Oik 655

SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI
DPT: 2647 - K: 655
BTKSEL RETM ZEL HTSAS KOMSYONU SEBZECLK ALT KOMSYON RAPORU
ANKARA 2001
Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan
Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu
ISBN 975 19 2911-3 (basl nsha)

Bu alma Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Sorumluluu yazarna aittir. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir.
Bu yayn 600 adet baslmtr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyas retilmitir
http://ekutup.dpt.gov.tr/bitkiure/sebze/oik655.pdf
NSZ Devlet Planlama Tekilatnn Kurulu ve Grevleri Hakknda 540 Sayl Kanun Hkmnde Kararname, ktisadi ve sosyal sektrlerde uzmanlk alanlar ile ilgili konularda bilgi toplamak, aratrma yapmak, tedbirler gelitirmek ve nerilerde bulunmak amacyla Devlet Planlama Tekilatna, Kalknma Plan almalarnda yardmc olmak, Plan hazrlklarna daha geni kesimlerin katksn salamak ve lkemizin btn imkan ve kaynaklarn deerlendirmek zere srekli ve geici zel htisas Komisyonlarnn kurulaca hkmn getirmektedir. Babakanln 14 Austos 1999 tarih ve 1999/7 sayl Genelgesi uyarnca kurulan zel htisas Komisyonlarnn hazrlad raporlar, 8. Be Yllk Kalknma Plan hazrlk almalarna k tutacak ve toplumun eitli kesimlerinin grlerini Plana yanstacaktr. zel htisas Komisyonlar almalarn, 1999/7 sayl Babakanlk Genelgesi, 29.9.1961 tarih ve 5/1722 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile yrrle konulmu olan tzk ve Mstearlmzca belirlenen Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu genel ereveleri dikkate alnarak tamamlamlardr. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan ile istikrar iinde bymenin salanmas, sanayilemenin baarlmas, uluslararas ticaretteki paymzn ykseltilmesi, piyasa ekonomisinin gelitirilmesi, ekonomide toplam verimliliin arttrlmas, sanayi ve hizmetler arlkl bir istihdam yapsna ulalmas, isizliin azaltlmas, salk hizmetlerinde kalitenin ykseltilmesi, sosyal gvenliin yaygnlatrlmas, sonu olarak refah dzeyinin ykseltilmesi ve yaygnlatrlmas hedeflenmekte, lkemizin hedefleri ile uyumlu olarak yeni bin ylda Avrupa Topluluu ve dnya ile btnleme amalanmaktadr. 8. Be Yllk Kalknma Plan almalarna toplumun tm kesimlerinin katks, her sektrde toplam 98 zel htisas Komisyonu kurularak salanmaya allmtr. Planlarn demokratik katlmc niteliini glendiren zel htisas Komisyonlar almalarnn dnya ile btnleen bir Trkiye hedefini gerekletireceine olan inancmzla, konularnda lkemizin en yetikin kiileri olan Komisyon Bakan ve yelerine, almalara yaptklar katklar nedeniyle teekkr eder, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannn lkemize hayrl olmasn dilerim.
SEBZECLK ALT KOMSYONU
Bakan Uz. Nurten SRMEL

Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits / Yalova
Koordinatr Taner KIVAN (M.S), Mjgan ELKBLEK DPT Raportr Yusuf NAN
Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl / Ankara
YNETC ZET Nfusun yaklak %41inin geimini tarmsal faaliyetlerden salad lkemizde, ekime elverili tarm arazilerinin toplam yaklak olarak 28 milyon hektar olmasna karn, bunlardan ancak 5 milyon hektarlk blm ekonomik olarak kullanlabilmektedir. Bu alan iinde sebze tarmna ayrlan alan %2.9dur. Son be yl iinde sebze alanlar %10.4lk bir artla 1998 ylnda 783.000 hektara ulamtr. Dnya sebze retimi incelendiinde 875 milyon 325 bin ton civarnda olan retimin yaklak %2.9u lkemizden salanmaktadr. Domates, lahana, soan, karpuz, kavun, havu, hyar ve kornion dnyada en fazla yetitirilen sebzelerdir. lkemiz, ekolojik koullarnn uygunluu nedeniyle tropik rnler dndaki dier sebzelerin ekonomik olarak retilebildii nemli lkeler arasndadr.1998 yl verilerine gre lkemiz 23 milyon 336 bin ton sebze retimi ile dnyada retilen fasulyenin %10unu, karpuz ve biberin %8ini, domatesin %7sini, soann %6sn, hyar ve baklann %5ini, patlcan ve kavunun %4n, kabak ve spanan %3n, lahana, enginar ve salatann %2sini, sarmsak, karnabahar, bezelye, havu ve bamyann %1ini karlamaktadr. Trkiyenin dnya mantar retimine katks ise; %0.3 oranndadr. Sebze retimi Trkiyenin hemen her blgesine yaylmakla birlikte, blgenin ekolojik yapsna ve byklne bal olarak toplam retim iindeki oran deimektedir. Ege, Akdeniz ve Marmara blgeleri retimin en fazla yapld tr ve eit ynnden en zengin blgeleri oluturmaktadr. Akdeniz blgesi rtalt sebze yetitiricilii ynnden, Ege ve Marmara ise akta sebze yetitiricilii asndan nemlidir. Toplam sebze alanlarmzn %5ini rtalt alanlar kapsamaktadr. Son on ylda rtalt alanlar %74 orannda art gstermitir. 1998 yl itibaryla toplam rtalt alan 40.712 ha olup, bunun %11.43 cam, %40.21i plastik sera ve %48.37si alak tneldir. rtl alann byk ounluu Akdeniz iklim kuanda bulunmaktadr. Bu iklim kuanda k aylarnda gerekleen yksek seviyedeki toplam gne radyasyonu sayesinde seralarda stlma uygulanmadan retim mmkn olmaktadr. Bylece sektr iinde sadece dondan korumann dnda stmann uygulanmad seralarda retim yaplmaktadr.
Geni tarm arazilerine gerek olmadan kontroll koullarda btn yl boyu retim imkan olan kltr mantarcl lkemizde yaplmakta ve daha ok Marmara, Ege, Akdeniz ile Anadolu blgelerinde younlam olup, Karadeniz blgesinde de hzl bir yaylma ve gelime ierisindedir. 1995 verilerine gre Trkiyede mantar retimi 7.728 tondur. Sebze trlerinin retimi asndan ele alndnda retimin dzenli olarak artt dikkati ekmektedir. Bu arta hayat standartlarnn ykselmesi ve nfus artna paralel olarak sebzeye olan talebin artmas gsterilebilir. retim miktarlarndaki en byk artlar, enginar, kereviz, bezelye, biber, domates ve hyarda olmutur. rtaltnda en fazla retimi yaplan iki nemli sebze srasyla %38 ve %21 oranlaryla domates ve hyardr. Bunlar %6.5 oranlaryla sivri biber ve patlcan izlemektedir. rtaltnda retilen kavun oran %3 iken dolma biber, sakz kaba ve karpuz %2 orannda retilmektedir. rtaltnda en az retilen sebze olarak %0.4 oranyla fasulye yer almaktadr. rtaltnda en fazla retim alan bulan domates retiminin %55i plastik seralarda %33 cam serada ve %12si ise alak tnellerde gerekletirilmektedir. Trkiyede tarmsal rnler ihracat deeri yllar itibaryla az da olsa artmasna karn toplam ihracatmz iindeki pay srekli bir azalma gstermektedir. Trkiyede taze sebze ihracat dier tarm rnleri ihracatndan daha hzl artarak son be ylda miktar olarak 9 kat, deer olarak da 8 kat art gstermi ve 1998 ylnda 212.341.963 ton taze sebze ihra edilerek, 90.328.257 $ elde edilmitir. 1997 yl itibaryla sebze ihracat deerinin toplam ihracat iindeki pay %1.87, tarm rnleri ihracatndaki pay ise %18.36dr. Yllar itibaryla deimekle birlikte, toplam sebze ihracatnn 1/3 taze sebze olarak yaplmaktadr. Taze sebze olarak ihracatta en byk gelime enginar, karnabahar, kabak, helvac kaba, kavun ve domateste olmutur. Son yllarda donmu rn ihracatndaki art taze rne gre ok daha yksek olmutur. Lahanann donmu rn olarak ihracat son be ylda 20 kat, karnabaharnki ise 18 kat artmtr. Dier donmu rnlerdeki artlar enginarda %78, domateste %35 ve biberde %21 olarak gereklemitir. Taze domates ihracatmz toplam sebze ihracatmzn %17sini kapsamaktadr. Soan ve biberin pay ise %3.2 olarak belirlenmitir. Dier rnlerin taze olarak ihracat paylar %1 ve daha dk dzeylerde
olmasna karn, fasulye, bezelye gibi rnlerin taze yannda ilenmi rn olarak ihracatnda fasulyede yllk ortalama 1 milyon $lk, bezelyede 447 bin $lk ihracat rakamlarna eriilmektedir. rtaltnda 1998-99 dnemi olarak toplam 33.839.047 $ ihracat deeri elde edilmitir. Bu deerin trlere gre paylamnda %41i domates, %18i sivri biber, %15i arliston biber, %11i dolma biber, %7si hyar, %3 karpuza aittir. Kavun, sakz kaba, ve fasulyenin ihracat paylar ise %1 ve daha az olmutur. Yurtdna ihra edilen mantarlarn ounluunun doa mantarlar oluturmaktadr. Mantarlar taze, kurutulmu, dondurulmu, geici konserve edilmi, konserve edilmi ve mantar miseli olarak ihracat yaplmaktadr.1998 ylnda 1964 ton mantar ihra edilmi ve 11078 dolar ihracat deeri elde edilmitir. Trkiye sebze retiminde dnyann nemli retici lkelerinden biri olduu halde ihracatta ayn baary gsterememekte, ihracatn retime oran %2 gibi dk oranda kalmaktadr. Trkiye ok az lkenin sahip olduu olanaklarn iyi kullanarak retimini ihracata ynelik olarak planlamal, reticileri bu ynde bilinlendirmeli, yeni pazarlar iin rakip lkeleri tanmal, pazar boluklar olan rn ve zamanlarda retim yapmaldr. ABye aday olduumuz bu gnlerde Birliin mevsim d olarak kabul ettii vergi muafiyeti veya dk vergi uygulad Ekim-Nisan periyodundaki Avrupann retim boluklar doldurulmaldr. Bu da ancak rtalt yetitiriciliimizin gelitirilmesine bal olacaktr. Ya meyve-sebze sektr uluslar aras ticaretinde rekabet gc kazandran faktrlerin banda retilen eitler ve bu eitlerin retim miktarlar gelmektedir. Uluslar aras piyasalarda talep edilen eitleri, talep edilen miktarlarda retemeyen lkelerin piyasalarda kalc yer edinmeleri mmkn olmamaktadr. lkemiz pek ok sebzenin anavatandr, ancak bu eit zenginliine karn dnya ticaretine konu olabilecek eitlerin retimi gerekletirilememektedir. Dsatmda karlalan dier nemli sorunlar ise standardizasyon farkllklar, yabanc madde kalntlar, nakliye ve depolama sorunlar, ambalajlama sorunlar, finansman sorunlar, pazar aratrmalarnn yetersizlii, tevik yetersizlikleri ile ileme sorunlar olarak karmza
kmaktadr. zellikle ABye adaylmzn kabul edildii bu dnemde sebzelerin tasnif ve ambalajlama ilemlerinin AB standartlarna uyum almalar yaplmaldr. Sebzeciliin gelitirilmesi iin; Birinci snf tarm arazilerinin tarm d amalarla kullanma almas nlenmeli ve tarmsal retim planlamas yaplarak sebze trlerinin hangi blgelerde ne kadar retilecei belirlenmelidir. Arazi toplulatrlmas yaplarak, arazilerin miras yolu ile paralanmasna izin verilmemeli ve optimum iletme byklkleri belirlenmelidir. Zengin gen kaynaklarna sahip olan lkemizde gen kaynaklarmz korunmal bu kaynaklar kullanlarak F1 hibrit eitler gelitirilmeli populasyon karakterli yerel eitler slaha alnarak saf hat haline getirilmelidir. eit koruma kanunun bir an nce kartlmasna hz verilmeli ve reticiler tarafndan sertifikal tohumlarn kullanlmas zorunlu hale getirilmelidir. Sebzelerin Gmrk Birlii kapsamna alnmas iin tarm politikamzn Ortak Tarm Politikasna uyum almalarna hz verilmelidir. Sebze sektrnde retici birliklerinin, borsalarn, tarm kooperatiflerinin oluturularak birok hizmet bizzat iftilerin kendileri tarafndan yerine getirilmeli ve szlemeli retim gerekli yasal nlemler alnarak yaygnlatrlmadr. Btn dnyada gn getike nemi daha fazla anlalan i ve d pazara ynelik ekolojik tarm rnlerinin retimi desteklenmelidir. zellikle rtalt yetitiriciliinde ar gbre ve ila kullanmndan kaynaklanan zararl etkilerin nne geilmeli, bilinli bir gbreleme ve ilalama programlar ile doal denge korunmaldr. Meyve tutumunun salanmas iin, kimyasal maddelerin kullanm yerine vibrasyon veya bombus arlarnn kullanm yaygnlatrlmal ve bu konuda reticiler bilinlendirilmelidir. rtaltnda byme dzenleyicileri kullanmak yerine stma yaplmas ve tozlanmada bombus ars kullanlmas, kredi destei ile yaygnlatrlmaldr. rtalt tarmnda topraksz kltr gibi yeni retim teknikleri kullanlarak tarm d arazilerde de sera yetitiricilii gelitirilmelidir.
Jeotermal kaynaklarn bulunduu yerlerde sera kurularak ucuz enerji kaynaklarndan yararlanlmasna nem verilmelidir. Mevcut seralar iin de yapsal nlemler alnarak s enerjisinin ekonomik kullanmas salanmaldr. rtalt yetitiriciliinde yatrm masraflar yksek olduundan modern iletme says dktr. Bu durum retim ve pazarlamada sorun yaratmaktadr. rtalt retimine ynelik kredi ilemlerindeki prosedrlerin yeniden dzenlenmesi yaplmaldr. Mantarda retimin artrlmas, retim alanlarnn geniletilmesi, retici saysnn artmas ve yetitirme koullarnn iyiletirilmesi ile birim alandan alnan verimin ykselmesine baldr. Bu da mantarcln iyi bir ekilde tantm, lke genelinde yaygnlatrlmas ve iletmelerin alt yaplarnn iyiletirilmesiyle salanabilir. Bu amala gerekli kredi imkanlar salanmaldr. Yurtdna ihra edilen doa mantarlarmzn doadaki populasyonlarnn belirlenmesi ve ihracat miktarna snrlama getirilmesi, doa mantarlarnn kltre alnma almalarna hz verilmesi ve miseli elde edilenlerin gen bankalarnda muhafaza edilmeleri doal gen kaynaklarmzn korunmas asndan nemlidir.
NDEKLER RNLER Sayfa No
DOMATES, BBER, PATLICAN, ENGNAR, KAVUN, KARPUZ, HIYAR, KABAK, HELVACI KABAI, LAHANA, KARNABAHAR.............................. 9 - 99
SOAN, SARIMSAK, PIRASA..............................................................................100 - 189
FASULYE, BEZELYE, BAKLA.............................................................................190 - 223
SALATA, MARUL, ISPANAK...........................................................................224 - 252
BAMYA, KEREVZ, HAVU, TURP....................................................... ...........253 - 278
RTALTI SEBZE YETTRCL..............................................................279 - 342
YEMEKLK MANTAR...........................................................................................343 - 377
SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI BTKSEL RETM ZEL HTSAS KOMSYONU SEBZECLK ALT KOMSYONU
DOMATES, BBER, PATLICAN, ENGNAR, KAVUN, KARPUZ, HIYAR, KABAK, HELVACI KABAI, LAHANA, KARNABAHAR RAPORU
Hazrlayanlar
Uz. Nurten SRMEL Uz. Filiz PEZKOLU
Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits - Yalova
NDEKLER I. GR............................................................................................................................ 12 II. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM........................ 13 1. retim.................................................................................................................... 13 1.1. retim Alan...................................................................................................... 13 1.2. Verim ve retim Miktar................................................................................... 14 1.3. retim Teknolojisi............................................................................................. 17 1.4. retim Tesisleri................................................................................................. 19 2 D Ticaret............................................................................................................... 20 2.1. hracat................................................................................................................ 20 2.2. thalat................................................................................................................. 38 3 Stok .......................................................................................................................... 40 4 Yurtii Tketim...................................................................................................... 40 5 Fiyatlar.................................................................................................................... 41 6 stihdam................................................................................................................... 43 7 Sektrdeki Yaym ve Eitim.................................................................................. 44 8 Serbest Blgelerdeki Sektrel Faaliyetler............................................................ 44 9 Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular (Kooperatif ve Birlikler vb.) ve Faaliyetleri.......................................................................................................... 45 10 Sektre Salanan Destekler................................................................................... 46 11 Pazarlama Faaliyetleri (Depolama htiyalar, Pazarlama Kanallar, Borsalar, Szlemeli Tarm)................................................................................................... 48 12 Sektrde Yaym Faaliyetleri ve Alt Yaps.......................................................... 52 13 Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps.................................................... 52 14 Uluslararas Kurulular ve Faaliyetler (FAO, IFAD, OECD, vb.).................... 53 15 Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri (Blgesel Aratrma Projeleri vb.). 53 16 Dier Sektrler le liki (evre, Turizm, Sanayi, Salk vb.)........................... 53 17 Mevcut Durumun Deerlendirilmesi.................................................................... 54 18 Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama............................................... 58 III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR..................................................... 84 IV. SEKZNC PLAN DNEMNDEK GELMELER......................................... 84 1. Genel Politika nerileri...................................................................................... 84 2. Sektr Projeksiyonlar......................................................................................... 87 2.1. retim............................................................................................................... 87 2.2. Yurtii Tketim................................................................................................ 88 2.3. hracat............................................................................................................... 90 2.4. thalat................................................................................................................ 91 3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler................................................... 92 4. evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler..................................................... 92 5. Dier Sektrler le likiler.................................................................................. 92 6. retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri.............................. 93
10
V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AB VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER.................................................... 93 VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER................ 96
11
I.GR Sebze, insanlarn dengeli beslenmesinde vitamin ve mineral kayna olarak nemli bir yer tutar. nsan sal ve hastalklar asndan sebze ve meyve tketiminin etkileri birok alma ile test edilmitir. zellikle lahanagiller familyasna bal sebzelerin eski tarihlerde Msrda tbbi amalarla kullanld baars, sarlk, diyare, gut ve mide rahatszlklarna iyi geldii bilinmektedir. 1993 ylnda yaplan CIMO kongresinde Avrupa Onkoloji Enstits tarafndan meyve ve sebzelerin zellikle ierdikleri C ve E vitaminleri asndan birok kanser trlerini nledii belirtilmitir. Bu nedenledir ki iyi hazrlanm beslenme programlarnda ve zellikle diyet programlarnda gnde 5 n meyve ve sebze yenilmesi nerilmektedir. Sebzelerin tp alannda neminin artmas tm lkelerde tarmn nemli bir alt sektr olmasnda etkili olmutur Trkiyenin birok nemli sebze trnn gen merkezi olmas nedeniyle, sebzecilik sektr tarmn nemli bir alt sektr olarak yerini almtr. Bu raporda yer alan domates, biber, patlcan, enginar, kavun, karpuz, hyar, kabak, helvac kaba, lahana ve karnabahar retiminin gemii, bugn ve gelecekteki durumu, farkl kaynaklardan elde edilen bilgi ve bulgular ile analiz edilmitir. Gelecekte, bu sebze trlerine olan talebin saptanmas ve talebin karlanmasna ynelik yeni teknolojilerin oluturulmas, girdi gereksinimlerinin karlanmas ve yeterli dzeyde retilmesi, deerlendirilmesi ve tketiciye ulatrlmas yannda sebze dsatm olanaklarnn artrlarak dviz girdilerinin oaltlmas ana konular zerinde de durulmutur. Akta sebze yetitiriciliini ilgilendiren bu raporda, temel konularn ortaya konulmasnda, rt alt sebze ile akta sebze yetitiriciliinin snrlar kesinlikle izilemediinden, zaman zaman glklerle karlalm, bu nedenle bilgiler lke genelinde sebzeciliin tm zerinden verilmitir. Bu raporda gmrk tarife ve pozisyon numaras 07 ve 08 ile balayan domates, biber, patlcan, enginar, kavun, karpuz, hyar, kabak, helvac kaba, lahana ve karnabahar incelenmitir.
12
II.YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM 1. retim 1.1 retim Alan Trkiyenin farkl iklim ve toprak yapsna sahip olmas nedeni ile domates, biber, patlcan, enginar, kavun, karpuz, hyar, kabak, helvac kaba, lahana ve karnabahar retimleri btn tarmsal blgelere dalmtr. izelge 1. Trkiye'de Yllara Gre Domates, Biber, Patlcan, Enginar, Kavun, Karpuz, Hyar, Lahana ve Karnabahar retim Alanlar (1000 ha) Tr 1994 1995 1996 1997 Domates 160 175 187 158 Biber 54 57 60 60 Patlcan 31 29 33 33 Enginar 1 2 2 2 Kavun 95 110 110 110 Karpuz 135 135 146 143 Hyar 40 44 46 49 Lahana 30 29 29 30 Karnabahar 4 4 5 5 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer) 1994-1998 1998 158 68 33 2 110 135 49 32 5
Bu rnlerin retim alanlar incelendiinde son 5 ylda domateste ok kk bir dn dnda dier tm rnlerde bir art sz konusudur. Bu art patlcan ve lahanada %6.5 dolaylarnda iken, biber, hyar ve karnabaharda %22.5 ila %26 civarndadr. Karpuzda retim alanlar sabit kalrken, enginar retim alanlarnda %100 bir art gzlenmitir.
13
1.2. Verim ve retim Miktar Dnyada bitki gen merkezi olarak 8 blge belirlenmitir. Bu merkezler in, Hindistan, Orta Asya, Yakn Dou, Akdeniz, Etiyopya, Orta Amerika ve Gney Amerikadr. Daha sonraki almalarla bu merkezlere ikinci derecede gen merkezleri de ilave edilerek, bunlarn says artmtr. Buna gre lkemiz 26 adet sebze trnde gen merkezi durumundadr. Raporda yer alan sebze trlerinden zellikle kavun ve lahanada lkemiz birinci derecede gen merkezi durumundadr. izelge 2. Trkiye'de Yllara Gre Domates, Biber, Patlcan, Enginar, Hyar,Lahana ve Karnabaharda Verim (kg/ha) Tr 1994 1995 1996 Domates 39.688 41.429 41.711 Biber 18.667 18.947 19.167 Patlcan 26.129 26.042 26.074 Enginar 11.600 12.000 11.765 Hyar 28.500 28.409 28.261 Lahana 23.300 23.276 23.379 Karnabahar 18.023 18.182 18.478 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer) 1994-1998 1997 41.772 18.833 25.982 11.667 28.571 22.939 18.478 1998 52.468 20.588 28.067 11.522 30.102 22.250 18.333
izelge 3. Trkiye'de Yllara Gre Domates, Biber, Patlcan, Enginar, Kavun, Karpuz, Hyar, Kabak, Helvac Kaba, Lahana ve Karnabahar retimi (1000 ton) Tr 1994 1995 1996 Domates 6 350 7 250 7 800 Biber 1.008 1.080 1.150 Patlcan 810 750 850 Enginar 12 18 20 Kavun 1.800 1.800 1.900 Karpuz 3.600 3.600 3.900 Hyar 1.140 1.250 1.300 Kabak 285 290 330 Helvac Kaba 62 58 65 Lahana 699 675 678 Karnabahar 78 80 85 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer) 1994-1998 1997 6 600 1.130 847 25 1.750 3.800 1.400 317 64 679 85 1998 8 290 1.400 915 27 1.885 3.930 1.475 262 65 712 83
14
ncelenen tm sebze trlerinde %1.9'dan %38.9a varan retim artlar gzlenirken, sadece kabakta %8.8lik bir d sz konusudur. Domates alanlarndaki nemsiz d rn retimine yansmam, aksine son 5 ylda domates retimi %30.6lk bir artla 6.350.000 tondan 8.290.000 tona kmtr. retimde en fazla art %125 ile enginarda olmu, bunu %38.9 ile biberdeki art izlemitir. Dier trlerdeki artlar ise; hyarda %29.4, patlcanda %13, karpuzda %9.2, karnabaharda %6.4, helvac kabanda %4.8, kavunda %4.7, lahanada %1.9, olmutur. Trkiyenin farkl iklim ve toprak yapsna sahip olmas nedeni ile birok sebze trnn retimi ,btn tarmsal blgelere dalmtr. ncelenen sebze trlerinin retiminin en youn olarak yapld iller analiz edilerek, aada belirlenmitir. izelge 4. Baz Sebze Trlerinde ller Baznda retim Miktarlar (ton) ve Oranlar(%) Trler ller Antalya Bursa Balkesir Manisa zmir el el Samsun Bursa Antalya zmir Hatay el Antalya anlurfa Hatay Aydn Bursa Adana Samsun Miktar (ton) 1.269.33 1.229.19 668.022 455.218 437.177 411.854 206.656 182.759 142.165 133.232 103.401 89.995 137.113 93.510 77.162 71.751 64.821 58.575 58.320 55.822 % 15.3 14.8 8.0 5.5 5.3 5.0
14. 8
Domates
Biber
13.1 10.2 9.5 7.4 6.4 15.0 10.2 8.4 7.8 7.1 6.4 6.4 6.1
Patlcan
15
Enginar
zmir Bursa Antalya Samsun zmir el el Hatay Antalya Samsun Sakarya Konya Bursa Bolu Eskiehir Ankara Manisa Diyarbakr Balkesir Konya Adana zmir anlurfa Diyarbakr Samsun Bursa Nide
14.272 11.010 358.185 213.397 145.514 136.430 50.626 35.695 33.905 6.475 4.810 4.552 3.717 3.535 3.486 263.244 158.021 138.013 118.141 92.066 723.547 366.606 273.991 273.075 176.717 56.905 47.938
53.9 41.5 24.28 14.5 9.9 9.2 19.3 13.6 12.9 10.0 7.4 7.0 5.7 5.4 5.4 14.0 8.4 7.3 6.3 4.9 18.4 9.3 7.0 7.0 24.8 8.0 6.7
Hyar
Kabak
Helvac Kaba
Kavun
Karpuz
Lahana
Aydn 16.017 19.4 zmir 14.638 17.7 Balkesir 8.664 10.5 Manisa 8.352 10.1 Karnabahar Bursa 6.665 8.1 Hatay 6.215 7.5 anakkale 5.400 6.5 el 4.833 5.9 Mula 4.358 5.3 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer) 1994-1998
16
1.3. retim Teknolojisi Sebze iletmeleri kk arazilere sahip olduu gibi, ok paraldrlar. letmeler bu yaplaryla rantabl bir retim yapmaya uygun deildirler. Sebze iletmeleri igc youn retim teknolojisi kullanan iletmelerdir. Bakm ve hasat ilemlerinin sk sk tekrarlanmas igcne duyulan gereksinimi artrmaktadr. Aile igc tmyle kendi iletmesinde kullanld gibi, bakm ve hasat ilemleri srasnda yabanc igc de kullanlmaktadr. Genel olarak toprak ileme, ilalama ve tama aamalarnda eki gcnden yararlanlmaktadr. letmelerin sosyo-ekonomik yapsndan ve arazilerin zelliklerinden kaynaklanan nedenlerle mekanizasyona yeterince gidilememitir. Bu durum daha fazla igc kullanmna yol amtr. Ancak son yllarda, nceleri rt altnda uygulama alan bulan damlama sulama sistemleri yaygnlaarak akta sebze retim alanlarnda da yer almaya balamtr. Ayrca son yllarda sra aras mesafelerde toprak ileme ve ot mcadelesinin yaplabildii, bir kiinin kullanabilecei basit apa makineleri kullanm yaygnlamaya balamtr. Tm retim dallarnda olduu gibi tarm rnleri retiminde de kt kaynaklarn kullanlmas zorunluluu vardr. retim ve tketim faaliyetleri ile gn getike yok olan kaynaklarn insan geleceini tehlike altna sokmas, insanolunu farkl retim ve tketim alkanlklar yaratmaya zorlam ve bylece farkl akmlar ortaya kmtr. Birok akmda olduu gibi bu akmlar iinde de eitli farkllklar olmasna ramen esas olan yaamn devamllnn salanmasdr. Bu akmlardan biri Ekolojik Tarm veya Ekolojik Yaam modelidir. Ekolojik tarm modeli ile ilgili olarak son yllarda tm lkelerde ulusal ve ayn zamanda uluslararas dzeyde birlikler ve dernekler oluturmutur. Tm lkelerce benimsenen tanmyla Ekolojik Tarm "sentetik ila ve gbre kullanm ile bitkisel ve hayvansal retimde bymeyi dzenleyiciler ve yem katk maddelerinin kullanmn tamamen ya da mmkn olduu lde kaldran bir tarm sistemidir". Ekolojik tarmda ilke, sentetik maddelerin yerine rn rotasyon sistemleri, rn atklar, hayvan gbresi, yeil gbre ve tarm d organik atklarn kullanlmasdr. Zararl ve yabanc otlarla mcadelede dier organizmalardan ve mekanik aletlerden yararlanmak, biyolojik mcadele yntemlerinin
17
kullanlmas, toprak verimliliinin artrlmas iin toprakta bulunan yararl organizmalarn yetitirilmesine allmas ekolojik tarmn ana hedefleri ierisindedir. Ekolojik tarmda trlerin kendi ekolojisinde kullanlmas esastr. Ancak lkemize giren ve yaygnlaan hibrit eitler nedeniyle anavatan Trkiye topraklar olan birok yerli tipler kaybolmu ya da kaybolmaya yz tutmutur. Ekolojik zenginliin devamll iin de gerekli olan bu tiplerin ekolojik tarm iine alnmas almalar henz yeni balamtr. lkemizde yrtlen ekolojik tarm almalar ilk yllarda ekolojik rn ithalats lkelerin istekleri dorultusunda yaplm, daha sonra, bu rnlerin en byk alcs konumunda bulunan Avrupa Birlii'nin 2092/91 nolu ynetmelii dikkate alnm ve 24 Aralk 1994 tarihinden sonra da lkemizde yaynlanan ynetmelie gre yaplmaya balanmtr. lkemizde i tketimi son derece dk dzeyde kalan ekolojik rnler, kii bana gelir dzeyi yksek gelimi lkelere ihra edilmektedir. Ekolojik rnlerin maliyeti daha yksek olduu gibi, dier rnlere gre daha yksek fiyatla satlmaktadrlar. Hem bu nedenle, hem de ekolojik rnlerin lkemizde yeterince tannmam olmas nedeniyle i tketim yok denecek kadar azdr. Ankara, stanbul ve zmir illerinde kentsel kesim tketicileri arasnda yaplan bir aratrma ile, tketicilerin yalnzca %8.7'sinin ekolojik rnlerden haberdar olduu, tketicilerin fiyattan ok rnlerin besin deeri ve eitli katk maddeleri tamamas gibi zellilerine nem verdikleri saptanmtr. Eskiye oranla taze sebze ve meyvelerin tadnn ve salk ynnden gvenilirliinin azald gr, ekolojik rnlerin i pazar potansiyelinin varl konusunda nemli bir saptamadr. Ancak tm bu koullara ramen, ekolojik tarm ile gn getike artan dnya nfusunun beslenmesi olanakszdr. Yalnzca retim ve tketim alkanlklar ile deil ayn zamanda artan nfusun yeni yerleim blgeleri iin tarm topraklarn istila etmesiyle de retimin vazgeilmez faktr olan toprak kaybnn nne geilememesi de ekolojik tarmn tamamen yaygnlamasnn nnde nemli bir engeldir. retim faktrlerinin artrlamayaca gz nne alndnda, yeterli gda maddesi iin verim art gndeme gelmektedir. Ancak, ekolojik tarm ile verim art salanabilecei hala tartma konusudur. Bu durumda gda sknts ekilen dnyada ekolojik tarm modelinin yaygnlamasn beklemek hata olur.
18
Ancak, ekolojik tarm rnleri birer alternatif rndr ve nemli bir pazar vardr. Tketicilerin ekolojik rnlere olan talebinin belirlenmesi amacyla yaplan bir almada (Akgngr ve ark.1999) tketicilerin ekolojik rn olarak retilmesini istedikleri rnlerde ncelikle domates birinci sray almtr. Bunu srasyla, hyar, taze fasulye, spanak, patlcan, biber gibi sebze trleri izlemitir. Ekolojik tarm modeli ya tamamen sentetik ila ve gbre kullanmn reddetmekte ya da bu maddelerin snrl kullanmn kabul etmektedir. Bu durum ekolojik tarm modelinden farkl akmlarn ortaya kmasna neden olmutur. Srdrlebilirlik ilkesi buradan yola kmtr. Srdrlebilirlik yalnzca tarm deil, ekonomik, sosyal ve teknik adan da deerlendirilmektedir. lkemiz dnyada retilen birok tarm rnnn retilebildii bir ekolojiye sahiptir. Ayn zamanda su kaynaklar asndan da nemli bir yerdedir. Bu kaynaklarn yanl kullanm ile kaybnn nlenmesi ve dnya geleceini ynlendiren besin maddelerinde kendine yeterliliin devamll iin srdrlebilir tarm modelinin benimsenmesi ve reticilere aktarlmas gerekmektedir. 1.4. retim Tesisleri Trkiyede tarmsal iletmelerin byk bir blmn 50 dekardan kk iletmelerin oluturduu bilinmektedir. Sebze iletmeleri olarak tanmlanmaya allan tm iletmelerde sadece sebze retimi yer almamakta, sebze yannda dier tarmsal rnlere de yer verilmektedir. lkemizde iletmeler miras yolu ile paralanmakta ve kk iletmeler olarak faaliyetlerini srdrmektedirler. Oysa ekonomik anlamda bir iletmenin ekoloji ve rn eidine bal olarak belli bir byklkte olmas gerekir. letmelerin kk olmas yannda paral ve dank arazilerden olumas yeni retim tekniklerinin benimsenmesinde ve rn pazarlamasnda sorunlar yaratmaktadr. letmelerin ou aile iletmesi olarak almakta, kendi tketimini karlamak iin retimde bulunmakta, pazar iin retim yapamadklarndan sermaye birikimi gerekletirilememektedir. letmelerin %83.5i zmlk arazilerinde sebze retmektedirler.
19
2. D Ticaret 2.1. hracat Trkiye rapor konusu trler baznda dnyann nemli reticileri arasnda olmasna ramen, d pazarlarda rnn pazarlamak konusunda bu baarya ulaamamtr. hracat potansiyelinin yeterince deerlendirilememesinin nedenlerinden biri, iletmelerin pazarn ihtiyalarn dikkate alarak retim yapmamasdr. izelge 5. Trkiye'nin Yllara Gre Domates, Biber, Patlcan, Enginar, Kavun, Karpuz, Hyar, Kabak, Helvac Kaba, Lahana ve Karnabahar hracat Miktarlar (ton) Tr 1994 1995 1996 Domates 115967 98527 110763 Biber 26999 30156 29632 Patlcan 2680 2487 2330 Enginar 9 6 6 Kavun 12046 38046 6980 Karpuz 32677 26013 26825 Hyar 15922 13160 13072 Kabak 1406 2165 2424 Helvac kaba 627 595 766 Lahana 2545 2562 2645 Karnabahar 44 93 205 Domates-dondurulmu 4201 3063 5867 Biber-dondurulmu 17849 12711 13794 Enginar-dondurulmu 18 2 Lahana dondurulmu 0.5 0.3 16 Karnabahar-dondurulmu 27 17 84 Hyar-kornion konserve 130 393 687 Capsicum-Pime 263 5 50 Domates kurutulmu 1355 1878 2739 Patlcan kurutulmu 90 60 52 Kabak kurutulmu 10 17 55 Lahana kurutulmu 0.1 0.8 6 Karnabahar kurutulmu 9 19 14 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) 1997 131841 37980 3053 11 8297 17391 12518 2362 850 5965 381 5634 19442 6 15 573 2089 32 1904 81 16 5 41 1998 143894 27181 2641 22 8330 11569 9610 2358 930 3080 158 5674 21617 32 10 479 3569 21 3032 42 98 0.03 6
20
ncelenen rnler iinde miktar olarak domates ihracatta en nemli pay almtr. 1998 yl itibariyle domates tm sebze ihracatmz iinde %17lik bir paya sahiptir. Taze biber ihracat ise %3.2dir.Biberin donmu rn olarak pay %2.6 olarak saptanmtr. Rapordaki dier rnlerin pay ise; %1 ve %1den dk olarak gereklemitir. izelge 6. Trkiye'nin Yllara Gre Domates, Biber, Patlcan, Enginar, Kavun, Karpuz, Hyar, Kabak, Helvac Kaba, Lahana ve Karnabahar hracat (1000 $) Tr 1994 1995 1996 Domates 41930 37511 38950 Biber 17539 23275 22989 Patlcan 1221 1398 1560 Enginar 7 6 6 Kavun 3894 10586 2330 Karpuz 8351 6688 5853 Hyar 7325 7430 6688 Kabak 719 1144 1093 Helvac kaba 200 180 307 Lahana 807 894 835 Karnabahar 14 28 68 Domates-dondurulmu 1688 1296 2465 Biber-dondurulmu 12216 9494 8738 Enginar-dondurulmu 46 3 Lahana dondurulmu 0.2 0.5 4 Karnabahar-dondurulmu 13 15 67 Hyar-kornion konserve 121 456 687 Capsicum-Pime 145 3 24 Domates kurutulmu 4930 6973 9581 Patlcan kurutulmu 385 336 334 Kabak kurutulmu 63 147 209 Lahana kurutulmu 0.5 5 18 Karnabahar kurutulmu 63 180 138 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) 1997 55509 28122 1815 10 2123 3120 6562 1311 300 1665 114 2195 11497 9 6 366 1344 32 7571 246 107 13 261 1998 57076 19509 146 8 2332 2307 5317 1165 327 861 41 2380 13881 41 4 336 2892 27 10815 255 71 68 56
1994 yl baz alndnda raporda yer alan trler iinde en fazla ihracat art karnabahar ve enginarda grlmtr. Karnabahar 3.6 kat enginar ise 2.4 kat art gstermitir. Dier rnlerdeki ihracat artlar ise srasyla kabakta %67.7, Helvac
21
kabanda 48.3, kavunda %30.9, domateste %24.0, lahanada %21.0dr. Bu rnlerdeki ihracat artna karn karpuz (%65) hyar (%40) ve patlcan (%1.5) ihracatlarnda bir azalma sz konusudur. Donmu rn ihracatndaki art taze rne gre ok daha yksek. olmutur. Lahanann donmu rn olarak ihracat 20 kat, karnabaharnki ise; %17.7 kat artmtr. Dier donmu rnlerdeki artlar enginarda %77.8, domateste %35.1 ve biberde %21 olarak gereklemitir. ncelenen rnlerin kurutulmu olarak ihracatnda kabakta 9.8 kat, domateste 2.2 kat artlar grlmesine karn, lahanada %70, patlcanda %53 ve karnabaharda ise %33lk azalmalar sz konusudur. Raporda yer alan trlerin taze olarak ihracat deeri asndan son be ylda karnabahar, helvac kaba, kabak, domates, enginar, biber ve lahanada nemli artlar grlrken, patlcan, karpuz, kavun ve hyarda dler grlmektedir. Donmu rnlerde karnabaharda 26 kat, lahanada 20 kat ihracat deer art grlrken, donmu domatesteki deer art %41, biberde %14 olarak gereklemitir. Donmu enginar ihracat deerinde ise %11e varan bir azal sz konusudur. Kurutulmu rn olarak ihracattaki deer art en fazla lahanada grlmtr. Son 5 ylda lahana ihracat 500 kgdan 68 tona ykselmitir. Bu art domateste 2 kat olmutur. Kurutulmu kabakta %12.7lik bir art sz konusudur. Kurutulmu patlcan ve karnabahar ihracat deerlerinde ise; %34 ile %11lik azalmalar dikkati ekmektedir. Tm taze sebze ihracat deeri iinde en byk pay %14 ile domateste olmu, biberin pay ise %5 olarak saptanmtr. Dier rnlerin pay ise %1den kk olup, ancak dondurulmu biber ve kurutulmu domateste %3lere ulaabilmitir. Raporda yer alan rnlerde lke baznda ihracat durumu yllar itibariyle aada izelgeler halinde verilmitir. 1994 ve 1995 yllarnda domates ihracatmzn %50si Suudi Arabistan a yaplrken, 1996 ylndan itibaren Rusya en fazla ihracat yaptmz lke olmu ve bunu Romanya izlemitir. 1998 yl itibariyle taze domates ihracatmzn %53.8 i Rusyaya yaplmtr. Son yllarda Ukrayna, Grcistan, Hrvatistan yeni pazarlar olarak ihracatta yer almlardr.
22
izelge 7. Trkiyenin Taze Domates hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm 1994 1995 1996 Ton 20 323 17 645 54 492 Rusya Fed. 1000$ 7 646 6 565 19 377 Ton 63 701 43 797 29 840 Suudi Arab. 1000$ 21 166 15 042 7 154 Ton 11 211 17 714 5 721 Romanya 1000$ 3 790 6 509 1 326 Ton 606 818 796 Ukrayna 1000$ 185 340 365 Grcistan Ton 77 96 413 1000$ 33 27 113 Ton 1 553 2 381 3 813 Hrvatistan 1000$ 649 1 167 2 112 Ton 1 174 1 152 405 K.K.T.C. 1000$ 440 384 147 Ton 0 0 313 Bosna-Hersek 1000$ 0 0 167 Ton 678 1 050 840 Makedonya 1000$ 368 597 492 Slovenya Ton 1 406 2 317 1 963 1000$ 599 1 037 1 144 Ton 0 0 176 Srbistan 1000$ 0 0 1 011 Ton 587 1 226 811 Kuveyt 1000$ 199 440 168 Ton 115 967 98 527 110 763 Toplam 1000$ 41 930 37 511 38 950 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) lkeler 1997 88 262 39 421 22 980 7 525 6 631 2 084 2 463 1 115 2 134 904 388 234 459 130 898 514 1 588 761 889 440 1 775 904 163 50 131 841 55 509 1998 77 404 33 973 34 120 8 787 20 530 9 550 2 524 1 243 1 444 488 1 106 365 965 215 909 270 722 342 711 246 669 386 489 139 143 894 57 076
izelge 8. Trkiyenin Taze Sivri Biber hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm lkeler Almanya Avusturya Ton 1000$ Ton 1000$ 1994 7 349 5 468 1 070 579 1995 8 983 7 607 1 809 1 177 1996 6 379 5 809 842 579 1997 7 174 6 584 1 529 977 1998 7 042 5 443 910 505
23
Ton 518 632 1 193 1000$ 420 658 1 254 Ton 78 683 433 Romanya 1000$ 25 297 132 Ton 521 85 Yunanistan 1000$ 179 44 Ton 79 120 162 ngiltere 1000$ 63 98 144 Ton 410 511 381 Belika 1000$ 184 252 266 Ton 35 97 229 sve 1000$ 29 87 143 Ton 55 104 105 Danimarka 1000$ 30 77 72 Ton 91 64 110 svire 1000$ 73 66 89 Ton 10 711 13 482 10 568 Toplam 1000$ 7 310 10 678 8 885 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) Hollanda
1 296 1 179 427 160 77 61 159 165 201 177 169 156 83 55 121 102 11 761 9 897
839 571 400 205 197 175 178 165 159 115 145 126 101 66 87 65 10 222 7 718
Taze olarak sivri biber ihracatmzda en nemli lkeler AB yesi lkelerdir. Bunlarn iinde tm ihracat rnlerinde olduu gibi Almanya ilk srada yer almaktadr. Biber dondurulmu olarak da nemli bir ihracat miktarna sahiptir. Dondurulmu biber ihracatnda da Almanya, Fransa, Belika gibi AB yesi lkeler ilk sralar paylamaktadr. izelge 9. Trkiyenin Dolma Biber hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm lkeler Almanya Romanya Hollanda Avusturya sve Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ 1994 4 029 2 789 303 95 190 135 186 145 30 26 1995 3 641 3 175 701 317 243 222 449 322 47 37 1996 3 655 3 255 532 115 628 667 374 260 93 71 1997 3 766 3 672 1 188 899 716 674 398 362 132 119 1998 3 856 3 280 433 135 384 428 316 239 114 100
24
Ton 200 249 175 1000$ 87 119 114 Ton 217 22 91 Rusya Fed. 1000$ 99 11 38 Ton 37 34 69 Danimarka 1000$ 15 27 54 Ton 61 47 68 ngiltere 1000$ 45 47 67 Ton 57 31 45 svire 1000$ 46 27 45 Ton 5 597 5 572 5 945 Toplam 1000$ 3 605 4 383 4 809 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) Belika
106 99 67 45 54 41 75 74 74 62 6 687 6 129
103 82 92 66 70 44 68 71 42 36 5 550 4 517
Taze dolma biber ihracatmz yllar itibaryla nemli bir deiim gstermeden 5 ila 6 bin ton arasnda seyir takip etmektedir. hracatn %69u Almanyaya yaplmaktadr. Dier nemli ihracat lkeler Romanya, Hollanda ve Avusturyadr. arliston biber ihracatmzda 1996 ve 1997 yllarnda yaanan art srekliliini koruyamam grnmektedir. Bu rnde de en nemli ihra pazarmz Almanya oluturmaktadr. Dier nemli ihra pazarlarmz ise, Avusturya, Hollanda gibi AB lkeleridir. izelge 10. Trkiyenin arliston Biber hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm lkeler Almanya Avusturya Hollanda svire sve Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ 1994 6 185 4 467 482 358 227 191 143 103 33 26 1995 5 777 5 049 1 026 765 364 394 105 101 90 68 1996 6 025 5 165 659 480 924 940 174 139 159 129 1997 7 033 6 227 661 557 981 834 179 134 148 128 1998 5 800 4 550 510 350 398 410 165 106 129 94
25
Ton 327 1000$ 149 Ton 194 323 239 Belika 1000$ 88 179 174 Ton 51 54 92 ngiltere 1000$ 40 42 75 Ton 39 349 144 Romanya 1000$ 12 136 67 Ton 53 57 102 Danimarka 1000$ 26 44 59 Ton 7 936 8 471 9 326 Toplam 1000$ 5 555 7 070 7 677 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) Srbistan
618 333 163 131 84 75 147 58 70 42 10 860 9 038
115 60 101 82 79 70 77 31 67 44 7 588 5 898
Krmz biber ihracatmzda da yllara gre nemli farkllklar olumamaktadr. Ancak, 1997 ylnda Bulgaristann devreye girmesiyle, Trkiyenin krmz biber ihracat 4 kat art salamtr. Bu art dier yllarda devamllk gstermemektedir. Orta ve Dou Avrupa lkeleri krmz biber tketiminde nemli lkeler olmasna karn, Trkiyenin d ticaretinde sabit bir pazar durumunda deillerdir. Krmz biber ihracatmzda en nemli lke Almanyadr. izelge 11. Trkiyenin Krmz Biber hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm lkeler 1994 1995 1996 1997 1998 Ton 954 1007 1504 1133 1226 Almanya 1000$ 418 502 597 477 584 Ton 165 167 101 330 448 svire 1000$ 69 84 574 176 159 Ton 740 692 476 555 330 Slovenya 1000$ 259 270 156 191 70 Ton 515 268 440 282 249 Hrvatistan 1000$ 166 77 157 107 55 Ton 25 150 492 301 168 Avusturya 1000$ 11 64 199 135 68 Ton 24 83 158 165 136 sve 1000$ 12 40 95 94 45 Ton 39 22 126 140 49 Hollanda 1000$ 21 7 132 61 21
26
Ton 115 1000$ 48 Ton 43 21 49 Danimarka 1000$ 12 7 11 Ton 92 Bosna-Hersek 1000$ 26 Ton 146 Bulgaristan 1000$ 32 Ton 2 746 2 444 3 669 Toplam 1000$ 1 058 1 069 1 524 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) ek Cumh.
315 113 37 12 112 35 4 688 1 327 8 409 2 861
44 16 39 10 34 7 2 782 1 054
izelge12. Trkiyenin Dier Biber hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm lkeler 1994 1995 1996 Ton 3 16 71 Almanya 1000$ 8 7 68 Ton ek Cum. 1000$ Ton 34 24 Avusturya 1000$ 17 6 Ton talya 1000$ Ton 8 Yunanistan 1000$ 4 Ton 5 64 110 Toplam 1000$ 10 33 83 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) Romanya da ihracatta nemli pay alan lkelerdir. izelge13. Trkiyenin Taze Enginar hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm lkeler 1994 1995 1996 Ton 4 3 2 Almanya 1000$ 4 5 3 Ton 9 6 6 Toplam 1000$ 7 6 6 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) 1997 7 8 11 10 1998 22 8 22 8 1997 113 57 14 9 13 14 1998 913 276 120 42 1 -
152 84
1 039 322
Biber ihracatmzn yaklak %75i Almanyaya yaplmaktadr. Avusturya, Hollanda,
27
izelge14. Trkiyenin Taze Patlcan hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm lkeler 1994 1995 1996 1997 1998 Ton 1 232 1 050 1 099 1 254 1387 Almanya 1000$ 574 644 892 920 845 Ton 261 627 563 819 505 Romanya 1000$ 86 252 168 281 134 Ton 394 280 212 206 322 Avusturya 1000$ 214 177 168 175 182 Ton 54 28 31 48 104 sve 1000$ 31 24 30 39 80 Ton 342 66 100 85 Rusya Fed. 1000$ 147 30 66 36 Ton 146 119 117 160 76 Hollanda 1000$ 80 106 85 134 59 Ton 61 122 74 71 50 Belika 1000$ 16 85 75 62 48 Ton 30 17 27 28 36 Danimarka 1000$ 16 13 19 18 28 Ton 22 2 12 K.K.T.C. 1000$ 11 0.4 8 Ton 1 5 11 Bosna-Hersek 1000$ 0.5 3 6 Ton 4 8 3 11 11 Norve 1000$ 3 6 3 8 8 Ton 2 680 2 487 2 330 3 053 2 641 Toplam 1000$ 1 221 1 398 1 560 1 815 1 460 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) Patlcan ihracatnda da Almanya yerini korumu Romanya ve Avusturya da ihracatta nemli lkeler arasnda yer almtr. Enginar ihracatmzn hemen tamam Almanyaya yaplmtr. Kavun ihracatmzda Almanya ve Romanya n sralarda gelmektedir. Kavun ihracatmzn yaklak %40 Almanyaya yaplmaktadr. Suudi Arabistan, Kuveyt ve Hollanda da deiik yllarda ihracatn yapld nemli lkeler arasna girmitir. Karpuz ihracatmzn %35i Almanyaya yaplmakta Avusturya,Hollanda ve Rusya ihracatta nemli
28
pay alan lkeler arasnda bulunmaktadr. Kavun ihracatmzn yllara gre giderek azal kaydettii grlmektedir. izelge15. Trkiyenin Kavun hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm lkeler 1994 1995 1996 1997 1998 5 201 4 368 3 096 3 452 3 451 Ton Almanya 1000$ 1 703 1 564 1 205 1 035 1 137 Ton 1 382 2 816 718 1 480 1 369 Romanya 1000$ 454 837 130 249 374 Ton 1 143 517 291 286 898 Suudi Arab. 1000$ 359 143 67 62 158 Ton 456 921 238 228 426 Kuveyt 1000$ 155 343 66 53 86 Ton 905 683 436 745 415 Hollanda 1000$ 246 184 166 189 128 Ton 82 12 35 18 396 K.K.T.C. 1000$ 16 2 32 5 60 Ton 590 609 493 341 rdn 1000$ 177 140 89 60 Ton 541 469 452 468 306 Avusturya 1000$ 208 148 164 134 101 Ton 12 046 12 033 6 980 8 297 8 331 Toplam 1000$ 3 894 3 898 2 331 2 123 2 332 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) Taze hyar ihracatnda Almanya ve Romanya birinci sralarda yer alrken, son 3 ylda Rusya n plana geerek, en fazla hyar ihracatmzn yapld lke durumuna gelmi ve hyar ihracatmzda %50lik bir paya sahip olmutur. Kornion turuluk hyar ihracatnda ise; yine Almanya n srada yer almakta ve ihracatn %85i bu lkeye yaplmaktadr. Bunu Avusturya, talya ve Yunanistan izlemektedir.
29
izelge 16. Trkiyenin Karpuz hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm lkeler 1994 1995 1996 Ton 11 528 10 357 6 255 Almanya 1000$ 2 712 2 610 1 403 Ton 1 981 1 785 2 534 Avusturya 1000$ 652 467 717 Ton 932 1 604 1 434 Hollanda 1000$ 206 386 355 Ton 2 732 1 021 2 421 Rusya Fed. 1000$ 639 215 497 Ton 324 295 1 395 Polonya 1000$ 106 84 334 Ton 1 758 1 959 1 556 Romanya 1000$ 476 544 245 Ton 143 12 143 K.K.T.C. 1000$ 22 2 19 Ton 745 1 044 1 258 sve 1000$ 201 267 355 Ton 385 550 395 Ukrayna 1000$ 49 222 56 Ton 169 Bosna-Hersek 1000$ 28 Ton 635 847 1 758 ek Cum. 1000$ 220 213 531 Ton 32 667 26 013 26 825 Toplam 1000$ 8 351 6 688 5 853 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) 1997 7 138 1 210 1 870 468 1 545 257 1 083 169 600 121 552 97 10 1 416 82 353 47 323 61 489 100 17 392 3 120 1998 4 051 652 1 369 313 1 124 265 911 188 719 195 606 153 599 74 463 115 267 55 221 42 154 31 11 569 2 307
Karpuz AB lkelerinde tketim alkanl olmayan bir rn olmasna ramen, zellikle Trk nfusun yaad lkeler olan Almanya, Hollanda gibi AB lkelerine ihra edilmektedir.
30
izelge 17. Trkiyenin Taze Hyar hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm 1994 1995 1996 Ton 736 1 172 3 755 Rusya Fed. 1000$ 310 442 1 370 Ton 1 257 1 483 2 073 Almanya 1000$ 778 1 153 1 521 Ton 1 003 2 193 397 Romanya 1000$ 319 667 106 Ton 62 7 25 Bulgaristan 1000$ 31 3 11 Ton 154 210 389 Avusturya 1000$ 86 153 232 Ton 10 11 79 Grcistan 1000$ 2 8 21 Ton 48 68 145 Hollanda 1000$ 35 61 120 Ton 18 6 130 Ukrayna 1000$ 5 3 53 Ton 1 64 25 K.K T.C. 1000$ 0.4 33 10 Ton 0.5 248 Polonya 1000$ 0.3 66 Ton 20 15 41 sve 1000$ 10 11 35 Ton 474 Srbistan 1000$ 150 Ton 3 717 5 601 8 351 Toplam 1000$ 1 722 2 700 4 019 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) lkeler 1997 5 083 1 906 1 096 831 142 53 215 151 499 252 133 94 298 93 30 11 88 21 61 37 324 110 8 280 3 738 1998 2 216 853 1 062 746 258 98 222 37 194 114 157 43 97 71 81 49 76 18 68 14 58 40 49 13 4 731 2 210
izelge 18. Trkiyenin Kornion Hyar hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm lkeler Almanya Avusturya talya Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ 1994 10 133 4 569 334 200 212 207 1995 6 876 4 299 200 178 97 64 1996 3 443 1 964 738 400 224 152 1997 2 985 1 959 630 421 358 260 1998 4 125 2 599 324 232 156 119
31
Ton 1 189 337 254 1000$ 438 144 92 Ton Fransa 1000$ Ton 17 5 Rusya Fed 1000$ 6 1 Ton 212 56 svire 1000$ 157 58 Ton 14 Grcistan 1000$ 13 Ton 6 2 Romanya 1000$ 2 1 Ton 12 205 7 559 4 721 Toplam 1000$ 5 603 4 730 2 669 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) Yunanistan
241 167 3 1 4 239 2 824
107 51 73 31 72 62 18 11 2 0.6 1 0.620 4 879 3 107
Kabak ihracatnda da Almanya ilk sradaki yerini korumutur. Toplam dolmalk kabak ihracatmzn %48i, helvac kabann ise; %84 Almanyaya yaplmaktadr. Romanya, Avusturya ve Hollanda kabak ihracatmzda dier nemli lkelerdir. izelge 19. Trkiyenin Taze Dolmalk Kabak hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm lkeler Almanya Romanya Avusturya Hollanda sve Belika Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ 1994 803 462 120 38 137 63 110 56 26 14 62 22 1995 1 157 735 325 89 114 69 129 80 12 9 41 21 1996 278 153 492 112 24 12 9 5 61 29 40 27 1997 237 124 303 93 27 15 10 5 10 6 1998 1 000 577 564 143 131 68 131 80 107 64 47 36
32
Ton 7 9 21 1000$ 5 5 10 Ton 12 5 2 Rusya Fed. 1000$ 6 3 1 Ton 1 4 1 Norve 1000$ 1 2 0.1 Ton Bosna-Hersek 1000$ Ton 15 12 5 Danimarka 1000$ 6 5 3 Ton 1 318 1 876 1 036 Toplam 1000$ 686 1 046 390 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) ngiltere
5 3 36 17 653 277
36 23 21 13 10 4 7 2 6 4 2 084 1 025
izelge 20. Trkiyenin Taze Helvac Kaba hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm lkeler 1994 1995 1996 1997 1998 Ton 525 459 392 656 779 Almanya 1000$ 171 143 187 237 278 Ton 29 46 47 95 49 Hollanda 1000$ 8 12 16 30 18 Ton 51 56 53 47 36 Avusturya 1000$ 15 16 21 16 12 Ton 3 12 14 14 16 Danimarka 1000$ 1 3 4 4 4 Ton 1 2 0.3 15 Romanya 1000$ 0.2 0.2 0.1 3 Ton 4 13 8 9 11 Belika 1000$ 1 3 4 2 4 Ton 1 0.4 10 17 11 sve 1000$ 0.3 0.2 4 7 4 Ton 7 5 9 5 9 svire 1000$ 2 2 4 1 2 Ton 627 595 549 850 930 Toplam 1000$ 200 180 246 301 327 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998)
33
izelge 21. Trkiyenin Taze Su Kaba hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm lkeler 1994 1995 1996 1997 1998 Ton 7 32 30 Romanya 1000$ 1 4 12 Ton 26 15 5 4 5 Almanya 1000$ 12 8 3 2 3 Ton 1 Bosna-Hersek 1000$ 1 Ton 1 1 1 1 Hollanda 1000$ 0.4 0.2 0.4 0.4 Ton 30 20 18 37 36 Toplam 1000$ 14 12 5 6 16 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) izelge 22. Trkiyenin Taze Dier Kabak hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm lkeler Almanya Romanya Hollanda Danimarka Avusturya Yunanistan Rusya sve Norve Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ 1994 4 2 50 14 1995 9 7 240 73 1 1 1 0.2 1996 669 419 293 61 154 85 2 1 70 39 35 17 15 5 19 13 9 4 1997 824 624 370 93 161 108 10 5 82 59 4 3 58 28 44 29 7 3 1998 92 64 82 21 19 12 9 5 8 5 7 2 6 5 5 4 4 3
34
Ton 3 2 50 1000$ 1 2 27 Ton 5 Ukrayna 1000$ 1 Ton 1 0.3 3 svire 1000$ 2 0.2 2 Ton 58 269 1 370 Toplam 1000$ 20 87 698 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) ngiltere
38 26 8 5 1 665 1 026
3 3 2 1 1 1 238 124
Beyaz ba lahana ihracatnn %76s Almanyaya yaplrken, krmz lahana ihracatnda yllara gre ikinci ve nc lke durumundadr. Trkiyeden beyaz ba lahana salayan dier nemli lkeler Avusturya ve Hollandadr. Krmz lahanada K.K. Trk Cumhuriyeti yllara gre dalgalanmalar gstermekle beraber en fazla kmz lahana ihra edilen lke konumundadr,1998 ylnda toplam krmz lahana ihracatnn %64 bu lkeye yaplmtr. Romanya; 1996 ve1997 yllarnda krmz lahana ihracatnn en fazla yapld lke olup, dier yllarda da ikinci lke olma konumunu korumutur. izelge 23. Trkiyenin Taze Beyaz Lahana hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm lkeler Almanya Avusturya Hollanda K.K.T.C. sve ngiltere Belika Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ 1994 1 557 556 17 7 118 20 173 30 6 2 3 1 60 23 1995 1 742 652 124 47 85 26 91 23 21 10 10 4 23 4 1996 1 915 628 156 48 220 69 3 1 43 18 23 7 51 14 1997 4 206 1 315 174 44 236 63 82 9 59 16 58 17 56 16 1998 2 164 654 209 48 147 45 99 11 62 22 54 16 47 14
35
Ton 21 1000$ 4 Ton 7 199 52 Romanya 1000$ 1 62 9 Ton 2 2 Suudi Arab. 1000$ 1 0.4 Ton Norve 1000$ Ton Bosna-Hersek 1000$ Ton 2 424 2 389 2 511 Toplam 1000$ 774 845 804 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) Danimarka Dalm lkeler 1994 1995 1996 Ton 62 43 K.K.T.C. 1000$ 15 9 Ton 28 18 46 Romanya 1000$ 7 4 8 Ton 3 1 26 Almanya 1000$ 1 1 7 Ton 112 62 85 Toplam 1000$ 30 14 19 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) lkelere Gre Dalm
lkeler Avusturya Almanya K.K.T.C. Toplam Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1000$ Ton 1994 7 3 1 0.1 8 1995 1 0.4 17 7 18 1996 0.2 0.2 14 4 1 0.2 48
11 2 79 16 4 1 5 025 1 513
35 6 21 4 16 2 6 1 2 1 2 861 825
izelge24. Trkiyenin Taze Krmz Lahana hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre 1997 26 4 551 79 301 46 887 131 1998 102 12 45 9 8 2 159 23
izelge 25. Trkiyenin Taze Alaba ve Dier Lahanalar hracatnn Yllar tibariyle
1997 2 2 25 10 1 0.3 54 1998 37 5 13 4 3 1 53
1000$ 3 7 12 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998)
21
10
36
Trkiyeden karnabahar ithal eden lkeler yllara gre ok deiken bir sra takip etmektedir.1994 ve 1996 yllarnda Hollanda ihracatn en fazla yapld lke iken, 1998de Romanya en nemli lke konumuna gelmi ve toplam karnabahar ihracatmzn %80i bu lkeye yaplmtr. Brokkoli ihracat az miktarlarda ihracatta yer alm ve K.K. Trk Cumhuriyeti ile zbekistan alc lkeler konumundadr. izelge 26. Trkiyenin Taze Karnabahar hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm 1994 1995 1996 Ton 87 18 Romanya 1000$ 25 4 Ton 4 2 K.K.T.C. 1000$ 3 1 Ton sve 1000$ Ton Moldavya 1000$ Ton 2 Slovakya 1000$ 1 Ton 1 Ukrayna 1000$ 1 Ton 3 2 16 Almanya 1000$ 1 1 5 Ton 35 92 187 Toplam 1000$ 9 27 60 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) lkeler 1997 42 8 13 3 6 4 1 1 1 0.4 380 113 1998 119 30 14 2 6 2 2 1 2 1 2 0.1 1 0.4 148 38
37
izelge 27. Trkiyenin Taze Brokkoli hracatnn Yllar tibariyle lkelere Gre Dalm 1994 1995 1996 Ton 0.3 0.2 K.K.T.C. 1000$ 0.3 0.2 Ton 0.1 zbekistan 1000$ 0.2 Ton 0.2 18 Yunanistan 1000$ 0.03 9 Ton 1 18 Toplam 1000$ 1 9 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) 2.2. thalat lkeler 1997 1 1 0.2 0.3 2 1 1998 8 2 1 0.2 10 3
Son yllarda lkemiz ya sebze ithal eder duruma gelmitir. Son 5 ylda en fazla srasyla patlcan,kavun, biber, hyar, karpuz ve domates ithalat yaplmtr.1994 ylnda 71 ton olan patlcan ithalatmz 1998 de 19237 tona ulamtr. Kurutulmu domates ithalat da 4 kat art gstermi, geici konserve edilmi hyarda ise;%16lk bir azalma grlmtr. izelge 28. Trkiye'nin Yllara Gre Domates, Biber, Patlcan, Enginar, Kavun, Karpuz, Hyar,Kabak, Helvac Kaba, Lahana ve Karnabahar thalat Miktarlar (Kg) Tr Domates Biber Patlcan Enginar Kavun Karpuz Hyar Kabak Helvackaba Lahana Karnabahar Hyar-kor.kon. Domates-dond. Biber-dond. Enginar-dond. Lahana dond. 1994 13 460 82 860 70 826 13 645 130 621 3 264 1995 7 816 1 062 55 533 38 500 1996 80 230 1 956 063 3 673 894 18 015 100 005 8 341 011 9 805 41 970 218 817 369 068 189 648 96 000 12 400 37 600 21 600 39 550 1997 30 306 520 033 2 927 115 2 715 131 174 164 173 35 141 15 000 73 793 504 590 283 31 600 20 000 20 500 1998 81 981 1 242 881 19 236 641 297 347 1 069 984 36 939
4 250 311 631 76 228 10 000 168 700
20 160
38
Domates kuru. 33 501 33 400 74 602 Patlcan kuru. 50 665 Kabak kuru. 100 Lahana kuru. 840 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998)
196 014
133 592 2 21 000
Raporda yer alan rnlerden patlcan, hyar ve sivri biberin taze olarak en fazla ithalatnn yapld lkeler olarak ran ve rdn ilk srada yer alrken,domateste rdn ve Suudi Arabistan, karnabaharda Pakistan karpuz da ran ve kavun da ise; talya n plana kmaktadr. Dondurulmu biber Almanya, dondurulmu lahana ran kurutulmu domates Macaristan, srail ve talyadan ithal edilirken, kurutulmu lahana randan salanmaktadr. izelge 29. Trkiye'nin Yllara Gre Domates, Biber, Patlcan, Enginar, Kavun, Karpuz, Hyar, Kabak, Helvac Kaba, Lahana ve Karnabahar thalat Deerleri ($) Tr 1994 1995 1996 Domates 1 771 22 566 Biber 9 022 2 276 243 984 Patlcan 7 343 460 015 Enginar 845 1 894 Kavun 6 356 41 664 100 005 Karpuz 21 934 11 535 913 661 Hyar 384 3 022 Kabak 5 253 Helvackaba Lahana 25 471 Karnabahar Hyar-kor.kon. 253 088 193 830 110 642 Domates-dond. 1 473 Biber-dond. 47 849 Enginar-dond. 20 160 57 004 Lahana-dond. 22 360 Domates kuru. 176 714 173 569 309 920 Patlcan kuru. 6 341 Kabak kuru. 751 Lahana kuru. 1 126 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) 1997 5 690 65 046 347 376 685 26 599 50 895 21 642 1998 13 424 137 243 193 225 64 271 427 187 4 054
7 775 308 603 998 12 230 32 830 2 050 732 582
12 500 343 711 24 440 35 347 17 420 497 213 70 2 100
39
3. Stok Trkiyede sebzeler taze olarak tketildiinden stoklama sz konusu deildir. 4. Yurtii Tketim Trkiyede retilen sebzelerden ihra edilen ksm dnda kalan yurtiinde tketilmektedir. Bu tketim miktarlarna Pazar kayplar da dahildir. Domates, biber, patlcan, enginar, hyar, kabak, helvac kaba, kavun, karpuz, lahana, karnabahar sebze trlerinde yurtii kii bana den tketim miktarlar ile toplam tketim miktarlar izelge 30 ve 31de verilmitir. izelge 30. Raporda Yer Alan Sebze Trlerinde Yurtii Kii Bana Tketim Miktarlarnn Yllara Gre Deiimi (kg/yl)
Trler Domates Biber Patlcan Enginar Hyar Kabak Helvack. Kavun Karpuz Lahana Karnabahar 1994 104.4 16.4 13.5 0.2 18.8 4.7 1.0 29.9 59.8 11.7 1.3 1995 118.0 17.3 12.3 0.3 20.4 4.7 0.9 29.5 59.0 11.1 1.3 1996 125.0 18.2 13.8 0.3 20.9 5.3 1.0 30.8 63.1 11.0 1.4 1997 102.9 17.4 13.5 0.4 22.1 5.0 1.0 27.7 60.2 10.7 1.3 1998 128.4 21.7 14.4 0.4 23.1 4.1 1.0 29.6 61.8 11.2 1.3
izelge 31. Raporda Yer Alan Sebze Trlerinde Yurtii Toplam Tketim Miktarlarnn Yllara Gre Deiimi(ton/yl)
Trler Domates Biber Patlcan Enginar Hyar Kabak Helvack. Kavun Karpuz Lahana Karnabahar 1994 6 234 046 979 178 806 031 11 941 1 122 473 280 618 59 706 1 785 209 3 570 419 698 560 77 618 1995 7 152 452 1 048 622 745 552 18 184 1 236 526 284 886 54 553 1 788 113 3 576 226 672 815 78 798 1996 7 692 000 1 119 955 849 197 18 461 1 286 102 326 141 61 536 1 895 309 3 882 922 676 896 86 150 1997 6 468 911 1 093 868 848 691 25 146 1 389 339 314 330 62 866 1 741 388 3 784 533 672 666 81 726 1998 8 147 108 1 376 887 913 694 25 380 1 465 718 260 149 63 451 1 878 150 3 902 236 710 651 82 486
40
5. Fiyatlar Sebze rnleri arzndaki deiikliklere bal olarak fiyatlarda da aylara gre dalgalanmalar meydana gelmektedir. zellikle rt alt rnlerin piyasaya girdii dnemlerde fiyatlar yksek oluurken, yksek arz oluturan akta retimin giriiyle fiyatlar nemli lde dmektedir. Tr baznda yaplan ithalat miktarlar da yurt ii piyasa fiyatlarn etkilemektedir. izelge 32. Raporda Yer Alan Sebze Trlerinde Yllara Gre ifti Eline Geen Fiyatlar(TL/kg) Trler 1994 1995 1996 Domates 7.541 10.237 26.793 Biber(dolma) 9.230 19.261 32.120 Biber(sivri) 8.787 18.687 31.166 Patlcan 6.964 14.543 25.228 Enginar 17.069 22.310 37.050 Hyar 7.206 12.812 22.949 Kabak 6.191 11.663 20.374 Kavun 5.252 9.870 20.913 Karpuz 4.319 8.070 15.408 Lahana(ba) 4.460 11.828 15.731 Lahana(yaprak) 4.483 18.974 30.654 Karnabahar 9.355 20.512 26.696 Kaynak:DE Tarmsal Yap(retim, Fiyat, Deer) 1994-1998 1997 43.482 69.791 75.573 53.273 57.911 53.273 49.266 36.773 29.209 28.700 39.152 58.761 1998 71.085 111.851 134.680 111.414 147.007 97.199 80.924 68.821 55.836 55.520 67.430 115.635
Sebzelerin youn olarak retildii yrelerde tama masraflarna bal olarak sebze fiyatlar farkllklar gstermektedir. ehirlerin byklkleri ve alm gcndeki farkllklara bal olarak da farkl sat blgelerinde farkl fiyatlar olumaktadr. izelge 33de seilmi illerdeki fiyat farkllklar grlmektedir.
41
izelge 33. Raporda Yer Alan Sebze Trlerinde 1997 Yl tibariyle Seilmi llere Gre Perakende Fiyatlar (TL/kg) Ankara stanbul zmir Adana Erzurum Samsun G.Antep Ortalama Domates 75.404 100.302 80.729 76.398 84.867 76.251 76.594 81.506 Biber(dolmalk) 147.127 191.039 171.025 166.547 131.455 133.007 113.603 150.543 Patlcan 106.758 151.541 124.741 99.056 104.264 109.358 119.923 116.520 Hyar 76.748 90.009 79.212 71.381 79.171 78.325 77.479 78.903 Kabak(sakz) 75.650 98.969 90.169 72.802 77.924 75.152 78.276 81.277 Lahana 53.797 52.340 52.189 33.482 32.373 32.662 30.188 41.004 Kavun 47.935 103.365 68.051 64.536 56.598 70.425 67.329 68.320 Karpuz 31.711 45.485 34.095 39.312 35.327 36.877 28.062 35.838 Kaynak: DE Perakende Fiyatlar 1997 Trlerin hem akta hem de rt altnda retimleri sz konusu olduundan yln her zamannda pazarda bulunmalar mmkn olmaktadr. stanbul toptanc hali kaytlar incelendiinde tr baznda izelge 34de grlen fiyatlara ulalmtr. Bu fiyatlar hem rt alt hem de akta yetitirilen rnler iindir. Rapor kapsamndaki rnler iinde rt alt retimi de bulunan trler tm yl boyunca toptanc halinde ilem grmektedirler. Ancak, rt alt retimi ticari bir dzeye gelememi olan kavun, lahana ve karnabahar yln belirli dnemlerinde arz edilmektedir. izelge 34. Raporda Yer Alan Sebze Trlerinde 1998 Yl tibariyle Aylara Gre Toptanc Hali Fiyatlar (TL/kg) Trler Domates Biber(dolma) Biber(sivri) Ocak 126.149 287.338 252.855 ubat 125.002 245.704 258.552 Mart 121.870 273.749 208.508 Nisan 120.773 230.170 304.963 Mays 89.441 170.907 784.224 Haziran 31.578 109.621 85.178
42
Patlcan 251.657 240.140 199.588 Hyar 132.976 197.299 131.244 Kabak 150.491 148.378 83.160 Kavun Lahana 27.847 21.830 22.089 Karnabahar 18.383 22.800 65.896 Domates 45.867 38.762 50.559 Biber(dolma) 67.085 52.785 77.964 Biber(sivri) 81.587 57.083 38.127 Patlcan 60.489 61.162 64.995 Hyar 45.703 79.482 45.943 Kabak 37.886 47.826 47.496 Kavun 65.180 44.895 55.919 Lahana 27.696 Karnabahar Kaynak: stanbul Toptanc Hali Kaytlar 1998. 6.stihdam
173.795 137.034 55.889 43.761 4.767 89.532 62.896 42.757 61.010 65.860 62.954 50.472 47.967 25.860
198.484 58.528 51.758 389.817 147.009 143.356 59.008 86.020 103.637 53.724 157.518 35.973 27.221
87.207 35.855 39.888 126.550 115.314 217.928 158.707 154.986 119.088 77.800 25.269 184.620
Trkiye sebzecilik iletmeleri kk aile iletmelerinde aile igcnn tm yl boyunca istihdamn salayarak, tarmda sk rastlanan gizli isizlii nleyen iletmelerdir. Ayn zamanda yeterince mekanize olamam iletmelerde yabanc igc kullanm yaygndr. Yaplan eitli almalarla tespit edilen retimde kullanlan toplam igc dikkate alnarak tr baznda gemi plan dneminde istihdama katks izelge 35de verilmitir. izelge 35. Raporda Yer Alan Sebze Trlerinin retim Aamasnda gc Talebi Trler Domates Biber Patlcan Kavun Karpuz Hyar Lahana Karnabahar Yllk gc Talebi (adam/yl) 19.582.000 9.792.000 3.729.000 6.270.000 7.695.000 9.310.000 4.064.000 610.000
43
7. Sektrdeki Yaym ve Eitim Trkiye'de tarm sektrnde yaym-eitim ve yayn faaliyetleri kamu ve zel sektr tarafndan birbirinden bamsz olarak gerekletirilmektedir. Tarm ve Kyileri Bakanl Yayn Dairesi Bakanlnca yaym ve eitim faaliyetlerinde kullanlmak zere eitli konularda hazrlanm, ifti eitim bror ve kitaplar, televizyon programlarnn yan sra, Tarm l/le Mdrlklerince dzenlenen eitim programlar vastasyla, eitim-yaym ve yayn ilemleri gerekletirilmektedir. Tarm il ve ile Mdrlklerindeki yayn elemanlarnn eitimi, yine Tarm ve Kyileri Bakanl'nn Tarmsal Aratrmalar, Koruma Kontrol, Tarmsal retim ve Gelitirme,Tekilatlanma ve Destekleme Genel Mdrlkleri'nin eitli eitim programlar ile, Bakanla dorudan bal Konu Aratrma Enstitlerince yaplmaktadr. Aratrma Enstitlerinde slah, yetitirme teknikleri, muhafaza, deerlendirme, hastalk ve zararllar ile pazarlama konularndaki aratrma sonular, yaym elemanlarnn eitiminde kullanlrken, ayn zamanda dorudan iftilere eitim olarak sunulmaktadr. niversitelerin Ziraat Fakltelerinde ve Meslek Yksek Okullarnn ilgili birimlerinde gerekletirilen aratrma bulgular da sektre ynelik yayn faaliyetleri ierisindedir. Tarmsal ila ve gbre bayilikleri, tohumluk firmalar ve fide reticileri de tarmsal yaym asndan nemli bir yerde bulunmaktadrlar. Firmalarca sulama, ilalama, gbreleme ve yeni tohumluklar konusundaki gelimeler, iftilere dier yaym elemanlarndan daha yakn olduklar iin ok daha ksa bir srede ulatrlmaktadr. Ancak, bu konuda kontrol olduka zordur. 8. Serbest Blgelerde Sektrel Faaliyetler Trkiye'de 1985 ylnda yrrle giren 3218 sayl Serbest Blgeler Kanunu ile faaliyete balayan serbest blgelerin says 1999 yl itibaryla 17'ye ulamtr. Ayn zamanda 5 serbest blgenin de nmzdeki yllarda faaliyete gemesi planlanmaktadr. Serbest blgelerin ticaret hacimleri 1988-1998 yllar arasnda yaklak 50 kat art kaydederek 7.7 milyar dolara ulamtr. Serbest blgelerde 1999 yl itibaryla 365'i yabanc sermayeli olmak zere toplam 2.298 firma faaliyette bulunmakta, yaklak 11.000 kii istihdam edilmektedir. Serbest blgelerden Trkiye'ye ya da dier lkelere ya meyve-sebze rnleri ihracat da
44
gerekletirilmektedir. Ancak nemli bir ticaret hacmine sahip olan serbest blgelerden yaplan sebze ihracat miktarna ulalamamtr. Ancak, rapor konusu trler baznda yllara gre ihracat rakamlar incelendiinde, Trkiyenin bu serbest blgelere yalnzca 1996 ylnda taze halde ihracatnn gerekletii grlmektedir (izelge 36 ). izelge 36. Trkiye Serbest Blgelerinden Yaplan hracat Miktar ve Deerleri(1996) Mersin Kg 93 200 Domates $ 37 457 Kg 540 Biber $ 150 Kg Hyar $ Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar * Atatrk Havaliman Serbest Blgesi Serbest Blgeler Antalya 17 659 10 502 AHL* 17 500 6 995 Trabzon 2 927 877 -
9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular (Kooperatif ve Birlikler vb.) ve Faaliyetleri Sektrde kamu ve zel sektr kurulular, aratrma, yaym, yayn, eitim faaliyetleri ile retim teknolojisi, girdi materyali temini ve pazarlama konularnda faaliyet gstermektedirler. Tarm ve Kyileri Bakanl'na bal tarmsal aratrma enstitleri, sebzecilik retme istasyonlar, eitli konularda yaptklar aratrmalarla, tohum ve fide retimi konularnda faaliyet gstermektedir. Ayrca aratrma sonular ilgililere sunulmakta, eitli eitim faaliyetleri yaplmaktadr. Yaym-eitim konusunda Tarm l/le mdrlkleri, Tarm ve Kyileri Bakanl Yayn Dairesi Bakanl almalar yapmaktadr. niversitelerde Ziraat fakltelerinin ilgili blmlerinde yaplan aratrmalarla sektrde faaliyet gsterilmektedir. Aratrma almalar iin yurt dndan getirilerek yurda sokulan yeni tip ve eitlerin adaptasyonlar yaplarak yaylmalar salanmaktadr. Bu konuda zel
45
tohum firmalar da faaliyet gstermektedir. TBTAK ve Trkiye Atom Enerjisi Kurumu tarafndan yaplan almalar da sektrde yerini almakta ve bu kurulular ayn zamanda teknik eleman eitimi konularnda da almaktadrlar Ayrca Trk Ziraat Odalar Birlii, Trk Ziraat Yksek Mhendisleri Birlii, Trkiye Ziraatlar Dernei ve Tarm Kooperatifleri yaym-eitim amal eitli faaliyetlerde bulunmaktadrlar. 10. Sektre Salanan Destekler Tm tarm sektrnde olduu gibi, rapor konusu trlerin yetitiriciliinde de ayn destekleme sistemleri uygulanmaktadr. Bu trler destekleme almlar kapsamnda deildir. Desteklemeler girdi sbvansiyonlar ile iletme ve yatrm kredileriyle yaplmaktadr. Girdi sbvansiyonlar gbre, ila ve fidan desteklemeleriyle yaplmaktadr. Girdi sbvansiyonlar iinde en nemli ksm gbre sbvansiyonlar oluturmaktadr. izelge 37. Trkiye'de Uygulanan Girdi Sbvansiyonlar (Milyon $) Yllar Gbre la 1994 266.8 6.0 1995 201.2 24.9 1996 548.6 31.4 1997 550.2 24.9 1998 565.2 39.1 Kaynak: Tarm ve Kyileri Bakanl Tarmsal Gstergeler 1998. Gbre sbvansiyonlar 1994-1997 yllar arasnda, kimyasal gbrelerin KDV'li fiyatlarnn srasyla %20, %30 ve %50'sinin geri denmesi eklinde gereklemitir. 1997 ylndan sonra sbvansiyonlar iftilere deil gbre reticisi firmalarna kimyevi gbre eidine gre belirlenmi sabit fiyatlarla yaplmaya balanmtr. Bu durum iftilerin yksek destekleme fiyatna sahip kimyasal gbrelere kaymasna neden olmaktadr. Bu sistemde koordinatrlk grevi Tarm l/le Mdrlkleri vastasyla yaplmaktadr. Tarm l/le Mdrlklerinde yalnzca iletme arazisi bykl ve rn dikkate alnarak iftinin kullanabilecei kimyasal gbre miktar belirlenmektedir. Toprak tahlilleri ve yeni teknik teknolojilerin takibi yaplmadan bu miktarlarn belirlenmesi evre kirliliine, eksik ya da fazla
46
gbrelemeye neden olmaktadr. Bu durum ayn zamanda ekolojik tarm ve srdrlebilir tarm modelleri asndan da dikkatlice gzden geirilmeli ve uygulamadaki aksaklklarn giderilmesi yollarna gidilmelidir. zellikle ekolojik sebze tarm yapan iletmeler gbre desteklemelerinden yararlanamad gibi, bu retim sisteminin desteklenmesi iin bir baka girdi sbvansiyonu uygulamas uygulamaya geirilmemitir. Sebzeler iin bir dier girdi destekleme sistemi, kullanlan tarmsal ila bedellerinin %20'sinin iftiye geri denmesi eklinde olmaktadr. Ayn zamanda ithal edilen ila ve hammaddeler gmrk vergisi ve harlardan muaf tutulmaktadr. Sebzeler tek yllk bitki trleri olduundan sabit yatrmlar sz konusu deildir. Bu nedenle T.C. Ziraat Bankas tarafndan iftilere verilen yatrm kredileri yalnzca rt alt sebze yetitiricilii yapan iletmelerce kullanlabilmektedir. letme kredilerinde vade 1 yldr ve iletme sermayesinin finansmannda yararlanlabilmektedir. Alacak kredilerde %25 orannda zkaynak katks aranmaktadr. izelge 38. T.C. Ziraat Bankas'nca Verilen letme ve Yatrm Kredisi Faizleri Yllar Kredi Faizleri (%) 1994 46.5 1995 50.0 1996 50.0 1997 70.0 1998 65.0 Kaynak: Tarm ve Ky. Bak. Tarm. Gs. 1998. VII. Be Yllk Kalknma Plannda yer alan ve Tarm ve Kyileri Bakanl'nn nerileri ile 1999 yl sonunda, tarm ve tarmsal destekleme politikalarnn yeniden yaplandrlmas ve tarmsal veri taban almalarnn yrtlmesi amacyla "Tarmda Yeniden Yaplanma ve Destekleme Kurulu" kurulmas kararlatrlmtr (21 Aralk 1999 tarih ve 23193 sayl Resmi Gazete).
47
11. Pazarlama Faaliyetleri (Depolama htiyalar, Pazarlama Kanallar, Borsalar, Szlemeli Tarm) Trkiye sebze iletmeleri, sosyo-ekonomik adan ticari bir iletme olmaktan ok, kendi tketimine ynelik hobi retim tarznda iletmeler eklindedir. Birok kk iletme tarafndan gerekletirilen retim, ayn zamanda ok farkl eitlerin de retime katlmas nedeniyle, standart bir retim olmaktan ok uzaktr. Sebze tohumculuunda yurt dna olan bamllk ile birlikte, her yl yeni eitler pazara girmekte, Trkiye'de slah edilen eitlerle birlikte retimde eit karmaas olumaktadr. Pazarlamada i ve d tketici tercihleri ynnde istenen standart retim miktarn elde etmek bu yap iindeyken mmkn olamamaktadr. Yurt ii tketici tercihleri ile ihracatta yabanc lkeler tarafndan tercih edilen eitler arasnda farkllklar bulunmaktadr. Yurt iinde gerek yerel populasyonlarn slah gerekse melezleme ve hibrit slah yolu ile elde edilmi yerli veya adaptasyon denemeleri ile blgeye uyumlar saptanm, retimleri yaplan birok yabanc eit bulunmaktadr. Bunlar srasyla : Domatesde: Ace-55 VF, Brixy, Calimba, Chico III, Denep, Es-24 F, Es-58(2889)F, Fidelio, H-1706, H-2274, nvictus lot 335, Koral, Oval Red, Peto-86, Red TopVF, Rio Fuego, Rio Grande, Roma VF, SC2121, encan 9, ,Falcon , Ancon, Arizona, Sper Marmande, Red river, Petegro, Urbana, B.T.GlleF1 ,B.T199 F1,B.T Tokat F1, nvictus F1,90-19 F1,KG-77 F1,89-8 F1,89-16 F1,LM512 F1,M-09 F1,M-19 F1,M-69 F1, Falcon F1 Biberde: Yalova arliston 341, Yalova orbac 12, Yalova Yalk 28, Yalova Tatl Sivri, Kandil dolma, Bac arliston, Ege ac sivri, Ege tatl sivri, 11B-14, etinel 150, Ilca 256, Sera Demre 8, Doru 16, California wonder, Uraz 98 Patlcanda: Pala 49, Balkesir 76, Halep 18, Aydn siyah 55, Kemer 27, Topan-374, Black Beauty, Baluroi F1, Bonica F1, Enginarda: Bayrampaa, Sakz Hyarda: engelky, Beith Alpha, Lama II, S.Delia, Yrk F1,Selinti F1, Ece F1, King F1, Flash F1, Maraton F1, Reis F1, Kahya F1, zde F1,Delila F1, Jest F1, Doruk F1, Yayla F1, Medina F1
48
Kabakta:Sakz, Siyah, W. Bush, Zeybek F1, Ege F1, Kavunda:Krkaa 589, Krkaa 637, Altnba, Hasanbey, ini kz, Barada, Hdr, Ananas, Altnba, Eindor, Paris, Klk, Melina, Gredos, Karpuzda: Crimson sweet, Yalova Washington 26, Yalova yuvarlak alaca18, Lahanada: Yalova 1, Yalova sarmalk, Ekinci 79, Mhrenkopf, Red Meteor, Brunswick, Rebus Karnabaharda:Winner Osenia, Brio Osenio, White Rock, gloo Early Snowball A, Uluslararas sebze ticaretinde talep edilen eitlerin yer almas ve talep edilen miktarlarda retilmesi , rekabet gc asndan nemli faktrlerin banda gelir. Bu nedenle dnya ticaretine konu olan sebze eitlerini bilmekte yarar vardr. retici-ihracat lkeler tarafndan pazarlara sunulan baz trlerdeki eit isimleri aada verilmitir. Domatesde: Beef, Round, On-the-vine, Cherry, Plum, Field-grown, Glasshouse, Biberde:Scotch Bonnet, Green, Red, Yellow, Bullet, Cayenne, Fresno, Birds Eye, Anaheim, Golden Heat, Rocket, Skyline, Jalapeno, Jwala, Habanero, Pepperoni, Poblano, Serrano, Scoth Bonnet, Madame Jeanette, Sureinaam, Colarado, Fresno Grande, Hot Cherry, Hungarian Hot Wax, Pasilla, Rio Grande, Hungarian Yelloww, New Mexican, Amando, Comet, Filibri, Kavunda: Galia, Cantaloupe, Honeydew, Tendral, Water, Cantaline, Piel de Sapo, Black Tendral, White Honeydew, Yellow Tendral, Green Tendral, Charentais, Palten, Anana, Ogen, Gulnea, Viabana, Tigor, Sper Print, Rock Lahanada: Green, Red, Savoy, Choux-pointus, White, Chinese, Pointed, Spring Greens, Winter, Red/White, Hispi, Primo, January King, Celtik, Drumhead, Duncan, Tundra, lkemizde, sebze retiminde ifti rgtleri bulunmamaktadr. Tarm sat-alm kooperatifleri sebze trlerine ynelik almamaktadr. Baz blgelerde kooperatifler sulama konusunda iftiye hizmet vermektedir. retici birliklerinin olmay, girdi temini, mekanizasyon ve pazarlama konularnda iftilerin bireysel hareket etmelerine neden olmaktadr. retim planlamasn da salayan, pazarlamada birok kk reticiyi bir araya getiren ve girdi temininde yelerine kolaylklar salayan retici birliklerinin ncelikle iftiler
49
tarafndan benimsenmesi gerekmektedir. Ancak reticiler bu tip rgtlenmelere scak bakmamaktadrlar. Pazarlama amacyla balayan retimi yapan iftilerimizin zellikle iletme ynetimi bilgisi nem tamaktadr. Ancak, iletme yneticilerinin iletme ynetimi bilgisi yoktur ve bu eksiklik retimin her safhasnda ve zellikle retim planlamas ve pazarlama konularnda kendini gstermektedir. Sebzeler, hasat edildikten tketilinceye kadar canllklarn muhafaza ettiklerinden, bozulmalarn ve dolays ile rn kayplarnn nlenebilmesi iin belirli artlarn salanmas gerekmektedir. rnlerin doru olgunluk aamasnda hasat edilmesinden, ambalajlanmasna, son tketiciye ulancaya kadar belirli s ve nem ieren ortamlarda nakline kadar her trl aamadaki ilemlere dikkat edilmemektedir. Sebze iletmelerinde olgunluk tespiti yaplmadan hasat edilen rnler, ounlukla ambalajsz, yn halde ak kamyonlarla nakledilmektedir. rn kayplarnn bir ksm uygunsuz tamalarla ortaya kmaktadr. Depolama kayplar ve tezgahtaki kayplarla pazarlama aamasndaki rn kayplar toplam retimin yaklak %2530'unu bulmaktadr. leme sanayinin kullanaca hammadde tamaclnda bu konuya nem gsterilmektedir. Aksi durumda ilenmi rn kalitesinde bozulmalar olmaktadr. Bu nedenle ileme firmalarnca hasat olum zamanlar, hasat sonras ilemlere azami dikkat gsterilmekte ve frigofirik tamaclktan yararlanlmaktadr. 1993 ylnda yaplan saymlara gre Trkiye'de toplam 643.039 ton kapasiteye sahip depo says 451'dir. Trkiye'nin tm blgelerinde bulunan souk depolar en ok, sebze ve meyve retiminin youn olduu Marmara, Ege ve Akdeniz blgelerinde younlamtr. Bu blgeler mevcut souk depolarn yaklak %82'sini oluturmaktadr. Trkiye'de yalnz meyvesebze depolayan souk depo says 205 iken toplam kapasite 333.050 tondur. Rapor konusu trler baznda depo says ve depolama kapasitesi verileri bulunmadndan, bu konuda bir rakam verilememektedir. Ancak Trkiye'nin toplam meyve-sebze retiminin yaklak 32 milyon ton olduu dnldnde, mevcut depolarda bu retimin ancak %0.01'inin depolanabildii tahmin edilebilir. Depo saylar ve depo kapasitesinin snrl olmasnn yan sra, depolama elemanlarnn ou depolama konusunda herhangi bir eitime sahip deildir. Bu durum rn tamaclnda grev alan kiiler iin de ayndr. Is ve nem ierikleri
50
konusunda her tr farkl bir karaktere sahiptir, ancak bu gerek depo alanlar gerekse de frigofirik tamaclk yapan kiilerce bilinmemektedir. Trlerin ayr odalarda muhafaza edilmesi gerekirken, farkl rn gruplar bir arada muhafaza edilmeye allmaktadr. Depolarn ounluu, depolama konularnda ortaya kan yeni teknik ve teknolojilerden yoksundur. Bu durumlar gerek rn kayplar ve gerekse de sebzelerin ierdikleri besin maddeleri kaybn da beraberinde getirmektedir. izelge 39 Trler Baznda Yllara Gre Taze Olarak Gerekleen hracat/retim Oranlar (%) Trler Domates Biber Patlcan Enginar Kavun Karpuz Hyar Kabak Helvac Kaba Lahana Karnabahar 1994 1.83 2.68 0.33 0.08 0.67 0.91 1.40 0.49 1.02 0.36 0.06 1995 1.36 2.79 0.33 0.03 0.67 0.72 1.05 0.75 1.03 0.38 0.12 1996 1.42 2.58 0.27 0.03 0.37 0.69 1.01 0.73 1.18 0.39 0.24 1997 2.00 3.36 0.36 0.04 0.47 0.46 0.89 0.74 1.33 0.88 0.45 1998 1.74 1.94 0.29 0.08 0.44 0.29 0.65 0.9 1.43 0.43 0.19
Trkiye'de zellikle son yllarda art gsteren tarmsal rn borsalar, ticaret borsalar niteliindedir ve tahllar, kurutulmu rnler, kabuklu rnler ve endstri bitkileri gibi depolanabilir rnleri kapsamaktadr. Rapor konusu trler ticaret borsalarnda ilem grmemektedir. Son yllarda zellikle deerli katlarn ilem grd Vadeli lem Borsalar'nda da bu rnlerin ilem grme olasl bulunmamaktadr. nk, bu borsalarda ilem grecek rnn ncelikle bir borsa gemiinin ve depolanabilir olmas gerekmektedir. Ayn zamanda en nemlisi, rnn standart pazarlanabilir bir miktara sahip olmas gerekmektedir. Trkiye'de eker pancar retimiyle gndeme gelen szlemeli tarm, planl dnemlerde uygulanan politikalarla glenen tarma dayal sanayi iin hammadde temininde
51
nemli bir yer oluturmaya balamtr. Uzun yllar herhangi bir yasal dzenlemeye sahip olmayan szlemeli tarm 1996 ve 1997 yllarnda yasal bir zemine oturmutur. Fakat bu durum szlemeli tarmda yaanan aksaklklarn giderilmesinde ok etkili olamamtr. Gda firmalarnca hazrlanan szlemeler, iftiler tarafndan yalnz imzalanmakta herhangi bir deiiklik yaplamamakta, fiyat tespiti sorun oluturmaktadr. Sebze trlerinde borsa geleneinin olmay, fiyat tespitinde bir yl nceki toptanc hal fiyatlar ile piyasada gerekleen fiyat ortalamasnn kullanlmasn zorunlu klmaktadr. Ancak, serbest piyasada oluan sebze fiyatlarndaki aylk dalgalanmalar, retici ya da firma tarafndan szlemenin bozulmasna neden olabildiinden, szlemeli tarm potansiyelinin altnda bir rekoltede kalmaktadr. 12. Sektrde Yaym Faaliyetleri ve Altyaps Bu konuyla ilgili olarak 7. balk altnda bilgiler sunulmutur. 13. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Altyaps Trkiyede tarmsal aratrma gelitirme faaliyetleri , arlkl olarak Tarm ve Kyileri Bakanl Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl ile Ky Hizmetleri Genel Mdrlne bal Aratrma Enstitleri ile niversitelerin Ziraat Fakltelerinin ilgili blmleri , Tbitak, Atom Aratrma Enstits Kurumu ile snrl sayda zel tohum firmalarnca yaplan aratrmalar kapsamaktadr. Tbitak,niversiteler ve Atom Aratrma Enstits kurumlar temel aratrmalar yaparken, Tarm ve Kyileri Bakanlna bal Aratrma Enstitleri uygulamal aratrmalar yaparlar. Ky Hizmetleri Genel Mdrlne bal Aratrma Enstitleri arlkl olarak; sulama,gbreleme ile toprak ve su muhafazas konularnda aratrmalarn srdrmektedirler. Tm bu kurulularn alma alanlar birbiri iine girmi olup, dublikasyonlar bulunmaktadr. alma alannda olduu gibi alt yap oluturma,alet-ekipman edinmede de dublikasyonlar olmakta ve mevcut kapasiteden gerei gibi yararlanlmamaktadr.
52
14. Uluslar Aras Kurulular ve Faaliyetler (F.A.O, IFAD, OECD vb.) Uluslararas Bahe Bitkileri Dernei (ISHS); belirli periyotlarda sektre ynelik olarak uluslararas sempozyumlar ve kurslar dzenlemektedir. Dnya Bankas, FAO gibi organizasyonlar tarafndan eitli aratrmalarn desteklenmesi amacyla lkemizdeki Tarmsal Aratrmalar Projelerine uzun vadeli krediler salanmaktadr. 15. Sektrle lgili nemli Projeler Ve Etkileri (Blgesel Ve Aratrma Projeleri v.b.) lkemizde, Dnya Bankas destekli olarak yrtlmekte olan TAP, TYUAP ve Krsal Kalknma Projeleri ierisinde, bu raporda incelenmekte olan trlere ait alt projeler ile eit gelitirme, adaptasyon ve retimi gelitirme almalar yaplmaktadr. 16. Dier Sektrler le liki (evre, Turizm, Sanayi, Salk vb.) Tarm ve zellikle sebze trleri retimi dolayl ve dorudan evre kirlilii oluturan sektrlerden biridir. Dnyada ve lkemizde genel olarak uygulanan konvansiyonel tarm sisteminde kullanlan sentetik girdiler, bilinsiz uygulamalar sonucunda evresindeki fauna ve floraya zarar vermekte ve hatal gbreleme ile toprak yaps bozulmaktadr. 21. Yzyln en nemli sorununu oluturan su kaynaklarnn yok olma tehlikesidir. Atk sularn tarmda kullanlmas amacyla lkemizde hibir alma yaplmamtr. Su kaynaklar kirlenerek ya da yerkrenin derinliklerine inerek tekrar kullanma imkan brakmamaktadr. Dnya nfusu hzla artarken yaamsal nemi olan beslenmenin yan sra su gvenliinin de salanmas gerekmektedir. Bir yandan yerleim, sanayi yeri olarak tarm d amala kullanlan tarm arazileri bulunmaktayken, dier taraftan tarm alanlarnn geniletilmesi iin yaplan aa kesimleri ve hatal toprak ileme teknikleri erozyona neden olmaktadr. Rapor konusu rnler, son yllarda byk bir gelime kaydetmi olan tarma dayal imalat sanayinin konserve, dondurulmu ve kurutulmu sebze ileme tesislerinde hammadde olarak deerlendirilmekte ve katma deer yaratlmaktadr. lenmi sebzeler i piyasada
53
zellikle hazr yemek sanayi, turistik tesisler, askeri tesisler, hastane ve okul gibi youn tketimin olduu yerlerde tarafndan tercih edilmektedir. Sebze, insanlarn dengeli beslenmesinde vitamin ve mineral kayna olarak nemli bir yer tutmaktadr. nsan sal ve hastalklar asndan sebze ve meyve tketiminin etkileri birok almalar ile test edilmitir. zellikle lahanagiller familyasna bal sebzelerin eski tarihlerde Msrda tbbi amalarla kullanld ba ars, sarlk, diyare, gut ve mide rahatszlklarna iyi geldii bilinmektedir. Sebzelerde bulunan maddelerin kefi ile ila sanayinde de gelimeler olmutur. Son yllarda hazr vitamin haplar yerine sebzelerin kendisinin tketilmesinin gereklilii aratrmalarla kantlanmtr. 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi Trkiye farkl ekolojik blgeleri bir arada bulundurmas nedeniyle, birok sebze trnde nisbi avantaja sahiptir ve bu trlerin retimi bu blgelerde yaygnlamaktadr. Ancak, bu geliim olduka yava ve dzensiz olmaktadr. Tarmsal kaynaklardan daha etkin yararlanabilmek amacyla, bu srecin hzlandrlmas gerekmektedir. Bu amala blgesel politikalarn oluturulmas, hangi blgelerin hangi trlerin retiminde ne kadar paya sahip olmas gerektiinin belirlenmesinde, "uzaktan alglama" modeli gibi modellerin kullanlmas gereklidir. Blgelere ait arz ve talep erileri, blgeler aras nakliye masraflar ele alnarak ilgili rn iin model oluturulur ve deiik politikalarn etkileri bu modelde gzlenebilir. lkemiz birok sebze trnde dnyann nemli reticileri arasnda yer almasna ve ihracat konumda bulunmasna ramen, retiminin ok dk bir ksmn ihra edebilmektedir. Bunun temel nedenlerinden biri, ihracat amacyla retim yaplmayp, retim fazlas veya i tketimden arta kalan ksmn ihracata ynelmesidir. Gmrk Birlii kapsamnda Ortak Ticaret Politikasnn oluturulmas ile ilgili olarak Trkiye 31 Aralk 1995 tarihinde yeni thalat Rejimi ve 6 Ocak 1996 tarihinde de yeni hracat Rejimi mevzuatlarn gerekletirmi ve bylece ihracat ve ithalatta zaman kaybettiren bir ok uygulama ortadan kaldrlmtr. Bu durum yalnzca ihracat firmalar iin yasal anlamda kolaylklar salamaktadr Ancak, ihracatn devamll ve rekabet iin en nemli art olan d pazarlarn talep ettii rnn devamllnn salanmas bu artlar altnda mmkn olamamaktadr.
54
lkemizde hem retim hem pazarlama aamalarnda yeterli ve etkin eitim, destekleme ve aratrma-gelitirme programlarnn olmay, retim planlamas ve deien artlarn iletiiminin salanamamas sebze retimimizi ve pazarlama potansiyelini olumsuz etkilemektedir. Sebze retiminde Yedinci Be Yllk Kalknma Plan Sebzecilik Alt Komisyon Raporunda verilen retim ve ihracat hedefleri esas alnarak, bunlarn dnem iindeki gerekleme oranlar analiz edilerek aadaki izelgelerde verilmitir. izelge 40. Domates ve Biber retim Hedefleri ve Gerekleme Durumlar Domates Biber Hedef Gerekleen Hedef Gerekleen % (bin ton) (bin ton) (bin ton) (bin ton) 1994 6.757 6.350 94.0 981 1.008 1995 6.991 7.250 103.7 1.011 1.080 1996 7.224 7.800 108.0 1.041 1.150 1997 7.457 6.600 88.5 1.071 1.130 1998 7.691 8.290 107.8 1.101 1.400 izelge 41. Patlcan ve Enginar retim Hedefleri ve Gerekleme Durumlar Yllar Patlcan Enginar Hedef Gerekleen Hedef Gerekleen % (bin ton) (bin ton) (bin ton) (bin ton) 1994 750 810 108.0 12 12 1995 754 750 99.5 12 18 1996 757 850 1123 13 20 1997 760 847 111.4 13 25 1998 763 915 119.9 13 27 izelge 42. Hyar retim Hedefleri ve Gerekleme Durumlar Yllar Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 Hedef (Bin ton) 1.050 1.100 1.150 1.170 1.200 Hyar Gerekleen (Bin ton) 1.140 1.250 1.300 1.400 1.475 % 108.6 113.6 113.0 119.7 122.9
% 102.8 106.8 110.5 105.5 127.2
% 100.0 150.0 153.8 192.3 207.7
55
izelge 43 Sakz Kaba ve Helvac Kaba retim Hedefleri ve Gerekleme Durumlar Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 Hedef (Bin ton) 302 302 303 303 304 Sakz Kaba Gerekleen (Bin ton) 285 290 330 317 262 Hedef (Bin ton) 68.5 69.5 70.0 71.0 72.0 Helvac Kaba Gerekleen (Bin ton) 62 58 65 64 65
% 94.4 96.0 108.9 104.6 86.2
% 90.5 83.5 92.9 90.1 90.3
izelge 44. Kavun ve Karpuz retim Hedefleri ve Gerekleme Durumlar Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 Hedef (bin ton) 1.950 1.970 2.090 2.010 2.030 Kavun Gerekleen (bin ton) 1.800 1.800 1.900 1.750 1.885 Hedef (bin ton) 3.210 3.220 3.230 3.240 3.250 Karpuz Gerekleen (bin ton) 3.600 3.600 3.900 3.800 3.930
% 92.3 91.4 90.9 87.1 92.9
% 112.2 111.8 120.7 117.3 120.9
izelge 45. Lahana ve Karnabahar retim Hedefleri ve Gerekleme Durumlar Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 Hedef (bin ton) 590 600 615 625 640 Lahana Gerekleen (bin ton) 699 675 678 679 712 Hedef (bin ton) 71 72 73 74 76 Karnabahar Gerekleen (bin ton) 78 80 85 85 83
% 118.5 112.5 110.2 108.6 11.3
% 109.9 111.1 116.4 114.9 109.2
ncelenen sebze trlerinin ihracatnda geen be yllk plan dneminde hedeflenen miktarlar ile gerekleme durumlar hesaplanarak aadaki izelgelerde verilmitir.
56
izelge 46. Domates ve Biber hracat Hedefleri ve Gerekleme Durumlar Domates Biber Hedef Gerekleen Hedef Gerekleen (ton) (ton) (ton) (ton) 1994 21.782 115.967 43.034 26.999 1995 4.451 98.527 46.890 30.156 1996 110.763 50.746 29.632 1997 131.841 54.602 37.980 1998 143.894 58.458 27.181 izelge 47. Patlcan ve Enginar hracat Hedefleri ve Gerekleme Durumlar Yllar Patlcan Enginar Yllar Hedef Gerekleen Hedef Gerekleen % (ton) (ton) (ton) (ton) 1994 2.788 2.680 -3.9 21 9 1995 2.883 2.487 -13.7 22 6 1996 2.977 2.330 -21.7 23 6 1997 3.071 3.053 -0.6 25 11 1998 3.165 2.641 -16.6 26 22 izelge 48. Hyar hracat Hedefleri ve Gerekleme Durumlar
% -57.1 -72.7 -73.9 -56.0 -15.4
Hyar Yllar Hedef Gerekleen % (ton) (ton) 1994 2.398 15.922 664 1995 2.333 13.160 564 1996 2.275 13.072 575 1997 2.223 12.518 563 1998 2.175 9.610 442 izelge 49. Kabak ve Helvac Kaba hracat Hedefleri ve Gerekleme Durumlar Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 Hedef (ton) 650 622 596 572 550 Kabak Gerekleen (ton) 1.406 2.165 2.424 2.362 2.358 Helvac Kaba Hedef Gerekleen (ton) (ton) 104 627 13 595 766 850 930
% 216 348 407 413 429
% 603 4474 -
57
izelge 50. Kavun ve Karpuz hracat Hedefleri ve Gerekleme Durumlar Kavun Karpuz Hedef Gerekleen Hedef Gerekleen % (ton) (ton) (ton) (ton) 1994 3.526 12.046 342 34.353 32.677 1995 541 38.046 7033 37.186 26.013 1996 6.980 40.019 26.825 1997 8.297 42.852 17.391 1998 8.330 45.685 11.569 izelge 51 Lahana ve Karnabahar hracat Hedefleri ve Gerekleme Durumlar Yllar Lahana Yllar Hedef Gerekleen (ton) (ton) 1994 1.086 2.545 1995 1.018 2.562 1996 956 2.645 1997 898 5.965 1998 845 3.080 * 7. Planda hedefler belirtilmemitir. Hedef* (ton) Karnabahar Gerekleen (ton) 44 93 205 381 158
% 95 70 67 41 25
% 234 252 277 664 365
% -
18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama a. retim Dnya domates retimi son 5 ylda %10 bir art gstererek 1998 ylnda 90.895.577 tona ulamtr. Dnya domates retiminde 159 lke retici konumundadr. Domates retiminde %15.4lk payla domates retiminde sz sahibi olan ABD son yllarda birincilii domates retiminde devaml art kaydeden ine kaptrmtr. 1998 yl itibariyle inin pay %18.8 olup bu lkeyi %10.9 payla ABD izlemektedir. Geen dnemde ikinci srada yer alan Trkiye ise nc sradadr ve %7.3 orannda dnya domates retimine katkda bulunmaktadr. Dier nemli lkeler ve katk paylar ise; %6.3 ile Msr, %5.9 ile talya ve %5.8 Hindistandr.(izelge52)
58
izelge 52 Domates retiminde AB, Dier nemli Dnya lkeleri ve Trkiyenin Pay (1998) lkeler Miktar (1000t) AB 14.051 in 17.119 A.B.D. 9.941 Msr 5.753 Hindistan 5.300 Dier lkeler 32.132 Trkiye 6.600 Dnya 90.896 Kaynak:F.A.O. Web Sayfas % 15.5 18.8 10.9 6.3 5.8 35.4 7.3 100.0
Avrupa Birlii iinde en byk domates reticisi lke talya olup, Topluluk domates retiminin %38.2sini retmektedir. Bu lkeyi %25.3 payla spanya ve %14.8lik payla Yunanistan izlemektedir. Dier Birlik lkelerinin paylar ise %10un altnda gereklemitir. izelge 53. AB lkeleri Domates retimi ve Oransal Dalm (1998) lkeler Miktar (ton) Avusturya 18.500 Belika-Lksemburg 315.500 Danimarka 15.000 Finlandiya 31.455 Fransa 875.635 Almanya 42.462 Yunanistan 2.085.110 rlanda 7.000 talya 5.369.483 Hollanda 510.000 Portekiz 1.097.092 spanya 3.548.600 sve 19.900 ngiltere 115.000 Toplam 14.050.737 Kaynak:F.A.O. Web Sayfas % 0.13 2.25 0.10 0.22 6.23 0.30 14.84 0.05 38.21 3.63 7.81 25.26 0.14 0.82 100.00
59
Dnya biber retimi son 5 ylda %35 orannda artm olup, 95 lke biber retimine katkda bulunmaktadr. Dnya biber retiminin yarya yakn ksm ine aittir. Bu lkeyi %9.6lk payla Meksika izlemektedir. Trkiyenin pay %8.1 olup spanya %5.12lik payla drdnc srada yer almaktadr.(izelge 54) izelge 54 Biber retiminde AB, Dier nemli Dnya lkeleri ve Trkiyenin Pay (1998) lkeler Miktar (1000 ton) AB 1.537 in 7.283 Meksika 1.660 Dier lkeler 5.381 Trkiye 1.390 Dnya 17.251 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas % 8.91 42.2 9.6 31.2 8.1 100.0
Dnya patlcan retimindeki art son 5 ylda %33.4 orannda olmu ve 1998 ylnda retim 20.688.582 tona ulamtr. Dnya patlcan retiminde 66 lke retici lke durumundadr. in ve Hindistan dnya patlcan retiminin %80nini retmekte olup, Trkiye %4.1lik payla nc lke konumundadr.(izelge 56 ) izelge 55. AB lkeleri Biber retimi ve Oransal Dalm (1998) lkeler Avusturya Belika-Lksemburg Fransa Yunanistan rlanda talya Hollanda Portekiz spanya ngiltere Toplam Kaynak: F.A.O. Web Sayfas Miktar (ton) 5.800 13.600 26.100 103.100 100 245.800 251.200 1.000 882.800 7.500 1.537.000 % 0.38 0.88 1.70 6.71 0.01 15.99 16.34 0.07 57.44 0.49 100.0
60
izelge 56 Patlcan retiminde AB, Dier nemli Dnya lkeleri ve Trkiyenin Pay (1998) lkeler Miktar (1000 ton) AB 646 in 10.526 Hindistan 6.000 Dier lkeler 2.667 Trkiye 850 Dnya 20.689 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler Miktar (ton) Fransa 23.900 Yunanistan 83.800 talya 361.551 Hollanda 35.900 Portekiz 5.500 spanya 135.000 Toplam 645.651 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas % 3.12 50.9 29.0 12.9 4.1 100.0
izelge 57. AB lkeleri Patlcan retimi ve Oransal Dalm(1998) % 3.70 12.98 56.00 5.56 0.85 20.91 100.00
Dnyada 1998 yl itibariyle 1.262.560 ton enginar retilmitir. Dnyada 21 lke retici lke durumunda olup, son 5 ylda retim, %7 orannda artmtr. Dnya enginar retiminde AB lkeleri etkin durumda olup, talya, spanya, ve Fransa toplam retimin yaklak %70ini retmektedirler. Arjantinin pay %5.9,Trkiyenin ki ise;%2.1dir. izelge 58. Enginar retiminde AB, Dier nemli Dnya lkeleri ve Trkiyenin Pay (1998) lkeler Miktar (1000 ton) AB 896 Arjantin 75 Dier lkeler 265 Trkiye 27 Dnya 1.263 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas % 71.0 5.9 21.0 2.1 100.0
61
izelge 59. AB lkeleri Enginar retimi ve Oransal Dalm(1998) lkeler Miktar (ton) Fransa 83.400 Yunanistan 23.700 talya 508.537 spanya 280.600 Toplam 896.237 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas % 9.31 2.64 56.74 31.31 100.00
Dnyada 116 lke hyar retmektedir. Son 5 ylda dnya hyar retimi %26lk bir artla 1998 ylnda 27.694.441 tona ulamtr. Dnya hyar retiminin yardan fazlasn in retmektedir. Trkiye %5.4lk payla ikinci sray alrken, nc srada %4.7lik payla ran bulunmaktadr. izelge 60. Hyar retiminde AB, Dier nemli Dnya lkeleri ve Trkiyenin Pay (1998) lkeler Miktar (1000t) AB 1.665 in 15.062 ran 1.302 Dier lkeler 8.265 Trkiye 1.400 Dnya 27.694 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler Avusturya Belika-Lksemburg Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan rlanda talya Miktar (ton) 28.000 26.700 11.500 43.400 138.600 125.000 152.200 2.500 110.300 % 6.0 54.4 4.7 29.8 5.1 100.0
izelge 61. AB lkeleri Hyar retimi ve Oransal Dalm(1998) % 1.68 1.60 0.69 2.61 8.33 7.51 9.14 0.15 6.63
62
Hollanda Portekiz spanya sve ngiltere Toplam Kaynak: F.A.O. Web Sayfas
485.000 7.000 420.000 32.400 82.000 1.664.600
29.14 0.42 25.23 1.95 4.93 6.01
Dnyada 83 lkenin kabak retimine yaptklar katklaryla, son 5 yldaki retim %18.14 orannda artarak, 1998 ylnda 14.787.766 tona ulamtr. Kabak retimindeki en byk paylar %20 dolaylarndaki paylarla Hindistan ve ine aittir. retime katks %6.8 olan Ukrayna ise retimde yer alan nc lke konumundadr. izelge 62. Kabak retiminde AB, Dier nemli Dnya lkeleri ve Trkiyenin Pay (1998) lkeler Miktar (1000 ton) AB 1.036 Hindistan 3.300 in 3.225 Ukrayna 1.009 Dier lkeler 5.823 Trkiye 395 Dnya 14.788 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas % 7.01 22.3 21.8 6.8 39.4 2.7 100.0
Dnya kavun retimi son 5 ylda %23.1 artla 1998 ylnda 19.205.243 tona ulam ve 79 lke retimde yer almtr.1998 yl itibariyle dnyadaki en nemli kavun reticisi lke konumunda yine ini grmekteyiz. Dier retici lkelerin paylar ise %10un altndadr. Trkiyenin konumu ise ikinci sra olup, Avrupa Birlii lkelerinden spanya %5.2lik payla dnya kavun retiminde beinci sray almaktadr.
63
izelge 63. AB lkeleri Kabak retimi ve Oransal Dalm(1998) lkeler Fransa Yunanistan talya Hollanda Portekiz spanya Toplam Kaynak: F.A.O. Web Sayfas Miktar (ton) 158.830 93.100 459.537 12.700 12.000 300.000 1.036.167 % 15.55 8.26 44.65 1.23 1.17 29.15 100.00
izelge 64. Kavun retiminde AB, Dier nemli Dnya lkeleri ve Trkiyenin Pay (1998) lkeler Miktar (1000 ton) AB 2.012 in 6.629 ran 1.594 A.B.D. 1.258 Dier lkeler 5.912 Trkiye 1.800 Dnya 19.205 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas % 10.5 34.5 8.3 6.6 30.8 9.4 100.0
izelge 65. AB lkeleri Kavun retimi ve Oransal Dalm(1998) lkeler Miktar (ton) Fransa 319.500 Yunanistan 161.200 talya 518.100 Portekiz 20.000 spanya 993.400 Toplam 2.012.200 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas % 15.88 8.01 25.75 0.99 49.37 100.00
Dnya karpuz retiminde 95 lke katkda bulunmakta ve retim son be ylda %31.48lik bir artla 1998 ylnda 50.057.712 tona ulam bulunmaktadr. En nemli retici
64
lke olarak ini grmekteyiz. Dnya karpuz retiminin ancak %4.10u AB lkelerine aittir. Trkiyenin pay ise %7.8 oranndadr. izelge 66 Karpuz retiminde AB, Dier nemli Dnya lkeleri ve Trkiyenin Pay (1998) lkeler Miktar (1000 ton) A.B 2.030 in 26.550 Trkiye 3.925 ran 2.473 Dier lkeler 15.080 Dnya 50.058 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas % 4.10 53.0 7.8 4.9 30.2 100.0
izelge 67. AB lkeleri Karpuz retimi ve Oransal Dalm(1998) lkeler Miktar (ton) Fransa 8.600 Yunanistan 613.900 talya 590.000 Portekiz 2.000 spanya 815.900 Toplam 2.030.400 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas % 0.44 31.69 28.77 0.10 39.01 100.00
Dnyada lahana retimi yapan lke says 128dir ve 1998 ylndaki retim 48.458.729 tona ulam olup son 5 yldaki art %14 oranndadr. ini dnya lahana retiminde de %36.5lik payla birinci srada grmekteyiz. Dier retici lkeler ise Hindistan,Kore Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu ve Japonyadr. Lahana retici lkelerinin retim miktarlar ile katk oranlar izelge68de verilmitir. Trkiyenin pay ise %1.5 gibi dk dzeyde bulunmaktadr.
65
izelge 68. Lahana retiminde AB, Dier nemli Dnya lkeleri ve Trkiyenin Pay (1998) lkeler Miktar (1000 ton) AB 2.987 in 17.705 Hindistan 4.200 Kore Cumh. 2.992 Rusya Fed. 2.826 Japonya 2.700 Dier lkeler 14.317 Trkiye 732 Dnya 48.459 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas % 6.16 36.5 8.7 6.2 5.8 5.6 29.5 1.5 100.0
izelge 69. AB lkeleri Lahana retimi ve Oransal Dalm(1998) lkeler Miktar (ton) Avusturya 63.000 Belika-Lksemburg 72.500 Danimarka 35.000 Finlandiya 28.030 Fransa 224.900 Almanya 727.107 Yunanistan 209.000 rlanda 51.000 talya 483.740 Hollanda 314.200 Portekiz 140.000 spanya 332.800 sve 21.600 ngiltere 283.900 Toplam 2.986.777 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas % 2.11 2.43 1.17 0.94 7.53 24.34 7.00 1.71 16.20 10.52 4.69 11.14 0.72 9.51 100.00
1998 yl dnya karnabahar retimi 13.883.806 ton olup 75 lke tarafndan salanmaktadr. Dnya karnabahar retimi son 5 ylda %23lk bir art gstermitir.
66
Birbirine yakn paylarla Hindistan ve in karnabahar retiminde hakim durumdadrlar Trkiyenin karnabahar retimindeki pay ise %0.6 gibi ok dk dzeyde kalmaktadr. izelge 70. Karnabahar retiminde AB, Dier nemli Dnya lkeleri Trkiyenin Pay (1998) lkeler Miktar (1000 ton) AB 1.969 Hindistan 5.000 in 4.672 Dier lkeler 2.161 Trkiye 82 Dnya 13.884 Kaynak:F.A.O Web Sayfas % 14.18 36.0 33.7 15.6 0.6 100.0
izelge 71. AB lkeleri Karnabahar retimi ve Oransal Dalm (1998) lkeler Miktar (ton) Belika-Lksemburg 95.800 Danimarka 6.600 Finlandiya 4.051 Fransa 468.500 Almanya 157.137 Yunanistan 64.000 rlanda 8.000 talya 527.888 Hollanda 54.600 Portekiz 29.000 spanya 353.000 sve 8.000 ngiltere 192.300 Toplam 1.968.876 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas % 4.87 0.34 0.21 23.80 7.98 3.25 0.41 26.81 2.77 1.47 17.93 0.41 9.77 100.00
Avrupa birliinde sebze retim alanlar 1980 ylndan beri sabit grlmektedir. 1994 yl verilerine gre Avrupa birliinde 1.88 milyon hektar alan sebze retimine ayrlmtr. talya paylamda en byk pay almakta ve toplam alann %25 'ine sahip bulunmaktadr.
67
kinci byk lke %20'lik payla spanya'dr.,bunu %17 ile Fransa takip etmektedir. retim hacmi olarak ta talya liderliini korumaktadr. 1994 ylnda talya'da sebze retimi %3'lk bir artla 12.5 milyon tona ulamtr. spanya retimde de yerini koruyarak %4'lk bir artla 10.5 milyon ton sebze retimine sahip olmutur. talya ve spanya birlikte AB toplam sebze retiminin yarsn retmektedir Son yllarda Avrupa Birlii lkelerinde domates de %9, enginarda %6 rn artlar grlrken biberde hi artn olmad patlcanda ise;%3lk bir azalmann olduu grlmektedir.1 Ocak 1993 ylndan sonra spanya ile ABnin dier lkeleri arasnda ticari artlarn kaldrlmasndan sonra ABnin kuzey bat lkelerindeki rt alt retimi bask altna girmitir. Bundan en ok domates reticileri etkilenmitir. Hollanda ve Belikadaki birok retici domates retimini brakmtr. b. Verim Yukarda ad geen sebze trlerinde dnyadaki retici lkelerin hektardan aldklar verim miktarlar trler zerinden tek tek ele alnm ve Trkiye ile karlatrlmas yaplmtr. izelge 72. Domates Verimi Bakmndan AB, nemli retici lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) lkeler Hollanda Belika-Lksemburg sve Norve Danimarka Finlandiya Almanya AB Ortalamas Dnya Ortalamas Trkiye Kaynak: F.A.O. Web Sayfas Verim (t/ha) 425 351 332 277 273 264 151 56 26 42
68
Domates retici lkeler hektardan aldklar rn miktar bakmndan incelendiinde en yksek verim AB lkeleri olan Hollanda, Belika-Lksemburg ve Norvee ait olduu grlmektedir. Ancak bu lkelerdeki retimin rt altnda olduu hatrdan karlmamaldr. Trkiye domates verimi dnya ortalamasnn stnde olup, AB ortalamasna yaklamtr. izelge 73. Biber Verimi Bakmndan AB, nemli retici lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) lkeler Hollanda ngiltere Kuveyt srail Bahreyn A.B.D. AB Ortalamas Dnya Ortalamas Trkiye Kaynak: F.A.O. Web Sayfas Verim (t/ha) 251 75 60 53 45 28 38 13 20
Biberde hektardan alnan rn miktar bakmndan en yksek deer rt alt tarmnn gelimi olduu Hollandadan alnmaktadr. Trkiyenin biber verimi ise; dnya ortalamasnn ve talya, Portekiz gibi baz AB lkelerinin veriminden yksektir. izelge 74. Patlcan Verimi Bakmndan AB, nemli retici lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) lkeler Hollanda Kuveyt srail Kbrs Filistin Birleik Arap Emirlikleri Verim (t/ha) 359 57 53 50 47 42
69
Fransa spanya AB Ortalamas Dnya Ortalamas Trkiye Kaynak: F.A.O. Web Sayfas
37 36 35 16 26
Patlcan verimi ele alndnda, en yksek verimin yine rt alt tarm yapan Hollandaya ait olduu gzlenmektedir. Trkiyenin verimi dnya ortalamasnn stnde olup, AB ortalamasna yaklamtr. izelge 75. Enginar Verimi Bakmndan AB, nemli retici lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) lkeler Suriye Kbrs Peru Arjantin Lbnan AB Ortalamas Dnya Ortalamas Trkiye Kaynak: F.A.O. Web Sayfas Verim (t/ha) 21 21 20 19 17 11 11 12
Enginarda Suriye, Kbrs, Peru , Arjantin verim bakmndan en ileri lkelerdir. Trkiye ise; Dnya ve AB lkeleri ortalamasnn biraz stnde bir verime sahiptir. izelge 76. Hyar Verimi Bakmndan AB, nemli retici lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) lkeler Hollanda ngiltere Verim (t/ha) 693 410
70
Danimarka rlanda Norve Belika-Lksemburg Fransa rlanda svire Yunanistan Finlandiya AB Ortalamas Dnya Ortalamas Trkiye Kaynak: F.A.O. Web Sayfas
329 167 135 134 112 104 88 80 62 80 16 29
Hyar verimi olarak hektardan alnan rn miktarnda en yksek deer yine rt alt tarmnn yapld Hollanda, ngiltere ve Danimarka gibi lkelerden alnmaktadr. Trkiyenin verimi 29 ton olup dnya ortalamasnn stnde ancak AB lkeleri ortalamasnn ok altnda kalmaktadr. izelge 77. Kavun Verimi Bakmndan A.B, nemli retici lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) lkeler Kbrs Kore Cumhuriyeti Sudan Kosta Rica Msr Guatemala A.B.D. Avustralya spanya talya AB Ortalamas Dnya Ortalamas Trkiye Kaynak: F.A.O. Web Sayfas Verim (t/ha) 48 30 26 25 25 24 24 23 23 22 21 17 16
71
Kavunda hektara verim Kbrs ve Kore Cumhuriyetinde yksek deer bulurken dnya kavun retiminde inden sonra ikinci srada yer alan Trkiyenin verimi ise;dnya verim ortalamas snrnda kalmtr. izelge 78 Karpuz Verimi Bakmndan AB ,nemli retici lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) lkeler Kbrs Cook Adalar Fransa Yunanistan spanya Japonya AB Ortalamas Dnya Ortalamas Trkiye Kaynak: F.A.O. Web Sayfas Verim (t/ha) 62 60 40 40 38 32 37 19 29
Dnya karpuz verim ortalamas 19 ton/ha iken, Trkiyede 29 ton/hadr. En yksek verim ise;yaklak 60ton/ha ile Kbrs ve Cook Adalarna aittir. Bu lkeleri Fransa, Yunanistan, spanya ve Japonya izlemektedir. izelge 79. Lahana Verimi Bakmndan AB, nemli retici lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998)
lkeler zbekistan Avusturya Kore Cumhuriyeti Almanya srail sve Japonya Tacikistan AB Ortalamas Dnya Ortalamas Trkiye Verim (t/ha) 72 57 53 52 44 43 41 40 26 22 23
Kaynak: F.A.O. Web Sayfas
72
Lahana retici lkeler, hektardan aldklar rn miktar bakmndan incelendiinde, en yksek verimin zbekistana ait olduu grlmektedir. Bunu Avusturya, Kore Cumhuriyeti ve Almanya izlemektedir. Trkiyede lahana verimi dnya ortalamas snrlarndadr. izelge 80. Karnabahar Verimi Bakmndan AB ,nemli retici lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) lkeler Ermenistan Kuveyt Filistin srail Almanya Hollanda Suriye Lbnan AB Ortalamas Dnya Ortalamas Trkiye Kaynak: F.A.O. Web Sayfas Verim (t/ha) 50 40 29 29 27 26 24 24 17 18 18
Karnabaharda hektardan alnan rn miktar bakmndan en yksek deer 50 ton/ha ile Ermenistandan alnmaktadr. Bunu 40 ton/ha ile Kuveyt izlemektedir. Trkiyenin karnabahar verimi ise; dnya ve AB ortalamas snrlarndadr. c. hracat ncelenen rnlerin dnya ticareti asndan analizi trler baznda ayr ayr ele alnm, Trkiyenin durumu Avrupa Birlii ve nemli lkeler ile karlatrlm ve aada zetlenmitir. Dnya domates ihracat miktar son 5 ylda %13 artm olup en nemli domates ihracat yapan lkeler Meksika ve spanyadr. Dnya domates ihracatnn yarya yakn ksm bu iki lke tarafndan paylalmaktadr. Dnya domates retiminde en byk paya sahip in
73
in Domates ihracat ise; ok dk seviyelerde olup %1e ancak yaklamaktadr. nc nemli ihracat lke %15lik payla AB lkesi Hollandaya aittir. Trkiye geen dnemdeki %3lk payn %4e karmtr. Domates ihracatnda deer olarak en byk kazan %22lik paylarla Meksika, spanya ve Hollandaya aittir.(izelge 81) izelge 81. Dnya Domates hracat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) lkeler Meksika spanya Hollanda Fas Belika-Lksemburg A.B.D. Dier lkeler Trkiye Dnya Kaynak: F.A.O. Web Sayfas Miktar (1000t) 888 844 558 189 168 159 714 144 3.664 % 24.2 23.0 15.2 5.2 4.6 4.3 19.6 3.9 100.0 Deer (1000$) 638.145 659.595 659.675 90.894 188.281 146.735 522.723 57.053 2.963.101 % 21.5 22.3 22.3 3.1 6.4 5.0 17.5 1.9 100.0
Biber dnya ihracat miktar olarak son 5 ylda %30 artmtr. Biber ihracatnda da, domates ihracatnda olduu gibi, 3 lke spanya, Meksika ve Hollanda dnya biber ihracatnn %75ini gerekletirmektedirler. retimde birinci lke durumunda olan in yine retimindeki baary ihracatta gsterememitir. Trkiye retimde drdnc srada yer almasna karn, ihracattaki pay %2 gibi ok dk seviyelerdedir. Dnya biber ihracatn drtte biri, retimde ikinci sray alan Meksika tarafndan yaplmaktadr. Biber ihracatnda deer olarak en fazla getiri Hollanda ve spanyaya aittir. Meksika ihracat miktarnn daha yksek olmasna karn deer bakmndan Hollandann gerisinde kalmtr. (izelge82)
74
izelge 82. Dnya Biber hracat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) Miktar (1000 ton) spanya 403 Meksika 300 Hollanda 203 A.B.D. 69 Dier lkeler 208 Trkiye 27 Dnya 1.210 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler % 33.3 24.8 16.8 5.7 17.2 2.2 100.0 Deer (1000$) 444.328 299.065 450.202 69.745 257.951 19.481 1.540.772 % 28.8 19.4 29.2 4.5 16.8 1.3 100.0
Dnya patlcan ihracat miktarndaki art son 5 ylda %26 dolaylarndadr. Dnya patlcan ihracatnn miktar olarak %44.3 ve deer olarak %58.9 u Avrupa Birliine aittir. hracattaki paylar domates ve biberdeki durumla benzerlik gstermekte ve yine Meksika, spanya, Hollanda ilk srada yer almaktadrlar. lerinde miktar bakmndan en dk ihracat Hollanda yapmasna karn, deer bakmndan ald pay dier iki lke ile ayn olmutur. Dnya patlcan retiminin yarsn karlayan in in ihracat yok denecek kadar azdr(%0.2). Dnya patlcan retiminin %29unu salayan Hindistan hi patlcan ihracat yapmamaktadr. retimde nc sray alan Trkiyenin ihracat da yok denecek kadar azdr. (izelge 83) izelge 83. Dnya Patlcan hracat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) Miktar (1000 ton) Meksika 54 spanya 45 Hollanda 27 rdn. 16 A.B.D. 10 talya 7 Dier lkeler 27 Trkiye 3 Dnya 189 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler % 28.6 23.8 14.3 8.5 5.3 3.7 14.2 1.6 100.0 Deer (1000$) 36.888 37.532 35.277 4.182 8.013 7.176 14.684 1.456 145.208 % 25.4 25.9 24.3 2.9 5.5 4.9 10.1 1.0 100.0
75
Baz yllardaki dalgalanmalarla birlikte, dnyada her yl ortalama 55.000 ton enginar ihra edilmektedir. Dnya enginar ihracatnda en byk pay spanyaya ait olmakla beraber, %75i spanya, Fransa ve talya tarafndan yaplmaktadr. Bu Avrupa Birlii lkesi retimde de ilk srada yer almaktadr talyann retimi. Fransann retiminin 6 kat olmasna karn Fransa ihracatta daha fazla paya sahiptir. hracat deeri asndan bakldnda %50ye varan pay spanyaya aittir. Trkiye enginar yetitiricilii ynnden uygun blgelere sahip olmasna karn ihracattaki pay yok denecek kadar azdr. (izelge84) izelge 84. Dnya Enginar hracat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) Miktar (1000 ton) spanya 21 Fransa 12 talya 9 Meksika 4 Msr 4 A.B.D. 2 Dier lkeler 2.98 Trkiye 0.02 Dnya 55 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler % 37.3 21.8 16.3 8.0 8.0 4.2 4.4 0.04 100.0 Deer (1000$) 23.288 9.811 8.032 775 788 2.755 4.294 8 49.751 % 46.8 19.7 16.1 1.6 1.6 5.5 8.7 0.02 100.0
Dnya hyar ihracatnda son 5 ylda nemli bir art sz konusu deildir. Hyar ihracatnda Meksika, Hollanda ve spanya en nemli lkeler olarak dikkati ekmekte ve hyar ihracatnn %80i bu lkeler tarafndan yaplmaktadr. Avrupa Birliinin dnya hyar ihracatna katks ise; %55.7dir. Meksikann ihra ettii hyar miktar olarak en yksek olduu halde ihracat deeri bu iki ihracat lkeden daha dktr. Dier rnlerde olduu gibi, in dnya hyar retiminin %54.4n retmesine karn, ihracatta hemen hemen hi bir paya sahip deildir. Trkiyenin son 5 ylda hyar ihracat %39.7 orannda azalm olup, ihracattaki pay yok denecek kadar azdr. (izelge 85)
76
izelge 85. Dnya Hyar hracat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) Miktar (1000 ton) Meksika 384 Hollanda 351 spanya 303 Dier lkeler 261 Trkiye 10 Dnya 1.309 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler % 29.3 26.8 23.2 20.0 0.7 100.0 Deer (1000$) 149.398 284.619 211.433 149.114 5.315 799.879 % 18.7 35.6 26.4 18.6 0.7 100.0
Hindistan ve in dnya kabak retiminde en nemli iki lke olmalarna karn, ihracatta hi yer almamaktadrlar. Kabak ihracatnda gerek miktar, gerekse deer olarak en nemli pay dnya kabak ihracatnn yarsndan fazlasn gerekletiren Meksikaya aittir. Bu lkeyi %21.1lik payla spanya izlemektedir. Trkiyenin kabak ihracat ise;nemli deildir. (izelge.86) izelge 86. Dnya Kabak hracat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) Miktar (1000 ton) Meksika 313 spanya 123 Yeni Zelanda 83 Dier lkeler 64 Trkiye 3 Dnya 586 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler % 53.5 21.1 14.1 10.7 0.6 100.0 Deer (1000$) 191.871 87.033 30.317 56.201 1.494 366.916 % 52.3 23.7 8.3 15.3 0.4 100.0
Dnya kavun ihracat son be ylda % 50.7 art gstererek, 1998 ylnda 1.493.635 tona ulamtr. hracatta miktar olarak spanya, Meksika ve Kosta Rica nemli lkeler olarak yer alrken, ihracattan aldklar deer olarak, spanya, Meksika, A.B.D nemli paya sahiptir. Trkiyenin pay ise; %1i bile bulamamaktadr.
77
izelge 87. Dnya Kavun hracat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) Miktar (1000 ton) spanya 369 Meksika 242 Kosta Rica 154 A.B.D 144 Honduras 108 Guatemala 103 Fransa 46 Dier lkeler 320 Trkiye 8 Dnya 1.494 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler % 24.7 16.2 10.3 9.7 7.3 6.9 3.0 21.4 0.6 100.0 Deer (1000$) 202.157 97.349 49.000 73.526 21.659 30.455 57.506 176.543 2.332 710.527 % 28.4 13.7 6.9 10.3 3.0 4.3 8.1 24.8 0.3 100.0
Dnya karpuz ihracat son 5 ylda %25 artm ve 1998 ylnda 1.556.031 tona ulamtr. Karpuz retiminde de dnyada %53lk paya sahip in ihracatta ancak %3lk bir rol oynamaktadr. Karpuz ihracatnda en nemli lkeler %10 ve20lik paylarla spanya, Meksika, Malezya ve Yunanistandr. Trkiyenin pay yine dk dzeyde gereklemitir.(izelge 88) izelge 88. Dnya Karpuz hracat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) Miktar (1000 ton) spanya 309 Meksika 260 Malezya 178 Yunanistan 174 A.B.D. 126 Macaristan 79 talya 77 Dier lkeler 341 Trkiye 12 Dnya 1.556 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler % 19,9 16,7 11,4 11,2 8,1 5,1 4,9 22.0 0,7 100,0 Deer (1000$) 117.881 54.163 17.501 35.003 40.544 9.987 20.399 94.820 2.307 392.605 % 30.0 13.8 4.5 8.9 10.3 2.5 5.2 24.2 0.6 100.0
78
Dnya lahana ihracat son 5 ylda nemli bir art gstermemi ve ylda yaklak 900.000 ton lahana ihra edilmitir. Dnya lahana retiminde ilk sray alan in ihracatta beinci srada yer almaktadr. hracatta miktar ve deer olarak en byk pay A.B.D. ye aittir. Bunu srasyla AB lkesi olan Hollanda, spanya ve talya takip etmektedir. Avrupa Birliinin dnya lahana ihracatna katks miktar olarak %42 deer olarak %46.2dir. Avrupa Birlii iinde Hollanda, spanya ve talya en nemli lkeler olup, Avrupa Birliinin lahana ihracatnn miktar olarak %76sn salarlar. Trkiyenin lahana ihracat olduka dk seviyededir.(izelge 89). izelge 89. Dnya Lahana hracat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) Miktar (1000 ton) A.B.D. 201 Hollanda 156 spanya 72 talya 70 in 56 Polonya 49 Dier lkeler 325 Trkiye 3 Dnya 932 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler % 21.6 16.8 7.7 7.6 6.0 5.3 34.7 0.3 100.0 Deer (1000$) 132.038 68.467 45.948 41.932 9.612 6.298 118.023 857 423.175 % 31.2 16.2 10.9 9.9 2.3 1.5 27.8 0.2 100.0
Dnya karnabahar ihracat son 5 ylda %32 orannda artmtr. Dnya karnabahar ihracatnn %68.3 Avrupa Birliine aittir. Dnya karnabahar ihracatnda 3 Avrupa Birlii lkesi olan Fransa, spanya ve talya ilk srada yer almaktadrlar. Bu lkeleri %10.7lik payla A.B.D. izlemektedir. Fransa miktar olarak en yksek ihracata sahipken deer olarak ikinci srada yer almaktadr. Trkiyenin ihracat ise;nemsizdir.
79
izelge 90. Dnya Karnabahar hracat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) Miktar (1000 ton) Fransa 219 spanya 196 talya 87 A.B.D. 86 Meksika 65 Dier lkeler 143,8 Trkiye 0.16 Dnya 797 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler % 27.5 24.5 11.0 10.7 8.1 18.2 0.0 100.0 Deer (1000$) 94.594 146.047 49.100 60.593 34.172 84.339 41 468.886 % 20.2 31.2 10.5 12.9 7.3 17.0 0.9 100.0
AB ihracat dzenli olarak art gstererek 1995de 7.1milyon ton ve deer olarak 5 milyar ECU deerini almtr. 1995de A.B toplam ihracatnn yaklak %38i Hollanda tarafndan yaplmaktadr. Bu ihracatn byk bir ksmn re-export kapsamaktadr. spanya ikinci nemli ihracat lke olup, ayn ylda 2 milyon ton ihracat gerekletirmitir. Hollandann aksine olarak spanya daha ok yerli retimini ihra etmektedir. Dier taze sebze ihracats AB lkeleri ise; talya, Fransa ve Belikadr. AB lkeleri tarafndan ihra edilen taze sebze ticareti %89 kendi ilerinde yaplmaktadr. Bununla birlikte nemli miktarda A:B:D, Dou Avrupa lkeleri (Rusya, Polonya ve ekoslovakya Cumhuriyeti), Kanada ve Japonyaya yaplmaktadr. AB lkeleri ihracatnda en fazla ihra edilen rnler domates ve soandr 1995 ylnda ihra edilen domates miktar 1.5 milyon ton(1.2 milyar) ve toplam ihracatn %22sidir.1995 ylnda ihra edilen biber miktar 584.000ton ve deer olarak 700 milyon ECUdur, kabak miktar ise,134 000 ton olup deeri 110 milyon ECU olarak belirlenmitir. d. thalat Taze sebze rnleri iinde ABye ithalatn yapld en nemli sebze domates olup. 1995 ylnda 1.5 milyon tona ulamtr (1.2 milyar ECU) bu rn soan,havu,hyar ve
80
salata takip eder. 1995 ylnda ithal edilen hyar miktar 641 000 ton ve 470 milyon ECUdur. Ayrca Avrupada Asya kkenli etnik grup tarafndan tketilen baz Asya sebzeleri de bata Kenya olmak zere Nijerya, Surinam ,Gana, Gambiya, Tayland, Malezya, Pakistan, Hindistan ve Dominik Cumhuriyetinden ithal edilmektedir. izelge 91. Dnya Domates thalat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) Miktar (1000 ton) A.B.D. 847 Almanya 599 Fransa 368 ngiltere 305 Hollanda 226 Rusya Federasyonu 203 Kanada 156 Suudi Arabistan 118 Dier lkeler 749 Trkiye 0.1 Dnya 3.571 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler Miktar (1000 ton) A.B.D. 329 Almanya 255 Fransa 98 ngiltere 76 Kanada 72 Trkiye 1 Dier lkeler 358 Dnya 1.189 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler % 23.7 16.8 10.3 8.5 6.3 5.7 4.4 3.3 21.0 0.0 100.0 Deer (1000$) 872.796 635.894 299.476 315.163 257.071 74.891 135.519 53.566 537.612 14 3.182.002 % 27.4 20.0 9.4 9.9 8.1 2.3 4.3 1.7 16.9 0.0 100.0
izelge 92. Dnya Biber thalat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) % 27.7 21.5 8.3 6.4 6.0 0.1 30.0 100.0 Deer (1000$) 418.063 383.831 106.589 160.427 76.094 137 455.418 1.600.559 % 26.1 24.0 6.7 10.0 4.8 0.0 28.4 100.0
81
izelge 93. Dnya Patlcan thalat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) Miktar (1000 ton) A.B.D. 38 Fransa 29 Almanya 23 ngiltere 11 Kanada 11 Trkiye 2 Dier lkeler 47 Dnya 161 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler % 23.6 18.3 14.5 6.8 6.7 1.2 28.9 100.0 Deer (1000$) 33.787 25.714 28.066 14.271 8.222 193 34.660 144.913 % 23.3 17.7 19.4 9.9 5.7 0.1 23.9 100.0
izelge 94. Dnya Enginar thalat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) Miktar (1000 ton) Fransa 24 talya 5 Almanya 4 ngiltere 2 A.B.D. 2 Trkiye 0 Dier lkeler 12 Dnya 49 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler Miktar (1000 ton) Almanya 422 A.B.D 328 ngiltere 66 Trkiye 0.04 Dier lkeler 425 Dnya 1.241 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler % 49.1 10.3 7.3 3.5 3.5 0.0 26.3 100.0 Deer (1000$) 23.546 5.155 3.927 2.968 2.725 0 12.628 50.949 % 46.2 10.1 7.7 5.8 5.4 0.0 24.8 100.0
izelge 95. Dnya Hyar thalat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) % 34.0 26.4 5.3 0.0 34.3 100.0 Deer (1000$) 332.736 174.106 69.847 4 282.424 859.117 % 38.7 20.3 8.1 0.0 32.9 100.0
82
izelge 96 Dnya Kabak thalat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) Miktar (1000 ton) A.B.D 214 Japonya 129 Fransa 73 Almanya 31 ngiltere 24 Trkiye 0 Dier lkeler 54 Dnya 525 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler % 40.8 24.6 13.9 5.9 4.5 0.0 10.3 100.0 Deer (1000$) 147.476 90.544 63.000 32.945 30.678 0 45.200 409.843 % 36.0 22.1 15.4 8.0 7.5 0.0 11.0 100.0
izelge 97 Dnya Kavun thalat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) Miktar (1000 ton) A.B.D 615 ngiltere 156 Kanada 121 Fransa 93 Almanya 89 Trkiye 0.3 Dier lkeler 421.7 Dnya 1496 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler Miktar (1000 ton) A.B.D 615 ngiltere 156 Kanada 121 Fransa 93 Almanya 89 Trkiye 0.3 Dier lkeler 421.7 Dnya 1496 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler % 41.1 10.5 8.1 6.2 6.0 0.0 28.1 100.0 Deer (1000$) 247.200 112.638 55.949 87.489 64.538 64 292.631 860.509 % 28.7 13.1 6.5 10.2 7.5 0.0 34.0 100.0
izelge 98. Dnya Karpuz thalat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) % 41.1 10.5 8.1 6.2 6.0 0.0 28.1 100.0 Deer (1000$) 247.200 112.638 55.949 87.489 64.538 64 292.631 860.509 % 28.7 13.1 6.5 10.2 7.5 0.0 34.0 100.0
83
izelge 99. Dnya Lahana thalat Asndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu(1998) Miktar (1000 ton) Almanya 171 Rusya Federasyonu 143 Kanada 129 Japonya 119 A.B.D 106 Trkiye 0 Dier lkeler 516 Dnya 1.184 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler izelge100.Dnya Durumu(1998) Miktar (1000 ton) ngiltere 108 Almanya 102 Fransa 40 Kanada 38 Hollanda 30 Trkiye 0.004 Dier lkeler 227.99 Dnya 546 Kaynak: F.A.O. Web Sayfas lkeler % 19.7 18.7 7.2 7.0 5.5 0.0 41.9 100.0 Deer (1000$) 109.921 53.719 24.114 25.241 13.823 13 157.074 383.905 % 28.6 14.0 6.3 6.6 3.6 0.0 40.9 100.0 Karnabahar thalat % 14.5 12.1 10.9 10.0 8.9 0.0 43.6 100.0 Deer (1000$) 115.711 27.370 72.001 145.717 45.558 0 215.911 622.268 % 18.6 4.4 11.6 23.4 7.3 0.0 34.7 100.0
Asndan
nemli
lkeler
ve
Trkiyenin
III.SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR Sektrde tevik alm yatrmlar bulunmamaktadr. IV. SEKZNC PLAN DNEMNDEK GELMELER 1. Genel Politika nerileri Trkiye dnyada ok az sayda lkenin sahip olduu sebze tarmna uygun ekolojik koullara sahiptir. Kltre alnm sebzelerin zel ekolojik istekleri bulunan birka tr dnda
84
hemen hepsinin Trkiye'nin her blgesinde yetiebilmesi de ayr bir avantajdr. Trkiye'nin bu imkanlar GAP'n da devreye girmesiyle daha farkl bir boyut kazanmtr. Tarm politikalarmzn deien dnya politikalaryla paralellik gstermesi, kendine yeterlilik ve tarmsal stnlmzn devamll asndan bir zorunluluktur. Bu nedenle ncelikle taraf olduumuz anlamalarn dikkate alnmas gerekmektedir. Yapsal ve kurumsal deiimin desteklenmesi, retim art, pazar alternatifleri oluturulmas ve bylece iletme gelirinin artrlmasna ynelik desteklemelerin dzenlenerek uygulamaya geirilmesi gerekmektedir. Son yllarda bilgi beinci retim faktr olarak ele alnmaktadr. lkemizde mteebbis roln stlenen krsal kesim aile reisi, ekonomik anlamda mteebbisten ok kendi gdasn retmek ve krsal alanda yaamn srdrmek durumunda olan bir aile reisi konumundadr. Bu ekilde retimde bulunan kiilerin yaptklar retim ise ticari bir retim olarak nitelendirilemez. Tarmsal retim, krsal kesim nfusunu besleyecek bir retim olarak dikkate alnmakta bu durum retim ve pazarlama aamasnda sorunlar ortaya karmaktadr. Sebze iletmelerinin gerek anlamda ticari iletme olmalarnn salanmasnda, iftilerin kendilerine verilen eitimi kabul etmeleri en nemli konuyu oluturmaktadr. Sektrde zorunlu eitim ve tecrbenin yan sra iftiliin bir meslek olarak alglanp, meslek ncesi eitim ve meslek ii eitim faaliyetlerinin gelitirilmesi gerekmektedir. reticilerin iftlik ynetimi, sermaye ynetimi, iletme analizi, kooperatifilik, pazarlama, gibi iletme ilgilerinin yan sra teknik konulardaki mesleki eitiminde daha etkin bir eitim program hazrlanmal ve uygulanmaldr. Gelir seviyesinin yksek olduu A.B.D., AB lkeleri ile dier orta ve kuzey Avrupa lkelerinde sebze kullanm ok hzl bir ekilde artmaktadr. Sebzelerin taze rn olarak ihracat yannda donmu, kurutulmu, geici olarak konserve edilmi ve maml madde olarak ihracat da sz konusudur. Trkiye'nin sebze retim ve ihracatnda katma deer ilavesini salayacak mamul veya yar mamul rnlerin retimi ve pazarlamasnn desteklenmesi bu adan da nem kazanmaktadr. Bu konularda dikkate alnarak, Avrupa pazarlarnda artan sebze tketim talebi, ihracat olanaklarmzn gelitirilmesi ile Trkiye yararna kullanlmaldr. Bunun iin Avrupa pazarlarnda aranan eitlerin retimde yer almas, rn
85
ve pazarlama aamasnda standardizasyona dikkat edilmesi ve standardizasyonda Avrupa Birlii standartlar ile uyum salanmas zorunludur. Souk zincirin salanmasyla ihracatta Trkiye'ye rakip lkelerin faaliyetleri de izlenerek, zellikle pazar boluu olan rnlerle ve dnemlerle rt alt tarmn da devreye sokarak sebze tarmndaki gelimeyi srdrmeliyiz. Sebzelerdeki rn art ise, ancak yetitirme tekniindeki yeni teknolojilerin uygulanmas ve kaliteli sertifikal tohum kullanlmas ile birim alandan daha fazla rn almakla salanacaktr. Sebze tarmndaki kayplarn azaltlmas iin gereken nlemlerin alnmas da izlenecek politikalarn iinde yerini almaldr. Bu amala, teknik adan yeterli depo kapasitesinin artrlmas iin eitli tevik ve destekleme politikalarnn uygulamaya konulmas gerekmektedir. Bunun yannda sebze tarmnda retim planlamas mutlaka yaplarak retimdeki dzensizlikler, dalgalanmalar ve kayplar nlenmelidir. Sebze sektrnde retici birliklerinin kurulmasnn teviki amacyla ifti eitimlerine arlk verilmeli, bu birliklerin kurulmas aamasnda iftilere nclk yapacak nder iftiler belirlenmelidir. Hangi rnlerin hangi blge ve yrelerde retiminin yaplaca birlikler vastasyla planlanmaldr. leme sanayinde kullanlan rnlerde szlemeli tarmda yaanan sorunlarn giderilmesi amacyla sanayici, ifti ve bir hakem grup bir araya getirilmeli, bu komisyon her trl sosyal ve ekonomik karar aamasnda oluturulmaldr. Szlemeli retimde yaanan en nemli problem, yasal ilemlerin uzun zaman almas ve bu durumda hem sanayicinin hem de iftinin aba sarfetmek istememesidir. Bu nedenle karlalan ve karlalabilecek sorunlarn dikkate alnarak hzl ve etkin bir zmn salanabilecei bir dzenin oluturulmas gerekmektedir. Bu sorunlarn zlmesi ile daha ok sebze retiminde sz sahibi olan szlemeli retim modeli ok daha yaygn olarak kullanlabilecektir. Gerek retim gerekse de pazarlama aamalarnda oluturulacak politikalarn belirlenmesi srasnda, bu retimin gerek uygulayclar olan iftilerin, ileme sanayinin ve pazarlama zincirinde yer alan kurumlarn grleri ve beklentileri nem tamaktadr. Bu nedenle bu gruplarn yer ald bir komisyon oluturulmal ve politikalarn belirlenmesi srasnda her grubun karlar dikkate alnarak hedefler ve aralar belirlenmelidir.
86
2. Sektr Projeksiyonlar 2.1. retim Rapor konusu olan 11 rnn VIII. Plan dneminde beklenen retim miktarlar ayr ayr ele alnm ve hesaplamalar yaplmtr. Tm hesaplamalarda 1988-1998 yllar esas alnm ve 1989 yl baz olarak alnmtr. Domates retiminde nmzdeki dnemlerde art beklenmektedir. retim trendi Y=16439x2+47409x+6000000 forml ile hesap edilmitir. Denklemin korelasyon katsays r=0.85'dir. Ayn ekilde dier rnlerle ilgili projeksiyon denklemleri ve korelasyon katsaylar verilmitir. Bu rakamlardan grld zere, rapor konusu olan tm bu rnlerin retimlerinde artlar olaca tahmin edilmektedir. izelge 101. retim Projeksiyonlar (Kg) Yllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Yllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Yllar 1999 2000 2001 2002 Domates 8 510 618 8 936 124 9 394 508 9 885 770 10 409 910 10 966 928 11 556 824 Kabak 301 100 305 167 309 582 314 345 319 457 324 918 330 727 Kavun 2 119 403 2 154 939 2 194 589 2 238 353 Biber 1 432 296 1 550 228 1 679 630 1 820 502 1 972 843 2 136 654 2 311 934 Helvac Kaba 64 979 65 295 65 587 65 858 66 111 66 350 66 574 Karpuz 4 137 824 4 186 388 4 231 565 4 273 828 Patlcan 943 832 991 431 1 043 834 1 101 040 1 163 049 1 229 860 1 301 475 Lahana 699 397 700 701 701 902 703 016 704 055 705 028 705 943 Hyar 1 554 673 1 643 250 1 735 463 1 831 312 Enginar 32 436 37 868 43 875 50 456 57 619 65 355 73 667 Karnabahar 87 024 88 489 89 799 90 954 91 953 92 797 93 485
87
2003 2004 2005
2 286 230 2 338 221 2 394 325
4 313 553 4 351 047 4 386 564
1 930 798 2 033 920 2 140 679
Biber retimi projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=5734.8x2-13968x+892033, korelasyon katsays ise r=0.96'dr. Patlcan retim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=2401.5x2-76348x+737233, korelasyon katsays ise r=0.93'tr. Enginar retimi projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=288.03x2-1192.9x+10706, korelasyon katsays ise r=0.98'dir. Kavun retimi projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=2056.8x2-11770x+2000000, korelasyon katsays ise r=0.32'dir. Karpuz retimi projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=3000000x0.1341, korelasyon katsays ise r=0.93'tr. Hyar retimi projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=1818.2x2+46758x+820333, korelasyon katsays ise r=0.98'dir. Kabak retimi projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=174.24x2+59.091x+279367, korelasyon katsays ise r=0.26'dr. Helvac Kaba retimi projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=56855x0.0557, korelasyon katsays ise r=0.66'dr. Lahana retimi projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=664413x0.0214, korelasyon katsays ise r=0.52'dir. Karnabahar retimi projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=77.652x2+3251.1x+60658, korelasyon katsays ise r=0.96'dr.
2.2. Yurtii Tketim Trkiye sebze retiminin ok dk bir miktarn ihra edebilen bir lke konumundadr. retimin byk ksm i tketimde kullanlrken, ya sebzelerin hasat sonras canllklarnn devamllnn salanamamas nedeniyle de nemli lde rn kayplar yaanmaktadr. Yurtii tketim hesaplarnda 1989-1998 yllar aras dnem kullanlmtr. Rapor konusu rnlerin hem taze tketimleri hem de ilenmi halde tketimleri sz konusudur. Ancak yurtii tketim hesaplamalarnda kullanlan ihracat miktarlar ierisinde ilenmi halde ihra edilen miktarlar dikkate alnmamtr. Bu nedenle hesaplanm olan kii bana tketim miktarlar ilenmi halde ihra edilmi olan rnleri de kapsamtr. Kii bana tketim projeksiyonlarnn hesaplanmasnda da 1989-1998 yllar verileri kullanlm, 1989 yl temel yl olarak alnmtr. Hesaplamalarda, retim miktar ile taze
88
olarak ithal edilen miktarlar toplanarak toplam arz elde edildikten sonra, yine yalnz taze ihracat rakamlar toplam arzdan karlarak toplam yurtii tketim hesaplanmtr. Bu rakamlar nfusa blnerek on yl iin kii bana tketim rakamlar elde edilmitir. izelge 102. Kii Bana Tketim Projeksiyonlar (Kg) Yllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Yllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Domates 126.4 131.1 136.2 141.7 147.7 154.1 161.0 Hyar 23.9 24.9 26.0 27.0 28.1 29.2 30.4 Biber 21.8 23.3 25.0 26.9 29.0 31.2 33.6 Kabak 4.6 4.6 4.6 4.5 4.5 4.5 4.5 Patlcan 14.7 15.2 15.8 16.5 17.3 18.2 19.1 Hel. Kaba 0.9 0.9 0.8 0.8 0.7 0.7 1.0 Enginar 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0 1.1 Lahana 10.5 10.2 9.9 9.5 9.1 8.7 8.3 Kavun 27.8 27.5 27.2 27.0 26.7 26.5 31.8 Karnabahar 1.3 1.3 1.3 1.3 1.3 1.3 1.3 Karpuz 62.3 62.7 63.1 63.4 63.7 64.0 64.3
Domates kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=0.2242x2-0.5245x+105.08, denklemin korelasyon katsays ise r=0.64 olarak edilmitir. Biber kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=0.0848x2-0.3955x+15.854, denklemin korelasyon katsays ise r=0.91 olarak edilmitir. Patlcan kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=0.0369x2-0.2966x+13.454 denklemin korelasyon katsays ise r=0.75 olarak edilmitir. Enginar kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=0.0044x2-0.0191x+0.1897, denklemin korelasyon katsays ise r=0.98 olarak edilmitir. Kavun kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=0.0043x2-0.3846x+31.789, denklemin korelasyon katsays ise r=0.43 olarak edilmitir. Karpuz kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=52.509x0.0716, denklemin korelasyon katsays ise r=0.80 olarak hesap edilmitir. Hyar kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem;
hesap hesap hesap hesap hesap
89
Y=0.0138x2+0.6901x+14.668, denklemin korelasyon katsays ise r=0.97 olarak edilmitir. Kabak kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=5.1429x-0.0468 denklemin korelasyon katsays ise r=0.41 olarak hesap edilmitir. Helvac Kaba kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=-0.0024x2+0.0215x+1.0092, denklemin korelasyon katsays ise r=0.42 olarak edilmitir. Lahana kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=-0.0127x2-0.0045x+12.058, denklemin korelasyon katsays ise r=0.83 olarak edilmitir. Karnabahar kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=-0.0018x2+0.0406x+1.1126, denklemin korelasyon katsays ise r=0.90 olarak edilmitir.
hesap
hesap hesap hesap
2.3. hracat 1989-1998 yllar arasnda gerekleen taze ihracat rakamlar deerlendirilerek hesap edilen ihracat projeksiyonlarnda 1989 yl baz olarak alnmtr. Buna gre domates ihracat projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=923.33x2-1086.8x+64.629 dr. Denklemin korelasyon katsays r=0.80dir. Taze domates ihracatnda nmzdeki plan dneminde de art beklenmektedir. Rapor konusu olan dier trlerin gelecek yllar ihracat deerlendirildiinde kavun ve karpuz haricindeki rnlerin taze olarak ihracat miktarlarnda artlar beklenmektedir. Karpuz ihracat bu on yllk dnem ierisinde tam bir an erisi oluturmu, 1991-92-94 yllarnda en yksek ihracatn gerekletirmi ve bundan sonra srekli d yaamtr. Karpuz ihracat projeksiyonu nmzdeki plan dneminde negatife yneldiinden projeksiyon yaplmamtr. izelge 103. Tr Baznda hracat Projeksiyonu (Ton) Yllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Domates 164 397 184 547 206 543 230 386 256 076 283 613 312 996 Biber 33 292 34 686 36 137 37 649 39 225 40 866 42 577 Patlcan 3 288 3 677 4 121 4 620 5 175 5 786 6 452 Enginar 45 67 93 123 158 196 239 Kavun 6 332 5 900 5 502 5 134 4 791 4 471 4 169
90
Yllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Hyar 10 644 10 563 10 613 10 795 11 108 11 554 12 132
Kabak 2 930 3 250 3 588 3 944 4 317 4 707 5 115
Hel. Kaba 1 105 1 258 1 423 1 601 1 793 1 997 2 214
Lahana 3 878 4 090 4 294 4 493 4 686 4 874 5 058
(Ton) Karnabahar 441 600 789 1 007 1 253 1 529 1 833
Biber ihracat projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=21208e0.041x dir. Denklemin korelasyon katsays ise r=0.73 olarak hesap edilmitir. Patlcan ihracat projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=27.735x2-249.3x+2674.4dr. Denklemin korelasyon katsays ise r=0.61 olarak edilmitir. Enginar ihracat projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=2.0568x2-25.352x+75.25dir. Denklemin korelasyon katsays ise r=0.77 olarak edilmitir. Kavun ihracat projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=-4968.8ln(x)+18247dir. Denklemin korelasyon katsays ise r=0.75 olarak edilmitir. Hyar ihracat projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=65.951x2-1598.7x+20250dir. Denklemin korelasyon katsays ise r=0.42 olarak edilmitir. Kabak ihracat projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=8.7727x2+118.55x+564.6dr. Denklemin korelasyon katsays ise r=0.94 olarak edilmitir. Helvac Kaba ihracat projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=6.4773x2+3.3924x+284.37dir. Denklemin korelasyon katsays ise r=0.98 olarak edilmitir. Lahana ihracat projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=897.98x0.6101. Denklemin korelasyon katsays ise r=0.86 olarak hesap edilmitir. Karnabahar ihracat projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=14.409x2-171.44x+582.87dir. Denklemin korelasyon katsays ise r=0.65 olarak edilmitir.
hesap hesap hesap hesap hesap hesap
hesap
2.4.thalat Rapor konusu trlerin projeksiyonda kullanlacak olan ithalat miktarlar yeterli sayda yl kapsamadndan ithalat projeksiyonlar yaplmamtr.
91
3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler lkemizde geerli olan miras hukuku sebze alanlarnn daha da klmesine neden olmaktadr. Dolaysyla, miras hukukunda yaplacak dzenlemelerle arazi blnmesi engellenmelidir. te yandan, tarmsal rnlerin ihracatndan belli bir fonun Ar-Ge almalar iin ayrlmas salanmaldr. retici Birliklerinin biran nce kurulabilmeleri iin gerekli yasal dzenlemeler yaplmaldr. letmelerin sermaye youn teknoloji kullanmalar iin gerekli desteklerin yaplmas, sebze sektrnde yapsal anlamda nemli bir deiiklik yaratacaktr. Pazarlama iin ok nemli olan rn eitliliinin salanmas iin, yar mamul ve mamul retimin desteklenmesi gerekmektedir. Bu amala, ekolojik sebze rnleri de alternatif oluturmaktadr. Ekolojik ve srdrlebilir tarm modellerinin yasal dzenlemelerinin uygulamay aksatmayacak ekilde yeniden dzenlenmesi gerekmektedir. 4. evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler Bilinsizce yaplan ilalama ve gbreleme dolayl olarak evre kirlenmesine neden olmaktadr. Ancak, bir yandan son yllarda uygulanmaya balanan Entegre Mcadele programlarnn yaygnlatrlmas, te yandan ekolojik tarm uygulamalarnn da devreye girmesiyle evre kirlenmesi riski olduka azalacaktr. Son yllarda ehir hayatnda yorulan ve tatilini tarm iletmelerinde geirmek isteyen yerli ve yabanc turist says artmtr. Tarm turizmi birok gelimi lkede uygulanmakta, ifti turizm dolays ile iletmesinden uzaklamadan tarm d gelir salayarak iletme gelirini artrmaktadr. Bu uygulama Trkiyede anlalamam ve uygulama olana bulamamtr. Halbuki, zellikle sebze yetitiriciliinin youn olarak yapld Marmara, Ege ve Akdeniz blgeleri tarm turizmi asndan deerlendirilebilecek bir potansiyele sahiptir. 5. Dier Sektrlerle likiler zellikle son yllarda dondurulmu rn sanayinde olmak zere tarma dayal sanayide meydana gelen artlar, sebze alt sektrn de yakndan ilgilendirmektedir. Bu amala szlemeli tarm uygulamalar sebzecilik iletmelerinde yaygnlamaya balamtr.
92
Ancak, sanayiye uygun eitlerden yeterli miktarda retimin gerekletirilememesi tarma dayal sanayide hammadde ve kalite problemlerini ortaya karmaktadr. Bu amala sanayiye uygun eitlerin seimi, iftiye tantm iin almalar yaplmaldr. 6. retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri Trkiyede sebze iletmeleri de dahil olmak zere hemen tm tarm retiminde igc youn retim teknolojisi kullanlmaktadr. Tarmn u anki yapsal durumu devam ettii mddete de sermaye youn iletmelerin geliimi pek mmkn olamayacaktr. Ancak, tarm iletmelerinde sermaye youn teknolojinin bulunmamas, iletmelerin ticari birer iletme olmasn engelleyecei gibi, deien artlara uyum salayabilmelerini ve yksek kar marj ile alabilmelerini de olumsuz etkileyecektir. Kk ve paral iletme arazileri ile dk sermaye ve bilgisiz retim anlayna sahip sebze iletmeleri ile Avrupa Birliinin Ortak Tarm Politikasna uyum salanamayaca gibi, bu durumda olas bir AB yelii sonucunda birok iletmenin yok olmas ve retimin azalmas kanlmazdr. Bu nedenle alnmas gereken tedbirlerin, tm taraflarn talepleri ve gereklilikleri dorultusunda oluturulmas zorunludur. V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AB VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER 1948 yl Ocak aynda yrrle giren Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlamas (GATT), uluslararas ticareti belirli kurallara balamay hedefleyen ok tarafl bir anlamadr. Trkiye GATT'a 1951 ylnda katlmtr ve gelimekte olan lkeler grubunda yer almaktadr. Balangcndan gnmze kadar 8 kez gerekleen GATT toplantlarnda ok tarafl ticaret anlamalar yaplmtr. Son toplant 7 yl srm ve 1993 Aralk aynda tamamlanmtr. Dnya Ticaret rgt (DT) 1 Ocak 1995 tarihinde yrrle girmi ve GATT bylece rgtsel bir yapya kavumutur. Trkiye'de DT'nn kurucu yeleri arasnda bulunmaktadr ve eitli konularda taahhtleri vardr. GATT Uruguay grmelerinde ana hedef, zellikle gelimi lkelerde uygulanan ar korumac politikalara son vermek, lkelerin GATT
93
erevesinde hak ve ykmllklerini dengelemek ve GATT sistemini gnmz koullarn dikkate alarak glendirmek ve iler klmak eklindedir. Uruguay grmeleri nihai senediyle imzalanan Tarm Anlamas dnya tarm ve ticaret politikasnda bir takm deiikliler ngrmektedir. Bu deiiklikler iin baz alnan yl grmelerin balad 1986 yldr. Trkiye'nin deiimle birlikte giderek artacak olan rekabeti ortamdan zarar grmemesi iin de tarm ve ticaret politikalarnda dzenlemeler yapmas gerekmektedir. Bu amala balayan almalara hz verilmesi, ayn zamanda Gmrk Birlii anlamas ve Avrupa Birlii yelii iin de dikkate alnmas gereken bir durumdur. DT erevesinde Trkiye'ye den ykmllkler u ekilde zetlenebilir: ! Pazara Giri; Trkiye'nin de dahil olduu gelimekte olan lkeler, ithalatta her trl tarife d engelleri kaldrarak sabit gmrk tarifeleri oluturacak ve bu tarifeleri 1995-2000 yllar arasnda her rn iin %10 orannda azaltacaklardr. Trkiye bu taahhdn yerine getirmitir. Ayn durum gelimi lkeler iin de sz konusudur ve indirim oran %15'tir. ! hracat Sbvansiyonlar; Trkiye'nin ihracat sbvansiyonlarn 1991-2001 yllar arasnda deer olarak %24, miktar olarak %14 orannda azaltmas gerekmektedir. ! Desteklemeler; Gelimekte olan lkeler i desteklemelerini toplam destekleme deeri zerinden %13.33 orannda azaltmak durumundadr. lkemizde uygulanan i destekleme miktar retim deerinin %10'ununu gemedii iin "de minimis" kapsamndadr. Dolaysyla Trkiye'nin i desteklemelerde indirim taahhd bulunmamaktadr. Ayn ekilde ticaret veya retim zerinde bozucu etkiye sahip olmayan veya ok az etkisi olan i destekleme politikalar da (eitim, aratrma ve yaym hizmetleri, salk ve sosyal gvenlik, kalite kontrol hizmetleri, pazarlama ve tevik hizmetleri, su temini, barajlar ve drenaj sistemleri, alt yap hizmetleri, gda yardm harcamalar, dorudan demeler, doal afet yardmlar, tarma elverisiz blgeler iin blgesel yardmlar) indirim kapsam dndadr. Trkiye'nin taraf olduu anlamalardan bir dieri de 1 Ocak 1996 ylnda yrrle giren 1/95 sayl Gmrk Birlii anlamasdr. Bu anlama tarm rnlerini kapsamamaktadr. lenmi tarmsal rnler ise kapsam dahilidir. Hammadde durumunda olan tarm rnleri
94
retim ve ihracatnn azalmas, ilenmi tarm rnlerimizi de olumsuz ynde etkileyecektir. Bu nedenle tarm politikamzn AB Ortak Tarm Politikasna uyumunun bir an nce yaplmas ve Gmrk Birliine dahil olmas tarm rnleri ve tarm reticilerimiz asndan da nem tamaktadr. AB'ne tam yeliimizin kabul edilmesi iin gerekli artlardan biri olan tarm ve ticaret politikalar uyumunun gecikmesi, dier Akdeniz lkesi ve sebze retiminde sz sahibi olan Fransa, talya, spanya ve Yunanistan'la rekabet artlarmz olumsuz ynde etkileyecektir. Bu durum baz trlerin retiminde bir azalma yaanmasna neden olabilecektir. Nitekim ayn durum Birlik yesi lkeler arasnda da sz konusudur. Gmrk Birlii ve Avrupa Birlii yelii iin gerekli olan Ortak Tarm Politikasna uyum almalar amacyla, tm tarm sektrnde, Tarm ve Kyileri Bakanlnca almalarn bir an nce balatlarak en ksa srede tamamlanmas, tarmmz asndan yaamsal nem tamaktadr. Tarm rnleri serbest dolamnn balayabilmesi iin Birliin Ortak Tarm Politikasna uyumun tamamlanmas gerekmektedir. Bu uyumun getiimiz yllarda salanamam olmas, Trkiye'nin Gmrk Birlii ile kabul ettii artlar yerine getirememesine neden olmutur. Bu durumu gz nne alan AB anlamada kendine den ykmllkleri yerine getirmemitir. Hali hazrda Trkiye ve AB arasnda tarm rnleri ticareti tercihli rejim kapsamnda srdrlmektedir. Gmrk Birlii anlamas ile Trkiye ve AB'nin nc lkelere kar uygulayacaklar politikalar da belirlenmitir. Buna gre, Trkiye AB ve EFTA kaynakl rnler iin ortak bir gmrk tarifesi uygulamak durumundayken, nc lkeler kaynakl rnler iin, farkl bir gmrk tarifesi uygulayacaktr.
95
VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER Rapor konusu trler genelinde alnmas ngrlen tedbirleri retim ve pazarlama balklar altnda incelenmitir. Buna gre her blm mevcut yapsal ve yasal zorluklar asndan deerlendirilerek, sorunlarn giderilmesi iin alnmas gereken tedbirler aada zetlenmitir. retim aamasnda; Sebze iletmeleri ok sayda kk ve paral arazilere sahip, igc youn aile iletmeleri eklindedir. Miras Hukukundaki maddeler iletme byklklerinin daha da klmesine neden olmakta ve bu arazilerde ekonomik retimi olanaksz klmaktadr. Krsal alanda yaayan ve retim gerekletiren her iletme tarm iletmesi olarak deerlendirilmekte ve bu iletme sahibine de mteebbis denilmektedir. Sebze yetitiriciliinde de bu ekilde retimde bulunan iletmeleri ticari iletme olarak tanmlamak yanlglara neden olmaktadr. iftiler yllardan beri retimini gerekletirdikleri trlerin retimine devam etmekte, ekonomik anlamda bir retim planlamas yaplmamaktadr. Sebze iletmelerini deerlendirecek yeterli ve aydnlatc istatistiki kaytlar bulunmamakta bu da gelecein planlanmasnda sorunlar ortaya karmaktadr. iftiler yetitirdikleri rn hakknda gerek yetitirme, gerekse de teknolojik geliim alannda yeterli ve doru bilgilere sahip deildir. Bilgi anda, sebze iletmelerinin bilgiden yoksun olmas, rekabeti ve kaliteli retimi engellemektedir. Tm bu ve buna benzer sorunlar iin ngrlen tedbirler aada sralanmtr: ! Tarmsal retim planlamas yaplarak sebze trlerinin hangi blgelerde ne kadar retilecei belirlenmelidir. ! Birinci snf tarm arazilerinin tarm d amalarla kullanma almas nlenmelidir. ! Ekolojik blgelere gre optimum iletme byklkleri belirlenmeli ve bu iletmelerin paralanmasna izin verilmemelidir. ! Arazi toplulatrlmas ile ilgili olarak yasal dzenlemeler yaplmal ve zellikle medeni kanunun 597. maddesine ilerlik kazandrlmaldr. ! reticiler tarafndan sertifikal tohumlarn kullanlmas zorunlu hale getirilmelidir.
96
! Sebze sektrnde salkl istatistiki bilgiler salanmal ve veri taban oluturulmaldr. Bu veriler sayesinde iletmeler ekonomik ve sosyal adan deerlendirilmelidir. ! Nadas alanlarnn daraltlmas ve ekolojisi uygun blgelerde ikinci rn olarak sebzelerin yer almas ve bylece retimin artrlmas salanmaldr. ! Sebze rnlerinin gvence altna alacak tarm sigorta sistemine geilmesi ve tarm kesiminin sosyal gvenlik altna alnmas risk faktr ok yksek olan tarm iin bir gerekliliktir. ! Sulamaya alacak alanlarda modern sulama tekniklerinin kullanlmas ile gereksiz israfn nne geilmesi gerekmektedir. ! Aratrma gelitirme faaliyetlerine daha fazla kaynak ayrlmas gelime srecinde Trkiye iin en nemli konulardan biridir. ! Artan nfusun gda gereksiniminin karlanmas iin birim alandan alnan verimin artrlmas almalarna ivme kazandrlmaldr. ! Toprak ve su kaynak envanterlerinin sratli ve salkl yaplabilmesi iin uzaktan alglama ve corafi bilgi sistemi gibi yeni teknolojilerin kullanlmas tevik edilmeli ve gerekli alt yap oluturulmaldr. ! eit koruma kanununun biran nce kartlmasna hz verilmelidir. ! Yerli gen kaynaklarmz korunmaldr. ! Tarmsal eitim programlarnn reticilerin izleyebilecekleri saatlerde TRT ve zel tvler tarafndan yaynlanmas zorunlu hale getirilmelidir. Bu programlarda rgtlenme eitimi de yer almaldr. ! Btn dnyada gn getike nemi daha fazla anlalan i ve d pazara ynelik ekolojik tarm rnlerinin retimi desteklenmelidir. ! Zengin gen kaynaklarna sahip olan lkemizde bu kaynaklar kullanlarak F1 hibrit gelitirilmeli, bunun yannda populasyon karakterli yerel eitler slaha alnarak saf hat haline getirilmelidir.
97
Pazarlama aamasnda; Trkiye sebze iletmeleri kk aile iletmeleri eklinde olduklarndan, rnlerini pazarlamada etkin bir yapya sahip deildir. Ayn zamanda fiyat oluumunda da herhangi bir etkileri olmamaktadr. rn ya tarlada toptan satlmakta, ya da hasat edildikten sonra yerel pazarlarda reticinin kendisi tarafndan pazarlanmaktadr. rn nasl satlrsa satlsn, ifti reel olarak yeterli geliri elde edememektedir. rn doru zamanda ve doru ekilde hasat edilemedii gibi, yeterli ve nitelikli depolama sz konusu deildir. Taze tketime ynelik olarak i piyasaya sunulan rnler ambalajsz ve souk ihtiyac karlanmadan tanmakta, bu srada rn kayplar yaanmaktadr. retimin ok kk bir ksm ihracata konu olmaktadr. hracatta kalite ve srekliliin salanmas zm bekleyen en nemli sorundur. Ayrca, tantm, rn ve marka gelitirilmesine ncelik verilmesi, pazarlama zincirinin rnn gerektirdii ekilde planlanmas, alc piyasada kalcln hedeflenmesi ve alc lkenin d ticaret kurallarnn sk bir ekilde takip edilmesi gerekmektedir. D pazarlarn talepleri dorultusunda, istenen eitte ve yeterli miktarda retim yaplmamaktadr. hra edilebilecek kalitede retimde bulunmak yerine retim fazlasnn ihra edilmesine allmaktadr. ve d pazarlama amacyla alnmas ngrlen tedbirler aadaki ekilde sralanabilir: ! Sebze sektrnde retici birliklerinin, borsalarn, tarm kooperatiflerinin oluturularak, birok hizmet bizzat iftilerin kendileri tarafndan yerine getirilmelidir. ! Sebze trlerinde fiyat rn arzna dolays ile doal koullara baldr. Piyasa dengesinin korunmas amacyla trn zelliklerine ynelik olarak fiyat politikas oluturulmal ve takip edilmelidir. Bu amala ncelikle rn veya rn gruplar baznda hedeflerin belirlenmesi gerekmektedir. ! hracatmzn gelitirilmesi asndan d pazarlara ynelik retim artrlmaldr. ! Szlemeli retim gerekli yasal nlemler alnarak yaygnlatrlmaldr. ! Sebze reticisi ile pazarlayc kurulu arasnda entegrasyon salanmal ve zellikle ihracat asndan nemli olan depolama, tama, paketleme evlerinin yapm desteklenmelidir. ! ifti, arac, ileyici, nakliyeci ve ihracatlarn eitime tabi tutularak, gerek hasat sonras kayplarn, gerekse kalite kayplarnn nlenmesi salanmaldr.
98
! rnn tketim yerlerine en uygun zamanda seri olarak ulatrlmas, retim kadar nemli bir husustur. Bu nedenle seri ve dzenli datm kanallarnn oluturulmas gereklidir. ! Hem ifti hem de ihracatlarn d piyasalardaki gelimeleri takip edebilmesi amacyla, iletiim a kurulmaldr. ! Sebzelerin Gmrk Birlii kapsamna alnmas iin, tarm politikamzn Ortak Tarm Politikasna uyum almalarna hz verilmesi gerekmektedir. ! GAP ile blgedeki tarm potansiyelinin deerlendirilmesi srasnda, blgenin ar sentetik gbre ve kimyasal ila kullanm ile kirlenmesinin nne geilmesi ve planl bir geiin salanmas iin alnan tedbirlere ilerlik kazandrlmaldr.
99
SOAN, SARIMSAK, PIRASA RAPORU
Hazrlayanlar
Uz. Glay BERL Do. Dr. Sleyman ERKAL
Uz. Filiz PEZKOLU

Yalova - 2000
100
NDEKLER I. GR......................................................................................................................... 102 II. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM..................... 103 2. retim....................................................................................................... 103 2.1. retim Alan........................................................................................... 103 2.2. Verim ve retim Miktar........................................................................ 104 2.3. retim Teknolojisi.................................................................................. 110 2.4. retim Tesisleri....................................................................................... 112 3. D Ticaret................................................................................................. 113 3.1. hracat...................................................................................................... 113 3.2. thalat....................................................................................................... 132 4. Stok................................................................................................................. 136 5. Yurtii Tketim............................................................................................. 136 6. Fiyatlar........................................................................................................... 138 7. stihdam.......................................................................................................... 141 8. Sektrdeki Yaym ve Eitim......................................................................... 143 9. Serbest Blgelerdeki Sektrel Faaliyetler.................................................... 144 10. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular (Kooperatif ve Birlikler vb.) ve Faaliyetleri................................................................................................ 145 Sektre Salanan Destekler........................................................................... 11. Pazarlama Faaliyetleri (Depolama htiyalar, Pazarlama Kanallar, Borsalar, Szlemeli Tarm)........................................................................................... 148 12. Sektrde Yaym Faaliyetleri ve Alt Yaps................................................... 151 13. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps............................................. 151 14. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetler (FAO, IFAD, OECD, vb.)............. 151 15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri (Blgesel Aratrma Projeleri vb.). .......................................................................................................................... 152 16. Dier Sektrler le liki (evre, Turizm, Sanayi, Salk vb.)................... 152 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi............................................................ 152 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama....................................... 154 III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR..................................................... 183 IV. SEKZNC PLAN DNEMNDEK GELMELER.......................................... 183 a. Genel Politika nerileri.................................................................................. 183 b. Sektr Projeksiyonlar.................................................................................... 183 VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER................. 186
101
I.GR Soan(Allium cepa L.), sarmsak(Allium sativum L.) ve prasa(Allium porrum L.) Alliaceae familyasna ait en nemli sebze trleridir. Bu trlerden zellikle soan ve sarmsak, lkemizde olduu gibi, Dnyada da gelir dzeyine bal olmakszn zengin-yoksul btn ailelerin mutfana girmektedir. Soan ve sarmsak, prasada olduu gibi tek bana piirilerek tketilen sebze trleri olmayp yiyeceklere aroma vermeleri amacyla kullanlan trlerdir. Bu sebzeler, insan beslenmesi asndan nemli olan birok vitamin ve mineral maddesini iermelerinin yannda, insanlk tarihinin balangcndan bu yana kullanm bilinen birer tbbi bitki niteliindedirler. nceleri bu amala, geleneksel yntemlerle kullanlan bu sebzeler zerinde geen asrn ikinci yarsndan itibaren klinik dzeyde yaplm almalar bulunmaktadr. Yaplan aratrmalar, doal antibiyotik, anti kanserojen ve daha pek ok zellii bulunan bu trlerin gnlk beslenme programlarnda yer almasnn nemliliini vurgulamaktadr. Hazrlanan bu raporda; soan, sarmsak ve prasa trlerinin lkemizdeki, yakn gelecekte sk ilikiler iinde bulunacamz planlanan Avrupa Topluluu lkeleri ve Dnyadaki gemii, bugn ve gelecekte sergileyebilecekleri durumlar deiik kaynaklardan elde edilen bulgular yardmyla ortaya konulmaya allmtr. Bylece bu sebze trlerinin, yetitiricilii, ilenmesi, ithalat ve ihracat ile ilgilenenlere gerekli bilgilerin iletilmesi amalanmtr. Gnmzde olduu gibi, gelecekte artmaya devam edecek olan lkemiz ve Dnya nfusunun dengeli beslenmesi acsndan belli retim politikalarnn oluturulmas; sebzecilik ve bunun iinde de soan, sarmsak ve prasa trlerinin yetitiricilii bakmndan olduka nemlidir. Bu raporda, gelecekte bu rnlere olan talebin saptanmas ve bu talebin karlanmasna ynelik yeni teknolojilerin oluturulmas, girdi gereksinimlerinin karlanmas, yeterli dzeyde retilmeleri, deerlendirilmeleri ve i piyasada tketiciye ulatrlmalarnn yannda dsatm miktarlarnn artrlarak dviz girdilerinin oaltlmas konular zerinde durulmutur.
102
Bu raporda incelenen sebze trlerinin gmrk tarife ve pozisyon numaralar; kuru soan:0703.10.21, taze soan: 0703.10.22, kuru sarmsak: 0703.20.12, taze sarmsak: 0703.10.11, prasa: 0703.90.11 ve alot: 0703.10.30'dur. II.YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM lkemiz, Dnyadaki bitki gen kaynaklarn gsteren belgelerde, Alliaceae familyasna ait olan yenilebilir ve ss bitkisi olarak kullanlan birok tr ve alt trn anavatan olarak tanmlanmaktadr. Gen merkezleri arasnda 'Kk Asya' olarak tanmlanan blgenin ierisinde yer alan lkemizde, bu raporda incelenen sebze trlerine ait byk bir populasyon zenginlii mevcuttur. rnein, Trkiye genelini kapsayan bir almada 36 deiik sarmsak populasyonunun olduu belirlenmitir. Bu familyann, lkemizde olduu kadar global ya meyve sebze ticaretinde ayr bir neme sahip olan soan trnn deiik blgelerimize ait olan populasyonlar slah programlarna alnarak bunlardan standart yerli eitlerimiz olan Akgn 12, Kantartopu 3, Yalova 15 ve orum gelitirilmitir. Kapda Yarmadas'nda yaygn olarak yetitirilmekte olup hazrlanan seleksiyon program halen devam ettirilmekte olan krmz soan populasyonu, genetik zenginliimizi eitlendiren bir dier kaynaktr. Prasa pupulasyonlarndan gelitirilmi olan standart eitlerimiz ise; negl 92 ve Kartal'dr. 1. retim a. retim Alan lkemiz, Dnya zerindeki corafik konumu nedeni ile farkl iklim kuaklarna sahip olduundan soan, sarmsak ve prasa yetitiricilii btn blgelerde yaplmakla beraber youn olarak; Marmara, Akdeniz, Ege, Ortadou, Ortagney ve Karadeniz Tarm Blgelerinde yaplmaktadr. Tarm istatistiklerinde Kuru soan ve kuru sarmsak retim alanlarna ait veriler mevcut iken (izelge 1) taze soan, taze sarmsak ve prasa retim alanlar deerleri mevcut deildir. lkemiz iin yeni bir sebze tr olan alot (Allium ascalonicum), zellikle nemli blgelerde sorun olan hastalk ve zararllara dayankl olduundan dolay tercih edilmektedir. Ticari nemi soanlar kadar olmamakla beraber, retim sezonunun ksa olduu yksek enlem
103
alanlarna giren lkelerde ev baheleri iin vazgeilmez sebze olan bu tr, lkemizde souk iklimin, sebze yetitiricilii iin kstlayc faktr olduu blgelerde alternatif bir sebze tr olabilecek potansiyele sahiptir. rnein; Fransa nemli bir kuru soan reticisi lke olmakla beraber, 2 500 ha alanda yalnzca ihracata ynelik olmak zere 39 bin ton alot retmektedir. Kuru soan ile kyaslandnda daha kk balar oluturan ve soan gibi tketilen bu sebzenin lkemizdeki retim miktar, alan ve verim deerlerine ait kaytlar henz bulunmamakla birlikte, ihracatla ilgili deerleri ilgili konularda sunulmutur. izelge1. Trkiye'de Yllara Gre Kuru Soan ve Kuru Sarmsak retim Alanlar (1000 ha) Tr 1994 1995 1996 Kuru Soan 92,00 143,00 98,00 Kuru Sarmsak 9.20 10,00 11,00 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer), 1994-1998 1997 105,00 11,50 1998 105,00 11,00
Bu rnlerin retim alanlar incelendiinde son 5 ylda kuru soan retim alanlarnda yllara gre bir dalgalanmann olduu dikkati ekmekle beraber 1994 ylna gre art vardr. Bu art oran 1995 ylnda, 1994 ylna gre %35.66 iken 1998 ylnda ise ayn yla gre %13.00dr. Kuru sarmsak retim alannda da ayn eilim sz konusu olmakla beraber dalgalanma mevcut deildir. 1994 ylna gre 1998 ylndaki retim alan art oran %19.59dur. b. Verim ve retim Miktar Kuru soan ve kuru sarmsak iin birim alandan elde edilen verim miktarlar ise izelge 2dedir. Trkiye tarmsal istatistiklerinde prasa, taze soan ve taze sarmsak retim alanlar mevcut olmadndan dolay birim alandan elde edilen verim miktarlar da bulunmamaktadr. izelge 2. Trkiye'de Yllara Gre Kuru Soan ve Kuru Sarmsak Verim Miktar (kg/ha) Tr 1994 1995 1996 1997 Kuru Soan 19 565 19 930 19 388 20 000 Kuru Sarmsak 7 065 7 500 7 273 7 391 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer), 1994-1998 1998 21 619 7 273
104
Kuru soann birim alan verim miktar son 5 yl ierisinde 1996 yl hari srekli bir art kaydetmitir. Art oran 1994 ylna nazaran, 1998 ylnda %10,49 olmutur. Verim miktarndaki bu artn nedeni; retim alan art ile aklanabilirse de, retimde standart olmayan eitlerin yerine verimli standart ve hibrit eitlerin kullanlmas, reticinin bilinlenmesi ve dier retim girdilerini gerekli dzeyde kullanmas dier nemli faktrlerdendir. Kuru sarmsak veriminde ise yllara gre bir dalgalanma vardr. 1994 yl ile karlatrldnda 1995 ylnda, verim miktar %6,35 art gsterirken 1998 yl art miktar ise %4,35 olmutur. Bu raporda incelenen sebze trleri, genel olarak sebze retim blgelerimiz olan Marmara, Ege ve Akdeniz blgeleri dahil olmak zere lkemizin her blgesinde yetitirilebilmektedir. Ancak ticari anlamda yetitiriciliklerinin yapld iller aadaki izelgelerde sunulmutur. izelge 3. Kuru Soann ller Baznda retim Miktar, Alan, Verim Deerleri ve Oranlar ller retim (ton) % Alan (ha) % 4,77 7,32 3,73 6,72 5,22 4,10 14,21 2,70 2,63 2,51 2,61 1,66 2,90 3,73 2,68 67,49 Verim (ton/ha) 40,3 22,1 31,7 21,3 19,3 23,5 21,1 18,0 24,8 27,0 20,1 28,6 23,0 22,7 19,5 -
Ankara 221 408 9,75 5 011 orum 170 571 7,51 7 696 Yozgat 124 441 5,48 3 919 Bursa 150 705 6,63 7 062 Tekirda 105 940 4,66 5 490 Kahramanmara 101 492 4,47 4 311 Amasya 315 297 13,88 14 929 Balkesir 51 182 2,25 2 840 Mula 68 824 3,03 2 769 Adana 71 424 3,14 2 640 Antalya 55 435 2,44 2 750 Gaziantep 50 040 2,20 1 250 Hatay 69 975 3,08 3 045 Tokat 85 275 3,75 3 920 Karaman 55 010 2,42 2 820 izelge Toplam 1 697 019 74,69 70 952 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer), 1998
105
Toplam Trkiye kuru soan retiminin %2den fazlasn reten 15 ilin retim miktarlar karlatrldnda tek bana toplam kuru soan retimimizin %13,88ini reten Amasya ilimiz ilk srada yer almaktadr. Bu ilimizi; Ankara(%9,75), orum(%7,51), Bursa(%6,63) ve Yozgat(%5,48) illeri izlemektedir. Bu 15 il toplam kuru soan retimimizin %74,69unu retmekte ve toplam kuru soan alanlarnn %67,49u bu illerde bulunmaktadr. ller, birim alandan elde edilen verim miktar ynnden karlatrldnda ise; Ankara ilk srada yer almaktadr. Ankara ve zellikle Polatl ilesi soan reticisinin, 21 619 ton/ha olan Trkiye kuru soan verim ortalamasnn yaklak iki kat daha fazla verim elde edilmesinin nedenleri arasnda; yrede uygun eit kullanm, sulama probleminin olmamas ve bu yredeki soan reticisinin yllarca edinmi olduu bilgi birikimini profesyonelce kullanmas yer almaktadr. retim miktar ve retim alanlar bakmndan ilk srada yer alan Amasya ilimizde ise, verim miktarnn az olmas dikkat ekicidir. Bu ilimizde kuru soan veriminin artrlmas ynnde almalar yaplmas gerekmektedir. izelge 4. Kuru Sarmsan ller Baznda retim Miktar, Alan, Verim Deerleri ve Oranlar
ller Balkesir Krklareli Antalya Gaziantep Hatay Kahramanmara Kastamonu Samsun Konya Nevehir Aksaray Karaman anakkale zmir Manisa Mula Adana Adyaman Kilis izelge Toplam retim (ton) 10 230 3 732 4 976 3 210 3 359 3 293 14 395 1 585 1 749 1 523 1 708 4 425 1 029 1 602 1 695 3 632 1 495 1 161 1 000 65 791 % 12,78 4,66 6,22 4,01 4,19 4,11 17,99 1,98 2,18 1,90 2,13 5,53 1,28 2,00 2,11 4,54 1,86 1,45 1,25 82,17 Alan (ha) 1 447 581 448 345 436 454 1 912 225 202 211 326 556 117 194 255 760 140 183 250 9 042 % 13,15 5,28 4,07 3,13 3,96 4,12 17,38 2,04 1,83 1,91 2,96 5,05 1,06 1,76 2,31 6,90 1,27 1,66 2,27 82,11 Verim (ton/ha) 7 070 6 473 11 107 9 304 7 697 7 253 7 501 7 044 8 658 7 218 5 239 7 955 8 795 8 258 6 667 4 779 10 664 6 344 4 000 -
Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer), 1998
106
1998 yl kaytlarna gre, 2 270 000 ton olan kuru soan retimi, Trkiye toplam sebze retiminin(kuru soan ve kuru sarmsak dahil) %9,65ini, toplam sebze retim alanlarnn %11,67sini ve elde edilen deerin %9,56sn karlamaktadr lkemiz toplam kuru sarmsak retim miktarnn %1den fazlasn reten iller izelge 4te sunulmutur. Toplam 19 il Trkiye toplam kuru sarmsak retiminin %82,17sini retmektedir. Toplam sarmsak retiminin %17,99unu reten Kastamonu (zellikle Takpr ilesi) iller baznda birinci srada yer almaktadr. 80 000 ton olan toplam kuru sarmsak retimi, Trkiye toplam sebze retiminin %0,34n, toplam sebze retim alanlarnn %1,22sini ve elde edilen toplam deerin %1,38ini karlamaktadr. lkemiz toplam prasa retiminin %83,81ini karlayan 17 ilin retim miktar ve oranlar izelge 5te sunulmutur. Tek bana toplam prasa retiminin %18,01ini reten Bursa birinci srada yer almaktadr. Trkiye toplam sebze retiminin %1,28ini prasa retimi karlamakta ve elde edilen toplam deerin %1,30unu oluturmaktadr. izelge 5. Prasann ller Baznda retim Miktar ve Oranlar ller retim (ton) % Adana 6 323 2,09 Afyonkarahisar 8 909 2,95 Aydn 10 902 3,60 Balkesir 14 927 4,94 Bolu 5 429 1,79 Bursa 54 407 18,01 Hatay 8 775 2,90 el 21 985 7,27 zmir 29 925 9,90 Krklareli 6 399 2,11 Konya 11 867 3,92 Ktahya 8 170 3,70 Manisa 13 882 4,59 Mula 8 571 2,83 Samsun 25 246 8,35 Tokat 7 820 2,58 Krkkale 7 000 2,31 izelge Toplam 250 537 83,81 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer), 1998
107
izelge 6. Taze Soann ller Baznda retim Miktar ve Oranlar ller retim (ton) % Ankara 10 291 4,90 Antalya 5 231 2,49 Aydn 11 065 5,26 Bilecik 15 639 7,44 Diyarbakr 8 380 3,99 Elaz 6 209 2,95 Gaziantep 5 553 2,64 Hatay 19 870 9,46 el 5 369 2,55 zmir 7 800 3,71 Manisa 6 339 3,01 anlurfa 7 082 3,37 Karaman 5 279 2,51 izelge Toplam 114 107 54,24 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer), 1998 Trkiyede taze soan retimi; ticari amal olarak geni alanlarda yaplmamaktadr. Daha ok ev bahesi yetitiricilii eklinde ve ncelikle reticinin kendi ihtiyacn karlamaya ynelik olarak yaplan bir retim eklidir. Oysa bu retim alanna da ticari ynden yaklamakta fayda vardr. nk, btn Dnyada insanlar salkl beslenmeye ynelik olarak diyet programlarn deitirme eilimi ierisinde olup yeil salatalara beslenme programlarnda daha ok yer vermeye balamlardr. Yeil salatalarn vazgeilmez sebzelerinde olan taze soann gelecekte nemi daha da artacaktr. lkemiz toplam taze soan retim miktar 210 000 ton olup bu miktarn %54,24nu izelge 6da verilen 13 il karlamaktadr. Bunlar, toplam taze soan retiminin %2den fazlasn reten illerdir. En nemli retici il ise Hatay (%9,46) ilimizdir. Toplam taze soan retimimiz, Trkiye toplam sebze retiminin %0,89unu oluturarak toplam deerin %1,38ini karlamaktadr.
108
izelge 7. Taze Sarmsak ller Baznda retim Miktar ve Oranlar ller retim (ton) % Gaziantep 4 015 15,44 Hatay 2 919 11,22 el 832 3,20 zmir 1 338 5,14 Kastamonu 600 2,30 Krklareli 507 1,95 Manisa 1 263 4,85 Kahramanmara 592 2,27 Mula 677 2,60 Samsun 1 852 7,12 anlurfa 2 760 10,61 Karaman 1 027 3,95 Kilis 1 250 4,80 Toplam 19 823 75,46 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer), 1998 26 000 ton olan toplam taze sarmsak retiminin %2den fazlasn reten iller izelge 7de verilmitir. En nemli illerimiz dier sebzelerin retildii geleneksel sebze retim blgelerimizden farkl olarak Gneydou Anadolu ve Dou Akdeniz Blgelerinde toplanmtr. Gaziantep toplam retiminin %15,44n, Hatay %11,22s ve anlurfa 10,61ni retmektedir. Trkiye toplam sebze retimi ierisinde %0,11 gibi ok az deer alan taze sarmsak toplam deerin %0,27sini oluturmaktadr. izelge 8.Trkiye'de Yllara Gre Kuru Soan, Taze Soan, Kuru Sarmsak, Taze Sarmsak ve Prasa retim Miktar (1000 ton) Tr 1994 1995 1996 Kuru Soan 1 800,0 2 850,0 1 900,0 Taze Soan 215,0 235,0 230,0 Kuru Sarmsak 65,0 75,0 80,0 Taze Sarmsak 27,50 29,0 25,0 Prasa 310,0 315,0 316,0 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer), 1994-1998 1997 2 100,0 235,0 85,0 26,5 312,0 1998 2 270,0 210,0 80,0 26,0 302,0
109
Kuru soan retimi, 1995 ylnda 1994 ylna gre %36,84 orannda byk bir art gstermitir. Bu artn nedeni retim alannn artmas olduu gibi birim alandan elde edilen verimin artmasndan da kaynaklanmaktadr. Bu art sabit kalmam 1996 ylnda 1995 ylna gre %33,33lk bir azalma gzlenmitir. Ayn yl, bir nceki yla gre retim alanlarndaki azalma ise %31,46 orannda gereklemitir. Ancak bu yldan sonra srekli olan bir art mevcut olup 1998 yl retimi 1994 yl ile karlatrldnda %26,11 orannda bir art vardr. Taze soan retiminde de yllara gre bir dalgalanma mevcut olup 1998 ylnda, 1994 ylna gre retim miktarnda %2,32lik bir azalma bulunmaktadr. Kuru sarmsak retiminde son be ylda genel olarak bir art vardr. Bu art oran 1997 ylnda, 1994 ylna gre %30,77 iken 1998 ylnda ayn yla gre % 23,07 olmutur. Kuru sarmsak retimindeki bu genel artn nedeni retim alannn %19.59 orannda art ile aklanrsa da birim alandan elde edilen verimin % 2,94 orannda artm olmasnn da pay vardr. Toplam taze sarmsak retiminde, 1994 ylna gre son be ylda srekli bir dalgalanma grlmtr. 1995 ylnda %6,70lik bir art kaydedilirken 1998 ylndaki azalma ayn yla gre %5,45 olmutur. lkemiz toplam prasa retimi ok byk dalgalanmalar sergilememekte olup 1998 yl retimi 1994 ylna gre %2,58 orannda azalma gstermitir. b. retim Teknolojisi Trkiyede yaygn olarak kullanlan sebze retim teknikleri nedeniyle igc kullanmnn yksek dzeyde olduu sylenebilir. Sebze retiminde bakm ve hasat ilemlerinin sk sk tekrarlanarak yaplm olmas igcne duyulan gereksinimi artrmaktadr. Sebze retiminde aile igc ncelikle kullanlmaktadr. Ancak mevcut aile igcnn tmyle kendi iletmesinde kullanldn sylemek gtr. retimin youn olduu yrelerde, akta yetitirilen nemli sebzeler iin saptanan igc gereksinimlerinin ortalama 102 saat/da olduu belirlenmitir
110
Genel olarak toprak ileme, ilalama ve tama aamalarnda eki gcnden yararlanlmaktadr. letmelerin sosyo-ekonomik yapsndan ve arazilerin zelliklerinden kaynaklanan nedenlerle mekanizasyona yeterince gidilememitir. Bu durum daha fazla igc kullanmna yol amtr. Bu tr, retim teknolojileri ynnden karlatrldnda kuru soan retiminde mekanizasyondan; tohum ekimi ve yetitiricilik periyodunda daha youn olarak faydalanlmaktadr. Prasa retimi fide ile yaplmaktadr. Bu nedenle daha youn igc kullanlmaktadr. Sarmsak yetitiricilii ise dilerle yaplmakta ve bunlarn dikiminde kullanlabilecek dikim, srm ve hasat makinalar gelitirilmi olmasna ramen lkemiz koullarnda kullanlabilirlii mmkn olmamaktadr. Bunun en byk nedeni ise arazinin ok paral olmas ve iletme baznda bu ekipmanlardan yararlanmann ekonomik olmamasdr. Ayrca son yllarda sra aras mesafelerde toprak ileme ve ot mcadelesinin yaplabildii, bir kiinin kullanabilecei basit apa makinalar kullanm yaygnlamaktadr. Son yllarda dikkati eken bir dier yetitiricilik sistemi ekolojik(organik, biyolojik) tarm sistemidir. Dnyada, 1920li yllardan sonra geleneksel tarmdan kaynaklanan sorunlarn giderilmesi amacyla alternatif yetitiricilik sistemi olarak gelimeye balam olan bu sistemin lkemizdeki gemii 1985li yllara dayanmaktadr. Geleneksel yetitiricilikte kullanlan sentetik ila, gbre, vb. girdilerin yetitiricilii yaplan rnlerde brakm olduklar kalntlar, toprak ve su kirliliine neden olmalar gibi etkenler bu konularda duyarl olan toplumlar sz konusu girdilere alternatif girdilerin kullanld retim teknolojileri gelitirmeye itmitir. Bu yetitirme tekniinin gemii lkemizde olduka yeni olmasna ramen deiik meyve ve sebze trlerinin yetitiricilii yaplarak, i ve d piyasaya sunulmu ve tarm sektrne ek bir ivme kazandrlmtr. Bu konuda yaplan aratrmalar, 2 000 yllarda, gerek insan sal gerek ise evre kirlilii konularnda bilinlenmekte olan tketicilerin bu yndeki taleplerinin artmaya devam edeceini gstermektedir. Bu raporda incelenmekte olan soan, sarmsak ve prasann lkemizde ekolojik tarm metoduna gre retildii miktar ve deer kaytlarna ulalamamtr. Ancak, Dnyada ve lkemizde bu metotla yetitirilen yiyecek ve ieceklere olan artan talep rn eitliliini
111
zorunlu klmaktadr. Tahllar, baklagiller, taze ve kurutulmu meyve ve sebzeler, baharatlar, sert kabuklu meyveler, tbbi bitkiler, kahve, ay vb. rn gruplarna olan bu talep Allium grubu sebzeleri iin de geerli olacaktr. d. retim Tesisleri Trkiyede sebze retim tesisleri tmyle zel sektre aittir. Kamu sektrnde, ticari amal sebze retimine rastlanlmamaktadr. lkemizdeki mevcut tarm iletmelerinin, %88.6snda sebze yetitiriciliine yer verilmektedir. Bu iletmeler, toprak ve iklimin uygun olduu ve sulama olanaklarnn bulunduu blgelerde younlamtr. Sebze retilen iletmelerde, sulanabilir arazilerde retim yapan iletmelerin oran %86,8 ve sulanamayan arazilerde retim yapan yapanlarn oran ise %13,2dir. Soan, zellikle tohum ekiminden sonra imlenme, ba balama, ve ba irilemesi dnemlerinde sulamaya ihtiya duyarken, sarmsak yetitirme periyotlarnda, retimin youn olduu blgelerde, dikimin yapld mevsimin yal olmas nedeniyle balangta sulamaya pek ihtiya duyulmazken, ba balama ve irileme dnemlerinde sulamaya gereksinim duyulmaktadr. Prasa, fide dikiminden sonraki gelime periyodunda sulamaya ihtiya duyduundan bu trn de yetitiriciliini yapacak olan iletmelerin sulama sorununun bulunmamas gerekir. lkemiz iklim koullarnn elverili olmas nedeniyle, bu raporda ele alnan trlerin hepsi akta yetitirilmektedir. Sebze yetitiriciliine yer veren iletmeler byklk bakmndan incelendiinde genel olarak kk iletmelerdir. Bu retim tesislerinin krsal alanlarda younlat grlr. Sebze tesislerinde, yalnzca sebze retimine yer verilmemekte, dier tarmsal rnlerin yetitiriciliine de yer verilmektedir. Bu uygulama, olduka kk olan iletmelerde sebze retim alanlarn daha da kltmektedir. Buna bal olarak elde edilen rn miktar az olmaktadr. Bu sonu, hem yeni retim tekniklerinin benimsenmesinde hem de elde edilen rnn pazarlanmasnda sorunlar yaratmaktadr. Sebzecilik retimi yapan, retim tesislerinin %83,5i z mlktr. Mevcut arazileri olmasna ramen dardan arazi edinenlerin oran ise %12,9dur. Hi topra olmayan ancak, dardan arazi kiralayarak sebze reten iletmelerin oran %1.4tr. Yalnz ortaklk ile arazi edinerek sebze retenlerin oran ise %0,6 olarak belirlenmitir.
112
2. D Ticaret a. hracat Kuru soan, kuru sarmsa ile prasa trleri ve bunlarn taze ve ilenmi rnlerinin ihracat miktarlar, 1998 ve 1994 yllar karlatrldnda karmza yle bir tablo kmaktadr. Kuru ve taze soan retiminde bir retim materyali olan arpack ihracatnda %40,67 orannda bir azalma olmutur. Kuru soan ihracatnda 2,34 kat art olurken taze soan ihracatndaki art oran 2,40 kat olmutur. lenmi kuru soan rnlerinden olan dondurulmu soan ihracat 99,81 kat art gsterirken, geici olarak konserve edilmi olan soan ihracat %71,12 ve kurutulmu kuru soan ihracat ise %98,67 orannda azalma gstermitir. Kuru sarmsak ihracat 9,45 kez azalrken, taze sarmsak ihracat %53,05 dzeyinde azalma gstermi ve bunu %39,67 orannda azalmayla ilenmi sarmsak rn olan kurutulmu sarmsak ihracat izlemitir. Taze prasa ihracatnda dier rnlerde olan azalmann aksine %54,29 orannda art olurken ilenmi prasa rnlerinden dondurulmu prasada %11,02; kurutulmu prasada ise %11,65 oranlarnda azalmalar grlmtr. 826 790 ton olan 1998 yl Trkiye toplam sebze ihracat miktar ierisinde; arpack %0,05, kuru soan %17,7, taze saan %0,06, kuru soan dondurulmu %0,51, taze sarmsak %0,01, prasa %1,0, prasa dondurulmu %0,29, prasa kurutulmu %0,02 deer alrken, kuru soan geici konserve, kuru soan kurutulmu, kuru sarmsak, kuru sarmsak kurutulmu ve alotlarn ihracat deerleri nemsiz bulunmutur. rnlerin ihracat birim fiyatlar trlere, taze ya da ilenmi olmalarna bal olarak deiim gstermektedir. Bu deerler 1998 ylnda, arpack iin 0,24 $/kg, kuru soanda 0,18 $/kg, taze soanda 0,24 $/kg, dondurulmu soanda 0,62 $/kg, geici olarak konserve edilmi soanlarda 0,18 $/kg, kurutulmu soanda 5,0 $/kg, kuru sarmsakta 0,55 $/kg, taze sarmsakta 1,12 $/kg, kurutulmu sarmsakta 0,92 $/kg, prasada 0,27 $/kg, dondurulmu prasada 0,49 $/kg ve kurutulmu prasada ise 3,45 $/kg olmutur. lenmi rnlerin birim fiyatlar fazla gibi bir izlenim yaratsa da 100 kg ba(taze) sarmsaktan 35-40 kg kurutulmu sarmsak, 100 kg prasa ve kuru soandan 7-13 kuru rn elde edildii dnlr ise hi de pahal olmad anlalmaktadr. Ancak, gnmzde alan bayanlarn, hazr yemek sanayilerinin, turizm iletmeleri vb.nin bu rnlere olan talepleri bu
113
ynde deiim gstermektedir. Dolays ile pazarn, taze rnlerin aleyhine olmak zere bu rnlere artan talebi vardr ve bu talep artmaya devam edecektir. izelge 9. Trkiye'nin Yllara Gre Kuru Soan, Taze Soan, Kuru Sarmsak, Taze Sarmsak ve Prasa hracat Miktar ve Deerleri Yllar 1996 427 52 193 716 24 057 1 533 121 706 167 35 4 1 798 197 4 246 1 999 491 334 448 448 13 102 3 863 3 780 1 875 307 1 196 55 4
rnler
1994 1995 Ton 856 1 539 Arpack 1000 $ 305 414 Ton 61 665 109 889 Kuru Soan 1000 $ 12 070 20 361 Ton 228 98 Taze Soan 1000 $ 75 32 Ton 62 1 797 K. Soan Dond. 1000 $ 27 1 184 Ton 17 0 K.S. Geici Kons. 1000 $ 6 0 Ton 85 51 K.S. Kuru. 1000 $ 135 51 Ton 561 564 Kuru Sarmsak 1000 $ 243 353 Ton 243 150 Taze Sarmsak 1000 $ 142 129 Ton 42 63 K. Sar. Kuru. 1000 $ 26 83 Ton 5 487 4 415 Prasa 1000 $ 1 937 1 460 Ton 2 773 2 935 Prasa Dond. 1000 $ 1 374 1 653 Ton 213 185 Prasa Kuru. 1000 $ 890 838 Ton 0 1 alotlar 1000 $ 0 0,03 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998)
1997 832 125 114 053 19 325 677 115 773 335 0 0 15 17 672 221 400 305 80 107 10 370 4 658 2 420 1 312 136 489 173 11
1998 508 106 144 543 26 303 549 133 4 382 2 726 5 0,90 1 5 59 33 114 128 25 23 8 467 2 349 2 468 1 215 188 649 0 0
1998 yl ihracatndan elde edilen gelir miktarlar 1994 yl ile karlatrldnda karmza kan tablo yledir. Arpack ihracat deeri miktar azalmasna pareler olarak %65,33 orannda azalrken kuru soan ihracat deeri 2,18 kat artmtr. Taze soan
114
ihracatndan elde edilen gelir %78,21 seviyesinde art kaydederken bu art kuru soann dondurularak ihracatnda ise 99,81 kat olmutur. Kuru soann geici olarak konserve edilerek ihracat edilmesiyle elde edilen deer miktarnda %84,98 orannda azalma olurken kurutulmu kuru soan ihracat deerindeki azalma oran %96,42 dzeyinde olmutur. Kuru sarmsak ihracatmza paralel olarak elde edilen ihracat deerindeki azalma %86,15 olurken, taze sarmsak deerindeki azalma %9,75 olmu ve ayn ynde eilim gsteren kurutulmu kuru sarmsak deerindeki azalma %12,89 orannda gereklemitir. Taze olarak ihra edilen prasa deerinde %21,27lik bir art olurken ilenmi prasa rnlerinden dondurulmu prasa (%11,55) ve kurutulmu prasada (%27,08) aksi ynde gelimeler kaydedilmitir. 398 087 bin $ olan 1998 yl Trkiye toplam sebze ihracat deeri ierisinde arpack %0,20, kuru soan %6,76, taze soan %0,03, kuru soan dondurulmu %0,68, taze sarmsak %0,03, prasa %0,59, prasa dondurulmu %0,30, prasa kurutulmu %0,16 pay alrken izelgedeki dier rnlerin pay nemsizdir. ncelenen trlerin, yllara gre toplam ihracatmzn retim miktarmza gre oran deiimi izelge 10da sunulmutur. izelge 10. Trkiye'nin Yllara Gre Kuru Soan, Taze Soan, Kuru Sarmsak, Taze Sarmsak ve Prasa hracat Miktarlarnn retim erisindeki Oranlar (%) Yllar 1994 1995 1996 1997 Kuru Soan 3,42 3,85 10,19 5,43 Taze Soan 0,10 0,04 0,66 0,28 Kuru Sarmsak 0,86 0,75 5,33 0,79 Taze Sarmsak 0,08 0,50 0,84 1,50 Prasa 1,76 1,40 4,14 3,32 Kaynak: D..E., 1994-1999, stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998)
rnler
1998 6,36 0,26 0,07 0,43 2,80
izelge, 5den anlalaca gibi, lkemizin sahip olduu retim potansiyeline karlk ihracat baars arzu edilen dzeyde deildir. Bu oranlarn olduka dk olmasnn nedenleri,
115
retim yapsndan kaynaklanan sorunlar, Fiziki altyapdan kaynaklanan sorunlar, Pazarlama yapsndan kaynaklanan sorunlardr. retim yapsndan kaynaklanan sorunlarn banda, lkemizde retim planlamasnn olmamas gelmektedir. zellikle soan ve sarmsak yetitiriciliinde farkl dnemlerde yetitiricilik yapabilecek iklim blgeleri potansiyeline sahip olan lkemiz bu avantajn yeterli miktarda kullanamamaktadr. Bu blgelerde uygun eitler kullanlarak , zellikle ilkbaharda, Kuzey Yarmkrede, henz yeni rnler pazara kmadan ve depolardaki rnler ekonomik mrlerini tamamladklar dnemde, Gney Yarmkre lkelerinden ithal edilen rn miktar ierisinden lkemiz yararna iyi bir pay alnabilir. Ya meyve ve sebze sektr uluslararas ticaretinde rekabet gc kazandran faktrlerin banda genel olarak uluslar aras piyasalarda talep edilen eitlerin, talep edilen miktarlarda retilememesi gelmektedir. Ancak kuru soanda son yllarda bu ynde olduka mitli gelimeler olmaktadr. zellikle kurutulmu soan sanayi iin Akgn 12 gibi kuru maddesi yksek olan eitler nem kazanmaktadr. Ancak, ileme sezonunda yeterince rn bulamayan iletmeler piyasadan deiik rnleri toplayarak ilemekte, bu uygulama da randman drmektedir. Bu iletmelerin szlemeli tarm uygulamasna gitmeleri kalitenin korunmas asndan nemlilik arz etmektedir. lkemizin, bu sebze trlerinin ihracatnda zellikle Gney Asya lkeleri ile rekabet edemeyiinin nedenlerinden birisi ise bu lkelerde iilik maliyetinin olduka dk olmasdr. Yapsal sorunlardan bir dieri ise, ihracata hazrlanan rnlerin ithalat lke standartlarna uygun hazrlanmaydr. rnein AB lkeleri iin geerli olan; soan-FFV-25, sarmsak-FFV-18 ve prasa-FFV-21 rn standartlar bulunmaktadr. Muhafaza, fiziki yapdan kaynaklanan sorunlarn en nemlilerinden birisidir. Yurtii ve yurt dnda yrtlecek pazarlama ileminde souk zincirin kurulmas, ilgili pazarlara rn akndaki sreklilii salayarak ihracatmzn artrlmas ynnde katkda bulunacaktr. Yalnzca, ya meyve ve sebze sektr asndan deil, hzla gelimekte olan dondurulmu
116
meyve ve sebze sektr ile dier bozulabilir rn gruplar iin de ayn faydalar salayacaktr. Muhafaza, miktar ve kalite kayplarn azaltmasnn yannda pazarlama unsuru olarak da nemli bir kriterdir. Dier taraftan, pazarlanacak rn kalitesinin korunmas, muhafaza ilemine bir altyap vasf kazandrd gibi, sezonu uzatmak ve piyasa fiyatn dzenlemek gibi fonksiyonlaryla da pazar artlarnn yerine getirilmesini salayan nemli bir rekabet unsurudur. Tamaclk sorunlarnn halen zlememi olmas fiziki problemlerden bir dieridir. zellikle ilenmi rnlerin hedef pazarlara ulatrlmas, hava yollaryla yaplamal ve bunun iin hava yollarndan yeterli kontenjanlar alnmaldr. Pazarlama yapsndan kaynaklanan sorunlarn giderilmesi ise, tarm rnlerinin d pazarlamasnda, firmalar birlikte hareket edecekleri sistemlere ynelterek, istikrarl bir ihracat yapsnn oluturulmas ve rekabet koullarnn iyiletirilmesine baldr. Bu raporda yer alan rnlerin yllara ve lkelere gre ihracat miktar ve deerleri irdelenerek izelge 11de sunulmutur. Arpack ihracat, lkemiz ya meyve ve sebze ihracat yapsn sergileyen en basit rnek olarak sunulmutur. Grld gibi, yllar ve miktar itibariyle Rusya Federasyonu, S. Arabistan ve rdn haricindeki pazarlarmz sabit olmayp srekli deiim gstermitir. 1998 yl verilerine gre ihracatmzn %51,61'ini yaptmz rdn ve Rusya Federasyonu(%20,21)'dur. Arpacn ortalama birim fiyat, 0,20 $/kg olmakla beraber, Avrupa devletlerine yaplan ihracatlarda bu deer 0,29 $/kg'a karken rdn iin 0,17 $/kg olmaktadr. Yaplan ihracat miktarna bal olarak deerlerdeki deiimler de ayn izelgede verilmitir. izelge 11. Arpack hracat Miktar ve Deerinin, lkelere ve Yllara Gre Dalm
lkeler
Almanya Azerbaycan Ton 1000 $ Ton 1000 $
1994 20,0 6,7 -
1995 170,4 45,3 40,0 11,2
Yllar 1996 1,1 0,2 62,0 5,2
1997 -
1998 -
117
Ton 40,0 1000 $ 5,0 Ton Gmrk Kap. 1000 $ Ton 38,8 Hollanda 1000 $ 5,0 Ton Irak 1000 $ Ton ran 1000 $ Ton 46,0 Katar 1000 $ 7,8 Ton 50,0 Lbnan 1000 $ 8,9 Ton 11,5 Romanya 1000 $ 1,6 Rusya Fed. Ton 125,4 23,2 . 1000 $ 38,0 6,7 Ton 61,8 64,0 Suudi Arab. 1000 $ 10,3 96,3 Ton 626,4 1 054,5 rdn 1000 $ 282,4 226,1 Ton 833,6 1 538,4 Toplam 1000 $ 283,4 413,9 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) Grcistan
25,1 0,5 50,7 5,1 64,7 3,3 49,7 11,5 36,7 6,6 6,0 1,2 106,0 15,0 402,0 48,6
286,0 41,7 3,0 0,4 94,5 19,2 200,0 34,0 249,0 30,0 832,5 125,3
5,0 0,6 31,0 4,4 49,8 9,1 25,0 7,3 102,6 28,3 262,0 46,9 475,4 96,6
lkelere ve yllara gre kuru soan ihracatnn son be ylda izlemi olduu durum izelge 12 de verilmitir. Grld gibi her yl kuru soan ihracatmzn %50'den fazlasn S. Arabistan'a yapmaktayz. Bu lke, 1998 yl ihracatmzn %55.29 unu gerekletirirken daimi pazarlarmzdan birisi olan Rusya Federasyonu ise %14,01'ni gerekletirmitir. Yllara gre miktarlar deimekle beraber Ortadou ve Sovyetler Birliinin dalmas sonucunda kurulan devletler dier nemli soan ihracat yaptmz lkelerdir. AB lkelerine 1996 ylnda toplam 13 bin ton kuru soan ihra edilirken, 1998 ylnda ancak 2,5 bin ton ihracat edilmitir. AB lkelerine daha fazla kuru soan ihra edemeyiimizin deiik nedenleri arasnda, ncelikle kuru soan retimi bakmndan genel olarak Birliin kendine yeterlilik orannn yksek olmas yatmaktadr.
118
izelge 12. Kuru Soan hracat Miktar ve Deerinin, lkelere ve Yllara Gre Dalm
lkeler
AB Toplam Almanya Avusturya Belika Fransa Gmrk Kap. Hollanda Irak ngiltere ran spanya sve talya K.K.T.C. Katar Kuveyt Lbnan Mersin SB Romanya Rusya F. Suudi Arab. Ukrayna Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $
1994 436 213 34 12 105 105 437 38 16 4 602 215 634 116 922 179 559 100 1 047 195 9 997 2 599 42 821 7 502 2 083 472
1995 12 709 4 437 1 901 669 339 123 59 59 81 81 184 52 2 259 356 2 846 717 100 10 1 516 661 300 64 316 108 390 136 4 155 746 3 052 507 1 693 423 9 517 1 605 8 620 1 279 58 214 9 760 1 462 150
Yllar 1996 7 043 1 205 1 102 180 23 9 79 79 90 90 241 36 22 839 2 228 341 48 1 405 81 93 11 20 2 139 14 871 94 635 93 6 330 953 3 358 396 9 0,8 662 63 6 412 679 118 767 16 945 1 593 128
1997 1 588 428,2 1963 48 709 158 84 84 6 677 1 261 903 221 18 6 279 21 2 0,2 7 1 231 50 730 134 66 8 959 170 2 228 355 4 477 729 2 590 488 81 432 13 812 2 032 278
1998 2 475 1 347 421 118 502 168 18 18 774 174 3 036 894 95 30 184 31 906 124 23 7 21 3 152 47 751 132 611 111 659 117 4 400 502 12 497 2 397 20 261 4 047 79 979 13 945 4 701 729
119
rdn Yunanistan izelge Toplam
Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $
992 205 281 92 60 530 11 788
485 85 5 155 1 772 102 589 19 250
7 0,5 4 913 531 169 964 22 517
5 156 796 344 81 110 871 18 634
3 429 582 284 86 133 653 24 513
Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) Dier bir faktr, Birlik soan reticisi lkeleri ile yakn iklim zelliklerine sahip olmamz, ad geen lkelerin sezon d almlarn Gney Yarmkre lkelerinden yapmalardr. zellikle erken ilkbaharda Kuzey Yarmkreye soan ihracat yapan lkeler Arjantin, ili, Avusturya ve Yeni Zelanda'dr. lkemizin, Akdeniz Blgesi soan retim alanlarnda, bu dnemde hasat edilecek ekilde, sonbahar ekimi ve ilkbahar hasadna uygun erkenci eitler ile retim planlamasna gidilmesi ihracatmzn artrlmas ynnde olumlu olacaktr. lkemizde retilen nemli soan eitleri, genel olarak Dnya pazarlarnda ilem gren eitlerdir. Bunlar; Texas early grano, Alix, Aki, Banko, Globix F1 ve Aldoba'dr. Soan ticareti ile uraan nemli dier lkelerde tercih edilen eitler ise, Fransa'da; Early ve Maincrop, Hollanda'da; Bulb ve Picklers, Peru'da; Sweet, ngiltere'de Block, Cold stored, Maincrop, Over-wintered, Picklers Sets, ABD'de ise Sweet eitleridir. Kuru soann ilenmeden satlmas durumunda birim fiyat genel ortalamas, 0,18 $/kg iken, Ortadou lkelerine ihracat yapldnda bu deer 0,17$/kg'a kadar derken, Avrupa devletlerine satldnda ise 0,32 $/kg'a kadar ykselmektedir. Taze soan ihracatnda daimi pazarlarmz Almanya, Romanya ve Rusya Federasyonu'dur. 1997 ylnda toplam ihracat miktarnda1994 ylna gre 7 kat art gsteren taze soan ihracat sonraki yllarda yine dmtr. En byk pazarmz olan Rusya Federasyonu'nun 1998 yl ihracat miktar ierisindeki pay %36,39, Romanya'nn %26,64 ve ekoslovakya Cumhuriyeti'nin ise %14,21'dir. Kuru soana gre tama ve muhafazas daha zor olan bu rnn birim fiyat kuru soandan fazla olup 0,24 $/kg'dr.
120
Kuru sarmsak, ihracatmz son be yl iin deerlendirildiinde olduka byk dalgalanmalar gstermektedir (izelge 14). 1997 ylnda, 1994 ylna gre yaklak 7,5 kat artarak 4 246,4 bin ton olan ihracatmz 1998 ylnda ise 70 kat azalarak 59,30 bin ton'a dmtr. Sarmsak zellikle tbbi bitki olma zelliinden dolay, salnn kaynan doada arayan insanlar iin nemli bir besin maddesidir. Son yllarda, Dnyadaki btn tketicilerde doal rnlere olan talebin artmasna paralel olarak sarmsak ihracat miktarnda lkemizin tersine nemli lde artlar olmutur. lkemiz sarmsaklarndan ihracata en uygun olan Kastamonu sarmsadr. Kalitesi ve muhafaza mr olduka iyi olan bu rn yeterince deerlendirilememektedir. Bunun ana nedeni reticilerin rgtlenememesidir. Son yllarda zellikle ran'dan deiik yollarla ihra edilen sarmsan tehdidi altnda olan rnn korunmas iin gerekli nlemler alnmaldr. rnein, AB lkeleri 1999 ylnda aldklar bir karar ile in sarmsann, 1 000 ton/yl'dan fazlasnn Birlik lkelerine giriini engelleme karar alarak izlemekte olduklar rn politikalarnn bir ekli olan miktar kotasn devreye sokmutur. izelge 13. Taze Soan hracat Miktar ve Deerinin, lkelere ve Yllara Gre Dalm lkeler Almanya Avusturya Azerbaycan ek Cumh. Hollanda ngiltere ran Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ 1994 1 1,7 0,3 0,2 0,1 0,1 1995 20 9,95 0,3 0,2 Yllar 1996 46,1 9,0 2,3 0,6 806,2 50,5 0,8 1,1 1,6 0,2 120,0 7,4 1997 1,5 0,4 9,5 1,6 1 0,02 1,8 1,3 2,8 0,3 1998 15,5 6,7 6,3 1,3 78,0 22,4 2,7 0,5 1,6 0,7 -
121
Ton 1000 $ Ton Macaristan 1000 $ Ton 45 Romanya 1000 $ 14,4 Ton 225 33 Rusya Fed. 1000 $ 72,7 7,21 Ton Suudi Arab. 1000 $ Ton 226,4 98,3 izelge Top. 1000 $ 74,7 31,8 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) K.K.T.C.
175,1 27,5 346,6 17,5 1 530,2 121,0
34,2 5,8 43,2 7,0 157,8 25,7 35,5 8,4 321,5 56,1 609,3 106,62
3,6 0,4 19,5 5,8 146,3 32,0 206,57 47,1 486,4 118,4
1998 ylnda, 80 000 ton olan, lkemiz kuru sarmsak retim miktarnn ancak %0,07 gibi kk bir ksm ihra edilerek 34 000 $ gelir elde edilmitir. Bu rnn birim fiyat 0,57 $/kg olup kuru soann birim fiyatnn katndan daha fazladr. Yaplacak, snflama, ambalajlama, pazar aratrma ve tantm almalar ile bu rnn ihracat miktar artrlabilir. izelge 14. Kuru Sarmsak hracat Miktar ve Deerinin, lkelere ve Yllara Gre Dalm
lkeler
Almanya Avusturya Bulgaristan Cezayir ek Cumh. Fransa Irak Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $
1994 4,8 4,0 2,7 1,3 0,7 0,7 -
1995 3,2 4,8 0,7 0,5 15,1 3,8 310,0 227,9 1,1 0,9 -
Yllar 1996 31,3 25,1 105,3 60,6 543,2 280,0 183,4 107,8 154,5 113,4 51,0 10,2
1997 1,2 0,4 6,1 3,5 -
1998 4,7 1,0 2,0 0,6 1,7 0,7 -
122
Ton 1000 $ Ton spanya 1000 $ Ton 4,0 sve 1000 $ 3,2 Ton 0 talya 1000 $ 0 Ton 8,9 1,0 K.K.T.C. 1000 $ 9,3 0,7 Ton 0,6 Kuveyt 1000 $ 0,1 Ton 2,9 Makedonya 1000 $ 4,4 Ton 103,7 59,1 Romanya 1000 $ 42,4 23,7 Ton 57,8 Rusya Fed. 1000 $ 25,2 Ton 195,8 83,5 Suudi Arab. 1000 $ 58,6 27,7 Ton Slovakya 1000 $ Ton Tunus 1000 $ Ton 182,7 49,8 Yunanistan 1000 $ 97,9 33,1 Ton 557,7 530,4 Toplam 1000 $ 239,5 330,7 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) ngiltere
87,0 75,4 22,0 21,4 0,3 0,2 463,9 36,6 21,6 5,9 2,0 1,1 1 830,5 578,3 65,8 29,7 236,6 62,2 65,0 32,2 71,0 26,1 254,1 180,0 4 188,5 1 560,3
24,4 6,9 23,2 22,2 8,2 5,7 5,3 1,8 7,7 3,0 545,5 151,6 2,1 0,7 4,0 1,0 2,4 0,7 13,0 9,1 641 206,6
2,1 0,6 19,6 17,9 2,4 0,8 14,7 8,1 55,3 33,6
Sabit pazarlarmz Almanya ve Romanya'dr. Almanya 1998 yl ihracatmzn % 7,42, Romanya %24,78; K.K.T.C. %33,05 ve Belika ise %13,65'ini gerekletirmitir. 1995 ve 1996yllarnda, lkemizden nemli miktarlarda sarmsak ithalat yapan Cezayir son iki ylda ihracat listelerinde yer almamaktadr. Taze sarmsak ihracat da yllara gre nemli dalgalanmalar gstermektedir (izelge 15). 1998 ylndaki ihracat miktar 1994 ylnn yarsna ve 1997 yl ihracat miktarnn ise, yaklak drtte birine eittir.
123
izelge 15. Taze Sarmsak hracat Miktar ve Deerinin, lkelere ve Yllara Gre Dalm
lkeler
1994 1995 Ton 1,2 2,5 Hollanda 1000 $ 0,7 2,1 Ton 41,5 100,8 Almanya 1000 $ 26,6 99,4 Ton talya 1000 $ Ton 0,3 ngiltere 1000 $ 0,5 Ton 8,5 21,3 Avusturya 1000 $ 4,2 18,3 Ton 30,8 0 ek Cumh. 1000 $ 11,5 0 Ton 23,5 Romanya 1000 $ 8,4 Ton 30,8 Rusya Fed. 1000 $ 16,9 Ton 40,0 Yunanistan 1000 $ 60,6 Ton Cezayir 1000 $ Ton 18,6 Suudi Arab. 1000 $ 3,1 Ton 171,4 149,6 izelge Top. 1000 $ 128,1 128,7 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998)
Yllar 1996 147,1 129,1 75,5 48,4 60,2 48,7 1,9 0,6 10,7 8,8 39,7 28,1 30,5 6,2 7,1 2,8 1,6 1,3 92,0 46,8 9,0 5,5 475,3 325,4
1997 4,0 4,1 121,3 123,2 0,7 0,5 11,4 9,4 0 0 216,0 143,6 7,6 5,0 9,1 2,6 360,7 298,5
1998 3,2 4,3 82,0 101,7 1,6 2,0 0,2 0,3 16,3 12,5 0,8 1,0 4,8 1,7 111,0 123,5
izelge 16. Prasa hracat Miktar ve Deerinin, lkelere ve Yllara Gre Dalm
lkeler
Almanya Avusturya Belika ek Cumh. Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $
1994 2 058,2 772,2 1 004 352,3 488,8 160,0
1995 1 236,1 503,1 967,2 313,1 351,3 100,3
Yllar 1996 3 873,1 1 299,9 3 952,3 1 093,4 140,5 50,9 1 262,9 342,0
1997 3 207,0 1 666,7 1 425,1 661,3 23,4 11,7 624,2 186,5
1998 1 367,4 537,7 723,5 203,4 70,2 21,1 742,1 222,6
124
Ton 80,1 1000 $ 30,5 Ton 270,8 54,5 Hollanda 1000 $ 93,1 19,9 Ton 13,6 ngiltere 1000 $ 4,7 Ton 17,9 0,3 sve 1000 $ 6,4 0,2 Ton 1 133,8 1 430,2 svire 1000 $ 381,2 415,2 Ton 17,7 5,0 K.K.T.C. 1000 $ 6,0 1,8 Ton Macaristan 1000 $ Ton 254,5 70,2 Polonya 1000 $ 87,3 20,2 Ton 0,1 194,6 Romanya 1000 $ 0,04 56,0 Ton 6,5 Rusya Fed. 1000 $ 2,3 Ton 43,0 15,4 Slovakya 1000 $ 11,4 5,0 Ton 94,4 9,9 Yunanistan 1000 $ 29,8 3,8 Ton 5 476,9 4 381,0 izelge Top. 1000 $ 1 934,9 1 452,4 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) Danimarka
174,0 55,4 1 105,8 318,1 43,7 18,0 4,7 1,6 1 523,2 437,4 74,3 14,8 52,1 12,3 511,1 135,8 135,8 23,7 10,8 2,1 5,9 1,6 1258,1 32,0 12 695,1 3 827,5
280,9 80,9 2 342,8 1 110,7 4,7 2,2 249,5 131,2 1 320,7 485,7 36,4 19,6 754,3 164,8 21,1 4,5 5,6 1,5 17,7 8,6 8 449,5 4 535,9
152,9 52,5 363,8 122,9 0,8 0,09 5,2 1,4 1 731,3 478,6 67,2 10,5 79,7 19,2 2 828,4 620,8 271,6 42,4 0,2 0,2 27,7 7,6 17,5 3,6 8 449,5 2 344,9
Yeil sebzelerin, salk asndan nemli olduu bilincine varan AB lkeleri, toplam taze sarmsak ihracatnn %92,18'ini gerekletirdiimiz lkelerdir. lenmemi dier rnlere gre birim fiyat olduka yksek olup 1,08 $/kg'dr. izelge 16'da sunulan prasa ihracatnn, son be yllk ihracat miktar ve deerleri de dier rnlerde olduu gibi yllara gre deiimler sergilemektedir. Fakat pazar ok deiken olmayp oturmu bir yap kazanmtr. Prasa, Dnyada retim ve tketim ynnden Avrupa sebzesi olarak tanmlanmaktadr. Almanya, Hollanda, svire, Polonya, Avusturya ve ekoslovakya nemli pazar lkelerdir. Bu alt lke, 8 450 ton olan 1998 yl ihracatmzn %85,0'ini gerekletirmektedir. lkemiz,
125
AB lkeleri prasa ithalat miktarnn ise %22,42'sini karlamaktadr. Birim fiyat kuru soandan daha fazla olan prasa 0,27 $/kg'dan deer bulmaktadr. Son yllarda nemli bir gelime kaydeden gda sanayimizde dondurulmu rnlerin nemli bir yeri vardr. lenmeden ihra ettiimiz rn pazarlar ile karlatrdmzda ilenmi rnler iin oluan pazarlarn gelimi lkeler olduu ve stabil bir yap kazand grlmektedir. Dondurulmu prasa ihracat miktar ve deerleri izelge 17'de verilmitir. 1997 ylndaki yaklak 1 000 tonluk art haricinde ihracat miktarnda nemli bir deiim grlmemektedir. En nemli pazar lkeler Almanya, ngiltere, Danimarka, Fransa ve Belika'dr. Bu lkeler, 1998 yl toplam dondurulmu prasa ihracatmzn %80,0'n yaparken %40,6'lk pay ile ngiltere en fazla ihracat yaptmz lke olmutur. Dondurulmu prasann birim miktarnn deeri 0,49 $/kg taze olarak ihra edilen prasa birim deerinin yaklak iki katdr. zellikle; beyaz olan yalanc gvde ksm uzun olduu iin dondurulmu gda sanayi tarafndan talep edilen negl 92 eidinin bu ihracattaki pay byktr. Bu rn ileyen, dondurulmu gda sanayi iletmeleri bata Bursa ili olmak zere Gney Marmara Blgesinde toplanmtr. lkemiz, dondurulmu kuru soan ihracat miktar ve deerleri izelge 18'de verilmitir. Bu rnmzn de ihracat miktar ve deerleri yllara gre nemli deiimler gstermektedir. 1995 ylnda, 1994 ylna gre 30 kat art gsteren ihracatmz bundan sonraki iki yl bu artn koruyamayarak yarya dmtr. 1998 ylnda tekrar art gsteren rnn art oran yaklak 6 kat olmutur. Bu rnde nemli ve sabit pazarlarmz Almanya, ngiltere, Yunanistan, Belika ve Fransa gibi nemli AB lkeleridir. Bu lkelerin 1998 yl ihracatmzdaki pay %85,0 olup en nemli pazarmz ise Almanya(%31,23)'dr. Birim fiyat 0,62 $/kg olan bu rnn 1998 yl toplam deeri ise 2 683 500$'dr.
126
izelge 17. Dondurulmu Prasa hracat Miktar ve Deerinin, lkelere ve Yllara Gre Dalm Yllar 1996 658,5 271,6 19,0 9,5 351,5 145,6 290,6 185,2 70,0 47,7 915,0 500,6 109,6 40,6 1 095,5 552,0 49,2 29,2 41,0 20,1 100,5 54,0 70,1 16,0 5,9 1,2 3 776,4 1 873,3
lkeler
1994 1995 Ton 511,5 505,5 Almanya 1000 $ 207,4 233,1 Ton Avusturya 1000 $ Ton 173,6 342,8 Belika 1000 $ 101,1 212,9 Ton 459,1 201,8 Danimarka 1000 $ 277,0 138,3 Ton 40,0 Finlandiya 1000 $ 22,1 Ton 645,9 842,6 Fransa 1000 $ 317,5 522,3 Ton Gmrk 1000 $ Ton 185,6 64,1 Hollanda 1000 $ 79,4 33,1 Ton 761,4 839,1 ngiltere 1000 $ 371,5 431,1 Ton rlanda 1000 $ Ton 50,4 sve 1000 $ 25,0 Ton 36,0 svire 1000 $ 19,4 Ton talya 1000 $ Ton Polonya 1000 $ Ton 1,0 Romanya 1000 $ 0,2 Ton 11,0 Yunanistan 1000 $ 5,5 Ton 2 773,3 2 898,3 izelge Top. 1000 $ 1 096,4 1 623,6 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998)
1997 195,5 86,6 2,0 1,2 191,9 61,0 182,6 98,6 20,0 9,5 595,7 372,5 158,0 78,5 1 008,5 534,5 20,0 15,0 105,0 49,9 11,0 4,4 2 420,2 1 311,7
1998 368,6 153,2 20,0 9,4 147,3 72,2 213,9 118,3 150,0 70,6 251,5 136,6 10,8 6,6 59,8 27,2 1 001,5 500,6 20,0 13,1 150,0 70,1 30,0 12,2 6,5 3,5 2 429,9 1 303,6
127
izelge 18. Dondurulmu Soan hracat Miktar ve Deerinin, lkelere ve Yllara Gre Dalm lkeler 1994 1995 Ton 32,0 527,3 Almanya 1000 $ 10,5 322,0 Ton 261,8 Belika 1000 $ 211,7 Ton 240,0 Danimarka 1000 $ 177,3 Ton 32,0 Fransa 1000 $ 16,9 Ton Gmrk Kap. 1000 $ Ton 18,7 Hollanda 1000 $ 7,9 Ton 10,0 380,1 ngiltere 1000 $ 7,3 268,1 Ton 36,8 rlanda 1000 $ 29,7 Ton 197,6 sve 1000 $ 89,0 Ton 40,0 svire 1000 $ 23, Ton Romanya 1000 $ Ton Rusya Fed. 1000 $ Ton 1,5 81,0 Yunanistan 1000 $ 1,0 45,1 Ton 61,67 1 796,6 izelge Top. 1000 $ 26,7 1 182,8 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) Yllar 1996 14,0 5,9 7,0 2,4 397,7 140,0 2,9 0,5 260,9 10,5 22,0 6,8 704,5 166,1 1997 140,5 56,5 64,6 34,7 60,0 32,3 300,8 103,6 0,2 0,1 86,6 49,3 5,4 2,0 88,0 45,8 746,1 324,3 1998 1 353,1 854,0 744, 450,0 19,0 16,2 697,9 383,3 7,9 6,6 287,5 175,2 829,7 510,0 40,0 23,2 240,0 219, 20,0 614,5 66,0 16,2 27,5 15,3 4 332,3 2 683,5
128
lenmi gda sanayi rnlerinden bir dieri ise kurutulmu rnlerdir. zellikle, bebek mamas sanayinde nemli bir hammadde olan ve hazr yemek sanayilerinin geliimi sonucunda talebi artan bu rnlerin ileme sanayileri de yine Gney Marmara Blgesinde toplanmtr. Kuru soan kurutulmu rn ihracat ve deer miktarlar nemli ithalat lkelere gre izelge 21'de verilmitir. Fakat buradaki pazar, dondurulmu kuru soan pazar kadar oturmu bir yap arz etmemektedir. Yllara gre ithalat lkeler deiim gsterirken ithalat miktarlar da olduka farkllklar gstermitir. 1996 ylnda; Rusya Federasyonu, Azerbaycan ve Grcistan'n devreye girmesiyle 1 799 ton olan ve nemli miktarda art gsteren ihracatmz 1998 ylnda azalarak 1,100 ton olmutur. Ortalama birim fiyat 5 $/kg olan bu rnn 1998 yl toplam deeri ise 4 800 $'dr. izelge 19. Kurutulmu Soan hracat Miktar ve Deerinin, lkelere ve Yllara Gre Dalm Yllar 1996 619,0 105,8 653,4 33,0 5,0 25,5 116,0 4,8 4,4 1,6 63,0 9,0 9,0 0,5 7,0 0,5
lkeler
Almanya Azerbaycan Fransa Grcistan Hollanda ngiltere Mersin S.B. Romanya Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $
1994 27,3 50,0 10,7 13,9 -
1995 28,0 65,0 5,0 27,3 0,04 0,2 0,6 0,6
1997 12,0 13,0 0,05 0,06 3,1 4,0
1998 0,05 0,05 0,7 3,6 -
129
Ton 44,3 1000 $ 28,6 Ton 82,3 33,0 izelge Top. 1000 $ 92,5 93,1 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) Rusya Fed.
321,7 16,3 1 798,5 197,0
15,1 17,1
0,8 3,7
lkemiz, kurutulmu sarmsak ihracat miktar ve deerleri izelge 20'de sunulmutur. Taze olarak tketildiinde kalc kokusu bir dezavantaj olan bu rnn, son yllarda pazar lkeleri de olduka deiim gstermektedir. Yllar itibariyle, kurutulmu kuru soann izmi olduu eriye paralellik gsteren rnn ihracat miktarn artrma almalar yaplmaldr. lendiinde %35-40 olan randmanyla olduka ekonomik olan ve taze olarak pazarlamakta son yllarda sknt ektiimiz bu rn yaplacak pazar aratrmalar ile hakkettii deerini bulacaktr. izelge 20. Kurutulmu Sarmsak hracat Miktar ve Deerinin, lkelere ve Yllara Gre Dalm Yllar 1996 9,7 2,8 54,8 28,8 152,1 39,5 164,4 56,1 -
lkeler
ABD Almanya Bulgaristan ek Cumh. Cezayir Hollanda stanbul S.B. Romanya Rusya Fed. Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $
1994 0,01 0,08 20,0 10,2 0,5 0,7 18,5 10,7 2,7 3,0
1995 24,0 24,5 1,1 3,5 32,0 23,6 6,2 31,3 0,05 0,08
1997 8,2 29,0 5,0 10,0 19,2 47,6 47,9 19,2 -
1998 0,05 0,4 4,0 12,1 0,2 0,9 20,0 4,8 -
130
Slovakya
Ton 1000 $ Ton 41,7 63,4 izelge Top. 1000 $ 24,7 83,0 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998)
62,7 36,5 443,7 163,7
80,3 105,8
24,7 17,8
Oturmam bir yap arz eden pazarda en byk pay Romanya'ya aittir. 1998 yl ihracat miktarmzn %78,4'n gerekletiren bu lkeyi Hollanda(%15,6) izlemektedir. Birim ihracat fiyat 0,88 $/kg olan bu rnn 1998 yl toplam ihracat deeri ise 22 700 $'dr. Prasa, Avrupa rndr tezini dorularcasna izelge 19'da grld zere oturmu olan pazarmz Avrupa devletleridir. Pazar lkelerimiz sabit olmakla birlikte ihracat miktarlar yllara gre nemli deiimler gstermektedir. thalat lkelerden en nemlisi Almanya olup 1998 yl ihracatmzn %53,1'ini gerekletirmitir. Birim ihracat deeri 3,45 $/kg olan rnn 1998 yl toplam ihracat deeri 650 000 $ olmutur. izelge 21. Kurutulmu Prasa hracat Miktar ve Deerinin, lkelere ve Yllara Gre Dalm Yllar 1996 105,7 441,0 22,5 78,5 13,7 53,9 96,1 432,7 15,2 73,8 253,2 1 079,9
lkeler
1994 1995 Ton 59,1 62,2 Almanya 1000 $ 278,1 283,3 Ton 16,0 19,5 Belika 1000 $ 54,3 82,7 Ton 50,7 22,0 Fransa 1000 $ 179,1 93,7 Ton 69,3 65,9 Hollanda 1000 $ 329,2 304,8 Ton 7,4 15,2 ngiltere 1000 $ 24,1 73,0 Ton 10,6 svire 1000 $ 25,1 Ton 213,1 184,8 izelge Top. 1000 $ 889,9 837,5 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998)
1997 56,2 182,0 24,0 90,5 10,0 31,1 26,1 102,0 19,5 82,1 0,06 0,2 135,9 487,9
1998 100,0 343,5 14,4 48,9 30,5 101,3 30,3 106,0 9,7 34,4 184,9 634,1
131
Kuru soanlarn geici konserve edilmi olarak ihracat miktarlar ve ihracat edilen lkeler yllara gre olduka fazla deiim gstermektedir. hracat miktarmz, 1995 ylnda 51 tona kadar ularken 1997 ylnda hi bulunmamaktadr. Sabit olmayan Pazar alanmzda Almanya, ngiltere ve Rusya Federasyonu nemli lkelerdir. Son yllarda, Dnyada olduu gibi lkemizde de retimi ve tketimi yaygnlamaya balayan ve 1995 ylndan sonra tarm istatistiklerimizde yer alm olan bir dier Alliaceae tr alotlardr. hracat miktar ve ithalat lkeleri sabit olmayan bu yeni rnn 1997 ylnda toplam ihracat miktar 173 tona ularken 1998 ylnda hi ihra edilememitir. izelge 22. alot hracat Miktar ve Deerinin, lkelere ve Yllara Gre Dalm
lkeler Almanya Azerbaycan Romanya Rusya Fed. Gmrk Toplam Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ 1994 1995 0,001 0,06 0,001 0,06 Yllar 1996 19,6 1,6 3 0,7 32,0 1,6 54,6 3,8 1997 35,0 3,5 13,5 2,3 125,0 5,0 173,5 10,8 1998 -
Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) b. thalat lkemiz soan, sarmsak ve prasa ithalat, son be yl verileri deerlendirildiinde ayn rnlerin ihracatna gre olduka kk deerlerde kald grlmekle beraber son yllardaki kuru sarmsak ithalat miktarnda bir artn olduu dikkati ekmektedir. Bu nedenle yalnzca 1998 yl ithalat miktar ve deerleri verilen izelgeler bu rnlerin ithalat hakknda genel olarak mevcut olan tabloyu gstermesi asndan nemlidir. Bu art miktar 1994 yl miktaryla karlatrldnda yaklak 100 kat artmtr. Kuru soan ithalat ayn yla oranla %41.99 orannda azalrken, geici olarak konserve edilmi olan soan ithalat miktar 183,6 kat, kurutulmu soan %79,53 ve kurutulmu sarmsak miktar ise 1,8 kat artmtr.
132
izelge 23. Trkiye'nin Yllara Gre Kuru Soan, Taze Soan, Kuru Sarmsak, taze Sarmsak ve Prasa thalat Miktar ve Deerleri Yllar 1996 5 8 555 93 75 55 32 91 44 21 1 11 51 0,02 16 6 -
lkeler
1994 1995 Ton 80 Arpack 1000 $ 18 Ton 652 80 Kuru Soan 1000 $ 96 18 Ton Taze Soan 1000 $ Ton 37 K. Soan Dond. 1000 $ 17 Ton 0,20 76 K.Soan Geici Konserve 1000 $ 5 76 Ton 17 38 K Soan Kuru. 1000 $ 39 112 Ton 12 84 K. Sarmsak 1000 $ 6 11 Ton 0,04 T. Sarmsak 1000 $ 1 Ton 22 19 K. Sar. Kuru. 1000 $ 50 33 Ton Prasa 1000 $ Ton 1 Prasa Kuru. 1000 $ 9 Ton alotlar 1000 $ Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998)
1997 3 0,8 4 987 596 1 8 20 13 56 37 76 42 2 567 312 80 8 76 128 18 20 0,1 1 0,001 0,007
1998 351 37 0,70,9 3 0,09 40 36 67 84 1 235 152 3 1 70 99 -
Bu raporda incelenmekte olan rnlerin ithalat deerleri 1994 yl esas alnarak 1998 yl ile karlatrldnda kuru soan ithalat deerinin 2,57 kat, azald, geici olarak konserve edilmi soan deerinin 6,92 kat artt, dondurulmu soan ithalatnn yok denecek kadar azald, kurutulmu soan deerinin 2,12 kat artt ve daha nceki yllarda ithalat kaytlarnda olmayan arpack, taze soan ve Alliaceae familyasnn bir dier tr olan alotlarn ithalat kaytlarnda yer ald grlmektedir. Bu rnlerin ithal edildii lkeler ise
133
aadaki izelgelerde verilmitir. Yalnzca Fransadan ithal edilen taze soan ve Almanyadan ithal edilmi olan dondurulmu soan iin izelge hazrlanmamtr. Kuru soan, toplam ithalat miktarmz 352 ton olup en nemli ihracat lke Suriye'dir. Birim ithalat deeri, ihracat deerinin yaklak yars olup 0,10 $/kg'dir. izelge 25. Kuru Soan thalatnn lkelere Gre Dalm lkeler 1998 Deer (1000$) 2,71 33,54 0,20 0,95 37,8 % 7,26 89,67 0,53 2,54 100,00 Miktar (ton) % Fransa 10,73 3,03 Suriye 333,93 95,01 ran 2,00 0,56 Gmrk Maazalar 4,80 1,36 Genel Toplam 351,46 100,00 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998)
Kuru sarmsak 1998 yl ithalat kaytlar ise izelge 24'te sunulmutur. 1 237 ton olan ithalatmzda en byk pay %95,64 oranyla, Dnya sarmsak retim ve ticaretinde sz sahibi olan in'e aittir. 1998 yl ihracat birim fiyatna gre ithalat birim fiyat yaklak 5 kez daha ucuz olup 0,12 $/kg'dr. Bu rnn ithalat iin denen toplam deer ise 153 000 $ olmutur. izelge 24. Kuru Sarmsak thalatnn lkelere Gre Dalm. 1998 Miktar (ton) % Deer (1000$) Hollanda 11,50 0,89 1,49 Kazakistan 10,00 0,82 1 ran 32,65 2,65 3,26 in 1 182,61 95,64 146,94 Genel Toplam 1 236,76 100,00 152,69 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) lkeler % 0,98 0,65 2,14 96,23 100,00
Trkiye, taze sarmsak ithalat miktar 3 ton olup en byk muhatabmz ise kuru sarmsakta olduu gibi in'dir (izelge 26). Toplam ithalat miktarmz ierisinde %65,57'lik pay alan bu lkeyi Fransa(%33,00) izlemektedir. thalat birim fiyat 0,50 $/kg olan rn iin denen toplam deer 1 530 $'dr.
134
izelge 26. Taze Sarmsak thalatnn lkelere Gre Dalm lkeler Miktar (ton) % Fransa 1,00 32,79 in 2,00 65,57 Japonya 0,05 1,64 Genel Toplam 3,05 100,00 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) 1998 Deer (1000$) 0,38 0,58 0,57 1,53 % 24,64 38,20 37,16 100,00
Geici olarak konserve edilmi olan kuru soanlar ithalat listelerimizde yer alan bir dier rn kalemini oluturmaktadr. thalatmz gerekletirdiimiz lkeler AB lkelerinden Fransa(%59,7), Hollanda(%29,2) ve spanya(%11,0)'dr (izelge 27). thalat birim fiyat 0,75 $/kg olan bu rn iin denen toplam deer ise, 28 bin $'dr. izelge 27. Geici Olarak Konserve Edilmi Soanlarn thalatnn lkelere Gre Dalm lkeler Miktar (ton) % Fransa 22,04 59,70 Hollanda 10,80 29,25 spanya 4,08 11,05 Genel Toplam 36,92 100,00 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) 1998 Deer (1000$) 19,02 0,99 7,73 27,74 % 59,69 29,26 11,06 100,00
lenmi soan rnlerinde bir dieri olan kurutulmu soan ithalat miktar ve deerleri izelge, 28'de sunulmutur. 30 ton olan ithalat miktarmzda en byk pay in(%27,72), Hollanda(%26,50) ve Almanya(%17,31)'ya aittir. thalat birim fiyat 2,76 $/kg olup ihracat birim fiyatnn yars kadardr. Bu rn iin denen toplam deer ise 84 bin $'dr. Kurutulmu sarmsak ithalat miktar ve deerleri izelge 29'da sunulmutur. 67 ton olan toplam ithalatmzda en byk pay in(%56.59) ve Almanya(%41,90)'ya aittir. 1998 yl ithalat birim deeri, ayn yla ait olan ihracat birim deerinden (0,92 $/kg) daha fazla olup 1,47 $/kg'dr. Bu rnn ithalat iin denen toplam deer ise 98 bin $'dr.
135
izelge 28. Kuru Soan Kurutulmu rn thalatnn lkelere Gre Dalm
lkeler
1998 Deer(1000$) 8,18 16,05 20,28 13,16 4,57 21,98 84,22 % 9,45 26,50 17,30 14,00 4,94 27,81 100,00
Miktar(ton) % Fransa 2,87 9,44 Hollanda 8,06 26,50 Almanya 5,27 17,31 ABD 4,26 13,99 Hindistan 1,53 5,04 in 8,44 27,72 Genel Toplam 30,43 100,00 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998)
izelge 29. Kurutulmu Sarmsak thalatnn lkelere Gre Dalm lkeler 1998 Deer(1000$) 0,18 56,12 2,75 39,87 98,92 % 0,19 56,73 2,78 40,30 100,00 Miktar(ton) % Fransa 0,05 0,07 Almanya 28,06 41,90 srail 1,10 1,64 in 37,75 56,39 Genel Toplam 66,96 100,00 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998) 3. Stok Trkiyede sebzeler taze olarak tketildiinden stoklama sz konusu deildir. 4. Yurtii Tketim Trkiyede retilen sebzelerden ihra edilen ksm dnda kalan yurt iinde tketilmektedir. Bu tketim miktarlarna her aamadaki kayplar da dahildir. Kuru soan, taze soan, kuru sarmsak, taze sarmsak ve prasann yllk olarak kii bana tketim miktarlar izelge 30da verilmitir.
136
izelge 30. Kuru Soan, Taze Soan, Kuru Sarmsak, Taze Sarmsak ve Prasann Kii Bana Tketim Miktarlarnn Yllara Gre Dalmlar kg/yl Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 Kuru Soan 29,12 45,20 27,72 31,59 55,77 Taze Soan 3,59 3,87 3,71 3,72 3,30 Kuru Sarmsak 1,07 1,22 1,23 1,38 1,27 Taze Sarmsak 0,45 0,48 0,39 0,41 0,40 Prasa 5,10 5,12 4,92 4,80 4,63 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998), DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat,
rnler
Deer), 1994-1998 lkemizde kii bana kuru soan tketimi yllara gre deimekle beraber son be yln ortalamas 37,80 kg/yl'dr. Taze soan ortalama tketim miktar kuru soan tketim miktarnn onda biri kadar olup 3,63 kg/yl'dr. Kii bana be yllk ortalama tketim miktar 1,23 kg/yl olurken taze sarmsaktaki bu deer 0,42 kg/yl'dr. Taze sarmsakta bu miktarn, kuru sarmsaktaki miktara gre te bir orannda az olmasnn ana nedeni bu rnn yalnzca vejetasyon dnemlerinin balangcnda pazarlara sunulabiliyor olmasdr. Kuru sarmsak ise yl boyu ulalabilme zelliine sahiptir. Prasada yllk kii bana tketim miktar ise ortalama 4,91 kg/yl. lkemizde, Eyll ayndan sonra sonbahar-k sebzesi olarak pazarlara kan ve dier Alliaceae familyas trlerinden ayr bir zellik olarak tek bana yemek yaplabilen bu trn yl boyunca pazarlarda ulalabilir klnmas iin ilenmi rnlerine arlk verilmesi yerinde olacaktr. Bu raporda incelenen rnlere olan toplam talep miktarlar izelge 31'de verilmitir. Son be yllk toplam taleplerin yurtii retimlerimiz ile karlanmasnda bir sorun olmad bu rnlerin retim miktarlarn ieren izelge 8'den de anlalmaktadr.
137
izelge 31. Toplam Talep Miktarlarnn Yllara Gre Dalmlar ton/yl Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 Kuru Soan 1 739 652 2 740 191 1 706 839 1 990.934 2 125 808 Taze Soan 214 772 234 002 228467 234 323 209 451 Kuru Sarmsak 64 461 74 420 75 798 86 893 81 176 Taze Sarmsak 26 257 29 390 25 509 26 180 25 889 Prasa 304 513 310 585 302 914 301 648 93 533 Kaynak: stanbul Ticaret Odas Kaytlar (1994-1998), DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat,
rnler
Deer), 1994-1998 5. Fiyatlar Bu raporda incelenen sebze trlerine ait, ifti eline geen fiyatla izelge 32'de sunulmutur. izelgedeki deerler, iftilerin il ve ile pazarlarnda satt rnlerin ilk el sat fiyatlardr. Farkl ilerde, farkl fiyatlar olutuundan, izelge deerleri tartl aritmetik ortalama metodu ile hesaplanarak elde edilmi olup Trkiye ortalamasn ifade etmektedir. izelge 32. Yllara Gre ifti Eline Geen Fiyatlar (TL/kg) Yllar 1994 1995 1996 Kuru Soan 11 839 12 712 15 900 Taze Soan 11 353 20 607 27 324 Kuru Sarmsak 27 915 52 253 56 026 Taze Sarmsak 11 508 24 472 29 285 Prasa 6 702 13 936 19 184 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer), 1994-1998
rnler
1997 41 443 63 046 128 088 71 733 49 672
1998 126 850 206 204 82 830
Kuru Soan, Taze Soan ve Prasa iin Haller Mdrl 1997-1998 yllar haller fiyat deiimleri aylara gre izelge 33'te verilmitir. Kuru soan 1997 ylnda en yksek birim fiyatn Nisan aynda bulurken, 1998 ylnda ise Kasm aynda bulmaktadr. Bu rnn 1997 yl fiyatlar 28 000-65 000TL arasnda deiirken yllk ortalama fiyat ise 40
138
180TLdr. Kuru soan, 1998 yl haller fiyatnn deiimi 52 000-96 000TL arasnda olurken ortalama fiyat ise 1997 ylna gre %78,24 orannda artarak 71 620TL. olmutur. Taze soan , 1997 yl fiyat deiimleri 23 000-72 000TL. arasnda olurken bu yla ait ortalama fiyat, 50 950 TL. olmutur. Bu rn ayn yl ierisinde en yksek deere Nisan aynda ularken en dk deerini ise Mays aynda almtr. Taze soann 1998 yl fiyat deiimi 35 000-136 000TL. arasnda olmutur. En dk deerini Eyll aynda alan rn en yksek deerini ise Kasm aynda almtr. 1998 yl ortalama birim fiyat, 1997 ylna gre %64,12 orannda artarak 83 620TL. olmutur. Taze soann, yllara gre birim fiyat ortalamas ve fiyat art oran kuru soandan fazla olmutur. izelge 33. Kuru Soan, Taze Soan ve Prasa Haller Fiyatlarnn Yllara Gre Aylk Ortalamalar (1 000TL/kg) Aylar 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 K. Soan 1997 30 40 44 65 50 31 31 28 31 29 1998 69 78 73 76 67 84 57 67 52 60 T. Soan 1997 36 57 72 72 23 62 46 26 55 57 1998 90 97 73 67 56 75 99 62 35 78 Prasa 1997 33 50 51 52 52 - 46 44 1998 45 50 36 47 34 - 76 58 Kaynak: Haller Mdrl 1997-1998. rnler Yllar 11 50 96 49 136 31 45 12 54 81 56 135 42 57
Prasa yllk ortalama fiyat deiimleri, dier iki rn ile karlatrldnda daha istikrarl bir yap sergilemitir. Bu rnn 1997 yl, aylk birim fiyatlar 31 000-52 000TL. arasnda deimitir. Yl ierisinde en dk deerini Kasm ve en yksek deerini ise Nisan aylarnda alan trn ortalama fiyat 44 530 TL. olmutur. 1998 yl fiyat deiimleri 34 00076 000TL.dir. En yksek deerini Eyll, en dk deerini ise Mays aynda alan prasann yllk ortalama birim fiyat 1997 ylna oranla %11,43 artarak 49 620TL. olmutur. Bu rnlerin yllara gre, ortalama birim fiyat art oranlar, lkemizde gereklemi olan enflasyon artlarnn altnda kalmtr.
139
Tketici fiyatlar ise, sebze sat yerlerine gre deimekte ve yln belli dnemlerinde dme ve ykselme gstermektedir. Bunun nedeni tamamen arz talep ilikisidir. Tketici fiyatlar, illere gre de farkllk gstermektedir. Deiik blgelerimizi temsil eden ve tketimin youn olduu illere gre kuru soan, taze soan, kuru sarmsak ve prasann perakende sat fiyatlar izelge 34'te sunulmutur. izelge 34. Kuru Soan, Taze Soan, Kuru Sarmsak ve Prasann llere Gre Perakende Sat Fiyat Deiimleri(1997, TL/kg) rnler K. Soan T. Soan K. Sarmsak Prasa Ankara 65 691 133 106 335 481 96 711 stanbul 67 517 137 996 406 625 102 198 zmir 62 069 140 627 370 121 81 000 Erzurum 49 456 71 237 241 682 79 249 Adana 52 777 124 611 312 511 80 618 Samsun 50 014 94 029 222 714 69 090 G. Antep 51 569 68 113 172 010 53 637 Ortalama 57 569 109 960 294 449 80 358 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer), 1994-1998 ller retilen kuru soann retici tarafndan dorudan tketiciye ulatrlmas ancak %10 seviyesinde olurken, %79'u tccar, mahalli alc ve pazarclar aracl ile tketiciye ulatrlmaktadr. Soanda reticiler baznda kooperatifleme yalnzca %3 dzeyindedir. lkemizde olduu gibi btn Dnyada soan tketimi fiyatlara bal olmakszn, hemen hemen ayn olup sreklilik gstermektedir. Dier taraftan her zaman pazarn ne kadar rn talep edeceini tahmin etmek mmkn olmamaktadr. Bu nedenledir ki, her yl pazarlama kanallarna dzenli olarak soan akn salamak, ayn zamanda tketicinin uygun fiyata rn almasn ve reticinin makul dzeyde karllk salamas da sz konusu olmamaktadr. Bir yl retim fazlas ve buna bal olarak fiyatlar dk olurken, genellikle bunu takip eden ylda retim miktar azalmakta ve fiyatlar yksek olmaktadr. lkemiz koullarnda soan fiyatlarnn dk ve istikrarsz olmas, kurutma ve depolama olanaklarnn bulunmamas, gvenilir ve kaliteli olan retim materyali maliyetinin yksek olmas, hastalk ve zararllarla savata yetersiz kalnmasdr.
140
Kuru soan retiminde materyal masraflar %21,5, igc ve eki masraflar %56,4, arazi kiras %15,7 ve dier masraflar ise %6,4'lk bir paya sahiptir. Kuru soan retimi, reticiye olduka fazla masraf getiren bir retim faaliyetidir. Bu nedenle, kuru soan retimi, reticiye kar salayan bir retim kolu olmayp, mevcut retim faktrlerinin daha dk fiyatla iletmede kullanld ve paraya dntrld bir faaliyet olarak tanmlanmaktadr. Kuru sarmsak reticileri genel eilim olarak daha tarlada iken rnn sattklar gibi, hasad kendileri yaparak dorudan sata verebilmekte, bir ksmn depolayarak daha sonra pazara sunmakta ya da tamamn depolayabilmektedir. Fakat genel olarak, retici baznda depolama oran ok dk seviyede gerekletirildiinden; retici, Ekim ayna kadar rnnn tamamna yaknn elden karmakta pek yeni yla brakmamaktadr. Bu nedenle, Aralk ayndan itibaren komisyoncu, toptanc ya da di satmc piyasada bulunmakta, retici etkinliini kaybetmektedir. Kuru sarmsak fiyatlarnn, yl ierisindeki mevsimsel dalgalanmalar rnn hasat dnemiyle balamakta, depolama ve dsatm gibi etmenlerle birlikte ykselmekte, yeni dnem rnnn pazara girmesine kadar bu ykselme devam etmektedir. Prasa, kuru soan ve kuru sarmsaa nazaran abuk bozulabilir bir rn olmas nedeniyle pazarlama ynnden daha ansz olan bir trdr. Prasa pazarlamasnda hal komisyoncular hakimdir. Pazarlamada bunlarn pay, %88,7 olurken, toptancnn %4,5 ve reticinin ise %6,8'lik bir pay vardr. 6. stihdam Tarmsal nfusun, toplam nfus ierisindeki pay; Trkiyede %58,3, Yunanistanda %27,0, Portekizde %24,0, spanyada %18,0 ve AB lkelerinin genelinde ise %8,0 dzeyindedir. Trkiyede toplam iletmelerin %88,0inde sebze yetitiriciliine yer verilmektedir. Bu nedenle, iletmelerde mevcut aile igcn ok iyi deerlendiren bir rn grubu oluturulmaktadr. Sebze yetitiriciliinde, yetitirme tekniklerine gre deimekle birlikte, hektara kullanlan igc miktar ortalama 1 050 saattir. Dier bir anlatmla, ylda bir retim dnemi
141
iin, 132 gnlk istihdam yaratlmaktadr. Trkiyede yllara gre deimekle birlikte ortalama 639 000 ha alann sebzecilikte kullanld dnlrse, retici dzeyinde, bir retim dneminde, toplam sebze retimi iin 84 milyon 345 bin igc kullanld ortaya kmaktadr. Bu miktar kuru soan retimi iin, 16 milyon 065 bin igc iken kuru sarmsak retimi iin 2 milyon 233 bindir. letmelerde, klk ve yazlk sebzelerin yetitirilmesi de gerekletirildiinden dolay, igc kullanmnn tm yl ierisine dalm olarak kullanm sz konusudur. Bu nedenle; sebze iletmeleri igc youn iletmeler olma zellikleri sebebiyle, tarmn genelinde bulunan isizlii nleyen iletmelerdir. Sebze iletmelerinde, igc en nemli masraf unsurudur. gc giderlerinin toplam giderler ierisindeki pay %44,60 olarak hesaplanmtr. Sebze iletmelerinde, aile igc giderlerine nakit deme yaplmadndan dolay, maliyet unsurlar ierisinde yer almyormu gibi dnlmektedir. Bu durum, maliyet ile sat fiyat arasndaki ilikiyi bozmakta ve fiyatlarn dk seviyede olumasnda itici g olmaktadr. Trkiyenin bitkisel rn yetitiren tarm iletmelerinde, 12 yatan daha byk fertlerin iverenler adna alma oran %0,5dir. Bu rakamdan da anlalaca gibi, tarmda ve zellikle bitkisel retimde, kendi adna ve cretsiz igc kullanm yaygndr. Tarmda cret denerek altrlan iilerin %1,3 devaml, %98,7si mevsimlik olarak altrlmaktadr. Konu iletme saylar bakmndan ele alndnda, Trkiyede bitkisel retim yapan iletmelerin %3,9u devaml, %96,1i mevsimlik ii altrmaktadr. Avrupa Birliine ye lkelerde, tarmda alan nfus 10,4 milyon kiidir. talya 2,3 milyon kii ile ilk srada ve spanya 1,8 milyon kii ile ikinci sradadr. Bu lkelerde toplam, 132 milyon 532 bin halk tarm alann %1,3n oluturan 1 milyon 691 bin hektar sebze retiminde kullanlmaktadr. Tarm nfusu bana 12,7 ha alan ilenmektedir. Bu rakam Trkiyede 2,5 hadr. Bu rakamlara baklarak, Trkiyede birim alanda daha fazla tarmsal nfus istihdam edildii sylenebilmektedir. Tamamen zel sektr tarafndan retilen sebzelerin yetitirildii iletmelerde, teknik ve idari kadrolarda grev alan konu uzmanlarnn bulunduunu sylemek olduka gtr.
142
retimden sorumlu iletme yneticileri, mevcut bilgi ve deneyimleri ile retimi ynlendirmekte, herhangi bir sorunla karlatklarnda ise ilgili kurululardan yardm istemektedirler. 7. Sektrdeki Yaym ve Eitim Trkiye'de tarm sektrnde yaym-eitim ve yayn faaliyetleri kamu ve zel sektr tarafndan birbirinden bamsz olarak gerekletirilmektedir. Tarm ve Kyileri Bakanl Yayn Dairesi Bakanlnca, yaym ve eitim faaliyetlerinde kullanlmak zere eitli konularda hazrlanm, ifti eitim bror ve kitaplar bulunmaktadr. Bu Daire Bakanl, televizyon programlarnn yan sra, Tarm l/le Mdrlklerince dzenlenen eitim programlar vastasyla, eitim-yaym ve yayn ilemlerini de gerekletirilmektedir. Tarm il ve ile Mdrlklerindeki yaym elemanlarnn eitimi, yine Tarm ve Kyileri Bakanl'nn Tarmsal Aratrmalar, Koruma Kontrol, Tarmsal retim ve Gelitirme,Tekilatlanma ve Destekleme Genel Mdrlkleri'nin eitli eitim programlar ile, Bakanla dorudan bal konu aratrma enstitlerince yaplmaktadr. Aratrma Enstitlerinde slah, yetitirme teknikleri, muhafaza, deerlendirme, hastalk ve zararllar ile pazarlama konularndaki aratrma sonular, yaym elemanlarnn eitiminde kullanlrken, ayn zamanda dorudan iftilere eitim olarak sunulmaktadr. Tarm ve Ky leri Bakanl'nn deiik konu aratrma enstitlerinde grev yapan ve retici, yaymc eitimine dorudan katkda bulunan aratrma elemanlarna ynelik olarak dzenledii, katkda bulunduu yurtii ve yurtd hizmet ii eitim programlar da bulunmaktadr. niversitelerin Ziraat Fakltelerinde ve Meslek Yksek Okullarnn ilgili birimlerinde gerekletirilen aratrma bulgular da sektre ynelik yayn faaliyetleri ierisindedir. Tarmsal ila ve gbre bayilikleri, tohumluk firmalar ve fide reticileri de tarmsal yaym asndan nemli bir yerde bulunmaktadrlar. Firmalarca; sulama, ilalama, gbreleme ve yeni tohumluklar konusundaki gelimeler, iftilere elemanlarndan daha yakn olduklar iin ok daha ksa bir srede ulatrlmaktadr. Ancak, bu konuda kontrol olduka zordur.
143
8. Serbest Blgelerde Sektrel Faaliyetler Trkiye'de 1985 ylnda yrrle giren 3218 sayl Serbest Blgeler Kanunu ile faaliyete balayan serbest blgelerin says 1999 yl itibaryla 17'ye ulamtr. Ayn zamanda 5 serbest blgenin de nmzdeki yllarda faaliyete gemesi planlanmaktadr. Serbest blgelerin ticaret hacimleri 1998-1998 yllar arasnda yaklak 50 kat art kaydederek 7.7 milyar dolara ulamtr. Serbest blgelerde 1999 yl itibaryla 365'i yabanc sermayeli olmak zere toplam 2.298 firma faaliyette bulunmakta, yaklak 11.000 kii istihdam edilmektedir. Serbest blgelerden Trkiye'ye ya da dier lkelere ya meyve-sebze rnleri ihracat da gerekletirilmektedir. Ancak nemli bir ticaret hacmine sahip olan serbest blgelerden yaplan meyve-sebze ihracat nemli bir miktara sahip deildir. Bu raporda incelenmekte olan sebze trleri lkemizin deiik blgelerinde kurulmu bulunan serbest blgelerde ihracat bakmndan ilem grrken gmrklerde ise hem ihracat hem de ithalat bakmndan ilem grmektedir. Arpack, ithalat ve ihracat ynnden yalnzca gmrklerde ilem grmtr. Kuru soan ihracatnda, Ege, Mersin Serbest Blgeleri ve gmrkler de etken rol oynarken nemsiz miktarda bulunan ithalatlarda ihracat lkelerin yannda gmrkler de yer almtr. Dondurulmu Soan ve prasa ihracat ve baz yllarda bulunan taze prasa ithalatnda gmrkler de faaliyet gsterirken kurutulmu sarmsak ihracatnda stanbul, kurutulmu soan ihracatnda ise Mersin Serbest Blgeleri faaliyet gstermitir. 9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular (Kooperatif ve Birlikler Faaliyetleri Sektrde kamu ve zel sektr kurulular, aratrma, yaym, yayn, eitim faaliyetleri ile retim teknolojisi, girdi materyali temini ve pazarlama konularnda faaliyet gstermektedirler. Tarm ve Kyileri Bakanl'na bal tarmsal aratrma enstitleri, sebzecilik retme istasyonlar, eitli konularda yaptklar aratrmalar, tohum ve fide retimi konularnda vb.) ve
144
faaliyet gstermektedir. Ayrca aratrma sonular ilgililere sunulmakta, eitli eitim faaliyetleri yaplmaktadr. Yaym-eitim konusunda Tarm l/le mdrlkleri, Tarm ve Kyileri Bakanl Yayn Dairesi Bakanl almalar yapmaktadr. niversitelerde Ziraat fakltelerinin ilgili blmlerinde yaplan aratrmalarla sektrde faaliyet gstermektedir. Aratrma almalar iin yurt dndan getirilerek yurda sokulan yeni tip ve eitlerin adaptasyonlar yaplarak yaylmalar salanmaktadr. BU konuda zel tohum firmalar da faaliyet gstermektedir. Ayrca Trk Ziraat Odalar Birlii, Trk Ziraat Yksek Mhendisleri Birlii, Trkiye Ziraatlar Dernei, Ekolojik Tarm Dernei, Ulusal Bahe Bitkileri Dernei ve Tarm Kooperatifleri yaym-eitim amal eitli faaliyetlerde bulunmaktadrlar. 10. Sektre Salanan Destekler Tarm politikalarnn amalarn gerekletirebilmek iin, kullanlan aralardan biri olan tarmsal destekler; Trkiyede destekleme almlar, tarmsal krediler ve sbvansiyonlarla gerekletirilmektedir. Tarm politikalarndaki deiikliklere bal olarak, tarmsal desteklerde de deiimler yaanmaktadr. Dorudan mali yardmlar ierisinde bulunan destekleme almlar; KTler ve Tarm Sat Kooperatifleri ve Birlikleri kararlaryla gerekletirilmektedir. Meyve ve sebze rnleri birka istisna dnda (krmz biber, ekirdekli kuru zm, zeytin, zeytin ya ve kays) destekleme alm kapsamnda bulunmaktadr. Meyve ve sebzeler, yalnzca tarmsal krediler ve girdi sbvansiyonlar yoluyla desteklenen rn gruplardr. Girdi sbvansiyonlarnn banda, toplam sbvansiyonun byk bir ksmn oluturan sentetik gbre desteklemeleri gelmektedir. 1994 ncesi, gbre destekleme miktar; gbre eidine bal olarak kilo bana belirlenmitir. 1994 ylnda yaymlanan 5 Nisan kararlar ile gbre fiyatlar ykselmi, bunu takiben 14 nisan 1994 tarihinde gbre destekleme oran KDVli fiyatn %20si, 15 Ekim 1994 tarihinde %30u ve 26 Ekim 1995 tarihinde ise %50si eklinde tesbit edilmi ve uygulanmtr. 1997 ylndan itibaren, sentetik gbre desteklemeleri,
145
yine gbre eidine bal olarak kilo bana sabit fiyatlarla eklinde uygulanmaya balanmtr (izelge, 35). izelge 35. retim Girdilerine Uygulanan Girdi Sbvansiyonlarnn Yllara Gre Deiimi (Milyon $) Yllar Gbre 1994 266,8 1995 201,2 1996 548,6 1997 550,2 1998 565,2 Kaynak: TKB. Tarmsal Gstergeler. Kasm, 1998. la 6,0 24,9 31,4 24,9 39,1
Gbre sbvansiyonlar; birim alan iin kullanlan gbre miktarnn fazlalnn baz evrelerce gelimilik kstaslarnda biri olarak deerlendirilmesi, verimlilik artnn salanmas ve retimi azalmakta olan rnlerin tevik edilmesi amalaryla yaplmaktadr. 1997 yl sonras, gbre eidine bal olarak yaplan destekleme miktarlar, iftilerin yksek sbvansiyona sahip gbre eitlerinin kullanmna ynelmelerine neden olmaktadr. Ayrca, bu sistemde, iftilerin kullanabilecekleri/ satn alabilecekleri en fazla gbre miktarlar Tarm l ve le Mdrlklerince belirlenmekte ve gbre satlar bu ekilde kontrol edilmektedir. Ancak, toprak analizi yaptrlmadan, yeni teknik ve teknolojilerin takibi yaplmakszn genel olarak hesap edilen gbre miktarlar, yetitiricilik asndan sorun oluturmaktadr. Bu durum ayn zamanda ekolojik tarm ve srdrlebilir tarm modelleri asndan da dikkatlice gzden geirilmeli ve uygulamadaki aksaklklarn giderilmesi yollarna gidilmelidir. Sebze ve meyveler iin dier bir girdi destekleme sistemi, kullanlan tarmsal ila bedellerinin %20sinin iftiye geri denmesi eklinde olmaktadr. Ayrca, ithal edilen ila ve hammaddeleri, gmrk vergileri ve harlarndan da muaf tutulmaktadr. Sebzeler tek yllk bitki trleri olduundan sabit yatrmlar sz konusu deildir. Bu nedenle T.C. Ziraat Bankas tarafndan meyve yetitiricilerine verilmekte olan yatrm ve iletme kredilerinden sebze yetitiricileri yararlanamamaktadr. Ancak, rt alt sebze yetitiricilii yapan iletmeleri bunun dnda tutmak gerekir. nk, bu iletmeler, sabit
146
retim tesisleri olan rt alt yetitirme ortamlarnn kurulmas aamasnda benzer kredilerden yararlanabilirken akta sebze yetitiren reticiler bu uygulamann dnda yer almaktadr. letme kredileri, 1 yl vadeli olup, iletme sermayesi finansmannda kullanlmaktadr. Her iki kredi iin faiz oran %65tir. Alacak kredilerde %25 orannda z kaynak katlm istenmektedir. Tarm ve Ky leri Bakanlnn nerileri ile 1999 yl sonunda, tarm ve tarmsal destekleme politikalarnn yeniden yaplandrlmas ve tarmsal veri taban almalarnn yrtlmesi amacyla Tarmda Yeniden Yaplanma ve Destekleme Kurulu kurulmas kararlatrlmtr (21 Aralk 1999 tarih ve 23 913 sayl Resmi Gazete). izelge 36. Yllara Gre lkemizdeki Bitkisel Kredi Faiz ve Enflasyon Oranlar Yllar Bitkisel Kredi Faiz Oran(%) 1994 46,50 1995 50,00 1996 50,00 1997 70,00 1998 65,00 Kaynak: TKB. Tarmsal Gstergeler. Kasm, 1998. Enflasyon Oran(%) 43 43 43 59 54
lkemizde uygulanan destekleme politikalarndan birisi de, lkemiz tarmsal rnlerinin uluslararas piyasalarda rekabet gcnn ve ihracat potansiyelinin artrlmas amacyla izlemekte olduu ihracat destekleme politikasdr. GATT Tarm Anlamas erevesinde, Bakanlar Kurulunun 27 Aralk 1994 tarihli ve 94/6401 sayl ihracata ynelik Devlet Yatrmlar Kararna dayanlarak hazrlanan Para Kredi ve Koordinasyon Kurulunun 30 Eyll 1999 tarihli ve 99/6 sayl kararna gre; kuru soan ihracatnda ihracat takiben, Destekleme ve Fiyat stikrar Fonundan belirlenen miktarda ABD dolar karl Trk liras ihracat iadesi olarak denir.
147
11. Pazarlama Faaliyetleri (Depolama htiyalar, Pazarlama Kanallar, Borsalar) lkemizde, sebze retiminde ifti rgtleri bulunmamaktadr. Tarm sat-alm kooperatifleri sebze trlerine ynelik almamaktadr. Baz blgelerde kooperatifler sulama konusunda iftiye hizmet vermektedir. retici birliklerinin olmay, girdi temini, mekanizasyon ve pazarlama konularnda iftilerin bireysel hareket etmelerine neden olmaktadr. retim planlamasn da salayan, pazarlamada birok kk reticiyi bir araya getiren ve girdi temininde yelerine kolaylklar salayan retici birliklerinin ncelikle iftiler tarafndan benimsenmesi gerekmektedir. Ancak reticiler bu tip rgtlenmelere scak bakmamaktadrlar. Pazarlama amacyla balayan retimi yapan iftilerimizin zellikle iletme ynetimi bilgisi nem tamaktadr. Ancak, iletme yneticilerinin iletme ynetimi bilgisi yoktur ve bu eksiklik retimin her safhasnda ve zellikle retim planlamas ve pazarlama konularnda kendini gstermektedir. Sebzeler, hasat edildikten tketilinceye kadar canllklarn muhafaza ettiklerinden, bozulmalarn ve dolaysyla rn kayplarnn nlenebilmesi iin belirli artlarn salanmas gerekmektedir. rnlerin doru olgunluk aamasnda hasat edilmesinden, ambalajlanmasna, son tketiciye ulancaya kadar belirli s ve nem ieren ortamlarda nakline kadar her trl aamadaki ilemlere dikkat edilmemektedir. Sebze iletmelerinde olgunluk tespiti yaplmadan hasat edilen rnler, ounlukla ambalajsz, yn halde ak kamyonlarla nakledilmektedir. rn kayplarnn bir ksm uygunsuz tamalarla ortaya kmaktadr. Depolama kayplar ve tezgahtaki kayplarla pazarlama aamasndaki rn kayplar toplam retimin yaklak %2530'unu bulmaktadr. leme sanayinin kullanaca hammadde tamaclnda bu konuya nem gsterilmektedir. Aksi durumda ilenmi rn kalitesinde bozulmalar olmaktadr. Bu nedenle ileme firmalarnca hasat olum zamanlar, hasat sonras ilemlere azami dikkat gsterilmekte ve frigorifik tamaclktan yararlanlmaktadr. 1993 ylnda yaplan saymlara gre Trkiye'de toplam 643 039 ton kapasiteye sahip depo says 451'dir. Trkiye'nin tm blgelerinde bulunan souk depolar en ok, sebze ve meyve retiminin youn olduu Marmara, Ege ve Akdeniz blgelerinde younlamtr. Bu
148
blgeler mevcut souk depolarn yaklak %82'sini oluturmaktadr. Trkiye'de yalnz meyvesebze depolayan souk depo says 205 iken toplam kapasite 333 050 tondur. Rapor konusu trler baznda depo says ve depolama kapasitesi verileri bulunmadndan, bu konuda bir rakam verilememektedir. Ancak Trkiye'nin toplam meyve-sebze retiminin yaklak 32 milyon ton olduu dnldnde, mevcut depolarda bu retimin ancak %0.01'inin depolanabildii tahmin edilebilir. Depo saylar ve depo kapasitesinin snrl olmasnn yan sra, depolama elemanlarnn ou depolama konusunda herhangi bir eitime sahip deildir. Bu durum rn tamaclnda grev alan kiiler iin de ayndr. Is ve nem ierikleri konusunda her tr farkl bir karaktere sahiptir, ancak bu gerek depo alanlar gerekse de frigorifik tamaclk yapan kiilerce bilinmemektedir. Trlerin ayr odalarda muhafaza edilmesi gerekirken, farkl rn gruplar bir arada muhafaza edilmeye allmaktadr. Depolarn ounluu, depolama konularnda ortaya kan yeni teknik ve teknolojilerden yoksundur. Bu durumlar gerek rn kayplar ve gerekse de sebzelerin ierdikleri besin maddeleri kaybn da beraberinde getirmektedir. Bu raporda incelenen rnlerin depolama koul ve sreleri izelge 37'de sunulmutur. Trkiye'de zellikle son yllarda art gsteren tarmsal rn borsalar, ticaret borsalar niteliindedir ve tahllar, kurutulmu rnler, kabuklu rnler ve endstri bitkileri gibi depolanabilir rnleri kapsamaktadr. Rapor konusu trler ticaret borsalarnda ilem grmemektedir. Son yllarda zellikle deerli katlarn ilem grd Vadeli lem Borsalar'nda da bu rnlerin ilem grme olasl bulunmamaktadr. nk, bu borsalarda ilem grecek rnn ncelikle bir borsa gemiinin ve depolanabilir olmas gerekmektedir. Ayn zamanda en nemlisi, rnn standart pazarlanabilir bir miktara sahip olmas gerekmektedir.
149
izelge 37. Kuru Soan, Taze Soan, Kuru Sarmsak ve Prasann Depolama Koul ve Sreleri rnler Depolama Koullar Nem Depolama sresi (0C) (%) (gn, hafta, ay) Kuru Soan 0 65-90 1-8 ay Taze Soan 0 95-100 3-4 hafta Kuru Sarmsak 0 65-70 6-7 ay Prasa 0 95-100 2-3 ay Kaynak: Tropical Products Transport Handbook. USDA Office of Transportation Agricultural Handbook Number 668, August 1987, Revised September,1989. Borsalar, serbest piyasa dzeninin iledii ve rnlerin gerek fiyatlarn bulduklar yerlerdir. Ancak, ticaret borsalarnda rnlerin ilem grebilmesi iin depolanabilir zellikte olmas gerekmektedir. Bu nedenle mevcut borsalarda kuru soan ve kuru sarmsak ilem grrken prasa, taze soan ve sarmsan borsa ans bulunmamaktadr. lkemizde kuru soan; Adapazar, Alaca, Ankara, Aydn, Balkesir, Bandrma, orlu, orum, ubuk, Diyarbakr, Edirne, Ereli, Erzurum, Eskiehir, Haymana, skenderun, stanbul, Karacabey, Karaman, Karapnar, Kars, Kayseri,Malatya, demi, Osmaniye, Polatl, Sungurlu, Tokat ve anlurfa borsalarnda ilem grmektedir. Kuru sarmsan ilem grd borsa says daha az olup; Alaca, orum, Kayseri, Osmaniye, Sungurlu ve anlurfada bulunmaktadr. Trkiye'de eker pancar retimiyle gndeme gelen szlemeli tarm, planl dnemlerde uygulanan politikalarla glenen tarma dayal sanayi iin hammadde temininde nemli bir yer oluturmaya balamtr. Uzun yllar herhangi bir yasal dzenlemeye sahip olmayan szlemeli tarm 1996 ve 1997 yllarnda yasal bir zemine oturmutur. Fakat bu durum szlemeli tarmda yaanan aksaklklarn giderilmesinde ok etkili olamamtr. Gda firmalarnca hazrlanan szlemeler, iftiler tarafndan yalnz imzalanmakta herhangi bir deiiklik yaplamamakta, fiyat tespiti sorun oluturmaktadr. Sebze trlerinde borsa geleneinin olmay, fiyat tespitinde bir yl nceki toptanc hal fiyatlar ile piyasada gerekleen fiyat ortalamasnn kullanlmasn zorunlu klmaktadr. Ancak, serbest piyasada oluan sebze fiyatlarndaki aylk dalgalanmalar, retici ya da firma tarafndan szlemenin
150
bozulmasna neden olabildiinden, szlemeli tarm potansiyelinin altnda bir rekoltede kalmaktadr. 12. Sektrde Yaym Faaliyetleri ve Altyaps Bu konu madde 8'de sunulmutur. 13. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Altyaps Sektrdeki temel aratrmalar niversitelerin Ziraat, Eczaclk ve Biyoloji Faklteleri, Tarm ve Ky leri Bakanl'nn btn Genel Mdrlkleri, GEME, TUBTAK ve Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Ankara Nkleer Tarm ve Hayvanclk Aratrma Merkezi, Ky Hizmetleri Genel Mdrlne bal olarak faaliyet gsteren aratrma enstitleri ve dier tarmsal kurulular tarafndan yaplmaktadr. 14. Uluslar Aras Kurulular ve Faaliyetler (FAO, IFAD, OECD v.b.) World Allium Association, German-Israel Agricultural Research Association, Horticultural Research Institute- Wellesbourne, CIHEAM, AVRDC-Tayvan, CPRO-DLOHollanda, FAO, OECD, AB vb. Bu raporda ele alnan trlere ynelik olarak, Dnyann neresinde olursa olsun bu konularda alan insanlar arasnda koordinasyon salamak, bilgi ve materyal al-veriinde bulunmak, bu global alana ait olan Allium gen kaynaklarn korumak, eit gelitirmek ve bunlar koruma altna alarak gelecek nesillere ulatrmak bu organizasyonlarn ana hedeflerini oluturmaktadr.
151
Bitkisel retim (Sebzecilik) zel htisas Komisyonu Raporu
15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri (Blgesel ve Aratrma Projeleri v.b.) lkemizde, Dnya Bankas destekli olarak yrtlmekte olan TAP, TYUAP ve Krsal Kalknma Projeleri ierisinde, bu raporda incelenmekte olan trlere ait alt projeler ile eit gelitirme, adaptasyon ve retimi gelitirme almalar yaplmaktadr. 16. Dier Sektrler le liki(evre, Turizm, Sanayi, Salk v.b.) Dnyada ve lkemizde genel olarak uygulanan konvansiyonel tarm sisteminde kullanlan sentetik girdiler, bilinsiz uygulamalar sonucunda evresindeki fauna ve floraya zarar vermektedir. Tarm alanlarnn geniletilmesi iin yaplan aa kesimleri ve hatal toprak ileme teknikleri erozyona neden olmaktadr. Son yllarda byk bir gelime kaydetmi olan gda sanayi sektrnde ayr bir yeri olan, konserve, dondurulmu ve kurutulmu sebze ileme tesislerine hammadde salamaktadr. Bu raporda incelenen sebze trlerinin ilenmi rnleri sanayileri, turistik tesisleri tarafndan tercih edilmektedir. Kurutulmu prasa, bebek mamas yapmnda kullanlan nemli bir rndr. Soan,sarmsak ve prasann tbbi bitki olarak ayr bir nemi vardr. Bu rnlerin, salk amal geleneksel olarak kullanmlar M.. 3 000 yllarna dayanmaktadr. Bu rnler, bir ok lkede; sakinletirici, antibiyotik, kadn hastalklar, deri hastalklar, ar kesici, solunum ve sindirim sistemleri rahatszlklarnda, afrodizyak, kalp damar rahatszlklar ve anti kanserojen olarak kullanlmaktadr. Geleneksel olarak kullanmlarnn yannda, son yllarda insanlarn tedavilerinde doal rnleri tercih etme eilimlerinin artmas sonucunda Dnyada bu rnler zerinde yaplan klinik bazdaki aratrma almalar da hzla artmaktadr. Yaplan bu almalar sonucunda bulunan sarmsak hammaddeli ticari ilalarn says srekli olarak artmaktadr. 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi Trkiye farkl ekolojik blgeleri bir arada bulundurmas nedeniyle, birok sebze trnde nisbi avantaja sahiptir ve bu trlerin retimi bu blgelerde yaygnlamaktadr. Ancak, zellikle hazr yemek
152
bu geliim olduka yava ve dzensiz olmaktadr. Tarmsal kaynaklardan daha etkin yararlanabilmek amacyla, bu srecin hzlandrlmas gerekmektedir. Bu amala blgesel politikalarn oluturulmas, hangi blgelerin hangi trlerin retiminde, ne kadar paya sahip olmas gerektiinin belirlenmesinde, "uzaktan alglama" modeli gibi modellerin kullanlmas gereklidir. Blgelere ait arz ve talep erileri, blgeler aras nakliye masraflar ele alnarak ilgili rn iin model oluturulur ve deiik politikalarn etkileri bu modelde gzlenebilir. lkemiz birok sebze trnde dnyann nemli reticileri arasnda yer almasna ve ihracat konumda bulunmasna ramen, retiminin ok dk bir ksmn ihra edebilmektedir. Bunun temel nedenlerinden biri, ihracat amacyla retim yaplmayp, retim fazlas veya i tketimden arta kalan ksmn ihracata ynlendirilmesidir. Gmrk Birlii kapsamnda, Ortak Ticaret Politikasnn oluturulmas ile ilgili olarak Trkiye 31 Aralk 1995 tarihinde yeni thalat Rejimi ve 6 Ocak 1996 tarihinde de yeni hracat Rejimi mevzuatlarn gerekletirmi ve bylece ihracat ve ithalatta zaman kaybettiren bir ok uygulama ortadan kaldrlmtr. Bu durum yalnzca ihracat firmalar iin yasal anlamda kolaylklar salamaktadr Ancak, ihracatn devamll ve rekabet iin en nemli art olan d pazarlarn talep ettii rnn devamllnn salanmas bu artlar altnda mmkn olamamaktadr. lkemizde hem retim hem pazarlama aamalarnda yeterli ve etkin eitim, destekleme ve aratrma-gelitirme programlarnn olmay, retim planlamas ve deien artlarn iletiiminin salanamamas sebze retimimizi ve pazarlama potansiyelini olumsuz etkilemektedir. Yedinci plan dneminde hesaplanan retim projeksiyonlar, bu raporda incelenen 1994-1998 yllar arasnda kk sapmalar haricinde gereklemitir. rnler baznda, gerekleme oranlar izelge 38'de sunulmutur. Kuru soan retim projeksiyonlar, yllara gre deimekle beraber %6,7-64,8 oranlarnda gereklemitir. Taze soan retim projeksiyonu, 1998 ylnda, %7,16 orannda hedeflenen deerin altnda gerekleirken dier yllar %7,4-14,4 oranlarnda hedeflenen deerin zerinde gereklemitir. hedeflenen deerlerin zerinde
153
izelge 38. Kuru Soan, Taze Soan, Kuru Sarmsak, Taze Sarmsak ve Prasann retim Projeksiyonlarnn Yllara Gre Geekleme Durumu Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 % % % % % Kuru Soan +7,24 +64,85 +6,76 +14,75 +17,17 Taze Soan +7,41 +14,41 +9,21 +8,17 -7,16 Kuru Sarmsak -5,84 +9,44 +14,75 +20,11 +15,50 Taze Sarmsak +2,23 +4,21 -13,79 -10,77 -14,47 Prasa -7,57 -7,17 -8,53 -10,15 -14,00 Kaynak: DPT VII Yllk Kalknma Plan,Bitkisel rnler zel htisas Komisyonu Sebzecilik
rnler
alma Grubu, Soan, Sarmsak, Prasa Raporu,1993. Kuru sarmsak, retim projeksiyonlar yalnzca 1994, taze sarmsak 1996-1998 yllar arasnda ve prasa ise btn yllarda hedeflenen deerlere ulaamamtr. Kii bana tketim miktarlar ve toplam talep projeksiyonlar bakmndan, prasa haricindeki dier rn projeksiyonlar belirlenmi olan hedeflere ulalamamtr. 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama a. retim Dnya kuru soan retimi son be ylda srekli art gstererek 1994 yl verim miktarna gre 1998 ylndaki art oran %19,25 olarak 40 938 256 tona ulamtr. Dnyada kuru soan retimine katkda bulunan 135 lke vardr. %26,47lik retim pay ile in en byk retici lke konumunu geen be yllk dnemde olduu gibi korumutur. Bu lkenin, son be yldaki kuru soan retim miktar %42,09 orannda art gstermitir. Dnya kuru soan retim miktar sralamasnda Hindistan (%10,81) ikinci ve ABD (%7,31) nc srada yer alrken Trkiye %5,61lik retim miktar ile drdnc srada yer almaktadr. lkemiz kuru soan retim miktar son be ylda %27,77 orannda gereklemitir. Dnya nemli kuru soan reticisi lkeler izelge 39da verilmitir. gerekletirilirken ihracat projeksiyonlarnda
154
izelge 39. Dnya Kuru Soan retim Miktarnn lkelere ve Yllara Gre Dalm (ton) Yllar 1994 1995 in 7 629 8 205 Hindistan 4 006 4 036 AB 3 195 3 069 ABD 2 962 2 965 Trkiye 1 800 2 850 Japonya 1 109 1 278 ran 1 112 1 130 Pakistan 911 1 013 Rusya F 859 881 G. Kore 541 974 Fas 366 405 Hollanda 611 438 Polonya 590 759 Ukrayna 563 568 talya 441 441 Arjantin 453 455 Dnya Top. 34 327 37 492 Kaynak :F.A.O Web Sayfas.
lkeler
1996 9643 4 080 3 225 2 908 1 900 1 262 1 199 1 097 1 058 578 469 510 645 510 418 604 38 336
1997 10040 4 428 3 395 3 119 2 100 1 256 1 157 1 131 1 077 740 565 650 610 447 421 626 39 332
1998 10 840 4 428 3 395 2 994 2 300 1 240 1 209 1 076 1 053 872 565 650 756 452 423 797 40 938
1998 (%) 26,47 10,81 8,43 7,31 5,61 3,02 2,95 2,62 2,57 2,13 1,38 1,58 1,84 1,10 1,03 1,94 100,00
Avrupa Birlii lkeleri kuru soan retim miktar son be ylda 1,08 kat artmtr. Birlik ierisinde en byk retici lke %28,42 pay ile spanyadr. Ancak bu lkenin kuru soan retim miktar son be ylda %2,71 orannda azalma gstermitir. spanyay %18,83lk almaktadr. Dnya istatistik kaytlarnda taze soan ve alot istatistik rakamlar birlikte verilmektedir. Bu istatistiklere gre Dnya toplam yeil soan ve alot retim miktar son be ylda %8,24 orannda artarak 3 773 349 tona ulamtr. %23,64lk pay ile Meksika birinci srada yer alrken bu lkeyi %14,57lik retim pay ile Japonya izlemitir. Kore Cumhuriyeti %13,57lik retim pay ile nc srada yer alrken in %9,02lk retim oranyla drdnc srada yer almaktadr. Trkiye, Dnya taze soan ve alot retimine %6,09 orannda katkda pay ile Hollanda, talya(%12,26), ngiltere(%9,89) ve Fransa(%9,55) izlemektedir. Dier topluluk lkeleri, kuru soan retim miktarnn %9,00un altnda deer
155
bulunarak lkeler aras retim sralamasnda beinci srada yer almtr. Dier nemli taze soan ve alot retici lkeler ve bunlarn Dnya retim miktarna bulunduklar katk oranlar izelge 41'de verilmitir. izelge 40. AB, Kuru Soan retim Miktarnn lkelere ve Yllara Gre Dalm (1000ton) Yllar 1994 1995 Avusturya 61 59 Bel-Lks. 1 412 12 Danimarka 43 43 Finlandiya 15 17 Fransa 264 289 Almanya 217 236 Yunanistan 137 156 rlanda 4 5 talya 441 442 Hollanda 611 439 Portekiz 100 116 spanya 1 009 977 sve 22 24 ngiltere 257 255 Toplam 3 195 3 070 Kaynak :F.A.O Web Sayfas lkeler 1996 70 96 46 19 324 279 161 6 418 510 108 967 24 285 3 226 1997 92 13 46 14 328 227 175 6 421 650 105 959 24 336 3 395 1998 92 16 45 17 330 260 167 5 423 650 99 981 23 341 3 452 1998 (%) 2,67 0,46 1,28 0,52 9,55 7,54 4,85 0,16 12,26 18,83 2,89 28,42 0,68 9,89 100,0
izelge 41. Dnya Taze Soan ve alot retim Miktarnn lke ve Yllara Gre Dalm (ton)
lkeler Meksika Japonya G. Kore in Trkiye Nijerya Yeni Zelanda Tunus AB Ekvator K. Kore Irak Dnya Top. Yllar 1994 668 525 497 270 215 200 307 170 143 65 90 65 3 486 1995 662 533 553 282 235 200 268 164 127 76 85 75 3 573 1996 702 546 530 298 230 200 270 151 142 79 85 73 3 593 1997 816 549 493 331 230 200 220 156 130 132 85 75 3 707 1998 892 550 512 340 230 200 190 169 132 96 85 75 3 773 1998 (%) 23,64 14,57 13,57 9,02 6,09 5,30 5,03 4,47 3,52 2,56 2,55 1,98 100.0
Kaynak :F.A.O Web Sayfas
156
AB lkeleri; Dnya taze soan ve alot retiminin %3,52sini karlamaktadr. En byk retici lke, Fransa (%32,75)dr. Bu lkeyi spanya (%22,61), Yunanistan (%21,87) ve ngiltere (%19,60) izlemektedir (izelge 42). Birlik lkelerinden Avusturya, Danimarka, Finlandiya, Almanya, rlanda, Hollanda ve svein taze soan ve alot istatistik kaytlarna ulalamamtr. izelge 42. AB, T Soan ve alot retim Miktarnn lke ve Yllara Gre Dalm(1 000 ton) Yllar 1994 1995 Bel-Lks. 5 6 Fransa 8 6 Yunanistan 8 9 talya Portekiz spanya 5 3 ngiltere 5 4 Toplam 43,5 27,6 Kaynak :F.A.O Web Sayfas lkeler 1996 5 5 9 1997 6 9 1998 6 9 1998 (%) 30 2,75 ,87 76 11 2,61 9,60 00,00
5 8 42,5
0 6 30,6
0 6 2,6
Dnya kuru sarmsak retimindeki art son 5 ylda %17,31 orannda olmu ve 1998 ylnda retim 8 839 947 tona ulamtr. Dnya kuru sarmsak retimi, kuru soan retimi kadar yaygn olmayp Dnya yzeyinde toplam 75 lke tarafndan retilmektedir (izelge 43). izelge 43. Dnya Kuru Sarmsak retim Miktarnn lkelere ve Yllara Gre Dalm (ton) lkeler AB in Msr Hindistan Endonezya K. Kore G. Kore Yllar 1994 320 4 869 105 306 135 75 362 1995 272 5 374 119 403 152 70 462 1996 311 5 614 255 490 146 70 456 1997 286 5 690 159 452 102 70 394 1998 255 5 840 174 451 38 70 393 1998 (%) 2,88 66,24 2,00 4,99 0,42 0,77 5,35
157
Lbnan Meksika
35 40 51 44 45 42 Burma Pakistan 77 83 Peru 24 32 Filipinler 17 16 Romanya 56 69 Rusya Fed. 41 101 Suriye 23 22 Tayland 121 132 Trkiye 93 105 Ukrayna 81 83 ABD 208 213 Venezella 8 10 Yugoslavya 35 45 Dnya Top. 7 536 8 321 Kaynak :F.A.O Web Sayfas
47 65 39 76 42 20 54 123 22 147 105 70 278 11 42 8 927
48 75 45 80 42 19 63 169 17 119 111 68 255 12 44 8 779
48 65 53 79 29 19 71 161 18 121 106 79 223 12 44 8 839
0,53 0,71 0,58 0,88 0,33 0,21 0,64 1,79 0,19 1,44 1,17 0,87 2,47 0,13 0,48 100,00
in, tek bana Dnya kuru sarmsak retiminin %66,24 n karlamaktadr ve son be ylda retimini % 23,03 orannda artrmtr. Kore Cumhuriyeti ikinci, Hindistan nc retici lke ve Trkiye %1,17lik retim pay ile dokuzuncu srada yer almaktadr. Dnya kuru sarmsak retimine %2,82lik bir pay ile katkda bulunan Avrupa Birlii lkelerinden en byk retici lke konumunda olan lke spanya (%62,59)dr. spanya ayn zamanda Dnya kuru sarmsak retiminin %1,88lik ksmn reterek beinci srada yer almaktadr. Bu lkeden sonra Fransa (%17,86) ve talya (%13,37)lik retim paylar ile ikinci ve nc srada yer almaktadr. izelge 44te yer almayan Avusturya, Belika-Lksemburg, Danimarka, Finlandiya, Almanya, rlanda, Hollanda, svire ve ngiltere kuru sarmsak istatistik deerlerine ulalamamtr. izelge 44. AB, Kuru Sarmsak retim Miktarnn lke ve Yllara Gre Dalm (1000 ton) Yllar 1994 1995 1996 Fransa 55 50 46 Yunanistan 14 13 14 talya 39 35 37 lkeler 1997 45 13 34 1998 46 14 34 1998 (%) 17,86 5,64 13,37
158
Portekiz 1,5 1,5 1,4 spanya 211 174 213 Toplam 320 272 311 Kaynak :F.A.O Web Sayfas
1,4 192 286
1,4 160 255,4
0,54 62,59 100,00
Dnya ve AB lkeleri prasa ve taze sarmsak retimi, verimi ve retim alanyla ilgili istatistiksel deerlere ulalamadndan lkemiz verileri ile karlatrabilme olana olmamtr b. Verim Bu raporda ad geen sebze trlerinde Dnyadaki retici lkelerin hektardan aldklar verim miktarlar trler zerinden tek tek ele alnm ve Trkiye ile karlatrlmas yaplmtr. izelge 45. Kuru Soan Verimi Bakmndan AB, nemli retici lkeler ve Trkiyenin Durumu (t/ha) Yllar 1994 AB 33 ABD 44 Avusturya 40 Japonya 40 G. Kore 56 Trkiye 19 Dnya ort. 16 Kaynak :F.A.O Web Sayfas
lkeler
1995 31 44 40 47 61 19 16
1996 33 43 71 46 60 19 16
1997 36 46 92 46 69 20 16
1998 36 44 92 46 81 22 17
Birim alandan elde edilen kuru soan miktar bakmndan Avusturya 92 t/ha ile Dnyada ilk srada yer alrken Kore Cumhuriyeti 81 t/ha ile ikinci, Japonya 46 t/ha verimi ile nc sradadr. Trkiye 22 t/halk verimi ile Dnya ortalamasnn zerinde olup, nemli kuru soan reticisi lkelerin gerisindedir.
159
izelge 46. AB, Kuru Soan Verim Miktarnn lke ve Yllara Gre Dalm (1000ton) Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 Avusturya 40 40 71 92 92 Bel-Lks. 37 29 28 45 26 Danimarka 36 36 30 30 30 Finlandiya 19 18 20 15 17 Fransa 35 36 38 39 39 Almanya 37 36 40 39 38 Yunanistan 16 18 19 20 19 rlanda 20 25 30 28 28 talya 28 28 28 29 28 Hollanda 39 27 30 41 41 Portekiz 25 26 25 25 25 spanya 36 36 37 37 40 sve 30 34 27 29 29 ngiltere 36 36 38 42 42 Ortalama 33 31 33 35 36 Kaynak :F.A.O Web Sayfas AB lkeleri verim ortalamas ise 36 t/ha olup Dnya ortalamasnn iki katndan
lkeler
fazladr. nemli kuru soan reticisi olan AB lkelerinden ngilterenin verim miktar 42 t/ha, Hollandann 41 t/ha ve spanyann ise 40 t/hadr (izelge 46). izelge 47. Dnya Taze Soan ve alot Verim Miktarnn lke ve Yllara Gre Dalm (t/ha)
lkeler AB Ortalama in Hong-Kong srail svire Japonya G. Kore Meksika Nijerya Norve Tunus Trkiye Yeni Zelanda Dnya Ort. Yllar 1994 20 24 25 58 39 22 24 20 20 33 28 11 44 18 1995 18 26 30 62 48 21 25 20 20 37 27 11 45 18 1996 18 25 29 60 60 21 24 21 20 34 25 11 47 18 1997 18 25 29 60 62 21 21 22 20 31 26 11 44 17 1998 18 24 29 60 62 21 22 26 20 31 28 11 45 18
160
Dnya taze soan ve alot verimi ortalamas 18 t/hadr. 61 t/halk verimi ile svire birim alandan elde edilen rn miktar bakmndan Dnya lkeleri arasnda birinci srada yer alrken 60 t/halk verimi ile srail ikinci srada yer almaktadr. Trkiyenin yeil soan ve alot verim miktar Dnya ortalamasnn da altnda olup 10 t/hadr (izelge 47). AB lkeleri ortalama verim miktar 18 t/hadr. Yunanistan (24 t/ha), BelikaLksemburg (20 t/ha), Fransa (19 t/ha) ve Portekiz (18,6 t/ha)lk verimleri ile bu ortalamann zerinde verim elde etmektedir (izelge 48). izelge 48 Taze Soan ve alot Verim Miktarnn AB lkeleri ve Yllara Gre Dalm ton/ha Yllar 1994 1995 Bel-Lks. 36 27 Fransa 16 19 ngiltere 13 12 spanya 16 17 Portekiz 19 19 Yunanistan 40 24 AB Ort. 20 18 Kaynak :F.A.O Web Sayfas lkeler 1996 18 19 14 16 19 24 18 1997 18 18 13 18 19 24 18 1998 20 19 13 18 19 24 18
Son be ylda Dnya sarmsak verimi %2.32 artarak 9,5 t/ha olmutur. Birim alandan 26 t/ha verim elde eden Haiti Dnya sarmsak reticisi lkeler arasnda verimlilik bakmndan birinci srada yer alrken, Trkiye ise birim alandan elde ettii 7,6 t/halk verimi ile Dnya ortalamasnn altnda verim elde etmektedir (izelge 49). AB lkeleri ortalama kuru sarmsak verimi 7,0 t/ha olup Trkiye ve Dnya ortalamasnn altnda yer almaktadr. Ancak; talya(8,5 t/ha), Yunanistan(8,4 t/ha) ve Fransa (7,9 t/ha)lk verimleri ile Trkiye ortalamasnn zerinde verim elde etmektedir.
161
izelge 49 Dnya Kuru Sarmsak Verim Miktarnn lkelere ve Yllara Gre Dalm ton/ha lkeler Yllar 1994 1995 1996 1997 3 2 1 6 3 0 3 0 1 0 1998
AB in Ermenistan G. Kbrs Haiti spanya srail K. Kore Libya Msr Tacikistan Trkiye Yemen Dnya Ort. Kaynak :F.A.O Web Sayfas
izelge 50. Kuru Sarmsak Verim Miktarnn AB lkeleri ve Yllara Gre Dalm t/h Yllar 1994 1995 Fransa 8 8 talya 9 9 spanya 7 7 Portekiz 6 6 Yunanistan 7 7 AB Ort. 7 7 Kaynak :F.A.O Web Sayfas lkeler c. retim Alan Bu raporda ele alnan sebze trlerinde Dnyadaki retici lkelerin retim alan miktarlar trler baznda tek tek ele alnm ve Trkiye ile karlatrlmas yaplmtr. Dnya kuru soan retim alan son be ylda %13.72 orannda artarak 2 418 083 ha olmutur. Dnya retiminde olduu gibi, retim alan bakmndan da in birinci ve Hindistan 1996 8 9 8 6 7 8 1997 8 9 8 6 7 8 1998 8 9 7 6 8 7
162
ikinci srada yer almaktadr. lkemiz Kuru soan retim alan Dnya lkeleri sralamasnda %4,34lk pay ile nc srada yer almaktadr (izelge 51). Trkiye kuru soan retim alannda da son be ylda hemen hemen dnya alan artna eit miktarda(%14,13) alan art olmutur. izelge 51. Kuru Soan retim Alan Bakmndan, nemli retici lkeler ve Trkiyenin Durumu (1 000 ha) lkeler ABD Arjantin Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 1998 (%) 8 0 2 7 1 78 7 16 8 0 1 8 3 6 9 5 4 5 3 2 8
Bengalde
Brezilya Cezayir in Endonezya 6 6 4 6 5 5 6 5
Hindistan 8
ran spanya Japonya Fas Burma Pakistan Romanya Rusya Fed. 0 Trkiye 3 Trkmenistan Ukrayna Vietnam Yugoslavya Dnya Ort. 26 78 Kaynak :F.A.O Web Sayfas
3 5
20
79
18
AB lkeleri, toplam Dnya kuru soan retim alannda %3,97lk bir pay almaktadrlar. Toplam AB lkelerinin retim alan, Trkiye kuru soan retim alanndan azdr. Bu lkeler arasnda, kuru soan retim alan bakmndan spanya toplam AB retim
163
alannn %25,40lk ksmna sahip olarak ilk srada yer alrken, kuru soan retim alan bakmndan dier nemli iki lke Hollanda ve talyadr (izelge 52). izelge52. AB, lkeleri Kuru Soan retim Alan Bakmndan lkelere ve Yllara Gre Dalm (1 000 ha) lkeler Almanya Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 1998 (%)
Avusturya
Bel-Lks. Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda ngiltere rlanda spanya sve talya Portekiz Yunanistan AB Toplam Kaynak :F.A.O Web Sayfas
Dnya toplam taze soan ve alot retim alannda son be ylda %8,99 orannda bir art olarak toplam retim alan 210 405 haa ulamtr. Meksika, toplam Dnya retim alan ierisinde %16,16lk bir pay alarak birinci srada yer almaktadr. %12,36lk bir pay ile Japonya ikinci srada yer alrken Kore Cumhuriyeti %10,93lk pay alarak nc srada ve Trkiye ise %10,41lk retim alan pay ile drdnc srada yer almaktadr (izelge 53). AB lkeleri, toplam Dnya taze soan ve alot retim alannda %3,48lik bir pay almaktadr. Birlik ierisinde, AB retim alann %30,92si ile en fazla retim alanna Fransa sahip iken bunu ngiltere ve spanya izlemektedir (izelge 54). Avusturya, Danimarka, Finlandiya, Almanya, rlanda, talya, Hollanda ve svein retim alan istatistik kaytlarna ulalamamtr.
164
izelge 53. Taze Soan alot retim Alan Bakmndan, nemli retici lkeler ve Trkiyenin Durumu (1 000 ha) Yllar 1994 1995 Angola ,0 2,0 in ,1 0,8 Ekvator ,7 ,8 Irak 0 5 Japonya 4,4 5,0 G. Kore 0,5 2,0 K. Kore 0 0 Meksika ,1 ,7 Nijerya 0,0 0,0 Tunus 0 0 Trkiye 0,0 2,0 Dnya Top. 93,0 00,0 Kaynak :F.A.O Web Sayfas
lkeler
1996 ,0 ,7 4,0 0 6,0 2,0 0 4,2 0,0 0 1,9 02,6
1997 2,0 ,3 4,0 1 6,0 ,0 0 7,4 0,0 0 1,9 6,2
1998 ,0 4,3 0,0 2 6,0 ,0 0 4,0 0,0 0 1,9 0,4
1998 (%) 18 82 51 95 2,36 0,93 85 6,16 75 85 0,41
izelge 54. AB lkeleri Taze Soan ve alot retim Alan Bakmndan lkeler ve Yllar Dalm (1 000 ha) lkeler Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 2 5 7 5 00 1998 (%)
Bel-Lks. Fransa ngiltere spanya Portekiz Yunanistan AB Top. Kaynak :F.A.O Web Sayfas
Dnya toplam kuru sarmsak retim alnnda son be ylda %14,60 orannda art olarak toplam alan 927 156 ha olmutur. En byk retim alanna sahip olan lke, retim alann %18,68 orannda artran indir ve Dnya retim alannn %49,50sine sahiptir. kinci srada ise retim alanlarn %48,29 orannda artran Hindistan vardr. retimde olduu gibi
165
retim alan bakmndan da dokuzuncu srada yer alan Trkiyenin kuru sarmsak retim alanndaki art miktar ise %19,50dir (izelge 55). izelge 55. Kuru Sarmsak retim Alan Bakmndan, nemli retici lkeler ve Trkiyenin Durumu (1 000 ha) Yllar 1994 1995 4 0 3 2 09 9 23 6 2 3 5 4 3
lkeler
1996 2
1997 4 6
1998
ABD Arjantin 0 Bengalde Brezilya 8 Cezayir in 87 02 Endonezya 2 Hindistan 6 6 spanya 0 7 G. Kore 5 0 Meksika Msr Burma 2 Pakistan Roman Rusya Fed. 6 2 Tayland 5 6 Trkiye 2 3 Ukrayna 9 0 Yugoslavya 2 2 Dnya 09 53 Kaynak :F.A.O Web Sayfas
59
2 3 3 4 0 2 97
5 0 4 2 2
5 4 2 27
1998 (%) 48 69 41 16 86 9,50 15 2,18 63 37 91 80 51 95 45 72 26 50 26 31
Dnya kuru sarmsak retim alannn %3,89luk ksmna, AB lkeleri sahiptir. Birlik retim alannn yaklak te ikisine sahip olan ispanya, Dnya kuru sarmsak retim alanlarnn da %2,63ne sahiptir. izelge 56'da grld gibi, Birlik lkelerinden Fransa, Yunanistan, talya, Portekiz ve spanya haricindeki lkelerin Kuru sarmsak retim alanlar istatistik kaytlarna ulalamamtr.
166
izelge 56. Kuru Sarmsak retim Alan Bakmndan lkeler ve Yllara Gre Dalm (1000ha) lkeler
Yllar
1994 1995 2 1996 4 1997 4 1998 1998 (%) 89 61 09 9 2 ,00
Fransa spanya 3 6 talya Portekiz Yunanistan AB Toplam 0 3 Kaynak :F.A.O Web Sayfas c. hracat
ncelenen rnlerin dnya ticareti asndan analizi trler baznda ayr ayr ele alnm, Trkiyenin durumu; AB ve nemli lkeler ile karlatrlmas yaplm ve aada zetlenmitir. Yenilebilir Alliaceae familyas trleri, Dnya apnda dolam fazla olan sebze trleridir. Sebze ticaretinde en nemli trlerden birisi olan soan ticareti domates ve lahana ticaretlerinden sonra nc sradadr. Kuru soan ve sarmsan depolanabilir ve kolay tanabilir olmas, bu trlere ayr bir ticari vasf kazandrmaktadr. Dnya yzeyindeki 131 lke, toplam kuru soan retimine katkda bulunurken, 104 lke ihracat, 143 lke ise ithalat listelerinde yer almaktadr. izelge 57. Dnya Kuru Soan hracat Bakmndan AB, nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu Yllar 1994 1 049,8 350,9 144 34,0 68 23,4
lkeler
AB Top. Arjantin in Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $
1995 925,0 390,9 185 55,7 57 22,6
1996 885,2 237,2 255 39,6 100 21,4
1997 1 006,5 291,2 267 75,1 50 9,0
1998 992,9 378,4 406 79,8 135 31,1
167
Ton 131 1000 $ 20,4 Ton 402 Hindistan 1000 $ 65,6 Ton 104 Kazakistan 1000 $ 10,0 Ton 622 Hollanda 1000 $ 185,8 Ton 29 Pakistan 1000 $ 4,0 Ton 149 Polonya 1000 $ 30,2 Ton 62 Trkiye 1000 $ 12,1 Ton 370 ABD 1000 $ 129,9 Ton 125 zbekistan 1000 $ 40,0 Ton 3 240 Dnya Top. 1000 $ 878,5 Kaynak :F.A.O Web Sayfas Msr
116 17,2 351 71,6 37 7,1 481 203,3 6 0,7 86 19,5 110 20,4 308 109,7 125 33,0 3 060 958,3
104 10,9 428 74,4 82 13,8 435 109,2 12 1,4 101 16,1 195 24,2 271 93,9 125 33,0 3 229 730,1
104 12,8 181 26,0 75 8,7 538 137,8 19 2,1 73 11,8 115 19,5 278 95,0 120 33,0 2 799 702,8
151 18,8 149 23,0 73 9,1 475 178,9 68 12,4 103 18,6 144 26,2 232 90,2 120 33,0 3 170 893,5
Dnya kuru soan ihracatna katkda bulunan nemli lkelerin ihracat miktar ve deerleri izelge 57'de sunulmutur. Son be yl deerlendirildiinde toplam Dnya kuru soan ihracat miktar %2,16 orannda azalma gsterirken Trkiye ihracat miktar 1994 ylna gre; 2,33 kat artarak toplam dnya kuru soan ihracat deerinden %2,92 orannda pay almtr. zellikle, Gney Yarm Kre lkelerinden ili'nin ihracat miktarnn %50'den fazla oranda azalm olmas, Kuzey Yarm Kre lkelerine sezon d rn gnderen bir lke olmas bakmndan nemlilik arz etmektedir. Fakat dier taraftan, ayn zelliklere sahip olan Arjantin'in ihracat miktarn 2,81 kat artrmas dikkat ekicidir. lkemize gre soan pazarna sezon avantaj ile giren dier lkeler ise, retim, altyap, depolama ve pazarlama kanallar ile soan ve sarmsak retimine ayr bir sanayi konumu kazandran Avustralyadr.
168
izelge 58. Kuru Soan hracat Bakmndan AB lkelerinin Durumu

lkeler Avusturya Bel-Lks. Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan rlanda talya Hollanda Portekiz spanya sve ngiltere AB Toplam Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Yllar 1994 1995 6,6 19,2 1,2 10,1 54,1 49,3 19,8 27,7 1,0 1,6 0,3 0,8 6,3 0,4 4,1 0,2 40,2 36,8 15,1 19,8 16,0 15,1 6,2 7,4 4,3 2,1 1,7 0,6 0,3 0,4 0,2 0,4 46,1 55,4 31,4 32,9 621,7 481,1 185,8 203,3 0,5 0,7 0,7 1,0 242,0 257,1 80,8 83,2 0,3 0,7 0,07 0,5 7,4 5,1 3,0 2,8 049,8 925,0 350,9 390,9 1996 19,8 3,6 43,9 10,8 1,9 0,5 0,6 0,1 53,9 12,7 19,5 6,0 0,4 0,06 0,1 0,1 52,8 34,9 434,7 109,2 0,5 0,5 251,2 55,4 0,1 0,06 5,5 2,9 885,2 237,2 1997 40,2 7,1 44,6 12,7 1,9 0,6 0,2 0,07 71,5 18,2 26,9 8,6 10,9 2,0 0,1 0,07 52,9 35,5 537,7 138,0 0,4 0,1 213,3 65,5 0,1 0,05 5,9 2,6 1 006,5 291,2 1998 31,5 12,6 60,4 21,8 3,9 1,4 0,1 0,08 71,4 30,7 24,5 9,4 12,0 3,6 0,4 0,3 68,0 38,3 474,6 179,0 0,3 0,1 239,8 77,9 0,4 0,2 5,5 2,9 992,9 378,4
Kaynak :F.A.O Web Sayfas Dnya toplam kuru soan ihracatnn %31,32'sini AB lkeleri yapmaktadr. AB lkelerinden olan Hollanda Dnya soan ihracatnda %15,0 pay alarak sz sahibi olma konumunu yllar itibariyle de devam ettirmektedir. Bu lke Birlik soan ihracatnn ise %47,8'ini yaparak pazar elinde tutmakta ve ynlendirmektedir. AB, soan ihracatnn %24,16 ve Dnya kuru soan ihracatnn %7,56'sn gerekletiren spanya'nn pazardaki sabit
169
yapsn yllar itibariyle koruyor olmas ise ayr bir olduka nemlidir. Dnya ve AB soan ticaretinde nemli sz sahibi olan bir dier lke ise, Fransa'dr. izelge 59. Dnya Yeil Soan ve alot hracat Bakmndan AB nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu Yllar 1994 1995 21,8 19,4 1,5
lkeler
AB
1996 19,0 19,5 1,5 217,0 133,4 1,6 0 392,1 249,6 18,2 14,9 1,5 229,9 154,7 0,4 0 412,4 224,6
1997 25,2 19,9 1,5 242,1 148,6 0,8 0 424,0 204,1
1998 30,5 35,2 1,5 306,4 163,2 0,5 57,02 561,07 261,6
Ton 1000 $ Ton Burkin Faso 1000 $ Ton 202,9 Meksika 1000 $ Ton 135,4 Y. Zelanda 1000 $ Ton 1,1 Trkiye 1000 $ Ton 0 ABD 1000 $ Ton 373,4 Dnya Top. 1000 $ 209,7 Kaynak :F.A.O Web Sayfas
Dnya toplam taze soan ve alot ihracat miktar son be ylda %50,43 orannda artarak 561 676 tona ulamtr. En byk ihracat lke Meksika olup toplam Dnya ihracatnn %54,55ini karlayarak toplam deerin %57,04n gelir olarak elde etmektedir. Bu lke ihracatn %50 dzeyinde artrrken nc ihracat lke konumunda olan ABD ilk olarak taze soan ve alot ihracatna 1998 ylnda balamtr. kinci ihracat lke olan Yeni Zelanda Dnya ihracatnn %29,05ni karlamaktadr (izelge 59). Trkiye ise Dnya ihracatna ok az miktarda katkda bulunmaktadr ve 1994 yl kaytlarna gre bu rnlerin ihracat miktarlarnda %50 dzeyinde azalma olmutur.
170
izelge 60. Taze Soan ve alot hracat Bakmndan A.B lkelerinin Durumu Yllar 1994 1995 Ton 1,8 Bel-Lks. 1000 $ 1,6 Ton 9,7 Fransa 1000 $ 11,5 Ton 0,1 Almanya 1000 $ 0,2 Ton 6,4 Hollanda 1000 $ 4,2 Ton 21,8 AB Toplam 1000 $ 19,4 Kaynak :F.A.O Web Sayfas
lkeler
1996 2,5 2,4 10,6 12,6 0,06 0,1 4,3 4,1 19,0 19,5 1,0 0,6 11,6 10,1 0,2 0,2 3,7 3,2 18,2 14,9
1997 1,0 0,9 17,2 13,8 0,9 1,1 5,7 3,8 25,2 19,9
1998 0,9 1,3 18,4 22,9 1,0 1,6 9,5 8,6 30,5 35,2
Dnya toplam taze soan ve alot ihracatnn %5,44n AB lkeleri yaparak bundan Dnya yeil soan ve alot ihracat deerinin %13,46 orann gelir hanesine kaydetmektedir. En byk ihracat lke Fransa olup birlik lkeleri toplam ihracatnn %60,03lk ksmn tek bana yaparak elde ettii deer AB lkeleri Yeil soan ve alot deerinin %65,07sini oluturmaktadr. kinci ihracat birlik lkesi Hollanda olup ihra miktar toplam birlik ihracatnn %31,25idir. Son be ylda Dnya toplam kuru sarmsak ihracat %37,76 orannda artarak 604 869 tona ulamtr. En byk ihracat lke retimde de olduu gibi indir. Dnya toplam kuru sarmsak ihracatnn %26,05ini karlayan bu lkeden sonra ikinci sray komu lkesi Hong Kong (%20,93) almaktadr ve bu lke son be ylda ihracatn yaklak kat artrmtr. Dier nemli kuru sarmsak ihracats lkelerden Arjantin ihracat miktarn 2,05 kat artrrken, Meksika 2 kat; Hollanda 3,5 kat artrmtr. Trkiyenin Dnya kuru sarmsak ihracatna katks % 0,02 oranndadr. 1998 ylndaki ihracat miktar 1994 ylnn drtte biri kadardr (izelge 61). Son be ylda kuru sarmsak ihracatn 2,27 kat artran AB lkeleri Dnya kuru sarmsak ihracatnn %17,49luk ksmn karlayarak toplam Dnya kuru sarmsak deerinin %32,35ini gelir olarak lkelerine kazandrmaktadrlar. En byk ihracat lke
171
spanya(%46,87) olup son be ylda kuru sarmsak ihracatn 2,57 kat artrmtr. Bu lkeyi Hollanda(%20,23), Fransa(%12,75) ve Belika Lksemburg (%9,35) izlemektedir. Son yllarda birlik lkelerinden ngiltere, kuru sarmsak ihracatn birlik lkeleri arasnda 13,97 kat artrarak dikkat ekmektedir (izelge 62). izelge 61. Dnya Kuru Sarmsak hracat Bakmndan AB, nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu Yllar 1994 1995 Ton 46,5 AB 1000 $ 85,1 Ton 49,8 Arjantin 1000 $ 58,0 Ton 2,1 Bel-Lks. 1000 $ 3,9 Ton 168,5 in 1000 $ 75,6 Ton 44,1 Hong Kong 1000 $ 17,4 Ton 9,3 Malezya 1000 $ 4,9 Ton 13,8 Meksika 1000 $ 12,3 Ton 47,1 Singapur 1000 $ 22,0 Ton 0,8 Trkiye 1000 $ 0,4 Ton 11,7 BAE 1000 $ 6,0 Ton 12,0 ABD 1000 $ 14,5 Ton 439,0 Dnya Top. 1000 $ 327,4 Kaynak :F.A.O Web Sayfas
lkeler
1996 56,4 107,6 47,6 54,9 3,4 6,3 141,1 80,0 66,9 34,4 11,6 7,4 15,5 21,5 49,4 33,3 0,7 0,5 12,4 6,5 8,6 9,8 448,2 390,0 71,2 140,5 43,5 49,2 1,8 2,7 145,3 92,4 82,0 43,8 11,3 7,4 18,1 39,5 58,6 31,4 4,7 2,3 12,7 7,7 10,3 14,0 502,7 463,9
1997 88,9 141,9 68,0 78,3 2,4 3,3 163,5 98,3 74,8 34,6 12,0 8,4 13,6 31,1 33,2 19,1 1,1 0,5 12,7 7,7 9,6 14,6 509,1 461,0
1998 105,8 167,8 102,2 110,3 9,8 12,6 157,6 84,5 126,6 39,7 10,8 5,1 23,3 52,9 20,6 10,0 0,2 0,2 12,7 7,7 8,6 12,4 604,8 518,8
172
izelge 62. Kuru Sarmsak hracat Bakmndan AB lkelerinin Durumu Yllar 1994 1995 Ton 2,1 Bel-Lks. 1000 $ 3,9 Ton 5,9 talya 1000 $ 10,9 Ton 6,3 Hollanda 1000 $ 11,3 Ton 19,3 spanya 1000 $ 30,6 Ton 46,5 AB Toplam 1000 $ 85,1 Kaynak :F.A.O Web Sayfas
lkeler
1996 3,4 6,2 6,3 11,9 7,3 13,8 25,9 43,5 56,4 107,6 1,8 2,7 6,9 14,2 13,8 21,8 32,8 63,5 71,2 140,5
1997 2,4 3,3 6,8 12,9 23,3 26,6 42,3 69,8 88,9 141,9
1998 10,0 12,6 7,6 13,7 21,4 22,5 49,6 84,8 105,8 167,8
izelge 63. Dnya Prasa hracat Bakmndan AB, nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu Yllar 1994 1995 Ton 108,2 AB 1000 $ 83,7 Ton 18,0 in 1000 $ 10,5 Ton 3,1 Hong Kong. 1000 $ 1,3 Ton 4,0 Malezya 1000 $ 1,1 Ton 3,3 Meksika 1000 $ 3,2 Ton 5,0 Singapur 1000 $ 3,1 Ton 1,0 Tayland 1000 $ 0,5 Ton 5,5 Trkiye 1000 $ 1,9 Ton 3,0 ABD 1000 $ 2,1 Ton 156,7 Dnya Top. 1000 $ 109,3 Kaynak :F.A.O Web Sayfas
lkeler
1996 109,3 84,0 15,0 10,4 6,9 3,2 3,8 1,0 4,4 4,5 2,1 2,2 0,2 0,1 4,4 1,5 3,4 3,0 154,9 112,0 118,4 115,0 13,7 9,3 2,8 1,6 5,2 1,1 4,4 4,5 2,6 2,7 0,9 0,2 13,1 3,8 4,4 4,4 170,2 144,0
1997 108,7 91,0 11,1 7,3 1,9 0,9 5,2 1,1 4,6 4,6 1,8 1,7 1,8 0,4 10,4 4,6 3,7 3,3 154,1 115,0
1998 115,1 94,4 9,5 52 6,2 1,9 4,5 1,0 2,2 2,3 1,3 1,1 1,8 0,4 8,4 2,3 3,8 3,2 156,9 113,8
173
Dnya kuru sarmsak ihracatnn %3,53n karlayan Hollandada sarmsak retim kaytlarna rastlanmamaktadr. hracatnn tamamn re-export eklinde yapan bu lke Dnya toplam kuru sarmsak ithalat deerinin %4,34lk ksmn gelir olarak elde etmektedir. Dnya toplam prasa ihracatnda son be ylda nemli bir deiiklik olmayp toplam ihracat miktar 156 921 ton civarnda seyretmitir (izelge 63). Dnya toplam prasa ihracatndan % 31,24 orannda pay alan Belika-Lksemburg birinci srada yer alrken %24,72 orannda pay alan Hollanda ikinci sradadr. Trkiye %5,38 oranndaki prasa ihracat ile Fransa(%10,73) ve in(%6,06)den sonra beinci srada yer almaktadr. AB lkeleri prasa ihracat son be ylda %6,11 orannda artarak 115 115 tona ulamtr (izelge 64). Bu miktar ile AB lkeleri, toplam Dnya prasa ihracatnn %73,35ini karlamakta ve toplam deerin %82,91ini gelir olarak elde etmektedir. En byk ihracat lke Dnya ihracatnda olduu gibi Belika ve Lksemburgtur. Bu lkelerin toplam ihracat oran %49,02dir. Bu lkeyi Hollanda ve daha sonra Fransa izlemektedir. Birlik lkelerinden Portekizin ihracat miktar yok denecek kadar azdr. izelge 64. Prasa hracat Bakmndan AB lkelerinin Durumu Yllar 1994 Ton 41,0 Bel-Lks. 1000 $ 29,7 Ton 13,3 Fransa 1000 $ 11,2 Ton 0,6 Almanya 1000 $ 1,0 Ton 2,1 talya 1000 $ 2,2 Ton 49,9 Hollanda 1000 $ 38,2 Ton 0,8 spanya 1000 $ 1,1 Ton 108,2 AB Toplam 1000 $ 83,7 Kaynak :F.A.O Web Sayfas
lkeler
1995 40,4 27,1 13,8 10,7 0,4 1,0 1,9 1,9 50,3 40,2 2,2 2,6 109,3 84,0
1996 39,7 38,8 17,7 14,3 1,0 2,0 2,8 3,5 50,4 48,9 3,5 3,1 118,4 115,0
1997 37,2 27,9 20,6 19,6 1,2 1,4 3,3 3,9 39,6 31,3 4,5 4,1 108,7 91,0
1998 49,0 36,1 16,8 16,3 1,4 1,7 3,3 3,0 38,8 31,5 4,8 5,1 115,1 94,4
174
d. thalat Kuru soan ithalat bakmndan Dnya ithalat irdelendiinde son be ylda %9,70 orannda art olmutur (izelge, 65). thalat miktarnda art olan lkeler ise Malezya (%32,41), Hollanda (34,79), Polonya (3,64 kat) ve Sri Lanka (5,01 kat)dr. Dnya kuru soan ithalat miktarnda, sz sahibi olan lkeler; Rusya Federasyonu (%11,39), ABD (%7,79) ve Almanya (%7,86)dr. lkemizin kuru soan ithalat son be ylda yalnzca 1997 ylnda binli tonlara ykselerek 4 997 ton olmutur. Dier yllarda, Dnya kuru soan ithalatnn ancak %0,01ini oluturmaktadr. Dnya kuru soan ithalat deerindeki son be yllk art ise %10,27 orannda olmutur. lkelerin ithalat deeri olarak dedikleri deere bakldnda ise miktardaki sralama gibi olmad grlmektedir. izelge 65. Dnya Kuru Soan thalat Bakmndan AB, nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu Yllar 1994 969,1 355,6 54,2 9,4 117,0 43,1 24,2 6,0 206,8 95,4 162,6 45,4 420,3 123,3 179,1 33,6 24,5 5,7
lkeler
AB Toplam Bengalde Kanada in Japonya Malezya Rusya Fed. Suudi Arab. Sri Lanka Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $
1995 981,5 4445,7 18,0 2,8 120,7 45,9 25,1 6,4 245,8 136,1 177,2 56,1 281,0 83,8 170,5 30,0 48,0 12,3
1996 922,9 267,0 41,4 6,4 114,8 38,5 23,5 5,8 184,4 75,2 203,1 58,9 303,9 82,6 200,1 37,9 87,1 19,1
1997 872,0 317,5 35,1 8,1 126,7 43,4 29,5 7,0 174,6 56,6 203,1 58,9 210,9 93,0 167,7 31,9 122,7 23,4
1998 999,3 451,6 46,9 10,3 127,8 52,4 37,4 9,8 204,6 74,6 215,2 67,3 389,9 83,2 167,7 31,9 122,7 23,4
175
Ton 0,6 1000 $ 0,09 Ton 167,0 BAE 1000 $ 33,0 Ton 238,6 ABD 1000 $ 153,9 Ton 117,0 Dnya Top. 1000 $ 078,2 Kaynak :F.A.O Web Sayfas Trkiye
0 0 200,0 39,5 251,6 142,0 3 048,3 1 184,5
0,004 0,006 165,0 32,0 280,2 159,3 3 084,4 955,2
5,0 0,6 165,0 32,0 258,1 136,8 2 992,0 990,5
0,3 0,04 165,0 32,0 266,4 160,7 3 419,4 1 189,0
Miktar bakmnda ikinci srada bulunan ABDnin dedii deer bakmnda birinci srada Almanya ikinci ve Rusya Federasyonu ise ncdr. Buradan da anlalmaktadr ki ABD ve Almanya ithal ettikleri kuru soann birim miktarna daha fazla para demektedir. Kuru soan ithalat bakmnda AB lkeleri Dnya toplam ithalatnn %28,93n yaparak toplam global deerin %37,97sini demektedir (izelge 66). AB lkeleri kuru soan ithalat miktar bakmndan kendi aralarnda karlatrldnda Almanya birlik lkeleri toplam ithalatnn %26,93lk ksmn yaparak ilk srada yer alrken, ngiltere (%19,40), BelikaLksemburg (%12,65), Fransa (%11,61) ve Hollanda (%10,61) bu lkeyi izlemektedir. izelge 66. Kuru soan ithalat Bakmndan A.B lkelerinin Durumu
lkeler
Bel-Lks. Danimarka Fransa Almanya rlanda Hollanda Portekiz Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $
Yllar 1994 119,0 37,8 12,6 5,5 94,7 38,3 291,3 111,5 21,7 8,9 78,7 26,1 21,8 6,2
1995 114,1 50,5 9,8 5,0 91,3 43,8 303,8 134,7 21,9 10,4 92,6 40,3 10,9 5,4
1996 99,4 24,7 9,1 3,9 76,8 26,0 314,0 87,1 21,6 8,0 84,9 20,1 21,5 4,5
1997 116,1 33,9 11,3 7,2 98,8 37,5 233,7 85,1 21,3 9,3 71,0 22,6 23,1 4,6
1998 126,3 51,0 10,0 4,9 116,0 50,5 269,0 120,9 25,4 12,9 106,0 42,7 27,2 11,2
176
Ton 44,2 1000 $ 11,9 Ton 22,6 sve 1000 $ 10,4 Ton 211,3 ngiltere 1000 $ 79,1 Ton 969,1 AB Toplam 1000 $ 355,6 Kaynak :F.A.O Web Sayfas spanya
30,0 16,9 26,1 13,0 234,0 101,0 981,5 445,7
23,5 5,7 26,8 8,0 189,4 60,6 922,9 266,6
33,1 7,3 20,2 8,5 175,0 79,0 872,0 317,5
42,4 18,1 22,3 11,3 193,8 100,0 999,3 451,6
Taze soan ve alotlarn retimi, Dnyada 43 lke tarafndan yaplrken ihracat lke listelerinde 31 ve ithalat lke listelerinde ise 65 lke yer almaktadr (izelge 67). Dnya pazarlarnda, ortalama 0,24$dan ilem gren taze soan ve alot sebze trlerinin ithalat miktarnda yllar itibariyle srekli bir art olmutur. 1994 ylna gre art 1998 ylndaki art oran 2,03 katdr. Pakistan ayn yllar ierisinde thalat miktarnda en fazla art olan lkedir. thalatn 9,84 kat artran bu lkenin ihracat lkeler listesinde yer almam olmas tamamn kendi lkesi ierisinde tkettiini gstermektedir. Endonezya (2,79), Cote dIvoire (2,73) ve Brezilya (2,40) oranlarnda ithalat miktarlarn artran lkelerdir. izelgede yer almamakla birlikte Japonya ve Kazakistan ithalat miktarlarn 3,00 kat artran dier lkelerdir. izelge 67. Dnya Taze Soan ve alot thalat Bakmndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu Yllar 1994 26,6 19,4 137,7 29,8 4,9 1,7 15,2 5,9
lkeler
AB Toplam Brezilya Cote dIvoire Endonezya Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $
1995 16,9 15,9 156,3 58,4 9,0 3,0 31,6 11,7
1996 17,6 15,0 228,1 38,2 13,3 3,1 42,1 15,6
1997 22,5 18,4 272,5 82,7 13,3 3,3 43,1 14,4
1998 27,2 26,5 330,7 57,9 13,3 3,3 42,5 11,3
177
Ton 43,5 1000 $ 12,6 Ton 5,9 Pakistan 1000 $ 0,2 Ton 0 Trkiye 1000 $ 0 Ton 277,4 Dnya Top. 1000 $ 88,4 Kaynak :F.A.O Web Sayfas Meksika
12,9 3,0 30,4 2,3 0,08 0,02 288,5 109,9
37,7 10,6 28,5 1,0 0,005 0,008 402,0 99,6
36,6 8,9 21,1 1,3 0,003 0,001 451,8 142,9
58,3 15,8 58,0 6,8 0 0 564,3 137,7
izelge 68. Taze Soan ve alot thalat Bakmndan AB lkelerinin Durumu Yllar 1994 Ton 6,9 Bel-Lks. 1000 $ 4,2 Ton 1,5 Fransa 1000 $ 1,2 Ton 4,6 Almanya 1000 $ 5,4 Ton 0,5 talya 1000 $ 0,5 Ton 2,0 Hollanda 1000 $ 1,5 Ton 3,0 sve 1000 $ 1,5 Ton 7,1 ngiltere 1000 $ 4,5 Ton 26,6 AB Toplam 1000 $ 19,4 Kaynak : F.A.O Web Sayfas
lkeler
1995 3,5 4,2 0,5 0,5 4,0 4,9 0,8 0,8 2,9 1,3 0,4 0,4 3,3 2,6 16,9 15,9
1996 2,4 2,8 0,8 0,6 5,4 5,6 1,3 1,0 1,4 0,7 0,3 3,2 4,7 2,9 17,6 15,0
1997 4,5 3,9 1,3 0,8 4,7 4,4 1,6 1,4 1,3 0,7 0,4 0,4 6,1 4,1 22,5 18,4
1998 4,7 6,4 1,6 1,1 4,7 5,1 2,7 2,5 0,7 0,7 0,7 0,9 8,7 7,0 27,2 26,5
Dnya toplam taze soan ve alot ithalat miktarnn %4,81ni gerekletiren AB lkeleri Dnya toplam ithalat deerinin %19,27sini demektedir (izelge 68). Bu lkelerdeki ortalama ithalat birim fiyat Dnya ortalamasnda yksek olup 0,97$dr. En nemli ithalat AB lkeleri Belika-Lksemburg, Almanya ve ngilteredir.
178
izelge 69. Dnya Kuru Sarmsak thalat Bakmndan nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu Yllar 1994 Ton 91,2 AB Toplam 1000 $ 126,7 Ton 53,8 Brezilya 1000 $ 46,5 Ton 38,1 Hong Kong 1000 $ 13,0 Ton 8,2 Kolombiya 1000 $ 6,8 Ton 0,04 Endonezya 1000 $ 22,7 Ton 10,3 Japonya 1000 $ 7,8 Ton 60,5 Malezya 1000 $ 26,3 Ton 4,4 Pakistan 1000 $ 2,3 Ton 0 Filipinler 1000 $ 0 Ton 2,4 Polonya 1000 $ 0,7 Ton 7,5 Rusya Fed. 1000 $ 4,1 Ton 21,6 S. Arabistan 1000 $ 7,3 Ton 0,01 Trkiye 1000 $ 0,006 Ton 20,0 BAE 1000 $ 11,0 Ton 21,7 ABD 1000 $ 24,6 Ton 522,6 Dnya Top. 1000 $ 409,8 Kaynak :F.A.O Web Sayfas
lkeler
1995 88,6 135,8 85,4 73,0 15,5 7,2 7,4 7,0 0,3 42,8 12,8 12,2 77,0 42,9 6,0 3,1 0 0 1,9 0,5 6,5 5,2 14,1 7,1 0,08 0,01 39,4 26,8 22,8 31,2 566,4 515,1
1996 105,1 166,7 100,4 87,6 10,7 5,9 8,6 9,9 1,9 58,1 23,6 26,9 152,7 47,5 0,3 0,2 1,6 0,9 2,8 0,8 9,7 5,5 15,1 9,3 0,04 0,03 27,3 18,0 21,9 28,9 670,8 579,3
1997 110,6 164,0 97,8 105,1 17,3 8,3 10,0 9,4 0,1 56,0 25,4 25,2 41,0 10,0 0,001 0,009 5,4 1,3 13,7 3,4 6,5 5,9 16,6 10,5 2,6 0,3 20,0 14,0 17,3 21,9 574,9 538,5
1998 125,0 180,9 104,0 109,0 41,2 17,1 14,2 11,1 2,7 45,8 26,7 25,9 60,0 21,4 27,1 11,2 13,8 3,7 12,7 3,4 21,7 6,4 16,6 10,5 1,2 0,1 19,0 12,0 33,0 44,0 797,2 603,1
179
Dnyada toplam 74 lke kuru sarmsak retimine katkda bulunurken, 81 lke ihracat ve 104 lke ise ithalat yapmaktadr. hracat lke saysnn retici lke saysndan daha fazla olmas birok lkenin bu rnn retmeden, ithal edip tekrar alc dier lkelere sattn gstermektedir. Dnyada kuru sarmsak ithalat miktar son be ylda, %52,5 orannda art gstermitir. retim miktarndaki %17,3 oranndaki art da dikkate alnrsa, btn Dnyada bu rne olan talebin artt grlmektedir. Bunun en byk nedeni bu sebze trnn nemli bir tbbi bitki olma zelliidir (izelge 69). Dnya ithalatnn artmasna neden olan lkeler, ithalat miktarn 1994 ylna gre, 4,67 kat artran Endonezya, Pakistan (6,15 kat) ve Japonya (2,5 kat) ile daha nce sarmsak ithalat listelerinde yer almayan dier Dnya lkeleridir. Dnya sarmsak ithalat miktarnn %15,7'sini gerekletiren AB lkeleri kuru sarmsak ithalat miktar ve deerleri izelge 70'tedir. Dnya kuru sarmsak ithalat deerinin %30,0'nu bu lkeler demektedir. Almanya, Hollanda, spanya ve spanya nemli sarmsak ithalats Birlik lkeleridir. izelge 70. Kuru Sarmsak thalat Bakmndan AB lkelerinin Durumu
Yllar 1994 Ton 3,9 Bel-Lks. 1000 $ 8,3 Ton 20,0 Fransa 1000 $ 28,7 Ton 11,8 Almanya 1000 $ 21,1 Ton 15,9 talya 1000 $ 17,8 Ton 12,8 Hollanda 1000 $ 13,6 Ton 5,5 spanya 1000 $ 4,7 Ton 8,9 ngiltere 1000 $ 12,1 Ton 91,2 AB Toplam 1000 $ 126,7 Kaynak :F.A.O Web Sayfas lkeler 1995 5,3 11,4 19,9 31,3 10,9 21,1 16,8 19,0 12,1 12,0 4,5 4,9 6,7 12,1 88,6 135,8 1996 3,8 7,3 20,6 35,3 13,5 26,0 18,9 23,8 17,6 20,4 8,5 11,8 7,3 14,7 105,1 166,7 1997 4,6 8,2 25,4 37,9 12,8 22,4 20,2 24,1 14,2 16,3 9,8 12,1 7,0 15,3 110,6 164,0 1998 11,0 16,7 26,3 39,5 14,4 25,6 19,8 22,5 13,4 12,4 15,7 20,1 7,6 16,4 125,0 180,9
180
Dnyada toplam 73 lke prasa ihracat yaparken 79 lke ise ithalat yapmaktadr. Daha ok retimi Kuzey Yarkrede yaplan prasa trnn FAO istatistiklerinde retim kaytlar bulunmadndan, retici lkeler hakknda yorum yapmak mmkn olmamaktadr.
izelge 71. Dnya Prasa thalat Bakmndan AB, nemli lkeler ve Trkiyenin Durumu
lkeler AB Toplam Kanada ek Cumh. Hong Kong Japonya Malezya Pakistan Singapur svire Trkiye ABD Dnya Top. Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Ton 1000 $ Yllar 1994 91,3 77,9 3,1 2,1 0 0 8,3 3,2 8,4 13,3 3,4 1,2 20,3 5,6 7,8 5,7 3,3 3,7 0 0 2,0 1,1 155,2 119,7 1995 91,8 76,1 3,3 2,7 2,8 1,4 3,8 1,8 7,6 13,0 3,3 1,5 18,6 6,7 3,1 3,0 4,0 4,4 0 0 2,8 1,9 147,0 117,1 1996 113,0 106,1 3,2 3,2 3,7 2,0 4,1 1,9 9,2 14,1 5,0 2,8 42,9 10,4 3,3 3,0 3,5 4,5 0 0 4,1 4,0 199,2 157,4 1997 99,4 95,3 3,6 2,9 3,6 2,0 2,1 1,1 9,0 12,3 4,9 1,6 23,8 9,8 2,8 2,3 2,4 3,1 0,02 0,02 3,8 2,9 163,3 139,9 1998 108,5 95,2 3,8 3,1 3,7 2,0 11,5 3,5 17,7 19,3 4,3 2,1 33,2 14,2 2,9 2,2 3,6 3,9 0 0 4,9 4,1 201,3 155,1
181
Son be ylda Dnya prasa ithalat miktar %29,6 orannda art gstermitir. Bu rnn dier lkelerce talep edilmesinin yannda en byk mterisi Avrupa devletleri olup, AB lkeleri Dnya ithalatnn yarsn gerekletirmektedir. Son be ylda AB prasa ithalat %18,76 orannda artarak 108 470 tona ulamtr (izelge 72). Dnya prasa ithalatnn %53,79u bu lkeler tarafndan yaplarak Dnya prasa ithalat deerinin %61,39unu birlik lkeleri demektedir. En byk ithalat lke, Trkiye prasa ihracat bakmndan da nemli bir lke olan Almanyadr. Bu lke, toplam Birlik lkeleri ithalatnn %40,43n tek bana yapmaktadr. Almanyay, %18,94lk ithalat miktar ile Fransa izlemektedir. izelge 72. Prasa thalat Bakmndan AB lkelerinin Durumu Yllar 1994 Ton 2,8 Avusturya 1000 $ 2,3 Ton 3,8 Bel-Lks. 1000 $ 2,0 Ton 2,0 Danimarka 1000 $ 2,4 Ton 0,7 Finlandiya 1000 $ 1,0 Ton 17,6 Fransa 1000 $ 13,3 Ton 43,3 Almanya 1000 $ 36,4 Ton 2,0 talya 1000 $ 1,9 Ton 5,4 Hollanda 1000 $ 4,3 Ton 7,0 sve 1000 $ 7,7 Ton 5,0 ngiltere 1000 $ 5,1 Ton 91,3 AB Toplam 1000 $ 77,9 Kaynak :F.A.O Web Sayfas
lkeler
1995 3,5 2,6 3,1 2,3 1,8 2,0 0,8 0,8 19,5 14,5 40,6 32,9 2,0 1,7 3,4 3,2 8,5 8,1 6,4 5,7 91,8 76,1
1996 11,8 6,3 11,0 2,9 2,9 3,8 1,6 2,2 18,1 16,3 45,1 47,2 1,7 1,8 5,8 6,5 7,2 9,9 5,5 6,7 113,0 106,1
1997 3,1 2,6 4,6 3,8 3,4 3,3 1,4 1,8 17,4 14,0 45,2 41,8 2,1 1,9 6,8 7,4 8,5 9,7 5,2 7,5 99,4 95,3
1998 2,6 2,5 4,2 4,6 2,2 2,2 1,8 1,9 20,5 15,3 48,7 38,5 3,7 3,9 3,6 3,6 8,5 8,3 7,6 10,4 108,5 95,2
182
III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR Bu sektrde, gda sanayine ynelik olarak kurulan iletmeler zellikle kurulu aamalarnda tevik almaktadr. IV.SEKZNC PLAN DNEMNDE GELMELER a. Genel Politika nerileri Bu trlerin youn olarak yetitirildii blgelerde, retim planlamas yaplarak bu planlarn uygulanmasn salayacak yasal dzenlemelerin yaplmas; retici birliklerinin kurulmasnn tevik edilmesi ve bunlara ilerlik kazandrlmas; tarm arazilerinin ama d kullanmn nleyecek yasal dzenlemelerin yaplmas; retilen rnn kalitesini artrmada nemli bir etken olan nitelikli tohumluk kullanmnn yaygnlatrlmas, elde edilen rn miktarna oranla ihracat miktarnn artrlmas izlenecek politikalar arasnda yer almaldr. b. Sektr Projeksiyonlar Bu raporda incelenen trlere ait projeksiyonlar yaplrken 1989 yl baz alnarak ileriye doru 10 yln verileri kullanlarak gelecek 7 yln retim, ihracat ve kii bana tketim miktarlarnn projeksiyonlar yaplmtr. Bu rnlerde nemli miktarlarda ithalat olmadndan dolay ithalat projeksiyonlar da hazrlanmamtr. izelgeler halinde sunulan projeksiyonlarn hesaplanmasnda kullanlan denklemler(Y) ve bunlara ait olan korelasyon deerleri(r) ise izelgelerin altnda bildirilmitir. Kuru soan iin hazrlanm olan retim, ihracat ve kii bana yllk tketim projeksiyonlar gemi 1989 1998 yllar esas alnarak belirlenmi ve , izelge 73'te verilmitir.
183
izelge 73. Yllara Gre Kuru Soan retim, hracat ve Kii Bana Tketim Miktarlarnn Projeksiyonu Yllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 retim Ton 1 851 389 1 958 013 2 070 778 2 190 038 2 316 165 2 449 557 2 590 631 hracat Ton Kii Bana Tketim Kg/yl 140 947 33,9 145 327 34,4 150 645 34,9 156 901 35,4 164 095 35,9 172 227 36,3 181 297 26,8
Kuru soan retim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y= 1 000 000e0,056X ve r=0,72'dir. Kuru soan ihracat projeksiyonunda kullanlan denklem; Y= 468 99X2-6 406,7X+154 673 ve r=0,10'dur, Kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y= 21 546X0,1885 ve r=0,68'dir. Taze soan iin hazrlanm olan retim, ihracat ve kii bana yllk tketim projeksiyonlar gemi 1989 1998 yllar esas alnarak belirlenmi ve izelge 74'te verilmitir. izelge 74. Yllara Gre Taze Soan retim, hracat ve Kii Bana Tketim Miktarlarnn Projeksiyonu Yllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 retim Ton 212 115 201 869 188 979 173 445 155 267 134 445 110 979 hracat Ton Kii Bana Tketim Kg/yl 943 2,44 1 245 2,20 1 644 1,92 2 171 1,60 2 867 1,22 3 786 0,80 5 000 0,34
Taze soan retim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=-1 322X2+20 160X+150 317 ve r=0,94'dr. Taze soan ihracat projeksiyonunda kullanlan denklem; Y= 44 254e0,2781X ve r=0,77'dur, Kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y= -0,0229X2+0,2918X+2,8102 ve r=0,89'dur
184
Kuru sarmsak iin hazrlanm olan retim, ihracat ve kii bana yllk tketim projeksiyonlar gemi 1989 1998 yllar esas alnarak belirlenmi ve izelge 75'te verilmitir. izelge 75. Yllara Gre Kuru Sarmsak retim, hracat ve Kii Bana Tketim Miktarlarnn Projeksiyonu
YILLAR
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
retim Ton 89 366 94 869 100 963 107 648 114 923 122 790 131 247
hracat Ton 256 192 144 108 81 61 46
Kii Bana Tketim Kg/yl 1,4 1,5 1,6 1,7 1,9 2,0 2,2
Kuru sarmsak retim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y=29 545X2-1 292,4X+67 833 ve r=0,85'tir. Kuru sarmsak ihracat projeksiyonunda kullanlan denklem; Y= 6 057,2e-0,2875X ve r=0,61'dir, Kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y= 0,0058X2-0,0415X+1,1863 ve r=0,73'tr Taze sarmsak iin hazrlanm olan retim, ihracat ve kii bana yllk tketim projeksiyonlar gemi 1989 1998 yllar esas alnarak belirlenmi ve izelge 76'da verilmitir. izelge 76. Yllara Gre Taze Sarmsak retim, hracat ve Kii Bana Tketim Miktarlarnn Projeksiyonu Yllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 retim Ton 24 591 23 244 21 636 19 767 17 636 15 243 12 589 hracat Ton 560 777 1 041 1 352 1 711 2 117 2 570 Kii Bana Tketim Kg/yl 0,4 0,3 0,3 0,3 0,2 0,1 0,1
185
Taze sarmsak retim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y= -13068X2+1658,7X+22158 ve r=0,75'tir. Taze sarmsak ihracat projeksiyonunda kullanlan denklem; Y= 23 701X2-32 867X+1 307,9 ve r=0,64'tr, Kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y= -0,0026X2+0,0265X+0,3893 ve r=0,71'dir Prasa iin hazrlanm olan retim, ihracat ve kii bana yllk tketim projeksiyonlar gemi 1989 1998 yllar esas alnarak belirlenmi ve izelge 77'de verilmitir. izelge 77. Yllara Gre Prasa retim, hracat ve Kii Bana Tketim Miktarlarnn Projeksiyonu Yllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 retim Ton 302 816 299 540 295 999 292 193 288 122 283 785 279 184 hracat Ton Kii Bana Tketim Kg/yl 11 854 4,57 13 558 4,46 15 506 4,36 17 735 4,26 20 283 4,16 23 198 4,06 26 533 3,96
Taze sarmsak retim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y= -13 258X2-22 652X+321 350 ve r=0,7526'dr. Taze sarmsak ihracat projeksiyonunda kullanlan denklem; Y= 2 706,1e0,1343X ve r=0,71'dir, Kii bana tketim projeksiyonunda kullanlan denklem; Y= 5,9218e-0,0236X ve r=0,95'tir VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER lkemiz tarm politikas, gncelletirilmeli ve izlenecek politikalarda retim planlamasna zen gsterilmelidir. Yaplan retim politikalarnn uygulamaya geirilebilmesi ve kontrol edilmesi iin gerekli yaplanmay salayacak yasal dzenlemeler yaplmaldr. rnlerin; retim miktar ve fiyat istikrarnn salanmasnda nemli rol sahibi olacak olan retici birlikleri kurulmas tevik edilmelidir.
186
zellikle, tarmsal igcnn, grece ihtiya fazlas olmasndan kaynaklanan yapsal ve sosyo-ekonomik yetersizlikler, Trk tarm sektrnn en byk problemlerinden birisidir. Bunun nedenlerinin banda, Trkiyeye zg bir yap olan ve tarm sektrndeki verimlilik ile gelir artn engelleyen kk ve blnm iletmelerin varl gelmektedir. Bu yaplanmann nne geilecek yasal nlemlerin alnmas gerekmektedir. Yrrlkte bulunan miras kanunundan dolay iletmelerin paralanarak klmesi engellenememektedir. yaplmaldr. Dnyadaki retici lkeler snflandrmas ierisinde yer alabilmek, ihracat ne lde gerekletirdiimize baldr. Bu anlamda da retim miktar, endstri kalitesi, altyap ve kullanlan girdiler, finans ve pazar artlar olarak adlandrlan rekabet kriterleri dorultusunda lkemiz ya meyve ve sebze sektr yaplandrlmaldr. Aksi taktirde, soan ve sarmsakta olduu gibi Dnyada nemli retici lke olmamz tek bana bir anlam ifade etmemektedir. lkemizde ihracatn az olmasnn nedeni retimden deil pazarlamadan kaynaklanan sorunlardr. Pazarlamadan kaynaklanan sorunlarn giderilmesi, tarm rnleri ihracat alannda faaliyet gsteren firmalarn birlikte hareket edecekleri sistemlere ynelterek istikrarl bir ihracat yapsnn oluturulmas ve rekabet koullarnn iyiletirilmesine baldr. Bu nedenle, tarm rnleri ihracat alannda faaliyet gsteren firmalar rgtlenmeli, her rnmz iin Trk etiketleri oluturulmal ve bu etiketlerin srekliliini salayacak kalc nlemler alnmaldr. Dnyada, altyap ve pazar artlar kriterleri itibariyle nemli bir rekabet unsuru olan muhafaza, lkemiz ya meyve ve sektr asndan rnlerin zelliine bal olarak deimekle beraber %10-40lara ulaan kayplarn minimuma indirilmesi yoluyla yaratlan ekonomik deerin devamllnn salanmas, rn kalitesinin korunmas ve zellikle d pazarlara mal arznn dzenlenmesi asndan nemlidir. Tarmda Pazar riskini azaltan faktrlerin en nemlilerinden birisi szlemeli tarm modelidir. lkemiz gda sanayinin gelimesine paralel olarak zellikle bezelye, domates ve Klen iletmelerde mekanizasyona gitmek ise ekonomik olmamaktadr. Bu yaplanmann nne geilmesi iin gerekli yasal dzenlemeler
187
spanak gibi sebze trlerinde yaygn olarak uygulanan bu sistemin dier rnler baznda da yaygnlatrlmas hem retici hem de sanayici yararna olacaktr. zellikle AB lkelerinde, ambalaj tipi, materyali ve boyutlar tarmsal rn ticaretini etkileyen bir yap kazanmtr. Ambalajlarn dorudan perakende sata sevk edilebilecek biimde ve geri dnml olmas tercih edilmektedir. rnler ihracata hazrlanrken bu konulara dikkat edilmelidir. Bu raporda incelenen sebze trlerinin hepsi akta yetitirilen trlerdir ve retim doa koullarna bal olarak gerekletirilmektedir. Doal afetlerden kaynaklanacak zararlarn giderilmesi iin tarm sektrnde, Tarm sigorta sisteminin yaygnlatrlmas, rnn ve reticinin geleceinin gvence altna alnmas ynnden nemlidir. lkemiz, Dnya zerinde sahip olduu corafi konumu nedeniyle birok deiik tr ve eitlerin yetitirilmesine ekonomik olarak imkan veren iklim zelliklerine sahiptir. Bu zellikten yararlanlarak rn eitliliimiz artrlarak ihracat potansiyelimize yeni bir ivme kazandrlabilir. Baz yeni rnler i piyasalarda alc bulamayabilir. Bu rnler yaplacak rgtlenmeler ile ihracat rn olarak retilip d ticaretimize katk salanabilir. retimin artrlmas iin artan miktarlarda nerilen gbre, hastalk ve zararllar ile mcadelede kullanlan sentetik girdilerin kullanm yaplan incelemeler sonucunda nerilen dozlarda yaplmaldr. Kullanlan sentetik girdilerin, ar dozlarda kullanm beklenilen verim art yerine toprak ve yer alt sularnn kirlenmesine neden olmaktadr. reticilere bu konularda eitim programlar hazrlanmaldr. Tketiciler, aldklar rnn kalitesi kadar retim koullar ve ekli ile de ilgilenen bilinli toplumlar haline gelmitir. Bu nedenle evre ile dost ve uyum halinde olan retim sistemleri ile retilen rnlerin alclar says artmaya devam edecektir. Bu nedenle, zellikle belirlenecek pilot blgelerde bu retim sistemleri tevik edilmelidir. lkemizde bir dier yeni, konu genetik olarak deitirilmi(transgenik) eitlerin kullanm olacaktr. Bu eitlerin avantaj ve dezavantajlar kamuoyuna btn akl ile sunulmaldr.
188
lkemiz, byk bir genetik zenginlie sahiptir. Doal alanlarn deiik amalarla kullanma almas bu eitliliin kaybolmasnda en byk etmendir. Bu tr uygulamalarn nne geilmelidir. zellikle sebze yetitiricilii yapan iletmelerin rotasyon sistemine gitmeleri konusunda eitilmeleri zorunludur. Aksi taktirde topraklarmz, takip edilen monokltr yetitirme tekniklerinin etkisiyle tarm arazisi olma zelliini yitirme tehdidi altndadr. Gnmz insan, beslenme, geimini salama, barnma, giyim vb her trl ihtiyacn karlamak zere emanet ald topraklar gelecekteki miraslarna hakkettikleri kalitede brakmak durumundadr.
189
SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI BTKSEL RETM ZEL HTSAS KOMSYONU
SEBZECLK ALT KOMSYONU
FASULYE, BEZELYE, BAKLA RAPORU
Hazrlayanlar
Dr. S. Ali KK
Dr. Cem BALKAN
Ege Tarmsal Aratrma Enstits - Menemen
Menemen - 2000
190
NDEKLER GR................................................................................................................. 193 II. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM.......... 193 retim........................................................................................................... 193 1.1. retim Alan.......................................................................................... 193 1.2. Verim ve retim Miktar....................................................................... 193 1.3. retim Teknolojisi................................................................................. 197 1.4. retim Tesisleri..................................................................................... 198 2. D Ticaret................................................................................................... 198 2.1.hracat................................................................................................................ 198 2.2.thalat................................................................................................................. 201 3. Stok............................................................................................................... 203 4. Yurtii Tketim....................................................................................... 203 5. Fiyatlar.......................................................................................................... 204 6. stihdam......................................................................................................... 205 7. Sektrdeki Yaym ve Eitim.................................................................... 205 8. Serbest Blgelerdeki Sektrel Faaliyetler................................................... 206 9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular (Kooperatif ve Birlikler vb.) Ve Faaliyetleri........ 206 10. Sektre Salanan Destekler.......................................................................... 206 11. Pazarlama Faaliyetleri (Depolama htiyalar, Pazarlama Kanallar, Borsalar, Szlemeli Tarm) ........................................................................ 206 12. Sektrde Yaym Faaliyetleri ve Alt Yaps................................................. 207 13. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps........................................... 207 14. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetler (FAO, IFAD, OECD, vb.)........... 208 15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri (Blgesel Aratrma Projeleri vb.). ......... 208 16. Dier Sektrler le liki (evre, Turizm, Sanayi, Salk vb.).................. 208 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi.......................................................... 208 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama..................................... 209 III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR.................................................... 215 IV. SEKZNC PLAN DNEMNDEK GELMELER........................................ 215 1. Genel Politika nerileri............................................................................... 215 2. Sektr Projeksiyonlar................................................................................. 216 2.1. retim...................................................................................................... 216 2.2. Yurtii Tketim....................................................................................... 217 2.3. hracat...................................................................................................... 219 2.4. thalat....................................................................................................... 220 3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler........................................... 220 I. II. 1.
191
4. 5. 6.
evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler............................................... 220 Dier Sektrler le likiler........................................................................... 221 retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri....................... 221
V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AB VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER.................................................... 222 VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER................. 222
192
1. GR
Gelimekte olan lkeler grubunda yer alan Trkiyenin, her konuda olduu gibi tarm sektrndeki gelime abalar, zellikle planl dneme geildii 1963 ylndan itibaren hz kazanmtr. Rapora konu olan, taze fasulye, taze bakla ve taze bezelyede, paralel bir gelime yaanmaktadr. VIII. Be Yllk Kalknma Plan Fasulye, Bakla ve Bezelye zel htisas Komisyonu Raporunda, bu rnlerin gemi dnemlerin gelimeleri nda, VIII. Plan Dnemi ve tesindeki olas gelimeler irdelenmeye ve tahmin edilmeye allmtr. Bu erevede, lkemizin fasulye, bakla ve bezelyede, retim, tketim ve d ticaret konularndaki karakteristikleri ortaya konmaya allmtr.
II. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM

1. retim 1.1. retim Alan: Fasulye, bakla ve bezelyenin retim alanlarna ilikin olarak bir rakam verilememektedir. Zira, lkemizde sebzeler, retim alanlar ile deil, retim miktarlaryla istatistiklerde yer almaktadrlar. Sebzelerin retim alanlarna ilikin olarak istatistiklerde yer alan tek rakam, Trkiye toplam sebze alanna ilikin olandr. izelge 1de Trkiye toplam sebze alanlarnn 1990 ylndan 1998 ylna kadar dzenli bir art gstererek; 635.000 hadan 783.000 haa artt grlmektedir. Bu, VI. Be Yllk dnemin bandan gnmze dein, sebze retim alanlarndaki % 23,3lk bir arta tekabl etmektedir. 1.2. Verim ve retim Miktar: Rapora konu olan; fasulye, bakla ve bezelye rnlerinin toplam retim miktarlar ve yer aldklar Baklagil Sebzeleri grubu iindeki paylar izelge 1de verilmitir. Fasulye ve bezelye, ele alnan 1990-1998 dneminde hem retim miktarlarn, hem de gruplar iindeki paylarn arttrmlar, buna karn bakla retiminde azalma grlmtr. 1990-1998 dneminde, fasulye retimi 430.000 tondan 455.000 tona; bezelye retimi 37.000 tondan
193
52.000 tona artm, bakla retimi ise ayn dnemde, 62.000 tondan 47.000 tona dmtr. Bu rakamlar bizlere, fasulye retiminde %6lk, bezelye retiminde %41lik bir art; buna karn, bakla retiminde ise %32li bir azal olduu anlamn vermektedir. Ayrca, bezelye, baklagil sebzeleri grubu iindeki payn %6,61den %8,62ye ykseltmiken; fasulye ve baklann baklagil sebzeler grubu iindeki paylar, srasyla, %76,79 dan %75,46ya ve %11,07den %7,79a drmlerdir.
izelge 1. Trkiye Toplam Sebze retim Alan, Baklagil Sebzeleri Toplam retimi, Fasulye, Bakla ve Bezelye retimleri ile Baklagil Sebzeleri indeki Paylar
Taze Fasulye Taze Bakla Taze Bezelye Toplam retimi ve baklagil retimi ve retimi ve baklagil Yllar sebze sebzeleri ret. baklagil sebzeleri ret. alan iindeki pay sebzeleri ret. iindeki pay iindeki pay (ha) (ton) (ton) (%) (ton) (%) (ton) (%) 76,79 62.000 11,07 37.000 6,61 1990 635.000 560.000 430.000 77,03 59.000 10,42 38.000 6,71 1991 652.000 566.000 436.000 77,51 54.000 9,26 37.000 6,35 1992 663.000 583.132 452.000 76,74 51.000 8,90 44.000 7,67 1993 654.000 573.330 440.000 76,62 51.000 8,98 38.000 6,69 1994 709.000 567.700 435.000 76,42 50.000 8,31 49.000 8,14 1995 785.000 601.900 460.000 74,87 55.000 9,05 43.000 7,08 1996 785.000 607.750 455.000 75,57 47.000 7,89 50.000 8,40 1997 775.000 595.500 450.000 783.000 603.000 455.000 75,46 47.000 7,79 52.000 8,62 1998 DE.1999. Tarm statistikleri zeti 1979-1988, DE Yayn No: 2275, Austos, Ankara. Baklagil sebzeleri toplam retimi 1998 yl verilerine gre, Trkiye taze fasulye retimi 455.000 tondur. izelge 2de belirtilen 14 il Trkiye taze fasulye retiminin %65,73n retmektedir. Sadece Samsun, Antalya, Tokat, Bursa ve Bilecik illeri, Trkiye fasulye retiminin yaklak %40n retmektedirler. Ortalama fiyatnn 182.570 TL/kg olduu fasulyenin Trkiye toplam retim deeri 83 trilyon TLn, pazarlanan fasulyenin retim deeri ise 57 trilyon TLn amaktadr. 1998 yl verilerine gre, Trkiye bakla retimi ise, 47.000 tondur. izelge 3de belirtilen 12 il, Trkiye toplam bakla retiminin %87,42sini retmektedirler. Sadece el,
194
Antalya, zmir ve Aydn illeri, Trkiye bakla retiminin yaklak %57sini retmektedirler. Ortalama fiyatnn 142.893 TL/kg olduu baklann Trkiye toplam retim deeri 7 trilyon TLna, pazarlanan baklann deeri ise 6 trilyon TLna yaklamaktadr. 1998 yl verilerine gre, Trkiye bezelye retimi 52.000 tondur. izelge 4de belirtilen 10 il, Trkiye toplam bezelye retiminin %89,23n retmektedirler. Bursa, Hatay, Balkesir ve Antalya illeri, bezelyenin en arlkl olarak retildii illerdir. Sadece bu illerin bezelye retimleri Trkiye toplam retiminin yaklak %64ne tekabl etmektedir. Ortalama fiyatnn 149.471 TL/kg olduu bezelyenin Trkiye toplam retim deeri 7 trilyon TLn, pazarlanan bezelyenin deeri ise 6 trilyon TLn amaktadr. izelge 2. Taze Fasulye retimindeki nemli llerde retim Miktar ve Deerleri (1998).
ller Ankara Antalya Aydn Balkesir Bilecik Bursa Hatay el zmir Konya Manisa Mula Samsun Tokat 14 l toplam TRKIYE retim (Ton) Trkiye ret.deki Pay (%) Fiyat (TL/Kg) Trkiye Pazarlanann Trkiye retim Deeri paz.de. r.de. deki deeri (Milyon (Milyon TL) deki pay TL) pay (%) (%) 185 916 1 910 473 7,50 1 329 498 2,30 208 809 6 195 572 5,75 4 311 498 7,46 204 431 2 642 680 2,45 1 839 041 3,18 181 730 3 498 484 3,25 2 434 595 4,21 133 322 1 518 138 1,41 1 056 472 1,83 171 136 4 323 580 4,02 3 008 779 5,20 164 063 3 794 449 3,52 2 640 557 4,57 237 235 4 710 064 4,37 3 277 733 5,67 167 447 2 499 481 2,32 1 739 389 3,01 188 976 2 681 380 3,23 1 865 973 3,23 151 843 1 497 172 1,80 1 041 882 1,80 233 614 2 944 004 2,73 2 048 732 3,54 191 370 13 272 466 12,33 9 236 309 15,98 160 579 4 238 643 3,94 2 949 672 5,10 187 480 55 726 586 58,63 38 780 131 67,08 182 570 83 069 351 100,00 57 807 961 100,00
10 276 2,26 29 671 6,52 12 927 2,84 19 251 4,23 11 387 2,50 25 264 5,55 23 128 5,08 19 854 4,36 14 927 3,28 14 189 3,12 9 860 2,17 12 602 2,77 69 355 15,24 26 396 5,80 299 087 65,73 455 000 100,00
DE. 1999. Tarmsal Yap ve retim-1998. (Bilgisayar Kaytlar).
195
izelge 3. Taze Bakla retimindeki nemli llerde retim Miktar ve Deerleri (1998).
ller Adana Antalya Aydn Balkesir Bursa anakkale Hatay el zmir Ktahya Manisa Mula 12 l Toplam Trkiye Trkiye Fiyat retim ret. deki (TL/Kg) (Ton) pay (%) 1 205 7 465 4 768 2 418 3 703 1 377 3 450 8 696 4 888 978 949 1 190 41 087 47 000 2,56 15,88 10,14 5,14 7,88 2,93 7,34 18,50 10,40 2,08 2,02 2,53 87,42 100,00 138 733 163 277 159 236 137 934 110 000 131 309 112 812 168 243 110 833 124 444 126 041 145 533 143 000 142 893 retim Deeri (Milyon TL) 167 173 1 218 863 759 237 333 524 407 330 180 812 389 201 1 463 041 541 752 121 706 119 613 173 184 5 875 438 6 715 993 Trkiye Trkiye Pazarlanann paz.de. r.de. deki deeri (Milyon deki pay pay (%) TL) (%) 2,49 143 819 2,49 18,15 1 048 588 18,15 11,30 653 172 11,30 4,97 286 931 4,97 6,07 350 426 6,07 2,69 155 553 2,69 5,80 334 830 5,80 21,78 1 258 654 21,78 8,07 466 069 8,07 1,81 104 704 1,81 1,78 102 903 1,78 2,58 148 990 2,58 87,48 5 054 639 87,48 100,00 5 777 769 100,00
DE. 1999. Tarmsal Yap ve retim-1998. (Bilgisayar Kaytlar). izelge 4. Taze Bezelye retimindeki nemli llerde retim Miktar ve Deerleri (1998).
ller retim Trkiye (Ton) ret. deki pay (%) Adana 1 774 3,41 Antalya 5 613 10,79 Aydn 1 886 3,63 Balkesir 5 920 11,38 Bilecik 2 530 4,87 Bursa 14 102 27,12 anakkale 1 034 1,99 Hatay 7 173 13,79 el 3 996 7,68 zmir 2 370 4,56 10 l Toplam 46 398 89,23 Trkiye 52 000 100,00 Fiyat (TL/Kg) retim Trkiye Pazarlanann Trkiye Deeri r.de. deki deeri (Milyon paz.de. (Milyon TL) pay (%) TL) deki pay (%) 128 117 227 280 2,92 198 120 2,92 173 750 975 259 12,55 850 133 12,55 192 780 363 583 4,68 316 935 4,68 142 375 842 860 10,84 734 721 10,84 191 666 484 915 6,24 422 700 6,24 121 562 1 714 267 22,06 1 494 327 22,06 139 285 144 021 1,85 125 543 1,85 146 995 1 054 395 13,57 919 116 13,57 186 458 745 086 9,59 649 492 9,59 121 190 287 220 3,70 250 370 3,70 147 396 6 838 886 87,99 5 961 457 87,99 149 471 7 772 489 100,00 6 775 278 100,00
DE. 1999. Tarmsal Yap ve retim-1998. (Bilgisayar Kaytlar).
196
1.3. retim Teknolojisi: Taze fasulye, bakla ve bezelye, daha nceki blmlerde deinildii gibi, ekolojik ve ekonomik avantajlarna gre, phesiz, baz yrelerde younlam olmalarna karn, lkemizin hemen her yerinde, ok byk bir arlkla da, akta yetitirilmektedir. Fasulye ve bezelye genelde, sraya veya karklara ekilerek, bakla ise yine genelde, tohumlarnn tarlaya serpilmesi, ya da, sraya ekilmesi suretiyle yetitirilmektedir. Akta retimin yannda, ok fazla arlkta olmamakla birlikte, bezelye ve fasulyede, rt alt retimlerine de rastlanmaktadr. Bakla retimlerinde, yerli eitler kullanlmakta, fasulye ve zellikle bezelyede konserve ve dier ileme sanayilerinin istekleri dorultusunda, yabanc eitlerle retim yaygnlamaktadr. Her rnde de, reticiler, bildikleri bu retim dalnda, kendi bilgi ve tecrbelerine dayanan retim tekniklerini uygulamaktadrlar. Baz spesifik retimler (rnein konserve sanayi iin anlamal ve girdi temininin alc tarafndan karland retimler gibi) dnda reticiler, kendi bildiklerini uygulamaktadr. Bunlar, eit seimi, ekim, gbreleme gibi ilemlerde olduu kadar, mcadele sulama, hatta hasat ilemlerinde de gzlenmektedir. Tm bu uygulamalar, rnein, fazla azot kullanmnn yaratt meyve tad bozulmalarn, ya da, mcadelede kullanlan bilinsiz kimyasallarn kullanmlarnn yaratt kalnt veya deformasyonlarn beraberinde getirmektedir. nsan ve evre sal dnldnde, bu konularda, zellikle reticilerin bilinlendirilmesi, ayr bir nem arzetmektedir. Her rnde de igc youn retim teknikleri uygulanmakta, hemen tm bakm ilemleri ve hasat igc ile yaplmaktadr. Bu durum, szedilen rnlerin retimlerinin daha ziyade, dar alanlarda ve kk aile iletmeleri tarafndan yaplabilir olmasn da beraberinde getirmektedir. Bu tarz bir retim biimi ve iletme bykl yapsyla, fasulye, bakla ve bezelye retimlerinde uygulanan retim tekniklerini deerlendirmek, iyiletirmek ya da yeni teknolojileri yaygnlatrmak, olduka zor olmaktadr.
197
1.4. retim tesisleri: Trkiyede taze fasulye, bakla ve bezelye retimleri, genellikle polikltr tarm iletmelerinde, yan retim dal biiminde srdrlmektedir. lkemizde, sadece anlan bu rnlere spesifiye olmu iletmelerden bahsetmek pek mmkn deildir. Bu rnler, says ok kstl olan, salt bu rne spesifiye olmu iletmeler dnda, ok byk bir arlkla, reticilerin sahip olduu iletmelerin belli parsellerinde, sezonluk olarak yetitirilmekte, bir yerde, reticilerin asl tarmsal uras yannda, aile igcnn deerlendirildii, zellikle bakla ve bezelyede, iletmeye ilave ekonomik katknn beklendii tali bir dal olarak kabuledilmektedirler. 2. D Ticaret 2.1. hracat: Trkiye tarmsal rnler ihracat, yllar itibariyle ok az da olsa artmasna karn, Trkiye toplam ihracatnda tarmsal rnlerin pay, yllar itibariyle srekli bir azalma gstermektedir (izelge 5). Sebze ihracat ise, 1990da 395 milyon $ seviyesinden, 1997de 491 milyon $ seviyesine art gstermitir. Bu yzden, sebze ihracatnn Trkiye tarm rnleri ihracatndaki pay, az da olsa ykselmitir. Bu rakamlara bakldnda, sebze ihracatnn, dier tarm rnleri ihracatndan daha hzl bir art gsterdii ifade edilebilir. izelge 5. Trkiyenin Toplam Tarm rnleri ve Sebze hracat ve Sebze hracatnn Pay.
Trkiye Toplam hracat (Milyon $) 12.959 13.593 14.715 15.345 18.106 21.637 23.224 26.245 Tarm rnleri hracat (Milyon ($) 2.238 2.578 2.130 2.288 2.295 2.128 2.450 2.674 Sebze hracat Sebze hracatnn Sebze hracatnn Tarm rnleri (Milyon $) Toplam hracattaki pay hracatndaki pay (%) (%) 395 3,05 17,65 427 3,14 16,56 357 2,43 16,76 351 2,29 15,34 339 1,87 14,77 378 1,75 17,76 477 2,05 19,47 491 1,87 18,36
Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997
DE. 1999. Trkiye statistik Yll-1998, DE Yayn No: 2240, Mays, Ankara.
198
statistiklerimizde yer alan sebze ihracat rakamlar, hem taze, hem de ilenmi (dondurulmu, konserve edilmi, v.b.) miktarlar iermektedir. izelge 5deki sebze ihracat rakamlarnn ne kadarnn taze sebze ihracatna ait olduklarnn grlmesi bakmndan izelge 6 oluturulmutur. Yllar itibariyle deimekle birlikte, taze olarak yaplan sebze ihracatnn, toplam sebze ihracatnn yaklak 1/3n oluturduu sylenebilir. Bunun yannda rapora konu olan rnlerin, taze sebze ihracat iindeki paylar da grlmektedir.
izelge 6. Trkiye Toplam Taze Sebze hracat inde Fasulye, Bakla ve Bezelye hracat.
Trkiye Taze Sebze Toplam hracat Taze Fasulye Deer Deer Miktar Deer Yllar Miktar (ton) (Bin $) %'si (ton) (Bin$) 381.110 126.791 0,33 570 416 1995 632.178 146.231 0,56 928 817 1996 564.733 179.934 0,30 669 537 1997 412.414 138.393 0,39 729 542 1998 Taze Bakla Deer Miktar %'si (ton) 0,23 413 0,26 456 0,34 612 0,11 191 Taze Bezelye Deer Deer Miktar Deer (Bin$) %'si (ton) (Bin$) 288 0,06 134 75 385 0,03 58 46 612 0,01 24 23 159 0,04 64 58
D Ticaret Mstearl hracat Genel Mdrl.1999. Sektr Raporu, Haziran, Ankara.
Trkiyenin taze sebze ihracatnda, rapora konu olan rnlerin ihracat rakamlarna bakldnda, gerek miktar ve gerekse deer olarak, olduka dk bir yer aldklar grlmektedir. Taze olarak yaplan bu ihracat miktarlar yannda, ilenmi rn olarak, fasulye, bakla ve bezelyenin ihra miktarlarnn ve ihracatn hangi lkelere yapldnn grlmesi bakmndan izelge 7, izelge 8 ve izelge 9 oluturulmutur. izelge 7. Trkiye Fasulye hracatnda nemli lkeler.
lkeler Yunanistan KKTC Cezayir Avusturya Bulgaristan Almanya 1996 1997 Miktar Deer Deer %'si Miktar Deer Deer %'si (kg) ($) (kg) ($) 66.090 55.990 4,47 16.231 17.805 1,75 77.724 94.866 7,57 115.639 116.392 11,42 0 0 0,00 100.000 69.780 6,85 57.509 49.427 3,94 68.063 51.753 5,08 0 0 0,00 30.610 20.119 1,97 565.621 537.721 42,90 367.836 282.918 27,77
199
Irak Hollanda sve ngiltere Hrvatistan srail Azerbeycan talya Kazakistan Rusya nemli lkeler Toplam Dier lkeler TOPLAM
113.000 69.815 14.949 199.735 23.915 21.000 50.126 19.831 3.130 19.283 1.301.728 140.597 1.442.325
61.942 46.275 10.872 121.079 20.168 15.750 74.390 19.831 2.596 16.518 1.110.907 142.521 1.253.428
4,94 3,69 0,87 9,66 1,61 1,26 5,93 1,58 0,21 1,32 88,63 11,37 100,00
0 33.685 22.048 19.161 0 105 210.061 0 23.590 15.637 1.022.666 112.640 1.135.306
0 23.586 15.690 13.142 0 111 261.491 0 24.651 11.993 909.431 109.464 1.018.895
0,00 2,31 1,54 1,29 0,00 0,01 25,66 0,00 2,42 1,18 89,26 10,74 100,00
GEME. 1999. D Ticaret statistikleri. (Bilgisayar Kaytlar). izelge 7den de grld gibi, Trkiye fasulye ihracat yldan yla pek byk farkllklar arz etmemekte, yaklak olarak, yllk ortalama 1 milyon $lk ihracat rakamlarna eriilmektedir. Fasulye ihra miktar yannda, ihracatmzdaki balca lkeler ve fasulyenin taze ya da ilenmi olup olmamas gibi zellikleri, deiiklik gstermektedir. Ele alnan her iki ylda da, fasulyenin yarsndan fazlasnn 3-4 lkeye ihra edildii, bu lkelerin, bata Almanya, KKTC, Azarbeycan ve ngiltere olduu anlalmaktadr.
Benzer durum bakla ihracatnda da grlmektedir. Bakladaki ihracat rakamlar, ihracatn neredeyse tamamnn 4-5 lkeye yaplabilmesi ve ihracatta hem miktar hem de lke ismi bakmndan bir stabilite gzlenmesi, bu rnde lkemizin kayda deer bir ihracat yaps olmamakla birlikte, sabit ve oturmu bir ihracat olduunu gstermektedir (izelge 8). izelge 8. Trkiye Bakla hracatnda nemli lkeler.
1996 lkeler Avusturya Almanya Hollanda svire ngiltere nemli Toplam Dier lkeler TOPLAM Miktar (kg) 22.737 318.318 52.590 3.663 2.126 399.434 56.708 456.142 Deer ($) 17.101 290.175 39.590 3.353 1.201 351.420 34.713 386.133 Deer %'si 4,43 75,15 10,25 0,87 0,31 91,01 8,99 100,00 Miktar (kg) 17.129 483.265 37.675 33.112 22.376 593.557 17.965 611.522 1997 Deer ($) 26.833 479.158 38.463 32.457 20.945 597.856 14.335 612.191 Deer %'si 4,38 78,27 6,28 5,30 3,42 97,66 2,34 100,00
lkeler
GEME. 1999. D Ticaret statistikleri. (Bilgisayar Kaytlar).
200
Bezelye ihracat rakamlarna bakldnda, 600 ton civarnda ihracat miktar ve 450500 bin $ civarndaki ihracat deeriyle, lkemiz, bezelye ihracatnda belli bir stabiliteyi yakalam grlmektedir (izelge 9). Almanya, Rusya, Azarbeycan, KKTC ve A.B.D., bezelye ihracatmzdaki en nemli lkeler olarak ne kmaktadrlar. izelge 9. Trkiye Bezelye hracatnda nemli lkeler.
lkeler Azerbaycan Grcistan Almanya Yunanistan Kazakistan Krgzistan KKTC Rusya Cezayir Bosna-Hersek Libya Trkmenistan Ukrayna A.B.D. zbekistan nemli lkeler Toplam Dier lkeler TOPLAM Miktar (kg) 42.208 35.580 197.774 20.410 2.910 8.920 42.913 70.528 0 47.047 29.331 21.071 6.864 1.440 38.581 565.577 38.821 604.398 1996 Deer ($) 53.625 24.606 162.559 10.512 3.488 3.466 38.555 45.815 0 32.029 29.166 17.166 4.384 1.214 36.394 462.979 37.841 500.820 Deer %'si 10,71 4,91 32,46 2,10 0,70 0,69 7,70 9,15 0,00 6,40 5,82 3,43 0,88 0,24 7,27 92,44 7,56 100,00 Miktar (kg) 28.421 30.436 78.938 0 40.563 300 63.171 136.239 36.700 3.840 20.580 18.685 34.006 58.205 12.551 562.635 43.196 605.831 1997 Deer ($) 34.148 17.003 54.411 0 33.670 275 52.569 84.277 20.304 3.090 17.062 17.274 26.005 42.455 8.789 411.332 35.258 446.590 Deer %'si 7,65 3,81 12,18 0,00 7,54 0,06 11,77 18,87 4,55 0,69 3,82 3,87 5,82 9,51 1,97 92,11 7,89 100,00
GEME. 1999. D Ticaret statistikleri. (Bilgisayar Kaytlar). 2.2. thalat: Trkiye, uzun yllar bir tarm lkesi tanmlanmasn hak edecek bir tarmsal rnler ihracat/ithalat orann tutturmutu. Ancak son dnemlerde artan ve zellikle 1990l yllarn sonlarnda hzlanan tarmsal rnler ithalatna ynelim gzlenmektedir. Son yllarda Trkiyenin tarmsal rnler ithalat, neredeyse tarmsal rnler ihracatna yaklamaktadr (izelge 10). Sebze ithalatmz da, ele alnan 8 yllk dnemde yaklak 3 kat artmtr. Sebze ithalatnn toplam ithalatmzdaki pay % 0,1 ila % 0,2 iken; tarm rnleri ithalatndaki pay % 1 ila % 4 arasnda deimektedir.
201
izelge 10. Trkiyenin Toplam, Tarm ve Sebze thalat ve Sebze thalatnn Pay.
Trkiye Toplam thalat (Milyon $) Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 22.302 21.047 22.871 29.428 23.270 35.709 43.427 48.585 Tarm rnleri thalat (Milyon ($) 1.020 555 795 1.078 740 1.798 2.023 2.298 Sebze thalat (Milyon $) 36 20 25 40 11 27 21 93 Sebze thalatnn Toplam thalattaki pay (%) 0,16 0,10 0,11 0,14 0,05 0,08 0,05 0,19 Sebze thalatnn Tarm rnleri thalatndaki pay (%) 3,53 3,60 3,14 3,71 1,49 1,50 1,04 4,05
DE. 1999. Trkiye statistik Yll-1998, DE Yayn No: 2240, Mays, Ankara. lkemizin taze fasulye ve bezelye ithalat olmasna ramen, incelenen dnemde bakla ithalatna rastlanmamtr. izelge 11 ve izelge 12de Trkiyenin fasulye ve bezelye ithalat, nemli lkeler itibariyle gsterilmektedir. Trkiyenin fasulye ithalat, hem miktar, hem deer ve hem de ithalat lkeler bakmndan yldan yla byk farkllklar arzetmektedir. Benzer durum bezelye ithalatnda da kendini gstermektedir. Bu itibarla, lkemizin bu rnlerde durulmu bir ithalatndan bahsetmek mmkn deildir. izelge 11. Trkiye Fasulye thalat ve thalatnda nemli lkeler.
Miktar (kg) ran 0 rdn 12.000 Suudi Arabistan 0 talya 0 ngiltere 0 A.B.D. 14.443 nemli lkeler 26.443 Toplam Dier lkeler 335 TOPLAM 26.778 lkeler 1996 Deer ($) 0 1.592 0 0 0 32.737 34.329 571 34.900 Deer %'si 0,00 4,56 0,00 0,00 0,00 93,80 98,36 1,64 100,00 Miktar (kg) 122.000 2.000 12.000 68.922 130.364 7.291 342.577 8.433 351.010 1997 Deer ($) 12.200 109 12.309 86.472 160.023 8.015 279.128 5.297 284.425 Deer %'si 4,29 0,04 4,33 30,40 56,26 2,82 98,14 1,86 100,00
GEME. 1999. D Ticaret statistikleri. (Bilgisayar Kaytlar).
202
izelge 12. Trkiye Bezelye thalat ve thalatnda nemli lkeler.

lkeler A.B.D. Msr Almanya Makedonya Polonya nemli Toplam Dier lkeler TOPLAM Miktar (kg) 61.240 7.425 930 0 0 lkeler 69.595 100 69.695 1996 Deer ($) 25.720 8.580 1.995 0 0 36.295 299 36.594 Deer %'si 70,28 23,45 5,45 0,00 0,00 99,18 0,82 100,00 Miktar (kg) 0 0 0 5.830 81.512 87.342 0 87.342 1997 Deer ($) 0 0 0 4.090 57.372 61.462 0 61.462 Deer %'si 0,00 0,00 0,00 6,65 93,35 100,00 0,00 100,00
GEME. 1999. D Ticaret statistikleri. (Bilgisayar Kaytlar). 3. Stok Taze fasulye, bakla ve bezelyede, bu rnlerin zellii nedeniyle stok bulunmamaktadr. Ancak ilenmi (dondurulmu, konserve edilmi veya salamura yaplm, gibi) rnlerde stok szkonusu olabilmekte ise de, bu konuda herhangi bir bilgiye ulalamamtr. 4. Yurtii Tketim
Gerek fasulye, gerek bakla ve gerekse bezelyede ok dk (ihmal edilebilir) ihracat ve ithalat miktarlar gz nne alndnda, anlan bu rnlerin tamamnn i tketime ynelik olarak retildikleri ve toplam retim miktarlarnn yurt iinde tketildii sonucuna varlabilir. Bu itibarla, fasulye, bakla ve bezelye toplam retim miktarlar, toplam yurtii tketim miktarlarn da oluturmaktadr, denilebilir. Bu kabulle, gemi dnem retimlerinin, o yllara ait lke nfusuna blnmesiyle, kii bana yllk tketim miktarlar elde edilmi, elde edilen rakamlar izelge 13de gsterilmitir. izelge 13. Fasulye, Bakla ve Bezelyede Yurtii Tketim, Yl Ortas Nfus ve Kii Bana Yllk Tketim Miktarlar. Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 Yurtii Tketim Fasulye Bakla Bezelye (ton) (ton) (ton) 430.000 62.000 37.000 436.000 59.000 38.000 452.000 54.000 37.000 440.000 51.000 44.000 435.000 51.000 38.000 Nfus (*) (Bin) 56.098 57.064 57.931 58.812 59.706 Fasulye (kg) 7,665 7,641 7,802 7,481 7,286 Kii bana Tketim Bakla (kg) 1,105 1,034 0,932 0,867 0,854 Bezelye (kg) 0,660 0,666 0,639 0,748 0,636
203
1995 1996 1997 1998
460.000 455.000 450.000 455.000
50.000 55.000 47.000 47.000
49.000 43.000 50.000 52.000
60.614 61.536 62.510 63.451
7,589 7,394 7,199 7,171
0,825 0,894 0,752 0,741
0,808 0,699 0,800 0,820
(*) DE. 1999. Genel Nfus Tesbiti, dari Bln-1997, DE Yayn No: 2281, Eyll, Ankara. Fasulye, bakla ve bezelyede yurtii tketimler o yla ait yl ortas nfusa blnerek, kii bana yllk tketim miktarlar bulunmutur. 1990-1998 dneminde kii bana tketim miktarlar fasulye ve baklada azalm, bezelyede artmtr. 5. Fiyatlar Fasulye, bakla ve bezelye fiyatlar; yetitirilen yre, yetitirme zaman ve kalitesine gre eitlilik arz etmektedir. Bu rnlerin fiyatlar, daha ziyade deien arz ve talebe bal olarak serbest pazar artlarna yakn artlarda, hallerde ya da pazarlarda olumaktadr. izelge 14te, fasulye, bakla ve bezelyenin 1997 ve 1998 yllarnda olumu, Trkiye dzeyindeki ortalama retici fiyatlar verilmektedir. izelge 14. Fasulye, Bakla ve Bezelyede retici Dzeyinde Fiyatlar (TL/kg)
Yllar 1997 1998 Fasulye 100.344 182.570 Bakla 64.684 142.893 Bezelye 61.125 149.471
DE. 1999. Trkiye statistik Yll-1998, DE Yayn No: 2240, Mays, Ankara. izelgedeki iki yl dikkate alndnda, fasulye fiyatnn, bakla ve bezelyenin fiyatlarndan yksek olduu, bakla ve bezelye fiyatlarnn birbirlerine yakn grlmektedir. Fasulye, bakla ve bezelye ihra fiyatlar ise; yllara, lkeye, rnn kalitesine ve rnn ilenmi olup olmamasna gre deimektedir. Buna ramen 1995-1998 dneminde fasulye ortalama ihra fiyatnn 0,80 $/kg, ilenmi bakla ortalama ihra fiyatnn 0,86 $/kg, bezelye ortalama ihra fiyatnn 0,72 $/kg olduu ifade edilebilir. Sz konusu bu rnlerin ithal fiyatlarnn daha yksek olduu belirlenmitir.
204
6. stihdam Fasulye, bakla ve bezelye retimlerinin lkemize salad istihdam olanaklarnn ortaya konabilmesi iin, her eyden nce bu rnlerin ekili alanlarnn ve daha sonra birim alanda ne kadarlk bir igcne gereksinim duyduklarnn bilinmesi gerekmektedir. Oysa, lkemizde sebzelerin tek tek retim alanlarn ortaya koyucu bir veri almas bulunmamaktadr. Bu yzden, anlan rnlerin retimleri ve daha sonraki aamalarnda, ayrca bunlara bal tali ve yan kollarda yaratt istihdam etkisinin belirlenmesi mmkn grlmemektedir. Ayrca, lkemizdeki sebze retiminin genel karakteristii olarak ortaya kan; aile iletmesi iinde yer alan sebzecilik retim parselleri gerei, tek bir sebze retim dalnda ihtisaslamam bir retim biiminin yaygnl gibi nedenlerle, aslnda sadece rapora konu olan rnlerin istihdam katks yerine, tm sebzecilik rnlerinin yaratt istihdam katksndan bahsetmek daha anlaml olabilecektir. Dolays ile bu raporda; fasulye, bakla ve bezelyenin ekonomiye yaratt istihdam katksn nitelik olarak ifade eden, ancak nicelik olarak bu katknn bykln ortaya koyamayan ifadelere yer verilmek zorunda kalnmtr. 7. Sektrdeki Yaym ve Eitim zel olarak fasulye, bakla ve bezelyeye ynelik bir yaym ve eitim faaliyetlerinden sz etmek mmkn deildir. lkemizdeki genel tarmsal yaym ve eitim kurulular, faaliyetleri iinde yer ald kadaryla bu rnlere de yer vermektedirler. Ziraat Faklteleri, Tarm Meslek Liseleri, bu konunun resmi eitimi ile ilgili ynn oluturmaktadr. Ayrca, daha ziyade bu rnlerin tohumlarnn retimini ve datmn yapan resmi ve arlkla zel kurulular, rnlerinin zelliine gre, daha ziyade reticilere ynelik eitim ve yaym faaliyetlerinde bulunmaktadrlar.
205
8. Serbest Blgelerde Sektrel Faliyetler Fasulye, bakla ve bezelye; sadece kimi ihracat aamalarnda serbest blgelerde konu olabilmektedir. Bunun dnda bu rnlerin zelinde serbest blge faaliyetlerinden sz etmek mmkn deildir. 9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular ve Faaliyetleri Fasulye, bakla ve bezelye rnleri ile ilgili kamu kurulular olarak; Tarm ve Kyileri Bakanl ve bal il-ile tarm mdrlkleri, aratrma enstitleri, niversitelerin ziraat faklteleri yrtlen hizmetin belirli halkalarnda yerlerini almaktadrlar. zel sektr kurulular, daha ziyade bu rnlerin tohum ithalatnda, rnlerin ilenmesinde (konserve, salamura gibi), ihracatnda ve tamaclk faaliyet dallarnda yer almaktadrlar. 10. Sektre Salanan Destekler Fasulye, bakla ve bezelyeye ynelik destekten ziyade, tarmn tmne yaplan desteklerden bahsedilebilir. Sz konusu rnler de, bu genel desteklemeden, kendilerine den pay alabilmektedirler. Rapora konu olan rnlerden, sanayide (zellikle gda sanayi) kullanmlar sz konusu olduunda, bunlara gda sanayii sektr tarafndan yaplabilecek desteklerden de burada bahsedilebilir. 11. Pazarlama Faaliyetleri Her rnde de, lkemizde daha ziyade retici dzeyinde bir pazarlama sz konusudur. reticiler rettikleri rnleri Haller ya da dorudan mahalli pazarlar vastasyla tketicilere ulatrmaktadrlar. Nakliye ve ambalajlamada zel uygulamalara yaygn bir ekilde rastlanmamakta, bu rnler daha ziyade dkme olarak adlandrabileceimiz tarzda tanmakta ve genellikle perakende olarak satlmaktadr. Ancak ilenmi rnlerde, bu rnlere zg retim biimleri (konserve fabrikalarnn anlamal retimleri gibi), beraberinde rn ileme ve doal olarak o rnlerin pazarlama faaliyetlerini beraberinde getirmektedir.
206
lenmi (konserve edilmi) rnler dnda, retim ve tketim aamalarnda, bu rnlerde standardizasyona gidildiini ifade etmek gtr. Taze fasulye, bakla ve bezelye, pazarlamada genellikle kg olarak birimlendirilmektedir. Gerek retiminde, gerek pazarlamasnda ve gerekse fiyatlandrmada bu birimlerle ifade edilmektedir. 12. Sektrde Yaym Faaliyetleri ve Altyaps Fasulye, bakla ve bezelyeye ynelik bir yaym faaliyetinden bahsedilmemekle birlikte, tm tarm sektrne ynelik faaliyetlerden, bu rnler de yararlanmaktadrlar. eitli kurulular, alma konularna uygun olarak bu rnlere ait yaym faaliyetlerinde bulunmaktadrlar. 13. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Altyaps Rapora konu olan her rnde de, aratrma faaliyetleri olmas gereken seviyede deildir. Bu rnlere ynelik aratrmalar, daha ziyade, Bakanla bal Aratrma enstitlerinde ve niversitelerde yaplmaktadr. Aratrma altyaps olarak, salt bu rnlere ynelik bir altyapdan sz etmek mmkn deildir. Aratrma Enstitlerindeki ve niversitelerdeki mevcut aratrma altyapsndan, dier rnlerin de olduu gibi bu rnler de faydalanmaktadrlar. niversitelerin Ziraat Faklteleri ile Tarm ve Kyilerine bal aratrma enstitlerinde, baklagillerle ilgili olarak ok sayda aratrma projeleri yrtlmektedir. Arlkla slah amal bu projelerde, yeni eitlerin gelitirilmesi abas yannda, retim tekniklerine ynelik agronomik almalar da yaplmaktadr. Ancak yrtlen baklagil aratrmalarnn ok byk bir blm, kuru baklagiller zerine younlamtr. Trkiye, rapora konu olan rnn de gen merkezlerinden biri konumunda olan bir lkedir. Hemen hemen tm lkeden toplanm fasulye, bakla ve bezelye tohumlar, bu rnlerin gen erozyonunun nlenmesine, slah almalarnda orijinal materyal temin edilmesine ynelik olarak Gen Bankalarnda saklanmaktadr. zel sektr ise, eit gelitirmeye ynelik aratrma faaliyetlerinden daha ok, yurtdndan ithal ettii eitlerinin yaygnlamasn temin edici demonstratif mahiyetteki almalarda bulunmaktadr.
207
14. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetleri Taze baklagil sebzeleri ile ilgili olarak uluslar aras kurulularla herhangi bir balant bulunamamtr. Daha ziyade kuru baklagillerde oluturulmu organizasyonlarn, faaliyetleri iinde taze baklagillere, hemen hemen, hi yer vermedikleri ifade edilebilir. 15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri Trkiyede halihazrda, zellikle taze fasulye, bakla ve bezelyede yrtlen nemli bir proje bulunmamaktadr. 16. Dier Sektrler le liki Fasulye, bakla ve bezelye rnlerinin zeline ait bir dier sektrlerle ilikiden bahsetmek yerine, tarm sektrnn dier sektrlerle ilikisinden bahsedilebilir. Bu rnler, sz edilen iliki iinde kendilerine ait ksmda yer alrlar. Bu erevede, sz edilen rnlerin retimlerine girdi salayan, tarmsal girdi sektr (ila, gbre gibi), tama sektr ve tarmsal rnleri ileme sektr ile ilikilerinden bahsedilebilir. Konu bu erevede deerlendirilirse, fasulye, bakla ve bezelye rnleri, bir nebze de olsa, tarmsal rnleri ileme sektryle ilikidedir, denebilir. Bu iliki, daha nceki blmlerde de belirtildii gibi, daha ziyade dzenli ve kaliteli rn temininin salanmas amacna ynelik olarak, konserve fabrikalar ile yre reticilerinin arasndaki anlamal retim ilikisiyle snrl kalmaktadr.
17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi Rapora konu olan, fasulye, bakla ve bezelye, baklagil sebzeleri alt gurubunda yer almaktadr. VII. Plan dnemi sonunda bu rnn toplam retimi, baklagil sebzeleri alt grubunun % 92sine erimitir. Planl dnemler boyunca fasulye ve bezelye retimleri dzenli bir ekilde artarak, fasulyede 450 bin ton, bezelyede 52 bin ton rakamlarna eriilmitir. Bakla retimleri ise 40 bin tonluk toplam retim rakamlarndan 1980li yllarn sonlarnda 70 bin tonluk rakamlara erimesine ramen, 1990larn bandan itibaren bir d trendine girmi
208
ve VII. Plan dnemi sonunda 47 bin tonluk toplam retime sahip olmutur. Bu rakamlar VII. Dnem sonunda; fasulyede 7,17 kg, baklada 0,74 kg ve bezelyede 0,82 kglk kii bana ortalama yllk tketim miktarlarna tekabl etmektedir. Genel olarak akta ve klasik olarak tanmlanabilecek retim teknikleriyle retilen fasulye, bakla ve bezelye, daha ziyade i tketime ynelik rnler olarak tanmlanabilirler. Zira, her rnde de ihra edilen miktarlar, toplam retimlerinin yzde veya binde birler seviyesinde bulunmaktadr. zellikle ihra edilen miktarlarn ve ihracatn yapld lkelerin nicelik ve nitelik asndan farkllklar gstermesi, bu rnlerin domestik rnler olma zelliini de pekitirmektedir. Trkiyenin retim miktarlar, d ticareti ve lkemizin Dnyadaki yeri gz nne alndnda, bu gne kadar sz konusu rnlerde, kendine yeterlilik hedefini gzettii ve bundan sonra da, ayn hedefleri gerekletirecek politikalar izlemesi gerektii anlalmaktadr. Bu itibarla, bundan sonraki planl dnemde, lkemizin, bu rnlerde kendine yeterlilii salamas her eyden nce gzetilmesi gereken bir olgu olarak karmza kmaktadr. 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama 1994-1999 yllar itibariyle dnya taze fasulye retimlerine bakldnda, yllk 3,7 ila 4,5 milyon tonluk bir toplam retimin sz konusu olduu ve ayn yllarda, Trkiyenin bu toplam retim iinde % 10,5 ila % 11,7lik bir yer ald grlmektedir. Bu olduka nemli bir orandr. Trkiye inden sonra dnyann en byk taze fasulye reten lkesi konumundadr. Taze fasulye retiminde en nemli ilk lke olan in Trkiye ve Hindistann toplam taze fasulye retimleri, dnya toplam retiminin yaklak yarsn oluturmaktadr. izelge 15deki 20 lke, ele alnan yllar boyunca, tm dnya marul retimlerinin % 85inden fazlasn retmektedir. Dnya taze bakla retimlerine bakldnda ise, yllk ortalama 1 milyon tonluk toplam retimin sz konusu olduu ve Trkiyenin bu toplam retim iinde % 4 ila % 5lik bir yer ald grlmektedir. izelge 16daki 12 lke, tm dnya taze bakla retimlerinin % 80inden
209
fazlasn retmektedir. Taze bakla retiminde en byk 6 lkenin (in, Cezayir, Irak, talya, spanya ve Fas) retimi, her zaman dnya toplam retiminin yarsndan fazlasn oluturmaktadr. izelge 15. Dnya ve Balca lkelerde Taze Fasulye retimi (ton).
lkeler Bengalde Belika-Lksem. Kanada ili in Msr Fransa Almanya Yunanistan Hindistan Endonezya talya Japonya Meksika Hollanda Romanya spanya Tayland Trkiye A.B.D. Dnya 1994 47,775 73,844 43,687 56,875 840,000 127,000 108,845 38,127 72,100 388,000 129,100 215,207 75,100 41,594 75,300 40,000 246,000 84,000 435,000 116,900 3,759,503 1995 49,970 58,018 45,000 57,000 900,000 165,067 109,700 43,803 72,000 390,000 167,330 200,652 75,200 55,083 72,800 44,723 222,700 84,000 460,000 129,760 3,935,129 1996 54,000 59,100 43,652 50,000 1,100,000 201,797 103,900 48,605 73,900 400,000 186,173 200,962 75,400 63,039 84,900 41,001 246,700 85,000 455,000 136,170 4,253,543 1997 47,990 71,751 45,150 45,000 1,200,000 205,000 114,600 46,087 68,400 400,000 186,048 192,249 75,500 67,305 74,100 43,586 272,700 85,000 450,000 145,280 4,389,768 1998 49,265 69,600 43,000 32,888 1,250,000 210,000 121,500 45,686 69,100 400,000 144,633 193,369 75,500 55,000 74,100 45,598 261,000 86,000 450,000 134,190 4,367,778 1999 49,265 60,000 43,000 32,888 1,350,000 210,000 120,000 45,686 70,000 400,000 144,633 193,369 75,500 55,000 74,100 45,598 250,000 86,000 450,000 134,190 4,451,073
FAO. 1999. Production Yearbook Records. (FAO Web Sayfas). izelge 16. Dnya ve Balca lkelerde Taze Bakla retimi (ton).
lkeler Cezayir Bolivya in Irak talya Meksika Fas Peru Portekiz spanya Suriye Trkiye Dnya 1994 81,866 38,359 91,084 108,000 86,862 42,463 82,480 40,037 30,000 88,200 45,600 51,000 954,164 1995 110,515 36,428 99,362 109,000 85,500 40,297 75,715 42,555 30,000 72,600 37,800 50,000 964,843 1996 111,356 43,783 89,632 107,000 90,460 55,673 84,500 62,126 30,000 65,200 46,014 55,000 1,020,624 1997 103,866 56,583 110,798 105,000 88,065 53,536 90,900 54,081 30,000 66,800 27,200 47,000 1,024,103 1998 102,448 44,625 110,798 107,000 81,102 50,000 87,400 63,683 30,000 69,500 35,000 47,000 1,023,696 1999 100,000 44,625 114,798 100,000 81,102 50,000 90,000 63,683 30,000 68,000 35,000 47,000 1,018,217
FAO. 1999. Production Yearbook Records. (FAO Web Sayfas).
210
Dnya taze bezelye retimlerine bakldnda, yllk 6 ila 7 milyon tonluk bir toplam retimin sz konusu olduu ve Trkiyenin bu toplam retim iinde % 0,7 ila % 0,8lik bir yer ald grlmektedir. izelge 17deki 14 lke, tm dnya bezelye retimlerinin % 90ndan fazlasn retmektedir. Bezelye retiminde en byk 5 lkenin (Hindistan, in, ABD, Fransa ve ngiltere) retimi, her zaman dnya toplam retiminin % 70inden fazlasn oluturmaktadr. izelge 17. Dnya ve Balca lkelerde Taze Bezelye retimi (ton).
lkeler Avustralya Belika-Lksem. in Danimarka Msr Fransa Macaristan Hindistan talya Hollanda Pakistan Trkiye ngiltere A.B.D. Dnya 1994 94,000 160,000 718,824 80,000 105,000 443,300 162,000 1,530,000 136,066 100,000 47,500 38,000 422,000 1,108,000 6,093,612 1995 98,772 150,000 738,630 80,000 218,808 556,700 179,325 2,310,000 129,642 70,000 53,067 49,000 447,000 1,111,700 7,085,595 1996 81,492 165,000 921,128 80,000 126,812 575,000 165,243 2,000,000 125,400 83,000 60,948 43,000 492,000 947,000 6,785,419 1997 95,080 166,000 1,015,616 80,000 123,396 514,700 176,090 2,000,000 130,200 59,000 71,797 50,000 449,000 1,089,000 6,876,315 1998 76,000 165,000 1,100,616 80,000 125,000 553,900 170,000 2,000,000 130,200 59,000 71,797 52,000 417,200 1,097,000 6,986,098 1999 76,000 165,000 1,165,616 80,000 125,000 550,000 180,000 2,000,000 130,200 59,000 71,797 52,000 417,200 1,097,000 7,062,895
FAO. 1999. Production Yearbook Records. (FAO Web Sayfas). izelge 18. Dnya ve Balca lkelerde Taze Fasulye hracat (Bin $).
lkeler Belika-Lksem Burkina Faso in Fransa talya Kenya Meksika Hollanda spanya Suriye Trkiye ngiltere A.B.D. Dnya 1994 3,071 4,300 9,280 7,068 6,832 33,683 13,058 12,069 43,162 10,534 10 706 19,594 186,392 1995 2,545 4,300 10,198 10,368 7,279 21,806 13,507 14,698 49,185 5,772 40 1,308 22,255 192,194 1996 2,564 2,800 7,071 8,468 7,634 25,586 15,657 16,210 48,898 2,241 468 2,209 22,297 185,771 1997 3,315 2,800 4,986 12,959 6,153 21,969 18,688 13,035 41,628 10,419 308 10,118 25,644 190,651 1998 3,110 2,800 6,190 12,220 8,212 30,176 19,516 11,797 46,327 10,419 250 2,733 26,000 199,962
FAO. 1999. Trade Yearbook Records. (FAO Web Sayfas).
211
Dnyada taze fasulye ihracat rakamlarna bakldnda, toplam retimin yaklak % 4 ila % 5inin ihracata konu olduu anlalmaktadr (izelge 18). Trkiyenin dnya fasulye ihracatndaki paynn ok az olduu grlmektedir.
Dnya taze fasulye ithalatna bakldnda ise, toplam ithalatn toplam ihracata yakn, hatta biraz daha fazla olduu grlmektedir (izelge 19).
izelge 19. Dnya ve Balca lkelerde Taze Fasulye thalat (Bin $).
lkeler Belika-Lksem. Kanada Fransa Almanya talya Japonya Hollanda Portekiz Singapur spanya svire Trkiye ngiltere A.B.D. Dnya 1994 14,680 18,071 55,722 26,543 5,421 5,106 37,644 1,169 0 2,975 6,033 3 22,350 19,151 231,370 1995 20,150 18,768 65,511 28,404 5,891 7,780 37,796 1,477 7,352 3,539 6,508 0 31,494 25,102 275,657 1996 20,643 19,103 64,972 27,389 7,289 7,157 33,707 3,034 3,721 4,097 5,312 1 39,905 26,785 279,575 1997 17,480 18,953 61,273 24,764 8,199 5,118 31,172 3,098 2,898 2,490 4,866 13 44,261 31,221 272,557 1998 18,495 19,924 60,101 27,063 6,884 4,896 28,821 4,042 2,441 4,046 4,549 6 42,312 30,798 271,971

Fasulyede ihracat olarak listede grlen baz lkelerin, ayn zamanda ithalat konumda olduklar, bu lkelerin ithal ettikleri fasulyeyi tekrar ihra ettikleri de anlalmaktadr. En byk fasulye ithalats olarak; Fransa, ngiltere, ABD, Almanya ve Hollanda saylabilir. Trkiye, dnya fasulye ihracatnda olduu gibi, dnya fasulye ithalatnda da hibir neme ve arla sahip deildir.
Dnya toplam taze bakla retiminin ancak % 3 ila % 4 ihracata konu olmaktadr. En nemli bakla ihracats olarak Suriye, in, Meksika, talya ve spanya grlmektedir. Bu 5 lkenin ihracatlar toplam, dnyann toplam ihracatnn, yaklak 2/3ne tekabl etmektedir. Trkiyenin dnya taze bakla ihracatndaki yeri, yok denecek kadar azdr (izelge 20).
212
Dnya taze bakla ithalatnda da en nemli lkeler; Japonya, BelikaLksemburg, in, spanya ve Suudi Arabistan olarak grlmektedir. Trkiyenin, ihracatta olduu gibi, dnya taze bakla ithalatnda da yeri yoktur (izelge 21). izelge 20. Dnya ve Balca lkelerde Taze Bakla hracat (Bin $).
lkeler in Fransa Guatamala Honduras talya Meksika Hollanda spanya Suriye Trkiye ngiltere Dnya 1994 4,735 828 432 405 7,220 3,896 3,751 4,570 10,520 191 563 42,624 1995 6,292 1,530 288 617 5,806 4,518 3,260 3,422 1,119 288 335 31,251 1996 7,284 900 324 676 6,591 3,845 1,282 5,670 4,517 385 805 36,129 1997 7,136 908 539 506 4,125 4,597 1,804 5,357 10,418 612 1,453 40,774 1998 5,893 960 848 653 3,265 3,211 1,482 4,616 10,418 159 438 34,700
FAO. 1999. Trade Yearbook Records. (FAO Web Sayfas). izelge 21. Dnya ve Balca lkelerde Taze Bakla thalat (Bin $).
lkeler Avusturya Belika-Lksem. in Fransa Almanya rlanda talya Japonya Lbnan Hollanda Portakiz Suudi Arabistan Singapur spanya ngiltere Dnya 1994 12 3,587 5,708 2,307 2,838 204 432 10,711 600 1,004 290 1,255 0 1,917 381 32,189 1995 270 6,320 2,927 3,116 1,542 302 498 10,962 600 965 355 574 1,967 6,385 736 39,835 1996 389 4,896 2,658 2,623 1,397 561 753 7,961 600 729 663 3,576 1,491 1,996 1,037 32,932 1997 380 4,720 1,103 2,368 932 1,074 1,413 6,555 600 1,271 484 1,978 1,588 945 985 28,360 1998 425 5,377 1,142 2,659 854 331 974 6,156 600 1,546 362 1,978 967 128 3,254 29,086
213
Dnya toplam taze bezelye retiminin ancak % 1i ila % 1,5i ihracata konu olmaktadr. En nemli bezelye ihracats olarak; Zimbabve, ABD, Fransa, Guatamala, Meksika, talya, ngiltereve Hollanda grlmektedir. Trkiyenin dnya bezelye ihracatndaki yeri, ok azdr.
izelge 22. Dnya ve Balca lkelerde Taze Bezelye hracat (Bin $).
lkeler Belika-Lksem. in Fransa Guatemala talya Kenya Meksika Hollanda Rusya spanya Suriye Trkiye Ukrayna ngiltere A.B.D. Zimbabve Dnya 1994 253 8,929 4,434 700 4,931 1,971 2,984 3,702 0 5,829 5,197 41 0 3,399 7,992 6,646 64,725 1995 505 8,466 13,533 450 5,450 4,539 3,020 3,846 0 4,785 1,002 76 0 2,328 8,286 18,012 83,041 1996 2,283 8,129 7,206 402 4,143 4,219 5,630 3,980 1,315 6,494 3,361 46 0 2,689 9,166 8,044 74,589 1997 1,040 5,701 6,369 8,076 5,262 2,733 4,776 2,632 1,315 6,360 3,484 23 5,990 4,778 9,448 13,419 90,200 1998 1,869 7,684 5,470 9,895 4,610 2,481 5,368 4,337 1,446 7,485 3,484 58 5,990 5,158 12,500 18,854 103,040
FAO. 1999. Trade Yearbook Records. (FAO Web Sayfas). Dnya taze bezelye ithalatnda da en nemli lkeler Japonya, ngiltere, ABD, Hollanda, Belika-Lksemburg, Fransa ve Kanadadr. Trkiyenin dnya bezelye ithalatndaki yeri, ihracatta olduu gibi, yok denecek kadar azdr. izelge 23. Dnya ve Balca lkelerde Taze Bezelye thalat (Bin $).
lkeler Avusturalya Belika-Lksem. Kanada Hong Kong Fransa Almanya Japonya Malezya 1994 828 6,672 6,710 3,962 10,182 3,527 19,902 2,263 1995 1,210 9,811 6,475 3,530 10,622 4,578 26,240 3,088 1996 1,752 14,681 7,900 4,541 9,853 4,335 23,948 3,827 1997 1,200 8,055 7,365 4,524 9,584 5,118 23,050 3,827 1998 1,791 13,815 8,912 4,267 9,910 3,681 30,824 4,388
214
Hollanda Singapur svire Trkiye ngiltere A.B.D. Dnya
10,881 0 1,835 0 15,065 11,438 102,118
10,735 2,637 2,085 1 19,220 14,479 125,300
8,420 2,325 1,857 35 21,447 12,634 129,891
9,128 2,230 1,553 0 27,971 14,781 128,096
10,284 1,616 1,535 14 34,875 20,855 158,086

Dnya leinde lkelerin retim ve d ticaret rakamlar bir arada deerlendirildiinde, Trkiye, fasulye, bakla ve bezelyenin ne retimleri, ne de d ticareti bakmndan nemli saylabilecek lkeleri arasnda yer almamaktadr. lkemiz, dnya leinde dnldnde, rapora konu olan rnlerin retim ve, zellikle d ticaretinde, domestik karakterleri ar basan lke konumundadr.
III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR Bu rnlere ynelik olarak tevik alm, herhangi bir yatrma rastlanlmamtr. IV. SEKZNC PLAN DNEMNDE GELMELER 1. Genel Politika nerileri Taze fasulye, bakla ve bezelye, Trkiyenin kendine yeterli retimlerini gerekletirebilecek bir retim trendini teden beri gstermi, baklagil sebzelerindendir. Planl dneme geildiinden bu yana, her rnde de, artan nfusun artan gereksinimlerini karlamlardr. VIII. plan dnemi iin tarmda ve tarmn alt sektrlerinde, belirli hedefler ve bu hedefleri uygulamada yrtlecek politikalarn ne olduu hususunda, rapor hazrlayclarna herhangi bir yn belirtilmemitir. Bu sebeple raporda, taze fasulye, bakla ve bezelyede, gelecekteki durumu tarif edici parametreler, bu rnlerin gemi performanslarnn ileriye dnk yansmalar biiminde yer almlardr. Taze fasulye, bakla ve bezelyenin VIII. plan dnemi ve tesinde eriecei seviyelerin, lkenin genel ve tarmsal plan hedefleriyle ne lde rtt bilinememektedir. Burada, sz konusu rnlerin VIII. plan dneminde retim ve d ticareti ile ilgili genel politika nerileri yaplrken, bu hususlarn dikkate alnmasnda yarar bulunmaktadr.
215
Bu genel aklamadan sonra, rapora konu olan rnlerin, gelecekte, en azndan lke ii tketim taleplerine cevap verecek dzeylerde retilmeleri iin; daha yksek verimli eitlerle retime devam edilmesinin temini, retimlerde kullanlan eitlerde zenginliin salanmas, retimin yannda bu rnlerde pazarlama etkinliklerinin arttrlmasna allmas, retimde salanabilecek artlarn giderek daha fazla oranda ihracata kaydrlmas gibi konularda politikalar retmek, bu blmde nerilebilecek ana balklar olarak zetlenebilir. 2. Sektr Projeksiyonlar 2.1. retim: Bu blmde, gemi yllarda kaydedilen gelimelerden faydalanlarak oluturulan trend denklemlerinden yararlanlarak, taze fasulye, bakla ve bezelyede eriilebilecek retim rakamlarna ulalmtr. izelge 24de Trkiye toplam sebze alanlarnn 2000de 775.572 ha.dan 2010 ylnda 916.269 ha.a ulaabilecei hesaplanmtr. Bu, 1990l yllarn sonuna gre Trkiye sebze alanlarnda yaklak % 17lik bir arta tekabl etmektedir. Yedinci plan dnemi sonlarnda 603.000 ton olan baklagil sebzeleri toplam retiminin, 2000 ylnda 634.538 tona, VIII. Plan dnemi sonunda 654.607 tona ve 2010 ylnda 701.585 tona ulaaca tahmin edilmektedir. Benzer gelimelerin fasulye ve bezelyede de yaanaca, ancak bakla retiminde azalmann grlecei tahmin edilmektedir.
izelge 24. VIII. Be Yllk Kalknma Dnemi ve Sonrasnda Taze Fasulye, Bakla ve Bezelyede Tahmin Edilen Toplam retim Miktarlar.
Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Toplam Sebze Alan (ha) 775.572 787.677 796.227 808.807 828.037 843.257 862.300 879.511 Baklagil Sebzeleri retimi Fasulye (ton) (%) 497.025 78,33 502.206 78,50 505.313 78,50 508.163 78,37 512.132 78,24 520.186 78,37 528.081 78,42 535.657 78,73 Bakla (ton) 54.973 54.276 53.515 52.834 51.614 50.057 49.159 47.480 Bezelye (ton) 47.754 48.559 49.176 50.581 52.239 53.382 54.597 55.549 TOPLAM (ton) 634.538 639.749 643.673 648.380 654.607 663.720 673.379 680.384
(%) 8,66 8,48 8,31 8,15 7,88 7,54 7,30 6,98
(%) 7,53 7,59 7,64 7,80 7,98 8,04 8,11 8,16
216
2008 2009 2010
893.265 905.845 916.269
542.725 550.224 554.000
78,86 78,87 78,96
46.636 46.979 47.412
6,78 6,73 6,76
57.061 58.630 59.086
8,29 8,40 8,42
688.206 697.612 701.585
Trkiye taze fasulye retiminin 2000 ylnda 497 bin ton, 2004 ylnda 512 bin ton ve 2010 ylnda 554 bin ton olabilecei hesaplanmtr. Fasulye retiminin, hesaplamaya dahil edilen 11 ylda yaklak % 12 orannda art gsterebilecei tahmin edilmektedir. Taze fasulyede yaanmas beklenen bu retim artna ramen, bu rnn baklagil sebzeler retimi iindeki paynn, incelenen dnem boyunca hemen hemen ayn seviyelerde kalaca beklenmektedir. Trkiye taze bakla retiminin 2000 ylnda 55 bin ton, 2004 ylnda 51 bin ton ve 2010 ylnda 47 bin ton olabilecei hesaplanmtr. Bakla retiminin, hesaplamaya dahil edilen 11 ylda yaklak % 10 orannda azalma gsterecei tahmin edilmektedir. Baklada yaanmas beklenen bu azal, bu rnn ayn zamanda baklagil sebzeleri retimi iindeki paynn da 2000 ylnda % 8,66dan 2004 ylnda % 7,88e, 2010 ylnda ise % 6,76ya dmesini beraberinde getirecektir. Trkiye taze bezelye retiminin 2000 ylnda 48 bin ton, 2004 ylnda 52 bin ton ve 2010 ylnda 59 bin ton olabilecei hesaplanmtr. Bezelye retiminin, hesaplamaya dahil edilen 11 ylda, yaklak % 24 orannda art gsterebilecei tahmin edilmektedir. Bezelyede yaanmas beklenen bu art, bu rnn ayn zamanda baklagil sebzeleri retimi iindeki paynn da 2000 ylnda % 7,53den 2004 ylnda % 7,98e, 2010 ylnda ise % 8,42ye ykselmesini beraberinde getirecektir. 2.2. Yurtii Tketim: Trkiye nfusu, 1990larn banda 56 milyonlarda iken, 1999 sonunda 64,5 milyona erimitir (izelge 25). DE, yllar itibariyle nfus tahminlerini oluturmu, 2000 yl nfusunu 65,3 milyon, 2004 yl nfusunu 68,9 milyon ve 2010 yl nfusunu ise 74,1 milyon olarak ngrmtr.
217
Trkiyenin gelecekteki taze fasulye, bakla ve bezelyede yurtii tketim rakamlar tahmin edilmeye allrken, bu rnlerdeki ihracat ve ithalat tahminlerine bavurulmu, gemi dnemlerdeki ihracat ve ithalat rakamlarndan yararlanlarak, gelecekteki ithalat ve ihracat trend denklemleri elde edilmeye allmtr. Ancak, her rnde de gemiin belli bir eilimini ortaya koyamayan, nicelik ve nitelik itibariyle bir senenin rakamlarnn dier senenin rakamlarn teyit etmedii durumlarla karlalmtr. Bu sebeple, bu rnlerin gelecekteki ihracat ve ithalatn tahmin etmemize olanak salayabilecek trend denklemleri elde edilememitir. Kald ki, taze fasulye, bakla ve bezelyedeki gemi ihracat ve ithalat rakamlar, bu rnlerin toplam retimlerinin binde veya on binde birlerle ifade edilebilecek ksmlarn oluturmaktayd. Tm bu nedenlerle, toplam yurtii talebi; (toplam retim + ithalat) ihracat biiminde deil, toplam yurtii talebi = toplam retim biiminde ele alnmtr. Dier bir ifadeyle yurt ii tketim eilimleri tahmin edilirken, taze fasulye, bakla ve bezelyede ihracat ve ithalat ihmal edilmi, dikkate alnmamtr. Bylesi bir n kabulle yaplan tahminlerle, retim miktarlar trendine gre elde edilen toplam retim miktarlar, izelge 24de verilmiti. Bu toplam retim miktar tahminlerinin, yllara gre ortalama nfus tahminlerine blnmesiyle, 2000 ile 2010 yllar taze fasulye, bakla ve bezelyede kii bana tketim miktarlar tahmini yaplmtr (izelge 26).
izelge 25. VI. Ve VII. Dnem Yllar Trkiye Yl Ortas Nfuslar ile 2000 yl ve Sonrasna Ait Yl Ortas Nfus Tahminleri.
Yllar 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 (Bin) 54.893 56.098 57.064 57.931 58.812 59.706 60.614 61.536 62.510 63.451 64.358 Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 (Bin) 65.311 66.229 67.140 68.043 68.938 69.827 70.703 71.572 72.431 73.239 74.114
DE. 1999. Genel Nfus Tesbiti, dari Bln-1997, DE Yayn No: 2281, Eyll, Ankara.
218
Kabul edilen ngrlere gre, taze fasulyede 1990larn sonunda 7,17 kg olan kii bana yllk tketim rakam, VIII. Plan dnemi sonunda (2004te) 7,43 kga, 2010 ylnda ise, 7,48 kga ykselecektir. Bu ok czi art, nmzdeki 11 yllk dnemde taze fasulye tketiminde ayn seviyeleri koruyacamz gstermektedir. Taze baklada 1990larn sonunda 0,74 kg olan kii bana yllk tketim rakam, VIII. Plan dnemi sonunda (2004te) ayn seviyelerde kalacak, buna karn 2010 ylnda ise, 0,64 kga gerileyecektir. Bu, 11 yllk dnemin sonunda yaklak % 16lk bir azala tekabl etmektedir. Taze bezelyede, 1990larn sonunda 0,82 kg olan kii bana yllk tketim rakam, VIII. Plan dnemi sonunda (2004te) 0,76 kga, 2010 ylnda ise, 0,8 kga eriecektir. Bu, 11 yllk dnemde taze bezelye kii bana tketiminde hemen hemen hibir deiiklik yaanmayacan, gstermektedir. izelge 26. Taze Fasulye, Bakla ve Bezelyede Toplam retimlerin Yurtii Toplam Tketimine Eit Olduu n Kabulne Dayanan, Kii Bana Yllk Tketim Miktarlar.
Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Nfus (bin) 65.311 66.229 67.140 68.043 68.938 69.827 70.703 71.572 72.431 73.239 74.114 Yapra Yenen Sebzeler retimi ve Kii Bana Tketim Fasulye Bakla Bezelye (ton) (kg/kii) (ton) (kg/kii) (ton) (kg/kii) 497.025 7,610 54.973 0,842 47.754 0,731 502.206 7,583 54.276 0,820 48.559 0,733 505.313 7,526 53.515 0,797 49.176 0,732 508.163 7,468 52.834 0,776 50.581 0,743 512.132 7,429 51.614 0,749 52.239 0,758 520.186 7,450 50.057 0,717 53.382 0,764 528.081 7,469 49.159 0,695 54.597 0,772 535.657 7,484 47.480 0,663 55.549 0,776 542.725 7,493 46.636 0,644 57.061 0,788 550.224 7,513 46.979 0,641 58.630 0,801 554.000 7,475 47.412 0,640 59.086 0,797
Trk
insannn
ayn
seviyelerde
taze
bezelye
tketebileceini
2.3. hracat: Bir nceki blmde de deinildii gibi, taze fasulye, bakla ve bezelyede ihracat tahminleri yaplrken, gemi yllar rakamlarndan yararlanlarak oluturulan ihracat trend
219
denklemleri istatistiksel olarak anlamsz sonular vermitir. Zira her rnde de, gemi yllar ihracat rakamlarna bakldnda, hem lkeler bakmndan, hem ihracat miktar bakmndan, hem de ihracatn kompozisyonu bakmndan dzenli bir eilimi ortaya koyucu gelimeye rastlanlmamtr. Bu sebeple, bu rnlerde ihracatn seyrini ortaya koyucu, ya da ihracatn geleceini tahmin edici bir senaryo oluturulamamtr. Trkiyenin ihra edebilecei taze fasulye, bakla ve bezelyenin, ayet gerekletirilirse, kii bana tketim miktarlarnda kstlamaya gidilerek yaplabilecei ifade edilebilir. Bu ise, gemi dnem miktarlar gz nnde bulundurulursa, kolaylkla gerekletirilebilecek miktarlarla olabilir. 2.4. thalat: Taze fasulye, bakla ve bezelyede ithalat tahminleri yaplrken, gemi yllar rakamlarndan yararlanlarak oluturulan ithalat trend denklemleri istatistiksel olarak anlamsz sonular vermitir. Zira her rnde de, gemi yllar ithalat rakamlarna bakldnda, hem lkeler bakmndan, hem ithalat miktar bakmndan, hem de ithalatn kompozisyonu bakmndan dzenli bir eilimi ortaya koyucu gelimeye rastlanlmamtr. Kimi yllarda ise, ithalata rastlanlmamtr. Bu sebeple, bu rnlerde ithalatn seyrini ortaya koyucu, ya da ithalatn geleceini tahmin edici bir senaryo oluturulamamtr. Trkiyenin ithal edebilecei taze fasulye, bakla ve bezelyenin, ayet gerekletirilirse, kii bana tketim miktarlarnda, czi de olsa bir arta, yol aabilecei ifade edilebilir. 3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler Raporda, VIII. Plan dnemine ait herhangi bir hedef veya kstllk n grlmediinden, burada, bunlar salamaya ynelik her hangi bir yasal ve kurumsal bir dzenlemeden de bahsedilmemektedir. 4. evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler Tm tarmsal rn retimlerinde olduu gibi, zellikle sebze retiminde, tarmsal ila ve gbreleme evre ve insan sal asndan nemlidir. zellikle ihra edilen sebzelerde,
220
ihra materyalinde, uluslararas kabul edilebilir kalnt snr deerlerinin zerine klmamas gerekmektedir. Ancak burada, evre ile ilgili deerlendirmeler yaplrken, sadece rapora konu olan rnlerin evre ile ilgili sorunlarndan bahsetmek, dier sektrlerin, an azndan tarm sektrnn tamamnn bundan soyutlanmas hatasna dlmemesi gerekmektedir. Gerekten de, dier tm sektrlerin olduu gibi, tarm sektrnn ve fasulye, bakla ve bezelye alt sektrnn evre ile sorunlar vardr. Bu sorunlarun giderilmesi, ya da en azndan azaltlmas, sadece fasulye, bakla ve bezelyede alnacak tedbirlerle olamaz. Sonu olarak, rapora konu olan rnlerin retimlerinde, evreye zarar veren uygulamalarn olduu ve bu zararlarn mmkn olabildiince azaltlmasna ynelik abalarn desteklenmesi gerekliliinin burada ifadesi yararl olacaktr. 5. Dier Sektrler le likiler Taze fasulye, bakla ve bezelye rnlerinin dier sektrlerle ilikisinden bahsetmek yerine, tarm sektrnn dier sektrlerle ilikisinden bahsedilebilir. Bu rnler, sz edilen iliki iinde kendilerine ait ksmda yer alrlar. Bu erevede, sz edilen rnlerin retimlerine girdi salayan, tarmsal girdi sektr (ila, gbre gibi), tama sektr ve tarmsal rnleri ileme sektr ile ilikilerinden bahsedilebilir. 6. retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri Taze fasulye, bakla ve bezelye retiminin mevcut retim teknolojisinde pek fazla gelime beklenmemektedir. Halihazrdaki retim teknii uygulamalarnn nmzdeki plan dneminde de srecei tahmin edilmekle birlikte, yeni ve daha verimli eitlerin retimde yerlerini almas, rt altndaki retim alanlarna biraz daha ynelim, beklenen gelimeler olarak ifade edilebilir. Bu tip yeni uygulamalarn, sz konusu rnlerin toplam retim ve tketimlerinde kayda deer deimelere yol amayaca da, burada belirtilebilir.
221
V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AT VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER Trkiye taze fasulye, bakla ve bezelye retim ve d ticaretinin durumu gz nne alndnda, lkemizin bu rnlerin retiminde dnya leinde nemli saylabilecek yere sahip olmad, bunun yannda, yine bu rnlerin d ticaretinde de hemen hemen hi yer almad grlmektedir. Bu genel tanmlama ile, fasulye, bakla ve bezelye; Trkiyede domestik rnler olarak snflandrlabilirler. Bir dier ifade ile, Trkiyede bu rnler; lkenin kendi i tketimini karlamaya ynelik olarak retilen, zellikle ihra edilmek iin retilmeyen rnler olarak grlmektedir. Bu itibarla, bu rnlerin dier lke ve organizasyonlardaki durumu ile, bunlarda alnan kararlar ve kstlamalarn yansmalarnn fasulye, bakla ve bezelyeye etkileri, son derece snrl boyutta olacaktr. Rapora konu olan rnlerin ihracat ve ithalatlarnn ok kstl olmas, bu erevedeki gelimelerin, bu rnlere yansmasn da anlamsz klmaktadr. VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER Taze fasulye ve taze bezelye, zellikle planl dneme geiten bu yana retimlerini, artan nfusun artan ihtiyalarn karlayacak biimde arttrm, baklagil sebzelerdendir. Artan retimler, kii bana yllk tketim miktarlarnn da artmasna yol amtr. Taze bakla retimleri ise 1990larn bandan itibaren bir azalma eilimine girmitir. Rapora konu olan rnlerde d ticaret, zellikle de ihracat, retim artna paralel bir seyir izlememitir. Her rnde de ihra edilen miktarlar, toplam retimlerin ok czi bir ksmn oluturmutur. Bunda, phesiz, artan i tketim talebinin basks yannda, bu rnlerin zellikle taze olarak ihra edilebilmelerindeki zorluk ve ithalat durumdaki lkelerin isteklerine uygun olmayan eitlerle retimde bulunmamz da rol oynamaktadr. lenmi rn olarak (konserve, dondurulmu, salamura gibi) ihracatmzdaki tesis ve teknoloji yetersizliimiz de, bir nebze olsun, buna sebep olmutur, denebilir.
222
Yukarda deinilen tm bu nedenlerle, fasulye ve bezelye rnlerinin VIII. Plan dneminde ncelikli hedef olarak yurt ii tketim taleplerini karlamaya ynelik olarak retimlerini arttracaklar (taze fasulyede yaklak % 12, taze bezelyede yaklak % 24); bu rnlerin artan retimlerinin, ihracata ynleneceini ifade etmek gtr. Zira, rnlerin toplam retimlerinde beklenen bu art, ancak artan nfusun gereksinmelerini karlayabilecek dzeyde olacaktr. Taze bakla retiminin ise, hem toplam retiminde, dolaysyla, hem de kii bana tketiminde kayda deer azalmalarn yaanaca ifade edilebilir. Bu itibarla, bu gne dein uygulanan politika ve tedbirler manzumesinin bu rnlere yapt etkinin aynen devam etmesi durumunda, raporda ngrlen hedeflere ulalabilecei sylenebilir. Bunun dndaki hedeflere, ancak ilave tedbir ve politikalarla ulalabilecei akldan karlmamaldr.
223
SALATA, MARUL, ISPANAK RAPORU
Hazrlayanlar Dr. Cem BALKAN Dr. S. Ali KK
Ege Tarmsal Aratrma Enstits Menemen
Menemen - 2000
224
NDEKLER
I. GR.......................................................................................................................... 227 II. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM...................... 227 1. retim.................................................................................................................... 227 1.1. retim Alan............................................................................................. 227 1.2. Verim ve retim Miktar.............................................................................. 227 1.3. retim Teknolojisi........................................................................................ 230 1.4. retim Tesisleri............................................................................................ 231 2. D Ticaret........................................................................................................... 231 2.1. hracat................................................................................................... 231 2.2. thalat............................................................................................................ 234 3. Stok...................................................................................................................... 235 4. Yurtii Tketim.................................................................................................. 235 5. Fiyatlar................................................................................................................ 236 6. stihdam............................................................................................................... 237 7. Sektrdeki Yaym ve Eitim.............................................................................. 238 8. Serbest Blgelerdeki Sektrel Faaliyetler................................................ 238 9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular (Kooperatif ve Birlikler vb.) ve Faaliyetleri............................................................................................. 238 10. Sektre Salanan Destekler............................................................................... 238 11. Pazarlama Faaliyetleri (Depolama htiyalar, Pazarlama Kanallar, Borsalar Szlemeli Tarm)................................................. 239 12. Sektrde Yaym Faaliyetleri ve Alt Yaps...................................................... 239 13. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps................................................ 239 14. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetler (FAO, IFAD, OECD, vb.)................ 240 15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri (Blgesel Aratrma Projeleri vb.)........ 240 16. Dier Sektrler le liki (evre, Turizm, Sanayi, Salk vb.)....................... 240 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi........................................................ 240 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama....................................... 241 III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR.................................................... 245 IV. SEKZNC PLAN DNEMNDEK GELMELER........................................ 245 1. Genel Politika nerileri............................................................................... 245 2. Sektr Projeksiyonlar................................................................................. 245 2.1. retim...................................................................................................... 245 2.2. Yurtii Tketim........................................................................................ 247 2.3. hracat.................................................................................. 249 2.4. thalat...................................................................................................... 250 3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler........................................... 250 4. evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler............................................. 250
225
5. 6.
Dier Sektrler le likiler.......................................................................... 250 retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri..................... 251
V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AB VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER ................................. 251 VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER............... 252
226
I. GR
Gelimekte olan lkeler grubunda yer alan Trkiyenin, her konuda olduu gibi tarm sektrndeki gelime abalar, zellikle planl dneme geildii 1963 ylndan itibaren hz kazanmtr. Rapora konu olan, salata, marul ve spanakta da, paralel bir gelime yaanmaktadr. VIII. Be Yllk Kalknma Plan Salata, Marul ve Ispanak zel htisas Komisyonu Raporunda, bu rnlerin gemi dnemlerin gelimeleri nda, VIII. Plan Dnemi ve tesindeki olas gelimeler irdelenmeye ve tahmin edilmeye allmtr. Bu erevede, lkemizin salata, marul ve spanakta, retim, tketim ve d ticaret konularndaki karakteristikleri ortaya konmaya allmtr. II. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM 1.retim 1.1. retim Alan: Salata (Kvrck Marul), Marul ve Ispanan retim alanlarna ilikin olarak bir rakam verilememektedir. Zira, lkemizde sebzeler, retim alanlar ile deil, retim miktarlaryla istatistiklerde yer almaktadrlar. Sebzelerin retim alanlarna ilikin olarak istatistiklerde yer alan tek rakam, Trkiye toplam sebze alanna ilikin olandr. izelge 1de Trkiye toplam sebze alanlarnn 1990 ylndan 1998 ylna kadar dzenli bir art gstererek; 635.000 hadan 783.000 haa artt grlmektedir. Bu, VI. Be Yllk dnemin bandan gnmze dein, sebze retim alanlarndaki % 23,3lk bir arta tekabl etmektedir. 1.2. Verim ve retim Miktar: Rapora konu olan; salata, marul ve spanak rnlerinin toplam retim miktarlar ve yer aldklar Yapra Yenen Sebzeler grubu iindeki paylar izelge 1de verilmitir. Her rn de, ele alnan 1990-1998 dneminde hem retim miktarlarn, hem de gruplar iindeki paylarn arttrmlardr. 1990-1998 dneminde, salata retimi 60.000 tondan 105.000 tona; marul retimi 126.000 tondan 195.000 tona ve spanak retimi ise, 160.000 tondan 191.000
227
tona ykselmitir. Bu, salata retiminde % 75, marul retiminde % 55 ve spanak retiminde % 19luk art olduu anlamn vermektedir. Ayrca, her rn de Yapra Yenen Sebzeler grubu iindeki paylarn, srasyla, % 4,23den % 6,27ye;% 8,88den %12,2ye ve %11,27den %11,95e arttrmlardr. izelge 1. Trkiye Toplam Sebze retim Alan, Yapra Yenen Sebzeler Toplam retimi, Salata, Marul ve Ispanak retimleri ile Yapra Yenen Sebzeler indeki Paylar
Yapra yenen Toplam sebzeler toplam Yllar sebze alan retimi (ha) 635.000 652.000 663.000 654.000 709.000 785.000 785.000 775.000 783.000 (ton) 1.419.700 1.394.000 1.419.638 1.433.670 1.451.350 1.491.930 1.506.080 1.527.400 1.598.750 SALATA retimi ve yapra yenen sebzeler r. iindeki pay (ton) (%) 60.000 4,23 75.000 5,38 85.000 5,99 76.000 5,30 65.000 4,48 84.000 5,63 85.000 5,64 97.000 6,35 105.000 6,57 MARUL retimi ve yapra yenen sebzeler r. iindeki pay (ton) (%) 126.000 8,88 120.000 8,61 110.000 7,75 130.000 9,07 145.000 9,99 165.000 11,06 165.000 10,96 165.000 10,80 195.000 12,20 ISPANAK retimi ve yapra yenen sebzeler retimi iindeki pay (ton) (%) 160.000 11,27 160.000 11,48 153.000 10,78 157.000 10,95 170.000 11,71 180.000 12,06 180.000 11,95 181.000 11,85 191.000 11,95
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
Tarm statistikleri zeti 1979-1998 1998 yl verilerine gre, Trkiye salata retimi 105.000 tondur. izelge 2de belirtilen 7 il, Trkiye toplam salata retiminin % 81,51ini retmektedirler. Sadece Ankara ve el illeri, Trkiye salata retiminin yaklak % 60n retmektedirler. Ortalama fiyatnn 107.153 TL/kg olduu salatann Trkiye toplam retim deeri 11,2 trilyon TLn amaktadr. izelge 2. Trkiyede Salata retiminde nemli llerdeki retim Miktar ve Deerleri (1998).
retim (Ton) 37 393 2 502 3 460 6 490 Trkiye ret.deki pay (%) 35,61 2,38 3,30 6,18 Fiyat (TL/Kg) 117 756 113 866 108 920 107 142 retim Deeri Trkiye (MilyonTL) r.de. deki pay (%) 4 403 250 284 893 376 863 695 352 39,14 2,53 3,35 6,18 Pazarlanann deeri (Milyon TL) 3 929 460 254 238 336 313 620 532 Trkiye paz.de. deki pay (%) 39,14 2,53 3,35 6,18
ller Ankara Bolu Bursa Eskiehir
228
el stanbul Samsun 7 L TOPLAMI TRKYE
24 180 2 883 8 680 85 588 105 000
23,03 2,75 8,27 81,51 100,00
75 055 131 531 99 592 103 038 107 153
1 814 830 379 204 864 459 8 818 850 11 251 094
16,13 3,37 7,68 78,38 100,00
1 619 554 338 402 771 443 7 869 942 10 040 476
16,13 3,37 7,68 78,38 100,00
Tarmsal Yap ve retim-1998. (Bilgisayar Kaytlar). 1998 yl verilerine gre, Trkiye marul retimi 105.000 tondur. izelge 3de belirtilen 9 il, Trkiye toplam marul retiminin % 78,85ini retmektedirler. Sadece Adana, Hatay ve zmir illeri, Trkiye marul retiminin yaklak % 55ini retmektedirler. Ortalama fiyatnn 117.841 TL/kg olduu marulun Trkiye toplam retim deeri 30 trilyon TLna, pazarlanan marulun deeri ise 21 trilyon TLna yaklamaktadr. izelge 3. Trkiyede Marul retiminde nemli llerdeki retim Miktar ve Deerleri (1998).
retim (Ton) 36 180 5 549 4 812 7 170 9 129 52 015 13 938 20 783 4 183 153 759 195 000 Trkiye ret. deki pay (%) 18,55 2,85 2,47 3,68 4,68 26,67 7,15 10,66 2,15 78,85 100,00 Fiyat (TL/Kg) 73 398 115 296 113 250 129 199 78 214 138 306 160 322 115 835 93 928 115 177 117 841 Pazarlanann Trkiye retim Deeri Trkiye (MilyonTL) r.de. deki deeri (Milyon paz.de. ki pay TL) pay (%) (%) 2 655 540 11,56 2 396 359 11,56 639 778 2,78 577 335 2,78 544 959 2,37 491 771 2,37 926 357 4,03 835 944 4,03 714 016 3,11 644 328 3,11 7 193 987 31,31 6 491 853 31,31 2 234 568 9,72 2 016 474 9,73 2 407 399 10,48 2 172 437 10,48 392 901 1,71 354 554 1,71 17 709 503 77,07 15 981 055 77,09 22 978 990 100,00 20 736 240 100,02
ller Adana Ankara Antalya Aydn Eskiehir Hatay el zmir K.Mara 9 L TOPLAMI TRKYE
Tarmsal Yap ve retim-1998. (Bilgisayar Kaytlar). izelge 4. Trkiyede Ispanak retiminde nemli llerde retim Miktar ve Deerleri (1998).
ller Ankara Aydn Balkesir Bursa retim (Ton) 4 959 5 729 6 396 26 440 Trkiye ret. deki pay (%) 2,60 3,00 3,35 13,84 Trkiye Fiyat retim Deeri r.de. (TL/Kg) (MilyonTL) deki pay (%) 127 120 630 388 3,39 104 597 599 236 3,23 108 984 697 062 3,75 99 123 2 620 812 14,11 Pazarlanann deeri (Milyon TL) 513 136 487 778 567 408 2 133 341 Trkiye paz.de. deki pay (%) 3,39 3,23 3,75 14,11
229
Eskiehir Hatay el zmir Konya Manisa Samsun Tokat Karaman 13 L TOPLAMI TRKYE
11 272 15 790 5 370 12 802 7 838 8 409 12 871 7 232 5 626 130 734 191 000
5,90 8,27 2,81 6,70 4,10 4,40 6,74 3,79 2,95 68,45 100,00
74 676 77 305 102 771 88 151 97 080 84 996 89 655 102 895 101 309 93 579 97 269
841 748 1 220 646 551 880 1 128 509 760 913 714 731 1 153 950 744 137 569 964 12 233 976 18 578 360
4,53 6,57 2,97 6,07 4,10 3,85 6,21 4,01 3,07 65,85 100,00
685 183 993 606 449 231 918 606 619 383 581 791 939 315 605 727 463 951 9 958 457
4,53 6,57 2,97 6,07 4,10 3,85 6,21 4,01 3,07 65,85
15 122 785 100,00
. Tarmsal Yap ve retim-1998. (Bilgisayar Kaytlar). 1998 yl verilerine gre, Trkiye spanak retimi 191.000 tondur. izelge 4de belirtilen 13 il, Trkiye toplam spanak retiminin % 68,45ini retmektedirler. Bursa, Hatay, Samsun ve zmir illeri, spanan en arlkl olarak retildii illerdir. Ortalama fiyatnn 97.269 TL/kg olduu spanan Trkiye toplam retim deeri 18 trilyon TLn, pazarlanan spanan deeri ise 15 trilyon TLn amaktadr.
1.3. retim Teknolojisi: Salata, marul ve spanak, lkemizde ok byk bir arlkla, akta yetitirilmektedir. Salata ve marul genelde, fidelerinin karklara yerletirilmesi, spanak ise; tohumlarnn genellikle tarlaya serpilmesi, ya da, sraya ekilmesi suretiyle yetitirilmektedir. rn de klk sebzeler grubunda yer almaktadr. Salata ve marulda retim, ge sonbahar ile erken ilkbahar dnemlerinde younlamaktadr. Fiyatlar, retimin youn olduu aylarda dk, retimin az ya da hemen hi olmad dnemlerde yksek seyretmekte, bu avantajdan yararlanmak isteyen reticiler, zellikle yayla kesimlerinde yaz dnemi retimine ynelmeye balamlardr. Akta retimin yannda, ok fazla arlkta olmamakla birlikte, salata ve marulda, rt alt retimlerine de rastlanmaktadr. Salata ve marul retimlerinde, arlkla yerli tip eitler kullanlmakla birlikte, zellikle son yllarda aysberg (Iceberg) tipi yabanc hibrit marul eitleri retimleri de grlmeye balamtr. Daha ziyade byk ehirler ve turistik yrelerin bu konudaki
230
ihtiyalarn karlamaya ynelik olarak balatlan bu eitlerle retim, damak tadna allmaya balanmas, fiyat avantaj gibi nedenlerle, yakn gelecekte daha da artma eilimine girebilecei dnlmektedir. Ispanakta ihra imkanlarnn kstll ve lke insannn damak zevki dnldnde, bunlara uygun belli tipte eitler piyasaya hakim grlmektedir. Her rnde de igc youn retim teknikleri uygulanmakta, bakm ve hasat igc ile yaplmaktadr. Gerek hastalk ve zararllarla mcadelede, gerekse gbrelemede bilinsizce kimyasal maddeler kullanld gr hakimdir. nsan ve evre sal dnldnde, bu konularda, zellikle reticilerin bilinlendirilmesi, ayr bir nem arzetmektedir. 1.4. retim tesisleri: Trkiyede salata, marul ve spanak retimleri, genellikle polikltr tarm iletmelerinde yan retim dal biiminde srdrlmektedir. Salata, marul veya spanaa spesifiye olmu iletmelerden bahsetmek mmkn deildir. Bu rnler, reticilerin sahip olduu iletmelerin belli parsellerinde, sezonluk olarak yetitirilmekte, daha ziyade, yaz dnemi retiminden kalan dier dnemlerin, reticilerce deerlendirilmesi amacyla devreye girmektedirler. 2. D Ticaret 2.1. hracat: Trkiye tarmsal rnler ihracat, yllar itibariyle ok az da olsa artmasna karn, Trkiye toplam ihracatnda tarmsal rnlerin pay, yllar itibariyle srekli bir azalma gstermektedir (izelge 5). Sebze ihracat ise, 1990da 395 milyon $ seviyesinden, 1997de 491 milyon $ seviyesine art gstermitir. Bu yzden, sebze ihracatnn Trkiye tarm rnleri ihracatndaki pay, az da olsa ykselmitir. Bu rakamlara bakldnda, sebze ihracatnn, dier tarm rnleri ihracatndan daha hzl bir art gsterdii ifade edilebilir.
231
izelge 5. Trkiyenin Toplam, Tarm rnleri ve Sebze hracat ile Sebze hracatnn Bunlar iindeki Pay.
Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Trkiye Toplam hracat (Milyon $) 12.959 13.593 14.715 15.345 18.106 21.637 23.224 26.245 Sebze hracatnn Sebze hracatnn Tarm Sebze hracat Tarm rnleri Toplam hracattaki rnleri hracat (Milyon $) hracatndaki pay pay (%) (Milyon ($) (%) 2.238 395 3,05 17,65 2.578 427 3,14 16,56 2.130 357 2,43 16,76 2.288 351 2,29 15,34 2.295 339 1,87 14,77 2.128 378 1,75 17,76 2.450 477 2,05 19,47 2.674 491 1,87 18,36
Trkiye. statistik Yll-1998-1999
statistiklerimizde yer alan sebze ihracat rakamlar, hem taze, hem de ilenmi (dondurulmu, konserve edilmi,) miktarlar iermektedir. izelge5deki sebze ihracat rakamlarnn ne kadarnn taze sebze ihracatna ait olduklarnn grlmesi bakmndan izelge 6 oluturulmutur. Yllar itibariyle deimekle birlikte, taze olarak yaplan sebze ihracatnn, toplam sebze ihracatnn yaklak 1/3n oluturduu sylenebilir. izelge 6. Trkiye Marul ve Ispanak hracat ile Toplam Taze Sebze hracat indeki Paylar
Trkiye Taze Sebze Toplam hracat Yllar Miktar (ton) Deer (Bin Miktar $) (ton) 1995 381.110 126.791 853 1996 632.178 146.231 1.210 1997 564.733 179.934 165 1998 412.414 138.393 171 MARUL ISPANAK
Deer (Bi Deer %' Miktar (t Deer (Bi Deer %' n $) si on) n $) si 278 0,22 15 5 0,00 765 0,52 43 14 0,01 135 0,08 30 14 0,01 124 0,09 29 9 0,01
D Tic. Ms.h. Gn.Md... Sek. Raporu, Haziran 1999
Trkiyenin taze sebze ihracatnda, rapora konu olan rnlerin ihracat rakamlarna bakldnda olduka dk bir yer aldklar grlmektedir. Taze olarak yaplan bu ihracat
232
miktarlar yannda, marul ve spanan ilenmi rn olarak ihra miktarlarnn ve ihracatn hangi lkelere yapldnn grlmesi bakmndan izelge 7 ve izelge 8 oluturulmutur. izelge 7den de grld gibi, Trkiye marul ihracat yldan yla byk farkllklar arz etmektedir. Marul ihra miktar yannda, ihracatmzdaki balca lkeler ve marulun taze ya da ilenmi olup olmamas gibi zellikleri de deiiklik gstermektedir. Ele alnan her iki ylda da, marulun neredeyse tamamnn 8-10 lkeye ihra edildii, bu lkelerin AB ve Kuzey Avrupa lkeleri olduu anlalmaktadr. izelge 7. Trkiye Marul hracatnda nemli lkeler.
lkeler Avusturya Belika Almanya Yunanistan talya Hollanda Romanya Rusya sve nemli lk Top. Dier lkeler TOPLAM Miktar (kg) 72.836 50.847 566.479 191.023 82.414 138.808 21.752 9.352 61.450 1.194.961 14.828 1.209.789 1996 Deer ($) 46.730 24.344 362.520 104.207 77.507 81.878 13.228 3.012 41.212 754.638 10.000 764.638 1997 Deer %'si Miktar (kg) Deer ($) Deer %'si 6,11 4.062 4.597 3,41 3,18 1.230 202 0,15 47,41 27.518 18.362 13,63 13,63 0 0 0,00 10,14 0 0 0,00 10,71 30.413 30.108 22,35 1,73 33.779 24.206 17,97 0,39 21.687 25.520 18,95 5,39 11.644 10.211 7,58 98,69 130.333 113.206 84,05 1,31 34.948 21.482 15,95 100,00 165.281 134.688 100,00
GEME.. D Tic. st.. 1999 (Bilgisayar Kaytlar). Benzer durum spanak ihracatnda da grlmektedir. Ispanakta da dk ihracat rakamlar, ihracatn neredeyse tamamnn 4-5 lkeye yaplabilmesi ve ihracatta hem miktar hem de lke ismi bakmndan bir stabilite gzlenememesi, bu rnde de lkemizin kayda deer bir ihracat yaps olmadn belirtmektedir.
izelge 8. Trkiye Ispanak hracatnda nemli lkeler.
lkeler Avusturya Almanya Miktar(kg) 3.356 11.943 1996 Deer($) 1.593 5.339 Deer %'si 11,22 37,60 1997 Miktar (kg) Deer ($) Deer %'si 4.756 2.480 4,58 23.968 9.740 17,98
233
Romanya ngiltere Bahreyn Antalya Ser. Blge Kazakistan KKTC nemli lk. Top. Dier lkeler TOPLAM
4.141 20.965 250 0 0 68 40.723 2.744 43.467
1.081 4.515 212 0 0 126 12.866 1.333 14.199
7,61 31,80 1,49 0,00 0,00 0,89 90,61 9,39 100,00
0 0 2.000 10.246 3.000 1.668 45.638 1.173 46.811
0 0 1.219 31.433 5.700 2.193 52.765 1.398 54.163
0,00 0,00 2,25 58,03 10,52 4,05 97,42 2,58 100,00
GEME. D Tic.st.. 1999. (Bilgisayar Kaytlar). 2.2. thalat: Trkiye, uzun yllar bir tarm lkesi tanmlanmasn hak edecek bir tarmsal rnler ihracat/ithalat orann tutturmutu. Ancak son dnemlerde artan ve zellikle 1990l yllarn sonlarnda hzlanan tarmsal rnler ithalatna ynelim gzlenmektedir. Son yllarda Trkiyenin tarmsal rnler ithalat neredeyse tarmsal rnler ihracatna yaklamaktadr (izelge 9). Sebze ithalatmz da ele alnan 8 yllk dnemde yaklak 3 kat artmtr. Sebze ithalatnn toplam ithalatmzdaki pay % 0,1 ila % 0,2 iken; tarm rnleri ithalatndaki pay % 1 ila % 4 arasnda deimektedir. izelge 9. Trkiyenin Toplam, Tarm rnleri ve Sebze thalat ileSebze thalatnn Bunlar iindeki Pay.
Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Trkiye Toplam thalat (Milyon $) 22.302 21.047 22.871 29.428 23.270 35.709 43.427 48.585 Tarmrnleri thalat (Milyon ($) 1.020 555 795 1.078 740 1.798 2.023 2.298 Sebze thalat (Milyon $) 36 20 25 40 11 27 21 93 Sebze thalat nn Toplam thalattaki pay (%) 0,16 0,10 0,11 0,14 0,05 0,08 0,05 0,19 Sebze thalatnn Tarm rnleri thalatndaki pay (%) 3,53 3,60 3,14 3,71 1,49 1,50 1,04 4,05
. Trkiye st. Yl.-1998
234
Trkiyenin marul ithalat son yllara kadar hemen hemen hi yokken, zellikle son yllarda nemli miktar ve deerlere ulamtr. 1997 yl itibariyle lkemizin marul ithalatnn 310.000 $a eritii grlmektedir (izelge 10). izelge 10. Trkiye Marul thalatnda nemli lkeler.
lkeler 1996 Miktar (kg) Deer ($) Deer %'si Miktar (kg) 1997 Deer ($) Deer %'si
275 5.726 100,00 Fransa talya 0 0 0,00 Hollanda 0 0 0,00 spanya 0 0 0,00 TOPLAM 275 5.726 100,00 GEME. D Tic. st. 1999. (Bilgisayar Kaytlar).
0 46.910 19.725 551.710 618.345
0 31.080 10.671 268.208 309.959
0,00 10,03 3,44 86,53 100,00
lkemizin spanak ithalat ise yoktur. Ancak, istatistiklere geen kimi yllara ait numunelik miktarlar izelge 11de gsterilmitir. izelge 11. Trkiye Ispanak thalatnda nemli lkeler. 1996 1997 lkeler Miktar (kg) Deer ($) Deer %'si Miktar (kg) Deer ($) Deer %'si 0 0 0,00 7 37 100,00 Fransa TOPLAM 0 0 0,00 7 37 100,00 GEME. D Tic. st.. 1999. (Bilgisayar Kaytlar). 3. Stok Salata, marul ve spanakta, bu rnlerin zellii nedeniyle stok bulunmamaktadr. 4. Yurtii Tketim Gerek salata, gerek marul ve gerekse spanakta ok dk (ihmal edilebilir) ihracat ve ithalat miktarlar gz nne alndnda, anlan bu rnlerin tamamnn i tketime ynelik olarak retildikleri ve toplam retim miktarlarnn yurt iinde tketildii sonucuna varlabilir. Bu itibarla, salata, marul ve spanak toplam retim miktarlar, toplam yurtii tketim
235
miktarlarn da oluturmaktadr, denilebilir. Bu kabulle, gemi dnem retimlerinin, o yllara ait lke nfusuna blnmesiyle, kii bana yllk tketim miktarlar elde edilmi, elde edilen rakamlar izelge 12de gsterilmitir. Salata, marul ve spanakta yurtii tketimler o yla ait yl ortas nfusa blnerek, kii bana yllk tketim miktarlar bulunmutur. 1990-1998 dneminde kii bana tketim miktarlar salatada % 50den, marulda % 30dan fazla artm, spanakta ise hemen hemen 3 kg seviyelerinde, nispeten sabit kalmtr. izelge 12. Salata, Marul ve Ispanakta Yurtii ve Kii Bana Yllk Tketim Miktarlar.
Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Salata (ton) 60.000 75.000 85.000 76.000 65.000 84.000 85.000 97.000 105.000 Yurtii Tketim Marul (ton) 126.000 120.000 110.000 130.000 145.000 165.000 165.000 165.000 195.000 Ispanak (ton) 160.000 160.000 153.000 157.000 170.000 180.000 180.000 181.000 191.000 Nfus (*) (Bin) 56.098 57.064 57.931 58.812 59.706 60.614 61.536 62.510 63.451 Salata (kg) 1,070 1,314 1,467 1,292 1,089 1,386 1,381 1,552 1,655 Kii bana Tketim Marul Ispanak (kg) (kg) 2,246 2,852 2,103 2,804 1,899 2,641 2,210 2,670 2,429 2,847 2,722 2,970 2,681 2,925 2,640 2,896 3,073 3,010
(*). Genel Nfus Tesbiti, dari Bln-1999, DE 5. Fiyatlar Salata, marul ve spanak fiyatlar; yetitirilen yre, yetitirme zaman ve kalitesine gre eitlilik arz etmektedir. Bu rnlerin fiyatlar, daha ziyade deien arz ve talebe bal olarak serbest pazar artlarna yakn artlarda, hallerde ya da pazarlarda olumaktadr. izelge 13te, salata, marul ve spanan 1997 ve 1998 yllarnda olumu, Trkiye dzeyindeki ortalama retici fiyatlar verilmektedir. izelge 13. Salata, Marul ve Ispanakta retici Dzeyinde Fiyatlar
Yllar 1997 1998 Salata (TL/kg) 44.638 107.153 Marul (TL/kg) 46.746 117.841 Ispanak (TL/kg) 48.474 97.269
Trkiye st. Yl.-1998
236
izelgedeki iki yl dikkate alndnda her rnn fiyatlarnn birbirlerine yakn olduu, ancak spanaktaki fiyat artnn salata ve marul fiyatlarndaki arttan daha dk kald grlmektedir. Marul ve spanakta ihra fiyatlar ise; yllara, lkeye, rnn kalitesine ve rnn ilenmi olup olmamasna gre deimektedir. Buna ramen 1995-1998 dneminde taze marul ortalama ihra fiyatnn 0,63 $/kg, ilenmi marul ortalama ihra fiyatnn 0,73 $/kg, taze spanak ortalama ihra fiyatnn 0,36 $/kg ve ilenmi spanak ortalama ihra fiyatnn ise 0,75 $/kg olduu ifade edilebilir. Sz konusu bu rnlerin ithal fiyatlarnn ok daha yksek olduu belirlenmitir. 6. stihdam Salata, marul ve spanak retimlerinin lkemize salad istihdam olanaklarnn ortaya konabilmesi iin, her eyden nce bu rnlerin ekili alanlarnn ve daha sonra birim alanda ne kadarlk bir igcne gereksinim duyduklarnn bilinmesi gerekmektedir. Oysa, lkemizde sebzelerin tek tek retim alanlarn ortaya koyucu bir veri almas bulunmamaktadr. Bu yzden, anlan rnlerin retimleri ve daha sonraki aamalarnda, ayrca bunlara bal tali ve yan kollarda yaratt istihdam etkisinin belirlenmesi mmkn grlmemektedir. Ayrca, lkemizdeki sebze retiminin genel karakteristii olarak ortaya kan; aile iletmesi iinde yer alan sebzecilik retim parselleri gerei, tek bir sebze retim dalnda ihtisaslamam bir retim biiminin yaygnl gibi nedenlerle, aslnda sadece rapora konu olan rnlerin istihdam katks yerine, tm sebzecilik rnlerinin yaratt istihdam katksndan bahsetmek daha anlaml olabilecektir. Dolays ile bu raporda; salata, marul ve spanan ekonomiye yaratt istihdam katksn nitelik olarak ifade eden, ancak nicelik olarak bu katknn bykln ortaya koyamayan ifadelere yer verilmek zorunda kalnmtr.
237
7. Sektrdeki Yaym ve Eitim zel olarak salata, marul ve spanaa ynelik bir yaym ve eitim faaliyetlerinden sz etmek mmkn deildir. lkemizdeki genel tarmsal yaym ve eitim kurulular, faaliyetleri iinde yer ald kadaryla bu rnlere de yer vermektedirler. Ziraat Faklteleri, Tarm Meslek Liseleri, bu konunun resmi eitimi ile ilgili ynn oluturmaktadr. Ayrca, daha ziyade bu rnlerin tohumlarnn retimini ve datmn yapan resmi ve arlkla zel kurulular, rnlerinin zelliine gre, daha ziyade reticilere ynelik eitim ve yaym faaliyetlerinde bulunmaktadrlar. 8. Serbest Blgelerde Sektrel Faliyetler Salata, marul ve spanak; sadece kimi ihracat aamalarnda serbest blgelerde konu olabilmektedir. Bunun dnda bu rnlerin zelinde serbest blge faaliyetlerinden sz etmek mmkn deildir. 9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular ve Faaliyetleri Salata, marul ve spanak rnleri ile ilgili kamu kurulular olarak; Tarm ve Kyileri Bakanl ve bal il-ile tarm mdrlkleri, aratrma enstitleri, niversitelerin ziraat faklteleri yrtlen hizmetin belirli halkalarnda yerlerini almaktadrlar. zel sektr kurulular, daha ziyade bu rnlerin tohum ithalatnda bulunmaktadrlar. 10. Sektre Salanan Destekler Salata, marul ve spanaa ynelik destekten ziyade, tarmn tmne yaplan desteklerden bahsedilebilir. Sz konusu rnler de, bu genel desteklemeden, kendilerine den pay alabilmektedirler.
238
11. Pazarlama Faaliyetleri Her rnde de, lkemizde daha ziyade retici dzeyinde bir pazarlama sz konusudur. reticiler rettikleri rnleri Haller ya da dorudan mahalli pazarlar vastasyla tketicilere ulatrmaktadrlar. Nakliye ve ambalajlamada zel uygulamalara yaygn bir ekilde rastlanmamakta, bu rnler daha ziyade dkme olarak adlandrabileceimiz tarzda tanmakta ve genellikle perakende olarak satlmaktadr. retim ve tketim aamalarnda, bu rnlerde standardizasyona gidildiini ifade etmek gtr. Salata ve marul, genellikle ba olarak, spanak ise kg olarak birimlendirilmektedir. Gerek retiminde, gerek pazarlamasnda ve gerekse fiyatlandrmada bu birimlerle ifade edilmektedir. Dolaysyla, bu konuda veri salayc kurulularn, sunduklar verilerin birimlerinin, pratikte geerli olan ve o retimleri tarif etme zelliindeki birimler olmas gerektii, burada bir kez daha sylenebilir. rnein; marul retim miktar ile ilgili bir veri kg ile birimlendirilirse pek anlam tamamaktadr. En azndan sz konusu retimin ne kadarlk bir alandan alnd, ya da bir ban ortalama arlnn ne olduu gibi ilave verilere ihtiya duyulmaktadr. 12. Sektrde Yaym Faaliyetleri ve Altyaps Salata, marul ve spanaa ynelik bir yaym faaliyetinden bahsedilmemekle birlikte, tm tarm sektrne ynelik faaliyetlerden, bu rnler de yararlanmaktadrlar. eitli kurulular, alma konularna uygun olarak bu rnlere ait yaym faaliyetlerinde bulunmaktadrlar. 7. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Altyaps Rapora konu olan her rnle de, aratrma faaliyetleri olmas gereken seviyede deildir. Bu rnlere ynelik aratrmalar daha ziyade, Bakanla bal Aratrma Ensttlerinde ve niversitelerde yaplmaktadr. Aratrma yaps olarak salt bu rnlere ynelik bir alt yapda szetmek mmkn deildir. Aratrma Enstitlerindeki ve niversitelerdeki mevcut aratrma altyapsndan, dier rnlerin de olduu gibi bu rnler de faydalanmaktadrlar. Rapora konu olan rnn de gen merkezlerinden biri konumunda
239
olan lkemizde, hemen tm lkeden toplanm salata, marul ve spanak tohumlar, bu rnlerin gen erozyonunun nlenmesine, slah almalarnda orijinal materyal temin edilmesine ynelik olarak Gen Bankalarnda saklanmaktadr. zel sektr ise, eit gelitirmeye ynelik aratrma faaliyetlerinden daha ok, yurtdndan ithal ettii eitlerinin yaygnlamasn temin edici tantm almalarnda bulunmaktadr. 14. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetleri Bu rnlerle ilgili olarak uluslar aras kurulularla herhangi bir balant bulunamamtr. 15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri Trkiyede halihazrda salata, marul ve spanakta yrtlen nemli bir proje bulunmamaktadr. 16. Dier Sektrler le liki Salata, marul ve spanak rnlerinin zeline ait bir dier sektrlerle ilikiden bahsetmek yerine, tarm sektrnn dier sektrlerle ilikisinden bahsedilebilir. Bu rnler sz edilen iliki iinde kendilerine ait ksmda yer alrlar. Bu erevede, sz edilen rnlerin retimlerine girdi salayan, tarmsal girdi sektr (ila, gbre gibi), tama sektr ve tarmsal rnleri ileme sektr ile ilikilerinden bahsedilebilir. 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi Rapora konu olan, salata, marul ve spanak, yapra yenen sebzeler alt gurubunda yer almaktadr. VII. Plan dnemi sonunda bu rnn toplam retimi, yapra yenen sebzeler alt grubunun 1/3ne erimitir. Planl dnemler boyunca retimler dzenli bir ekilde artarak, salatada 105 bin ton, marulda 195 bin ton ve spanakta 191 bin ton rakamlarna eriilmitir. Bu rakamlar; salatada 1,65 kg, marulda 3,07 kg ve spanakta 3,01 kglk kii bana yllk tketim miktarlarna tekabl etmektedir.
240
Genel olarak akta ve klasik olarak tanmlanabilecek retim teknikleriyle retilen salata, marul ve spanak, daha ziyade i tketime ynelik rnler olarak tanmlanabilirler. Zira, her rnde de ihra edilen miktarlar, toplam retimlerinin binde veya on binde birler seviyesinde bulunmaktadr. zellikle ihra edilen miktarlarn ve ihracatn yapld lkelerin nicelik ve nitelik asndan farkllklar gstermesi, bu rnlerin domestik rnler olma zelliini pekitirmektedir. Trkiyenin retim miktarlar, d ticareti ve lkemizin Dnyadaki yeri gz nne alndnda, bu gne kadar sz konusu rnlerde, kendine yeterlilik hedefini gzettii ve bundan sonra da, ayn hedefleri gerekletirecek politikalar izlemesi gerektii anlalmaktadr. Bu itibarla, bundan sonraki planl dnemde, lkemizin, bu rnlerde kendine yeterlilii salamas her eyden nce gzetilmesi gereken bir olgu olarak karmza kmaktadr. 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama Dnya marul retimlerine bakldnda, yllk 14 ila 16 milyon tonluk bir toplam retimin sz konusu olduu ve Trkiyenin bu toplam retim iinde % 1,5 ila % 1,9luk bir yer ald grlmektedir. izelge 14deki 15 lke, tm dnya marul retimlerinin % 90ndan fazlasn retmektedir. Marul retiminde en byk iki lkenin (in ve A.B.D.) retimleri, her zaman dnya toplam retiminin % 60ndan fazlasn oluturmaktadr. izelge 14. Dnya ve Balca lkelerde Marul retimi (ton).
lkeler Belika-Lks. in Msr Fransa Almanya Hindistan talya Japonya Gney Kore Meksika Hollanda spanya Trkiye 1994 181,485 4,200,000 124,000 517,444 126,600 755,000 950,949 527,800 151,655 139,439 84,300 924,300 210,000 1995 185,693 4,500,000 123,112 515,516 126,000 760,000 906,235 537,300 170,776 134,177 123,900 898,500 249,000 1996 172,800 5,400,000 132,289 528,054 135,078 765,000 830,100 548,400 140,347 145,195 110,000 923,600 250,000 1997 179,627 5,500,000 134,933 492,800 137,000 765,000 918,768 532,700 193,500 178,818 105,000 982,200 262,000 1998 185,000 5,650,000 137,000 487,200 93,159 765,000 912,540 540,000 193,500 146,000 105,000 1,041,800 295,000 1999 180,000 5,800,000 137,000 490,000 93,159 765,000 912,540 540,000 193,500 146,000 105,000 950,000 295,000
241
ngiltere A.B.D. Dnya
254,396 3,979,600 14,049,729
257,000 3,663,000 14,138,305
214,400 3,648,700 14,975,016
182,600 4,350,000 15,978,904
173,700 4,023,000 15,864,644
173,700 4,100,000 15,977,574
FAO. 1999. Production Yearbook Records (nternetten). Dnya spanak retimlerine bakldnda, yllk 6 ila 7 milyon tonluk bir toplam retimin sz konusu olduu ve Trkiyenin bu toplam retim iinde % 2,6 ila % 2,9luk bir yer ald grlmektedir. izelge 15deki 11 lke, tm dnya spanak retimlerinin % 95inden fazlasn retmektedir. Ispanak retiminde en byk lkenin (in) retimi, her zaman dnya toplam retiminin % 70inden fazlasn oluturmaktadr. Dnyada marul ihracat rakamlarna bakldnda, toplam retimin yaklak % 5 ila % 6snn ihracata konu olduu anlalmaktadr. En nemli ihracat lkelerin spanya, A.B.D. ve Hollanda olduu listede, Trkiyenin paynn yok denecek kadar az olduu grlmektedir. izelge 15. Dnya ve Balca lkelerde Ispanak retimi (ton).
lkeler in Fransa Almanya Endonezya talya Japonya Gney Kore Hollanda Pakistan Trkiye A.B.D. Dnya 1994 4,200,000 114,828 44,661 72,340 104,800 367,300 121,113 40,100 62,443 170,000 235,330 5,917,606 1995 4,400,000 137,899 49,543 94,469 106,512 360,400 122,084 50,500 70,000 180,000 214,800 6,168,698 1996 5,300,000 129,213 66,665 86,920 108,400 358,600 112,119 50,500 80,000 180,000 218,200 7,081,276 1997 5,400,000 122,000 60,845 50,143 106,800 330,900 142,500 54,900 90,000 181,000 263,940 7,206,462 1998 5,600,000 115,000 55,684 50,560 106,800 340,000 142,500 54,900 90,000 190,000 238,130 7,385,549 1999 5,550,000 115,000 55,684 50,560 106,800 340,000 142,500 54,900 90,000 190,000 238,130 7,338,798
FAO. 1999. Production Yearbook Records. (nternetten). izelge 16. Dnya ve Balca lkelerde Marul hracat (Bin $).
lkeler Belika-Lks. Fransa talya Meksika Hollanda spanya Trkiye A.B.D. Dnya 1994 111,215 103,336 91,254 6,559 169,456 187,134 35 150,238 861,305 1995 111,549 110,246 101,301 13,945 152,574 231,357 282 165,659 931,244 1996 123,738 119,360 147,797 8,173 160,761 272,491 816 144,473 1,027,601 1997 95,644 92,873 115,492 7,797 118,140 248,536 141 164,612 897,990 1998 92,019 92,041 96,062 11,947 96,710 248,084 131 172,386 857,751
FAO. 1999. Trade Yearbook Records. (nternetten).
242
Dnya marul ithalatna bakldnda ise, toplam ithalatn toplam ihracata yakn olduu grlmektedir. hracat olarak listede grlen ou lkenin, ayn zamanda ithalat konumda olduklar, bu lkelerin ithal ettikleri marullar tekrar ihra ettikleri de anlalmaktadr. Trkiye, dnya marul ihracatnda olduu gibi, dnya marul ithalatnda da ok nemsiz bir yere sahiptir. izelge 17. Dnya ve Balca lkelerde Marul thalat (Bin $).
lkeler Avusturya Belika-Lks. Kanada in Fransa Almanya talya Japonya Hollanda sve svire Trkiye ngiltere A.B.D. Dnya 1994 26,882 29,863 108,185 25,104 36,067 258,990 30,573 15,082 46,703 26,168 53,733 2 111,558 27,019 884,948 1995 48,539 35,752 135,335 25,928 38,928 274,521 23,251 12,928 40,757 28,359 55,990 1 115,766 36,117 968,477 1996 37,449 39,240 107,503 27,283 46,757 351,326 33,470 14,452 51,179 37,323 65,373 7 144,974 26,087 1,099,016 1997 34,875 31,450 126,785 25,068 41,205 262,937 28,242 14,535 31,467 33,029 53,654 310 143,339 31,112 974,585 1998 33,063 35,067 132,610 21,573 42,498 264,478 30,910 21,634 29,201 23,754 46,481 260 178,205 30,945 1,004,287
FAO. 1999. Trade Yearbook Records. (nternetten). Dnya toplam spanak retiminin ancak % 0,5i ihracata konu olmaktadr. Bu itibarla bu rne daha ziyade domestik rn tanmlamas yaplabilir. En nemli spanak ihracats olarak A.B.D, talya ve spanya grlmektedir. Bu lkenin ihracatlar, dnyann toplam ihracatnn 2/3ne tekabl etmektedir. Trkiyenin dnya spanak ihracatndaki yeri yok denecek kadar azdr. izelge 18. Dnya ve Balca lkelerde Ispanak hracat (Bin $).
lkeler Belika-Lks. in Kbrs Fransa Almanya talya 1994 795 1,595 611 810 183 7,634 1995 700 1,482 691 1,130 284 7,611 1996 577 1,393 958 1,263 249 10,399 1997 767 113 823 1,010 254 8,607 1998 676 274 885 1,563 493 8,756
243
Malezya Meksika Hollanda Portekiz spanya Trkiye A.B.D. Dnya
1,527 1,148 958 799 1,007 1 9,872 27,463
1,430 2,097 1,521 879 1,012 5 11,246 30,671
1,613 2,551 1,415 1,027 1,881 14 10,862 34,598
1,613 2,299 398 556 1,421 14 11,958 30,577
1,512 2,039 1,115 913 3,021 9 13,808 35,986
FAO. 1999. Trade Yearbook Records. (nternetten). Dnya spanak ithalatnda da en nemli lkeler Kanada, ngiltere ve Almanyadr. Bu lkenin ithalatlar toplam, dnya spanak ithalat iinde % 75 ila % 80 yer almaktadr. Trkiye, ihracatta olduu gibi, dnya spanak ithalatnda da yoktur. izelge 19. Dnya ve Balca lkelerde Ispanak thalat (Bin $).
lkeler Avusturya Belika-Lks. Kanada Fransa Almanya Meksika Hollanda Singapur sve svire ngiltere A.B.D. Dnya 1994 363 993 9,545 376 6,369 695 1,383 0 448 573 2,398 332 24,784 1995 753 1,303 10,447 699 5,779 398 1,543 1,327 348 648 2,938 770 28,367 1996 719 1,192 10,678 718 6,955 361 1,787 1,572 472 1,301 3,998 863 32,490 1997 541 840 11,687 679 6,326 413 1,563 1,483 463 1,265 5,136 1,706 34,070 1998 437 1,522 13,104 716 5,346 631 1,045 1,380 441 1,331 8,415 2,049 38,906
FAO. 1999. Trade Yearbook Records. (nternetten) Dnya leinde lkelerin retim ve d ticaret rakamlar bir arada
deerlendirildiinde, Trkiye, marul ve spanakta retimleri bakmndan nemli saylabilecek lkeler arasnda yer almaktadr. Ancak, bu rnlerin ticaretinde hemen hemen hi nemi yoktur.
244
III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR Bu rnlere ynelik olarak herhangi bir yatrma rastlanlmamtr. IV. SEKZNC PLAN DNEMNDE GELMELER 1. Genel Politika nerileri Salata, marul ve spanak, Trkiyenin kendine yeterli retimlerini gerekletirebilecek, bir retim trendini teden beri gstermi, yapra yenen sebzelerdendir. Planl dneme geildiinden bu yana, her rnde de, artan nfusun artan gereksinimlerini ykselen bir hzla karlamlardr. VIII. plan dnemi iin tarmda ve tarmn alt sektrlerinde, belirli hedefler ve bu hedefleri uygulamada yrtlecek politikalarn ne olduu hususunda, rapor hazrlayclarna herhangi bir yn belirtilmemitir. Bu sebeple raporda, salata, marul ve spanakta, gelecekteki durumu tarif edici parametreler, bu rnlerin gemi performanslarnn ileriye dnk yansmalar biiminde yer almlardr. Salata, marul ve spanan VIII. plan dnemi ve tesinde eriecei seviyelerin, lkenin genel ve tarmsal plan hedefleriyle ne lde rtt bilinememektedir. Burada, sz konusu rnlerin VIII. plan dneminde retim ve d ticareti ile ilgili genel politika nerileri yaplrken, bu hususlarn dikkate alnmasnda yarar bulunmaktadr. Bu genel aklamadan sonra, rapora konu olan rnlerin, gelecekte, en azndan lke ii tketim taleplerine cevap verecek dzeylerde retilmeleri iin; daha yksek verimli eitlerle retime devam edilmesinin temini, retimlerde kullanlan eitlerde zenginliin salanmas, retimin yannda bu rnlerde pazarlama etkinliklerinin arttrlmasna allmas, retimde salanabilecek artlarn giderek daha fazla oranda ihracata kaydrlmas gibi konularda politikalar retmek, bu blmde nerilebilecek ana balklar olarak zetlenebilir.
2. Sektr Projeksiyonlar 2.1. retim: Bu blmde, gemi yllarda kaydedilen gelimelerden faydalanlarak oluturulan trend denklemlerinden yararlanlarak, salata, marul ve spanakta eriilebilecek retim
245
rakamlarna ulalmtr. izelge 20de Trkiye toplam sebze alanlarnn 2000de 775.572 ha.dan 2010 ylnda 916.269 ha.a ulaabilecei hesaplanmtr. Bu, 1990l yllarn sonuna gre Trkiye sebze alanlarnda yaklak % 17lik bir arta tekabl etmektedir. Yedinci plan dnemi sonlarnda 1.598.750 ton olan yapra yenen sebzeler toplam retiminin, 2000 ylnda 1.627.096 tona, VIII. Plan dnemi sonunda 1.729.274 tona ve 2010 ylnda 1.888.530 tona ulaaca tahmin edilmektedir. Benzer gelimelerin salata, marul ve spanakta da yaanaca tahmin edilmektedir. izelge 20. VIII. Be Yllk Kalknma Dnemi ve Sonrasnda Salata, Marul ve Ispanakta Tahmin Edilen Toplam retim Miktarlar.
Toplam Sebze Alan (ha) 775.572 787.677 796.227 808.807 828.037 843.257 862.300 879.511 893.265 905.845 916.269 Yapra Yenen Sebzeler retimi Salata (ton) 109.830 116.593 123.406 129.957 135.606 141.148 146.380 150.394 154.953 159.759 164.949 (%) 6,75 7,04 7,35 7,62 7,84 8,04 8,18 8,27 8,41 8,56 8,73 Gbekli Marul (ton) (%) 193.188 11,87 203.005 12,27 212.756 12,67 222.420 13,04 231.757 13,40 240.698 13,71 249.409 13,94 257.568 14,16 265.335 14,40 273.311 14,64 282.429 14,95 Ispanak (ton) (%) 190.272 11,69 195.486 11,81 200.791 11,95 205.545 12,05 209.474 12,11 214.575 12,22 219.635 12,27 223.773 12,30 227.322 12,34 231.259 12,39 234.605 12,42 TOPLAM (ton) 1.627.096 1.655.007 1.679.653 1.705.511 1.729.274 1.756.161 1.789.475 1.818.692 1.842.551 1.867.035 1.888.530
Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Trkiye salata retiminin 2000 ylnda 109.830 ton, 2004 ylnda 135.606 ton ve 2010 ylnda 164.949 ton olabilecei hesaplanmtr. Salata retiminin hesaplamaya dahil edilen 11 ylda yaklak % 50 orannda art gsterebilecei tahmin edilmektedir. Salatada yaanmas beklenen bu art, bu rnn ayn zamanda yapra yenen sebzeler retimi iindeki paynn da 2000 ylnda % 6,75ten 2004 ylnda % 7,84e, 2010 ylnda ise % 8,73e ykselmesini beraberinde getirecektir. Trkiye marul retiminin 2000 ylnda 193.188 ton, 2004 ylnda 231.757 ton ve 2010 ylnda 282.429 ton olabilecei hesaplanmtr. Marul retiminin hesaplamaya dahil edilen 11
246
ylda yaklak % 46 orannda art gsterebilecei tahmin edilmektedir. Marulda yaanmas beklenen bu art, bu rnn ayn zamanda yapra yenen sebzeler retimi iindeki paynn da 2000 ylnda % 11,87den 2004 ylnda % 13,40a, 2010 ylnda ise % 14,95e ykselmesini beraberinde getirecektir. Trkiye spanak retiminin 2000 ylnda 190.272 ton, 2004 ylnda 209.474 ton ve 2010 ylnda 234.605 ton olabilecei hesaplanmtr. Ispanak retiminin hesaplamaya dahil edilen 11 ylda, yaklak % 23 orannda art gsterebilecei tahmin edilmektedir. Ispanakta yaanmas beklenen bu art, bu rnn ayn zamanda yapra yenen sebzeler retimi iindeki paynn da 2000 ylnda % 11,69dan 2004 ylnda % 12,11e, 2010 ylnda ise % 12,42ye ykselmesini beraberinde getirecektir. 2.2. Yurtii Tketim: Trkiye nfusu, 1990larn banda 56 milyonlarda iken, 1999 sonunda 64,5 milyona erimitir (izelge 21). DE, yllar itibariyle nfus tahminlerini oluturmu, 2000 yl nfusunu 65,3 milyon, 2004 yl nfusunu 68,9 milyon ve 2010 yl nfusunu ise 74,1 milyon olarak ngrmtr. izelge 21. VI. Ve VII. Dnem Yllar Trkiye Yl Ortas Nfuslar ile 2000 Yl ve Sonrasna Ait Yl Ortas Nfus Tahminleri.
Yllar 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 (Bin) 54.893 56.098 57.064 57.931 58.812 59.706 60.614 61.536 62.510 63.451 64.358 Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 (Bin) 65.311 66.229 67.140 68.043 68.938 69.827 70.703 71.572 72.431 73.239 74.114
Genel Nfus Tesbiti, dari Bln-1999, DE
247
Trkiyenin gelecekteki salata, marul ve spanakta yurtii tketim rakamlar tahmin edilmeye allrken, bu rnlerdeki ihracat ve ithalat tahminlerine bavurulmu, gemi dnemlerdeki ihracat ve ithalat rakamlarndan yararlanlarak, gelecekteki ithalat ve ihracat trend denklemleri elde edilmeye allmtr. Ancak, her rnde de gemiin belli bir eilimini ortaya koyamayan, nicelik ve nitelik itibariyle bir senenin rakamlarnn dier senenin rakamlarn teyit etmedii durumlarla karlalmtr. Bu sebeple, bu rnlerin gelecekteki ihracat ve ithalatn tahmin etmemize olanak salayabilecek trend denklemleri elde edilememitir. Kald ki, marul ve spanaktaki gemi ihracat ve ithalat rakamlar, bu rnlerin toplam retimlerinin binde veya on binde birlerle ifade edilebilecek ksmlarn oluturmaktayd. Tm bu nedenlerle, toplam yurtii talebi; (toplam retim + ithalat) ihracat biiminde deil, toplam yurtii talebi = toplam retim biiminde ele alnmtr. Dier bir ifadeyle, salata, marul ve spanakta ihracat ve ithalat ihmal edilmi, dikkate alnmamtr. Bylesi bir n kabulle yaplan tahminlerle, retim miktarlar trendine gre elde edilen toplam retim miktarlar, izelge 20de verilmiti. Bu toplam retim miktar tahminlerinin, yllara gre ortalama nfus tahminlerine blnmesiyle, 2000 ile 2010 yllar arasnda salata, marul ve spanakta kii bana tketim miktarlar tahmini yaplmtr (izelge 22).
izelge 22. Salata, Marul ve Ispanakta Toplam retimlerin Yurtii Toplam Tketimine Eit Olduu n Kabulne Dayanan Kii Bana Yllk Tketim Miktarlar.
Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Nfus (bin) 65.311 66.229 67.140 68.043 68.938 69.827 70.703 71.572 72.431 73.239 74.114 Yapra Yenen Sebzeler retimi ve Kii Bana Tketim Salata Marul Ispanak (ton) (kg/kii) (ton) (kg/kii) (ton) (kg/kii) 109.830 1,682 193.188 2,958 190.272 2,913 116.593 1,760 203.005 3,065 195.486 2,952 123.406 1,838 212.756 3,169 200.791 2,991 129.957 1,910 222.420 3,269 205.545 3,021 135.606 1,967 231.757 3,362 209.474 3,039 141.148 2,021 240.698 3,447 214.575 3,073 146.380 2,070 249.409 3,528 219.635 3,106 150.394 2,101 257.568 3,599 223.773 3,127 154.953 2,139 265.335 3,663 227.322 3,138 159.759 2,181 273.311 3,732 231.259 3,158 164.949 2,226 282.429 3,811 234.605 3,165
248
Kabul edilen ngrlere gre, salatada 1990larn sonunda 1,66 kg olan kii bana yllk tketim rakam, VIII. Plan dnemi sonunda (2004te) 1,96 kga, 2010 ylnda ise, 2,22 kga ykselecektir. Bu, 11 yllk dnemde % 34lk bir arta tekabl etmektedir. Marulda 1990larn sonunda 3 kg olan kii bana yllk tketim rakam, VIII. Plan dnemi sonunda (2004te) 3,36 kga, 2010 ylnda ise, 3,81 kga ykselecektir. Bu, 11 yllk dnemde % 26lk bir arta tekabl etmektedir. Ispanakta ise, 1990larn sonunda yine 3 kg olan kii bana yllk tketim rakam, VIII. Plan dnemi sonunda (2004te) 3,04 kga, 2010 ylnda ise, 3,17 kga ykselecektir. Bu, 11 yllk dnemde % 5lik bir arta tekabl etmektedir. Tm bu sonular, bize, VIII. Plan dneminde salatann en hzl, marulun ise salatadan biraz daha yava oranda retim ve toplam yurtii talebi art ile karlalacan gstermektedir. Ispanaktaki artn dierlerine gre olduka yava kalaca tahmin edilmektedir. 2.3. hracat: Bir nceki blmde de deinildii gibi, salata, marul ve spanak ihracat tahminleri yaplrken, gemi yllar rakamlarndan yararlanlarak oluturulan ihracat trend denklemleri istatistiksel olarak anlamsz sonular vermitir. Zira her rnde de, gemi yllar ihracat rakamlarna bakldnda, hem lkeler bakmndan, hem ihracat miktar bakmndan, hem de ihracatn kompozisyonu bakmndan dzenli bir eilimi ortaya koyucu gelimeye rastlanlmamtr. Bu sebeple, bu rnlerde ihracatn seyrini ortaya koyucu, ya da ihracatn geleceini tahmin edici bir senaryo oluturulamamtr. Trkiyenin ihra edebilecei salata, marul ve spanan, ayet gerekletirilirse, kii bana tketim miktarlarnda kstlamaya gidilerek yaplabilecei ifade edilebilir. Bu ise, gemi dnem miktarlar gz nnde bulundurulursa, kolaylkla gerekletirilebilecek miktarlarla olabilir.
249
2.4. thalat: Salata, marul ve spanak ithalat tahminleri yaplrken, gemi yllar rakamlarndan yararlanlarak oluturulan ithalat trend denklemleri istatistiksel olarak anlamsz sonular vermitir. Zira her rnde de, gemi yllar ithalat rakamlarna bakldnda, hem lkeler bakmndan, hem ithalat miktar bakmndan, hem de ithalatn kompozisyonu bakmndan dzenli bir eilimi ortaya koyucu gelimeye rastlanlmamtr. Kimi yllarda ise, ithalata rastlanlmamtr. Bu sebeple, bu rnlerde ithalatn seyrini ortaya koyucu, ya da ithalatn geleceini tahmin edici bir senaryo oluturulamamtr. Trkiyenin ithal edebilecei salata, marul ve spanan, ayet gerekletirilirse, kii bana tketim miktarlarnda, czi de olsa bir arta, yol aabilecei ifade edilebilir. 3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler Raporda, VIII. Plan dnemine ait herhangi bir hedef veya kstllk n grlmediinden, burada yasal ve kurumsal bir dzenlemeden de bahsedilmemektedir. 4. evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler Tm tarmsal rn retimlerinde olduu gibi, zellikle yapra yenen sebzeler retiminde, tarmsal ila ve gbreleme evre ve insan sal asndan nemlidir. zellikle ihra edilen yapra yenen sebzelerde yapraklardaki nitrat ve nitrit birikimlerine dikkat edilmelidir. Uluslararas ticarete konu olan bu rnlerde, kabul edilebilir snrlarn zerine klmamas gerekmektedir. Bu konuda Avrupa Birliinin kabul ettii st deerler; marul iin 3547 mg/kg, spanak iin 2397 mg/kgdr. 5. Dier Sektrler le likiler Salata, marul ve spanak rnlerinin dier sektrlerle ilikisinden bahsetmek yerine, tarm sektrnn dier sektrlerle ilikisinden bahsedilebilir. Bu rnler sz edilen iliki iinde kendilerine ait ksmda yer alrlar. Bu erevede, sz edilen rnlerin retimlerine girdi
250
salayan, tarmsal girdi sektr (ila, gbre gibi), tama sektr ve tarmsal rnleri ileme sektr ile ilikilerinden bahsedilebilir. 6. retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri Salata, marul ve spanak retiminin mevcut retim teknolojisinde pek fazla gelime beklenmemektedir. Halihazrdaki retim teknii uygulamalarnn nmzdeki plan dneminde de srecei tahmin edilmekle birlikte, yeni ve daha verimli eitlerin retimde yerlerini almas, rt altndaki retim alanlarna biraz daha ynelim, beklenen gelimeler olarak ifade edilebilir. Bu tip yeni uygulamalarn, sz konusu rnlerin toplam retim ve tketimlerinde kayda deer deimelere yol amayaca da, burada belirtilebilir. V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AT VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER Trkiye salata, marul ve spanak retim ve d ticaretinin durumu gz nne alndnda, lkemizin bu rnlerin retiminde dnya leinde nemli saylabilecek yere sahip olduu, buna karn, yine bu rnlerin d ticaretinde hemen hemen hi yer almad grlmektedir. Bu genel tanmlama ile, salata, marul ve spanak; Trkiyede domestik rnler olarak snflandrlabilirler. Bir dier ifade ile, Trkiyede bu rnler; lkenin kendi i tketimini karlamaya ynelik olarak retilen, zellikle ihra edilmek iin retilmeyen rnler olarak grlmektedir. Bu itibarla, bu rnlerin dier lke ve organizasyonlardaki durumu ile, bunlarda alnan kararlar ve kstlamalarn yansmalarnn salata, marul ve spanaa etkileri, son derece snrl boyutta olacaktr. Rapora konu olan rnlerin ihracat ve ithalatlarnn ok kstl olmas, bu erevedeki gelimelerin, bu rnlere yansmasn da anlamsz klmaktadr.
251
VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER Salata, marul ve spanak, zellikle planl dneme geiten bu yana retimleri, artan nfusun ihtiyalarn karlayacak biimde artm, yapra yenen sebzelerdendir.retim artlar, kii bana yllk tketim miktarlarnn da artmasna yol amtr. Ancak bu rnlerde d ticaret, zellikle de ihracat, retim artna paralel bir seyir izlememitir. Her rnde de ihra edilen miktarlar, toplam retimlerin ok az bir ksmn oluturmutur. Bunda, phesiz, artan i tketim talebinin basks yannda, bu rnlerin zellikle taze olarak ihra edilebilmelerindeki zorluk ve ithalat durumdaki lkelerin isteklerine uygun olmayan eitlerle retimde bulunmamz da rol oynamaktadr. lenmi rn olarak (kylm, kurutulmu veya dondurulmu spanak gibi) ihracatmzdaki tesis ve teknoloji yetersizliimiz de, dier bir nedendir. Yukarda deinilen tm bu nedenlerle, salata, marul ve spanak rnlerinin VIII. Plan dneminde ncelikli hedef olarak yurt ii tketim taleplerini karlamaya ynelik olarak retimlerinin artaca (salatada yaklak % 25, marulda yaklak % 20 ve spanakta yaklak % 25); artan retimlerinin, nceleri az miktarlarda, daha sonra, belirtilen darboazlarn almasna paralel olarak giderek daha fazla miktarlarda olmak zere ihracata ynlendirecekleri ifade edilebilir. Bu itibarla, bu gne dein uygulanan politika ve tedbirlerin aynen devam etmesi durumunda, raporda ngrlen hedeflere ulalabilecei sylenebilir. Bunun dndaki hedeflere, ancak ilave tedbir ve politikalarla ulalabilecei akldan karlmamaldr.
252
BAMYA, KEREVZ, HAVU, TURP RAPORU
Hazrlayanlar Salih LDEM1 Uz. Nurten SRMEL2
Anadolu Tarmsal Aratrma Enstits - Eskiehir Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits - Yalova
Eskiehir - 2000
253
NDEKLER
I. GR........................................................................................................................... 256 II. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM....................... 256 1. retim..................................................................................................................... 256 1.1. retim Alan............................................................................................... 256 1.2. Verim ve retim Miktar................................................................................ 257 1.3. retim Teknolojisi.......................................................................................... 260 1.4. retim Tesisleri.............................................................................................. 2. D Ticaret.............................................................................................................. 261 2.1. hracat..................................................................................................... 261 2.2. thalat.............................................................................................................. 262 3. Stok.......................................................................................................................... 263 4. Yurtii Tketim..................................................................................................... 263 5. Fiyatlar................................................................................................................... 264 6. stihdam.................................................................................................................. 265 7. Sektrdeki Yaym ve Eitim................................................................................. 266 8. Serbest Blgelerdeki Sektrel Faaliyetler................................................... 267 9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular (Kooperatif ve Birlikler vb.) ve Faaliyetleri................................................................................................. 267 10. Sektre Salanan Destekler.................................................................................. 268 11. Pazarlama Faaliyetleri (Depolama htiyalar, Pazarlama Kanallar, Borsalar Szlemeli Tarm).................................................. 268 12. Sektrde Yaym Faaliyetleri ve Alt Yaps.......................................................... 269 13. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps.................................................... 14. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetler (FAO, IFAD, OECD, vb.).................... 15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri (Blgesel Aratrma Projeleri vb.).. ........ 16. Dier Sektrler le liki (evre, Turizm, Sanayi, Salk vb.).......................... 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi.......................................................... 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama......................................... III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR.................................................... 271 IV. SEKZNC PLAN DNEMNDEK GELMELER........................................ 271 1. Genel Politika nerileri................................................................................ 271 2. Sektr Projeksiyonlar.................................................................................. 272 2.1. retim....................................................................................................... 272 2.2. Yurtii Tketim........................................................................................ 273 2.3. hracat................................................................................... 273 2.4. thalat....................................................................................................... 274 3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler.......................................... 3. evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler............................................. 274 4. Dier Sektrler le likiler......................................................................... 274
254
5.
retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri...................... 275
V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AB VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER ................................. 275 VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER............... 278
255
I. GR Ekonomik faaliyetlerin tm insana hizmet ve insan mutluluu gayesine yneliktir. Gda ynnden zengin olan lkemizde ara sra yaplan ve makro dzeyde nemsiz olan gda ithalatnn artan refah ve kltr seviyesinin bir gstergesi olarak deerlendirilebilecei gibi; alnabilecek gerekli tedbirler lkemiz halknn gda ihtiyacn daha bol, ucuz ve kaliteli olarak karlanmasn salayacaktr. Tarmsal faaliyetlerde genel hedef; ihracat miktarlarn artrarak reticilerin gelir dzeylerini ykseltmek ve lke ekonomisine katkda bulunurken dnya nfusunun beslenmesine katkda bulunmaktr. lkemizde yaygn retim ve tketimine sahip olduumuz sebzeler arasnda yer alan Bamya, Havu, Kereviz ve Turpun gelecek be yl ierisindeki durumunun ortaya konulmas bakmndan, mevcut verilerin elverdii llerde incelemelerde bulunulmu, retim, tketim ve d ticaretine ilikin bilgiler tahmin edilmeye allmtr. nmzdeki yllarda bu sebzelere olan talebin belirlenmesi ve talebin karlanmasna ynelik yeni teknolojik sistemlerin gelitirilmesi, girdi ihtiyalarnn karlanmas ve bunlarn yeterli dzeyde retilmesi, rnlerin deerlendirilmesi ve tketicilere ulatrlmasyla beraber ihracat imkanlarnn artrlmas konular zerinde durulmutur. II.YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM 1. retim 1.1. retim Alan lkemizde akta yetitirilen sebzelerin retim alanlar incelendiinde bamya, havu ve turpun btn tarmsal blgelerde, buna karlk kereviz yetitiriciliinin arlkl olarak Ege ve Marmara, az miktarda da Akdeniz ve Karadeniz blgelerinde yetitiriciliinin yapld anlalmaktadr. Ele alnan rnler arasnda havu ve bamya yaklak 75.000 dekarda, Turp 60.000 dekarda, Kereviz ise 900 dekarda ekilmektedir.
256
Bu rnlerin retim alanlar yllara gre incelendiinde tm rnlerde bir art sz konusudur. izelge 1. Trkiye'de Bamya, Kereviz, Havu ve Turp Ekili Alan (da)
TRLER Bamya Kereviz Havu Turp 1998 YILI 72 290 8840 75 030 59 750
Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer) 1998. 1.2 Verim ve retim Miktar ncelenen sebze trlerinde % 3'den % 45'e varan retim artlar gzlenmitir. Son be ylda, incelenen rnlerden bamyada %4lk d gz ard edilirse, tm rnlerde art sz konusudur. En fazla retim art %45 oranla kerevizde, %12.6 oranla turpta olmu havu retiminde ise %3 art belirlenmitir. 1983 ylnda 100 000 ton, 1990 ylnda 168 000 ton olan havu retimi 1998 ylnda 232 000 tona ykselmitir. lkemizde tketimi yaygn olan bamya retimi ise hafif dalgalanmalarla 25 000 tonluk retim seviyesini korumutur. Turp ve kereviz gibi sebzeler kullanm zelliklerine bal olarak retimlerinde fazla bir deime olmam, i talebi karlayacak yapsn srdrmtr. izelge 2.Trkiye'de Yllara Gre Bamya, Kereviz, Havu ve Turp retim Miktarlar (ton)
Tr Bamya Kereviz Havu Turp 1994 25.500 11.000 225.000 134.000 1995 23.000 12.000 250.000 153.500 1996 26.000 18.000 270.000 170.000 1997 25.000 20.000 240.000 140.000 1998 24.500 16.000 232.000 151.000
Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer) 1998. Tarmsal blgelerimizde bamya, kereviz, havu ve turp retimleri izelge 3de grlmektedir.
257
izelge 3. Blgelere Gre Bamya retimi ve Oransal Dalm 1998 Tarm Blgeleri retim (ton) % Orta kuzey 1 055 4.4 Ege 14 501 59.1 Marmara 2 240 9.1 Akdeniz 3 266 13.4 Kuzeydou 19 0.07 Gneydou 620 2.5 Karadeniz 384 1.6 Ortadou 2 157 8.7 Orta gney 258 1.0 TOPLAM 24 500 100.0 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer) 1998. izelge 4. Blgelere Gre Kereviz retimi ve Oransal Dalm 1998 Tarm Blgeleri retim (ton) % Ege 10 936 68.3 Marmara 4 706 29.5 Akdeniz 335 2.1 Karadeniz 23 0.1 TOPLAM 16 000 100.0 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer) 1998. izelge 5. Blgelere Gre Havu retimi ve Oransal Dalm 1998 Tarm Blgeleri retim (ton) % Orta kuzey 122 506 52.8 Ege 60 022 25.8 Marmara 3 486 1.5 Akdeniz 21 114 9.1 Kuzeydou 646 0.3 Gneydou 978 0.4 Karadeniz 1 169 0.5 Ortadou 2 908 1.3 Orta gney 19 171 8.3 TOPLAM 232 000 100.0 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer) 1998.
258
izelge 6.Blgelere Gre Turp retimi ve Oransal Dalm 1998 Tarm Blgeleri retim (ton) % Orta kuzey 8 271 5.5 Ege 8 772 5.8 Marmara 4 520 3.0 Akdeniz 117 429 77.8 Kuzeydou 619 0.4 Gneydou 1 251 0.8 Karadeniz 2 942 1.9 Ortadou 1 267 0.9 Orta gney 5 929 3.9 TOPLAM 151 000 100.0 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer) 1998. Trkiye'nin farkl iklim ve toprak yapsna sahip olmas nedeni ile incelenen sebze trlerinin retimi (kereviz hari), btn tarmsal blgelere dalmtr. izelge 7. nemli llerin retim Miktarlar ve Oranlar (%) 1998 Miktar (ton) % zmir 4 536 18.5 Balkesir 3 800 15.5 Aydn 3 070 12.5 Bamya Bursa 1 367 5.5 Mula 1 212 4.9 el 1 133 4.6 zmir 6 284 39.2 Bursa 3 945 24.6 Kereviz Manisa 2 240 14.0 Aydn 2 054 12.8 Ankara 118 713 51.1 Burdur 33 310 14.3 Havu Denizli 16 600 7.1 Konya 15 936 6.8 Osmaniye 100 212 66.3 Ankara 5 074 3.3 Kahramanmara 5 020 3.3 Turp Hatay 5 000 3.3 Adana 3 190 2.1 Samsun 2 535 1.6 Kaynak: DE Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer) 1998. Tr ller
259
ncelenen rnlerden bamya ve kerevizin en ok Ege blgesinde, Balkesir, Aydn ve zmir ilinde, havu retimi Orta Kuzey blgesinde ve ounlukla Ankara, Konya, Denizli illerinde, turpun ise Akdeniz blgesinde ve en ok Osmaniye, Kahramanmara, Hatay illerinde retildii grlmektedir. Bu trlerin retiminin en youn olduu dier iller izelge 7de zetlenmitir. Ele alnan sebze trlerinin verim deerleri, blgelere ve yllara gre deikenlik gstermektedir. lke genelinde retim miktar ve ekili alanlarndan yararlanlarak hesaplanan 1998 yl verim deerleri izelgede verilmitir. izelge 8. Bamya, Kereviz, Havu ve Turpta Verim Miktarlar 1998 Trler Bamya Kereviz Havu Turp Verim (kg/ha) 3 389 18 100 30 921 25 272
retimin youn olarak yapld illerden srvey sonucunda elde edilen verilerden de havuta ortalama verimin 3430 kg/da ve bamyada ortalama verimin 362 kg/da olduu belirtilmektedir. 1.3 retim Teknolojisi lkemizde sebzecilik sektrnde kullanlan yntem emek youn i gc kullanm eklindedir. Sebze retiminde bakm ilemlerinin sk sk tekrarlanmas ve zellikle bamya hasadnn zor ve birden fazla hasat yapma zorunluluu igcne duyulan gereksinimi artrmaktadr. Drt tr iinde havu, turp ve bamya tarlaya dorudan tohum ekimi ile, Kereviz ise yastklara tohumun ekilerek fide elde edilmesi ve tarlaya artlmas yolu ile retilmektedir. Dekara ortalama 50-70 kg kimyasal gbre kullanlmaktadr. Aratrmalar bamyada bir retim dneminde 68 kg/da, havuta 46,8 kg/da gbre kullanldn ortaya koymutur.
260
Genel olarak toprak ileme, ilalama ve tama aamalarnda eki gcnden yaralanlmaktadr. letmelerin sosyo-ekonomik yaps ile arazilerin kk olmas, zellikle hasatn makine ile yaplmasn engellemektedir. Buna bal olarak igc kullanm artmtr. Ancak son yllarda damlama sulama ynteminin yaylmaya balamasyla, baz alanlarda igcnden tasarruf salanmaktadr. Ayrca son yllarda sra aras mesafelerde toprak ileme ve ot mcadelesinde bir kiinin kullanabilecei basit apa makinelerinin kullanm igcne duyulan gereksinimi azaltmtr. Tohumculuk sektrndeki gelimelere bal olarak slah sonucu elde edilen yerli eitler yannda hibrit tohum kullanm da yaygnlamtr. 2. D Ticaret 2.1 hracat Trkiye birok tarm rnnde olduu gibi, bamya trnde de snrl bir miktar olsa da dsatm yapabilmektedir. Taze olarak dier sebzelerle birlikte Avrupa lkelerinde yaayan Trk nfusun gereksinimleri iin bata Almanya ve Avusturya olmak zere d satm yaplmaktadr. Ancak son yllarda nemli miktarda olmamakla birlikte ihracat miktarlarnda azalmalar olmutur. lenerek, dier bir anlatmla konserve edilerek dorudan veya dier sebzelerle birlikte tketime sunulan bamya muhafaza edilebilirlii nedeniyle daha fazla d ticarete konu olmaktadr. izelge 9. Trkiye'nin Yllara Gre Bamya, Kereviz, Havu ve Turp hracat Miktarlar (ton) Trler 1996 1997 1998 Bamya (Taze) 451 260 115 Bamya (Kurutulmu) 9 18 23 Bamya (lenmi) 1 143 2 068 1 774 Kereviz 294 66 104 Havu (Taze) 8 964 13 805 10 336 Havu (Kurutulmu) 766 0.7 3 Havu (Dondurulmu) 116 668 134 Havu (Konserve) 22 0.1 5 Turp 683 1 519 423 Kaynak: TO D Ticaret Kaytlar 1996,1997,1998.
261
Trkiyenin bamya taze ihracatnda yllara gre azalma olurken, kurutulmu ve ilenmi rn ihracatnda artma olmutur. retimin yaklak %8lik ksm d satm eklinde deerlendirilmektedir. izelge 10. Trkiye'nin Yllara Gre Bamya, Kereviz, Havu ve Turp hracat Deerleri ($) Trler 1996 1997 Bamya (Taze) 510 988 225 500 Bamya (Kurutulmu) 78 544 127 944 Bamya (lenmi) 1 179 825 2 295 751 Kereviz 82 556 16 478 Havu (Taze) 2 033 000 2 412 037 Havu (Kurutulmu) 122 174 249 Havu (Dondurulmu) 23 544 68 535 Havu (Konserve) 32 041 139 Turp 175 878 332 738 Kaynak: TO D Ticaret Kaytlar 1996,1997,1998. 1998 116 454 156 490 2 012 162 13 225 1 932 040 990 14 042 4 825 114 414
Havu d satmnda Ortadou lkeleri nemli alc lkeler arasnda yer almtr. Taze olarak d satm yaplan havu miktar, bir nceki be yllk dnemde 2 000-8 000 ton arasnda gerekleirken, son be ylda 9 000-14 000 bin ton civarnda gereklemitir. Ylda yaklak 2 milyon dolarlk dviz salanmaktadr. Son yllarda dondurulmu havu dsatmnda gelimeler olmaktadr. nceki dnemde 70 ton olan miktar, son yllarda 670 tona kadar ykselmitir. Kereviz ve turp d satmnda da deimeler olmu, nceki dnemde 6 ton olan dsatm yllara gre 100-300 tona, 200-500 ton olan turp dsatm da 500-1 500 tona ykselmitir. 2.2 thalat Trkiye sebze retimi bakmndan zengin bir yapya sahip olsa da, zaman zaman gda sanayinin ihtiyalar ve snr ticareti eklinde, bamya-havu-turp ve kereviz sebze trlerinin ithalat gereklemektedir. izelgelerden de izlenebilecei gibi toplam d ticaret ierisinde fazlaca nem arz etmemektedir.
262
izelge 11. Bamya thalatnn Yllara Gre Dalm. rnler 1996 Miktar (kg) Deer ($) 1997 Miktar (kg) Deer ($) 1.224 1.224 1998 Miktar (kg) Deer ($) -
Taze 13.650 13.774 Dondurulmu, 2.040 Konserve Toplam 13.650 13.774 2.040 Kaynak: TO D Ticaret Kaytlar 1996,1997,1998. izelge 12. Havu thalatnn Yllara Gre Dalm.
rnler Taze Dondurulmu Toplam 1996 Miktar (ton) Deer (1000 $) 20.6 18.0 20.6 18.0 1997 Miktar (ton) 56.8 10.5 67.3
1998 Miktar (ton) 51.1 18.2 69.3 Deer (1000 $) 8.9 13.2 22.1
Deer (1000 $) 11.9 7.1 19.0
Kaynak: TO D Ticaret Kaytlar 1996,1997,1998. 3. Stok Taze sebzeler kolay bozulabilen rnler olduundan stok yapmak sz konusu deildir. 4. Yurtii Tketim Trkiyede ylda yaklak ortalama 23 ton bamya, 18 ton kereviz, 236 ton havu, 153 ton turp tketilmektedir. izelge 13. Bamya, Kereviz, Havu ve Turp Trlerinin Yurtii ve Kii Bana Tketim Miktarlarnn Yllara Gre Dalm
1996 Trler Bamya Kereviz Havu Turp Yurtii Tketim (ton) 24 396 17 705 260 130 169 315 Kii Ba Tketim Kg/ kii 0.3 0.2 4.0 2.6 Yurtii Tketim (ton) 22 652 19 933 225 525 138 480 1997 Kii Ba Tketim Kg/ kii 0.3 0.3 3.5 2.1 Yurtii Tketim (ton) 22 587 15 895 221 589 150 576 1998 Kii Ba Tketim Kg/ kii 0.3 0.2 3.4 2.3
Kaynak: DE verilerinden yararlanlarak hesaplanmtr.
263
Kii bana tketim, dier sebze trlerine gre olduka dktr. Bamya ve kerevizde ortalama 0.3 kg/kii-yl, havuta 3.7 kg/kii-yl ve turpta 2.3 kg/kii-yl olarak hesaplanmtr. Tketimde yllara gre nemli bir deiim gzlenmemektedir. Kereviz retim ve tketiminin lke genelinde yaygnlatrlamam olmas, genel nfus dikkate alnarak bulunan tketim miktarn etkilemektedir. Akta retilen ve yaz dneminde hasat edilen sebzelerden bamya, mevsimi dnda dondurulmu veya konserve edilmi olarak tketilmektedir. Bamya genellikle temmuzaustos aylarnda taze olarak pazara arz edilmektedir. Havu, turp ve kereviz taze tketime uygunluklar nedeniyle hasat dnemlerinde daha fazla tketilmektedir. Havu yl boyu pazara sunulmakta ve en ok kasm-ubat aylar arasnda tketilmektedir. 5. Fiyatlar Rapor kapsamnda ele alnan rnlerde ifti eline geen fiyatlarn yllara gre deiimleri izelgede verilmitir.
izelge 14. ncelenen Sebze Trlerinde ifti Eline Geen Fiyatlar (1994-1998)
Turp Bayr (TL/kg) 1994 7 450 21 200 8 125 6 275 1995 16 450 51 900 191 00 13 400 1996 19 500 73 900 25 725 18 750 1997 40 000 146 100 57 000 40 900 1998 99 000 301 675 116 750 81 500 Kaynak: Tarmsal Yap (retim, Fiyat, Deer) 1994-1998 Yllar Havu (TL/kg) Bamya (TL/kg) Kereviz (TL/kg)
T. K. Turp (TL/kg) 5 550 10 450 14 700 23 500 64 200
DE tarafndan tespit edilen toptan fiyatlar istatistiklerinde kereviz ve bamya yer almamaktadr. Toptan sat dzeyinde havu fiyatlar 1997 ylnda %186, 1998 ylnda %32.8 orannda art gstermitir. Fiyat artlar ayn yllarda turp iin %85.5 ve %41.8 olarak gereklemitir.
264
izelge 15. Havu ve Turp Toptan Fiyatlarnn Yllara Gre Deiimi (1996-1998)
Yllar Havu 1996 15 025 1997 43 100 1998 57 250 Kaynak: DE Fiyat statistikleri.
Krmz Turp 13 215 24 560 34 815
stanbul Toptanc Halinden 1998 yl iin salanan havu fiyatlarnn aylara gre dalm incelendiinde en yksek fiyatlarn pazarda arzn yetersiz olduu mays-eyll aylar arasnda olduu grlmektedir.
izelge 16. Havu ve Turp Toptan Fiyatlarn Aylara Gre Deiimi (1998) (1.000 TL/Kg)
Aylar I II III IV V VI VII Havu 44.0 63.3 46.5 60.3 59.8 89.4 76.4 Turp 43.4 30.1 27.2 22.9 Kaynak: DE verilerinden yararlanlarak hesaplanmtr.
VIII 53.8 -
IX 45.6 34.0
X 46.8 39.4
XI 42.0 42.6
XII 59.0 39.0
lke genelinde seilmi 7 ayr ilden toplanan verilere gre hazrlanan perakende fiyatlar incelendiinde illere gre fiyatlarn deitii grlmektedir. Havu fiyatlar en dk Erzurumda en yksek stanbulda olumutur. 6. stihdam reticiler sadece sebze retmedikleri ve bu trleri tek bana yetitirmedikleri iin istihdama katks hakknda kesin bir rakam vermek olduka gtr. Sebzelerin yetitirme tekniklerine bal olarak ihtiya duyulan igc miktarlar da deimektedir. rnek vermek bakmndan havu retiminde 123 saat/dekar igcne ve 7.5 saat/dekar eki gcne ihtiya olduu hesaplanmtr. Bu deerler srasyla bamya retiminde 106 saat ve 1.6 saat olarak bulunmutur.
265
Rapor kapsamnda ele alnan trlerin 215 910 dekarlk retim alan iin 25 milyon saatlik igcne ve 970 000 saatlik eki gcne ihtiya duyulmaktadr. Tarmda ylda 270 gnlk alma gz nnde tutulduunda yaklak 93 000 aileye retim aamasnda istihdam salamaktadr. leme ve pazarlama aamasnda salanan istihdamn hesaplanmas mmkn olamamaktadr. 7. Sektrdeki Yaym ve Eitim Tarmsal aratrma almalar; hzla artan nfusun beslenme ve daha iyi yaama isteklerinin karlanmas, salkl beslenmesi, gda gvenlii ve gvenilirliinin salanmas, evre dostu-srdrlebilir tarm tekniklerinin gelitirilmesi ve dsatmn artrlmas iin yaplmaktadr. Bu almalar; evresel kayglardan dolay ekilebilir alanlarn artrlamad hatta, azaltlmasna alld gnmzde daha da nem kazanmaktadr. Tarmsal aratrma-gelitirme almalar; ulusal dzeyde, Tarm ve Ky leri Bakanl, ky hizmetlerinden sorumlu Devlet Bakanl, dier bakanlklar, niversitelerin Ziraat faklteleri ve zel sektr kurulular tarafndan yrtlmektedir. Tarm ve Ky leri Bakanl, AR-GE (aratrma-gelitirme) almalarn, Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrlne bal aratrma enstitlerinde; Devlet Bakanl Ky Hizmetleri Genel Mdrlne bal aratrma enstitlerinde yrtmektedir. rn baznda almalara zaman zaman bu kurulularda yer verilmektedir. Ayrca Ziraat Fakltelerinin ilgili blmlerinde tarmsal aratrma almalar ierisinde sebzecilik almalarna yer vermektedir. Ayrca, teki baz niversiteler ve kurulular (Trkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK), Ankara Nkleer Tarm ve Hayvanclk Aratrma Merkezi, GAP daresi vb.) da tarm iin AR-GE almalar yapmaktadr Tarm ve Kyileri Bakanlna bal Tarm l Mdrlkleri, Tarm ve Kyileri bnyesinde sebzecilik aratrmalar yapan Aratrma Enstitleri, Ziraat Fakltelerinin Bahe Bitkileri Blmleri ve dier ilgili blmleri, Meslek Yksek Okullarnn Sebzecilik Programlar retimin gelitirilmesine ve deerlendirilmesine ynelik eitimler vermektedir.
266
8. Sektrdeki Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular ve Faaliyetleri Bu kurulular arasnda dorudan hizmet sunan kurulular olarak: *Tarmsal Aratrma Enstitleri *Tarm l-le Mdrlkleri *Ziraat Fakltelerinin lgili Blmleri *Tbitak, *Meslek Yksek Okullar *Tarm Kredi Kooperatifleri *hracatlar Birlii *zel Fide Tohum Firmalar *Ziraat Odalar *Hal Mdrlkleri *Bankalar ve Kredi Salayan Kurulular *Tarm rnleri leyen ve Deerlendiren zel ve Tzel Kurulular eklinde sralanabilir. Bu kurulular, konuyla ilgili agronomik almalar yapmak, tohum retmek, reticilere yaym hizmeti vermek, reticilere kredi salamak, rnleri ileyerek deerlendirmek, rnlerin pazarlamasnda yardmc olmak, retimde kullanlan girdileri salamak ve politika retmek gibi bir dizi grevleri stlenmilerdir. Temel ama verimliliin artrlmas, kalitenin ykseltilmesi ve yaam dzeyinin iyiletirilmesine yneliktir. 9. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps Rapor kapsamndaki rnler zerinde salt aratrma yapan kurulular bulunmamaktadr. Yukarda hizmet verdii belirtilen kamu ve zel kurulularda aratrmagelitirme, retim, eitim ve yaym hizmetleri programlarnda Bamya, Havu, Turp ve kereviz gibi rnlerde yer almaktadr.
267
Bu rnlerin dier sebze trlerine gre ekili alan, retimi ve tketimi yn gz nnde tutularak deerlendirildiinde, ncelikler arasna girememesi sorunlarnn tmyle zmn geciktirmitir. ncelikli programlar eit slah, adaptasyon ve yetitirilme teknikleri zerinde younlatrlmtr. Dier disiplinlerdeki aratrma gelitirme almalar snrl kalmtr. niversitelerin ilgili faklteleri ve Meslek Yksek Okullarnda mesleki eitimler, Kamu kurulularnda teorik ve uygulamal kurslar dzenlenmektedir. Sebzecilik aratrmalarnn yaplmas bakmndan lke genelinde hissedilen uzman eleman sknts bu alt sektr iinde geerlidir. 10. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri Bu rnlerle dorudan ilgili tarmsal projeler bulunmamakla birlikte, lke tarmnn gelitirilmesine ynelik AR-GE almalarna katk salamak, Krsal Kalknmada yardmc olacak faaliyetler arasnda yer verilmek eklinde dolayl olarak projeler yrtlmektedir. Trkiyede ya meyve sebze sektrnn gelitirilmesine ynelik olarak MEY-SEB Projesi, Tarmsal eitim ve yaym hizmetlerin krsal kesime tanmasnda etkili olmak amacyla Tarmsal Uygulama ve Yaym Projesi, Tarmsal aratrmalarn yeniden dzenlenmesi ve aratrma yapan kurulularn alt yaplarnn iyiletirilmesi ve eleman eitimlerinin salanmas gibi konularda etkinlik salayacak gerekli destei salamlardr. 11. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi Genellikle sulanabilir alanlarda retimi yaplan Bamya-Havu-Turp ve Kerevizin lke ihtiyalarna cevap verecek miktarlardaki retimi gerekletirilmektedir. thalat miktarndaki dklk ve zaman zaman yaplan ithalatlar retimin yetersizliine dayanmamaktadr. Serbest olarak oluan bu rnlerin fiyatlar genel fiyatlar seviyesinin altnda olumutur. Tarmsal Aratrma Projesi uygulamaya konmu ve rapor kapsamnda ele alnan rnler ve bu rnlerle ilgili alt sektrler
268
Genel olarak deerlendirildiinde lke ihtiyalar ve iletmelerin yapsndan kaynaklanan zellikler erevesinde retim ve ticaretinin devam edecei beklenmektedir. Gemi yllar verileri dikkate alnarak yaplan ihracat hedefleri dk dzeylerde kalm ve gerekleme daha yksek olmutur. hracat durumunun deerlendirilmesinde bamyada hedeflerin altnda, kereviz, turp ve havuta ise beklenenin zerinde ihracat gereklemitir. 1994-98 yllar iin hedeflenen retimlerin zerinde retim gerekletirilmitir. Bamya retiminde %14, Havu retiminde %17, Turp retiminde %70 orannda daha fazla retim elde edilmitir. Kereviz retimi VII. Plan dneminde %100'n zerinde art eklinde gereklemitir. 12. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama Dnyada 18 357 000 ton havu retilmektedir. Dnya havu retiminde %24.4lk bir pay ile in en fazla retim yapan lke konumundadr. izelge 17. Havu retiminde nemli lkeler ve Trkiye'nin Pay (1998)
lkeler AB Arjantin Avustralya Kanada in Hindistan Endonezya Japonya Meksika Fas Nijerya Polonya Rusya Ukrayna A.B.D. Venezella Dierleri Trkiye Dnya Miktar (1000 ton) 3.380 210 267 323 4.477 340 259 720 207 229 225 991 1.160 380 2.201 229 2.529 230 18.357 % 18.41 1.14 1.45 1.75 24.39 1.85 1.41 3.92 1.12 1.24 1.22 5.39 6.31 2.07 11.98 1.24 13.77 1.25 100.00
Kaynak: FAO Web Sayfas
269
Avrupa birlii lkelerinin katks ise %18.4 olup bu lkeler ierisinde Fransa ve ngiltere retimde sz sahibi lkeler arasndadr. Trkiyenin katks %1.3lk katks ile dk dzeydedir. Havuta AB lkeleri, Ortadou lkelerinden sonra ikinci derecede ithalat lkelerdir. Dnyadaki bamya retimine bakldnda, toplam retimin 3.8 milyon ton civarnda olduu grlmektedir. Dnyann 1/3'nde bamya yetitirilmektedir. Tketimi yaygn olan lkelerde kii bana ortalama 1.5 kg bamya tketilmektedir, Trkiye'de ise ortalama tketim 350 gram civarnda olup bu deerin ok altndadr. Dnyada bamya retiminin en fazla olduu lke Hindistan olup 2 500 000 tonluk bir retimle dnya retiminin %65i bu lkeye aittir. Bu lkeden sonra Nijerya %16.5lik pay ile ikinci srada yer almaktadr. Trkiyenin pay %1 orannn altndadr. Afrika, Ortadou ve Asya lkelerinin scak blgeleri bamyann en ok yetitirildii yerlerdir. Turp retimiyle ilgili bilgiler fazla deildir. Trkiye'den en ok turp ithal eden lkeler Almanya, Hollanda ve Romanya'dr. izelge 18. AB lkeleri Havu retimi ve Oransal Dalm (1998) lkeler Miktar (ton) Avusturya 48.000 Bel-Lksemburg 130.800 Danimarka 76.834 Finlandiya 52.932 Fransa 672.000 Almanya 361.950 Yunanistan 37.700 rlanda 32.300 talya 504.976 Hollanda 350.000 Portekiz 103.400 spanya 300.000 sve 98.800 ngiltere 617.600 Toplam 3.386.692 Kaynak: FAO Web Sayfas % 1.42 3.86 2.27 1.56 19.84 10.69 1.11 0.95 14.91 10.33 3.05 8.86 2.92 18.23 100.00
270
Kereviz Avrupa'da ok tketilen bir sebzedir. Pazar ettleriyle birlikte retim ve pazarlama organizasyonlar yaplrsa lkeye dviz getiren bir sebze tr olabilir. AB lkeleri k aylarndaki retim zorluklar nedeniyle 1 Ocak ile 30 Nisan arasndaki yaprak kereviz almlarn vergiden muaf tutmutur. Bunun dndaki dnemde %16 vergi alnmaktadr. Bu trde AB lkeleriyle birlikte Ortadou lkeleri de alc lkeler olarak dnlmelidir. AB lkeleri iin yaplacak d satmlarda kalite ve eit seimi nem tamaktadr. izelge 19. Bamya retiminde nemli Dnya lkeleri ve Trkiye'nin Pay (1998) lkeler Miktar (1000 ton) Benin 50 Msr 75 Gana 150 Hindistan 2.500 Irak 156 Nijerya 638 Pakistan 108 Suudi Arabistan 52 Trkiye 26 Dier lkeler 107 Dnya 3.863 Kaynak: FAO Web Sayfas % 1.29 1.94 3.88 64.73 4.04 16.52 2.81 1.34 0.67 2.78 100.00
III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR Bu alt sektrde dorudan tevik alm yatrmlar belirlenememitir. IV. SEKZNC PLAN DNEMNDE GELMELER 1. Genel Politika nerileri Havu ve turpta kullanlan eitlerin fazlal ve her yl yeni eitlerin piyasaya kt dnldnde, eit fazlalnn gerek i piyasa, gerek ihracat, gerekse retici iin olumsuz etkiler yapt grlr. nmzdeki dnemde eitlerin test edilmesi ve demonstrasyon
271
almalarna hz verilerek eit saylarnn azaltlmas hedeflenmelidir. Bunun sonucunda verim ve kalitede byk artlar salanacaktr. zellikle d ticaret iin istenen eitlerin yetitirilmesine nem verilmesi ihracatmz olumlu ynde etkileyecektir. lkemiz iin slah edilen sebze eitlerinin yaymna hz verilerek, geni bir alanda yetitirilmeleri salanarak verim ve kalitenin artmas salanmaldr. Devam eden almalar bir an nce bitirilip, tescil ilemleri tamamlanarak retime geilmelidir. Yetitirilme teknii almalarna hz verilmeli ve bunlar ncelikle yetitiricilere aktarlmaldr. Tohumculua yaplan destek ve teviklere devam edilmelidir. retim ve pazarlama aamalarnda retici haklarnn savunulmas ve retimin ynlendirilmesinde etkili hizmetler verecek retici Birliklerinin oluturulmas ve hizmetlerin bu kanaldan sunulmasnda yarar grlmektedir. 2. Sektr Projeksiyonlar 2.1. retim 1994 ylndan 1999 ylna kadar geekleen retim deerleri kullanlarak, gelecee ynelik muhtemel retim projeksiyonu elde edilmitir. izelge 20'de projeksiyonlarla elde edilmi olan ve 2000-2005 yllarn kapsayan retim miktarlar trlere gre verilmitir. izelge 20. Bamya, Kereviz, Havu ve Turpta retim Projeksiyonu (ton) (2000-2005) rnler Bamya Kereviz Havu Turp 2000 24 000 16 484 235 480 152 500 2001 24 360 16 731 239 012 154 025 2002 24 725 16 982 242 597 155 565 2003 25 095 17 237 246 236 157 120 2004 25 471 17 496 249 930 158 700 2005 25 853 17 758 253 679 160 300
VIII. Be Yllk Plann kapsad dnemde retimin ele alnan rnlerin %6.1 orannda artrlmas ngrlmtr.
272
2.2. Yurtii Tketim 1994 ylndan itibaren 1999 ylna kadar bulunan yurtii ve kii bana tketim deerleriyle nfus tahminleri kullanlarak, gemi dnemdeki eilim belirlenmi, gelecekte gerekli olacak tketim miktarlar. izelge 21'de yurtii tketim projeksiyonu grlmektedir. izelge 21. Bamya, Kereviz, Havu ve Turpta Yurtii Tketim Projeksiyonu (ton) (20002005)
rnler Bamya Kereviz Havu Turp 2000 22 365 16 400 223 652 151 290 2001 22 634 16 600 226 338 153 111 2002 22 902 16 800 229 024 154 928 2003 23 177 17 000 231 771 156 800 2004 23 455 17 250 234 552 158 700 2005 23 736 17 500 237 364 160 569
2.3. hracat 1994 ylndan itibaren 1999 ylna kadar bulunan ihracat deerleri kullanlarak, gemi dnemdeki eilimlerden yararlanarak, gelecekte olmas muhtemel ihracat projeksiyonu elde edilmitir. izelge 22'de ihracat miktarlar grlmektedir. izelge 22. Bamya, Kereviz, Havu ve Turpa Ait hracat Projeksiyonu (ton) (2000-2005) rnler 2000 2001 2002 Bamya 1.635 1.726 1.823 Kereviz 84 131 182 Havu 11.828 12.674 13.573 Turp 1.210 914 637 Projeksiyon sfr dzeyinde gereklemitir. Gelecek be yllk dnemde bamyada %26, kerevizde %97, Havuta %29 art olmas planlanm, Turpta ise retimin yurt ii ihtiyalarnn karlanmas iin ynlendirilmesi ngrlmtr. 2003 1.918 237 14.465 320 2004 2.016 246 15.378 -* 2005 2.117 258 16.315 -*
273
2.4. thalat retim, yurtii tketim ve ihracat projeksiyonlarna gre nemli saylabilecek miktarlarda ithalatn olmas dnlmemektedir. 3. evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler Btn tarmsal rnlerin retilmeleri esnasnda topraa, rne ve insana olmak zere 3 trl zarar verme ve kirlilik olabilmektedir. Toprak ve rn kirlenmesi bir sre sonra yine insan bulmaktadr. Kirlilie yol aan unsurlarn banda tarm ilalar ve ok ykse dozlarda verilen ticari gbrelerdir. nsektisitlerin birounda paralanma sresi yaklak olarak 21 gndr. lalamalardan sonra yaplan hasatlarda bu hususa ok dikkat etmek gerekmektedir. zellikle bamyann hasad gn ar olarak yaplmakta olduundan daha abuk paralanan ilalarn kullanlmasnda ok byk yararlar vardr. Ayrca kullanlmakta olan insektisitlerin yerine biyolojik yntemlerin kullanlmaya balamas hem evrenin kirlenmesini nleyecek hem de insanlar daha az toksik madde aldklar iin daha salkl olacaklardr. Ar gbreleme, sulama ve ilalama doal dengenin bozulmasn hzlandrdndan teknik tavsiyelere uyulmas nem arz etmektedir. Ylda 35 000 ton ila ve 9 milyon ton gbre tketilen lkemizde toprak kirlenmesi sz konusudur. Dier yandan ar azotlu gbre uygulamalar bitkisel rnlerde nitritnitrat birikimine de neden olmaktadr. Son yllarda entegre tarm ve organik tarm kavramlarnn yaygnlamas ve benimsenmesi ile az girdili rn yetitirme tekniklerine ynelme eilimi evreye duyarll artrmaktadr.
4. Dier Sektrler le likiler ncelemekte olduumuz drt trden bamya, havu ve az miktarda da kereviz gda sektrnde hammadde olarak kullanlmaktadr. Havu derin dondurularak ve konserve eitleri ierisinde yer alarak piyasaya arz edilebilmekte, son yllarda azda olsa kurutulmu havuta kullanm yaygnlamaya balamtr. Bamya ise kurutulmu olarak ve zellikle
274
ilenmi olarak konserve sanayiinde kullanm ok yaygndr. Konservede kullanlan bamya eitleri zmir, Aydn ve Yalova'da yetitirilen Sultani eitlerle, Balkesir civarnda yetitirilen tombul bamyadr. Ayrca Amasya, orum ve Denizli gibi illerimizde ise bamya kurutulmas olduka yaygndr. Konserve ve hazr gdalarn hazrlanmasnda hizmet veren sektrler bu rnlerle dorudan ilgilenmektedirler. Gda sanayine uygun tr ve eitlerin elde edilmesi bakmndan retimin kontrol altnda tutulmas ve pazar isteklerine cevap verecek kalitede rnler elde edilmesi iin szlemeli tarm tekniklerinin kullanlmas zm olarak nerilmektedir. retici dzeyinde ise retici Birliklerini kurulmas ve blgesel dzeyde yaygnlatrlmas retim ve pazarlamann salkl yaplabilmesi ve d ticaretin gelitirilmesi bakmndan byk yararlar salayacaktr. 5. retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri Makineli tarmn yaygnlamas, doa-insan ve evre bilinci yaklam ile temiz, salkl ve kaliteli rn yetitirilmesi gayretleri gelecein uralarn oluturacaktr. Ekolojik tarmn yaygnlamasyla artrlan rnlerin, iyi bir tantm yaplarak ihracat imkanlar byk oranlarda artm olacaktr. nk lkemizin pek ok yerindeki tarmsal iletmelerin yaps, daha az girdi ile retimi gerekletirecek durumdadr. Gelecek be yl ierisinde genetik almalarn yansmalarn grme ve uygulama imkan yaratlm olacak, ancak retim tekniinde farkllama olmayacaktr. V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AB VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER AB halen dnyann en byk taze meyve ve sebze ithalats konumundadr. Sebzelerin akta retilmelerine bal olarak doal koullardan zaman zaman etkilendikleri arz yetersizlikleri karsnda lkelerin ithalatla bu aklarn kapattklar gzlenmektedir. Klen ve globalleen dnyada, yarm kreler arasndaki iklim farkll nedeniyle tarmsal
275
rn ak her geen gn hzlanmakta ve lkeler bu konumlarn daha iyi deerlendirmenin yollarn aramaktadrlar. Ayn iklim kuamzda yer alan lkeler, arz fazlas rnlerini deerlendirmede Avrupa Birlii lkelerini potansiyel pazar olarak grmekte, ancak bu lkelerin reticilerini korumak iin aldklar engellere taklmaktadrlar. Oluturulan ortak piyasa dzeni, arz ve talepte meydana gelen fiyat dalgalanmalarndan (dlerinden) reticiyi korumak ve topluluk iine nc lkelerden olan ticareti kontrol altna almay amalamaktadr. Topluluk Pazar organizasyonu aada yer alan konular kapsamaktadr. -Topluluk standartlarna gre rnlerin snflandrlmas. -retici organizasyonlarnn oluturulmas ve topluluun bu organizasyonlarn ya meyvesebzeye ynelik ilemleri srasnda gerekli olan finansal kaynan salanmas. -retici organizasyonlarnn ilem yaptklar rne gre ihtisaslamas -Mdahale nlemleri. -nc lkeler ile ticarete ilikin dzenlemeler. -Ulusal dzenlemeler. Toplulukta (Birlikte) tketiciye taze olarak sunulan rnlerde ekstra, 1.snf ve 2.snf olarak kalitelerine gre snflama ile byklk ve paketleme standartlar getirilmitir. Standartlar pazarlamann btn aamalarnda geerlidir. Ancak ilenecek rnler iin rnlerin tketiciye dorudan satld durumlarda istisnalar olabilmektedir. Ya meyve ve sebze sektrnde reticilerin inisiyatifi ile kurulan retici birlikleri retimin planlanmas, talebin karlanmas, pazarlama, retim maliyetinin drlmesi, fiyatlarn sabit tutulmaya allmas ve evrenin korunmas gibi konularda hizmet vermektedir. Mdahale alm yaplan rnlerin almlarndan ve dier rnlerin pazar organizasyonundan kaynaklanan ilemlerden retici organizasyonlar sorumludur. Bu nedenle topluluk retici organizasyonlarn finansman asndan desteklemektedir. AB ithalatta ise Giri Fiyat uygulanmaktadr. Birlie girecek rn belirlenen giri fiyatnda veya zerinde ise sadece ad-valorem vergi ile korunmakta, giri fiyatnn altnda
276
girecek rne ad-valorem vergiye ek olarak bir tarife e deeri uygulanmaktadr. Bylece rnn fiyat giri fiyatnn seviyesine getirilmi olmaktadr. DT erevesindeki uygulamalar ise rn baznda deil genel olarak yaplmaktadr. desteklerde, tarifelerde veya ihracat sbvansiyonlarnda gerekletirilen indirimler ncelikle toplam deerler zerinden yaplmaktadr. Trkiye'de tarm sektrnn Gayri Safi Milli Hasla iindeki pay azalmakla birlikte, artan nfusu besleme, sanayinin hammadde ihtiyacn karlama ve lkeye dviz getirecek rnleri retme yannda, dier sektrlere kaynak yaratma gibi ilevleriyle ekonomideki yerini korumaktadr. Trkiye'de tarm politikasnn ana amalar verimliliin artrlmas, sanayiye hammadde salanmas ve ihracatn gelitirilmesidir. Sebze trlerinin byk bir blmnde verimlilik AB ortalamasnn olduka gerisinde kalmaktadr. lkemizde de yksek verimli tohumlarn kullanmnn oalmasyla hem verim ykselmekte, standartlara uygunluk artmakta ve kalite de iyilemektedir. AB'nin tm ele alndnda, sebze retim ve tketimi ynnden kendine yeterliliin snrnda bulunduunu gstermektedir. Trkiye kendine yeterlilik ynnden AB lkelerinden ok daha iyi durumdadr. Trkiye'de tarmsal rnlerin toplam ihracat iindeki pay azalmasna karn sebze trlerinde nemli artlar olduu grlmektedir. AB'de pazarlama ile ilgili alt yapnn geni lde tamamlanmas, tarm sektrnde belirli bir rahatlk salamtr. Toplulua ye lkeler arasnda pazarlama kurumlar bakmndan baz farkllklar bulunmakla beraber retici, ithalat toptanclar, merkez alm brolar, ikinci toptanclar, kk satclar, manavlar, sper marketler, tketici ve perakendeci kooperatifler, ikram sektr ile sanayiciler balca pazarlama kurumlarn olutururlar.
277
VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER Bu konuyla ilgili olarak alnmas ngrlen tedbirleri yle sralayabiliriz: - Ya sebzelerin ihracatnda tamaclk ve muhafazas zel nem tamaktadr bunun iin ihtisas limanlarnn kurulmas byk faydalar salayacaktr. - Havayolu tamaclnda snrsz yk ve ucuz tama bedeli uygulanmal. Bylece dier retici lkelerle daha kolay rekabet etme imkan yaratlm olacaktr. -Sebze slah konusunda alan resmi ve zel kurulular desteklenmelidir. -Sebze tohumu retimi desteklenmelidir. -reticilerin stn verimli yeni eitleri kullanmalar iin yaym faaliyetleri yaplmaldr. -Yeni retim tekniklerinin reticilere intikali salanmaldr. -Gerek yurtii tketim gerekse ihracata ynelik olarak snflandrma, ambalajlama, depolama, nakliye ve sat gibi retim sonrasndaki sorunlar zlmelidir. -retim tketicilerin isteklerine ve ihtiyacna gre ayarlanmal, ar fiyat dalgalanmalar engellenmelidir. Souk depolamann yaygnlatrlmas ve teviki salanmaldr.
278
RTALTI SEBZE YETTRCL RAPORU
Hazrlayanlar Hseyin CEVR1 Hasan KARATA1 Ahmet Fikret FIRAT1
Prof. Dr. brahim YOKA2
Prof. Dr. Yksel TZEL3
Narenciye ve Seraclk Aratrma Enstits - Antalya 2 Kumluca Meslek Yksek Okulu - Antalya 3 Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Bahe Bitkileri Blm - Bornova
Antalya - 2000
279
NDEKLER I. GR........................................................................................................................... 282 II. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM....................... 283 1. retim..................................................................................................................... 283 1.1. retim Alan............................................................................................ 283 1.2. Verim ve retim Miktar......................................................................... 286 1.3. retim Teknolojisi................................................................................... 287 1.4. retim Tesisleri....................................................................................... 289 2. D Ticaret............................................................................................................. 291 2.1.hracat................................................................................................................. 291 2.2.thalat................................................................................................................... 295 3. Stok......................................................................................................................... 297 4. Yurtii Tketim..................................................................................................... 297 5. Fiyatlar................................................................................................................... 297 6. stihdam.................................................................................................................. 300 7. Sektrdeki Yaym ve Eitim................................................................................. 301 8. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular (Kooperatif ve Birlikler vb.) ve Faaliyetleri......................................................................................................... 302 9. Sektre Salanan Destekler.................................................................................. 302 10. Sektrde Yaym Faaliyetleri ve Alt Yaps.......................................................... 304 11. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps.................................................... 304 12. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetler (FAO, IFAD, OECD, vb.).................... 311 13. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri (Blgesel Aratrma Projeleri vb.) .. 312 14. Dier Sektrler le liki (evre, Turizm, Sanayi, Salk vb.)........................... 314 15. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi................................................................... 317 16. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama.............................................. 319 III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR.................................................... 321 IV. SEKZNC PLAN DNEMNDEK GELMELER........................................ 321 1. Genel Politika nerileri........................................................................................ 321 2. Sektr Projeksiyonlar........................................................................................... 322 2.1. retim....................................................................................................... 322 2.2. Yurtii Tketim........................................................................................ 322 2.3. hracat....................................................................................................... 323 2.4. thalat........................................................................................................ 324 3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler..................................................... 324 4. evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler....................................................... 327 5. Dier Sektrler le likiler................................................................................... 329 6. retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri............................... 331 V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AB VE
280
DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER................................................... 334 VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER................ 336
281
1. GR rt alt sebze tarm, sera ve alak plastik tnel eklindeki yaplarda yaklak 40 712 halk retimi kapsamaktadr. Bu yapdaki sektr ierisinde yaklak 21 022 ha'lk sera retiminin tamamna yakn bir ksm Akdeniz iklim kuanda bulunmaktadr. Genel olarak ''Gney Seracl'' olarak adlandrabileceimiz bu iklim kua yetitirme sisteminde; retim tamamyla ekolojik koullara baml olarak stmasz seralarda gerekletirilir. Genellikle, kn ortalama scakln 10-12 oC arasnda gerekletii ky band koullarnda gndz ortalama scaklk da 20-25
o
C veya stnde olmaktadr (ekil 1). Bugn topraksz
yetitiricilik ve stma uygulayan iletmeler faaliyete gemi olmakla beraber, genelde dondan korumann dnda stmann uygulanmad bu yapdaki retim sonucunda ise, bu sektrde bilinen mevcut verim ve kalite problemleri de yaygn olarak yaanmaktadr. Dier yandan alak plastik tnellerde turfandaclk amal retimde bir nceki yldaki salanan kazanca ve iklime de baml olarak her gecen yl deikenlik gstermektedir. Trkiye'deki rt alt sebze sektrnde retimi yaplan nemli rnler; Gmrk Tarife ve Pozisyon numaralar 0702.00.00 domates, 0707.00.11 hyar, 0709.60.11 sivri biber, 0709.60.12 dolmalk biber, 0709.30.00 patlcan, 0708.20.11 taze fasulye, 0709.90.71 sakz kaba ve 0709 dierleri kavun, karpuzdur. Seralarda marul retimi de gncellik kazanmaktadr. Ayrca maydanoz, yeil soan, spanak, enginar gibi trlere de rtaltnda rastlanmaya balamtr. Bu rapor ierisinde yukarda aklanan yapda, Ekim-Haziran aylar arasnda retilen ve yukarda GTP no'lar yazl sebze trleri ele alnm ve incelenmitir.
282
II. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM 1. retim 1.1. retim Alan retim artna ve retimin yl iinde dengeli dalmna katks ynnden rt alt sebze yetitiriciliinin gelitirilmesine ynelik desteklemeler sonucu, son yllarda toplam rt alt alanlar genel sebze alanlarnn %6'sna ulamtr. 1997 yl kaytlarna gre; 26 864 000 hektarlk lke ekili alanlarnn 775 000 hektar Akta Sebze retimine, 19 690 hektar alak tnel ve 21 022 hektar sera retimine ayrlmtr. Son on ylda %74 orannda art gsteren rt alt sebze alanlar ile yine ayn sre ierisinde %146 orannda art gsteren sera sebze alanlar, ylda ortalama %14,6 byme oranyla bugn rt alt sebze alanlarmzn %52sini kapsamaktadr. 1988-89 dneminde 23 400 ha olan rt alt sebze alanlar, 1992-93 dnemine gelinceye kadar %11 orannda art gstermi, daha sonra 1997-98 dnemine kadar ise %57 orannda art gstererek bugn 40 700 hektara ulamtr (ekil 1).
TRKYE RTALTI SEBZE ALANLARI 1999 S.A.E., ANTALYA

500000 400000
MKTAR (da)
300000 200000 100000 0 CAM SERA PLASTIK SERA SERA ALCAK TUNEL GENEL TOPLAM
ekil 2. rt Alt Sebze Alanlar (1997-98). 1988-89 dneminde 8 500 ha olan sera sebze alanlar 1992-93 sezonuna gelinceye kadar % 31 orannda art gstermi, daha sonra 1997-98 dnemine kadar ise % 87 orannda art gstererek bugn 21 000 hektara ulamtr. Alansal artlar en fazla Akdeniz ve Ege blgelerinde olmutur (Tablo 1).
283
Tablo 1. retim Blgelerine Gre rtalt Sebze Alanlar (da)

1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 CAM PLAST K TOPLAM ALAK GENEL SERA SERA SERA TNEL TOP. (DA) 29272 92592 121864 162132 283997 31919 135269 167188 365301 532489 35140 131728 166868 398282 565150 38630 139166 177796 173965 351761 46529 163688 210217 196907 407123 CAM PLAST K SERA SERA 26030 75995 28063 114336 31403 109177 34890 117325 41731 142993 CAM PLAST K SERA SERA 3007 15487 3663 17409 3700 18166 3698 18699 4755 17765 CAM PLAST K SERA SERA 228 924 185 717 28 23 27 CAM SERA KARA DEN Z 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 CAM SERA GNEY DO U 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 CAM SERA ANADOLU 1993-94 1994-95 1995-96 2 2 2 0 1 1 9 8 4 6 6 4 1 680 887 1221 PLAST K SERA 103 2691 3573 2078 1397 PLAST K SERA 0 16 12 9 45 PLAST K SERA 84 100 117 TOPLAM SERA 102025 142399 140580 152215 184724 TOPLAM SERA 18494 21072 21867 22397 22519 TOPLAM SERA 1152 901 708 910 1249 TOPLAM SERA 107 2697 3578 2083 1398 TOPLAM SERA 0 17 13 18 53 TOPLAM SERA 86 102 119 ALAK TNEL 153479 347659 382878 164388 188234 ALAK TNEL 7900 8500 8741 8603 7800 ALAK TNEL 4 110 42 54 35 ALAK TNEL 695 8886 6511 784 689 ALAK TNEL 0 46 0 0 2 ALAK TNEL 54 101 110 GENEL TOP. (DA) 255504 490058 523458 316602 372958 GENEL TOP. (DA) 26394 29571 30608 31000 30319 GENEL TOP. (DA) 1156 1012 750 963 1283 GENEL TOP. (DA) 802 11582 10089 2867 2087 GENEL TOP. (DA) 0 63 13 18 54 GENEL TOP. (DA) 140 203 229
TURKIYE
AKDENZ
1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98
EGE
1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98
MARMARA
1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98
Bugnk sera varl ile lkemiz, Akdeniz lkeleri ierisinde % 28 oran ile ilk sralarda yer almaktadr. Bu lkelerde ortalama % 7 orannda olan cam sera kullanm, lkemizde daha yksek oranda (% 22) olup daha fazla avantajlara sahiptir.
284
Seracln gelimesi ile iklim verileri arasnda sk bir iliki grlmektedir. rt alt tarmn yaygn olduu yrelerde Ocak, ubat ve Mart aylarnda minimum scaklklarn 0oC altna dt grlmekle birlikte, minimum scaklklar ortalamas 0oC dolaylarnda gereklemektedir (ekil 2). rt alt sebze sektrnn daha fazla gelime gsterdii yrelerde ortalama scaklk 10-12 C dolayndadr.
o
ORTALAMA SICAKLIK oC 1993, S.A.E., ANTYALYA 30 20 10 0 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 AYLAR IZMIR MUGLA ANTALYA ANAMUR ADANA ANTAKYA
SICAKLIK oC
EN DUSUK SICAKLIK oC 1993, S.A.E., ANTYALYA 20 SICAKLIK oC 10 0 -10 -20 AYLAR IZMIR MUGLA ANTALYA ANAMUR ADANA ANTAKYA 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7
285
EN YUKSEK SICAKLIK oC 1993, S.A.E., ANTYALYA 50 40 30 20 10 0 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 AYLAR IZMIR MUGLA ANTALYA ANAMUR ADANA ANTAKYA
ekil 2. Baz Merkezlerde Aylk En Dk, Ortalama ve En Yksek Scaklk Deerlerinin Deiimi
1.2 Verim ve retim Miktar Bugnk yaps ile sektrde seralarda en fazla domates (10,6 ha), alak tnellerde ise, en fazla karpuz (90 ha) yetitirilmektedir (Tablo 2).
SICAKLIK oC
Tablo 2. rtaltnda Trlere Gre retim Miktar
Trler
Domates Hyar Dolma Biber Sivri Biber Patlcan Sakz Kaba Taze Fasulye Karpuz Kavun Toplam
retim (ton) 1 201 902 667 848 68 164 202 582 205 018 70 290 11 036 654 322 95 415 3 176 582
Mevcut retim deseninde toplam rtalt retim alanlarnn (407 ha) % 26,3' , sera retim alanlarnn (210 ha) % 44,6' s domates retimine ayrlmtr.
286
rt alt domates retiminin; % 55' i plastik seralarda, % 33' cam seralarda ve % 12'si ise alak tnellerde gerekletirilmektedir (ekil 3).
R T A L T I D K M
1 9 9 9
O R A N L A R I
S . A .E ., A N T A L Y A
A .TU N E L % 1 2
C A M % 3 3
P L A S T IK % 5 5
ekil 3. rtalt Domates Alanlarnn Dalm (1997-98)

Bu oranlar seralarda ise % 63 plastik, % 37 cam olarak belirlenmitir (ekil 4).
S E R A
D K M
O R A N LA R I
1 9 9 9 S . A . E ., A N T A L Y A
C A M % 3 7 P L A S T IK % 6 3
ekil 4. Domates retim Alannn Sera rt Materyallerine Gre Dalm

1.3. retim Teknolojisi
lk olarak 1940'l yllarda Akdeniz blgesinden yaylmaya balayan seraclk faaliyetleri bugn de zellikle stanbul yresinden Samandana kadar uzanan ky eridinde uygulama alan bulmaktadr.
287
Genelde dnden bugne uyguland ekilde, mevcut ekolojik koullardan yararlanlarak olabildiince basit yaplarda en alt dzeyde masraf ile retim yaplmaya allmaktadr. Seralarda bata stma maliyetlerinin yksek oluu nedeni ile ift rn yetitirme sistemi bir noktada zorunlu olarak ortaya kmtr. Bu sistemde yetitiricilik byk oranda d koullardaki deimelere bal kalmakta ve bitkiler olduka deiken bir ortamda gelimek zorunda kalmaktadr. Bu yetitirme sistemi her ne kadar birim alan verimini arttrmada etkili ve bata Antalya olmak zere pek ok yerde yaygn olarak uygulanmakta ise de, rn fiyatlarnn yksek olduu dnemlerde pazar bo kalmakta ve karllk azalmaktadr. Gnmzde yaplan ulusal ve uluslararas almalar sonucu grlmtr ki; lkemizin de iinde bulunduu ''Gney Seracl''nda gelecekte, ne pahasna olursa olsun mmkn olabildiince az enerji kullanmaktan ziyade, bu sektr iinde belirli bir verim ve kaliteyi gvence altna alacak enerji kullanmnn salanmas gerekli hale gelmitir. Btn bu nedenlerle halen mevcut iletmeler baznda, yapdan (konstrksiyon ve i donanm) balayacak iyiletirme almalarnn desteklenmesi, yeni retim sahalarnn tesisinden daha nemli bir konu olarak karmza kmaktadr. Genelde arzulanan dzeyin altnda olmasna ramen lkemiz seraclnda da teknoloji kullanm konusu son yllarda belirgin bir gelime ierisine girmitir. zellikle Kaynak Kullanmnn Destekleme Fonu kapsamnda yaplan daha uygun zellikte sera tesisleri kurma yannda, yeni sulama sistemlerinin byk oranlarda yer almas, stn vasfl F1 hibrit eitlerin retimde kullanlmas, ikinci rt (s ve glgeleme perdesi), mallama, at yamurlama gibi baz tekniklerin uygulamada yer almas bunlara rnek olarak verilebilir. Ayrca bugn dnyada baz lkelerde iletmeler baznda yetitirme ortam olarak uygulamaya gecen substrat kltr ve NFT sistemi gibi ileri yetitirme tekniklerinin aratrmalarnn, lkemizde balatlm olmasnn yannda topraksz yetitiricilik, modern iletmeler tarafndan da ticari retimde kullanlmaktadr. Sektrde kullanlan girdilerin banda gelen tohumluun tamamna yakn bugn de (% 92) yabanc orijinlidir. Toplu fide retimi, saylar bugn 12 olan fide kurulular tarafndan yaplmakta ve saylar gittike yaygnlamaktadr. Bu firmalarn yllk retim alan
288
yaklak 20 hektar olup, fide retim miktarlar 500 milyonun zerindedir. Artk iftiler kendi fidelerini azalan oranlarda yetitirmektedirler. Hastalk ve zararllarla kimyasal mcadelenin yan sra biyolojik mcadele; meyve tutumunun ve salanmas ar amacyla byme de dzenleyicilerinin kullanm yannda, vibrasyon kullanm lkemizde
uygulanmaktadr. zellikle domates yetitirilen seralarda tozlanmay salamak amac ile bombus arlarnn kullanm yaygnlamaktadr. Halihazrda 4 firma bu alanda retim yapmaktadr. 1997-98 retim dneminde lkemizde toplam 4 500 kovan satlmtr ve bu say ancak mevcut retimin % 5 ine tekabl etmektedir. Ayn zel firmalar tarafndan retimi yaplan biyolojik mcadele ajanlarnn ve preparatlarnn da ithalatna balanmtr. Son yllarda damla sulama sistemlerine gei byk oranda tamamlanmtr. Su, iilik ve gbre tasarrufu ile verim art ve erkencilik salayan bu modern sulama sistemlerinin tam otomasyonunun da salanmas gerekmektedir. Bir ok blgede byk bir problem olarak karmza kan miktar ve kalite ynnden sulama suyunun temin edilebilmesi iin sera komplekslerinin iinde su toplama nitelerinin tesisi de yaygnlamaktadr. Sektrde; tohum ekimi, fide dikimi, rayl sistemde hasat, meyve snflama ve paketlenmesi gibi nemli konularda mekanizasyon olanaklarndan faydalanma da hzla artmaktadr. Bunlarn yannda hala gnmzde sera rnlerindeki son yllardaki fiyat dalgalanmalar, sera yap malzemeleri fiyatlarnn her geen gn artmas, bitki yetitirme giderlerinin devaml ykselmesi yannda, blgelere gre ekonomik anlamda genelde bir seraclk yap ve retim planlamasnn da bulunmay seraclmzn belli bal kmazlarn oluturmaktadr.
1.4. retim Tesisleri
Genel rtalt alanlarnda yllara gre zellikle Alak Tnel uygulamalarnda gzlenen art ve azallar sonucu oluan dalgalanmalara ramen, sera alanlarnda devaml bir art sz konusudur (ekil 5).
289
T R K Y E
6 0 0 0 0 0
R T A L T I S E B Z E A L A N L A R I S o n 5 Y l G e l i m e l e r i
M K T A R
5 0 0 0 0 0 4 0 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 C A M S ER A P L A S T IK S ER A S ER A A L C A K T U N EL G EN EL T O PL A M
1 9 9 3 -9 4
1 9 9 4 -9 5
1 9 9 5 -9 6
1 9 9 6 -9 7
1 9 9 7 -9 8
ekil 5. rtalt Sebze Alanlarnn 1993-1998 Yllar Arasndaki Deiimi rtalt alanlarnn yaklak olarak yarsn alak tnel alanlar oluturmaktadr (ekil 6).
T R K Y E
R T A LTI S E B ZE
1 9 9 9 S .A .E ., A N T A L Y A
A L A N LA R I
C A M % 1 1 A T % 4 9 P L A S T IK % 4 0
ekil 6. rtalt Sebze Alanlarn Dalm Sera alanlarnn ise %22' si cam, %78' i plastik sera alanlarndan olumaktadr (ekil 7).
T R K Y E
S E R A
S E B ZE
A LA N L A R I
C A M % 2 2
1 9 9 9 S .A .E ., A N T A L Y A
P L A S T IK % 7 8
ekil 7. Sera Sebze Alanlarnn rt Materyallerine Gre Dalm
290
lkemizin iklim zellikleri blgeden blgeye nemli farkllklar gstermektedir. rtalt sebze alanlarnda, lkemiz genelinde stmasz seraclk yaplmaktadr. Bu nedenle de rtalt sebze yetitiricilii genellikle iklimin uygun olduu Akdeniz ve Ege blgesindeki ky eridinde bulunan mikroklima alanlarda yaygnlk kazanmtr (ekil 8 ve 9).
R T A L TI S E B Z E
1 9 9 9
A L A N L A R IN I N %% 0 10 %
D A G IL IM I
S . A .E ., A N T A L Y A
% 7
% 9 2
A K D E N IZ E G E G U N E Y D O G U M A R M A R A IC A N A D O L U K A R A D E N IZ D O G U A N A D O L U
ekil 8. rt alt sebze alanlarnn blgelere gre dalm
SERA SEBZE ALANLARININ DAGILIMI

1999 S.A.E., ANTALYA
%11
%1%0 %1 %0
%87
AK DENIZ DOGUANADOLU EGE GUNEY DOGU MARMARA IC ANADOLU KARADENIZ
ekil 9 Sera Sebze Alanlarnn Blgelere Gre Dalm 2.2. D Ticaret

2.1. hracat
Sektrden elde edilen ya sebze ihracatnn yllara gre dalm Tablo 3' de verilmitir. hracat yaplan sebze trleri ierisinde, 1998-99 ylnda 62000 tonluk ve 13978042 $lk ihracatla domates ilk sray almaktadr.
291
Tablo 3. Yllara Gre rtaltndan Yaplan Sebze hracatnn Miktar ve Deer Olarak Deiimi
RN
DOMATES HIYAR PATLICAN S.B BER . B BER D.B BER D.T. B BER FASULYE S.KABAK KAVUN KARPUZ TOPLAM
73264827 6633301 3444676 6573432 6174115 1339519 45945 1163029 247676 1473111 19579868 119939499
1995-96 1996-97 1997-98 1998-99 Miktar De er Miktar De er Miktar De er Miktar De er (kg) ($) (kg) ($) (kg) ($) (kg) ($)
29232987 3534274 3659678 7178952 6125174 936815 5784 637505 246731 642403 4925838 57126141 90271269 41041265 8737210 4388062 1872857 1742898 6574221 7402477 6986302 7670939 4185830 5174064 49109 39764 131657 106660 383716 221957 846118 268754 6317193 1263816 126355482 69320656 109829770 48103980 6762307 3514382 1362850 891169 5901725 6257497 4884955 4950628 3495753 3610358 45500 41048 226503 202101 0 0 1069129 403058 6525128 1552462 140103620 69526683 62000178 4134361 1821491 6167051 6205497 3774095 26053 174027 0 1315564 5378482 90996799
13978042 2261221 1257163 6095925 5214168 3578012 14862 161904 0 400766 876984 33839047
1991-92 dnemine gre, 1998-99 dneminde, domates ihracat miktar % 62 artm olmakla birlikte gelir art ancak % 8 seviyesinde kalmtr. hracattaki bu gerileme son yllarda gerek rtalt sebze, gerekse domates ihracatnda da grlmektedir (ekil 10, 11).
R T A L T I S E B Z E
1 1 1 1 6 4 2 0 8 6 4 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 M ikta r (k g ) 1 9 9 9
iH R A C A T I
S .A . E . , A N T A L Y A
D e e r ($ )
M ik t a r (k g )
D e e r ($ )
1 9 9 6 -9 7
M ik t a r (k g )
D e e r ($ )
M ik t a r (k g )
D e e r ( $ )
1 9 9 5 -9 6
1 9 9 7 -9 8
1 9 9 8 -9 9
ekil 10. rtalt Sebze hracatnn Miktar Ve Deer Olarak 1995-99 Yllar Arasndaki Deiimi
DOMATES iHRACATI
120000000 100000000 80000000 60000000 40000000 20000000 0 Miktar (kg) 1995-96 Deer ($) Miktar (kg) Deer ($) 1997-98 Miktar (kg) 1998-99 Deer ($) Miktar (kg) Deer ($) 1999 S.A.E., ANTALYA
1996-97
ekil 11. Domates hracatnn Miktar Ve Deer Olarak 1995-99 Yllar Arasndaki Deiimi
292
1998-99 yl itibaryla rtalt sebze ihracat miktar, deer dalmlar ile domates ihracatnn miktar olarak lkelere gre dalm srasyla ekil 12, 13 ve 14de verilmitir.
R T A L T I S E B Z E H R A C A T M K T A R I ( 1 9 9 8 - 9 9 )
FA S UL Y E D . T. B B ER %0 D. B B ER %4 . B B ER %7 S .B B ER %7 PA T L IC A N %2 H IY A R %5 %0 S.K A BA K %0 KA V UN %1 K A RP UZ %6
DO M A T ES % 68
ekil 12. rtalt Sebze hracat Miktarlarnn Trlere Gre Dalm
RTALTI SEBZE HRACAT DEER 1998-99

FASULYE %0 D.T. BBER %0 D.BBER %11 S.KABAK %0 KAVUN %1 KARPUZ %3 DOMATES %41
. BBER %15 S.BBER %18 PATLICAN %4 HIYAR %7
ekil 13. rtalt Sebze hracat Deerlerinin Trlere Gre Dalm
293
Y U G B KE O B B A H OS A SI SL M Y EY U AV IR EL R NA SL A M A G ZE K A DA U N N A L G RN S O U H N V Z AZ U R U R AV S M J A LE E VA C A AL A O S A AT N R ST PO G SU R HE VY KE O K BA AK L O K S FR K YA OL R N LL R T R C PO SM R M PA N O UM V K U M N LT LA K LO V S U S UT RS A F DO S A U AN A A MA A VE A KK UD ST Y C S T E N ST AR S T D E R C C FE E N T LY A B TA N NY SY LU L N ER N N N N E O VE VE R R Y AN N Y AN E Y Y S YA M I AE M A PA K AN AN AN YA BD T C I A DA Y DA Y D YA U M UM A N D. VA A A K A N K E A K A A E T A L A S A A N . . . . B
0 100000 00 20 000000 300000 00 400000 00
D O M AT ES H R AC AT I
ekil 14. lkelere Gre rtalt Domates hracat Miktarlar Dalm
294
500000 00 600000 00 700000 00
MKT AR
1997
800000 00
1998
900000 00 100000 000
2.2. thalat
Sektrdeki mevcut yap ile her trl sebzenin rt altnda yetitirilmesi mmkn olabilmektedir. D ticaret istatistiklerinde rastlanlan birka sebze trndeki ok az miktarda gerekleen ithalat, ok nemli grlmemektedir (Tablo 4, ekil 15).
Tablo 4. Son Be Ylda Yaplan Domates thalat Miktar ve Deeri
TH R N ALATI DM O ATES TO PLAM

(TO ) N
1994 13,5 1771
M TA O RA (TO ), D EROLA K(BIN$) IK R LA K N EG RA YILLAR 1995 1996 1997 1998 0 80,2 30,3 82 0 22566 5690 13424
D ER E
($*1000)
* H TM EBIM kaytlar D ,
D O M A T E S T H A L A T I
4 3 3 2 2 1 1 0 5 0 5 0 5 0 5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
N A P
M K T A
1997
1998
ekil 15. lkelere Gre Domates thalat Miktarlar Dalm
Bugn sektrde; domates, hyar, patlcan, sakz kaba ve kavun-karpuzda kullanlan tohumluun tamamna yakn F1 hibrit eitlerdir. Biberde, gnmzde standart eitlere ait tohumluk yannda, son yllarda artan oranlarda F1 hibrit eitlere ait tohumluklar da kullanlmaktadr.
295
Tablo 5de Antalya gmrnden son ylda ithal edilen eitli sebzelere ait tohumluk miktarlar verilmitir. Tablo 5. Antalya Gmrnden Son Ylda thal Edilen eitli Sebze Tohumluk Miktarlar
M KTAR /kg) TRLER DOMATES HIYAR B BER PATLICAN KABAK FASULYE KAVUN KARPUZ 1997 250 2977 4436,5 89,5 6882 500 18 1556 1998 2944 3291 223 226 11990 490 35,3 2841 1999 1460 4713 215 135 3436 1012 163 3370
Gbre latan sonra en byk d girdi olan gbre genelde gbre sektrnn, zelde ise rtalt sektrnde youn olarak kullanlan baz gbre eitlerinde hammadde ve mamul gbre olarak da baml durumdadr. Bu nedenle gbre maliyetleri srekli olarak ykselirken, gbre fiyatlarn belirli dzeyde tutarak iftinin daha fazla gbre kullanmn salamak amacyla gbreye zaman zaman deien oranlarda sbvansiyon uygulanmaktadr. Sulama ve Gbreleme Ekipman Damla sulama sistemi rtalt yetitiriciliinde bugn iin uygulanan en etkin sulama yntemidir. Bu konuda bir ksm malzeme yurt iinde imal edilmekle birlikte yurt dndan ithalat da devam etmektedir. Torf zellikle fide yetitiriciliinde kullanlan nitelikli torfun byk bir ksm halen yurt dndan ithal edilmektedir. Plastik Hammaddesi Bata rt malzemesinde kullanlan LDPE yan sra UV ve IR katk maddeleri de ithal edilmekte ve son yllarda sektrde rt folye ithalat da youn olarak yaplmaya balanm bulunmaktadr.
296
Cam Son yllarda, gemiteki Dou Bloku lkelerinden dk kalitede (k geirgenlii dk ve krlganl yksek) cam rt ithalat da yaplmaktadr. Bu durum zellikle talebin dt yllarda lke retimimiz iin de sorun oluturmaktadr. 3. Stok Mevsim d retimi oluturduundan stok szkonusu olmamaktadr 4. Yurtii Tketim Miktar Yurtii tketimde domates 1987'de toplam 399.717 ton ve kii bana 7.6 kg ile ilk sray almaktayd. Bu miktar bugn domateste 1.201.902 ton ile kii bana 17,5 kg' a, hyarda ise 667.848 ton ile kii bana tketim 10,2 kg' a kmtr (Tablo 6). Tablo 6. Yurtii Tketim (*1999 Nfusu 65.000.000)
RETM (TON) HRACAT (TON) 62000 4134 3774 12370 1821 174 5378 1315 YURT TKET M (TON) 1140902 663714 64395 190212 203197 10862 648944 94100 K BAINA TKET M
(kg/K )
DOMATES HIYAR D. B BER S.B BER PATLICAN S. KABA I T. FASULYE KARPUZ KAVUN
1201902 667848 68169 202582 205018 70290 11036 654322 95415
17,5 10,2 1,0 2,9 3,1 1,2 0,2 10,0 1,5
5. Fiyatlar 5.1. retici Fiyatlar

Bu sektrde retimi yaplan ve pazara arz edilen rn miktar ile fiyatlar arasnda olduka belirgin bir iliki bulunmaktadr. Buna bal olarak retici eline gecen fiyatlar rnn pazara arz edilme zamanna ve zelliklede pazarlama kanallarna, ayrca reticinin sat biimine gre olduka deikenlik gstermektedir.
Sektrde retilen rnlerin pazarlama kanallar uzadka, retici eline gecen fiyatn perakende fiyat iindeki oran, genellikle dmektedir.
297
5.2.Toptan Fiyatlar
Sektrde fiyat deiiklikleri aylara gre deiken olup, birok faktre baldr. hracata da bal olmakla beraber, buna en byk etken retimdir. retimin az olduu ubat-Mart aylarnda fiyat en yksek deere ulamaktadr. Bata domateste sezon ierisinde azalp oalan arza karn, fiyat dalgalanmalar meydana gelmektedir.
Domateste ortalama fiyat dalgalanma katsays son on ylda 0,25-1.95 arasnda deiim gstermektedir. Fiyatlarn ok deiken olduu sektrde ayn srede en yksek ve en dk domates fiyatlar arasnda yine 5-70 kat fiyat fark olumutur (ekil 16, 17, 18).
O R T A L A M A F Y A T D A L G A L A N M A K A T S A Y IS I
D O M A T ES , U R ET C L L ER
2 ,5 2 ,0 1 ,5 1 ,0 0 ,5 0 ,0
IK
IM
IS
IS
1 9 8 8 -8 9 1 9 9 4 -9 5
1 9 8 9 -9 0 1 9 9 5 -9 6
1 99 0-91 1 99 6-97
1 9 9 1 -9 2 1 9 9 7 -9 8
1 9 9 2 -9 3
H
1 9 9 3 -9 4 M A X V E M IN F Y A T L A R D E M
D O M A T E S , R E T C L L E R
ekil 16. Domates ortalama fiyat dalgalanma katsays
M A X F Y A T /M N F
80 70 60 50 40 30 20 10 0
A
IS A
1 9 9 3 -9 4
Z
H A Z IR A N
IK
IM
IS
1 9 8 8 -8 9 1 9 9 4 -9 5
1 98 9-90 1 99 5-96
1 9 9 0 -9 1 1 9 9 6 -9 7
1 9 9 1 -9 2 1 9 9 7 -9 8
1 9 9 2 -9 3
ekil 17. Domates Max/Min Fiyat Dengesi
298
IR
T E F E G R E F Y A T D E M
D O M A T ES , R ET C L L E R ( 1 9 9 7 = 1 0 0 )
10 0 0,0
F Y A T (T L / k
8 0 0,0 6 0 0,0 4 0 0,0 2 0 0,0 0,0
IK
IM
IS
IS
1 9 8 8 -8 9
1 9 8 9 -9 0
1 9 9 0 -9 1
1 9 9 1 -9 2
1 9 9 2 -9 3
1 99 3-94
A
1 9 9 4 -9 5
ekil 18. Domateste Toptan Eya Fiyat Endeksine Gre Fiyat Deiimi Yllk ortalama fiyatlara gre, enflasyon hari tutularak, 1997 yl baz alndnda sera rnlerinde genelde toptan fiyatn azald grlmektedir. 5.3. Tketici Fiyatlar Toptan fiyatlara perakendecinin pazarlama masraflar ile kar pay ilave edilerek (%3050) tketici fiyatlar belirlenebilmektedir. Ayrca tketici fiyatlar ehirlere ve onlarn semtlerine, ayrca pazar ve manava gre de deiim gsterebilmektedir. Sektrde arz ve talebi etkileyen faktrlerin yldan yla deimesinin doal bir sonucu olarak da, gerek toptanc dzeyinde gerekse tketici dzeyinde oluan fiyatlar deiim gstermektedir. Bir trn fiyatnn dier trlere gre baz yl daha yksek baz ylda ise daha dk teekkl etmesi yannda, ayn sebze trnn bir yl iindeki aylara gre oluan fiyatlar da olduka deimektedir. Tablo 7' de rt altnda yetitirilen trlerin retim miktarlar, ortalama birim fiyatlar ve deerleri verilmitir.
299
IR
Tablo 7. rt altnda yetitirilen sebzelerin retim deerleri

DOMATES HIYAR D. B BER S. B BER PATLICAN S. KABA I RETM (TON) 1201902 667848 68169 202582 205018 70290 1997-98 TL/kg 110052 96316 192456 190700 177436 91429 TOPLAM (TL) DEER (*1000 TL) 1322092206 64113408 13088448 38490580 36288186 6396390 1,480469218
* - Antalya ortalama hal fiyatlar
6. stihdam Sektrde nemli bir girdi de iiliktir. rnlere gre iiliin toplam maliyetler iindeki ortalama pay %20 dolayndadr. letmelerin genelde kk aile iletmesi eklinde olmas sonucu, aile igcnn daha yksek oranda retim faaliyetlerinde kullanlmas sonucunu dourmaktadr. Genellikle iletmelerde aile igc giderlerinin dorudan maliyet unsurlar iinde yer almyormu gibi irdelenmesi sonucu ise, sektrde maliyet fiyatlar ile sat fiyatlar arasndaki dorusal iliki bozulmakta ve bu da fiyatlarn dk dzeyde olumasna en byk etkiyi yapmaktadr. Bugn lkemizdeki tarmsal nfusun toplam nfus iindeki pay % 40-45dir. Bu oran AB lkelerinin tmnde % 5-8 dzeyindedir. Kk alanlarda retim yapan tarm iletmelerinde sebze-meyve ile dier tarmsal rnlerin i ie ve birlikte retilmeleri gz nnde tutulduunda igc istihdamna katksnn olduka yksek olduu grlr. Genellikle rt alt tarmnda igc kullanmnn tm yl iine dalm olarak kullanm sz konusudur. Uygulanan yetitirme tekniklerine bal olarak igc kullanm artmaktadr. Ayrca bu sektrde kendi adna ve cretsiz aile iisi altrlmas halen yaygn durumdadr. rt alt iletmelerinde bakm ve hasat ilemlerinin uzun bir dnemde sk sk tekrarlanarak yaplm olmas, igcne duyulan gereksinimi arttrmaktadr. Trkiye genelinde sebze retiminde cret denerek altrlan iilerin modern iletmelerinde devreye girmesi ile ancak % 3-5' i devaml olarak, % 95-97'si ise geici olarak altrlmaktadr. Tablo 8' de baz sebze trleri iin igc gereksinimi verilmitir.
300
Tablo 8. rtaltnda Yetitirilen Baz Sebze Trlerinde gc Gereksinimi

SEBZELER DOMATES HIYAR PATLICAN B BER KARPUZ GC GEREKSNM (saat/ha) 3817 4336 2450 1870 835
7. Sektrdeki Yaym ve Eitim lkemizde 18 niversite bnyesi ierisinde yer alan Ziraat Fakltelerinde eitim ve retimin yannda aratrma faaliyetleri de srdrlmektedir. Ayrca niversitelerde yksekokullarda seraclk programlar almtr. Halihazrda saylar 25 olan bu programlardan mezun olan teknikerlerin ara eleman ihtiyacn karlamas beklenmektedir. Programlarn ou seraclmzn youn olduu yrelerde (Kumluca, Fethiye, Ortaca, Bergama gibi) eitimlerini srdrmektedir. Tarm ve Kyileri Bakanlna bal Aratrma Enstitleri ile dier kurulular da eitim ve yaym almalarn devam ettirmektedirler. Narenciye ve Seraclk Aratrma Enstits seraclk konusunda aratrma faaliyetlerinin yan sra, eitli blge ve illerden gelen tarmsal yaym elemanlarna ve reticilere kurslar dzenleyerek eitim faaliyetinde de bulunmaktadr. Ayrca bu kuruluun 1984 ylndan beri 3 ayda bir yaymlad Derim dergisinde aratrc, yaymc ve retici ile iletiim salanmaktadr. Yine ayn kuruluun yaynlad 4 sayfalk Narenciye ve Seraclk Aratrma Enstitsnden Haberler balkl blten de pratik bilgilerin reticiye iletilmesini salamaktadr. Bu konularda birok kurumda elemanlarnn kendi uzmanlk alanlarnda radyo, televizyon, dergi ve gazetelere zaman zaman bilgi vermeleri de dier yaym faaliyetlerindendir. Yine aratrma konularyla ilgili nemli yeniliklerin saland dnemlerde tarla gnleri ve basn toplantlar dzenlenerek, kamuoyuna en ksa srede, yeni ve doru bilgilerin aktarlmas salanmaktadr. Ayrca tketiciler tarafndan yeterince tannmayan alma konularnda tketim merkezlerinde tantm faaliyetleri de yaplmaktadr.
301
Bunun yannda, sektrde faaliyet gsteren birok zel kurulu ta bnyelerinde istihdam ettikleri teknik elemanlar ile kendi konularnda yaym ve eitim almalar gerekletirmektedirler. 8. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular (Kooperatif ve Birlikler vb.) ve Faaliyetleri Sektre eitim-retim, aratrma ve yaym faaliyetleri ile Ziraat Faklteleri, Yksekokullarn seraclk programlar, Tarm ve Kyileri Bakanlna bal aratrma enstitleri, Tarm ve Kredi Kooperatifleri gibi kurulularla zel sektr hizmet vermektedir. Bu kurumlarn yaym ve eitim faaliyetlerine 2.7de, aratrma faaliyetlerine 2.13de yer verilmitir.
9. Sektre Salanan Destekler T.C. Ziraat Bankas Tarafndan Kullandrlan Krediler: rtalt tarm kredileri; tarmda modern retim tekniklerinin uygulanarak, su, scaklk, k ve nem gibi faktrlerin kontrol altna alnmak suretiyle yln deiik zamanlarnda birok sebze ve meyve trnn kaliteli ve yksek verimli bir ekilde retimine imkan veren rt alt tarmnn tevik edilmesi amacyla alan kredilerdir. Genel yatrm tutarndan z kaynak katks dldkten sonra kalan miktar kadar kredi alan rt alt tarm kredilerinden, gerek kiiler (ahslar) ve tzel kiiler (kooperatifler, vakflar, il zel idareleri, belediyeler, ky tzel kiilii, birlikler ve ticaret irketleri) yararlandrlmaktadr. rtalt tarm iletme kredilerinde iletme kapasitesine baklmakszn iletme giderlerinin en az % 40, yatrm kredilerinde 10 dekar cam veya 24 dekar plastik serada yaplacak retim iin genel yatrm tutarnn %40, zeri kapasiteler iin % 60 orannda z kaynak aranmaktadr.
302
letme kredilerinde 1 yla kadar, yatrm kredilerinde yatrmn zellii, girdilerin ekonomik mr, iletmenin karllk ve verimlilik durumu, net gelir projeksiyonu ve net nakit akm dikkate alnarak vade verilebilmektedir. rt alt tarm kredilerinde % 65 faiz uygulanmaktadr. Bugn ise alnan ekonomik kararlar dorultusunda deiken faiz uygulamasna geildii bildirilmektedir. Yllara gre T.C. Ziraat Bankasnca kullandrlan rtalt tarm kredileri tablo 9 ve ekil 19' da verilmitir. llere gre rt alt tarm kredisi kullanmnda Antalya, el, Mula, Aydn ve zmir ilk be sray almaktadr.
Tablo 9. Yllar tibariyle rt Alt Tarm Kredileri

YILLAR 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 FT SAYISI
16.126 17.035 18.894 21.218 21.725 21.123 19.553 LETME KRED S 414.543 880.181 1.944.842 4.711.938 7.886.650 17.419.206 25.935.446
YATIRIM KRED S
94.583 179.679 844.162 2.190.330 4.392.361 7.251.911 7.112.188
TOPLAM
509.126 1.059.860 2.789.004 6.902.268 12.279.011 24.671.117 33.047.634
Kaynak: TC Ziraat Bankas (zel Tarmsal Krediler Md.)
ZRAAT BANKASI KREDLER Kredi Bakiyesi(milyon Tl) 35.000.000 30.000.000 25.000.000 20.000.000 15.000.000 10.000.000 5.000.000 0
LETME 1993 1994 1995
YATIRIM 1996 1997
TOPLAM 1998 1999
ekil 19. zel Tarmsal Krediler erevesinde rtalt Tarmna Verilen letme ve Yatrm Kredileri
Sosyal Yardmlama ve Dayanma Fonu

rtalt tarmnn lke genelinde yaygnlatrlmas amac ile balatlan, ancak snrl sayda sebze retiminde kullanlabilen basit ve ok kk lekli yaplar bu fon aracl ile yaygnlatrlmaktadr. Blgesel ve zellikle de sosyal boyutlar nedeni ile bu gelime olumlu
303
grlmekle birlikte bu yaplar, yl boyu retime kanalize edilmesi ve optimum byklklere ulamas hedeflenen mevcut sebze iletmelerinin nnde engel oluturmaktadr. nk seraclk, zellikle yksek verim ve kalitenin elde edilmesine ynelik bir alt sektr olup bugn gelinen noktada bata ihracatn artrlmasnda rol oynayabilecek asl sektr durumundadr. Bu nedenle her trl desteklemenin optimum leklerdeki sera iletmelerine dnk olmas gerekmektedir. 10. Sektrde Yayn Faaliyetleri ve Alt Yaps Sektrde yaym faaliyetleri Tarm ve Kyileri Bakanl l Mdrlkleri kanal ile yaplmaktadr, ayrca Ziraat Faklteleri ve Aratrma Enstitleri almalarn olanaklar lsnde yaynlamaktadr. Yaym almalarnn yaygnlatrlmas amacyla ilgili bakanlka bir fon ayrlmas ve tevik edici sistemlerin getirilmesinde yarar vardr. Yaplan aratrmalarn sektrn sorunlarna dnk olabilmesi iin kaynanda en azndan belli oranlarda bu sektr reticileri tarafndan karlanmas ve bu fon idaresinde yine retici temsilcilerinin sz sahibi olmas gerekmektedir. Ayrca sektre verilen teviklerden de aratrmalara bir fon ayrlmas yararl grlmektedir. lke genelinde yayn yapan ve sektrdeki reticilere yetitirme teknikleri yan sra iklim olaylarn blgesel olarak dzenli olarak veren bir Radyo ve TV kanalna da ihtiya bulunmaktadr. 11. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps lkemizde aratrmalara verilen nemin yetersizlii dolaysyla aratrma alt yapsnda, aratrc kadro ve teknik kapasitesinde, motivasyonunda, bte olanaklarnda kstlamalar sz konusudur. Sahip olunan geni doal kapasitenin tam olarak deerlendirilmesi vazgeilmez bir zorunluluktur. lgili alt sektre aratrma destei veren balca kurulular Tarm ve Kyileri Bakanl Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl, lgili Dier Genel Mdrlkler ve Aratrma Enstitleri, TUBTAK, FAO, DPT, Trkiye Atom Enerjisi Kurumu, Ziraat Faklteleri, hracatlar Birlii ve ilgili zel sektr kurululardr.
304
Balca Aratrma Alanlarnn zeti . rtalt sebze yetitiriciliinde balca aratrma konular slah, sera konstrksiyonu, rt tipleri, yetitirme teknikleri ve bitki besleme, bitki koruma, ekonomi, hasat sonras fizyolojisi, mekanizasyon, gda teknolojisi gibi disiplinlerdir. Sebzecilik ile ilgili ilk almalar, blgeler iin uygun sebze eitlerinin tespiti ve seleksiyonu eklindedir. 1957de balatlan 1968 ylna kadar yaplan almalar sonucunda tespit edilerek pratie aktarlan ve reticiler tarafndan benimsenen domates (Spermanmarde, Marglobe), patlcan (Kemer), biber (arliston 52, ncesivri 39, Dolmalk 16), hyar (Dere), karpuz (ugar Baby, Washington Black Sweet), kavun (Ananas) eitleri uzun yllar bu sektr iin de en uygun eitler olarak benimsenmi ve retimleri yaplmtr. Bu eitlerin tohum retimleri de enstitlerce yaplarak bir ksm reticilerin tohum ihtiyac karland gibi, zel sektr tohum retim firmalarnn sertifikal tohum talepleri de uzun zaman sresince karlanmtr. Trkiye'nin gney sahilleri iin en uygun turfanda sebze yetitiricilii metotlarnn tespiti amacyla FAO/UNDP destekli d kaynakl projelerle 1967-73 yllar arasnda ve Trkiye'nin gney sahillerinde, en uygun turfanda sebze yetitirme metotlar saptanmtr. Bu proje kapsamnda stlan ve stlmayan cam ve plastik seralarda yaplan denemelerde domates, hyar, biber gibi rnlerde en uygun ekim tarihleri, dikim mesafeleri, dikim sistemleri gibi temel yetitiricilik bilgileri tespit edilmitir. Bu denemelerde soba, scak hava stclar, kalorifer gibi farkl stma sistemleri kullanlarak etkilerini mukayese etme imkan olmu, yksek verimli F1 hibrit eitler ise lkemizde ilk defa bu denemelerde kullanlmaya balanmtr. lkbahar dneminde zellikle turfandaclk amacyla yaplan alak tneller ve en basit sera tesisleri olarak kabul edilen yksek tneller de bu proje kapsamnda yaplan almalarla reticilere aktarlmtr. Btn bu almalar rtalt sebze yetitiricilii konusunda ok nemli tecrbeler kazandrm ve mspet sonular lkemizde hzla uygulamaya aktarlmtr.
305
1970'li yllarn bandan itibaren lkede plastiin seraclkta kullanlmaya balanmas kontrolsz hzl bir byme yaratrken, gney sahillerini byk ehirlere balayan geni yollarn yaplmas talep patlamasna yol am ve seracl hzl bir gelime eilimi iine sokmutur. 1970'li yllarn bana kadar seralarda sadece domates, ok az alanda biber ve ilkbahar dneminde hyar yetitiricilii yaplrken seralarda yl boyu hyar, patlcan, kabak, kavun ve ilek yetitiricilii pratie aktarlmtr. 1974 ylnda tamamlanan, ileklerde deiik yaz ve k dikim zamanlarnn turfanda yetitiricilik ve verim zerine etkilerinin aratrld denemelerde tarla artlarnda en uygun k ve yaz dikim tarihleri ile uygun eitler tespit edilmitir. Akta ve alak tneller altnda ilek yetitiriciliini balatan bu almalardan sonra, 1980'li yllarn ikinci yarsnda seralarda balatlan ilek denemelerinde taze fidenin frigo fideye gre daha erkenci ve rtalt yetitiricilii iin daha uygun olduunun tespit edilmesi fide retimini de kolaylatrm ve ilek yetitiriciliinin seralarda hzla yaylmasn salamtr. Bu almalarda sonbahar dikimlerinin yaz ve k dikimlerine gre daha uygun olduu tespit edilmitir. Yine 1975 ylnda balayan kukonmaz eit tespit almalar sonucunda blge artlarna uygun eitler, akta ve rt altnda denemeye alnmtr. Yaplan bu almalar gstermitir ki rt altnda, gney Avrupa lkelerinden yaklak 15 gn nce hasat mmkn olabilmitir. Bu almann dier bir sonucu da, akta yetitiricilie gre rt altndan 1,5 aylk erkencilik salanabilmitir. Kaliteli ve yksek verim iin nemli artlarn banda uygun sera yaps ve rt kullanm gelmektedir. Seralara yetitiricilik ynnden uygun yap kazandrmak, kredi veren kurululara ve sera imalat ile uraanlara yol gstermek bugnde birok aratrma kuruluunun ana grevleri arsnda bulunmaktadr. 1985-89 yllar arasnda yrtlen FAO/UNDP destekli ve "Seralarn Gne Enerjisiyle Istlmas ve Ser Teknolojisi ve F1 Hibrit Domates Islah" balkl projede yeni modern yaplarn sektre kazandrlmas amacyla introdksiyon olarak lkeye getirilmeleri ve retici ve imaltlara tantlmalar amalanmtr.
306
Ayrca bu proje kapsamnda iki cam sera da gelitirilmitir. Bunlardan biri olan Gne seras, dou-bat istikametinde kurulmu lokal tip serann deitirilmi bir ekli olup kuzey duvar metre yksekliindedir. Gney ats ise daha uzundur. Lokal tip seraya gre daha yksek enerji etkili olan bu serada yaplan bir ok denemelerde erkencilik ve kalite mspet ynde etkilenmitir. Projelendirilen dier cam sera tipleri de boydan boya alan tepe ve yan havalanma pencereleriyle, havalanma alanlar taban alannn % 25'inin stne karlan ve bitkiler iin yeterli ve etkili havalanma salanan seralardr. Yeni kurulan byk sera iletmelerinin verim ve kalitede yaanan problemleri amak zere ilk etapta tercih ettikleri yap, "Seralarn Gne Enerjisiyle Istlmas ve Ser Teknolojisi ve F1 Hibrit Domates Islah" projesiyle getirilip tantm yaplan plastik seralarn yeni versiyonlar eklinde olmutur. malat teknii asndan byk apl retimi zorunlu klan plastik sera kontrksiyonlarnn, bugn lkemizde grld gibi, d kaynakl rneklerine gre gerek kalite gerekse fiyat dengesi asndan problemleri bulunmaktadr. Buna alternatif olarak cam sera gelitirme almalar balatlmtr (TBTAK/TARP 2060). Bu konuda bugn dier bir almada yine TBTAK tarafndan desteklenen TDEB990009 projesidir. Bu proje ile de ilgili olarak bugn lkemizde ilk defa yeni teknolojilere uygun cam sera retimi de balatlmtr. Akdeniz sahilindeki seraclkta verim ve kaliteyi etkileyen en nemli faktrlerden biri de dk toprak ve gece hava scaklklardr. Trkiye'de dier Akdeniz lkelerinde olduu gibi iklim artlarna bal bir seraclk yaplmaktadr. Istma sadece dondan veya dk scaklk zararlarndan korumak amacyla yaplmaktadr. Dolaysyla verim ve kalite d iklim artlarndan etkilenmektedir. ve d pazarn kaliteli meyveye olan talebinin artmas ve dier baz sebepler, son yllarda seralarda stclarn kullanlmasn tevik etmitir. zellikle scak hava fleyen stclarn kullanlmasnda hzl artlar olmaktadr. Bitkileri dk scaklk zararlarndan korumak amac ile bu sistemler, kk aile iletmecilii eklinde gelien Akdeniz blgesi seracl iin uygun sistemler olarak grlmektedir. 1985-89 yllar arasnda seralarda gne enerjisinden yararlanmak amacyla yrtlen projelerde, seralarn bo olduu yaz aylarnda effaf polietilen malla seralarn solarizasyonu
307
ile seralardaki birok hastalk ve zararl etmenleri ile yabanc otlarn etkili bir ekilde kontrol edilebilecei grlmtr. Gne seras (kuzeyi 3 metre duvarl sera), su ilteleri, polietilen perde ve seralarda alak tnel uygulamalarnn gece hava scaklklarn artrdklar ve dondan korumada yardmc olduklar tespit edilmitir. Deneme sonular, gne seras, gne kolektrleri, effaf plastik mallama, polietilen perde, su ilteleri, serada alak tnel uygulamalar gibi gne enerjisinden yararlanlan btn aktif ve pasif metotlarn meyve kalitesi, erkencilik ve toplam verim zerinde nemli katks olduunu ve Akdeniz blgesi seracl iin gne enerjisinin ok nemli yenilenebilir enerji kayna olduunu gstermitir. Damla sulama ile ilgili ilk denemeler 1980'li yllarn banda Enstitmzde yaplan damla sulama sistemleri bitki beslemede fertigasyona imkan vererek verim ve kalitenin artmasnda etkili olan ok nemli teknolojik bir gelimedir. nceleri ileri teknoloji uygulayan iekilik sektrnde uygulamaya konan bu sistemler, ksa zamanda sebzecilik sektrnde de kullanlmaya balanm ve bugn serada sebze yetitiriciliinde olmazsa olmaz bir unsur haline gelmitir. 1980li yllarn sonunda topraksz kltr almalar balatlm ve ilk etapta perlit, torf, tf, aa kabuu, kum, eltik kavuzu gibi eitli organik ve inorganik ortamlar tek balarna ve/veya kombinasyon olarak eitli oranlarda kartrlarak domates, hyar, biber, patlcan, kavun, ilek, marul gibi pek ok sebze trnde denemeye alnmtr. Uygun ortam seimi, ortam hacmi denemelerinin yan sra farkl sistemler (NFT, aeroponik, dikey torba kltr vd) denenmitir. TOGTAG 1512, TARP 2357 nolu TBTAK projeleri ile ERBIC 18CT960082 nolu AB projelerinde de ak ve kapal sistemler karlatrlmtr. Trkiye'de enerjinin pahal olmas dolaysyla, seralarda bitkilerin istedii optimum stma, retimde byk maliyetler yklemektedir. Bu yzden, modern seracln gelimesinde daha ucuz enerji kaynaklarna ihtiya vardr. Trkiye'nin her tarafndaki jeotermal kaynaklar, seralarda enerji kayna olarak byk bir potansiyel arz etmektedir. Seralarn jeotermal enerjiyle stlmas ile ilgili almalar ok eski olup 1970'li yllarn
308
balarnda Denizli'de balatlmt. Fakat ilk yllardaki alt yap eksiklikleri jeotermal enerjisiyle stlan modern seralarn gelimesini geciktirmitir. Son yllarda Trkiye'nin eitli jeotermal blgelerinde modern anlayla seraclk faaliyetleri yeniden balatlm ve jeotermalle stlan seracla byk bir eilim salanabilmitir. Verimi ve kaliteyi arttrmaya ynelik almalar zellikle seralardaki retimin % 50'sini kapsayan domates yetitiriciliinde younluk kazanmtr. Domates yetitiriciliinde verim dklnn nemli sebeplerinden biri de hasat periyodunun ksa olmasdr. Hasat periyodunu uzatarak verimi arttrmaya ynelik olarak yrtlen bata topraksz yetitiricilik almalar ve daha sonra "Uygun Yetitirme Ortamlarn eren Bantlarda Yl Boyu Domates Yetitiricilii" projesinde hasat periyodu ay kadar uzatlm verim de % 50 seviyesinde artmtr. Domateste kaliteyi etkileyen en nemli faktrlerden biri de meyve tutumunu tevik iin yaplan hormon uygulamalardr. Uzun sren youn almalar sonunda yln btn dnemlerinde vibrasyonla baarl bir ekilde hormonsuz domates retiminin mmkn olduu grlmtr. Yine hormona alternatif olarak bombus arlarnn meyve tutumuna olan etkileri konusundaki almalar baarl sonular vermitir. Baz firmalarn ticari olarak retime gemesi ve bombus arlarnn seralarda kullanlmaya balanmas ok nemli bir gelimedir. Yrtlen NATO destekli bir almada bombus arlarnn retilmeleri ve serada tozlanmaya yardm amacyla kullanlmalar ile ilgilidir. Bugn tm sektrde yaklak olarak 4500 kovanlk ar kullanlmakta ve bu ancak toplam domates retiminin % 5 ne yeterli olmaktadr. Domates yetitiriciliinde en nemli sorunlarndan biri de lekeli olgunluk (Blotchy Ripening) denen meyve bozukluudur. Bu problem zellikle tek mahsul yetitiriciliinde ilk hasatlardan itibaren grlebilmekte ve Mart ve Nisan aylarnda simptomlar en yksek seviyede ortaya kmaktadr. Bu da rnn kalitesini deerini ve sat fiyatn drmektedir. Bu meyve bozukluuna kar almalar 1980'li yllarn sonlarnda balatlmtr. Meyve bozukluunda bitkilerdeki potasyum eksikliinin nemli bir faktr olduu genel kabul arasnda olmakla birlikte, topraktan ve yapraktan yaplan potasyumlu gbrelemelerin bu meyve bozukluunu yeterli seviyede elemine edemedii, fakat tek mahsul yetitiriciliinde ekim tarihleri Eyll ortasndan erkene doru alndka bu simptomlarn azald ve Eyll
309
balarnda veya daha erken yaplan ekimlerde hemen hemen hi grlmedii tespit edilmitir. Bu sonular nda tek mahsul yetitiriciliine uygun dayankl eit elde edilinceye kadar lekeli olgunlua tedbir olarak, bu dnem iin erken ekimler tavsiye edilmektedir. rtalt yetitiriciliinin gelimesinde ok nemli bir faktr de 1970li yllarn balarndan itibaren yksek verimli ve hastalklara dayankl F1 hibrit eitlerin seralarda yetitirilmeye balamasdr. Sektrde bir taraftan yabanc orijinli hibrit eit denemeleriyle blgelere uygun olanlar geni bir kesimce reticilere tavsiye edilirken, bir taraftan da sera ana rnlerinde kendi slah programlaryla elde edilen stn vasfl hibrit ve standart eitler zel sektr aracl ile reticilere aktarlmaktadr. lk slah program 1970li yllarn banda domates F1 hibrit aratrmalaryla balatlm, bunu 1980li yllarn banda balatlan hyar F1 hibrit almalar takip etmitir. Bugn rtalt yetitiriciliine uygun olarak F1 hibrit domates, biber, patlcan, hyar, kavun, karpuz eitlerinin slah olmak zere geni kapsaml slah projeleri yrtlmektedir. Islah almalarnda elde edilen hibritler nce Enstitlerde daha sonra ifti ve zel sektr firmalarnn deneme istasyonlarnda gzlenmektedir. Sonuta mitli grlen eit adaylar retim izni iin tekerrrl verim denemelerine alnmaktadr. Gelitirilen Baz Hibrit Sebze eitleri Domates Ertekin VF F1, Gen VF F1, Simge F1, Yazg 442 F1 Biber Yaz 375 F1, Frat 558 F1, Ende 578 F1 Patlcan akldak F1, Karadaylak F1 Hyar Agam 2 F1, Kavun Cokun 1071 F1,zturk 1453 F1, Dirgit 1176 F1 Ekiz 22 F1, Ceylan F1, Paldm 131 F1
310
Gelitirilen Baz Ak Tozlanan Sebze eitleri Sera Demre 8, zaye Biyolojik mcadelede yaplan aratrmalar beyazsinee kar parazitoit Encarsia formosann, krmz rmcee kar avc akar Phytoseiulus persimilisin etkili olduunu ortaya koymutur. Ayrca seralarda kuruni kf, beyaz rklk ve mildiy hastalklarnn biyolojik mcadele olanaklar aratrlmtr. Halen rtalt sebze yetitiriciliinde entegre mcadele almalar devam etmektedir. Sebzelerde zarar yapan Yaprak Galeri Sinekleri ve doal dmanlar zerinde de almalara balanmtr. Bitki besleme alannda ise, eitli trlerde gbreleme, topraktan kaldrlan besin maddelerinin belirlenmesi, fertigation ve organik retimde organik gbreleme gibi konularda pek ok aratrma yrtlmektedir. 12. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetler (FAO, IFAD, OECD vb.) 1993 ylnda FAO ve Fas Tarm Bakanlnn giriimi ile Fas ta dzenlenen ''Seraclk Toplants ''ndan sonra blgesel bir alma Grubunun kurulmasna karar verilmitir. Oluturulan ''Akdeniz lkeleri Seraclk alma Grubu'' nun balca amalar mevcut retim durumlarnn, retim teknolojilerinin ve sorunlarnn ortaya konmas ve blgesel bir ibirliinin salanmasdr. alma grubuna ye lkeler Cezayir, Fas, Malta, Kbrs Rum Kesimi, rdn, Lbnan, Libya, Suriye, Msr, Tunus ve Trkiyedir. 1995 ylnda Msrda, 1997 ylnda Trkiyede ve 1999 ylnda talyada alma grubunun koordinasyon toplantlar dzenlenmitir. 1997-1999 yllar arasnda koordinasyon birimi Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Bahe Bitkileri Blm olmutur. 1999-2001 yllarnda koordinasyon merkezi Tunustadr. alma grubu tm Akdeniz lkelerinde seraclk kurumlarna ulatrlan, seraclk konusunda haber, derleme ve yaplan aratrmalarn yaynland ve uluslararas bilgi aknn saland bir blten hazrlamakta ve ylda 2 kez yaynlanan bu bltenler alma grubunca Akdeniz lkelerindeki seraclk konusunda alan kurululara datlmaktadr.
311
13. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri (Blgesel ve Aratrma Projeleri vb.) rtalt sebze retim sektrndeki mevcut yapda bilinen ve hala yaanan verim ve kalite dklnn almasnda, daha 70'li yllarn sonlarnda ortaya kan enerji krizi ve bunu izleyen yllarda yaplan bir ok uzun sreli ulusal ve uluslararas enerji gelitirme programlarnda da hedeflendii gibi, enerji verimliliini yava fakat srekli ykseltmenin yan sra yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmnn lkemiz seraclk sektr iinde yaygnlatrlmas, 80'li yllar ierisinde bu sektr alanlarnca amalanmt. Bata bu amala lkemiz tarmsal almalarnda zelliklede seraclkta deerlendirilebilme potansiyelinin yksek olmas nedeni ile jeotermal enerjinin kullanm ekonomik olarak byk nem tamaktadr. lkemiz karasal iklim blgesinde bulunan bu yrelerimizde yaklak %20-30 daha fazla s enerjisi kullanma zorunluluumuz olmasna ramen, bunun ucuz jeotermal (Doal gazn 1/10'u) enerji ile karlanabildii oranda ve bu blgelerimizin Kuzey Avrupa lkelerine gre en byk avantajlarndan bir dieri olan k aylarndaki %150 orannda daha fazla k almalar sayesinde, yksek retim teknolojilerini uygulayan Kuzey Avrupa seracln daha ekonomik alarak gerek verim gerekse kalite asndan yakalamak mmkn olurken, corafi konumumuz sayesinde oluacak yeni pazarlara da en uygun koullarda sera rnleri gndermemiz mmkn olabilecektir. M.T.A Genel Mdrlnce 1962 ylndan bu gne kadar lkemizde jeotermal enerji potansiyelinin belirlenmesi amacyla srdrlen almalar (prospeksiyon, ayrntl jeoloji, jeofizik, hidrokimya, test ve sondaj) sonucunda scaklklar 232 oC 'e kadar ulaan 600'n zerinde jeotermal enerji kaynann varl belirlenerek jeotermal alanlar byk lde ortaya konulmutur. Yaplan potansiyel belirleme almalar sonucunda bata kaynak debisinin arttrlabilme olanaklar, tesis kurma imkanlar, iklim zellikleri, ulam durumu dikkate alnarak yine bu kurumca ncelikli termal alanlarn belirlendii rapor edilmitir. Sz konusu bu alanlar ierisinden, potansiyel sera retim sahalarnn belirlenmesinde; ncelikle M.T.A Genel Mdrlnce belirlenen 1. ve 2. ncelikli alanlardan yl boyu
312
retime etkili bir ekilde imkan verebilecek sahalar Narenciye ve Seraclk Aratrma Enstits nn 1988-1992 yllar arasnda yapm olduu almalar sonucu belirlenmitir. Bu sahalar ierisinde Potansiyel Sera retim Merkezleri olarak en n srada Sarayky - Denizli Simav - Ktahya Kozakl - Nevehir Karaali - Urfa Ortaklar - Aydn Dikili - zmir, yer almaktadr. Amalarmza uygun sera retim blgeleri olarak bu blgelerin, seracln farkl fonksiyonlarn ve evresel istemlerini yerine getirebilmekte sahip olduu fiziksel koullardan istifade ile gnmzde her an rekabet halinde olmak durumunda olduumuz ve bundan sonrada daha sk olarak olmamz gereken lkelerde uyguland gibi, seraclk sektrnde ulalan yksek retim teknolojilerinin rantabl olarak uygulanabilecei iletme byklnn 1.5 ha' dan aa olmamasna ve bununda byme olanaklarna sahip olmasna nemle dikkat etmek baarnn ilk artn oluturacaktr. Ayrca mevcut blgelerde de bu kriterler dikkate alnarak modern iletme projelerinin realize edilmesi bata verim ve kaliteyi arttrc rol oynayacaktr. Bunun sonucunda bu sektrden yaplan ihracat ans muhakkak ki artacaktr. Bugn UNIDO tarafndan desteklenen ''Metil Bromid Uygulamasna Alternatif Olabilecek Tekniklerin Aratrlmas'' adl ve MP/TUR/98/060 nolu metil bromid projesi ile toprakta metil bromit uygulamalarna alternatif olabilecek sistemler ve yetitirme teknikleri zerinde durulmaktadr. Ege niversitesi Ziraat Fakltesinde yrtlen ERBIC CT 960082 nolu ve ''Seralarda Marjinal Kaynaklarn Optimizasyonu'' balkl projede domateste bitki su gereksinimleri, eit seimi, iklim kontrolu ve dk maliyetli sistemlerin kullanm, topraksz kltr ve hasat sonu fizyolojisi konularnda aratrmalar srdrlmektedir.
313
14. Dier Sektrler le liki Tohumculuk lkemizde bugn 40'n zerinde firma sebze tohumculuu zerinde almaktadr. Bugn rtalt tarmyla uraan iftilerin tr ve eit ile ilgili sorunlarn zmek iin ura veren zel firmalar aracl ile yurt dndan tohum genellikle ithal edilmekte ya da lisans antlamalar erevesinde yurt iinde tohumluk retimi de yaplmaktadr (Tablo 10). Tablo 10. Tohum thalat
RN DOMATES F1 HIYAR F1 BBER ARLSTON F1 DEMRE F1 DOLMA F1 AIK PATLICAN F1 KAVUN F1 KARPUZ F1 KABAK F1 TRKYE TOHUM POTANSYEL ADET (*1000000) F YATI (HFL) DE ER (HFL) 420 85 35700000 68 120 8160000 28 24 5 780 18 106 200 99 165 165 165 1 52 35 35 39 4620000 3960000 825000 780000 936000 3710000 7000000 3861000
Gbre
rtalt tarmnda tohum kadar nemli bir dier girdi de gbredir. lkemizde kimyasal gbre kullanmnn 1991-1997 yllar arasndaki deiimi tablo 11 de verilmitir. Tablo 11. 1991-1997 Yllarnda lkemizde Kimyasal Gbre Kullanm (ton)
1991 8981296 1993 11150034 1995 8556231 1997 9165798
nemli girdiler arasnda yer alan kimyasal gbrelerin kullanm yreye ve rn trlerine gre deiiklik gstermektedir. Genellikle kullanlan gbrelerin eitlere gre dalm aadaki gibidir (Tablo 12).
314
Tablo 12. Sektrde Kullanlan Gbre eitleri Ve Desteklenme Oranlar

GBRE ETLER A.NITRAT 15-15-15 A.SULFAT DAP 20-20-20 URE T.S.FOSFAT P.SULFAT % 38.3 14.3 5.6 6.6 10.1 12.8 0.4 11.0 DESTEKLEME % 29 48 25 36 33 57 45 SATI FYATI $/TON 157 162 120 222 187 147 228
Sektrde azot ieren gbreler daha yaygn olarak kullanlmaktadr. Kullanm zaman ve kullanl ekli rnden rne ve iletmeden iletmeye deimektedir.
Pestisid
rtalt tarmnda grlen bitki hastalk ve zararllar ile ilgili sorunlar, tohum ekimi veya fide dikimi ile birlikte ortaya kmaktadr. Bu nedenle, hastalk etmenleri ve zararllar ile mcadelenin baarsnn ilk art, etmenle bulamam, sertifikal tohumluk veya fide kullanlmasdr. Ayrca retim materyallerinin, yrede yaygn olarak grlen hastalk etmenlerine de dayankl olmas gerekmektedir. Yine tm sebze tohumlarnn, ekimden nce ilalanmas, salkl bitki yetitirilmesi asndan nemlidir. Bu sektrde yaygn olarak grlen baz hastalklarn k ve yayllarnn bir dier nedeni, sera nisbi neminin uzun sre ok yksek seyretmesi ve bu nemin drlememesidir. Bunun sonucu olarak, bugn tarm ilalarn da ar ve kontrolsz kullanm sz konusudur. Bu ise byk oranda, kullanlan mevcut yaplarn yetersizliinin sonucudur. Mevcut yap bir noktada hastalk kn tevik etmekte ve bunun sonucunda youn ilalama ihtiyac domaktadr. Bunun nlenmesinin veya kabul edilebilir bir seviyede tutulabilmesinin tek yolu yine mevcut yapnn iyiletirilmesinin ncelikle tevik edilmesidir. 1997 yl itibariyle pestisid tketimimiz 13 797 ton olup, aktif madde miktar 736 gr/ha dr. Pestisid tketimimiz 1979- 1996 yllar arasnda % 65 art gstermitir (Tablo 13). Toplam tketimin yaklak olarak 2/3' nn Akdeniz ve Ege blgelerinde olmas, rtalt tarmnda pestisid kullanmnn yksek olduu gereini ortaya karmaktadr.
315
Enerji
Sektrn gelime gsterdii Akdeniz ky bandnda, yaplacak stma projelerinde minimum scaklnn 0 oC alnmas durumunda, sera ierisinde istenen scaklk deerlerinin 4,7,12 oC' ye kartlabilmesi iin yine bu blgelerde kullanm yaygn olan 1248 m2 lik bir cam serada srasyla 54.350, 95.150, 163.050 kcal/h lik bir stma kapasitesine ihtiya duyulmaktadr. Sektrn gelime gsterdii blgede temin edilebilecek yaktlara gre; rnein 95150 kcal/h stma kapasitesinin aadaki yaktlar kullanarak salanmas durumunda ise ylda yaklak yakt giderimiz tablo 13' deki gibi olacaktr.
Tablo 13. Kullanlan Yaktlara Gre Istma Sezonu Sonunda Yakt Giderimiz ($/Yl 1.248 m2 Cam Sera Taban Alan in.)
FUEL-OIL LPG (DOKME) LINYIT LPG (SANAYI) LPG ODUN MOTORIN ELEKTRIK 1108 1317 1505 2625 3034 3009 3274 5023
Bu durumda cam serada yaplan retimde stmann, yukardaki dzeyde uygulanmas durumunda, bir yl ierisinde kullanlacak yakta denecek para, en az 610 milyon TL olmaktadr.
Tama-Depolama ve leme
rtaltnda yetitirilmi olan rnlerin uzun sreli muhafazas sz konusu olmamaktadr. Bir noktada bu nedenle de genelde kk iletmeler eklinde oluan sektrn reticiler baznda muhafaza ve depolama iin gerekli alt yaplar mevcut bulunmamaktadr. Ancak ksa sreli ve zellikle tama annda uygun scaklklarda rnn tanmasnn nemli olduu bilinmektedir. Yurt ii nakliye genellikle kamyon ya da kamyonetlerle yaplmaktadr. Bu tama aralar herhangi bir soutma sistemine sahip deillerdir. hra edilen rnler ise daha ok kamyon, gemi ve uak ile yollanmaktadr. Bugn hala rt alt rnnn byk bir blm
316
kara yolu tamacl ile yaplmaktadr. Bu nedenle istenen hzl tamacln bu sektrde yeterince gerekletirildii sylenemez. Daha ok reticiden tketiciye kadar ulamas aamasnda rnn daha iyi korunmasna ynelik muhafaza ve depolama teknikleri, zellikle d satm asndan nemli olmakta, bu amala da rnn iyi muhafaza ve nakliyesinde ngrlen koullarn salanmasnda zellikle ihracat firmalar daha etkili alma ierisinde bulunmaktadr. 15. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi lkemiz deiik iklim yapsna sahip blgeleri ile seracla son derece elverili sebze tr ve eitleri asndan byk bir zenginlie sahiptir. retici - pazarlamac - aratrmac geni olarak zaman geirmeden almalarla sorunlarn en aza indirilmesiyle geni ekolojik zenginlik rantabl bir retim ile deerlendirildii taktirde sera reticisinin yaam standard ykselecektir. rtalt yetitiricilii iin olduka uygun bir yap ve potansiyele sahip olan lkemizde, modern retim teknolojileri gnden gne artarak hayata geirilmektedir. Bunun sonucunda verim ve kalitede salanan art d pazar arayn zorunlu olarak artracaktr. rtalt sektr, artan lke nfusunun dengeli beslenmesine salad katk ve lkeye dviz kazandracak rnleri retmesi yannda, dier sektrlere de kaynak yaratma gibi ilevleriyle ekonomide nemli yer tutmaktadr (Cam, plastik rt, plastik boru, gbre vb.). Modern retim teknolojilerinin gelimesi sonucunda tarma dayal sanayi giderek geliecek ve lke kalknmasna nemli lde katkda bulunacaktr. Ayrca girdi kullanmnda d lkelere bamllkta nemli lde azalacaktr. Bugn de lke tarmmzn ekonomik boyutu yannda sosyal boyutunun da nemli olduu kabul edilmektedir. rtalt tarmnn istihdama katks olduka yksektir. Aile igc yannda dardan igcne de gereksinim vardr ve igcnn tm yl iine dalm olarak kullanm da sz konusudur. rtalt yetitiricilii geliip, entegre mcadele, organik tarm gibi konulardaki almalar arttka ve reticilerin bilin dzeyi ykseldike, yaplan yetitiricilikte verim ve kalitenin ykselmesinin yannda insan saln tehdit etmeyen retim gerekleecektir.
317
Topraksz yetitiricilik yntemlerinin yaygnlamas ile, rtalt tarmna elverili blgesel zelliklere sahip olan, fakat tarma elverili olamayan arazilerin kullanm oran da artabilecektir. Tablo 14. rtalt Sebze Yetitiriciliinde Son Be Yldaki Gelimeler
1993-94 1997-98 GEL ME da GENELDEK . GEL ME PAYI % % 43 46 15 152 160 11 100 95 3 0 0 1 0 0 100
TURKIYE
AKDENIZ EGE GUNEY DOGU IC ANADOLU KARADENIZ MARMARA DOGU ANADOLU
283997 255504 26394 0 140 802 1156 0
407123 372958 30319 41 353 2087 1283 68
123127 117454 3926 41 213 1284 127 68
Tablo 15. Sera Sebze Yetitiriciliinde Son Be Yldaki Gelimeler

1993-94 1997-98 GEL ME da % 73 81 22 138 1205 8 GENELDEK . GEL ME PAYI
%
100 94 5 0 0 1 0 0 100
TRK YE
AKDENIZ EGE GUNEY DOGU IC ANADOLU KARADENIZ MARAMARA DOGU ANADOLU
121864 102025 18494 0 86 107 1152 0
210217 184724 22519 53 205 1398 1249 68
88352 82699 4026 53 119 1291 97 68
Trkiye genelindeki gelime izlendii zaman, 1993-94 dneminde 7 blgedeki toplam talt alannn 28.399 ha olduu, bu miktarn yaklak % 43 orannda bir artla 1997-98 dneminde 40.712 ha kt grlmektedir. Sera alanlarnn ise, 12.186 ha olduu, bu miktarn yaklak % 73 orannda bir artla 1997-98 dneminde 21.021 hektara kt grlmektedir
318
Sorunlar Btn bu saysal verilerden ortaya kan sonu, lke seraclmzn, alan olarak geneldeki gelime hznn VII. 5 Yllk dnem ncesinde % 30 iken bu dnemde yaplan tevik uygulamalar sonucunda % 10-16 ya dm olmas olgusudur. Serada retim yapanlar, bugn de srekli olarak bir pazarlama sorunu ile kar karya kalmaktadrlar. retimin, zellikle son yllarda reticiyi tatmin edici parasal getiriyi salamas, ounlukla gereklememitir. Pazarlama sorunu arzulanan nitelik ve nicelikte gelime hzna menfi etki yapmaktadr. Her gecen yl retici eline gecen fiyatlar enflasyon hari azalmaktadr. lke seraclmzda retimin dk ve amz teknolojisinin okta gerisinde olmadn kabul etmekle birlikte, bu konuda daha yaplacaklarn olduunun gz ard edilmemesi gerekmektedir. Hala bir ok serada, ift rn yetitiricilii ile birim alandan AB ve EFTA lkeleri dzeyinde verim alnd dnlse bile, bu dnemlerde salanan retimin kalite de gz nnde tutulduunda ihracat ansnn olduka snrl kald ortadadr. nmzdeki yllarda, lkemizin de iinde bulunduu blgelerde seraclk alannda nemli gelimeler beklenebilir. Bu gelimelerden yeterince pay alnabilmesi iin, mevcut yapnn iyiletirilerek korunmas yannda, lkenin ucuz enerji kaynaklarnn deerlendirilebilecei modern seraclk anlayna daha da nem verilmesi zorunludur. 16. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama 1995 yl itibaryla dnyadaki sera varl 280 000 ha' dr. Akdeniz lkeleri ise 76 000 ha'lk bir sera alanna sahiptir (Tablo 14 ve ekil 18). Tablo 16. Dnya Sera Varl (ha)
CAM SERA 8000 26000 4000 3000 41000 % 10 60 20 2 15 PLASTK SERA 68000 17000 16000 138000 239000 TOPLAM 76000 43000 20000 141000 280000
AKDENZ LKELER KUZEY AVRUPA AMERKA ASYA TOPLAM Kaynak: Wittwer ve Castilla 1995
319
%7 %22
%49
AKDENZ LKELER KUZEY AVRUPA AMERKA
%15 %7
ASYA TRKYE
ekil 20. Dnya Sera Varl erisindeki, lkemiz Sera Varl Grld gibi en fazla sera varlna sahip blge Asya olmaktadr. Genel tarm sektrnde olduu gibi seraclkta, kuzey AB lkeleri daha dk oranlara sahiptir. Bu durum pek tabii ki sanayi ve dier sektrlerin bu lkelerde ok daha gl olmasndan kaynaklanmaktadr. Ancak genelde gney lkeleri ile yapsal bir benzerliimiz de sz konusu olmaktadr.
%25
%75
AKDENZ LKELER TRKYE
ekil 21. Akdeniz lkeleri Sera Varl erisinde lkemizin Pay Bugn Akdeniz havzasndaki toplam rt alt alannn 400 000 ha dolaylarnda olduu ve bunun yaklak 194 000 ha'n mall alanlar, 91 000 ha'n alak plastik tneller, 97 000 ha'n PE sera yaplar ve 8 000 ha'n cam seralar oluturmaktadr.
320
III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR Bu alt sektrde dorudan tevik alm yatrmlar belirlenememitir. IV. SEKZNC PLAN DNEMNDE GELMELER 1. Genel Politika nerileri lkemizde son yllarda uygulanan ekonomi politikalarnn temelini verimliliin, retimin ve ihracatn arttrlmas oluturmaktadr. Bu amalar dorultusunda lkemiz, rtalt sebze yetitiricilii ynnden olduka uygun ortam ve potansiyele sahiptir. Bu potansiyelin zellikle uygun yap ve teknoloji ile desteklenmesi durumunda verimlilikte ve kalitede d pazar istekleri dorultusunda artlar olacaktr. retim artnn beklendii ve hedeflendii gibi yurt ii nfus artndan fazla olmas durumunda, d pazara almak zorunluluu daha da artacaktr. Kk alanlarda retim yapan tarm iletmelerinde sebze-meyve ile dier tarmsal rnlerin i ie ve birlikte retilmeleri gz nnde tutulduunda, igc istihdamna katksnn olduka yksek olduu bilinmektedir. Genellikle rtalt tarmnda igc kullanmnn tm yl iine dalm olarak kullanm da sz konusudur. Ayrca bu sektrde kendi adna ve cretsiz aile iisi altrlmas halen yaygn durumdadr. Bununla birlikte aile igcnn kullanm yannda, genel sebzecilikte olduu gibi son yllarda daha ok yabanc igc kullanlmas, rtalt tarmnn istihdama katksnn dier bitkisel rnlere gre daha yksek olduunu gstermektedir. Bu nedenle lkemizde ekonomik boyutu yannda sosyal boyutta da bu sektr nemli rol oynamaktadr. Btn bu nedenlerle; genelde rtalt sebze yetitiriciliinin, zelde ise seracln, bitkisel retim ierisinde temel konular arasnda ele alnp sorunlar ile ilgili salkl zmlere kavuturulmaldr. nk verimsiz ve dk kalitede retim yapan bir yapy srekli olarak ayakta tutmak mmkn deildir.
321
2. Sektr Projeksiyonlar
2.1. retim
VII. 5 Yllk Kalknma Program sreci ierisinde salanan byme orannn, beklendii ekilde srmesi halinde, bu dnemde de toplam retim talebinin karlanmas kolaylkla salanacaktr. retim planlanmas eksikliinden dolay zaman zaman fazla arzn fiyatlarn sratle dmesine neden olmas, ayrca ihracatn d etkilere de baml olarak, yine deikenlik gstermesi, bazen de d talepler dorultusunda ihra edilebilecek kaliteli maln bulunamamas gibi halen srmekte olan olumsuzluklarn almasna ynelik tedbirler alnmaldr. Bunun iin her eyden nce mevcut iletmelerin verimliliini ve onlarn retim kalitesini arttracak desteklemenin ncelikle yaplmas, bundan sonraki retim hedeflerimizin bu sektrden daha salkl olarak karlanmasn salayacaktr.
2.2. Yurtii Tketim Miktar
rtaltnda retilen sebzelerin yurt ii tketimi ile ihracattaki durumu gz nnde tutularak artan nfusun beslenmesinde kullanlacak miktarlar ile olabilecek ihracat miktarlar hesaplanmtr. Ancak bu hesaplamalarda rn baznda gemie dnk uzun sreli salkl bilgiler elde edilemediinden zaman serilerine dayal analizlere gidilememitir, son yllardaki gelimeler dikkate alnarak talep projeksiyonlar yaplmtr.
Yurt i Talep Projeksiyonu
Gelecek dnemde toplumumuzdaki sebze tketim alkanlnn artmasnn yan sra rt altnda retilen sebze miktarnn arttrlarak pazara arz edilmesi halinde tketimin artaca beklenmektedir (Tablo 17). Ancak gemi yllarda olduu gibi, retim artna bal olarak fiyatlarn dmesi reticiler aleyhine olmakla birlikte, retim art yine tketimi arttrc bir faktr olarak onlar iin nemli olacaktr.
322
Tablo 17. Yurtii Talep Projeksiyonu (Ton)

YILLAR NUFUS DOMATES HIYAR D.BIBER S.BIBER PATLICAN S.KABAGI T.FASULYE KARPUZ KAVUN 2001 65300000 694403 373927 20533 86954 106811 76306 3156 402915 14110 2002 66016000 702023 378030 20758 87908 107983 77144 3191 407336 14265 2003 66733000 709642 382133 20983 88862 109154 77981 3225 411757 14420 2004 67465000 717432 386328 21214 89838 110353 78837 3261 416277 14578 2005 68198000 725221 390522 21444 90813 111551 79693 3296 420797 14736
Toplam Talep Projeksiyonu
Tablo 18. Toplam Talep Projeksiyonu( Ton)

YILLAR DOMATES HIYAR D.BIBER S.BIBER PATLICAN S.KABAGI T.FASULYE KARPUZ KAVUN 2001 736439 375648 23556 92579 107918 77659 3502 410792 15734 2002 744520 379770 23815 93595 109102 78511 3541 415300 15907 2003 752600 383891 24073 94611 110286 79363 3579 419807 16079 2004 760861 388105 24338 95650 111497 80234 3618 424415 16256 2005 769122 392319 24602 96688 112707 81105 3657 429023 16432
2.3. hracat hracat Projeksiyonu
2001-2005 yllar arasnda yaplacak retim miktar ile nfus artndan kaynaklanan tketim miktar arasndaki fark ihracat iin kullanlabilecektir. Ancak bu duruma, uygulanan ekonomi politikalara bal oluacak fiyat dzeni ve dier lkelerdeki gelimeler gibi olduka farkl faktrler etkili olacaktr. Tablo 18 ve 19' da srasyla ihracat ve toplam talep projeksiyonlar verilmitir.
323
Tablo 19. hracat Projeksiyonu (Ton)

YILLAR DOMATES HIYAR D.BIBER S.BIBER PATLICAN S.KABAGI T.FASULYE KARPUZ KAVUN 2001 42036 1721 3024 5626 1107 1352 346 7877 1624 2002 42497 1740 3057 5687,5 1119,5 1367 350 7963 1642 2003 42958 1759 3090 5749 1132 1382 354 8049 1659 2004 43430 1778 3124 5812 1145 1397 358 8138 1678 2005 43901 1797 3158 5875 1157 1412 361 8226 1696
2.4. thalat
Toplam Mal thalat Talebi / D Ticaret Dengesi Sektrn bugnk gelime seyri ierisinde gelecekte de her trl rn lkemizde retirken, bata tohum olmak zere, temel girdiler ynnden, ithalat talebinin azalarak srmesi beklenmektedir. hracat Durumu ve thalat kamesi Uygun devrelerde yksek kalite ve verimlilikte sektrde retilecek rnlerin pazarlama kanallarnda bir tkankln olmamas durumunda her zaman ihracat ans olacaktr. rn thalat Mevcut yaps ile rtalt sebze sektr her trl sebzenin lkemizde retilmesine imkan vermeye devam edecektir. Son yllarda d ticaret istatistiklerinde rastlanlan bata karpuz, patlcan ithalatnn i retimle karlanabilme olana olmakla birlikte, yaplacak ok az miktardaki ithalatn da nemli grlmemesi gerekmektedir. Temel Girdi thalat retim girdilerinde, bata tohum olmak zere ithalatn devam etmesi gerektii ortada ak olarak grlmektedir. 3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler 1- Sektrde yer alan iletmelerin, rasyonel olarak gelimeleri takip edecek, hatta ihracata dnk kalitede mal reterek ayakta kalmalarn salamak amac ile DESTEKLEME FONU KAYNAKLARI mevcut iletmelerin eksikliklerini giderici yatrmlar ncelikle tevik
324
etmek amacyla kullandrlmaldr. Bu amala lkemiz koullarnda gnn artlarna gre blgeler de rantabl olabilecek optimum sera iletme bykl tesbit edilmeli ve iletmelerin bu bykle ulamas ile daha bilinlice retim yapmalar salanmaldr. htiyalara binaen yeni retim sahalarnn tevik edilmesi durumunda ise, o blge gerekleri dikkate alnarak sektrde bugn hala yaanan bir ksm olumsuzluklarn yeni sahalara tanmas nlenmeli ve bu ama dorultusunda bu blgeler iinde optimum iletme bykl ayrca belirlenmelidir. 2- evre boyutu gzetilmeksizin, sadece iklim avantajn kullanmak amac ile yeni sera alanlarn tesisinden iddetle kanlmaldr. zellikle lkemizde yeni blgelerde ormann dman olarak gelien seracln ormanla ve evreyle dost olmas salanmaldr. Bu amala bu sektr verimlilii iin gerekli olan rantabl enerji kaynaklarnn bata DOAL GAZIN sektrn ayana getirilmesi yollar aranmaldr. Ayrca sektrde jeotermal ve atk enerjiden faydalanmaya ynelik aratrmalara devam edilmelidir. 3- Seralar, sera teknii bilgisinden yoksun genellikle gezici demirci ustalar tarafndan ina edilmektedir. zellikle KKDF (Kaynak Kullanm ve Destekleme Fonu) uygulamalar sonucu bu konunun disipline edilmesi amacyla bir hayli mesafe katledilmi olmakla birlikte, kesinlikle Ziraat Fakltelerinin ilgili blmlerinden mezun teknik personelin kontrol altnda proje secimi ve inas yaplmaldr. Ayrca ina edilen seralar iin Tarm l ve le Mdrlklerinden ruhsat alnmas arta balanmaldr. Seralarn fabrikasyon imalat tevik edilmeli bu amala kredi sistemi, zellikle uygun teknolojilerin kolaylkla adapte edilecei fabrikasyon seri imalat seralarn tercih edilmesi amacyla yeniden gzden geirilmelidir. Ziraat bankas ve Orky sera tesisi kredilerinin kullandrlmasnda da birliktelik salanmaldr. 4- retim maliyetini, dolaysyla tketici fiyatn, kaliteyi koruyarak drmenin tek aresi verimlilii arttrmaktr. Bu amala iletmeleri her ynyle gerek iletme boyutuna karacak ve onlarn verimliliklerini arttracak tevik politikalarna yeniden yn verilmelidir. rtalt sebze yetitiriciliinde akta yaplan yetitiricilie gre ok fazla gbre kullanlmaktadr. Genel olarak reticiler bitkinin ihtiyacndan fazla miktarda gbre kullanmaktadrlar. Bu da verim ve kaliteyi olumsuz etkiledii gibi evre kirliliine ve
325
ekonomik kayplara neden olmaktadr. Bunu nlemek iin yaprak, toprak ve su analizlerine dayal bilinli gbre uygulamalar yaplmaldr. Ancak bu hizmeti verebilecek laboratuvarlarn says lkemizde yeterli deildir. Halen alan laboratuvarlarn ise cihaz ve personel asndan desteklenmesi gereklidir. Ayrca rtalt sebzeciliinde yaprak ve toprak analiz sonularnn doru deerlendirilebilmesi, lkemiz iklim ve toprak koullarna uygun gbre uygulamalarnn saptanmasna ynelik denemelerinde yaplmasna destek verilmelidir. 5- rn baznda standartlara uygunluk salanmaldr. Bu amala Avrupa standartlar ile ilgili bir alma yaplarak her eyden nce standartlarn lleri belirlenmelidir. Yetitirici kaliteye, standardizasyona halen gerekli nemi vermemektedir Halbuki tasnif ve ambalajlama rn pazarlamasnda ok etkilidir. Tasnifte rn trne gre irilik, arlk, renk, olgunluk ve ekil gibi kriterlere gre tasnif yaplmaldr. Ayrca trlere gre, hafif, salkl, standartlara uygun ambalaj kaplar kullandrlmaldr. Ya sebzelere ilikin hazrlanan tm standartlarn, gnmzde rnekleri de grlen uygulamalarna ve denetimine zorunluluk getirilmesi yalnz d satmda deil i pazarlarda da nemli yararlar salayacaktr. 6- Her geen yl rn deerinin enflasyona yenik dmesi sonucu, bata tohum ve gbre vd girdi temini reticiler asndan zorluk dourmakta bunun zm iin bu girdilerin olabildiince yerli retimi tevik edilmelidir. Bu amala bata tohumluk konusunda 308 sayl yasa gnmz ihtiyalarna cevap vermedii iin tekrar gzden geirilerek gerekli olan deiiklikler yaplmaldr. Bu deiiklik yaplrken ''retici Kurulu'', ''Aratrc Kurulu'' ve ''retici -Aratrc Kurulu'' tanmlar aklkla belirlenmelidir. Ayrca rtaltnda ileri lkelerde olduu gibi, lkemizde de balatlan ''Fide Yetitiricilii'' nin ana prensipleri belirlenerek 6968 ve 308 sayl yasalar erevesinde reticiye kaliteli ve salkl fide satlarna devam edilmelidir. 7- Acil ve kkl tedbirlerle artk yeni bin ylda kamu aratrma kurulular revizyona tutularak ithal girdilerin ekonomik olarak mmkn olanlarnn lke ierisinde retilmesinin devam desteklenmelidir. Bu konuyla ilgili aratrma enstits ve aratrclar desteklenmelidir. Bu amala tarmsal teviklerin %1'i aratrma enstitlerine aktarlmaldr.
326
Ayrca zel firmalarn da ithalattan ok retime dnk almalar desteklenmelidir. Bu amala aratrma politikalar aratrclar tevik ve kontrol ynnde olmaldr. Aratrmalar lkenin geleceidir. zel ve kamu aratrma kurulularnda yerli orijinli eitlerin gelitirilmesini tevik amacyla UPOV uluslararas standartlar baz alnmaldr. Tohum retim blgelerinin izolasyon mesafeleri asndan korunabilmesi iin ayrca reticileri madur etmeyecek yasal dzenlemeler yaplmaldr. 8- TBMM gndeminde bulunan ''eit Koruma ve Islah Hakk (Breeder Rights)'' yasasnn biran nce karlarak bu haklarn tescil edilmesi ve korunmas ynnde dzenlemeler yaplmaldr. 9- reticilerin mlkiyet haklar gelitirilerek yllardan beri zerinde retim yaptklar tesis sahibi olduklar hazine arazilerinin mlkiyetlerini uygun koullarda temin etmeleri salanmaldr. Ayrca mevcut iletmelerin miras hukuku yolu ile paralanmas da nlenmelidir. 10- Genellikle kk aile iletmeleri halinde olan seraclarn blgesel hatta rnsel organizasyonlar altnda toplanmalar salanmaldr. 4. evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler Sektrdeki almalarda yaplan baz yanl uygulamalar ile genel tarm alanlar ve yeralt sularna verilen zararlar sonucu, son yllarda nemli bir evre sorununu da gndeme gelmitir. Bu sektrde, gerektii ekilde toprak ve yaprak analizleri yaplmadan bilinsizce ve ar miktarda uygulanan kimyasal gbrelerden zellikle Nitratl ve Fosforlu gbrelerin yzey ve yeralt sularna karmas, tm canllarn saln tehdit etmektedir. Ayrca toprak fumigasyonu amacyla kullanlan Metil Bromid bir ok lkede yasaklanm olmasna ramen halen lkemizde kullanlmaktadr. Balatlan ulusal ve uluslar aras almalarn sonular en ksa srede pratie aktarlmaldr. Tarmsal mcadele amacyla kullanlan kimyasal maddeler ve artklar da benzer biimde evre kirliliine, dolaysyla insan sal ve doal dengenin
327
bozulmasna neden olmaktadr. Bundan dolay srdrlebilir tarm tekniklerinin artan oranda sektre kazandrlmas yannda, nemli oranda kimyasal ila tasarrufu da salanabilecek ve daha verimli ve kaliteli retimde mmkn olabilecektir. Genellikle her yl deitirilmek zorunda kalnan rt materyali ve fide kaplar olarak kullanlan plastiin gerek anlamda geri dnmsz oluu da nemli bir evre sorunu dourmaktadr. Bu konuda Akdeniz lkeleri ierisinde lke deneyimimiz ve imkanlarmz ile alternatifsiz olmadmz da ortadadr. D alma konu olan plastik malzemelerin rt malzemesi olarak daha ok kullanlmas yerine, yine lke deneyimimizin ortaya kard cam seralarn kullanmnn yaygnlatrlmas ile, iki yap arasndaki farka zg olarak, evre ve insan sal boyutu asndan nemli oranda kimyasal ila tasarrufu salanrken, ihracata dnk daha verimli ve kaliteli retimde de artlar mmkn olabilecektir. Bugne kadar seralarda retilen rnn, don zararndan korunmas ve bir miktar stma iin de odunun yakt olarak kullanlmas, birok blgede orman alanlarnn ar derecede hzl tahribine neden olmutur. Bu konu zellikle basit yaplarn yaygnlatrld yeni blgeler iin tehlike oluturmaktadr. Gnmzde gelimi lkelerdeki uygulanan yntemler gz nne alndnda bu sektr iinde salanacak gelimeler, bata Biyoteknolojik yntemler, biyolojik mcadele, dayankl eitler ve dier baka nlemlerle tarmsal ila kullanmn en az seviyeye indirmek ile mmkn olacaktr. Ayrca baz gelimi lkelerde olduu gibi doal dengeyi bozmayan, evre kirliliini en aza indiren ve organik tarm ve topraksz yetitiricilikte kapal sistemlerin kullanlmas ve yaygnlatrlmas salanmaldr. Bu arada yeni blgelerde tevik sz konusu olabilecekse, bata ucuz enerjinin varl ve onu rantabl kullanabilecek bir iletme yaps gerekletirilmelidir. zellikle ucuz stma enerjisinin olmad blgelerde, gneydeki KI MERKEZL yl boyu retim yannda, bata organik tarm amal YAZ MERKEZL yl boyu retimin mmkn olabilecei yetitiricilik zerinde durulmaldr. Bu iki sistemin birbirlerine rakip olmadan planlanarak retime kazandrlmas sonucu, doa ile dost, yl boyu yksek verim ve kalitenin saland gl bir sektr ve o oranda ihracat olanaklarnn arttrlmas mmkn olabilecektir.
328
5. Dier Sektrler le likiler

Tohumculuk
lkemizde bugn 40'n zerinde firma sebze tohumculuu zerinde almaktadr. rtalt tarmyla uraan iftilerin eit ile ilgili sorunlarn zmek iin ura veren zel firmalar aracl ile yurt dndan tohum genellikle ithal edilmekte ya da lisans antlamalar erevesinde tohumluk retimi yaplmaktadr. Muhakkak ki nitelikli tohumluk kullanmakla verim ve kalite artmaktadr. Tamamen yerli orijinli tohumluk aratrma ve retimini gerekletiren zel firmalara salanacak destekleme oran, aynen son yllardaki turizm desteklemesinde olduu gibi, % 70 olmaldr. Bu konuda yatrm yapan ve yapacak zel kurulular desteklenmelidir. Ayrca bu konuda Aratrma Enstitlerinin ve niversitelerin biyoteknoloji ve gen mhendisliinin btn imkanlarndan faydalandrlmas iin salanan olanaklara devam edilmelidir. Salanacak gelimelerle byk bir dinamizim kazanacak olan yerli tohumculuk sektrnn katks ile, nmzdeki be yl ierisinde yerli orijinli F1 hibrit tohumluk retimi genel tohumluk tketimi pazarndan bugn iin alm olduu % 8 lik pay arttrlarak geen dnem hedeflenip ulalamayan en az % 20 lik bir pay almas salanmaldr.
Gbre
Sektrn gelime gsterdii Akdeniz blgesinde topran verim gc genellikle yksektir. Ancak sorunlarn banda bu topraklarn fazla kire iermesi ve pH nn (7.6-8.5, 6.6-7.5) yksek olmas nedeniyle baz besin elementlerinin yarayllklarnn azalmas gelmektedir. Ayrca sektrde bol miktarda organik maddeye ihtiya duyulmakta ve bunun her geen gn temini glemektedir. Bu nedenle bata P2O5 olmak zere Fe, Mn, ve Zn gibi besin elementlerinin bitkiye yarayllk dzeyleri azalmaktadr. Grlen besin elementi noksanlklarnn dier bir nedeni de uygulanan dengesiz gbrelemedir. Gbrelemeden beklenen yararn salanabilmesi iin gbreleme nerilerinin mutlaka toprak ve bitki analizlerine dayandrlmas gerekmektedir. Damla sulama sistemi rtalt yetitiriciliinde gbrenin uygulanmasnda en etkin sulama yntemi olarak son yllarda kabul grmtr. Bu yntemin en nemli yan bitki besin
329
maddelerinin sulama suyu ile birlikte uygulanabilmesine olanak vermesidir. Yine son yllarda damla sulamada kullanlma zellii yksek olan sv ve granl (suda eriyebilir) gbre eitlerinin piyasada bolluu yaanmaktadr. Bugn ve gelecekte gbre kullanmnn, ekonomik kullanm snrnn iinde olmas nem arz etmektedir. Bu konuda kesin yargya varmak mmkn olmamakla birlikte, sektrde hala dengesiz gbreleme uygulamalarndan sz edilebilir. Yeni plan dneminde rtalt yetitiriciliine uygun yeni gbre formlarnn desteklenmesi yannda sistematik almalar ile ideal gbre doz ve uygulama zamanlarnn belirlenmesi de gerekmektedir.
Pestisid
rtalt tarmnda grlen bitki hastalklar ve zararllar ile ilgili sorunlar, tohum veya fide ile birlikte ortaya kmaktadr. Bu nedenle, hastalk etmenleri ile mcadelenin baarsnn ilk art, etmenle bulamam, sertifikal tohumluk veya fide kullanlmasdr. Ayrca retim materyallerinin, yrede yaygn olarak grlen hastalk etmenlerine de dayankl olmas gerekmektedir. Ayrca tm sebze tohumlarnn, ekimden nce ilalanmas, salkl bitki yetitirilmesi asndan nemlidir. Bu sektrde yaygn olarak grlen baz hastalklarn k ve yayllarnn bir dier nedeni, sera nisbi neminin uzun sre ok yksek seyretmesi ve bu nemin drlememesidir. Bunun sonucu olarak bugn yine ilata da ar ve kontrolsz kullanm sz konusudur. Bu ise byk oranda mevcut yapnn yetersizliinin sonucudur. Mevcut yap bir noktada hastalk kn tevik etmekte ve bunun sonucunda youn ilalama ihtiyac domaktadr. Bunun nlenmesinin veya kabul edilebilir bir seviyede tutulabilmesinin tek yolu yine mevcut yapnn iyiletirilmesinin ncelikle tevik edilmesidir. Ayrca zararllarla mcadele de kimyasal ilalarn yannda (IPM) Entegre Mcadele de tevik edilmelidir.
Enerji
Bugn artk belirli bir verimlilii ve kaliteyi garanti altna alabilecek u anki yapnn bile korunabilmesi asndan, imdiye kadar stmada kullanlan odunun yerine dier yaktlarn ikame edilmesi zorunluluu domutur. Bu durum ncelikle, reticilerin iletmelerini bytmelerini ve mevcut yaplarnda alabilecekleri pasif stma nlemlerine
330
azami dikkat gstermelerini gerekli klmaktadr. nk aktif stmann girdii seralarda, art stma kayplarnn reticilere getirecei fazladan ekonomik yk, en az stlmayan seralar dzeyinde, hatta onlardan fazla olacaktr. Son yllarda byk olanaklarn ortaya kt enerji sektrnde bata doal gazn gney kylarmza indirilmesi halinde seraclk sektrnde ucuz ve temiz enerjinin iklim avantajlar ile birlikte kullanlmas sonucu k merkezli yl boyu retimin gneydeki tm sektre yaygnlatrlmas mmkn olabilecektir.
Tama-Depolama ve leme
Sektr rnlerinin AB lkelerine ihracatnda nakliye masraflar ynnden dezavantajl durumu, bugn AB aday lke olmamz sfat ile en ksa srede almas gereken bir sorun olarak sektrn nnde durmaktadr. zellikle rtalt yetitiriciliinde elde edilen rnler, taze tketim amac ile piyasaya sunulduklar iin u anda ayrca ikinci bir sektr tarafndan ileme tabi tutulmalar sz konusu deildir. 6. retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri Antalya blgesinin nclk yapt seracln yine Akdeniz ky blgesinde en fazla yaygnlk kazanmasnn nedeni, daha ncede belirtildii gibi, k aylarnda gerekleen yksek derecedeki gne radyasyonudur. Ayrca bu blge ierisinde bulunan aylk ortalama scaklklar 12
o
C zerinde olan bir ok mikroklima alanlar, blge sera retiminin
gelimesinde en byk rol oynamtr. Yine bilinmektedir ki, tm dnyada kabul edildii ekliyle seraclkta ama; optimum koullarda bitkisel rn retimi ve/veya maximum kazan iin amaca uygun bir evre salayacak yaplar, d evre koullarna bal olarak tesis etmektir. Gemiten gnmze seracln youn olarak yapld lkemiz Gney Akdeniz seraclnda, bir veya iki (500-800 m2) sera ile balama ve daha sonra sat ve pazar imkanlar lsnde byme reticiler tarafndan tercih edilen bir yntem olagelmitir. Tabii ki bu tercihe gemite ve gnmzde neden olan faktrlerin banda, yatrm kapitalinin
331
dkl, ynetim becerisi eksiklii, iin kendine zg tipi (toptan ve parekende sat v.b), yetitirilecek bitkiler ve onlarn evre istekleri, snrl pazar olanaklar, iilik ve temini, kiisel beceri gelmektedir. Ancak amalanan dorultuda seralarda yaplan yetitiricilikten beklenen yksek verim ve kalitenin salanabilmesi iin gerekli olan; k, scaklk, nem ve CO2 gibi isteklerin optimum dzeylerde karlanmas gerekmektedir. Bu amalar dorultusunda ina edilen seralar, gndzleri gne enerjisinden bitki gelimesi iin gerekli olan k ve sy belirli oranlarda alnmalarna karn, bu blge iinde de gece fazla miktarda enerji tketirler. Bu nedenle bu sektrde bir ok iklim blgesindeki seralarda olduu gibi en nemli konu, yine yln ve gnn souk devrelerinde sera ii scakln d evre scaklndan yksek tutmak olmaktadr. Ancak yine de bilindii gibi Akdeniz blgesi seraclnda yksek teknoloji uygulamas; yksek tesis masraflar, evre kontrol, stmahavalandrma, ayrca modern sulama-gbreleme gibi kltrel uygulamalar retim maliyetini olduka arttrmakta bu masraflar kaldramayacak olan iletmelerde bu blgede, tm Akdeniz klim kuanda olduu gibi genellikle mevcut iklim koullarndan yararlanlarak olabildiince basit yaplarda en alt dzeyde masraf ile retim yaplmaya allmaktadr. Uzun yllardan beri yapla gelen yetitirme sistemlerinin seimi de enerji tasarrufu ihtiyacndan domutur. Bu nedenle dn de olduu gibi gnmzde de sonbahar ve ilkbahar yetitiricilii halen yaygn olarak uygulama alan bulmaktadr. Bunun sonucu olarak ta bugn mevcut yaps ile rtalt sebze retim sektrmzde de genelde dondan korumann dnda stmann uygulanmad mevcut yapdaki retim sonucunda bilinen verim dkl ve kalite problemleri yaygn olarak halen yaanmaktadr. Bir de bunlara ek olarak gnmzde devam eden sera rnlerindeki son yllardaki olumsuz ynde oluan fiyat dalgalanmalar, sera yap malzemeleri fiyatlarnn her geen gn artmas, bitki yetitirme giderlerinin devaml ykselmesi ve ekonomik anlamda genelde bir seraclk planlamasnn bulunmay seraclmzdaki belli bal kmazlarn oluturmaktadr. Halbuki gnmzde yaplan ulusal ve uluslararas almalar sonucu grlmtr ki; iinde bulunduumuz gney seraclnda da enerji tasarrufundan amacn, ne pahasna olursa olsun mmkn olabildiince az enerji kullanmaktan ziyade, bu sektr iin de belirli bir verim ve kaliteyi gvence altna alacak
332
enerji kullanmnn salanmasnn gerekliliinin belirlenmesi eklinde olmutur. nk tohumdan balayarak tm retim girdilerinde son yllarda yaanan fiyat artlarnn yan sra, i tketimin ihtiyacnn zerinde ulalan retim kapasitesi DI SATIMI, d satm da bata KALTE' yi ngrmektedir. Bu nedenle aklc olarak tketilen enerjinin, gerek enerji tasarrufu olduu bu sektr almalarnda hi bir zaman gz ard edilmemelidir. Bugn ulalan noktada, bu sektrde daha fazla kullanm alan bulacak fosil yaktlarn birim alan bana kullanmnn en aza indirilebilmesi iin gerekli tedbirlerin banda, ncelikle yapda iyiletirme ve pasif stma sistemlerinin yer almas gelmektedir. zellikle rt materyalinden olan s kaybnn, k giriini etkilemeden (fotosentezi dolaysyla retimi drmeksizin) azaltlmas, seralarda enerji korunumun da en nemli noktay oluturmaktadr. Bu nedenle son yllarda sera tekniindeki gelimelerde daha ok s korunmas ve dolaysyla genelde enerji tketimini en dk dzeyde tutmak iin gelitirilen sistem (yeni yap, ve yetitirme sistemi vd.) ve malzeme eitlerinde younluk kazanmtr. zellikle de gnmzde artk, verimlilikte fiziksel zelliklerinin, kimyasal zelliklerinden daha nemli olduu kabul olunan sera toprann entansif tarmda yetersiz kald ortaya konmakta ve yaplan almalar sonucu sera bitkileri iin topraksz yetitirme tekniklerinin lkemiz seraclnda da kullanmnn yaygnlatrlmas gelecek 5 yllk retim perspektifinde nemle zerinde durulmas gereken konu olmaktadr. Bu konudaki tamamlanan bir ksm alma yan sra bugnde bata Narenciye ve Seraclk Aratrma Enstits olmak zere Aratrma Enstitleri ve niversitelerde konu ile ilgili almalara devam edilmektedir. Sonuta u denebilir ki; optimal stmann genelde uygulanmad seraclk sektrnde bata uygun yapdaki seralarn tesisi ve bunlarn stlmas ile, rn garantiye almann yannda, muhakkak ki kalite ve verimde art salanacaktr. Fakat unutulmamas gereken nokta, sera stlmas amacyla gaz, sv ve kat yakt tketiminin birim alan bana azaltlmas, gelecek yllarda da seraclmz iin bir n koul olmak durumundadr. Bu amala bata yapda gerekli iyiletirme abalarnn ncelikle de optimum iletme byklnde, zellikle de byk oranda KKDF uygulamalarnn ortaya kard lke deneyimi ile, birok Akdeniz lkesinde olmayan uygun kalitede, fiyatta ve daha byk ebatlarda cam rt, sektrde artan
333
oranlarda kullanlmaldr. Sera yapm tekniinde, kafes rg yerine belli standartlarda hafif ereve zmlerin retildii elik ve/veya alminyum konstrksiyonlarn yine zellikle alminyum tayclar ve kauuk fitille giydirilmeli ve bu yatrmlarn uzun vadeler ile desteklenmelidir. Buna ilaveten yine kendi koullarna uygun her trl pasif enerji sistemlerinin btn reticiler tarafndan uygulanmas gereklidir. Ayrca yeni oluturulacak potansiyel sera retim alanlarna, bugnk sera retimimizdeki bilinen mevcut verim ve kalite problemlerimiz tanmamaldr. Bunun iin gerekli olan dzenlemeler ile yeni teknolojilerin zellikle organik tarm tekniklerinin yine gne radyasyonunun snrlad ucuz enerji temininde glklerin olduu i blgelerde YAZ MERKEZL yl boyu retimin yeni retim alanlarnda lkemiz seraclna kazandrlmas ekonomik karlarmz iin yerinde olacaktr.
V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AB VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER rtalt sektr, artan lke nfusunun dengeli beslenmesine salad katk ve lkeye dviz kazandracak rnleri retmesi yannda dier sektrlere de kaynak yaratma gibi ilevleriyle ekonomideki nemini korumaktadr. Bu sektrde; AB yesi kuzey lkelerinde uygulanan retim teknikleri byk bir oranda farkl olmakla birlikte, gney lkeleri ile bir benzerlikte sz konusudur. Yine yetitirme koullarnn ve bunun sonucunda salanan verim farkllklar sonucu oluan rn maliyetlerinin lkeler arasnda farkl olmasna da yol amaktadr. Ancak lkemiz ile AB lkelerinde retimi yaplan rnlerin maliyet unsurlarnn karlatrlmasna imkan salayacak verilerin salanamamas ile birlikte genelde lkemizde igcnn retimde arlkl, AB lkelerinde ise mekanizasyon arlkl olduunu sylenebilmektedir.
334
Tablo 20. Domates retim ve Verimi

LKELER HOLLANDA BEL KA-LUX. SVE DAN MARKA F NLANDYA TRK YE MKTAR (t) 510000 315000 19900 15000 31455 1201902 VERM (t/ha) 425 351 332 273 264 175
Sektrde retilen balca sebze trlerinde talya ve spanya en nemli lkeler durumundadr. AB lkelerinin tm ele alndnda, sebze retimi ve tketimi ynnden kendine yeterliliin snrnda bulunduunu gstermektedir. Bu durum topluluk lkelerinin yapm olduu ithalata da yansmaktadr (ekil 22, 23). 1997 ylnda 132 000 ton olan domates ihracatmz maalesef 1987 ylndaki en yksek deer olan 171 000 ton a ulaamamtr. Ancak Hollandann 1997 ylndaki ihracat sadece domateste 608 000 ton olarak gereklemitir. Bilindii gibi Hollandann retimi ancak 510 000 ton dolaylarndadr. Bu lke retiminden daha byk oranda domates sat gerekletirebilmektedir. Ayn dnemde ayn kategoride olduumuz spanya ise bizim retimimize yakn miktarda (1 201 902 ton) 952 000 ton domates ihracat gerekletirmitir.
AT ICINDEN YAPILAN ITHAL ORANLARI DOMATES,1987, S.A.E., ANTALYA

YUNANISTAN %0 PORTEKI Z %0 ISPANYA %0
DANIMARKA %2
IRLANDA %2
INGILTER E %19 ITALYA %1 ALMANYA %48
FRANSA %25 BLEU %1 HOLLANDA %2
335
ekil 22. AB lkelerinin Kendi lerinden Yapmakta Olduu Domates thalatnn Birlik lkelerine Gre Dalm.
GELISMEKTE OLAN ULKELERDEN YAPILAN ITHA DOMATES,1987, S.A.E., ANTALYA
YUNANISTAN %0
IRLANDA %0 DANIMARKA %0 INGILTERE %39 ITALYA %0
PORTEKIZ %0 ISPANYA %1 FRANSA %35 BLEU %0
ALMANYA %6
HOLLANDA %19
ekil 23. AB lkelerinin Gelimekte Olan lkelerden Yapmakta Olduu Domates thalatnn Birlik lkelerine Gre Dalm
Ancak lkemiz, iklimin salad avantajlar AB ne aday lke olmamz ile birlikte en iyi ekilde kullanarak, imdiye kadar AB lkelerince uygulanmakta olan korumac politikalarn olumsuzluklar aabilecektir. Bylece bu sektrde retilen rnler bakmndan AB ierisinde ncelikli bir konuma gelinebilecektir. Bu beklentilerin ksa sre ierisinde gerekleebilmesi iin, reticiler aralarnda rgtlenerek retici Birliklerini oluturmaldrlar. Bylece fiyat politikasnda aktif bir rol oynamaldrlar. Ayrca AB lkelerinin tketim tercihleri ile uyumlu sebze trlerinin retilmesi politika olarak benimsenirken, topluluka benimsenen normlara uygun retimin gerekletirilebilmesi de zorunlu grlmektedir. VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER nmzdeki yllarda da seraclk alannda nemli gelimeler beklenmektedir. Bu gelimelerden yeterince pay alnabilmesi iin mevcut yapnn iyiletirilerek korunmas
336
yannda, lkenin ucuz enerji kaynaklarnn deerlendirilebilecei seraclk anlayna nem verilmesi de zorunludur. Tohum teminindeki ar da bamllktan kurtulmak iin yerli F1 retimimizi arttracak slah almalarna ayn arlkta devam edilmelidir. Baz sebze trlerinde adeta bir eit enflasyonu vardr. Bu kadar ok eit iinde ihracat firmalar aradklar nitelikte yeterli miktarda sebzeyi bulamamakta ve reticiler de ou yl hayal krklna uramaktadr. stenen zellikte kaliteli rn elde edilse bile, miktarn yeterli olmay d Pazar srekliliini salayamamaktadr. yi bir sera yetitiricilii iin birinci art salkl, pikin, niform fide elde etmektir. Bireysel olarak fide retmek yerine, fide reten iletmelerin oalmasyla ucuz ve salkl fide elde etmek mmkn olmaktadr. Salkl fidelerle balayan sebze yetitiriciliinde bilinli bir yetitiricilik de yapld takdirde birim alandan elde edilen verim ve kalite artacaktr. Doru kltrel ilemler sonucu hastalk ve zararllarn seraya girii mmkn olduunca engellenecek ve bylece minimum miktarda kimyasal ila kullanm gerekleecek, doal denge de bozulmayacaktr. Yaplan ilalama ile hasat arasndaki arala da zen gsterilirse salkl rn tketimi mmkn olacaktr. Ayrca bilinli bir gbreleme ve sulama programlaryla hem salkl bitki yetitirilebilecek hem de gereksiz gbre ve su tketimi nlenecektir. Bylece ar gbre kullanmndan kaynaklanan toprak oraklamas da engellenecektir. Gerektii ekilde toprak ve yaprak analizleri yaplmadan bilinsizce ve ar miktarda uygulanan kimyasal gbrelerden zellikle nitratl ve fosforlu olanlar yzey ve yer alt sulamalarna karmakta ve tm canllarn saln tehdit etmektedir. Meyve tutumunun salanmas iin kimyasal maddelerin kullanm yerine vibrasyon yada bombus arlarnn kullanm yaygnlamaldr. Btn bunlar iin reticilerin bilinlendirilmesi gereklidir. Baz sera blgelerinde yenilik ve bilgilere ak reticilerimiz olduu kadar, tamamen cahil reticilerimiz de mevcuttur. yi dzenlenmi eitim programlar sera reticisi iin nmzdeki yllarda da gereklidir. Gnmzde tarm alanlar erozyon, oraklama, turizm ve yerleim alanlarna dntrlmesi gibi nedenlerle giderek azalmaktadr. Birim alandan alnan verim ve kalite
337
art giderek daha nem kazanmaktadr. Topraksz kltr gibi yeni retim tekniklerini kullanarak tarm d arazilerde de sera yetitiricilii zorlanmaldr. lkemizde genellikle retim sonrasnda hasat, snflama, ambalajlama, nakliye gibi konulara zen gsterilmemektedir. Bu nedenle hem i pazarda hem de d pazarda olduka fazla rn ve deer kayplar olmaktadr. retici ve pazarlamaclarn bu konuda bilinlendirilmelerine devam edilmelidir. Ya sebzelere ilikin hazrlanan tm standartlarn uygulanmasnda ve denetiminde zorunluluk getirilmesi yalnz d satmda deil i pazarda da nemli yarar salayacaktr. pazar iinde nemli olmas gereken fakat zellikle d pazarda nemli olan kalnt analiz laboratuvarnn kurulmas ve yaygnlatrlmas gerekmektedir. ve d pazarda sreklilii salayabilmek iin rtalt yetitiriciliinin rn dalmnn ok iyi yaplmas ve ynlendirilmesi gerekmektedir. Serada retim yapanlar srekli olarak bir pazarlama sorunu ile kar karya kalmaktadrlar. retimin, reticiyi tatmin edici parasal getiri salamas ounlukla gereklememitir. Pazarlama sorunu, arzulanan nitelik ve nicelikte gelime hzna olumsuz etki yapmaktadr. Pazarlamann en byk sorun olarak grd sektrde pazarlama, kaliteli retimi tevik edecek ekilde yaplamamaktadr. Dier taraftan bugn de byk ihracat firmalar yeterli kalitede rn bulmakta zorlanmaktadr. Bu sorun daha ok kk ve organize olamayan iletme yapsndan kaynaklanmaktadr. Son yllarda byk iletmelerin devreye girmesi iyi bir gelime olarak deerlendirilmelidir. Byk sermayenin seracla olan ilgisi nemli seviyede artm ve bunun sonucu olarak modern yapda byk iletmeler kurulmutur. Bu iletmeler optimum stmada yaparak yksek verim ve kaliteyi amalamaktadrlar. Kk iletmelerin de pazarlamada ve girdi kullanmnda kooperatiflemeye gitmeleri salanmaldr. Son yllarda byme dzenleyicileri kullanlarak rtaltnda retilen sebze tketimi azalmakta olup, vibrasyon ve bombus arlar ile retilen rnlerin tketimi ise artmaktadr. rtaltnda byme dzenleyicileri kullanmak yerine, stma yaplmas ve tozlanmada bombus ars kullanlmas kredi destei ile yaygnlatrlmaldr.
338
Jeotermal kaynaklarn bulunduu yerlerde sera kurularak ucuz enerji kaynaklarndan yararlanlmasna nem verilmelidir. Mevcut seralar iin de yapsal nlemler alnarak s enerjisinin ekonomik kullanlmas salanmaldr. Talebe uygun kalite ve miktarda rtalt sebze ve meyve retimini srekli hale getirmek, fiyat istikrarn salamak ve pazar garanti altna almak amacyla, i piyasada market zinciri bulunan firmalar ve ihracat firmalar ile reticiler arasnda yaplan szlemeli retim yaygnlatrlmaldr. Kaliteli ve yksek verimli rn elde edebilmek amacyla; yresel olarak modern ve ekonomik sera tipleri belirlenmeli, yeni seralarn buna gre tesis edilmesi ve mevcut seralarn modernizasyonu almalarna nem verilmelidir. letmelerin teknolojik gelimeleri takip edebilecek bilinte ve ihracata dnk kalitede retim yapabilmeleri iin yrelere ve rnlere gre optimum iletme byklkleri tespit edilmelidir. Tespit edilen optimum iletme byklnde yeni iletmelerin kurulmas ve mevcut iletmelerin bu bykle erimeleri tevik edilmelidir. retilen sebze ve meyvelerin tasnif ve ambalajlama ilemlerinin Avrupa Birlii standartlarna uygun yaplmasna allmaldr. rtaltnda retilen rnlerin hasattan tketiciye ulancaya dek tazeliinin korunmas iin souk zincirin kurulmas desteklenmelidir. Verimi ve kalitesi yksek rn verebilecek salkl fide retiminin salanabilmesi iin nmzdeki yllarda da toplu fide yetitiricisi iletmelerin tevik edilmesi gerekmektedir. Seraclk uzun yllardan beri lkemizde krl bir retim dal olarak tannm ve tm ekonomi iinde nemli bir istihdam kayna olmutur. Sera rnlerine olan i ve d talebin gelimesi mevcut retim potansiyelinin gelimesini de salayacaktr. lkemizde taze sebzeler tketiciye ulancaya kadar genelde RETCKOMSYONCU-PERAKENDEC-TKETC kanalndan gemektedir. Yaygn pazarlama kanallar iinde retici ve tketici blgelerindeki toptanc halleri nemli bir yer almaktadr. Genelde retici pazarlama alannda rgtlenememitir. rn deerlendirilmesi ynnden, zellikle rtalt bordlarnn devreye sokulmas iin yeni yasalara gereksinim
339
duyulmaktadr. Pazarlama bordlar kurulurken, pazarlama ile ilgili alt yap (souk hava depolar, tasnif ve paketleme evleri v.b) tesislerinin yapm tevik edilmelidir. Genelde souk hava depolar olmayan toptanc hallerinde bekleyen rn zaman zaman byk lde zayiat vermektedir. Mevcut haller de daha modernize hale getirilmelidir. retici birlikleri vastasyla kurulacak ve fiyatn reticinin gznn nnde oluaca MEZAT sisteminin ilerlik kazanabilmesi iin pein deme ve bununla ilgili nakit akmn garanti altna alacak kurumlarn devreye girmesi salanmaldr. hra edilecek rnlerin n soutmadan geirilmeleri gerektii halde, yeterli soutma tesisleri bulunmamaktadr. Nakliyede soutma tertibatl ve hzl hareket eden (RO-RO) tipi tamaclk yapacak gemilere ihtiya vardr. hracatn daha ucuza mal olacak ekilde deniz yolu ile yaplmas gerekmektedir. Ayrca rnlerin ksa zamanda yurtdndaki pazarlara sevk edilmesi iin (Adana, Mersin, Antalya, Mula, zmir) gibi rtalt sebzeciliinin youn olduu illerde ucuz tarifeli kargo uaklarnn devreye girmesinde byk yarar bulunmaktadr. Nakliyede meydana gelecek zararlar karlayacak ihracat sigortas art koulmaldr. Tarmsal rnlerin ihracatnda, d temsilciliklerimiz zellikle sz konusu lkeye ithal aamasnda konulan kural d uygulamalarn zlmesinde aktif rol oynamaldr. Alc kurulular rn bedellerini pein demediinden (konsinye) retici madur olmakta, pazarlayc firmalar g durumda kalmaktadr. lkemizdeki teknolojinin blge lkelerine transferi iin gerekli almalar yaplmaldr. AB' ne ye 12 lkede 133 milyon ha alann %1.3'n oluturan 1milyon 700 bin hektar sebze yetitiriciliinde kullanlmaktadr. letme bana 12.7 ha alan ilenmektedir. Bu rakam Trkiye'de 2.5 ha'dr. Bilinsizce yaplacak tevik uygulamalar sonucu sektrde yaplan retimde kullanm fazlas yarataca ortadadr. Bilinli retim iin gerek boyutlarda iletmelerin desteklenmesi halinde lke kaynaklarnn (yetimi teknik eleman) istihdamna yararl katklar olacaktr. Ekili alanlarnda yllara gre zellikle alak tnel uygulamalar sonucu art ve azallar olmasna karn toplam sebze retiminde devaml bir art olduu gzlenmektedir.
340
Kamunun dorudan herhangi bir mdahalesi olmad sektrde retim miktar ve retim alanlar pazarda rne olan isteme gre ekillenmektedir. Bu nedenle rtalt sebze retimi, daha ok nfus artndan kaynaklanan talebe ve d satma bal olarak artmaktadr. Sektrde genelde birka ana trde retim topland iin baz yllarda pazara ar arz, o yl ihracat tkanmsa fiyatlarda ar dler meydana getirmektedir. Ancak nmzdeki yllarda retimin gerekletii rtalt iletmelerinde byklk, mekanizasyon, sosyo-ekonomik yap farkllklar, uygulanacak retim tekniklerinde farkllklara yol aarak her iletmede ayr bir maliyet unsuru olumasna yol aacaktr. Bunun sonucu olarak sektrde rekabetin gelieceini tahmin etmek zor olmayacaktr. rtalt yetitiricilii ynnden olduka uygun bir yap ve potansiyele sahip lkemizde halihazrda retimde arzulanan retim teknolojilerinin yapsal zorluklar nedeni ile tam anlamyla gecikmeli de olsa devreye koyulmas ile birlikte retimde ve kalitede artlar salanacaktr. retim artnn yurt ii nfus artndan fazla olmas durumunda d pazar aray zorunlu olarak arttracaktr. Konu AB lkeleri baznda ele alndnda, ekonomik ve istatistiksel veriler taze sebze ynnden topluluun dengede olduunu gstermektedir. Bu nedenle AB lkeleri yannda nc dnya lkeleri ile olan ilikilere de nem vermek zorundayz. Nitekim bugnk yaps ile rtalt ihracat iinde EFTA, Dou Avrupa ve Ortadou lkeleri nemini korumaktadr. hracata dnk retimin arttrlmas iin, tketici lke talepleri (pazar istekleri) dorultusunda, retimin ynlendirilmesi gerekir. Bunun iin, tr, eit seiminden tohumluk teminine ve mahsuln elde edilip pazarlamasna kadar her safhada retici tevik edilmeli ve bilgilendirilmelidir. D lkelerdeki sebze fiyatlarn gnlk bildirecek kurulular bulunmamaktadr. Bu nedenle Ticaret ve Tarm Ataeliklerimize ilerlik kazandrlmal ve bunlarn d pazarlara arz edilen rn miktarnn ve cari fiyatnn seri olarak bilinmesini salamak iin haberleme sistemi ve organizasyonu kurulmaldr. Bu konuda internet alt yapsndan olabildiince yararlanlmaldr. Tarmsal rnlerin ihracatnda, d temsilciliklerimiz zellikle sz konusu lkeye ithal aamasnda konulan kural d uygulamalarn zlmesinde aktif rol oynamaldr. htisaslam pazarlama irketleri says ok azdr, yaygnlamas desteklenmelidir. nsan saln dorudan etkileyen ila ve byme
341
dzenleyici madde kalntlarnn belirlenmesi hem halkmzn sal, hem aratrmalar, hem de ihracatmz iin son derece nemli olduundan rtalt tarmnn merkezi durumundaki Antalya da modern katk ve kalnt analizleri yapacak analiz laboratuarlar kurulmaldr. retimi yaplan sektrdeki rnlerin fiyatlarnn yllar itibariyle nerede ise ayn kald ve bunun sonucu olarak ta seraclk yatrmlarnda karlln hzla dmekte olduu dikkate alnrsa, tarmsal girdilerdeki KDV oranlarnn ykseklii ve tarmsal girdi almlarnda vergi iadesi ve dier subvansiyonlarnda yaygn olmamas nedeniyle birde bunlarn yannda tarm rnleri fiyatlarnn, vergiyi yanstmaya msait olmamas eklenince, reticinin maliyetini drmek iin faturasz mal almaya zorland bilinmektedir. Bunun ise belgesiz al-veri nedeni ile Gelir vergisi ve KDV tahsilatn olumsuz etkiledii ortadadr. Bunun nlenmesi iin sektr girdilerinde fatural almlarn tevik edilmesi gerekmektedir. letmelerde uygulanan retim teknikleri ve kullanlan girdi dzeyleri byk farkllk gstermemekle birlikte yapsal farkllk nedeni ile elde edilen verimlerde deikenlik grlmektedir. Gerek boyutlarda iletme byklnn teviki ile birim sahadan alnan verimin arttrlmas ile sonuta karll arttrmak amalanmaldr. Sektrde kendi nam ve hesabna alanlarn sosyal gvenceye kavuturmak amacyla kaydolduklar BA-KUR tekilatnn bu amac gerekletirecek ekilde yani; tahsilat, salk hizmetleri ve emeklilik ilemlerinin sratle ve salkl bir ekilde yrtlmesini temin edecek yeni bir yaplama srecine sokulmas temin edilmelidir. Bu amala BA-KUR a bugne kadar ye olmayanlarn, ye olmasn temin etmek ana hedef olmaldr. Bu amala BA-KUR yelerine bir kimlik kart verilmeli ve reticilere bu kimlik kart ile sat yapma zorunluluu getirilmelidir.
342
YEMEKLK MANTAR RAPORU
Hazrlayanlar Dr. eref AKSU1

1 2
Prof. Dr. Atilla GNAY2
Ege niversitesi Bergama Meslek Yksek Okulu Mdr - zmir
Yalova - 2000
343
NDEKLER I. GR........................................................................................................................... 346 II. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM....................... 347 1. retim.................................................................................................................... 348 1.1. retim Alan.................................................................................................. 348 1.2. Verim ve retim Miktar ............................................................................. 349 1.3. retim Teknolojisi........................................................................................ 350 1.4. retim Tesisleri............................................................................................. 352 2. D Ticaret............................................................................................................. 355 2.1. hracat............................................................................................................ 355 2.2. thalat............................................................................................................. 356 3. Stok......................................................................................................................... 357 4. Yurtii Tketim..................................................................................................... 358 5. Fiyatlar................................................................................................................... 358 6. stihdam................................................................................................................. 358 7. Sektrdeki Yaym ve Eitim................................................................................ 359 8. Serbest Blgelerdeki Sektrel Faaliyetler.......................................................... 360 9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular (Kooperatif ve Birlikler vb.) ve Faaliyetleri........................................................................................................ 361 10. Sektre Salanan Destekler................................................................................. 361 11. Pazarlama Faaliyetleri (Depolama htiyalar, Pazarlama Kanallar, Borsalar, Szlemeli Tarm).................................................................................................. 361 12. Sektrde Yaym Faaliyetleri ve Alt Yaps.......................................................... 362 13. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps................................................... 363 14. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetler (FAO, IFAD, OECD, vb.)................... 363 15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri (Blgesel Aratrma Projeleri vb.)..364 16. Dier Sektrler le liki (evre, Turizm, Sanayi, Salk vb.).......................... 364 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi.................................................................. 365 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama............................................. 366 III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR................................................... 368 IV. SEKZNC PLAN DNEMNDEK GELMELER........................................ 369 1. Genel Politika nerileri........................................................................................ 369 2. Sektr Projeksiyonlar.......................................................................................... 370 2.1. retim............................................................................................................ 370 2.2. Yurtii Tketim............................................................................................. 370 2.3. hracat............................................................................................................ 371 2.4. thalat............................................................................................................. 371 3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler.................................................... 372 4. evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler...................................................... 372 5. Dier Sektrler le likiler.................................................................................. 373 6. retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri.............................. 373
344
V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AB VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENEN GELMELER................................................... 374 VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER................ 374
345
I. GR Doadaki baz mantarlarn, besin maddesi olarak deerlendirilmesi ok eski yllara dayanmaktadr. Doada kendiliinden yetien mantarlarn bir ou zehirsiz olup, yre halk tarafndan tannan trler toplanarak beslenmede kullanlmakta, taze, kurutulmu, dondurulmu veya konserve v.b. gibi ilemlere tabi tutularak yurt dna ihra edilmektedir. Bylece, yre halkna ek bir gelir kayna olumakta, ihracat ile de lke ekonomisine bir katk salanmaktadr. Yrelere ve ekolojik koullara bal olarak yetien ve yre halk tarafndan toplanarak satlan doa mantarlar arasnda Morchella, Cantherellus, Boletus, Lactarius ve Pleurotus trleri saylabilir. Yemeklik mantarlarn kltr bitkisi olarak yetitiricilii ise olduka yenidir. Mantarlar dier bitkilerden tamamen farkl bir yetime zelliine sahiptirler. Klorofil iermediklerinden zmleme yapamazlar. Bu nedenle, mantar kendisi iin gerekli olan tm besinleri bulunduu ortamdan hazr olarak almak zorundadr. Mevsimlere bal olarak yetien doa mantarlarnn scaklk, nem, k ve toprak faktrlerinin uygun olmas gibi baz ekolojik isteklerinin olduu bilinmektedir. Bu uygun koullar yapay olarak salanabildii takdirde, yl boyu mantar retimi kapal ortamlarda mmkn olabilmektedir. Son yllarda mantar yetitiricilii ile ilgili olarak bu yolda olduka byk mesafe kat edilmi olup, bugn iin bir ok mantar trnn retimi yaplabilmektedir. Ayrca, eitli yksek verimli trler de slah yoluyla elde edilerek yemeklik kltr mantar olarak retilmektedir. Bugn iin dnyada retimi yaplabilen mantar trleri arasnda Agaricus bisporus, Agaricus campestris, Agaricus bitorquis, Pleurotus ostreatus, Pleurotus florida, Lentinus edodes v.b. gibi trleri sayabiliriz. lkemizde de bu sz konusu trlerin retimleri mmkn olmakla birlikte, arz ve talep durumuna bal olarak en yaygn olarak retimi yaplan trler Agaricus bisporus ve Pleurotus ostreatus trleri ierisinde yer alan baz eitlerdir. Gnmzde, zellikle gelimi lkelerde mantar yetitiricilii tam anlamyla bir sanayi kolu halini almtr. Mantar retimiyle ilgili pek ok ilemin mekanize edildii byk ve modern iletmelerde bilgisayarl otomatik kontrol sistemi ile modern retimler
346
yaplmaktadr. lkemizde de baz zel mantar iletmelerinin bu ada yeniliklerden yararlanarak modern retimler yaptklar grlmektedir. II. YAKIN GEMTEK GELMELER VE MEVCUT DURUM Mantar yetitiriciliinin yaygn olarak yapld baz lkelerde ilk mantar retim almalarna XVII., XVIII. yzyllarda balanlm olmasna ramen, lkemizdeki ilk yetitiricilik almalar 1960l yllarn banda balamtr. Bu yllarda ilk retim almas stanbulda bir doktor ahs ve Ankarada da bir ziraat mhendisi tarafndan gerekletirilmitir. Bilimsel ynden mantar retim almalar ise, ayn yllarda Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Bahe Bitkileri Blmnde balatlm (Gnay 1995), konunun giderek nem kazanmas ile birlikte, 1973 ylnda imdiki adyla Yalova Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstitsnde Mantarclk Blm kurulmu ve burada mantar ve misel retim teknii zerindeki bilimsel aratrma almalarna devam edilmitir. Halen konu ile ilgili bilimsel almalar ayn Enstitde srdrlmektedir. Ayrca, yine 1970li yllarda Antalya Seraclk Aratrma Enstitsnde Mantar retiminin gelitirilmesi iin almalara balanlm ve bilimsel aratrma almalar srdrlmtr. Bu arada yine o yllarda Ankarada Ky Hizmetleri Aratrma Enstitsnde de Mantar retim almalar belli bir sre srdrlmtr. Bugn iin, lkemizin bir ok Ziraat Fakltesinin Bahe Bitkileri, Bitki Koruma ve Teknoloji Blmlerinde yemeklik mantar konusundaki bilimsel almalar srdrlmektedir. Mantar retiminde geni tarm arazilerine gerek olmamas ve kontroll koullarda yapld taktirde kapal alanlarda btn yl boyu retiminin mmkn olmas, retim dneminin ksa olmas nedeniyle ylda 4 - 6 kez tekrarlanabilmesi, retim odasnda 4 - 5 kat halinde ranzalarda retim yaplabilmesi nedeniyle birim alandan en iyi ekilde yaralanlabilmesi sonucu karllnn yksek olmas, youn bir i gc gerektirmesi nedeniyle istihdam yaratmas, ihra imkannn olmas ve beslenmedeki nemi nedeniyle mantarclk almalar ncelikle ele alnmas gereken konularn banda gelmektedir. Aratrma
347
sonularnn pratie yansmas asndan eitim ve yaym faaliyetlerine de nem verilmesi gerekmektedir. 1. retim Yemeklik mantar retimi lke tarm iin yeni bir teknoloji olmakla birlikte, hzl bir deiim ve gelime ierisindedir. 1970li yllarn banda ok az sayda kii mantar retimiyle urarken ve yllk mantar retimi 80 ton civarndayken, 1995 ylnda yaplan anket sonularna gre (Aksu vd. 1996) mantar retim miktar 7728 tona ulaarak hzl bir gelime gstermitir (izelge 1). Bugn iin ise, retimin bu rakamn stnde olduu tahmin edilmektedir. izelge 1. Trkiyede Kltr Mantar (A. bisporus) retiminin Yllara Gre Geliimi Yllar 1973 1983 1987 1991 1995 retim Alan (m2) 2100 35000 65420 97408 171 114 Yllara gre alan art (%) 1666. 6 186. 9 148. 9 175. 7 retim miktar (ton) 80 1400 2560 3052 7 728 Yllara gre retim art (%) 1750. 0 182. 9 119. 2 253. 2 Ortalama Verim (kg/m2/yl) 38. 1 40. 0 39. 1 31. 3 45. 2
Kaynak : Trkiye 5. Yemeklik Mantar Kongresi bildirileri (s. 1-14)
1.1. retim Alan lkemizde kltr mantarcl daha ok Marmara, Ege, Akdeniz ve Anadolu blgelerinde younlam olup, Karadeniz blgesinde hzl bir yaylma ve gelime ierisindedir. Dou ve Gneydou blgesinde ise mantarclk faaliyeti yeni yeni balamaktadr. Blgeler itibariyle retim alan ynnden mantarclk faaliyeti incelecek olursa, izelge 2de de grld gibi, eldeki mevcut en son verilere gre, % 31.1 lik pay ile Akdeniz blgesi ilk srada yer almakta, bunu % 23.6 ile Anadolu, % 18.7 ile Marmara ve %14.4 lk pay ile Karadeniz blgeleri izlemektedir (Aksu vd. 1996).
348
letme byklkleri gz nne alndnda, retim alan ynnden en byk pay % 35.5 ile 101-500 m2 lik retim alanna sahip iletmelerindir. izelge 3 de grld gibi, 2001-5000 m2 lik retim alanna sahip iletmeler % 17.9, 1001-2000 m2 lik retim alanna sahip iletmeler % 13.6, 501-1000 m2 lik retim alanna sahip iletmeler % 11.1 ve 0-100 m2 lik retim alanna sahip iletmelerin oran ise % 10.4 olarak yer almtr (Aksu vd. 1996). 1.2. Verim ve retim Miktar Verim ve retim miktar ynnden, yakn gemiteki gelimeler gz nne alndnda, 1973 ylndan 1995 ylna kadar lke genelinde toplam mantar retimi ve birim alandan elde edilen mantar verimi incelendiinde (izelge 1), mantar veriminin 1973 ylnda 38.1 kg/m2/yl iken 1995 ylnda 45.2 kg/m2/yla ulat, mantar retiminin ise, 1973 ylnda yllk 80 tondan 1995 ylnda 2.5 kat artarak 7728 tona ulat grlmektedir (Aksu vd. 1996). Bugn iin ise, yllk retimin bu rakamn ok stnde olduu tahmin edilmektedir. Blgeler itibariyle retim miktar incelendiinde, en son verilere gre, en byk pay Akdeniz, Marmara ve Anadolu blgelerine aittir (izelge 2).
izelge 2. Blgelere Gre Mantar letmelerinin Dalm ve Baz zellikleri
BLGELER Marmara Ege Akdeniz Anadolu Karadeniz Dou Anadolu Gneydou Anadolu TOPLAM
Toplam retici says Adet / (%) 53 (8. 6) 69 (11. 2) 340 (55. 3) 76 (12. 3) 68 (11. 1) 6 (1. 0) 3 (0. 5) 615 (100. 0)
retim ekli Mevsimlik Yl boyu Adet / (%) Adet / (%) 20 33 (37.7) (62.3) 30 39 (43.5) (56.5) 111 229 (32.6) (67.4) 42 34 (55.3) (44.7) 38 30 (55.9) (44.1) 5 1 (83.3) (16.7) 2 1 (66.7) (93.3) 248 367 (40.3) (59.7)
Mantar retim Alan m2 / (%) 31922. 0 (18. 7) 20260. 0 (11. 8) 53203. 0 (31. 1) 40475. 0 (23. 6) 24612. 0 (14. 4) 365 (0. 2) 277. 0 (0. 2) 171114. 0 (100. 0)
retim Miktar Ton / (%) 2188. 0 (28. 3) 577. 5 (7. 5) 3392. 7 (43. 9) 1088 (14. 1) 472. 5 (6. 1) 4. 3 (0. 04) 5. 0 (0. 06) 7728. 0 (100. 0)
349
1.3. retim Teknolojisi Mantar yetitiricilii, dier bitkilerden ok farkl bir zellik arz etmektedir. Doaya baktmz zaman mantarlarn yln belirli dnemlerinde, uygun scaklk, nem gibi ekolojik koullar olutuunda yetitiklerini grmekteyiz. Eer bu artlar yl boyunca ayn kalsayd mantarlar doada btn yl boyu grebilmemiz mmkn olacakt. Ancak, biz bu artlar suni olarak, kapal ortamlarda salayarak yl boyu mantar retimi yapabilmekteyiz. Mantar retiminin yaplaca yerlerdeki scaklk, nem ve havalandrma ile yetitirme ortam olan kompost ve rt toprann kalitesi mantar retiminde verim ve kaliteyi byk lde etkilemektedir. Scaklk, nem ve havalandrma ynnden uygun koullar tayan yerlerde karl bir retim yaplabilir. Kk aile iletmeleri genellikle, mevsimin uygun olduu ilkbahar ve sonbaharda ve k mevsiminde de stma ile apartmanlarn bodrum katlar, ambar, depo, izole edilmi seralar, tavuk kmesleri ile maara, tnel ve toprak alt galerileri gibi yerlerde yetitiricilik yapmaktadrlar. Yetitiricilik iin uygun koullarn yapay olarak salanabildii retim alanlar modern mantar iletmeleridir. Ticari souk hava depolar da stma ve havalandrma gibi ilave ilemlerle yl boyu retim yaplabilen bir iletme haline getirilebilmektedir. lkemizde kompost hazrl ve pastrizasyon ilemleri yakn zamana kadar genellikle reticilerin kendileri tarafndan yaplmakta idi. Son yllarda ve gnmzde ise kompost aktarma ve hazrlama makinalarnn devreye girmesiyle, hazrlanm, pastrize edilmi, hatta misel ekilmi ve torbalanm olarak kompost satlar yaygnlamtr. Bylelikle, lke genelinde mantarclk faaliyeti ile uraan retici says ve dolaysyla mantar retim miktar da byk oranda artmtr. Mantar retiminde kullanlan sistemleri grupta toplamak mmkndr. Bunlar, 1. Kasa sistemi 2. Raf sistemi 3. Plastik torba sistemi lke genelinde en yaygn olarak kullanlan sistem plastik torba sistemi olup, misel ekimi yaplm olan hazr kompostlarn konulduu plastik torbalar retim odasnda, 4-5 kat
350
halinde hazrlanm olan ranzalara dizilerek uygulanmaktadr. Mantar retim faaliyetlerinde igcne dayanan ve yaplan ilemler aadaki ekilde sralanabilir. 1. Kompost hazrl 2. Kompost pastrizasyonu 3. Komposta misel ekimi 4. Misel ekilmi kompostun torbalanmas 5. Torbalarn retim odalarna tanmas 6. Misel n gelime dnemi sonunda torbalarn topraklanmas 7. Hasat 8. Bakm ve sulama ilemleri 9. lalama 10. retim dnemi sonunda torbalarn retim odasndan dar karlmas, odalarn temizlenmesi ve dezenfeksiyonu Son 5-6 yldr, kompost hazrl ile ilgili faaliyetler ayr bir sektr halini alm, bylelikle, daha nceleri bir mantar reticisi kompost hazrl, pastrizasyon, komposta misel ekimi ve kompostun plastik torbalara veya kasalara doldurulmas ilemlerini bizzat kendi imkanlar ile yapmak zorunda iken, bugn iin firmalar tarafndan mekanizasyon yoluyla hazrlanm kompostun ve misel ekilmi torbalarn reticilere sunulmasyla, reticiler bu ilemleri yapmak zorunda kalmamaktadrlar. Kompost hazrlama nitelerinde kompost materyallerinin aktarlmas zel olarak imal edilmi makinalarla yaplmakta, hazrlanan kompostun pastrizasyonunda da buharla pastrizasyon sistemi uygulanmaktadr. Pastrize edilmi olan komposta misel ekilerek torbalanmas ilemlerinde ise, mekanizasyon uygulanabildii gibi, bugn iin lkemizde yaygn olan uygulama yntemi insan igc ile yaplandr. reticiler, misel ekilerek hazrlanm kompost torbalarn satn alarak, retim odasna yerletirmektedirler. Bu dnemde misel n gelime dnemi tamamlanncaya kadar ortam koullarnn 23-25 0C scaklk ve %70-75 hava oransal nemi tayacak ekilde olmasna zen
351
gsterilmelidir. Bu sre, artlara bal olarak yaklak 15-20 gn srmektedir. Bu dnemde genellikle havalandrma ilemine gerek duyulmamaktadr. Daha sonra, misel n gelime dnemi tamamlanm olan torbalarn zerine 4 cm kalnlnda rt topra rtlerek, 7-10 gn sonunda ortam scaklnn yava yava 15-17 0C ye drlmesi gerekmektedir. rt topra olarak kullanlacak olan toprak, organik maddece zengin, su tutma kapasitesi yksek, pH dzeyi 7.2-8.0 olacak ekilde ayarlanm, tuzsuz, havalanabilir yapda v.b. gibi zellikleri tamaldr. Bu ama iin en uygun toprak torftur. Torf, lkemizin bir ok yerinde mevcut olmakla birlikte, ileride torf kaynaklarnn azalmasyla baz sorunlar yaanabilir. Bugn iin, kullanlan torfun byk ounluu BoluYeniaa yresinden salanmakta olup, bu toprak istenilen zellikleri tamaktadr. Topraklama ileminden yaklak 15 gn sonra, ilk mantarlarn (primordium) klar ile birlikte retim odasnda havalandrma ilemine de gerek duyulmaktadr. Tketici isteklerine de bal olarak, ortalama 4 cm ap bykln alan mantarlar tekniine uygun bir ekilde retim periyodu sonuna kadar hasat edilerek pazarlanmaktadr. En ekonomik hasat sresi ortalama olarak 45-50 gndr. Hasat dnemi sonuna kadar retim odasnda 15-17 0C scaklk, % 70 dolaynda hava nemi, yeterli bir havalandrma ilemi, her hasat gn sonunda bakm, sulama ve gerekli ise ilalama ilemleri dikkatli bir ekilde uygulanmaldr. Hasad sona ermi olan torbalar, retim odasndan karldktan sonra, oda iyi bir ekilde ykanmal, hatta formalin v.b. ilalarla ilalanarak dezenfekte edilmelidir. Bir hasat periyodu sonunda 1 ton komposttan alnabilecek ortalama mantar miktar 200-300 kg arasnda deimektedir. lke genelinde, retilen mantarlarn ounluu taze olarak deerlendirilmekte, sadece baz modern mantar iletmelerinde mantarlarn bir ksm konserve ve kurutma yaplarak da deerlendirilmektedir.
1.4. retim Tesisleri Mantar yetitiriciliinde retim tesisleri: 1) Kompost platformu (kompostu kendi hazrlayanlar iin), 2) Pastrizasyon odalar (kompostu kendi hazrlayanlar iin), 3) retim
352
odalar, 4) Depo (malzemeler iin), 5) Paketleme odas, 6) Souk depo (mantarlarn muhafazas iin) ve 7) Bro v.b. ksmlardan olumaktadr. 1995 ylnda Trkiye genelinde mantar retiminin durumunu saptamak amacyla yaplan bir almada (Aksu vd. 1996) kltr mantar, misel ve kompost retimi zerine faaliyet gsteren tm reticilere ulalmaya allm ve 626 s hakknda bilgi edinilebilmitir. Bu 626 reticiden 615 adedi mantar retimi, 11 adedi de misel retimi zerine faaliyet gstermektedir. Mantar retiminde faaliyet gsteren reticilerden bazlar ayn zamanda ticari anlamda kompost reterek baz reticilere hazr kompost olarak vermektedirler. Hem mantar, hem kompost retimini birlikte yapan reticilerin sadece kompost retimi zerine faaliyet gsterenler ile birlikte says ise 43 tr. Belirlenen 615 mantar reticisinden 542 adedi klima sistemine sahip olup 367 adedi (% 59.7si) yl boyu retim yapabilmektedirler. htiyac olan kompostu kendisi hazrlayanlarn says ise 79 (% 12.8) dur. Mevsimlik olarak retimi gerekletirenler 248 adet, klima sistemine sahip olmayanlar ise 73 adettir. htiyac olan kompostu hazr olarak temin edenlerin says 536 dr. Blgeler itibariyle incelendiinde (izelge 2), 340 mantar reticisiyle Akdeniz blgesi ilk sradadr. retici says olarak bunu 76 retici ile Anadolu, 69 retici ile Ege, 68 retici ile Karadeniz ve 53 retici ile Marmara blgesi izlemektedir. Dou Anadolu blgesi 6 ve Gneydou Anadolu blgesi de 3 retici ile en son srada yer almaktadr. letme byklkleri gz nne alndnda (izelge 3), 615 mantar reticisinin 303 adedi 101-500 m2 retim alanna sahip olarak ilk srada yer almakta, 0-100 m2 retim alanna sahip reticilerin says ise 258 adet ile ikinci srada bulunmaktadr. 501- 1000 m2 retim alanna sahip retici says ise 27dir. 15 reticinin retim alan bykl 1001-2000 m2 arasnda, 9 reticinin ise, 2001-5000 m2 arasndadr. 3 adet reticinin ise retim alan bykl 5000 m2 den byktr. 0-100 m2 retim alanna sahip 258 reticinin % 50.8i mevsimlik, % 49.2 si yl boyu retim yapmaktadr. % 7.8 i yl iinde kulland kompostu kendi hazrlamakta, % 92.2 si de hazr olarak dkme veya ekili torba olarak temin etmektedir.
353
izelge 3. Trkiye Genelinde letme Byklklerine Gre Mantar letmelerinin Dalm ve Baz zellikleri
letme Bykl (retim Alan) m2 0 - 100 101 - 500 5011000 1001 - 2000 2001 - 5000 5001 TOPLAM
Toplam letme says Adet (%) 258 (41.9) 303 (49.3) 27 (4.4) 15 (2.4) 9 (1.5) 3 (0.5) 615 (100.0)
retim ekli Mevsimlik Yl boyu Adet Adet (%) (%) 131 127 (50.8) (49.2) 106 197 (35.0) (65.0) 7 20 (25.9) (74.1) 1 14 (6.7) (93.3) 3 6 (33.3) (66.7) 3 (0.0) (100.0) 248 367 (40.3) (59.7)
retim Alan m2 (%) 17738. 0 (10.4) 60713. 0 (35.5) 18953. 0 (11.1) 23380. 0 (13.6) 30710. 0 (17.9) 19620. 0 11.5) 171114. 0 (100.0)
retim Miktar Ton (%) 950. 9 (12.3) 3610. 7 (46.7) 1346. 0 (17.4) 586. 4 (7.6) 567. 0 (7.4) 667. 0 (8.6) 7728. 0 (100.0)
101-500 m2 retim alanna sahip olan 303 reticinin 106 adedi (%35.0) ile mevsimlik, 197 adedi ise (%65.0) ile yl boyu olarak retim yapmakta olup, 29 adedi (%9.6) yl iinde kulland kompostu kendisi hazrlamakta, 274 adedi (%90.4) hazr olarak dkme veya ekili torba eklinde satn almaktadr. 501-1000 m2 mantar retim alanna sahip olan reticilerin says ise 27 olup, bunlarn 7 adedi (% 25.9) mevsimlik, 20 adedi (% 74.1)ise yl boyu retim yapmaktadr. Bu 27 adet reticinin 15 adedi (% 55.6) kullanm olduu kompostu kendisi hazrlamakta, 12 adedi (% 44.4) ise hazr olarak piyasadan temin etmektedir. 1001-2000 m2 retim alanna sahip olan retici says ise 15 olup, bunlarn 1 adedi (% 6.7) mevsimlik 14 adedi (% 93.3) de yl boyu olarak retim yapmaktadr. Bu 15 reticinin 7 adedi (% 46.7) ihtiyac olan kompostu kendisi hazrlamakta, 8 adedi (% 53.3) de hazr olarak temin etmektedir.
354
2001-5000 m2 retim alanna sahip reticilerin says ise 9 olup, bunlarn 3 (% 33.3) mevsimlik 6s (% 66.7) da yl boyu retim yapmaktadr. Bu 9 reticinin 6 s ihtiyac olan kompostu kendisi hazrlamakta, 3 (% 33.3) ise hazr olarak temin etmektedir. 5001 m2 den byk retim alanna sahip olan retici says ise 3 olup, toplam iletmeler iindeki pay % 0.5dir. Bunlar yl boyu retim yapmaktadrlar. Bu 3 reticinin 2 si (% 66.7) ihtiyac olan kompostu kendisi hazrlamakta, 1 i (% 33.3) hazr olarak temin etmektedir. retici says bakmndan % 55.3 ile ilk srada yer alan Akdeniz blgesi toplam mantar retimi ynnden de % 43.9luk oranla ilk sray oluturmaktadr. retim miktar ynnden Akdeniz blgesini, Marmara, Anadolu, Ege ve Karadeniz blgesi takip etmektedir. retim alan ynnden ise, Akdeniz blgesini Anadolu, Marmara, Karadeniz ve Ege blgeleri izlemektedir. retici says bakmndan ise, Akdeniz blgesini, Anadolu, Ege, Karadeniz ve Marmara blgeleri izlemektedir. 2. D Ticaret 2.1. hracat Yurt dna ihra edilen mantarlarn ounluunu doa mantarlar oluturmaktadr. Bu mantarlar, ekolojik artlarn mantarlarn yetimesine uygun olduu mevsimlerde doadan toplanan mantarlardr. Doa mantarlarn Morchella (Kuzu gbei mantar), Cantherellus (Cce kz), Lactarius (Kanlca), Boletus, Rhizopogon (Domalan) vb. trler oluturmaktadr. izelge 4 (a). Mantar ve Mantar Miseli hracat Miktarnn Yllara Gre Deiimi (1994-1998) Mantarlar
Kltr Man (Taze)
Cce Kz (Taze) Kuzu Gb. (Taze) Dier Mant (Taze) Mantar (Dondurul) Mantar (Kurutul)
1994 Miktar (Ton) 4.1 263.2 430.9 38.6
1995 Miktar (Ton) 0.02 5.1 264.9 404.1 65.4
1996 Miktar (Ton) 2.5 12.6 152.2 377.9 855.5 233.9
1997 Miktar (Ton) 0.8 18.0 100.4 509.1 622.4 36.7
1998 Miktar (Ton) 73.7 88.8 46.0 350.1 872.3 67.6
355
Klt.Man(Geici Kon)
Di.Ma.(GeiciKon)
Mantar (Konserv) Mant. Miseli(Toh)
TOPLAM
0.4 106.2 0.1 843.5
34.4 88.6 862.5
134.6 0.1 1769.3
115.5 1402.9
8.5 301.6 155.3 1963. 9
Kaynak: stanbul Ticaret Odas D Ticaret Kaytlar stanbul Ticaret Odas D Ticaret kaytlarndan elde edilen verilere gre, 1994-1998 yllar arasnda yurt dna taze, kurutulmu, dondurulmu, geici konserve, konserve ve mantar miseli (Tohum) olarak ihra edilen materyalin trlere ve yllara gre dalm izelge 4(a) ve izelge 4(b) de verilmitir.
izelge 4 (b). Mantar ve Mantar Miseli hracatnn Deer ($) Olarak Yllara Gre Deiimi 1994 1995 1996 1997 1998 Mantarlar Deer Deer Deer Deer Deer (x1000 $) (x1000 $) (x1000 $) (x1000 $) (x1000 $) Kltr Man (Taze) 0.1 5.3 0.1 9.5 Cce Kz (Taze) 565.7 88.1 125.1 124.1 402.7 Kuzu Gb. (Taze) 3067.0 2138.6 1286.5 Dier Mant (Taze) 3977.4 4429.9 3284.6 4654.7 3721.6 Mantar (Dondurul) 2068.7 2567.2 3840.4 2723.2 2993.4 Mantar (Kurutul) 2809.9 5289.2 3252.3 1712.5 1972.0 Klt.Man(Geici Kon) 0.2 58.8 10.7 Di.Ma.(GeiciKon) 34.5 105.4 337.8 388.0 502.5 Mantar (Konserv) 179.3 Mant. Miseli(Toh) 0.7 0.6 9457.1 12538.7 13913.1 11741.2 11078.2 TOPLAM
Kaynak: stanbul Ticaret Odas D Ticaret Kaytlar
2.2. thalat
lkemizde kltr mantarnn daha iyi tantlmas, retiminin yaygnlatrlmas ve gda deerinin daha iyi anlalmasndan sonra, gda sanayiinde mantar konservesi ve hazr mantar orbas iin kurutulmu mantara olan talep artmtr. Gda sanayii kendilerine gerekli olan taze ve kurutulmu mantar ihtiyalar olduu zaman periyodu ierisinde yeterli miktarda yurt iinden karlayamadklar zaman yurt dndan ithal ederek salamaya almlardr. stanbul Ticaret Odas D Ticaret kaytlarndan elde edilen verilere gre, yurt dndan 19941998 yllar arasnda yaplan mantar ve misel ithalatnn trlere ve yllara gre deiimi aada verilmitir.
356
izelge 5 (a). Mantar ve Mantar Miseli thalat Miktarnn Yllara Gre Deiimi Mantarlar Kltr Man (Taze) Cce Kz (Taze) Kuzu Gb. (Taze) Dier Mant (Taze) Mantar (Dondurul) Mantar (Kurutul)
Klt.Man(Geici Kon)
1994 Miktar (Ton) 9.6 9.6
1995 Miktar (Ton) 51.0 119.7 170.7
Di.Ma.(GeiciKon)
Mantar (Konserv) Mant. Miseli(Toh) TOPLAM
1996 Miktar (Ton) 13.0 222.2 19.4 54.8 112.0 10.3 0.5 262.9 695.1
1997 Miktar (Ton) 82.6 19.5 8.1 53.2 476.8 12.9 762.5 1415.6
1998 Miktar (Ton) 0.1 1.0 2.0 45.3 325.5 0.3 41.6 531.8 947.6
izelge 5 (b). Mantar ve Mantar Miseli thalatnn Deer ($) Olarak Yllara Gre Deiimi 1994 1995 1996 1997 1998 Mantarlar Deer Deer Deer Deer Deer (x1000 $) (x1000 $) (x1000 $) (x1000 $) (x1000 $) Kltr Man (Taze) 13.7 10.1 0.4 Cce Kz (Taze) Kuzu Gb. (Taze) Dier Mant (Taze) 28.0 43.4 4.8 Mantar (Dondurul) 136.1 8.4 1.6 Mantar (Kurutul) 1061.8 856.8 604.7 468.6 Klt.Man(Geici Kon) 128.5 529.5 390.9 Di.Ma.(GeiciKon) 15.5 2.8 Mantar (Konserv) 1.9 27.0 56.8 Mant. Miseli(Toh) 197.8 284.5 548.1 1077.8 903.4 197.8 1346.3 1728.6 2300.9 1829.3 TOPLAM
3. Stok lkemizde retimi yaplan mantar henz i piyasada talebi karlayamaz durumdadr. izelge 5de de grld gibi, az miktarda da olsa her yl bir ok lkeden taze, kurutulmu, dondurulmu ve konserve olarak mantar ithalat yaplmaktadr. Bu nedenle bugn iin lkemizde mantar retiminde bir stok durumu sz konusu deildir.
357
4. Yurtii Tketim Toplumun gelir dzeyinin ykselmesi, mantarn besin deerinin anlalmas, diyet amacyla kullanmnn benimsenmesi mantar tketimini etkileyen balca unsurlardr. Avrupa lkelerinde kii bana mantar tketimleri ortalama olarak yllk 2 kg civarndadr. lkemizde ise, bu rakam ok daha dk seviyededir. 1991 yl verilerine gre kii bana yllk mantar tketimi 54 gr iken, en son veriler olan 1995 ylnda ise kii bana mantar tketimi 128 gra ykselmitir. Ancak, 5-10 yl ncesine gre, bugn mantarn nemi daha iyi anlalm ve eski yllara kyasla artmtr. Bu nedenle kii bana tketim de nceki yllara gre art gstermitir. nmzdeki yllarda bu artn devam edecei tahmin edilmektedir. 5. Fiyatlar 1988 -1999 dnemi mantar retim fiyatlar ile tketici fiyatlar ve % art oranlar izelge 6da verilmitir. izelge 6. Mantar retici ve Tketici Fiyatlar ve % Art Oranlar Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 1999 retici Ortalama Toptan Sat Fiyat ( TL / kg ) 100 000 150 000 300 000 400 000 500 000 800 000 % Art 50 100 33 25 60 Tketici Ortalama Perakende Al Fiyat ( TL / kg ) % Art 150 000 250 000 67 500 000 100 600 000 20 750 000 25 1 250 000 67
Kaynak: retici ve Pazarlamac Kurululardan derlenmitir.
6. stihdam Bir mantar iletmesinde kullanlacak igc miktar, iletmenin byklne, iletmenin retimde uygulad teknie ve mekanizasyona bal olarak deiir. Mevsime bal olarak retim yapabilen kk iletmelerde, retim yapabildikleri dnem olan ilkbahar, sonbahar ve k aylarnda gereksinim duyulan igc miktar daha fazladr. Burada, zellikle tarm kesiminde alan igcnn deerlendirilmesi asndan nemlidir. Mantarclk
358
sektr, dier iletmelere gre daha fazla igc miktarna gereksinim duymaktadr. Bu itibarla, yl boyu retim yapabilen byk iletmeler, igcnden azami bir ekilde yararlanabilmek iin retimde mekanizasyona gitmek zorundadr. Nitekim, mantarclkta igcne en fazla ihtiya duyulan bir faaliyet olan kompost hazrl ilemi, byk iletmelerin hemen hemen tamamnda mekanize edilmi durumdadr. Bir retim dneminde 1m2 rn iin gerekli olan igc miktar 2.8 gndr (Ik ve ark. 1988, Ik ve Aksu 1993). Yllara gre kltr mantar retiminde kullanlan toplam igc miktar aada verilmitir. 1994 1995 1996 1997 1998 456 304 gn 479 119 gn 503 075 gn 528 229 gn 554 640 gn
Son ylda yaklak 2100 aileye dorudan i imkan yaratlmtr. 7. Sektrdeki Yaym ve Eitim Mantarclk sektrnde, kltr mantarclnn lke apnda yaygnlatrlmasn salamak, bu konu zerinde alanlar bir araya getirerek, gerekli bilgi alveriine katkda bulunmak amacyla 1976 ylndan bu yana lkesel apta 5 kez Yemeklik Mantar Kongresi ad altnda bilimsel toplantlar dzenlenmitir. 6. Kongre 20-22 Eyll 2000 tarihinde zmirBergama Meslek Yksek Okulunda yaplmas planlanmtr. Bugne kadar yaplan kongrelerin dzenlenme tarihi ve yapld yer izelge 7de verilmitir.
izelge 7. 1976 ylndan beri dzenlenen lkesel Yemeklik Mantar Kongreleri
Kongre ad 1.Yemeklik Mantar Kongresi 2.Yemeklik Mantar Kongresi 3. Yemeklik Mantar Kongresi 4. Yemeklik Mantar Kongresi 5. Yemeklik Mantar Kongresi
Dzenleme Tarihi 23-24 Kasm 1976 09-12 Eyll 1980 10-12 Ekim 1984 02-04 Kasm 1992 05-07 Kasm 1996
Dzenleme Yeri Ankara ni. Zir. Fak. Ankara ni. Zir. Fak. Yalova Ata.B.K.M.A. En. Yalova Ata.B.K.M.A. En. Yalova Ata.B.K.M.A. En.
359
Ayrca, yine mantarcln lke apnda yaygnlatrlmasn salamak amacyla retim yapmak isteyenlere, yapanlara ve Tarm l ve le Mdrlklerindeki Ziraat Mhendisleri ve Ziraat Teknisyenlerine ynelik olarak ylda iki- kez olmak zere Yalova Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstitsnce mantar yetitiricilii kursu dzenlenmektedir. Yalova Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstitsnde son 3 yl ierisinde dzenlenen kltr mantar yetitiricilii kurslarna toplam 410 kii katlmtr. Bunun yannda, niversitelerimizin bnyesinde bugn iin 2 adet olmak zere Mantarclk Yksek Okulu mevcuttur. Bu Okullarda da halka dnk olarak Mantar Yetitiricilii ile ilgili eitim kurslar verilerek sektrn gelimesine katkda bulunulmaktadr. Kursta verilen bilgileri ieren konular aada belirtildii ekilde konu uzmanlar tarafndan anlatlmaktadr. -Mantar Yetitiricilii Hakknda Genel Bilgi (teorik) -Mantar Yetitirme Yerleri ve Yetitirme Sistemleri (teorik) -Kompost Hazrl ve Kompost Pastrizasyonu (teorik ve uygulamal) -Misel Ekimi , Misel n Gelime Devresi ve rt Topra Hazrlanmas (teorik ve uygulamal) -Mantar Hasad, Bakm ve Sulama lemleri (teorik ve uygulamal) -Mantar Hastalklar, Zararllar ve Mcadele yntemleri (teorik) -Mantarn Derim Sonras Muhafaza ekilleri (teorik) -Mantarn Deerlendirme ekilleri (teorik) -Mantarn Ekonomik Yn (teorik) 8. Serbest Blgelerde Sektrel Faaliyetler Serbest blgelerde mantarclk sektr ile ilgili belirgin bir faaliyet belirlenememitir.
360
9. Sektrdeki Kamu Kurum ve Kurulular, nemli zel Sektr Kurulular, Sivil Toplum rgtleri ve retici Kurulular ve Faaliyetleri Mantarclk sektrnde kamu kurum ve kurulular olarak, Tarm ve Kyileri Bakanl, Yalova Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits ile niversitelerimizin baz Faklte ve Yksek Okullarnda ve Fen Fakltelerinin Biyoloji Blmlerinde yemeklik mantar ve misel retimi zerine eitim verilmekte ve bilimsel aratrmalar yaplmaktadr. Kompost, mantar miseli ve mantar retiminde bugn iin esas arl zel sektr kurulular oluturmakta ve ayn zamanda aktif grev almaktadrlar. Doann korunmas ve mantar populasyonlarnn yok olmasnn nlenmesi bakmndan Sivil Toplum rgtlerinin zaman zaman duyarl davrandklar grlmektedir. lke genelinde aile tipi iletmeler eklindeki yaplar nedeniyle retici Birlikleri veya sektrde hizmet veren kii ve kurulular arasnda ortak amalar veya hedeflere ynelik rgtlenmeler henz olumamtr. Ancak, bu birliin salanmas amacyla giriimler srdrlmektedir. 10. Sektre Salanan Destekler Bugn iin, mantarclk sektrne salanan zel bir destek olmamakla birlikte genel Trk tarmna yaplan desteklerden bu sektr de yararlanmaktadr. rnein, retimle ilgili olarak, kompost hazrl srasnda kullanlan ticari gbreler (amonyum nitrat, amonyum slfat, re, potasyumlu gbreler v.b.) ve ilalar gibi materyaller ynyle, salanan desteklerden dolayl olarak yararlanlmaktadr. Ziraat Bankasnca genel Trk tarmna salanan kredi imkanlar da sektre salanan destekler arasnda saylabilir. 11. Pazarlama Faaliyetleri Bugn iin, reticiler rnlerinin pazarlamasnda bireysel olarak aba gstermektedir. Byk iletmeler, belirli byk marketlere dzenli ve planl bir ekilde rn gndermektedir. Kk aile tipi iletmeler ise, genellikle mevsimlik ve istikrarsz bir retim yaptklar iin, semt pazarlarnda ve kk marketlerde rnlerini pazarlamaktadr. Bu da fiyat istikrarn
361
nlemektedir. Mantar reticilerini, pazarlama faaliyeti asndan grupta toplamak mmkndr. 1. Kk, bireysel retim yapan reticiler; bunlar kompostlarn kompost reticilerinden hazr olarak alrlar, kiraladklar veya kendi mlkleri olan yerlerde iptidai bir ekilde retim yaparlar ve rnlerini genellikle kendileri ferdi olarak semt pazarlarnda pazarlarlar. Bazen toptan alclara da vermektedirler. 2. Birlik veya kooperatif eklinde birlemi baz kk reticiler; bunlar 1.gruptaki kk reticilerin retmi olduklar rnleri toptan alarak ara pazarlamaclara vermektedirler. rn datm genellikle retimin yapld blge veya komu illere yaplmaktadr. 3. Dzenli bir iletme eklinde olan mantar reticileri; bunlar byk reticilerdir. rnlerini kendileri datm yaparlar veya toplu olarak ara datclara verirler. rn datm genellikle retimin yapld il ve komu illere olmaktadr. Hzl bir gelime seyri ierisinde olan bu sektrde, mantar retiminin kontrolsz bir ekilde artmas da, zaman zaman nemli pazarlama problemlerine neden olmaktadr. Bu nedenle, tekilatlanma sorununun zmlenmesi yararl olacaktr. Bu saland taktirde, sektr istikrarl bir retim ve pazarlama ile birlikte bir ilerleme gsterecektir. 12. Sektrde Yayn Faaliyetleri ve Alt Yaps Mantarclk sektr, lkemiz iin gelimekte olan bir sektrdr ve bu nedenle konu ile ilgili Trke yaynlara ihtiya duyulmaktadr. Bugne kadar mantar yetitiricilii ile ilgili olarak Aratrma Enstitleri ve niversitelerden baz aratrmac ve bilim adamlarnca retici ve rencilere ynelik teorik ve pratik ierikli bilimsel kitaplar yaynlanmtr. Bu arada, 1976 ylndan bugne kadar 5 kez Yemeklik Mantar Kongresi ad altnda dzenlenen bilimsel toplantlardan 3. Kongre hari 1.,2.,4. ve 5. Kongrelerde sunulan makaleleri ieren kongre kitaplar yaynlanmtr. Kongre yaynlar olan kitaplarda yz adede yakn aratrma makalesi yer almtr. Bu gibi, yaynlarn yaplabilmesi iin gerekli alt yap mevcuttur.
362
13. Sektrde Aratrma Faaliyetleri ve Alt Yaps Mantarclk sektr ile ilgili olarak, aratrma faaliyetleri bugn iin Tarm ve Kyileri Bakanlna bal Yalova Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstitsnde mevcut olan Mantarclk Blm ile niversitelerimizin Ziraat Fakltelerinin Bahe Bitkileri, Bitki Koruma ve Teknoloji Blmleri ile Fen Faklteleri gibi dier baz Fakltelerin Biyoloji Blmlerinde ve Mantarclk Meslek Yksek Okullarnda yaplmaktadr. Yalova Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits Mantarclk Blmnde 1976 ylndan bugne kadar, deiik aratrclarca konu ile ilgili 34 adet aratrma projesi yrtlerek sonulandrlm ve yaynlanmtr. Ayrca, halen 7 adet aratrma projesi zerinde almalar devam etmektedir. Bunun yan sra, Ziraat Faklteleri ve Fen Fakltelerinde konu ile ilgili aratrma faaliyetleri srdrlmekte olup, elde edilen aratrma sonular deiik yerlerde yaynlanmaktadr. Bugne kadar mantarclkla ilgili olarak dzenlenen kongrelerde yz adede yakn aratrma makalesi sunulmu ve yaynlanmtr. 2000 yl ierisinde dzenlenecek olan 6. Yemeklik Mantar Kongresinde de deiik aratrclar tarafndan elde edilen aratrma sonular bildiri olarak sunulacak ve kongre sonras bu bildiriler kitap olarak yaynlanacaktr. Aratrma almalarnn yaplabilmesi iin gerekli alt yap asndan, misel retim almalar iin laboratuarlar ve mantar retim almalar iin de retim tesisleri mevcuttur. 14. Uluslararas Kurulular ve Faaliyetleri Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt (FAO) destei ile ilk olarak 1973 ylnda yrrle giren proje Yalova Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstitsnde yrtlm 1976 ylnda sonulandrlmtr. Bu proje, mantar retimine ilginin younlamasn salayan nemli bir balang olmu ve o gnn koullarnda proje amacna ulamtr. Ancak, bu proje ve proje sresi modern mantar ve misel retim tekniklerine ait daha ileriki dnemler iin yeterli deildir. Bu nedenle, konu ile ilgili yeni proje almalarna arlk verilmelidir.
363
15. Sektrle lgili nemli Projeler ve Etkileri Aratrma Enstitleri ve niversiteler tarafndan mantarclk sektr ile ilgili hazrlanm, yrtlm ve tamamlanm projeler ve 1976 ylndan beri her drt ylda bir dzenlenmekte olan Yemeklik Mantar Kongrelerinde sunulan tebliler gz nne alndnda Trkiyede bugne kadar 150ye yakn aratrma yapld sonucu ortaya kmaktadr. Her aratrma projesinin ama ve hedefleri dorultusunda sektrn gelimesine nemli katklar olmutur. 1979 ylnda hazrlanm olan Yenebilir Baz Doa Mantarlarnn Kltre Alnabilme Olanaklarnn Aratrlmas projesi 1998 ylnda sonulandrlm ve bu proje ile Trkiye doasnda bulunan baz mantar tr ve eitleri kltre alnm olup, halen baz trler zerindeki almalar devam etmektedir. 1992 ylnda hazrlanm olan Dou Karadeniz Blgesinde Kltr Mantarclnn Gelitirilmesi projesi 1998 ylnda sonulandrlmtr. Bu proje ile de blgede mantarcln tantlmasna nemli katklarda bulunulmutur. Ayrca kompost, misel ve rt topra konularnda yaplan almalardan elde edilen sonular reticilere aktarlarak, birim alandan alnan mantar veriminde, mantarcln ilk balad yllara gre olduka nemli artlar salanmtr. 16. Dier Sektrlerle liki Mantar retiminin aamalarn 1) Mantar misel retimi, 2) Kompost hazrl, 3) Komposta misel (mantar tohumu) ekimi, 4) Topraklama ve 5) Mantar hasad eklinde sralayabiliriz. Misel retiminde sardrma materyali olarak buday, arpa, yulaf, msr, dar, sprge otu tohumu, hzar tala v.b. gibi materyal, kompost hazrlnda da ayn ekilde, buday, avdar saman, eltik sap, msr koan, fndk zurufu, ay artklar, at gbresi, tavuk gbresi v.b. bitkisel ve hayvansal atk ve artklar kullanlabilmektedir. Mantar retim periyodu sonunda da, kullanlm artk kompost gerektiinde mantar retimi iin rt topra olarak kullanlabilmesinin yannda, tarlalarda, bahelerde, seralarda topraa kartrlarak topran
364
fiziki yapsn dzeltmek ve organik madde seviyesini ykseltmek amacyla kullanlarak, dier sektrlerde de verimliliin arttrlmasnda deerlendirilmektedir. Bylece, geriye dnm sz konusu olduu iin, evre kirliliini nleme asndan yararl katklar salamaktadr. Dier taraftan, retilen mantarlar taze tketimin yan sra konserve, salamura ve kurutma ilemlerine de tabi tutularak deerlendirilmekte, bylece dier sanayi sektrleri ile de sk bir iliki sz konusu olmaktadr. Ayrca, mantarclkta yl boyu retim sz konusu olduu iin, k mevsiminde bo kalabilecek olan konserve fabrikalar alabilmekte, bu durum isizlii nleme asndan nem tamaktadr. Mantarclk sektr, dier sektrlerde de olduu gibi, bir ok sektrle iliki ierisindedir. Mantarclk sektrnn dorudan veya dolayl olarak ilgisinin bulunduu sektrler arasnda, enerji (elektrik) sanayii, bilgisayar ve elektronik sanayii, kimya sanayii, tarm ilalar sanayii, suni gbre sanayii, plastik rnler sanayii, ana metal sanayii, makine imalat sanayii, tarm alet ve makinalar sanayii, karayolu tatlar sanayii, turizm ve evre sanayii vb. saylabilir. 17. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi Dier tarm kollarna gre daha zel yetitirme koullar nedeniyle mantarclk sektrnde alanlarn belli bir bilgi birikimine sahip olmalar ve daha titiz ve temiz almalar gerekmektedir. 1970li yllarda lke genelinde ok az sayda mantar reticisi bulunmakta ve 1973 yl kaytlarna gre ylda 80 ton mantar retilebilirken, 1995 ylnda yaplan bir aratrma sonucuna gre lke genelinde retici says 615 adete, retim miktar da % 253.2 orannda artarak 7728 tona ulamtr (Aksu ve vd. 1996). Bugn iin ise, bu rakamlarn ok daha yksek olduu tahmin edilmektedir. retici says ve retim miktarndaki bu olumlu artla birlikte, bu sektrde bir takm sorunlarn olduu da bilinmektedir. Bu sorunlarn zmlenmesi, phesiz bu sektrn yaygnlamasn ve gelimesini salayacaktr. Bu sorunlar iki grup altnda deerlendirmek mmkndr.
365
1) retim ile ilgili sorunlar: Bunlar, retim yerlerinin kk aile iletmelerine uygun olmamas ve yl boyu retim yapamama, aile iletmelerinde bu sorunlar daha fazladr. 2) Pazarlama ile ilgili sorunlar: Bu sorun, genellikle, tekilatlanmann, bir retici birliinin olmamasndan kaynaklanmaktadr. Byk iletmeler pazarlama ile ilgili planlamay nceden yapmakta, kk iletmeler ve mevsime bal retim yapan aile tipi iletmeler ise, istikrarsz bir retim yaptklar iin zaman zaman pazarlama problemi salayacaktr. 18. Dnyadaki Durum ve Dier lkelerle Kyaslama Dnya taze mantar retimi her yl art gstermektedir. En fazla mantar reten lkelerin banda olan A.B.D. de 1998 yl verilerine gre kltr mantar (Agaricus bisporus) retimi 370 000 tondur (izelge 9). A.B.D. de Agaricus bisporus retimi dnda, dier yemeklik mantarlardan Shii Take (Lentinus edodes) (Japon mantar) (2900 ton), Pleurotus spp. (Kayn mantar) (1200 ton) ve dier baz mantarlarn retimi (700 ton) de yaplmaktadr (Anonymous 1998). Avrupa Birlii (AB) lkelerinde ise, A. bisporus retimi 1998 yl verilerine gre 809110 tondur (izelge 8). Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstitsnce yaplan bir almaya gre (Aksu vd. 1996), Trkiyede 1995 yl mantar retimi 7728 ton ile baz Avrupa Birlii lkelerinden yksektir. rnein, Finlandiyann retimi 1995 yl verilerine gre, 1170 ton, Yunanistan 500 ton, Avusturya 1260 ton, Portekiz ise, 1000 tondur. Dier lkelerin yllk mantar retimleri ise, bizim retimimizden fazladr. 1995 yl iin Trkiye yllk mantar retimi, Avrupa Birlii lkelerinin toplam retiminin yaklak %1i dolayndadr. 1994 yl ve 1998 yl Avrupa Birlii lkelerinin mantar retimine baklrsa nemli bir artn sz konusu olmad grlmektedir. yaamaktadrlar. reticiler birlii veya kooperatifin kurulabilmesi, bu gibi sorunlarn zmne katk uygun fiyatta ve kaliteli materyal temininde karlalan glkler, retimle ilgili teknik bilgi noksanl gibi sorunlardr. zellikle, kk
366
Genel olarak, dikkati eken husus, lkemizdeki mantar retiminin hzla artmasna ramen henz istenilen seviyeye ulamaddr. nmzdeki yllarda retimin istenilen seviyelere ulamas mantarclk sektrndeki problemlerin zlmesiyle hzlanacaktr. izelge 9da nemli baz mantar reticisi lkelerle dnya toplam mantar retimi verilmitir. FAO kaytlarnda, 1995 yl iin Trkiyede mantar retiminin 1000 ton olduu belirtilmektedir. Bu miktar doru deildir. Bu yanllk, mantarclkla ilgili bilgilerin DE kaytlarnda bulunmamasndan kaynaklanmaktadr. 1995 yl iin Trkiyenin 7728 ton olan toplam mantar retimi dikkate alndnda, 1995 yl dnya toplam mantar retimi 2064890 ton yerine 2072620 ton olarak ortaya kmaktadr. 1994 ve 1998 yl dnya mantar retimi gz nne alnrsa, 1998 yl iin 4 yl sonra %9.03 orannda olumlu bir artn gerekletii grlmektedir. izelge 8. Avrupa Birlii lkeleri Kltr Mantar (Agaricus bisporus) retimi (1000 Ton) LKELER Belika-Lx Danimarka Almanya Fransa ngiltere rlanda talya Hollanda spanya Finlandiya Yunanistan Avusturya Portekiz sve TOPLAM 1994 22.60 9.00 58.00 171.69 133.84 49.00 68.22 220.00 70.81 1.11 0.50 2.08 1.00 807.85 1995 27.20 10.00 57.00 164.15 101.67 49.00 65.29 230.00 78.31 1.17 0.50 1.26 1.00 786.55 YILLAR 1996 30.79 10.00 59.00 189.21 106.56 54.00 65.89 237.00 71.53 1.44 0.50 0.80 1.00 827.72 1997 32.94 8.69 60.00 173.00 106.42 57.80 68.00 240.00 72.00 1.24 0.50 0.30 1.00 3.75 825.64 1998 30.00 8.69 60.00 151.56 109.50 62.00 72.00 240.00 72.00 1.36 0.50 0.50 1.00 809.11
367
izelge 9.nemli Mantar reticisi lkeler ve Dnya Toplam Mantar (Agaricus bisporus) retimi (1000 Ton) LKELER YILLAR 1994 1995 1996 1997 1998 Belika-Lx 22.60 27.20 30.79 32.94 30.00 Danimarka 9.00 10.00 10.00 8.69 8.69 Almanya 58.00 57.00 59.00 60.00 60.00 Fransa 171.69 164.15 189.21 173.00 151.56 ngiltere 133.84 101.67 106.56 106.42 109.50 rlanda 49.00 49.00 54.00 57.80 62.00 talya 68.22 65.29 65.89 68.00 72.00 Hollanda 220.00 230.00 237.00 240.00 240.00 spanya 70.81 78.31 71.53 72.00 72.00 Avustralya 33.34 34.95 35.49 37.00 39.00 Bulgaristan 9.00 8.00 12.00 13.00 11.00 Kanada 56.59 62.69 65.31 63.00 64.50 in 489.94 508.63 510.99 562.16 612.16 Hindistan 20.00 25.00 30.00 35.00 35.00 Endonezya 25.50 22.00 22.00 18.00 18.00 Japonya 74.30 74.50 75.16 74.78 75.00 Kore 10.00 9.58 12.42 13.18 13.18 Polonya 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 Romanya 9.00 8.00 10.00 10.00 10.00 Tayland 9.00 9.20 9.20 9.00 9.20 A.B.D. 354.25 352.84 352.30 367.00 370.00 Vietnam 10.50 10.50 10.00 10.00 10.00 svire 7.61 8.08 7.67 7.24 7.80 Trkiye 7.73 Dier lkeler 45.80 48.30 57.28 61.51 64.50 DNYA TOPLAMI 2057.99 2072.62 2133.80 2199.72 2245.09
III. SEKTRDE TEVK ALMI YATIRIMLAR Sektrde tevik alm yatrm belirlenememitir.
368
IV. SEKZNC PLAN DNEMNDE GELMELER 1. Genel Politika nerileri Mantarclk sektrnde retim miktar ynnden Trkiye, dnya retiminde nemli paya sahip olan gerek A.B.D., gerekse Avrupadaki bir ok lkeden geride bulunmaktadr. Verimin arttrlmas iin gerekli nlemlerin alnmas genel politika olarak benimsenmelidir. Mantarda retimin artmas; retim alanlarnn oaltlmasna, retici saysnn artmasna ve birim alandan alnan verimin yetitirme artlarnn iyiletirilmesiyle birlikte ykselmesine baldr. Bu da, mantarcln iyi bir ekilde tantm, lke genelinde yaygnlatrlmas ve iletmelerin alt yaplarnn iyiletirilmesiyle salanabilir. Bu nedenle mantar yetitiricilii yapmak ve iletmesinin alt yapsn iyiletirmek isteyenlere gerekli destek verilmelidir. Bu arada, verimli, kaliteli, hastalklara mukavim, i ve d pazar isteklerine uygun mantar tr ve eitlerinin misellerinin (tohumlarnn) retimleri salanarak reticiler tevik edilmelidir. Taze mantar retiminin yannda, pazar isteklerine uygun olarak, konserve, kurutma v.b. ekilde rnlerin pazarlanabilmesi iin gerekli alt yaplarn oluturulmas genel politika olarak benimsenmelidir. Yurt dna ihrac edilen doa mantarlarmzn, doadaki populasyonlarnn belirlenmesi ve toplamalarn doa populasyonlarna zarar vermemesi iin gerekli nlemlerin alnmas, gerekirse ihracat miktarna snrlama getirilmesi genel politika nerileri arasnda yer almaldr. Doa mantarlarnn misel retimlerine hz verilmesi ve kltre alnma almalarnn aralksz srmesi, miseli elde edilenlerin gen bankalarnda muhafaza edilmeleri iin gerekli giriimlerin yaplmas, doa mantarlarnn gelecekleri asndan son derece yararldr. reticilere gerekli kredi imkanlarnn salanmas iin, aba gsterilmelidir. Ayrca, reticilerin rgtlenmesini salayacak olan retici birliklerinin, mantarclar kooperatifinin kurulmasna nem verilmelidir. Avrupa Birliine aday olduumuz bu dnemde birlie ye lkelerle rekabet edebilmemiz asndan bu ama bir genel politika olarak benimsenmelidir.
369
2. Sektr Projeksiyonlar 2.1. retim Mantarclk sektrnde genel retim hedefi, artan nfus orannn da gz nnde bulundurularak, i ve d pazar isteklerinin karlanmasdr. Ancak, retim kayd ile ilgili elde yeni ve yeterli veri olmadndan ileriye dnk olarak bir retim projeksiyonu yaplabilmesi olduka zordur. Ancak, eldeki mevcut veriler nda yaplan retim ve tketim projeksiyonu izelge 10da verilmitir. lkemizde toplam mantar talebinin karlanabilmesi, retim alanlarnn artrlmas ve uygulanan modern tekniklerle mantar veriminin ykseltilmesi ile mmkn olacaktr. Bu da, yeni teknik ve teknolojilere dayanarak, yatrmlarn yaplmasn gerektirecektir. Bilindii gibi, lkemizde mantarclk sektr hzla gelimekte olup, reticiler asndan istikbal vadeden bir sektr haline gelmitir. 2.2. Yurtii Tketim Bilindii gibi, DE gibi resmi kurum ve kurulularda mantarclk sektr ile ilgili istatistiki bilgiler yer almamaktadr. Bu nedenle, ileriye dnk olarak tahmini projeksiyon yaplabilmesi iin yeterli veri kayd olmadndan yurtii tketimle ilgili projeksiyon yaplabilmesi olduka zordur. Ancak, taze kltr mantar retimi genellikle yurt iinde deerlendirildiinden retim ve tketim projeksiyonlar benzerlik gstermektedir. Sektrn gelime balangcnda olmas nedeniyle retimin tketimi karlayacak biimde arttrlmas gerekmektedir. lkemizde kii bana yllk mantar tketimi olduka dk seviyededir. Gelimi lkelerde kii bana yllk mantar tketimi ortalama olarak 2 kg dolaynda iken, lkemizde 1995 ylnda yaplan anket bilgilerine gre 128 grdr. Ancak, 5-10 yl ncesine gre, bugn iin lkemizde mantar retimi byk oranda gelimitir ve gelimeye devam etmektedir. Buna bal olarak da yurtii retim ve tketim giderek artmaktadr. Eldeki mevcut veriler nda 1995 yl iin kii bana ortalama tketimin 128 gr olduu ve her yl tketimin %10 artaca dnlerek 2001-2005 yllar iin hesaplanan yurtii tketim ve toplam talep projeksiyonu aada verilmitir (izelge 10).
370
izelge 10. Yurtii Tketim ve Toplam Talep Projeksiyonu Yllar 2001 2002 2003 2004 2005 2.3. hracat hracatta sz konusu olan mantarlar, kltr mantarndan ziyade genellikle doa mantarlardr (izelge 4). Doa mantarlarnn ihracatndaki deiim de, tamamen doaya baldr. Bu nedenle ihracat asndan ileriye dnk olarak tahmini projeksiyon yaplamamtr. Ancak, gelecek 5 ylda kltr mantar retiminin arttrlmas ile Trkiyede dondurulmu mantar ihracatnn artmas beklenmektedir. Yllara gre deimekle birlikte 400-900 ton dolaynda gerekleen ihracatn bu seyrini devam ettirecei tahmin edilmektedir. Ayrca, bilindii gibi, doa mantarlar bilinsizce toplatlmaktadr. Bu nedenle, gelecekte nesillerinin yok olma tehlikesiyle karlalmas olasdr. Bu nedenle, gen kaynaklar olan doa mantarlar iin gerekli nlemler alnmal, gerekirse belirlenen trler iin doal populasyonlar saptanp, ihracata snrlama getirilmelidir. Ss bitkileri sektrnde olduu gibi, doa mantarlar iin de bir snrlama sz konusudur. 2.4. thalat Kurutulmu ve konserve edilmi olarak, yllara gre deimekle birlikte ortalama 300350 ton mantar ithalat sz konusudur (izelge 5). Ancak, mantar retiminin gelitirilmesi gayretleri ile yl boyu kltr mantar retiminin gerekletirilmesi ve retimin artrlmas ile kurutulmu ve konserve edilmi mantar ithalatnn nmzdeki 5 yl ierisinde azalaca tahmin edilmektedir. Yl Ortas Nfus (Bin) 66 229 67 140 68 043 68 938 69 827 Tketim (gr/kii-yl) 226 249 274 301 331 Toplam Talep (Ton) 14 968 16 718 18 644 20 750 23 113
371
3. ngrlen Yasal ve Kurumsal Dzenlemeler Trkiyede mantarclk sektr, ksa zamanda byk gelime gstermi olup, bu gelime yine ayn hzda devam etmektedir. Ancak, gelinen nokta yeterli bir gelime deildir. lkemizde kk aile tipi iletmeler ounluktadr. Gelimi lkelerde olduu gibi, yksek retim miktar ve kii bana yeterli mantar tketim seviyesine ulaabilmek iin, ncelikle devlet politikas olarak bu sektre nem verilmelidir. rnein, Devlet statistik Enstits kaytlarnda, lkenin yllk mantar retim miktarnn belirlenebilmesi amacyla yaplm bir dzenleme yoktur. Bu nedenle de, her yl yaynlanan Tarmsal Yap ve retim kitaplarnda mantarclkla ilgili hi bir kayt bulunmamaktadr. Bu bilgiler, mantarclk sektrnde amalanan hedeflere ulaabilmek, yaplacak olan planlamann isabetli olmas ve doru sonu vermesi asndan ok nemlidir. 4. evre Sektr le lgili Sorunlar ve likiler Bilinli yapld srece mantarclk sektrnn evreye olumsuz bir etkisi olmamaktadr. Aksine, iyi bir organizasyonla, temiz bir evre oluturulmasna katk salayabilecek bir sektrdr. Mantarn yetitirme ortam olan kompost hazrlnda her trl tarmsal artk ve atklar kullanlabilmektedir. Ayrca, mantar retim periyodu sonunda mantar retim art olan kullanlm kompost ise, tuzluluu giderildikten sonra evre dzenlenmesinde, im alanlarnn tesisinde iyi bir har materyali, tarlalarda ve seralarda da ayn ekilde topran fiziki yapsn dzeltmek amacyla kullanlabilecek uygun bir katk materyalidir. Doa mantarlarnn toplanp ihra edilmesi aamasnda, doadaki populasyonlarna zarar verilmesinin nlenmesi iin gerekli tedbirlerin alnmas doa ve evre asndan nemsenmelidir.
372
5. Dier Sektrlerle likiler Mantarclk sektr, zellikle evre, salk ve gda sanayii sektr ile yakn iliki iindedir. Yl boyu retim yaplmas mantarclk sektrn de mmkndr. Bu nedenle, gda sanayiinde konserve v.b. fabrikalar k aylarnda bo kaldklar dnemde mantar ileyebilmektedirler. Mantarn diyetlerde aranlan bir rn olmas, salk asndan mantarn nemini ortaya koymaktadr. Ayrca, ierdii besin elementleri ve mineraller de salkl beslenme iin gerekli rnler arasnda yer almasn salamaktadr. Mantarclkta, iyi bir planlama ve organizasyon saland taktirde, mantar retim faaliyeti sonucu ortaya kan doal kkenli artklarn, evre kirlilii yaratmadan yeniden kullanma alnmas salanabilmektedir. 6. retim Teknolojisindeki Muhtemel Gelimeler ve Etkileri lkemizdeki mantar retimini gelimi lkelerdeki seviyelere ykseltebilmek o lkelerdeki retim teknolojisinin lkemize transferi ile mmkn olacaktr. nsan igcne dayanan bir faaliyet yerine, kompost hazrlama, misel ekimi, torbalama, hatta hasat v.b. gibi ilemleri mekanizasyonla yapmak ama olmaldr. Makine ile aktarma yaplarak hazrlanan kompost, insan igc ile yaplana gre ok daha homojen, uygun ve mantar verimini arttrc zellik tamaktadr. Bunun yannda, verimli, hastalklara dayankl ve kaliteli mantar tr ve eitlerinin misellerinin (tohum) de gelimi lkelerden transferi nem arz etmektedir. Kendi doal trlerimizin kltre alnmas almalarnda yeni retim teknolojilerinden yararlanmak baar ansn arttracaktr. Bu konular titiz bir ekilde takip edilerek gerekli nlemler alnmaldr.
373
V. SEKTRN MEVCUT VE GELECEKTEK DURUMUNUN OECD, AB VE DER NEML LKELERLE KARILATIRILMASI, DT EREVESNDE BEKLENLEN GELMELER Dnya mantar retiminde nemli bir paya sahip olan A.B.D. de 1989/1990 verilerine (Anonymous 1998) gre 302 000 ton olan kltr mantar A. bisporus retimi 1998 verilerine (Anonymous 1994-1998) gre % 22.52 orannda artarak 370 000 tona ulamtr. 7-8 yl iinde yllk 65 - 70 000 ton art kaydedilmitir. Avrupa Birlii lkelerinde ise, 1989/90 yl kaytlarnda (Anonymous 1998) Fransa, Hollanda, ngiltere, talya, spanya, Almanya, Belika-Lx., rlandann toplam yllk A. bisporus retim miktar 694000 ton iken, izelge 8 de de grld gibi, 1998 yl kaytlarnda ayn lkelerin toplam retimi % 14.85 orannda artarak 797060 ton olarak ortaya kmtr. Finlandiya, Yunanistan, Avusturya, Portekiz ve svein toplam retimi ise, 1998 yl rakamlarna gre 3360 ton dzeyindedir. lkemizin 1995 yl kaytlarna gre yllk toplam mantar retimi bu Avrupa Birlii lkelerinin 5 lkesinin toplamndan fazladr. Bu da, bize lkemizdeki mantarclk faaliyetinin seviyesinin nemini gstermektedir. lkemizde, mantar retimindeki gelime yeterli deildir. Mantar retimini arttrabilmek iin daha youn ve bilinli bir alma iine girilmesi ile birlikte mantar retiminin modernizasyonuna ve tekilatlanma sorununun zmne ncelik verilmelidir. VI. DEERLENDRME VE ALINMASI NGRLEN TEDBRLER Gelimi lkelerdeki kii bana mantar tketimi ile yurdumuzdaki kii bana mantar tketimi arasnda byk fark vardr. Bugnk retimimiz i pazar ihtiyacn karlamaktan uzaktr. Modern anlamda retim yapan iletme saysnn ve retim alannn artmas, birim alandan alnan verimin ykseltilmesi gereklidir. Sektrn gelimesinin hzlanmas iin aadaki tedbirlerin alnmasnda fayda vardr. 1. DE kaytlarnda mantarclkla ilgili istatistiki bilgilere yer verilmemitir. leriye dnk isabetli retim hedefi planlamasnda gerekli olan istatistiki bilgiler D..E. kaytlarnda yer almaldr.
374
2. Bu sektrde zel bilgi ve beceri sahibi eleman ihtiyacnn giderilmesi iin her dzeyde eitim almasna arlk verilmelidir. 3. Hedeflenen retim dzeyine bir an nce ulalabilmesi iin ncelikle niversiteler ve Aratrma Enstits Mantarclk Birimlerinin eleman ve alet ekipman ynnden olanaklar arttrlmaldr. 4. Bugnk mantar retimimizle ithalat lkelerin talebini karlamaktan ok uzak durumdayz. Bu sektrn gelitirilmesi iin destek kredilerinden mantarclk sektrne de verilmesi iin gerekli kararlarn alnmasnda yarar olacaktr. 5. Dier tarmsal rnlerin yetitiriciliine gre daha fazla deneyim ve bilgi gerektiren kltr mantar yetitiriciliinde d lkelerdeki gelimeleri yakndan izlemek ve bu gelimeleri lke dzeyinde yaygnlatrmak amacyla yazl ve grsel yaym hizmetleri yannda kurs ve seminerler dzenleyerek tantm yaplmaldr. Halkn bu rne olan talebinin artmas ve bilinlenmesi asndan yazl ve grsel medyadan yararlanlmaldr. 6. retimde gereksinim duyulan girdilerin kolay temini ve elde edilen rnlerin pazarlanmas bakmndan reticilerin rgtlenmeleri, en azndan kk iletmelerin bir birlik altnda birletirilmesi sektrn gelimesi asndan yararl olacaktr. Ayrca, ss bitkileri sektrnde nemli bir yeri olan iek mezat rnei gibi mantarclk sektr iin de bir nevi borsa kurulmas sektre canllk getirecek ve sektrdeki pazarlama problemlerinin zmne katk salayacaktr. 7. Mantar retiminin modernizasyonu ve gelitirilmesi iin gerek duyulan alet ve makinalarn yurt dndan ithalat ilgili ilemlerde kolaylklar salanmaldr. 8. Misel retimi iin kurulmu ve kurulacak laboratuarlara ve bunlarn denetimine ilikin ynetmelikler hazrlanmaldr. zellikle kompost ve misel retim faaliyetinin belirli merkezlerde yaplmasnda yarar olacaktr. 9. Halen yksek pazarlama deerine sahip yenebilir baz doa mantarlar zellikle Morchella vulgaris, M. esculenta, M. conica, M. elata (kuzu gbei) ve Cantherallus cibarius(cce kz) gibi trlerin her yl bilinsizce toplanarak ihra edilmesi ile doal flora tahrip edilmektedir. Gelecekte bu trlerin nesillerinin tkenme tehlikesi sz konusudur. Bu
375
durumu
nlemek
amacyla
doadan
toplanmalarnn
doadaki
populasyonlarnn
saptanmasndan sonra mnavebe planna gre yaplmas ve baz trlerin toplanmasna snrlama getirilmesi iin evre koruma kanunlarna gre gerekli yasal tedbirler alnmaldr. VII. KAYNAKLAR 1. Aksu, ., S.E. Ik, S. Erkal 1996. Trkiyede kltr mantarclnn geliimi ve mantar iletmelerinin genel zellikleri. Trkiye 5. Yemeklik Mantar Kongresi, s. 1 -14 Yalova. 2. Anonymous 1995. statistik Yll 1995. DE yayn, Ankara. 3. Anonymous 1994. stanbul Ticaret Odas hracat-thalat bilgisayar kaytlar (1994 -1995 1996 - 1997 1998). 4. Anonymous 1998. FAO kaytlar Web sayfas (WWW.FAO.ORG) (1994-1998) 5. Anonymous 1998. Zeitschrift fr den Pilzanbau. Der Champignon 401. Jan./Feb. 98. s. 5 8. 6. Anonymous 1998. Situation auf den Champignonmarkten der EU. Der Champignon 401. Jan./Feb. 98. s. 10 -12. 7. Erkel, . 1992. Dnyada ve Trkiyede Kltr Mantarclnn Durumu. Trkiye 4. Yemeklik Mantar Kongresi Cilt I. Yalova. 8. Erkel, . 1993. Kltr Mantar Yetitiricilii. Kocaoluk Yaynevi, s. 1-68. stanbul. 9. Gnay, A. 1971. Yemeklik Mantar ve Yetitirme Teknii. deal Matbaas, s. 1-37, Ankara. 10. Gnay, A., Abak, K., ve Koyiit, A. E. 1984. Mantar Yetitirme. a Matbaas, s. 1272, Ankara. 11. Ik, S. E., Erkel, ., zer, C., Boztok, K., Erkal, S., Mftolu, T., Adac, M. 1988. VI. Be Yllk Kalknma Plan Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Mantar retimi Alt Komisyonu Raporu (Baslmam) 19 s, Yalova. 12. Gnay, A. 1995. Mantar Yetitiricilii. lke Kitabevi yaynlar:2, Kltr dizisi:1, s.1-469, Ankara.
376
13. Ik, S. E., ve Aksu . 1993. VII. Be Yllk Kalknma Plan Sebzecilik zel htisas Alt Komisyonu Mantar retim Raporu Yayn No: DPT: 2471-K: 518, Ankara. 14. Ik, S. E., Aksu, ., Damgac, E., Ergun, C., Erkal, S. 1997. Mantar Yetitiricilii. Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits Yayn, Yayn No : 75, S. 1-78, Yalova.
377

Oik 655

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Oik 655

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI

DPT: 2647 - K: 655

BTKSEL RETM ZEL HTSAS KOMSYONU SEBZECLK ALT KOMSYON RAPORU

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

ISBN 975 19 2911-3 (basl nsha)

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

SEBZECLK ALT KOMSYONU

Bakan Uz. Nurten SRMEL

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

NDEKLER RNLER Sayfa No

SOAN, SARIMSAK, PIRASA..............................................................................100 - 189

FASULYE, BEZELYE, BAKLA.............................................................................190 - 223

SALATA, MARUL, ISPANAK...........................................................................224 - 252

BAMYA, KEREVZ, HAVU, TURP....................................................... ...........253 - 278

RTALTI SEBZE YETTRCL..............................................................279 - 342

YEMEKLK MANTAR...........................................................................................343 - 377

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits - Yalova

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Sebzecilik Alt Komisyon Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan