KARADENZ TEKNK NVERSTES

MHENDSLK FAKLTES
METALURJ VE MALZEME MHENDSL BLM
LABORATUAR RAPORU





ELEKTROLZ DENEY





KRAT N
229201



MART, 2012
TRABZON

1. Deneyin Amac

Elektrolizin renilmesi ve %98-99 saflktaki bakrn rafinasyon elektrolizinde akm veriminin
hesaplanmas.
2. Teorik Bilgiler
2.1. Elektroliz kavram
Bir elektrolit ile iine daldrlm iki elektrottan oluan elektroliz hcresinde elektrotlar yardmyla
dardan elektrik akm uygulayarak kimyasal reaksiyonun gerekletirilmesi ilemine elektroliz
denir. Elektroliz sistemi 3 ana blmden oluur.
Elektrolit: Elektrolizde kullanlan elektrik akmn ileten svdr. Erimi tuzlar ve asit, baz,
tuz zeltileri elektrolit olarak kullanlr.
Elektrotlar: Kat iletkenlerdir. Genelde, grafit ve platin gibi asal elektrotlar kullanlr. Anot
ve katot olmak zere iki tanedir. Anot, ykseltgenmenin gerekletii elektrottur. Katot,
indirgemenin gerekletii elektrottur. Yani pozitif ykl olan elektrot anot negatif ykl
olan elektrot ise katot olarak adlandrlr.
rete: D devrede elektrik enerjisini salayan doru akm kaynadr. retecin pozitif
kutbuna bal elektrot anot, negatif kutbuna bal elektrot katottur.
Aadaki ekilde grld gibi akmn elektrolit iinde iletilmesiyle birlikte elektroliz gerekleir.

ekil 1. Elektroliz Yntemi


Elektrolizde; katyonlar (+ ykl iyonlar) indirgenerek katotta, anyonlar da (- ykl iyonlar)
ykseltgenerek anotta aa kar. Elektroliz kabnda birden fazla tr katyon varsa, ilk nce
indirgenme eilimi (potansiyeli) en byk olan indirgenir. Daha sonra sras ile indirgenme devam
eder. Elektroliz kabnda birden fazla cins anyon varsa, anotta ilk nce ykseltgenme eilimi en
byk olan anyon toplanr. Aktiflii az olan anyon ncelikle anotta, aktiflii az olan katyon da
ncelikle katotta aa kar. Elektrolizde bileikler elementlerine ayrtrlabilir. Elektrokimyasal
pile, pil geriliminden yksek bir gerilim uygulanrsa, pil de gerekleen tepkime tersine dner.
Elektroliz oluur. Bu olaya pilin arj edilmesi denir.

2.2. Bir Elektrotun inden Akm Geii
Bir elektrolit (bir asit, bir baz veya bir tuz) eriyiinde iyon ad verilen serbest elektrikli
tanecikler bulunmaktadr. Elektrolitin znmesinde meydana gelen iyonlar pozitif veya
negatif olarak ykl atomlar veya atom gruplardr. yonlarn elektriksel bir alanda
hareketleri ise akmn geiini salar.

2.2.1. yonlarn Elektrotlara G
Bunun iin, elektroliz kabna daldrlm olan iki elektrotu bir retecin kutuplarna balamak
yeterlidir. Bu is yaplnca, katoda retecin negatif kutbundan elektronlar gelir, anottaki elektronlarn
bir ksm ise retecin pozitif kutbuna ekilir ve bylece anot pozitif, katot ise negatif olarak
yklenmi olur. Elektrotlar arasnda oluan elektrik alannn etkisiyle, pozitif iyonlar katota negatif
iyonlar ise anota doru g ederler. Katota varan pozitif iyonlar, buradan kendilerini ntrleyecek
kadar elektron alrlar. Anoda geen negatif iyonlar ise elektronlar anota vererek ntr hale geerler.
Belli bir zaman sresi iinde katottan alnan elektronlarn says ile anota verilen elektronlarn says
eitlenir.
2.3. Bakrn Rafinasyon ve Redksiyon Elektrolizi
Bakr rafinasyon elektrolizinde atele rafine edilmi %98-99 saflkta olan bakr kullanlr.
Bileimde safszlk olarak oksijen ve kkrdn yannda soy metal olan altn, bakr, platin ve eitli
miktarlarda As, Sb, Bi, Sn, Se, Te, Pb, Zn ve Fe iermektedir. Katot olarak elektrolit bakr
kaplanm titan levhalar veya yapmay nlemek iin zeri ya ile svanm elektrolit bakr katot
levhalar kullanlr.
Rafinasyon elektrolizinde anot ve katot ayn metalden olutuklar iin paralanma voltaj
teorik olarak sfrdr. Uygulanan hcre voltaj bu nedenle sadece elektrolitin direncinin biraz stnde
olmaldr. Rafinasyon elektrolizini tarif edecek toplam bir reaksiyon anlamszdr.
Katot Reaksiyonu: Cu2
+
+ 2e
-
Cu (metalik duruma indirgenme)
Anot reaksiyonu: Cu Cu
2+
+ 2e
-

(bakrn znmesi )

ekil 2. Anot Bakrn znmesi
Anotta oluan bir ksm bakr iyonlar disproporsiyonlar. Burada oluan bakr toz halinde
anot yzeyinde ve yzeyden ayrlarak banyonun dibinde anot amurunda birikir. Pb, Sn, Sb ve Bi
anodik olarak znrler fakat elektrolit iinde oluturduklar bileikler nedeniyle slam eklinde
yzerler ve mekanik olarak katot kirlilii yaratabilirlerse de genelde kerler ve anot amuru iinde
birikirler. Anodik olarak zmlendirilemeyen Au, Ag ve Pt gibi elementler anodun yenilmesine
paralel olarak anottan ayrlp banyo dibine inerler ve burada anot amuru iinde birikirler. Ortalama
olarak Au, Ag, Se, Te ve Pb %98 orannda, Sb %60 civarnda anot amuruna geer. Anot
bileimindeki nikelin %5i znmez ve bakr-nikel kark kristali halinde anot amuruna geer.
Ayn ekilde 3 Cu
2
O4NiOSb
2
O
5
'de byk oranda znmeden anot amuruna gider. nc grup
metaller de bakrla kark kristal halinde bulunurlar ve anodik znme potansiyeli bakra yakndr.
Ancak bu metaller znseler bile daha sonra sementasyon sonucu anot amuruna giderler.
rnein, gm:
Cu + 2 Ag
+
= Cu
2+
+ Ag
Drdnc grupta yer alan metallerden Se ve Ten Cu
2
S ve Cu
2
Te halinde anot bakrnda
bulunduu ve znmeden direkt anot amuruna getii kabul edilir. Kalay ise bakrla intermetalik
bileik olmasna ramen tamamen znr, ancak CuSO
4
l zeltilerde znrl ok az
olduundan aadaki tepkime uyarnca hidroliz olarak anot amuruna geer:
Sn
4+
+ 2H2O = SnO2 + 4H
+

Kurun direkt olarak znmeyen PbSO
4
oluturarak anot yzeyinde kalr. Anot bakr fazla
miktarda kurun ierirse oluan PbSO
4
yzeyi tamamen kaplayarak anodun pasiflemesine neden
olur.
Rafinasyon ve indirgenme elektrolizleri arasndaki temel fark anot tepkimeleridir. Rafinasyon
elektrolizinde anot olarak kullanlan malzeme oksitlenip zeltiye geerken, indirgenme
elektrolizinde znmeyen anotlar kullanlr. znmeyen anotlarn indirgenme elektrolizindeki
grevi iletkenlii salamaktr ve yzeyinde oksijen k meydana gelir.
Oksitli bakr cevherlerin dorudan, dierlerinin bir n ilemden sonra veya bakteriler yardmyla
zmlendirilmesi sonucu deien deriimlerde elde edilen slfatl zeltilerden bakrn
kazanlmasnda uygulanan yntemlerden bir tanesi de indirgenme elektrolizidir. ndirgenme
elektrolizinde katot ve anot reaksiyonu ise u ekildedir:
CuSO4 + H2O = Cu + H2SO4 + O2
Katodik Reaksiyon: Cu
+2
+ 2e
-
= Cu
0

Anodik Reaksiyon: SO4
-2
+ H
+
+ 2e
-
= H2SO4 + O2
ndirgenme elektrolizinde satlabilir kalitede katodik bakr retimi elektrolitteki bakr deriimi
litresinde 15 g civarna ininceye kadar mmkndr. 15 g'dan 8 g'a kadar olan deriimlerde yine
satlabilir fakat toz veya snger halde bakr retilebilmektedir. Bu satlabilirlik snger bakrn anot
frnnda ilenecei asndan geerlidir.
2.4. Rafinasyon ve Redksiyon Elektrolizi Arasndaki Fark
Rafinasyon ve redksiyon elektrolizleri arasndaki farklardan biri; katot reaksiyonlar ayn
iken anot reaksiyonlar farkl oluudur. Rafinasyon elektrolizinde anottan znen metal iyonlar
katotta redklenirken, redksiyon elektrolizinde znmeyen anotlar (genellikle %4 6 Sb ieren
kurun alamlar) kullanldndan, anot reaksiyonu elektrolitte bulunan bir anyon veya molekln
oksidasyonu ile salanmaldr. Oksidasyon ilemi, sulu zeltilerde suyun disosiyasyonu sonucu
oluan OH
-
iyonunun stlendii bir grevdir.
2.5. Elektroliz artlar ve Katk Maddeleri
Aadaki tabloda elektroliz artlar gsterilmitir.
Parametreler Koullar
Elektrolitteki Bakr Deriimi 35-50 gr/l
Elektrolitteki H2SO4 Deriimi 140-220 gr/l
Scaklk 50-65 C
Katot Akm Younluu 150-250 A/m
Hcre Voltaj 0,2-0,35 V
Sirklsyon Hz 0,02 m/dak
Kolloidler
(Jelatin) 0,0001-0,001 kg/m
3

(Thiourea) 0,0001-0,001 kg/m
3

HCl veya NaCl 0,035 kg/m
3


Tablo 1. Elektroliz artlar

Kolloid homojen bir karmdr. Bu homojen karm iersinde jeltin ve thiourea ierir.
Jeltin, bakrn katot yzeyine homojen ve dzgn bir ekilde balanmasn salar ve ince kristalli
sert bir bakr yaps olutur. Jeltinin yan etkilerini ortadan kaldrmak iin ise thiourea kullanlr.
Thioureann dier bir grevi de katot yzeyindeki sivri ular ve ukurlar izole eder. Dier bir katk
maddesi olan mersolat, antioksidan grev grr ve katot yzeyindeki slfatlanmay geciktirir.
HClnin homojen karm iine katlmasnn maksad ise elektrolit iindeki gm iyonlarn (Ag
+
) ,
gm klorr (AgCl) halinde kelmesini salamaktr.
2.6. Katotta Biriken Metal Miktarnn Hesaplanmas

Katut Akm Yuun|uu = _
Deureden 6een Akm (A)
Katudun F|ektru||te Da|an Kxmnn A|an (m
2
)
_
Akm randman %90-95 olup enerji sarfiyat 0,2-0,25 kWh/kg Cu aralndadr.
Faraday kanunlarna gre katotta biriken metal miktar devreden geen akm iddeti ile doru
orantl olarak deiir. Bir edeer gram maddenin transferi 69500 coulomb deerinde bir elektrik
akm gerekir. Bir edeer gram (k= A/z.96500) maddenin atom veya molekl gram ktlesinin
iyonsal deerliliine blnmesi ile elde edilir. 69500 coulomb Avagadro says kadar elektrona
edeer bir miktar olup 1 Faraday olarak tanmlanr. Teorik olarak katotta birikmesi beklenen metal
miktar aadaki Faraday eitlii ile hesaplanr:
M
T
=
A . I. t
z . F
()
MT: Redklenen metal miktar (g)
I: Akm iddeti (A)
t: Zaman (sn)
z: Valans elektron says
A: Redklenen metalin atom arl (g/mol)
F: 96500 Faraday sabiti

Veya edeer gram kullanlarak;
M
T
= k . I . t

Gerekte biriken metal miktar (M
G
) bu teorik miktara blnerek akm randman (verimi) bulunur.
= _
M
6
M
T
] . 1 ()




3. Deneyde Kullanlan Cihaz ve Malzemeler
Doru akm g kayna
Voltmetre
Ampermetre
Balant kablolar
Bakr slfat
CuSO
4
+ H
2
SO
4
zeltisi
Istc kartrc
Kumpas
Hassas terazi
Beher
100 mllik Cu ieren zelti
50ml H
2
SO
4

Elektrolit bakr katot ve atele rafine edilmi blister bakr anot plakalar
Redksiyon elektrolizi iin katot paslanmaz elik plaka, anot kurun plaka
Elektrot tayclar

ekil 3. Elektroliz deneyi ematik resmi

1 Alt Tabla
2 Elektroliz Kab Altl
3 Elektroliz Kab
4 G Kayna
5 Bakr Elektrotlar
6 (+) Kutup
7 (-) Kutup
8 Filtre
9 Filtre Hortumlar

4. Deneyin Yapl ve Sonular
4.1. Rafinasyon Elektrolizi
Deneye balamadan nce Tablo 1deki verileri kullanarak elektrolit svs hazrland.
Hazrlanan elektrolit behere konuldu. Daha sonra katot levhas alkolle temizlenip kurutuldu ve
hassas terazide arl lld. Hazrlanan elektrolitin scakl 65
0
Cye kartld ve bu srada
manyetik kartrc altrld. Katot levhasnn elektrolit iindeki yzey alan llerek akm
younluu hesapland. Hazrlanan anot ve katot levhalar g kaynana balanarak hesaplanan
akm younluuna uygun akm verildi. Elektroliz ilemi 15 dakika srdkten sonra g kayna tam
zamannda kapatld. Katot plakas elektrolitten kartlarak alkolle temizlenip kuruland ve son
arl hassas terazide lld. Daha sonra deney sresince elde edilecek teorik bakr miktar
(*) denklemi kullanlarak hesapland. Elektroliz verimi hesaplamak iin (**) denklemi kullanlarak
akm randman hesapland.
Katot levhann ilk arl 61,7583 g
Katot levhann son arl
62,0671 g
Biriken bakr miktar 0,3088 g
Bakrn atom arl (A) 63,54 g/mol
Bakrn valans says (z) 2
Faraday sabiti (F) 96500
Elektroliz sresi (t)
900 sn

Kotot olon = 8u 6S = S2uu mm
2
= u,uuS2 m
2

Kotot okm younluu =
1,uS
u,uuS2
= 2u1,92 A. m
-2

H
1
=
6S,S4 .1,uS .9uu
2 .96Suu
= u,S111 g
[ =
u,Su88
u,S111
1uu = % 99,2u

4.2. Redksiyon Elektrolizi
Rafinasyon elektrolizinde kullanlan elektrolit redksiyon elektrolizinde kullanld. Anot
plakas olarak kurun, katot plakas olarak da elik levha kullanld. Katot plakas alkolle temizlenip
kurulandktan sonra hassas terazide arl lld. Daha sonra elektrolit iinde kalacak ksmn
yzey boyutlar lld ve anot pozitif, katot negatif olacak ekilde g kaynana baland.
Rafinasyon elektrolizine uygulanan akm sabit tutularak voltaj artrld. Elektroliz ilemi 15 dakika
srdkten sonra g kayna tam zamannda kapatld. Katot plakas kartlarak yine alkolle
temizlenip kurutulduktan sonra son arl tartld. Daha sonra elektroliz sresince toplanmas
gereken bakr miktar (*) denklemine gre hesapland. Elektroliz verimi hesaplamak iin
(**) denklemi kullanlarak akm randman hesapland.
Katot levhann ilk arl
92,59316 g
Katot levhann son arl 92,9137 g
Biriken bakr miktar
0,3205 g
Bakrn atom arl (A) 63,54 g/mol
Bakrn valans says (z) 2
Faraday sabiti (F)
96500
Elektroliz sresi (t) 900 sn

Kotot olon = 8u 6S = S2uu mm
2
= u,uuS2 m
2

Kotot okm younluu =
1,uS
u,uuS2
= 2u1,92 A. m
-2

H
1
=
6S,S4 .1,uS .9uu
2 .96Suu
= u,S111 g
[ =
u,S2uS
u,S111
1uu = % 1uS,u2
5. rdeleme
Rafinasyon elektrolizi sonucu elde ettiimiz verim ( %99,2) deneyin doru bir ekilde
yapldn gsterdi. Ancak redksiyon elektrolizinde teorik olarak toplanmas gereken miktardan
daha fazla miktar bakr toplanmtr. Bunun nedenleri: akm younluunun tam ayarlanamamas
ya da anot ve katot plakalarnn bir birine olmas gerenden daha yakn olmasndan kaynaklanyor
olabilir.
Rafinasyon elektrolizinde kazlan bakr, atele rafine edilmi %98-99 saflktaki anot
plakann znmesiyle elde edilmitir. Buna karlk indirgenme yani redksiyon elektrolizinde ise
elektrolit iindeki bakr kazanlmtr. Rafinasyon elektrolizi ile redksiyon elektrolizi arasndaki
farklardan biri, kullanlan anot plakasdr. Redksiyon elektrolizinde kurun plaka kullanld ve
kullanlan plakada herhangi bir znme olmad. Kurun plaka kullanlmasnn nedeni, kurun
direkt olarak znmeyen PbSO
4
oluturarak anot yzeyinde kalr. Anot bakr fazla miktarda
kurun ierirse oluan PbSO
4
yzeyi tamamen kaplayarak anodun pasiflemesine neden olur.
Dier bir fark, oluan anot reaksiyonlardr. Rafinasyon elektrolizinde anottan znen metal
iyonlar katotta redklenirken, redksiyon elektrolizinde znmeyen anotlar (genellikle %4 6 Sb
ieren kurun alamlar) kullanldndan, anot reaksiyonu elektrolitte bulunan bir anyon veya
molekln oksidasyonu ile salanmaldr. Oksidasyon ilemi, sulu zeltilerde suyun disosiyasyonu
sonucu oluan OH
-
iyonunun stlendii bir grevdir. Aada rafinasyon ve redksiyon elektrolizi
anot reaksiyonlar verilmitir.
Cu2
+
+ 2e
-
Cu (Rafinasyon elektrolizi anot reaksiyonu)
SO4
-2
+ H
+
+ 2e
-
= H2SO4 + O2 (Redksiyon elektrolizi anot reaksiyonu)

6. Kaynaklar
[1] Arslan, F. , Arn T. , Elektroliz Deney Fy KT Metalurji ve Malzeme Mhendislii
Blm, Trabzon 2010
[2] YT Metalurji Mhendislii, Demir D Metal retimi Laboratuar Kitap, s. 17,18,
stanbul 1997
[3] ncekara M. , Elektroliz Yntemiyle Bakr Tozu retilmesi , Karabk niversitesi Fen
Bilimleri Enstits, s. 69-79, 2008
[4] Gzey G. , Elektrometalurjik Yntemlerle Metalik Bakr ve Bakr-Kalay Alam
Tozlarnn retimi ve retim Koullarnn Optimizasyonu, stanbul niversitesi Fen Bilimleri
Enstits, s. 12, 13, 14, Haziran 2009
[5] http://www.corrosion-doctors.org
[6] http://chemed.chem.wisc.edu
[7] http://tr.wikipedia.org/wiki/Bak%C4%B1r