Oik 653

SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI
DPT: 2645 - K: 653
BTKSEL RETM ZEL HTSAS KOMSYONU SS BTKLER ALT KOMSYON RAPORU
ANKARA 2001
Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan
Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu
ISBN 975 19 2909 - 1 (basl nsha)

Bu alma Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Sorumluluu yazarna aittir. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir. Bu yayn 600 adet baslmtr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyas retilmitir.
http://ekutup.dpt.gov.tr/bitkiure/sus/oik653.pdf
NSZ Devlet Planlama Tekilatnn Kurulu ve Grevleri Hakknda 540 Sayl Kanun Hkmnde Kararname, ktisadi ve sosyal sektrlerde uzmanlk alanlar ile ilgili konularda bilgi toplamak, aratrma yapmak, tedbirler gelitirmek ve nerilerde bulunmak amacyla Devlet Planlama Tekilatna, Kalknma Plan almalarnda yardmc olmak, Plan hazrlklarna daha geni kesimlerin katksn salamak ve lkemizin btn imkan ve kaynaklarn deerlendirmek zere srekli ve geici zel htisas Komisyonlarnn kurulaca hkmn getirmektedir. Babakanln 14 Austos 1999 tarih ve 1999/7 sayl Genelgesi uyarnca kurulan zel htisas Komisyonlarnn hazrlad raporlar, 8. Be Yllk Kalknma Plan hazrlk almalarna k tutacak ve toplumun eitli kesimlerinin grlerini Plana yanstacaktr. zel htisas Komisyonlar almalarn, 1999/7 sayl Babakanlk Genelgesi, 29.9.1961 tarih ve 5/1722 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile yrrle konulmu olan tzk ve Mstearlmzca belirlenen Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu genel ereveleri dikkate alnarak tamamlamlardr. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan ile istikrar iinde bymenin salanmas, sanayilemenin baarlmas, uluslararas ticaretteki paymzn ykseltilmesi, piyasa ekonomisinin gelitirilmesi, ekonomide toplam verimliliin arttrlmas, sanayi ve hizmetler arlkl bir istihdam yapsna ulalmas, isizliin azaltlmas, salk hizmetlerinde kalitenin ykseltilmesi, sosyal gvenliin yaygnlatrlmas, sonu olarak refah dzeyinin ykseltilmesi ve yaygnlatrlmas hedeflenmekte, lkemizin hedefleri ile uyumlu olarak yeni bin ylda Avrupa Topluluu ve dnya ile btnleme amalanmaktadr. 8. Be Yllk Kalknma Plan almalarna toplumun tm kesimlerinin katks, her sektrde toplam 98 zel htisas Komisyonu kurularak salanmaya allmtr. Planlarn demokratik katlmc niteliini glendiren zel htisas Komisyonlar almalarnn dnya ile btnleen bir Trkiye hedefini gerekletireceine olan inancmzla, konularnda lkemizin en yetikin kiileri olan Komisyon Bakan ve yelerine, almalara yaptklar katklar nedeniyle teekkr eder, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannn lkemize hayrl olmasn dilerim.
SS BTKLER
Alt Komisyon Bakan Kamil GRSAN
Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits / Yalova
Koordinatr Taner KIVAN (M.S.) Mjgan ELKBLEK

DPT
Raportr Ersin AKSU

Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits / Yalova
YALOVA - 2000
2
YNETC ZET Dnyann baz lkelerinde ve Trkiyede, bitkisel retimler arasnda Ss Bitkileri nemli bir sektr olarak yer almaktadr. Pek ok lkede ekonomiye katk salayan etkili bir sektr olarak kabul edilmektedir. Gelimi lkeler yannda gelimekte olan baz Afrika, Asya, ve Gney Amerika lkeleri, uygun ekoloji ve ucuz i gc olanaklarn ss bitkileri retiminde kullanarak nemli lde ihracat geliri elde etmektedirler. Baz lkelerde ss bitkileri, zellikle kesme iekler, geleneksel ana ihra rnleri arasna girmitir. Kolombiya, srail, Kenya, Ekvator gibi lkeler rnek olarak verilebilir. Rabo Bank/ Hollandann tahminlerine gre dnyada ss bitkileri ticaret hacm 50 milyar $ civarndadr. Dnyadaki baz lkelerin ss bitkileri ihracatnn gelimesinde zengin komu lkeler ok nemli rol oynamlardr. ABD, Kolombiyada, Almanya, Hollandada ve dier Avrupa lkeleri spanya, srail ve Kenyada iek ihracatnn gelimesinde nemli olmulardr. Ss Bitkileri genel bir kavram olup; drt alt gurupta incelenmektedir: *Kesme iekler * mekan (Saks-salon) ssbitkileri *D mekan ss bitkileri *Doal iek soanlar (Geofitler) Bu raporda ss bitkileri guruplar ayr ayr ele alnarak incelenmilerdir. 1.Kesme iekler Dnyada ticareti en fazla yaplan ss bitkileri grubudur. Kitlesel retim yaplabilmesi ve tanmalarnn kolay oluu ticaretini de kolaylatrmaktadr. Kesme iek kavram genellikle buket, sepet, elenk ve aranjmanlarda kullanlan, iek, gonca, dal ve yapraklarn taze, kurutulmu, boyanm veya aartlm olarak kullanma sunulmu durumlarn ifade etmektedir. Bu rnlerin yetitirilmesi, toplanmas, ilenmesi, snflandrlmas, depolanmas ve pazarlanmas gibi faaliyetlerin tm kesme iek konular arasnda yer almaktadr. Gmrk pozisyonlarnda 06.03 Poz Numaras ile ve Uluslararas Ticarette 292.71 ticaret kod numaras ile gsterilmektedir.
Trkiyede kesme iek retimi ticari olarak 1940l yllarda balam, nceleri stanbul civar, Adalarda ve Yalovada yaplan retim, ulamn kolaylamas ile 1975li yllarda zmirde gelimeye balamtr. 1985 ylndan sonra ilk ihracatn Antalyadan yaplmas ile Antalyada, zellikle ihracata ynelik bir iek retimi balam ve gelimitir. Ancak gelimelerin yeterli olmad grlmektedir. Son 5 ylda gelimenin duraklad ve d lkelerle karlatrld zaman istenen seviyede artmad ortaya kmaktadr. Dnya da kesme iek ticareti 24,7 milyar $ olup, Trkiye kesme iek ihracatndan (1997 ve 1998 ihracat) 13,5 milyon $ gibi ok kk bir pay almaktadr. Trkiyenin i pazarda kooperatifler kanal ile yapm olduu toptan satlarn tutar 1996 ylnda 1,5 trilyon TL.(17,8 milyon $), 1997 ylnda 2,6 trilyon TL.(16,88 milyon $) ve 1998ylnda 5,6 trilyon TL (21,6 milyon $) olarak gereklemitir. Trkiyede kesme iek retimi arlkl olarak Marmara blgesinde Yalova, Ege blgesinde zmir, Akdeniz blgesinde Antalya ili ve evresinde yaplmaktadr. Yalova reticileri genellikle i pazara, Antalya reticileri d pazara , zmir reticileri i pazar ve d pazara (Bavul ticaretine) ynelik retim yapmaktadr. Blgelerin retim alanlar karlatrld zaman; Marmara blgesinin toplam 8700 da. retim alan ile ilk srada yer ald grlmektedir. Bu retim alannn 4579,9 da. Blmn rtl alanlar,(sera) ve 4120,1 da lk. blmnn ak (tarla) retim alan olduu grlr. izelge 1: Kesme iek retim Alanlarnn Blgelere Gre Dalm Y I L L A R 1988 1993 1999 TOPLAM 1999 BLGELER Alan Oran Alan Oran Alan Oran Tarla Sera (Da) (%) (Da) (%) (Da) (%) (Da) (Da) Marmara 2 397,0 46,5 2 403,3 35,9 8 700,0 56,9 4120,1 4579,9 Ege 2 006,7 39,0 2 518,8 37,6 3 268,7 21,5 1113,7 2155,0 Akdeniz 722,1 14,0 1 710,2 25,5 3 136,4 20,5 77,0 3059,4 Dier 25,2 0,5 50,0 1,0 174,7 1,1 118,4 56,3 TOPLAM 5 151,0 100,0 6 693,9 100,0 15 280,3 100 5429,7 9850,6 Kaynak:Tarm l Mdrlkleri kaytlar (1999); Erkal ve ark., 1988 , Ertan ve ark., 1996 ve iek. Kooperatiflerinin .retici rekolte beyanlarndan yararlanlarak hazrlanmtr.
Ege blgesi 3 268,7 da retim alan ile ikinci srada ve Akdeniz Blgesi tamamna yakn ksm sera olmak zere 3 136,4 da kesme iek retim alan ile nc byk kesme iek retim blgesini oluturmaktadr. Kesme iek retim alanlarnn toplam 15 280,3 dekardr. 1988-1999 yllar arasnda Trkiye kesme iek retim alanlar 3 kat art gstermitir. Trkiyede 1995 ylnda de 280 milyon adet kesme iek, 1999 ylnda 406,8 milyon adet kesme iek retilmitir. retilen bu ieklerin 231 milyonu i pazarda tketilirken, 175 milyon dal iek (1998) yurt dna ihra edilmitir. Kesme iek ihracatndan elde edilen dviz miktar 1998 ylnda 13,5 milyon $ olmutur. hracatn % 90 dan fazlasn sprey karanfil oluturmakta ve ihracatn %65-70i ngiltereye yaplmaktadr. Trkiye potansiyel olarak uygun ekolojiye, deneyimli reticilere ve ihracatlara sahip olmasna ramen, kesme iek retim ve ihracat istenen seviyede gelitirememitir. hracat 15 ylda ancak 13,5 milyon $ dzeyine kabilmitir. Bunun nedenleri arasnda: *letmelerde alt yap yetersizlikler, *Kesme iek retim ve ihracat iin bamsz bir tevik ve uygulama politikasnn olmay, *D pazarlardaki kyasya rekabet koullar ve rn kaltesi, *Tek rn (karanfil) ve tek pazar (ngiltere) oluu ve kk lekli fazla sayda ihracatnn kendi aralarnda rekabete girmeleri, *Akdeniz ve Ege blgelerinde sebze rnlerinin kesme ieklere alternatif olmas, *hracatta nakliyenin ok pahal olmas saylmaktadr. 2. D Mekan (Park Bahe ) Ss Bitkileri D mekan ss bitkileri genellikle park ve bahelerin dzenlenmesinde, karayolu ve metropollerin aalandrlmalarnda ve rekreasyon sahalarnda kullanlan aa, aak, al ve otsu bitkilerdir. Doadaki btn bitkiler d mekan ss bitkisi olarak kullanlabilmektedir. rnein kiraz aac meyveleri ve ss lahanas yaprak renkleri ile ss bitkisi olarak deerlendirilebilmektedir. Byklkleri, formlar, ilevleri ve bitkisel zelliklerine gre d mekan ss bitkileri 5 grupta incelenirler Bu yapay snflandrma;
5
*Geni yaprakl aa, aak ve allar, *breli aa ve aaklar (Koniferler) *Yer rtc,tek ve ok ylk bitkiler *Trmanc ve sarlc bitkiler *Mevsimlik iekler, eklindedir. Trkiyenin doas bitki trleri ynnden ok zengindir. Doadaki pek ok bitki tr ss bitkisi olarak kullanlmak zere kltre alnp oaltlabilir. Doann zengin bitki trlerini d mekan ss bitkisi olarak kullanmak, kesme iek ve saks iei olarak kullanmaktan daha kolay olmaktadr. Trkiyede d mekan ss bitkileri retim alanlar incelendiinde, bu bitkilerin en fazla Marmara blgesinde, stanbul civarnda younlat ve Yalova, stanbul, Kocaeli ve Bursada retildii grlr (izelge 2.). izelge2. Blgelere Gre zel letmelerin D Mekan Ss Bitkileri retim Alanlar (1999) Akta retim Alan Sera alan Toplam retim Alan BLGELER (Dekar) (Dekar) (Dekar) Marmara Blgesi 3 092,4 57,8 3 150,2 Ege Blgesi 1 247,7 199,5 1 447,2 Akdeniz Blgesi 301,1 28,0 329,1 Dier Blgeler 686,7 29,7 716,4 TOPLAM 5 327,9 315,0 5 642,9 Kaynak: Tarm l Mdrlkleri anket sonular (1999) Trkiyede d mekan ss bitkileri retiminin yeterli olmad, zellikle byk boylu fidanlarla, Mavi ladin, Manolya vb. gibi fidanlarn retiminde skntlar bulunmaktadr. stanbul ve Ankara Bykehir Belediyelerince fazla miktarda boylu fidan kullanlmakta ve talep edilmektedir. Bu talepler bata talya olmak zere, deiik lkelerden ithal yolu ile karlanmaktadr. D mekan ss bitkileri ithalat 1997 ylnda 15,6 milyon $, 1998 ylnda 22,1 milyon $ (talya 15,3 ve Hollanda 4,5 milyon $) olarak gereklemitir. D mekan ss bitkilerinde bitki standard olmadndan fiyatlar ok deikenlik gstermekte, fiyatlandrmada eitli faktrler rol oynamaktadr. Bitkinin byk ve formunu alm olmas, kalite zeliklerinden olup, fiyat oluumunda en byk etkendir. Genellikle
yava byyen, oaltlmas zor ve beceri isteyen zel (Mavi ladin, manolya vb. gibi) bitkiler ok yksek fiyatlarla satlabilmektedir. D mekan ss bitkileri yetitiricilii iin lkemizin ekolojik koullar ok uygun olmasna karn, retim tekniklerinin yetersiz, iletmelerin sermayelerinin snrl oluu ve mekanizasyonun yaygnlatrlamamas, zellikle byk fidan retimini snrlamaktadr. 3. Mekan (Saks-Salon) Ssbitkileri mekan (saksl - salon) ssbitkileri; evlerde, brolarda ve salonlarda i dekorasyonda yeil bir mekan oluturmak iin kullanlan bitkilerdir; *iekli i mekan (saksl) ss bitkileri *Yaprak gzellii olan i mekan (saksl) ss bitkileri *Kaktsler olmak zere yapay olarak 3 guruba ayrlabilirler. Genellikle lk-scak ve nemli ortamlarda yetiirler. ounluu tropikal bitkiler olduu iin souk karanlk ve havasz ortamlarda abuk bozulurlar. Istma sistemleri olan seralarda veya scakln uygun olduu yaz aylarnda yetitirilebilirler. Bu nedenlerle yetitirme zellikleri dier ss bitkilerinden farkllk gstermektedir. Trkiyede i mekan (saksl) ss bitkisi retim alanlar, 1999 ylnda, toplam 541,7 dekar olarak belirlenmitir. retim alanlar daha ok Yalova (160 da.), zmir(138,5 da), Antalya (75 da.) ve Adanada (60da.) younlamtr. Trkiyede toplam 15-20 milyon adet civarnda i mekan (saksl) ss bitkisi retildii tahmin edilmektedir. 1999 yl ortalama fiyatlar 1-3 $ (tropikal trler 1-2.5 milyon Tl., iekli trler 400-750 bin TL.) arasnda olumutur. mekan (saksl) ss bitkileri reten 70-80 iletmenin varl bilinmektedir. Bunlarn ounluu Yalova ilinde bulunmaktadr. Saksl bitki reten iletmeler kullandklar saks toprann (torf) tamamn ve retim materyali olarak kullandklar tohum, fide ve eliklerin byk blmn ithal etmektedirler. Saks iei reten iletmelerin dier ss bitkilerinden fark, ilk yatrm masraflarnn fazla oluu, uygun stma sistemlerini gerektirmesi, byk pazarlara yakn ve ulamn kolay olduu yerlerde gelimesi gibi zellikleridir.
7
4.Doal iek Soanlar Doal iek soanlar Trkiyede ss bitkilerinin ilk olarak tannmasnda nclk yapan ss bitkisi grubudur. 1960 ve 1970li yllarda ss bitkisi olarak doal iek soanlar alglanm ve anlalmtr. Dviz ktl yaanan 1970li yllarda doal iek soanlar ihracatndan gelen 2 milyon $lk gelirin anlam byk olmutur. Ancak 1980li yllarda retim ad ile ihracat kotalarndaki byk art sonucunda kk- byk ayrm yaplmakszn doadan sklen soanlarn irileri ihra edilmi, yavrular tarlalara serpilmi ilgili makamlara bunlar retim diye gsterilerek zellikle Galanthusta normal olarak 15-20 milyon adet olan kontenjan, 80 milyon adete kadar ykseltilmitir. Bu tarlalara ekilen yavru soanlarn sadece % 20si kadar bytlebilmi, fakat kontenjanlar doadan sklen soanlarla tamamlanmtr. Bu durum doay tahrip eden en byk etken olmutur. Bu dnemde Galanthusun doadaki yaylma alanlar nemli lde daralmtr. Doal iek soanlarnn doada azalmas sonucu, CTES ve eitli yurt ii ve yurt d evre rgtlerinin basks ile kontenjanlar nemli lde azaltlarak Galanthusda 6-7 milyon adete kadar drlmtr. Doal iek soanlar 1970 ylndan beri, doada trlerin azalmas ve yok olmas, doann deerlendirilmesi, firmalara ayrlan kontenjanlarn saptanmas, retme-bytme vb. gibi konularda srekli olarak tartmalara neden olmutur. Bir tarafta evre rgtleri, bilim kurullar, danma kurullar ve CTES gibi kurulular, doal yapda trlerin azaldn ve hatta yok olduklarn dile getirirken, dier tarafta firmalar (toplam 4 firma) doadan yaplan soan skmleri ile doann deerlendirildiini ve genletiini, mevcut Avrupa pazarnn kaybedilmemesi gerektiini savunmulardr. Bir yanda bu tartmalar yaplrken, dier tarafta bu soanlarn kltre alnp retilmeleri nem kazanmakta ve gndeme gelmektedir. Bu konuda Lilium, Leucojum, Fritillaria, ve Sternbergia gibi trlerde kltr arazilerinde yaplan retme almalar mitvar grnmektedir. hracatn bir ksm bu tr retilmi soanlardan karlanmaktadr. Ancak Galanthus trnde henz baar salanamamtr. niversiteler ve Aratrma Enstitlerinde zel ortamlarda chipping, twin scale gibi yntemlerle yaplan oaltma almalar halen devam etmektedir.
8
Baz firmalar ise her yl doadan sklen soanlarla birlikte gelen kk yavru soanlar tarlalara dikerek retim yaptklarn iddia etseler bile, bu yntemle dikilen soanlarn ancak % 20-25 i byme ansna sahip olabildii, yaplan aratrma almalarnda ortaya kmtr. Dolaysyla bu ekilde her yl tarlalara dikilen milyonlarca adet yavru soann (1 kg.iinde 1500-2500 adet yavru vardr) % 75inin kaybolduu tahmin edilmektedir. 1980li yllarda doay tahrip eden temel nedenin bu olduu dnlmektedir. Doal iek soanlar retim ve bytme (Doadan sklen yavrularn ihra boyuna kadar bytlmesi) alanlar toplam 267 dekar olarak saptanmtr. Bu alann 60 dekarna Galanthus yavru soanlar dikilmitir. Kalan ksm Leucojum, Fritillaria, Cyclamen ve dier soanlar iin kullanlmtr (izelge 1.) Trkiyede zel sektrn toplam ss bitkileri retim alan 21 731,8 dekardr. Bunun ss bitkisi guruplarna gre dalmnda kesme iekler 15 280 dekar retim alan ile ilk srada yer almaktadr. Blgelere gre dalmnda ise 12 137 dekar retim alan ile Marmara blgesi nem tamaktadr. zel iletmelerin yannda Orman Fidanlklarnda 4,5-5 milyon adet d mekan ss bitkisi retilmektedir. Yerel ynetimler (Belediyeler) 926,8 dekar ak ve kapal alanda; d mekan ve saks bitkileri retimi yapmakta ve evre dzenlemelerinde kullanmaktadrlar ( izelge.3). izelge.3. Trkiye Ss Bitkileri Toplam retim Alanlarnn Blgelere Gre Dalm* 1999 Yl (Da) RN GRUPLARI Marmara Ege Akdeniz Dier TOPLAM Blgesi Blgesi Blgesi Blgeler Kesme iekler 8 700.0 3 268.7 3 136.4 174.7 15 280.3 D Mekan Bitkileri 3 150.2 1 447.2 329.1 716.4 5642.9 Mekan Bitkileri 204.0 161.7 149.0 26.5 541.2 Doal iek Soanlar 83.0 62.2 67.1 58.1 267.4 TOPLAM 12 137.2 4 939.8 3 681.6 975.7 21 731.8 *Orman fidanlklar, Belediyeler ve dier kamu kurulular hari *Trkiyenin toplam ss bitkileri retim deerleri (toptan fiyatlarla), rn gruplarna gre aada verilmitir.
9
Kesme iekler hracat: (1998) Kesme iekler i tketim(Koop. Top.Fiy.1998) Kesme iek bavul ticareti (Tahmin) mekan (Saks ) bitkileri (10Mil ad.X1$) D mekan Ss bitkileri (Tahmin 2000$/Dk) Doal iek Soanlar Trkiye Toplam Ss Bitkileri retim Deeri
13.5 Milyon $ 21.6 Milyon $ 6.5 Milyon $ 10.0 milyon $ 11.3 Milyon $ 2.5 Milyon $ 65.4 Milyon $
Trkiye, uygun ekolojik koullar, ok deiik iklim zellikleri ve zengin bir doas olmasna ve ss bitkilerinde son 15 ylda hzl bir gelime gstermesine ramen, arzu edilen seviyede gelime salayamamtr. rnein Uganda 1994 ylnda gl retimine balam ve 1996 ylnda 12 retici, 400 dekar retim alan ile 10 milyon $ ihracat yapmtr. 2000 ylndaki hedefi 40 milyon $ ihracat deerine ulamaktr (Bob Galinsky,.Flor.nt.Dec.1996). Afrika lkelerinden Kenya ve Zimbabwe ihracat lkeler arasnda 100 milyon $ civarnda ihracatla nemli yere sahiptirler. Trkiye ise1985 ylndan sonra 15 yllk srede ihracatn ancak 13,5 milyon $a karabilmitir. Trkiyenin AB yesi olmas nedeniyle retim, kalite ve standartlarda gelime salamas durumunda, ss bitkileri ihracatn artrabilecektir. Dier taraftan Rusya, nemli bir iek tketicisi komu lkedir. Ekonomik krize ramen 100 milyon $lk iek ithalatn Hollanda, Kolombiya vb. lkelerden salamaktadr. Ss bitkileri retim ve ihracatnn tevik edilmesi ve desteklenmesi konularnda toplumun btn kesimlerine grevler dmektedir. Bu konuda kararl bir politika oluturmas ve izlenmesi sektrn gelimesini hzlandracaktr.
10
SS BTKLER ALT KOMSYONU
KESME EKLER RAPORU
HAZIRLAYANLAR
Do. Dr. Osman KARAGZEL Akdeniz niversitesi Ziraat Fakltesi Peyzaj Mimarl Bl./ ANTALYA Fatma AKKAYA Narenciye ve Seraclk Aratrma Enstits / ANTALYA Cengiz TURKAY GEME / ANKARA Kamil GRSAN Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Ara. Enstits / YALOVA Adnan ZELK Narenciye ve Seraclk Aratrma Enstits / ANTALYA
Kamil ERKEN
Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Ara. Enstits / YALOVA
Do. Dr. Fisun G.ELKEL Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Ara. Enstits / YALOVA
YALOVA - 2000
11
Sayfa No
NDEKLER
I. GR II. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM 1. Bitki Genetik Kaynaklar 2. retim 2.1. retim Alan 2.2. retim Miktar ve Verim 2.3. retim Teknolojisi 2.4. retim Tesisleri 3. D Ticaret 3.1. hracat 3.2. thalat 3.3 Standartlar 4. Stok 5. Yurtii Tketim Miktar 6. Fiyatlar 7. stihdam 8. Serbest Blgelerde Sektrel Faaliyetler 9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular ve Faaliyetleri 10. Sektre Salanan Destekler 11. Pazarlama Faaliyetleri 12. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps 13. Sektrde Yaym Faaliyetleri ve Alt Yaps 14. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetler 15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri 16. Dier Sektrler le liki 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRMLAR IV. SEKZNC PLAN DNEMNDEK GELMELER 1. Genel Politika nerileri 2. Sektr Projeksiyonlar 3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler 4. evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler 5. Dier Sektrler le lgili likiler
14 15 15 16
25
29 29 30 31 32 32 34 34 39 40 41 41 41 42 46 49 49 49 50 53 53 54
12
6. retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD; AB VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER KAYNAKLAR V.
54 55 56 59
13
I. GR
Kesme iek yetitiricilii ss bitkileri alt sektr iinde retim miktar ve deer olarak en byk paya sahip olan nemli bir faaliyet alandr. Kesme iek kavram genellikle buket, sepet, elenk ve aranjmanlarda kullanlan, iek, gonca, dal ve yapraklarn taze, kurutulmu,boyanm veya aartlm olarak kullanma sunulmu durumlarn ifade etmektedir.Bu rnlerin yetitirilmesi, toplanmas, ilenmesi, snflandrlmas,depolanmas ve pazarlanmas gibi faaliyetler kesme iek yetitiriciliinin konular arasnda yer almaktadr. Kesme iek rnleri Brksel Gmrk Terminolojisinde (BTN) 06.03. gmrk tarife ve pozisyon numarasyla, Uluslararas Ticaret Standartlar Snflandrmasnda ise 292.71 ticaret snflandrma koduyla gsterilmektedir. Kesme iek yetitiriciliinin dnyadaki tarihsel geliimi ss bitkileri sektrnn geliimiyle byk lde paralellik gstermitir. Bu faaliyet alan ticari anlamda 20. yzyln banda nem kazanmaya balam ve zellikle II. Dnya Savandan sonra bir ok gelimi ve gelimekte olan lkede nemli bir ticari faaliyet konumuna gelmitir. Balangta bilgi birikimi ve hzla uygulamaya aktarlabilen teknolojik gelimeler sonucu dnya kesme iek retimi, arlkl olarak ABD, Hollanda ve Japonya gibi gelimi lkelerde hzl bir byme gstermitir. Ancak 1970li yllardan sonra gelimekte olan baz lkeler, bu sektrn karanfil ve gl gibi ana rnleri asndan ekolojik avantajlarnn farkna varm, srail, Kolombiya ve Kenya bu avantajlarn kullanarak dnyann nemli kesme iek ihracats konumuna gelmilerdir. Bu srete gelimekte olan lkeler yalnzca ekolojik avantajlardan deil, kesme iek retiminde nemli maliyet unsurlarndan birini oluturan igc ucuzluu avantajndan da yararlanmlardr. Gelimekte olan lkelerin bu avantajlarla kesme iek alanna ynelmesi ve pazar olarak ABD, AB ve Japonya pazarn hedef almas, dnya kesme iek retiminde deiimlere yol am, karanfil gibi ok iilik isteyen kesme iekler, iiliin ucuz , ekolojinin uygun olduu Kolombiya, spanya gibi scak blgelere kaymtr. ABD ve AB lkelerinde kesme iek yetitiricilii ile uraan iletmeler saksl ss bitkileri yetitiriciliine ynelmitir. Hollanda ise ileri teknoloji kullanm, re-export ve Almanya pazarna yaknlk avantajlar ile dnya pazarndaki yerini ve nemini korumutur.
14
klim zellikleri asndan kesme iek yetitiricilii iin nemli avantajlara sahip olan lkemizde ise, ticari anlamda kesme iek retimi, 1940l yllarda stanbul ve evresinde balam, daha sonra Yalova nemli bir retim merkezi konumuna gelmitir. Sonraki yllarda sebze retiminden daha cazip olmas nedeniyle, Ege blgesinde sebzeye alternatif bir rn olarak yaylmtr. 1985 ylndan itibaren Antalyadan yaplmaya balayan kesme iek ihracat, iek retim alanlarn bu blgede hzla artrmtr. zellikle VI. ve VII. Be Yllk Kalknma Plan dnemlerinde ihracata ynelik retimin dolayl yollarla tevik edilmesi ve bitki materyali ithaline getirilen kolaylklar, kesme iek retim alan ve miktarnda nemli artlarn ortaya kmasn salamtr. Ancak bu art; baz Afrika ve Gney Amerika lkeleri ve srail kadar byk olamamtr. Son yllarda hem ihracat ve hem de i tketim deerlerinin artnda gzlenen duraklamalar Trkiye kesme iek retim sektrnde bir karar srecinin yaand varsaymn yaygnlatrmtr. Bu raporda Trkiye kesme iek retiminde yakn gemite ortaya kan ve VIII. Be Yllk Plan dneminde ortaya kabilecek yapsal ve ekonomik gelimeler deerlendirilmi ve VIII. Be Yllk Kalknma Plan dneminde bu faaliyet alannda beklenen gelimelerin salanmas iin alnmas gereken nlemler ortaya konulmaya allmtr. II. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM 1. Bitki Genetik Kaynaklar Trkiye, dnyann nemli gen merkezinin kesime noktas olan bir blgede bulunmas bitki genetik kaynaklar asndan byk bir potansiyele sahip olmasn salamtr. Sahip olduu 3000i endemik olmak zere 10.500 tr arasnda, kesme iek yetitiricilii asndan nem tayan ok sayda bitki trnn doal formlar ve slah edilmemi hatlar bulunmaktadr. zellikle kuru olarak deerlendirilen kesme iek trleri bakmndan nemli bir genetik potansiyele sahip olan lkemizde, bu kaynaklardan yeterince yararlanldn sylemek olduka gtr. 1963 ylnda balatlan bitki genetik kaynaklar almalaryla nemli sayda bitki trnn toplama ve tehis almalar yaplmtr. Ancak bu trlerden slah materyali olarak yararlanlmas veya ticari anlamda retimde kullanlmalar konularndaki gelimeler snrl kalmtr.
15
lkemizde bitki genetik kaynaklarnn belirlenmesi, korunmas ve ticari anlamda retim srecine katlmas konusunda etkili ve btncl politikalar yrtlememesi, bitki genetik kaynaklarndan etkin bir biimde yararlanmay kesme iek faaliyet alan iin de zorlatrmaktadr. te yandan, yurtdndan getirilen ok sayda tre ait genetik materyal ve u anda sahip olunan potansiyel ile ilgili bilgiler son derece snrldr. Dnya pazarnda son yllarda doal formlu kesme iek rnlerine olan ilginin artyor olmas, lkemizdeki bitki genetik kaynaklar potansiyelinden bu amala yararlanlmas iin youn almalarn yaplmasn zorunlu klmaktadr. 2. retim 2.1. retim Alan Trkiye kesme iek retim alanlarnn deiiminde son 11 ylda ortaya kan gelimeler izelge 1de verilmitir. 1988 ylnda 5 151 dekar olan toplam kesme iek retim alan, 5 yl iinde %29.9 artarak 1993 ylnda 6 693.9 dekara ykselmi, 1993-1998 yllar arasndaki 5 yllk art ise % 100den fazla olmu ve toplam retim alan 1999 ylnda 15 280.3 dekara ykselmitir. Bu deerler Trkiye kesme iek retim alanlarnn, 1988-1999 yllarnda art gsterdiini, art hznn 1993-1999 dneminde ok fazla olduunu ortaya koymaktadr. Ksaca belirtmek gerekirse Trkiye kesme iek retim alanlar son 11 ylda toplam 3 kat artmtr. izelge 1: Trkiye Kesme iek retim Alanlar (Da). YETME Y I L L A R ORTAMI 1988** 1993*** 1999* Cam Sera 454.7 360.8 382.8 Plastik Sera 2 135.5 3 574.4 9 467.8 Ak Alan 2 560.8 2 758.7 5 429.7 TOPLAM 5 151.0 6 693.9 15 280.3 Kaynak:*Tarm l Mdrlkleri kaytlar(1999); **Erkal ve ark. 1988 ve ***Ertan ve ark.,1996 ve iek Kooperatifleri retici rekolte beyanlarndan yararlanlmtr. Trkiye kesme iek retim alanlarnn blgelere gre dalm ve dalm oranlarndaki deiimler yllara gre izelge 2de verilmitir. Marmara Blgesi; 1988 ylnda Trkiye kesme iek retim alanlarnn %46.5i Marmara blgesinde iken, 1993 ylna kadar olan 5 yllk dnemde bu oran %35.9a gerilemi,
16
1993-1999 dneminde ise tekrar art gstererek %56.9 a ykselmitir. Bu art gladiol, statis, vb.gibi trlerin ak alanlarda tarla iei olarak yetitiriciliindeki arttan kaynaklanmtr. Akdeniz Blgesi; retim alanlarnda 1988-1993 arasnda nemli artlar olmu, bu dnemde Akdeniz blgesinde retim alanlar oran %14.0ten %25.5e ykselmitir. 19931999 dneminde ise art hz yavalam ve Akdeniz blgesinin toplam retim alanlar iindeki pay %20.5e dmtr. Burada en nemli faktr Antalyada ak alanda kesme iek yetitiriciliinin yaplmamasdr. Ege Blgesi; Bu blgede kesme iek retim alanlar art hznn dengeli ve yava olduu grlmektedir. Burada da retimin byk blm akta yaplmakta, 1999 ylnda % 21.5 pay ile ikinci byk kesme iek retim blgesidir. izelge 2: Kesme iek retim Alanlarnn Blgelere ve Yllara Gre Dalm Y I L L A R 1988** 1993*** 1999 Toplam 1999* BLGE Alan(da) (%) Alan(da) (%) Alan(da) (%) Tarla(da) Sera (da) Marmara 2 397,0 46,5 2 403,3 35,9 8 700,0 56,9 4 120,1 4 579,9 Ege 2 006,7 39,0 2 518,8 37,6 3 268,7 21,5 1 113,7 2 155,0 Akdeniz 722,1 14,0 1 710,2 25,5 3 136,4 20,5 77,0 3 059,4 Dier 25,2 0,5 50,0 1,0 174,7 1,1 118,4 56,3 TOPLAM 5 151,0 100,0 6 693,9 100,0 15 280,3 100.0 5 429,7 9 850,6 Kaynak:*Tarm l Mdrlkleri kaytlar (1999); **Erkal ve ark., 1988, ***Ertan ve ark., 1996 ve iek Kooperatiflerinin retici rekolte beyanlarndan yararlanlarak hazrlanmtr. 2.2. retim Miktar ve Verim 2.2.1. retim Miktar Trkiyenin 1995-1998 yllar arasnda ihracat ve i tketim dzeyindeki kesme iek retim miktarlar izelge 3de verilmitir.
17
izelge 3: Trlere Gre Trkiye Kesme iek retim Miktar (Adet). YILLAR 1995 1996 1997 TRLER Karanfil 116 150 544 153 954 476 169 177 327 Gl 282 266 23 025 114 015 Krizantem 74 729 306 831 635 135 Gladiol 6 250 129 500 5 105 Dierleri 20 250 44 615 62 215 TOPLAM 116 534 039 154 458 447 169 993 797 Karanfil 51 747 710 68 984 430 67 598 040 Gl 37 630 000 38 327 000 32 109 102 Glayl 24 096 420 23 549 760 23 024 770 Kasmpat 14 174 600 15 223 400 12 539 150 Gerbera 8 959 910 9 035 570 7 419 735 Dierleri 26 936 400 30 231 000 32 222 000 TOPLAM 163 545 040 185 351 160 174 912 279 GENEL TOPLAM 280 079 079 339 809 607 344 906 594 Kaynak : GEME ve Kooperatiflerin Kaytlar, 1995-1998 TKETM HRACAT
1998* 174 136 752 42 315 74 154 500 125 265 175 378 986 84 474 155 46 873 289 31 622 560 14 444 906 8 539 147 45 442 800 231 396 857 406 775 843
1995 ylnda 280 079 079 adet olan toplam kesme iek retimi, 1996 ylnda %23lk bir artla 339 809 607 adete ykselmi, 1997 ylnda art hznda nemli bir dme yaanm ve toplam retim %1,5 artarak 344 906 594 adet olarak gereklemitir.1998 ylnda (S.S.iekilik retim ve Paz. Koop. kaytlarndaki aklanamayan %50 art nedeniyle) yeniden bir art eilimi ortaya km ve toplam kesme iek retimi 1997 ylna gre %17 artarak 406 775 843 adete ykselmitir. Son drt yllk dnemde ise Trkiye kesme iek retiminde toplam % 43,5 orannda bir art olmutur. Trkiye kesme iek retim miktarlar ihracat ve i tketim dzeyinde ele alndnda; son drt ylda ihracata ynelik retim miktarnn toplam % 50,5 orannda artt, bu orann 1996 ylnda yksek olduu, 1997 ve 1998 yllarnda ise art orannn azald grlmektedir. tketime ynelik retim miktar ise 1997 ylnda dm, ancak 1998 ylnda nemli bir art ortaya kmtr. Buna karn i tketime ynelik retim miktar son drt ylda toplam %42 orannda artmtr. Veriler, son drt ylda ihracata ynelik retim miktarnn, i tketime ynelik retimden daha hzl artn ortaya koymaktadr (izelge 3).
18
Kesme iek retim miktarlar trler dzeyinde ele alndnda; son drt ylda hem ihracat ve hem de i tketim amacyla yaplan retim miktar iinde en byk payn karanfil trne ait olduu grlmektedir. Yllara gre, dier rnler grubuna giren trlerin retim miktarlarnda da nemli artlar olmutur. tketime ynelik retimde gl ikinci sray alm, bunu srasyla glayl, kasmpat ve gerbera izlemitir. tketime ynelik retimde de dierleri grubuna alnan yeni ve farkl kesme iek trlerinin payndaki art oran % 75 olmutur. Hem ihracatta hem de i tketimde dier iekler gurubundaki art kesme iek yetitiriciliinde ana rnlerden, dier eitlere doru bir eilim olduunu gstermektedir. 2.2.2. Verim Trkiye kesme iek retiminde, iklime bal bir retim gereklemekte, k aylarnda az, dier mevsimlerde ok verim alnmaktadr. Kalite iklime bal olarak, ilkbahar ve sonbahar aylarnda yksek, yaz aylarnda dk olmaktadr. Yl boyu kaliteli rn alma imkan olmamaktadr. Trkiye kesme iek retiminde kullanlan baz trlerin ortalama verim tahminleri, deneyimler ve gzlemler yardm ile belirlenerek izelge 4de verilmitir. izelge 4: Baz Trlerin Dekara Ortalama Verim Tahminleri TRLER VERM (adet/da) Gl 120 000 Karanfil 140 000 Lilium 50 000 Frezya 150 000 Gypsophylla 80 000 Gerbera 140 000 2.3. retim Teknolojisi Trkiyede kesme iek retimi yapan iletmelerin, iletme bykl, igc kayna, retim materyali salama yntemleri ve hukuksal niteliklerinde olduu gibi kullandklar retim teknolojileri ve sistemleri asndan da, ihracata ynelik retim yapan iletmeler ve i piyasaya ynelik retim yapan iletmeler olarak iki balk altnda incelenmesi gerekmektedir.
19
hracata ynelik retim yapan iletmelerin byk ounluu, yetitirdikleri tr iin cam veya genellikle uygun plastik seralar, otomatik gbre enjeksiyon ve fotoperiyodik aydnlatma ve bilgisayarl muhasebe sistemleri ile souk hava depolar ve boylama ve paketleme sistemlerine sahiptirler. te yandan szlemeli retim sistemi iinde szlemeli reticilerin rnlerinin deerlendirilmesinde zellikle hasat sonras ilemlere ynelik teknolojiler kullanlmaktadr. Ancak byk blm 1985-1990 yllar arasnda kurulmu olan ve 1997 ylna gre ortalama deneyimleri 6,1 yl olan bu iletmelerin, balangta gelimi lkeler dzeyinde olan teknolojik yaplarna bu alandaki yeni gelimeleri monte etmek konusunda nemli eksikleri bulunmaktadr. Bir ok gelimi lkede rutin hale gelmekte olan topraksz kltrde retim teknolojisine ilgi duyan ve bu konuda yatrm yapan iletme says olduka azdr. piyasaya ynelik retim yapan iletmelerin yararlandklar teknoloji dzeyi ihracata ynelik retim yapan iletmeler gre olduka dktr. Bir ok retim blgesinde kullanlan seralarn yapsal zellikleri basit, iletme bykl kk ve ounluunun kiralk arazilerde olmas, i pazar fiyatlarnn genellikle dk olmas gibi nedenlerle otomatik stma, gbre enjeksiyon sistemleri ve souk hava depolar gibi teknolojik unsurlara yatrm yapamamaktadrlar. Kesme iek iletmelerinde kullanlan ve trlere bal olarak deiebilen kltrel ilemler ise i veya d piyasa iin retim yapan iletmelerde temelde benzerlik gstermektedir. Kesme iek yetitiriciliinde kullanlan nemli kltrel ilemler ana balklar halinde aada verilmeye allmtr: oaltma Kesme iek yetitiriciliinde kullanlan trlerin oaltlmasnda elik kklendirme, a ve tohumla oaltma gibi klasik yntemlerin yannda, doku kltr ile oaltma gibi modern vegetatif oaltma yntemleri de kullanlabilmektedir. Kesme iek retmek amacyla kurulacak plantasyonlar iin ihtiya duyulan retim materyalinin oaltlmas ve temini konusundaki nemli sorunlarn VII. Be Yllk Plan dneminde bir lde zmlendii, Antalya ve zmirde zellikle yabanc firma patentleri ile
20
karanfil ve gerbera fidesi reten iletmeler kurulduu, damzlk fide ihtiyacn nemli lde giderildii bilinmektedir. Geen plan dneminde de var olan Kooperatiflerin damzlk bitki plantasyonlar ve fide retimi ile birlikte retilen yllk yaklak 20-25 milyon karanfil fidesinin ihtiyac karlamad, fide ithalatnn devam ettii grlmektedir. Ancak karanfil iek fiyatlarnn fide fiyatlar ile orantl olarak artmamas nedeniyle, zellikle i tketime ynelik retim yapan reticilerin bir ksm fidelerini kendileri retmek zorunda kalmaktadr. hracata ynelik retim yapan iletmeler, zellikle karanfil iin damzlk hatlar satn alma ve bunlarla kurduklar damzlk seralarndan iek retim materyali ihtiyalarn karlamaya almaktadrlar. Ancak bu alandaki da bamllk, hem damzlk hatlar ve hem de retim materyali ihtiyac iin srmektedir. te yandan glayl, lilium ve lale gibi soanl kesme iek trleri ile tohumdan kesme iek retilen (ebboy, lisianthus gibi) trlerde soan ve hibrit tohum materyalinin tamamen ithalat yoluyla karlanmas devam etmektedir. Dikim Kesme iek yetitiriciliinde, dikim zaman, dikim sistemleri ve skl kullanlan tr, hedeflenen hasat zaman, sera konstrksiyonu ve retimin yapld mevsim ve blgenin ekolojik koullarna gre deiebilmektedir. Teknik lemler ve rn Programlama (Budama, Ualma ve Soan Preperasyonu) Kesme iek retiminde gl ve karanfil gibi nemli trlerin yetitiriciliinde budama ve u alma gibi ilemler, rn kalitesi ve rn programlamada yararlanlan temel aralardan biri olarak nem tamaktadr. Soanl, yumrulu kesme iek trlerinde ise soan preparasyonu ilemleri iek ama oran, iek kalitesi ve iek ama zamann dzenlemekte byk nem tamasna ramen, Trkiyede bu konuda gelime salanamamtr. Bu teknikler reticiler tarafndan fazla bilinmemektedir.
21
Toprak leme ve Gbreleme Trkiyede kesme iek yetitiricilii, snrl uygulamalar dnda genellikle toprakta yaplmaktadr. Kesme iek iletmelerinin yapsal zellikleriyle ilgili aratrmalar, reticilerin ar gbreleme yaptklar ve gbreleme iin toprak ve yaprak analizlerinden yararlanan retici saysnn olduka dk olduunu gstermektedir. Antalyada szlemeli retici olarak retim yapan iletmelerin %32,3nn gbrelemede yaprak ve toprak analiz sonularndan yararland saptanmtr. Sulama Dier kltrel ilemlerde olduu gibi, sulama skl ve kullanlan su miktar da retimin yapld blgenin ekolojik koullar, yetitirilen trler ve yararlanlan sulama yntemine gre nemli farkllklar gsterebilmektedir. hracata ynelik iletmelerin tamam ve i piyasaya ynelik retim yapan iletmelerin ise byk ounluu damla sulama ve yamurlama sulama gibi modern sulama yntemlerini kullanmaktadrlar. Hastalk ve Zarallarla Mcadele Hastalk ve zararl belirtisi tamamak, kesme iek rnleriyle ilgili standartlarn tmnde tanmlanan ilk zelliklerden birisidir. Bunun nedeni, bu tip zararlarn direk olarak rnn fiyatna yansmas ve pazar deerini tayin edebilmesidir. te yandan ihracat yaplan lkelerin ok kat karantina kurallarnn olmas, hastalk ve zararllarla mcadeleyi nemli bir konuma tamaktadr. Hastalk ve zararllar iin ar kimyasal kullanm ise, evre ve toprak kirlenmelerine neden olmakta, canllar arasndaki doal dengeleri bozmaktadr. Hasat Sonras Uygulamalar Kesme iekler, vazoda tamamen alabilecei ve en uzun vazo mrnn elde edilecei en erken devrede kesilmelidir. En uygun hasat zaman tr, eit, zaman/mevsim, pazarlama ekli, pazar uzakl, tketici istekleri ve evre koullarna gre deimektedir. Pazarlama kanallarnda %25'i aan kayplarn balca nedenleri; solunum ile depo besinlerinin tkenmesi, bakteriyel veya fungal bulama, olgunlama ve yalanma olaylar,
22
solma (su dengesinin bozulmas), ezilme ve arpma sonucu solunum ykselii, yksek veya ok dk scaklklar, etilen birikimi, kullanlan suyun kalitesi (tuzluluk ve flor seviyesi), hatal kltrel uygulamalar ve yetitirme koullardr. Kesme ieklerin trne ve gelime devresine gre deien eitli uygulamalar vardr. letmede, deiik pazarlama kanallarnda veya ieki dkkannda, hatta tketici evinde yaplmas gereken bu uygulamalar, kesme ieklerin vazoda en yksek kaliteye ulamasn ve vazo mrnn uzamasn salar. rnein, canl olan kesme ieklerin byme ve gelimeleri iin gerekli temel gda ekerdir. eker ayn zamanda bakteriler iinde bir gdadr. Bu nedenle ekerli zelti mutlaka iee uygun bir bakterisit iermelidir. iek bana maliyetleri olduka dk, ancak faydalar byk olan eitli uygulamalarn amalar; etilen zararn nleme, bymeyi dzenleme, petal yalanmasn ve yaprak sararmasn geciktirme, vazo suyunda mikrobik gelimeyi nleme ve su almn artrmadr. Etilen kesme ieklerde kontrol altna alnmas gereken en nemli faktrlerdendir. Birok kesme iek etilene olduka duyarldr. Etilen her yerde vardr: Egzos gazlar, olgun meyve, sigara duman etilen kaynadr. Bu nedenle, iein ksa zamanda solmasna yol aan etilenden korunmas nemlidir. Bunun iin, ar metal olan gm ieren bir kimyasal bileim (GTS - gm tiyoslfat) yaygn olarak kullanlmaktadr. lkemizde, ihra edilen ieklerde kullanlan bu kimyasaln evre kirliliine yol amamas iin kullanm sonras imhas byk nem tamaktadr. Bu konuda kontrol mekanizmas gelitirilmelidir. Kesme ieklerin hasat sonrasnda uygulanan nemli ilemlerden biri boylama ve demetlemedir. Boylamann standartlara uygun biimde yaplmas, demetlerde tre ve pazar isteine uygun sayda iek konmas ve demetlerin veya ieklerin ambalajlanmasnda uygun malzeme kullanlmas ve gereken zenin gsterilmesi iek kalitesi ve dayanm gcnn korunmasn salayacaktr. Boylama srasnda, zararlanm ve hastalkl iekler karlmaldr. Demetler ok sk balanmamaldr. ok skk ieklerde kf geliir ve souma gecikir. Eskiden mumlu katlar ile sarlan iekler, gnmzde ounlukla effaf plastik klflarla sarlmaktadr. Plastik klf sonras kayplar azaltacaktr.
23
(sleeve) dayanm artrr. hracata ynelik
retimde kullanlan plastik klflarn, i tketime ynelik iekilikte de yaygnlamas, kesim
lkemizde, hasat sonras ilemlerde i piyasaya ynelik retim yapan iletmeler ile ihracata ynelik retim yapan iletmelerin uygulamalar fakldr. hracata ynelik retim yapan iletmelerde hasat sonras ilemlerde daha ileri teknolojiler kullanlmaktadr 2.4 retim Tesisleri Kesme iek iletmelerinin ideal planlamasnda, cam veya plastik sera, ak alan, uygun depolama koullar salayacak yeterli byklkte souk hava depolar, su kayna ve sulama sistemleri, gbreleme sistem ve niteleri ile boylama paketleme ve ambalajlama niteleri temel unsurlar oluturmaktadr. 1999 yl verilerine gre, Trkiye kesme iek retim alanlarnn % 4,5ini cam seralar, %64,2sini plastik seralar ve %31,3n ise ak alanlar oluturmaktadr. Bu dalm lkemizde kesme iek yetitiriciliinde kullanlan retim tesislerinin kurulmasnda, yl boyu retim iin karmak teknolojik uygulamalara daha uygun olan cam seralardan ok, ekolojik avantajlardan yararlanmay n plana karan bir yaklamn benimsendiini gstermektedir. Son yllarda baz iletmeler, ithalat lkelerin yl boyu sabit miktar ve kalitede mal taleplerinin karlanmas gerektiini kavram, bu amala uygun ekolojilerden yararlanma veya teknolojileri yenileme almalar balatmlardr. letme bykl, ihracata ynelik iletmeler de dahil olmak zere kesme iek faaliyet alannn en nemli sorununu oluturmaktadr. piyasaya ynelik retim yapan iletmelerde iletme bykl servis alanlar dahil 5 dekarn altndadr. Bu byklk zellikle teknoloji kullanm, modern retim tekniklerinden yararlanma konusundaki ge kalmln en nemli ekonomik gerekesini oluturmaktadr. hracata ynelik retim yapan iletmelerde ortalama iletme bykl 30 dekarn zerindedir. Ancak iletme bykl dalmlar ayn sorunu bu iletmeler iin de gndeme getirmektedir. hracata ynelik kesme iek retiminin merkezi konumundaki Antalyada, iek iletmelerinin 1997 ylnda ortalama iletme bykl 55.2 dekar olarak saptanmtr.
24
izelge 5: Antalyada hracat in retim Yapan letmelerde letme Bykl ve Dalm. letme Byklkleri letme Says letmelerin Toplam (Da) ve Oran retim Alan Say % (Da) % 10 31,25 202,5 11,45 30 31-50 10 31,25 400,8 22,67 51-100 8 25,00 624,3 35,31 4 12,50 540,5 30,57 >100 32 100,00 1768,1 100,00 TOPLAM Kaynak: zkan ve ark.,1999. Ancak izelge 5 incelendiinde iletmelerin %62,5inin iletme byklkleri ortalamann altnda kald grlmektedir. 3. D Ticaret Ss bitkileri alt sektr iinde, d ve i mekan ss bitkileri faaliyet alanlarnn aksine kesme iek faaliyet alan rn dzeyinde nemli bir d ticaret fazlas olan alandr. thalat daha ok bitki materyali, gbre ve tarmsal mcadele ilalar gibi retim girdileriyle ilgilidir. 3.1 hracat Trkiye kesme iek ihracatnda miktar ve deer asndan son yllarda ortaya kan deiimler izelge 6da verilmitir. 1985 ylnda balayan Trkiye kesme iek ihracat ,1990'l yllara kadar gerek miktar, gerekse deer asndan nemli artlar gstermitir. Ancak, daha sonraki yllarda miktar ve deer artlar mutlak olarak artmaya devam etmise de, deer art oranlarnda dme olmu ve son yllarda, daha fazla rne karlk, daha az ihracat geliri elde edilmeye balanmtr. Nitekim 1988-1993 yllar arasnda ihracat miktar %28,1 ve ihracat geliri %22,7 oranlarnda artmken, 1993-1998 yllar arasnda ihracat miktar %6,4, ihracat deeri ise %3,8 oranlarnda artmtr. izelge 6: Yllara Gre Trkiye Kesme iek hracat Miktar ve Deerindeki Deimeler Y I L L A R RETM 1995 1996 1997 1998 Miktar (adet) 116 534 039 154 458 447 169 993 797 175 378 986 Deer (ABD $) 10 908 451 12 093 318 13 669 484 13 535 776 Kaynak: GEME kaytlar, 1995-1998
25
Bu durum 1990l yllarda nemli retim ve pazarlama sorunlarnn ortaya ktnn gstergesidir. Bunun birok nedeni olmakla birlikte, en nemlilerinden birisi, ihracatn byk oranda tek tre (karanfil) baml olmas ve rn eitlendirmenin bu gne kadar baarlamamasdr. 1992 ylnda Trkiyenin ihra ettii kesme iek trleri arasnda karanfil, miktar olarak %91,7lik bir paya sahip olmutur. Geen 5-6 yllk dnemde bu oran artm ve 1997 ylnda %99,5 ve 1998 ylnda %97,4 dzeyine ykselmitir (izelge 7). izelge 7: Trlere Gre Trkiye Kesme iek hracatnda Yllara Gre Deimeler Y I L L A R TRLER 1997 1998 Miktar Deer Miktar Deer % % % % (1000 Adet) (1000 $) (1000Adet) (1000 $) Karanfil 169.177,4 99,5 13.385,0 97,9 174.136,8 99,9 13.180,0 97,4 Gl 114,0 0,1 18,0 0,1 42,3 0,0 6,0 0,1 Krizantem 635,1 0,4 102,0 0,8 74,1 0,0 13,7 0,1 Gladiol 5,1 0,0 0,5 0,0 0,5 0,0 0,1 0,0 Dierleri 62,2 0,0 164,0 1,2 125,3 0.1 336,0 2,4 TOPLAM 169.993,8 100,0 13.669,5 100,0 175.379,0 100,0 13.535,8 100,0 Kaynak : GEME kaytlar, 1997-1998 yllar hra edilen kesme iek rnlerinin ihra deerlerindeki deiim, retim miktarlarndaki deiimle benzerlik gstermi ve ihracat deerlerinden karanfilin ald pay, son 5-6 ylda %90n altna inmemitir. Trkiyenin ansl olabilecei dier kesme iek trlerinin ihracat miktar ve deerlerinde de nemli artlar salanamamtr. Kesme iek ihracatnn dier nemli bir zellii de, arlkl olarak tek pazara baml kalmasdr. izelge 8de grld gibi, ihracatn 1997 ylnda miktar olarak %71,4, deer olarak ise %68,2si ngiltereye yaplmtr.
26
izelge 8: Trkiye'nin lkelere Gre Kesme iek hracat Miktar ve Deerindeki Deimeler Y I L L A R TRLER 1997 1998 Miktar Deer Miktar: Deer % % % % 1000 adet 1000 $ 1000 adet 1000 $ ngiltere 121.347,5 71,4 9.324,4 68,2 115.653,9 65,9 8.853,2 65,4 Hollanda 26.834,0 15,8 2.121.5 15,5 41.910,0 23,9 2.701,9 20,0 Japonya 7.374,0 4,3 962,9 7,0 6.822,0 3,9 1.032,2 7,6 Almanya 4.714,9 2,8 401,3 2,9 2.934,3 1,8 246,8 1,8 Belika 232,4 0,1 14,3 0,1 2.403,6 1,4 194,1 1,4 ABD 1.046,7 0,6 133,7 1,0 1.464,3 0,8 106,2 0,8 sve 2.033,2 1,2 155,1 1,1 913,2 0,5 73,4 0,6 Rusya 153,4 0,1 15,0 0,1 597,0 0,3 66,6 0,5 svire 2.229,6 1,3 178,3 1,3 657,0 0,4 57,1 0,4 Dierleri 4.028,1 2,4 363,1 2,8 2.023,8 1,0 204,2 1,5 TOPLAM 169.993,8 100,0 13.669,5 100,0 175.379,0 100,0 13.535,8 100,0 Kaynak: GEME, 1997-1998 1998 ylnda oranlarda byk farkllklar ortaya kmam ve ihracat miktarnn %65,9u ile ihracat deerinin %65,4 ayn lkeye yaplmtr. Ancak 1997 ve 1998 yllarnda Hollanda ve Japonyaya yaplan ihracat artm ve dnyann en byk ithalat lkesi olan Almanyaya yaplan ihracat ise azalmtr. hracatta sprey karanfilin arlkl olmas, bu trn Antalya koullarnda ek stma ve aydnlatma istemeden yetitirilebilmesi, tketiminin ngilterede yaygn olmas ve bu hat zerindeki tamacln biraz daha dzenli olmasndan kaynaklanmaktadr. Buna karn ngilterenin Trkiyeden ithalat toplam iek ithalatnn %12si civarndadr. Son yllarda pazarn eitlendirilmesi ynnde yaplan almalar sonucunda, 20ye yakn lkeye kesme iek ihracat gerekletirilmitir. Bu lkeler ierisinde Japonya, Kanada, ABD, Dou Avrupa lkeleri, Avusturya gibi lkeler gelecek iin mitvar gzkmektedir. Yukarda tartlan veriler, kaytl ihracat miktar ve deeri ile ilgili deerlerdir. Ancak 1990l yllarda bata Rusya olmak zere eski Dou Bloku lkelerine bavul ticareti olarak isimlendirilen yolla ve snr ticareti ile nemli miktarlarda kesme iek ihra edildii bilinmektedir.
27
Bu sektrle ilgili kiiler, bu yollarla yaplan ihracatn, deer olarak kaytl ihracatn yars kadar olduu ve Trkiye toplam kesme iek ihracat deerinin 20.000.000 $ civarnda olduu konusunda fikir birlii iindedirler. Buna karn son yllarda bu lkelerde yaanan ekonomik kriz bu ihracat olumsuz ynde etkilemitir. 3.2. thalat Trkiye kesme iek ithalat, ihracata gre olduka dk dzeylerdedir. Ancak izelge 9da grld gibi, ithalat deerleri yldan yla nemli artlar gstermeye balamtr. 1995 ylnda 415.919 amerikan dolar olan kesme iek ithalat deeri son 4 ylda %66,2 orannda artarak, 1998 ylnda 628.156 $a ykselmitir. thalatn youn bir biimde yapld lke olarak Hollanda dikkat ekmekte, buna karn son yllarda bu lkeden yaplan ithalatta dier lkelerin lehine dzenli bir azalma eilimi gstermektedir. rn olarak kesme iek ithalat dk olmasna karn, bata bitki materyali olmak zere gbre, tarmsal mcadele ilalar ve hasat sonras ilemlerde kullanlan kimyasallar vb. konularda sektrle ilgili nemli miktarlarda ithalat yaplmaktadr. zellikle soanl yumrulu ve rizomlu kesme iek trlerinde retim materyalinin tmne yakn ithal edilmektedir. izelge 9:Trkiye Kesme iek thalat Deerlerinin Yllara Gre Deiimi Y I L L A R LKELER 1995 1996 1997 1998 Deer ($) % Deer ($) % Deer ($) % Deer ($) % Hollanda 260.657 62,8 Dier lkeler 155.262 37,2 TOPLAM 415.919 100,0 Kaynak: GEME, 1995-1998 yllar 296.909 49,5 302.379 50,5 599.288 100,0 355.139 54,1 300.836 45,9 655.975 100,0 249.156 39,7 379.000 60,3 628.156 100,0
3.3. Standartlar Trkiye kesme iek sektrnde i tketimde hizmet veren retici, pazarlamac ve alclarn en byk eksikliklerinden biri standartlar konusunda yeterli bilgiye sahip olmaylar ve bu konuda zen gstermeyileridir. hracata ynelik retim yapan iletmeler zellikle satn yapld lke ve Avrupa Kesme iek Standartlarna uymaya almaktadrlar. TSE tarafndan kasmpat, gl, karanfil ve glayl gibi baz kesme iek trleri iin standartlar belirlenmesine
28
karn, bu standartlarn says gnmzde ulalan rn eitliliine uygun dzeyde deildir. Son yllarda kalite ve standart konusuna yeterli titizliin gsterilmemesi nedeniyle ihracata ynelik rnlerin de deerinin altnda satlabildii bilinmektedir. 4. Stok Kesme iek faaliyet alannda rn ve tketim zellikleri nedeniyle ekonomik anlamda stok sz konusu deildir. 5. Yurtii Tketim Miktar Trkiye kesme iek tketiminin yllara gre deiimi izelge 10da verilmitir. Grld gibi Trkiye kesme iek tketim miktar 1998 ylnda, 1995 ylna gre, %37,7 orannda artmtr. Buna karn ayn dnemde tketim deerlerindeki art ise %32,7 orannda olmutur. izelge 10: Trkiye Toplam Kesme iek Tketim Miktarnn Yllara Gre Deiimi TKETM 1995 1996 1997 1998 Miktar (Adet) 163 545 040 185 351 160 174 912 279 231 396 857 Deer: Milyar( TL) 778,579 1 455,796 2 568,172 5 637,648 Milyon ($) 16,956 17,853 16,878 21,576 Kaynak :S.S. iek retim ve Paz. Koop. ile S.S. Flora iekilik Koop. kaytlar ve GEME kaytlarndan yararlanarak hazrlanmtr. Trkiyede i piyasaya ynelik kesme iek retimindeki temel sorun, kii bana tketimin (1995 ylnda 2,72 adet ve 0,28 $, 1998 ylnda ise 3,55 adet ve 0,34 $) dier lkelere gre son derece dk oluudur. Son drt ylda kii bana kesme iek tketim miktar %31,5, tketim deeri ise %25,9 orannda artmtr (izelge11). izelge 11:Trkiye de Kii Bana Kesme iek Tketiminin Yllara Gre Deiimi TKETM 1995 1996 1997 1998 MKTAR (Adet/Kii) 2,72 3,03 2,76 3,55 DEER TL / Kii 12 759,00 23 504,00 40 852,00 88 353,00 $ / Kii 0,28 0,29 0,27 0,34 Kaynak :S.S. iek retim ve Paz. Koop., S.S. Flora iekilik Koop. Kaytlar ile DE ve GEME kaytlarndan yararlanlarak hazrlanmtr.
29
6. Fiyatlar Seilmi baz kesme iek trlerinin son 4 yllk dnemdeki fiyat deiimleri incelendiinde; trlerin byk ounluunun reel fiyatlarnda nemli bir art olmad, baz trlerde ise azalma eilimi ortaya kt grlmektedir (izelge 12). izelge12: Baz Kesme iek Trlerinin Yurtii Toptan Sat Fiyatlarnda Deimeler TRLER 1995 1996 1997 1998 TL/Adet $/Adet TL/Adet $/Adet TL/Adet $/Adet TL/Adet $/Adet Karanfil 3 234 0,070 4 284 0,053 7 228 0,048 14 276 0,055 Gl 4 716 0,103 9 097 0,112 17 475 0,115 30 205 0,116 Glayl 4 023 0,088 7 058 0,087 13 537 0,089 24 168 0,092 Kasmpat 4 193 0,091 6 238 0,076 10 538 0,069 18 673 0,071 Gerbera 7 221 0,157 15 502 0,190 29 673 0,195 50 057 0,192 Kaynak :S.S. iek retim ve Paz. Koop. ile S.S. Flora iekilik Koop. kaytlar ve DE kaytlarndan yararlanlarak hazrlanmtr. hra edilen kesme iek rnlerinin nemli trler dzeyinde ihra fiyat deiimleri izelge 13de verilmitir. En nemli ihra tr konumundaki karanfilde, fiyatlarn 1995 ylna gre giderek bir azalma eilimine girdii ve dier trlerde de benzer eilimlerin var olduu grlmektedir. izelge 13: Baz Kesme iek Trlerinin hra Fiyatlarnda yllara Gre Deimeler ($/Adet). Y I L L A R TRLER 1995 1996 1997 1998 Karanfil 0,091 0,077 0,079 0,075 Gl 0,121 0,288 0,158 0,151 Kasmpat 0,208 0,202 0,161 0,174 Glayl 0,190 0,142 0,161 0,169 Kaynak :GEME kaytlarndan yararlanlarak hazrlanmtr. Kesme iek rnlerinde rnn piyasaya srld dnem, fiyat ve karllk asndan byk nem tamaktadr. ekil 1de grld gibi, 1998 yl iinde, gl fiyatlar Ocakubat-Mart dneminde yksek olmasna karn Nisan-Mays-Haziran dnemi ile TemmuzAustos-Eyll dneminde dm ve Ekim-Kasm-Aralk dneminde ise yeniden ykselmitir. Karanfil ve glayl fiyatlarnda da belirgin olmamasna ramen benzer bir deiim ortaya kmtr.
30
110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 OcbMar
Ortalama Dnem Fiyat (1000 TL)
Gl Kasmpat
Karanfil Glayl
NMaHaz
TeAEy
EkKasAr
DNEMLER
ekil 1: Baz Kesme iek Trlerinin 1998 Yl Pazar Fiyatlarnda Dnemsel Deiimler (DE Kaytlarndan yararlanlarak hazrlanmtr). Kesme iek fiyatlarnda mevsimsel deiimler ekil.1. de grlmektedir. Bunun yannda baz zel gnlerde i pazar ve d pazarda talep art ile birlikte fiyatlarda da nemli artlar olmaktadr. Noel (26 Aralk), Ylba, Anneler Gn (Mays aynn ilk haftas), Sevgililer Gn (14 ubat), Kadnlar Gn (8 Mart) ve retmenler Gn (24 Kasm) gibi gnlerde fiyatlar nemli lde art gstermektedir. Buna karn yaz aylarnda okullar kapal ve tatil aylar olmas nedeniyle ve arz artlarndan dolay, fiyatlar nemli lde dmektedir. Bu nedenle zellikle taze kesme ieklerin yetitiriciliinde rn programlama byk nem tamaktadr.
7. stihdam Kesme iek yetitiricilii, yapsal zellikleri asndan, iilik youn bir tarmsal retim biimidir ve az yatrmla ok istihdam yaratan bir tarm koludur. zellikle i tketime ynelik retim yapan iletmeler byk lde aile iletmeleri olup, aile bireylerine i yaratmaktadr. Bu iletmelerde nemli sayda insana i imkan salanmakta ve dekar bana 1,8-2 kii yl boyu istihdam edilebilmektedir. hracata ynelik retim yapan iletmelerde ise bir dekarlk retim alan iin 0,5 daimi ve 1,0 geici ii altrld ve daimi igcnn % 56,5ini, geici iilerin ise % 84,9unu
31
krsal kesimdeki kadnlarn oluturduu saptanmtr. Bu deerler kesme iek faaliyet alannn zellikle krsal kesimdeki kadnlar iin nemli bir i alan olduunu gstermektedir. te yandan kesme iek faaliyet alan, pazarlama zincirinde grev alan 9 000 civarnda (stanbulda 4 250, Ankarada 670, zmirde 400 ve dier illerde 4 000) ieki esnaf ve nemli sayda insan iin de alma sahas yaratan bir sektr konumundadr. 8. Serbest Blgelerde Sektrel Faaliyetler Serbest blgelerde kesme iek yetitiriciliinin gelimesine dorudan katkda bulunmay hedefleyen faaliyetler mevcut deildir. Ancak, zaman zaman baz firmalar retim materyali yetitiricilii vb. konularda bu sektre hizmet verebilmekte ve baz serbest blgelerden (Antalya gibi) kesme iek ihracat ve kesme iek fide retimi yaplabilmektedir. 9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri, retici Kurulular ve Faaliyetleri 9.1 Aratrma-Eitim ve retim Kurulular Aratrma-gelitirme almalarnda nemli rolleri ve yaym hizmetlerinde nemli katklar bulunan balca kurulular arasnda: TBTAK Ziraat Faklteleri Meslek Yksek Okullar Ss Bitkileri Anadolu Meslek Lisesi saylmaktadr Bu kurumlar sektre dolayl veya direk katkda bulunabilecek teknik eleman eitimini stlenmilerdir. Tarm ve Kyileri Bakanlna bal ve byk bir blm bahe kltrleri konusunda faaliyet gsteren Aratrma Enstitleri, aratrma mastr planlar erevesinde, zellikle uygulamal aratrmalarla kesme iek yetitiricilii alannda ihtiya bulunan bilgilerin retilmesinde grev almakta, yaym ve bakanlka organize edilen eitim almalarnda nemli roller stlenmektedir.
32
Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits, YALOVA Narenciye ve Seraclk Aratrma Enstits, ANTALYA Bahe Kltrleri Aratrma Enstits, Erdemli-EL Ege Tarmsal Aratrma Enstits, Menemen-ZMR bu kurulularn balcalardr. 9.2. Yaym Kurulular Tarm ve Kyileri Bakanlnn, zellikle stanbul, Ankara, Yalova, Antalya, zmir, Adana, el, Mula ve Bursa l Mdrlkleri ve bal kurulular, dier tarmsal faaliyet alanlarnda olduu gibi, kesme iek faaliyet alannda da yaym ve eitim hizmetlerini stlenmilerdir. 9.3 Kooperatif ve Birlikler Kooperatifler, Trkiye de iekiliin gelimesinde ilk organize kurulular olarak nemli ilevleri olmu kurululardr. Arlkl olarak i piyasaya ynelik retim yapan reticilerin oluturduu organizasyonlar olarak, bata yelerinin rnlerinin pazarlanmas, ortaklar olan reticilere bitki materyali salanmas olmak zere nemli roller stlenmilerdir. S.S. iek retim ve Pazarlama Kooperatifi, STANBUL S.S. Flora iekilik retim ve Pazarlama Kooperatifi, STANBUL Antalya Kesme iek hracatlar Birlii, ANTALYA Muhtelif llerde ieki Esnaf Odalar sektrde hizmet reten nemli kurululardr. Antalya yresinde faaliyet gsteren ve ihracata ynelik retim yapan iletmelerin oluturduu Antalya iek hracatlar Birlii benzer hizmetleri yelerine sunmakta ve bu alanda etkin politikalarn oluturulmasnda nemli grevler stlenmektedir. iekiler Esnaf Odalar, yaklak 5 500 yesi ile pazarlama zincirinin son halkasn oluturmakta ve rnlerin tketiciye ulatrlmasnda nemli bir role sahiptirler. 9.4. zel Kurulular zel kurulular arasnda, ounluu Antalya ilinde faaliyet gsteren 50 civarnda ihracat firma, Kesme iek retimi yapan iletmeler. zel pazarlama kurulular yer almaktadr. hracat Firmalar, genellikle ihracata ynelik retim yapan iletmeler olup, yapsal zellikleri ve kullandklar teknolojiler ile yurtdnda Trk iei imajn oluturacak
33
dzeydeki retim ve pazarlama faaliyetlerini srdrmektedirler. Szlemeli retim modeliyle de retim alanlarn geniletmilerdir. retimde uygun teknik ve teknolojilerin kullanlmas ve hasat sonras teknolojilerinin yaygnlamasn salamaktadrlar. Kesme iek reten iletmeler, zellikle i piyasaya ynelik retimin temel unsurudurlar. ounluu aile iletmeleri olup rnlerini kooperatifler kanal ile pazarlamaktadr. rettikleri rnler i piyasada kullanlmakla birlikte bavul ticareti iin de nemli bir kaynak oluturmaktadrlar. zel pazarlama kurulular, Antalya gibi baz retim blgelerinde kurulan zel mezatlar araclyla pazarlama kanalna katk salamaktadr. Yine zel pazarlama kurulular arasnda toptan kesme iek ticareti yapan az sayda iletme, ayn fonksiyonu stlenmeye almaktadr. 10. Sektre Salanan Destekler lkemizde dorudan kesme iek retiminin gelitirilmesine ynelik olarak uygulanm veya uygulanmakta olan destek programlar yoktur. Devletin genel anlamda kk ve orta lekli iletmelere (KOB) salad tevik ve destekler ile gbre, tarmsal mcadele ilac vb. girdilere salanan sbvansiyonlar ve tarmsal kredilerden kesme iek sektr de yararlanabilmektedir. hracat ynelik retim yapan iletmeler, tarmsal rnlerde ihracat iadesi, Eximbank kredileri ile gmrk vergisi ve fon istisnas, yatrm indirimi, makine tehizat almnda katma deer vergisi destei ve vergi resim ve har istinas gibi konulardan yaplan genel amal desteklerden yararlanmaktadrlar. 11. Pazarlama Faaliyetleri 11.1. Depolama htiyalar Kesme iek yetitiriciliinde gerekli olan souk hava depolar, retim tesislerinin nemli bir unsurudur. Ayrca souk zincirin krlmamas iin, ieklerin frigorifik aralarda tanmas ve bekleme noktalarnda yeterli kapasitede souk hava depolarnn bulunmas gereklidir. lkemizde ihracata ynelik retim yapan iletmelerin byk blmnde souk hava depolar bulunmakta ve kullanlmaktadr. Kesme ieklerde depolama, baz zel gnlerde artan talebi karlama ve fazla retimi deerlendirme asndan byk nem tamaktadr. Son yllarda yaplan almalar sonucunda
34
baz trlerin uzun sreli depolanabilecei saptanmtr. Gerekli n uygulamalar ile, tomurcuk devrede kesilen karanfilin iek kalitesi ve vazodaki dayanm gc 0C'de 4 ay korunabilmektedir. iek kalitesini etkileyen en nemli faktr scaklktr. nk, canll kesimden sonrada devam eden bir iein solma hz scakla bal olarak artar. Ilman iklim ieklerinin (gl, karanfil, kasmpat v.b.) depolama scakl, mmkn olduunca dokunun veya su da depolamada suyun donma noktasna yakn olmaldr. Birok iein donma noktas 0.5C altnda olduundan, kuru olarak en iyi bu scaklkta depolanrlar. Ancak, iyi bir hava dolam ve scaklk kontrol yaplarak souk noktalar nlenmelidir. Tropik ieklerde depolama ve tama scakl 12-18C olmaldr. Daha dk scaklklarda me zarar grlr. Subtropik iekler (gladiyol gibi) 2-8C de depolanrlar. Kolay bozulabilir bir rn olan kesme ieklerin kesimden sonra en ksa zamanda hzla soutulmas (nsoutma) gerekir. Uygulamada birok iek kesimden sonra basit olarak, ambalajl veya ambalajsz, souk odalara yerletirilerek soutulmaktadr. Bu soutma yeterli deildir. iekler iin gelitirilen zel nsoutma sistemleri kullanlmaldr. Bunlarda hzl hava hareketi yntemi uygulanmaktadr. nsoutma sonras depolama ve tama srasnda iekler srekli soukta tutulmaldr. Drlen scaklk sonradan korunmazsa, nsoutmann faydas olmaz. iek depolamada oransal nemin yksek (%90-95) olmas gereklidir. Deponun farkl yerlerinde scaklk ve nem lm yaplmal, ayar ve tamir iin gerektii zaman bir soutma mhendisine bavurulmaldr. 11.2 Pazarlama Kanallar lkemizde yetitirilen kesme ieklerin reticiden tketiciye ulancaya kadar izlemi olduu pazarlama kanallarnn da iki balk altnda incelenmesi gerekmektedir. 11.2.1 Kesme ieklerin Yurtii Pazarlamas Yurtii kesme iek pazarlamasnda rol alan kurulularn en nemlileri merkezleri stanbul'da bulunan (S.S.Flora iekilik retim ve Pazarlama Kooperatifi ve S.S.iek retim ve Pazarlama Kooperatifi) iki kesme iek kooperatifidir. piyasaya ynelik kesme
35
iek retimi yapan iletmelerin byk ounluunun kooperatiflerin yesidir. rnlerini kooperatiflerin mezatlar kanalyla pazarlamaktadrlar. Bu durum i piyasa pazarlama kanallar arasnda kooperatif mezatlarn ok nemli bir konuma tamaktadr.
RETC
ZEL
KOOPREATF MEZATLARI (BORSA)
TOPTANCI
HRACATI
ieki Dkkanlar
PERAKENDEC Pazar ve Sokak Satclar
TKETC
ekil 2: Kesme ieklerin Yurtii Pazarlama Kanallar. Bu kooperatifler, ortaklarnn rnlerini retim yerlerinde belirli noktalarda toplayp kamyonlarla (stanbulda 5, Ankarada 2, zmirde 2, Yalovada 2, Antalyada 2, Adana, Bursa, Eskiehir, Konya, el, Samsun, Kocaeli, G.Antep, Kayseride birer olmak zere farkl illerde atklar toplam 20 adet) 'iek Mezatlarna tayp buralarda seyyar ve sabit ieki esnafna (perakendecilere) ak artrma-eksiltme yntemiyle satmaktadr. Satlardan %11
36
kooperatif pay, %2 stopaj ile nakliye vb. giderleri dtkten sonra kalan miktar, 1-2 ay iinde reticiye demektedir. Bu ekilde retici malnn sat ile uramaktan kurtulmu olmaktadr. Ayn zamanda kooperatif mezatlarna gnderilen rnlerin bir ksm resmi kanaldan veya snr ve bavul ticareti ile ihra edilebilmektedir (ekil 2). Kooperatif mezatlarnn yannda baz zel mezatlar da kesme iek pazarlamasnda hizmet vermektedir. reticilerin baka illerde, kooperatif mezatlarnn baka illerde olmas ekstra bir tama cretine neden olduu gibi, tketiciden-reticiye pazarla ilgili bilgi akn da zayflatmaktadr. te yandan Kooperatif yesi olmayan reticiler rnlerini dorudan perakendecilere satabilmekte veya bu ilemde toptanclar da grev alabilmektedir. Byk ihracat firmalar, ihra edemedikleri rnlerini yurtiinde pazarlamak iin, tketim merkezlerinde faaliyet gsteren (ounlukla kendilerine ait olan ) toptanclara gndermekte ve buradan perakendecilere sat yapmaktadr. hracat art bu rnler, i piyasada dengeleri bozduu gibi, zaman zaman ihracatta meydana gelen tkanmalarda rn i pazara yneldii iin, i pazar fiyatlar olduka dmektedir. Kesme iek pazarlamasnda ayrca, reticiden-iekilere sat eklinde ksa bir pazarlama kanal da mevcuttur. zellikle Kooperatif yesi olmayan kk lekli iletmeler bu kanal kullanmakta, az olan rnn bu ekilde deerlendirmektedir. Kooperatif yelerinin kooperatif mezatlar dnda mal satmalar kooperatif ynetimleri tarafndan kooperatif szlemesi gerei olarak yasaklanmtr. Bu ekilde mal satan ortaklar kooperatiflerden ihra edilmektedir. 11.2.2 Kesme ieklerin Yurtd Pazarlamas lkemizde ihracata ynelik retim yapan iletmelerin pazarlama kanallar ve sistemleri, i pazar iin retim yapan iletmelere gre nemli farkllklar gstermektedir. hracata ynelik kesme iek rnlerinin tketiciye ulancaya kadar izledii pazarlama kanallar ana hatlaryla ekil 3de gsterilmitir.
37
SZLEMEL RETC
HRACATI RETC VE HRACATI
THALATI TOPTANCI YURTDII ACENTA
YURTDII
MEZAT
TOPTANCI
ieki
PERAKENDEC Spermarket Zinciri
TKETC ekil 3: Kesme ieklerin Yurtd Pazarlama Kanallar. Bu kanallardan en nemlisi, ihracat firmann (genellikle kendileri de reticidir) reticilerden aldklar iekleri, d lkelerde faaliyet gsteren ithalatlara gndermeleridir. Gnderme ilemi % 90 orannda hava yolu ile olmaktadr. rnlerin satnda daha ok 'konsinye' sat ekli kullanlmaktadr. thalatnn lehine ve ihracatnn aleyhine olan bu sat eklinin yaygn olarak kullanlmasnn en nemli nedeni d pazardaki rekabet koullarnn arl ve baz Trk iletmelerin birbirleri aleyhine fiyat krma uygulamalardr. Bu ekilde ihracatnn pazarlk gc azalmaktadr.
38
hracatla ilgili dier bir konu da, zellikle dnyann en byk tketici merkezi konumundaki AB lkelerine ve kesme iek datmnn byk bir blmn gerekletiren Hollandadaki byk mezatlara yeterince girilememi olmas, tek rn (karanfil) ve tek lke (ngiltere) ile kesme iek pazarlamasndaki etkinlikleri gittike artan spermarket zincirlerinden yararlanma orannn dkldr. hracata ynelik kesme iek retiminin merkezi konumundaki Antalyada faaliyet gsteren iletmeler, rnlerinin %84,4n yurtdndaki toptancya, %9,4n spermarket kanallarna ve %3,1ni yurtd acenta ve mezatlarda pazarlamaktadrlar. 11.2.3. Borsalar lkemizde borsa hukuksal kavram iine giren ve dorudan kesme iek rnlerine ynelik faaliyet gsteren kurulu bulunmamaktadr. Ancak iek mezatlar borsa gibi ilev grmektedir. 12. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps niversiteler ve Aratrma Enstitlerince yrtlen, TBTAK ve dier kurumlarca daha ok i kaynaklarla desteklenen aratrma projeleri ile bu alandaki bilgi ihtiyac karlanmaya allmaktadr. Bu konuda en byk glk, bu alanda uzmanlam retim eleman ve aratrc saysnn azldr. niversitelerimiz ve Aratrma kurulularnda kesme iek konusunda aratrma yapan ve bilgi reten sektre teknik bilgi salayan kii says 5-10 arasndadr. Kesme ieklerin her tr ve her disiplin dalnda (slah, yetitirme teknii ve fizyoloji) uzmanlam kadrolar olumamtr. Tm kesme iek trlerinde ve tm disiplin dallarnda, Aratrma Enstitlerinden 3-5, niversitelerimizden 2-3 uzman kesme iek sorunlarnn zm ve bilgi retimi iin almaktadr. Kesme iek rnlerine ynelik aratrma yapan kurum ve kurulularn sera, laboratuvar ve kontroll ortamlar gibi alt yaplar bakmndan bu sektrn bilgi ihtiyacnn bir blmn salayacak durumda olduklar sylenebilir. Ancak aratrma proje ve alt yap yatrmlarna zel sektr katksnn yeterince salanamamas ve aratrmalar iin zel sektrn altyaplarndan yararlanma orannn ok dk olmas, bu alandaki gelimeleri
39
snrlandrmaktadr. te yandan lkemizde AR-GE faaliyetlerine ayrlan genel paylarn dkl, kesme iek sektrne ynelik almalarn da snrl kalmasna neden olmaktadr. lkemiz iin henz ok yeni olan kesme ieklerin hasat sonras teknolojilerini gelitirmeye ynelik aratrma faaliyetlerinin, zellikle ihtiya duyulan alet-ekipman ynnden desteklenmesi gerekli grlmektedir. 13. Sektrde Eitim - Yaym Faaliyetleri ve Alt Yaps Ziraat Fakltelerinin ilgili blmleri ve eitli Meslek Yksek Okullarnn Seraclk Programlar, bu sektrn ihtiya duyduu teknik elemanlarn n lisans, lisans, yksek lisans ve doktora dzeyinde eitilmesinde grev almaktadr. Orta dereceli okul dzeyinde ise bir Ss Bitkileri Anadolu Meslek Lisesi bu sektre ynelik eitim vermektedir. Ancak sektrn ihtiya duyduu nitelikteki teknik elemanlar ancak lisans st eitimle salanabilmekte, buna karn bu eitimi verebilecek retim yesi saysnda skntlar bulunmaktadr. te yandan zellikle ihracata ynelik retim yapan iletmeler iin usta ba ve usta dzeyindeki kiilerin eitimi ve bu alandaki an kapatlmasn salayabilecek bahvanlk okullar gibi uygulamal eitim kurumlarnn yokluu bu konuda en byk noksanlklardan birisidir. lkemizde tarmsal yaym faaliyetlerinin byk blmn Tarm ve Kyileri Bakanl stlenmitir. Ayrca niversiteler ve Aratrma Enstitlerince yaplan yaym faaliyetleri sektr iin nemli bilgi kaynaklarn oluturmaktadr. Ancak bu faaliyetlerde grev alacak yetimi teknik eleman ve bu alanda uzmanlam retim eleman saysnn snrl oluu bu faaliyetlerin etkinliini nemli lde azaltmaktadr. Sektr iindeki kooperatif, birlik ve derneklerin de bu faaliyetlerdeki rolleri snrl olmaktadr. te yandan bu yaym faaliyetlerinin daha ok i piyasaya ynelik retim yapan iletmeler iin yararl olduu bilinmektedir. hracata ynelik retim yapan iletmelerin %47,2sinin bilgi kaynan yabanc danmanlar oluturmakta, bu iletmeler arasnda resmi kurumlardan bilgi alan iletme oran ise %2,8 dzeyinde kalmaktadr. Souk zincir bilincinin yerlemesi ve gelitirilmesi iin her kesimden ilgili kiilere ynelik eitici seminerler dzenlenmelidir. Kesme ieklerin hasat sonras istekleri ve
40
yaplmas gerekli uygulamalar konusunda da, retici, ieki, ihracat ve dier ilgili kiilerin eitimi gerekli grlmektedir. Ayrca, bu konuda yetimi teknik elemanlara byk gereksinim vardr. 14. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetler Kesme iek sektrnn uluslararas kurululardan FAO ile dolayl ilikileri sz konusudur. FAO ve Dnya Bankas lkemizde 1970li ve 1980li yllarda olmak zere ss bitkileri lkesel aratrma projelerini desteklemi ve bu yolla zellikle i piyasaya ynelik retim yapan iletmelerin bilgi ve baz trlerde retim materyali ihtiyalarnn karlanmasnda yararl olmutur. Yine ayn kurumlar tarafndan desteklenen ve Tarm ve Kyileri Bakanlnca uygulanan Tarmsal Yaym ve Uygulamal Aratrma Projeleri erevesinde nemli aratrma, eitim ve yaym etkinlikleri gerekletirilmitir. 15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri Bu gne kadar lkemizde birincil hedefi kesme iek sektrnn gelitirilmesi olan kapsaml projeler yrtlmemitir. Ancak rt alt tarmn gelitirilmesine ynelik baz blgesel gelitirme projeleri dolayl olarak bu faaliyet alanna da katkda bulunmutur. ARGE alannda ise iki kez Ss Bitkileri lkesel Aratrma Projeleri Dnya Bankasnca desteklenmitir. 16. Dier Sektrler ile liki Entansif bir tarmsal faaliyet alan olarak kesme iek sektrnn, evre ve insan sal, plastik, ambalaj, gbre, tarmsal mcadele ilalar, soutma ve kimya gibi sanayi kollar ve ulam gibi sektrlerle yakn ilikileri vardr. Kesme iek sektr yenen rnler retmediinden insan sal zerinde dorudan olumsuz etkisi yoktur. Buna karn rnleri insanlar arasnda duygusal iletiimin arac olarak ve manevi ihtiyalarn karlanmas amacyla kullanlmaktadr. Ancak retim srecinin farkl aamalarnda kullanlan methyl bromide gibi kimyasallar, ar dozda tarmsal mcadele ilac ve kimyasal gbre uygulamalar ve hasat sonras ilemlerde kullanlan GTS (gm tiyoslfat) gibi kimyasallar nedeniyle insan
41
ve
evre
zerinde
olumsuz
etkiler
oluturabilmektedir.
Kesme iek sektr, retim faaliyetinin %642sini plastik seralarda yrtmekte ve bu alanlarda kullanlan plastik rtler bir veya en ok ylda bir deitirilmektedir. Bu nedenle ve retim zincirinde kullanlan bir ok plastik malzemeden dolay sektr plastik sanayi rnlerinin en byk tketicileri arasnda yer almaktadr. Entansif bir tarmsal retim faaliyeti olarak, gbre ve tarmsal mcadele ilalar sanayisinin en nemli tketicilerinden biri kesme iek sektrdr. Ksa dnemlerde retim yaplmas ve trlerin youn gbre istekleri gbre sanayisine, mcadele eiklerinin dkl ve kesme iek alcs lkelerin sk karantina nlemleri ise tarmsal ila sanayisine nemli katklarn salamas ile sonulanmaktadr. Kesme iek rnlerinin hasat sonras ilemlerinde de ambalaj en nemli unsurlardan biridir. rnlerin pazara sunulmas ve tanmas srasnda ana maddeleri selloz ve plastik kkenli olan bir ok ambalaj malzemesi kullanlmakta, bu yolla kesme iek sektr bu sanayiye nemli katklarda bulunmaktadr. Ayrca, ideal kesme iek iletmelerinin temel unsurlarn oluturan ve farkl teknolojik uygulamalara ihtiya duyan souk hava depolarnn varl soutma sanayisi iin i alanlar oluturmakta ve hasat sonras ilemler iin kullanlan kimyasallar, kimyasal madde retici ve datclar iin pazar oluturmaktadr. Kesme iek rnlerinin tanmas zel teknolojiler ve ihtimam istemektedir. piyasadaki rnlerin sirklasyonu ve ihracata ynelik retimin alc lkelere tanmas, ulatrma sektr iin nemli bir gelir kayna oluturmaktadr. hracata ynelik retim yapan iletmelerin %93,1i rnlerini hava yoluyla nakletmeyi yelemekte, buna karn masraflar iinde nemli bir paya sahip olan ulatrma giderleri (toplam maliyetin %35i) ve nakliye fiyatlarnn ykseklii d pazarda rekabet gcn azaltmaktadr. 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi Trkiye kesme iek sektr, 1999 yl verilerine gre; 15 280 dekar retim alan, 406 775 843 adet iek retim miktar ve 13 535 776 $lk ksm ihracat olmak zere, toplam 35 483 776 $ tutarndaki retim deeriyle kmsenmeyecek byklkte bir alt sektr durumundadr. Ayrca zellikle rt alt tarm iin alternatif bir retim biimi oluturmas, aile igc ve krsal kesimdeki kadnlara ynelik istihdam yeteneinin fazlal ve bata plastik,
42
gbre ve tarmsal mcadele ilalar sanayisi olmak zere birok sektrn gelimesine katkda bulunabilmesi dier dikkate deer zelliklerini oluturmaktadr. Kesme iek yetitiricilii yapan iletmelerin yapsal ve ekonomik zellikleri incelendiinde; retim biim ve desenleri, iletme byklkleri, teknoloji kullanm dzeyleri, igc kaynaklar, rgtlenme biimleri ile pazarlama ekil ve kanallar asndan i piyasaya ynelik retim yapan iletmeler ve ihracata ynelik retim yapan iletmeler olmak zere iki ayr iletme yapsnn var olduu grlmektedir. hracata ynelik retim yapan iletmeler, belirli rnleri (genellikle karanfil) arlkl olarak yetitirmekte ve Trkiye koullarna gre ileri teknolojiler kullanmakta olup, iletme byklkleri 30 dekarn zerindedir. Bu iletmeler aile igcnden ok, daimi ve geici igcnden yararlanmakta, rnlerini byk lde hava yoluyla naklederek yurtdndaki ithalatlara konsinye fiyatla satmaktadrlar. Bu alanda faaliyet gsteren iletmeler, Kesme iek hracatlar Birlii ve Sektrel D Ticaret irketi bnyesinde rgtlenmilerdir. piyasaya ynelik retim yapan iletmeler ise ok farkl sayda kesme iek tr yetitirmekte, iletme byklklerinin kk olmas (5,0 dekarn altnda), genellikle kiralk arazilerde retim yapmas ve i pazar fiyatlarnn dk olmas gibi nedenlerle, retimde ileri teknolojilere yatrm yapamamakta ve arlkl olarak aile igcnden yararlanmaktadr. Bu iletmeler, iki adet kesme iek kooperatifi etrafnda rgtlenmi ve rnlerinin byk blmn bu kooperatiflerin mezatlarnda ak artrma ve eksiltme yntemiyle pazarlamaktadrlar. Buna karn iletmelerin en nemli ortak sorunlarndan birini retim materyalinde byk lde da bamllk oluturmakta, her iki yetitiricilikte de son yllarda retim alan ve miktarnda dzenli saylabilecek artlar olurken, retim deeri ve fiyatlarda nemli deiimler olmamaktadr. Trkiye kesme iek iletmelerinin her iki tipi iin ayr deerlendirmelerin yaplmas ve nerilerin bu erevede gelitirilmesi gerekmektedir. 17.1 Pazara Ynelik retim Yapan letmeler Gl Ynleri Trkiye koullarnn kesme iek retimine uygun olmas, reticilerin rgtlenmi olmas (Kooperatifleme),
43
Aile igcn kullanmas ve igc skntsnn bulunmamas, Kesme iek retimi konusunda deneyimli ve bilgi birikimi olan, bilgi edinmeye ak yapda iletme yneticilerine sahip olmalar, rnlerin modern bir pazarlama sistemi olan mezat sistemiyle satlmasdr. Zayf Ynleri pazarda kii bana kesme iek tketiminin ve fiyatlarn dkl, retim materyalinde byk lde da baml olunmas ve uygun olmayan bitki materyali kullanm, retim materyalinin istedii zamanda salanamay ve istenilen nitelikleri tayacak biimde elde edilemeyii, letme byklklerinin kkl ve buna bal olarak teknoloji kullanmndaki zayflk, retim ve pazarlamada profesyonelliin henz tam anlamyla yerlememi olmas, Patent haklar ve virssz materyal konusunda, bilgi ve deneyim eksikliidir.
Gelime Frsatlar eitli tantm faaliyetleri ve normal gelime srecinde i tketimin artrlmas, letmelerin yapsal zelliklerinin iyiletirilmesine ynelik nlemlerle teknoloji kullanmnn yaygnlatrlmas ve altyaplarnn iyiletirilmesi, Aratrma-gelitirme faaliyetleri ile sektrn gelimesinin desteklenmesi, Standartlara uyum ve hasat sonras ilemlere zen gsterilmesi , Mezatlarn modernize edilmesi, sanal iek satlarnn balatlmas ve rnlerin souk zincirle nakledilmesi, Kooperatiflerin ihracata ynelik organizasyon ve faaliyetlerini etkinletirmesidir. Gelimeyi Snrlayabilecek Etkenler tketimin az olmas, Bitki materyalindeki da bamlln ve salksz retim materyali kullanmnn srdrlmesi, letme byklklerinin yeni teknolojik yatrmlara uygun olmamas ve bunun salanabilmesinin zamana ihtiya gstermesi, letmelere bilgi aknn salanmasndaki glkler ve teknik bilgi noksanl, Hasat sonras ilemlerin yerine getirilmemesi, kalite ve standartlara uyma konusundaki duyarszlk, Pazarlama zincirindeki modernizasyonun yaplamamas, Avrupa Birliine katlm sreci ve sonrasnda dardan gelebilecek kaliteli rnlerle rekabet edememe, hracata ynelik faaliyetlerin yetersizlii olarak sralanabilir.
44
17.2 hracata Ynelik retim Yapan letmeler Gl Ynleri Ekolojik koullarn kesme iek retimine uygun olmas, yi rgtlemi ve sektrel d ticaret irketi konumunda olmalar, gc cretlerinin dk oluu ve igc skntsnn olmamas, Byk pazar durumunda olan lkelere yaknlk, Nisbeten yksek teknoloji uygulayan ve modern konstrksiyonlu seralara sahip iletmelerin olmas, Szlemeli retimin uygulamada yerlemi olmas, hracatc firmalarn dinamik bir yap ve deneyim sahibi olmalar, Hkmetlerin bu alt sektr dolayl yollardan destekleyici politikalar izlemeleridir.
Zayf Ynleri retim materyalinde byk lde da baml olunmas, hracatn tek rn ve tek pazara baml bir yap gstermesi, Hava yolu ile tama ve maliyetinin yksek olmas, retim ve pazarlamada profesyonelliin henz tam anlamyla yerlememi olmas, hracat firmalarn saysnn hzl art nedeniyle birbirleri ile rekabet etmeleri ve ihracat bana den retim alan azl, Patent haklar ve virsten ari materyal retiminin srdrlmesinde hukuksal dzenleme, bilgi ve deneyim birikimi ile altyap eksiklikleri, retim materyalinin planlanan zamanda salanmas ve istenilen nitelikleri tayacak biimde kullanclara ulatrlmasndaki glkler, retim ve pazarlamada nitelikli eleman eksikliidir. Gelime Frsatlar Pazar isteine uygun tr ve eitlerin seimi ile dsatmda pazar payn artrma, Avrupa Birliine girme srecinde ve sonrasnda ortaya kabilecek gelimelerin iyi deerlendirilmesi ile pazar paynn artrlabilme ansnn ykseklii, Aratrma-gelitirme faaliyetleri ile sektrn gelimesinin desteklenmesi, retim aamasndan pazarlamaya kadar olan srecin yeni batan organize edilmesi, Kaliteli iek imajnn titizlikle korunmas ve gelitirilmesi, Yl boyu retim iin uygun teknolojik gelimeleri uygulama ve geit ekolojilerinden yararlanmadr.
Gelimeyi Snrlayabilecek Etkenler retimde eitlilik ve pazar geniletme almalarnn zamana ve bilgiye ihtiya duymas ve ek yatrm gerektirmesi, Avrupa Birliine girme sreci ve sonrasnda retimde en nemli masraf unsurlarndan biri olan igc maliyetlerinin ykselmesi,
45
Mevcut olan retim alkanlklarnn krlamamas, Dsatmn bilinsizce yaplmasndan doan imaj zedelenmesi, D piyasadaki rekabete uyum gsterememe, hracat firmalarn ounluunun d piyasada rn kalitesi ve fiyat ile ilgili anlamazlklarda haklarn savunamamasdr. 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama Dnyada yaklak 145 lkede ticari anlamda ss bitkileri retimi yaplmaktadr. Bu
lkelerdeki toplam ss bitkileri retim alan 223 145 ha.dr. Rabo Bank / Hollanda tahminlerine gre dnyada ss bitkilerinin toplam sat 50 milyar $ civarndadr. Bu toplam iinde kesme iekler 24,7 milyar $ perakende sat ile ilk srada yer almaktadr (Malter,A.J.1995). Kesme ieklerin dnyadaki en byk retim merkezleri Bat Avrupada Hollanda, Kuzey Amerikada ABD, Gney Amerikada Kolombiya, Afrikada Kenya ve Zimbabwe, Asyada Japonya, Orta Douda sraildir. Dnyadaki en byk kesme iek tketim merkezleri ise, Bat Avrupa ve Japonya dr. ABD de tketim kesme iekten saks ieine dnmtr. Baz lkelerde kii ba tketim deerleri izelge 14de verilmitir. izelge 14. Baz lkelerde Kii Bana Kesme iek Tketiminin Deeri LKELER 1991 (Kii/$) 1995 (Kii/$) svire 155 165 Norve 120 135 Japonya 93 47 Almanya 81 96 Hollanda 73 75 ABD 47 28 ngiltere 28 29 spanya 27 22 Kaynak: The Flower Council / Holland,1993.(Malter, A.J.1995) Trkiyenin 1997 yl tketimi 0.26 $ ve3.36 adet/kii olarak saptanmtr. Genel olarak dnyadaki kesme iek ticaretinde gelimi lkeler ve blgeler ithalat, gelimekte olan lkeler ve blgeler ise ihracat konumundadr.
46
Blgeler asndan incelendiinde Gney Amerika en byk iek ihracats blge olarak dikkati ekmektedir. Bu blge 1996 da 800 milyon $ iek ihra etmitir. Bunun % 90 kesme iek olup % 60 ABDye (480 Milyon $) yaplmtr (Groot, 1998). Laws (1997)a gre 1996 ylnda Kolombiya 510 milyon $, Ekvator 102 milyon $ ihracat yapmtr (Grsan ve Erkal 1998). Bat Avrupada Hollanda dnyann en byk ihracat lkesi olup, Avrupa dna 600 milyon $ iek ihracat yapmaktadr. Bu lkenin toplam ihracat 7 milyar Hollanda Florinidir (1997). Afrika son yllarda gelien nemli kesme iek ihracats bir blgedir. Bu blgede Kenya ve Zimbabwe nemli lkelerdendir. En nemli ihra rnleri gl ve karanfildir. Kenya 1995 ylnda 95 milyon $ ihracat yapm bunun yars gl ihracatndan salanmtr. hra ettii gl miktar 727 milyon dal (1995) olmutur. srail Orta Dounun en emli kesme iek ihracats olup, 1996 ylnda ihracat 200 milyon $ olarak gereklemitir (Groot, 1998). Dnyada en byk ithalat blgelerin banda Bat Avrupa gelmektedir. Bat Avrupa lkelerinin kesme iek ithalat 900 milyon $dr. Kuzey Amerika 760 milyon $ ile ikinci srada, yer almaktadr. Japonya 188 milyon $lk iek ithalat yapmaktadr. Dou Bloku lkelerinden Rusya, 100 milyon $lk iek ithal etmekte ve bunun % 80ini Hollanda, srail, Ekvator, Kolombiya ve zbekistan karlamaktadr (Nowalany, 1996). iek retimi gelimi az gelimi lkelerin bu gelimesinde, zengin komu lkelerin pay byk olmutur. Trkiyede stanbul ili Yalovann ss bitkilerinde gelimesine nemli katklar salamtr. Benzer ekilde Hollandada 1960 ylndan sonra ss bitkileri sektrnn gelimesi, Almanyann ekonomik gelimesi ile yakndan ilgilidir. Zengin Almanyaya ihracat imkanlar Hollanda ss bitkileri sektrnn kalknmasn ve gelimesini salamtr.(Groot,1998). ABD, Kolombiyann kesme iek retiminin artnda ve ihracatnda ok nemli rol oynamtr. Keza srailde ss bitkileri sektr, Bat Avrupaya ihracat ile kalknmtr. Bu bakmdan ylda 100 milyon $ iek ithal eden Rusya, Trkiye kesme iek retim ve ticareti iin nemli bir lke konumundadr (Grsan ve Erkal, 1998).
47
Dnyann en byk ithalat merkezi olan ve Trkiyenin hedef pazar olarak setii ABinin kesme iek trlerine olan tketim eilimi ihracat asndan nem tamaktadr. izelge 15: AB Tarafndan thal Edilen Kesme iek Trlerinin Deeri Trler Deer (Milyon ECU) % Gl 339,0 19,0 Karanfil 267,0 15,0 Kasmpat 173,0 10,0 Orkide 61,0 4,0 Glayl 8,8 0,5 Dierleri 891,0 51,0 TOPLAM 1.739,8 100,0 Kaynak:zkan ve ark., 1998. izelge 15de grld gibi ABinin ithal ettii trler arasnda %19,0luk bir payla gl ilk srada gelmekte ve bu tr %15,0lik bir payla karanfil ve %10,0luk bir payla da kasmpat izlemektedir. Ancak AB kesme iek ithalatnda ok sayda farkl trden oluan dierleri grubu %51,0lik bir paya sahiptir. izelge 16: Trkiye Kesme iek Sektr in Rekabet Yetenei Asndan Bir Karlatrma
ZELLKLER Hollanda Corafya ++++ klim +++ Arazi ve hammadde ++(1) gc ++ Sermaye ++++ Altyap ++++ Bilgi ++++ Piyasa +++ Network ++++ Hkmet ++++ Ekonomik deikenler ++++ Kaynak:De Groot,1998 ve Kaynaklar ++++: ok iyi/uygulanabilir, elde edilebilir ve ucuz +++: iyi ++ : orta + :ok az/ok az ve pahal Latin Amerika ++ ++++ ++++ +++ +++ +++ +++(3) + +++ ++ ++(4) 1) Arazi pahal Afrika ++ ++++ ++++ +++(2) ++ ++ ++(3) + ++ + ++(4) Trkiye +++ ++++ +++ +++(2) +++ +++ ++(3) + + +++ ++
2) cretler ucuz fakat ykseliyor 3) Bilgi dier lkelerden geliyor 4) Aile iletmesi
Son yllarda gelimi lkelerdeki gl iletmeler, gelimekte olan lkelerde arazi satn alarak, teknoloji, retim ve pazarlama teknii konusundaki birikimlerini, ekolojik ve corafi
48
avantajlarla birletirmek ve retimlerini ekolojik ve igc kayna ynnden avantajl olan bu lkelerde yapmak eilimindedirler. III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR lkemizde dorudan kesme iek yetitiriciliinin geliimine ynelik yatrmlara verilmi tevik saptanamamtr. Ancak ihracata ynelik kesme iek retimi yapan iletmeler, zellikle ihracata ynelik retimi tevike ynelik uygulamalardan yararlanmtr. piyasaya ynelik retim yapan iletmeler ise, baz blgelerde, rt alt tarmn gelitirilmesine ynelik tevik programlarndan sera ve dier retim altyaps kurma aamalarnda yararlanmtr. IV. SEKZNC PLAN DNEMNDE GELMELER 1.Genel Politika nerileri Dier tm sektrlerde olduu gibi, kesme iek sektrnde de gelimenin dinamosu ihracattr. Bu nedenle ihracat arttracak her trl yolun desteklenmesi kesme iekler iin en nemli politikadr. hracat arttrma yollar arasnda ; Kitlesel ve dzenli retim, hracatn tek elden ynetilmesi (srail rnei gibi), hracata ynelik retimde rn eitliliinin salanmas, Yl boyu retim ve pazara sunabilmeye ynelik retim tekniklerinin gelitirilmesi ve bata AB lkeleri olmak zere farkl pazar ve pazarlama kanallarnn oluturulmas, Kalitenin korunup gelitirilmesine ynelik politikalarn uygulamas, retim tesisleri ile birlikte paketleme ve souk zincir gibi alt yapnn gelitirilmesinin tevik edilmesi, Hava yolu tamaclnda destek salanmas, hracattan salanan teviklerin reticiye yanstlmas kesme iek sektrnde en nemli politika olmaldr. Dier taraftan, konu ile ilgili yetikin ve bilgili eleman eitimi ve yetitirilmesi iin alnacak nlemler bu konuda karlalacak sorunlarn zmnde nemli rol oynayacaktr. Aratrma Enstitleri ve niversitelerde uzmanlam elemanlarn yetersiz sayda oluu, bu konuda en byk noksanlktr. Bunun yannda bahvanlk okullarnn oaltlmas gelimekte olan ss bitkileri sektrnde ara eleman sorununu zmleyecek bir yol olacaktr. u anda ara eleman ihtiyac, yeni mezun ziraat mhendisleri ve/veya peyzaj mimarlar tarafndan
49
giderilmektedir. Oysa ziraat fakltelerinde kesme iek ile ilgili programlar yoktur ve bu gen kiiler konuyu iletmelerde renmeye almaktadrlar. Trkiyede tketici iei pahal bir fiyata almakta, fakat tketicinin dedii parann ancak % 10-12si retici eline gemektedir. Bu durum i tketimi engelleyen en byk sorundur. Marketlerde hazr buket sisteminin gelitirilmesi, tketicinin daha kaliteli iei daha ucuza almasn salayacak ve i tketimi arttracaktr. Kesme iek konusunda ok deiik aratrmalara gereksinim vardr. Aratrma fonlar oluturularak bu fonlarn iek satlarndan kk bir pay ile beslenmesi ve tevik edilmesi retici ve ihracatlarn karlatklar pek ok sorunun zmnde nemli katklar salayacaktr. Damzlk bitki materyalinin salanmas(bir lde zlm olmasna ramen) tam olarak zlmemitir. Bunun nedeni ise Trkiye de royalty ve patent haklarnn uygulanamaydr. Patent haklar ile ilgili dzenlemeler, Trkiye de damzlk retim ve slah almalarn olumlu ynde etkileyecek, da bamll azaltacaktr. 2. Sektr Projeksiyonlar Kesme iek sektryle ilgili politikalarn oluturulmas ve karar vericilerin nndeki en byk engellerden birini bu alandaki veri eksiklii ve salanmasndaki glkler oluturmaktadr. Kesme iek sektryle ilgili verilerin kaynan Tarm l Mdrlkleri, kooperatiflerin kaytlar, GEME kaynaklar ve be ylda bir hazrlanan kalknma plan raporlar oluturmaktadr. Ancak bu verilerin her defasnda ayr ayr kurumlardan derlenip belirli bir forma sokulmas hem g olmakta ve hem de btnlk gstermeyebilmektedir. VIII. Be Yllk Kalknma Plan dneminde, gelecekte daha uzun yllara ait verilerle projeksiyonlarn yaplabilmesi ve karar vericilere dzenli bilgi aknn salanabilmesi iin uzmanlarca hazrlanm bir form erevesinde kesme iek sektr ile ilgili bilgilerin de DE tarafndan derlenmeye ve periyodik olarak yaynlanmasna balanmas son derece yararl olacaktr.
50
2.1. retim Projeksiyonlar VIII. Be Yllk Kalknma Plan (2001-2005) dneminde Trkiye kesme iek retimi ve retim deerinde ortaya kabilecek gelimelere ilikin trend analizleri 1988-1998 yllar arasndaki 11 yllk veriler deerlendirilerek yaplmtr. Sonular, Trkiye kesme iek retim miktarnda yllara bal artlarn sreceini (y=-2,19056E+10+1,11365E+7, R2=0,617) gstermitir. Trkiye toplam kesme iek retim miktarlarnn tahmini deerleri izelge 19da verilmitir. Buna gre tahmini olarak 2001 ylnda 378 483 000 adet i tketim ve 201 978 000 d tketime ynelik olmak zere toplam 580 598 000 adet kesme iek retilirken, 2005 ylnda 666 971 000 adete ykselecektir. iek retiminde yllk %2,98 art olmas beklenmektedir. izelge 19: Trkiye Kesme iek retim Miktar Projeksiyonlar (1000 Adet) YILLAR Tketim in retim hracat in retim TOPLAM 2001 378 620 201 978 580 598 2002 389 750 212 435 602 185 2003 400 893 222 891 623 784 2004 412 029 233 348 645 377 2005 423 166 243 805 666 971
Ayn dnemde kesme iek toplam retim deerinde gerek anlamda deiim beklenmemekte (R2=0,196) ve retim deerinin yllara gre nemli bir art gstermeyecei tahmin edilmektedir. Bu sonu i tketimin artrlmamas durumunda ihracata ramen kesme iek rnlerinin fiyatlarnda dlerin beklenmesi gerektiini gstermektedir 2.2. Yurtii Tketim Miktar 1988-1998 yllar arasndaki 11 yllk verilerle yaplan trend hesaplamasnda ithalatta belirli bir art da olmasna karn Trkiye kesme iek yurtii tketim miktar (R2=0,023) ve deerlerinin (R2=0,012), 2001-2005 yllar arasnda nemli bir art gstermeyecei belirlenmitir. Bu sonu da yurtii kesme iek tketiminin artrlmas konusunda politikalarn retilmesi gerektii tezini dorulamaktadr.
51
2.3. hracat 11 yllk (1988-1998) verilerle yaplan analizlerin deerlendirilmesinde, Trkiye kesme iek ihracat miktar (R2=0,920) ve deerlerinde (R2=0,605), 2001-2005 yllar arasnda da artn devam edebilecei tahmin edilmitir. hracat miktarna ait trend denklemi y = -2,07223E+10+1,04569E+07x, ihracat deerine ait denklem ise y=1,3904E+09+702933,09x eklinde bulunmutur. Bu denklemlere gre hesaplanan tahmini ihracat miktar ve deerleri izelge 20de verilmitir. Buna gre VIII. Be Yllk Kalknma Plan dneminde mevcut koullarn deimedii durumda, ihra edilen kesme iek miktarnda ortalama olarak yllk %4.29, ihracat deerinde ise %3.70 oranlarnda art beklenmekte ve ihracat deerinin daha dk oranda artmas tahmin edilmektedir izelge 20: Trkiye hracat Miktar ve Deeri Projeksiyonlar (2001-2005) YILLAR 2001 2002 2003 2004 Miktar (1000 Adet) 201.978 212.435 222.891 233.348 Deer (1000 ABD$) 16.161 16.864 17.567 18.270
2005 243.805 18.973
2.4. thalat Dikkate deer miktarlar olmasa da, Trkiye kesme iek ithalatnda dzenli bir art olmakta ve bu artn VIII. Be Yllk Kalknma Plan dneminde de srmesi beklenmektedir. 1988 yl baz yl alndnda 11 yllk verilerle yaplan trend analizinde (y=-60354+66349x, R2=0,912), 2005 ylnda kesme iek ithalat miktarnn 746 388 adete, deerinin ise 1 333 928 $a ykselecei tahmin edilmitir (izelge 21). izelge 21: Trkiye thalat Miktar ve Deeri Projeksiyonlar (2001-2005) YILLAR 2001 2002 2003 2004 Miktar (Adet) 550 462 599 468 648 725 697 892 Deer (ABD$) 868 532 934 881 1 001 230 1 067 579
2005 746 388 1 133 928
te yandan ABne tam yelik srecindeki hukuksal dzenlemelerin ithalat artrabilecei ve bunun zellikle i piyasaya ynelik kesme iek retimi yapan iletmeler zerinde de bask oluturabilecei gzden rak tutulmamaldr. Ayrca Trkiye kesme iek retim alan ve miktarlarnda dzenli bir art tahmin edilmektedir. Bitkisel retim
52
materyalindeki da bamll azaltc tedbirler alnmad srece buna bal olarak, bu kaleme ait ithalat deerlerinin de artmas beklenmelidir. 3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler ABne girme srecinde kesme iek sektrnn karlaabilecei nemli sorunlardan biri de patent haklar ve bitkisel retim materyalinin kullanmnda doabilecek sorunlardr. VIII. Be Yllk Kalknma Plan dneminde patent haklar ile ilgili yasa ve ynetmelik ve ynerge dzeyindeki hukuksal dzenlemeler tamamlanarak yrrle konmal ve zellikle i piyasaya ynelik retim yapan iletmeler, doabilecek mali ve cezai ykmllkler konusunda bilgilendirilmelidir. Bitki genetik kaynaklarnn korunmasna ynelik hukuksal dzenlemelerdeki eksikler tamamlanmaldr. Hasat sonrasnda kullanlan ve ar metal ieren GTS (gm tiyoslfat) kullanmnn snrlandrlmas veya kullanm sonras evreye karmadan imhasna ynelik yasal dzenlemelere ihtiya olacaktr. Ayrca AB karantina mevzuat dikkatle izlenerek gerekli uyumlarn yaplmas ve deiikliklerin reticilere iletilmesi bu plan dneminde nem arz edecektir. 4. evre Sektr ile lgili Sorunlar ve likiler VIII. Be Yllk Kalknma Plan dneminde de kesme iek retim alan ve miktarlarnda dzenli artlar beklenmektedir. Bu durum sektrn evreye olan etkisinin de artmas anlamna gelmektedir. Bata toprak sterilizasyonunda kullanlan methyl bromide gibi kimyasallarn kullanm alanlarnn artmas beklenmelidir. nlemleri alnmad srece ihtiyacn zerinde gbre ve tarmsal mcadele ilac kullanmnn evre zerine getirecei ykler de artacaktr. Bu nedenle methyl bromide gibi kimyasallarn alternatifleri ile gbre kullanmnda optimizasyon ve entegre tarmsal mcadele programlarna arlk verilmesi evre zerinde oluacak basklarn azaltlmas iin gerekli grlmektedir. Ayn ekilde GTS kullanmna snrlama getirecek nlemlerin desteklenmesi, uygulama sonrasnda ortadan kaldrlmas zel ilemler gerektiren bu kimyasaln evre zerindeki olumsuz etkisini azaltacaktr.
53
5. Dier Sektrler ile likiler Kesme iek sektrnde beklenen gelimeler, bu sektrn sk ilikide bulunduu ve rnlerini kulland plastik, ambalaj, gbre ve tarm ilalar sanayisi ile ulatrma ve soutma sektrlerine katkda bulunacaktr. 6. retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri VIII. Be Yllk Kalknma Plan dneminde, i piyasaya ynelik retim yapan iletmeler kalite ve yl boyu retim, ihracata ynelik retim yapan iletmeler ise yl boyu kaliteli retim ve d pazarn rekabet koullarnn arl nedeniyle kullandklar retim teknolojilerini gelitirmek zorunda kalacaklardr. lkemizde daha ok ekolojik avantajlardan yararlanmaya ynelik bir retim biimi yelenmitir. Ancak pazardaki belirli bir dnemin deerlendirilmesine frsat veren bu tercih ihracata ynelik retim yapan iletmeler iin yetersiz kalmaktadr. Bu iletmeler, depolama ve baz alanlarda otomasyona gitme konularnda modern teknolojiler uygulamak durumunda kalacaklardr. gc maliyetlerinde ortaya kabilecek artlar da iletmeleri buna zorlayacaktr. Bu plan dneminde de i piyasaya ynelik retim yapan iletmelerin en byk gl teknolojik yatrmlara frsat vermeyen iletme byklkleri olacaktr. Ancak, kalitenin gittike n plana kmas bu iletmeleri de teknoloji kullanmna zorlayacaktr. Ayrca bu alanda kullanlan bilgi ve deneyim birikiminin artmas yeni teknolojilerin uygulamasna katkda bulunacaktr. Her iki iletme tipi iin de bitkisel retim materyalindeki skntlar, iletmeleri bitkisel materyal retimine ynelik yeni tekniklerin benimsenmesine zorlayacaktr. te yandan kesme iek sektr, modern rt alt yetitiriciliinin en nemli unsurlarndan biri haline gelen ve topran uzun sreli kullanmndan doan sorunlar ile retimin evre zerinde yaratt olumsuz etkinin ortadan kaldrlmasna nemli katklar olan topraksz kltr uygulamalarna daha fazla arlk vermek durumunda olacaktr. Ayrca hasat sonras ilemlerdeki son gelimeler ve bu arada evreye zararl olan GTS'e alternatif uygulamalara ynelik almalar yakndan izlenmelidir. Gelecekte, ticari uygulamas olas grlen evreyle bark bir uygulamann (1-metilsiklopropan, 1-MCP) lkemizde de en ksa zamanda tantlmas nemli grlmektedir.
54
V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AB VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI BEKLENEN GELMELER Trkiye 1997 yl verilerine gre kesme iek ihracatnn %88,3n AB lkelerine yapan ve bu lkelerle birleme srecinde olan bir lke konumundadr. ABnin kesme iek rnleri asndan dnyann en byk tketici merkezi konumunda olmas ve ulam kolaylklar nedeniyle VIII. Be yllk Kalknma Plan dneminde de kesme iek sektr AB ile sk ilikiler iinde olmak ve gelecee ynelik politikalarn bu ereveye oturtmak durumundadr. Ancak ihracata ynelik kesme iek retiminin gnmzdeki durumu incelendiinde; ihra edilen rnlerin %97,4n karanfilin oluturduu, %65,4lk bir payla ngilterenin ihracat yaplan en nemli lke olduu ve pazarlamada Avrupann en nemli kesme iek pazarlama kanal olan mezatlar ve spermarket zincirinden yeterince yararlanlamad grlmektedir. Buna karn AB lkelerinin kesme iek ithalatnda karanfilin pay %15,0 cvarnda bulunmakta, ngiltere dnya kesme iek ithalatnn %10,5ini yapmakta ve Trkiye bu lke pazarndan ancak %12,0lik bir pay alabilmektedir. Bu durum Trkiye ihracata ynelik kesme iek sektrnn gelecekte rn eitlendirmeye gitmek ve yeni pazarlar ile pazarlama kanallar denemek zorunda olduunu gstermektedir. VIII. Be Yllk Kalknma Plan dneminde de, Dou Avrupa lkelerinin potansiyel pazar olma zelliklerini srdrecekleri tahmin edilmekte, fakat bu lkelere yaplan ihracatn organize edilmeye ve kayt altna alnmaya ihtiyac olduu dnlmektedir. AB ile btnleme sreci, ihracata ynelik retim iin pazarlama kolaylklar getirebilecektir. Ancak yapsal ve ekonomik zellikleri itibariyle rekabet gc zayf i piyasaya ynelik retim yapan iletmelerin, gelebilecek ithalat kolaylklar nedeniyle zor durumda kalabilecekleri gz ard edilmemelidir.
55
VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER Trkiye kesme iek sektr, retim ve pazarlamadan kaynaklanan baz sorunlar olmasna ramen gelime ve byme dinamikleri olan ve ihracat potansiyeli yksek nemli tarmsal retim sektrlerinden biridir. Aile igc ve zellikle krsal kesimdeki kadn igcn istihdam etme yetenei yksek olan sektrdeki iletmeler, yapsal ve ekonomik zellikleri asndan ihracata ynelik retim yapan iletmeler ve i piyasaya ynelik iletmeler olmak zere iki farkl iletme tipi oluturmaktadr. Bu zellik nedeniyle VIII. Be Yllk Kalknma Plan dneminde alnmas ngrlen tedbirlerin de nemli farkllklar gstermesi gerekmektedir. Ancak, bu plan dneminde alnacak tedbirler ve uygulanacak politikalarn temel hedeflerinden birini, iletme tipleri arasndaki farklar en aza indirmek ve AB ile btnleme srecinde bu sektrn bir btn halinde organize olmasn salamak oluturmaldr. reticiden tketiciye kadar olan pazarlama kanallarnda souk zincir kurulmaldr. Bunun iin kesimden hemen sonra en ksa zamanda soutulan iekler soutmal aralarda tanmal ve gerekli bekleme ve ykleme noktalarnda souk hava depolarnda tutulmaldr. Bylece, reticide salanan dk scaklk (0C'e yakn) tketiciye ulancaya kadar korunmal, ok zararl olan scaklk oynamalarna izin verilmemelidir. Bu durum, yksek kalitenin daha uzun sre korunmasn salayacak, vazo mrnde ksalmalar nleyerek, tketici memnuniyetini ve dolaysyla talebini artracaktr. Souk zincir'in krlmamas iin, retim yerleri ve ykleme noktalarnda zorunlu beklemeler iin yeterli kapasitede souk hava depolarnn kurulmas ve yeterli say ve kapasitede frigorifik aralarn salanmas gerekli grlmektedir. Byk retim merkezlerinde (Yalova, zmir, Antalya) Hollanda modeli modern iek mezatlar kurulmaldr. Bunlar, gerekli souk hava depolarn, kontroll atmosfer odalarn ve paketleme birimlerini iermeli ve ayrca kalite kontrol ve aratrma laboratuarlar ile teknik hizmet vermelidir. Ayrca bilgisayar ve internet kullanm tevik edilmeli ve elektronik yolla iek sat gelitirilmelidir.
56
VIII. Be Yllk Kalknma Plan dneminde ihracata ynelik retim yapan iletmeler ile i piyasaya ynelik retim yapan iletmelerin gelitirilmesi iin alnmas gerekli grlen dier tedbirler aada sralanmtr: hracata Ynelik retim Yapan letmeler hracatn tek rn ve tek pazara baml olmaktan kurtarlmas ve yeni rnlerle yeni pazar ve pazarlama kanalarnn kullanlmaya balanmas salanmaldr. retim materyalinde da bamln azaltlmasna ynelik almalar ve altyap yatrmlar desteklenmelidir. retim srecinde yeni teknolojiler izlenerek, verim ve kalite konusundaki titizlik srdrlmeli, hasat sonras ortaya kabilen kalite ve rn kayplar ile evre zerinde olumsuz etki yapan uygulamalarn azaltlmas amalanmaldr. Tamaclk organize edilip eitli tevikler ile hava yoluyla tama maliyetleri azaltlarak, kesme iek rnlerinin d pazarda rekabet gc artrlmaldr. retim ve pazarlamada tam profesyonelliin yerlemesi salanmaldr. izlenmelidir. Patent haklar ve virsten ari materyal retiminin srdrlmesinde hukuksal dzenleme, bilgi ve deneyim birikimi ile altyap eksiklikleri giderilmelidir. Sektrdeki nitelikli eleman eksikliinin giderilmesine ynelik tedbirler alnmaldr. Avrupa Birliine girme srecinde ve sonrasnda ortaya kabilecek gelimeler iyi deerlendirilmeli ve bu yolla pazar payn artrma ans ykseltilmelidir. AR-GE faaliyetlerinde zel sektrn devreye girmesi salanmal ve genel kaynaklardan bu faaliyetlere ayrlan pay artrlmaldr. letmeler arasnda btnlk salanarak i piyasann d piyasalarda ortaya kabilecek darboazlarda, sigorta niteliini kazanr bir yap gsterir hale getirilmesi iin gerekli politikalar oluturulmaldr. Yl boyu retim iin uygun teknolojik gelimelerin salanmas ve geit ekolojilerinden yararlanma imkanlar aratrlmaldr.
57
letme bylklerinin azalmasna meydan verilmemeli ve artrlmasna ynelik politikalar
Bitki genetik kaynaklarnn zenginliinden d pazarlarda doal formlu kesme ieklere olan eilimin deerlendirilmesinde yararlanlmaldr. Pazara Ynelik retim Yapan letmeler piyasaya ynelik retim yapan iletmelerin gelecekteki en byk sorununu i tketimin azl oluturacaktr. Bu nedenle i tketimin artrlmasna ynelik uygulamalara ncelik verilmelidir. retim materyalinde da bamlln azaltlmas ve retimde salkl bitki materyali kullanmnn yaygnlatrlmasna ynelik tedbirler alnmaldr. letmelerin kullanmnn yapsal zelliklerinin ve iyiletirilmesine altyap ynelik nlemlerle teknoloji yaygnlatrlmas zelliklerinin iyiletirilmesine ynelik
uygulamalara arlk verilmelidir. rn standartlarna uyum ve hasat sonras ilemlerin uygulanmasndaki eksikliklerin giderilmesine ynelik almalar yaplmaldr. retim ve pazarlamada profesyonelliin yerlemesi ve teknik bilgi ann kapatlmasna ynelik eitim faaliyetlerine nem verilmelidir. Patent haklar ve virsten ari materyal retiminin srdrlmesinde hukuksal dzenleme, bilgi ve deneyim birikimi ile altyap eksiklikleri tamamlanmaldr. retim ve pazarlamada ihtiya duyulan nitelikli eleman eksikliinin giderilmesine ynelik tedbirler alnmaldr. AR-GE faaliyetleri ile sektrn gelimesi desteklenmelidir. Kooperatiflerin desteklenmelidir. ihracata ynelik organizasyon ve faaliyetleri tevik edilerek
58
KAYNAKLAR Aimone, T., 1997. International Statistics: How do United States Statistics Stack up, FloraCulture International 7(11):30-32. Albayrak, Y., 1998. Trkiyede iek Yetitiriciliinin Sorunlar ve Kooperatifleme. I. Ulusal Ss Bitkileri Kongresi, Bildiriler, 6-9 Ekim 1998, Yalova, s. 26-30. Anonymous, 1996. Exporting Cut Flowers and Foliages: A Survey and Marketing Guide on the Major Markets in The European Union. CBI Protrade, pp. 134. Brumfield, R., zkan, B. ve Karagzel, O. 1998. Contract Growing For the Export Oriented Cut Flower Industry in Turkey. ISHS meeting, Acta Horticulturae (In print) elikel, F. G., 1993. Yalova (stanbul)Yresinde Yetitirilen Karanfillerin Kesim Sonras Dnemde Dayanm Gleri zerinde Bir Aratrma. Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits, Bilimsel Yayn ve Aratrmalar Yayn No.21, 170 s. elikel, F. G., Erkal S. Ve Grsan, K., 1995. Yalova Yresinde Yetitirilen Karanfillerin Uzun Sreli Depolama Olanaklarnn Aratrlmas. Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits, Bilimsel Yayn ve Aratrmalar Yayn No.72, 35 s. Davis,P.H.,1965.Flora of Turkey and The East Aegean Islands,1-9, University of Edinburg, London. De Groot, N. S. P.,1998. Floriculture Worldwide Trade and Consumption Patterns. World Conference on Horticultural Products, Rome,1-20 June, 75-98. Erkal, S., Ertan, N., zkahya, D. ve Yelboa, ., 1988. Ss Bitkileri Raporu. DPT- Altnc Be Yllk Kalknma Plan Bitkisel rnler htisas Komisyonu, Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits, Yalova. Ertan, N., Karagzel, O., Kostak, S., Grsan, K. ve zelik, A., 1996. Kesme iek Raporu (Ss Bitkileri). DPT,Yay No.DPT 2464-K:515, pp. 63-88. Grsan, K. ve Erkal, S., 1998. Dnyada ve Trkiye'de Ss Bitkileri retim ve Ticaretindeki Gelimeler. I. Ulusal Ss Bitkileri Kongresi, Bildiriler, 6-9 Ekim 1998, Yalova, s. 1-11. Karagzel, O., Ortaeme, V. ve zkan, B., 1999. An Approach to Conservation Methods of Plant Genetic Resources in Turkey with Swot Analysis Technique. 1st International Symposium on Protection of Natural Environment and Ehrami Karaam,23-25th September 1999, Ktahya/Trkiye, 518-527. Kostak, S., 1998. Trkiye Florasnda Doal Olarak Bulunan Ss Bitkilerinin Kullanm Deerlendirilmesi ve Muhafazas. I. Ulusal Ss Bitkileri Kongresi, Bildiriler, 6-9 Ekim 1998, Yalova, s. 31-36. Laws, N., 1998. French Market for Floriculture. FloraCulture International, December,1998:28-32. Malter,A.J.,1995.The Economic mportance of Ornamentals. Market research Dep. Ministry of Agriculture, Tel Aviv, srail. Miller, M. N.,1999. 1998 American Floriculture Production. FloraCulture International, November,1999:33-35. Nowalany,J.R.,1996.RussianFloriculture.Flor.nt.Nov.1996.p26-30. zkan, B.ve Karagzel, O. 1999. Trkiyede Dsatma Ynelik Kesme iek retimi ve Sorunlar. HASAD 14(164):20-23. zkan, B., Karagzel, O. ve Ortaeme, V., 1998. Kesme iek Dsatmnda retim ve Pazarlamadan Kaynaklanan Sorunlar ve zm nerileri. I. Ulusal Ss Bitkileri Kongresi, Bildiriler, 6-9 Ekim 1998, Yalova, s. 19-25. zkan, B., elikyurt, M. A., Karagzel, O. ve Akkaya, F., 1999. Production Structure and Main Marketing Problems of Export Oriented Cut Flower Industry in Turkey. Acta Hort. 486:481487.
59
zkan, B. ve Karagzel, O., 1997. Antalyada Kesme iek retiminin Mevcut Durumu. Derim 14 (2):50-61. Reid, M., Dodge, L., Celikel, F. ve Walle, R., 1999. 1-MPC A Breakthrough in Ethylene Protection. FloraCulture International, November,1999:33-35. Titiz, ., akrolu, N., Birci Ydrm, T. ve akmak, S. 2000. Ss Bitkileri retim ve Ticaretindeki Gelimeler. Trkiye Ziraat Mhendislii V. Teknik Kongresi,17-21 Ocak 2000, Ankara (Basmda) Trkay, C., 1995. hracatta Pratik Bilgiler: Ss Bitkileri Paketleme Rehberi. GEME, Ankara, 51 s.
60
SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI BTKSEL RETM ZEL HTSAS KOMSYONU
SS BTKLER ALT KOMSYONU
MEKAN (SAKSILI SALON) SS BTKLER RAPORU
HAZIRLAYAN Ersin AKSU

Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Ara. Enstits/ YALOVA
YALOVA 2000
61
NDEKLER Sayfa No
I GR.. II YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM.. Mevcut Durum ve Bitki Genetik Kaynaklar Ynnden nemi retim 2.1. retim Alan. 2.2. retim Miktar 2.3. retim Teknolojisi 2.4. retim Tesisleri 3. D Ticaret 3.1. hracat 3.2. thalat 3.3. Standartlar 4. Stok 5. Yurtii Tketim Miktar 6. Fiyatlar 7. stihdam 8. Serbest Blgelerde Sektrel Faaliyetler 9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular ve Faaliyetleri.. 10. Sektre Salanan Destekler 11. Pazarlama Faaliyetleri 12. Sektrde Eitim - Yayn Faaliyetleri ve Alt Yaps 13. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps 14. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetler 15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri 16. Dier Sektrler le liki 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRMLAR IV SEKZNC PLAN DNEMNDEK GELMELER 1. Genel Politika nerileri 2. Sektr Projeksiyonlar 3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler 4. evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler 5. Dier Sektrler le lgili likiler 6. retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri.. V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AB 1. 2. 63 63 63 63
67
70 70 70 71 71 71 72 72 73 73 73 74 74 74 75 76 76 76 77 78 78 78 79 79 80 82
VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER
VII. KAYNAKLAR
62
I. GR Doann bir sembol olmasnn yan sra, sevgi ve gzellii anmsatan iei evlerimize tamann bir yolu da onlar saks bitkisi olarak yetitirmektir. lkelerin gelimilik dzeyi ve evre bilinci ilerledike ss bitkilerine aile btesinden ayrlan pay artmaktadr. Buna paralel olarak i mekan bitkilerine verilen nem de giderek ykselmekte, kesme iee gre daha uzun mrl olmas ve her zevke hitap edebilecek eit zenginliinin bulunmas nedeniyle birok kii tarafndan tercih edilmektedir. Salon bitkileri veya saksl ss bitkileri olarak da isimlendirilen i mekan ss bitkileri; kentlemeyle birlikte, son onbe ylda olduka hzl bir gelime gstermitir. II. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM 1. Doal Bitki rtsndeki Mevcut Durumu ve Bitki Genetik Kaynaklar Ynnden nemi Trkiye, Akdeniz ve Yakndou gen merkezlerinin birletii yerde bulunmas nedeniyle bitki genetik kaynaklar asndan nemli bir konumdadr. Dnyada eitli familya ve cinslere ait 100 000, Avrupada 12 000 bitki tr mevcut iken, lkemizdeki tr says 9000 civarnda olup,alt tr ve varyetelerle birlikte bu say 10 000i bulmaktadr (Ekim,1990). Gnmzde ss bitkileri sektrndeki eitlilii arttrmaya ynelik olarak doal bitki rtsnden de yararlanlmakta, i ve d mekan ss bitkisi amal kullanlmak zere yeni trler kltre alnmaktadr. mekan ss bitkileri yetitiriciliine uygun yeni trlerin lkemiz doasndaki potansiyelini saptamak amacyla yaplan bir alma olmamakla birlikte, tr zenginliimize dayanarak byle bir potansiyelin mevcut olabilecei tahmin edilmektedir. 2. retim 2.1. retim alan Ss Bitkileri yetitiricilii genel anlamda, Marmara, Ege, Akdeniz blgelerinde sera ve ak alan, dier blgelerde ise, iklim artlar nedeniyle, seradan ziyade ak alanda d mekan bitkileri retimi eklinde yaplmaktadr. mekan ss bitkileri yetitiricilii yapan iletmeler, ounlukla, Marmara blgesinde younlamtr.
63
Tarm ve Kyileri Bakanl l Mdrlklerinden anket formu yoluyla elde edilen verilerin deerlendirilmesiyle oluturulan izelge 1de 1993 ve 1999 yllarna ait i mekan ss bitkileri yetitiricilii yaplan illerdeki sera alanlar verilmitir. izelge 1. Mekan Ss Bitkileri Yetitiricilii Yaplan Sera Alanlarnn Blgelere ve llere Gre Dalm (Da) MARMARA BLGES 1993 YILI 1999 YILI Kocaeli 146.0 17.0** Bursa 15.0 6.1 Sakarya 11.0 15.0 stanbul 10.6 5.4 anakkale 0.2 Yalova * 160.0*** Balkesir 0.5 Toplam 182.8 204.0 EGEBLGES zmir Manisa Denizli Mula Aydn Toplam AKDENZ BLGES Antalya Adana el Toplam DERBLGELER 111.1 13.0 3.5 1.8 129.4 35.2 21.0 1.0 57.2 138.5 3.7 12.5 3.6 3.4 161.7 75.0 60.0 14.0 149.0
3.5 26.5 GENEL TOPLAM 372.9 541.2 Kaynak: Tarm ve Kyileri Bakanl l Mdrlkleri Kaytlar *1993 ylnda Yalova sera alan stanbul ili snrlar iinde gsterilmitir. **1999 yl Kocaeli ili retim alanndaki azalma, Altnova ilesinin Yalova iline balanmasndan kaynaklanmtr. ***Yalovada 21 da cam sera 17 Austos 1999 depreminde tamamen yklmtr.
Toplam
1999 yl itibariyle Yalova ili 160.0 da sera alan ile ilk srada yer almaktadr. zmir ili 138.5 da ile ikinci srada, Antalya ili de 75 da ile nc srada bulunmaktadr.
64
lkemizdeki i mekan ss bitkileri yetitiriciliinin sera alanlar itibariyle blgelere gre dalm izelge 2de verilmitir. izelge 2. Mekan Ss Bitkileri Yetitiricilii Yaplan Sera Alanlarnn Blgelere Gre Dalm ve Oranlar 1993 YILI 1999 YILI BLGELER Sera Alan (Da) % Sera Alan (Da) % Marmara 182.8 49.0 204.0 37.7 Ege 129.4 34.7 161.7 29.9 Akdeniz 57.2 15.4 149.0 27.5 Dier 3.5 0.9 26.5 4.9 TOPLAM 372.9 100.0 541.2 100.0 Kaynak: Tarm ve Kyileri Bakanl l Mdrlkleri Kaytlar izelge 2de yer verilen 1993 yl ve 1999 yl verilerinden Marmara blgesinin i mekan ss bitkileri yetitiricilii bakmndan ilk srada olduu grlmektedir. 1993 ylnda i mekan ss bitkileri yetitiriciliinde toplam sera alan ynyle Marmara blgesinin oran % 49 iken, bu oran 1999 ylnda % 37.7ye dmesine ramen en byk pay yine Marmara blgesindedir. Ege blgesinin 1999 ylnda toplam sera alan oran % 29.9dur. Akdeniz Blgesi 19931999 dnemi arasnda byk gelime gstererek, toplam sera alan ynyle Trkiye toplam iinde %15.4den % 27.5e ykselmitir. Marmara ve Ege blgelerinde toplam sera alanlarnda 1993-1999 dnemi arasnda srasyla 0.11 ve 0.25 kat artlar olmasna karn, Akdeniz blgesindeki toplam sera alannda 2.5 katn zerinde art olmutur. Sera alanlarnn dnda Trkiyede 12-15 da civarnda i mekan ss bitkileri yetitiricilii yaplan ak alan mevcuttur. 2.2. retim Miktar Trkiyenin i mekan ss bitkileri retim miktarn saptamaya ynelik bir almann bu gne kadar yaplmam olmas nedeniyle, retim miktar ile ilgili kesin rakam vermek olanakszdr. Trlere bal olarak yetitiricilik yaplan seralarn ylda bir veya iki rn iin kullanmnn deimesi, tr saysnn fazla olmas, trlere gre saks byklklerinin farkl olmas ve dolaysyla birim alana den saks saysnn deimesi tahmin yapmay gletirmektedir.
65
Ayrca iletmenin yapsna, pazar durumuna ve yetitirilen tre gre sera alannn ylda bir veya iki dnem yetitiricilik iin kullanm deikenlik gstermektedir. Ancak genel olarak ap 14-15 cm.lik saks kullanlan yetitiricilikte, 1 dekar serada 15 bin civarnda saksl ss bitkisi bulunmaktadr. Seralarn birounda ylda iki dnem yetitiricilik yapld dnldnde kaba bir tahminle Trkiyede retilen i mekan ss bitkisinin 15-20 milyon adet olduu sylenebilir. 2.3. retim Teknolojisi mekan ss bitkileri yetitiriciliinde trlere bal olarak tohum, elik, yumru, soan gibi retim materyallerinden yararlanlmaktadr. retim yntemi olarak Generatif (tohum ile) ve Vegetatif (elik, a, daldrma, ayrma ve blme vb.) retim yntemleri kullanlmaktadr. Salkl ve hzl retim iin kullanlan doku kltr yntemi bilinmesine ramen, bu yntemi uygulayan ticari iletmelere nadiren rastlanmaktadr. mekan ss bitkileri yetitiricilii yaplan seralarn birounun son yllarda yaplm olmas, reticilerin tahsil seviyelerinin yksek oluu, yenilie ak, bilinli kiiler olmalar nedeniyle seralarn olanaklar lsnde gelimi teknolojiden yararlanlarak yapld gzlenmitir. Son yllarda zellikle A+B gbre tank sisteminin reticiler arasnda yaygnlat grlmtr. Ayrca stma, glgeleme gibi iklim kontrollerinin de otomatik olarak yapld sera says artmaktadr. letmelerde toprak sterilizasyonu, har doldurma, fide dikme gibi iler genellikle mekanizasyon kullanlmadan yaplmaktadr. Ancak bu ilemlerin de mekanize edilmesi ynnde reticiler isteklidirler. reticilerin yurt dndaki fuarlara katlmalar ve grdklerini uygulamak istemeleri, yurt dndan gelen kiilerin sk sk teknik ziyaretler yapmalar, yabanc teknolojinin lkemize transferini abuklatrmaktadr. 2.4. retim Tesisleri mekan ss bitkileri konusunda faaliyet gsteren iletmelerde retim tesisleri, iletmenin byklne ve yetitirilen rnn trne gre baz farkllklar gstermektedir. retim materyali olarak tohumun kullanld iletmelerde alttan stmal tohum imlendirme yastklar retim tesisleri arasnda yer almaktadr. retim materyallerinin bir ksmn kendileri
66
reten iletmelerde, analklar ve elik kklendirme tavalarnn bulunduu seralar mevcuttur. Bunlarn dnda har hazrlama yerleri, retim seralar, sakslama blmleri, sata hazr rnlerin konulduu sat blmleri, bro, depo gibi blmler de retim tesisleri arasnda yer almaktadr. 3. D Ticaret 3.1. hracat Trkiyenin ss bitkileri toplam ihracatnn byk bir blmn kesme iekler oluturmaktadr. stanbul Ticaret Odas d ticaret kaytlarnda Gmrk Tarife ve statistik Pozisyon Numaras 06 ile balayan rnlerin iinden ss bitkileri ile ilgili olmayan rnlerin deeri karldktan sonra elde edilen toplam ss bitkileri ihracat deerleri iinde, yllara gre deimekle birlikte, i mekan ss bitkileri ihracatnn oran %3-5 arasnda deimektedir. Trkiyenin yllara gre i mekan ss bitkileri retim materyali ve bitki ihracat deerleri izelge 3de verilmitir. Deerler, Rhododendron ve Aelyalar, oda bitkilerinin kklendirilmi elikleri, oda bitkilerinin kklendirilmi fidanlar, tomurcuklu/iekli oda bitkileri ve dier canl bitkiler poz numaralarndaki rnlerin toplamndan olumutur. izelge 3. Yllara Gre Mekan Ss Bitkileri retim Materyali ve Bitki hracat Deerleri* ($) YILLAR RETM MATERYAL BTK TOPLAM 1994 10 571 170 214 180 785 1995 3 940 456 907 460 847 1996 18 729 561 468 580 197 1997 3 128 1 017 725 1.020 853 1998 17 841 576 390 594 231 Kaynak: stanbul Ticaret Odas D Ticaret kaytlar *retim materyali olarak kullanlan tohumlar yumrular ve soanlar hari 1994-1998 yllar arasnda, i mekan ss bitkileri ve retim materyali ihra edilen lkeler ve ihracat deerleri izelge 4de verilmitir. izelgeden de anlald gibi, son yllarda Hollanda ihracatn yapld lkeler arasnda ilk sray almaktadr. Bunu KKTC izlemektedir. Bu iki lkeye yaplan ihracat oran % 70in zerindedir.
67
izelge 4. Mekan Ss Bitkileri ve retim Materyali hracatnn lkelere ve Yllara Gre Dalm*
LKELER KKTC Hollanda Makedonya Japonya Trkmenistan Azerbaycan Bulgaristan Rusya Kazakistan Almanya Dierleri TOPLAM 1994 YILI Deer ($) 141 302 15 552 9 126 7 169 6 006 1 630 180 785 % 78.16 8.60 5.05 3.97 3.32 0.90 100.0 1995 YILI Deer ($) 194 130 121 698 25 127 19 553 96 304 4 035 460 847 % 42.12 26.41 5.45 4.24 20.90 0.88 100.0 1996 YILI Deer ($) 197 766 208 153 3 807 156 994 10 230 3 247 580 197 % 1997 YILI Deer ($) % 34.09 219 300 35.87 474 591 0.66 27.06 287 530 1.76 5 634 27 226 0.56 6 572 100.0 1020853 1998 YILI Deer ($) % 37.44 51.59 0.96 7.98 2.03 100.0 21.48 222 495 46.49 306 534 5 713 47 398 28.17 12 091 0.55 2.67 0.64 100.0 594 231
Kaynak: stanbul Ticaret Odas D Ticaret kaytlar * mekan ss bitkileri yetitiriciliinde retim materyali olarak kullanlan tohumlar, yumrular ve soanlar hari
3.2. thalat Trkiyede i mekan ss bitkileri yetitiriciliinin ss bitkileri sektr iinde yer almaya balad yaklak onbe yl ncesinde, bu sektrde hizmet veren birka byk iletme byk oranda i mekan bitkilerini ithal etmi, ilerleyen yllarda yerli retimin artmas ve baz trlerde retim materyalinin bir ksmn Trkiyede retmeleri nedeniyle, ithalat deerleri, yllara gre byk deime gstermemi ve yaklak 4 milyon dolar seviyelerinde kalmtr. Trkiyenin ss bitkileri ithalatnn byk blmn d mekan ss bitkileri oluturmaktadr. stanbul Ticaret Odas d ticaret kaytlarnda Gmrk Tarife ve statistik Pozisyon Numaras 06 ile balayan rnlerin iinden ss bitkileri ile ilgili olmayanlar karldktan sonra elde edilen toplam ss bitkileri ithalat deerleri iinde, i mekan ss bitkilerinin pay 1994 ylnda % 50 iken 1998 ylnda % 15e gerilemitir.
68
izelge 5. Mekan Ss Bitkileri retim Materyali ve Bitki thalat Deerleri ($) *

Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 RETM MATERYAL ($) 1 377 537 1 707 321 650 466 368 830 726 498 BTK ($) 1 730 034 2 101 488 3 219 411 3 585 640 3 017 506 TOPLAM ($) 3 107 571 3 808 809 3 869 877 3 954 470 3 744 004
Kaynak: stanbul Ticaret Odas d ticaret kaytlar * mekan ss bitkileri yetitiriciliinde retim materyali olarak kullanlan tohumlar, yumrular ve soanlar hari retim materyalinin bir ksmnn yurt iinde retilmeye balanmas ve i piyasann ihtiyac olan trlerde yerli retimin artmas bu azalmada etkili olmutur. 1994-1998 yllar arasnda i mekan ss bitkileri ve retim materyali ithal edilen lkeler ve ithalat deerleri izelge 6 da verilmitir. Deerler Rhododendron ve Aelyalar, oda bitkilerinin kklendirilmi elikleri, oda bitkilerinin kklendirilmi fidanlar, tomurcuklu/iekli oda bitkileri ve dier canl bitkiler poz adlarndaki rnlerin toplamndan olumutur. izelgeden de anlald gibi, Hollanda yaklak %75lik oran ile ithalatn yapld lkelerin arasnda bata gelmektedir. izelge 6. Mekan Ss Bitkileri ve retim Materyali thalatnn lkelere ve Yllara Gre Dalm*
LKELER Hollanda Belika-Lx. talya Bulgaristan Gney Kore Fransa Guatemala srail Japonya Kosta Rika Honduras Almanya Gney Kore Avustralya Grcistan A.B.D. Dierleri TOPLAM 1994 YILI Deer ($) % 1 927 088 62.01 42 949 1.38 42 453 1.37 39 208 1.26 724 184 23.30 188 866 6.08 60 141 1.94 27 925 0.90 25 485 0.82 11 419 0.37 17 853 0.57 3 107 571 100.0 1995 YILI Deer ($) % 2 378 659 62.45 145 351 3.82 10 802 0.28 7 281 0.19 827 697 21.74 28 810 0.76 229 336 6.02 112 059 2.94 21 662 0.57 7 677 0.20 19 161 0.50 3 808 809 100.0 1996 YILI Deer ($) % 3 054 068 78.92 322 964 8.35 59 675 1.54 169 327 4.38 45 185 1.17 37 170 0.96 66 354 1.71 51 917 1.34 43 693 1.13 5 094 0.13 14 430 0.37 3 869 877 100.0 1997 YILI Deer ($) % 2 932 814 74.16 374 649 9.47 79 337 2.01 320 435 8.10 6 969 0.18 29 460 0.74 15 121 0.38 108 271 2.74 52 284 1.33 21 040 0.54 14 090 0.35 3 954 470 100.0 1998 YILI Deer ($) % 2 793 101 74.60 312 529 8.35 286 329 7.65 173 440 4.63 65 511 1.75 37 375 1.00 36 868 0.98 19 818 0.53 8 127 0.22 10 906 0.29 3 744 004 100.0
Kaynak: stanbul Ticaret Odas d ticaret kaytlar * mekan ss bitkileri tohumlar, yumrular ve soanlar hari
69
3. Standartlar mekan ss bitkileri iin resmi olarak oluturulmu standartlar mevcut olmamakla birlikte zel kurulular kendilerine gre standartlar oluturarak fiyatlar belirten listeler hazrlamaktadrlar. 4. Stok mekan ss bitkileri alt sektrnde stok yoktur. Ancak rnlerin sata hazr olduu ve uygun pazar artlarn bekledikleri bir sreye sahiptir. Bu sre iinde bitkilere sulama, gbreleme ve ilalama gibi bakm hizmetleri devam etmektedir. 5.Yurtii Tketim Miktar Yetitirilen i mekan ss bitkilerinin ok byk bir ksm yurt iinde tketilmektedir. zellikle okul, otel, motel, restorant, bro gibi mekanlarn dekorasyonunu stlenen kii ya da kurulular salon bitkilerinin alcs konumundadrlar. Son yllarda ev dekorasyonunda iee verilen nemin artmasyla, kendi mekannda kullanmak zere veya hediye amacyla saksl ss bitkisi alanlarn saysnda art olmutur. Gelimi lkelerde kii bana ylda ortalama 2060 dolar deerinde i mekan ss bitkileri tketiminin lkemizde kii bana 0.5 dolar civarnda olduu tahmin edilmektedir. 6. Fiyatlar mekan ss bitkileri yetitiriciliinde fiyatlar serbest piyasa koullarnda, arz ve talebe gre olumaktadr. 1999 yl aralk ay rayilerine gre nemli i mekan ss bitkileri trlerinin toptan sat fiyatlar izelge 7de verilmitir. izelge 7. Baz Mekan Ss Bitkilerinde Toptan Sat Fiyatlar (TL/Adet)
TRLER Cyclamen persicum Primula obconica Codiaeum variegatum Saintpaulia spp. Euphorbia pucherrima Spathiphyllum spp. Rhododendron simsii Dieffenbachia spp. Ficus spp. Nephrolepis exaltata Dracaena spp. Syngonium spp. ORTALAMA FYAT 1 000 000 600 000 1 000 000 550 000 1 500 000 1 250000-1 500000 1 500000-2 000000 1 250000-2 500000 750 000 500000 1 250 000 750 000 TRLER Caladium Anthurium andreanum Begonia elatior Calathea spp. Guzmania spp. Hedera helix Kalanchoe blossfeldiana Schefflera arboricola Yucca spp. Aphelandra squarrosa Phoenix canariensis ORTALAMA FYAT 1 500 000 3 500 000 750 000 3 500 000 2 500 000 500 000 750 000 750 000 1 000 000 2 500 000 1 500 000
70
Belirlenmi bir fiyat ve belirleyici bir rgt de bulunmamaktadr. Fiyatlar retici ile alc arasnda oluturulmaktadr. Ancak reticiden alnan rn tketiciye iki, kat fiyatla ulamaktadr. Bu durum yurt ii tketimini olumsuz ynde etkilemektedir. 7. stihdam Trkiyede i mekan ss bitkileri yetitiricilii yaplan 1 dalk sera alan iin iletmenin yapsna ve yetitirilen tre bal olarak 1,5-2 eleman istihdam edilmektedir. Bu durum bir ylda 700-750 gn igcne ihtiya olduu sonucunu ortaya karmaktadr. 8. Serbest Blgelerde Sektrel Faaliyetler Antalya ilindeki serbest blgesinde doku kltr yntemi ile retim yapan bir iletme mevcut olup faaliyetini bir yldr srdrmektedir. 3200 m2 laboratuar ve bro, ayrca 4000 m2 sera alanna sahip olan iletme, retiminin %90n bata Hollanda olmak zere yurt dna pazarlamaktadr. letmede ylda yaklak 5 milyon adet i mekan ss bitkisi, 5 milyon adet d mekan ss bitkisi ve 3 milyon adet de kesme iek retim materyali (fide) retiminin yansra baz sebze ve meyve trlerinde ayn metotla retim yapmakta olup yllk kapasitesi 40 milyon adet fidedir. 9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular ve Faaliyetleri Sektrde, Belediyeler ve Devlet retme iftliklerinin i mekan ss bitkileri yetitiricilii yapan birimleri olmakla birlikte, bunlarn oran ok dktr. mekan ss bitkileri alt sektrn byk bir ounlukla zel sektr kurulular oluturmaktadr. retici kuruluu olarak Yalovada 37 reticinin yesi olduu SASBD ( Saksl Ss Bitkileri reticileri Dernei) isimli bir dernek mevcuttur. mekan ss bitkileri ile ilgili almalar Tarm ve Kyileri Bakanlna bal Aratrma Enstitleri ve niversitelerin Ziraat Fakltelerinin ilgili blmlerinde yrtlmektedir. Ayrca Seraclk Meslek Yksek Okullarnda ve Orman Fakltelerinin ilgili birimlerinde de konu ile ilgili eitim faaliyetleri verilmektedir.
71
10. Sektre Salanan Destekler Ss Bitkileri Sektr, Ziraat Bankas tarafndan kullandrlan ss bitkileri kredilerinden yararlanmaktadr. retim amal tek yllk iletme kredisi yannda, genel yatrm tutarndan z kaynak katks dldkten sonra kalan miktar kadar kredi, gerek ve tzel kiilerce yatrm kredisi olarak kullanlabilmektedir. Ss bitkileri iletme kredilerinde iletme kapasitesine baklmakszn iletme giderlerinin en az % 40, yatrm kredilerinde ise 17 dekar plastik serada yaplacak retim iin genel yatrm tutarnn % 40, zeri kapasiteler iin % 60 orannda z kaynak aranmaktadr. letme kredilerinde 1 yla kadar, yatrm kredilerinde yatrmn zellii, girdilerin ekonomik mr, iletmenin karllk ve verimlilik durumu, net gelir projeksiyonu ve net nakit akm dikkate alnarak vade verilmektedir. Ss bitkileri kredilerinde % 65 faiz uygulanmaktadr. 11. Pazarlama Faaliyetleri mekan ss bitkileri reten iletmeler genellikle pazarlama hizmetlerini de stlenmilerdir. Pazarlama aamasnda pein sat yapmakta zorlanan reticiler, satlarn vadeli olarak yapmakta, fakat zaman zaman tahsilatta zorluklar yaamaktadrlar. Byk kapasiteli firmalar rnlerini Blge Sat Mdrlkleri vastasyla pazarlamaktadr. stanbul, Ankara, Adana, Antalya illerinde bulunan ve byklkleri 15002000 m2 olan Blge Sat Mdrlkleri seralarndan, iek dkkan sahipleri rnleri kendileri gelip almakta ya da irket tarafndan kendilerine gtrlmektedir. irketin, zmir, Elaz ve Samsun gibi illerde bayilikleri bulunmaktadr. stanbul, Ankara , Adana gibi yerlerde bulunan sper marketler ve sat merkezlerinde rnlerini pazarlayan irketler de mevcuttur. Dier reticiler ise rnlerini toptanc-arac, pazarlamac, iek dkkan sahibi ve tketici zinciri eklinde pazarlamaktadr.
72
12. Sektrde Eitim - Yayn Faaliyetleri ve Altyaps retim teknii ve yetitiricilik konularnda reticilerin ou kendi olanaklar ile bilgi salamaya almaktadrlar. Daha nce i mekan yetitiricilii yapan bir iletmede altktan sonra kendi iletmesini kuranlarn says olduka fazladr. Belli bir tecrbe ve bilgi birikimine sahip olarak almaya balayan reticiler, dier ss bitkileri reticilerine gre daha bilinli retim yapmaktadrlar. Yurt d gezilerinde ve katldklar fuarlarda bilgilerini arttrmalarnn yansra ilikide olduklar yabanc firmalarn uzmanlarnn iletmelerine yaptklar geziler srasnda da konu hakknda bilgilerini arttrma ansn yakalayabilmektedir. Veliaagil Ss Bitkileri (VSB) iletmesi bnyesinde 1995 ylndan beri faaliyette bulunan ve ara eleman ihtiyacn karlamay amalayan Bahvan Yetitirme Kursu bulunmaktadr. Bu gne kadar kursu bitiren 40 civarndaki mezun, yakn evredeki seralarda alma imkan bulmutur. Ayrca Yalova ilinde Milli Eitim Bakanlna bal Ss Bitkileri Meslek Lisesinden mezun olan kiiler ara eleman ihtiyacn gidermektedir. mekan ss bitkileri yetitiricilii hakknda deiik kii ve kurulularn hazrlad dergi ve kitaplardan konu hakknda bilgi edinmek mmkn olmaktadr. 13. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Altyaps mekan ss bitkilerine ynelik aratrma faaliyetleri, kesme iek, doal iek soanlar ve d mekan ss bitkileri ile karlatrld zaman daha dk seviyede kalmaktadr. mekan ss bitkileri yetitiriciliinde, dier ss bitkileri yetitiriciliklerine gre, daha kontroll koullara ihtiya duyulmaktadr. Bu kontroll koullarn salanmasndaki glkler, kamu kurum ve kurulularndaki aratrma faaliyetlerini snrlandrmaktadr. zel sektr iinde bilimsel anlamda aratrma yrten kurulua rastlanmamtr. 14. Uluslar Aras Kurulular ve Faaliyetler lkemizde i mekan ss bitkileri ile ilgili uluslar aras bir faaliyet yoktur. Ancak, i mekan ss bitkilerinin balangtaki kayna durumunda olan doann korunmas ile ilgili CITES szlemesi dolayl yoldan bu alt sektr de etkilemektedir.
73
15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri mekan ss bitkileri ile ilgili geni apl projeler ve mastr planlar mevcut olmamakla birlikte, reticilerinin yetitiricilikle ilgili sorunlarnn zmne katkda bulunmak amacyla Tarm ve Kyileri Bakanlna bal Aratrma Enstitleri ve Ziraat Fakltelerinin ilgili blmlerinde konu ile ilgili kk apl aratrma projeleri yrtlmektedir. 16. Dier Sektrler ile liki mekan ss bitkileri alt sektrnn dolayl ve dorudan ilgisinin bulunduu sektrler arasnda enerji (elektrik), bilgisayar ve elektronik sanayi, kimya sanayi, tarm ilalar sanayi, kimyasal gbre sanayi, plastik rnleri ve cam sanayi, ta ve topraa dayal sanayiler, (Seramik, porselen, pimi kilden yaplan sakslar), ana metal sanayi (sera yapmnda kullanlan demir-elik ve demir d metaller), makine imalat sanayi, tarm alet ve makinalar sanayi, ulam, turizm ve evre sektrleri ile yakn ilikisi bulunmaktadr. 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi lkemizdeki i mekan ss bitkileri yetitiricilii konusunda tm lkeyi kapsayan istatistiki bir almann bu gne kadar yaplmam olmas, bu alt sektrn genel durumu hakknda kapsaml bilgi sahibi olmamz gletirmektedir. Bununla birlikte i mekan ss bitkileri retiminin, retici says ve retim alan ynnden yldan yla artt bilinmektedir. Marmara blgesi sektrn faaliyetine balad tarihten beri en fazla retim yaplan blge olma zelliini korumaktadr. Son yllarda Gney blgelerimizde ve zellikle Gney Dou Anadoluda, Dou illerinin ihtiyacn karlamaya ynelik olarak yeni seralarn yaplmakta olduu gzlenmektedir. reticilerin iyi bir organizasyonla bir araya gelememesinden ve bireysel pazarlama faaliyetlerinden kaynaklanan pazarlama sorunlar bulunmaktadr. rnlerin bir mezat borsa sistemi veya iyi organize olmu bir pazarlama zinciri ierisinde pazarlanamay, reticilerin rnlerini kendi kiisel gayretleri ile pazarlamak zorunda kalmalar sonucunu dourmaktadr. Trlere gre olduka farkllk gsteren iklim isteklerin salanmasndaki glkler yannda reticile, vadeli yaplan satlardaki tahsilat zorluklarndan yaknmaktadr.
74
reticinin sat fiyatlar ile tketicinin al fiyatlar arasnda iki- kat fark bulunmas, i tketimin artmasn olumsuz ynde etkilemektedir. Kii bana tketimin dk seviyede kalmasnn sebepleri arasnda en nemli faktrlerden birisini oluturmaktadr. retim materyali asndan byk lde ithalata dayal olan sektrde reticiler, retim materyalinin kalitesinde dklk olmamas kouluyla, lkemizde retilmesinin nakliye cretlerinin azalmas ve dolaysyla rn maliyetinin dmesine yansyacan dnmektedirler. rn maliyetlerindeki de ek olarak, pazarlama sorunlarnn da zlmesi durumunda, sektrdeki gelimenin hzlanaca ve i piyasann doygun hale gelmesinden sonra ihracata dnk retime balanabilecei gr hakimdir. Sektrdeki reticilerin yeni teknolojilere scak bakmalar ve iletmelerini modernletirmek ynndeki istekleri gelecekteki hzl gelimelerin iareti saylmaktadr. 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama Toplumlarn iek tketimi, lkelerin ekonomik ynden gelimesi ve iek kltrnn yerlemesi ile birlikte artmaktadr. Ss bitkileri tketiminin en fazla olduu Bat Avrupa ve Kuzey Amerika lkeleri ile Japonya buna rnek tekil eden blgelerdir. nmzdeki yllarda ekonomilerinin gelimesi beklenen Dou Avrupa, Latin Amerika ve baz Asya lkelerinde ss bitkileri tketiminde de artlar beklenmektedir. Dnya iek tketiminde en byk pay, 1996 yl rakamlarna gre, 31 milyar dolar ile kesme iektedir. Dnya kesme iek tketiminde her yl %6-9 civarnda art olaca tahmin edilmektedir. Dnya saksl ss bitkileri tketimi, 1985 ylndan 1990 ylna kadar, %21 orannda artarak 14.2 milyar dolara ulamtr. 1995 yl rakamlarna gre ise 19 milyar dolar civarndadr. 2000 ylnda bu deerin 20-23 milyar dolara ulaaca tahmin edilmektedir (Groot,1998). Dnya kesme iek ve saksl ss bitkileri ticaretinin her yl artmasna ramen, toplam retimin sadece kk bir ksm d pazarlara ihra edilmektedir.
75
Dnya saksl ss bitkileri tketiminde Amerika Birleik Devletleri dnya tketiminin te biri ile en byk pay almaktadr. Bunu yaklak % 20lik pay ile Almanya izlemektedir. talya ve Fransada nemli tketici lkelerdir. Dnya kesme iek ihracat 1995 ylnda 3,6 milyar dolara ykselmitir. Saksl ss bitkilerinin dnyadaki toplam ihracat deeri daha az olup, 1995 rakamlarna gre, 1,75 milyar dolar civarnda kalmtr. Nakliye cretlerinin yksek oluu, saksl ss bitkilerinin genellikle komu lkelere ihracatn zorunlu klmaktadr. Saksl ss bitkileri ticaretinde en fazla ihracat yapan lkeler Hollanda, Danimarka ve Belikadr (Groot,1998 ). Groot (1998) lkelerin retimleri konusunda, birok lkede kesme iek ve saksl ss bitkileri iin gvenilir verilerin olmadn, farkl istatistiklerde rnlerin gruplamalarnn farkl olmasnn gerek deerlere ulalmasn gletirdiini belirtmektedir. III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR 1990-1999 yllar arasnda tm bitkisel retimler iin toplam 142 belge ile 51 788 000 dolarlk yatrm teviki verilmitir. Ss bitkileri iletmeleri de bu grubun iinde yer almtr (Anonim, 1999). IV. SEKZNC PLAN DNEMNDE GELMELER 1. Genel Politika nerileri mekan ss bitkileri yetitiriciliinin lke dzeyindeki durumunu geni kapsaml bir aratrma ile ortaya koymaya ynelik bir almann balatlmas atlacak ilk adm olmaldr. reticilerin, yetitirdikleri rn nerede ve hangi artlar altnda pazarlayacaklarn nceden bilememeleri, sektre girmeyi planlayan kii ve kurulularda piyasaya kar gvensizlik yaratmaktadr. Kesme iek sektrnde olduu gibi, rn satlarn organize eden ve reticinin pazar aramasna gerek kalmayan bir mezat ya da borsa sisteminin balatlmas iin gerekli destek verilmelidir. Sektrn gelimesi asndan halen verilmekte olan desteklerin artarak devam etmesi yararl olacaktr.
76
2. Sektr Projeksiyonlar 2.1. retim Elde yeterli veri olmad iin bilimsel yntemlere gre projeksiyon yaplamamtr. Ancak nmzdeki yllarda i mekan ss bitkileri sektrndeki gelimenin devam edecei tahmin edilmektedir. retim yapan iletmelerdeki teknolojik gelime, retim maliyetinin dmesini ve kalitenin ykselmesini salayacaktr. 2.2. Yurtii Tketim Miktar Elde yeterli veri olmad iin bilimsel yntemlere gre projeksiyon yaplamamtr. Gelimi lkelerle karlatrld zaman ok dk kalan kii bana tketimin, ehirleme basksnn artmas, gelien ekonomi, deien hediye alkanlklar, doaya ve bitkiye verilen nemin artmasna paralel olarak artaca bilinmektedir. 2.3. hracat Elde yeterli veri olmad iin bilimsel yntemlere gre gelecekle ilgili bilgiler verilmesi mmkn olamamaktadr. mekan ss bitkileri retiminde reticiler arasnda iyi bir organizasyonun olmamas nedeniyle pazarlama konusunda baz glkler yaanmasna ramen, i piyasann ihtiyac olan retim tam olarak karlanm deildir. retim materyali asndan byk oranda da baml oluumuz ve sektrde gelimi olan lkelerin retim teknolojilerinin lkemizde yeterince uygulanamamas nedeniyle, lkemizde retilen i mekan ss bitkilerinin maliyetleri yksektir. Bu durumda byk lde ihracat yapma ansmz yoktur. Ancak uzun vadede retimin artmas ile birlikte, i piyasann doygun olduu bir dnemde, retim maliyetlerinin sektrdeki gelimi lkelerdeki maliyetler seviyelerine gelmesi durumunda, zellikle komu lkelere, nemli miktarda ihracat ans doabilecektir. 2.4. thalat nmzdeki yllarda, yurt dndan fide veya fidecik halinde getirilerek bytlen retim materyalleri ile lkemizde yetitirilmesi ekonomik olmayan ve uzun srede gelien baz tropik iklim i mekan ss bitkilerinin byk boylularnn ithalatnn devam edecei dnlmektedir. Ancak bugne kadar byk lde da baml olan i mekan ss bitkileri retim materyalinde doku kltr ile retim yapan byk lekli mevcut iletmenin i
77
piyasaya da ynelmesi ve bu tip iletmelerin saysnn artmas ile birlikte retim materyali ithalat azalabilecektir. 3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler Sektrn pazarlama ile ilgili sorunlarn da zmekte yararl olacak reticiler dzeyindeki rgtlenme salanmaldr. Islah haklar ile ilgili yasal dzenlemelerin uygulamaya konulmas ile zel irketler ve kamu kurulularnda i mekan ss bitkilerinde F1 kademesinde tohum slah ile ilgili almalarn balama sreci hzlanacaktr. Yurt iinde hizmet veren reticilerin ithalat basksndan kurtulmas, z kaynaklarn bu amala kullanlmasn salayacak nlemlerin alnmas gerekmektedir. 4. evre Sektr ile lgili Sorunlar ve likiler Doal evrenin i mekandaki yansmas olan i mekan ss bitkileri, ehirleme ile birlikte artan doaya duyulan zlemi bir lde gidermesi ynyle nem kazanmaktadr. Yeni trlerin i mekan ss bitkileri yetitiriciliine katlmas aamasnda doal bitki rtsnden yararlanrken Bitki Genetik Kaynaklar Ynetmelii ne dikkat edilmesi, Doa Turlar ad altnda dzenlenen turistik turlar srasnda, zellikle yurt dndan gelen kiiler tarafndan hibir engellemeyle karlalmadan yaplan bitkisel materyalin toplanmasnn nlenmesi konusunda gerekli tedbirler alnmaldr. 5. Dier Sektrler le likiler mekan ss bitkilerinin gelimesi dorudan veya dolayl olarak ilikide olduu dier birok sektrn gelimesiyle yakndan ilgilidir. zellikle bilgisayar ve elektronik sanayi, kontroll iklim koullarnn yaratlmasnda ve muhafazasnda nemli etkiye sahiptir. Avrupa lkelerinde pazarlama aamasnda internetten yararlanma yaygndr. nternet aracl ile rnlerin fiyatlar ve yetitirilen miktarlar hakknda bilgi edinen reticiler, yetitirecekleri rnn karl olup olmadn anlayarak, yllk yetitiricilik programlarn yapabilmektedirler. lkemizde de gelecekte bu teknolojilerin yaygnlamas sayesinde i mekan ss bitkileri reticileri arasnda teknik
78
konularda ulusal ve uluslar aras bilgi alverii ve pazarlama imkanlar artacaktr. Sata hazr bitkilerin arzu edilen pazar buluncaya kadar seray igal etmeleri ve yeni rnn yetitirilmeye balanamamas gibi sorunlar pazarlama ann elektronik yol kullanlarak gelitirilmesiyle sorun olmaktan kabilecektir. Ayn ekilde mekanizasyondaki gelimeler de ss bitkileri sektrne yansd srece sektrn gelimesine yardmc olacaktr. Sektrle dorudan ve dolayl olarak ilgisi olan enerji, kimya, tarm ilalar, kimyasal gbre, plastik rnleri, makine , topraa dayal seramik, porselen vb. sanayiler ile turizm ve evre sektrlerinin gelimesine i mekan ss bitkileri sektrndeki gelime olumlu ynde etki edecektir. 6. retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri retim teknolojisindeki gelimeler; sera arlarnn iyiletirilmesi, salkl ve hzl retim yntemlerinin uygulamaya konulmasn salayacaktr. Bitki retim maliyetinin drlmesi ve kalitenin artmas, reticinin ve toplumun dier kesimlerinin bilinlendirilmesi, i mekan ss bitkilerindeki kullanlabilirlii ve verimlilii artracaktr. Dk maliyetlerle kaliteli rn elde edilmesi, d pazar araylarn zorunlu hale getirecek ve i mekan ss bitkileri ihracat yapan lkelerle nmzdeki yllarda rekabet etme ansn salayabilecektir.
V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD,AT VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DNYA TCARET RGT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER Dnyada saksl ss bitkileri yetitiricilii yaplan lkelerdeki istatistiki almalarda, ss bitkileri gruplamalarnn lkeden lkeye gre farkl olmas karlatrma yapmay gletirmektedir. Avrupa Birliini oluturan lkelerin iinde iek retiminde ilk srada bulunan Hollanda da saksl ss bitkileri yetitiriciliinde kullanlan sera alanlar izelge 8de verilmitir.
79
izelge 8. Hollandada Mekan Ss Bitkileri retim Alan (Da) Saksl Ss Bitkileri Sera Alan (da) Yllar iekli Trler Yaprakl Trler TOPLAM 1980 2 820 2 720 5 540 1985 3 010 3 850 6 860 1990 4 250 5 580 9 830 1995 5 610 5 500 11 110 Kaynak: Flora Culture International August 1997 lkemizle karlatrld zaman, Hollandada saksl ss bitkileri yetitiricilii yaplan sera alan, lkemizdeki saksl ss bitkileri yetitiricilii yaplan sera alannn 20 katndan fazladr. klim ve yzlm asndan Hollandadan stn konumda olan lkemizin sektrdeki gelimesi teknoloji transferi ve pazarlama problemlerinin giderilmesine ynelik tedbirlerin alnmas ile artacaktr. mekan ss bitkileri sektrnde rn nakli, kesme iek kadar kolay olmamakta ve daha pahalya mal olmaktadr. Bu nedenle ticaret genellikle komu lkeler arasnda yaplmaktadr. lkemiz saksl ss bitkileri asndan i piyasann doygun hale gelecei ve pazarlama problemlerinin zmlendii bir dnemde, komu lkelerin ekonomilerinin gelimesine bal olarak ihracat ansn yakalayabilecektir. VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER Bugne kadar i mekan ss bitkilerinin lke apnda ekonomik ynn ortaya koyabilecek geni lekli bir alma yaplmamtr. Baz illerde yaplan srveyler ise bu alt sektrn tm hakknda yeterli bilgiyi verememektedir. retim alan, retilen trler ve retim miktarlar, yetitiricilerin sorunlar, pazarlama durumu gibi konular aa karacak kapsaml almalara ihtiya duyulmaktadr. Devlet statistik Enstitsnn Tarmsal Yap ve retim belirleme almalarna ss bitkileri sektrnn de dahil edilmesi gereklidir. Dier tarmsal retimlere gre daha fazla uzmanlk dzeyinde bilgi isteyen ss bitkileri retimi iin lkemizde yeterli sayda teknik eleman bulunmamaktadr. Teknik bilgi eksikliini gidermek zere yksek renim kurumlarnda, zellikle tekniker ihtiyacn karlayacak yksek okullarn almas ve bu okullarda teorik ve pratik adan yetitirilen
80
elemanlarla ss bitkisi retimi yapan ve yapacak olan kii ve kurulularn dialounu salayacak yeni bir organizasyonun kurulmas yararl olacaktr. reticilere danmanlk hizmeti gelimi lkelerde zel irketler tarafndan yaplmaktadr. lkemizde de yerli teknik elemanlarn yeterli sayya ulamasna kadar geecek olan srede, irketlerin uluslararas dzeyde danmanlk hizmeti gren yurt dndaki kurululardan yararlanmas sektrdeki gelimeyi hzlandracaktr. Pazarlama konusunda i mekan ss bitkilerinde yaanan zorluklar aabilmek iin iletmelerin iyi bir organizasyonla, belirli trler zerinde ihtisaslamas ve yllk rn yetitirme programlarn yaparak ihtiya duyulan trleri, ihtiya duyulan miktar kadar retmeleri gereklidir. Gerek yurt iinde ve gerekse yurt d pazarlama ve bilgi alveriini salamak amacyla internetten yararlanma yoluna gidilebilir. Her iletmenin bilgisayarla elektronik haberlemeden yararlanmas son derece gereklidir. Sanal alveri ortamn yaratlmasnda kalite ve standartlara uygunluk nem kazanacandan trler ve rnler baznda standartlarn oluturulmas gerekmektedir. Verimliliin artmas ve retim maliyetinin dmesi iin gerekli olan yksek teknolojiden lkemizdeki ss bitkileri seralarnn yararlanmas iin gerekli destekler verilmelidir. reticilerin nemli sorunlarndan birisi sattklar maln parasn tahsil ederken karlatklar zorluklardr. Bunun nlenmesi iin Borsa-Mezat organizasyonunun kurulmas retici asndan gvenli ve faydal olacaktr.
81
VII. KAYNAKLAR 1. Aksu,E., Erkal, S. ve Grr, G., 1996. Mekan Ss Bitkileri Raporu (Salon Bitkileri). Ss Bitkileri, Yedinci Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu, DPT Yayn No: DPT: 2464-K :515:38-62 2. Anonim,1999. stanbul Ticaret Odas D Ticaret Kaytlar, stanbul 3. Anonim, 1999. Ziraat Bankas Genel Mdrlk Kaytlar, Ankara 4. Ekim, T., 1990. Trkiyenin Biyolojik Zenginlikleri, Trkiye evre Sorunlar Vakf Yayn 5. Groot, N.S.P., 1998. Floriculture Worldwide Trade and Consumption Pattens. Acta Horticulturae Number 495. 6. zkan, B., Karagzel, O., Ortaeme, V., Atik, M.,1999. Antalya li ve D Mekan Ss Bitkileri retiminin Teknik ve Ekonomik zellikleri, Akdeniz niv. Ziraat Fakltesi Dergisi, 12: 63-76 (Basmda).
82
SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI BTKSEL RETM ZEL HTSAS KOMSYONU SS BTKLER ALT KOMSYONU
DI MEKAN SS BTKLER RAPORU

HAZIRLAYANLAR Dr. Semra KOSTAK
Ege Tarmsal Aratrma Enstits / Menemen-ZMR
Kamil GRSAN
Atatrk Bahe Kl. Merkez Aratrma Ens. / YALOVA
Kamil ERKEN
Atatrk Bahe Kl. Merkez Aratrma Ens. / YALOVA
Dr. enes DEMR

Narenciye ve Seraclk Aratrma Enstits /ANTALYA
Haluk GLPINAR
Muradiye Orman Fidanlk Mdr / MANSA
zgen GRSAN
Orman Bakanl A.G.M. / ANKARA
Semra LARN
Byk ehir Belesiyesi Park Bah. Mdrl / ANTALYA
YALOVA - 2000
83
NDEKLER GR I. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM
Sayfa no: 86 86 86 87
1. Doal Bitki rtsnde Bulunan D Mekan Ss Bitkilerinin Biyolojik eitlilik (Bitki Genetik Kaynaklar) Bakmndan nemi 2. retim 2.1. retim Alan ve retim Miktar 2.3. retim Teknolojisi ve retim Sistemleri 2.4. retim Tesisleri 3. D Ticaret 3.1. hracat 3.2. thalat 3.3. Standartlar 4. Stok 5. Yurtii Tketim Miktar 6. Fiyatlar 7. stihdam 8. Serbest Blgelerdeki Sektrel Faaliyetler 9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular ve Faaliyetleri 10. Sektre Salanan Destekler.. 11. Pazarlama Faaliyetleri 12. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps 13. Sektrde Eitim-Yaym Faaliyetleri ve Alt Yaps..... 14. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetler 15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri 16. Dier Sektrler le liki 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRMLAR.. IV SEKZNC PLAN DNEMNDEK GELMELER. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Genel Politika nerileri Sektr Projeksiyonlar ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler Dier Sektrler le lgili likiler retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri.
91
95 95 96 96 97 97 98 98 98 99 100 100 100 101 101 104 104 104 104 106 106 107 107
84
V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD; AB VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER. KAYNAKLAR
108 108 109
85
I. GR Gnmzde ok hzl gelien kentleme ve sanayileme sonunda ortaya kan arpk yaplama, ou kez yeniden doal grnm yaratlmasn gerektirmektedir. Bu grnm parklar, baheler, spor alanlar, oyun alanlar, yol aalandrmalar rekreasyon sahalar ve evre kirliliine kar tampon amal yeil alanlarla salanmaktadr. Yeil alanlarn yaratlmasnda kullanlan bitkiler d mekan ss bitkileri olarak adlandrlmaktadr. D mekan ss bitkileri genellikle park ve bahelerin sslenmesinde, kara yollarnn ve rekreasyon sahalarnn aalandrlmasnda beton ve ta yaplarn grnmlerinin yumuatlmas ve evrelerinin gzelletirilmesinde kullanlrlar. Doadaki btn bitkiler, meyve aacndan dadaki yabani bitkilere kadar, park, bahe ve evre dzenlemelerinde d mekan ss bitkisi olarak kullanlabilir. Bu nedenle d mekan ss bitkileri, daha kolay anlalabilmesi iin bitkilerin baz zelliklerine gre gruplandrlarak incelenmektedir. Yapay olan bu gruplandrma; *breli aa - aak ve allar (Koniferler), *Geni yaprakl aa-aak ve allar, *Yer rtc tek ve ok yllk bitkiler, *Sarlc, trmanc bitkiler, *Mevsimlik ieklerden olumaktadr. Bunlarn dnda im bitkileri, su bitkileri gibi bitkiler de d mekan ss bitkileri ierisinde yer almaktadr. Yukarda sralanlan her grup, kendine zg renk, ekil, form ve tekstre sahip olup yetitirme ve kullanma ekillerinde farkllklar gstermektedir. Peyzaj mimarlar tarafndan zelliklerine gre eitli alanlarn bitkilendirilmesi ve dzenlenmesinde kullanlmaktadr. II. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM 1. Doal Bitki rtsnde Bulunan D Mekan Bitkilerinin Biyolojik eitlilik (Bitki Genetik Kaynaklar) Bakmndan nemi
86
lkemiz, Akdeniz ve Yakndou gibi iki nemli gen merkezinin akt bir blgede yer almas nedeniyle, bu gen merkezleri iin belirlenen trlerin ou iin anavatan durumundadr. eitli familya ve cinslere ait yaklak 9 000 adet tr, alt tr ve varyetelerle birlikte saylar 10 000 i bulan farkl bitki Trkiyede doal olarak bulunmaktadr. Bu durumda dnyada mevcut yaklak 100 000 ve Avrupada mevcut yaklak 12 000 bitki tr iinde doal bitki rtmzn zenginlii ve deeri hemen gze arpmaktadr. Ayrca tm Avrupada 2 500 endemik bitki tr mevcutken Trkiyede bu say alt tr ve varyetelerle birlikte 3 000i amaktadr (Ekim, 1991). Ancak binlerce yldr devam eden tarihsel sre iinde; eitli antropojen basklar ve yangnlar, ellili yllardan beri devam eden ehirleme, endstrileme ve nfus ylmalar ile baraj yapmlar ve sulak alanlarn kurutulmas, sulu tarma geilmesi gibi su dengesini deitiren hareketler doal bitki rtsnde azalmalara neden olmaktadr. Hatta baz trler bu etkilerle tamamen ortadan kalkmaktadr. Gnmzde evre sorunlar olarak da tanmlanan tm olumsuz etkilere ve kayplara kar biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilmesi iin uluslararas alanda bir evre koruma stratejisi benimsenmitir. Trkiyenin de iinde yer ald 1992 ylnda Brezilyada imzalanan Biyolojik eitliliin Korunmas Antlamas bu koruma stratejisinin yasal dayanadr. Oysa bulunduklar ekosistemin bir paras olan, ayn zamanda Bitki Genetik Kaynaklar olarak da tanmlanan biyolojik eitliliin azalmas doal dengelerin bozulmasna yol amaktadr. 2. retim 2.1. retim Alan ve retim Miktar lkemizde d mekan ss bitkileri retimi, genellikle doal koullara bal, iilik youn bir tarm koludur. Gelimi lkelerde genelde zel sektr tarafndan yrtlen d mekan ss bitkileri retimi, Trkiyede Orman Bakanlna bal 60 Orman Fidanl ile Tarm ve Kyileri Bakanlna bal retme stasyonlar, Aratrma Enstitleri, Tarm letmeleri ve
87
zel sektr tarafndan yaplmaktadr. 1980li yllarda kamuya ait pek ok ss bitkisi fidanl atl kalm, kapatlm veya zel sektre devredilmitir. lkemizde d mekan ss bitkileri zel sektr kurulular genelde Marmara blgesi (Yalova, Kocaeli, Bursa) ile Ege blgesinde (zmir) younlamtr. Byk tketim merkezlerine ve hayat standardnn yksek olduu blgelere yakn olan bu yrelerdeki zel iletmelerin dalm izelge 1de gsterilmitir. izelge 1. Blgelere Gre zel letmeler D Mekan Ss Bitkileri retim Alanlar (1999) Akta retim Alan Sera Alan (Dekar) (Dekar) Marmara Blgesi 3 198.4 57.8 Ege Blgesi 1 247.7 199.5 Akdeniz Blgesi 3 011.0 28.0 Dierleri 686.7 29.7 TOPLAM 5 433.9 315.0 Kaynak: Tarm l Mdrlkleri Anket Sonular (1999) BLGELER uzman kiilerle yaplan szl grmelerden ve Toplam retim Alan (Dekar) 3 256.2 1 447.2 329.1 716.4 5 748.9
Bu konuda istatistik veriler bulunmad iin izelge 2nin hazrlanmasnda konu anketlerle derlenen verilerden yararlanlmtr. izelge 2. Marmara ve Ege Blgelerinde retim Alanlar, Trler ve retim Miktarlar (1999) letme Says Blge ller Yalova** stanbul**(atalca, Marmara Blgesi Kilyos, Beykoz) Bursa** (Kestel) Balkesir** Adapazar** (Sapanca, Arifiye) 90 x x *253,4 103,8 *846,5 (Adet) 28 x retim Alan (Dekar) 1283 *1468 Arlkl retilen Trler Konifer ve al Taflan, Kk bitkiler Al-Boylu Fid. Maz Muhtelif Muhtelif 600 000 40 00 x 2150 000 x Yllk retim (Adet)
88
zmir** (demi) (Bademli) Ege Blgesi (Bayndr) (Urla) Manisa** (Salihli) Manisa** (Subatan Y.)
350-400 25 200-250 30 90 10
250 15 1200 75 60 75
20 Tr Boylu fidan Yer rtc Kk ibreli breli Muhtelif fidan
1 800 000 15 000 5000 000 500 000 250 000 90 000
Kaynak.:*Tarm l Mdrlkleri kaytlar (1995) **Kiisel grmeler (x) Elde edilememitir. zmir civarnda Urla, demi, Bayndr, Tirede genelde iletmelerin hepsi aile iletmesi durumundadr. Byk iletme saylabilecek retici firmalardan bazlar VSB, Gardenia, Ege Botanik, Mavi am ve Aslan fidanlklar gibi kurululardr(Glpnar,1999). izelge 3. Orman Fidanlklarnn D Mekan Ss Bitkileri Fidan retim Miktarlar YILLAR Muhtelif Ss Bitkisi Fidan(Adet) 1996 2 016 000 1997 3 019 000 1998 5 032 000 1999 4 400 000
Kaynak:Orman Bakanl Aalandrma Genel Mdrl Kaytlar (1996-1999) Orman Bakanl Fidanlklarnda ylda 100 milyon civarnda retilen fidann %3-4 kadar 1+0 veya 0+1 yal ss bitkisi fidandr. izelge 4 Belediyelerin D Mekan Ss Bitkileri retim Alanlar (Dekar) 1995-1999
LLER Alan ADANA ADIYAMAN AFYON AMASYA ANKARA ANTALYA x 10,0 x x 81,0 3,0 1995 Ak Kapal Alan x 0,5 x x 10,0 1,7 Ak Alan x 10,0 x x 81,0 3,0 1996 Kapal Alan x 0,5 x x 10,0 2,0 Ak Alan x 10,0 x x 81,0 3,0 1997 Kapal Alan x 0,5 x x 10,0 2,2 Ak Alan x 10,0 x x 81,0 3,0 1998 Kapal Alan x 0,5 x x 10,0 2,2 Ak Alan 8.0 10,0 0,3 40,0 81,0 28,8 1999 Kapal Alan x 0,5 13,0 0,2 10,0 2,2
89
BOLU BURDUR BURSA ORUM DENZL EDRNE ERZNCAN ESKEHR G.ANTEP HATAY EL STANBUL ZMR KOCAEL KARABK KIRIKKALE KIREHR KIRKLAREL KTAHYA KONYA MANSA MALATYA MULA ORDU SAMSUN .URFA TOKAT TRABZON ZONGULDAK DERLER
1,0 x 7,0 1,5 15,0 5,0 17,0 100,0 40,0 x x 20,5 7,5 20,0 10,0 30,0 3,0 1,5 12,3 x x x 2,0 2,2 x 2,0 4,0 20,0 1,7 x
0,7 x 2,0 0,1 1,3 0,5 0,5 0,8 1,0 x x 9,0 0,4 0,5 0,6 0,1 0,5 0,2 5,0 x x x 0,2 0,8 x 1,0 0,2 0,3 0,1 x 37,9
1,0 x 7,0 1,5 15,0 5,0 17,0 150,0 40,0 x x 20,5 7,5 20,0 10,0 30,0 3,0 4,0 14,7 x 15,0 x 2,0 2,2 x 2,0 4,0 20,0 1,7 x 488,7
0,7 x 2,0 0,1 1,3 1,0 0,5 0,8 2,0 x x 9,0 0,4 0,5 0,6 0,1 0,5 0,2 5,0 x 1,0 x 0,2 0,8 x 1,0 0,3 0,3 0,1 x 41,2
1,0 2,0 7,0 1,8 15,0 5,0 17,0 150,0 50,0 x x 20,5 7,5 20,0 10,0 30,0 3,0 4,0 18,5 x 15,0 x 2,0 2,2 x 2,0 4,0 20,0 1,7 x 504,8
0,7 1,0 2,0 0,3 1,3 1,0 0,6 0,8 3,0 x x 9,0 0,4 0,5 0,6 0,1 0,5 0,2 5,0 x 1,0 x 0,2 0,8 x 1,0 0,3 0,3 0,1 x 43,6
1,0 2,0 5,0 2,5 15,0 5,0 19,0 150,0 50,0 x x 20,5 7,5 20,0 10,0 30,0 3,0 4,0 19,6 x 15,0 x 2,0 2,2 x 2,0 4,0 20,0 1,7 x 506,6
0,7 1,0 2,0 0,3 1,3 1,0 0,8 0,8 3,0 x x 9,0 0,4 0,5 0,6 0,1 0,5 0,2 5,0 x 1,0 x 0,2 0,8 x 1,0 0,3 0,3 0,1 x 43,8
1,2 2,0 24,0 7,5 15,0 5,0 19,0 150,0 50,0 2,5 41,0 263,9 7,5 52,6 10,0 30,0 3,0 4,0 22,4 75,0 15,0 20,0 2,0 2,2 3,7 2,0 4,0 20,0 1,7 2.1 1082,2
0,7 1,0 2,0 0,3 1,3 1,0 0,9 0,8 3,0 9,0 0,4 0,5 0,6 0,1 0,5 0,2 5,0 1,0 0,2 0,2 0,8 x 1,0 0,3 0,3 0,1 57,3
Toplam 417,8
Kaynak :Belediye Park Bahe Mdrlkleri kaytlar( anket sonular) 1999
(X) Belirtilmemitir.
evre
dzenlemelerinde
kullanlmak
zere
Belediyelerin
Park
ve
Bahe
Mdrlklerince d mekan ss bitkileri retimi yaplmaktadr.
90
34 ilde yaklak 1.100 dekar ak alanda ve 60 dekar kapal alanda d mekan ss bitkileri retildii saptanmtr. 2.2. retim Teknolojisi ve retim Sistemleri D mekan ss bitkileri tohumla veya srgn eliklerinin kklendirilmesi yntemleri ile oaltlmaktadr. Tohumla yaplan retimlerde tohum karma, ayrma, katlama ve ekme yntemleri basit usullerle yaplmaktadr. imlenen fidelerin repikaj-artlma ilemleri de elle yaplmakta olup youn bir i gc gerektirmektedir. eliklerin kklendirilmesi ve dikimi ise iklimin uygun olduu zamanlarda ve yrelerde yine elle yaplmas byk i gcne gereksinim gstermektedir. Bu nedenle ss bitkileri fidan retimi tamamen igcne dayal bir retim eklidir. Oysa makine ile ekim-dikim, skm yntemlerinin uygulanabilmesi maliyeti nemli lde drecektir. Yurdumuzdaki ss bitkisi fidan retiminde ileri teknolojilerin kullanld sylenemez. 2.3. retim Tesisleri D mekan ss bitkileri retimi genellikle ak alanlarda yaplmakla birlikte, baz trlerde eliklerin kklendirilmeleri, tohumlarn imlendirilmeleri ve kk fidelerin artma ve torbalama ilemlerinden sonra muhafazas iin kapal alanlar gerekmektedir. Bu amala farkl boyutlarda yaplm tneller, plastik veya cam seralar kullanlmaktadr. 3. D Ticaret 3.1. hracat D mekan ss bitkileri ihracat son 3 ylda art gstermitir. Bu artta Japonyaya yaplan ihracat dikkat ekicidir (izelge 5). Japonya, Trkmenistan, K.K.T.C, Hollanda, talya, Bulgaristana yaplan d mekan ss bitkileri ihracat sreklilik gsterirken, dier lkelere yaplan ihracatlar yllara gre deime gstermitir. hracat deerleri 1994-1995 yllarnda 240-400 bin dolar civarnda iken 1998 ylnda 1,9 milyon dolar dzeyine ykselmitir. Bahe dzenlemelerinde hizmet veren kurulularn yurt d ihalelere katlmlarnn ihracatn deerlerinin ykselmesinde etkili olduu bilinmektedir. D mekan ss bitkisi ithalatnn ancak %8i ihracat gelirleriyle
91
karlanabilmektedir.
izelge 5. D Mekan Ss Bitkileri hracat Deerlerinin lkelere ve Yllara Gre Dalm ($)
LKELER ABD ALMANYA AVUSTRALYA AZERBAYCAN BELKA BULGARSTAN CEZAYR FRANSA G.KORE HOLLANDA SPANYA SRAL SVRE TALYA JAPONYA K.K.T.C. KAZAKSTAN KENYA KOLOMBYA LBNAN MAKEDONYA RUSYA SUUD ARABSTAN TRKMENSTAN UKRAYNA YUNANSTAN TOPLAM Y I L L A R 1994 14.933 391 1.539 13.288 83.421 16.830 8.207 17.100 3.069 19.983 49.862 5.885 234.508 1995 18.805 2.391 311 11.365 144.938 34.401 13.207 190 10.429 149.857 385.894 1996 3.013 8.056 2.998 156.994 936 239.487 6.147 612.480 211.806 530 46 10.050 103.972 1.356515 1.501 102.254 680.534 40.822 123.924 95 180 26.825 2.570 1.141 1.918.147 1997 5.121 16.130 2.278 104.108 294.544 2.685 513.435 1998 347 70.682 14.041 2.985 374 329.180 27.740 189 39.289 736.819 18.969 33.293 41.579 505.849 2.304 1.823.640
Kaynak: D Ticaret Kaytlar (1994-1998)

92
3.2. thalat Trkiyenin 06 poz numaras ile yapt toplam ss bitkileri ithalat iinde d mekan ss bitkileri en byk pay almaktadr. izelge 6. D Mekan Ss Bitkileri thalat Deerlerinin lkelere ve Yllara Gre Dalm ($)
LKELER ABD ALMANYA AVUSTRALYA BELKA BULGARSTAN EK CUMH. N EKVATOR FLD FRANSA GUETEMALA G.KORE GRCSTAN HOLLANDA HONDURAS NGLTERE RAN RLANDA SPANYA SRAL TALYA JAPONYA KOLOMBYA KOSTARKA KBA LTVANYA MACARSTAN MOLDAVYA POLONYA RUSYA SRLANKA UKRAYNA YUNANSTAN GMRUKLER TOPLAM 1994 141.317 147.693 280.676 1.227 35.786 1.798.890 2.355 2.514 2.410.458 1995 345.905 6.871 162.715 95.920 1.191 573.264 71.535 2.594.954 11.440 5.060 835 3.869.690 Y I L L A R 1996 27.867 74.310 8.572 194.927 415.720 4.781 322.238 7.682 32.084 3.439.792 51.917 7.560 1.313.787 7.459.936 112.571 33.595 802 13.508.141 1997 63.304 166.256 19.336 166.456 528.515 11 54.709 60.583 4.293.468 52.284 1.187 750 114.214 40.360 354.014 9.461.634 3.146 110.193 62.163 48.854 4.325 15.605.762 1998 26.783 50.242 8.563 678.164 334.413 407 845 2.313 1.775 58.005 24.087 65.511 4.498.423 945 9.039 4.316 63.418 750.821 15.264.202 1.417 23.170 90.951 18.985 3.604 61.961 28.933 855 3.239 10.157 8.036 10.232 22.103.912
Kaynak: D Ticaret Kaytlar (1994-1998)

93
1996 ylndan sonra d mekan ss bitkileri ithalat ok byk lde art gstermitir. Bu artta, yerel ynetimlerce dikime hazr byk fidan tercihleri nemli rol oynamtr. D mekan ss bitkilerinde ithalat talepleri genellikle byk fidan isteinden kaynaklanmaktadr. En byk tketici olan Belediyeler-yerel ynetimler aalandrmalar ve uygulamalar iin atklar ihalelerde byk boylu fidan talep etmektedir. Baheli ev (villa) sahipleri de bahesine dikecei fidann bymesini bekleyemeyeceini, parasnn olduunu fakat bekleyecek zamannn olmadn vurgulamaktadr. Dier taraftan fidan reticileri de, sermayeleri kt olduu iin, elindeki fidan en ksa zamanda satarak paraya evirmek istemektedir. Bu durum Trkiyede byk fidana olan talebin nemli lde artmasna neden olmakta ve bu ak ithal yolu ile kapatlmaya allmaktadr. Dier taraftan yava byyen baz trlerin (Magnolia sp., Picea pungens glauca-mavi ladin, Cedrus deodora, Abies sp. gknar, C.atlantica glauca-mavi sedir vb.) Trkiyede retimi ve bytlmesi olduka zordur. Piyasada kt olan bu trlerde fiyatlar olduka ykselmekte, deiik retim ve bytme teknikleri gerektiren bu trlerde ithalat kanlmaz olmaktadr. Ayrca Akdeniz blgesindeki byk turistik otel bahelerinde tropikal bitkilere geni lde yer vermek istei, bunlarn yurt dndan ithalini zorunlu klmaktadr. D mekan ss bitkileri iinde yer alan gsterili mevsimlik iek fidelerinin tohumlar genellikle hibrit F1 tohumlardr. F1 hibritlerin tohum balamay veya bunlardan alnan tohumlarn dejenere oluu, ayrca Trkiyede F1 hibrit tohum teknolojisinin yaygnlamam olmas, bu tohumlarn her yl yurt dndan ithalini gerektirmektedir. Yukarda saylan nedenlerden dolay Trkiyenin 06 poz numaral toplam ss bitkileri ithalat iinde d mekan ss bitkilerinin pay 2/3 oranndadr. 1998 ylnda ihracatn 12 kat deerinde d mekan ss bitkisi ithal edilmitir. talya ve Hollanda'dan yaplan ithalatlardaki art dikkat ekicidir.
94
3.3. Standartlar D mekan bitkileri iin oluan i piyasa koullarnda genelde yasal olarak benimsenmi ekil, boy, ya ve form standard yoktur. Bu durum ihalelerde, alc ve satc arasnda fiyat olumasnda sorun yaratmaktadr. zel ve resmi fidanlklarn listelerinde deiik boy ve yalar iin fiyatlar belirtilse de, ekil ve form farkll nedeniyle, fiyatlar iletmeden iletmeye farkllk gstermektedir. Almn gerekleme zamannda veya pazarlk aamasnda fiyatlar kolayca deimektedir. zellikle byk ihalelerde, fiyat tespiti srasnda materyal somut olarak ortada olmadndan ve standartlar bulunmadndan glkler yaanmaktadr. 4. Stok Genelde tpl fidan veya torbada toprakl olarak retilen d mekan bitkilerinin o yl ierisinde satlamayan fidanlar stok gibi grnse bile, bu aamada da gerekli bakm ilerinin salanmas, yani emek ve aba harcanmas gerekmekte ve ekonomik anlamda bir stok sz konusu olmamaktadr. 5. Yurtii Tketim Miktar Gnmzde deien evre anlay, sosyal ihtiyalar, yeni zevkler bu bitkilere olan talebi olduka artrmtr. Yerel ynetimlerin evre dzenlemelerine nem vermeleri, ulamn kolaylamas nedeniyle insanlarn ehir yaamndan uzaklap doada yaama istekleri, ehirlere yakn krsal alanlar, ky snrlar ve metropollerde baheli konut (villa) tipi yaplarn art gstermesi d mekan ss bitkilerine talebi nemli lde artrmtr. Ancak bu bitkilerin lke iindeki kullanmlar srasnda gerek resmi ve zel firmalarn uygulayclar, gerekse dorudan kullanan tketici gerekli bilgi birikimine sahip olmadndan gereinden fazla sayda bitki kullanm, blgelere uygun trlerin seimindeki yanllklar ve dier peyzaj planlama sorunlar nedeniyle dikimden sonra oluan bakm sorunlar oka yaanmaktadr. Tketiciler genellikle gzel grdkleri ve beendikleri her bitkiyi, iklim ve bakm koullarn dikkate almadan, bahelerine dikmek istemeleri daha sonra bu bitkilerin elden kmasna neden olmaktadr.
95
D mekan ss bitkileri tketimi konusunda veriler bulunmad iin tketimin ne ynde gelitiini saptamak zordur. Genelde tketici talepleri renkli (sar, mavi.) ve deiik formlu ibreliler zerinde younlamaktadr. Ancak bu bitkilerin gelime ve bymeleri zor olduu iin boylu fidanlarn fiyatlar ok yksek olumaktadr. Bu durum ithalat tevik etmektedir. 6. Fiyatlar D mekan ss bitkilerinde boy, ya ve form konusunda standartlar olumamtr. Bu nedenle fiyatlandrmalarda farkllklar olmaktadr. Fiyat oluumunu genellikle talep miktar belirledii iin, byk tketim merkezlerine yakn yerlerde oluan talebe bal olarak fiyatlar daha yksek olumaktadr. Ayrca bitkinin kolay oaltlmas, hzl bymesi, iilii azaltmas ve ksa zamanda sat boyuna gelmesi kitlesel retime olanak vermekte, bu nedenle bu tip fidanlarn fiyat dk olumaktadr. zellikle resmi fidanlklarda kitlesel retimler nedeniyle, fiyatlar olduka dk tutulmaktadr. zel kii ve kurulular ise fidann ekil, form ve boyu yannda, iletmenin nakit ihtiyacna gre fiyat belirlemektedir. Genellikle fi, fatura gibi belgeler kullanmayan kk reticiler, bitkileri dk fiyatlarla satabilmektedir. thal edilen boylu fidanlarda ise fiyatlar genellikle alcnn alm gc ile ilgili olmaktadr. Fidann renk ve formunu beenen mteriler az grlen, iyi form alm bir fidan ok yksek fiyatlarla satn alabilmektedir. retim dnda, bu bitkilerle yaplan planlama ve uygulamalarda da fiyat birliktelii bulunmamaktadr. Peyzaj mimarlar dnda, bahvanlar ve baz ziraat mhendisleri de Peyzaj Mimarl brolarnn yar fiyatna peyzaj uygulamalar yapabilmekte ve ounlukla yanl uygulamalar sonucu yeil ama ekilsiz baheler ortaya kmaktadr. Bilinsiz yaplan uygulamalar sektr olumsuz etkilemektedir. 7. stihdam Bu konuda faaliyet gsteren iletmelerin ou aile iletmesi durumundadr. Bu nedenle aile igcnn deerlendirilmesine kolayca olanak vermektedir.
96
Byk iletmeler genellikle kk iletmelerden aldklar fidanlar uygulama sahasna aktarmakta, bulamadklar fidanlar ise ya kendileri retmeye almakta veya dier lkelerden ithal yoluna gitmektedir. Planlama aamasnda faaliyet gsteren arac firmalar ise, retmek yerine toplu almlarla kk iletmelerin fidanlarn kullanmaktadr. Genellikle arac firmalarn yaptklar ileri kontrol edebilecek bilgi ve deneyime sahip elemanlar bulunmad iin artnamelerde belirtilen tr, eit, boy kriterleri uygulamalarda kolayca deiebilmektedir. Orman fidanlklar ise d mekan ss bitkileri retiminde nemli yer tutmaktadr. Yaklak ylda 100 milyon fidan retilmekte ve bunun %3-4 kadar ss bitkisi olmaktadr. Genellikle i gc ile yaplan fidan retimi nemli lde istihdam yaratmaktadr. Orman fidanlklarnda 1998 ylnda 2 978 ii 24 650 adam/ay i gc istihdam edilmi olup bunun % 4 ss bitkilerinde kullanlmtr. Son yllarda lkemizdeki uygun iklim ve ucuz i gc nedeniyle baz yabanc firmalardan Trkiyede fidanlk kurma talebi gelmektedir. Bu durum d mekan ss bitkilerinde kalite art, teknoloji transferi ve istihdam kayna salamas ynnden olumlu karlanmaktadr. 8. Serbest Blgelerde Sektrel Faaliyetler Trkiye de serbest blgelerde u anda d mekan ss bitkileri ile ilgili faaliyetler mevcut deildir. Ancak ileride fidan retim teknolojisindeki gelimelere bal olarak baz retim faaliyetleri gerekleebilir. 9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ile retici Kurulular ve Faaliyetleri Orman Bakanlna bal fidanlklar, son yllarda asl faaliyet alanlar olan orman aac fidan retimleri yannda; sektrdeki a grerek, yeil alan dzenlemeleri iin gerekli bitki retimine daha fazla yer vermilerdir. Hatta bu durum, ok yllk aa ve aacklar yannda rtc ve mevsimlik bitkilere kadar inmitir. Yllardan beri en byk retici ve tketici durumundaki Belediyeler faaliyetlerini artk ithalat, ihale, taeron firma kullanm gibi yollar ile srdrmektedirler.
97
eitli doa koruma amal sivil toplum rgtleri, kamuoyunu yeil bir evre yaratmaya zendirirken TEMA vakf gibi kurulular bu konuda dorudan faaliyete gemitir. zel idare fidanlklarnn kiralama yolu ile iletildii grlrken, yllar boyu etkin faaliyet yapan Devlet Demir Yollar Fidanlklar artk son derece atl durumdadr. Ancak DS ve TCK retim faaliyetleri hala etkin olarak srmektedir. Faaliyetlerini etkin olarak srdren Orman Fidanlklar gibi kamu fidanlklarnn yannda, baz zel sektr kurulular da hem fidan retimi hem de uygulayc kurulular olarak almaktadrlar. Kesme iek konusunda olduu gibi bir kooperatifleme veya rgtlenme d mekan ss bitkilerinde gerekleememitir. 10. Sektre Salanan Destekler Ss bitkileri sektr iin genelde olduu gibi, d mekan bitkileri iin ayrca bir destek mevcut deildir. Tarmn geneli iin uygulanan desteklerden bu sektrde faydalanmaktadr. 11. Pazarlama Faaliyetleri Dier ss bitkilerinde olduu gibi sat rgtleri bulunmamakta, pazarlama faaliyeti dorudan retici ve tketici arasnda gereklemektedir. Kk reticiler rnlerini taeron firmalara, peyzaj plan uygulayc kii veya kurumlara, byk yerleim yerlerine yakn dier firmalara satmaktadr. 12. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps D mekan ss bitkileri konusunda, Aratrma Enstitleri ve niversitelerin Peyzaj Mimarl blmlerinde baz bitki trlerinin doadan seleksiyon yolu ile toplanarak kltre alnmas, bitki trlerinin yaylma alanlar ve bu trlerin retim teknikleri konularnda aratrmalar yaplmaktadr. Ele alnan konular zaman ierisinde deiim gstermekte, eleman ve alt yap imkanlar lsnde aratrma alan veya kapsam geniletilmektedir. Aratrma faaliyetlerinin alt yaplarnda en nemli noksanlk konu zerinde alan ve alacak olan eleman saysnn yetersizliidir. niversitelerin Peyzaj Mimarl blmleri genellikle planlama-projelendirme konularnda arlkl olarak almaktadr.
98
13. Sektrde Eitim ve Yaym Faaliyetleri D mekan ss bitkilerinin kullanm dorultusunda retim, projelendirme, uygulama ve bakm almalar Peyzaj Mimarl meslek disiplininin konusudur. Bu meslekteki akademik ilk eitim 1933 ylnda kurulan Yksek Ziraat Enstitsnde Bahe Kltrleri eitimi ile balamtr. Peyzaj Mimarl eitimi halen Ankara niversitesi, Atatrk niversitesi, Akdeniz niversitesi, ukurova niversitesi Ziraat Faklteleri ile stanbul ve Karadeniz Teknik niversitesi Orman Fakltelerinde verilmektedir. Buna karn baz Ziraat Faklteleri Bahe Bitkileri Blmleri ile pek ok Seraclk Yksek Okulunda Ss Bitkileri eitimi srdrlmektedir. zellikle yksek okullar ara eleman yetitirme amacnda iken Krkalede de Peyzaj Teknikerlii Yksek Okulu almtr. Yalova gibi baz illerimizde lise dzeyinde ss bitkileri eitimi devam etmektedir. Cumhuriyetin ilk yllarnda kurulan ve Lise dzeyinde eitim veren ayrova Bahvanlk okulu, Halkal Ziraat Okulu vb.gibi bahvanlk okullar d mekan ss bitkileri konusunda en etkin eitim kurumlar olmulardr. Gnmzde bu ve benzeri okullara iddetle ihtiya duyulmaktadr. Uygulama pratikleri olan bu okullardan kan elemanlar d mekan ss bitkileri retiminde ara eleman olarak nemli grevler stlenmilerdir. Cumhuriyetin ilk yllarndan beri faaliyetlerini srdren fidanlklar ise eitli ss bitkisi trlerini evreye tantarak ayn zamanda birer okul gibi evre insanlarn eitmilerdir. D mekan ss bitkileri konusunda yaynlanm ok az sayda yayn bulunmaktadr. zellikle konifer (ibreli) trlerinin zelliklerini, a, elik veya tohumla retme ekillerini anlatan teknik yaynlar olduka snrldr. Bitki trlerinin peyzaj mimarlnda kullanm ekillerini aklayan yaynlarn eksiklii nemli bir noksanlktr. Bitki trlerinin isimlendirilmesinde yerel isimlerin kullanlmas, blgelere gre deiiklik gsterebildiinden karklklara neden olabilmektedir. Teknik olarak tr isimlerinde Latince kullanlmas herkesin anlayabilecei uluslar aras kabul edilmi bir yntemdir. Bu durum mutlak bir eitim gerektirir. Bu konuda tketici kitlelerin de eitilmesi, ne aradn ve ne istediini bilen tketiciler oluturulmas anlalabilirlii artracak ve karklklar ortadan kaldracaktr.
99
14. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetler D mekan bitkileri ile dorudan doruya ilgili uluslararas faaliyet ilk anda gzlenmese de, konu aslnda doal ve insan eli ile yaplm evrenin bir paras olduundan uluslararas alanda faaliyet gsteren tm evre rgtlerince nemle vurgulanmaktadr. 15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri D mekan ss bitkileri retimi ile ilgili hazrlanm master plan veya geni apl aratrma projesi lkemiz genelinde yoktur. Ancak niversiteler ve Aratrma Enstitlerinde doal bitki rtsnde bulunan materyalin kltre alnarak d mekan ss bitkisi olarak kullanlmasna ilikin mnferit pek ok alma yaplmtr. Fakat bu almalarn kapsaml bir proje erevesinde, retim aamasnda kullanm ve bakm aamasna kadar planlanmas konuya byk yarar salayacaktr. Orman Fidanlklarnda uygulanan Trkiyede Tpl Fidan retimi ve Aa Islah Tekniklerinin ve almalarnn Gelitirilmesi Projesi 31.10.1992 tarihli Bakanlar Kurulu karar ile yrrle konulmu ve 1999 ylnda sona ermitir. Proje sektrn gelimesine nemli katklar salamtr. 16. Dier Sektrler ile likisi D mekan ss bitkilerinin evre ile ilikisi; doal ve kltrel evrenin korunmasnda ve srdrlebilmesinde birinci derecede nemli yap ta durumundadr. Erozyonun nlenmesinde, yollar, fabrikalar, konut inaatlar ile bozulan, tahrip olan evrenin onarlmasnda d mekan ss bitkilerinin nemli fonksiyonlar vardr. evre bilincinin gelitii gnmzde d mekan ss bitkilerinin bu fonksiyonu gz ard edilemeyecek kadar nemlidir. Dier taraftan turizmin gelimesi ve turizm-evre ilikisi ayn derecede nemli bir konudur. D mekan ss bitkileri turistik tesislerin, tarihi ve turistik yrelerin dzenlenmesinde dorudan etkili bir sektr konumundadr. Tarihi ve doal gzelliklerimizi ortaya karlmasnda nemli rol vardr. Dolaysyla d mekan ss bitkileri turizm ile i ie bir sektrdr. Bu sektr salkl bir evre salamas nedeniyle insann ruh ve beden salna olumlu yarar salarken, sanayinin yaratt kt yaama koullarn ksmen ortadan kaldrmaktadr.
100
Tarmsal bir faaliyet olarak tarm sektrn, girdi kullanm ile sanayi sektrn, retimden tketimine-kullanmna kadar oluan faaliyetlerle de hizmetler sektrn yakndan ilgilendirmektedir. 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi D mekan ss bitkileri iletmeleri ounlukla i pazara ynelik faaliyet gstermekte, 1,9 milyon $ civarnda ihracat yaplmaktadr. reticilerin ounluu kk retici (aile iletmesi) konumundadr. Birka byk retici kendi retimleri yannda, kk reticilerin mallarn pazarlamakta ve ithalat yapmaktadr. Belediyeler ve Karayollar gibi kamu kurulularnca alan byk ihalelerde bu firmalar ve dier baz taeron firmalar i yapmaktadr. stanbul Ankara Byk ehir Belediyesi gibi baz byk belediyeler, metropoller ve krsal alanlarda gelien villa tipi baheli ev sahipleri genellikle boylu ve gsterili ss bitkisi fidanlar talep etmektedirler. pazardaki retim bu talebi karlayamaynca ithalat yoluna gidilmi, zellikle talyadan son 3 ylda nemli lde fidan ithal edilmitir. Flora ve ekolojik koullarn uygun ve byk bir potansiyele sahip olunmasna ramen, teknik yetersizlik, kt ve yetersiz sermaye, kk iletme yapsndan kaynaklanan nedenlerle d mekan ss bitkileri fidan retimi snrl kalmaktadr. Dier taraftan zengin floramz deerlendirilmeyi beklemektedir. Doamzda bulunan pek ok tr kltre alnarak mevcut trler zenginletirilebilir. Baz yabanc firmalar uygun ekoloji ve ucuz i gc nedeniyle d mekan ss bitkileri konusunda Trkiyede yatrm yapmak istemektedirler. Bu durum teknoloji transferi konusunda nemli bir basamak oluturacaktr. 18. Dnyadaki Durum ve Dier Gelimi lkelerle Kyaslama Gelimi lkelerde d mekan ss bitkileri retim ve bytlmesinde gelimi teknolojiler kullanm nemli yer tutmaktadr. retim teknikleri olarak tohum alma, elik kklendirme, a teknikleri, doku kltr ile oaltma, makine ile ekim, dikim, repikaj, skm ve tama ilemleri, otomatik sulama, gbreleme gibi teknikler ok miktarda fidan retme ve ksa zamanda bytme olanaklarn salamaktadr. Bu teknikler Trkiyede iilik ile iklimin
101
uygun olduu yrelerde ve zamanlarda retmek ve sermaye ile orantl olarak bytmek eklinde yaplabilmektedir. Bugn dnyada d mekan bitkileri iin en eski gemie sahip lke talyadr. Bu lkenin yzyldan fazla bir sredir. lkemize ihracat mevcuttur. Dnyadaki pek ok gelimi lke bata ABD olmak zere d mekan bitkileri retiminde sz sahibidir. izelge 7de d mekan bitkisi reten nemli lkelerin retim alanlar verilmitir. izelge 7. D Mekan Bitkileri reten Baz lkelerin retim Alanlar (Ha) LKELER Meyveli Ss iekli Ss Aalar Aalar Orman Aalar Dierleri* TOPLAM
ABD** 29.60 29.60 ALMANYA 1 263 1 499 3 205 5 414 11 381 BELKA 676 1 653 906 3 235 DANMARKA 228 2 917 782 3 927 FRANSA 2 585 9 790 1 990 14 365 HOLLANDA 1 255 4 891 2 066 674 8 886 NGLTERE 778 4 420 7.663 12 861 SVRE 147 1 031 134 1 312 JAPONYA*** 16.14 16.14 KANADA**** 28 882 28 882 POLONYA 1 452 1 452 *ABD, Avusturya, Japonya ve Kanada iin bitki gruplarna gre snflandrma yaplmam genelde d mekan bitkilerini; dier lkelerde ise bu snflandrma dnda kalan ok yllk otsu bitkileri iermektedir. ** 1980 yl verileri, *** 1994 yl verileri, **** 1985 yl verileridir Gelimi lkelerin d mekan ss bitkilerine verdikleri nem retimde olduu kadar tketimde de kendini gstermektedir. Bu lkelerde kii bana den yeil alan miktar 8-12 m2 iken Trkiyede bu rakam ortalama 2 m2 civarndadr. Oysa Avrupa Birliine uyum abalar iinde bu durum mutlaka dikkate alnmaldr.
102
izelge 8. Avrupa lkelerinin D Mekan Bitkileri hracat Miktar ve Deeri (1995) RN GRUPLARI Meyveli Ss Aalar Orman Aalar Gller* Dayankl-ok Yllk** retim Materyali*** Dierleri TOPLAM DEER (1000 $) 46 458 63 877 59 851 124 357 280 505 65 575 113 MKTAR (1000 Kg) 14 335 29 085 8 195 37 925 158 296 78 247 917
Kaynak: Heinrichs&Siegmund, 1996 *A kalemi ve gzlerini **Otsu mevsimlik iekleri *** D mekan bitkilerinin a kalem ve gzleri (gller hari), elikler ve daldrma ile retimde kullanlan dallar da iermektedir.
izelge 9. Avrupa lkeleri D Mekan Bitkileri thalat Miktar ve Deeri (1995) RN GRUPLARI Meyveli Ss Aalar Orman Aalar Gller* ok Yllk** retim Materyali*** Dierleri TOPLAM DEER ( 1000 $) 33 624 53 252 61 846 71 971 168 503 7 217 396 410 MKTAR (1000 KG) 10 554 31 214 12 878 19 835 100 787 2 690 177 957
Kaynak: Heinrichs&Siegmund, 1996 *A kalemi ve gzlerini **Otsu mevsimlik iekleri *** D mekan bitkilerinin a kalem ve gzleri (gller hari), elikler ve daldrma ile retimde kullanlan dallar iermektedir.
103
III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR D mekan ss bitkileri ile ilgili dorudan bir tevik belirlenememitir. IV. SEKZNC PLAN DNEMNDE GELMELER 1. Genel Politika nerileri Trkiyede uzun yllar ss bitkileri ss veya lks olarak alglanm ve dier tarmsal rnlerin faydaland kredi ve teviklerden yararlanamamtr. 1985 den sonra konunun nemi anlalm ve ilk kez VII. Be Yllk Plan dneminde kalknma planlarnda yer almtr. Bu dnemden sonra dier tarmsal rnler gibi genel teviklerden yararlanmaya balamtr. Bu durum d mekan ss bitkilerinin teknolojik olarak geri kalmasnda etkili olmutur. D mekan ss bitkileri iin zel tevikler salanarak bu an kapatlmas, ithalat nemli lde azaltacak ve ihracat gelitirecektir. D mekan ss bitkilerinin retiminin yeni teknolojilerden yararlanlarak ve blgeler baznda yaplacak desteklerle artrlmas tevik edilmelidir. Ancak bu retim artnda; bitki eitliliinin artrlmas, biyolojik eitlilikten yararlanlmas, ok eitli amalara ynelik ya ve boylarda bitki elde edilmesi mutlaka dikkate alnmaldr. tketimin arttrlmasnda ise yerleim birimleri iin ruhsat aamasnda proje ve uygulama zorunluluu getirilmelidir. Bu zorunluluk tm sektrlerde hedeflenen ekonomik ve sosyal gelimeye de dorudan katk salayacaktr. 2. Sektr projeksiyonlar 2.1 retim D mekan ss bitkilerinde son 5-10 yl iinde karakteristik olarak son derece yksek gelime ve deime gzlenmi olmasna ramen, bu gne kadar, resmi ve istatistiklerde yer almad iin bu durumu saysal olarak ifade etmek son derece gtr. Bu rapor hazrlanrken, zel ve kamu kurulularndan anketlerle elde edilen verilerden yararlanlmtr. leriye dnk iyi bir analiz ve retimin ynlendirilmesi iin bu alanda faaliyet gsteren iletmelerle ilgili kapsaml istatistiklere ihtiya vardr. Bugn yalnz Marmara, Ege ve Akdeniz blgelerimizdeki byk ehirlerimizde grlen retim alanlar, yurt dzeyinde yaygnlatrlmaldr. Ayrca her blgenin bitki
104
ihtiyac ayr ayr deerlendirilmelidir. nk ekolojik ve sosyal farkllklar nedeniyle bir blgenin bitkileri dier blgelere uyum salamayabilmektedir. retimde en nemli dar boaz, zellikle breli (konifer) aa trlerinde ve yava byyen manolya gibi trlerde byk (boylu) bitki elde edilmesi konusunda grlmektedir. Bu darboazn almas iin bu trlerin retiminde ihtiya duyulacak sermayenin uzun vadeli kredilerle salanmas gerekmektedir. Gelecekte Avrupa Birlii yesi olmu bir Trkiyede d mekan ss bitkilerine olan talepte nemli artlar olaca beklenilmektedir. Bugnk koullarda 10 milyon civarnda olan d mekan ss bitkileri fidan retiminin yetersizlii sz konusudur. 2.2 Yurtii Tketim Miktar Sekizinci plan dneminde ehirleme basksnn art, gelir dzeyinde beklenen iyiletirmeler, gelimi lkelerdeki yeil alan dzeyine ulama gayretleri ve AB olumlu etkileri nedeniyle d mekan ss bitkileri tketiminde artlar beklenmektedir. Bu dnem iinde tketimin ikiye katlanarak yaklak 20 milyon bitki olaca tahmin edilmektedir. 2.3. hracat D mekan bitkilerinde zaman zaman baz kk talepleri karlayan ihracat sz konusudur. hracatn artrlmas iin, retim miktar yannda, mutlaka rn eitliliine ihtiya duyulmaktadr. Bugn ancak yzlerle ifade edilen rn eitliliini, biyolojik eitlilikten yararlanarak binlerle ifade edilebilir duruma getirmek mmkndr. Mevcut rn eitlilii ve miktar yannda, iletmelerin sahip olduu alt yap imkanlar da d talepleri karlama imkann azaltmaktadr. retim teknolojisindeki gelimeler ihracat olumlu etkiledii bilinmektedir. Bu konuda gelimi lkelerle yaplacak yatrm ortaklklar yabanc sermaye ve teknolojisinin kullanlmasna olanak salayacak, ihracat miktar ve deerini olumlu ynde etkileyecektir. 2.4. thalat D mekan ss bitkileri ithalatnda son 3 ylda (1996-97-98) byk art olmutur. talya ve Hollandadan yaplan ithalat ilk sralarda yer almtr. Trkiyenin ekonomik gelimesi ve buna bal olarak yerel ynetimlere ayrlan kaynaklardaki artlar ithalat artn
105
krkleyecektir. VIII. Be Yllk Plan dneminde ithalatn her yl %25 artaca tahmin edilmektedir. Ancak bu durumun yavalatlmas, retim teknolojisindeki gelimenin desteklenmesi, reticilerin sosyo-ekonomik yaplarnn iyiletirilmesi, kredi destekleri salanmas ile mmkn olabilecektir. nemli bir sektr olduu bilincinin tm kesimlerce kabul edilmesi ve desteklenmesi gerekmektedir. 3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler D mekan ss bitkilerinde alm, satm ve ihalelerde meydana gelen kargaay nlemek iin dikim boyu standartlarnn genel, guruplar veya tr baznda somut llerle ortaya koyacak dzenlemelere ihtiya duyulmaktadr. Bu dzenlemeler iinde toprak zellikleri, kap ve kabn zellikleri, bitkilerin boy, ya ve form zelliklerini kapsayan rn standartlar oluturulmaldr. Doal bitki rtsnden retim amac dahil her trl amala toplanan materyal iin mutlaka Bitki Genetik Kaynaklar Ynetmelii dikkate alnmal ve uygulanmaldr. D mekan ss bitkilerindeki gelimeleri izleyebilmek iin istatistik verilerin toplanmasna ilikin dzenlemeler gerekletirilmeli ve bu bitkilerle ilgili veriler DE Tarmsal Yap istatistiklerinde yer almaldr. reticilere uygun blgelerde orman niteliklerini kaybetmi alanlarda retim imkanlar yaratlmal,organize retim blgeleri oluturularak retim ve ticaretin gelimesine katk salanmaldr. Hastalk ve zararllardan arndrlm, sertifikal fidan retiminin yaygnlatrlmas ve tescil ilemlerinin alt yapsnn oluturulmas bu alt sektr iin de uygulamaya konulmaldr. 4. evre Sektr ile lgili Sorunlar ve likiler D mekan ss bitkileri her geen gn bozulan ve yeniden yaplanan evrenin yeniden oluturulmasnda en nemli yap ta durumundadr. Ancak evre kirlilii bu bitkilerin de yaama anslarn azaltan bir etkiye sahiptir. zellikle hava kirlilii yaayan ehir merkezlerinde yol ve evre dzenlemelerinde kullanlan d mekan ss bitkileri hava kirliliinden nemli lde etkilenmektedir. Bu nedenle kirlilie ve kuraa dayankl yeni
106
trler ve eitlerin gelitirilmesi bu bitkiler iin en nemli aratrma hedeflerinden birisini oluturmaktadr. zellikle kaplar iinde yetitirilen ve tanan d mekan bitkileri, bir yandan tarm topraklarna dier yandan da organik materyallere ihtiya duyulmas nedeniyle ormanlk alanlarda st toprak kullanmn artrmaktadr. 5. Dier Sektrler ile likiler D mekan bitkileri retiminde kullanlan ila ve gbreye ilikin her trl kimyasal madde, plastik malzeme, sulama sistemleri ve dier alet-ekipman, retim tesisi iin inaat malzemeleri, ayrca planlama aamasndaki it, bordr, deme talar, aydnlatma ve oturma gruplar gibi cansz yap elemanlar ile ilgili yan sektrlerin gelimesini dorudan olumlu etkilemektedir. thalat, ihracat ve pazarlamada ulam ve hizmetler sektrne katks byktr. Salkl bir yaam ortamnn yaratlmasnn sonular tm kesimleri yakndan ilgilendirmektedir. 6. retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri lkemizde genellikle igc youn retim teknikleri ile fidanclk yaplmasna karn, gelimi lkelerde bu ilerde ileri teknoloji ve makine kullanm yaygndr. Tohum alma, elik kklendirme, ekme, dikme, skme, torbalama gibi ilemler genellikle makine ile yaplmakta laboratuarlar ile uygun scaklk ve nem ieren seralar kullanlmaktadr. Ayrca retim yntemleri iinde doku kltr ile hzl retim, F1 kademesinde mevsimlik iek tohumu retimi ve slah edilmi yeni eitlerin gelitirilmesi ileri safhalardadr. AB yelii ve talepteki arta paralel olarak bu teknik ve teknolojiler Trkiyeye de gelecektir. Bu konularda yaplacak yatrmlara salanacak tevikler gelimeyi hzlandracaktr. Uzun vadede bu gelimelerin etkileri Trkiyenin d mekan ss bitkileri satan bir lke konumuna gelmesini salayacaktr.
107
V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AT VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER Sektrn ekonomiye katksnn gnmzdeki durumu dier Avrupa ve gelimi lkeler yannda ok dk kalmasna ramen gelecei parlak grnmektedir. Son 5 ylda d mekan ss bitkileri retim ve ticareti ile birlikte bu bitkilerin kullanmndaki anlayta da nemli gelimeler olmaktadr. Refah seviyesinin artmas ve evre bilincinin gelimesi ile insanlarda evreyi gzelletirme ve yeil alan yaratma arzusu da artmaktadr. Bu gn gelimi lkelerde kii bana 7-8 m
2
yeil alan derken Trkiyede bu 2 m2 gibi ok dk bir
seviyededir. Bu plan dneminde bu rakamn en az ikiye katlanmas beklenmektedir. VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER D mekan ss bitkilerinin retimi ksa ve uzun dnemdeki talep art dikkate alnarak artrlmaldr. Bu konuda yatrm ve retim desteklenmelidir. Boylu bitki retimi uzun vadeli kredilerle desteklenerek ithalat kademeli olarak azaltlmaldr. lkemizin ekolojik ve biyolojik eitlilii mutlak deerlendirilmelidir. Aratrma ve slah almalarna nem verilmelidir. Kamu fidanlklar iin teknoloji transferi, eleman eitimi ve srekli finansman ile bu konuda nc ve kalc grev yapmalar salanmaldr. Bu bitkilerin retimi, tketim ve bakm aamalarnda etkili olan tm bireylerin eitimi mutlaka gereklidir. Bu durum dzenli arz ve ykselen talebi karlamak iin gerekli grlmektedir. Arz art ihracata dnk deerlendirilirken, talep art doal evreyi, sosyal ve kltrel yaam,ekonomik koullar olumlu etkileyecek biimde dzenlenmelidir. stihdam ve salkl yaam ortam yaratlmasnda nemli olan bu alt sektrn her ynden desteklenmesine ve korunmasna ihtiya duyulmaktadr.
108
YARARLANILAN KAYNAKLAR Anonim, 1999. l Mdrlkleri Kaytlar 1999 Anket Sonular. Atatrk Bah. Kl. Mrk. Ar Ens./YALOVA Anonim, 1978. lkesel Bitki Genetik Kaynaklar Projesi. Bitki Gen Kaynaklar. Aratrma Enstits, Menemen/ZMR Ekim, T.ve ark., 1989. Trkiyenin Tehlike Altndaki Nadir ve Endemik Bitki Trleri. Trkiye Tabiatn Koruma Dernei. ANKARA Ekim T.,1990. Trkiyenin Biyolojik Zenginlikleri. Trkiye evre Sorunlar Vakf Yayn ANKARA Yldrm, B.T., 1999. Ss Bitkileri retim ve Ticaretindeki Gelimeler. Ziraat Mh. Odas Teknik Kongre Raporu. ANKARA Glpnar H., 1999. Trkiyede D Mekan Ss Bitkileri Raporu. 6 s.(Yaynlanmam), Muradiye Orman Fidanlk Mdrl MANSA Grsan ., 1999. Orman Fidanlklar Raporu. Orman Bakanl AGM. ANKARA
109
SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI BTKSEL RETM ZEL HTSAS KOMSYONU SS BTKLER ALT KOMSYONU
DOAL EK SOANLARI RAPORU

HAZIRLAYANLAR Nuran AKIROLU
Narenciye ve Seraclk Aratrma Enstits /ANTALYA
Ersin AKSU
Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Ara. Enstits /YALOVA
Kamil GRSAN
Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Ara. Enstits /YALOVA
Dr. Semra KOSTAK

Ege Tarmsal Aratrma Enstits /MENEMEN
Do. Dr. Fisun G. ELKEL

Atatrk Bahe Kltr. Merkez Ara. Enstits /YALOVA
YALOVA - 2000
110
NDEKLER I.GR II.YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM Doal iek Soanlarnn Bitki genetik Kaynaklar Ynnden nemi retim 2.1. retim Alan 2.2. Verim ve retim Miktar 2.3. retim Teknolojisi 2.4. retim Tesisleri 3. D Ticaret 3.1. hracat 3.2. thalat 3.3.Standartlar 4. Stok 5. Yurtii Tketim Miktar 6. Fiyatlar 7. stihdam 8. Serbest Blgelerdeki Sektrel Faaliyetler 9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel SektrKurulu lar, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular ve Faaliyetleri.. 10. Sektre Salanan Destekler 11. Pazarlama Faaliyetleri 12. Sektrde Yaym Faaliyetleri ve Alt Yaps 13. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps 14. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetler 15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri 16. Dier Sektrler le liki 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRMLAR IV SEKZNC PLAN DNEMNDEK GELMELER 1. 2. 3. 4. 5. 6. Genel Politika nerileri Sektr Projeksiyonlar ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler. evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler Dier Sektrler le lgili likiler retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri
111
Sayfa No 113 114 114 115
1. 2.
117
120 120 120 121 121 121 123 124 127 127 128 129 129 130 130 132 132 132 133 134 134 135 135
V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD; AB VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER KAYNAKLAR
135 136 138
112
I.GR Ss bitkileri sektr iinde ekonomik bakmdan nemi olan Doal iek Soanlar (soanl, rizomlu, yumrulu ss bitkileri) toprak st organlar (gvde, yapraklar, iek) gelime mevsimi tamamlandktan sonra kuruyarak len ve yaz aylarnda yaamlarn toprak altnda soan, soanms gvde (corm), yumru, rizom eklindeki depo organlar ile devam ettiren bitkilerdir. Bu nedenle de ayn zamanda geofit olarak adlandrlrlar. Bu bitkiler genellikle, ge sonbahardan mays ayna kadar, k aylar boyunca ieklenirler. lkemizin tr zenginlii iinde doal iek soanlarnn ayr bir yeri vardr. Bu bitkiler yzyllardr tbbi amalarla kullanlmasna karn, k aylarnda ieklenmeleri nedeniyle geni lde bahelerde ss bitkisi olarak kullanlmaktadr. lkemizin doasndan yz yl akn bir sredir bu bitkilerin soanlar sklerek ihra edilmektedir. Ancak 1960 ylndan sonra ihracat gncellik kazanm ve ihracat 1990l yllara kadar giderek artmtr. Baz yllar 75 milyon adet olan bu ihracat, nceleri doann deerlendirilmesi olarak ifade edilmi, sonra evre bilincinin gelimesi ile doann tahrip olduu dncesi arlk kazanmaya balamtr. CTES Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna & Flora (Nesilleri Tehlike Altndaki Doal Bitki ve Hayvan Trlerinin Uluslararas Ticaretini Dzenleme Antlamas) szlemesine uyum, evre rgtleri ile bilim adamlarnn toplumu bilinlendirme gayretleri, Tarm ve Kyileri Bakanlnn kontenjan snrlamalar ve baz yllarda skm yasaklamalar ile doadan skmn kontrol altna alnmasna allmtr. Belirlenen ynetmelikler erevesinde skmlere izin verilmitir. htiyalarn salanmas bakmndan, ekonomik deeri olan bu soanlarn kltr arazilerinde retilme yntemleri zerinde aratrmalar ve retilme gayretleri arlk kazanmtr. Gnmzde ithalat lkelerin insanlar, evre koruma bilinci ile doadan sklen bitkileri kullanmak istemeyileri, doadan sklen soanlarn ihracatn nemli lde azaltm ve bu soanlarn retim alanlarndan salanmas temel dnce olmutur. rnein Galanthus elwesiinin 1998 ylnda doadan skm kontenjan 4,5 milyon adede kadar
113
gerilemitir. hracatn devam ettii yllarda benimsenen doa koruma ve evre bilinci ile ihracata baz kstlamalar getirilmi ve doa tahribini azaltc nlemler alnmtr. II.YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM: 1.Doal iek Soanlarnn Bitki Genetik Kaynaklar Ynnden nemi Dnya zerinde, Avustralya dnda, ok geni bir yayl alanna sahip olan geofitlerin, zellikle Balkanlar, Kafkasya ve Anadoluda younlat bildirilmektedir. lkemiz bu nedenle ok nemli bir konumda bulunmasna karn, bu bitkiler biyolojik eitliliimizin ve bitki genetik kaynaklar potansiyelimizin ok nemli bir parasn oluturmaktadr. lkemizin sahip olduu 9000 bitki tr iinde, bu bitkiler yaklak 30-40 cinse ait 500 den fazla tr ile temsil edilmektedir. Bunlarn da yine yarya yakn ksm endemik bitkilerimizdendir. Tan (1992), Bitkilerin anavatan ya da orjin merkezi konusunda ilk aratrmann De Candolle (1886) tarafndan yapldn ve Trkiyenin dnyada baka rnei olmayan iki gen merkezinin akt bir yerde olmas nedeniyle her iki gen merkezinde bulunan bitki trlerinin ounun anavatan olduunu, bu nedenle Trkiyedeki tr saysnn fazla olduunu belirtmektedir. 1992 ylnda lke olarak imzaladmz Biyolojik eitliliin Korunmas Anlamas (Brezilya Konferans) ve bitki genetik kaynaklarnn korunmas ve muhafazas amacyla yrrle konulan Ulusal Bitki Genetik Kaynaklar Projesi (BGKP) ve uluslararas ibirlii almalar (IPGRI), bu bitkilerin korunmasndaki ykmllklerimizi oluturmaktadr. Ayrca, 1980li ylarn banda Cyclamen mirabile gibi baz endemik trlerin ihra edilmesi yurtd evrelerin dikkatini ekmi ve bata Cyclamen olmak zere Galanthus ve Sternbergia cinsleri, Trkiyenin de 1996 ylnda resmen tam ye olduu CITES szlemesinin ek II. listesine alnmtr. Bunlarn dnda Orchidaceae familyas da ayn listede yer almaktadr. Trkiye doal iek soanlar, bitki genetik kaynaklar ve gen potansiyeli bakmndan ok zel bir konuma sahiptir. Trkiyenin bu zel konumunun muhafazas byk nem tamaktadr.
114
2.retim 2.1 retim Alanlar Doal iek soanlarnn ticareti, retimden ok, doadan toplama zerine kurulmutur. Bununla birlikte, bu dalda faaliyet gsteren ihracat drt firmann Galanhus elwesii, Galanthus ikariae, Leucojum aestivum, Cyclamen spp., Sternbergia lutea, Eranthis hyemalis, Fritillaria persica, Fritillaria imperialis, Lilium martagon, Lilium candidum, ris tuberosa ve dier baz trlerde Ankara, Antalya, Aydn, Balkesir, Eskiehir, Isparta, stanbul, zmir, Karabk,Karaman, Kocaeli, Konya, Manisa, Mula, anlurfa, Trabzon, Yalova illerinde retim alanlar mevcuttur. 1999 yl iin toplam retime ayrlan alan 250 dekar civarndadr. Ancak retim alan olarak tabir edilen bu alann byk bir ksm gerekte retime ayrlm olmayp, doadan skm srasnda ana soanla birlikte sklmek zorunda kalan ve miktar asndan ana soandan drt misli fazla sayda olan, elek alt yavru soan materyalinin ihra boyuna gelmesi iin bytld alanlardr. izelge 1.Baz llerde Doal iek Soanlar retim ve Bytme Alanlar (Dekar) LLER AIRLIKLI RETLEN TR 1998 YILI 1999 YILI Antalya Galanthus 52.0 57.8 Ankara Cyclamen 2.2 1.0 Aydn Galanthus 2.0 2.0 Balkesir Leucojum, Cyclamen 62.2 43.0 Bursa Cyclamen 0.7 0.7 Eskiehir Galanthus ve dier 1.1 2.1 stanbul Lilium mertagon 0.8 2.3 zmir Cyclamen, Fritillaria 8.2 7.9 Manisa Leucojum 59.5 49.3 Mula Anemon, Cyclamen 1.0 1.0 Urfa Fritillaria 55.0 Isparta Sternbergia lutea 2.3 8.3 Karaman Galanthus 6.2 Sakarya Leucojum 35.0 35.0 Yalova Leucojum 2.0 233.2 267.4 TOPLAM Kaynak :Tarm l Mdrlkleri Anket Sonular (1999).*Trabzon ili belirtilmemitir.
115
2.2 Verim ve retim Miktar Doal iek soanlar, genellikle doadan toplandklar iin, verim ve retim durumunu saptamak zordur. Dier taraftan elek alt materyalin bytld ve baz trlerin retildii alanlar, genellikle doal ekolojisi olup ulamn zor olduu yerlerdir. Bu nedenle retim aamasnda, retim yaplan arazideki verim durumunu hasat ncesi saptamak ou kez mmkn olamamaktadr. Elek alt soanlarn deerlendirilmesi amacyla dikim yaplan alanlarda, iki- yllk bytmeden sonra, soanlarn bir ksmnn irilemesi neticesinde, hasat edilen miktar dikilen miktara gre arlk olarak artmakla birlikte, saysal olarak dikilen ve hasat edilen soan miktar karlatrld zaman byk kayplar olduu bilinmektedir. Bu durum yaplan bilimsel almalarla da kantlanmtr. Bu artlarda yaplan ilemin retim olmad, soanlarn bytlmesi ilemi olduunu sylemek daha doru olmaktadr. Buna karn ihracat firmalar, uzun yllar, zellikle Galanthus retimi ad altnda yaptklar doadan sklen soann veya elek altna den yavru soanlarn tarlaya serpilmesini (gmlmesini) retim olarak savunmular ve ihracat kontenjan almlardr. Bu durum, doann ok byk lde tahribine neden olduu fikrini yaygnlatrmtr. Galanthus ihracat miktar, baz yllar, 40 milyon adete kadar kmtr. Buna ilave olarak yz milyonlarca yavru soan (elek alt materyali) da tarlalara ekmek amacyla doadan alnarak tarlalara tanmtr. Sonuta arlk olarak ekilen soana yakn miktarda irilemi soan elde edildii, fakat ekilen say kadar soan elde edilemedii saptanmtr. Ancak Lilium martagon, Lilium candidum, Polyanthes tuberosa ve ksmen Leucojum aestivum gibi retilmeleri daha kolay olan soanlar ile yaplan yetitiricilik baarl olmutur. retim materyali asndan doaya bal kalmadan gerekletirilen retimler, gerek retim olarak kabul edilmektedir. Dekardan alnan verim nedeniyle ok karl olmamakla birlikte, baka rnn yetimedii alanlarda, gelir kaynaklar snrl olan aileler iin bu faaliyetlerden elde edilen gelir cazip olmaktadr.
116
2.3. retim Teknolojisi Sektr her ne kadar byk oranda doadan toplamaya bal olsa da, baz trlerde gerekletirilen retimlerde generatif ve vegetatif retim metodlarndan yararlanlmaktadr Cyclamen ve Eranthis cinslerinde retim materyali olarak tohum kullanlrken, Galanthus, Sternbergia, Fritillaria, Lilium cinslerinde retim materyali olarak soan kullanlmaktadr. Lilium retiminde soan pullarndan yararlanlarak yaplan retimde verim artmakta, bir byk soandan 15-20 soan elde edilmektedir. Doku kltr gibi retim teknolojileri aratrma aamasnda olup henz pratie uygulanacak dzeye gelmemitir. retimlerinde zorluklar yaanan trlerde chipping gibi retim teknikleri uygulamalar da lkemizde aratrma safhasnda olup zerinde yaplan almalar devam etmektedir. 2.4. retim Tesisleri hracat yaplan doal iek, soan ve yumrular, retimden ok, doadan toplanmakta, tesisler de bu ama dorultusunda dzenlenmektedir. yeleri daha nceden belirlenmi olan Teknik Komitenin saptad tarihlerde skm yaplan iek soanlar, skm yerlerine yakn bir yerde tesis edilen, eit ve mene kaytlarnn tutulduu, hastalk ve zararllara kar karantina nlemlerinin alnd ve ana depoya gidinceye kadar rnn muhafaza edildii n depolarda tutulurlar. Ana depo ise bnyesinde s, nem ayarlar, havalandrma gibi donanmlar bulunan iklim odalar ile iek soanlarnn ihracata hazrlanmas iin gerekli temizleme kurutma, boylandrma ve ilalama gibi ilemlerin yapld tesislerdir. 3. D Ticaret 3.1. hracat lkemizdeki mevcut zengin doal bitki rts arasnda ayr bir yere ve ticari neme sahip olan doal iek soan, yumrusu ve rizomlarnn ihracat son yllarda hayli gncellemi, konu zerinde hazrlanan ve yrrle konan ynetmelik erevesinde, doadan toplamaya snrlama getirilmi ve retilerek ihra edilmesi konusunda gerekli destein verilmesinde gr birliine varlmtr.
117
Doal iek soanlarnn skm, retim ve ihracatna ait ynetmelikle, ihra edilecek miktarlarn belirlenmesi, Teknik Komite tarafndan yaplmakta ve firmalara verilen doadan skm ve retim kontenjanlar bir nceki yln Kasm veya Aralk ay iinde Resmi gazetede yaynlanmaktadr. Buna gre ihra edilecek doal iek soanlar : a- hracat retimden Serbest Olan Doal iek Soanlar (Lilium candidum, Sternbergia lutea) b- hracat Kontenjanla veya Baka Herhangi Bir Kaytla Snrlandrlan Doal iek Soanlar (Anemone blanda, Arum italicum, Cyclamen cilicium, Cyclamen coum, Cyclamen hederifolium syn. Cyc.neopolitanum, Dracunculus vulgaris, Eranthishyemalis, Galanthus elwesii, Galanthus ikariae, Leucojum aestivum, Scilla bifolia, Urginea maritima, Ornithogalum nutans, Geranium tuberosum, Fritillaria imperialis, Fritillaria persica, Lilium martagon, Lilium ciliatum ) c- Doadan Toplanarak hracat Yasak Olan Doal iek Soanlar (Allium trlerinin hepsi, Crocus trlerinin hepsi, Fritillaria imperialis ve Fritillaria persica hari Fritillaria trleri, Lilium candidum hari Lilium trleri, Muscari trlerinin hepsi, Sternbergia lutea hari Sternbergia trleri, Tulipa trlerinin hepsi, Eminium trlerinin hepsi, Biarum trlerinin hepsi, Nympheaceae trlerinin hepsi, Orchidaceae trlerinin hepsi, Arum creticum, Pancratium maritimum, Hyacinthus orientalis, Gentiana lutea, C. coum, C. hederifolium, C. cilicium hari Cyclamen trlerinin hepsi, Galanthus elwesii ve Galanthus ikariae hari Galanthus trleri, ris tuberosum hari ris trleri, dier yumrulu ve soanl trler) eklinde snflandrlmlardr. Doadan sklerek ihra edilen doal iek soanlarndan Trkiye her yl 2 milyon $ civarnda bir gelir salamaktadr. Bu miktar 1996 ylnda 2.86 milyon $, 1997 ylnda 2.28 milyon $ ve 1998de 2 milyon $ olarak gereklemitir. izelge.2 den de grld gibi, son yllarda ihracata getirilen kstlamalar ve ihra edilen lkelerdeki evre rgtlerinin doadan toplanan rnlere kar oluturduklar basklar nedeniyle, zellikle 1992 ylndan itibaren ihra edilen iek soanlar miktarlar azalmtr.
118
izelge.2. Yllara Gre Baz iek Soanlarnn hracat Miktarlar (Adet)
YILLAR
Galanthus
Eranthis
Anemone
Leucojum
Cyclamen
1984 40 000 000 3 382 500 16 975 000 14 525 500 6 632 000 1992 12 751 356 7 603 100 6 500 650 3 673 875 1 337 720 1994 15 536 820 7 805 000 6 343 200 5 000 000 1 490 325 1995 6 325 700 7 500 000 6 555 250 2 998 000 1 665 985 1996 7 000 000 7 923 900 9 092 900 19 169 664 1 659 030 1997 8 000 000 8 000 000 9 000 000 5 000 000 2 010 000 1998 8 000 000 6 000 000 8 000 000 7 000 000 1 765 000 Kaynak : Tarm ve Kyileri Bakanl, TGEM kaytlar Ancak, doal iek soanlarnn retime ynelik almalarda baarl olunduu taktirde, ihracata bir kstlama getirilmeyecei ve d lkelerin kltr soan alma eilimleri de dikkate alndnda, halen kontenjanla snrl olan d satmn artaca bir gerektir. 3.2 thalat Yakn zamana kadar doal iek soanlarnn ithalat sz konusu olmamakla birlikte, son yllarda yurt dna ihra edilen trlerin kk ambalajlar halinde ev bahelerinde kullanlmak zere mevsimlik iek tohumlar arasnda ithal edildii ve pazarland grlmtr. Son yllarda Grcistandan Bat Avrupa lkelerine ihra edilmek zere doal iek soan ithal edilmektedir. 3.3 Standartlar TSE tarafndan belirlenmi bir standart olmamasna ramen, firmalarn ihra ettikleri trlerde belli bykle gelmi materyalin ihra edilmesine izin verilmektedir. izelge.3 hra Edilen Trlerde Aranan Minimum evre Uzunluklar(Cm) TRLER Anemone blanda Arum talicum Cyclamen cilicicum Cyclamen coum Cyclamen hederifolium Dracunculus vulgaris Eranthis hyemalis Fritillaria imperialis Fritillaria persica Galanthus elwesii Min. ev. Uz. 4 6 8 8 10 10 3,5 18/+ 10/+ 4 TRLER Galanthus ikariae Geranium tuberosum Leucojum aestivum Lilium ciliatum Lilium martagon Scilla bifolia Sternbergia lutea Ornithogalum nutans Urginea maritima Min. ev. Uz 4 5 7.5 10+ 10/+ 4 6 7 20
hracat ynetmeliinde belirtilen standartlar mevcuttur. Buna gre trler asndan ihra edilmesine izin verilen minimum evre uzunluklar izelgede verilmitir.
119
4.Stok Doal iek soanlar alt sektrnde stok yaplamamaktadr. 5.Yurtii Tketim Miktar Doal iek soanlarnn ss bitkisi amacyla fazla miktarda yurtii tketimi sz konusu olmamakla birlikte, zaman zaman iekilerde Anemone coronariann kr iei olarak yumrular ile birlikte satld grlmektedir. Allium, Ornithogalum ve Tulipa cinsleri iinde yer alan baz trler de kesme ve yumrulu olarak doadan toplanarak, dier iek fiyatlarnn yksek olduu k aylarnda, pazarda satlmaktadr. Ayrca ihracat yasak olduu halde, lkemizde sahlep olarak bilinen ve tketilen yabani orkide trlerinin i tketim nedeniyle toplanmasna henz engel olunamamaktadr. Doada ok yava byyen, biyolojik eitliliimiz ynnden mutlak nemli olan bu bitkilerin kitlesel retimi de henz gereklememitir. 6. Fiyatlar Doal iek soanlar retim ve ticareti d pazarlara ynelik olduundan yurt ii fiyatlardan ok d fiyatlar, dier bir anlatmla ihra fiyatlar nem arz etmektedir. Fiyatlar soan evresine-boylarna gre deimektedir. rnek olmas bakmndan 1993 yl ihra fiyatlar nemli cinslerde byklklerine gre aada verilmitir. Galanthus Cyclamen Eranthis Anemon 4/5 cm. 10/13cm 3.4/4cm. 4/5cm. 9.0 Hfl./100 Adet 32.5 Hfl/100 Adet 6.0 Hfl./100 Adet 1.7 Hfl./100Adet 7/+ cm. 20/25 cm. 6/+ cm. 7/+cm 16.5 Hfl./100 Adet 50.0 Hfl./ 100 Adet 12.0 Hfl./100Adet 6.0Hfl./100 Adet
Soan evre boyu arttka fiyatlar ykselmektedir. hracatta nemli olan ve ilk be sray alan cinslerin 1994, 1995 ve 1996 yllarndaki ihracat miktarlar, ihracat deerleri ve soanlarn birim fiyatlar izelge.4de verilmitir. hra fiyatlarnda yllara ve cinslere gre farkllklar gzlenmemesine karlk, Leucojumun 1996 yl ihra miktarndaki ykselmeye bal olarak fiyatlarnda nemli dmeler olmutur. 0.12-.0.13 Hollanda Florini olarak 1994-1995 yllarnda oluan fiyatlar,1996 ylnda 0.02 Hfl olarak gereklemitir.
120
izelge 4. hracatta nemli Olan Cinslerin hracat Miktarlar, hracat Deerleri ve Soan Fiyatlar
1994 CNS Galanthus Cyclamen Leucojum Eranthis Anemone MKTAR Adet 15 536 820 1 490 325 5 000 000 7 805 000 6 343 200 DEER* 1000 HFL 1 789 614 616 584 208 FYAT HFL/Ad. 0.11 0.41 0.12 0.07 0.03 MKTAR Adet 6 325 700 1 665 985 2 998 000 7 500 000 6 555 250 1995 DEER 1000 HFL 707 730 394 572 226 FYAT HFL/Ad. 0.11 0.44 0.13 0.07 0.03 MKTAR Adet 7 000 000 1 659 030 19 169 664 7 923 900 9 092 900 1996 DEER 1000 HFL 787 691 509 378 218 FYAT HFL/Ad 0.11 0.42 0.02 0.05 0.02
Kaynak: Tarm ve Kyileri Bakanl TGEM Kaytlar
*HFL. Hollanda Florini
7. stihdam Doadan skm yapan skcler, firmalarda ykama, boylama gibi faaliyetlerde bulunan iiler, dier firma alanlar dahil olmak zere toplama ve ihracat mevsimini kapsayan yaklak drt aylk sre iinde tahminen 1000 kadar kiiye i imkan salad tahmin edilmektedir. 8. Serbest Blgelerde Sektrel Faaliyetler Serbest blgelerde sektrle ilgili bir faaliyet bulunmamaktadr. 9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular ve Faaliyetleri Tarm ve Kyileri Bakanlna bal Aratrma Enstitleri, doal iek, doal iek soan ve yumrular ile ilgili kltre alma almalarn yrtmektedir. niversitelerin ilgili birimlerinde de yine ihra edilen trlerin kltre alnmas ve yeni baz trlerin blgelere gre yerlerinin belirlenmesi almalar srmektedir. Doal iek soanlar ynetmelii erevesinde oluturulan Danma Kurulu deiik kurululardan katlan uzmanlardan olumaktadr. Asl grevleri konu hakknda makro dzeyde gr, prensip ve esaslar belirleyerek ilgili Bakanla ve Teknik Komiteye tavsiyede bulunmaktr. Ayrca doada incelemelerde bulunmak, iek soanlarnn retim ile bytme faaliyetlerini kontrol etmek zere blgelerde Bakanln mahalli temsilcilerinin de yer alaca
121
Alt Komiteleri oluturmak, firmalarn ihracat yeterliliklerinin tespiti iin Bilirkii Kurulunu belirlemektir. Teknik Komitenin grevleri; *CITES Doal iek Soanlar Uzman Kurulu ve Danma Kurulu tarafndan yaplan nerileri ve raporlar, ayrca dernekler ve dier ilgili kurulularn grlerini deerlendirmek; *hracat amacyla doadan sklmesi kontenjanla snrlandrlan, iek soanlarnn cinslerini, trlerini, miktarlarn, skm takvimlerini ve gerektiinde evre lmlerini belirlemek, *Sadece aratrma amacyla kullanlmak zere, doadan sklecek olan iek soanlar cins ve miktarlarn belirlemek, neriler hazrlamak, *Materyali kltre alnm olan ve ihra amacyla retilen iek soanlarnn cinslerini ve trlerini tespit etmek, *Doadan skm ve ihracat yasak olan iek soanlarnn cinslerinin, trlerinin, yasaklama nedenlerini belirlemek, bu belirlemelere gre skm taleplerini deerlendirip uygun olanlara skm izni vermek, *Derneklere grev vermek ve almalarn deerlendirmek, *Firmalarn ihracat kontenjanlarn, ilgili dernein grlerini alarak tespit etmek zere kendi yeleri arasndan bir alt komisyon oluturmak ve bu komisyonun ald kararlar inceleyip onaylamak, *Bilirkii kurulunun ve alt komitelerin raporlarn incelemek ve uygun bulduklarn onaylamak, *CITES Doal iek Soanlar Uzman Kurulu ve Danma Kurulu tarafndan alnan dier karalar incelemektir. CITES Doal iek Soanlar Uzman Kurulunun grevleri; *lkemiz doasnda incelemelerde bulunmak ve ynetmelikte belirtilen alt komitelere itirak ederek firmalarn retim faaliyetlerini kontrol etmek, bu inceleme sonularna gre doal iek soan ihracatn dikkate alarak ihracat serbest olacak, kontenjanla veya baka
122
herhangi bir kaytla snrlandrlacak ve yasaklanacak iek soanlarnn cinslerini, trlerini belirlemek, *hracat kontenjanla veya baka herhangi bir kaytla snrlandrlan iek soanlarnn; miktarlarn, skm belgelerini, toplama zamanlarn ve evre lmlerini tespit etmek, gerekli raporlar hazrlayarak teknik komiteye sunmak, *Firmalarn skm planlarn incelemek ve uygun grdklerini onaylamak, *Doal iek soanlarnn ihracat iin kullanlacak etiketlerin hangi esaslar dahilinde hazrlanacan ve verileceini belirlemek, *Yabanc lkelerin benzer kurullar ile gerekli koordinasyonu salamak, *CITESin faaliyetleri konusunda Bakanl, Danma Kurulunu ve Teknik Komiteyi bilgilendirmek, *Teknik Komite iin kendi aralarnda temsilci seerek, Bakanln ve Teknik Komitenin verecei dier grevleri yapmaktr. Doal iek Soanclar Dernei, ihracat 3 firma tarafndan oluturulmutur. Doal Hayat Koruma Dernei ve Trkiye Tabiatn Koruma Dernei gibi sivil toplum rgtleri de evre bilincini topluma yaymaya alarak konu zerine dikkatleri ekici faaliyetlerde bulunmaktadrlar. Doal Hayat Koruma Derneinin her yl konu ile ilgili bilgi alveriini salamak amacyla Ortak Yrtme Kurulu toplants organize etmektedir. Ayrca, baz ihracat firmalarla birlikte yetitirme ile ilgili denemeler yrtmektedir. 10. Sektre Salanan Destekler Sektre salanan zel bir destek yoktur. Ancak, Tarm ve Kyileri Bakanl bnyesinde bulunan Aratrma Enstitlerinde yrtlen Doal iek Soanlarnn Kltre Alnmas ile ilgili projeler yksek ncelikli projeler grubunda yer almakta ve gerekli maddi destek verilmektedir.
123
11. Pazarlama Faaliyetleri 11.1. Pazarlama Faaliyetleri ve Pazarlama Kanallar Geofitlerin skld blgede yaayan yre halk (skcler) tarafndan doadan sklen iek soanlar Ky Toplayclar na teslim edilmektedir. Ky Toplayclar aldklar iek soanlarn Mahalli Toplayclara satmakta, onlar da Blge Temsilcilerine vermektedir. Blge Temsilcileri aldklar iek soanlarn, ynetmelik gereince, n depoya getirmektedir. n depoda gerekli temizlik, ykama ve kurutma ilemleri yaplan, eit ve menei kaytlar tutulan iek soanlar ihracat firmaya kontenjanlar karlnda teslim edilmektedir. Firmalar kontenjanlar kadar soan alp kendi depolarna (Ana Depoya) getirmektedirler. Burada gerekli hazrlklar ve ilemler tamamlanarak alc lkelerin istekleri dorultusunda ihra edilmektedir. iek soanlar, skmden ihracat firmaya kadar olan aamalarda kilo ile alnmakta ve demeler pein yaplmaktadr. Her aamada soanlarn kurumasndan dolay bir su kayb, dolaysyla fire olumaktadr. iek soanlarnda her yl fiyat belirlemesi ihracat firmalar tarafndan yaplmakta, pazarlama kanallarnda yer alan kiiler tarafndan bir alt kademeye fire ve kar oranlar gz nne alnarak yanstlmaktadr. Kilo ile alnan iek soanlar, ihracat firma tarafndan dier lkelere tane ile satlmaktadr (Ergun ve ark. 1997). SKCLER
KY TOPLAYICILARI MAHALL TOPLAYICILAR BLGE TEMSLCLER N DEPO FRMALAR
124
11.2 Doal iek Soanlarnn Fizyolojisi ve Depolamas iek soanlar fizyolojik olarak dinlenme "dormant" durumunda deildir. Byme ve gelime dnemlerinde, bu canl materyal biyolojik bir komptr gibi evresiyle srekli bir iletiim-etkileim iindedir ve deiim gstermektedir. Bu durum, soann serada, kklenme odasnda veya dikim ve sat ncesi depoda olmasna gre deimez. Soanlar dikim ncesi gerektii ekilde depolanmad zaman, uygun olmayan depolama koullarnn olumsuz sonular, serada veya tarladaki bitkilerde ortaya kmaktadr. Bu durum, hatal ileme veya uygunsuz koullarn gereklemesinden 3-6 ay sonra grlmektedir. Byle bir durumla karlald zaman, sorunun asl nedenini anlamak gtr ve zm iin ge kalnmtr. Bu nedenle, soanlar rnein yksek scaklkta tutulmamal ve dier depolama koullar gelimelerine zarar vermemelidir. Ayrca soanlarn ilenme esnasnda, yaralanmamas iin gereken zen gsterilmelidir. iek soanlar hasattan sonra hastalk etmenleri ile eitli zararllardan korunmalar iin, skmden hemen sonra hzl bir ekilde kurutulmaldr. Bu konuda soan trne gre uygulanan temizleme, ilalama ve ayklama (yaralbereli ve hastalkl soanlarn uzaklatrlmas) ilemleri byk nem tar. Kurutma esnasnda, soandaki su oran etrafndan geirilen hava akm ile drlmektedir. Burada hava akmnn hz ve scakl nemlidir Scak ve hzl hava hareketi ile kurutma sresi ksalmaktadr. klimin uygun olduu yerlerde doal koullarda, serin ve glge yerlerde kurutma yaplmaktadr. Bu uygulama daha uzun sreli ve yava bir kurutma olmaktadr. Kurutmada ve sonradan depolama srasnda havalanmann iyi olmas iin, soanlarn standart boyutlarda, telli kasalar ierisinde uygun bir ekilde istiflenmeleri byk nem tamaktadr. Bu ekilde soanlar serbest hava dolam ile kolayca kururlar. Hava hz, sandk bana, kurutma srasnda 4 m3/saat, depolama srasnda ise 3 m3/saat olmaldr. Depolardaki havalandrma sistemi (vantilasyon), ortam havasnn dardaki temiz hava ile deiimini salar. Ayrca, bu havann oda ierisinde etkili bir ekilde dolatrlmas (sirklasyon) gerekir. Bunun iin tavan fanlar kullanlmaktadr. Havalanmann depo iinde
125
her yere ulaabilmesi iin, her 20-25 m2'lik alan iin bir fan yerletirilmelidir. Depoda uygun bir istifleme gereklidir. Duvar ile istif arasnda en az 10 cm aralk braklmaldr. Havalanma dnda, tamada kolaylk asndan istiflemede palet kullanlmas nemlidir. Bunun iin, zemin dzgn (beton) olmaldr. Hava dolam, depo iinde her noktann scaklnn eit olmas ynnden de nemlidir. Depoda scaklk kontrol, farkl yerlerde bulunan kasalar arasna yerletirilen en az 3 adet kalibre edilmi termometre ile salanr. Ayn ekilde higrometreler kullanlarak nem kontrol de yaplmaldr. Bunlar hergn kontrol edilmeli veya otomatik olarak kaydedilmelidir. Depo scakl ve oransal nemi soann trne ve soann kullanm amacna gre deimektedir. Scaklk, soan iinde hasattan sonra da devam eden fizyolojik olaylarn kontrol bakmndan byk nem tamaktadr. Ortamn oransal nemi ise su kayb ve hastalk etmenleri ynnden nemlidir. rnein nemin ykselmesi, kklenme ve hastalk sorununa neden olurken, dk nem su kaybn artrr. Oransal nemi % 70-90 arasnda tutulan depolarda, "Penicillium" v.d. hastalklarn nlenmesi iin iyi bir havalanma gereklidir. Depolama srasnda soanlar etilen gazndan korunmaldr. Etilen, soanlarda bozuk ieklenmeye ve dier birok soruna yol aar. Etilen kaynaklar arasnda bulunan olgun meyve ve sebzeler ile iek soanlar ayn depoda tutulmamaldr. Ayrca, "Fusarium" v.b. ile bulak soanlar iyi bir etilen kaynadr. Bu nedenle de, hastalkl soanlar derhal ayklanmal ve kasalardan uzaklatrlmaldr. Depo havalandrmas, ortamn etilen v.b. gazlardan temizlenmesi asndan da nem tar. Depolama sonrasnda gerek i tketim, gerekse ve zellikle dsatm asndan iletmelerde, depo tesisleri yannda, paketleme sistemlerinin de bulunmas, el ile ilemedeki gecikmeleri ve dolaysyla bozulmalar nleyecektir. Bu bilgilerden anlalabilecei gibi, iek soanlar, ister doadan toplanm veya isterse kltrel koullarda yetitirilmi olsun, hasattan sonra ve dikimden veya sattan nce bekletileceklerse mutlaka kontroll koullarda korunmaldr.
126
En nemli faktrler olan scaklk, nem ve havalandrma depolamadan sonra tama srasnda da kontrol edilmelidir. Bu artlara gereince uyulmad zaman, soann depolama mr ksalmakta ve bozulma ile rmeler artmakta ve sonuta kayp oranlar % 30-40'lara ulamaktadr. 12. Sektrde Eitim-Yayn Faaliyetleri ve Altyaps Doal iek soanlar konusundaki yaynlar, eitli dergilerde yaynlanm makaleler, Aratrma Enstitleri ve niversitelerin ilgili faklte ve blmlerinde yaplan aratrmalarn sonu raporlar ve iek Soanclar Dernei ile Doal Hayat Koruma Derneinin bror ve raporlarndan ibarettir. Yaynlar genellikle Galanthus ve ekonomik deeri olan Geofitler zerinde hazrlanmtr. 13. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Altyaps Sektrdeki aratrma faaliyetleri snrl saydadr. Bunlar genellikle doal iek soanlarn oaltma ve kltre alma yntemleri zerinde younlam olup, baz niversiteler ve Aratrma Enstitlerinde yrtlmektedir. Ayrca Doal iek Soanclar Dernei ve Doal Hayat Koruma Dernei tarafndan da baz almalar yaplmaktadr. Doal iek soanlarnn kltre alnmas konusunda yaplan baz almalardan olumlu sonular alnmasna ramen, bu almalarn kontroll artlar altnda olmas nedeniyle, elde edilen sonularn ifti artlarnda denendikten sonra uygulamaya aktarlmas gerekmektedir. Doal iek soanlar retim ve ticaretinin gelecei, bunlarn kltr koullarnda yetitirilmesine baldr. Bunun iin de doal iek soanlarnn kltre alnmas ile ilgili aratrmalarn daha youn bir ekilde yaplmas gerekmektedir. Bu konularda eleman eitimi ve konu hakknda yeterli teknik bilgiye sahip eleman saysnn arttrlmas aratrma faaliyetlerini olumlu ynde etkileyecektir.
127
14. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetler Uluslararas anlamda doal iek soanlar alt sektrn de iine alan ve saylar 120 yi aan lke tarafndan imzalanan en nemli anlama CITES Convention on International Trade in Endangered species of Wild Fauna & Flora (Nesilleri Tehlike Altndaki Doal Bitki ve Hayvan Trlerinin Uluslar aras Ticaretini Dzenleme Antlamas) dr. Bu antlama 3 Mart 1973 tarihinde Washingtonda 21 lkenin katlm ile imzalanmtr. Gnmze kadar birok lkenin katlm ile ,dnyadaki en byk uluslar aras yaban hayat koruma anlamas haline gelmitir. Eyll 1994 de anlamaya katlan ye lke says 124e ulamtr. Sekreterlii svirenin Cenevre ehrindedir. Sekreterlik antlamasnn yrtlmesi, eitici seminerlerin dzenlenmesi, doa koruma ile ilgili bilimsel aratrmalara yardmc olunmas gibi ilevleri yerine getirmektedir. Antlamaya ye lkelerin bilimsel ve idari otoritelerinin katlm ile 2 ylda bir byk konferans dzenlenmektedir. Bu toplantlarda finansal ve idari problemler, anlamann yrtlmesi ve gelitirilmesi tartlmakta ve listelere ilave edilecek trler ile listelerde yaplacak deiiklikler grlmektedir. CITES anlamasnn yrtlmesi ye lkelerin sorumluluu altndadr. CITESe ye her lke kendi yapt ynetmelik iinde CITES in isteklerini birletirmektedir. CITES te yer alan trlerin uluslararas ticaretinde, ihracat yapan lkenin CITES bilimsel ve idari otoritelerinden yazl izin alnmas zorunludur. Avrupa Birliine ye lke ithal ediyorsa ayrca ondan ithal izin belgesi istenmektedir. Bu sistem ile doal kaynaklar zengin olan ve ihracat yapan lkenin yaban hayat kontrol altna alnmakta,hatta korunmaktadr. Trkiye, bu anlamay 1994 tarihinde TBBM de grerek onaylamtr. Resmi tam yelik iin gerekli prosedr 1996 ylnda tamamlanmtr (Aslan ve ark. 1996 ). Yine Biyolojik eitliliin Korunmas antlamas ve Bitki Genetik Kaynaklarnn korunmasnda srdrlen Ulusal Bitki Genetik Kaynaklar Projesi (BGKP) ve Uluslararas (IPGRI) ibirlii almalar, bu bitkilerin korunmasnda nemli faaliyetler arasnda saylmaktadr.
128
15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri Galanthus elwesii ve Galanthus ikariae trlerinin elek alt materyalinin ihracat firmalarn yapt yntemle lkenin deiik yrelerindeki (Yalova, Trabzon, Antalya, zmir) kltr arazilerinde tamamen doal artlarda bytlmesi ile ilgili bir alma Yalova-Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits tarafndan yrtlm ve elek alt materyalin bytlmesi srasnda byk kayplarn olduu saptanmtr. Ancak eitli niversitelerin ilgili blmlerinde ve Tarm ve Kyileri Bakanlna bal Aratrma Enstitlerinde kontroll artlar altnda yaplan aratrmalarda Galanthus ile ilgili mitvar sonular alnd ve konu zerinde almalarn youn ekilde devam etmesi gerektii belirtilmitir. Geofitlerle ilgili almalar kapsayan ve TUBTAK tarafndan desteklenen projelerle doal iek soanlarnn baz sorunlar zlmeye allmaktadr. 16. Dier Sektrler ile liki Doal iek soanlarnn uzun yllar dzensiz bir ekilde doadan toplanmas, sonucu doada baz trler azalmtr Bu yn ile doann tahribat iin olumsuz yndr. Dier taraftan doal iek soan ve yumrularnn birou ayn zamanda tbbi bitki olma zellii tamalar nedeniyle salk sektr ile de dorudan ilgilidir. Galanthus ierisinde bulunan galantamin maddesi ocuk felci as yapmnda kullanlmaktadr. thalat lkelerin kullanm amalar arasnda bu zellikleri de yer almaktadr. yi deerlendirildikleri takdirde baz endemik trlerimiz lkemizin tantlmasnda rol oynayabilecekler, turizm amal kullanlabileceklerdir. Ancak Eko-Turizmveya Doa Turlar ad altnda faaliyet gsteren baz turizm firmalar tarafndan yaplan doa gezileri srasnda, ynetmeliklerde belirtilen izinsiz toplama yasana ramen, zellikle yabanclar tarafndan doadan zaman zaman tohum, yumru, soan gibi bitkisel materyaller toplanmaktadr. Geofitlerin retimlerinin sorunsuz ekilde gereklemesi durumunda ve evre bilincinin artmas halinde, ithalat lkelerde olduu gibi, lkemizde de ev bahelerinde ss bitkisi amal kullanmlar yaygnlaacaktr.
129
17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi Yaklak yz yldr Trkiyenin doasndan toplanan bitkiler ve zellikle iek soanlar d lkelere satlmaktadr. Zaman zaman ar boyutlara varan bu toplamalar sonucu baz trler azalm ve baz trler de yok olma tehlikesi ile kar karya kalmtr. evre bilincinin hzla yayld gnmzde, ithalat lkelerin insanlar doay koruma arzusu ile doadan sklen soanlar kullanmamaya balamlardr. Bu durum karsnda bu soanlarn kltr arazilerinde oaltlmas almalar arlk kazanmtr. Trkiyede doal iek soanlarnn skm, bytme, retim, depolama ve ihracat ile ilgili almalar yaynlanan Ynetmelikler dorultusunda belirli disiplinler erevesinde yrtlmektedir. Ancak Ynetmeliklerle getirilen doadan toplama kstlamalarna ramen, kaak skmler nedeniyle, halen baz trlerde tehlike devam etmektedir. Dier taraftan Galanthusun doadan toplanmas srasnda ana soanla birlikte sklen yavru soanlar retim veya elek alt materyalin deerlendirilmesi ad altnda skldkleri alan dnda bytlmeleri aamasnda byk kayplar olduu yaplan bilimsel almalarla da kantlanmtr. Doann sklen milyonlarca yavru Galanthus soan, tarlalarda rtlm saysal olarak sadece %25-30u byme ansna sahip olabilmitir. Bu yolla doadan koparlan yavru says , ihra edilen saynn kat kat zerinde olmaktadr. Galanthusdaki bu olumsuzluklara karn Lilium, Leucojum, Polianthes tuberosa, Cyclamen gibi dier baz trlerde tarla retimi yaplabilmekte ve szlemeli ifti modeli ile bu soanlarn ihracat retimden karlanabilmektedir. Baz Lilium trleri gibi retiminde baarl olunan trlerin saysnn artmas durumunda, lkemiz bu konuda dnya lkeleri arasnda nemli bir konuma gelecektir. 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama Geofitlerin ounun ihra edildii lke Hollanda, ithal ettii iek soanlarnn yarya yakn bir ksmn (%48) Avrupa Birlii lkelerinden alrken, dier yarsn aralarnda Trkiye, Brezilya, srail, svire, Gney Afrika, A.B.D., Yugoslavya, Japonya, Hindistan, Macaristan, Yeni Zelanda, Polonya ve Trk Cumhuriyetlerinden ithal etmektedir. Hollanda ithal ettii iek soan, yumru ve rizomlarnn byk bir ksmn ambalajlanm halde bata A.B.D. olmak zere dier alc lkelere ihra etmektedir
130
izelge 5 Hollandann Doal iek Soanlar thalatnda Trkiyenin Pay TRLER TRKYE PAYI Galanthus % 65 Cyclamen % 99 Fritillaria % 99 Leucojum % 80 Anemone % 90 Eranthis % 95 Kaynak: Ildr, S. 1996. TRLER TRKYE PAYI Ornithogalum %1 Polyanthus % 50 Calla % 40 Arum % 98 Sternbergia (retim) % 100
Geofitlerin ounun ihra edildii lke olan Hollanda, ithal ettii iek soanlarnn yarya yakn bir ksmn Avrupa Birlii lkelerinden alrken, dier yarsn aralarnda Trkiye, Brezilya, srail ,svire, Gney Afrika, A.B.D., Yugoslavya, Japonya, Hindistan, Macaristan, Yeni Zelanda, Polonya ve Trk Cumhuriyetlerinden ithal etmektedir. Hollanda ithal ettii iek soan ,yumru ve rizomlarnn byk bir ksmn ambalajlanm halde bata A.B.D. olmak zere dier alc lkelere ihra etmektedir. hra edilen geofitler ynyle lkemiz dnyadaki lkeler arasnda en nemli konumdadr. Nard ve Hertogh, 1993, doal Cyclamenlerde yumru retiminin dnyada ok gelimediini, srailde 6 halk bir alanda retiminin yapldn ve Trkiyeden ylda 2-5 milyon adet yumru ihra edildiini bildirmektedir. 1987/88 dneminde Hollandada 30 ha alanda F. mperialis, F. Meleagris, F. Persica retilmitir. Galanthus soan retimi hakknda snrl sayda bilgi olmasna ramen, ticari soanlarn genellikle Fransa ve Trkiye doasndan topland bilinmektedir. Leucojum soanlarnn bir ksm doadan toplanmakla birlikte, retimleri de yaplmaktadr. retimlerinin yapld lkelerin arasnda Hollanda, 1986 ylnda 0.65 ha ve srail, 1987 ylnda, 3 ha ile nde gelen lkeler arasnda yer almlardr. Trkiye ve Macaristanda da istatistiksel veriler olmamakla birlikte retimin yapld bilinmektedir. Ornithogalum ticari soan retimi srail, Gney Afrika, Hollanda ve Amerika Birleik Devletlerinde yaklak 50 ha alanda yaplmaktadr.
131
Eranthis yumrular Hollandada 6-10 ha alanda retilmektedir. Ancak byk miktarda yumru retiminin ylda 10 milyon adet olarak Trkiyede yapld (Hertogh ve Nard 1993 ) tarafndan bildirilmesine ramen, bu kadar byk miktarda yumrunun Trkiyede retilmeyip byk ksmnn doadan topland bilinmektedir. III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR Sektrde zellikle ihra ettiimiz geofitler konusunda tevik alm yatrmlar bulunmamaktadr. IV. SEKZNC PLAN DNEMNDE GELMELER 1.Genel politika nerileri Doal iek soanlar yz yldr doadan sklerek ihra edilmektedir. Bu konuda Trkiyenin belirlenmi bir pazar bulunmakta ve ylda 2-2,5 milyon $ gelir salamaktadr. Tarm ve Kyileri Bakanl, eitli kurulularca alnan baz nlemler ve ynetmeliklerle doal iek soanlarnn skm ve ihracatn kontrol altna almay bir lde baarmtr. Bu genel grnm iinde, doadan yaplan bilinsiz ve kontrolsz skmler nedeniyle, baz trlerin doada azald, bazlarnn da yok olma tehlikesi ile kar karya kald grlmektedir. Dier taraftan evre bilinci artan insanlar, doadan sklen soanlar satn almaktan kanmakta ve bu bitkilerin kaybolmadan yerinde muhafazasn istemektedirler. Konu deiik alardan ele alndnda, uygulanmas gereken temel politikann bu soanlarn kltr arazilerinde retilmesi olduu grlmektedir. Galanthus dndaki trlerde bu retim yaplabilmektedir. Galanthus retiminde (bytme alglanmamal) ise baz skntlar vardr. Aratrma Enstitleri ve niversitelerde zel koullarda chipping, twin scale gibi yntemlerle yaplan oaltma denemelerinden mitvar sonular alnmtr. Doadan sklen yavru soanlarn dikilip bytlmesi retim olarak alglanmamaldr. Bu yntemle oaltma doaya daha ok zarar vermektedir. Skme srasnda yavru soanlarn yerinde braklmas daha yararl olacaktr. Tartmal olan bu konuya aklk getirmek zere yaplan aratrmalar ve firmalarn ekim dikim raporlar, ekilen soan says
132
kadar soan sklmediini ve saysal olarak ancak ekilen soann %25-30 kadar byyebildii, kalan %70-75inin yok olduu kantlanmtr. Her yl milyonlarca yavru soan (ihra edilenden daha fazlas), gerekletirilen elek alt soan materyalinin deerlendirilmesi ve bytme yntemi ile ziyan olmaktadr. Doadaki soann deerlendirilmesi dnlyorsa; yavru soan miktar say olarak % 10u gemeyecek ekilde, ok sk elek alt materyal (yavru soan) kontrol ile snrl ve mnavebeli bir skme izin verilmesi daha uygun olacaktr. Bylece doada, yerinde kalan yavru soanlar ile doa kendini yenileme olana bulabilecektir. Doal iek soanlarnda bir yandan retim faaliyetleri desteklenirken, dier yandan doadan yaplacak kaak skmler iin caydrc yaptrmlar uygulanabilir. Teknik elemanlarn ve kyllerin iek soanlar konusunda(yavru soanlarn yerinde braklmas) eitimi nem kazanmaktadr. Sonu olarak, uzun vadede doadan iek soan skm yaklam deitirilerek kltr arazilerinde retim hedeflenmeli ve gerekletirilmelidir. 2.Sektr projeksiyonlar 2.1. retim Doal iek soanlar retimleri ile ilgili yeterli veri olmad iin bilimsel anlamda projeksiyon yaplamamtr. Ancak doal iek soanclnn gelimesi retimin artmasna baldr. nmzdeki yllarda retiminde baar salanan trlerde szlemeli ifti modelini benimseyen firmalar tarafndan retimin arttrlmasna ynelik almalarn artaca tahmin edilmektedir. 2.2. Yurtii Tketim Miktar Bugn iin yurtii tketim miktar sz konusu olmamakla birlikte, nmzdeki yllarda retim sonucu elde edilecek doal iek soanlarnn tantmnn yaplmas halinde, yurtii tketiminin balayaca dnlmektedir. 2.3. Ihracat Her yl saptanan kontenjanlara gre gerekletirilen ihracatn nmzdeki yllarda da devam etmesi beklenmektedir. Gelecek yllarda yeni trlerin ihracata konu olabilecei tahmin edilmektedir. Bu durumda ihracat ile ilgili listeleri yeniden dzenlemek ihtiyac doacaktr.
133
hracata listelerinde yer alacak yeni trlerin, mutlaka retim sonunda elde edilen soanlarnn veya rizomlarnn ihracatna izin verilmesi daha uygun olacaktr. Halen ihracat yaplan trlerin, doadaki potansiyellerinin azalmas ve d alclarn doadan sklen soanlara taleplerini azaltmas nedeniyle, doadan skmn artmayaca, buna karn doal iek soanlarnn tarlalarda retim alanlar ve retim miktarnn artaca tahmin edilmektedir. 2.4. thalat Son yllarda re-export amacyla Grcistandan yaplan Galanthus ithalatnn dnda ithalat yaplmamtr. nmzdeki dnemde ithalatn yaplmayaca tahmin edilmektedir. 3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler 15 Austos 1992 tarihli, 21316 sayl resmi gazetede yaynlanan ve Bitki Genetik Kaynaklarnn Toplanmas Muhafazas ve Kullanlmas hakknda ynetmenlik gerei, lkemizde Bitki Genetik Kaynaklarnn toplanmas konusunda Tarm ve Kyileri Bakanl adna her trl koordinasyonda Ege Tarmsal Aratrma Enstits sorumlu olduundan, her trl toplamada bu kurulua bilgi verilmesi gerekmektedir. Trkiye Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununa gre de, bu bitkiler sz konusu olduu halde; yabani iek soanlarnn ihracat hakkndaki ynetmelikte bu ilikiler dikkate alnmamaktadr. Konu ile ilgili Danma Kurulunda Bitki Genetik Kaynaklarnn Toplanmas ve Muhafazas ile ilgili alan bu kurumun grne dier aratrma kurumlarndan ayr olarak yer verilmelidir. Ayrca, 'Danma.Kurulu'na TAGEM'e bal Aratrma Enstitlerinden konu uzmanlarnn da katlmnn salanmas yararl olacaktr. 4. evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler hracat yaplan doal iek, soan ve yumrularn doadan sklmesi baz trlerde doal yayl alanlarnn azalmas, bazlarnda da yok olma tehlikesine neden olmaktadr. Bu bakmdan doann tahribat geri dnlmeyecek sonular yaratabilir. Bu durumun engellenmesi ve kontrol altna alnmas gerekmektedir.
134
5. Dier Sektrler ile likiler Doal iek soanlar salk sektrnde baz ilalarn ham maddesi olarak kullanlmaktadr rnein, Galanthus ierdii galantamin maddesi nedeniyle ocuk felci asnda kullanlabilmektedir. Doal iek soanlarnn doadaki gzellikleri eko-turizmi tevik etmektedir. Bu konuda turist getiren irketler doa turlar dzenlemektedir. Bu ynden doal iek soanlar turizm sektrne destek olmaktadr. 6. retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri Doal iek soanlarnda klasik retim yntemleri bazen baarsz kalmaktadr. Bu gibi durumlarda zel oaltma yntemlerine gereksinim duyulmaktadr. Soanl bitkilerin oaltlmasnda kullanlan chipping ve twin scale yntemleri ile doku kltr yntemlerinin geliecei ve oaltlmas zor olan Galanthus, Fritillaria, vb. gibi trlerde bu yntemlerin retim metodu olarak kullanlaca dnlmektedir. Bu yntemlerin gelitirilmesi retimi ve ihracat artracak, doadan skmleri engelleyecektir. Dier taraftan doadan skmlerin engellenmesi, sera ve tarlalarda youn retimlerin yaplmasn zorlayacak etkeni oluturacaktr. V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AT VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER nceki plan dnemindeki gelimeler sonucu doadan sklen soanlardaki ihracat kontenjanlarnn nemli lde azald, bunun yerine retilmeye baland grlmtr. VIII.be yllk Plan dneminde retim yaplan tr says ile birlikte retim miktarnda da artlar beklenmektedir. Galanthus retimindeki sorunlar giderilebilirse, doadan skmn engellenmesi gerekleebilecektir. Doal iek soanlar ihracatnda Trkiye nde gelen lkelerden birisidir ve Avrupa da nemli bir pazara sahiptir. Trkiye ile birlikte baz trlerde, Hollanda, Fransa, srail,
135
Macaristan gibi lkeler de bu pazardan pay almaktadr. Ancak Hollanda ve srail gibi lkelerde tarlada retim yapld, pazar ihtiyacn bu yoldan karlad bilinmektedir. Hollanda, ihtiya duyduu iek soanlarndan, Cyclamen, Fritillaria, Arum, Eranthis, Anemon gibi trlerin %95-99unu Trkiyeden, doadan sklen soanlardan karlamaktadr. Sternbergia ihtiyalar yine Trkiyede retilenlerden salanmaktadr. VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER Geofitlerin mevcut yaylma alanlarnn belirlenmesi, geofitlerin ok geni bir alana yaylmas nedeniyle olduka zor olmasna ramen, zorunludur. Bu amala, geofitlerin iek at dnemlerde doal olarak yetitikleri alanlara yaplacak olan gezi ve incelemeler ve blgede yaplacak olan saymlar ile populasyonun tespitinin iek ama dneminde geree yakn olarak saptanabilecei gz ard edilmemelidir. Her ne kadar doadan toplamann, tohumlarn kapsllerinin alp tohumlarn dklmesinden sonra yaplmas gerektii herkes tarafndan bilinmesine ramen, tohumlarn olgunlat dnemin, yapraklarn tamamen sararm ve kuruyup dklm olduu (zellikle Cyclamen ve galanthus trlerinde) bir dnem olmas nedeniyle skm srasnda zorluk yaanmakta, bu nedenle Nisan ay iinde yumru skm yaplan Cyclamenlerde (CTES listesinde nesli tehlike altnda olan trler arasnda gsterilmektedir) tohumlarn olgunlamadan skmlerinin yapld grlmektedir. Bu durumda doann kendisini yenilemesi engellenmektedir. Doadan sklecek soanlar iin skm tarihlerinin daha dikkatli saptanmasnda yarar vardr. Avrupa lkelerinden katlan CITES yeleri, yurt dna endemik trlerin de gnderildiini vurgulamaktadrlar. Bu durumu nlemek iin, ilgili elemanlar tarafndan yurt dna kan her partiden rnekleme yntemiyle alnacak soanlarda trlerin tespitine gerek duyulacaktr. hra dneminde, soanlarn ve yumrularn dinlenme dneminde olmasndan dolay, trlerinin saptanmas zor olmaktadr. Doadan kontenjan fazlas kaak skmlerin olduu bilinmektedir. Bu tr skmlere caydrc nlemler getirilmelidir.
136
Skm srasnda ana soanla birlikte sklen elek alt materyalin skm srasnda yerinde braklmas iin gerekli nlemler alnmaldr. Gerek toplayc ve gerekse reticilere ynelik eitim almalarnda sreklilik salanmal, bitkilerin doal populasyonlarna zarar veren skm ve skm d dier hususlar gz nnde bulundurulmal, koullara uygun nlemler zamannda alnmaldr. Sternbergia luteann Marmara blgesinde, Fritillaria persicann Siverekte kltr arazilerinde doal olarak yetitii ve gemite yabanc ot olarak grlp atldklar bilinmektedir. Son yllarda firmalarla szlemeli olarak alan baz iftilerce bu trlerin retilmeye balanmas sevindirici bir gelimedir. Ancak, retim yaplan materyalin doa kaynakl olmamas gerekmektedir. rnein 1999 yl kontenjanlarndan, bir deneme retimi iin, doadan 100 000 Fritillaria skmne,izin verilmesi retme mantna ters dmektedir. Leucojum aestivumda Karadeniz ve Marmara Blgelerinde kltr arazilerinde rahatlkla reyebilen bir trdr. Bu tr iin doa kontenjannn iyice kstlanp ya da tamamen kaldrp retim kontenjanlarnn artrlmasnda yarar vardr. Doadan toplanan ve retilen soanlarn birbirine karmasn nlemek iin retim alanlarnn sk kontrol gerekmektedir. Nesli tehlike altndaki trler iin mnavebeli skm uygulamasna geilmesinde yarar vardr. hra edilen soan ambalajlarnda Doa veya retim olduunu belirten etikete yer verilmelidir.
137
KAYNAKLAR 1. Anonim, 1998.TGEM, Doal iek Soanlar hracat Kaytlar /ANKARA 2. 1999. Tarm l Mdrlkleri Kaytlar (Anket sonular) /YALOVA 3. Aslan, N., ve ark.,1996.Trkiyenin Ekonomik nemi Olan Geofitlerinin retimi ve Doal Populasyonlar Hakknda Rapor / STANBUL 4. Ekim T., 1990.Trkiyenin Biyolojik Zenginlikleri. Trkiye evre Koruma Vakf YaynANKARA 5. Ekim, T., ve ark.,1991.Trkiyenin Ekonomik Deer Tayan Geofitleri zerinde Taksonomik ve Ekolojik Aratrmalar. Orman Genelen Mdrl Yayn /ANKARA
6. Ergun, M.E.,Erkal, S.,ve Pezikolu, F.,1997.Doadan Sklen iek Soanlarnn Skm retim ve Ticaretinin Ekonomik Ynden Deerlendirilmesi. TAGEM Bilimsel Aratrmalar ve ncelemeler, No. 108 / YALOVA
7. Hertogh, A., ve Le Nard, M.,1993. The physiology of Flower Bulbs. Elsevier Pup.,.Chapter 37.,pp 705-741. 8. Ildr, S.1996. Ss Bitkileri Doal iek Soanlar Raporu. DPT:VII. Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Alt Komisyonu Raporu, Yayn No. DPT.2464 /ANKARA.
138

Oik 653

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Oik 653

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI

DPT: 2645 - K: 653

BTKSEL RETM ZEL HTSAS KOMSYONU SS BTKLER ALT KOMSYON RAPORU

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

ISBN 975 19 2909 - 1 (basl nsha)

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Koordinatr Taner KIVAN (M.S.) Mjgan ELKBLEK

Raportr Ersin AKSU

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

SS BTKLER ALT KOMSYONU

KESME EKLER RAPORU

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

(sleeve) dayanm artrr. hracata ynelik

retimde kullanlan plastik klflarn, i tketime ynelik iekilikte de yaygnlamas, kesim

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Ss Bitkileri Alt Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan