, u,, , o, , h, a, e y, , i,

Osmanl Trkesi dnemi metinlerini yeni harflere aktarrken (transkribe ederken) bu genel bilgilerin nda dikkat etmemiz gereken baka hususlar da vardr: 1) Trke kelimelerde nlleri gsteren harfler, uzun nl gibi gsterilmez. Mesela bu veya su kelimeleri "b" veya "s" eklinde yazlmaz. 2) Ayn ve hemze harfleri birer nszdr. Bunlar kendilerine zg kesme iaretleriyle gsterir; bunlardan sonraki nly de kelimenin Trkede okunuuna gre seeriz. Mesel kelimesinde ayn harfinden sonraki yazlmayan nly /o/ olarak ('osmn); kelimesindeki nly ise // olarak ('mer) okuruz. 3) harfi tayan kelimelerdeki bu harf Trkede kimi kelimelerde /z/, kimi kelimelerde /d/ olarak telaffuz edilmektedir. Bundan dolay bu harfi karlayan iki transkripsiyon iareti vardr. Kelimeye gre bunlardan uygun olan seilir. 193

Aada baz transkripsiyon rnekleri verilmitir:

mbrek

muaam

til


Tar tel

evb

avb

raman

dadaa

ass

izzet

ab

mr

cmi

malm

marib


orma snmez bu afalarda yzen al sanca Snmeden yurdumu stnde tten e o oca O benim milletimi yldzdr parlayaca O benimdir, o benim milletimidir anca Osmanl Trkesi metinlerini Latin harflerine bilimsel transkripsiyon harfleriyle aktarrken, metnin yazld devrin dil zelliklerini dikkate almalyz. Trkiye Trkesindeki eklerin nitelii 13. ve 19. yzylda ayn deildir. 13.-16. yzyl metinleri Eski Trkiye Trkesi dediimiz dnemin dil zelliklerine gre okurken, 19. veya 20. yzyln balarnda retilmi bir metni daha eski devrin dil zelliklerine gre okumak doru olmaz. Aadaki metin 20. yzyln balarna aittir. Bu yzylda Trkenin eklerinin ses deerleri bugnknden farkl deildir. Metni buna gre transkribe edelim:

. . . .
Muaddime Manya mev olan laf delleti drl olur ki mubaat, taammun, iltizmdr. nki laf mevunlehi olan mann tammna delleti mubaat ve cz'ne delleti taammundur. Meel oa lafn drt dvr ile 194

avan mecmuna delleti mubaat ve bunlardan yalz birine delleti taammundur. Ke-lik insn laf ayvn- n, yan -r ve ib-nu mansna mev olduundan ayvn- n mecmuna delleti mubaat ve ikisinden yalz birine delleti taammundur. Aadaki metinler 18. yzyla aittir. Bunlarn transkripsiyonunda bilhassa yuvarlak nl ekleri dudak uyumuna bal olarak okumak doru olur:

.
Veft- Fma Suln osan yedi senesi ehr-i Muarremini altnc gni adem-nihde-i lemi hd olan Fma Suln ibu bi iki yz senesi Muarremini onunc bzr gicesi illet-i cederden rmn- emen-offa-i cinn old. Ahmed Vsf Efendi, Mehsin'l-sr ve Hakiku'l-Ahbr, Yay. Mcteb lgrel, st. 1978, s. 298.

. . .
Ve cumde'l-ireni beinde amer mnasif olup mh- mnri bi'lklliye nr mestr old. Ve drt gn ems zl bar gibi uru cirmi gibi dumandan ar grndi. Almet-i ayr ola. Ve mh- mezbru sekizinci cuma gni zelzele old. em'dnzde Fndkll Sleymn Efendi Trihi, Mr'it-Tevrh III, Haz. Mnir Aktepe, st. 1981, s. 42. Aadaki metin, yazar bilinmeyen bir Tevrh-i l-i Osmn'dan alnmtr. Bu metni Eski Trkiye Trkesinin zelliklerini gz nnde bulundurarak transkribe etmeliyiz:

n Omn z atas yirine im-mam old, yigit yeil atna cem old. ok azlar itdiler. Gelp evvel Bilecig'i ve Kpriir'n ve Yarisr'n ve negl'i fet itdi, hicret alt yz seksen yidi ylnda vi old. Evvel Cuma namzn arair'da ol ld. zlere evvel tekbri anda getrdiler. 195

Anonim Tevrh-i l-i Osmn -F. Giese Neri-, Haz. Nihat Azamat,
Marmara ni. Yay. stanbul 1992, s. 9-10 Trkiye Trkesinin eitli tarih devrelerindeki fonolojik zellikleri iin u kaynaklara baklabilir: Faruk K. Timurta, EskiTrkiye Trkesi, Enderun Yay. stanbul. Hayati Develi, Evliya elebi Seyahatnamesine Gre 17. Yzyl Osmanl Trkesinde Ses Benzemeleri ve Uyumlar, Trk Dil Kurumu, Ankara 1995. Hayati Develi, "18. Yzyl Trkesi zerine", Dou Akdeniz ni. Trk Dili ve Edebiyat Blm Dergisi, Gazimausa 1998, s. 27-36. Mehmet Gmkl, "Osmanl Trkesi Metinlerinin Yeni Harflere evrilmesinde Karlalan Problemler ve zm Yollar", Akademik Aratrmalar Dergisi, say 4-5, stanbul 2000, s. 405-435. Fuzul Divannda bulunan bir gazelden alnan aadaki beyitleri evriyaz iaretleri kullanarak Latin harflerine aktarnz.

196

zet
Arapa Edatlar, Bu Edatlarn Kullanlarn Tanmlamak. Daha nce grdmz edatlara ek olarak Osmanl Trkesinde kullanlan dier Arapa edatlar ve oluturduklar kelime gruplarn yle sralayabiliriz: l- : Arapa olumsuzluk edatdr. Birok kelimenin nnde, Faradaki na- ve bedatlar gibi, genel olarak bir durumun olumsuzunu, bulunmayn ifade eder: l-mekn "meknsz, mekn d". Bu edat, Arapa fiillerin geni zaman ekilleriyle de kullanlr ve getirildii fiilin olumsuzunu yapar: l-ya'kl "akl banda olmayan, dalgn". m- " O ey ki". Arapada geni bir kullanm ve deiik anlamlar olan m- edat, Trkede daha ok "o ey ki" anlamndaki kalplarda kullanlmtr: m-fevk "stte olan, stteki. Bu edat, baka edatlarla bir arada da kullanlabilir: m-bihi'l-hayt "hayata sebep olan". ma'a- " Birlikte, ile "anlamlarndadr: ma'a-ile "aile ile birlikte, ailecek". ke gibi cell "cell sahibi, Allah", z-fnn "fenler sahibi, bilgin". Bu edatn tamlamalardaki okluk ekli zevi'dir: harf-i cerli eklidir: z-kymet "kymetli". z edatnn mennesi olan zt edat bilhassa tp, botanik ve zooloji bilim dallarndaki terimlerde ok kullanlmtr. Bu terimlerin birou da Osmanl Trkesi iinde tretilmitir: zt'lcenb "akcier zar iltihab". Osmanl Trkesinde Kullanlan Arapa Sz Kalplarn Fark Etmek. Arapa fiillerin ekimli ekilleri Trkede kullanlmam olmakla birlikte dua cmleleri, Kur'an- Kerim ve hadislerden alntlar, atasz ve vecizeler ve kimi kalplam kelime gruplar yer yer kullanlmtr. Ksa cmlecikler hlindeki dualar, beddualar vs. ou zaman cmle d unsur gibi dururken bazen ismin bir sfat gibi deerlendirilip zerine Trke ek ilve edilmitir: sallallhu aleyhi ve sellem "Allah'n salat ve selam zerine olsun" anlamna bir cmledir. Bu cmle Hz. Muhammed'in adnn anlmasndan sonra sylenir. Bu durumda herhangi bir isim ekim eki Peygamberin adndan sonra veya dua cmleciinden sonra kullanlabilmektedir: Reslullh'a -sallallhu aleyhi ve sellem- indirilen kitap... Reslullh sallallhu aleyhi ve sellem'e indirilen kitap... Sk kullanlan kalplam ifadeler, dua ve beddua szlerinden bazlar unlardr: eben an-ceddin "babadan babaya, babadan dedeye"; eblau mine't-tasrh "son derece ak"; aleyhi's-selm saddakn "nandk ve tasdik ettik"; Ebbeda'llh "Allah srekli klsn"; "Ona selam olsun."; menn ve zevi'l-mefsl "mafsalllar". z, z edatnn

benzetme bildirir: kel-evvel eskisi

gibi. keyfe " nasl" anlamnda soru edatdr. m- edatyla birlikte art anlam tayan deyimler kurar: keyfe-mye "nasl isterse yle, istedii gibi". gayr Arapa istisna edatdr. Trkede "+sz/+siz ekleriyle,...olmayan" ekilleriyle karlarz: gayri mslim "Mslman olmayan". li " iin" Bu edat daha nce de grmtk. Bu edat Arapa dilbilgisinde "sebep tamlaycs" (elmef'l li-eclihi) denilen zarf gruplarnn tekilinde de ska kullanlr. Bu durumda, li- edatndan nce gelen kelime stnl tenvin ile okunmaktadr: rzen

li'llh "Allah'n rzas iin". z " :Sahip, +l/+li" anlamlarndadr. Bir ksm kalplam ifadelerde ve daha ok da bilimsel terimlerde kullanlr: z'l-

Allhu a'lem bi's-savb "Dorusunu Allah bilir"....

197

Arap Harfli Trke Bir Metni Transkripsiyon aretleri Kullanarak Latin Harflerine Aktarmak. Transkripsiyon, ksaca, herhangi bir alfabeyle yazlm bir metni baka bir alfabeye evirmek demektir. Bu tarife gre Osmanl harfleriyle yazlm bir metni Latin alfabesine evirmek bir transkripsiyon ilemidir. Ancak bugnk alfabemizde Osmanl alfabesindeki btn harfleri karlayacak kadar harf yoktur. Bu eksiklii gidermek iin benzer harflere nokta veya izgi ilvesiyle yeni harfler oluturulmutur. Bu ilve iaretleri yalnzca bilimsel almalarda kullanrz. ml muhafazakr bir sistem olup kimi kalplam ekiller yzyllar boyunca deimeden yazldklar iin, kelimelerin sylenii deiir, ancak yazl deimez. Bunlarn nasl okunacana bilim adamnn, bilimsel veriler dorultusunda karar vermesi gerekir. Bazen bir harf birka sesi birden de gsterebilir: kef harfi /k/, /g/ ve // seslerini gsterebilmektedir. Bundan dolay kelimesini keldim eklinde okuyamayz; zira bu fiilin Trkiye Trkesinde gel-mek eklinde olduunu bilmekteyiz. Osmanl Trkesi dnemi metinlerini yeni harflere aktarrken (transkribe ederken) bu genel bilgilerin nda dikkat etmemiz gereken baka hususlar da vardr: 1) Trke kelimelerde nlleri gsteren harfler uzun nl gibi gsterilmez. Mesela bu veya

su kelimeleri "b" veya "s" eklinde yazlmaz. 2) Ayn ve hemze harfleri birer nszdr. Bunlar kendilerine zg kesme iaretleriyle gsterir; bunlardan sonraki nly de kelimenin Trkede okunuuna gre seeriz. Mesel kelimesinde ayn harfinden sonraki yazlmayan nly /o/ olarak ('osmn); kelimesindeki nly

ise // olarak ('mer) okuruz. 3) harfi tayan kelimelerdeki bu harf Trkede kimi kelimelerde /z/, kimi kelimelerde /d/ olarak telaffuz edilmektedir. Bundan dolay bu harfi karlayan iki transkripsiyon iareti vardr. Kelimeye gre bunlardan uygun olan seilir.

198

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Arapa olumsuzluk edatdr? a. b. c. d. e. 2. Aadakilerden anlamndadr? a. b. c. d. e. 3. Aadakilerden hangisi istemeyerek, zorla anlamndadr? a. b. c. d. e. 4. canl anlamndaki Arapa kelime aadakilerden hangisidir? a. b. c. d. e. 5. cmlesinin doru okunuu aadakilerden hangisidir? a. salli Allah aleyh ve sellem b. sallullah aleyhi ve sellem c. sallallhu ileyhi ve sellem d. salli Allahu aleyhi ve selem e. sallallhu aleyhi ve sellem hangisi sahip, +l/+li" 7. Aadakilerin hangisi dua cmlesidir? a. b. c. d. e. 8. Aadakilerden hangisi Allah ona g versin, onu glendirsin. anlamnda dua cmlesidir? a. b. c. d. e. 9. kelimesinin evriyazl ekli 6. f-kitbih (kitabnda, Kur'anda), ibaresinin Arap harfli yazm aadakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

aadakilerden hangisidir? a. ass b. hass c. ass d. a e. asis 10. avb kelimesinin Arap harfli yazm aadakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

199

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Arapa Edatlarn Kullanllar blmn yeniden okuyunuz. 2. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn Arapa Edatlarn Kullanllar blmn yeniden okuyunuz. 3. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Arapa Edatlarn Kullanllar blm yeniden okuyunuz. 4. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Arapa Edatlarn Kullanllar blmn yeniden okuyunuz. 5. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Arapa Sz Kalplar blmn yeniden okuyunuz. 6. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Arapa Sz Kalplar blmn yeniden okuyunuz. 7. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Dua ve Beddua cmleleri ksmn yeniden okuyunuz. 8. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Dua ve Beddua Cmleleri ksmn yeniden okuyunuz. 9. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn Transkripsiyon (evriyaz) blmn yeniden okuyunuz. 10. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Transkripsiyon (evriyaz) blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 2 dnya hiretin tarlasdr; l-rhate fid-dny dnyada rahat yoktur; estafirullh Allahtan af dilerim; Ed-dny mezraatl-hireti

kbe kabseyni ev edn ki yay aral kadar veya daha az. Sra Sizde 3
erbet-i lal ki dirler eme-i ayvn aa Ol virr cn dem-be-dem ua v ben cn aa utma ey an dem-be-dem uyn idp ten kini oy bu manardan dem nere lsun cn aa Glme alm au evn felek nn virp fl tek kim oudurlar zecr ile urn aa

Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 1-2. stanbul. Kesit Yaynlar.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 l-alet-tayn gelii gzel; lhazr olan; m l-kelm sz gtrmez ey; maa-fyiz fayiz ile; zevil-ukl akl sahipleri, aklllar. kelm diyecek bir ey yok; m-hazar

200

Metinler
Sevgili renciler, Osmanl Trkesi Trkiye Trkesinin 15-20. yzyllar arasndaki dnemine verilen bir isimdir. Osmanl Devletinin gelimesine bal olarak Osmanl Trkesi de Farsa ve Arapann etkisinde kalarak geliimini srdrm, bu dillerden kelime ve kavramlar dn almtr. Elinizdeki kitap Osmanl Trkesindeki Arapa ve Farsa unsurlarn tannmasna ynelik hazrlanmtr. Bu blmde bata teorik olarak verilen bilgileri pekitirmeniz ve uygulamalar yapabilmeniz iin konulara uygun metinlere yer verilmitir. Burada deiik konulardan metinler, sizlerin istifadesine sunulmaya allmtr. rendiiniz teorik bilgileri bu metinleri okuyarak kalc hle getirebilirsiniz. nk Osmanl Trkesi bilginizin gelimesi iin bol bol metin okumanz gerekmektedir. Metinlere baktnzda bunlarn geen sene okuduunuz metinlere gre daha zor olduklarn greceksiniz. Konular dorultusunda ve konular daha iyi kavramanz iin bu tr metinler seildiini unutmaynz. Metinlere balamadan nce Osmanl Trkesine Giri kitabnzdaki bilgiler ile kelimelerin, eklerin nasl yazldklar ve okunduklarn hatrlamanz, bunlar burada rendiiniz bilgilerle harmanlamanz gerekmektedir. Ayrca buradaki metinlere baktnzda bunlarn gnmz Trkesinde kullanlmayan birok kelime ve Arapa Farsa unsurlar ierdiini greceksiniz. Bu durum doal olarak metinlerin anlalmasn gletirmitir. Bu gl yenmek iin szlk kullanmalsnz. Kullandnz szlk ncelikle Arap harfli Trke szlk olmaldr. Kelimeyi okuduktan sonra isterseniz dier szlklerden de faydalanabilirsiniz. Metinleri okurken Osmanl Trkesinde kullanlan Arapa ve Farsa unsurlar da gz nnde tutunuz. Bu sizin metinleri daha kolay okumanza ve anlamanza yardmc olacaktr. nitelerde sizler iin hazrlanm sra sizdeler ve okuma paralaryla konularla ilgili eitli uygulamalar yaplmt. Bu metinler ile siz de konularla ilgili kendi banza uygulama yapma imkan bulacaksnz.

201

202

203

204

205

206

207

208

209

210

211

212

213

214

215

216

217

218

219

220

221

222

223

224

225

226

227

228

229

230

231

232

233

234

235

236

237

238

239

240

241

242

243

244

245

246

247

248

249

250

251

252

253

254

255

256

257

258

259

260

261

262

263

264

265

266

267

268

269

270

271

272

273

274

275

276

277

278

279

280

281

282

283

284

285

286

287

288

289

290

291

292

293

You might also like