T.

C MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

SDE APOLLON, ATHENA TAPINAKLARI KUTSAL ALANI VE BZANS BAZLKALARI, KORUMA YAKLAIMI VE TARH EVRE DEERLENDRMES

DOKTORA TEZ Y. Mimar Arkeolog Leyla KADERLI

Restorasyon Anabilim Dal Restorasyon Yenileme ve Koruma Program I. METN Tez Danman: Prof. Dr. Ouz CEYLAN

ARALIK 2009

Leyla KADERL tarafndan hazrlanan Side Apollon, Athena Tapnaklar Kutsal Alan ve Bizans Bazilikalar, Koruma Yaklam ve Tarihi evre Deerlendirilmesi adl bu tezin .................................... tezi olarak uygun olduunu onaylarm. ............................................. Tez Yneticisi

Bu alma, jrimiz tarafndan Restorasyon Anabilim Dalnda Restorasyon Yenileme ve Koruma Program ...................... tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan: ye ye ye ye

: ________________________________________

: ________________________________________

: ________________________________________

: ________________________________________

: ________________________________________

Bu tez, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fen Bilimleri Enstits tez yazm kurallarna uygundur.

T.C MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

SDE APOLLON, ATHENA TAPINAKLARI KUTSAL ALANI VE BZANS BAZLKALARI, KORUMA YAKLAIMI VE TARH EVRE DEERLENDRMES

DOKTORA TEZ Y. Mimar Arkeolog Leyla KADERLI

Restorasyon Anabilim Dal Restorasyon Yenileme ve Koruma Program II. EKLER Tez Danman: Prof. Dr. Ouz CEYLAN

ARALIK 2009

Leyla KADERL tarafndan hazrlanan Side Apollon, Athena Tapnaklar Kutsal Alan ve Bizans Bazilikalar, Koruma Yaklam ve Tarihi evre Deerlendirilmesi adl bu tezin .................................... tezi olarak uygun olduunu onaylarm. ............................................. Tez Yneticisi

Bu alma, jrimiz tarafndan Restorasyon Anabilim Dalnda Restorasyon Yenileme ve Koruma Program ...................... tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan: ye ye ye ye

: ________________________________________

: ________________________________________

: ________________________________________

: ________________________________________

: ________________________________________

Bu tez, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fen Bilimleri Enstits tez yazm kurallarna uygundur.

SDE APOLLON, ATHENA TAPINAKLARI KUTSAL ALANI VE BZANS BAZLKALARI, KORUMA YAKLAIMI VE TARH EVRE DEERLENDRMES

Doktora Tezi Leyla KADERL

MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS Aralk 2009

ZET

Sidenin tarihsel geliim srecine tanklk eden birok yap zamana direnerek gnmze kadar gelmitir. Bu yap ve Antlarn gelecekte de en az bugnk kadar iyi ve salam olarak grebilmek iin en ksa srede restorasyon ilkeleri dorultusunda koruma nlemleri alnmal ve salamlatrmalara gidilmelidir. Sidede 1960 yllarda balayan restorasyon almalar tek yap leinde veya yap gruplar olarak ele alnmtr. Uzun zaman atl vaziyette kalan Tapnaklar blgesi 1991 de tamamlanan Apollon Tapna anastylosis projesi ile tekrar Antik kentin eski grkemli gnlerini yanstmtr. Burada birbiri ierisine gemi olan Roma Tapna ile Bizans Bazilikas bu alann kutsallnn srdrlebilirliini ve nemini vurgulamaktadr. Kendinden nceki antn izlerini takip ederek ve kendinden sonrakini de besleyerek tarihsel geliimini tamamlayan antlar, ett edilerek gerekli aratrmalar ve belgelemelerden sonra yapya en az mdahale yntemi ile salamlatrma-konservasyon-restorasyon yaplarak koruma altna alnmaldr. Bu belgelemeler neticesinde oluturulan restitsyon nerileri, antlarn gerek boyut ve mimarileri, tarihsel evreleri ile birlikte doru alglanmalarn salayacaktr. Apollon Tapnanda yaplan Anastylosis projesi kapsamnda yaplan uygulamalar, geen zaman ierisinde grlen bozulmalar ve ypranmalar tekrar etd edilerek, eksikleri uygun grlen projeye dayanarak biraz daha tamamlana bilinir ve Athena Tapnanda da buna benzer bir kesit uygulamas nerilerek, antlarn kendi dnemlerindeki gibi birlikte alglanmas dnlebilinir. Bazilikalarda az mdahale yntemi ile, sadece gerekli ve tehlike arz eden alanlarda Martyrion da ise, kubbede ve yan duvarlarda hem grsel hem de statik kaygy hafifletmek iin tamamlamalar nerilmitir. Tm bu almalarda mevcut malzeme ett edilerek ve analizlerden elde edilen bilgiler deerlendirilerek malzeme seimi nerilmekte son zamanlarda yaplan

mdahaleler ve deiiklikler taranarak uygun olmayanlarn ayklanmas tavsiye edilmektedir. Yaptlar kendi dnemi mimarilerinden kesitler sunarken hi biri dierine baskn gelmeden kutsal alann tarihsel geliiminden, yaplarn bu sre ierisindeki ilikileri ve bamllklarnda sergilenmektedir. Gnmz koullarnda youn kullanm gz nne alnarak koruma altna alnmas ve evredeki yeni yaplamalar ve dier Antlarla olan ilikilerin tekrar dzenlenmesi ve bir ynetim plan oluturularak gelecekte yaplmas gereken periyodik bakmlarnda kapsamas nerilmitir.

ii

CONSERVATON AND HSTORCAL ENVRONMENT EVALUATON OF THE SACRED STE OF SDE, APOLLON, ATHENA TEMPLES AND VE BYZANTUM BASLCAS Doctorate Thesis Leyla KADERL

MIMAR SINAN FINE ARTS UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY December 2009

ABSTRACT

Many buildings, that witnessed the historical development duration of Side had survived up to now resisting time. In order to keep these buildings and monuments in good condition and firm as today, protection and reinforcement precautions should be taken with in the context of restoration principles. The restoration procedure that had begun in 1960s in Side had been operated in either one building scale or in groups of buildings. The temple area which had been idle long since has now begun to reflect the Antique Citys old glamorous days by the anastylosis poject of The Temple of Apollon which was accomplished in 1991. Here the buildings which intersect each other, The Roman Temple and Byzantium Basilica, emphasise the sustainability of the sacredness and importance of this area. The monuments which complete their own historical development by stalking the previous monuments footprints and by this way feeding the next should be studied and after necessary research and documentation should be taken under protection by reinforcement-conservation-restoration by using mnmum intervention method. The restitution resolutions which will be formed as a result of these documentations will provide the true perception of the monuments by their real dimension and architecture within the context of their historical environment. The applications that had been done in the Temple of Apollon Anastylosis Project should be studied again by determining the deformation and corrosion that are caused by time and the missing parts can be completed more according to the above mentioned Project and a similar profile application could be proposed for the Temple of Athena and by this way the joint perception of these monuments as in their own era could be considered. Completions are proposed in Basilicas by minimum intervention method, only where necessary and dangerously damaged places, and in Marytrion only in dome and side walls so as to relieve the visual and static apprehension.

iii

In all these applications material choice is proposed by studying the available material and evaluating the data achieved from analysis, and eliminating the inaprropriate materials used in recent interventions and transformations is advised. As monuments display architectural profiles from their own era the sacred site should be taken under protection considering its historical process and monuments shoul be displayed without discarding one another and their relationship and interdependence with each other should be determined according to the intense utilization of today, and the relationship with the surrounding structures and other monuments should be reorganized. It is proposed that an administrational plan which will state the periodic maintenance of the site that must be done in the future is to be made.

Bilim Kodu

Anahtar Kelimeler :Tapnak, Bazilika, Restorasyon, Rlve, Bizans Mimarisi, Roma Mimarisi Sayfa Adedi Tez Yneticisi : 220 + 126 : Prof. Dr. Ouz CEYLAN

iv

NSZ lkemiz tarihi zenginliklerle dolu bir corafyaya sahiptir. Bu topraklarda yaam uygarlklarn izleri sahip olduumuz deerleri daha da artrmaktadr. Tarihi mirasn neminin gnden gne artt bu dnemde sahip olduumuz deerlere nem vermeli ve korumalyz. Tarihi eserler, yaam koullar ve doal etkenlerden zarar grmektedir, bunlarn konservasyon ve restorasyon almalarnda bilinli olmak her yap dnemini eklerini tahlil ve ett ederek hibir dnemi fazla n plana karmadan ve yapya zarar vermeden onarmlar yapmak nemlidir. Bu almada, izlerini brakm Roma ve Bizans mparatorluunun Anadolu da ki nemli rnekleri olan Antlar incelenerek ve belgelenerek benzer yap ve yapm teknikleri tarihsel geliim sreleri hakknda daha fazla bilgi vereceini ve ileride yaplmas dnlen restorasyon ve konservasyon almalarnda kaynak salayaca ve yn verecei dnlmektedir Doktora almamda deerli bilgileri, yardmlar, almama yn vermesi ve destekleri iin sayn tez danmann Prof. Dr. Ouz CEYLAN, yine bu almam destekledii ve yardmlarn esirgemeyen Prof. Dr. Demet BNANa, ve tezin Arkeoloji blmnde, sabr ile beni dinleyen, her konuda yardm eden Prof. Dr. Haluk ABBASOLU, benimle alan almasna katlarak Bizans konusunda engin bilgilerini paylaan ve kaynak skntmda bana destek olan Prof. Dr. Hansgerd HELLENKEMPER, almamda bir el gibi beni koruyan ve destekleyen Side Antik Tiyatro Kazs bakan Mimar lk ZMRLGLe, Side ile ilgili bilgi birikimini paylaan Prof. Dr. Semavi EYCEye, Prof. Dr. Zeynep AHUNBAYa, Apollon Tapnanda yaplan almalarla ilgili belge ve birikimlerini paylaan heykeltra Dietmar FRESEye, alan almasnda destek olan yrd.do. Dr. Mehmet ZHANLI, Side Mzesi mdr Arkeolog Arif Kkoban, alandaki almalarmzda bize maddi ve teknik destek salayan Side Belediye Bakan Osman DELKKULAK ve ekibine, benimle birlikte alanda byk zveriler ile alan teknik destek ekibime, ngilizce evirilerimde bana yardm eden Bizans tarihi uzman James F. CONNELe, Mimar Jale TUSAVULa, kaynak aratrmamda ve rnek yaplar belgelememde yardmc olan Y.Mimar Glin KAHRAMANa ve almamz srasndan bizi gnlden destekleyen ve her zaman yanmzda hissettiimiz tm SDE HALKINA sonsuz teekkrlerimi sunarm. almam tamamlamam iin her trl destek ve evk veren, sabrla her an yanmda olan talarn stnde zplayan kzm Bilgeye, dualarn sabr ve desteini esirgemeyen annem Bedia KADERLye, kardeim Hlya KADERLye, her zaman yanmda olmaya alan iin aabeyim Ahmet KADERLye teekkr ederim.

ARALIK 2009

Leyla KADERL

RESM LSTES

Sayfa No
Resim 1.1. Side, Antik Tiyatro Kazs Arivi 1960.....2 Resim 1.2. Side,Rdvan Aypa Ariv 1960.......2 Resim 1.3. Side, .. Fen ve Ed. Fak. Arkeoloji Bl. Ariv1961 ......................3 Resim 1.4. SideYarm Adas, Side Belediyesi 2004....3 Resim 1.5. Side,Liman Blgesi Side Belediyesi 2006.....4 Resim 1.6. Side Antik Kent Tapnaklar, Side Belediyesi 2006...........5 Resim 1.7. Side Antik Kent Tapnaklar, Side Belediesi 2006.........6 Resim 1.8. Side Antik Kent,Byk Bazilika, Side Belediyesi 2006........7 Resim 1.9. Side Selimiye ky, 1950ler, Side Tiyatro Kazs Ariv......9 Resim 1.10.Side Antik Kent plan, Beaufort 2002......................................9 Resim 1.11.Side Antik Kent plan, Mansel, A. M., 1978...10 Resim 1.12.Side Antik Tiyatro Grnm , Side Kazs arivi...........10 Resim 1.13.Side Antik Kent Genel Grnm, Side Belediyesi 2005....11 Resim 1.14.Side yarmadas, 2005 Side Belediyesi ..............12 Resim 2.1.Side Antik Kent, Side Belediyesi 2006 ....14 Resim 2.2.Ge Antik Dnem Gler, IV. yy. Haldon 2007, 40.............20 Resim 2.3. Kilise daresi, IV. yy. Haldon 2007 ,92...........20 Resim 2.4. Roma mparatorluu IV.yy. Haldon 2007, 38.....21 Resim 2.5. Roma Dnemi, Maket, Rdvan Aypa, 2004 ................22 Resim 2.6. Side Antik Kent, Maket, Dietmar Friese, 2005........24 Resim 2.7. Side Antik Kent, Kuzey Kara Surlar,Kaderli 2008 ....25 Resim 2.8. Side Antik Kent, Gney Yarm Ada Deniz Surlar, Side Belediyesi 2006..25 Resim 2.9. Side Antik Kent, Gney Yarm Ada Deniz Surlar, Tapnaklar, Side Belediyesi 2006....26 Resim 2.10.Side Antik Kent, Gney Sur, Bur plan, P. Knoblauch 1977.............26 Resim 2.11.Side Antik Kent, Sur kesiti, Knoblauch 1977...27 Resim 2.12.Sur, Knoblauch 1977.......27 Resim 2.13.Side, Sur, Kaderli 2007.......................27 Resim 2.14.Side Antik Kent Liman ve Deniz Surlar, Knoblauch 1977....28 Resim 2.15.Byk Kap Plan, Mansel 1978...........29 Resim 2.16.B. Kap, Mansel 1978..........29 Resim 2.17.Dou Kaps, Plan, Manslel 1978........29 Resim 2.18.Tak Plan, Side Kazs Arivi, 2006. ..........30 Resim 2.19.kinci Giri, Kaderli 2006................30 Resim 2.20.Side Antik Kent, Vespasianus emesi, Kaderli 2006...31 Resim 2.21.Side Antik Kent, Nympheum, Kaderli 2006...32 Resim 2.22.Side Antik Kent, Stunlu Cadde, Kaderli 2006......33 Resim 2.23.Side Antik Kent, Agora, Kaderli 2006...33 Resim 2.24.Side Antik Kent, Agora, Side Belediyesi 2006.....34 Resim 2.25.Side Antik Kent, Resmi Agora, Kaderli 2006................................34 Resim 2.26.Side Antik Kent, Agora Hamam- Mze, Kaderli 2006....35 Resim 2.27.Side Antik Kent, Byk Hamam, Mansel 1978........36 Resim 2.28.Side Antik Tiyatro Genel Plan, Side Kazs Arivi, 2005........37 Resim 2.29.Side Antik Tiyatro, Side Belediyesi 2006.........38 Resim 2.30.Side Antik Latrina, Rlve, Kaz Arivi, Kaderli 2002........39

vi

Resim 2.31.Latrina, Kaderli 2005....39 Resim 2.32.Dionysos T., Plan, Kaz Ar., Kaderli 2005..........40 Resim 2.33.Dionysos T, Kaderli 2006 .............40 Resim 2.34.Men T. Plan, Mansel 1978 ........41 Resim 2.35.Men Tapna Kaderli 2004 ..........41 Resim 2.36.Side Pis. Sar. Baz., Kaderli 2005......41 Resim 2.37.Side Pis. Sar.Baz.,Martyrion Kaderli 2005..41 Resim 2.38.Side Pis. Sar. Baz. Balk, Kaderli 2005 ..42 Resim 2.39.Side Pis. Sar. Baz. Apsis Detay, Kaderli 2005......42 Resim 2.40.Ee Yaps, Apsis, Kaderli 2006 .43 Resim 2.41.Side Ee Yaps, Kaderli 2006 ..............................43 Resim 2.42.Side Tiyatro Sahne, Kaz Ariv 2006.........44 Resim 2.43.Side Tiyatro Sahne, Plan, Kaz Ariv 2006..44 Resim 2.44.Side bb Yaps, Kaderli 2006.....45

Resim 3.1. Side Tapnaklar, Side Belediyesi 2005.............47 Resim 3.2. B.Bazilika, Kuzey Nef, Kaderli 2005...................48 Resim 3.3. B.Bazilika, Stylobat, Kaderli 2005......... .............48 Resim 3.4. B. Bazilika, Kuzey Atrium, Kaderli 2005................................................49 Resim 3.5. B. Bazilika, Kuzey Atrium Arkas, Kaderli 2005.....................................49 Resim 3.6. Side, Kutsal Alan, Side Belediyesi 2005 .....50 Resim 3.7. Side, Piskoposluk Saray, Kaderli 2005 ...................51 Resim 3.8. stanbul, Hagia Sophia, Kaderli 2008 ..........52 Resim 3.9. Selanik, St. Demetrios, Kaderli 2008...........................52 Resim 3.10.Sardes Kilise, Kaderli 2008....................52 Resim 3.11.B.Bazilika, Ni, Kaderli 2006 .....................53 Resim 3.12.B. Bazilika, Gney Duvar, Kaderli 2005.....53 Resim 3.13.B.Bazilka Apsis, Kaderli 2005....54 Resim 3.14.B. Bazilika Gney Duvar, Kaderli 2005..............54 Resim 3.15.Side Bazilikalar, Side Belediyesi 2006 ...........54 Resim 3.16.K. Bazilika, Pflaster, Kaderli 2005..........55 Resim 3.17.K. Bazilika, Narteks, Kaderli 2005..................55 Resim 3.18.K. Bazilika, Narteks, Kaderli 2006, ............56 Resim 3.19.K. Bazilika, Narteks, Kaderli 2006..........56 Resim 3.20.B. Bazilika, Kuzey Narteks Yan Mekan, D, Kaderli 2005..57 Resim 3.21.B. Bazilika, Kuzey Narteks Yan Mekan, Kaderli 2005 .....57 Resim 3.22.B. Bazilika Narteks, Side Belediyesi 2005..........57 Resim 3.23.Apollon Tan, Bat, Podyum, Kaderli 2005..........59 Resim 3.24.Apollon Tapna, Bat Grn, Kaderli 2005.......59 Resim 3.25.Apollon Tapna, Balk, Kaderli 2005 .........60 Resim 3.26.Athena Tapna Balk, Kaderli 2005.....60 Resim 3.27. Kutsal Alan, Tapnaklar, Kaderli 2005 .......61 Resim 3.28.Istanbul, Studios Bazilika Plan, Krautheimer 1986......63 Resim 3.29.stanbul, Studios Bazilikas Grn, Mango 1975..64 Resim 3.30.Istanbul, Hagia Sophia Kesit, Krautheimer 1986...65 Resim 3.31.Istanbul, Hagia Sophia, Kaderli 2008 ....65 Resim 3.32.stanbul, Hagia Sophia, Kaderli 2008....,....65 Resim 3.33.Bazilika Nefli, Kesit, Orlandos 1968....66 Resim 3.34.Bazilika Be Nefli, Kesit, Orlandos 1968.......66

vii

Resim 3.35.Suriye El Bara Kiliseleri, VI. yy. Strube 2000............67 Resim 3.36.Suriye Brad Julianus, Strube 2000 ...68 Resim 3.37.Suriye Gerusa Kathedral, Strube 2000............68 Resim 3.38.Bazilika Bema, Orlandos 1968 ..........68 Resim 3.39.Bazilika Apsis, Orlandos 1968............68 Resim 3.40.Bazilika Apsis, Mathews 1995 ......69 Resim 3.41.Istanbul, Studios Apsis, Mathews 1995..........69 Resim 3.42.B. Bazilika, Apsis, Kaderli 2005.................69 Resim 3.43.B.Bazilika, Apsis, Side Belediyesi 2006 ............69 Resim 3.44.B. Bazilika Bema, Kaderli 2005......70 Resim 3.45.B. Bazilika Gney Ni, Kaderli 2005 ...,....71 Resim 3.46.Selanik Hagia Demertios Templon, Kaderli 2008 .........71 Resim 3.47.Bazilika, Solea, Mathews 1995.......71 Resim 3.48.Tekirda Mze, Ambon Kaderli 2008....72 Resim 3.49.Antalya Arkeoloji M. Ambon, Kaderli 2008 ......72 Resim 3.50.Istanbul, Arkeoloji M. Ambon, Kaderli 2008 .............73 Resim 3.51.Istanbul, Arkeoloji M. Ambon, Kaderli 2008 ...73 Resim 3.52.Selanik, Hagios Demetrios, Kaderli 2008 .............73 Resim 3.53.Istanbul, Beyazt Bazilika, Mathews 1995 ....73 Resim 3.54.B. Bazilika, Narteks, Kaderli 2008 .............74 Resim 3.55.B. Bazilika, Narteks Kuzey Yan Mekan, Kaderli 2006......74 Resim 3.56.Trilye, Fatih Camii, Kaderli 2005...........75 Resim 3.57.Trilye, Fatih Camii, Kaderli 2005.......................76 Resim 3 58.Girit, St. Nicholas, Menidi, Borboudakis-Gallas-Wessel 1983..........77 Resim 3.59.Yunanistan, Menidi, Borboudakis-Gallas-Wessel 1983.............................77 Resim 3.60.Girit, Panaija Serwiotissa, Borboudakis-Gallas-Wessel 1983,243.78 Resim 3.61.Girit, Ajios Georjios, Borboudakis-Gallas-Wessel 1983,229.78 Resim 4.1. B. Bazilika, Temizlik almalar, Side belediyesi 2005....80 Resim 4.2. B. Bazilika, Temizlik al. Side Belediyesi 2005 ........80 Resim 4.3. Side Kutsal Alan,Side Belediyesi, 2006...81 Resim 4.4. C Alan, Ark. Bl. Kaz Arivi 1961...........82 Resim 4.5. Byk Bazilika, Plan Kaderli 2006..............82 Resim 4.6. Mezar, Ark. Bl. Arivi 1961.....83 Resim 4.7. Mezar, Ark.Bl. Arivi 1961..............83 Resim 4.8. Atrium, Kaderli 2004...............83 Resim 4.9. Kk Bazilika, Kaderli 2004......83 Resim 4.10.Byk Bazilika Gney Duvar, Kaderli 2005.........84 Resim 4.11.Byk Bazilika Gney Duvar, Kaderli 2005.....84 Resim 4.12.Kuzey Pastophorion Kaderli 2006......84 Resim 4.13.Gney Pastophorion Kaderli 2006......84 Resim 4.14.Kk Bazilika, Kaderli 2004.............85 Resim 4.15.Kk Bazilika, Kaderli 2004.....85 Resim 4.16.Temenos, Kaderli 2004...........85 Resim 4.17.Byk B. Gney Alan, Kaderli 2004..........85 Resim 4.18.N1 Apollon Tapna Restitsyon, Side Belediyesi 2006..86 Resim 4.19.Athena Apollon Tapnaklar Plan, Mansel 1978........87 Resim 4.20.Apollon Tapna, Kaderli 2006................88 Resim 4.21.Apollon T., Podyum, Kaderli 2006........89 Resim 4.22.Apollon T., Stylobat, Kaderli 2006....89

viii

Resim 4.23.Apollon T., Stylobat, Kaderli 2007............90 Resim 4.24.Apollon T., Stun Alt, Kaderli 2007......90 Resim 4.25.Apollon T., Alnlk, Kaderli 2007......90 Resim 4.26.Apollon T., Stun, Kaderli 2007........90 Resim 4.27.Apollon T., Kaderli 2006....91 Resim 4.28.Apollon T. Bat Cephesi Kaderli 2007...91 Resim 4.29.Apollon T. Kaz Arivi, . 1961.......91 Resim 4.30.Apollon, Athena Tapna Side Belediyesi 2006.......92 Resim 4.31.Athena T. Zemin, Kaderli 2007.........93 Resim 4.32.Athena T., Kaderli 2007 ........93 Resim 4.33.B. Bazilika, Side Belediyesi 2006....... .........94 Resim 4.34.B. Bazilika, Ni Kap, Kaderli 2006..........95 Resim 4.35.Byk B., Kuzey Ni, Kaderli 2006.....95 Resim 4.36.B. Bazilika, Gney Duvar, Kaderli 2006 .....96 Resim 4.37.B. Bazilika, Gney Duvar, Kaderli 2006 .....96 Resim 4.38.B. Bazilika, Gney Duvar, Kaderli 2006 .....96 Resim 4.39.B. Bazilika, Gney Duvar, Kaderli 2006..............96 Resim 4.40.B. Bazilika, Bat Duvar, Kaderli 2006 ......97 Resim 4.41.B.Bazilika, Gney duvar, Kaderli 2006.........97 Resim 4.42.B. Bazilika, Kuzey Yan Mekan, Kaderli 2006...............97 Resim 4.43.Martyrion, Mekan, Kaderli 2006........99 Resim 4.44.Martyrion Bat Grn, Kaderli 2006.......99 Resim 4.45.Martyrion Detay, Kaderli 2005 ........100 Resim 4.46.Martyrion Kuzey-bat Ni, Kaderli 2005......100 Resim 4.47.Martyrion Bat Grn, Kaderli 2007.....101 Resim 4.48.Martyrion Dou Grn, Kaderli 2007 ..101 Resim 4.49.Martyrion, st Kat, Kaderli 2005 .......101 Resim 4.50.Martyrion n Mekan st, Kaderli 2005 .....101 Resim 4.51.Kk Bazilika, Side Belediyesi 2006 ........102 Resim 4.52.Kk Bazilika, Kaderli 2006 ......102 Resim 4.53.K. Bazilika, Stun Talar, Kaderli 2006 .....103 Resim 4.54.K. Bazilika, Ahap Hatl Yuvalar, Kaderli 2006 .......103 Resim 4.55.K. Bazilika., Narteks, Kaderli 2006 .........103 Resim 4.56.K. Bazilika, Kuzey Duvar I, Kaderli 2006 .......103 Resim 4.57.Pompei, Opus Sectile-Mozaik Deme, Kaderli 2007 .......110 Resim 4.58.Selanik, Hagia Demetrios Opus Sectile Deme, Kaderli 2008 ....110 Resim 4.59.Kariye Cami- Kilisesi Duvar Kaplamas, Kaderli 2008 ......110 Resim 4.60.Studios Bazilikas, Alas 1992..110 Resim 4.61.B. Bazilika, Narteks Kuzey, Opus Sectile Deme, Kaderli 2005......111 Resim 4.62.B. Bazilika, Narteks Gney Deme izi, Kaderli 2005....112 Resim 4.63.B. Bazilika Apsis Yan Deme, Kaderli 2006...112 Resim 4.64.B. Bazilika Apsis Deme, Kaderli 2006.....112 Resim 4.65.B.Bazilika.Gney Ni, Kaderli 2006........113 Resim 4.66.B. Bazilika Gney 2. Ni, Kaderli 2006...............113 Resim 4.67.Martyrion, Fesk, Kaderli 2006 ........113 Resim 4.68.B. Bazilika Gney 1. Ni, Kaderli 2006....113 Resim 4.69.B. Bazilika Gney 3.Ni, Kaderli 2006. ...114 Resim 4.70.B. Bazilika Apsis Yan, Kaderli 2006. ...114 Resim 4.71.Martyrion Sondaj Plan, Kaderli 2006 ...115 Resim 4.72.B.Bazilika A Sondaj, Kaderli 2006...116

ix

Resim 4.73.Gney Pastophorion Gney Duvar, Kaderli 2006......116 Resim 4.74.B Bazilika, B Sondaj, Plan, Kaderli 2006 .....117 Resim 4.75.B.Baizilika, B Sondaj, Kaderli 2006... ......117 Resim 4.76.Martyrion n Mekan Eik, Kaderli 2006........... 118 Resim 4.77.Martyrion C Sondaj, Kaderli 2006.........118 Resim 4.78.B.Bazilika D Sondaj, Plan, Kaderli 2006......... 118 Resim 4.79.B.Bazilika, Narteks,Gney Yan Mekan, D Sondaj, Kaderli 2006.119 Resim 4.80.B.Bazilika, Narteks,Gney Yan Mekan, D Sondaj, Kaderli 2006.119 Resim 4.81.B.Bazilika Temizleme Alan, Plan, Kaderli 2005...............120 Resim 4.82.B.Bazilika, E Sondaj, Kaderli 2005...........120 Resim 4.83.B.Bazilika, F Sondaj, Plan, Kaderli 2006............. 121 Resim 4.84.B.Bazilika, Narteks Yan Mekan,Mozaik Deme,2006.... 121 Resim 4.85.B.Bazilika, Narteks Yan Mekan, 2006...........121 Resim 4.86.B.Bazilika, G Sondaj, Plan, Kaderli 2006.............122 Resim 4.87.B.Bazilika, G Sondaj, Mezar Buluntusu, Kaderli 2006........123 Resim 4.88.B.Bazilika, G Sondaj Kap Buluntusu, Kaderli 2006............123 Resim 4.89.B.Bazilika, H Sondaj, Plan, Kaderli 2006.................124 Resim 4.90.B.Bazilika, H Sondaj, Ni Grn, Kaderli 2006..........124 Resim 4.91.B.Bazilika, H Fresk Grn, Kaderli 2006.....................124 Resim 4.92.B.Bazilika, K Sondaj Gney Stylobat, Kaderli 2006................125 Resim 4.93.B.Bazilika, K Sondaj Narteks, Kaderli 2006.........125 Resim 4.94.B.Bazilika, K Sondaj, Plan, Kaderli 2006..125 Resim 4.95.Tapnaklar,Side Belediyesi 2005.... 126 Resim 4.96.N1 Apollon Tapna Restitsyon, Mansel, 1978.....127 Resim 4.97.N1- Apollon Tapna, Kaderli 2006...128 Resim 4.98. N1- Apollon Tapna, Kaderli 2006..129 Resim 4.99. N1- Apollon Tapna, Kaderli 2006..130 Resim 4.100.N1- Apollon Tapna, Kaderli 2006.....130 Resim 4.101.N1- Athena Tapna, Kaderli 2006...131 Resim 4.102.N1- Athena Tapna, Kaderli 2006...132 Resim 4.103.N1 Athena Tapna, Stun, Kaderli 2006.....133 Resim 4.104.N1 Kutsal Alan, B. Bazilika, Side Belediyesi 2006....133 Resim 4.105.Selanik, Hagia Demetrios 2008.........134 Resim 4.106.Selanik Arkheiropoitetos Kaderli ,Krautheimer 1986, 99.....134 Resim 4.107.Hagia Sophia,Kaderli 2008....135 Resim 4.108.Hagia Sophia, II. Kat, Galeri, Kaderli 2008......135 Resim 4.109.Sinai, Katherina Manastr,at Konstrksiyonu, Mango 1995,21...136 Resim 4.110. Selanik Hagia Demetrios, Selanik Hagia Demetrios136 Resim 4.111.Martyrion st, Kaderli 2005.137 Resim 4.112.Martyrion st, Kaderli 2005.137 Resim 4.113. Kk Bazilika, Kaderli 2005..137

Resim 5.1. Side Yarm Adas, Side Belediyesi 2004...150 Resim 5.2. Side Tapnaklar, Resital Kaderli 2006..........151

Resim 6.1. Byk B. Apsis, Kaderli 2006 ..157 Resim 6.2. Byk B. Apsis Gney Deme, Kaderli 2006.........157 Resim 6.3. Byk B. Apsis, Kaderli 2006 .....157

Resim 6.4. Byk B. Apsis Gney Deme, Kaderli 2006.....157 Resim 6.5. B. Bazilika Buluntu Tula, Kaderli 2006......159 Resim 6.6. B. Bazilika Buluntu Tula, Kaderli 2006..........159 Resim 6.7. Bat Mausoleum Detay, Kaderli 2006...160 Resim 6.8. Piskoposluk Saray, Detay, Kaderli 2006......160 Resim 6.9. Kk Bazilika dou Grn, Kaderli 2005....161 Resim 6.10.Byk B. Apsis Synthronon, Kaderli 2006 .........162 Resim 6.11.Byk B. Apsis Deme, Kaderli 2006............162 Resim 6.12.Kutsal Alan Sur, Kaderli 2006.........163 Resim 6.13.Apollon Tapna Stylobat-Kaide, Kaderli 2006 .....163 Resim 6.14.Athena Tapna, Kuzey Cephe, Kaderli 2006.....164 Resim 6.15.Athena Tapna, Kuzey Cephe, Kaderli 2006.164 Resim 6.16.Athena Tapna, Kuzey-Dou Ke, Kaderli 2006.....165 Resim 6.17.Athena Tapna, Stun, Kaderli 2006.....165 Resim 6.18.Kutsal Alan Sur, Kaderli 2006.....166 Resim 6.19.Kutsal Alan Sur, Gney-Dou, Kuzey Cephe, Kaderli 2006...166 Resim 6.20.Kk Bazillika, . Kaz Arivi 1961.............167 Resim 6.21.Athena Tapna, Kuzey Stun Sras, Kaderli 2006....168 Resim 6.22.Athena Tapna, Antik Tiyatro, Side Belediyesi 2006....168 Resim 6.23.Apollon Tapna, Bat Stun Sras, Kaderli 2006......169 Resim 6.24.Apollon Tapna Grn, Temel Balantlar, Kaderli 2006...169 Resim 6.25.Byk B., Kuzey Cephe, Pencere Detay, Kaderli 2006...170 Resim 6.26.Byk B. Bat Cephesi, Kuzey, Yan Mekan, Kaderli 2006.....170 Resim 6.27.Martyrion Kubbe, Kaderli 2006............170 Resim 6.28.Kk Bazilika, Gney Duvar,Kaderli 2006....170 Resim 6.29.Byk B., Apsis Cephe, Detay, Kaderli 2006...171 Resim 6.30.Byk B. Gney Cephe, Martyrion Giri, Kaderli 2006....171 Resim 6.31.Apollon Tapna, Kaderli 2006....172 Resim 6.32.Athena Tapna, Kaderli 2006.........173 Resim 6.33.B. Bazilika Apsis, Gney Kaide, Kaderli 2006....173 Resim 6.34.B. Bazilika Kuzey Pastophorion, Gney Mekan, Kaderli 2006...173 Resim 6.35.Byk B., Kuzey Atrium st, Pencere Detay, Kaderli 2006...175 Resim 6.36.Byk B., Kuzey Atrium, Gney Cephe, Kaderli 2006...175 Resim 6.37.Kuzey Pastophorion, Duvar, Kaderli 2006...175 Resim 6.38. Kuzey Atrium Yan Duvar, Kuzey Mekanlar, Kaderli 2006...175 Resim 6.39. Apollon Tapna, Gney-Bat Atrium, Kaderli 2006.176 Resim 6.40. Apollon Tapna, Gney Cephe Gney Atrium Kesi, Kaderli 2006 ...176 Resim 6.41.Kutsal Alan, Gne Tutulmas, Kaderli 2006.......177 Resim 6.42.Apollon Tapna, Stylobat-Kaide, Kaderli 2006 ....178 Resim 6.43.Apollon Tapna, Kuzey-Bat Kesi, Kaderli 2006.......178 Resim 6.44.Byk B., Gney, Pastophorion st, Kaderli 2006......179 Resim 6.45.Byk B. Apsis, Kuzey Pastophorion st, Kaderli 2006.179 Resim 6.46.Byk B., Kuzey, Pastophorion Bat Cephesi, Kaderli 2006 ..180 Resim 6.47.Byk B., Gney Pastophorion, Bat Cephesi, Kaderli 2006 .180 Resim 6.48.Byk Bazilika Kuzey Duvar, Kaderli 2006...180 Resim 6.49.Kuzey Pastophorion, Kaderli 2005..189 Resim 6.50.Martyrion Bazilika Kap, Kaderli 2006.........189 Resim 6.51.Kk B. Gney D Cephe, Kaderli 2006.....189 Resim 6.52.B. Bazilika, Kuzey Cephe, Kaderli 2006...189

xi

Resim 6.53.B. Bazilika Gney Duvar, Kaderli 2006..190 Resim 6.54.Martyrion Gney-Bat, Kaderli 2006...190 Resim 6.55.B. Bazilika Apsis Antsal, Kemer Kaide, Kaderli 2005...191 Resim 6.56.K. Bazilika, Bat Duvar, Kaderli 2006....191 Resim 6.57.B. Bazilika Narteks Duvar, Kaderli 2005....191 Resim 6.58.B. Bazilika Narteks, Gney Duvar, Kaderli 2005....191 Resim 6.59.Athena Tapna, Kaide, Kaderli 2006.....192 Resim 6.60.Apollon Tapna, Bat Kaideler Mekan, Kaderli 2006...........192 Resim 6.61.Athena Tapna, Mimari Elemanlar Kaderli 2006.193 Resim 6.62.Byk Bazilika Gney Duvar, Kaderli 2006...193

xii

EKL LSTES

Sayfa No

ekil A.1. Side Antik Kenti,2.yy Roma Dnemi Vaziyet Plan.....................1 ekil A.2. Side Antik Kenti,6.yy Bizans Dnemi Vaziyet Plan........2 ekil A.3. Eski Side Kenti(Selimiye ky) Koruma mar Uygulama Plan...3 ekil B.1. Side Antik Kenti, Liman Blgesi Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion,Kk Bazilika Tarihsel Geliimi......4 ekil B.2. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika . Martyrion, Kk Bazilika Genel st Kat plan, Rlve.......5 ekil B.3. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar,Byk Bazilika Martyrion, Kk Bazilika Genel Alt Kat Plan, Rlve......6 ekil B.4. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar,Byk Bazilika Martyrion, Kk Bazilika Genel Alt Kat Plan, Sondajlar...7 ekil B.5. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika Martyrion, Kk Bazilika 1-1/2-2/3-3 Kesitleri, Rlve..........8 ekil B.6. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika Martyrion, Kk Bazilika 4-4/5-5/6-6 Kesitleri, Rlve.......9 ekil B.7. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar,Byk Bazilika Martyrion, Kk Bazilika 7-7/8-8/9-9 Kesitleri,Rlve..10 ekil B.8. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar,Byk Bazilika Martyrion, Kk Bazilika 10-10/11-11/13-13 Kesitleri,Rlve..11 ekil B.9. Side Antik kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika Martyrion, Kk Bazilika A-A/B-B/C-C Kesitleri, Rlve.......12 ekil B.10. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika Martyrion, Kk Bazilika D-D/E-E/F-F Kesitleri, Rlve......13 ekil B.11. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika Martyrion, Kk Bazilika G-G/H-H/I-I Kesitleri, Rlve......14 ekil B.12.Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika Martyrion, Kk Bazilika J-J/K-K/L-L Kesitleri, Rlve......15 ekil B.13. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika Martyrion, Kk Bazilika M-M/N-N/P-P Kesitleri, Rlve.....16 ekil B.14. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika Martyrion, Kk Bazilika R-R/T-T/U-U Kesitleri, Rlve...17 ekil B.15. Side Antik Kenti, Athena Tapna Kaide ve Stun Bal, Rlve......18 ekil B.16. Side Antik Kenti, Apollon Tapna Kaide ve Stun Bal, Rlve....19 ekil B.17. Side Antik Kenti, Apollon Tapna, Rlve..20 ekil B.18. Side Antik Kenti, Athena Tapna Kaide, Rlve.....21 ekil B.19. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapna Stun Bal, Rlve..22 ekil B.20. Side Antik Kenti, Athena Tapna Medusa veAritrav, Rlve....23 ekil B.21. Side Antik Kenti, Athena Tapna Aritrav, Rlve......24 ekil B.22. Side Antik Kenti, Kk Bazilika, Templon, Rlve.........25 ekil B.23. Side Antik Kenti, Kk Bazilika Kaide, Rlve...........26 ekil B.24. Side Antik Kenti, Kk Bazilika Kaide, Rlve.......27

xiii

ekil B.25. Side Antik Kenti, Kk Bazilika,Kaide, Rlve...........28 ekil B.26. Side Antik Kenti, Kk Bazilika,Kaide, Rlve.......29 ekil B.27. Side Antik Kenti, Kk Bazilika,Kaide, Rlve...........30 ekil B.28. Side Antik Kenti, Byk Bazilika, D Narteks Kuzey Kap Kasas, Profil Bezemesi, Rlve.....31 ekil B.29. Side Antik Kenti, Byk Bazilika, Duvar Silmesi, Rlve.....32 ekil B.30. Side Antik Kenti, Kk Bazilika, Kap Kasa Profili, Rlve....33 ekil C.1. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Alanndaki Buluntular, Levha Paralar Rlve.....34 ekil C.2. Side Antik Kenti, Byk Bazilika, Alanndaki Buluntular, Levha Paralar Rlve.....35 ekil C.3. Side Antik Kenti, Kk Bazilika, Ambon Paras, Rlve.............36 ekil C.4. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Alanndaki Buluntular, Stun Bal Rlve.....37 ekil C.5. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Alanndaki Balk rnekleri, Stun Bal, Rlve.......38 ekil C.6. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Alanndaki Buluntular, Stun Bal, Rlve.....39 ekil C.7. Side Antik Kenti, Gney Pastaphorion Depo Yerleim Plan.......40 ekil C.8. Side Antik Kenti, Gney Pastaphorion Depo Yerleim Plan.......41 ekil C.9. Byk Bazilika Gney Alandaki Buluntular, Pimi Toprak Dokuma Arlklar...................................................................................42 ekil C.10. Byk Bazilika, Buluntular-Sikkeler......................................................43 ekil C.11. Byk Bazilika, Buluntular-Sikkeler......................................................44 ekil C.12. Byk Bazilika, Buluntular-Sikkeler......................................................45 ekil C.13. Byk Bazilika, Gney Alandaki,Buluntular,Mozaikler,Metal Buluntular...............................................................................................46 ekil C.14. Byk Bazilika, Buluntular-Kiremitler...................................................47 ekil C.15. Byk Bazilika, Gney Alandaki Buluntular, Pimi Toprak-Tulalar.48 ekil C.16. Byk Bazilika, Gney Alandaki Buluntular, iviler, Pimi Toprak Kaplar, Amphora.....................................................................................49 ekil C.17. Byk Bazilika, Gney Alandaki Buluntular, Camlar,Kurunlar..........50 ekil C.18. Side Kutsal Alandan Gelen Mzedeki Buluntular..................................51 ekil C.19. Side Antik Kenti, Kk Bazilika, Ambon neri, Ambon Paras Restitsyon.......................................52 ekil C.20. Side Antik Kenti, Kk Bazilika, Korkuluk 1961 Buluntu,Rlve......53 ekil C.21. Side Antik Kenti, Kk Bazilika Ambon Korkuluk 1961 Buluntu, Rlve..54 ekil C.22. Side Antik Kenti, Kk Bazilika, Korkuluk 1961Buluntu, Rlve......55 ekil C.23. Side Antik Kenti, Byk Bazilika, Buluntu Balk Paras, Rlve...56 ekil C.24. Side Antik Kenti, Athena Tapna,Geison Paras, Rlve.......57 ekil C.25. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Sekizgen Ayak, Rlve........58 ekil C.26. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Levha Paras, Rlve..........59 ekil C.27. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Narteks Kuzey Kap, Rlve....60 ekil C.28. Side Antik Kenti, Athena Tapna Aritrav Paras, Rlve.....61 ekil C.29. Side Antik Kenti, Byk Bazilika,Martyrion Dou Alan, Doudan kinci Stun, Rlve........62

xiv

ekil C.30. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Apsisin ki Yanndaki Kaide rnekleri Rlve.................63 ekil C.31. Side Antik Kenti, Byk Bazilika B.35 Nolu Balk izimi, Rlve...64 ekil C.32. Side Antik Kenti, Byk Bazilika B.39 Nolu Stun Bal, Rlve....65 ekil C.33. Side Antik Kenti, Byk Bazilika,Bizans Balk, Rlve..........66 ekil C.34. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Narteksin Gney Yz nndeki Bizans Stun Bal, Rlve......67 ekil D.1. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena ve Apollon Tapnaklar,Roma Dnemi Restitsyon, Plan...............68 ekil D.2. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika, Erken Dnem RestitsyonuPlan................................................................................................69 ekil D.3. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika,Martyrion,Kk Bazilika, Erken Dnem Restitsyonu........70 ekil D.4. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika, Orta Bizans Dnemi, Restitsyon, Plan...............................................................................71 ekil D.5. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika,Martyrion, Kk Bazilika, Orta Bizans Dnemi, Restitsyon, Plan........................................................................................................72 ekil D.6. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika, Ge Dnem Restitsyon, Plan........................................................................................73 ekil D.7. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyron, Kk Bazilika,Ge Dnem Restitsyon, Plan.........74 ekil D.8. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Byk Bazilika Bema Restitsyon, Plan...................................................................................................75 ekil D.9. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Kk bazilika Restitsyon Denemeleri 5-5, 6-6 kesiti ,7-7, 4-4 Kesit Grn, Restitsyon........76 ekil D.10. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Kk Bazilika Restitsyon Denemeleri e-e,j-j,5-5 Kesitleri, Resttisyon.....77 ekil D.11. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Kk Bazilika Restitsyon Denemeleri, Grnler........78 ekil D.12. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Byk Bazilika Restitsyon Denemeleri Giri Cephesi Bat Yn Grn nerileri, (n-n,r-r Kesiti).....79 ekil D.13. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Byk Bazilika Restitsyon Denemeleri, Arka cephe Dou Yn Grn nerileri........80 ekil D.14. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Byk Bazilika Restitsyon Denemeleri, k-k ve 5-5 Kesiti Grn nerileri.......81 ekil D.15. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Byk Bazilika Restitsyon Denemeleri, j-j Kesiti Grn nerileri............82 ekil D.16. Side Antik Kenti, Kutsal Alan,Byk Bazilika Restitsyon Denemeleri 6-6 Kesit Grn.................83 ekil D.17. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena Tapna Plan Restitsyonu...............................................................................84 ekil D.18. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena Tapna Plan Restitsyon Denemeleri,Tapnak Grn nerisi- 1...........85

xv

ekil D.19. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Athena Tapna Plan Restitsyon Denemeleri Tapnak Grn nerisi-2.................................86 ekil D.20. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Apollon Tapna Plan Restitsyon.......87 ekil D.21. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Apollon Tapna Plan Restitsyon Denemeleri,Tapnak Grn nerisi 1..............................88 ekil D.22. Side Antik Kenti, Kutsal Alan, Apollon Tapna Plan Restitsyon Denemeleri, Tapnak Grn nerisi-2........89 ekil E.1. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyiron, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi 1-1 Kesit-Grn, Restorasyon.................90 ekil E.2. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar,Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi 2-2 Kesit-Grn..........91 ekil E.3. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi 3-3 Kesit-Grn.....92 ekil E.4. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi 4-4 Kesit-Grn.....93 ekil E.5. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi 5-5 Kesit-Grn....94 ekil E.6. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi 6-6 Kesit-Grn....95 ekil E.7. Side Antik Kenti, Athena, Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi 7-7 Kesit-Grn....96 ekil E.8. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi 8-8 Kesit-Grn....97 ekil E.9. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi 9-9 Kesit-Grn....98 ekil E.10. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi 10-10 Kesit-Grn.......99 ekil E.11. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi 11-11 Kesit-Grn..100 ekil E.12. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika,Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi 13-13 Kesit-Grn..101

xvi

ekil E.13. Side Antik Kenti , Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi a-a Kesit-Grn..102 ekil E.14. Bazilika,Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi c-c Kesit-Grn..103 ekil E.15. Side Antik Kenti ,Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi d-d Kesit-Grn..104 ekil E.16. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi e-e Kesit-Grn..105 ekil E.17. Side Antik Kenti ,Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi f-f Kesit-Grn....106 ekil E.18. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi g-g Kesit-Grn......107 ekil E.19. Side Antik Kenti ,Athena ve Apollon Tapnaklar,Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi i-i Kesit-Grn...108 ekil E.20. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi j-j Kesit-Grn....119 ekil E.21. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi k-k Kesit-Grn...110 ekil E.22. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi l-l Kesit-Grn....111 ekil E.23. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi m-m Kesit-Grn....112 ekil E.24. Side Antik Kenti, Athena ve Apollon Tapnaklar, Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika Bozulma ve Onarm Analizi n-n Kesit-Grn..113 ekil F.1. Perge Antik Kenti ,Bazilika A ve B Genel Rlveleri, Alt Kat Planlar..... .................................................................................................................114 ekil F.2. Side Antik Kenti, Piskoposluk Saray,Vaziyet Plan (Akif Daiden Alnt).......115 ekil F.3. Side Antik Kenti, Piskoposluk Bazilikas, Restitsyon Plan(Akif Dai Plan Revizesi, Hansgerd Hellenkemper ve Leyla Kaderli tarafndan)...116 ekil F.4. Side Antik Kenti, Piskoposluk Saray Kars Bazilika (Hansgerd Hellenkemper ve Leyla Kaderli).....117 ekil F.5. Side Antik Kenti,Tiyatro Kars Bat Yn Bazilika,neri-1 Rlve Restitsyon (Hansgerd Hellenkemper ve Leyla Kaderli)118 ekil F.6. Side Antik Kenti, Piskoposluk Saraynn indeki Kk apel, Rlve (Akif Dai Plan Revizesi, Hansgerd Hellenkemper ve Leyla Kaderli)119 ekil F.7. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Plan Karlatrmalar, Apsis Blmleri, Rlve.....120

xvii

ekil F.8. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Plan Karlatrmalar, Apsis Blmleri, Rlve.121 ekil F.9. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Plan Karlatrmalar, Apsis Blmleri, Rlve.122 ekil F.10. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Plan Karlatrmalar, Atrium Blmleri, Rlve...........123 ekil F.11. Side Antik Kenti, Byk Bazilika Plan Karlatrmalar, Atrium Blmleri, Rlve...124 ekil F.12. Erken Dnem Kap Profil rnekleri, Rlve.125 ekil F.13. Erken Dnem Kap Profil rnekleri, Rlve.126

xviii

KISALTMALAR LSTES

AA AAN ICOM ICOMOS ICCROM T M.S.G.S.. ODT TBMM UNESCO

: Arhaeologischer Anzeiger : Asar- Atika Nizamnamesi : nternational Council of Museums : nternational Council on Monuments and Sites : nternational Center for the Study of the Preservation : stanbul niversitesi : stanbul Teknik niversitesi : Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi : Orta Dou Teknik niversitesi : Trkiye Byk Millet Meclisi : United Nations Educational Scientific and Cultural Organization

YT

: Yldz Teknik niversitesi

xix

NDEKLER
ZET SUMMARY NSZ RESM LSTES EKLLER LSTES KISALTMALAR LSTES ii iii v vi xiii xix

1.GR.....................1
1.1. AMA VE YNTEM......4 1.2 ARATIRMALAR, ALIMALAR...8

2. PAMPHYLA BLGES VE SDE ANTK KENT ......12

2.1. SDE ANTK KENTNN KONUMU VE TOPOGRAFYASI ....13 2.2. SDE ANTK KENTNN TARHSEL GELM....14 2.2.1. Arkaik ve Klasik Dnem.........16 2.2.2. Hellenistik Dnem........16 2.2.3. Roma Dnemi...17 2.2.4. Bizans Dnemi......19 2.2.5. XX. Yzyl.................................................................................................23 2.3. SDEDEK ANITLAR......24 2.3.1 Surlar.24 2.3.1.a. Kara Surlar.......................................................................................24 2.3.1.b. Deniz Surlar......................................................................................25 2.3.2. Antsal Kaplar.28 2.3.2.a. Byk Kap.........................................................................................28 2.3.2.b. Dou Kaps........................................................................................28 2.3.2.c. Tak.......................................................................................................29 2.3.3. Su yolu ve emeler..30 2.3.3.a. Nymphaeum......................................................................................31 2.3.4. Stunlu Cadde.32

xx

2.3.5. Agora..33 2.3.5.a. Byk Agora.....................................................................................33 2.2.5.b. Resmi Agora......................................................................................34 2.3.6. Hamamlar...35 2.3.6.a. Agora Hamam...................................................................................35 2.3.6.b. Liman Hamam..................................................................................36 2.3.6.c. Byk Hamam...................................................................................36 2.3.7. Tiyatro.37 2.3.8. Latrina......38 2.3.9. Tapnaklar................40 2.3.9.a. Dionysos Tapna.............................................................................40 2.3.9.b. Men Tapna (P) .............................................................................40 2.3.10. Bazilikalar..41 2.3.10.a. Piskoposluk Bazilikas...................................................................41 2.3.10.b. Ee yaps..........................................................................................43 2.3.10.c. Tiyatro Kk apeller.................................................................43 2.3.10.d. Bb yaps, Tiyatro Kars Bat Yn Bazilika .............................45

3.

SDE ATHENA, APOLLON TAPINAKLARI VE BAZLKALAR KUTSAL ALANININ TARHSEL GELM NDE MMAR ZELLKLER .....................................................46
3.1. KUTSAL ALANIN TARHSEL GELM ERSNDE, ATHENA VE APOLLON TAPINAKLARININ MMAR ZELLKLER .....58 3.2. KUTSAL ALANIN TARHSEL GELM ERSNDE, BYK BAZLKA, MARTYRON MMAR ZELLKLER62 3.3. KUTSAL ALANIN TARHSEL GELM ERSNDE KK BAZLKANIN MMAR ZELLKLER74

4. SDE ATHENA, APOLLON TAPINAKLARI, BYK BAZLKA, MARTYRON, KK BAZLKA KUTSAL ALANI N ALIMA...............................80
4.1. RLVE...86 4.1.1. Tapnaklar86 4.1.1.a. Apollon Tapna........87 4.1.1.b. Athena Tapna.................92

xxi

4.1.2. Bazilikalar...94 4.1.2.a. Byk Bazilika............95 4.1.2. b. Martyrion...........98 4.1.3. c. Kk Bazilika.............101 4.2. BULUNTULAR..........104 4.2.1. Kk Buluntular.........................................104 4.2.1.a. Pimi Toprak Buluntular................................................................105 4.2.1.b. Madeni Buluntular............................................................................106 4.2.1.c. Sikkeler...............................................................................................106 4.2.1.d. Mozaik...............................................................................................107 4.2.1.e. Side Mzesindeki Eserler..................................................................108 4.2.2. Mimari yap elemanlar...109 4.2.2.a. Deme Kaplamalar.........................................................................109 4.2.2.b. Fresk...................................................................................................112 4.3. SONDAJ....115 4.3.1. A Sondaj................116 4.3.2. B Sondaj117 4.3.3. C Sondaj118 4.3.4. D Sondaj....118 4.3.5. E Sondaj........119 4.3.6.F Sondaj..120 4.3.7. G Sondaj122 4.3.8. H Sondaj........123 4.3.9. K Sondaj125 4.4. RESTTSYON NERS.........................126 4.4.1. Tapnaklar......................................127 4.4.1.a. Apollon Tapna......................130 4.4.1.b. Athena, Tapna....................118 4.4.2. Bazilikalar.......133 4.4.2.a. Byk Bazilika, ...134 4.4.2.b. Martyrion....136 4.4.2.c. Kk Bazilika.........137

xxii

5. ARKEOLOJK ALANDA KORUMA YAKLAIMI.......139

5.1.TARHSEL GELM ERSNDE ARKEOLOJK ALANDAK KORUMA YAKLAIMI ...139 5.2. SDE KENTSEL VE ARKEOLOJK ST KORUMA YAKLAIMI.148

6. SDE ATHENA, APOLLON TAPINAKLARI VE BAZLKALARIN KORUMA YAKLAIMI152

6.1. BOZULMA DURUMU ...153 6.1.1. Bozulma Nedenleri.........153 6.1.1.a. Malzemenin zelliklerine Bal Bozulmalar ...............................154 6.1.1. b. evresel Etkenlere Bal Bozulmalar...........................................163 6.1.2. Bozulma ekilleri ..................................168 6.1.2.a. Tan Kendi Yapsndan Meydana Gelen Bozulmalar.................169 6.1.2.b. Malzeme Farkllndan Oluan Bozulmalar................................169 6.1.3. Bozulma Analizleri.................................................................................170 6.1.3.a. Para Kopmu Ta...........................................................................170 6.1.3.b. Yok Olmu Ta.................................................................................170 6.1.3.c. Onarlm Ta...................................................................................170 6.1.3.d. Erime.................................................................................................171 6.1.3. e. Kapiler Nem.....................................................................................171 6.1.3.f. Yzeysel Bozulma.............................................................................171 6.1.3.g. Kayma, atlama..............................................................................172 6.1.3.. Tuzlanma...........................................................................................173 6.1.3.j. Bitkilenme..........................................................................................173 6.1.3.l. Yosunlanma.......................................................................................174 6.2. ALAN VE YAPI LENDE KORUMA, RESTORASYON NERS............................................................................................................175 6.2.1. Koruma ekilleri ................................................181 6.2.1.a. Su Pskrtme Yntemi...................................................................182 6.2.1.b. Emici Killerle Paketleme................................................................182 6.2.1.c. Kum Pskrtme...............................................................................184 6.2.1.d. Mekanik Temizlik............................................................................185 6.2.1.e. Ta Eser Onarmnda Kaldrma ve Yaptrma Yntemleri........187

xxiii

6.2.2. Onarm Analizleri...................................................................................188 6.2.2.a. Ta Yenileme.....................................................................................188 6.2.2.b. Harla Tamamlama..........................................................................189 6.2.2.c. Para Ekleme.....................................................................................190 6.2.2.d. Kaymay Dzeltme............................................................................190 6.2.2.e. Enjeksiyon..........................................................................................191 6.2.2.f. Kimyasal Temizlik.............................................................................192 6.2.2.g. Derz Tamamlama..............................................................................193

7. SONU ...194 KAYNAKLAR...201 ZGEM218

xxiv

1. GR
.. VII. yy.'da kurulduu varsaylan Side antik liman kenti, birok dnem ve kltrn izlerini tayarak zaman zaman kesintiye urayarak bugne gelmitir. Yunan, Roma ve Bizans sanatnn birbiri ardna devam eden veya ekil ve anlam deiiklii getiren yaptalar burada birarada grlmektedir. Birok kez Roma gelenei yeni ihtiyalar dorultusunda, yeni fonksiyonlar ile donatlarak Bizans iin kullanlr duruma getirilmitir. Birbirinin iine eritilerek kaynatrlm olan birok yap ve alan burada bylelikle ok uzun sre varln srdrmtr. Yaplan almalarda Side antik kentin tarihi, antlar ve yaplar ile birlikte yerleimin geliimi sreci ve dorultusu aratrlarak, kltr kalntlarnn anlam ve fonksiyonlarn zm, birbiriyle olan balantlar ve deiimleri gzlemlenmitir. (EK A.1., A.2., B.1.) Sidede daha nce bu alanda kaz yapan Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Manselin yapt almalar ve belgelemeler1, burada belli bir sre Bizans dnemi yaplarn inceleyen Prof. Semavi Eyicenin almalar2, Side yaztlarn inceleyen George Bean3, Emin Clemens Bosch4, Johannes Nollenin5 yaynladklar yaztlar ana kaynaklar olarak gsterilebilinir. Lanckoronski6, Hans Rott7 ve V. Shultzenin8 yzyln balarnda yaptklar seyahatlerine dayanarak kardklar yaynlar, yaplan ilk belgelemeler olmalar asndan nemlidir.

1 2

Mansel 1958, 213-233, res. 2-5, res. 28-33; Mansel 1964; Mansel 1978. Eyice 1952; Eyice 1960 3 Bean 1999 4 Bosch 1957 5 Nolle 1993 6 Lanckoronski 1890 7 Rott 1908 8 Schultze 1926

Resim 1.1. Side 1960, Side Antik Tiyatro Kazs Arivi Arif Mfid Mansel tarafndan 19471966 yllar arasnda yaplan Side Aratrmalar,9 (Res. 1.1, 1.2.) burada yaplan ilk kapsaml kaz, yeni aratrma belgelemeleri sunmutur. Bu belgeler geerliliini korumakla beraber halen almalarda ana kaynak olarak kullanlmaktadr.

Resim 1.2. Side 1960, Rdvan Aypa Ariv Bu aratrmalar ile birlikte Agora Hamam10, Vespasianus Ant11, MResmi Agora12, Tiyatro13 restorasyonlar kentin tarihi deerlerin yava yava ortaya karm ve deerlendirmitir.

Mansel 1958; Mansel 1964; Mansel 1978 Mansel 1978, 232; Abbasolu 2004, 2. 11 Mansel 1978, 114.
10

Bu almalar kapsamnda antik kentin nemli merkezlerinden, liman blgesinde bulunan tapnak ve bazilikalarda kaz almalar yaplm ve belgelenmitir. (Res. 1.3.) Kaz dnemine kadar tarla olarak kullanlan bu alan, aa karlan kalntlarn deerine paralel olarak restorasyon almalarnn balangcna kadar elence amal niteliksiz yaplar barndrmtr. Artan ziyareti says turizme ynelik gelir artlar, koruma kanunlar ve ynetmelikleri zorlayarak antlarn evresinde olduka salksz ve saygsz yaplamalarn artmasna da neden olmutur. (Res. 1.4.)

Resim 1.3. Side, .. Fen ve Ed. Fak. Arkeoloji Bl. Ariv,1961 Tm bu yaplan restorasyon almalar kentin tarihi ile birlikte dokusunu, mekansal oluumlarndan kesitler sunarak ayn zamanda antlar koruma altna alarak daha uzun zaman varlklarn srdrmelerini salamaktadr.

Resim 1.4. Side Yarm Adas, Side Belediyesi 2004

12 13

Mansel 1978, 169-186. zmirligil 1983 -2008

Resim 1.5. Side, Liman Blgesi Side Belediyesi 2006 1.1. AMA VE YNTEM Antik Pamphylia blgesinin en nemli liman kentlerinden biri olan Side, Roma ve Bizans dnemi sonras gnmzde de turizm yolu ile uluslararas bir ne sahip, zellikle Liman ve Tapnaklar blgesi antik kent de en ilgi eken yerlerden biri olmutur. (Res. 1.5.) 1960l yllarda Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel ve ekibi tarafndan ortaya karlan alan ve yaplarda o gnn koullar erevesinde yap talar ksmen dzenlenmi baz buluntular mzeye verilmi, yaplarn planlar karlm, Apollon Tapnann ksmi restitsyonu yaplm, (EK.C.18) 1991 ylnda Prof. Dr. Jale nan ve Prof. Dr. Zeynep Ahunbay tarafndan da ksmen de olsa restorasyonu tamamlanm, (Res. 1.6.) ancak alanda farkl zamanlarda yaplan ve bitirilemeyen almalar yine zamana yenik dmtr. Bu almann amac antik yarmadann ucunda yer alan tapnaklar ve bazilikalar kapsayan Kutsal alann tarihi evresi ile birlikte deerlendirilip, zaman ierisindeki kullanmlar ve birbiriyle olan ilikilerini ortaya koyarak restorasyon projesinin hazrlanmas ve yaklak iki bin yldr kulanlan Kutsal Alan, yaplarnn bazlar kendi dnem yaplarna gre daha iyi korunmu olsa da, nemli strktel bozulmalara acil mdehale ederek gelecekte de varolmalarn salamak, kentin dokusu ierisinde ve tarihine tanklk etmesini salamaktr.

Kutsal Alan snrlayan gneydeki Hellenistik Dnem Surlar, kuzey-batdaki ek yaplarda plan dzeinde almaya dahil edilerek evre ile balantlar incelenmitir. Daha nce bu alanda yaplan kaz ve aratrma almalarnda Athena ve Apollon Tapnaklar M.S. II. yy., Byk Bazilika M.S. VI. yy., Kk Bazilika M.S. X. yy.a tarihlendirilmi ancak restitsyon ve restorasyon almalar iin detayl bir rlve projesi izilememitir. alma, Kutsal Alann Roma ve Bizans Dnemi yaplar ile birlikte Rlve, Restitsyon ve Restorasyon projelerini kapsamaktadr. Bu teze ynelik alan almas 20052006 yllar arasnda yaplmtr. Tm alan kapsayan youn temizlik almas sonrasnda baz alanlarda deme kotuna kadar inilmeye allm, uygun grlen yerlerde sondajlar yaplmtr. Byk Bazilikann gneyinde ve dousundaki atk ve toprak temizlenmi, buluntular belgelenmi bazlar depo olarak ilevlendirilen Byk Bazilikann pastophorionlarnda yerletirilmtir. Alandaki mimari buluntular tespit ve belgelemeler sonras dzenlenmi ve geici koruma nlemleri alnmtr. (Res. 1.6.) almann banda ve sonunda totalstation yardm ile alann ve yaplarn hale hazr durumu ncelikle tespit edilmi ve mimari durumlar izimlerle belgelenmitir. Alann gneyindeki deniz suru kalntlar iin totalstation ile alnan noktalar talar zerindede ve bir kroki zerinde belirtilmi daha sonra bu noktalar denizparat yardm ile ekilen hava fotoraflar ile de birletirilerek izime aktarlmtr ve alandaki yaplar ile balanmtr.

Resim 1.6. Side Antik Kent Tapnaklar, Side Belediyesi 2006 5

Alanda, elle yaplan izimler daha sonra temize geilmi ve taranarak dijital ortama aktarlmtr. Her yapnn plan ayr ayr karlm ve daha nce totalstation ile alnan koordinatlar vastas ile birbirine balanmtr. Byk bazilikann plan byklnden dolay kuzey gney ve dou ksma blnerek ayr ayr izilmi ve yine ayn yntem ile birletirilmitir. izilen deme planlar, opus sectile, mermer kaplamalar buluntu yerlerine gre planlara aktarlmtr.

Resim 1.7. Side Antik Kent Tapnaklar, Side Belediyesi 2006 nce yaplarn planlar devamnda grnler ve kesitler yine yap yap karlm ve daha sonra kot ayarlamas yaplarak birbirine balanmtr. Alann iki farkl ykseklikten, yaklak 1m kodundan geen ve stten vaziyet plan niteliinde olan plan izilmitir. Yaplarn tm yzeylerini okunabilecek ekilde toplam 30 kesitgrn alnmtr. Cephe izimlerine ve yapdaki, mimari bloklarn zerindeki bozulmalar doru aktarabilmek iin ek olarak fotoraflarla belgelemeler yaplm ve karlatrlmtr. almalarn daha salkl yryebilmesi iin Byk Bazilikann apsisin dousu, gney duvarnn nileri, kuzey duvarn bat nileri, gney narteks yan mekann iinin boaltlmasna kararlatrlmtr.(Res. 1.7.) Bu blgeden gelen mimari elemanlarn nce buluntu alanlarnda kroki- izimi, katmanlarna gre tespiti yaplm daha sonra envanterlenip hemen nlerine veya yakn biryerde, kk buluntular ise depoya yerletirilerek koruma altna alnmtr, baz mimari elemanlarn lm ve izimleri yaplmtr. Temizlenen alanlara tespit ve belgeleme aamalarndan sonra geici koruma nlemleri alnm, oradan kan mimari buluntular yerletirilmitir. Byk Bazilika apsisin arkasndan kan apsise ait yap 6

talar, hemen alann dna st ste sralanm, gney ve kuzey nilerinden kanlarn bir ksm yine nilerin geici koruma nlemleri alndktan sonra ilerine, gney alandan kan yap talar duvara paralel duvara ikinci bir kabuk destek gibi sralanm, gney narteks yan mekanda ise ortaya kan mozaik koruma altna alndktan sonra bu alandan kan yap talar bu mekanda toplanmtr.(Res. 1.8.) Restitsyona k tutabilecek temel mimari elemanlar, stylobat, kaide, stun, aritrav, templon, ambon gibi ayrca etd edilmi ve detay olarak izime aktarlmtr. Yaplan izim almalarna paralel olarak Byk Bazilika alanndaki mimari buluntular restorasyon almalar ve salamlatrma almalarnda yol gsterici olmalar iin buluntu yerlerine gre numarandrlp envanterlenmi ve yeni yerleim planlar karlmtr. (EK. B.2.) Elde edilen rlve izimleri zerinden aratrmada ortaya kan sonular ve alandaki gzlemler neticesinde, zaman ierisinde yaplan mdehaleler, ekleme ve

tamamlamalar, Kutsal Alann ve yaplarnn tarihsel sre ierisindeki plan deiimleri ve birbiriyle olan ilikileri 8 adet Tarihsel Analiz paftasna aktarlmtr. (EK. E.1.) Yaplarn bozulma ekli ve dalmlar, onarm-restorasyon izimleri ile birlikte ayn paftalarda fotoraflar eklenerek gsterilmitir. (EK .E.1.-E.24.)

Resim 1.8. Side Antik Kent, Byk Bazilika, Side Belediyesi 2006

Bu tezin kapsamndaki alan almas, belgeleme sonunda tm Kutsal Alanda ayrca geici koruma nlemleri alnm ve kesin restorasyona kadar burada periyodik bakm (bitki temizlii, ilalama, genel temizlik ve dzenleme- koruma) yaplmas kararlatrlmtr. Bu tezin ve almalarn sonucunda alann genel deerlendirilmesi, dnem farkllklar saptanm ve koruma nerileri gelitirilmitir. 1.2. ARATIRMALAR, ALIMALAR Side Tiyatrosu ilk defa XIX. yzyln banda Amiral Beaufort tarafndan aratrlmtr. Beaufort14 (Res. 1.10.) 1811 de balad gezisinde Sideye de

uram ve zellikle tiyatrodan ok etkilenmitir. Tiyatronun oturma basamaklar, sahnesi ve galerileri hakknda bilgi ve baz ller vermi, plan ve kesit vererek bunlar desteklemitir. Charles Texier ise kitabnda Side blmnde fazla ayrntya girmemi ve genel olarak bahsetmitir15. 1838 de Fellows, grd ren yerleri arasnda Sideyi en az ilgin olan olarak nitelemitir. Lanckoronski 1882 de Anadolu da balad aratrma gezisinde, 1885 de Pamphylia blgesine girmi ve hastalklara ramen almay srdrmtr. Side de Antsal eme dnda Tiyatro ve arkasndaki Latrinay ele alm ve belgelemitir16. 1947 ylnda, stanbul niversitesi Arkeoloji Blm bakan Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel bakanlnda balayan almalardan sonra 1948 ylnda Tiyatro iersini rten allklardan temizlenmi, mimarisi heykelleri ve yaztlar ile yaynlanmtr.17

Beaufort 1818: Francis Beaufort, Frederiksteen firkateynine 1810 da komutan olarak atand ve bu kylarn haritasn izmek, portularn yapmakla grevlendirildi. Beaufort un Akdeniz kylarnda alm olduu notlar, sonra yaynlad Karamania balkl kitabnda yaynland. Denizci, Hidrografi bilimini ilgilendiren almalar yan sra byk bir dikkatle Arkeolojik kalntlar, eski yaztlar da not ediyor, bunlarn resimlerini ve planlarn iziyor, kopyalarn alyordu. Karamania bal altnda gney kylarna ilikin gezi kitabn da 1817 de yaynlad, ikinci bask 1818 de yapld. 15 Texier 2002, 474, 475: Charles Texier Fransz hkmeti tarafndan 1833 ve ikincisi 1843 de olmak zere iki kere Anadolu nun byk bir ksmn batanbaa gezip dolam, kazlar yapm, aratrmalarda bulunmu ve btn bu almalarn sonularn yaynlamtr. Description de LAsie Mineure; Beaux= Monuments Hitoriques, Planes et Topographie des Cities Antiques,18391849 16 Lanckoronski I. 1890, 150, 151: Lanckoronski 1882 de Benndorf un bakanlnda Likya ya yapt gezi sonras daha gneye ynelmitir. Bu gezide kendisine G. Niemnn ve E. Petersen, Dr. Von Luschan ve baz sanatlarda elik etmitir. Side de hastalanan grup geziyi toparlamak zorunda kalmtr. Latrini grmelerine ramen Exedra olarak tanmlamlardr. 17 Bosch-Inan-Mansel 1951

14

Resim 1.9. Side Selimiye Ky, 1950ler, Side Tiyatro Kazs Ariv 1955 -1965 yllar arasnda Trk Tarih Kurumu adna Ord. Prof. Dr. A. M. Mansel Side de kazlara devam etmi,18 (Res. 1.9., 1.11.) birok yapy bunlarn arasnda tapnaklar ve bazilikada da almalar yapm, bu almalar Prof. Dr. Semavi Eyice tarafndan Side Bizans yaplar ad altnda yaynlanmtr19.

Resim 1.10. Side Antik Kent Plan, Beaufort 2002

18 19

Mansel 1958; Mansel 1964; Mansel 1978 Eyice 1960, 53.

Resim 1.11. Side Antik Kent Plan, Mansel, 1978. Bu dnemde yaplan tm kaz almalar her yl Belleten ve Kaz Sonular toplantlarnda da ayrca yaynlanmtr.20 Sidenin Hristiyanlk tarihine ilikin yeni belgeler yayna hazrlanmaktadr. Buna gre Sidenin yerleim tarihi ok daha uzun srmtr.21

Resim 1.12. Side Antik Tiyatro Grnm, Side Kazs Arivi

20 21

Mansel 19521966 TIB 2004

10

Resim 1.13. Side Antik Kent Genel Grnm Side Belediyesi 2005 1965 sonras Sidede almalar Prof. Dr. Jale nan bakanlnda Roma hamamnda ve tapnak da devam etmitir. (Res. 1.12.) 19551961 yllar arasnda yaplan kazda ortaya karlan hamam ve Philippus Attius suru arasndaki cadde, Ragp Devres ve ei Selma Devresin yaptklar balarla, hamam onarlp restore edilerek mze haline getirilmitir. Apollon tapnanda, restorasyon n hazrlk almalarna 1977 de, Prof. Dr. Zeynep Ahunbay tarafndan balanlm, 1983 de de restorasyona geilmitir. Yaz sezonlarnda arlkl olarak srdrlen alma 1991 ylna kadar srdrlm denek sorunlar nedeniyle ngrlenden daha nce kesilmek zorunda kalmtr22. Bugn Sidenin simgesi haline Tapnak, kesiti ile grkemli gnlerinin bir yansmasn aktarmaktadr. Yaklak ayn dnemde Tiyatroda da almalara balanlmtr. 1982 ylnda lk zmirligil bakanlnda, Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan yeniden ele alnm tiyatronun aamal restorasyonuna ynelik bir program dorultusunda n almalar balatlarak, onarm projesinin gelitirilmesi amalanmtr. Bu dnemden gnmze kadar yaplan almalar her yl Kaz Sonular Toplantsnda nce bildiri eklinde verilmekte ardndan da yaynlanmaktadr.23 Bu zamandan beri lk zmirligil bakanlnda Side Tiyatrosu, arkasnda yer alan Agora ve Thykhe Tapna, Latrina, Dionysos Tapna ve Stunlu Cadde de kaz ve onarm almalar

srdrlmektedir. (Res.1.11.-1.13.)

22 23

nan 1984 zmirligil 1983 -2008

11

2. PAMPHYLA BLGES VE SDE ANTK KENT

Eski alarda, Gney Anadolu Blgesinin, dousu, bats ve kuzeyi Toroslar ile evrili Akdenize alan dzl kapsayan alan Pamphylia olarak adlandrlmtr. M.. XIV. ve XIII. yy. gerekleen Ege gleri ile birlikte Akhallar tm Akdenize yaylmlardr. Bunlarn bu blgeye verdikleri ad ise tm kabileler lkesi Pamphyliadr.24 kinci kolonizasyon hareketleri (M.. VII. yy.) srasnda Ege kylarndaki nemli Hellen yerleimlerinin bir ksm yine bu blgede koloni kentleri kurmutur. Akdenizin taknlklar ve Toroslardan gelen dere ve aylar, alvyonlar olduka verimli, tarma elverili alanlar yaratmlardr. Sadece Antalya blgesi traverten teraslarna ve denize dik yksek kayalkl bir sahile sahiptir. Pamphyliann kuzeyi ykselerek Toroslardan Pisidiaya, batdan Lykiaya, doudan Kilikiaya balanr. Batsnda Dden ay (Katarrhaktes), Magydos, II. yy.'da kurulan Attaleia, Perge, Aspendos antik kentleri ve Dden ay (Kestros) yer alr. Bunlardan Aspendos, Kpr ayn ( Eurymedon) her iki tarafndaki verimli arazileri ile nemli bir kent olmutur. Dousunda Melas (Manavgat ay), Manau (Manavgat), Melas nehri azna 50 Stadion mesafede Akdenize uzanan burnunun ucunda Side yer alr. (Res.1.14.)

Resim 1.14. Side Yarmadas, Side Belediyesi 2005

24

Mansel 1978, 4.

12

2.1. SDE ANTK KENTNN KONUMU VE TOPORAFYASI Side, Trkiyenin gneyinde Akdeniz blgesinde, Antalyann dousunda buraya yaklak 60 km mesafede antik bir liman kentidir. smi, simgesi ve ska tasvir edilmi olan nardan geldii belirtilmektedir.25 Melas, Toroslardan getirdii su ile tarmn yan sra kereste ve balk ticaretinde de gelitirmitir. Side Hellenistik ve Roma dneminde yaklak 45 hektarlk bir alana yaylmtr. Sidenin Arkaik ve Klasik Dnem yerleme alanlarnn daha kk olduu sadece yarmadann ucu ile snrland dnlmektedir. Bu dneme ait fazla bir bulgu olmamasna ramen Strabonnun anlatmlar ve daha ok Hellenistik Dneme tarihlenen kara ve deniz surlar gibi savunma yaplar kentin snrlarn belirtmektedir. Kentin plan, dier baz Antik ehirler gibi Hippodamos sisteminden, birbirini dik a ile kesen sokaklar ve modler parseller alanlarndan uzak, daha basit zamana ve kendinden ncekinin devam eklinde gelimitir. Roma dnemi ehir planna aykr duran, ana stunlu caddeye keskin al yan sokaklar, tiyatronun kuzeyindeki deitirilmi meydan dzenlemeleri daha erken dnemdeki farkl bir ehir planlamasn gstermektedir. (EK A.1.,2.) Yarm adann ounluu konglamera dediimiz bir eit iri taneli kumta tabakasndan olumaktadr. Baz yerlerinde bunun stne ince bir toprak ve kum tabakas rtmektedir. Konglamera tm Antik dnem boyunca Side de byk Antsal yaplarda yap ta olarak kullanlmtr. Kentin ortasna doru ykselen tepenin yamacna antik tiyatro yerletirilmitir. (Res. 2.1.) Doudan batya doru ilerleyen stunlu cadde iin bu anakayalarn bir ksmda oyularak yol kotu indirgenmi yol tiyatrodan sonra biraz daha gneye doru ynlendirilerek gney batdaki tapnaklarn bulunduu kutsal alana ulatrlmtr. (EK A.1)

25

Nolle 1993, 38.

13

. Resim 2.1. Side Antik Kent, Side Belediyesi 2006 2.2. SDE ANTK KENTNN TARHSEL GELM Toroslarn eteklerinde yer alan Karain, Beldibi Maaralar, Neolitik, Kalkolitik dnem ve son aratrmalara gre, alt katmanlarda daha da erkene giden buluntular vermitir. Blgenin Hititler dnemine ait fazla bir arkeolojik bulgusu tanmlanmamtr. Ancak Boazkyde bulunan bronz levhada ad geen nehir Kastaraya ile Kestros, Parha ehri ile de Pergenin kastedildii dnlmektedir26. Buna gre, buluntularn azl da gz nne alnarak, Pamphyliann bu dnemde aktif nemli yerlemeleri barndrmad ama M.. XII. ve XIII. yy. da Perge ve Side civarnda bir takm kk topluluklarn yaad dnlmektedir. Hitit metinlerinde ad geen Ahiyawa lkesinin yine bu blge ile ilikili olduu bata dnlmse de bugn bunun yanltc olduu kantlanmtr.27 kinci bin yln sonlarnda burada Miken yerlemelerin olutuu varsaym, Troia savalar ve bu sonucunda oluan glerin hikyesine, Yunanistandan gelen aknlara dayanmaktadr. ehirlerin kurulu mitolojileri de, daha ok bat etkili yerleimlerin altn izmekte ise de, burada Hellencenin yannda yerel dillerin de ok uzun zaman
26 27

Brandt 1992, 15. Brandt 1992, 20; Mansel 1978, 1.

14

kullanlmas, glerden nce de burada yerlemelerin varln kantlar.28 Troia sava kahramanlarndan Mopsos ve Kalchasn sava sonras Pamphylia ve Kilikia ya gelerek baz ehirler kurduklar,29 Mopsosun blgeye kz veya kz kardei Pamphylia onuruna adn verdii30 anlatlmaktadr. Perge ve Aspendostaki yaztlarda ehir kurucu olarak bu kiilerin adlar gemektedir.31 Gezgin ve corafyac Strabona gre, Side M.. VII. yzylda, Kyme'nin koloni ehri olarak kurulmutur.32 Ancak ele geen yazt ve dier belgelerden ehrin ok daha nce Anadolu halklar tarafndan kurulduu ve gelen Hellenlerinde bu halkla kaynaarak onlarn dilini kabul ettiini gstermektedir.33 Roma dnemi, kentin kurulu mitolojilerinde ise, Apollonun (Apollon Sidetes) yol gstericilii ile burasnn seildii ve yerleildii, Sidenin dier ehir tanrs Athenann ise kalkann yan sra elinde bereket sembol nar ile betimlenmesinin Anadolu geleneklerinden doduu varsaylmaktadr. Limandaki Tapnaklarda ele geen, lotus kabartmal bazalt krater A.M. Mansel tarafndan Gneydou Anadolu- Ge Hitit etkileri gsterdii ve Sidenin kurulu yllarna ait olabileceini savunmutur.34 Ayn eseri J. Nolle, Suriye, Fenikeden getirilmi olabileceini belirtmektedir.35 Sidenin Kymeliler tarafndan kolonize edilmesi muhtemel M.. VIII. ve VII. yy da ki byk g hareketi, Greklerin Akdenizde kurduklar byk ticaret kolonizasyonu srasnda gereklemitir. Bu dnemde Pamphyliada Phaselis Rodos, Sidenin komusu Aspendos ise Argos tarafndan kolonize edildii dnlmektedir.36 Sidenin daha eski tarihi hakknda fazla bir bilgi, buluntu ele gememitir. Aratrmalarn genilemesi ve zellikle Hitit tarihinin aydnlanmas bu blgenin gemiine daha ayrntl k tutacaktr.
Brandt 1993, 20; Mansel 1978, 1, 2: Side Sidece dilinin arlkl olarak kullanld ve bunun Luvi Hitit kkenli dil grubuna ait olduunu belirtir. 29 Nolle 1993, 44. 30 Mansel 1978, 2. 31 Brandt 1992, 20; Mansel 1978, 1,2; Nolle 1993, 44. 32 Strabon 1993, 196. 33 Nolle 1993, 46: Tarihi Arianos Sideye yerleen Kymelilerin bir sre sonra ana dillerini unuttuklarn ve blgede anlalmayan bir dili konutuklarn syler. Kazlar sonucu bulunan Side dilindeki yazt ve Side paralar zerindeki yazlar bunu destekler. 34 Mansel 1978, 6. 35 Nolle 1993, 46: Bu dnemdeki Dou Akdeniz blgesinde ticaret yolu ile Kbrs, Fenike ve dier kylar arasndaki ilikiler gz nne alnmtr. 36 Nolle 1993, 46.
28

15

2.2.1. Arkaik ve Klasik Dnem Side M.. VI. yy. btn Pamphylia blgesi ile birlikte Lydia krallna ve bundan sonrada Perslerin egemenlii altna girmitir. Side Pers istilalar srasnda Perslerin yannda yer alm ve birinci Satrapln iinde gsterilmitir. M.. 480 de Salamis yaknlarnda yaplan deniz savalarnda Pamphylia, Kilikia ve Lykia ile birlikte Persler ile birlikte savamtr. M.. 466 da Grekler tarafndan, Aspendos, Euromedonnun nnde toplanan Pers donanmasnn bozguna uratlm bakaldran satraplklarn yannda Pamphylia tekrar yer almtr. Bu dnemde belli bir zgrle sahip olan Side gm sikkeler bastrmtr. 2.2.2. Hellenistik Dnem M.. 334 de Byk skendere hi itirazsz kaplarn am ve kent, onun lmnden sonra Hellenistik Dnem Krallar arasnda srekli kavga konusu olmu ve zaman zaman sadece bakr sikkeler basmtr. M.. III. yy. Ptolemaioslarn egemenliinde iken M.. 218 de Suriye krallna gemitir. M.. 190 da Suriye kral III. Antiokos ile Rodos donanmas arasnda Side nlerinde yaplan deniz savanda, III. Antiokosun yenilmesi ile btn Pamphylia Bergama krallna verilmitir. Bergama Krall blgenin bat kesimine tmyle sahip olmu, Side ve Aspendos ise bamsz kalmtr. Sidenin parlak dnemi bundan sonra balamtr. Suriye ile iyi ilikiler devam etmi Demetrios I oullarn eitmek iin Sideye gndermi M.. 138 ylnda Antiochos VII, Antiochos Sidetes olarak tahta gemitir. Kent, deniz filolar yardmyla teki Akdeniz lkeleri ile ticareti gelitirmi, M.. II. yy. nemli kltr merkezlerinden bir durumuna gelmitir. Akdenizin gneyinde yer nemli bir kltr merkezi olan skenderiyeyi rnek alm ve ilikilerini younlatrmtr. Ticaret ile birlikte gneyden gelen insanlar Blgeye yerlemeye balamlar ve birlikte getirdikleri kltrlerini ve dini inanlarn burada da devam ettirmilerdir. Yaztlara ve kk buluntulara gre Hellenistik Dnem ile birlikte Sidede bir Yahudi cemaati varln srdrmtr.37 Sava, kalkan, zrh betimlemeleri ile donatlm olan d sur ve antsal giri kapsnn bu parlak dnemde yapld ve yenilendii dnlmektedir.
37

Nolle 1993, 67; Mansel 1978, 13.

16

Roma ve Grek dnyasnda yaanan politik karmaalar ve belirsizlikler korsanln Kilikiadan Pamphylia ya yaylmasn desteklemi ve kent, korsan mallar satan bir pazar olmutur.38 Pompeiusun Korakesion (Alanya) M.. 67 ylnda almasna kadar blgede Korsanlk devam etmitir. Sideliler Pompeiusa olan kranlarn belirtmek iin onu ehrin tanras Athena ile birlikte onurlandrlmtr.39 Pontus kral VI. Mithridatesin bu blgeyi almas ile karan kent, Romal Konsl Publius Serviliusun duruma hkim olmas ile Pamphylia Kilikia ile birlikte Romallara balanmtr (M.. 78). M.. 57 ylnda Kilikiaya balanan kent M.. 49 ylnda tekrar Asya eyaletine dahil edilmitir. 2.2.3. Roma Dnemi mparator Augustus zamannda blge ile birlikte Galatiaya balanan kent M.. 25 ylnda yeniden bamsz olmay baarmtr. (EK A1). Bu tarihten sonra Side, bazen Galatia bazen Lykia ile birletirilen, dta Romaya bal, i ilerinde belli bir bamszl olan, bir eyalet bakenti olarak ikinci parlak dnemini yaamtr. M.S. 43 ylnda Claudius Lykiay eyalet haline getirerek Pamphylia ile birlikte ayn valilie balam ve Lykia-Pamphylia eyaleti olarak bir dnem varln srdrmtr. Bugn grnen antlarn birou bu dnemdendir. (EK A.1.) Neronun zamannda M.S. (5468), sann havarilerinden Paulus, birok kez Hristiyan dinini yaymak zere kt seyahatlerinde Pamphylia ya da uramtr. Neronun lmnden sonra Galba, Pamphylia y tekrar Galatia ya balamsa da sonra gelen Vespasianus, Pamphyliay Lykia ile birletirmitir. mparator Hadrianus tarafndan geici olarak senatoya balanan Lykia-Pamphylia eyaleti Marcus Aurelius (M.S. 161180) zamannda kesin olarak balanm ve bir Prokonsl olmutur.40 Sidenin imar faaliyetleri M.S. II. ve III. yy. da politik rahatlama tarm ve denizcilik, ticaretin gelimesi ile birlikte artmtr. Birok zengin yurtta bu antlar desteklemi yeniden veya onarmlarna katkda bulunmutur.

38 39

Strabon 1993, 664; Nolle 1993, 69; Mansel 1978, 11. Nolle 1993, 73: N1 Tapnan yaknnda bulunan yazta dayanlarak aklanmtr. Pompeiusa itaaf edilmi ve onuruna yaplm eserler ve yaztlar dier Anadolu ehirlerinde Miletos, Klaros, Samos ve Ege adalarndaki baz yerlemelerde bulunmutur. 40 Nolle 1993, 79; Bosch 1957, 48; Mansel 1978, 12.

17

Tiyatro ve Stunlu Cadde onarmlar yaplm kiilerin onurlarna stunlar dikilmitir. Limandaki tapnaklar bu dnem ierisinde byk tapnak cephe dzenlemeleri ile yeniden yaplm ancak anlald zere tam bitirilememitir. ehrin giriindeki antsal emeye de bu dnemde, Septimus Severus zamannda M.S. 270 dolaylarnda balanlmtr. Antlarn yap talar yerel ta ocaklarnn yannda, byk miktarlarda dardan, Marmara Adas'ndan da mermerler getirilmitir. Tm bu imar faaliyetleri arasnda olaslkla ehir uzun zaman bir antiye grnmnde kalmtr. Byk miktarda yatrmlar gerektiren bu antlarn byk bir ksm zengin Sideliler ve yakn yerleimdeki varlkl sz sahibi kiiler tarafndan finanse edilmitir. Side, M.S. 269da Gotlarn saldrsna ve ksa sreli igaline kar baar ile kendini savunmutur. Kent daha sonra ksa srede kendini toparlam ve hasarlar onarmtr. Kentin refah dzeyine paralel olarak eitli oyunlar ve yarmalar gittike nem kazanm ve bir adan Romann Kk Asya daki propaganda arac olmutur. Bu yar zamanla kentler arasnda kavgalara ve ekimelere neden olmutur. Side nceleri Aspendos ile sonra Perge ile aralarnda ekimitir. Bu dzenlenen yar ve bayramlar kutlamalar sadece elence amac ile deil, ticari amala da balantldr. Bu yarlarn ve gsterilerin nerelerde yaplacana Romada ki mparator karar veriyordu ve bu ncelik, kentin gelimesinde nemli rol alan ticari sralamaya da yansyordu. Perge gibi Side de birok kez bu onurlandrma ve nvan iin almlardr.41 Hazrlanan gsterilerde ayrca dardan nemli prestijli kentleri davet etmiler Homonoia birliktelik antlamalar yapmlar ve bunun onuruna sikke

bastrmlardr. Side bu birliktelik antlamasn sadece komular Aspendos ve Attaleia ile deil Msrdan Aleksandria , kutsal kent Delphi ile, Pisidiann ilk kenti Sagalassos ve Lykia dan Myra ile yapmtr. Aralarndaki bu ekime ok daha ciddi boyutlara varm ve mparator sralamay aralarnda her seferinde dieri olmak kaydyla ayarlamtr. Ancak bu onlar fazla durdurmam, sralamada birinci olamasalar bile biri kendini dierinden nde gstermek iin sikkelerde dhil oynamlardr.

41

Nolle 1993, 89.

18

Side Aurelianus dneminde ehrin ana tanras Athena Tapna iin Asylia (Koruma hakk) hakk ve alt defa Neokoros nvan elde etmitir. Aurelian dan sonra tahta kan Tacitus M.S. 276 da Pergeye geliinden sonra buraya Metropolislik, Sideye de dier Kk Asya ehirleri gibi birka Neokor nvan vermitir. Pergenin nderlii ksa srm daha sonra Sidede Metropolis olarak uzun srecek sra kavgasn tekrar balatm oldu. Side bu dnemde Perslere kar yaplan savalar ve pskrtmelerde Romann yannda yer alm ve limann amtr. Stratejik olarak nemli bir konuma sahip olan Side dmanlar iin etraf Toroslar ile evrili olduu iin ulalmas zor ancak Roma donanmas iin iyi bir snak ve karargh olmutur. Ayrca Toroslar ap yaya olarak Sideye gelen taburlar buradan gemiler ile Suriyeye naklediliyorlard. mparator Lucius Verus, Maksimus Traks dneminden itibaren, kentin nemine paralel, Sikkeler zerinde gemi ve liman tasvirleri grlmektedir. mparator Valerianus ve Gallienus dan itibaren kent Nauarchis nvann almtr. Bu bir eit Amiral kenti karargh anlamna geliyordu ama ayn zamanda kent iin komularnn yannda ve zellik ile Pergeye kar bir gurur nvan olmutur.42 Side burada karargh kuran Romallarn giderlerinin az bir miktarn kendi karlyor kalan mparatorlarn dier eyaletlerinden buraya aktlyordu. M.S. III. yy. ikinci yarsnda dalk blgede oturan boylar tarafndan kuatlan Side, mparator Julianus tarafndan o dnmede Sidede bulunan Roma kuvvetleri tarafndan savunulmu ve kurtarlmtr. sauriallar tarafndan saldr dnemlerinde de imar faaliyetleri devam etmi, savunmaya ynelik surlar onarlm ve kent kltlerek Tiyatronun sahne binasndan geen yeni surla kent ikiye blnmtr. 2.2.4. Bizans Dnemi Hristiyanlk, Roma mparatorluunun dou ksmnda, Filistinin Galile Blgesi iinde Nasrada doan Hz. sann retileri ile ortaya km, Aziz Paul ve havarilerin, imparatorluun tm blgelerini dolaarak, yeni dini belli merkezlerde kiliseler kurarak yaymalar ile balamtr.43

42

Nole 1993, 91. Hristiyanlk, 313 ylnda mparator Konstantin tarafndan serbest braklm, bu olayn ardndan zgrle kavuan kiliseler tm mparatorlua yaylarak Hristiyan toplumu gittike genilemitir. 380 ylnda, I. Theodosius Hristiyanl mparatorluun resmi dini ilan etmitir.
43

19

Resim 2.2. Ge Antik Dnem Gler, IV. yy. Haldon 2007, 40. Pamphylia, Lykia ve Kilikia da ilk Hristiyanlk blgede yaayan Yahudi cemaatleri tarafndan tevik edilmitir. Bu yzden Hristiyanlk uzun sre Yahudiliin bir mezhebi olarak grlmtr. M..140da Side de en az iki Yahudi cemaatinin olduu belirtilmektedir.44 ( Res. 2.2.) lk dnemlerde fazla dikkat ekmemelerine karn yava yava byyen Hristiyanlk Roma ynetimi ve Pagan dinler iin bir tehlike arz etmeye balam ve Hristiyanlar takip edilerek birok ehit vermitir. Buna karn Hristiyanlk cemaati rgtlenmeye balam, gizli topluluklarla ve toplantlarla varln srdrmtr. Pergeli Epidaurus, Pamphyliann ilk bilinen piskoposudur.45 (Res. 2.3.) M.S. IV. yy.'da Myra, Lykiada yenidnyann Metropolisi olmu ve Myra Piskoposu M.S. 381de Konstantinopolis de toplanan Ekmenik Konslnde Piskoposlarn listesini hazrlamtr. M.S. III. yy.dan itibaren Pamphylia da Perge ve Side Metropolitlik ve bunun sralamas iin birbiriyle atmlardr. mparator Probus dneminden itibaren de her ikisi de Metropolis ilan edilmilerdir.

(EK A.2.) (Res. 2.4.)

Resim 2.3. Kilise daresi, IV. yy. Haldon 2007, 92.

44 45

Mansel 1978, 13; Nolle 1993, 162; Schultze 1926, 189. Hild-Hellenkemper 2004, 245: Ankarada M.S. 314 de toplanan Sinod da ad geer.

20

Side, Ephesosta M.S. 413 ve Chalkedon M.S. 451de toplanan Konsllerde Perge den nce sralamaya alnmtr. Bu dnemde byk bir olaslkla ehir olduka byk ve zengin ve Pamphylia eyaletinin ba Metropoliti idi. Contstantinopolis de M.S. 536 ve 553de yaplan Konsl toplantlarnda ise Perge st srada yer almtr. Bu ekime uzun sre devam etmi ve tek eyalet olan Pamphylia da iki ayr Metropolit olmutur. Perge nin ncl M.S. VII. yy. kadar devam etmitir. Natitiae Episcopatuum da bundan sonra hep Side den sonra gelmitir. M.S. XII. yy. kadar Pamphylia, Pamphylia I ve II diye iki ayr kilise eyaletine ayrlmtr. Pamphylia Iin Metropolisi Side dir. Sideye Aspendos, Dalisandos, Etenna, Isba, Korakesion, Karallia, Kasai, Kolybrassos, Kotenna, Lyrbe, Manaua, Mylome, Orymna, Seleukeia, Selge, Sena, Syedra, Uamanada baldr.

Resim 2.4. Roma mparatorluu IV. yy. Haldon 2007, 38. Bizans anda M.S. V. ve VI. yy. bir Metropolis olan kent nc parlak dnemini yaamtr. Bu dnemde, tiyatro ak hava kilisesine dntrlm,46 Tapnaklarn stne byk bir bazilika, ehrin kuzey-dousuna byk bir Piskoposluk Saray ve kk byk birok kilise ve apeller yaplmtr.47 Gittike byyen kent ikinci sur aarak ilk surun da dna kmtr. ehrin girii tekrar dzenlenerek Nymphaeum ile Kap arasndaki alan Arcadius Forumu olarak adlandrlmtr. (Res. 2.5.)

46 47

Mansel 1964, 239. Eyice 1960, 53-60.

21

Resim 2.5. Roma Dnemi, Maket, Rdvan Aypa, 2004 M.S. XVIII. yy. da Syllaion Perge ile birletirilmi ve Syllaion Pamphylia II nin yeni Metropoliti seilmitir. IM.S. X. yy.dan itibaren blgenin politik dengelerinde ve kent geliimlerinde deiimler olmu ve Pamphylia I den nce Selge, Pamphylia II den de Attaleia ayrlmtr. M.S. X. yy. balarnda Antiochia nn igal edilmesinden dolay sauria bir sreliine Pamphyliaya balanmtr. M.S. XIV. yy. Perge ve Side nemini tamamen yitirmi, Attaleia her iki Pamphyliann da Metropoliti olmutur. Sidenin XVIII. yzylndaki ykc deprem sonras bir daha kendini toparlayamayp, M.S. IX. ve X. yy. Arap aknlar sonunda kentin terk edildii gr hkimse de son aratrmalar ve yazl belgelere gre daha sonra ufakta olsa bir topluluk ile yaamn devam ettirmitir. Sidenin Hristiyan cemaatinin varl az da olsa M.S. XIV. yy. kadar uzand dnlmektedir. Kentten M.S. XII. yy. sonlarna kadar 308 sikke tanmlanmtr. Bunlardan 130 adedi ilk yzyllardan, 119 tanesi M.S. 491610 yllar arasndan, mparator Anastasius,Focas dnemlerindendir. En youn sikke buluntusu Heraclius dneminden M.S. 619629 yllar arasndan ele gemitir. Bunun nedeni bu dnemde yaplan Pers savalar ve Sidenin nemli bir liman kenti olmas dolays ile askeri hareketlilikten kaynakland sylene bilinir. mparator Leo VI, dnemine M.S. 886912 yllarna ait 1 sikke, M.S. X. yy. ait 3 sikke, M.S. 10341057 yllarna ait 5 sikke, Manuel 22

Komnenos M.S. 11431180 ve 11851195 yllarna, Isaac Angelos dnemine ait birer sikke tanmlanmtr. XII. yy. ait yabanc sikkelerin bulunmas ise Sideye belki Hal Seferleri srasnda uranlmas veya konaklanmas ile aklanabilinir.48 Sidenin kesin terk edili tarihi bilinmemektedir, ancak Limann nemini yitirmesi ile birlikte ticaretin ve yaam koullarnn zorlamas, antlarn deprem ve saldrlardan yklmalar, deniz ar gelen hastalklar nedenlerden bazlar olabilir. Side halknn yaknndaki Manauya, bymekte olan Atteleaya g ettikleri sanlmaktadr. 2.2.5. XX. Yzyl Bugn terk ediliten sonra geride braklan antlar ve yaplar yava yava toprak altna gmlm ve unutulmutur. Yirminci yzyln banda mbadele kapsamnda 1907 ve 19241925 yllarnda buraya Girit gmenleri yerletirilmi ve Selimiye Ky kurulmutur. lk nce 68 hane olan ky daha sonra gelen gmenler ile doksan haneye ulamtr. Bunlar iin nce tek tip konutlar ina edilmitir. Bu yaplarn yapmnda ne yazk ki etrafta tana bilinir mermer paralar gerek yap ta gerekse yaklarak kire olarak kullanlmtr. H.Rott yzyln balarnda Sideye uradnda burada yirmiye yakn kire kuyusunun varlndan bahseder ve bunlarn ev yapmnda kullanldn belirtir.49 Prof. Dr. S.Eyice 1950lerde, buraya ilk gelen- g eden, kuakla yapt sohbetlerde, Giritli gmenler buraya gelmeden nce Antalyada yaayan talyan aznlklarn Sideyi bir ta oca gibi kullandklarn ve bunlar kire olarak pazarladklarn, onlar geldikten sonrada bunun bir sre devam ettiini ancak Giritlilerin bunlar korkuttuklarn ve ayaklarn kestiklerini sylemilerdir. Buraya yerleen Giritli gmenler turizmle tanncaya kadar tarmla, zeytincilik ve balklkla uramlardr. Ord. Prof. Dr. A.M. Mansel burada kaz ve aratrmalara baladnda buras halen bir ky grnmndeydi. Halk, 70lerden sonra ufak pansiyonlar ile balam ve giderek tatil kyleri byk oteller Sidenin iini ve etrafn sarm, ne antlar ne de kltrel miras ok gz nnde bulundurulmutur. 80lerden sonra Kltr ve Turizm Bakanlnn buraya
48 49

Foss 1996, 170; Maalouf 2006; Altan 2003, 90; Demirkent 1997, 70. Rott 1908, 62.

23

ilgisi artm, kalntlar zerinden yaplacak turizm ve gelirleri gz nne alnarak Restorasyon ve ufak onarmlar desteklenmitir. 2.3. SDEDEK ANITLAR 2.3.1 Surlar

Resim 2.6. Side Antik Kent, Maket, Dietmar Friese, 2005 Bir yarm ada zerine kurulan Side antik kentini, kara ve deniz surlar epeevre kuatmaktadr.(Res. 2.6.) Deniz surlarnn byk ounluu yklm olmasna karlk, kara surlar gnmze kadar ulamtr. (Res. 2.7.) 2.3.1.a. Kara Surlar Hellenistik dneme tarihlenen50 Kara surlar konglomeradan yaplm olup, dikdrtgen baz ke burlar yuvarlak kulelerle ve kemerlerle desteklenmitir.

50

Mansel 1978, 35-70.

24

Resim 2.7. Side Antik kent, kuzey Kara Surlar, Kaderli 2008 2.3.1.b. Denizsurlar Liman ve kutsal alanda iinde barndran surlar burada bir temenos duvar gibi alan snrlandrmakta ve tapnak terasn oluturmaktadr. (Res. 2.9.) Harl ve harz farkl yapm tekniklerinde genelde konglamera bloklarndan yaplan surlarn bugn ounluu grlmemektedir.
51

Deniz

Surlar,

Kara

surlar

gibi

Hellenistik

Dnemdendir.

Yarm adann gney ksmnda devam eden surlar bu blmde

kayalklarn stne kuru duvar tekniine gre hem savunma hem istinat duvar amal yaplmtr. (Res. 2.8.)

Resim 2.8. Side Antik kent, Gney Yarm Ada Deniz Surlar, Side Belediyesi 2006

51

Mansel 1978, 35.

25

Surduvar tapnaklara kuzeye dnd kede yaklak kare planl bir bur olduunu dndmz yap ile glendirilmitir.

Resim 2.9. Side Antik kent, Gney Yarm Ada Deniz Surlar, Tapnaklar, Side Belediyesi 2006

Resim 2.10. Side Antik kent, Gney Sur, Bur Plan, Knoblauch 1977

26

Resim 2.11. Side Antik Kent, Sur Kesiti, Knoblauch 1977 Sur Duvar yaklak 1.10.750.4 m llerinde eitli ebatl talarla 0.20m kademeli bir ekilde alt sralar krlang aya ve dili geme teknii ile birbirlerine balanarak rlmtr. (R. 2.10., 2.11.)

Resim 2.12. Sur, Knoblauch 1977 nnnn kapland ve bylece

Resim 2.13. Side, Sur, Kaderli 2006 konglamelara yap talarn koruduu

Alt srada kalan in situ kumta yap talarndan bu grnen sur duvarlarnn

dnlmektedir. Paul Knoblauchun yapt aratrma sonucu, Antik dnem ncesi ve sonras deniz su seviyesinin farkl olduu tespit edilmitir.52

52

Knoblauch 1977, 16.

27

Buna gre bu dnemde su seviyesi yaklak 1,5 m daha alak, surlarn tahmini ykseklii de 7-8m olmaldr.

Resim 2.14. Side Antik kent Liman ve Deniz Surlar, Knoblauch 1977

2.3.2. Antsal Kaplar 2.3.2.a. Byk Kap Byk Kap olarak adlandrlan ve antik ehrin ve bugnn Sidesinin ana giriini salayan kap geirilen asfalt yol ile byk tahribata uramtr. ki dikdrtgen meknn arasndaki giri odasndan yarm yuvarlak planl bir avluya geilir. Avludan tek geit ile Stunlu Caddeye klr. Frizlerle balk ve Stunlarla bezeli olan yapda avlu ksmnda nilerde de nemli tanr veya ehir iin kiilerin heykellerinin bulunduu dnlmektedir. (Res. 2.15., 2.16.) 2.3.2.b. Dou Kaps Kap beik tonozlarla rtl iki geit ile kapl bir avludan kuruludur.(Res. 2.17.) Duvarlarn st ksmlar bezelidir. Kapda, Bergamallara kar kazanlan bir zaferle ilgili kabartmalar vardr, bunlar M.S. II. yy. tarihlenir. 28

Resim 2.15, Byk Kap plan, Mansel 1978

Resim 2.16, B. Kap, Mansel 1978

Resim 2.17. Dou Kaps, plan, Mansel 1978 2.3.2.c. Tak Stunlu cadde zerinde, tiyatronun yaknnda bulunan kemerin zerinde, drt atl arabas ile bir imparator heykelinin yer ald dnlyor. M.S. IV. yzylda i sur yaplrken bu heykelin indirilip tak kapatlm Tiyatro ve Latrinin yanndan geit niteliindeki dier bir giri bir sre daha kullanlmaya devam edilimitir. (Res. 2.18.) Ana giri yerleimin tekrar balad yirminci yzyl balarnda tekrar dzenlenerek daha kk bir geit alarak tekrar kullanlmaya balanlmtr. Ancak turizmin geliimi byk otobslerin Side ilerine kadar girme istedii bu giriin de sklerek Takn tmyle almasn salamtr. Youn ara tarafii ve insanlarn gvenlik kayglar dolays ile daha nce kullanlan Vespasianus emesi yanndaki geit boaltlp koruma nlemleri ve salamlatrmalar yapldktan sonra Tiyatro Kaz Ekibi, Mze ve belediye ibirlii ile tekrar alarak yaya trafii buraya yneltilmitir.

29

(Res. 2.19.) Takn stnden Agora hamam bugnk Side Mzesi ynnden gelen suyolu -kanal geirilip tiyatro ynne aktarlmtr.

Resim 2.18, Tak ,Plan, Side Kazs Arivi, 2006 2.3.3. Su yolu ve emeler

Resim 2.19, Tak, kinci Giri, Kaderli 2006

Antik Side Su Yolu, suyu Manavgat'n kaynandan alp 30 km. lik bir mesafeyi aarak Side'ye ulatrr. Araziye uyularak eitli sistemlere bavurulmutur. st dz atkl veya tonozlu kanallar, aquadkler ya da kayaya yontulmu tneller yer yer temizleme kanallar ve havalandrma bacalar birbirini izler. Side'nin bu nemli antik suyolunun Oymapnar Baraj sular altnda kalmadan incelenmesi ve saptanmas amacyla, 1975 ylnda Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrlnn destei ile balayan bu aratrmalar, 19761979 yllarnda Trk Tarih Kurumu adna yrtlmtr. Takn yaknnda hamamn batsnda ve ge dnem surlarn gerisinde iki sarn bulunmaktadr. ndeki sarncn caddeye bakan ynnde M.S. II. yy. tarihlenen bir eme yer alr. Yuvarlak biimli teki eme ise ge dnem surlarla adatr. Bu emelerin karsnda zerinde Vespasianus un olu Titus adna yapld belirtilen ant daha ge dnemde emeye dntrlmtr. (Res. 2.20.)

30

Resim 2.20. Side Antik Kent, Vespasianus emesi, Kaderli 2006 Daha ileride cadde ynnde ikinci sarncn byk bir emesi vardr. Daha zensiz yap, Bizans dnemine tarihlenir. 2.3.3.a. Nymphaeum Surlarn dnda ve Hellenistik Ana Kapnn karsnda yer alr. Asl katl, byk bir havuzu ve kabartmalar ile ssl olan yapnn bugn sadece arka duvar ve etrafa salm mimari paralar grlmektedir. (Res. 2.21.) Septimius Severus zamannda inasna balanan emenin Caracalla dneminde, Caracallann M.S. 211 ylnda tahta knn onuruna burada byk bir ihtimalle nilerin iine dikilen onun ve belki dier mparatorluun ileri gelenlerin heykelleri gz nne alarak, bitirilmi olmas olasdr53. Bryonianus Lollianus adnda bir zengin hayrsever M.S. III. yy.da artk su akmayan emeyi onartmtr. Sideliler onu bu ve daha ehre yapt dier yararlara karlk onu tanrsallatrmlar ve Apollondan sonra ehir kurucusu olarak onurlandrmlardr.

Mansel 1978, 108: Mimari bezemelerin gsterdii stili gz nne alnarak yapy Antoninuslar dnemine tarihlemitir.

53

31

Resim 2.21. Side Antik Kent, Nymphaeum Kaderli 2006 Yzyln banda blgeye gelen gezginler tarafndan eitli restitsyon denemeleri yaplan Antsal emenin nc katn cephesi kesinlememitir.54 emenin tavan kasetlerinde yazt ve Sideye zel betimlemeler yer alrken su havuzunun etrafndaki levhalarda mitolojik hikyelere yer verilmitir. 2.3.4. Stunlu Cadde Kentin ana kapsndan balayan caddenin biri gneye, teki tiyatro ynne doru uzanmaktadr. Etrafnda stunlu galeriler ve bunlarn gerisinde dkkanlar bulunan kaldrm deli bu caddeler, kentin nemli mahalleleri arasndaki balanty salamaktadr. Antik kent, Tetrapolitler, Drtatllar, Bomitler, Sunakllar, Megapolitler,

Bykkapllar ve Byk Fabrika mahalleleri olmak zere drt byk mahalleyi ayrtmaktadr. (EK A.1.)

2005 ylndan balayarak zel bir kurulu destei ile anastylosis projesi kapsamnda onarm iin n hazrlklara balanlmtr.

54

32

Resim 2.22, Side Antik kent, Stunlu Cadde, Kaderli 2006 Gneye devam eden Cadde 2003'te mze tarafndan tekrar ele alnarak kazs ve onarmna balanlmtr. (Res. 2.22.) Dier Ana Cadde ve arkasndaki dkkanlar ise Kltr Bakanl kontrolnde onarlmtr. Tiyatronun kuzeyine, Taktan sonraki ksm ise ayn yl, Tiyatro kaz ekibi tarafndan salamlatrlmtr. 2.3.5. Agora 2.3.5.a. Byk Agora Tiyatronun arkasnda kare eklinde bir alan olan agorann etraf 100 stunlu bir galeri ve arkasnda dkknlar ile evrilmitir. Antsal ana giri cadde ynndedir. (Res. 2.23.) Alann ierisinde bereket tanras Tykhe ye adanm ufak yuvarlak bir tapnakta yer alr.

Resim 2.23. Side Antik kent, Agora, Kaderli 2006 33

Resim 2.24. Side Antik kent, Agora, Side Belediyesi 2006 2.3.5.b. Resmi Agora (M): Dier Agorann gneyinde yer alr. (Res. 2.24.) Drt taraf on dzeninde stunlarla evrili bir avlu ve bunun dousunda yer alan salondan olumaktadr. Yap M.S. II. yy. tarihlenmektedir.55 Avusturyal mimar restoratr Alois Machatschek tarafndan altml yllarda baarl bir restorasyonu yaplmtr.(Res. 2.25.)

Resim 2.25. Side Antik kent, Resmi Agora, Kaderli 2006

55

Mansel 1978, 169186.

34

2.3.6. Hamamlar Antik kentte Roma Dnemi ve Ge Antik aa ait birok hamam kalntlar bulunmaktadr. Bir ksm meydanlara yakn konumlanrken dierleri liman blgesinde yer almaktadr. Bunlardan en ok bilineni kentin ana kapsndan sonra ehre girerken stunlu caddenin zerinde yer almaktadr. Pamphyliada hamamlar gnlk yaamn youn olduu blgelerde tasarlanmlardr.56 2.3.6.a. Agora Hamam: Tiyatro, Latrina, Tykhe Tapna, Agorann yaknnda yer alan hamamn zeri yksek tonozlarla rtl be ana mekandan ve bir n avludan olumaktadr.57 Uzun sre kullanlm olan yap bu sre ierisinde birtakm onarm ve deiiklikler geirmitir. (Res. 2.26.) Baz mekanlarn doldurulmas, ken kemerlerin yeniden yaplmas ve kaplar almas gibi onarmlar yaplmtr. Hamamn ilk yapld dneminde daha kk tasarland grlmektedir. Yapm teknii ve malzeme olarak Side deki dier ayn dnem yaplarna benzemekte duvarlarda konglamera, tonozlarda tula kullanld grlmektedir. Hamam, 1961 ylnda restore edilerek ana mekanlarn zeri betonarme tonozlarla rtlm, onarlp bugn mze olarak kullanlmaktadr.

Resim 2.26, Side Antik kent, Agora Hamam- Mze, Kaderli 2006

56 57

Abbasolu 2004, 2. Abbasolu 2004, 2; Mansel 1978, 156.

35

2.3.6.b. Liman Hamam Sidenin gneyinde, eski limann kuzeydou kesinde yeralan yapnn byk bir ksm ayaktadr. Hamam byk tonozla rtl ana mekan ve arkasnda kk mekanlardan olumaktadr.58 Aratrmas sren yapnn, kullanld dnemler boyunca kentdeki dier hamamlar gibi birtakm eklentiler ve deiiklikler geirdii saptanmtr. Yakn zamanda onarm yaplan hamam, bugn sergi gibi kltrel amal etkinliklerde kullanlmas gndemdedir. 2.3.6.c. Byk Hamam Liman hamamnn dousunda ana stunlu caddenin kenarnda yer almaktadr.59 Olduka dzgn bir dikdrtgenden oluan hamam, olaslkla ilk dnemlerinde palaestra olarak kullanlan, ge dnemde bir ikiye blnm bir avludan, ana eksenleri birbirine paralel drt byk mekan ve onlarn arkasnda ana eksenleri bunlara dikey den yine drt mekandan oluur. (Res. 2.27.) Hamamn gneydou cephesi boyunca, bir cadde ile ayrlan iki sra dkkn sras yer almaktadr. Hamamn ana girii de bu taraftadr. Dier hamam gibi onarm yaplmakta olup, onarm bitmedii iin girii kapaldr.

Resim 2.27, Side Antik kent, Byk Hamam, Mansel 1978

58 59

Abbasolu 2004, 2; Mansel 1978, 215-221. Abbasolu 2004, 2; Mansel 1978, 156.

36

2.3.7. Tiyatro Tiyatro Sidenin ana giri aksnda, stunlu cadde zerinde ehre hakim bir tepenin zerinde yarm adann en dar olan ksmnda kenti evreleyen surlarn iinde yer almaktadr. Kuzeyinde Agora, Kuzey batsnda bitiik Latrina, batsnda stunlu caddenin br tarafnda Roma Hamam, yine batsnda hemen bitiik Vespasianus emesi, Dionysos Tapna, dousunda Resmi Agora yer alr.

Resim 2.28. Side Antik Tiyatro Genel Plan, Side Kazs Arivi 2005 Roma dnemine tarihlenen yapnn60 alt oturma basamaklar topraa st oturma basamaklar galerilere, 23 tonoza tatlarak ina edilmitir. (Res. 2.29.) Bu tonozlarn beinden tiyatroya girilmekte dierleri ise dkkan olarak kullanlmaktayd. eride on kapdan diazomaya kp alt ve st cavealara ulalabilmekteydi. Bugn st kata kan d merdivenler yok olmu, i merdivenler ise ok bozulmutur. Alt cavea da 11 oturma dilimi ste ise 24 oturma dilimi yer almaktadr. (Res. 2.28.)

60

Mansel 1978, 187-123; zmirligil 1983-2008

37

Alt cavea daki oturma sras says 29, st blm epeevre yklm olduundan tam olarak bilinmemekte 2429 aras olduu dnlmektedir. Bu haliyle 15000 kii ald hesap edilmitir. (Res. 2.29.)

Resim 2.29. Side Antik Tiyatro, Side Belediyesi 2006 2.3.8. Latrina Tiyatronun kuzey bat kesinde, Agorann ise gney bat kesinde yer alr. Sahne binasnn bat ucunda D giriinden sonra, yarm daire formunda, nnde yine ayn formda eksedras ile birlikte agorann bat kesinde yer alr. Yarm dairenin dou ve batsnda, D giriinden ve stunlu caddeye alan birer kaps vardr. Batdaki kap daha sonraki dnemlerde rlerek kapatld grlmektedir. inde, d cephelerde klozetler, i eperde ise niin iine emeleri yer alr. (Res. 2.30.) Yapnn duvarlar sva katmanlarnn altndan grld kadar ile sert kire ta, pis su kanal ince granrl kumta ve konglameradan, konsollar kumtandan, tonoz rt ise kire ta ve falez dediimiz fosilli kire tandandr. Duvarlar ve yer demesi renkli mermerler ile kapl olduu grlmektedir.

38

Resim 2.30. Side Antik Latrina, Rlve, Kaz Arivi, Kaderli 2002 Uzun bir zaman kesintisiz olarak kullanld dnlen yap tiyatro ve Agora ile birlikte farkl dnemlerde deiimler geirmitir.(R.2.31.) Bat kapsnn kapatlm, st suyolu olarak kullanlm, son dnemde de Sahne binas ile birlikte surun devam olarak yer almtr.

Resim 2.31. Latrina, Kaderli 2005

39

2.3.9. Tapnaklar Bilinen, ortaya karlan tapnaklarn hemen hepsi Roma Dnemine tarihlenir. Sikkelerin zerinde de tasvir edilen Antsal yaplardan sadece Apollon Tapna onarlmtr. 2.3.9.a. Dionysos Tapna Tiyatronun Kuzey bat kesinde yer alr. Elence Tanrs Dionysosa adand varsaylmaktadr. (Res. 2.32.) Bizans Dneminde yap talar tiyatronun sahne arka duvarnda sur duvar olarak kullanlmtr. Bugn sadece podyumu alglanabilmektedir.61 (Res. 2.33.)

Resim 2.32. Dionysos T., Plan, Kaz Ar., Kaderli 2005 2.3.9.b. Men Tapna (P)

Resim 2.33. Dionysos T, Kaderli 2006

Tapnaklarn dousunda zeri kemerlerle rtl bir podyumun stnde yarm yuvarlak planl bir yap yer alr. (Res. 2.34.) Tam olarak tanmlanamayan bu ant kabartma ve ele geen heykel paralarndan Ay Tanrs Mene ithaf edildii dnlmektedir.62 Plan bakmndan Anadolu da ender rneklerdendir. Bugn elence mekanlarnn arasnda mimari elemnlar etrafa yaylm olarak

beklemektedir. (Res. 2.35.)

61 62

Mansel 1978, 142. Mansel 1978, 136.

40

Resim 2.34. Men T. Plan, Mansel 1978 2.3.10. Bazilikalar

Resim 2.35. Men Tapna, Kaderli 2004

Bizans dneminde bir Piskoposluk merkezi olan Sidede ok sayda dini yap yaplmtr, bunlardan bazlar da bazilika plan tipindedir. Sidenin giriinden douya doru giden ikinci Stunlu caddenin aksna yaplan Piskoposluk Saray ve bazilikalar ilerinde en bilinenleridir. (EK A.2) 2.3.10.a. Piskoposluk Bazilikas Saray kompleksinin iinde bykl ile hemen gze arpan yap, dier yap birimleriyle de dorudan ilikilendirilmitir.(Res. 2.36.) Dou bat aksna yerletirilmi olan bazilikaya douda apsisin bitiminde baptisterium, kuzeyinde triaconch, gneyinde martyrion, (Res. 2.37.) batsnda atriumun iinde antsal bir eme/ nympheum evirmitir. Bazilika dier piskoposluk yaplar gibi ounlukla devirme malzeme ile ina edilmitir. ( EK A.2.,F.2.,F.3.F.6.)

Resim 2.36. Side Pis. Sar. Baz., Kaderli 2005 41

Resim 2.37. Side Pis. Sar. Baz. Martyrion, Kaderli 2005

Sidenin ikinci byk bazilikas olan bu ha planl be nefli yapnn d lleri, 63m ye 45,40m dir. Orta ana nef 9,60m, yan nefler 3,95m ve 5m geniliindedir. Bazilikann her iki tarafnda beinci nefleri olurturan orta nef stylobatlarndan daha yksek dzeyde bir duvar temelleri grlmektedir. Bu duvar srasnn stnde stun sras olup beinci nef mi olduu veya neflerin yannda koridor eklinde meknlar olarak m tasarlandn belirlemek bu aamada zor.

Resim 2.38. Side Pis. Sar. Baz. Balk, Kaderli 2005

Resim 2.39. Side Pis. Sar. Baz. Apsis Detay, Kaderli 2005

Bat blmnndeki narteks, her iki yanndaki meknlarla, stunlu cadde aksndaki atriuma be kap ile almaktadr. Douda yer alan apsisin, antsal kemerini tayan stun ve postamentlerden bazlar grlebilmektedir. (Res. 2.38.) Dta ise polygonal orarak yaplm ve daha sonrada bir yzne Baptisterium eklenmitir. Apsis eitli dnemlerin izlerini tamaktadr.(Res. 2.39.) lk evrede dzgn kesme tatan bir kubbe ve mermer levhalar mozaik ile kaplyken daha sonraki evrede apsis daha kaba talar ile kltlm ve ii freskler ile bezenmitir. Alanda bulunan birka para yap elemanndan aritrav, kaide, stun, kap lento ve kasalarndan mimarisine ynelik daha iyi bir ngr salayabiliriz. Nefleri ayran stun dizilerin zerinde yer ald varsaylan alanda bulunan aritravlarn lleri, 2.64m, 2.65m, 2,74m uzunluunda 0.41m yksekliindedir. Buna gre nefleri birbirinden ayran stun says 12 veya 13 olmaldr. Side Byk Bazilika ve Perge A, B bazilikalar ile hem plan hem dnem zellikleri benzerdir. Bunun dnda ehrin birok yerinde zellikle Bizans dneminde kullanlmaya devam eden stunlu caddelere yakn yerlerde bykl kkl kilise, apel ve bazilikalar yaplmtr.

42

2.3.10.b. Ee Yaps Piskoposluk Saraynn ok yaknna antik dnem sokann kar tarafnda yine byk saylabilecek ve birka dnemi barndran A. M. Mansel tarafndan ee yaps olarak tanmlanan baka bir bazilika yer alr. Bir dnem ahap desteklerle koruma altna alnmaya allm olan yap bugn bu destekler zelliklerini yitirdii iin tehlike arz etmektedir. ( EK F.4.) Sidenin tarihsel geliimi srasnda yap birok kez deiiklie uram ve izlerden anlald zere uzunca bir sre kullanlmtr. Erken dnem yapsna ait sadece byk bir apsis ve yan beden duvarlar okunabilirken, ge dnem yapsna ait nerede ise tm yap birimleri mevcut. (Res. 2.40.) Ge dnemde de tekrar apsis yan mekanlar kapatlp anlald zere kltlm ve bir sre daha kullanlmaya devam edilmitir. (Res. 2.41.)

Resim 2.40, ee Yaps, Apsis, Kaderli 2006 2.3.10.c.Tiyatro Kk apeller

Resim 2.41, Side ee Yaps, Kaderli 2006

Tiyatronun gibi byk cemaati barndrabilen bir antsal roma ant da ehrin Hristiyanlama srecinden etkilenmi ve yap tmyle ak hava kilisesi gibi kullanlmtr. Parados ve alt Caveann iine yaplm olan kk apeller ve d galerideki kk kilise tiyatronun barndrd dier dini yaplardr.

43

Resim 2.42. Side Tiyatro Sahne, Kaz Ariv 2006 Tiyatrodaki Kaz almalar srasnda aa karlan Dou ve Bat apeli, orkestra blmnden alt caveaya, olduka kk tek meknl, beik tonoz ile rtldr. (Res. 2.42.) Birka katman ve dnem gsteren freskler, son yllarda tiyatroda yaplan restorasyon almalar dahilinde restore edilip koruma altna alnmtr.

Resim 2.43. Side Tiyatro Sahne, Plan, Kaz Ariv 2006 44

B d galerideki parados seyirci girii, ufak birka deiiklik ile kk kiliseye dntrlmtr. (Res. 2.43.) Kapatlan giriin arkasna apsisli bir duvar daha rlm nden girite ise merdivenler eklenerek bir ynlendirmeye gidilmitir. Bu kilise korunmuluu dikkate alnarak, tiyatro iindeki tahribat artp yapnn paralanmasndan sonra bile bir sre daha belkide Side'deki son toplulua kadar kullanld sylenebilinir. 2.3.10.d. Bb yaps, Tiyatro Kars Bat Yn Bazilika Ord. Prof. Dr. A. M. Mansel tarafndan bb yaps olarak adlandrlan yap olduka byk ve Piskoposluk ile Byk bazilikaya yakn boyuttadr. (EK F.5.) Antik Tiyatronun yaknnda Stunlu caddenin kar tarafnda yarm adann bat blmndeki denize bakan teraslarn zerinde yar alan bazilika bugn olduka ypranm cellas otopark, motellere gei alan olarak kullanlmaktadr. Ancak dta diyogonel byk apsisi ve dou beden duvar, pencere aklklar ile koruna gelmitir. (R. 2.44.)Yan beden duvarlar takip edilebilmesine ramen alandaki kullanm koullar birok izi silmitir. Prof. H. Hellenkemper ile birlikte yaplan plan nerisinde, batda merdivenler arasnda zar zor seilen ana giri kap kasalar, beden duvarlar paralar dikkate alnarak nefli, Piskoposluk bazilikasnda da gzlemlendii gibi yan koridorlu, be kapl bir bazilikaya tamamlanmtr. Bu bazilikada Perge bazilikalar ile benzer plan ve oranlara sahiptir. (EK F.1.)

Resim 2.44. Side bb Yaps, Kaderli 2006 45

3.

SDE

ATHENA,

APOLLON

TAPINAKLARI

VE

BAZLKALARI KUTSAL ALANININ TARHSEL GELM NDE MMAR ZELLKLER

Sidenin erken tarihine ilikin veriler daha ok yazl anlatmlardan olumaktadr. Strabonnun, kilise tarihisi Evsebiosun kentin kuruluu hakknda verdikleri bilgiler dorulanamasada Sidenin corafi konumu, doal liman, Sidecenin dier dillerle olan balar ve tarihi, burann yerleimini ok eski tarihlere gtrr. Side de bulunan en erken buluntu Tapnaklar blgesinde ele geen bezeli bir bazalt krater ve M.. VI. yy. liman oluumlardr. Bu yzyldaki liman bykl gz nne alndnda burann 'karanlk' dnemlerde de Akdenize alan nemli bir ticaret ehri olduunu kantlamaktadr. Kentin bu dnemdeki yerleim plan hakknda ok fazla ipular yoktur. Ancak Roma dnemi yerleiminde ana caddelere alan yan sokaklarn balant alarndaki zorlama, Tiyatronun yannda yer alan Dionysos Tapna ve nndeki meydan, daha nce farkl bir kent plannn olduuna iaret etmektedir. Kentin ana akslarndaki bu deiiklikler kentin yine belirleyici olan Antsal yaplarn konumlarndaki farkllktan, kentin Roma dneminde bymesinden dolay tiyatro gibi yaplarn boyutlarnn bytlmesi veya Tapnak ve dier sosyal-dinsel ierikli yaplarn saylarnn artrlmasndan kaynaklandn dndrmektedir. Roma dneminde zellikle Tapnaklar eer kutsal bir genin veya kaynak ile balantl deillerse, tanmlanabilir bir alana, limann yannda, meydanlara, stoa veya agorann gibi alanlara inaa edilmilerdir. Liman ve evresi buraya denizden ve karadan gelen insanlarn sosyal ihtiyalar ve bunlarn savunmas dorultusunda oluturulmu ve ekillendirilmitir. Hellenistik ve Roma dneminden kalan belgeler ve yap kalntlarndan kentin bu blgesinin, deniz yolu ile gelen malzemeleri depolamak iin limannn etrafn evreleyen yaplarla birlikte Hamam ve kutsanacaklar Tapnaklar konumlandrdklar grlmektedir. (EK A.1.) Limann gney tarafndaki yksek teras- dzlk bir Akropol gibi limana hakimdir. Kenti hellenistik dnemden itibaren evreleyen Deniz surlar terasn ak olan yznde istinat duvar grevini de stlenerek koruma altna almtr.

46

Bu terasn daha nceki zamanlarna ilikin kullanm belirsizdir. Ancak bu dnem yap geleneinde Tapnaklar yine ayn kutsal alana daha nceki Tapnaklarn yerine tekrar daha grkemli bir ekilde yaplmakta, kutsal alann dinsel grevi srdrlmekte ancak yeni yaplarn mimarisi ve boyutlar farklklar gstermektedir. Athena ve Apollon Tapnaklarnn nclerine veya nlerinde olmas gereken altara ait bir belge bulunamamtr. Buradaki Roma Dnemi Tapnaklarnn kendi mimarileri ile birlikte kutsal alanlann nasl bir mimari btnlk iinde olduklar bilinmemektedir. (Res. 3.1.) Alanda bu dneme ait dier yap veya mekanlara ait bir ize rastlanlmam ancak Stunlu Caddenin denize ulat dou blmnde meydan tarafnda bir antsal giri, belki antik limana alan bir Propylon beklenebilinir. ( EK A.1., B.3.)

Resim 3.1. Side Tapnaklar, Side Belediyesi 2005 Tapnaklar birlikte tasarland her ikiside yaklak ayn zamanlarda yapld dnlmekte ancak Athena Tapnann bitirilmemi stun yivlerinden bunun biraz daha ge yapld ve bilinmeyen bir nedenden dolay tamamlanamad dnlmektedir. Athena Tapnann ele geen yap elelmanlarnn eksiklii, mimarisinin nereye kadar bitirilmi olabileceini sylemei zorlatrmaktadr. Antn alanda zellikle aritravlardan balayarak st rtsne ilikin bir mimari eleman yoktur. Pagan din inannn azald dnemde Tapnaklarn kullanm giderek zayflam Hristiyanln hzl yayl ile birlikte bunlarn dinsel varl ortadan kalkm tapnaklar yeni antlarn yap ta olarak kullanlmaya balanlmtr. Sidede yeni bir 47

dinin varl ve akabinde kabul hzl olmutur. Kutsal topraklarla olan ticari ilikiler havarilerin yakn blgelere ziyaretleri bunda etkili olmutur. lk Hristiyanlarn evlerde veya Sinagoglarda toplandklar, taraftarlarnn ok olduu blgelerde M.S. III. yy. ile birlikte basit planl kiliseler ina etmeye baladklar bilinmektedir. Konstantin ile birlikte byk antsal kilise yapm birka duraklama ve yasaklama dneminden sonra giderek saysal ve byklk olarak artarak devam etmitir. Erken Hristiyanlk dneminde Sidede bu srete pagan dinine inananar ile hrstiyanlar arasnda zaman zaman atmalar olmu ve bu inan urunda Martyrler (ehitler) verilmitir. Sideli yedi ifti Artemis Tapnana yaptklar saldr sonras yaklarak ehit edilmilerdir.63 Bu sre devam ederken Erken Bizans Dneminde alann kutsall srdrlerek buraya nefli galerili, pastophorionlu bir Bazilika tasarlanarak eskiler yeni antn iinde eritilmitir. (EK B.2., B.3.) Bazilikada tapnaklarn hangi mimari elemanlarnn tekrar kullanldn belirlemek zordur. Birok eleman olduu gibi alnmam, paralanarak ihtiyaca gre boyutlandrlm, yapmda en kolay tapnaklarn beden duvarlar, demeler, ara stylobatlar, deme ve duvar kaplamalarnn tekrar kullanm grlm olmaldr. Byk Bazilikada her iki tapnaa ait stylobat talar tespit edilmi, (Res. 3.2., 3.3.) yaklak ayn boyutlarda olmalarna ramen neden sadece tapnaklardan birinin stylobatlarnn kullanlmad ve yine baka balklarn tercih edildii ise, tapnaklarn Byk Bazilikann yapmndan nce sklmeye balanld ve ihtiyac karlamad ile aklanabilinir.

Resim 3.2. B. Bazilika, Kuzey Nef, Kaderli 2005

63

Resim 3.3. B. Bazilika, Stylobat Kaderli 2005

Schultze 1926, 216.

48

Bazilikada antsal kemeri tayan kaide, balklar gibi boyut olarak byk farkl yaplarnda mimari elemanlar kullanlmtr. Tapnaklarn stun, aritrav, geison ve byk boyutlu dier mimari elemanlarnn Byk Bazilikann mimari boyutlarna uymad fazla byk, uzun olduu iin tercih edilmedii Side de antik baka yaplardan daha kk mimari elemanlar kullanld dnlmektedir. Byk Bazilikann Atriumunun bir paras olarak kullanlmaya devam etmi tapnaklar Kk Bazilikann yapm ile birlikte dinsel kompleksin dnda braklmtr. evreleri ta, mermer oca grnmne brnm, mermerlerin kullanm iin kire kuyular almtr. Byk Bazilikann tasarlanmas aamasnda, alann kutsal nitelii ile birlikte kesinlikle Athena ve Apollon Tapnaklarnn yerleim plan ve mimarisi gznnde bulundurulmu ve yeni ibadet mekan buna gre ekillendirilmitir. Bazilikann yan duvar akslar tapnaklarn kuzey stun akslarna gre yerletirilmi, atriumun genilii buna gre boyutlandrlmtr. Tapnaklarn stun dizileri atriumun galerileri olarak dzenlenmitir. Atriumun kuzeyin simetrii olarak tasarlanm olan gney blm bitirilememi anak iki ke noktalarndan balanabilmitir. Atriumun Kuzey blmnde doudan ilk nite kap almtr. ( EK B.3.) (Res. 3.4.)

Resim 3.4. B.Bazilika, Kuzey Atrium, Kaderli, 2005

Resim 3.5. B. Bazilika, Kuzey Atrium Arkas, Kaderli 2005

Dier nilerde ise son ni hari her nite er pencere almtr. Bu pencereler daha sonra kapatlmtr. Kuzey atriumun arka duvarna yaslanm bugn Apollon Barn bahesinde kalan kk boyutlu birbirinin iinden geilebilinen mekanlar sralanmaktadr. (Res. 3.5.) Bu mekanlar Byk Bazilika ile birlikte tasarlanmam olmallar ancak daha sonra bazilika ile bal bir kullanm dnlerek yaplm

49

olmaldrlar. Bu kap ile alann dna limana doru olaslkla baka bir avluya almaktadr. (EK B.2.,3.) Bazilikann uzunluunda ise hangi belirleyici unsurlarn kullanld ak deildir. Bazilikann dousundan kuzey-gney aksnda devam eden stylobat sras ve alandaki stunlar burada da bir caddenin varlna iaret etmektedir. Martyrionun dousunda, pastaphorionun dou duvarnda gneye doru devam eden alanda yaplan sondaj almasnda Bazilikann d duvarnn devamnda altnda, devam eden temeller tespit edilmitir.(EK B.4.) (Res. 3.6.) Bu temeller bir baka ncl yapya ait olabilecei gibi Bazilikann ilk plannn farkl ekilde tasarlandn

dndrmektedir. Byk Bazilikaya yapmndan ksa bir sre sonra eklenen Martyrionun bu ilk tasarma ne kadar balantl olduu, Bazilikann varsa byle bir ncl tasarm, plan veya yapsnn tam olarak boyutlarnn nasl olduu ancak bazilikann evresinde yaplacak daha geni aratrma ve sondajlarla ortaya konabilinir.

Resim 3.6. Side, Kutsal Alan, Side Belediyesi 2005 Erken Bizans dnemi ile birlikte Byk Bazilika, Kutsal Alann byk bir ksmn kaplamtr, farkl yaplar biraraya toplamasna ramen, tek byk bir dinsel Anta dnmtr. (Res. 3.6.) Antik Side de bu byklkte alann ierisine yaplm baka bir dinsel yap yoktur. Piskoposluk Saraynn ierisinde yer alan be nefli Bazilika (EK F.2., F.3.) kendi boyutu ierisinde daha byktr ancak Piskoposluk 50

kompleksinin ierisinde alglanmaktadr. Kk atriumu, arkasndaki byk babtisterium ve hemen yanndaki yaplar ile btnlemitir. Tiyatronun karsndaki dier Byk Bazilikada (EK F.5.) ayn dnem zellikleri gstermektedir. Gnmzdeki yaplamalarn youn olduu blgede kalan ha planl bazilikann tam mimarisi karlamamaktadr. Kuzey-bat ynnde bir Atriuma sahip olduu dnlen yap Antik Side nin kuzeye bakan teraslar zerine oturmaktadr. Ayn dnem ve zellikleri gsteren Perge A ve B bazilikalarndan (EK F.1.) Bazilika A, mimarisi ve antsal girii ile kentin nemli meydanlarndan birine almaktadr. Bu dnemde kentlerde birden fazla antsal boyutlara sahip dini yaplar yaplmakta bunlar kentin ileri gelenleri tarafndan tevik edilmekte ve bir prestij yaplarna dntrlmektedir. Byk Bazilika ilk yapldndan terk ediliine kadar srekli bir deiim geirmi, yapnn baz blmlerinde yapm sreci tamamlanamam, byk antsal yaps ile birlikte 'inaat hali' ni hep korumutur. Atriumun gney blm hi bir zaman tamamlanamamtr. (EK B.1., B.3.)

Resim 3.7. Side, Piskoposluk Saray, Kaderli 2005 Yapnn kime adand hangi ilevleri kesin olarak yklendii bilinmemektedir. Ancak ksa bir sre sonra gney dousuna iki mekandan oluan Martyrion olarak adlandrlan bir yap daha eklenmitir.

51

Bir n ve bir merkezi kubbeli bir mekandan oluan yapya hem bazilikadan hemde nmekan daki batya alan kap ile giri salanmtr. Daha ge bir dnemdede darya alan kap rlerek kapatlmtr. (EK B.1.) Piskoposluk Saraynda da ayn plan tipi ve boyutlarnda yanyana bitiik iki merkezi kubbeli yap kompleksi yer almaktadr. (Res. 3.7.) Ancak bu mekanlarn ilevleri de daha ayrntl bir almadan sonra belirlenebilecektir. (EK F.2.) Belirtildii gibi yapnn foksiyonu bilinmemekte ancak bu dnemin benzer yap grublar ve mimarileri dikkate alndnda, baptisterium (vaftizhane), skeuophylakion (hazinedairesi), martyrion (ehitlik-trbe) gibi yaplarla benzer zellikler gsterdii gzlenmektedir. Babtisterium genellikle Erken Bizans Bazilikalarnda, kilise ile balantl, iinde vaftiz havuzu olan ayr bir yap olarak tasarlanm ve eklenmitir. Vaftiz havuzu zemine gmlerek yaplabildii gibi bir kadeh biiminde Hagia Sophia, (Res. 3.8.) St. Demetrios (Res. 3.9.), Sardes (Res. 3.10.) rneklerindeki gibi bir mobilya gibi ayrca da kullanlmtr. Side de Piskoposluk Saraynn iindeki bazilikann dousunda olduka byk boyutlu yine bir nmekanl, gmme havuzlu baptisterium eklenmitir.(EK F.2.) Skeuophylakion yani hazine dairesi kentin nemli zengin kiliselerinde, yaplan balar, trenlerde kullanlan deerli eyalar, kitaplar vs gibi hem maddi hem manevi deerli olanlarn muhafazas iin yaplan ve kiliseye eklenen bir yapdr. Efes St. Jean Kilisesi, Istanbul Hagia Sophia bilinen Erken Bizans Dnemi hazine daireleri olan kiliselerdir.

Resim 3.8. Istanbul Hagia Sophia, 2008

Resim 3.9. Selanik, St. Demetrios, 2008

Resim 3.10. Sardes Kilise 2008, Kaderli

Martyrion, din uruna katledilmi, kendini feda etmi kutsal ilan edilen insanlarn, azizlerin adna yaplm Tapnak Mezar yaplardr. Baz azizlerin mezarlar stne 52

kiliseler yaplm bunlar Mezar kiliseleri olarak adlandrlmlardr. Efes St. Jean Bazilikas, Myra St. Nicolaus Kilisesi bunlardan bazlardr. Daha sonraki dnemlerde azizlerle birlikte kentin ileri gelenleri, kilise grevlileride kutsal alann iine veya yaknna gmlmeye balamtr.

Resim 3.11. B. Bazilika, Ni 2006 Kaderli

Resim 3.12. B. Bazilika, Gney Duvar 2005, Kaderli

M.S. VI. yy. ile birlikte tm kiliseler azizlerin, kutsal insanlarn bir blmne sahip olmak ve kendileride kutsanmak istemilerdir. Azizler blnerek bir paras veya kullandklar eyalardan bir blm dier kiliselerle paylalm bunlar iinde yine antsal yaplar tasarlanmtr. Byk Bazilika da yaplan temizlikte nilerin bazlarnda demelerinin altlarnda mezarlara rastlanlmtr. (Res. 3.11.), (EK B.4.) Bazilikann yapmnda bunlarn tasarlanmad daha sonraki Bazilikann halen kullanld ge dnemlede mezarlarn eklendii dnlmektedir. M.S. VI. yy. sonras blgedeki depremler antsal byk yaplar etkilemiler, ekonomik buhran, aknlar ve hastalklar bunlarn onarmn geciktirmitir. M.S. VI., VII. yy. dan sonra artk ok byk yaplarn yaplamad onarmlarda bile zorlanld bilinmektedir.64 (EK D.3.) Bu dnemde Byk Bazilkann olduka hasar grd, apsisin ykld, ince olan d duvarlarnn zedelendii belki gney narteks yan mekannnda ayn zamanda tmyle ykld sylenebilinilir. Apsis ve Kubbesi ok mimari zen gsterilmeden daha kk boyutlu taalarla yeniden rld, (Res. 3.13.) ince d beden duvarlarnn ek i duvarlarla kalnlatrlp desteklendii grlmektedir.

64

Gregory 2008, 149162.

53

Nilerin ierisindeki pencerelerin bu aamada ksmende olsa kapatlm olabilecei (Res. 3.14.) hem gvenlik hem destek amacyla pastophorionlarn ve martyrionun d kapalarnn da rld grlmekte, narteks gney yan mekandan tmyle vazgeildii dnlmektedir. ( EK B.1., D. 4.)

Resim 3.13. Kaderli 2005

B.Bazilka

Apsis,

Resim 3.14. B.Bazilika Duvar, Kaderli 2005

Gney

Byk Bazilikann bu ekilde kullanmnn ne kadar srdn belirlemek zordur ancak, ara onarmlar, yapnn kent iinde nemi dikkate alnarak ok uzun bir sre, Kk Bazilikann yapmndan nceye kadar kullanld dnlmektedir. Son bir deprem yapy onarlamaz ekilde tahrip etmi halk bunun yerine yenisini yapmaya daha uygun bulmutur. Side Kentinin artk kld ve nemini yitirmeye balad bir zamanda Byk Bazilikann orta nefinin, apsis nne kutsal bemann bir blm ile birlikte kapal yunan ha planl kk bir kilise yaplmtr.

Resim 3.15. Side Bazilikalar, Side Belediyesi 2006 54

Kk Bazilika yine daha nce Byk Bazilikada olduu gibi mevcut yapnn plan ve malzemeleri dikkate alnarak tasarlanmtr. Byk Bazilikann bemas gerekli dzenlemeler ile birlikte Kk Bazilikann bemasna dntrlm kullanlabilinir yap talar ve ambon, balklar, korkuluklar gibi dekorasyon malzemeleri tekrar kullanlmtr. (EK C.31.-34) Kk bazilikann yapm ile birlikte Byk Bazilika ii kn avlusuna, atriumuna dntrlm kendi daha kutsal alannn snrn oluturmutur. (Res. 3.15.) Byk Bazilikann pastophorionlar, martyrion ve narteksin bir blm kuzey narteks yan mekan bilinmeyen ayr fonksiyonlarla kullanlmaya devam etmi olaslkla bu yapyla ilikilendirilmitir. Byk Bazilikann d duvarlar bir kale gibi yapnn evresinde braklm hatta desteklenmitir. (EK D.4.) Kk Bazilikann yapm tarihi iin kesin bir veri olamamakla birlikte mimari veriler VIII. yy. dan sonra daha youn olarak kullanlan apraz tonozlu kapal yunan ha plan tipine ve mimari zellikleri ile rtmektedir. Bu plan tipi geni bir corafyaya yaylm olup detayda yerel farkllklar gstermektedir. (EK D.5.) Kk Bazilika iki ayr yapm evresinden gemitir. Yapnn tasarmnda temel izlerinden okunabildii zere ana mekan ve narteks birlikte planlanm ancak bir nedenden dolay sadece ana mekan yaplabilmitir.

Resim 3. 16. K. Bazilika, Pflaster, Kaderli 2005

Resim 3. 17. K. Bazilika, Narteks, Kaderli 2005

55

Narteks ayn mimari btnlkte plasterleri ile daha sonra eklenmitir. Ana mekann yapmnda ise yapm aamasnda tasarm deiikliine gidilmi, i pflasterler kalnlklar yetersiz grlerek artrlmtr. (Res. 3.16.) Pflasterlerin kemer altlarnda ngrlen frizler kapatlmtr. (EK D.5.,D.9.)

Resim 3.18.K. Bazilika, Narteks Kaderli 2006

Resim 3.19. K. Bazilika, Narteks Kaderli 2006

Kk bir alan kaplayan nartekste, (Res. 3.17.) at konstrksiyonu iin iki granit iki tam tanmlanamayan sadece kaideleri (Res. 3.19.) kalan stun, ana mekan giriinin nne yerletirilmitir. Bu stunlar bu kadar akl dz veya krma at ile geilemedii iin deil, yapy nartekste stunlarn zerine oturan bir kubbe veya ykselti ile daha grkemli ve nemli klmak iin konduu dnlmektedir. Kk Bazilikada da daha ge bir dnemde malzeme eksiklii veya gvenlik iin narteksin iki kaps kapatlmtr. (EK D.9.) (Res. 3.18.) Kutsal Alann son dnemdeki yapsal deiimleri ve kullanmlar farkllam dinsel grevleri ile birlikte konumu dolays ile savunma amalda kullanlmtr. Byk Bazilikann kuzey narteks yan mekan kale burcu gibi donatlm pencereleri kapatlm (Res. 3.20., 3.21.) ve stne yarm dairesel planl bir gzetleme kulesi eklenmitir. Alandaki birok kap ve pencere aklklar rlerek kapatlm nartekste bu kale-burcu ek mekanlarlar ilave edilerek tamamlanmtr.(Res. 3.22.), (EK B.5.,B.12, D.6.-7.)

56

Resim 3.20. B. Bazilika, Kuzey Narteks Yan Mekan, D, Kaderli 2005

Resim 3.21. B. Bazilika, Kuzey Narteks Yan Mekan , Kaderli 2005

Kk Bazilika, Kaleye dntrlm Byk Bazilikann narteksi, pastophorionlar, martyrion, Athena Tapnann kuzey stun sras, Side terk edildikten sonra bile bir sre daha ayakta kalmtr. (EK. B.1.-3., D.7.)

Resim 3.22. B. Bazilika Narteks, Side Belediyesi 2005

57

3.1.

KUTSAL ALANIN TARHSEL GELM ERSNDE ATHENA VE

APOLLON TAPINAKLARININ MMAR ZELLKLER Prof. Dr. Arif Mfid Mansel ve Prof. Dr. Jale Inan tarafndan Kutsal Alanda yaplan aratrmalarda, burann Roma Dnemi ncesi kullanm ve yaplarna ilikin bir belge veya kalntya ulalamam, ancak yarm aday evreleyen Deniz Surlarnn tarihinin Hellenistik Dneme kadar geriye gittiini belirlenmitir. Hellenistik Dnemde buray evreleyen surun iinde hangi yaplarn bulunduunu saptamak zordur, ancak st zeminin hemen altnda balayan ana kaya katman ve deniz seviyesinin ykseklii buradaki ncl yaplarn temeline kadar sklp zerilerine tekrar yaplarn yaplm olabilecei varsaymn da gsterir. Antik Side ehrinin hellenistik limanna hakim nemli trensel meydanlarnda birine alan bu alan, sikkeler zerinde de betimlenen kentin iki nemli tanrs, Athena ve Apollon'a itaaf edilmi olmaldr. Yaklak ayn boyutta olan tapnaklar Roma Dneminin ve mimarisinin zelliklerini gstermektedir. Roma Mimarisinde Tapnaklar65 Hellen Mimarisinden66 farkl olarak tanmlanabilinir alanlarda, baka yaplarla birlikte, n cepheleri vurgulanarak olduka yksek bir podyumda yaplmaktadr. Ancak Side de tapnaklarda yksek bir podyumdan vazgeilmi sadece arkada limana bakan cephede zemin kot farkndan dolay bir ykselti yaplm nde basaman krepis stne Tapnak oturtulmutur.(EK D.1., D.17.-22.) (Res. 3.23., 3.24.) Roma Tapnaklarnda halk tapnan ierisine girmez sadece darda altara sunan sunar, zel dini gnlerde tapnak yontular darya karlrd. Halk bayramlarda nemli gnlerde tapnan nnde toplanr ve tapnan basamandan seslenen yneticiler ve rahipleri dinlerdi. Roma Tapna stunlu bir n cephe, iinde tanr heykellerinin bulunduu bir cella ve az eimli bir at ve adaklar iin bir sunaktan olumaktadr. Tapnaklar stun saylarna ve mimari dzenlerine plan ve biimlerine gre adlandrlrlar. Templum in Antis, ift Anteli, Prostylos, Amphiprostylos, Peripteros, Pseudo-peripteros, Dipteros, Pseudodipteros, Tolos.67 Dor, Ion, Korinth ve Kompozit
65 66

Stierlin 2004,7; Ward-Perkins 1994, 299; Ward Perkins 1974, 42. Gruben 2001, 28; Wheeler 2004, 86. 67 Mutlu 1996, 46; Vitrivius 1993, 52.

58

dzen. Megaron68 planl olabilecekleri gibi Roma Pantheon, Side Tykhe Tapna69 gibi yuvarlak veya Men Tapna gibi yarm yuvarlakta olabilirler. Tapnaklar hangi dzende70 olurlarsa olsunlar ilk balangta sadece tanrlara itaaf edilmi M.S. I. yy. ile birlikte Anadolu'da bilinen ilk rnek Ankara Agustus Tapna olmak zere kendini tanr olarak gren Roma Imparatorlarnada adanmtr.71

Resim 3. 23. Apollon Tanpna Bat, Podyum, Kaderli 2005

Resim 3. 24. Apollon Tapna Bat Grn, Kaderli 2005

Megaron planl ilk tapnaklarn kkenleri hakknda bir bunlarn ilk Anadoluda ortaya kt, bu plann en eski rneine M.. 3000 dolaylarnda Troia kentinde rastlanlmaktadr. lk tapnaklarn ahap stunlarla desteklendikleri ve cellalarnn bir tepe penceresi ile aydnlatld dnlmektedir. Arkaik dnemden itibaren Tapnaklar daha byk ve grkemli yaplmaya balanlm ayn mimari Tapnak Mezarlarda, Hazine Dairelerinde de kullanlmtr. 69 Mansel 1978, 157. 70 lk Tapnaklar dor veya ion dzeninde, M.. V.dan sonra ise korinth ve kompozit dzeninde daha ok tercih edilmitir. Dor Dzeni dierlerine gre daha kaba ve yalndr. Stunlar kaln bezemeler daha geometrik ve statik kayg daha fazladr. En nl dor tapna Atinadaki Parthenondur. Anadoluda ise Asoss Athena Tapna bilinen tek rnektir. Ion dzeninde stunlar daha ince ve narin, balklar voltl, aritrav ve frizler ilemelidir. Korinth dzeninde stunlar ve kaideler ion dzenindeki gibi ancak balklar akanthus yapraklar ile bezelidir. Kompozit dzen ise bu iki dzenin karmndan olumaktadr. 71 Bykkolanc 2000: zellikle Adada gibi Anadolu kentleri ayrcalklar iin yneticilerine tapnaklar adamlardr.

68

59

Resim 3.25. Apollon Balk, Kaderli 2005

Tapna

Resim 3.26. Athena Balk, Kaderli 2005

Tapna

Tapnaklarn plan geliimleri geniliin artmas ve uzunluunun azalmas ynnde olmutur. Genelde kullanlan stun says 6x 17 ile 6x 11 arasnda deimektedir. Side Apollon Tapna 6x 11 stun says, Korinth dzeninde, Athena da ayn stun saysna sahip ancak Kompozit dzende tasarlanmtr.(EK D.C.24.) (Res. 3.25., 3.26.) Ancak bunun dnda genel mimarileri ve lleri ile birbirlerine ok benzemektedirler. Bu adan st yapsna ilikin ok az mimari eleman olan Athena Tapnann aritrav, friz, geison, alnlklar, at eimi ve konstrksiyonunun Apollon Tapnana benzer kabul edilmitir. (Res. 3.27.) Plan dzeni bakmndan iki tapnakta da en yakn benzer rnekler, Magnesia Athena Tapna72, Priene Athena Tapna73, Smyrna Athena Tapna,74 Sagalassos Antoninus Pius Tapna,75 Alabanda Apollon Tapna,76 Klaros Apollon Tapna,77 Letoon Apollon ve Leto Tapnadr.78 Daha ok Erken, Hellenistik Dnemde tercih edilen plan tipinin en yakn Roma Dnemi rnei Sagalassosta dr. Bunlardan son iki tapnak benzer birliktelik, kutsal alanda nc Artemis Tapna ile de yan yana l grup oluturmaktadr. Plan, en-boy olarak Side Apollon Tapna 1/1.8, Athena Tapna orant ile tasarlanmtr. Genelde Roma Dnemi tapnaklarnda kullanlan oran 1/1.2 -1/1.4 arasndadr.

72 73

Bean 2001, 180; Bingl 1998, 76. Rumscheid 2000, 118. 74 Akurgal 1983, Abb 74,75. 75 Serdarolu 2004, 192. 76 Serdarolu 2004, 181. 77 Serdarolu 2004, 172. 78 Courtils 2003, 134.

60

Resim 3.27. Kutsal Alan, Tapnaklar, 2005, Kaderli Daha nce yaplan aratrmalar ve bu alma kapsamnda yaplan temizlikte antlarn kesin tarihleri veya kime adand ile ilgili bir belgeye ulalamamtr. Ancak dier yaplarn bezemelerindeki benzerlikler karlatrlarak bir zaman izelgesine ulalabilinir. Buna gre Antlar en yaknlarndaki stunbalklarna gre Agoradaki balklar, Stunlu Caddedeki balklar, Tykhe ve Men Tapna balklar, Medusa kabartmalar ise tiyatrodaki I. kat aritravlar ile karlatrlabilinir. ( EK B.20.) Side de Anadolu'daki dier kentlerde de olduu gibi M.S. II. yy. ile birlikte youn bir imar faaliyetine balanlm Tiyatro, Tapnaklar gibi byk Antsal yaplar yenilenmitir. Bu dnemde zellikle malzeme ve bunlar ileyecek ustalarn, Prokennesoss dan mermer byk kentlerden i gc tamamlanmtr.

61

3.2. KUTSAL ALANIN TARHSEL GELM ERSNDE BYK BAZLKA, MARTYRONUN MMAR ZELLKLER Roma dneminde ibadet bireysel ve ak alanlarda srdrlen bir aktivite Hristiyanlkta ise bir cemaat dinidir.79 Bu yeni dinin inananlarn topluluklar halinde ibadet
80

edebilmeleri

iin

kapal

ve

geni

mekanlara

gereksinim

gstermilerdir.

Yeni dinin ibadet meknlar pagan tapnaklardan daha farkl ve

Hristiyanln yeni ibadet yerleri ile yeni hukuki ve sosyal hayata uyarak tasarlanmtr.81 Erken Hristiyanlk Dnemine ait birok belge bulunmasna karn, bu dneme ait buluntular ve yapsal kalntlar ok azdr.82 Bizans mparatorluunun ilk kurucu mparatoru olan Constantinus, M . S . IV. yzyla kadar hzl bir yayl gsteren Hristiyan inancna ynelik yaplan bask ve zulmleri M.S. IV. yzyln balarnda Milano Ferman ile durdurmu, bu safhadan sonra ise, Hristiyanlk bir din olarak kabul grm ve batan beri srd gizli sakl yayl daha fazla hz kazanmaya balamtr. IV. yzyldan sonra bakent Konstantinoplede, kiliselerin yapmyla ve

patrikliinde kurulmasyla birlikte kilise, kendi dini gcn mparatorluk iinde oluturmaya balamtr. Kiliselerin lkenin her yannda ina edilmesiyle, Constantinopolisde, kiliseye ve ruhban snfna eitli ayrcalklar getirerek Bizans kilisesinin yetki alanlarn da geniletmitir. ( E K . A 2 ) lk kiliselerde toplanan Hristiyan cemaatini gnll bir idareci, yani piskopos ynetmektedir. Sonralar Romann ilk piskoposunun, yetkisini Hz. sadan aldna inanld iin, Roma piskoposu dierlerine gre stnlk kazanmtr.

Bireyler tapnaklara giderek, sunularn, adaklarn sunarlard. Hristiyanlar ise toplu halde dua eder, ayinler yapar, birlikte ortak bir yemei paylarlar. 80 Mathews 1993, 93: M. I. ve II. yy.larda bazilikalar belirli, kesin bir mimari formasyon oluturmam, ounlukla dini olmayan ilevler yklenmitir. Ward-Perkins 2003, 452; Krautheimer 1986, 54, 517. 81 Ward-Perkins 2003, 447: Bazilikalar, IV. yy. banda kilise binalarna dntrlmelerinden en az 5 yzyl nce kullanlmaya balanmlardr. Kaytlarda rastlanan ilk bazilika 184 ylnda Cato tarafndan ina edilmi geni, kamuya ak bir toplant salonudur. Vitruvius, Kitap V, 97101. 82 Koch 2007, 2.: Buna benzer ekilde Romada da kilise olarak kullanlmak iin deitirilmi konut kalntlarna rastlanlmtr, ancak bu kalntlar, zerlerine ina edilen sonraki dnem yaplar ile i ie getikleri iin, bugne kadar detayl bir alma yrtlememitir. Dneme ait en iyi korunmu rnek, Suriyede, skenderin ordusu tarafndan kurulan Dura Europosda, ortaya kartlan bir ev-kiliseye ait kalntlardr. Byk olaslkla M.S. 230 sralarnda bir konut olarak ina edildii dnlen yap daha sonra bir toplant mekan ve vaftizhane barndracak ekilde dzenlenmitir.

79

62

451 ylnda Khalkedon Konsili, Douyu, Romann yetkisinden kararak stanbul Patriinin yetkisi altna sokmutur. I.Constantinus ve kilise yetkilileri tarafndan, balangta kamusal ilevler iin ina edilmi olan bazilika83 bu yeni ilev iin seilmitir.84 Sonrasnda M.S. VI. yzyldan itibaren Dou ve Batda yaplan ana bina tipi olmutur. Bazilikalar,
85

eitli

tiplerde

ina

edilmiler

ve

eitli

ilevler

barndrmlardr.

Resim 3. 28. Istanbul, Studios Bazilika Plan, Krautheimer 1986 Dnemin dini gereksinimlerine karlamak zere gelitirilen bazilikalar ile birlikte Pagan dnemin rotondalar, merkezi planl mozoleleri, Hristiyanlarca kullanlmaya

Koch 2002, 39: Bazilika szc Yunanca basilike stoa ve krali salon kelimelerinden, Latince Basilica kelimesinden tretilmi ve genellikle ok nefli, dikdrtgen planl toplant mekanlarn ifade etmek iin kullanlmtr. 84 Koch 2002: Bu kiliselerden ilki, Romada, M.S. 314 ile M.S. 319-320 yllar arasnda ina edilen St.Joan, Lateran Kilisesidir. Lateran Bazilikasnn plan dzeni, baz kk deiikliklerle, kilise mimarisi iin gnmze kadar ulaan tipik bir zm olmutur. Klasik Hristiyan bazilikas, Lateranda olduu gibi, merkezde uzun ekseni zerinde yer alan dikdrtgen bir ana nef ve bu ana nefin her iki yannda, stunlar ile ayrlan, tek ya da ift, yan neflerden olumaktadr. Laterana giri, bir Portiko veya Propylon ile deil, dorudan mekana alan kaplar ile salanmtr. Sonraki rneklerde Neflerin nne, bir giri hol Narteks yerletirilmi ve Narteks nlerine, hazrlk, toplanma mekan niteliindeki n avlularn Atriumun inaa edilmesi ile geliimini tamamlamtr. 85 Partsch 2004, 66.: Konstantin Dnemine ait ok fazla dini yap ele gemese de birka rnek saylabilinir. Roma daki Salvator Kilisesi 313 ylnda yaptrlmtr. Basilica Constantiniana bugnk S. Giovanni in Laterona, sadece kaynaklarda ad geen Tyros Kilisesi, Romadaki byk be nefli Petrus kilisesinin yapmna 319 ylnda balanmtr. Constantinus Roma Via Ostiensede Aziz Paulus iinde bir kilise yaptrmtr. Constantinopolis imparatorluun bakenti olarak kurulmas ile birlikte, burada da Konstantin birok kilise yaptrmtr. Ancak bu yaplardan gnmze ulaan yoktur. Hagia Sophiann yerinde Konstantinin yaptrd Megela Ekklesia adnda saray kilisenin varl bilinmektedir.

83

63

balanlm, eitli eklerle bu yaplar Hristiyan inancnn gereklerinin yerine getirilmesine uygun mekanlar haline dntrlmlerdir.86 Bu dnemdeki kiliselerin planlar Byk Constantinus bazilikalarndan gelierek, ounlukla sade olan nefli sistemde inaa edilmilerdir. Constantinopolis bazilikalarnda ounlukla, birbirinden az farkl kenar uzunluklarna sahip, kareye yakn, dikdrtgen plan tipleri uygulanmtr. M.S. V. yy.n ikinci yarsna tarihlenen ve gnmze ulaan tek rnek durumundaki ohannes Studios Kilisesidir. (Res. 3.28.)

Resim 3.29. Istanbul Studios Bazilikas Grn, Mango 1975 Studios Bazilikas (Res.3.29.) 3 nefli, naosu yaklak olarak 25x25 m llerinde, basit bazlikal planl bir yapdr. Apsisi dardan okgen, ieriden dairesel planl kilisenin, ana nefinden 7 ift stunla ayrlan yan neflerinin ve narteksinin zerlerinde, yapld dnemde, galeriler bulunduu bilinmektedir. Mimari zellikleri bakmndan Byk Bazilika ile benzeyen yapda, yine Side rnekleri gibi Piskoposluk Bazilikasnda da olduu gibi buradada Roma dnemi yap talar ve stunlarn zerinde dz aritravlar kullanlmtr.

86

Pekak 1984, 156158.: mparator Justinianos Dnemi ncesinde, stanbulda yaptrlan be bazilika hakknda bilgimiz vardr; Studios Bazilikas Aya Sofya ve Aya rini Kiliselerinin ilk yaplar, PetrosPaulos Bazilikas ve Bayezid A Bazilikas. Santa Costanza ve Lateran Vaftizhanesinin verilebilecei merkezi planl vaftizhaneler, heroize etme olgusunu yaatld Martyrionlar, bu dnm sonucu kullanlmaya balanmlardr.

64

Resim 3.30. Istanbul, Hagia Sophia Kesit, Krautheimer 1986 Merkezi plan emas Hristiyan mimarisine uyarlanm M.S. V. ve VI. yy. boyunca, bazilikal plan ve merkezi bir ana mekann birletirilmesi dncesinin rn olan farkl rnekler tasarlanmtr.87 Bu iki farkl plann birlikte uygulanmasna en iyi rnek M.S. VI. yy.n ilk yarsnda ina edilen, Erken Hristiyanlk Dneminin en nemli ant Hagia Sophiadr. 88 (Res. 3.30.)

Resim 3.31. Istanbul, Hagia Sophia, Kaderli 2008

87

Resim 3.32. Istanbul, Hagia Sophia Kaderli 2008

Mller-Wiener 2002, 78: M.S. 5. yy. Aya Sofyasnn da benzer oranlara sahip olduuna dair arkeolojik kantlar bulunmaktadr. Acem Aa Mescidi; Aya rini,112113; mrahor Camis147; Kalenderhane Cami, 154; Hagios Polyuktos, 192. 88 Strube 2000: Constantinopolis de dier erken rnekler, M.S. 532 ylnda yapmna balanan St. Irene, St. Polyeuktos ve St. Sergius ve Bacchus M.S. 536 kiliseleridir. Ancak en gelimi rneinin inasna M.S. 527 ylnda balanm olan kubbeli bazilikalarn ncl nitelikteki daha sade rnekleri, Constantinopolis dnda, zellikle Gney Anadoluda, Kilikia ve Suriyededir.

65

Bu dnemde Pamphylia blgesinde Hristiyanln giderek gelimesi ve oalmas, dinsel yaplara olan ihtiyalar artrmtr. Blgedeki ilk rneklere ait dini bir yap belgelenememi ancak bu yaplarn daha ok kk boyutlu sade bazilikal plan tipinde olduklar dnlmektedir. Side Piskoposluk Bazilikas gibi be nefli Bazilikal planlar (EK F.3.) Erken Bizans dnemlerinde Ant boyutundaki dinsel yaplarda kullanlmtr.89(Res. 3.33., 3.34.)

Resim 3.33. Bazilika Nefli, Kesit Orlandos 1968

Resim 3.34. Bazilika Be Nefli Kesit, Orlandos 1968

Erken Bizans Dnemi Bazilikalar, yapnn nerede ise kendisi kadar byk atriumu ile birlikte tasarlanmtr.Atriumlarda evre duvar ile birlikte gelen cemaatin korunmas iin etrafnda stunlu revaklar dnlmtr. Bu Atriumlara en yakn rnek Side Piskoposluk Saray Bazilikas (F.2., F.3.), Perge A ve B Bazilikalar, (F.11.), Constantinopolis'ten Hagios Studios (Res. 3.28.), Hagia Sophia, Hagia Eirene, (F.10.) rnek olarak gsterebilinir. Side Kutsal Alandaki Byk Bazilikann atriumu yaklak 48x48m lik kare plan ile Hagia Sophia'dan daha byktr. Anadolu'da nemli Antsal yaplarda byk atriumlar tercih edilirken Yunanistan ve Suriye'deki Erken Dnem rneklerinde daha ok Bazilikaya antsal bir giri yaplmtr. (EK F.10.) Erken Hristiyanlk Bazilikalar transept, galeri, tepe penceresi (clerestory), yan odalarpastophorion gibi farkllklarn ise liturjik sermoniden kaynakland dnlmektedir. Bunun tam olarak gerei yanstmad konusunda Mango, Matthews ve Krautheimer ayn gr paylarlar formun ounlukla liturjik ilevi yanstmadn belirtirler.

89

Bir tren kilisesi olan St. Peters Bazilikas M.S. 319/322, atriumun yapya sonradan eklenmi olma olaslnda dahi, bu yapsal eyi barndran ilk rnektir. Lateran, St. Peters Bazilikalar ve Dou Kutsal Gmt Kiliseleri gibi byk an kiliselerinde kullanlan be nefli sistemin bilinen en ge rnei, Selanikte bulunan St. Demetrios Kilisesidir. M.S. V. yy. ortas, V. yy.da bazilika, douda ve batda, kiliseye ait, zel ve belirli bir biim olarak yaygnlamtr.

66

Liturji kelimesi, Hristiyan dini trenleri, ayinleri anlamna gelmektedir. Bizans tarihinde ise, liturji, zellikle eukharistik90 trene iaret eder. Hristiyanln ortaya kndan itibaren, liturjik eler, zellikle vaftiz ve eukharistik ayin Hristiyan ibadetinin ana paralar olmulardr. Liturjik trenler, arap, ekmek62, su, ya, tuz, mum, tts, dini resim, heykel, ya da eitli simgeler gibi objeler, altar, vaftiz kurnas gibi donanmlar, dini kostmler, kilise, vaftizhane gibi yaplar, kutsama, meshetme, ark syleme, yeme, pme, giyinme ya da soyunma, diz kme gibi ayinle ilgili hareketleri ierir.91

Resim 3.35. Suriye El Bara Kiliseleri, M.S. VI. yy. Strube 2000 Pastophorion- Diaknikhon- Prothesis gibi isimlerle adlandrlan apsisin yanndaki mekanlarn, kesin olmamakla birlikte, rahiplerin hazrlanmas, kutsal eyalarn saklanmas, hazrlk odalar olarak ilevlendirildikleri dnlmektedir.92 Ancak kesin olmamakla birlikte bunlarn gei odas, dua odas, martyr apeli, vaftiz odas gibi farkl kullanmlarda barndrdklar belirtilir.93 (Res. 3.35.,- 3.37.) Daha ok erken Suriye ve Akdeniz Blgesindeki Bazilikalarda grlen pastophorionlar ekil ve ilev deitirerek zel apeller olark ge dnemlere kadar kullanlmtr.

Eukharistik trenin zn, Hz. sann son akam yemeinin sembolik olarak canlandrlmas, anlmas oluturur. ncil, inananlara, Hz. sann fedakrl, kendini adamas zerine kurulu bir ibadet modeli sunar. 91 Din adam, ekmek ve arab takdis ederek lokma ve yudumlar cemaate datr, cemaat bu ekilde ayine katlm olur ve tanrya sunulan kurbanla zdeleir. IV. yy.dan itibaren, ncil ve liturjinin yorumlanmasnda tipolojik ve alegorik metotlar yaygnlam, sembolik anlatmlarda farkllama balamtr. Daha sonra, bu farkllamalarn dizginlenmesi iin belli kentlerde almalar yaplm, yazl liturjiler oluturulmutur. Ancak bu farkllamalar sadece blgesel olarak kalmam, Hz. sa ile ilgili inan ayrlklar da ortaya knca ciddi tartmalar balam ve bu sre mezhep ayrlklarna kadar varmtr. 92 Christern 1986, 196; Asutay 1998, 7; Krautheimer 1986, 519; Mango 1975, 35. 93 Asutay 1998, 12.
90

67

Resim 3.36. Suriye Brad Julianus Strube 2000

Resim 3.37. Kathedral, Suriye Gerusa Strube 2000

Side Byk Bazilika da apsisin yanndaki mekanlarn bu gelenekten etkilenerek yapld ve bunlarn arkaya alan kaplarla burann bir hazrlk veya liturjik anlamda gei odas gibi dnld sylenebilinir. (EK B.1., B.2., B.9., D.13.) Side ve Perge'deki ayn dnem rneklerinde (EK F.1.) gei, kap yerine sadece bazlarnda pencereler konmutur. Erken Bizans Dnemi Suriye Bazilikalarnda tam kesin olmamakla birlikte benzer geiler braklmtr. (EK F.7., F.8.)

Resim 3. 38. Bazilika Bema Orlandos 1968

Resim 3. 39. Bazilika Apsis, Orlandos 1968

Kilise yaplarnda varolan mimari bileenler ve ilevsel eler blgelere gre farkllk gsterse de en temel eler gsterilmeye allmtr. Hristiyan ibadetinin ekirdeini oluturduu belirtilen eukharist trenin odak noktas, bemada yer alan sunak, yani altardr. (Res. 3.38.) (EK D.14., D.15., D.16., F.8.) Ayinin ana malzemeleri ekmek ve arap altar zerinde takdis edilir. lk altarlarn (mensae) ahap ve portatif olduklar tahmin edilmektedir. M.S. IV. yy.dan itibaren, altarlarn kilise iindeki yerleri sabitlemi, malzemeleri ise ta olarak deimitir.

68

Resim 3.40. Bazilika Apsis, Mathews 1995

Resim 3.41. Istanbul, Studios, Apsis Mathews 1995

(Res. 3.39.) Erken dnem altarlar kutu gibi prizmatik geometrilere sahiplerdi. Bazlarnda Studios Bazilikas gibi altnda krypt denilen Kutsal Mezar vard. (Res. 3.41.) Kimi rnekler, Hagia Sophia da olduu gibi, bema demesinden ykseltilmi bir platform zerine yerletirilmilerdir. Altarn yannda, rahiplerin ayinin bir paras olan kutsal ykama ilemini yapabilecekleri thalassa denen kk havuzlar bulunurdu. Bu havuzlar ayn zamanda baz durumlarda vaftiz havuzu olarak kullanlmaktayd. (Res. 3.8., 3.9., 3.10.) Martyriondaki kuzey-batdaki niin iersindeki emenin byle bir ama iin yapld tartlabilinir.

Resim 3.42. B. Bazilika, Apsis Kaderli 2005

Resim 3.43. B.Bazilika, Apsis, Side Belediyesi 2006

Byk Bazilikann apsisin nnde bemann ortasnda yer alan altarn sadece n iki stun kaideleri in situ kalm, (Res. 3.42., 3.44.) dier iki kaide sonradan yaplan Kk Bazilikann apsisinin altna geldii iin gzkmemektedir. (Res. 3.43.) ki kaidenin aklklar ve aplarna bakarak ok yksek olmayan drt stun zerine ykselen at ile talandrlan bir altar olmaldr. (EK D.15., D.16.) 69

Resim 3. 44. B. Bazilika Bema, Kaderli 2005 Altar iine alan bema, Bizans kiliselerinde, naosun dousunda, apsis nnde yer alan blmdr. Erken rneklerde, bema, ounlukla templon ile ana neften ayrlr. Bu blm sadece ayini yrten dini kiilerin girebildii kutsal bir alandr. Din adam bu blmde, sunak arkasnda yer alarak, kurtarcnn gelecei dou ynne ynelir. Byk Bazilkann bemas, orta nefte stylobatlardan ayr, apsisin iki yannda yer alan antsal kemeri tayan stun kaideleri (EK C.30.) hemen bitiminde balayarak iki yandan ve bir orta akstan olmak zere girii olan diktrtgen bir kutsal alan oluturur. (EK D.2.) Bemann sadece alt basamaklar gnmze ulamtr. (Res. 3.44.) Basamaklarnn profillerinin bir ksmnn zeminin altnda kalmasndan dolay bu bemay oluturan mimari elemanlarnnda baka bir yapdan getirilerek ikinci kullanm olduu bemay evreleyen korkuluk ve stunlarn- dikmelerin oturma izleri grlmektedir. (EK D.8.) Byk Bazilikann gneyinde yaplan temizlik almalar srasnda ele geen baz korkuluk ve destek paralar bemaya ait olabilir. (EK C.1., C.2., C.25., C.26.)

70

Resim 3.45. B. Bazilka Gney Ni Kaderli 2005

Resim 3.46. Selanik Hagia Demertios Templon, Kaderli 2008

Yine daha nce Ord. Prof. Dr. A. M. Mansel tarafndan artrmalarda ele geen ve bugn mzenin bahesinde bulunan iek motifli friz parasnn veya 2005 temizlik nalmalar srasnda nilerin iinden kan hal bir aritrav parasnn (Res. 3.45.) Byk Bazilika veya Kk Bazilikann bemasnn templonuna ait olabilecei dnlmektedir. Bema ve altarn gerisinde yer alan yarm daire planl apsis, baz yaplarda synthronon diye adlandrlan oturma yerlerine sahiptir. (EK D.14.-16.) (Res. 3.47.)

Resim 3. 47. Bazilika Solea, Mathews 1995 M.S. V. yy. ortalarnda, alak bir parapet eklinde olan templon sonraki dnemlerde daha yksek bir yap kazanmtr. Bu yap, stylobat zerinde, yaklak bel hizasna kadar ykselen payeler, bunlar arasna konmu plaklar ve zerlerine yerletirilmi

71

stunlar ile stunlarn zerinde yer alan aritrav bloklarndan olumaktadr. (EK D.15.) (Res. 3.46.)

Resim 3.48. Tekirda Mze, Ambon, Kaderli 2008

Resim 3.49. Antalya Mze, Ambon, Kaderli 2008 M.S. IV. yy.n 2.

Templon ile bat duvar arasnda, nef ksmnda konumlandrlan ambon ounlukla 4, 6 veya 8 stun zerinde duran bir platformdur. lk olarak

yarsnda gzlenmeye balanan ambolarn gnmze ulaan rnekleri ounlukla M.S. V. ve VI. yy.'lara tarihlenmektedir. Solea boyunca (templon ile ambonu birletiren geit izgisi) dzenlenen geit, ayinin klasik blmlerinden olduu iin, liturjik olarak ambon, bema ile birlikte, kilisenin en nemli iki odak noktalarndan biri olmutur. (Res. 3.46., 3.47.) Bugn Kk bazilikann iinde spiral bezemeli drt byk paraya ayrlm ve bir ambona ait olduu dnlen bir mimari eleman bulunmaktadr. (EK C.3.) Bu paralar Hagia Sophia rneinde olduu gibi iki taraftan merdivenler ile kl, yksek bir ambona ait olmaldr. (EK C.19.) Bu rneklerin yannda stanbul (Res. 3.50., 3.51.) ve Antalya (Res. 3.49.) Tekirda (Res. 3.48.) Arkeoloji Mzelerinde sergilenen erken dnem ambon tek veya ift kl farkl formlarda olabilmektedir. 1960larda bu alanda Ord. Prof. Dr. A.M. Mansel tarafndan yaplan aratrmalarda buluntu yeri tam kesin olmamakla birlikte bir ka para yine bir ambona ait olduu dnlen korkuluk destek elemanlar bulunmu ve mzeye teslim edilmitir. (EK C.4.,C.19.-22.) Erken Bizans dnemi mimari zellikleri gsteren iftbal kartal, rgl ha motifi, dml desenli destek parasnn hepsinin bir ambonam ait olduunu sylemek yanl olabilir.

72

Resim 3.50. Istanbul, Arkeoloji M. Ambon, Kaderli 2008

Resim 3.51. Istanbul, Arkeoloji M. Ambon, Kaderli 2008

Erken Hristiyanlk kiliselerinde kutsal bema, ambon, prothesis odalar dndaki alanlarn kimler tarafndan kullanld tam ak deildir. Kathakumenler, yeni vaftiz olanlar, erkekler ve kadnlar, halk ve aristokrartlarn yerleri belirsizdir. Bunlarn blgelere gre deitii Yunanistan (Res. 3.52.) ve Suriye farkl olduu gney kylarn ise her iki ynden de etkilendii bilinmektedir. Yunanistandaki bazilikalarda orta nefin parapetlerle ayrld, ve orta ksmn dinsel trenler ve rahipler iin ayrld dnlmektedir. Bu gelenekte, Erken Bizans Dneminden bakent de tek Beyazt Bazilikas grlmektedir. (Res. 3.53.)

Resim 3.52. Selanik, Hagios Demetrios, Kaderli 2008

Resim 3.53. Istanbul, Beyazt Bazilika, Mathews 1995

Erken Dnem Bazilikalarnn byk bir ksmnda, Side Byk Bazilikada da grld gibi, ikinci bir u eklinde galeri kat bulunmaktadr. Bu galerilerin 73

Kathakumenler veya kadnlar iin olduu kilisede ayinin bir ksmna katlabildikleri ve daha sonra dierlerini rahatsz etmeden ayr merdivenle dar ktklar belirtilmektedir.94 Bu merdiven zmne en iyi rnek, Yunanistan Philippi Bazilikas (EK F.10.) Nea Anchialos Bazilikasdr.

Resim 3.54. B. Bazilika, Narteks Kaderli 2008

Resim 3.55. B. Bazilika, Narteks Kuzey Yan Mekan, Kaderli 2006

Side Byk Bazilikada st galeri katna nasl ulald saptanamamtr.(Res. 3.54.) st galerilere narteks yan mekanlardan kld en azndan oradanda bir balantnn olmas gerektii dnlmektedir. (Res. 3.55.), (EK D.12.-16.) Narteks yan mekanlarda ne i yzeylerinde nede d duvarlarnda bir merdivene ait bir iz grlebilmitir. Bu ahap konstrksiyonlu bir merdiven veya sadece nerede ise tmyle duvarlar yok olmu gney yan mekandan bir k planlanm olabilecei varsaymnda dikkate almak gerekir. 3.3. KUTSAL ALANIN TARHSEL GELM ERSNDE KK BAZLKANIN MMAR ZELLKLER Ekonomik adan, erken dnemde kilise inaat arlkl olarak imparator ve ailesiyle az saydaki yksek rtbeli din adam tarafndan yrtlen bir imar faaliyetiyken orta ve ge dnemde idari sistemdeki deiimler ve gl aristokrat ailelerin domas ina faaliyetlerine yeni katlmclar eklemitir. Bunun sonucunda ok sayda ancak nceki devirlere kyasla daha kk lekte kilise ina edilmitir. 95
94

Mathews 1995, 108. Dnem itibariyle ekonomik adan ok byk sorunlar yaanmamasna karn, siyasi ve askeri sorunlar, zellikle ehir dndaki manastrlarn korunmasn sorunlu hale getirmitir. zellikle bu dnemde hayata geirilen yeni eyalet ordulan ve tmar uygulamalan sonucunda gittike glenen bir taral aristokrat snfinn dogmasmm yansra, bunlardan bakente gelenler de sayg grmek ve toplum ierisinde bir yer edinmek
95

74

Bu ina faaliyetleri srasnda kapal kollu Yunan hann ke odalar ve zellikle de bunlarn st katlar bu aristokrat snfnn ihtiya duyduu ey olan ayrcalkl ve kiiye zel ibadet mekanlar saglanmtr. Olaslkla bu sebepledir ki sadece bakentte deil ama eyaletlerde de yzyllar boyunca kullanlan kapal kollu Yunan ha plan tipi, Kapadokya gibi kayadan oyma kilise yaplan bir blgede dahi bu plann taklit edilmesine sebep olmutur. Bu yzden kk blgesel farkllklar dnda bu plan tipi Makedonya'dan Yunanistan'a, Bulgaristan'dan Ukrayna ve Rusya'ya hatta gney talya'ya kadar yaylan bir uygulama alan bulmutur. Doum yeri ve kkeni her neresi olursa olsun kapal kollu Yunan ha tm orta dnemin hakim tek plan tipi olmutur. Kapal kollu Yunan handa, ha oluturan kollar beik tonozlarca desteklenmekte ve bunlardan kelerdeki blmlerin zerleri ise apraz tonozlarla rtlmektedir. Kubbe yksek bir kasnak zerinde ve zerinde ok sayda pencere bulunan biimde tasarlanmtr. Fakat blgesel ayrlklar plan tipinin farkl rneklerinde kendini gstermektedir.

Resim 3.56. Trilye Fatih Camii, Kaderli 2005

iin kendi adlaryla anlan dini binalar ina etmeye balamlardr. Bu sebeple, en erken rneinin Konstantinos Lips Manastr Kilisesi'nde grldu ekliyle, bu dnemde oluturulan ve zamanmza kadar gelebilen kiliselerin byk ksm manastr kiliseleridir. Saylar yzleri bulan ve ou ekonomik sknt eken manastrlar umutsuz yere zenginlerden yardm ummaktaydlar. Ancak gc yeten kiiler bir manastra yardm etmek yerine yeni bir manastr kurmay tercih etmilerdir.

75

Kuzeye eklenen apsis ile farkl bir tip olumutur. Ancak bu plan tipindeki yaplarn en ok ve olgun rneinin grld yer Ermeni mimarisidir. 639640 yllar arasnda ina edilen Mren Katedrali en nemli rneklerden biridir. Bunu izleyen dnem boyunca bu plan tipinin yaylmasn takip etmek gtr.

Resim 3.57. Trilye Fatih Camii, Kaderli 2005 Ancak, yaplan en son aratrmalar gre Trkiye'deki Bizans eserleri arasnda bu plan tipinde yaplm en eski yapnn Tirilye Fatih Camii olduu belirlenmitir. (Res. 3.57., 3.56.) 799 ylna tarihlenen yapnn Bizans dnemindeki ad ve ithafi bilinmemektedir. Yeni dinin giderek kutupsallamas Ortodoks mezhebinde konoklast olarak bilinen ve yalnzca pagan dininin simgelerini deil, Hristiyan dininin tasvirlerini de dine aykr bulan bir srece yol amtr. M.S. VI.- VII. yzylda Bizans'ta yaanan konakrclk dnemi, sanat eserlerinin byk lde zarar grmesine neden olmu, dini inann yansmalar olan ikonalar tahrib edilmi veya zerlerine beyaz badana ekilmitir. Ikonacln bittii dneme kadar manastrlardaki rahipler takip edilmilmi, bunlarda srarla gizli olarak ikonalara ilgi gstermeye devam etmilerdir.

76

Resim 3. 58. Girit, St. Nicholas, Menidi, Borboudakis-Gallas-Wessel 1983 Bu tr kiliseler Kubbenin duvarlara oturan ve kubbenin ke duvar ya da stunlarca desteklendii tipler olmak zere adlandrlmlardr. Bunlardan kubbenin ke duvarlar tarafindan desteklendii yaplanlar daha erken, stun ya da payelerle desteklenenlerin daha ge dnemde (Res. 3.59., 3.60.) ina edildikleri iddia edilmitir. Bu gr geerli grlmemi bu farkllklarn yerel veya blgesel olduu dnlmtr.

Resim 3. 59. Girit, Menidi, Borboudakis-Gallas-Wessel 1983

77

Side Kk Bazilika drt stun zerine oturan yksek bir kasnaa ve Kubbeye sahip olduu dnlmektedir.(EK D.9., D.10., D.11.) te yandan Yunanistan'da karmza kan (Res. 3.61.) her iki eit kapal kollu Yunan handan domu ancak zaman ierisinde Aynaroz tipi (Res.3.58.) denilen ve bema nnnde kuzey ve gney duvarlannn birer apsis gibi dar tamasyla yeni bir tr rnek oluturmutur. Kk Bazilika da bema nnde darya tamamakla birlikte, gney duvarn bu blm tahrib olduu iin sadece kuzeyde bir ni grlmektedir. Niin yine liturjik bir sermoninin paras olarak dnmek gerekir.

Resim 3.60. Girit, Panaija Serwiotissa, Borboudakis-Gallas-Wessel 1983, 243.

Resim 3. 61.Girit, Ajios Georjios, Kalamas, Borboudakis-Gallas-Wessel 1983, 229.

Bunlarn ounda, inaatlarndan sonraki yzyllarda yaanan doal felaketlar, yaplan onarm ve deiiklikler sebebiyle asl grnrmlerini yitirmitir. Buna gre orta Bizans dnemi yaplarnn kuzey ve guney duvarlanndaki geni z pencerelerin kolaylkla genilemeye imkan veren yapsnn bir sonucu olarak Istanbul Kalenderihane ve benzer ekilde Atik Mustafa paa gney duvannda derin niler iinde ve yine z pencerenin zerinde bulunan freskolar ve bunlarn arasnda Bamelek Mikael tasvir edilmitir. Bununla beraber ayinlerin ve dini uygulamalarnn deitii, antsal ve grsellie arlk veren uygulamalarn yerini daha ie dnk ve ayinlerin bir ksmnn sadece din adamlarma zel hale gelmesiyle beraber bunun mimarideki yansmalar da grlmeye balanmtr. Bu plan tipi daha ok manastr kiliselerinde kullanlmtr. Nitekim daha nceleri apsis nnde yer alan sunak masasnn cemaat tarafndan grlmesini engellemeyecek ykseklikte olan ta korkuluk levhalan yerlerini zerieri sa 78

peygamberin hayatndan sahnelerin yer ald, dini bayram ve azizlerin tasvir edildii bir duvara dnmtr. Bu dnmn kesin tarihi belli deildir. Konuyla ilgili olarak, M.S. X. yzyldan balayp Bizans'n son dnemine kadar devam ettii grlmektedir. Bu dnemde bakentteki yaplar arasmda ne tr bir templona sahip olduunu bidiimiz tek yap Pantokrator Manastr Kilisesidir. Sonraki yzyltarda ykselen bir duvar halini alan templonun burada bemann grlmesine imkan verecek ekilde ve yakndaki M.S. VI. yzylda ina edilmi olan Aziz Polyeuktos kilisesinde getirilen malzeme ile yaplmtr. Baz rneklerde Ancak genel kan Synthrononun bu dnemde ortadan kalkt ynndedir. mekanlardaki hafiflik duygusu gk kubbenin eriilmezlii, yaln ince stunlar Erken Bizans taki dnceden uzaklap cemaati kucaklamaya ve bir yere ait paras olma duygusunu verirmektedir. M.S. XI. yy. ile birlikte d formlarda genel anlamda ok bir deiiklie gidilmemi, cephelerde kr kemerlerle, nilerle ve tuladan yaplan geometrik semboller ile haraketlilik kazandrlmtr.

79

4.

SDE

ATHENA,

APOLLON

TAPINAKLARI,

BYK

BAZLKA, MARTYRON, KK BAZLKA KUTSAL ALANI N ALIMA

Apollon, Athena Tapnaklar ve Bizans Bazilikalar kutsal alanndaki koruma almalar, alanda yaplan tespit ve izimler ile daha nce yaplm bu konudaki aratrmalarn ve almalarn taranmas ile balamaktadr. Doktora almas kapsamnda Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan alnan aratrma izni ile Side Mzesi denetim ve destei, Side Belediyesi ekip, matereyal, maddi destei ile

oluturulan teknik destek ekibi yardm ile 20052006 yllarnda almalara balanlmtr. Side Mzesi mdr Arif Kkoban, Side Belediye Bakan Osman Kesikkulak, evre Mhendislii Mdr Utku Seymen ve Side Parkbaheler Mdrlne bal alanlar ile birlikte yaklak bir sene sren n almalar srasnda bu aratrma projesine byk emekler vererek katkda bulunmulardr. Alanda nce yaplarn stnde ve alanda zamanla biriken ve yaklak 200 traktrrmork tutan, p ve bitki temizlii yaplm, bu almalarda belediye ekipleri destek salamtr. (Res. 4.1., 4.2.)

Resim 4.1. B. Bazilika, temizlik almalar Side Belediyesi 2005

Resim 4.2. B. Bazilika, temizlik al. Side Belediyesi 2005

Bitki ve yzey temizlii mevcut yap ve kalntlarn, bunlarn tam snrlar ve yzeylerini ortaya karmtr. Alandaki tm yap talarnn envanterleri hazrlanp mevcut durumlar malzeme nitelikleri belirlenmitir. Byk Bazilika alannda

80

bulunanlara B harfiyle balayan numaralar verilmitir. 412 adet mimari eleman numaralandrlp koruma altna alnmtr. Kk Bazilika da ise b harfi ile balayan 71 adet mimari eleman numaralandrlmtr. Birok krk kk para sadece temizlenip depolarda oluturulan ta havuzlarna konmutur. (EK C.7.) Alanda byk ve ar yap talar zaman zaman arlan vin yardm ile kaldrlp uygun grlen alanlara dizilmitir. Byk Bazilikann temizlik sonras daha iyi ortaya kan gney d duvar olduka tahrip olmutur. Bu duvara destek salamak ve belirginletirmek iin byk falez veya kire tanda olan yap talar duvara paralel olarak dizilmitir. (Res. 4.3.)

Resim 4.3. Side Kutsal Alan, Side Belediyesi 2006 Tanmlanabilir yap elemanlar gruplanm dierleri de etd edilmek zere depolara kaldrlmtr. Bu malzemelerin doru tanmlanmas daha sonra yaplacak olan restitsyon denemelerinde, yerlerinin belirlenmesi ve doru sonuca ulamada, restorasyon almalarnda uygun olanlarn tekrar kullanmnda yardmc olacaktr. Bunun iin daha nceki aratrma ve almalar, yaynlanan belge ve aratrmalarn taranmas nemlidir. Sidede daha nce bu alanda kaz yapan Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Manselin yapt almalar ve belgelemeleri (Res. 4.4.), burada belli bir sre Bizans dnemi yaplarn inceleyen Prof. Semavi Eyicenin almalar, Side yaztlarn inceleyen George Bean, Emin Clemens Bosch, Johannes Nollenin yaynladklar yaztlar ana kaynaklar olarak gsterilebilinir. Lanckoronski, Rott ve

81

Shultze nin yzyln balarnda yaptklar seyahatlerine dayanarak kardklar yaynlar, yaplan ilk belgelemeler olmalar asndan nemlidir. Son olarak bu blge ile ilgili Clive Foss, lk zmirligil alm, TIB ise Lykia ve Pamphylia bandlarn yaynlamtr. Bu yaynlarda Sidenin Hristiyanlk tarihine ilikin yeni veriler sunulmaktadr.

Resim 4.4. C Alan, 1961, Ark. Bl. Kaz Arivi Alandaki daha nce yaplm almalar ile yer deitirmi yap elemanlarnn tespiti ne yazk ki ok zordur. zellikle buraya gn ilk yllarnda Side halk, ihtiya duyduunda buradaki yap elemanlarndan faydalanm daha sonra yaplan kaz ve restorasyonlar da, belgeleme ilemlerinde konuya bu bak as ile yaklalmamtr.

Resim 4.5. Byk Bazilika, Plan Kaderli 2007 82

Arif Mfid Mansel ve ekibinin yapt alma sonucu alandaki nemli buluntular Mzeye teslim edilmitir. (EK C.18.) Bulunan yapm elemanlar temel alnarak ilk restitsyon denemeleri yaplmtr. Ancak almalar yayn aamasnda yarm kalmtr. Bazilika be ayr alana ayrlarak A, B, B2, C, D, adlar ile blnmtr. (Res. 4.5.) Youn bitki ve toprak dolgu altnda kalan tm alan uzun almalar sonucu boaltlmtr. Bu temizlik srasnda Atrium nilerinde ve Byk Bazilika da dolgunun altnda mezarlar bulunmutur. (Res. 4.6., 4.7.)

Resim 4.6. Mezar, Ark. Bl. Arivi 1961 Resim 4.7. Mezar, Ark. Arivi 1961 Alanda yaplan temizlik almalar Mze ibirlii ve denetiminde Belediyenin ekip ve malzeme yardmlaryla gerekletirilmitir. Daha nce zaman zaman yaplan bitki temizlii ve dzenlemelerine ramen aratrmann balangcnda yap kalntlar youn bitki rts altnda kalmtr. ncelikle bitkilerin yapdan uzaklatrlp zamanla oluan toprak, p, dolgu tabakasnnda temizlenmesi bylece yapnn ortaya karlmas salanmtr.(Res. 4.8., 4.9.)

Resim 4.8. Atrium, Kaderli 2004

Resim 4.9. Kk Bazilika, Kaderli 2004

Bitki temizliinden sonra alanda geliigzel yaylm zamanla paralanm olduka fazla miktarda mimari paralar tespit edilmitir. Byk Bazilikann kuzey ve gney ana beden duvarlarndaki nilerdede youn bitki ve toprak dolgusu olutuu iin

83

bunlarda tek tek boaltlp iinde bulunan mimari yap talar nlerine sralanmtr. Yapnn beden duvar ve nileri daha ge bir dnemde bir i duvarla desteklenerek salamlatrlm. Bu salamlatrmada kullanlan malzeme ve teknik son derece ktdr. Kire harcyla dzensiz ve ufak taalarla rlen bu duvarlar harcn zamanla niteliini kaybetmesi sonucu paralanm ve nilerin ilerinde ynlar olumutur. Bunlarn nne ve iine ilk yaplan kaz almalarnda bulunan mimari paralarn korumak amacyla konulduu dnlmektedir. (Res. 4.10., 4.11.)

Resim 4.10. Byk Bazilika Gney Duvar, Kaderli 2005

Resim 4.11. Byk Bazilika Gney Duvar, Kaderli 2005

Tm bu mimari yap elemanlar, belgelenip, envanterlenip, temizlenip gerekli tespit almalarndan sonra Pastophorionlardaki depolara veya koruma nlemleri alndktan sonra tekrar yerlerine konmutur.

Resim 4.12. Kuzey Pastophorion Kaderli 2006

Resim 4.13. Gney Pastophorion Kaderli 2006

Gney duvar bitiminden kanlar gney Pastaphoriona kuzeyden kanlar da kuzey pastophoriona gruplanarak konmu ve belgelenmitir. (Res. 4.12., 4.13.) Byk Bazilika neflerden toplanan kk paralarki bunlar kopmu zarar grm yap talar temizlenerek tekrar etd edilmek zere depolarda ta havuzlarna konmutur.

84

Resim 4.14. Kk Bazilika, 2004

Resim 4.15. Kk Bazilika, 2004

Kk bazilikadaki temizlik srasnda aa kan buluntu, yap elemanlar kk b harfi ile balayan numaralarla envanterlenip ok bezemeliler pastophorionlardaki depolara kaldrlm dierleri tekrar yerinde dzenlenmitir.(Res. 4.14., 4.15.) Kk Bazilikada d duvar stndeki bitki oluumlar temizlenirken ok ypranm ve yerinden zlm olan duvar yap talarnn ileride tehlike yaratmasn nlemek amacyla alnmtr. Byk bazilikann gneyinde d beden duvarlarnn bitiminden balyarak deniz surlarna doru temiz almalar yaplmtr. Bazilika ile Martyrion arasndaki alanda daha nce fazla bir dzenleme yaplamad iin burada youn bir alma yaplmtr.(Res. 4.16., 4.17.) Daha gneyde, alanda ise bitki temizlii yaplm ve etrafa geliigzel dalm olan mermer yap talarnn toplanp alanda byk stun balk gibi mimari elemanlarn yannda toplamtr.

Resim 4.16. Temenos, Gney Kaderli 2004

Resim 4.17. Byk Bazilika, Gney Alan, Kaderli 2004

85

4.1. RLVE

Resim 4.18. N1 Apollon Tapna Side Belediyesi 2006 4.1.1. Tapnaklar Apollon ve Athena Tapnaklar: Yarm adann gney-bat ucunda ve limann dousunda, stunlu caddenin sonunda yer alrlar. (EK A.1.) Daha kk ve gneydeki tapnan ehrin kurucu tanrs Apollona ve dierinin ehrin ana tanras Athenaya ithaf edildii dnlmektedir. Bir Hellen Tanras olan Athenann burada hangi Anadolu tanras ile zletirildii veya yerini ald kesin olarak bilinmemektedir. lk erken sikkelerde sadece kendisi betimlenirken sonraki dnemlerde Apollon da betimlenmitir. Ord. Prof. Dr. A.M. Mansel tapnaklarn mimari bezemelerindeki slubu Aphrodisias ekolnn etkilerine balarken yapm tarihi olarak da Pergamon, Hadrianus- Traianus Tapna ile karlatrarak Antoninus Pius dnemi zerinde durmaktadr, J. Nolle, yapm srecinin Sidenin parlak dnemi olan Severuslara kadar uzanm olabileceini belirtmektedir. Sidenin bilinen tarihine baktmzda aslnda burada erken dnem tapnaklarn olmas gerektii ancak, yenileri yaplrken olaslkla bunlarn temellerine kadar sklm olabilecei dnlmektedir. (R. 4.19.)

86

Resim 4.19. Athena, Apollon Tapnaklar Plan, Mansel 1978 mparator Aurelianus zamannda (M.S. 270275) baslan sikkeler zerinde bu iki tapnak ve tanr heykelleri betimlenmitir. Tapnaklar peripteros planl, mermerden n yzlerinde altar, yan yzlerinde ise onbir stun yer almakta olup, dou-bat ynnde yerletirilmitir. Bat ynn kapal ancak merdiven izlerinden buradan da podyuma knn olduu limana bakan cephesininde vurguland grlmektedir.(EK D.17.) 4.1.1.a. Apollon Tapna Korinth dzeninde yaplan Apollon N1 Tapna, kalan basamaklardan anlald gibi basamakl bir krepis zerine yaplmtr. (EK D.20.) Atik- on stilindeki stun kaidelerinin zerinde 24 yivli mermerden yaplm stunlar ykselmektedir. (EK B.15.), (Res. 4.20.) ki sra Akanthus yapraklar ile bezeli korinth bal (EK B.19.)zerinde iki sra inci-boncuk dizeli ve lotus- palmet silmeli basamakl aritrav bulunmaktadr.(EK B.20.)

87

Resim 4.20. Apollon Tapna, Kaderli 2006 Aritravn zerinde yer alan birbirinden konsollar ile ayrlan meduza bal frizin altta akanthus yapraklar, ste yumurta dizisi ile bezenmitir. Konsollarnda yumurta dizisi ve lotus sras yer alan Geisonun st blmnde yumurta ve inci dizisi stnde Palmetler ve sarmallar arasnda Arslan bal ertenler vardr. Alnlk ksmnda Geison sras devam etmekte olup sadece kelerde Akroterler iin kaideler yer almaktadr. Akroterlere ait herhangi bir para ele gememitir. Tapnan batsnda aa kan podyum duvarlarndan ve daha nce restorasyon srasnda elde edilen bulgularda antn altyapsna ilikin bir ksm veriler elde edilmitir. Ancak bunlarnda bir ksm restorasyon srasnda deiime uramtr. Krlang kuyruu kenetlerle (Res. 4.21.) ve geme teknii ile birbirine balanan podyum duvarnda sert kire ta kullanlmtr. i sert har ve moloz, duvar altlarna gelen dorultularda ise konglamera byk bloklar (Res. 4.22.) bunun stne mermer stylobat bloklar yerletirilmitir. Stun akslarnn altna gelen Stylobat bloklar tadklar yk daha geni bir alana yaymak iin daha byk boyutta ve kalndr. Res. 4.23.) stne gelen kaideler sivri kanallardan aktlan kurunlarla stunlar sabitlemitir. (EK B.17.) Atik- ion tarznda profillerle ekillendirilen kaidelerde ve stylobatlarda stunlarn oturaca alan ve snrlar daha ince icilikle belirtilmi srtnme alanlar oluturulmutur. (Res. 4.23.) Ancak bunu her kaide de grmek mmkn deildir. Stunlarda ayn teknik ile stndeki frize balanmtr.

88

Apollon Tapnanda tek para halinde tamamlana bilen hibir stun ele gememitir. (Res. 4.25.) Ancak Kaz srasnda alanda yaknda bulunan 7.10m yksekliinde yivsiz bir stun anteler arasnda yer alan stunlardan biri olduu varsaymdan yola karak baz alnm ve restorasyonda tamamlamalar bu llere gre yaplmtr. (EK D.21.),(EK B.15.), (Res. 4.30.) Bu Kutsal Alann Roma Dnemi sonrasndan balyarak limana ve nemli kent meydanlar ve dier antlara yaknl sebebiyle buraya birok yap kalnts getirilip depolanm zellikle son dnemde kire kuyularnda ilenmitir. Alanda bugn bulunan birok mimari elemann daha farkl yaplara ait olduu dnlmektedir.

Resim 4.21. Apollon T., Podyum, Kaderli 2006

Resim 4.22. Apollon T., Stylobat, Kaderli 2006

Alanda yaknda bulunan ve taban ve tavan lleri uyan yivli stunlarda yaplan lmlerde ve tamamlamalarda kesin olmamakla birlikte daha yksek bir sayya ulalmaktadr. (EK D. 22. )Ancak stunlarn farkl ellerden ve ustalardan kt, zamanla hava koullar dolays ile ypranmann artarak farkllk yarataca varsaymn da gz ard etmemek gerekir. Marmara adasndan belli bir standarta yakn llerde kaba olarak getirileren mermer bloklar, ustann yapt stun ve dier yap elemanlar rnek alnarak belirlenen noktann alt, st, yan llerine gre yerinde ilenmektedir. Mimari elemanlar rnein stun veya kaide veya aritravlar kesin ayn lde olmayp, gzn telafi edebilecei kadar farkllklar gz ard edilmektedir.

89

Resim 4.23. Apollon T., Stylobat, Kaderli 2007

Resim 4.24. Apollon T., Stun Alt, Kaderli 2007

Tapnak cephesi kadar byk alanl yaplarda rnein stunlarda 20cme kadar kaidelerde 10cm frizlerde 5cme kadar farkllklar kabiliyordu. Bu farkllklar ustann elinden veya gelen malzemenin boyutlarndan bazen kan malzeme hatalarndan kaynaklanabiliyordu. Apollon Tapnann ne yazk ki tam tmlenebilen stunu ele gememitir. (Res. 4.29.) Ancak alanda, ustann rnek olarak yapt ve armasn iledii, kk bir ayak kabartmal stun taban blm ve birka st blmlerden rnekler yer almaktadr. (Res. 4.24.)

Resim 4.25. Apollon T., Alnlk, Kaderli 2007

Resim 4.26. Apollon T., Stun, Kaderli 2007

Korinth dzenindeki balk ve friz, aritravlar birbirinin stne harsz metal kenetlerle birbirine balanm, byk kanca ve zellikle byk mimari elemanlarda arlk noktalar hesap edilerek sktrma yntemi, makara sistemleri ile yerlerine

90

konmu ve sonra uzun demirler-manivelalarla nceden alan entikler yardm ile itilerek tam yerine kaydrlmtr.96

Resim 4.28. Apollon T. Bat Cephesi, Kaderli 2007

Resim 4.29. Apollon T. Kaz Arivi, 1961

Ahap at konstrksiyonundan sadece merteklerin, aklarn, ana kirilerin oturduu oyuntular kalmtr(Res. 4.27.). Maskl frizlerin arka yzndeki ahap kirilerin oturduu oyuntular, tapnan ahap tavan konstksiyonu ve tavan kasetlerinin boyutlar ilgili bilgi aktarmaktadr.

Resim 4.27. Apollon Tapna, Kaderli 2006

96

Taylor 2003, 151.

91

at malzemesi olarak mermer levha kiremit veya pimi topraktan yaplma yine byk ebatl kiremitler kullanlm olmaldr. Tapnaklarda stunlarn bylesine doal felaketlerden etkilenmeleri, iklim koullarna kar dirensiz olularnn ve ypranmalarnn ana nedenlerinden biri, stun bloklarnn yanl ynde

ilenmeleridir. (Res. 4.26.) Mermerin doal tabakalama ynn dikkate alarak, bunun tersi ynnde uygulanmas gerekirdi. Ancak her iki tapnaktada stunlar dik, tabakalanmaya paralel yerletirilip ilenmi ve bunun sonucu yaprak eklinde soyulmalar balam dme annda stunlar yarlarak paralanmtr. 4.1.1.b. Athena Tapna Tapnan byklnden dolay yapnn Sidenin ba tanras Athenaya ithaf edildii dnlmektedir. Yapnn mimari paralar avluya dalm olarak durmaktadr. Alandaki alma srasnda evresi de ele alnarak mimari elemanlar biraz dzenlenmitir. (EK D.1., D1.6.)

Resim 4.30. Apollon, Athena Tapna, Side Belediyesi 2006

92

 krepis basama zerinde (gneyde in situ mermerden yaplm basamaklar aa karlmtr) yine Attik-on tarznda kaideler zerine 24 yivli mermer stunlar yer almtr.(Res. 4.30.) Naosun bat yznn N1 deki gibi kapal olduu ve anteler arasnda iki stun olduu kabul edilmektedir.97 Daha byk olan N2, Athena Tapna ana kayann zerine zgara sisteminde temeller atlarak zemin glendirilmitir. (Res. 4.31.)

Resim 4.31. Athena T. Zemin, Kaderli 2007

Resim 4.32. Athena T., Kaderli 2007

Kompozit balk iki sra ayapraklar ve arasndan ykselen zambak iei ve bitiminde, inci-boncuk ve yumurta dizisi ile bezenmitir.(EK B.19.) Kompozit baln zerinde ise faskia inci-boncuk dizileri ile ayrlan aritrav yer almaktadr. Tapnan yaknnda bulunan figr betimlemeli friz parasnn N2 ye ait olabilecei dnlmektedir98. ( EK B.21.) N2 Tapnanda Kuzeye bakan alt stunun yerinde devrilmi olarak bulunmas, N1 tapnan da da kuzey stun srasna ait daha fazla stun bulunmas, Bizans dneminde bunlarn Atriumun bir paras olarak muhtemel galeri eklinde kullanlm olduunu gstermektedir. Byk Bazilikann gney ve kuzey d duvarlar N1 ve N2 tapnann kuzey stun sralarnn aksna denk gelecek ekilde planlanmtr. (Res. 4.32.) N1 tapnann ortasndan dou bat ynnde geen atriumun iki u noktadaki nilerden yapmna balanld ancak daha sonra bitirilmedii dnlmektedir. Bu alanda ilk aratrmalar ve kazlar Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel tarafndan yaplm ve yaynlanmtr.

97 98

Mansel 1978, 132. Mansel a.g.e., 133.

93

Her iki tapnaktan da ok fazla mimari eleman bulunamamtr, ancak Apollon tapnann gnmze gelen elemanlarn fazlal onun daha uzun sre ayakta kaldn dndrmektedir. Tapnaklar, daha ge dnemde byk bir Bizans bazilikasnn avlusunun iinde yer almtr. Bu Bazilikann ve iindeki kk bazilikann yapmnda tapnaklarn yap talar sklerek tekrar kullanlm veya kire kuyularnda yaklarak kire elde edildii dnlmektedir. Bu yzyln balarnda Antalya ve evresinde Manavgat da yaayan talyan, dier yabanclar buray limana yakn konumundan dolay ta oca gibi kullanmlar ve kuyularda mermerleri yakarak nitelikli kire elde edip pazarlamlardr. Bu alann o dnemde kalma ismi de mermerliktir. Girit gmenleri buraya yerleinceye kadar bu durumun srd sanlmaktadr. 4.1.2. Bazilikalar Limandaki tapnaklarn olduka yaknna kutsal alana temenosa biri byk, dieri daha ge dnemde iine, daha kk iki bazilika inaa edilmitir.(EK B.2., B.4., D.2.) (Res. 4.33.)

Resim 4.33. Byk Bazilika, Side Belediyesi 2006 94

4.1.2.a. Byk Bazilika Erken dnem olan, byk nefli bazilikann d avlusu, Atriumu ve Pastophorionlar (apsisin iki tarafndaki tonozlu mekanlar) iyi korunmu, d beden duvarlar, nileri ve pencereleri, apsisi ksmen ayakta, nefleri ise stylobat sralarndan okunabilmektedir. (EK. B.1., B.2. )

Resim 4.34. Byk B., Ni Kap, Kaderli 2006

Resim 4.35. Byk B., Kuzey Ni, Kaderli 2006

Byk bazilikann, Apollon ve Athena Tapnaklarn iine alan kuzey Atrium duvar yedi tane hem i hem d yarm daire planl, tonozlu nilerin ii pencereler eklinde dzenlenmitir. Bunlardan Bat ucundaki sar dou ucundakinde ise ortada kap, arka tarafa gei vardr.(Res. 4.38., 4.39.) Her iki yarm kubbede de dierlerinden daha byk ve zenli yaplmtr.(Res. 4.35.) Kapnn arka tarafnda alnlnda bir ha ilenerek avlunun kutsall bir daha vurgulanmtr. (Res. 4.34.) Bu kapdan yapya daha sonra ek yapld dnlen nce baka bir avluya oradanda atrium duvarnn arkasna dizilmi olan dier mekanlara geiler vardr. (Res. 4.36., 4.37.) (EK B.1., B.5., B.6., D.12.-16. )

95

Resim 4.36. Byk B., Gney Duvar, Kaderli 2006

Resim 4.37. Byk B., Gney Duvar, Kaderli 2006

Atriumun gney ksmndan ise denize, ypranmaya ak veya yaplmad, bitirilmedii iin herhangi bir bulgu ele gememitir. (EK B.5.)

Resim 4.38. Byk B., Gney Duvar, Kaderli 2006

Resim 4.39. Byk B., Gney Duvar, Kaderli 2006

Kuzey blmndeki duvarlar korunmu, tmyle ayakta iken dou blmndeki duvarlarn sadece gney-bat ucundaki ilk nili blm okunabilmektedir. A.M. Mansele gre bu duvar hibir zaman bitirilememitir. Athena Tapnann kuzeye stun dizisi Athena Tapnandaki gibi atriumun yan bir revaklar olarak kullanlmtr.

96

Resim 4.40. Byk B., Bat Duvar, Kaderli 2006

Resim 4.41. Byk B., Gney Duvar, Kaderli 2006

Narteksin iki yannda da doru knt yapan meknlardan kuzeydeki geirdii kullanm safhalar ile birlikte iyi durumda, (Res. 4.41.) bat ve kuzey duvar byk bir delik eklinde boalm, dou duvar ise pencereleri ile birlikte korunmutur. Mekn duvarlarndaki bu boluklar ve belli bir kottan sonra balayan dolgu, meknn baka giri veya k ile ilgili soruyu ak brakyor.

Resim 4.42. Byk Bazilika, Kuzey Yan Mekan, Kaderli 2006 ki katl olan blmn st katnn bir ksm halen ayakta kalm galeriye geii salayan kap rlerek kapatlmtr. Duvarlardaki deme hatl deliklerinden yapnn burada tonozla deil ahap deme ile kapatld okunabilmektedir. (Res. 4.42.) Daha ge bir dnemde kuzey- bat ucuna stne kk bir kule rlmtr. 97

(EK B.5.) Bu olaslkla gzetleme veya denizdeki gemileri ynlendirmek iin yaplmtr. Gneydeki mekan ise nerede ise tmyle sklm ve Narteksten yana kapatlmtr. (EK B.7.) Bazilikann kuzey yan duvar gneye gre daha iyi korunmutur. Nartekse alan mekandan sonra gelen duvarn iki hcresi ve kemerli pencereleri korunmu devam ise gney duvar gibi, ge dnem bazilikann avlu duvar olarak kullanlmtr. (EK B.5.) Apsisin iki yannda yer alan Pastophorium olarak tanmlanan ve iki katl olduu anlalan mekanlarn alt katlar zaman ierisinde kullanlmaya devam edildii iin olduka iyi koruna gelmitir. Yan pencereleri sonradan kapatlm ve yan neftlere alan kemerli girileri rlerek kap aklar braklm, kuzeydeki mekanda son olarak kapda ksmen rlm ve ahap kk bir kap- pencere yaplmtr. Gneydeki mekan ise Apollon Tapnan onarm esnasnda Atlye olarak kullanlm ve dzenlenmitir. (EK B.9.) Neftlere alan cephesinde basit elik, aralar ahap latalarla kapl bir kap yaplm ve yanlar salamlatrlmtr. Apsisin alt ta sralar korunmu, basamaklarn mermer kaplamalar sklm apsisin yarm kubbesini tayan kemerin kaideleri braklmtr. (EK B.10.) Bemann ykseltilmi mermer demesinin stne ge dnem bazilikas ina edilmitir.(EK 4.1.2.b. Martyrion Bazilikann gney- dousuna bitiik ve sonradan eklenmi olduu gzlenen, iki mekandan oluan alt kat iyi korunmu kubbeli yap, Prof. Dr. Arif Mfid Mansel ve Prof. Dr. Semavi Eyice tarafndan Martyrion olarak tanmlanmtr99. Beinci ve Altnc yzyllarda nemli bir Metropolit olan Side, deniz ticareti sayesinde zengin bir kenttir. Bu dnemde genellik ile halktan toplanan vergi ve balar, iletilen topraklardan elde edilen gelirlerin bir ksm gm olarak deerlendirilip saklanmaktadr. Prof. Dr. Hansgerd Hellenkemper gre ise yap, drt kesine yerletirilmi olan nilerdeki raf izleri nedeniyle daha ok bir Skeuophylakion (Hazine Dairesi) olmaldr. Efesteki St. Jean Kilisesine kuzeyden eklenen kareye yakn planl
Martyrion Kilise veya Bazilikalarn, Aziz, kutsal olarak ilan ettikleri burada yaam olan din adamlarnn, sembolik olarak onlardan birer para (kemikleri, kullandklar eya veya nesnelerden bir blm) sakladklar bir nevi ant mezar.
99

98

kubbeli Skeuophylakion, stanbul beinci yzyl Hagia Sophia sndan itibaren var olan, daire planl yine kubbeli Skeuophylakion bu yaplara rnektir.

Resim 4.43. Martyrion Mekan, Kaderli 2006

Resim 4.44. Martyrion Bat Grn, Kaderli 2006

Apsisin her iki yannda yer alan Pastaphorion, Martyrionun gney ve bat blmndeki duvarlar iyi korunmu, dier ksmlar ykk durumdadr. Bazilikann gney-doudaki ilk hcresinden Martyriona alan kapdan ilk giriteki mekan tonozlu, ikincisi ise kasnaksz, pandandifli, ta kubbelidir. (Res. 4.44.) Kareye yakn kubbeli olan meknn tarafnda pencere boluklar braklm, drt kesindeki ana payelerinin ileri ni olarak dzenlenmitir. (Res. 4.43.) Kubbeyi tayan drt kaln kemer kelerde payelere oturmaktadr. Duvarlara gre olduka dzgn kesme tatan rlen kemer ve kubbe bindirme yeknii ile sktrlmtr. Yapmna nce tonoz ve ayaklara oturan kubbe ile balanan yapda alt seviyelerde byk dzgn kesilmi falez talar kullanlmken ykseldike talarn boyutu klm ve daha zensiz hale gelmitir. Har ile birlikte kk kiremit paralar ile sktrlan derzler yer yer kullanlan devirme mermer mimari paralar ile tamamlanmtr. (EK B.10, B.11) Her iki bazilika ve Martyrion devirme toplanan ikincil malzemelerle yaplmtr. Dou cephesinde bulunan iki pencere boluu ile birlikte bugn ne yazk ki byk blm zarar grm olan gney ve bat cephelerinde de simetrik olan yapda birer adet daha pencere olmaldr.

99

n situ pencere kasalarndaki deliklerden yapnn gvenlik nedeniyle demir parmakllar ile korunmu olsuu grlmektedir. (EK D.12) Kemerlerin stnde ok belirgin olmamakla birlikte bir takm harfler kaznmtr. Bu harfler kemer talarnn srasnn belirlenmesinde kullanlm olabilir. Drt kede yer alan nilerden nde her nite ikier olmak zere raf izleri vardr. Sadece kuzey bat nii farkl olup bu nite duvarda pimi topraktan knk, ve raf izi yerine yalakhavuz izi, bu niin eme olarak kullanlm olduu grlmektedir.(Res. 4.45., 4.46.) Ancak Martyrion olarak adlandrlan yapnn kesin fonksiyonu hakknda yeterince bilgi vermemektedir. Erken dnem Hristiyanlkta rahiplerin ve halkn Liturjik sermonilerindeki hazrlk aamalarnda su ve ykanma nemli bir yer tutmaktadr. Ancak suyun yeri ve konumu eitlidir.

Resim 4.45. Martyrion Detay, Kaderli 2005

Resim 4.46. Martyrion Kuzey-bat Ni, Kaderli 2005

Atriumdaki bir kaynak, eme, bazende Babtisteriumdaki bir su kayna yeterli olmaktadr. Piskoposluk Bazilikasnda dousuna eklenen Babtisterium olmasna ramen Atriumda da Antsal bir emede yer alr. (EK F.2.) lk aratrmaclar tarafndan deinilmemesine ramen st katndaki duvar ve eik izlerinden burann Pastaphorion gibi iki katl bir yap olarak gstermektedir.(Res.4.49., 4.50.) Byk Bazilikann galeri katnda, gney pastaphoriondan, daha sonra kltlm bir kap ile geilmi, kubbeli mekann stndeki mekana yine sonradan kltlm bir kap ile girilmektedir. kullanldn

100

Resim 4.47. Martyrion Bat Grn, Kaderli 2007

Resim 4.48. Martyrion Dou Grn, Kaderli 2007

Ancak birinci mekann demesi dzgn sathl ve mekan kullanlabilinirken kubbe st kubbenin mekann iine girmesi dolays ile sonderece kullanszdr. Yapda ikinci katn in situ kalan duvar ykseklikleri yetersizlii nedeniyle tam olarak ne iin ve nasl kullanldn sylemek zordur. (Res.4.50.) Galeri tarafna bakan mekann sonradan kapatlm bir penceresinin varl, ilk mekann bazilika ile birlikte belki kabul odas veya ariv gibi kullanlrken ikincisi depo gibi kullanlm olmaldr.

Resim 4.49. Martyrion, st Kat Kaderli 2005 4.1.2. c. Kk Bazilika

Resim 4.50. Martyrion n Mekan st, Kaderli 2005

Byk bazilikann orta nefin iine yaplm olan apraz tonozlu kapal ha planl pencereli ge dnem kk bazilika, byk bazilikann byk oranda yap talar kullanlarak ina edildii dnlmektedir. (Res. 4.52.) Bu bazilikann beden duvarlar olduka iyi korunmutur.(Res. 4.51.) Bu duvar izleri yapnn ykseklii hakknda da bir fikir vermektedir. Ortada iki ters evrilmi, kaide (EK B.6.) grevi yapan korinth bal ve iki ge dnem kaide stnde ykselen stunlarn tad tromplu ana kubbe ykselmektedir.(EK D.9.,10.,11.) 101

Resim 4.51. Kk Bazilika, Side Belediyesi 2006 n alma kapsamnda yaplan temizlikte ele geen yirminin stnde yarm silindirik ortalama 45cm apl, 22cm yksekliinde kire tann, ieride herhangi bir stun parasnn ele gememesi sebebiylede bunlarn rlerek stun oluturduu dnlmektedir. (Res. 4.53.)

Resim 4.52. Kk Bazilika, Kaderli 2006 Devirme malzeme ile ina edilen yap ite gizli farkl kalnlklarda ahap hatllar,(Res. 4.54.) farkl lde ve nitelikte tuladan yatay hatllar ve hafifletme kemerleri ile donatlmtr. (EK B.6.,7.) (Res. 4.52.)

102

Resim 4.53.,K. Baz., Stun Talar, Kaderli 2006

Resim 4.54. K. Baz., Ahap Hatl Yuvalar, Kaderli 2006

te ve dta pflaster stun-duvar ile glendirilmeye allan bazilikada daha yapm aamasnda bunlar yetersiz grlerek ite pflasterlere ve apsise bir kat daha nne ek yaplarak desteklenmitir. Gney duvar biti aamasnda kuzey duvar ise yarsnda bu eklerle desteklenmitir. meknda bulunan birka tane hal balklarnda drt ana stunun zerinde kullanld dnlmektedir.( EK D.8., D.9.) Girie sonradan eklenmi olan Narteks blm nerede ise yapdan tmyle ayrmtr. Ancak insitu ta izlerinden pflaster duvar kntlar gibi ana yapnn tasarm tekniini devam ettirdii meknda bulunan iki kaide, iki granit stun, (Res. 4.55.) iki kaide olarak kullanld varsaylan 66cm kalnlnda yaztl stun paras ve ters evrilmi korinth bal bulunmutur.

Resim 4.55.Kk B., Narteks, Kaderli 2006

Resim 4.56. Kk B., Kuzey Duvar , Kaderli 2006

103

Bazilikann en ok tahrip olan dousunda yer alan apsisin ve yanlarndaki kk gmme niler halen okunabilmektedir.(Res. 4.56.) Yapnn kuzey beden duvarnda ayrca tula kemerle evrilmi, bir niin varl daha belirgindir. 4.2. BULUNTULAR Alan almas srasnda bulunan, ortaya karlan, ele geen tm buluntular malzeme nitelii, lei dikkate alnarak, belgelemeleri yapldktan sonra koruma altna alnmtr. Buluntularn bir ksm alanda tekrar yerletirilmi bir ksm depo olarak dzenlenen pastophorionlara, deerli, envanterlik niteliini gsterenler ise mzeye teslim edilmitir. Depoya kaldrlmayan mimari buluntular alanda mmkn olduunca buluntu yerine yakn yerlere konmu ve dzenlenmitir.(EK B.2.) 4.2.1. Kk Buluntular (EK C.7., C.8.) Byk Bazilikann apsisinin yanndaki pastaphorionlar, alandaki buluntularn bir ksmn korumak ve saklamak zere temizlik almas sonras depo olarak dzenlenmitir. Bu almalar mze denetiminde Side Belediyesinin destei ile yaplm ve dzenlemelerden sonra da belgelemeleri ile birlikte Side mzesine teslim edilmitir. Alandaki tm kk-byk buluntular, mimari elemanlar tarandktan sonra buluntu ynne gre gney ya da kuzey pastophoriona depolanmtr. Byk Bazilikann gney nefi, d duvar, niler ve Martyriondan gelen buluntular gneye, kuzey nef, d duvarlar, niler, tapnaklardan gelenler ise kuzey pastaphoriona yerletirilmitir. Kk bezeli mimari elemanlar, balklar, korkuluk paralar, deme, profilli dier elemanlar raflara ve sandklara konmutur. Byk mimari buluntular ieride gruplanarak raflarn nne yerletirilmitir. Krk, tam olarak tanmlanamayan ancak ileride salamlatrma ve restorasyon

almalarnda kullanlaca dnlen paralar ta havuzunda toplanmtr. Kuzey pastophorion-depoda bezeli mimari elemanlar ve ta havuzu ile birlikte tula, kiremit paralar, raflarda daha ok Byk Bazilikann gneyindeki almalarda ele geen cam, ivi, pimi topraktan kap paralar, kulplar yer almaktadr. Byk Bazilikann gneyinde d beden duvarlarnn bitiminden balayarak Martyrionla arasnda kalan alann temizlik ve dzenleme almalar srasnda st ta ve toprak ykntlarnn altnda yaklak yapnn kendi deme kotundan 40- 60 cm 104

ykseklikten itabaren olduka youn bir ekilde alt katmanlara kadar olduka tahrip olmu birbirine yakn kk buluntular aa karlmtr. Bu alann Byk Bazilikann kullanmndan vazgeilmesi ve yeni Kk Bazilikann yapm ncesi depo veya atk yeri olarak kullanldn dndrmektedir. Byk Bazilikada yaplan yeni dzenleme ve temizlikte, tekrar kullanlmayacak kadar kt veya ihtiya duyulmayan yap talar, dekorasyon malzemeleri, mimari elemanlar, bu alanda toplanm olmaldr. (EK B.3.,4.) 4.2.1.a. Pimi Toprak Buluntular (EK C.14.-16.) Dier buluntu gurubuna gre daha az miktada ele gemitir. Alanda yer yer toplu halde kk pimi topraktan arlklar ortaya karlmtr. Konik, ortas delik yaklak ayn boyutlarda, 2-3 cm apnda ve 2-3cm yksekliinde dokuma tezgahlarnda kullanld varsaylan bu arlklar malzeme nitelii ve pime ekline gre renk farkllklar gsterirler. Bu arlklarn benzerleri stanbul ve Tekirda Arkeoloji Mzelerinde sergilenmektedir. (EK C.9.) Ayn alanda bazilikann duvarna yakn blgeden az sayda keramik, tabak, kapak anfora az ve dibine ait krk paralar bulunmutur. Roma dan Bizans Dnemine kadar gnlk hayatn ierisinde kullanlan bu kaplarn tam formu ve zaman izelgesi ancak daha ayrntl bir almadan sonra ortaya konulabilinir. Alann farkl yerlerinde tmlenemeyen krk kiremit ve tula paralar bulunmutur. Roma ve Bizans Dneminde iki farkl formda kiremit kullanm bilinmektedir. Levha eklindeki tegulae ve bugnk alaturka dediimiz kiremitlere benzeyen imbrices adl kiremit tr.
100

Her iki kiremit eklininde bykkleri bugnk kiremit

boyutlarndan ok daha byk kareye yakn 40-80cm arasndadr. Boyutlar blgelere ve ustalara gre deimektedir. Gemeli ve kapamal sistemde dzenlenen kiremitlerin, levha eklindekiler daha ok dz ve az eimli basit at zml yaplarda, dieri kubbe ve ok eimli atlarda kullanlmaktadr. Bulunan kiremit paralarnn her iki formuda tamamladklar, levha eklinde olanlarn Byk Bazilikann neflerin stndeki atda dier yuvarlak olanlarnda Martyrion veya daha ge dnemde Kk Bazilikada kullanld dnlebilinir. Ancak daha kesin bilgi iin dah fazla buluntu gerekmektedir.
100

Laag 1990, 73.

105

4.2.1.b. Madeni buluntular (EK C.13.,C.16.,17.) Ayn alanda ve dzlemde farkl boylara ve aplara sahip iviler bulunmutur. Bir ksm silindirik bir ksmda kelidir. Boylar 2cm ile 18 arasnda deimektedir. iviler uzun bir sre topran altnda kalm, deformasyona ve koroziyona uramtr. Byk ivilerin yapnn deme, at gibi ana

konstrksiyonlarnda kullanld dierlerinin kk eya veya dekorasyon malzemelerinden geldii dnlebilinir. Alann Martyriona yakn blmnden tmyle paralanm ve korozyona uram kurundan yuvarlatlm ince kesitli, silindirik toplu halde kk paracklar bulunmutur. Bu bir su kanalnn bir paras veya yapnn bir blmnde kullanlan bir balant eleman olabilir. Temizlik almalar srasnda burada mimari elemanlarn yan sra bronzdan kk bir ha paras ile bilezik olduu dnlen bir bronz buluntu ele gemitir. Hacn sadece bir kolu bulunabilmitir. Al bir ekilde ve kelerinde yuvarlak damlalkl olan hacn tam boyutu belirlenemez ancak bunun Ortaa, Malta, Bizans hacnn101 bir blm olabilecei dnlebilinir. Yaklak 10cm apndaki bronz bilezik paras, gemeli ve ucunda bir kabartma, bir ylanba ile bezenmitir. Bu tr bilezikler Roma Dneminden Bizansa kadar tak olarak kullanlmtr.102 4.2.1.c. Sikkeler (EK C.11.,12.)Yaplan temizlik, sondaj ve dzenleme almalarnda Kutsal Alann her blgesinde farkl katmanlarda, hemen st yzeyden balayarak farkl boyutlarda sikkeler ele gemitir. Sikkeler temizlendikten ve belgelendikten sonra Side Mzesine teslim edilmitir. Olduka tahrip olmu ve koroziyona uram olan sikkeler daha sonra bir uzman tarafndan tekrar temizlenerek aratrlmaldr. Byk Bazilikann gney nefinde bulunan bir Bizans sikkesinin bir yznde asas ile imparator dier yznde haresi ile Isa betimlenmitir. Yine Bazilikann iinde bulunan baka sikkeler zerindede bir yznde hal Isa dier yznde tanmlanamayan bir Imparator betimlenmidir. Byk Bazilikann gneyindeki almalarda ele geen sikkelerde bir taraf ha ve yaz ile dier tarafta ise tanmlanamayan ayakta bir figr resmedilmitir.
101 102

Laag 1990, 69. Lein 2006, 402.

106

Bizans sikkeleri Roma sikkelerin devam niteliindedir. Bir tarafta Imparator dier tarafta ise dinsel geler resmedilmitir. Aratrmaclar Bizans sikkelerini Anatasius (491-518) den balatr ve XI. Constantinos ile sona erdirmektedir. Bizans sikkelerinde profilden resmedilen Roma Imparatorlar yerine tanrnn yeryzndeki temsilcisi Bizans Imparatorlar nce cepheden sonra I. Iustinianus ile birlkte tam cepheden zerinde bir ha bulunan globus ile resmedilmilerdir. Imparatorlar, tek bana veya iktidar paylatklar kiilerle birlikte ayakta veya otururken, resmi, sivil veya askeri kyafetlerle balarnda diadem veya ta ile, M.S. IX. yy.'dan itibaren ise labarum denilen asa ile betimlenmilerdir. Bizans sikkelerinde drt ha tipi grlmektedir.103 Sikkelerde Isann resmedilmesi II. Iustinianus M.S. (685-711) ile grlmeye balar ancak III. Leon dneminde balayan ve III. Mikhael dnemine kadar sren ikonoklazma dneminde kutsal tasvirlerin yasaklanmas zerine Isa yerine Imparator veya ailesi betimlenmitir. M.S. X. yy.dan itibaren yzyl boyunca Imparator yerine Isa figr betimlenir. Meryemin sikkeler zerinde resmedilmesi VI. Leon ile Azizlerin betimlenmesi ise M.S. 912 den sonra balar. Sikkeler zerinde erken dnemlerde Latince yazlar arlkl iken eski yunanca giderek daha fazla kullanlmaya balar. Erken Bizans Dneminde drt darphane Constantinopolis, Thessalonika, Nikomedia ve Antiokheia iken daha sonraki dnemlerde darphane says giderek artm Kyzikos, Aleksandreia, Khersonos da eklenmitir.104 4.2.1.d. Mozaik (EK C.13.)Yaplarda mozaiin kullanm ok eski dnemlere kadar gider. Bilinen en eski rnek M.. VIII. yy. Gordiondadr. Roma Dneminde zellikle demelerde youn olarak kullanlm M.S. 313 ten sonra ise deme ve duvarlarn yan sra tavanlarda da ssleme arac olmutur. Geometrik desenlerin yannda doay betimleyen resimler, dinsel ierikli sahnelerde ilenmitir. M.S. 427 den sonra demelerde dinsel ierikleri kapsayan betimlemeler yasaklanmtr. lk balarda sadece uygun boyutta ve renk eitliliinde akl talar kullanlrken daha sonra renkli doal talar kesilerek ve perdahlanarak ufak zar talar haline getirilmi,
103 104

Tekin 1999, 31: Latin ha, Potent ha, Patrik ha, Basamakl kaide stnde ha Tekin 1999, 40, Harl 2002

107

talarn yan sra cam ve altn varakl, kaplamal mozaiklerde kullanlmaya balanlmtr. M.S. VI. yy.dan sonra canl ve hareketli betimlemeler yerine Erken Bizans Dnemi sanatn yanstan daha kat tek dze derinlii olmayan sahneler betimlenmitir.105 Byk Bazilikann gney alannda yaplan temizlik almlarnda alt tabakada olduka ok miktarda gruplar halinde renkli mozaik paralar ortaya kmtr. Bunlarn bir ksm zlm ve tek tek talara ayrlm bir ksmnda ise halen arkasndaki har ile birlikte bulunmutur. Mozaik talar krmz arlkl canl renklerde ve yaklak 1cm-2cm kpler eklindedir. Harl byk mozaik paralar erisel bir yzeye sahiptir. Yzeylerinde tam okunamayan desen-resimler vardr. Byk Bazilika dinsel kullanmn yitirdikten sonra yaplan dzenleme

almalarnda kubbesine ait olmas muhtemel bu mozaiklerde dier buluntular gibi bu alana istiflenmitir. 4.2.1.e. Side Mzesindeki Eserler (EK C.18.) Kutsal alanda daha nce Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel ve Prof. Dr. Jale Inan tarafndan yrtlen almalar srasnda ele geen envanterlik deeri olan buluntular Side Mzesine teslim edilmitir. Bu buluntulardan bir ksm, byk mimari paralar mzenin bahesinde sergilenmekte (EK B.22.) dierleri ise depoda korunmaktadr. (EK C.7.,8.) Buluntular arasnda ufak iki portre bir yontu, birka krk kabartma, kk yazt paras, profilli paralar, bezemeli korkuluk paras, templonun bir blm yer almaktadr. Bahede ayrca Byk Bazilikann kuzey atriumundan getirildii beirtilen mermerden dairesel planl bir oturma srasda bulunmaktadr. Bahede sergilenmekte olan Byk Bazilika ve Kk Bazilikaya ait olmas olas mimari elemanlar dndaki buluntulara depoda saym devam ettii iin ulalamamtr. (EK C.18.) Templon paras olarak tanmlanan 18cm x 101 cm boyutlarndaki krk, eik yzeyi rozet sras ile bezeli mimari parann arka yzeyi kaba braklmtr. Bu adan arka yzeyinin grnmedii bir yer iin tasarlandn dnmek, belki duvarda bir korni friz sras gibi, daha doru olur. (EK B.22.)

105

Lein 2006, 360.

108

Eski buluntular arasnda yer alan korkuluk paralar zenli iilikleri ve youn bezemeleri dikkate alnarak Erken Bizans Dnemi, Byk bazilikann ilk yapm evresine ait bir mimari - dekorasyon eleman olduu ve daha sonra Kk Bazilika da tekrar kullanld dnlebilinir.(EK C.19.-23.) 4.2.2. Mimari yap elemanlar Alanda bulunan yap elemanlar, mimarilerine ve boyutlarna gre buluntu yerleri dikkate alnarak tekrar dzenlenmi ve olanaklar dhilinde koruma altna alnmtr. Tm alan temizlik almalar sonrasnda geici koruma nlemleri ile tekrar dzenlenmitir. (EK B.2.) (EK F.12., F.13.) (EK C. 1.-C.6., C.18.-C.34.) Tapnaklarda daha ok bitki temizlii yaplm byk mimari elemanlar yerlerinde braklmtr. Tapnaklarn dou ynndeki Byk bazilikaya ait olduu dnlen lek olarak daha kk mimari elemanlar, balklar, stunlar, Byk Bazilikann bat d beden duvarnn nne sralanmtr. Byk Bazilikann iinde orta nefin bat blmnde yer alan byk duvar elemanlar yine orta nefte sra eklinde dzenlenmitir. Yan neflerden zellikle nilerden gelen mimari elemanlarn bir ksm depolara bir ksm yine nilere yerletirilmitir. Bazilikann gneyindeki alma alanndan gelen byk boyutlu duvar elemanlar in situ d beden duvarnn paraleline duvara destek niteliinde yerletirilmitir. Bu alandan kan krk paralar narteks gney yan mekann iine dzgn olarak toparlanmtr. Byk Bazilikann apsis arkasndaki almalardan kan kk mimari elemanlar, kiremit, deme talar vs. depolara yerletirilmi, byk duvar ve mimari elemanlar apsis d duvarn nne st ste, sral bir ekilde dizilmitir. Martyrionda farkl ilevlerle kullanlmaya devam edildii iin temizlik almalar srasnda yeni bir buluntuya rastlanlmam, mevcut kk yap talar kenarya konarak dzenlenmitir. 4.2.2.a. Deme kaplamalar Bizans dneminde youn olarak kullanlan opus sectile deme teknii, ince tabakalar halinde kesilmi mermer paracklar yan yana gelecek biimde eritler halinde dizilmesinden olumaktadr. 106

106

eritlerin arasnda kalan boluklar, bir motifi tamamlayacak, kesilip yerletirilmi mermer paracklaryla doldurulmaktadr. gen, kare, altgen, ekenar drtgen ve mekik en ok kullanlan

109

Opus-sectile tekniinde yaplm yer demeleri Roma mparatorluunda ikinci yy.dan sonra grlmeye balar. Balangta mermer kakma teknii ad altnda, Roma'da zenginlerin evlerinin (Res. 4.57.) duvarlarnda ve zeminde kullanlmtr.

Resim 4.57. Pompei, Opus Sectile -Mozaik Deme, Kaderli 2007

Resim 4.58. Selanik, Hagia Demetrios Opus Sectile Deme, Kaderli 2008

Antik dnemin sonunda mermerin pahal olmasndan dolay bu deme teknii yava yava kaybolmaya balamtr. Bizansta ise M.S. VI. yy.dan itibaren daha yaygnlam ancak byk ve nemli dini yaplarda tercih edilmitir.107 Hagia

Sophia, Kariye Camii-Kilise (Res. 4.59.) duvarlarda, Studios Bazilikas (Res. 4.60.), Hagios Demetrios Bazilikasnda (Res.4.58.) yerlerde kullanlmtr.

Resim 4.59. Kariye Cami- Kilisesi Duvar Kaplamas, Kaderli 2008

Resim 4.60. Studios Bazilikas, Alas 1992

Side de Byk Bazilikada ok az yerde, narteksin kuzey blmnde yan mekann nnde insitu olarak kalmtr. Narteksin orta nef blmnde ise hartaki izlerinden
geometrik ekillerdir. Bunun dnda kakma tekniginde yaplm figrlerde kompozisyonlarda yer almaktadr. 107 Alas, 1992, 6.

110

okunulduu zere de ksa zaman ncesine kadar burada da yer ald anlalmaktadr. Semavi Eyicenin yaynlanmam doktora almasnda108 ilk aratrmalar srasnda bazilikada birok yerde opus sectilenin olduu bildirilmi ancak geen sre ierisinde bunlarn yok olduu saptanmtr. Deerli bir deme kaplamas olan opus sectilenin Byk Bazilikann kullanm brakldktan sonra byk bir ksmnn baka yapda kullanlmak zere skldn dnlebilinir. Deme 11.5cm kenar llerinde altgen beyaz mermer bunlar tamamlayan gen siyah mermerlerin birbirinin iine girerek tekrarlayan geometrik figrlerden olumaktadr. Bazilikann demenin yapnn hangi blmlerinin kapladn sylemek zordur. Bazilikann duvar kelerinde genellikle korunagelmi olan dier demeler daha farkldr.

Resim 4.61. Byk Bazilika, Narteks Kuzey, Opus Sectile Deme, Kaderli 2005 Ayn demeden Martyrionun ana mekannda da bir blm koruna gelmitir. Mekana diagonal olarak denen kare siyah beyaz opus sectilenin lleri 18.3 x 18.3 cm dir.(Res. 4.61.) Opus Alexandrinum: Dikdrtgen ve kare biiminde kesilmi mermer levhalarn yan yana yerletirilmesi ile meydana gelen yer demesidir. Roma imparatoru Alexander Severus dneminde kullanlmaya balamtr. Narteksin gney yan mekann nnde deme kaplamasnn altndaki ha izinden burada 20x20cm llerinde diyagonal olarak yerletirilmi bir demenin varl grlmektedir. (Res. 4.62.)

108

Eyice 1952

111

Resim 4.62. Byk Bazilika, Narteks Gney Deme zi, Kaderli 2005 Bunun dnda apsisin antsal stun kaidelerinin kenarlarnda narteks bat duvar kelerinde daha byk dz dikdrtgen levhalardan deme kaplamalarda grlmektedir.(Res. 4.63.)

Resim 4.63. B. Bazilika Apsis Yan Deme, Kaderli 2006

Resim 4.64. B. Bazilika Apsis Deme, Kaderli 2006

112

4.2.2.b. Fresk Byk Bazilika da ve Martyrion da tespit edilen fresk kalntlarndan bu yaplarda ksmi de olsa duvar resim sanatnn uyguland grlmektedir. Apsisin yanndaki antsal kemerlerin bitimindeki duvarda, (Res. 4.66.) Gney duvarn ilk ni srasnda, frizlere yakn alanda, Nilerin iinde dem kotuna yakn alanda, (Res. 4.65.) Martyrionun ana mekannda gney duvarnda olduka renkli canl mavi ve krmz renklerde fresk izleri okunabilmektedir.

Resim 4.65. Byk B. Gney Ni, Kaderli 2006

Resim 4.66. Byk B. Gney 2. Ni, Kaderli 2006

Martyriondaki duvar resmi (Res. 4.67.) krmz, mavi bir erevenin iine yerletirilmi genelde bu tr dinsel mekanlarda grlen incilden sahneleri ieriyor olabilir.

Resim 4.67. Martyrion, Fresk, Kaderli 2006

Resim 4.68. Byk B. Gney 1. Ni, Kaderli 2006

113

lk izlenimler bunlarn tek katman olduu ynndedir, ancak ileride ngrlen restorasyon ncesinde bu aratrma geniletildiinde, dier niler ierisindeki destek duvarlar arkasnda, narteks kuzey yan mekanda, toprak dolgular tekrar temizlendiinde, daha iyi nitelikli, korunmu freskler bulunabilinir ve daha ayrntl alma ile farkl bilgilere ulalabilinir.

Resim 4.69. Byk B. Gney 3.Ni, 2006 Kaderli 2006

Resim 4.70. Byk B. Apsis Yan, Kaderli 2006

114

115

4.3. SONDAJ Kutsal alanda bulunan yaplarn birbiriyle olan ilikilerini, kendi ile bir nceki dnemleri arasndaki balantlar grmek ve tarihsel geliimlerini izleyebilmek iin dokuz ayr yerde fazla derin olmayan sondajlar yaplmtr. Bunlardan K, H, F, E sondajlar Byk Bazilikann mimarisinin, deme kotlar, A, B, C, D, G sondajlar ise Byk Bazilikann ve Kutsal Alann yapyla olan ilikisini ortaya koymak ve bununla ilgili belirsizlikleri akla kavuturmak iin yaplmtr. (EK B.4.) G ve F alannda yaplan aratrma sondajlarnda mezarlara rastlanlmtr. 4.3.1. A Sondaj (EK B.4.) Bazilikann dousunda yer alan Pastophorion mekanlarnn gney ve kuzey kelerinde devam eden duvar kalntlar grlmekte ve okunmaktadr. (Res. 4.73.) zellikle Gney Pastophoriumun Gney dou kesinden gneye doru birka ta sras devam eden duvar kalnts Martyrion eklenmeden nce burada ek mekanlarn varlna iaret etmektedir.(EK B.2.) (Res. 4.71.) Bu gr dorultusunda duvar kalntlarndan balyarak temel seviyesini takip edilerek Martyrionun bitimine dier bahe duvarna kadar bir yzey kazs yapld. Bu duvarn en azndan temel

seviyesinde devam ettii ve iki ayr mekann daha varlnn olas olduu bunun en azndan planland veya yapld veya bazilikann bu blmn daha nce varolan bir yapnn temel kalntlarnn stne oturtulduu gibi varsaymlar desteklemektedir.

Resim 4.71. Martyron Sondaj Plan, Kaderli 2006

115

116 Bazilikann yan mekanlarnn her iki ynde de devam ettii dnlrse yapnn daha byk ve Piskoposluk Bazilikas, Tiyatronun karsnda yer alan bazilika ve Perge A ve B Bazilikalar (EK F.1.) gibi ha planl tasarland dnlebilinir. Bu yzey kazs srasnda temel seviyesinde bulunan sikke Konstantin dnemine iaret etmektedir. (Res. 4.72.)

Resim 4.72. B. Bazilika A Sondaj, Kaderli 2006 4.3.2. B Sondaj

Resim 4.73. Gney Pastophorion Gney Duvar, Kaderli 2006

Bazilikann dousunda apsisin arkasnda yer alan d duvar bitiminde yaplan sondaj aratrma almasnda hem duvarn apsis blm hem d alan-sokak ile olan balantsn malzeme ve teknii, kotlarn-ykseklikleri hakknda bilgi edinilmeye allmtr. (Res.4.74.) Apsisin d ile duvar arasnda kalan alandaki temizlik almalarnda apsisin yap talar, fazla miktarda kk boyutlu mermer ve kire tandan baklava dilimli, altgen, dikdrtgen gibi eitli formlarda deme talar bulunmutur. Bunun yannda tula ve kiremit krklar belli bir kotta-ykseklikte topraktaki siyaha yakn renk deiimi iviler, burann stnn bir zamanlar byk bir ihtimal ile at ile rtl olduu kmesinden sonrada bu alann ta deposu plk gibi kullanldn dndrmektedir. Bulunan deme rnekleri toplanarak pastophorionlarda depolanmtr.

116

117

Resim 4.74. Byk Bazilika, B Sondaj, Plan, Kaderli 2006 Duvarn dnda yaplan almada yine ok sayda mimari yap talar, stun paralar, bulunmutur. Belli bir seviyede sert harl zemine yer yer krk paralar ile kaplanm demeye rastlanmtr. Bazilikann apsisin her iki tarafndada yer alan pastophorionlardan, ilk yap dnemlerinde yine antsal saylabilecek kaplarla bazilikadan bu alana k veya giri salanmtr. Yapnn kuzey dousuna doru u an baka bir komu parselein ierisinde kalan stylobat sralarn takip edilirse bunlarn pastaphorionun nne doru devam eden buradanda sahildeki stunlu caddeyle birleen bir caddenin varl olasdr. Tespit edilen sert zemin seviyesi pastophorion d kap eiklerinden 80cm daha aada yol- cadde kotu olas dhilindedir. (Res. 4.75.) Bu alanda ve sondaj srasnda bulunan mimari elemanlar yine ayn alanda parsel snrnda dzgn ekilde ileride deerlendirme ve aratrmalar iin depolanmtr. Bulunan elemanlarn ou erisel tonoz ve apsis parasdr.

Resim 4.75. Byk Bazilika, B Sondaj, Kaderli 2006

117

118

4.3.3. C Sondaj Martyrionun bat cephesinde sonradan kapatlm olan kapnn bitiminden balayarak yaplan sondajda (Res. 4.77.) nce toprak ile birlikte kiremit, keramik tula curuflu bir tabaka sonra insitu eikten 57cm aagda sert beyaz renk arlkl- kire harl tabana ulalmltr.(Res. 4.76.) Bu seviyeden daha aaya inildiinde ise 56 cm kalnlkl tabakadan sonra yine curflu toprak dolgu tespit edilmitir. Bazilikann gneydeki alann yapld dnemdeki zemin kodunun tespiti iin birde Nartex in yanndaki yan mekan dou d yzeyinden aaya inilerek bir aratrma yaplmtr.

Resim 4.76. Martyrion n Mekan Eik Kaderli 2006 4.3.4. D Sondaj

Resim 4.77. Martyrion C Sondaj, Kaderli 2006

Resim 4.78. Byk Bazilika D Sondaj Plan, Kaderli 2006

118

119 Bazilikann gneyinde nartex gney yan meknn dou d cephesi bitiminden balyarak yaplan aratrmada (Res. 4.78.) Martyrion ile arada kalan byk alann kullanmna, malzeme ve teknii, bazilikann iine gre deme kotu gibi soru iaretlerini cevaplamak veya elde edilecek veriler nda neriler gelitirmee allmtr. Proje n alma program dhilinde tm bu alanda yaplan temizlik ve dzenlemelerde bu cepheye kadar gelinmi bulunan duvar elemanlar bazilikann gney yan duvar d cephesine insitu kalan duvar blmlerini desteklemek amacyla paralel yerletirilmitir. Dier buluntular da envarterlenip niteliine ve malzemesine gre ayrtrlp pastophorionlarda depolanmtr. Yaplan 1.4x1.3m lik amada st katmanlarda nndeki alandaki buluntu eitlilii ile rtrken grnen alt sra ta dizisinden 1.36m ada harl sert tabakaya rastlanlmtr. (Res. 4.80.) Bu alann kar tarafnda yaplan C sondajnda ortaya kan sert zeminden yaklak 1m daha aada. Bazilikann gneyindeki alan bu verilere gre kademeli veya eimli olarak batya doru meyillenmektedir. Ancak kesin sonu iinen az gney duvar bitiminden ve alann ortasnda birer sondaj daha nermek daha salkl olur. Bazilikann gney duvarnn korunmuluk durumunun son derece kt olmas buradaki sondaj almasnn bu duvarn salamlatrma ileminden sonraya braklmas gerektiini gstermektedir. (Res. 4.79.)

Resim 4.79. Byk Bazilika, Narteks Gney Yan Mekan, D sondaj Kaderli 2006 4.3.5. E Sondaj

Resim 4.80. Byk Bazilika, Narteks Gney Yan Mekan, D Sondaj Kaderli 2006

Byk Bazilikann nartexinin her iki tarafnda nartexten girii olan, simetrik, kullanm tam zlememi, daha ok Suriye erken dnem Bizans Bazilikalarnda

119

120 grlen109 yan meknlar sonraki dnemlerde kullanm d braklm ve girii kapatlmtr. (Res. 4.81.) Kuzeyde olan meknn ii Arif Mfid Mansel zamanndaki alma srasnda tm alandan ele geen daha ok bezeli kk boyutta saylacak mimari eleman paralaryla, yaklak zeminden 1.70m ykseklie kadar

doldurulmutur. (Res. 4.82.) st zeminde yaplan temizlik almalarnda aa karlan paralar yine ayn meknda temizlik sonras koruma nlemleri alndktan sonra, akl serilerek kapatlmtr. Burann tmnn bu paralar ile doldurulduu varsaylarak u an iin bukadar ok buluntuyu depolamada ve belgelemede sorun yaanaca iin burann boaltlmas ilemi restorasyon almas ncesine veya gerekli byklkteki depolama yeri bulunduktan sonraya brakld. Bu alanda daha nce yaplan almalar ngrlen ekli ile tamamlanamadndan belgeleme konusu da tam bitirilememitir. O tarihteki almalara ilikin zellikle detay ve buluntular konusunda eksiklikler vardr. Ancak bu yeni almalar ile bu eksikliklerin ve soru iaretlerinin bir ksmna zm nerileri gelitirilmitir.

Resim 4.81. Byk Bazilika, Temizleme Alan, Plan, Kaderli 2005 4.3.6. F Sondaj

Resim 4.82. Byk Bazilika, E SondajKaderli 2005

Byk Bazilikann nartexinin gney yan mekn iinde yaplan temizlik almalarnda ncelikle toprak curuf ve yapya ait duvar elemanlar ve birka pembe mermerden 35cm yarapl stun paralar kaide paralar ve bir kire tandan bir yznde ekli tam belirlenemeyen bir yap ta ortaya karlm gerekli belgelemeler yapdktan sonra alt seviyeye inilmitir. (Res. 4.83.) Bazilikann ge kullanm srasnda nartexten bu mekna giri kapatlm ve zamanla duvarlar tamamna yakn
109

Strube 1996, 141.

120

121 dalm ve paralanmtr. Bu youn toprak dolgusu ayn zamanda bu meknn zeminini korumutur. Bazilikann gney bat kapsnn eik seviyesinden yaklak 23cm daha aada nerede ise hi bozulmam mozaikle kapl deme ortaya kmtr. Geometrik desenli arlkl mozaik yine birbirini tekrarlayan baklava dilimli ve dairesel ekiller ile vurgulanm bir ereve iine yerletirilmitir.(Res. 4.84.) Kare desenler birbirine dorusal izgilerle balanm st sra ise bunlarn diyogonalleri ile eitlilik kazandrlm nc srada ise yine karelerin iine erken dnem mozaiklerinde ve desenleinde tekrarlanan dm motifleri ile daireler tamamlanmtr. Bu motif sras tekrarlanarak devam etmektedir.

Resim 4.83. Byk Bazilika, F Sondaj, Plan, Kaderli 2006 l ve belgeleme ilemi bitirildikten sonra ayn gn ierisinde gvenlik nedeniyle hzl bir ekilde meknn st kee, dere kumu ve aklla rtlerek koruma altna alnm, ziyaretiler ve merakllar tarafndan tekrar almamas ve deilmemesi iin, alandan toplanan mimari paralar, belgeleme ileminden sonra dzgn bir ekilde stne dizilmitir.(Res. 4.85.)

Resim 4.84. Byk Bazilika, Narteks Yan Mekan, Mozaik Deme, 2006 121

Resim 4.85. Byk Bazilika, Narteks Yan Mekan, 2006

122 4.3.7. G Sondaj Martyrionun gney cephesinde mevcut kaldrm tal yolun eim sebebiyle sk sk dalmasndan dolay bu alann- yolun Mze denetiminde tekrar bir dzenleme yaplmas ve bunun aratrlp belgelenmesi ngrlmtr. Yaplan almada hemen yol kotunun yaklak 40cm altnda Sidenin terkinden nce son sakinlerine ait olduu dnlen 60x 180cm boyutlarnda biriket ta ile evrili bir mezar kalnts aa karlmtr. (Res. 4.86.) Dou-bat ynnde yerletirilmi olan mezarn ierisinde bat ynne kafas gelecek ekilde yerletirilmi bir bireyin iskeleti bulunmutur. (Res. 4.87., 4.88.) Yaplan aratrmada mezarn ierisinde baka bir buluntu ele gememitir. Gerekli belgelemeler fotoraf, izim ileri tamalandktan sonra mezar tekrar kendi malzemesi ile kapatlmtr. Mezar buluntusunun hemen yannda Martyrionun gney dou kesinde gneye doru 60x60 cm boyutlarndaki deme gibi alglanan tan bir duvarn paras olduu ve duvarn gneye doru bir kap ile blnd, P tapna ynnden gelen stunlu caddenin devam olan duvar ile kesitii ortaya karlmtr. Bu kap byk bir olaslkta bu kutsal alana girii salayan Bizans dnemi ana kaplarndan biri olmaldr. Bugnk Tapnaklara ana ulam yolu ierisinde bulunan alan, bu zel konumu dolays ile tekrar daha ayrntl belgelenmek zere kapatlm ve stne harsz kilitli parke ta denmitir.

Resim 4.86. Byk Bazilika, G Sondaj, Plan, Kaderli 2006

122

123

Resim 4.87. B. Bazilika, G Sondaj, Mezar Buluntusu, Kaderli 2006 4.3.8. H Sondaj

Resim 4.88. Byk Bazilika, G Sondaj, Kap Buluntusu, Kaderli 2006

Bazilikadaki n alma, temizlik ve dzenleme srasnda hem gney hem kuzey nilerin ileri geliigzel dalm olan mimari elemanlar boaltlarak temizlenmi gerekli belgelemeler yapdktan sonra ve envanterlendikten sonra bu elemanlarn uygun boyutta ve bezeli olanlar pastophoriondaki depolara kaldrlmtr. Nilerin bir blmnde insitu deme paralar dururken bazlarnda altndaki har tabakas bazlarnda sadece tal toprak dolgular aa karlmtr. Baz nilerde demeye yakn yerlerde sva ve mavi krmz boya kalntlar tespit edilmitir. Nilerin d duvarlar daha sonra belki statik, belki gvenlik kaygs dolays ile farkl kalnlkta destek duvarlar ile rld grlmtr. Niler geici koruma nlemleri alnarak, ince strafor, sktrlm dere kumu stne akl serilerek tekrar kesin restorasyona kadar kapatlmtr. Byk Bazilikann gney i nilerinden martyrion giriinden sonraki doudan ikinci ni, ii boaltldktan sonra demesi olmadndan alt yapya ilikikin veriler elde etmek iin kademeli olarak kk bir sondaj almas yaplmtr. (Res. 4.89.) Bu almada dolgu taprak altnda mevcut zeminden yaklak 30cm aada keye yakn bir yerde toplu halde iskelet kalntlar bulundu. Bunlar gerekli belgelemeler yapdktan sonra topland ve alma bitiminde tekrar st rtlerek yerine kondu. Duvarlarda beyaz zemin zerine canl krmz ve mavi renkte formu tam belirlenemeyen krmz ile ereveye alnm ekiller, fresk kalntlar bulunmutur. 123

124 (Res. 4.90., 4.91.) Bu fresk kalntlar insitu deme izlerinden 36cm daha aaya devam etmesi ise olduka ilgintir. Mevcut deme seviyesinden yaklak 50cm, niin dou yz alt ta sras st kotundan da yaklak 124cm, deme izlerindende 54cm aada ancak harl olduka sert zemine ulalmtr.

Resim 4.89. Byk Bazilika, H Sondaj, Plan, Kaderli 2006 Bazilikann cemaatine son hizmet ettii ge dnemde bu ni aralarnn ayn dnem Side Piskoposluk Bazilikas, Perge A bazilikas ve dier birok bazilikada tespit edildii zere bazilikann iinde deme altlarnda gmme gelenei grlmektedir. Hatta buradada dnld gibi birok sefer kullanlmak zere tasarland belki bu gmlen bireylerin byle bir kutsal bir yapnn iinde saklanarak ayrcalkl olduu vurgulanmak istenmitir. Yine ayn ni srasnda doudan onuncu nite deme kotunda toprak dolgu ile birlikte kapak talar aa karlm ancak daha sonra belgelenmek zere daha derine inilmemi, koruma nlemleri alnarak zerine ar mimari paralar konarak gizlenmeye allmtr.

Resim 4.90. Byk Bazilika, H Sondaj, Ni Grn, Kaderli 2006

Resim 4.91. Byk Bazilika, H Sondaj Fresk Grn, Kaderli 2006

124

125 4.3.9. K Sondaj

Resim 4.94. Byk Bazilika, K Sondaj, Plan, 2006 Byk bazilikann narteks snrndan hem gney stylobatn devam hem orta nef ile narteks aras, iki fil ayann aras temizlenerek alt yapsna ilikin veriler elde edilmeye allmtr. (Res. 4.94.) Gney stylobat aksnda her iki tapnaktan da sklerek buraya yerletirilen stylobat talarnn birksm zamanla ya yeniden kullanm iin tekrar sklm ya da paralanp dalmtr. (Res. 4.93.) Gney fil ayandan balyarak douya doru iki stylobat paralanm ama tmyle dalmam olarak insitu durmaktadr. (Res. 4.92.)

Resim 4.92. Byk Bazilika, K Sondaj, Gney Stylobat, Kaderli 2006 4.4.RESTTSYON NERS 125

Resim 4.93. Byk Bazilika, K Sondaj Narteks, Kaderli 2006

126 4.4.1. Tapnaklar Kutsal Alan rlve almalar neticesinde oluturulan izim ve analizler restitsyon denemeleri iin temel balang noktalarn vermektedir. Bu kutsal alanda yaplm bilinen en erken ant grubu Roma Dnemi N1 ve N2 Tapnaklar olmakla birlikte Hellenistik Dnem Sur bu alan evirmitir.

Resim 4. 95. Tapnaklar, Side Belediyesi 2005. Ayn plan gstern yaplar, Peripteros planl, 6x 11 stun saysna sahiptir. Ayn zaman diliminde yapld dnlen tapnaklardan N2- Athena Tapnann daha sonra yapld, stunlarndaki yarm iilik izlerindenen tam bitirilemediini gsterir. Bunlara ilikin plan, cephe almalar alanda mevcut yap elemanlar ve Apollon Tapna baz alnarak yaplmtr. (EK D.17.-22.) Roma Dneminde atlarlar ile birlikte Kutsal alann dou blmnde yer alan tapnaklar dnda alann gney ve bat blmnde Bazilikalarn bulunduu alanda da yaplar dnlmelidir. 1987 1991 yllar arasnda Apollon Tapnanda yaplan restorasyon almalar srasnda tapnan gneyinde byk mozaik deme bulunmu, ancak bir yapya ilikin belgeye rastlanlmamtr.

126

127 4.4.1.a. Apollon Tapna Tapnaklara ilikin belgelemeleri N1 Tapnana ait ilk restitsyon denemelerini Ord. Prof. Dr. A. M. Mansel ve ekibi yapmtr. (Res. 4.95.) Yapda bunu takip eden almay 19871991 yllar arasnda Prof. Dr. Jale nan ve Prof. Dr. Zeynep Ahunbay yapmtr. Ksmi yaplan restorasyon projesi kapsamnda alandaki mimari buluntular incelenerek restorasyona ynelik restitsyon projesi hazrlanmtr. Uygulamada tapnan altyapsda glendirilmi ve ilk defa belgelenmitir. Buna gre tapnak ana kayann stne ok sert bir harla birbirine balanm, iki veya daha az sayda byk konglamera ta sras zerine ina edilmitir. Yaplan temizlik ve dzenleme almalar srasnda tapnan bat blmnn bir podyum stnde ykseldii ve nnde merdivenlerin temelleri bulunduu saptanmtr. Buna gre iki tapnak aras ve yapnn dou ile bat blm aras bir kot, ykseklik fark olmaldr. Kutsal Alann bat, liman ile birleen blm arasndaki kot farknn nasl zld ileride bu alanda yaplacak daha kapsaml aratrmalar neticesinde ortaya konacaktr.

Resim 4.96. N1 Apollon Tapna Restitsyon, Mansel 1978 Alanda N1 Apollon Tapnana ilikin yap elemanlarnn okluu yapnn ge dneme kadar bir blm de olsa ayakta kaldn, belki de dier yaplarla birlikte kullanlmaya devam ettiini gstermektedir. Bizans Dneminde Bazilikann bir blm olarak ilev yklenmitir. Tapnan kuzey stun sras Byk Bazilikann atriumunun gney srasna dahil edilmi, ancak atriumun bu blm bitirilememitir.

127

128 Apollon Tapnann in situ stylobat ve kaideleri, alanda bulunan friz ve aritravlar, geison, alnlk blmleri restitsyon iin gerekli bilgileri vermektedir. 1.36m x 1.36m stylobatn (EK B.17.) zerinde, yaklak ayn llerdeki 0.59m ykseliindeki atikion tarzndaki kaide, (EK B.17.) 24 yivli 1.08m apndaki stunlar (EK B.15.) ykselmektedir. Korinth dzenindeki baln alt ap 0.82m, ykseklii 1.12m, st ap 1.17m ye ulamaktadr (EK B.19.). sra akanthus yapraklar ve dallar, ortada roseti ile bezeli olan balk st anaa alarak sarmalar. Baln stne

basamakl 0.70m yksekliinde, stun akslar aras, yan cephelerde 2.73m, n ve arkada 3.07m, kelerde 3.53m uzunluunda 0.87m geniliindeki, nde incikboncuk ve yumurta dizili, dier tarafta dz frizli aritravlar oturmaktadr (EK B.20.). Bu aritravlara ite tavan kasetleri oturmas iin diler braklmtr. Yaklak 1.9m x 1.9m ve dou blmde 1.9x 4.3m llerinde 0.30m yksekliinde olmas gereken kasetlere ait bir mimari eleman bulunamamtr. Bunun stnde payandal, maskl, yumurta dizili, farkl uzunluklarda, 0.87m geniliinde, (EK B.17.-20.) 0.64m yksekliindeki friz, 0.41m yksekliinde 1.36. geniliindeki dili yine inci-boncuk ve yumurta dizisi ile bezeli geison yer alr. %33 eimli atda palmetli friz ile birlikte 1.53m geniliindeki alnlkta ayn geison sras da devam etmektedir. (EK D.20.-22.) Alnln yan cephelerinde devam eden profillerine atnn yamur suyunu darya atmas iin aslan kabartmalar yerletirilmitir.

Resim 4.97. N1 Apollon Tapna, Kaderli 2006

128

129 Tapnan st yap elemanlar atnn konstrksiyonu hakknda bilgi vermekte, aritavlara oturan kasetler atnn ahap konstrksiyonunu gizlemektedir. (Res. 4.96.) Maskl frizlerin arkasna oturan yaklak 0.35x0.35m, 28m llerinde be adet ahap kalas, stndeki dikmeleri ve bunlarn stndeki aklar tamtr. Alnln

arkasna gelen ksmlardaki di izlerinden tespit edildii kadar ile 0.64m aralklarla, 0.25x0.25m, 28m uzunluundaki aklar stlerinde yine yaklak ayn llerde 7.70m uzunluunda mertekler yerletirilmi ve bunlarn stnede mermer veya pimi topraktan levha-kiremitler yer almlardr. atnn u noktalarnda, alnlklarn stnde yer alan akroterlere ait sadece kaide ksmlar kalm stndeki heykellerden herhangi para bulunamamtr. (Res. 4.97.)

Resim 4.98. N1 Apollon Tapna, Kaderli 2006 Tapnan alanda yivli stunlarndan tam boy verebilen kalmamtr. Bulunan stun blmleri en fazla 3m uzunluktadr. Stun boylarn hesaplayabilmek iin mevcut tm stunlarn 0.50m aralklarla stun aplar llm erisellik katsaylar elde edilmeye allmtr. Stunlarn alt ve st aplar belli olduundan matematiksel ve geometrik olarak yaklak bir stun boyu karlmaya allmtr. Stunun 0.50m de ap 0.065m klmekedir. Buna gre elde edilen yaklak stun ykseklii 8.24m dir. Stunun kaba malzeme boyutu, ustann el iilii, stunun yap iindeki konumu ve dier mimari elemanlar ile l dengesi gibi faktrleride eklemek gerekmektedir. Bu uzunlua art- eksi 0.20m daha hesaplamak gerekir.

129

130

Resim 4.99. N1 Apollon Tapna, Kaderli 2006 Vitriviusun stunlar aras ve stun ap oranlarna bakarak yapt snflamaya gre Apollon Tapna 1/ 9/4 oran ile eustilos tipine girer. Buna gre stunlarn ykseklikleri her iki tapnakta da stun apnn 9 si, Apollon Tapnanda yaklak 8.55m olmaldr. Bu sonular birlikte deerlendirildiinde, Apollon Tapnann stun ykseklii bu ller arasnda olmaldr. Ancak 19871991 arasnda yaplan restorasyonda alanda mevcut yivsiz bir stun tapnan anteleri arasndaki stunlardan biri olarak alglanm ve rnek alnmtr. Bu stunun boyu 7.10m dir. Ancak malzemenin boyutlar, ustann sanatsall, hesaplar, el iilii, erisellii gibi faktrler hesaba katlsa bile stun uzunluu bundan daha fazla olmaldr. D.21., D.22.) 4.4.1.b. Athena Tapna (EK

Resim 4.100. N1 Apollon Tapna, Kaderli 2006 130

131 Athena Tapnana ilikin belgelemeleri ve aratrmalar 19471961 yllar arasnda Ord. Prof. Dr. A. M. Mansel ve ekibi yapm, daha sonra plann yaynlamtr. (Res. 4.19.) (EK D.17.) Alanda N2 Athena Tapnana ilikin yap elemanlar tapnan kuzey blmnde younlamtr. Bu tapnan bu blmnn ge dneme kadar ayakta kaldn, belki de dier yaplarla birlikte kullanlmaya devam ettiini gstermektedir. Tapnan kuzey stun sras Byk Bazilikann atriumunun kuzey srasna dahil edilmi, ancak atrium tm ile bitirilememitir. (Res. 4.99.) Athena Tapna, Apollon Tapnandan farkl bir temel sistemi gstermektedir. Ana kayann stne dta konglamera ite zgara sisteminde kire tandan temel oluturulmutur. (Res. 4.99.) Athena Tapnann in situ stylobat ve kaideleri, alanda bulunan ona ait olduu dnlen bir friz ve balklar restitsyonun temel bilgilerini aktarmaktadr. 1.52m

x 1.47m stylobatn (EK B.18.) zerinde, yaklak ayn llerdeki 0.57m ykseliindeki Attik- on tarzndaki kaide,(EK B.18.) 24 yivli 1.20m apndaki stunlar (EK B.15., B.16.) ykselmektedir.

Resim 4.101. N1 Athena Tapna, Kaderli 2006 Kompozit dzenindeki baln alt ap 0.82m, ykseklii 1.18m, st ap 1.52m ye ulamaktadr (EK B.19.). ki sra akanthus yapraklar ve dallar voltler ve yumurta dizisi ile bezeli olan balk st anaa alarak sarmalar. Baln stne gelen aritrav, friz, geison ve alnlklara ait bir mimari eleman bulunamam, bunlarn Apollon Tapna ile benzer zellikler gsterdikleri dnlmtr. 131

132

Resim 4.102. N1 Athena Tapna, Kaderli 2006 Ancak alandaki bezemeli bir yap eleman aritavlarn zerideki friz srasna ait olduu varsaylmaktadr. Aitravlarn Apollon Tapna baz alnarak basamakl, stun akslar aras, yan cephelerde 3.2. uzunluunda, bunlara oturan kasetlerin yaklak boyutlar ise 3.2m x 3m ve dou blmde 5.8x 3.2m olmaldr. Bunun stnde alanda bulunan friz rnek alnarak 0.95m geniliinde, (EK

B.21., D.18., D.19.) 0.74m yksekliindedir. Geison ve stndeki at yine Apollon Tapna ile ayn boyutlarda benzer bezeme stiline sahip olmaldr. Tapnaklarn tam boy stunlar ele gemediinden, stun alt aplar, erisellik kat saylar, balk alt aplar, kaide aplar ve ykseklikleri gibi alandaki mevcut mimari elemanlardan yola karak stun boylar hesaplanmaya allmtr. Vitriviusun stunlar aras ve stun ap oranlarna bakarak yapt snflamaya gre Athena Tapna 1/2 oran ile systylos tipine girer. Buna gre stunlarn ykseklikleri tapnakta da stun apnn 9 si, 10.64m olmaldr. Alanda bulunan stunlarn aplar ve erisellik katsaylar uygulandnda ise kan sonu, yaklak Athena Tapnanda 10.48m yksekliktir. (EK D.18., D.19.) Apollon Tapnann mevcutta varsaylan stun ykseklii buraya orantyla uygulandnda (EK D.18.) 8.21m elde edilmektedir. Bu sonular birlikte deerlendirildiinde, Athena Tapnann stun ykseklii, malzemenin boyutlar, ustann sanatsall, hesaplar, el iilii, erisellii gibi faktrler hesaba katlsa bile bu l az kalmaktadr. (EK D.19.)

132

133

Resim 4.103. N1 Athena Tapna, Stun, Kaderli 2006 4.4.2.Bazilikalar Erken Bizans ile birlikte bu alanda ikinci yap dnemine geilmektedir. Bu dnemde Byk Bazilika ve ksmi olarak kullandklar N1 ve N2 ye ait kuzey stun dizileri girer. Byk Bazilikann ilk planlandndan daha farkl bir aamada brakldn ve gney Atrium duvarlarnn bitirilmediini yapnn dou blmnn de farkl plan izleri tad grlmektedir. (Res. 4.101.) Byk Bazilikann kendi iinde byk ve kapal bir kompleks olarak tasarland sylenebilinir. Erken Bizans Dnemi Bazilikalarnda, yapnn kent iindeki konumu gzetilmeksizin olduka byk Atriumlar yaplmtr. Perge A ve B Bazilikalar, Istanbul Studios Bazilikas, birok Suriye Bazilikalar buna rnek gsterebilinir.

Resim 4.104. N1 Kutsal Alan, B. Bazilika, Side Belediyesi 2006 133

134 4.4.2.a. Byk Bazilika Side Byk Bazilikada Atrium yapnn mimari bykln vurgulamak ve Saray Avlusu grnm- Piskoposluk Bazilikas-oluturmak iin kuzey ve gney taraflarnda niler oluturmulardr. Niler tapnaklarn stun akslarna gre yerletirilmi eski tapnak stunlar atriumun revaklarn oluturan stunlara dntrlmtr. Tapnaklarn dou, n stun dizisi de Atriumun revaklarna dahil edilebilinirken burada olaslkla stunlarn yksekliinden dolay veya mevcutta olmadklar iin, kullanlmamtr. Tapnak stun kaideleri nne ayr bir stylobat yerletirmitir. Buradaki revaklar nartekse yaslanan tek eimli ats dolays ile tapnak stun boylarn alan yan revaklardan daha alak olmaldr. Bu mekan bazilikann iindeki kapal narteks ile birlikte, iki taraf apsisli, d narteksexonarteks, n kabul, bekleme salonudur. Byk Bazilikann gnmze ulaan yap blmleri ve elemanlarndan elde edilen bilgilere gre yapnn i mekanlar, kat ykseklii, cephe dzenlemeleri anlalmaktadr. (EK B.2., B.5.-14.) Bazilikann 6.35m kat ykseklii vardr. Bu lnn iinde stunun kaidesi, stun, balk, aritrav ve deme kalnln hesap etmek gerekmektedir.(EK D.14.) Alanda, orta nefin yaknnda bulunan 55cm st ap 0.35m yksekliindeki kaide, Bazilikann dnda bulunan kkbalklar ( EK C.5, C.31.-33.) veya kuzey duvarn iine destek olarak konmu olan balklarn ortalama ls, ykseklii 0.70cm, ap 0.35cm olan mimari elemanlar uygundur.

Resim 4.105. Selanik, Hagia Demetrios Resim 4.106. Selanik Arkheiropoitetos Kaderli 2008 Krautheimer 1986, 99.

134

135 Ord. Prof. Dr. A.M. Mansel'in bahsettii alanda olan aritrav ne yazk ki bulunamamtr. Ancak ayn dnemden Piskoposluk Saray Bazilikasnn aritravlar baz alnrsa ki bunlarda Roma Dneminden ikinci kullanm, yaklak 0.47cm yksekliindedir. stne oturan ahap demeyi kirileri ile birlikte en az 0.20 cm dnmek gerekiyor. Bu llere gre stun ykseklii yaklak 4.86m- civarnda olmaldr. (EK D.12.-16.)Bazilikann ikinci katnn ykseklii kesin olmamakla birlikte yine benzer yaplar incelendiinde Selanik, Hagia Demetrios, Arkeiropoitetos (Res. 4.96., 4.97.) kat yksekliklerin yaklak ayn veya daha az olduu grlmtr. kinci katn duvarlar ve stunlar daha ince balklar daha kk ancak stne gelen tek eimli aty kaldrabilecek boyutta olmaldr. Galeriye bakan ksmlarnda Hagia Sophia'daki (Res. 4.98., 4.99.) gibi mermer veya tatan korkuluklar olmaldr. (EK D.14.)

Resim 4.107. Hagia Sophia, Kaderli 2008

Resim 4.108. Hagia Sophia, II. Kat, Galeri, Kaderli 2008

Antsal stunlar tarafndan tanan kemer ile talandrlan apsisin ykseklii kesin olmamak ile birlikte ikinci kat kapsayacak ekilde olduu dlmektedir. (EK D.15.) Apsisin pencerelerinin varl veya boyutlar hakknda, insitu duvar ykseklikleri yetersiz ve pencere elemanlarna ynelik bir veri bulunamadndan dolay net deildir. (EK D.13.) Ama Side Tiyatro karsndaki Bazilka (EK F.5.), Perge A ve B Bazilikalar incelendiinde (EK F.1.)apsiste yksek pencere boluu brakld grlmektedir.

135

136

Resim 4.109.Sinai, Katherina Manastr, at Konstrksiyonu, Mango 1995, 21.

Resim 4.110. Selanik Hagia Demetrios at, Kaderli 2008

Orta nefin stnde ykselen krma at yaklak 14m akl Sinai ve Selanik rneklerinde grld gibi (Res. 4.100., 4.101.) olduka kaln ahap kiriler kullanarak geilmi olmaldr. Krautheimer ve Mango daha sonraki dnemlerde bazilikann kltlmesinin nedeni olarak bu kalite ve boyutta ahap

bulunamamasndan kaynaklandn belirtmektedir. atnn eimi %20-%30 arasnda olduu dnlmektedir.(EK D.12.-16.) 4.4.2. b. Martyrion Yapmndan ksa bir sre sonra eklenen martyrion olduka iyi durumdadr. Dardan ve bazilikadan direkt girii olan yap bir n mekan ve bir kubbeli ana mekandan olumaktadr.(EK B.2.,3., D.3.,4.) n mekandaki insitu pencere boluundan grlebildii kadar pencereler olaslkla gvenlik nedeniyle demir parmaklklar ile salamlatrlmtr. Ana mekandaki duvarlardaki tahribat dolays ile buradaki pencere boyutlar ile ilgili bir veri olmamaktadr. Tahribatn tam pencere boluklarnn olas yerinde meydana gelmesi buradada tarafta pencerelerin dnlmesi gerektiini gstermektedir. (EK D.3.,D.12.-16.) Kelerdeki fil ayaklara oturan trampsz kubbeyi drt ana kemer tamaktadr. Fil ayaklarnn iindeki nilerin n bir nevi dolap gibi kullanlm, biri ise liturjik sermoniler iin bir eme olarak tasarlamtr.(EK B.8.) Martyrionun st kat bazilikann ikinci kat ile birlikte kullanlm gney pastophoriondan bir kap ile girii salanmtr.(EK B.1.,D.3.,4.) (Res. 4.102., 4.103.) Ge dnemde ise bu mekanlara alan kaplar daraltlarak kullanlmtr. 136

137 Katakumenler ve kadnlar tarafndan kulland dnlen galeri katndan hem pastaphorionun hemde martyrionun st katna geilmitir. (EK D.14.-16.) Bu mekanlarn kullanm olaslkla rahip ve dier kilise din adamlarna aittir.

Resim 4.111. Martyrion st, Kaderli 2005 4.4.2. c. Kk Bazilika

Resim 4.112. Martyrion st, Kaderli 2005

Alanda yaplm en ge dini yap olan apraz tonozlu kubbeli Kk Bazilikann narteksi sonradan eklenmitir.(EK D.4.,5.) Beden duvarlarnn byk bir blm ayakta kalm olan yapnn apsisi ve narteksi olduka tahrip olmutur. (Res.4.104.) Yan duvarlarndan kemer ve tonoz balanglar insitu demeden yaklak 5.70m dir.(EK B.6.) Kenarlarda apraz tonozlar ortada birleerek ha eklinde ortada tromplu-kasnakl yksek bir kubbeyi tamlardr. (EK D.9.-11.)

Resim 4.113. Kk Bazilika, Kaderli 2005

137

138 Ana mekann inde yer alan kaidelerden orta kubbeyi tayan stunlarn akslarndan kubbenin yaklak i ap 3.90m hesaplanmtr. (EK D.5.,6.) Mekann iinde ele geen mimari elemanlar, kaideler, (EK B.23.,-25.) stun balklar (EK C.5.,C31.,32.) dikkate alndnda yaklak 45-50cm yarapn daki stun veya rme ta, ile 4m ykseklie kadar uzanabilmektedir. Kuzey ve gneye bakan cephelerde ince uzun, daralan pencereler, yalanc testere dili tula kemerler ve pflasterler yer alr. (EK D.9.,10.,11..) Nartekste bulunan iki granit stun ve iki ayr formda drt kaideden burada da bir kubbenin veya ortas yksek bir krma ats grlmektedir.

138

139

5. ARKEOLOJK ALANDA KORUMA YAKLAIMI

5.1. TARHSEL GELM ERSNDE ARKEOLOJK ALANDAK

KORUMA YAKLAIMI Dnyada kltr mirasnn nemli bir paras olan arkeolojik sit alanlarnn korunmas, kltr miras asndan zengin ve bu potansiyeli kullanmak ve tantmak isteyen hzla gelien lkemiz iin zel bir nem tamaktadr. Eski eserlere ilgi ve koleksiyonculuk ile ortaya kan ve daha sonra bir bilim dal haline gelen arkeoloji, zellikle nemli antsal yaplara ve bunlarn korunmasna yneltmitir. Her uygarlkta farkl balk alar ile yetkisi ve gc olan insanlar kendi evrelerinden balyarak daha ok belki dinsel arlkl yaptlar koruma altna almlardr. Romallarn ant koruma tutumlar Yunanlardan farklyd. Sistemli bir ekilde ve koruma amac ile eski yaplar baka bir yere tanyordu.110 Romallarn sanat eserleriyle hazine olmalar dnda bir anlam ve deer vererek ilgilenmeleri, gelime devrine rastlar.111 nc yzyl izleyen ekonomik buhran, yapm faaliyetlerini azaltm, fakirleen halk yeni inaatlar yapacaklarna eskilerini yeniletirmeye ve onarma ynelmitir. M.S. 312'de tahta geen Constantinus devrinde, eski yaplarr skp malzeme olarak kullanmak olaan hale gelmiti. Bu devirde yeni mermerle yaplm bir yapya rastlanmak ok zordur. Ekonomik ve politik iktidarszlk sanat eserleri ve antlara verilen deeri de etkilemitir. Ancak Roma'nn kme srecine girmesi ve ilk hristiyanlk dnemi, Hellen ve Roma kltrne ait eser ve antlarn koruma srecini kesintiye uratm, bu kavramlar ancak Rnesans'la birlikte yeniden gndeme gelmitir. M.S. 313'de Milano karar ile Constantinus Hristiyanl resmen kabul etmitir. Bundan sonra tapnaklarn kapatlmasn ngren kanunlar karlm, kapatlan

Erder 1971, 24: M.. 440-436 da ina edilmi olan Ares tapnann Augustus dneminde agoraya tanmas bu duruma iyi bir rnektir. Augustus, idaresi altna ald yerlerdeki inanlan desteklemek, hakimiyeti iin yararl grdnden, bu 400 yllk Ares tapman tam ve korumutur. Bundan baka iki tapmak daha sklerek agorada hazrlanm olan temeller zerine yeniden ina edilmitir. 111 Erder 1971, 33: Ele geirdikleri yerlemelere tam bir ekilde sahip ktklarnda, bu ehirlerin gzelletirilmeleri ile de ilgilenmiler, eski yaplann salam kalmasna almlardr. Hadrian (M.S. 117-138), zamanm tm imparatorluu gezerek geiriyor, gezerken de nemli ve bakmsz yaplar onartyordu. M.S. 2.yzylda yaam olan gezgin Pausanias eski fakat hala kullamlan yaplardan bahsediyor. Bunlardan Olimpia'daki Hera tapnann aa olan stun ve payelerinin zamanla ryen paralarn deitirilip, yerine tatan olanlanlarnn konulduunu anlatlyor.

110

139

140 tapnaklardaki heykeller artk sadece sanat eseri olarak ele alnm ve kamuya ait yaplarda tehir edilmitir .112 Yine bu hristiyanlama srecinde Roma mparatorluunun en grkemli ant ve eserlerinin bulunduu Romada Hristiyanln Katolik mezhebinin merkezi haline gelmesi, Pagan dnemine ait kalntlarn youn tahribine neden olmutur. Bu dnemdeki ekonomik gcnn kt olmas yap malzemesi ve harta kullanlacak kire iin antik merkezlerden yararlanlmasn hzlandrmtr. Bu srete de baz yneticilerin zaman zaman antik kalntlarn tahribini engelleyecek yerel dzenlemelere yneldii grlmektedir. 113Ancak yine de bu nlemeler yetersiz kalm ve bu dnemde Hristiyanlk ncesi dinlere ait tapnaklarn ou yklarak talar ile yeni yaplar yaplm ya da deitirilerek kilise olarak kullanlmtr. Tm Dou ve Bat Roma mparatorluunda bu tr uygulamalar yaplm hatta yap talar ile birlikte temelleride kullanlmtr. Bu yzden ounlukla Side rneinde grld yeni yaplar sklen yapdan ok uzaa ina edilmemitir. Genel bir aydnlanmay ifade eden Rnesans, Hellen ve Roma kltrlerine ve onlarn estetik gzelliklerine olan hayranln sonucu ortaya karmtr. Mimar Leon Battista Alberti, 16. yzyl ortalarnda, eski antlarn bile bile ykld, eski sanat eserlerinin tahrib edildii bu zamanda, kendinden nce yaplanlar kurtarmaya ve korumaya almtr. 114 Aydnlanma a olarak adlandnlan 18. yy. insann ve yaratt kltrn geliimini inceleyen arkeolojinin bir bilim dal olarak ele alnnp, teknolojinin, aletlerin, yaam biimlerinin geliim sreci zerinde dnlmeye balanlmtr. 115

Bahn 1996, 7: M.S.380'de mparator Theodosius I, hristiyanl resmi din olarak kabul ettikten sonra Constantinopolis yeni inancn merkezi olarak kabul edilmi, yeni kilisenin yneticileri antik heykelleri biriktirmeye balamtr. Bir Bizans'l kroniki M.S. 475'de bir yangnla yklan, stanbul'daki Lausus saraynda, klasik dnyann balca heykellerinin bir sergisinin olduunu kaydetmi, bunlarn iinde Knidoslu Afrodit, Athena ve Zeus heykellerinin var olduunu yazmtr; Trkolu 2002, 14 113 Trkolu 2002, 15: rnein, Theodorik (M.S. 455526) ehirleri gzelletirmeye ve antlarn korunmasna aba harcamtr. Eskiden kalan eserlere ve yaplara nem vermitir. 500 yllarnda kurulan Heykelleri Koruma Kurumu'nun (Curator Statuarum) grevi, terk edilmi yaplarn yama edilmesini nlemek ve mermer eserlerin yaklmamas iin mermer ocaklarn kontrol etmek. Mayarianus M.S. 457'de Bat Roma mparatoru olduunda bu konuda sert tedbirler almtr. Buna gre eski antlarn yklmasna neden olacak faaliyetlerin kabul edilmesi ancak senatonun karar ile olacaktr. Bu tr olaylara izin verenler 25 kilogram altn ceza verecektir. 114 Erder 1971, 33: Papa II. Pius (14581464), 1462'de sanat eserlerinin Papa'nn izni olmadan tahribini yasaklamtr. Vitrivius 1993:"Mimarlk Hakknda On Kitap" adl eserinde, ideal kenti tanmlarken "Eer yerlemede bir Roma yknts bulunuyorsa korunmaldr." kuraln koymu ve bu anlay dneminin "kltrel koruma" dncesine yn vermitir.
112

140

141 Merak, heves, antikaclk gibi farkl tutkulardan kaynaklanan bu eilim her ne kadar birok antik yerlemenin talan edilmesine yol amsa da bunun, bata klasik arkeoloji olmak zere Ege ve nasya Arkeolojisinin geliimine nclk etmitir. Artan hayranlk kral ve kralielerin yakn ilgisi Pompei, Herculaneum, Anadoluda Troia, Ephesos, Pergamon gibi antik kentlerinde kaz almalarna ve buradan kan eserlerin Avrupaya tanarak orada sergilenmesini desteklemitir. Bu srete ortaya kan en nemli isimlerin banda klasik arkeolojinin kurucusu olarak kabul edilen Johann Joachim Wnckelmann' anmak gerekir.116 Fransada bozulan kent dokularnn koruma giriimleri yaygnlam ve yasal dzenlemelerle koruma salanmaya allmtr. Fransa'da 181920 tarihli genelgelerle listeye kayt sistemi getirilmitir. Maddi destein etkisiyle Fransa'da Eugene Emmanuel Viollet-le Duc (18141879) nderleinde bir disiplin olumutur. Viollet-Le Duc restorasyonda orijini arama esasna bal tutumu ve almalar ile Avrupa'y en fazla etkileyen kiilerden biri olmutur. Uygulad Stilistik Rekompozisyon (slup birliine varma) yntemi zamanla eletiriler almaya balam, slup birliine kar John Puskin (18191900) nderliinde Romantik Akm ortaya kmtr. Bu akma gre restorasyon adna binada deiiklik yaplmamaldr. ngiltere'de Wilham Moris bu akm desteklemi, O'nun nderliinde SPAB (Society for the Protection of Ancient Buildings) kurulmutur
117

Restorasyon konusundaki grler zamanla gelimi,

1800'lerin sonunda Tarihi Restorasyon ve ada Restorasyon akmlar domutur. 1870'lerle beraber devletler kazlan desteklemeye balam, mzeleri nemli eserlerle doldurmak uluslararas bir yara dnmtr. 1808-1858 yllar arasnda Osmanl Devletin'de ngiltere temsilcisi olarak grev alan Lord Stratford Canning'in mektuplarnda, anlalmaktadr.118 bu uluslararas prestij yarnn boyutlarnn bykl

Aristokratlarn 18. yzyl sonuna kadar lkelerinde yaptklan kazlar hzl bir ekilde gerekletirmiler ve birok verinin de yok olmasma yol amlardr. Bu nedenle pek ok kltr varl zarar grmtr. Ancak kaz ve aratrma anlay zamanla deimi, ilerleyen yllarda daha sistematik kazlar yaplmaya balanmtr Helen ve Roma sanat eserlerine ynelik "antikac-koleksiyoncu" eilimleri de hz kazanmtr. Bu konuda zellikle Avrupa eitim sisteminin temelinin klasik kltre dayanm olmas nemli bir etken olmu, bu dnemde klasik kltrlere duyulan ilginin derecesi giderek artrmtr. 116 Trkolu 2002, 21: 1763'de Roma ve evresindeki tm eski yaptlann yneticisi olmu, daha nce kraln zel mlkiyeti olan, kimsenin grmesine izin verilmeyen Herculaneum ve Pompei'yi ziyaret etmi ve Herculaneum buluntularn "Ak Mektuplar" eseri ile tantmtr. 117 Ahunbay 1999, 9. 118 Canning, Bodrum Mousolleion mermerlerinin ngiltere'ye ne zorluklarla ulatrldn, eserlerin ngiltere'de nasl byk bir heyecanla karlanaaca anlatmaktadr. Fransz Botta'nn Ninova'daki

115

141

142 Yunanistan ve Anadolu da yabanclar tarafndan yaplan kazlar artk sistematik bir ekilde yaplmaya balanlm ve yaynlanmtr. Bu ekilde 19. yzyl sonunda tipoloji nemli bir yntem haline gelmi, tm buluntular biimsel zelliklerine gre snflandrlarak tarihlenmeye balanlmtr. Avrupa lkelerinin ou eserlerini yasa ile koruma altna almaya balamtr. Gelien teknoloji ve aratrmalar birok bilim dalnn daha arkeolojiye desteini salamasna yol amtr. Birinci ve kinci Dnya savalarnn neden olduu ykm, Avrupa lkelerinin ant koruma konusunda yeni tedbirler alma zorunluluu getirmi, karlan yeni yasalarla koruma konusunda devletlere yeni grevler verilmitir. Bu dnemde antlarn tek balarna deil yap gruplar olarak ve doal evreleri ile beraber korunmalar gerektii gr arlk kazanmaya balamtr. Bu ortamda 1931 'de Atina'da Tarihi Antlarn Korunmas ile lgili Mimari ve Teknisyenlerin I. Uluslararas Konferans toplanm, ayn yl talya'da Eski Eserler ve Gzel Sanatlar Yksek Kurulu restorasyonda uygulanacak ilkelerin akland Carta Del Restauro'yu kabul etmitir. 1933 'de toplanan ada Mimarlk Kongresinde Atina (Carta del Restauro) Anlamas kabul edilmitir. Bu anlamaya gre yaplar kullanlarak korunabilir ancak bu kullanm onlara zarar vermemelidir. Yap gruplan korunmal, arkeolojik alanlarda bulunabilen her zgn parann yerine konulabilmesi iin gerekli nlemler alnmaldr.119 Birlemi Milletler, UNESCO ve Avrupa Konseyi gibi dnya leindeki kurulular vastas ile sosyal, kltrel ve siyasi alanda uluslararas ibirlii salanmaya allmtr. Kltr mirasnn yalnzca bulunduu lkenin deil, tm insanln ortak miras olduu eklindeki gr kabul edildii iin koruma dzeyinde uluslararas yaptrmlar da gndeme gelmitir. UNESCO (United Nations Educatonal Scientific and Cultural Organization), eitim, bilim ve kltrel alanda almalar yaparak evrensel barn korunmas amacyla 1946'da kurulmu ve uluslararas alanda alan pek ok kuruma nderlik etmitir. Konseye Trkiye'nin de iinde olduu 67 lke ye olmutur. 1959 ylnda UNESCO tarafndan ICCROM (nternational Center for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property) kurulmutur.

baarl kazlar karsnda Canning de Layard' desteklemi, onun destei ile, Nemrud'daki kazlarda Layard, British Museum'a muhteem eserler kazandrmtr. 119 Ahunbay, 1999, 18.

142

143 1965'de Varova'da ICOMOS (nternational Council on Monuments and Sites) kurulmutur. Mimari mirasn korunmasyla ilgili kuram, uygulama yntemi ve bilimsel tekniklerin gelitirilmesi alanlannda almaktadr. UNESCO'nun dzenledii uluslararas toplantlarda, koruma ile ilgili nemli kararlar alnmur. 1954'de Lahey'deki toplantda "Silahl Bir atma Halinde Kltr Varhklarn Korunmasna Dair Szleme" kabul edilmi, burada "eski eser-antika" kavramnn yerini "kltr varl" kavram almtr120. 20. yzyl mimarlna kadar geni bir yelpazede, evrensel deer tayan antlar ve sitleri kapsayan Dnya Miras Iistesi oluturulmaya balanmtr. ltlere uyan ant, yap ve sitler, tescil edilmekte ve Dnya Miras Fonu'ndan yararlanmaya hak kazanmaktadr.121 1970'lerin banda Avrupa Konseyi daha ok Avrupa Mimari Miras korunmas konusunda kararlar alm, 1975 yl Avrupa Mimari Miras yl olarak ilan edilmi, yl boyunca yrtlen almalar ve toplantlar sonucunda aklanan Amsterdam Bildirgesi ile, korumada planlamann rol, kltr envanteri, koruma gibi temel ilkeler ve II. Dnya Sava'ndan sonra tarihi evrenin restoresi srasnda edinilen tecrbeler ve yeni tanmlanan sorunlar, yalnzca genel ilkeler dorultusunda deil, somut mimari sorunlara ynelik olarak uluslararas yeni kararlarn retilmesini zorunlu duruma getirmi, eski yaplarn korunmas ve onarmyla ilgili ilkeleri belirlemek amacyla 1964 ylnda Venedik'te II. Uluslararas Tarihi Antlar Mimar ve Teknisyenleri Kongresi toplanmtr.122 Konferans sonunda kabul edilen Venedik Tz'nn getirdii nemli yeniliklerden biri "Tarihi Ant" kavrammn yeniden tanmlanarak, tek yapdan, tarihi dokusu ile btnleen kentsel ya da krsal yerleme tanmna geilmesidir.123

Korumaya ada boyutlar kazandran Venedik Tz halen yrrlktedir. Bununla beraber Avusturalya ICOMOS Komitesi 1981'de konu ile ilgili olarak Burra Charter'ti, slam lkeleri de 1982'de Pakistan'daki konferansta slam Kartas'n kabul etmi, kendi lkeleri ile ilgili sorunlara zm getirmeye almlardr.124

120
121

Madran- zgnl 2005, 81. Ahunbay 1999, 134. 122 Ahunbay 1999, 19. 123 Tzn arkeolojik sitleri ilgilendiren maddesinde (madde 15), ykntlarn srekli olarak korunmas iin gerekli nlemlerin alnmas ve bu antlarn anlalmas iin, antlann yapsn bozmadan her trl areye bavurulmas gerektii belirtilmitir. 124 Trkolu 2002, 48.

143

144 1960'lara kadar antlarda uygulanacak restorasyon teknikleri tartlp, ilkeler belirlenmeye allrken, sonraki yllarda, arkeolojik mirasn bir btn olarak nasl korunaca zerinde dnlmeye balanmtr. Venedik Tzu bu anlamda ilk ulus-lararas belgedir denebilir. Arkeolojik mirasn ynetimi ve iletilmesi, ilk olarak 1970lerin banda ABD'de "cultural resource management" kavram olarak tamlanmtr. 1967 ylnda, Quito'da toplanan Organization of American States, Quito Normlan olarak bilinen Artistik ve Tarihsel Deer olan Antlarn ve Sitlerin Korunmas ve Yararlanlmas Raporu'nu yaynlamtr. Avrupa'da arkeolojik mirasn ynetimi dzenlemek iin yeni ilkelere 1990'lardan itibaren gerek duyulmu ve bu konu gndeme tanmtr. ICOMOS'a bal olan ICAHM (nternational Committe on Archaelogical Heritage Management), 1990 ylnda Arkeolojik Mirasn Ynetimi Konusunda bir Uluslararas Bildiri (International Charter for Archaeological Heritage Management) hazrlamtr. 125 Son yllarda giderek artan kltr turizmi arkeolojik varlklarn turistlerden zarar grmesine yol amtr. Baz dnyaca nl yerlemeler turizmden korunmak iin antlar koruma altna almtr. Lascaux maaras, resimler ziyaretilerin neden olduu bakterilerden zarar grmeye balaymca 1963'de ziyarete kapatlmtr. Stonhenge u an halka kapaldr. Lascaux'daki gibi replikalarn yaplmas ve ziyaretilere almas kullanlan zm yollarndan biridir. Ancak, gnmzde eski eserlerin yaama 'aktif' olarak katlm, korumann esas olarak grlmektedir. Toplumun ilgisini ekemeyen antlarn bakm ve korunmasnn olanaksz olaca grlm, bu nedenle kltrel mirasn olabildiince fazla ziyaretiyi ekebilmesi ilke olarak kabul edilmitir. Ancak burada nemli olan, ilgi yaratmak iin, tarihi kimliin bozulmamas ve kalntnn tehlike altna girmemesidir. Aklc uygulamalar ile tarihi mirasn giderek turizm ve yerel aktivitelerle daha fazla btnlemesine allmaktadr. Osmanl mparatorluu'nda 19.yzyla kadar bilinli bir eski eser koruma anlayndan sz edilemez; ancak mparatorluk topraklannda bulunan eski uygarlklardan kalm tarihi eserlerin
125

Madran-zgnl 2005, 83: Arkeolojik Miras Ynetimi ile ilgili ikinci nemli uluslararas belge, Avrupa Konseyi'nin 1992 Malta toplantsmda kabul edilen Arkeolojik Mirasn Korunmas Szlemesi'dir. Szlemenin balangcnda, mirasa zarar veren etkenler arasnda bilimsel olmayan kazlar da saylm ve 3. maddesinde kazlarda arkeolojik mirasa zarar verecek tekniklerden kanlmas, arkeolojik rnirasm paralannm kaz sonunda yeterli koruma ve deerlendirme yaplmadan braklmamas gerektii belirtilrnitir. ICOMOS 1996 Sofya toplantsnda kabul edilen Sualt Kltrel Mirasn Korunmas ve Ynetimi Bildirisi, sualt kltr mirasnn da yeni bir anlayla deerlendirilmesi gerektiini vurgulamtr.

144

145 bir ksm gnmz koruma anlay ile deil de "dolayl" olarak farkl etkilere bal olarak korunmutur.126 Batnn etkisi ile ilk mzecilik giriimlerinin balad bu yllarda Anadolu'da pek ok batl gezgin ve arkeolog, aratrma ve gezi yapmtr. 1827' de Dou Anadolu'da eski yaztlar aratran Alman Schulz, 1834' de Boazky' bulan Charles Texier, 1835'de Alacahyk'e dikkatleri eken W.Hamilton, 1870'den itibaren Troya'da kazlar yapan Schliemann bunlardan birkadr. lk ruhsatl kaz izni 1864'de Ayasulu'da ngiliz mhendis John Tutle Wood'a verilmitir. zmir-Aydn demiryolu imtiyaznn alnmasndan sonra gzerghtaki eski yerleimler kazlm ve kan eserler gemilerle Londra'ya tanmtr.127 1872'de Ahmet Vefik Paa'nn Maarif Nezareti'ne atanmasmdan hemen sonra Mze-i Hmayun mdrl yeniden kurulmu, mdrlk grevine, Avusturya Lisesi'nde grevli Dr.Phihp Anton Dethier (18031881) getirilmitir. Bu ortamda Dethier, daha nce hazrlanp yrrle girmeyen AAN'ni gelitirip deitirerek yeni bir AAN hazrlarmtr. 1874'de kabul edilen 36 maddelik bu nizamname ile tarihi eserlerin korunmas ve kazlarn bir dzene sokulmas ngrlyordu. 128 1889'da 43 maddeden oluan Mze-i Hmayun Nizamnamesi kabul edilmitir. 1906'da eskisinde baz deiiklikler yaplarak yeni bir nizamname yrrle konmutur. Hazrlanan nizamnamelerle eski eserler rgt kurulmu, devletin bu konudaki grevleri ve sorumluluklar belirlenmitir. 1912'de kabul edilen ve 1936'ya kadar yrrlkte kalan 1917'de Muhafaza- Asar- Atika Ercmem Dairesi kurulmutur. stanbul'daki tanmaz eski eserlerin tespiti yaplmaya allm, fotoraflar ekilmi ve bir eit listeye kayt

126

Dolayl koruma yollanndan biri, eski yaplardaki ie yarar rnimari paralarn sklp, yeni bir binada kullanlmas olan ve Bizans dneminden beri uygulanan devirme usuldr. Bu, ana yapnn tahribine yol amsa da baz mimari paralann (stun, kabartma vs.) gnmze ulaabilmesini salamtr.Avrupa'nn eitli ehirlerinde bulunmu ve bulunduu yerlerdeki kltr ve sanat eserleriyle ilgilenmi olan Tophane-i Amire Miri Ahmet Fethi Paa, 1845'de greve baladnda cebehaneye- Aya riniye ilgi gstermi, bu dnemde buraya lkenin eitli blgelerinden gelen tarihi eserler de konulmutur. Ahmet Fethi Paa Aya Irini'yi bir mze olarak dzenlemi, mze 1846'da "Mze-i Hmayun" adyla ziyarete almtr. 127 Bu olaya tepki gsteren Izmir ve Aydn valilerinin giriimi ile 1869'da hazrlanan nizamname 7 maddeden oluuyordu. Bu nizamname, imparatoriuk topraklannda yaplacak kazlan dzenleyip eski eserlerin yurt dna kma engel olmaya ynelik ilk resmi aba olma asndan byk bir nem tasa da uygulamaya konmamtr. 128 Trkolu 2002, 65: Mze-i Hmayun'un ilk Osmanl kkenli mdr olan Osman Hamdi Bey4 (l8421910), 1881 ylnda bu greve getirilmitir. Greve geldikten sonra lkenin ve yetkililerin eski eserlere dikkatini ekmeye alm yeni bir nizamname hazrlklarna balamtr. 1884 de 37 maddelik nizamname ile ilk kez devlet, eski eserlerin sahibi, sorumlusu ve yetkilisi haline gelmitir. Osman Hamdi, Bey stanbul'daki mzeyi zenginletirmek iin 18831895 yilar arasmda Nemrut Da, Myrina-Kyma ve Lagina'da kazlar yapmtr.

145

146 usul uygulanmak istenmitir. Encmen, cumhuriyetin ilanndan sonra da grevine devam etmi, gnmzdeki koruma kurullarnn ncln yapmtr. TBMM'nin alnn hemen ardndan kurulmu olan milli hkmetin 9 Mays 1920 gnk toplantsnda okunan hkmet programnda, "Milli eski eserlerimizi bir an nce derleyerek korumamn amaland" belirtilmitir. Yeni kurulan hkmette Milli Eitim Bakanl'na olan "Trk Asar- Atika Mdrl" kurulmutur. Bu kurum cumhuriyetin ilanndan sonra "Hars Mdrl" adm alarak daha sonraki Kltr Bakanl'nn ekirdeini oluturmutur. Milli Eitim Bakan smail Safa, 5.11.1922 tarihli "Mzeler ve Asar- Atika Hakkmda Talimat" balkl genelgeyi illere gndermitir. Bu genelge mze mdrleri ve memurlarnn grevlerini aklyor, arkeoloji ve etnografya ile ilgli eserlerin derlenmesi, envanteri ve koruma ilemleri hakkmda teknik bilgiler veriyordu. Temmuz 1923'de Ankara'da toplanan Heyet-i lmiye, Ankara'da bir milli mze kurulmas, buna bal olarak Trk Etnografya Mzesi'nin almas ve AAN'nin gzden geirilmesi konularnda fikir birliine varmtr. 1924'de Topkap Saray Mzesi, 1930'da Etnografya Mzesi almtr. Kurulan yeni devlet, gemiini Osmanl mparatorluu'na deil, Trk kkenlerine dayandrmak istiyordu. Bu amala Atatrk'n talimat ile 1931 'de kurulan Trk Tarihi Tetik Cemiyeti, 1935'de Trk Tarih Kurumu adn almtr. 1940'larda yaplan kuramsal almalarla eski eserlerle ilgili sorunlar belirlenmi, zm yollar aranmtr. Ancak kamuoyu destei ve maddi kaynak salanamad iin uygulama olanaklar snrl kalmtr. Bu dnemde koruma, ant leinde kalm, imar planlaryla korumann gereklilii anlalmtr. 129 Trkiye 1949'da Avrupa Konseyi'ne katlm ve 1954'de Avrupa Kltr Anlamas'm kabul etmitir. 1951 'de yrrle giren 5805 sayl "Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu Tekiline ve Vazifelerine Dair Kanun" ile Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu kurulmutur.130 1952'de, kurulun grevlerini ve alma eklini aklayan "Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu Talimatnamesi'' kanlmtrr. Kuruluundan sonra alnan nemli
129

Zeren 1981, 35. Kurulun grevleri arasrnda yurt iinde korunmas gereken mimari ve tarihsel zelliklere sahip antlarn ve dier tanmaz eski eserlerin korunma, restorasyon, bakm, onarm ilerinde uyulacak ilkeleri ve programlar saptamak, saptad ilke ve programlann uygulanmasn izlemek ve denetlemek, antlar ve tanmaz eski eserlerle ilgili olarak kendisine sunulacak zel aratrmalara kurul yeleri tarafndan bilimsel gr bildirmek saylabilir (madde 1).
130

146

147 kararlar arasrnda; eski eserleri yaatmak iin bir ilev verilmesi (1953), eski eserlerin kme tehlikesi olsa da yklmayp onarlmas (1956), kurul tarafrndan korunmalar gerekli grlmeyen yaplarn yklmadan nce rlvelerinin kurula gnderilmesi saylabilir. 1950'lerden sonraki hzl kentleme ve buna paralel hzlanan imar faaliyetleri pek ok eski eserin yok olmasna neden olmu, kurul bunlarn korunmalar gerekmedii ynnde ald kararlarla tahribata da yol amtr 131. 1947'de UNESCO nderliinde kurulmu olan ICOM (Uluslararas Mzeler Konseyi) tzne gre 1956'da ICOM Trkiye Milli Komitesi kurulmutur. 1961 Anayasnn 50. maddesi Devlet, tarih, kltr ve tabiat varlklarnn ve deerlerinin korunmasn salar, bu amala destekleyici ve tevik edici tedbirler alr. Bu varlklar ve deerlerden zel mlkiyet konusu olanlara getirilecek snrlamalar ve bu nedenle hak sahiplerine yaplacak yardm ve tannacak muafiyetler kanunla dzenlenir." 1964 de oluturulan Venedik Tz, 1967'de Trkiye tarafindan kabul edilmitir. Bu tzkle tek ve yaltm ant koruma anlayndan o antn ait olduu dnemi yanstan evresi ile birlikte koruma anlayna gidilmitir.132 1965'de Varova'da kurulan ICOMOS (Uluslararas Antlar ve Sitler Konseyi) Trkiye Milli Komitesi 1967'de kurulmutur. Bu komite, alnan uluslararas kararlar dorultusunda, koruma alamnda etkinlikler yapmaktadr. 1969'da Trkiye ICCROM (Kltr Varlklarnn Konservasyonu ve Restorasyonu Konusundaki Uluslararas Aratrma Merkezi) yesi olmutur. Kabul edilen uluslararas ilkelerle ortaya kan yeni anlaylara cevap veremez hale gelen eski yasal yap, 1973'de kabul edilen 55 maddelik 1710 sayl Eski Eserler Kanunu ile tekrar dzenlenmitir. 1975 Avrupa Mimari Miras yl kampanyas sonucunda aklanan Amsterdam Bildirgesi koruma ilkelerini Trkiye de benimsemitir. Kltr varl ve deeri kavram 1982 Anayasas'nda da kullanlmtr: Madde 63: "Devlet, tarih, kltr ve tabiat varlklarnn ve deerlerinin korunmasn salar. Bu amala destekleyici ve tevik edici tedbirler alr." 1973 Eski Eserler Kanunu'nda olduu gibi, o gne kadar yanhzca eski eserlerden bahsedilirken 1980lerle beraber dnyada ve lkemizde 'Klltr ve tabiat varhklarnn deerleri"nden bahsedilir hale gelrnitir. Antik kltr deerleri ile tabiat deerlerinin aynlmaz bir btn olduu ve gelecek iin ikisinin beraber korunmas gereklilii
131
132

Eyice 1981, 1011. Ahunbay 1999, 150.

147

148 anlalmtr. Bu ortam iinde 1983'de 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu yrrle girmitir. 2863 sayl kanunla, 1951'de kurulmu olan Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu kaldrlm ve yerine Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklan Yksek Kurulu ve Blge Koruma Kurullar getirilmitir. 1984'de bu kurullarn grev ve yetkilerini belirleyen ynetmelik kabul edilmitir. 1992'de Avrupa Konseyi erevesinde Malta'da imzalanan "Arkeolojik Mirasn Korunmasna Ilikin Avrupa Szlemesi", Trkiye'de 1999 ylnda Resmi Gazete'de yaynlanarak kabul edilmitir. Bu szleme ile insana ait btn kalntlar arkeolojik miras olarak kabul edilmitir ve korunmasna dair ilkeler belirlenmitir. Kltr ve tabiat varlklar ile ilgili ilemler, gnmzde 1983 tarihh ve 2863 sayl yasa dorultusunda, 1989 tarihinde kurulmu olan Kltr Bakanh'na bah Kltr ve Tabiat Varlklarnn Koruma Genel Mdrl tarafindan yrtlmektedir. 5.2. SDE KENTSEL VE ARKEOLOJK ST KORUMA YAKLAIMI 1966da Sidenin kurtarlmas iin UNESCOyla ibirlii planlanm, n giriimler yaplm, UNESCO danman konuya ilikin ayrntl bir rapor hazrlamak iin Trkiyeye gelmitir. Ama, Sidenin mevcut durumu turistik iletme olanaklar, antik kentin korunmas ve zellikle tiyatronun estetik ve teknik onarm sorunlarn incelemektir. Hazrlanan raporda yeni yerlemenin yakn bir blgeye tanmas, antik kent ile btnlemi eski Selimiye kynn dondurularak korunmas

ngrlmektedir. Ayrca tiyatronun onarm iin l bir organizasyon, ok sayda ara gere, dnemin alma mdrlne bal bir ynetim brosu neriliyordu. Tiyatronun onarm iin iki milyon dolarlk bir bte ayrntlar ile aklanarak giderlerin UNESCO tarafndan karlanaca belirtiliyordu. Ancak ilikiler istenildii gibi gelimemi grmeler askya alnm, yapm tamamlanan kaz evi Destek Hizmetler Daire Bakanlna balanmtr. yl sonra 1969 da Bakanlk ikinci bir giriimle Side ve evresi nazm imar plan iin bir yarma dzenlenmitir. EPA grubu birinci seilmi, Seilen imar plan, 1972de mar ve skan Bakanlnca, 1975te de Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulunca onaylanm, 98 sivil mimarlk rnei tescil edilmitir. Kurul ertesi yl Sidenin tmn korunmas gerekli sit alan olarak belirlemitir. (EK A3) Sidenin evrenin fiziksel ve kltrel merkezi olmasn hedefleyen imar plannda, ngrlen parsellerin kamulatrma ilemleri ancak 1982 ylnda son aamaya 148

149 gelmi, arada geen sre iinde 98 sivil rnein says da hzl ypranma, gecekondulama sonucu 66 ya dmtr. Tarm brakarak tmyle turizime ynelmi olan Side kylleri sz konusu imar plannda gsterilen yeni yerleim alanlarna gememek iin yaptklar itirazlar stne yinede 1982 de imar plan revizyonuna geilmi ve kamulatrlacak parsel says azaltlarak yeniden belirlenmitir. Uygulama aamasnda ortaya kan gncel ve yasal sorunlar sonucunda yeni yaplama kontrolsz bir ekilde gelimi, geleneksel yaplardan birou zelliklerini yitirmi, Arkeolojik kalntlar ise byk lde tahrip olmutur. Kltr Bakanl ve ilgili Blge kurulundan izin alndktan sonra Side Kenti Koruma Amal Revizyon mar Plan Projesi ubat 1992 de Side Belediyesi tarafndan Kale Mhendislik ve Ticaret Limited irketine verilmitir. ncelikle gncel veriler paftalara geirilmi ve Yap, parsel, Arkeolojik kalntlar iletmeler gz nne alnarak analizler yaplm ve mevcut durum deerlendirilmitir. Arkeolojik Sit alan, Nekropol alanlar ve Side kenti olmak zere iki blge halinde ele alnmtr. Side kenti iinde yer alan arkeolojik kltr varlklarna fiziksel zarar nlemek, korumak, alglanabilirliklerini ve ulaabilirliklerini salamakla birlikte, kentin geleneksel sivil mimarlk rneklerini korumak, yaatmak ve mevcut yaplamann slah edilerek evreye uyumlu hale getirilmesi, koruma gelitirme dengesinin kurulmas temel planlama karar olarak alnmtr.

Resim 5.1. Side Yarm Adas, Side Belediyesi 2004 149

150 Raporlarda daha ayrntl olarak aktarlan kararlar zetlenecek olursa, Arkeolojik Kalntlarn evresinin yaplamadan arndrlmas, kamulatrma ilemlerinin yaplamas, evre dzenleme ve dier fiziksel mdahalelerinden nce mutlaka arkeolojik belgeleme ve aratrmalarn yaplmas, kaak yaplarn yklmas ngrlmektedir. Yarm ada iindeki Stunlu caddenin yaya ulam dnda kullanlmamas dnda kalan blm ise servis amal kullanlabilecek stunlu yol olarak gsterilmitir. (EK A.3.) Son yllarda hzlanan turizm ile birlikte bu imar plann da uygulama zorluklar grlm kamulatrmalar iin denek yetersizlikleri, denetimdeki boluklar, mevcut yaplamay fazla etkilememitir. Sidenin ii tmyle ticarete ynelik mekanlar, kk pansiyonlar ile dolmutur. Bunlarn reklam levhalar ve yeni cephe dzenlemeleri, geleneksel yapdan uzak, daha ok gecekondu dkkanlar grnmne brndrmtr. Son yllardaki Belediye Bakanlar bu konuya farkl yaklaarak baz nlemler almaya alm, baz blgelerde ykm gerekletirmi, Arkeolojik alanlardaki iindeki olumsuz oluumlar kaldrmtr. Yaz sezonlarnda, tatlarn antik Sidenin iine kadar girmesi nlemi, alternatif ulam arac olarak tren-traktr dnlmtr. Sidenin ii sadece yayalara almtr. Antik kentin Bat Nekropolnde (mezarlk) yer alan otel ve pansiyonlarn artmas bu alann tahrip olmasna baz dokunulmazlklar dolaysyla engel olunamamaktadr. Ticari rantn ok yksek olduu bu alanlar ile Dou Nekropol ve Bizans konutlarn youn olduu, surdan hemen sonra gneye doru olan blgeyi de koruma almalar iinde dnmek gerekmektedir. Blgede deniz turizmin yan sra kltr turizminin de neminin artmas, Side tiyatrosunda yrtlen restorasyon, koruma ve onarmlarnda belli bir aamaya gelindii dnlerek, Belediye tarafndan Aspendos rnei gibi festivaller dzenlenmesi ynnde talep olmu ve gerekletirilmitir. Ksmi restorasyonu yaplan Apollon Tapnanda da kk resitaller yaplmaktadr.

150

151

Resim 5.2. Side Tapnaklar, Resital, Kaderli 2006 Birok defa korumaya ynelik imar plan hazrlanmakla birlikte, Side de hzl byme ve rant kaygs sebebiyle bunlar uygulanamamtr. Bugn en azndan mevcut yaplamadan daha fazlasn izin vermiyecek ekilde kararlar alnmaldr. lk UNESCO nun nerisi gerekleebilseydi, Aphrodisias rneindeki gibi Selimiye ky tanabilirdi ve Antik Side, bilimsel alma ve aratrma ile birlikte turizm iin de yeni bir anlay sergiliyebilirdi.

151

152

6.

SDE

ATHENA,

APOLLON

TAPINAKLARI

VE

BAZLKALARIN KORUMA YAKLAIMI

Koruma alar boyunca "tamir" niteliinde var olduu halde, koruma bilinci ve bugn izlenen ilkeler yzyl bandan beri gelitirilmektedir. Koruma uygulamalar, onarm yaparken bir miktar yeniden yapm veya yapnn kullanm deitirilirken bir miktar onarm ve restorasyon biiminde olmaktadr. Kltr varlklarnn

korunmasndaki temel yaklam srekli bakmlarnn salanmasdr. Restorasyon uygulamalarna gemeden nce yaplan aratrmalar ve belgeleme almalar binann ayrntl olarak tannmasn salar. n aratrmalar sonucunda elde edilen bilgiler hasar nedenlerini ortadan kaldracak veya etkilerini azaltacak koruma tekniklerinin seilerek uygulanmasna temel oluturur. Kutsal Alandaki koruma yaklam yaplarn tarihsel kimliklerini ve belge deerini koruyarak hi birini ok n plana karmadan alann btnn ele alnp onarlmasn kapsamaktadr. Restorasyon ve koruma yntemlerini belirlemek iin yaplarn ve tarihsel evrenin bozulma nedenleri aratrlmtr. ou kez bir kltr varlnn restorasyonu iin Salamlatrma, Btnleme, Yenileme, Yeniden yapma, Temizleme, Tama tekniklerinin biri veya birka bir arada uygulanr. Bilimsel restorasyonda olabildiince az mdahaleyle, antn ve estetik deerinin korunmas amalanmaktadr. Kutsal alandaki restorasyon

uygulamalarnda yapya en az mdehale yntemi esas alnmtr. Onarm srasnda yaplan mdahalelerin derecesi, salamlatrmadan yeniden yapma doru artar. Koruma asndan en uygunu salamlatrmayla yetinmektedir. Salamlatrma yapnn malzemelerinin salamlatrlmas, tayc sistemin

salamlatrmas veya iyiletirilmesidir. Bir blm hasar grm, ya da yok olmu yap ve eleri ilk tasarmlarndaki btnle kavuturacak biimde ayn veya ada malzeme ve teknik kullanlarak tamamlamalar nerilmitir. Tamamlama veya btnleme ancak gerek yapsal verilere ya da belgelere dayandrldnda kabul edilebilen bir uygulamadr. Burada

152

153 tamamlamalar Tapnaklarn mevcut mimari elemanlarnn fazlal, Bazilikalarda da mevcut cephe dzenleri dikkate alnarak nerilmitir133. Bu nedenle yeniden yapmda doru ve yeterli bir restitsyon aratrmas ve buna dayal restitsyon projesinin temel alnmas gerekmektedir.134 6.1. BOZULMA DURUMU 6.1.1. Bozulma Nedenleri Buradaki bozulma nedenleri alan ve yap leinde incelenmitir. Alann plan leindeki tahribat daha ok farkl dnemlerdeki kullanm ve yaplamalarna bal deiim nedeniyle olmutur. Ancak bu farkl dnemlerde yapnn btn olmasada bir ksm farkl bir fonksiyonla kullanmn srdrmtr. Bu deiim daha ok mevcut malzemenin tekrar deerlendirilmesi kaygsyla olmutur. Roma dnemi Tapnaklar ve kutsal alann niteliini kaybetmeden Bizans dnemininde Bazilikalara Her tekrar

dntrlmtr. (EK B.1.) Bu gelenek tm Anadoluda yaygndr.

kullanmda malzeme daha fazla tahribata uramakta ve boyutlar klmektedir. Byk Bazilikada kullanlan tapnaklarn yap talar ve yapnn bir blm ile birlikte daha sonra Kk Bazilikada baka Roma Dnemi yaplarndan alnan malzeme ile birlikte kullanlmtr. Alann plan bazndaki deiimleri ayrca tezde 3. blmde incelenmitir. Yap leindeki bozulmalar, malzemenin zelliklerine bal bozulmalar ve evresel etkenlere bal bozulmalar olarak deerlendirilmi ve incelenmitir.

Tmyle yklm, yok olmu, ya da ok harap durumda olan bir yapnn elde bulunan belgelere dayanlarak yeniden yaplmas ancak zel durumlarda kabul edilebilinir. Bir kopya, tarihi yapnn ktle ve meknlarn ancak biimsel olarak canlandrabilir, kltr varlnn yerini alamaz. Deprem, yangn, sava zarar gibi nedenlerle onarm ile dzeltilemeyecek oranda zarar grm yaplarn yeniden yapm, korumadan daha ok restorasyon niteliinde uygulamadr. Yapnn tmn korumak amacyla, zarar grm bir blmn yeniden yaplmas, yapnn mimari btnlnn korunmas nedeniyle gerekli olabilmektedir. Yaayan antlarda, fotoraflar, rlveler yeniden yapm mmkn klacak delili salyorsa yapnn tahrip olmu blm yeniden yaplmaldr. Tm ile tahrip olmu veya yok olmu bir yapnn yeniden yaplmas koruma ilkeleri dnda olan bir uygulama biimidir, fakat evresel mimari btnln korunmas amacyla yapnn bir blmnn yeniden yaplmas, yapnn korunmas iin gerekli olabilmektedir. 134 Doal afetler sonucunda veya uzun zaman am nedeniyle tahrip olmu eserde gerekli koruma tedbirleri dnlmeden hemen ykma gidilerek tpks olsa dahi yeniden yaplmas tek are olarak dnlmemelidir. Eski eser yaplarda tahrip olmu yap elemanlarnn koruma ynteminden ok pahalya mal olsa dahi, mevcut kalntnn gnmz teknolojisinden de faydalanarak mutlaka kurtarlmasna allmaldr.

133

153

154 6.1.1.a. Malzemenin zelliklerine Bal Bozulmalar Yaplarda kullanlan genel malzeme doal tatr. Bunlarn bir ksm yerel ta ocaklarndan temin edilmi dierleri Marmara adas, Ktahya, Msr gibi uzak yerlerden getirtilmitir. Doal talar oluumlarna gre Pskrk, Tortul, Bakalam Ktleler olmak zere ana grupta toplanr. Bu ktlelerin derinlerde, erime, kristalleme, eitli atmosfer etkileri ile dalma, kelme, basn, s ve Kimyasal faktrlerle de bakalama urayarak bir dierine dnme olana vardr. Tabiatta en yaygn kaya gruplarndan biri de kel kayalardr. kel kayalar gerek olutuklar jeolojik dnemdeki iklim koullarna, olutuklar ortamn fiziksel, kimyasal ve biyolojik koullarna k tuttuklar iin gerekse petrol, kmr, tuz, boraks vs. gibi ok sayda ekonomik maddeye yataklk yaptklar iin ilgin kayalardr. kel kayalar tabakal yaplar, buna elik eden sedimenter yaplarn mevcudiyeti, kelme yolu ile oluabilen mineraller iermeleri, fosil iermeleri gibi zellikleri ile dier kayalardan ayrlrlar. Granit: Magmatik kkenli olan granit iri taneliden ince taneli feldspar ve kuvars mineralleri ieren sert bir kayatr. Feldspar rengine bal olarak deiik renkler alabilmektedir. Mineraller ok byk olursa pegmatit, ok ince taneli olursa aplit olarak adlandrlr. Yapta olarak granitlerde orta ve zellikle ince mineral taneli olmasna ilaveten dzgn krlabilme zellii aranmaktadr. Granit Antik Side de arlkl olarak sutunlarda kullanlmtr. Stunlu cadde, Agora daki stunlar gri taneli granittir. Granitlerin deniz yolu ile Eski Msrdan getirildii sanlmaktadr. Kumta: Kumta silisli veya kum taneciklerinin kelmesi ve bunlarn imentolanmas ile olumu sert bir kayatr. Granit, diyorit, siyenit vb. gibi mermer olarak da kullanlabilecek niteliklerdeki magmatik orijinli kayalar eski kristalin masiflerle ilgili olarak bulunur. Baz ktalarda rnein; Kuzey Avrupa'da, sve, Finlandiya ve Gney Afrika'da olduu gibi ok geni alanlarda Granit oluumlarnn bulunduu jeolojik olarak bilinmektedir. Siyenit ad ise Msr'daki Siena'dan gelmekte olup, Piramitler Eski Msrllar tarafndan siyenitlerden inaa edilmilerdir. Mermer: Mermer olarak kullanlabilen doal talar kkenlerine gre e ayrlyorlar. Bunlardan biri magmatik kkenli doal talar. Bunlar, magma ad verilen tamamen erimi silikat svsnn yerkabuunun deiik derinliklerine sokulmas ve oralarda souyarak katlamasndan oluuyor. Magmatik 154 kkenli kayalarn yzey

155 koullarnda oluanlarna pskrk (volkanik) kayalar deniliyor. Bunlar ksa srede souduklar iin kristalleri ok kk. Bunlardan andezit ve bazalt mermer olarak kullanlyor. 135 Gerek mermerler de metamorfik kayalar snfna giriyor; kireta ya da karbonatl tan belli basn altnda yeniden kristallemesiyle oluuyorlar. Sedimanler kkenli doal talarsa yeryzndeki ortamlarda dk scaklk ve basn altnda krntl (sedimanlar) taneciklerin belli bir ortamda yklmas ve pekimesi sonucu oluuyorlar. Bunlar arasnda mermer olarak kullanlanlara Sedimanter mermerler deniyor. Kimyasal tortullarn oluumundaysa, sudaki erimi haldeki tuzlar rol oynuyor. Bu tuzlarn, gerek buharlamann hzl ve devaml olmas, gerekse beslendii havzadan tuz geliminin srmesiyle zaman iinde younluklar artyor. Bylece su iinde eriyemeyen tuzlar, jel haline gelerek yerekimi etkisiyle hareket ediyor ve kerek depolanyorlar. Ayrca, bikarbonat ieren scak ya da souk sular, atlaklarda gezerken zerlerindeki basncn kalkmasyla ilerindeki CaCo3' keltiyorlar. Sonuta, kkenli tortul kayalar oluuyor. Bunlardan tanecik boyutlar ok kk olanlara, yani %50'den fazlas karbonattan oluanlara kireta deniyor. Kiretalar belli basn ve scaklkta bakalam geirdiklerinde, kimyalar deimeden yeniden kristalleirlerse gerek mermere dnyorlar. Kalsiyum bikarbonat ieren ve hidrostatik basn altnda scak ve mineralce zengin sular, bir atlak ya da yarktan yeryzne ktklarnda ya da maara gibi bir bolua ulatklarnda zerlerindeki basn kalkyor. Bunlardan travertenler136 ve oniksler137 mermer olarak kullanlyor. Doada bulunan mermer ve mermer olarak kabul edilen talar u ekilde snflamaya tabi tutmak mmkndr: Gerek Mermer: Metamorfizma sonucu kireta ve dolomitik kiretalarnn yeniden kristallemesiyle oluurlar. Bileiminin byk oran kalsiyum karbonattr. Daha

Metamorfik kkenli kayalarn da bir ksm mermer olarak kullanlabiliyor. eitli kayalarn jeolojik ve tektonik olaylar sonucunda oluan s ve basnla kat halde yap, doku ve mineral bileimi gibi fiziksel zelliklerinin deimesine metamorfizma; bu olaylar sonucu oluan kayalara da metamorfik kayalar deniliyor. Yani metamorfik kayalar magmatik, Sedimanter (tortul) ya da eski metamorfik kkenli kayalarn s ve basn altnda kalarak bakalama uramasyla oluurlar. 136 Traverten: Termal kaynaklardan kan sularn iindeki minerallerin CO2 bitkilerin etkisiyle ayrlp kelmesi sonucu oluan snger gibi delikli ve hafif kaya. Kalker tflerini meydana getiren kaynan vadideki bir gle akmas ve burada ince toz halinde kalker kristallerinin younlaarak dzenli tabakalar tekil etmek suretiyle kelmesi sonucu meydana gelen kayaca da traverten denir. 137 Oniks: Madensel tuzlar bakmndan muhtevas fazla, scakl dk mamatik sularn ok yava bir ekilde meydana getirdikleri kellerden oluan kristalize, youn ve olduka saydam ta.

135

155

156 dk oranda magnezyum karbonat bulunur. Mermerlerin renkleri genellikle beyaz ve grimsidir. Fakat yabanc madde ve zellikle metal oksitlerin etkisi ile deiik renklerde olabilirler. Sar, pembe, mavimtrak, esmerimsi ve siyah gibi renkler alrlar. Bazende yer yer taa zgn renk veren ve kymetini arttran damarlar halinde tan yzeyini kaplarlar. Kiretalar: Kimyasal kelme iinde kireli organik artklarn girmesi ile meydana gelirler. Bu arada bnyelerinde grafit, kil, demir ve deiik metal oksitleri olabilir. Baz cinslerinde fosile de rastlanr. Ufak sk dokulu kalsit kristallerinden oluan youn kiretalarna kristalize kireta ad verilir. Kayalarn akarsu ortamnda tanarak, yuvarlaklk kazanmas ile oluan, 2mmden byk akl ve bloklarn, kum tane boylu doal imento ile balanp pekimesi ile konglomera ad verilen kayalar olumaktadr. Side Yarm adasnn anakayas, zemini konglameradr. Konglamerea tarih boyunca Sidede ana malzeme olarak kullanlmtr. Stunlu Cadde, Tiyatro, Tapnaklarda temel seviyelerinde ana tayc olarak kullanlmtr. Antik Mermer Yataklar 138 Prokennesoss Mermerleri: Marmara denizindeki Marmara adasndaki ocaklardan gri beyaz renkte elde edilir. Marmara adas mermerleri Antik Dnem boyunca nerede ise tm Anadolu'da antsal yaplarda kullanlmtr. Roma Dnemi yaplarnda ana tayc malzeme olarak da kullanlan mermer, Bizans Dneminde ekonomik sebeplerden dolay tayc olarak sadece stun ve aritravlarda, balklarda ama daha ok kaplama, korkuluk ve demelerde tercih edilmitir. Daha sonra yaplarda ikincil yap malzemesi olarak da paralanarak kullanlmtr. Side de Roma Dnemi yaplarn birounda, Tapnaklar da, Agora da, Stunlu Cadde de Marmara Mermeri kullanlm, Hamamlar da kaplama ve demelerde dekoratif mimaride yine mermer tercih edilmitir. Athena ve Apollon Tapnaklarnn ana malzemesi olan Marmara

Peperino Yataklar: M.. II. yzyl ve MS.I. yzyllar arasnda iletilmiler. Peperino yumuak bir ta trdr. Kolaylkla karlp yontulabiliyor. Yatakla, uzun keskilerle kanallar alyor, byk bloklar halinde karlyordu. Bu tan belli bir kesme yz yoktur, Eski Romallar zamannda, bu kanallar iinde bir insann alabilecei kadar geni tutuluyordu. Karrara Mermerleri: talya'daki bu ocaklardan yalnzca mermer karlmtr. 138 Synnada ( Dokimeion ) Mermerleri: Bat Anadoluda, Afyonkarahisar-Ankara yolu zerindeki (20 km) scehisar (Dokimeion) mermer ocaklar Helenistik ve Roma alarnda iletilmi, nl Kanarya Sars(giallo antico) ile mavi damarl Kaplan Postu mermerleri Anadolu'nun ve talya'nn birok antik ehrindeki byk ve nl yaplarda inaat malzemesi ve ssleme esi olarak kullanlmtr.

138

156

157 Mermeri stunlarda malzeme katmanlarna bakarak yanl ynde kullanlm bir ksmnda ise Travertenler: Kalkerin bir ta tr olarak, tortularn oluumunda yatay sralar halinde meydana gelirler. Yataktan karlmas ve ilenmesi olduka kolaydr. Sonradan sertleir.

Resim 6.1. Byk B. Apsis Kaderli 2006

Resim 6.2. Byk B. Apsis Gney Deme Kaderli 2006

Byk Bazilikada ikincil malzemelerin bir ksm yine bu mermerdendir. Yapda ayrca yine dekoratif amal ambon, bema levhalar, balklar gibi mimari elemanlarda apsisin ve dier duvarlarn kaplamasnda kullanlmtr. Kk Bazilikada mermerin kullanm daha kstl ve yine ikincil malzemelerin kullanmnda duvarlarda krklar halinde ve dekoratif mimari elemanlarda grlmektedir.

Resim 6.3. B. Bazilika. Apsis Kaderli 2006

Resim 6.4. B. Bazilika, Apsis Gney Deme Kaderli 2006

157

158 Tula: Tula Mezopotamyadan balyarak yzyllardr kentlerde kullanlan yap malzemesidir. Romallar sonra Bizansllar youn olarak kullanmlardr. Tek bana ve eitli duvar teknikleri ile birlikte kullanlan tula Sandvi duvar tekniinde, tula hatl olarak kullanlmtr. Bu duvar tekniinde d duvarlar dzgn kesme talarla rlp ii moloz ile doldurulmaktadr. Ayn zamanda tayc zellii de olan tula zamanla ta ve balaycs har ile birlikte kullanlarak farkl dizimlerde ta tula sralar ve geometrik dizilimleri ile zamanla Bizans mimarisinde yap cephelerinde belli bir hareketlilik getirerek ssleme amalda kullanlmaya balanmtr. Ta ve tulann yaplarda birlikte kullanlm olmas, yap ina edilirken her iki malzemenin ve ustann ayn zamanda hazr bulunmas gerektiini gstermektedir. Tula yapim ve yakm iin belli vakit gerekmektedir. Tulann yapm, ekil verilmesi ve kurutulmas yln belirli zamanlarnda yaplmaktayd. Bunun iinde yapnn bykl ve planna gre, yap ustas hereyi nceden planlamak hazrlamak zorundayd. Deiik formda pencere ve kaplar iin heykeltra, plastik bezemeler iinde mleki ile birlikte allmaktayd. Tulaclar mleki snfna daha yakn grlyor sezonluk ilerinden dolay ou zaman meslek bile saylmyordu. Geleneksel retimde tula malzemenin zellikleri daha ok hammaddenin nitelii ile tulacnn bilgi ve deneyimi belirlemitir. Bu tr retimin ana malzemesi kildir. Sularla tanarak dzlk alanlarda ken kil kumlu alvyonlarla buralarda biriken tortular kullanlr. Doadan elde edilen malzemenin kimyasal bileenleri alminyum hidrosilikatlardr.139 Pamphylia blgesindeki akarsular ve getirdii alvyonlar yeterli hammaddeyi salayacak gtedir. Bu hammaddeler ounlukla vadilerden toplanr su ilave edilerek yorulur tulac tarafndan sktrlarak kalplarla ekil verilip dz alanda kurumaya braklr. Kalplarn ileri hamurun kolay karlabilmesi iin her defasnda bir miktar kumla svanr. Bizans tulalarnn boyutlarnn bykl nedeniyle bu dnem kalplarnn tek gzl olduu dnlebilinir. Kalbn tabanna bazen yapan usta veya iveren bir kabartma, damgada hazrlard. Dier damgalama yntemi ise tulann ilk kurumas srasnda mhre banzeyen ahap veya bronz bir aletle malzemenin zerine bastrlmasdr. Bu yntem stanbul ve znik Bizans yaplarnda yaygn olarak kullanlmtr. Sidede kullanlan tulalarda tanmlanabilir mhr veya damgaya

139

Kahya 1992, 5.

158

159 rastlanlmam ancak yapan ustalarn elleri veya bir aletle izgisel desenli oluturduklar rnekler bulunmutur.

ekil 6.5. B. Bazilika Buluntu Tula Kaderli 2006

ekil 6.6. B. Bazilika Buluntu Tula Kaderli 2006

Byk bir alanda yaplan bu ilemde genelde yap sahibide yardm eder bir tulac gnde yaklak 1000 adet tula yapabilmektedir. Tam kuruma gereklemeden tulac tulalar toparlyarak st ste depolar ve rt sererek iklim artlarna kar korumaya altna alarak baka bir ie gider. Vitruvius tulalarn dzgn kuruyabilmeleri iin bu ilemin baharda veya sonbaharda yaplmasnn uygun olduunu belirtir.140 Tulalar gelecek bahara kadar tam olarak kuruduktan sonra tulac gelir ve kerpiten frn yaparak tulalar piirirdi. Tulann nakliyesi zor olduundan tulalar kullanm yerlerine yakn yerlerde imal ediliyordu. Ancak Konstantinopol gibi byk ehirlerde daha sonra Osmanl dneminde de devam eden Balkan tipi Frn141 denilen sabit imalat yerleri olduu dnlmektedir. zellikle Tekirda ve yresindeki liman ehirlerinde bu toplu imalatn yapld bilinmektedir. Frnlar daha sonra deme ve kiremitler iinde kullanlmaya devam ediyordu. Sidede veya yaknnda bir sabit bir imalat yerine ilkin bir buluntuya rastlanlmam ancak burada dier ayn dnem kentlerindeki youn tula kullanmnada gidilmemi tula ile birlikte konglamera, falez gibi yerel talarla birlikte yklan yaplarn yap talar tekrar tekrar yeni yaplan yaplarda ve onarmlarda kullanlmtr. Roma dneminde zellikle Roma da ok kullanlan tula eitli tekniklerle birlikte formlarda eitlilik getirmitir.142 Tula kullanm M.S. II. yy.dan beri grlmekle birlikte Anadoluda kullanm yaygn deildir.

140
141

Vitruvius 1993, 29. Kahya 1992, 10. 142 Taylor 2003, 99.

159

160 zellikle Constantinopolis de Ge Bizans - Palailagoslar dneminde tercih edilen bir yap malzemesi olan tulann yaplarn ssleme ve strktrlerine uygun zel imalatlar yaplmtr. Bizans tulasnn ok yksek kalitede olmas bu malzeme ile yaplan yaplarn zamana olan direnlerinide artrm ve gnmze ulamasn salamtr. Orta Bizans mimarisinin yapm tekniinde hatl ve yap strktrn balayc olarak da kullanlan tula harta da krk ve tula tozu olarak katlm, balaycl artrmann yannda su yaltm gerektiren yzeylerde kullanlmtr. Side Antik Tiyatro Orkestra alan Ge Antik Dnemde, zamann geleneklerine uygun olarak su oyunlar iin havuza dntrlm ve youn tula krkl ve tozlu har ile svanmtr. Piskoposluk Sarayndaki su Sarnlarnda, Hamam kalntlarnda bu sva rnekleri grlmektedir. Roma dneminde daha kk boyutlu olan tula lleri Bizans dneminde giderek bytlmtr. Bunun bir nedeni Roma da kullanlan l birimi roma ayak ls, bizans ayak lsnden daha kk olmasdr.143 Daha ok kare planl tam ve yarm tula olarak kullanlan tulann salaml ve kaliteside giderek artarak M.S. VIII. yy. doru dorua ulamtr.144

Resim 6.7. Bat Mausoleum Detay, Kaderli 2006

Resim 6.8. Piskoposluk Saray, Detay Kaderli 2006

Bizans tulalarnda tam bir l birlii bulmak zordur. Genelde usta kendi bedenindeki llerden ayak, kol, parmak vs. gibi lleri baz alarak kalplar yapyordu buda farkllklara yol ayordu. Genel de kullanlan 37x37 cm lik 3-4cm kalnlnda tulalarn yannda 20-40cm, 8cm kalnla kadar tula boyutlarna rastlamak mmkndr.

143 144

Kahya 1992, 12. Kahya 1992, 30.

160

161 Side de Roma dneminde beri yer yer kullanlan tula daha ok kemer ve kubbe yapmnda, erisel yzeyleri oluturmada kullanlm, Bizans dneminde bu gelenek devam etmitir. Farkl yaplarda farkl boyutta, desende ve nitelikte tulalar kullanlmtr. Daha ok Bizans yaplarnda arlkl olarak kullanlan bu malzeme hamamlarda, ge roma ve Bizans evlerinde kk kilise ve apellerde uygulanm, arlkl olarak ta ile birlikte almak olarak kulanlmtr. Erken Bizans dneminin zelliklerini gsteren Byk Bazilikada yapm malzemesi olarak devirme malzemeler, mermer falez, konglamera, kire ta, kumta kullanlm tula rgye rastlanlmamtr. Ancak ayn dnem zellikleri gsteren Piskoposluk saraynda Bat Mausoleumdan145 gelen devirme malzemeler ve yerel malzemelerin yannda kubbe ve kemerlerde tulada kullanlmtr. zellikle Kabul Salonu olarak dnlen mekanda dzgn rlm tula sralar grlmektedir.

Resim 6.9. Kk Bazilika dou Grn, Kaderli 2005 Byk Bazilikadan yapm malzemesi ve yapm tekniinden farkl olaraka ina edilen Kk Bazilikada tula yalanc kemerler de ve tula hatl sralarnda, yarm kubbe ve nilerde kullanlmtr. Kemerlerde dnemin mimari zellii olarak yansyan testere veya di grnts cepheye hareketlilik getirmitir. Yapda derz aralarnda boluk ve onarmlarda tulann tam veya paralanarak kullanld grlmektedir. Tulann 20-30 cm arasnda deien boyutlar renk ve hamur farkllklar; kullanlan
145

Dai 1970, 49.

161

162 malzemelerin farkl yaplardan gelmeleri, yapan ustann malzemeyi iyi kartrmamas veya iyi frnlanmamasna kadar uzanan nedenler ile aklanabilinir. ( EK C.15.) Bu malzeme zelliklerindeki farkllklar malzemenin tahribat iddetini ve sresinide belirlemektedir. ok ak renkte olanlar ile yanm olanlarn daha fazla yprand, krld grlm homojen olamayan tulalarda da zlme dierlerine gre daha hzl olmaktadr. Har: Harcn balayc olarak kullanlmas daha ok Bizans Dneminde arlk kazanmtr. Roma Dneminde balayc olarak farkl teknik ve malzemeler kullanlmtr. Dey balantlarda kurun ahap takoz, yatayda ise eitli formlardaki kenetlerle byk bloklar birbirine balamlardr. Tapnaklarda har temel seviyesinde, konglamera bloklarn arasnda kullanld grlmektedir. Byk Bazilika, Martyrion, Kk Bazilika da ana balayc malzeme olarak kullanlan harn zellikleri ve grnm, ayn yapda bile farkllk gstermektedir. Bizans Dnemi harlar hidrolik, puzolan, tula kr, kire, kum karmdan olumaktadr. Har karm oranlar uygulanacak yere ve malzemeye gre ve uygulayan ustaya gre deitii grlmtr. Harn dayanm puzolonik malzeme ve tula kr oran ve bunun dayankll artka mr uzun olur. Bazilikalarda genelde kullanlan har rnekleri gibi kire oran fazla olursa yani rengi daha beyaza yakn, bozulma oran artmaktadr. Byk Bazilikann apsisinin demesinde ve basamaklarnda kullanlan daha krmzmtrak olan har daha serttir ve daha az bozulmutur. Daha ge dnemde onarlan apsiste demede baz yerlerde daha ak renkte byk ta ve tula krkl bir har rnei daha vardr. zensizce eldeki malzeme ile yaplan bu har daha hzl zlmektedir.

Resim 6.10. Byk B. Apsis Synthronon Kaderli 2006

Resim 6.11. Byk B. Apsis Deme Kaderli 2006 162

163 6.1.1. b. evresel Etkenlere Bal Bozulmalar Nem: Bozulma nedenlerinin en nemlisi nemdir. Yapya eitli ekillerde ulaabilir, yamur suyu szmalar, yerden ykselen nem, younlaan nem gibi. Nemli hava tan gzeneklerinden ve klcal atlaklardan ieriye girer. Bu durumda bir malzemede emilmi nemin miktar ile havadaki nem karlatrlrsa, tataki nemin fazla olduu grlr. Nemin eit ve kaynaklarn belirlemek, bunlarn nda nlemler almak gerekmektedir. Kutsal Alanda nem iki yol ile yaplara ulabilmektedir. Denize ok yakn olan yap blmleri dorudan deniz suyu ile nemi ve tuzu bnyelerine almakta ve bozulmay hzlandrmaktadr. kinci yol ise yamur suyunun birikintilerden veya yzeyden ekilmesi. Pastophorionlarn, Martyrionun kubbesinde, kuzey beden duvarlarn en ok bu ynde tahrip olan yap blmleridir.

Resim 6.12. Kutsal Alan Sur Kaderli 2006

Resim 6.13. Apollon Tapna Stylobat-Kaide Kaderli 2006

Hava kirlilii: Hava kirliliinin zellikle kireta ve kalkerli kumtandan yaplan antlarda, hava kirliliine neden olan gazlarn ve kk paracklarn havann nemi ve yamur suyu aracl ile ta yzeyinde oluturduklar bozulmalarn mekanizmalar birok aratrma grubu tarafndan incelenmekte ve nlemler bulunmaya

allmaktadr. Sanayi kurulularnn, kentlerdeki stma sistemlerinin ve motorlu aralarn, havaya yaylm olduklar gazlar ta eserlerde tahrip edici etkiler yapar. Baz eserler zerinde ve bilhassa mermerde binlerce yln yapamad ypranmay 20 yl iinde asit yamuru yapmtr. Asit yamurunun oluumu olduka basittir. Eriyen madenlerde ve yanan yaktlarda yabanc bir madde olan kkrt dioksit meydana getirir. Ayn anda oluan yksek s da havadaki azot ve oksijen birleerek yanm azot veya kimyasal ad ile azot meydana gelir. Bu iki zararl gaz havann nemi ile 163

164 birleerek slfirikasit ve nitrikasit meydana getirir. Bu iki zararl asit karmnn havada bulunmas ve akta bulunan ta eserler zerine yllarca yamas, ta eserin yzeyinin tahrip olmasna neden olur. Tahrip olan ta yzeyi zlp yamur sular ile srklenir veya is tutarak tozlanr. Ksa bir sre sonra kabuk tutarak hzl bir tahrip olma srecine girer. Asit yamurunun tahribi durumunu Atina ehrinde Akropolde bulunan, mermer kabartmalar zerinde veya stanbulda akta bulunan eski ta eserler zerinde grmek mmkndr. Side'de zellikle son yllarda yakn evrede gelien endstri yaplar ve turizm ile birlikte artan ara trafii sonucunda giderek artan hava kirlilii yaanmaktadr. Bu geliimin tahribat sadece Kutsal Alanda deil tm Side'deki yaplarda grlmektedir. Bu tahribat tapnaklarda mermerin renginin deimesi ile daha da fazla grlmektedir.

Resim 6.14. Athena Tapna Kuzey Cephe, Kaderli 2006

Resim 6.15. Athena Tapna Kuzey Cephe, Kaderli 2006

Slfatlar ve Kloritler: Havadaki slfrn balca kaynaklar kmr, ya ve doal gaz gibi fosil yalardr. Kloritler yamur suyu iinde hidroklorikasite dnrse andrc ve kirletici etkisi fazla olmaktadr. Nitratlar ve Duman: Araba eksoz dumanndan ve endstri kaynaklarndan atmosfere eklenir. Nitrikasite dnmesiyle ta yzeyini bozar ve tuz olarak ta iine szar. Duman ise, organik hidrokarbonlarla146 karm endstri artklarnn kimyevi dumanndaki deiiklikten kaynaklanan hafif bir sistir.147 Kurum, talarn gzeneklerine yerleerek ta yzeyinin rengini deitirir. Yamur suyu: Atmosfer arasndan geerken ald iyonlardan dolay paslandrma gc kuvvetlenir. Yamur yksek slfirik ve karbonikasit bulunduran blgelerde ve toz artklarn ntrletiren maddelerin yoksun olduu yerlerde ok asitlenir. Asit yamurlar da ta eserler zerinde tahribata neden olur. Son yllarda artan endstri ve

50

Winkler 1971, 3.

164

165 ara kullanmlar sonucu yamur yolu ile tanan karbon ve slfrik asit oluumlar gney sahillerinde de etkisini gstermeye balam akta korunaksz kalan zellikle mermerden yaplm bezemeli mimari paralarda bunlarn renk deitirip zlerek yok olmasna neden olmaktadr. Tapnaklarn ve Bazilikalarn alanda bulunan byk, aritrav, alnlk, stunlar, balklar gibi mimari elemanlarnda gzle grnen ve giderek artan bir yzey kayb tespit edilmitir. ukurlarda biriken sular bu blgenin rengini deitirip siyahlatrmakta ve daha fazla tahrip etmektedir.

Resim 6.16. Athena Tapna Kuzey-Dou Ke, Kaderli 2006

Resim 6.17. Athena Tapna Stun, Kaderli 2006

Tozlar: Dnya zerindeki rzgrlardan kaynaklanan tozlar, den yamur damlalar tarafndan ykanarak amurlu bir yamur olutururlar. Bu ekilde ta eserlerin atlakln arasna giren ve stnde biriken tozlar zamanla eserin tahribatna neden olurlar. Kuru nehir yataklar, sel basm ovalardaki mil ve eitli yerlerde bulunan tozlar, iddetli rzgr tarafndan toz hainde kaldrlr. Rzgrn kaldrma ilemi koruyucu bir bitki rts bulunmayan yerlerde daha ok grlr. Toz zerreciklerinin rzgrn etkisiyle, ta eserlere arpmas sonucu yzeylerinin tahrip olmasna ve zamanla paralanmasna neden olur. Kutsal Alann bat ucunda yer alan tapnaklarn yap talar, gney rzgarlarna ak olan sur duvar elemanlar zellikle k aylarnda hakim olan iddetli rzgarlarn etkisi altnda kalmakta toz ve kum zerrecikleri ile birlikte denizin tuzlu suyuda anmalarn hzlandrmaktadr. Hayvanlar: Hayvanlarn ta eserlere olan tahribat, kimyasal olarak organik asitlerin gizlenmesi ile veya mekanik olarak delerek, kazarak olabilir. Dier Hayvanlar: Ta ve toprak iinde yaayan baz hayvanlar, tan ayrmasn kolaylatrarak tahribatna neden olurlar. Genellikle koloniler halinde yaayan snger, istiridye, kurt, denizkestanesi gibi delici hayvanlar karttklar zayf bir asitle veya delerek ta eserlerin tahribatna neden olurlar. Dier taraftan hayvanlarn dklarnn 165

166 nitratl olmas ta eser yzeyinin tahrip olmasna dier bir nedendir. Kutsal Alanda ku, kedi, kpek gibi hayvanlarn yansra denizden gelen kk deniz oluumlar yllarn ierisinde giderek artan bir tahribata yol amaktadr.

Resim 6.18. Kutsal Alan Sur, Kaderli 2006

Resim 6.19. Kutsal Alan Sur, Gney-Dou Kuzey Cephe, Kaderli 2006

Bakteriler: Toprakta birok faaliyette bulunarak gruplar halinde geliir ve yaarlar. Mantarlarn bulunduu yerde geliirler. Amonyakla birlikte tan iindeki silisi paralarlar. Mantar ve bakteri bulunan tan tahribat hzlanr. Bakteriler ldkten sonra bile ryerek bitkilerin yaayabilecei bir zemin hazrlarlar. Bakteriler zellikle gzenekli talarda daha hzla oalr ve ta paralarlar. Kutsal Alanda Tapnaklardan daha ok Bazilikalarn kuzeye bakan ve toprak ve bitkilerle evrili blmlerinde, toprak stndeki buluntu- yap talarnda yaama olana bulan bakteriler yine bunlardanda beslenerek oalmaktadrlar. Deprem ve yangnlar: Depremler bugne kadar birok ta eserin tahrip ve yok olmasna yol amtr. Sarsntlar ile yerlerinden oynayan mimari elemanlar ve sanat eserleri birbirleri zerine ylm veya zerlerine bir ey derek ezilmi, krlm ve eitli paralara ayrlmlardr. Bunun yannda doal olarak meydana gelen yangn, imek ve dier doal afetler de ta eserlere byk zararlar vermilerdir. Gney Anadoluda bilinen birok byk deprem meydana gelmi ve byk antsal yaplar bunlardan etkilenmitir. Doal felaketler, yaplarn zaman ierisindeki kullanm deiiklikleri, malzemelerin nitelikleri, yaplardaki bozulma derecelerini belirleyen ana faktrlerdir. Depremler ilk alardan beri Akdeniz havzasn etkilemi, sarsntlarn birouna tusunami de eklenmitir. Bu blgeyi M.S. 17, M.S. 141-144 aras, M.S. 240, M.S. 358-366 aras, M.S. 467, M.S. 557 depremleri sarsm, hareketlilik VII. ve IX. yy.'da da devam etmitir. Denizin kysnda olan Kutsal Alan hepsinden farkl derecelerde etkilendii grlmtr. Byk Bazilikann apsisi ve duvar glendirmeleri, Martyrionun st

166

167 katnda ve Kk Bazilika da ki destekler ile onarmlar, bu sarsntlarn yol at tahribatlara kar yaplm olmaldr.

Resim 6.20. Kk Bazillika, . Kaz Arivi 1961 Side de byle byk bir depremin sonucu antik tiyatroda grlmektedir. Gneye bakan ksm gelen iddetli bir sarsntyla tm yap talar ile birlikte yklmtr. Bu deprem nceside yaanan dier depremlerde yine tiyatronun zarar grd ve onarld belirtilmitir. Kutsal Alanda son ayakta kalan stunlarn, Athena Tapnann kuzey sras, Byk Bazilikann antsal kemeri tayan gney stun ve balk, Kk Bazilikann narteksindeki iki granit stun, tayc zellii zayflam d beden duvarlar yine byle bir son deprem ile yklmlardr. Ta eserlerin koruma ve onarmlarnn yaplabilmesi her eyden nce onlarn tahribatna neden olan etkenlerinin bilinmesine baldr. Tehis yapldktan ve tahribatn etkinlii ve nedenleri saptandktan sonra ta esere olumlu ve etkili onarm ve koruma almalar uygulanabilir.148

148

Akll, 1987, 5

167

168

Resim 6.21. Athena Tapna, Kuzey Stun Sras, Kaderli 2006 6.1.2. Bozulma ekilleri ve Analizleri

Resim 6.22. Athena Tapna Antik Tiyatro, Side Belediyesi 2006

Talarn bozulmas, doal bozulma, eser halinde yerlemi bozulma olmak zere iki ynde olur. Doal bozulma, fiziksel ve kimyasal biimde olur. Eser halindeki bozulmada fiziksel, kimyasal, biyolojik ve mekanik biimlerde olabilir. Belirli bir ortamda, yerletirilmi her malzeme o ortamla dengeye ulamaya alr. Dier ortamn gstergeleri zamanla deiirse, bu sonuta obje iin yeni uyum gerektireceinden, ulat ve ulamas gereken dengenin kaybna yol aabilir. Bu srece elik eden kanlmaz dnmler, malzemenin zgn zelliinde de ak, az-ok hzl bir deiini ile sonulanyor. Sonuta bozulmaya doru bir gidi balar. Bozulma mekanizmalar ve belirlenmi nedenlerin tanmlanmas, her konservasyon

mdahalesinin doru bir biimde programlanmas iin ok nemlidir. Ayrca, seilmi her ta rnei iin doru alma ve uygulama olanaklar zerine yararl bilgiler salayacaktr. 6.1.2.a.Tan Kendi Yapsndan Meydana Gelen Bozulmalar Tan yap ta olabilmesi iin gerekli fiziksel, mekanik ve kimyasal zelliklere sahip olmamasndan, tan yatandan alnp yapda kullanlmasna kadar geen safhada baz hatal ilemlerden gemesinden kaynaklanan bozulmalar bu snfa girmektedir. rnein ta keserken veya yzeyini ilerken sert darbeler yznden mikro atlaklar oluabilir. Buda tan d etkilerle daha abuk bozulmasna neden olabilir. Jeolojik devirlerde tektonik hareketlerden dolay meydana gelen dikey ve yatay deimeleri veya boluklar deiik renk ve bileimde maddelerin doldurmas, tata farkl sertlikte ksmlarn meydana gelmesine neden olur. Bu tip talar rzgr ve yamurun ok etkili olduu yerlerde veya farkl gne ve nem alan yerlerde kullanldklarnda yumuak

168

169 ksmlarnn dalp dt ve oyuklarn meydana geldii grlr. Bu tip olaya Farkl Ayrma ad verilir. nsanlar bilinli ya da bilinsiz olarak yzyllardr ta eserleri olumsuz olarak yaptklar bir takm almalarla etkilemiler ve bu eserlerin tahrip veya yok olmasna neden olmulardr. Bunlar ise tan yatandan yapda kullanlmasna kadar geen safhada uygulanan hatal ilemler, farkl malzemenin kullanlmasndan dolay meydana gelen olumsuz etkiler, havann kirletilmesi ve hatal yaplan kaz depolama, koruma ve onarm almalardr. 6.1.2.b. Malzeme Farkllndan Oluan Bozulmalar Yan yana olan iki malzemenin fiziksel zellik farklar veya bir malzemedeki bozulma maddelerinin dierine geerek onlarda daha hzl bir bozulma balatmas olarak izlenen bozulmalardr.

Resim 6.23. Apollon Tapna, Bat Stun Sras, Kaderli 2006

Resim 6.24. Apollon Tapna Temel Balantlar, Kaderli 2006

Paslanan demir kenetlerin bulunduu yerdeki ta atlatmas veya har, sva gibi malzemelerdeki suda zlen tuzlarn daha gzenekli olan taa geip, kuruma annda tekrar kristalleen tuzlarn tata kabuklama, tozlama veya oyuk halinde bozulmalara yol amas gibi. 6.1.3. Bozulma Analizleri Restorasyon ve Konservasyon almalarnda proje zerinden alnacak bilgiler dorultusunda onarmlar yaplacaktr. Analiz paftalarnda yaplarn tahribat derecelerini ve trleri tespit edilerek aktarlmaldr. Bundan sonra gelecek olan mdehale ve yntem ekli, tespit edilen bozulma analizlerine gre ekillenecektir. Bu bozulmalarn belgelenmesinde belli lejandlar yardm ile projenin ve mdehale alann daha kolay alglanmasn salamaktadr.

169

170 6.1.3.a. (A) Para Kopmu Ta Duvar zerine etkiyen dey ykler ve deprem hareketleri derzlerdeki zlme duvar zerinde oluabilecek mikro atlaklarn hzla bymesine neden olur. Zamanla bu atlaklar kopma noktasna gelir ve bazen bu zincirleme kayplara neden olur.

Resim 6.25. Byk B., Kuzey Cephe Resim 6.26. Byk B. Bat Cephesi, Kuzey Pencere Detay, Kaderli 2006 6.1.3.b. (B) Yok Olmu Ta Boluklar genellikle yapsal sorunlardan, fiziksel ve kimyasal bozulma ya da bunlarn her ikisinden meydana gelir. Depremler ve har zlmelerinden meydana gelen hareketlilikle ayran yap elemanlar giderek alann geniletmektedir. Martyrionun kubbesi, Kk Bazilikann beden duvarlarndaki kayplar ilk etapta doldurularak salamlatrlmaldr. (EK E.5.-E.7.,E.10.,E.11.) Yan Mekan, Kaderli 2006

Res. 6.27. Martyrion Kubbe, Kaderli 2006

Resim 6.28. Kk Bazilika, Gney Duvar Kaderli 2006

170

171 6.1.3.c. (C) Onarlm ta Daha nce hasar gren yap talar zamanla gvenlik veya estetik kayg nedeniyle salamlatrlmtr.Yaplarda meydana getirilen kullanm deiiklikleri ile birlikte baz blmler Byk Bazilikann gney beden duvar, zamanla oluan tahribata kar, Byk Bazilikann apsisi gibi onarlmtr. (Res. 6.30.), (EK E.15., E.8.).

Resim 6.29. Byk B., Apsis Cephe Detay, Kaderli 2006 6.1.3.d. (D) Erime

Resim 6.30. Byk B. Gney Cephe, Martyrion Giri, Kaderli 2006

Donma- znme, rzgar, ar ya etkileri nedeni ile yma yaplarda kullanlan doal talar zaman ierisinde asit yamurlar, tuzlu su, vb. evresel etkiler nedeni ile erozyona urayarak ciddi oranda zarar grrler. Kumta gibi yumuak yapl talar daha abuk eriyerek yok olurlar. (Res. 6.31.) Farkl malzemelerin bir arada kullanld Byk ve Kk Bazilikada blm blm bu malzemeler eriyerek boluklar oluturmulardr. (EK E.8., E.4.,-E.7. E.15.) 6.1.3.e. (E) Kapiler nem Talarn tahribatnda suyun ve iinde zelmi bulunan oksijen, karbonikasit, kkrtoksijen bileiklerinin zel bir anlam vardr. Bunlar scak souk deimesiyle de etkili olurlar. Suyun tad kimyasal etkenler ve bunlarn tepkimelerinden doan maddeler mikroplarn, kurtlarn ve zararl bceklerin oalmasn kolaylatrr. Antlar, yeralt sular ile sk sk temasta bulunmalar nedeniyle, Srekli olarak alak ksmda bulunan taa ve dier kullanlm olan malzemelere nem aktarrlar. Bylece tuzlarn yukarya kmas nedeniyle, ta yzeyinde kenar snrna yakn yerlerde yzey atlamalar olutururlar. Bu tuzlanma daha ok l blgelerinde grld halde nem ve rutubeti fazla olan blgelerde bulunan ant ve yaplarda da benzer durumlarla karlalr. 171

172 Zeminden kapiler etkiler ile yma duvarlar ierisinde ykselen tuzlu su, duvar malzemesinin zlmesine mekann neminin artna ve yosunlanmaya neden olur. Nemin hemen kuruyamad pastophorionlar gibi kapal mekanlarda kuzeye bakan duvarlarda daha youn grlmektedir. (Res. 6.32.) Denize yakn olan tapnaklarn temel talar direkt maruz kaldklar deniz suyu ile birlikte zemin su seviyesinin ykselmesinden dolay tuzla birlikte kuruyarak talarn tahribatlarn

hzlandrmaktadr. (EK E.3.,-E.4., E.6., E.7. )

Resim 6.31. Apollon Tapna, Kaderli 2006 6.1.3.f. (F) Yzeysel Bozulma Talarn tahribatnda etki yapan faktrlerin en nemlilerinden biri atmosfer iinde yabanc maddelerin bulunmasdr. Kirleri iinde bulundurarak orijinal bir depo vazifesi gren atmosfer ta eserlerin tahribatnda ok etkili olmaktadr. Atmosferde ta eserleri olumsuz etkileyen C02, S03, NH3, N03, Cl maddeleri aktiftir.149 Btn bu zlmemi gazlar ayn zamanda toz ve kurum iinde younlamlardr. Atmosferin ta eserlere olan kimyasal saldrs, byk oranda suyun zc etkisiyle oluan asit kirliliinden meydana gelmektedir. Doal talarn evresel etkiler ve malzeme niteliklerinden kaynaklanan yzey deiimleri gzlemlenir. Emici yaplarndan dolay atmosferdeki kirlilikten etkilenirler ve zamanla kararak veya renk deiimine giderek estetik grnmlerini
149

Winkler 1971, 1.

172

173 kaybederler. Bu deiim en ok tapnaklar da renk deiimi ile birlikte izlenmektedir. (Res. 6.33.) Bazilikalarda yzeysel bozulma daha ok ara dolgu harlarn ve svalarn zlerek yaptalarn brakmalar yzeylerini amalrndan kaynaklanmaktadr.

Resim 6.32. Athena Tapna, Kaderli 2006 6.1.3.g. (G) Kayma, ( H) atlama Deprem hareketleri sonucunda oluan ekme gerilmeleri yma tayc elemanlar iin olduka zorlaycdr. Yma yap malzemelerinin ekme dayanmlarnn ok dk olmas depremde hasar almalarnn temel nedenlerinden biridir. Deprem ykleri altnda yma tayc elemanlar atlama ve kayma eilimindedir. (Res. 6.34.)

Resim 6.33. B. Bazilika Apsis, Gney Resim 6.34. B. Bazilika Kuzey Pastophorion Kaide, Kaderli 2006 Gney Mekan, Kaderli 2006 173

174 Deprem ile birlikte malzemelerin niteliklerini kaybetmeleri sonucu davranlarnn deimesi neticesinde de yap elemanlarnda kaymalar ve baskdan dolay ve atlaklar meydana gelmektedir. Balayc zelliini kaybeden har yap talarn birarada tutamaz ve zlmeler meydana gelmektedir. Byk Bazilika ve Kk Bazilika da beden duvarlarnda har kayplarndan dolay kaymalar ve zlmeler vardr. 6.1.3.i. (I) Tuzlanma Su ile slanan tata kendi yapsnda olan, evresindeki malzemelerde bulunan tuzlar nem sorunu olduu zaman hareketlenmekte ve kuruma olan yerlerde beyaz ieklenmelere, tata kabuklama, tozlama, oyuk eklinde vs. bozulmalara yol aabilir. En nemli tuzlar alkali ve toprak alkali slfat, karbonat, nitrat ve klorrlerdir. Kapiler etkiler ile ykselen su duvar yzeyinden buharlarken bnyesindeki tuzlar kristalize olark gerek malzeme boluklarnda gerek sva yzeyinde birikerek tuz kusmalarna neden olurlar. (Res. 6.35.) Duvar iinde ykselen tuz miktarna bal olarak zaman ierisinde kristalize olan tuzlar sva ierisinde basncn artmasna, malzemenin ve svann patlamasna neden olurlar. 6.1.3.j. (J) Bitkilenme Aalarn, otlarn eski yaplarda kkleri ile atlaklar meydana getirdikleri, bulunduklar yerden nem ekerek bozulmay balatp devam ettirdikleri sk sk grlmektedir. Ayrca detayl yaplar mikroskopla grlebilen liken, alga, bakteri gibi bitkiler de tata bozulmaya neden olan nemli faktrlerdendir. Likenler ve algalar ta yzeyinde deiik renklerde kabuk ve lekeler eklinde fark edilirler. Ta minarelerini kullanarak toprak oluumunu salayan bu mikrobitkiler yzey yapsnn bozulmasna, mikro atlaklarn bymesine yol amaktadr. Likenler, yosunlar ve mantarlar ta eserlerin yzeyini ou zaman koruyucu fakat daha ok tahrip edicidirler. Yosunlar daha ok kapal ve esinti olmayan yerlerde oluursa daha esinti olan rutubetli yerlerde de rastlamak mmkndr. Bu olaya daha ok sonbahar sonu ile ilkbahar ortasnda rastlanr. Ta yzeyinde gri-mavi bir tabaka meydana getirirler. yi k alan yerlerde yeile alarlar. Ta yzeyini soldurmakla beraber, yzeyde gzenekleme meydana getirirler. (Res. 6.36.) Likenler plak kaya yzeyine, destekleyici toprak olmadan da saldrrlar. Likenler ta eserin yzeyine, kaba yzeyi ve sngerimsi karakteri ile mekanik olarak suyu belirli bir zaman iinde ta yzeyinin hemen altnda tutarak, iyon deiimi ve asit salglamas nedeni ile talara zarar verirler. 174

175

Resim 6.35. Byk B., Kuzey Atrium st, Pencere Detay, Kaderli 2006

Resim 6.36. Byk B., Kuzey Atrium, Gney Cephe, Kaderli 2006

Yaplarda bitkilenme daha ok insan elinin ulaamayaca blmlerde daha fazladr. Zamnla bu bitkiler gelierek alya ve yer yer aaca dnm kkleri talar sarmalamtr. Toprak, su ve tuz tan yapsnda kimyasal reaksiyonlara neden olarak ta zmekte ve yeni tahribat oluumlarna yer amaktadr. Atriumda, (Res. 6.36., 6.37.) Byk Bazilikann apsisinin arkasnda, kuzey beden duvarlarnda, Kk Bazilikann tepe noktalarnda nem ve rutubetten dolay pastophorionlarda kk byk bitki oluumlar hzla yaplarn bileenlerini ayrtrmaktadr.(EK E.1.,-E.24.) 6.1.3.l. (L) Yosunlanma

Resim 6.37. Kuzey Pastophorion Duvar, Kaderli 2006

Resim 6.38. Kuzey Atrium Yan Kuzey Mekanlar, Kaderli 2006

175

176 Nemin ve zemin suyunun fazla olduu yalar neticesinde ok ya alan yzeylerde zamanla srekli nem ile yeilimsi kadife gibi yosunlanmalar grlr. Yosunlanmalar gnein az deydii noktalarda daha fazla olur. Kutsal Alanda kuzeye bakan yap birimlerinde, duvarlarnda pastophorionun kuzey duvarlar, Martyrionun n mekan tonozlar, atriumun kuzeyine eklenen mekanlar balca etkilenen blmlerdir. (Res. 6.38., 6.39.) 6.2. ALAN VE YAPI LENDE KORUMA, RESTORASYON NERS Alan leinde gelitirilen koruma nerisi sadece Tapnaklar ve Bazilikalar deil etrafn evreleyen Deniz Suru, kuzeyindeki ek yaplarda kapsamaktadr. Antik Liman, Stunlu Cadde, Men Tapna gibi dier en yakn antlarnda koruma

olgusunun sreklilii Antik kentin bir btn olarak alglanmasn salamaktadr. Korumada kltr varlnn-antn ve kentsel sitlerin genel etkisini bozan, tarihi ve estetik deer tamayan eklerin kaldrlmas ngrlmtr.150 Bu kapsamda Kutsal Alann iindeki jandarma kulubesi, beton platform gibi eklentilerin kaldrlmas nerilmektedir. Gnmzde alann dousunda yer alan metal kap irkin bir grnt sergilemekle beraber aralarn girmesinede engel olmaktadr. Gemite yaplar korumak amacyla alan tel it ile evirmiler Limana bakan ksmada kk bir kap yerletirmitir. Ancak bu uygulama grnt kirliliinden baka bir ie yaramam ve 2005 te kaldrlmtr. Tel itler iin rastgele dklen beton ayaklar daha sonra tez kapsamndaki alan almas srasnda tek tek krlm ve alan temizlenmitir.

Resim 6.39. Apollon Tapna, GneyBat Atrium, Kaderli 2006

Resim 6.40. Apollon Tapna, Gney Cephe Gney Atrium Kesi, Kaderli 2006

Kaldrlacak eklerle ilgili karar verme yetkisi Koruma Kurullarna aittir. Kaldrlmas istenen yapsal ekler farkl bir gsterimle plan, kesit ve grn rlve paftalarna ilenir ve temizlik sonras durum neri proje olarak kurula sunulur. Yetkili kuruldan onay alndktan sonra ekler kaldrlabilir. Temizleme ileminden nce ve ilem srasnda fotografik belgeleme yaplmaldr.

150

176

177 Alanda restorasyon sonras gelecek olan youn ziyaretilerin oluturaca tahribatlar ve tehlikeler dikkate alnarak belirli yry gzergahlar, doudan batya uzanan ana aksta yap ve alanla ilgili bilgi levhalar, dinlenme alanlarda dnlmelidir. Daha nce Apollon Tapna restorasyonu sonrasnda yaplan alan dzenleme

almalarnda ykseltilmi ahaptan bir ana aks gzergah yolu yaplm ancak su ve tuz malzemenin mrn ksaltm ve olamam krlan ahap latalar tehlike yaratmlardr. Bunlar dikkate alndnda alan ara trafiine kapatmak iin doudaki girii snrlandrmak ve gerektiinde acil durumlar Ambulans, itfaye giri klar iin amak zere alann dou ksmnda bir giriide dnmek gerekmektedir. Gzergah yolu, ta gibi daha dayankl ve alandaki yaplarla doal ta veya pimi tuladan uyumlu bir malzeme ile oluturulmaldr.

Resim 6.41. Kutsal Alan, Gne Tutulmas, Kaderli 2006 Restorasyon srasnda ve sonrasnda burann korumasnn srekliliini salamak iin bir Alan Ynetim Plan zerinde de dnlmeli ve bu antlar bu plan kapsamnda deerlendirilmelidir. Alann ve ziyaretilerin yirmi drt saat gvenliini salamak amacyla gvenlik- beki- elemanlar salanmal ve bu oluturulacak alan ynetimi tarafndan desteklenmelidir. Tamamlanan rleve ve restitsyon projeleri kapsamnda yaplara uygulanacak fiziksel mdehale metodlar, malzeme nitelikleri belirlenerek projeye aktarlm ve yine analizler eklinde sunulmutur. (EK E.1-24.) Tm bu almalarda mevcut malzeme esas alnmal, analizlerden elde edilen bilgiler deerlendirilerek gerekli ise yeni malzeme kullanlmas dnlmtr. Son zamanlarda yaplan mdahaleler ve deiiklikler taranarak uygun olmayanlar

177

178 ayklanmal ve korunmaldr. Pastophorionlarda, alandaki beton platformlar ilk etapta temizlenmesi ngrlen alanlardr. Bir kere yaplan fiziksel mdahaleler yannda bitki temizlii gibi periodik, derz tamamlanmas gibi ara ara tekrarlanmas gereken koruma almalar vardr. Yap leinde koruma yaklam: Alann yap leinde koruma ve restorasyon yaklamlar Tapnaklarda daha ok restitsyona Bazilikalarda ise salamlatrma az da olsa tamamlamaya yneliktir. Apollon Tapnanda yaplan Anastylosis projesi kapsamnda yaplan uygulamalar ve sonrasndaki tahribatlar gzden geirilmi eksikler tespit edilip ilk 1984 ylnda restorasyon projesinde ngrlen ekli ile tamamlamalara gidilebilinir. (EK D.22.) Bu ilk uygulama sonras zaman ierisinde meydana gelen tahribatlar evresel etkiler ile birlikte malzeme seimindeki ve uygulama-teknikten kaynaklanmaktadr. Kullanlan imitasyon malzeme, donatlarn yanl seimi ve uygulamada bunlarn ok sk ve yzeye yakn yerletirilmesi st yzenin paslanan demirlerin basks ile patlamasna yol amtr.(Res. 6.43., 6.44.) Bunlarn rtlp kimyasallar ile nce paslanmay durduran malzeme enjekte edilmeli daha sonra bir kabuk yardm ile kaplanmal daha sonra varsa tahribat mdehale edilmeli, her sene bakmdan gemelidir.

Resim 6.42. Apollon Tapna, Stylobat-Kaide, Kaderli 2006

Resim 6.43. Apollon Tapna, Kuzey-Bat Kesi, Kaderli 2006

Athena Tapnanda ise Apollon Tapnana benzer bir kesit uygulamas dnlebilinir. Alana dalm olarak duran mimari elemanlarndan uygun olanlar seilerek bu malzemeler ile tamamlamalar, kaide ve stunlarn bir ksm ile tapnan plan ve boyutlar alglanacak dzeyde restorasyon yaplabilinir. Byle bir alma ile Tapnan boyutu ile antlarn kendi dnemlerindeki gibi birlikte alglanmas salanabilinir ancak uygulama iin bu alanda mimari elemanlar tekrar ele alnp uygulama projesi izilmelidir.( EK D.1., D.17.-22.) 178

179 Bazilikalarda yapya en az mdahale yntemi ilkesi prensip olarak kabul edilmi sadece gerekli ve tehlike arz eden ve plan btnln alglamamza yardmc olacak alanlarda tamamlamalar yaplarak yaplarn koruma altna alnmas nerilmitir. (EK E.1.-24.) Bazilikalarda yapnn asl beden duvarlarnn glendirilmesi ve desteklenmesi, narteks ve narteks gney yan mekann duvar yksekliklerinin artrlarak yapnn btnyle alglanmas dnlmtr. Bu salamlatrmalar ile birlikte gney ve kuzey duvarlarnn in situ pencereleri rnek alnarak bir ka sra daha her iki ynde de pencere boluu tamamlanarak Byk Bazilikann mimarisinin alglanmas dnlmtr. (Res. 6.49.), (EK.E.3., E.8.). Bazilikann ikinci katnn varl kuzey batdaki narteks yan mekann in situ duvar ve sonradan kapatlan st kap boluu ile bellidir, ancak galeri katnda neflerin stnn mimarisi kesin deildir.

Pastophorionlarnda st katlarnn kullanld yine martyrionun in situ kap boluklarndan anlalmaktadr. Burada mekanlarn yap beden duvarlarnn biraz daha ykseltilmesi hem mevcut duvarlarn korunmasn hemde st katn varln gsterir. (Res. 6.45.,6.46.)

Resim 6.44. Byk B., Gney Pastophorion st, Kaderli 2006

Resim 6.45. Byk B. Apsis, Kuzey Pastophorion st, Kaderli 2006

Kuzey pastophorion uzun bir sre arkasndaki konutun depo alan kmesi olarak kullanlm n dou cephesi kapatlmtr. Gney pastophorionun dou ve bat cephesi Apollon Tapnann restorasyonu srasnda mekan atlye kullanlmak zere kapatlmtr. 20052006 yllarndaki alan almas srasnda her iki pastophorionda depo olarak tekrar dzenlenmitir. (EK C.7.,C.8.)

179

180

Resim 6.46. Byk B., Kuzey

Resim 6.47. Byk B. Gney

Pastophorion Bat Cephesi, Kaderli 2006 Pastophorion, Bat Cephesi, Kaderli 2006 Kuzey pastophorionun dou cephesi kap boluu kadar alm, gney ise olduu gibi braklm depo iin elik kaplar taklmtr. (Res. 6.47., 6.48.) Restorasyon srasnda gnn koullar ierisinde bu mekanlar depo olarak kullanlmaya devamda edebilir ancak insitu eikler, st kemer boluklar baz alnarak kaplar aslna dndrlmelidir. Martyrion da plan bakmndan, bat duvarlarndaki eksiklikler, n mekanda in situ kap eii ve kasas baz alnarak, merkezi planl mekanda ise dier taraftaki pencere boluu rnek alnarak ksmi tamamlamalar ngrlmtr.

Resim 6.48. Byk Bazilika, Kuzey Duvar, Kaderli 2006 180

181 Kk Bazilikada narteks ve apsis blmlerinde alak olan duvarlar insitu kap boluklar dikkate alnarak ykseltilmeli ve ana beden duvarlar birka duvar sras rlp, tamamlamalara gidilerek in situ duvarlar koruma altna alnmaldr. (EK E.16.) Ana mekanda drt ana tayc doru akslarna getirilerek mekann geometrisi ambon, bema, apsis aks, kubbesinin bykl alglanmas dnlmtr. Cephe leinde koruma yaklam: Kutsal alanda cephe leinde mdehale daha ok yapsal olarak daha iyi durumda olan Bizans Dnemi yaplarnda gerekmektedir. Her iki Bazilikada da mevcut duvarlar ncelikle korunmaldr. Uygun har ile yaplan derz doldurma ilemi talarn yerlerinin salamlamasna, dklerek veya derek boalan alanlarn yine benzer ta ve teknik ile doldurulmas bu alanlarn tmyle tahribini nlemekle birlikte cephelerin giderek yok olmasn engellemektedir. Kk Bazilikann kuzey ve gney duvarlar, Byk Bazilikann kuzey duvar ve narteks yan mekan daki cephedeki eksiklikler ncelikle giderilmelidir. (EK E.5.,E.6., E.18.,E.19.) Martyrion da pencere ve kap boluklarndaki zlmeler yine ayn yntemle salamlatrlmaldr. Byk ve Kk Bazilikada gerekli nlemler alndktan sonra tm cephelerinde zellikle yan ve n cephelerde ksmi cephe restitsyonlarna ve tamamlamalara gidilebilinir. (EK E.3.) Tamamlamalar ile ilgili kararlar ancak alann tmyle taranmasndan ve malzemelerin aratrlmasndan sonra alnmaldr. Alanda bulunan Roma ve Bizans Dnemi yaplar ile birlikte restorasyonu yaplm olan Apollon Tapna dahil doal ve fiziki evrenin youn etkisi altnda kalmakta ve her geen gn daha fazla ypranmaktadr. Youn ziyareti aknlar, hava koullar denizin tuzu ve nemi, yap talarn ve balayclarn, bezemeleri hzl bir ekilde bozmaktadr. Ziyaretiler gerekli gzergah ve dzenlemelerle snrlandrlabilinir ancak doal evrenin etkileri daha zor ve srekli mdehale ile ancak karlanabilinir. Martyrion da malzeme salamlatrlmalar ile birlikte kubbede ve yan duvarlarda hem grsel hem de statik kaygy ortadan kaldrmak iin orjinal malzeme ile veya cam, flexi gibi saydam malzemeler ile tamamlamalar nerilmektedir. Pastaphoriumun depo olarak kullanlabilmesi iin yaplan mdahaleler elik konstrksiyonlar, betonlar, Martyrionun stndeki betonlar ayklanarak, daha uygun bir malzeme ile har ile kapatlarak korunmaldr. Uygulama aamasnda kullanlan malzeme, yaplan mdahaleler ve tamamlamalar, tekrar belgelenmeli, belirtilmelidir.

181

182 6.2.1. Koruma ekilleri Bozulma sebeplerine gre tata rnein hava kirliliinin oluturduu tabakay veya mikro bitkileri temizlemek gerekebilir. Kirli tabakay herhangi bir yolla karmaya almadan nce, tata kirli tabakann cinsi, kalnl tespit edilmeli, kontrol edilebilecek bir temizleme yntemi uygulanmaldr. Akta bulunan eserler, genelde atmosferik kirlenmenin neden olduu siyahms depozitler tarafndan, malzemenin kendi alterasyon rnlerinden (tuzlanma) ve biyolojik patina rts tarafndan kaplanmaktadr. Tapnaklarn akta alanda duran mimari elemanlarn ou bu patina rts ile kaplanmtr. Bu tabakalar, mikro atlaklklarn oluturduu yapsal sreksizlik (yapsal bozukluk) durumunda alterasyon srecini hzlandrrlar. Bu durumda, temizlik malzeme iin zarar verici olan elimine etmek amacn hedeflemektedir. Ar bozulma durumu gsteren yap talar temizlik nedeniyle zarara urayabilirler. Byle hallerde iyi kaynamam tabakalar, blgeleri sabitletirmek iin temizlik ncesi bir n salamlatrma ilemi gerekmektedir. Byk ve Kk Bazilikann yksek d beden duvarlar, atriumun nileri apsisler, Martyrionun duvarlar derin temizlik ncesi en azndan derzleri kire harc ile doldurularak salamlatrlmal Kk Bazilika, Pastophorionlar, Martyrion iskele ve payandalarla desteklenmelidir. Orijinal yzeyin paralan ya da kabuklan, kalnl ve boyutlar temizleme srasnda andrlmamaldr. Bu anma basit, mekanik uygulamayla vuku bulabilecei gibi ok nazik metotlarla da meydana gelebilir. Byle durumlarda ta yzeylerine homojenlik kazandran zmler aranmaldr (atlak ve yarklarn kapatlmas gibi). Bu nedenle temizlik ilemi srasnda nemli baz kurallara dikkat edilmelidir: Uygulanan yntem, temizlenen alan ve malzeme zerinde zarar verici yeni oluumlar retmemelidir (tuzlanma, sararma vb.). Uygulanan yntem, yzeylerde anma, mikro atlaklarn oluumu ve yapsal zayflk gibi sonular ortaya koymamaldr. Sonuta uygulanacak olan yntemin seimi; Elimine edilecek malzemenin tipine (yani zararl tabakann tipine), tan yzeysel artlarna, temizlenecek yzeyin boyutuna baldr. Hibir zaman her trl artlarda aplike edilen ve iyi sonu veren tek bir temizleme metodu mevcut deildir. Uygun teknik seim, mmkn olduunca geni alanlarda denemeler zerine dayandrlmaldr. zellikle kimyasal olarak tanmlanan metotlar 182

183 dikkate alnca, ayn denemeler uygulama sresini belirlemede yararl olacak ve esas olarak tekrarlanacak deneme says tespit edilecektir. Buna gre yaygn olarak kullanlan ve tavsiye edilen balca temizleme yntemleri unlardr: 6.2.1.a. Su Pskrtme Yntemi Basnl su tabancasyla su zerreciklerinin eit bir ekilde temizlenecek yzeylere yaylmas ilemidir. Yzeysel kirlerin, siyah tabakalarn arndrlmas bu basit metotla gerekletirilebilir. zellikle byk yzeyli cephe temizlikleri iin kolay, abuk ve kontroll uygulama gibi avantajlar ortaya koymaktadr. Aplikasyon sresi temizlenecek151 yzeyin artlarna gre (3-4 saatten 24 saate kadar) deiir. Ancak musluk suyu ierdii eriyebilir tuzlar nedeniyle yzeylerde kirelenmeye yol atndan saf su kullanm tercih edilmelidir. Tan ok bozuk olduu durumlarda bu temizleme yntemi uygulanmamaldr. Ayrca kullanlan suyun miktar az olsa da, duvar iine suyun szma ihtimali nedeniyle bu metot her yerde tavsiye edilmez. 6.2.1.b. Emici Killerle Paketleme Killer arasnda bugne kadar en iyi sonular veren sepilete152 veattapulgite (kompozisyonlar ve fiziksel zellikleri ok benzerdir) gibi killerdir. Bunlar bir zcyle (su ve kimyevi zcler) amur haline getirilip temizlenecek yzeylere birka santimetre kalnlkta aplike edilerek elimine edilecek maddeler zerinde etkili bir aksiyon olutururlar. Uygulanan karm kuruyana kadar (yaklak 24 saat) yzeyde braklr. Kuruduktan sonra karm yzeyden alnr, gerekiyorsa ikinci bir deneme tekrarlanabilir. Ancak gzenekli ta malzemeler iin, deneme ncesi yzeyler Japon kd ile kaplanmaldr. nk karm kuruduktan sonra gzeneklerin iine yerlemekte ve bunlarn arndrlmas glemektedir. Yntem daha ok, yal ve kirli yzeylerin temizlenmesinde uygulanr. Su baznda paket halinde de ta malzemeden eriyebilir tuzlarn ekilmesi iin kullanm mmkndr. Solventli kat hamuruyla paketleme Su iinde amonyum karbonat/ bikarbonat, sodyum karbonat/ bikarbonat EDTA (etilendiamin tetraasit) gibi kimyasal zeltilerle kat tozunun karm sonucu oluturulan paketleme yntemidir. Suda zeltilen kimyasallarn oran temizlenmesi
151 152

Eskici, 1997, 385. Sepiolit: Bir tr magnezyum silikat minerali olan sepiolit, doada tabakal ve masif olarak bulunmaktadr. Lletana benzemesine karn kimyasal yapsnn farkll nedeniyle sepiolit, sanayinin ok eitli kademelerinde (yakt temizleyici olarak, leke karmada, eczaclkta, fze ve uzay balklarnn i yaltmnda ve parafin ayrmnda) kullanlmaktadr.

183

184 gereken yzeyin durumuna gre deiir. Kt tozuyla hamur haline getirilen zelti temizlenecek yzeylere uygulanabilinir. Bu zeltiler, temizlenecek yzey artlarna gre tek balarna veya kendi aralarnda belirli oranlarda kartrlmak suretiyle kullanlabilir. Aktif solsyon kirli yzey ile uzun sre ilikide kalabilir ve malzemenin iine doru nfuz edebilir. Suyun abuk buharlamasn nlemek ve aksiyonu etkili klmak iin, aplike edilen yzeylerin alminyum folyo ya da polietilen ile rtlmesi olumlu sonu verir. Temizliin tamamlanmasnda yumuak bir fra yardmyla ykamay srdrmek gerekir. Gerekirse aplikasyon tekrarlanabilir. Son ykama damtk su ya da iyonsuz su ile gerekletirilmelidir. Uygulanan zeltinin bazik bileiklerinin yzeyden tamamen arndrlm olduundan emin olmak iin, ta yzeyinde ilikide olan suyun PH deeri153 uygulama suyunun PH deeri ile eit olup olmad kontrol edilmelidir. Yzeylerdeki kalkerli bileikler ve atmosferik kirlerin arndrlmasnda etkili bir yntemdir. Ayrca eitli metal oksidasyonlarndan kaynaklanan lekelerin temizlii iin oksijenli su (130 volmlk) ve amonyak gibi zclerle ayn yntem uygulanabilir. Bunlarn dnda, zellikle ak ve nemli ortamlarda ta eserler zerinde oluan mantar, yosun ve liken gibi biyolojik zararllarn eliminasyonu iin de paketleme yntemi gerekletirilebilir. Fakat burada, sz konusu tabakalar iin daha etkili olan ve '"biosid" (biyolojik ldrcler) olarak isimlendirilen preventol, gliserin, desojen, oksijenli su ve benzerleri gibi, kimyasal zcler kullanlr. Aplikasyonun etkili olabilmesi iin yzeyde uzun sre (10-15 gn) braklmas ve zerinin rtlmesi gerekir. Aplikasyon sonras yzeyler iyice ykanmaldr. Bu kimyasallar genellikle zehirli olduklar iin, uygulayc tarafndan eldiven ve maske kullanmyla nlem alnmaldr. 6.2.1.c. Kum Pskrtme Mekanik bir temizlemedir. Toz halindeki eitli killerin ince zerrecikler halinde basn altnda pskrtlmesiyle gerekletirilir. Daha ok, yzeylerde oluan sert tabakalarn arndrlmasnda uygulanr. Alminyum oksit, cam tozu veya ince tlm eitli meyve kabuklan kompresr ve kumlama cihazyla yzeylere pskrtlr. Aksiyon etkisini ve pskrtme gcn derecelendirmek mmkndr. Aksiyon uygulanan basnca, pskrtlen malzemenin sertlik ve younluuna baldr.
"pH", 'hidrojen iyonlar younlamas' anlamna gelen Latince "potentia hidrogenii" teriminin ksaltmasdr. pH deeri, asitlerle bazlar ayrt etmek ve kuvvetlerini lmek iin bir ldr. Su ieren hereyin bir pH deeri vardr ve elektronik aletlerle veya endikatrlerle belirlenebilir. PH skalas, 0'dan 14'e uzanr ve tam orta deer 7, yani 'ntral'dir. Su, ntr (pH 7) deere sahiptir.
153

184

185 Ayrca uygulama sresi, yzey ile pskrtme arasndaki mesafe de nemlidir. Bu mekanik metot uygulayc tarafndan byk bir dikkatle kontrol edilmelidir. Yntem, mekanik gc zayf ve ok gzenekli ta yzeylerinde kullanlmaz. Yaygn olarak kullanm izlenen temizleme metotlarnn ou, asitli bileikler, iri taneli kum ile pskrtme, demir fra ve keski gibi aletlerle mekanik temizleme, yksek basn altnda suyla ykama. Yzeydeki siyah tabakalar Yksek hava kirlilii ortamnda bulunan eser, antlarn yzeyi farkl biimde kararr, yapkan birikimine urar. ou zaman, griden siyaha kadar eitli renkler grlr. Bu tr birikimler, yamurun dorudan ya da soma eklinde alnd ksmlarda grlr. Yamur alan yerlerde kirlilik daha azdr. Bunlarn kalnlklar da farkl olur. Yatay yzeylerde basit toz birikintilerinden oluur. Bundan baka, az yapkan, alt tabakaya da sinmi, ok youn, blgesel ya da yaygn yapkanlk biimleri de vardr. Toz birikintisi biiminde, az yapkan ya da alt tabakaya yapm (homojen-blgesel biimde), ok youn ya da alt tabakaya tamamen sinmi ve yapm biimde olur. Bu tabakalarn grld yerler, olaylar deiiktir. Btn yzeyi kaplayabilirler ve kalnlklar 0.5-3 mm. arasnda deiebilir. Ya da yer yer ve dzensiz olarak grlr ve kalnlklar 2 cm. ye ulaabilir. Siyah tabakalarn varl ve oluumu ta iin, eski eser iin zararl ve bozulmaya yol acdr. Grlen bozulmalar genelde kabuk atma ime ve yapraklama biiminde olur. Siyah tabakalar, d etkilerle, srekli birikimle daha seri bir hale gelirler. Zamanla gzeneklilii, geirgenlii azalr, alt tabakalardaki ta yzeyi termik ve mekanik etkilere kar farkl tepkiler gsterir. rnein, srekli gne alan bir ta yzeyi stndeki siyah tabakann rengine gre daha ok ya da daha az gne emecektir. Sonuta, krlma ve atlamalar olur, bunun srekliliinde de bozulma, ufalanma, oyulmalar olur. Krkl elektronik mikroskop altnda, siyah tabakadan alnan bir rnek incelendiinde, farkl boyutta taneciklerle karlalr. Gzenekli siyah tabakada en ok petrol rnleri sk, dz yzeylerde en ok karbon rnleri grlr. Bu iki malzeme, tabakann rengini etkiler. Ayrca, az oranda alnn bulunmas, birikimde yapkan etkiyi gsterir. Al dnda, demiroksitler, seyrek olarak mikrokristal kalsit, dier silikatlar, atmosferdeki tozlar ve mantar sporlar da grlr. Btn bu birikimin yzeye yapmas sonucu siyah tabakalar oluur. Bunlarn iindeki elementler, blgeye, lkeye, dnya zerindeki yerine gre deiir. 185

186 Siyah Tabakalarn temizlii, mekanik temizlik, atomize su kullanm ile temizlik, ultrason aygt, Aeroabrassiv aygt ile, kimyasal maddelerle, zel kil kullanm ile temizlik, biyolojik paketlemeyle temizlik, lazer n kullanmyla temizlik. 6.2.1.d. Mekanik Temizlik: Yzeylerdeki siyah tabakalarn temizlii iin daima seilen en basit, en kolay ve en abuk sol mekanik temizliktir. Temizlik almas yava olmad iin tabaka ksm dnda, zellikle bozulmu blmlerde ta yzeyinde nemli kayplara neden olur. Mekanik temizlik bisturi, spatula, elik kalem gibi aletleri ya da kk boyutta elle kontrol edilebilen kk matkap ve vibratr gibi basit elektrikli aletleriyle yaplr. Bu almada en ok ise yarayan aletler matkaplarla, dii kalemleri ve keskilerdir. Dzgn ya da ok dzensiz yzeyler iin ince taneli zmpara kd ve snger ta iyi bir uygulama rnei olarak yararldr. Bu yntem daha ok zerinde bir patina tabakas olumu malzemelerde, baka malzemeler ile birlemi olan yap talarnda bunlarn uzaklatrmasnda kullanlabilinir. Ancak alanda ok tercih edilen bir uygulama deildir. Deiime uram tabakay uzaklatrmak yerine, yerinde brakarak alt tabakannkorunmasn salamakta bir yntem olarak gnmzde fazla tercih edilmez. Atomize edilmi su ile temizlik Bu yntemde atomize ileminde kullanlan aletler seilir. Bu aletler, nebulizatr ile elde edilenlere gre daha kk boyutlarda su tanecikleri reterek, az miktarda su ile daha byk etki yapmaktadr. Bu aletler suyu, temizlenecek ta zerinde hemen hibir basnca yol amadan, olduka kk damlacklardan oluturulan bir eit sis biiminde paralara ayryor. Bunlar, tala uyuan, ok arttrlm u trlerinin olduka fazla olan saysna ve byk yzey alanna sahiptir. Siyah tabakalarn balayc etkileri karsnda, damlacklarn gevetici ve zc kapasitesi olduka yksektir. Bu yntem sutunlarda, balklarda dier mermer yap elemanlarnda kullanlabilinir. ltrason aygt ile temizlik Bu yntem, altta bulunan tan isi bir ekilde korunmasnda, zarar vermeden youn tabakalarn ok edilmesinde kullanlr. Bu nedenle, daha nceki yntemlerin tamamlaycsdr. Temizlik siyah tabakaya su yardmyla ve spatula gibi bir yaycyla, dakikalk bir seri titreim aktaran bu dii aleti yardmyla uygulanr. Burada, tabakann kaldrlmas iin yayc ula tabakaya dokunmak yeterlidir. Su, titreimi 186

187 aktarmakta ve tabakay kaldrmaktadr. Burada kir artklarn temizlemek bu ilemle kanlmazdr. Aeroabrassive aygt ile temizlik Bu aygt basnl havayla alr. Siyah tabakay tahrip eden frlatmal bir tr kalem biimindeki tabanca yardmyla ynlenebilme zelliine sahiptir. Azot ya da hava basncyla alan zel aletlerle gerekletirileni kk kum frlatma ilemine dayanyor. Tanecikler inci yapl olduundan, bu tozlar kolaylkla tabancas ya da ileticiyi tkamaktadr. Bunun iin itici gaz olarak N kullanmak ya da taneciklerin eitli yntemlerle filtre edilmesiyle suyunu almak daha iyi sonu sermektedir. Bu yntemde, frlatma basnc hassas bir ekilde ayarlanabilir. Buna gre andrc miktar llebilir ve deitirilebilir. Bu aletle temizlik ok iyi kontrol edilebildiinde, her trl ta tipine uygulanabilinir ancak bu uygulama mermer gibi talarda ve kabartmal yzeylerde kullanlmas nerilmez. Daha ok dz yap talarnda, duvar yzeylerinde n patinay almaya temizlie yaramaktadr. Bu

yntem pastophorionlarn ilerinde oluan tuz ve yosun tabakasn karlmasnda, talarn erimesinden oluan kire tabakalarnda kullanlabilinir. Lazer yardmyla temizlik Lazer aleti n yardm ile zellikle renk deitirmi hasarl tabakay paralayarak uzaklatrr. Bu ilem srasnda salam tabakaya ve ak renk olan blgelerde ilem yapmaz. Bu yntem daha ok kk alanlarda ve bezemeli eserler ile yontu ve kabartmalarda kullanlmaktadr. Kapal ortamda yaplmas daha uygundur. Bu alanda bezemeli mimari elemanlarda, kabartmalarda, masklarda kullanlabilinir. Daha ok mermerden kk boyutlu buluntular veya balklar iin tercih edilebilinir. 6.2.1.e.Ta Eser Onarmnda Kaldrma ve Yaptrma Yntemleri nsanlar eski alardan zamanmza kadar kil, metal ve ahabn yannda arlkl olarak ta da kullanmak suretiyle mimari yaplar ve antlar yapmlardr. Genellikle dayankl olarak bilinen tan kullanlmasyla yaplan mimari eleman ve sanat eserleri, yzyllardr toprak altnda kalmalar veya toprak stnde durmalarndan dolay doa koullarndan etkilenerek anmlar, bozulmular veya tahrip olma srecine girerek yok olmulardr. Bunun yava veya hzl olmas, tan yapsal zelliine ve insanlarn bilinli veya bilinsizce yapm olduklar her trl olumsuz uygulamalarna da baldr.

187

188 Atina Akropol'nde, o zamann en iyi malzemesi olarak kabul edilip kullanlm bulunan eliin yapm olduu tahribatlarda grlmektedir. Atina'nn nemlilii ve denize olan yaknl, btn bu elik paralarnn paslanmasna yol amtr. Paslanma, bir yandan elik paralarnn direnlerini krm, te yandan metallerin imesine ve mermerin krlmasna neden olmutur. Bugn mermerde birok atlaklar vardr ve ani bir knt sz konusudur. Benzer durum Apollon Tapnann gemite yaplan restorasyon almasnn bir sonucudur. Paslanan demirler, paralanan imitasyon malzeme,zlen stunlar. Ta eserin onarmnda eski statik llerine bal kalarak, mimari elemanlarn d grnmne olduu gibi i durumlarna da nem vererek ve gerekli olan fakat mmkn olduu kadar az farkl malzeme kullanarak uygulamalar nerilmektedir. Bunlarn statik zelliklerini ve alma sistemleri ile birlikte zemin ilikilerini deitirecek boyutlara ulaan, malzeme deiikliklerinden kanlmaldr. Aksi takdirde bir sre sonra kaplama durumuna getirilmi bulunan ve zayflatlm olan paralarn, tan yapsal zelliiyle birlikte doa koullar ve buna bal olarak kullanlm bulunan farkl malzemenin etkisiyle de tahrip olabilir. Side kutsal alannda bulunan paralanm mimari elemanlarn bir ksm

tamamlamalarda kullanlabilinir durumdadr. Bu yap talarnn restorasyon ncesi bir nalma ile birlikte biraraya getirilerek hazrlanmas dnlmektedir. Ancak bunun yaparken zellikle stunlarda kullanlan donatnn kalnl ile birlikte yzeye yaknl ve as nemlidir. Onarm srasnda malzemenin teknik zellikleri, damar, zerindeki patina da dikkate alnmaldr. 6.2.2. Onarm Analizleri Onarm Analizleri, bozulma tespitlerini tamamlayacak ekilde hazrlanm,

bozulmann nitelii, ekli, miktar gz nnde bulundurularak onarm tr ve yntemi nerilmitir. Onarmlarda olduu gibi koruma prensibi dikkate alnm ve mevcut doal malzemeye sadk kalnmtr. 6.2.2.a. (1) Ta yenileme Estetik veya statik kayglardan dolay yenilenen veya boluu doldurmas iin konan yap yalar mevcut malzeme ile btnln bozmayacak ekilde ve nitelikte yine doal yap talarndan olmaldr. Ar tahribata uram, erimi, zlm veya uygunsuz malzeme ile yaplm onarm veya btnlemelerin yerine yapnn malzemesi, ta, tula, mermer ile deitirilmesi ve salamlatrlmas uygundur. 188

189 (Res. 6.50., 6.51.) Kuzey pastophorionun sonradan tamamlanan kaps ve etraf, martyrionun i kap lentosu, Byk Bazilikann ana beden duvarlar, atrium, Kk Bazilikann kuzey ve gney duvarlarnda yenilenmeler ngrlmtr. (EK E.1.-24.)

Resim 6.49. Kuzey Pastophorion Kaderli 2005 6.2.2.b. (2) Harla Tamamlama

Resim 6.50. Martyrion Bazilika Kap Kaderli 2006

Daha ok estetik kayg ve ileride oluabilecek yap talarndaki zlmeleri engellemek ve duvarlardaki boalmalar doldurmak iin orjinal malzemelerine, karmna ve dokusuna sadk kalarak yaplan tamamlamalardr. Bu tamamlamalar renk ve yzey dzlemindeki farkllklar ile vurgulanarak yeni sonradan yaplan uygulamalar ne karlabilinir. (Res. 6.52., 6.53.)

Resim 6.51. Kk B. Gney D Cephe, Kaderli 2006

Resim 6.52. B. Bazilika Kuzey Cephe, Kaderli 2006

189

190 Yaplarn eitli yerlerinden alnacak har rnekleri analiz edilerek her yap ve dnem iin onarm har karmlar belirlenmeli Byk ve Kk Bazilikada ii boalan beden duvarlar ve para ekleme, ta yenileme ile birlikte yaplan

salamlatrlmalarda bu harlar kullanlmaldr. (EK E.3., E.7.) 6.2.2.c. (3) Para Ekleme Yine statik veya Estetik kaygy sreklilii salamak amacyla daha nce orada olmayan yap tann yerine konmas. Byk Bazilikada d beden duvarlarnda

(Res. 6.54.), atriumda tamamlamalar ile birlikte mevcut yaptalarn korumak iin birka sra daha duvar nerilmekte, Martyrionda kubbede ve bat, dou duvarlarnda (Res. 6.55.), Kk Bazilkada d beden duvarlarnda oluan boluklar iin heryap iin kendine uygun malzemeden, paralar eklenmelidir. (EK E.3., E.8., E.4., E.5., E.6., E.7., E.8., E.9.)

Resim 6.53. B. Bazilika Gney Duvar, Kaderli 2006 6.2.2.d. (4) Kaymay Dzeltme

Resim 6.54. Martyrion Gney-Bat Kaderli 2006

evresel etkiler veya yapsal bozukluklar neticesinde fiziksel olarak yer deitirmi yap talarnn statik ve estetik deerlerini korumak ve yapy glendirmek iin kayan yap talarnn teleskoplar veya farkl mekanik desteklerle yerine konmas. Son depremlerin ve dier deindiimiz doal nedenlerin oluturduu tahribatlar neticesinde Byk Bazilikada apsisin antsal kemerini tayan kaideler (Res. 6.56.), bat narteks duvarlar, Kk Bazilikann bat duvarlar (Res. 6.57.) ve birok st sralarda yer alan yap talar hareketlenerek olduu yerden kaymtr. Byk olan yap talar vin yardm ile yerinden alnp onarldktan sonra tekrar yerine konmaldr. Salam olanlar ise yerinde temizlendikten sonra yerletirilmelidir.

190

191

Resim 6.55. B. Bazilika Apsis Antsal Kemer Kaide, Kaderli 2005

Resim 6.56. K. Bazilika, Bat Duvar Kaderli 2006

Resim 6.57. B. Bazilika Narteks Duvar Kaderli 2005 6.2.2.e. (5) Enjeksiyon

Resim 6.58. B. Bazilika Narteks, Gney Duvar, Kaderli 2005

Yapya zgn mekanik zelliklerini kazandrabilmak iin, duvar iine uygun fizikokimyasal zellikte sv malzeme enjekte etmeyi kapsar. Enjeksiyon uygulamas ile duvar ierisinde bulunan boluklarn ve atlaklarn doldurularak duvar kesitinin srekliliini salamak ve tekrar gl bir yap elde etmek amalanr. Bylece duvar zerindeki ykler kesintisiz olarak temele aktarlr ve olas dklmeler ve kaymalar nlenir. Apollon Tapnanda yaplan onarm almalar sonrasnda zellikle

imitasyon malzeme ile yaplan kaidelerde donatlarn paslanmas sonucunda atlaklar olumaya balamtr. Alanda duran daha birok stun, aritrav, geison ve dier mimari elemanlarda gzle ok seilmeyen 191 atlaklar mevcuttur. Bunlarn

192 dldurulmamas duumunda gittike artan bir hzla yap talarnda tahribat atlaktan kra geiler olacaktr. Enjeksiyonun malzemesi ve miktar uygulanacak tan zelliklerine ve atlan boyutuna gre belirlenmelidir. atlaklar inceldike daha kk enjeksiyon kullanlmal ve enjeksiyon malzemesi svlamaldr. Gnmzde bu tr uygulamalar iin iki bileenli epoksi karmlar kullanlmaktadr. Enjeksiyon yaplacak blm iyice temizlenmeli ve tozdan arndrlmaldr.

Resim 6.59.Athena Tapna, Kaide Kaderli 2006 6.2.2.f.(6) Kimyasal Temizlik

Resim 6.60. Apollon Tapna, Bat Kaideler Kaderli 2006

Kentsel atmosferde varolan youn kirlenme nedeniyle doal ta ve meremr yzeylerde zaman ierisinde kararmalar meydana gelir. Doal talar emici olduklar iin atmosferdeki kirlilik nedeniyle kararrlar. Bu kirliliin temizlenmesi her aamada tan yzeyinde anmalara neden olaca iin zaman ierisinde ta ciddi zarar grr. Bu nedenle doal talarn kirlenmelere kar korunmalar yzey temizliinin (kumlanma vs.) neden olduu zararlarnda engellenmesi iin gereklidir. Yzey koruma ve temizlik iin kullanlacak malzemeler tan doal yapsn herhangi bir ekilde deitirmemeli ve uzun sreli etkinlik gstermelidir. Uygun olmayan malzemelerle yaplan koruma ve temizlikler daha byk sorunlara neden olabilmektedir.

192

193

Resim 6.61. Athena Tapna, Mimari Elemanlar Kaderli 2006 6.2.2.g. (7) Derz tamamlama Yma duvarlarda yer alan derzler evresel etkilere kar korunmasz olduklar iin duvarn en zayf bileenidir. Zaman ierisinde srtnmelere, darbelere, rzgarlara, su ve eitli tuzlara kimyasallara maruz kalan duvar yzeyinde derzler anmaya balar ve bir sre sonra tamamyle boalr. (Res. 6.63.) Derzlerin almas ile daha ok yabanc maddenin girerek duvarn iten ie zayflamasna neden olur. Yaplacak onarmda kullanlcak olan har yapnn kendi orijinal harcna yakn nitelikte ve bileenlerinde olmas btnlk ve malzemelerin kaynamas iin gereklidir. (EK E.1.24.) Kutsal alanda Tapnaklarn temeltalar, Byk ve Kk Bazilikann, martyrionun tm beden duvarlarnda harla derz tamamlama nerilmektedir. Kullanlacak olan malzeme gerekli analizlerden sonra nerilecektir.

Resim 6.62. B. Bazillika Gney Duvar, Kaderli 2006 193

194

7. SONU
Side, Trkiyenin gneyinde Akdeniz blgesinde, Antalyann dousunda antik bir liman kentidir. Gezgin ve corafyac Strabona gre, M.. VII. yy.da, Kymeli'lerin koloni ehri olarak kurulmutur. Hellenistik ve Roma Dneminde tm yarmaday kaplayan yerleim Erken Bizans Dneminde klerek sadece yarmadann ucu ile snrlanm M.S. VI. yy. ile birlikte tekrar gelime gstererek snrlarn am ancak artan korsan saldrlar, doal felaketler, Hal Seferleri neticesinde yava yava snmtr. XIX. yy. ile birlikte yabanc kaifler blgeye gelmi ve antlar, kenti tekrar

tanmlamaya almlardr. Antik kent XX. yy. ba mbadele gmenleri ile birlikte yerleime almtr. Giritten buraya g edenler, bulduklar fiziksel koullar deerlendirmi ve kullanmtr. Sidede ilk kapsaml bilimsel aratrma Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel tarafndan 19471966 yllar arasnda yaplm ve tm kent ile ilgili yeni aratrmalar ve belgelemeler sunulmutur. Tapnak ve Bazilikalarda kaz almalar yrtlm ve ilk genel planlar karlmtr. Tapnaklar bezemelerindeki stil geliimlerinden yola karak M.S. II. yy.a tarihlenmi ve byklklerine, sikkeler zerindeki betimlemelerine ve kent iin nemlerine gre bugne dein Athena ve Apollon Tapnaklar olarak adlandrlmlardr. Kutsal Alanda yaplan almalarn sonuclar Ord. Prof. Dr. A.M. Mansel ve yine ayn ekipten Prof. Dr. Semavi Eyice tarafndan doktora almas kapsamnda ele alnm, ancak beklenen aratrmann sonular yaynlanmamtr. Uzun bir aradan sonra, 19871991 yllar arasnda Prof. Dr. Jale nan ve Prof. Dr. Zeynep Ahunbay Kutsal Alanda Apollon Tapna restorasyonu zerinde alm ve bir hazrlk dneminden sonra tapnan ksmi bir restitsyon denemesi yaplm ancak ngrld dzeyde bitirilememitir. Alandaki alma srasnda, Apollon Tapnann gneyinde, mimari elemanlarn altnda, baka bir yapya ait olmas gereken, Roma Dnemine ait bir mozaik demeye rastlanlm, bu alma kapsamna alnarak salamlatrlm ve st kapatlarak koruma altna alnmtr. Tapnan restorasyonunda da arlkl imitasyon malzeme tercih edilmi ve tamamlamalar yaplmtr. Gnn olanak, teknik ve koullarn zorlayarak yaplan 194

195 uygulamada, teknik hatalar ve seimler bugn ve gelecekte yapnn youn tahribatna neden olmaktadr. Yaplan restorasyona bu alma kapsamnda tamir niteliinde birtakm neriler getirilmektedir. Side Apollon ve Athena Tapnaklar Kutsal Alan ve Bizans Bazilikalar Koruma Yaklam ve Tarihi evre Deerlendirmesi bal altnda oluturulan bu tezde amaland gibi Gney Anadolu'nun nemli rneklerinden biri olan Kutsal Alan, btnl ve sreklilii dikkate alnarak antlar ile birlikte incelenmi, rlve ve restorasyon projeleri ile de belgelenmitir. nce alann ve antlarn temizlii ile balanlm, belgeleme ve izim, sondaj, restitsyon ve sonunda restorasyon nerileri gelitirilmitir. Alann temizliinde antlara ait birok balklar, levhalar, mimari eleman ve yeni buluntular ortaya karlmtr. Bu aratrmann ierisinde Kutsal Alann ilk defa tm antlar, Tapnaklar, Bazilikalar, Deniz Suru, kuzey-batdaki ek mekanlar ve evresi ile birlikte detayl zemin kat ve vaziyet plan, kesit ve grnleri karlm, bunun sonucunda antlarn Kutsal Alandaki yerleimleri, planlama kriterleri, kullanmlar, eklenti ve tamamlamalar ile birlikte tarih ierisindeki geliimleri saptanmtr. Alan evreleyen Hellenistik Deniz Surlar ile balayarak Roma Dnemi, Erken ve Ge Bizans Dnemleri ve ara dnemler ile birlikte sekiz ayr Tarihsel Geliim Dnemleri tespit edilmitir. Alandaki ilk yaplar, Hellenistik Surla birlikte yaplm olmaldr ancak, buna ilikin kesin bir belgeye rastlanlmamtr. Apollon ve Athena Tapnaklar Kutsal Alann limana hakim ksmna birlikte tasarlanm, nce Apollon Tapna tamamlanm ancak Athena Tapna bilinmeyen bir nedenden hibir zaman bitirilememitir. Roma Dneminde Kutsal Alann bat ksmna, Tapnaklar yaplm, muhtemel, nlerinde altar, gneylerindeki mozaik buluntusu gz nne alnarak ek mekanlar, dou ksmnda da Bazilikann altndaki temel kalntlar dikkate alnarak, olaslkla baka kutsal yaplar ve, veya bir Propylon'nun da varl dnlebilinir. Sidede II. yy. ile birlikte Hristiyanln hzl yaygnlamas ve kabul, halkn pagan tapnaklarndan yava yava vazgemelerine neden olmutur. Erken Hristiyanlk yaps olarak tanmlanan Byk Bazilika da ayn alanda olmalarna ramen tapnaklardan alnarak kullanlan mimari elemanlarn azl, tapnaklarn bazilikann yapmna balanlmadan nce sklp baka yaplarda kullanmaya baladklar sonucunu ortaya atmaktadr.

195

196 Byk Bazilikann tasarmnda tapnaklarn planlar ve malzemeleri etkili olmu, bykln belirlemitir. Tapnaklarn stun akslar Atriumun planlamasnda dikkate alnarak, kuzey stunlar kuzey ve gney revaklara, Athena Tapnann bat stun dizisi ise, olaslkla revaksz dahil edilmitir. Atriumun kuzey ni srasnn tamamlanrken bilinmeyen bir nedenden dolay gney blmnn bitirilemedii

saptanmtr. Byk Bazilikann giri cephesi, Atriumun dou blmnde, Athena Tapnann dou stun dizilerini kullanmayp, nne ayrca stylobat yaplarak ayr bir n revak dizi oluturmutur. Bunun nedeni tapnaklarn bu cephelerinde tahribatlarnn fazla olduu veya Bazilika yaplarken ara skm evresinde mimari elemanlarnn eksitildii sonucuna ulalmaktadr. Bazilikalarn planlamasnda tapnaklarn kuzey stun akslar duvar akslar olarak devam ettirilerek bazilikann genilii, Erken Bizans tipik plan oranndan bazilikann uzunluu belirlemi ayn oran orta yan nefler iin de alnmtr. Bazilikann uzunluu havarileri temsilen 12 stun ile blnmtr. Byk Bazilikann bu genel planlama kriterleri ile birlikte dou ve gney blmnn de ilk planlama srecinde, bitirilmemi duvar kelerinden ve duvarlardan, A

sondajndan da anlald zere, farkl tasarland, belli bir aamaya kadar da uyguland veya bitirilip tekrar bugn grdmz plana dnld grlmektedir. lk yapm dneminden hemen sonra H sondajndan da tespit edildii zere, d beden duvarlarnda yer alan nilerin bir ksmnda, dnemin geleneine uyarak, deme altlarna freskler ile bezeli mezarlar yapld ve Bazilikann ayn zamanda bir Mezar Kilisesine dntrld, atriumun kuzeyindeki ek yaplarn ve Martyrionun eklenmesiyle birlikte bir yap topluluu oluturulduu grlmektedir. Bazilikann yapmnn bitiminden ksa bir zaman sonra gney dou blmn de niler deitirilerek, daha nce farkl plan gsteren alana, Piskoposluk Saraynda da benzeri bulunan, Martyrion olarak adlandrlan ve iki mekandan oluan yap eklenmitir. Martyrionun tonozlu, darya kaps olan bir n mekan ve trompsuz drt niin zerine oturan kubbeli kare planl asl mekan vardr. Burada vaftiz teknesi bulunmamasna ramen kuzey-dou niinin ierisinde yer alan eme, Erken Bizans Dneminde dini yaplarda ska yer alan Baptisterium-vaftizhane birlikteliini veya Bazilikann kent iindeki konumu ve bykl, nilerdeki raf izleri gz nne alnarak, Skeuophylakion olarak tanmlanmasn da dndrmektedir.

196

197 Byk Bazilikann tarihsel geliiminde yapnn bykl ayn kalmasna ramen birka kez onarld, d duvarlarn desteklendii, apsisin onarld, baz pencerelerin kapatld, apsis ve kubbesinin onarld, kap ve pencere aklklarnn kltld veya tmyle kapatld, dinsel nemi dorultusunda da uzun sre vazgeilmedii grlmektedir. Byk Bazilikann kullanmnn ne zaman sona erdii bilinmemekle birlikte, M.S.

VIII. yy.da Akdeniz Blgesini etkileyen doal felaketler, d saldrlar ile blge uzun sre toparlanamamtr. Bu dnemde antlar bir sre kaderlerine terk edilmiler ancak Bazilikann Pastophorionlar ve Martyrion ok zarar grmemi ve onarlarak farkl ilevlerle kullanmna devam edilmitir. Daha sonra takip eden yeniden yapm srecinde antlarn mimari elemanlar dier yaplarda kullanlmak zere sklm, antik kent byk bir inaat sahas grnmne brnmtr. Byk Bazilikann alanda ve Kk Bazilika da ve bulunan mimari elemanlarnn azl, oranlar gzetildiinde, bu ara srete Byk Bazilikann stunlar, balklar, aritravlar, levhalar gibi mimari elemanlarn, baka yaplarda kullanlmak zere gtrld sonucuna varlmaktadr. Kk Bazilikann yapmna balanlmadan nce tm Byk Bazilika, yap kalntlarndan arndrlm, bunlar gneydeki alanda istiflenmitir. Yaplan temizlik almalar srasnda apsis kubbesine ait mozaik paralar, Erken Bizans Dnemi kk balklar, kaplama levhalar, ok sayda byk ivilere, pimi toprak dokuma arlklar bulunmutur. Alanda gnmze en iyi durumda ulaan Kk Bazilika, Byk Bazilikann konumu ve plan, bemaya en kutsal mekana hedeflenerek konumlandrlmtr. Byk Bazilikann nefleri ile narteksi, Kk Bazilikann atriumu ve nekropol olarak deerlendirilecek ekilde yerletirilmitir. Kk Bazilika da dierleri gibi, planlama ve uygulama aamalarnda deiiklie uram, narteksli apraz tonozlu kapal yunan ha planl olarak tasarlanan yap nce bilinmeyen bir nedende tr narteksiz olarak yaplm, yapm aamasnda statik kayg ve depremlerden dolay i pflasterlerin kesitleri artrlarak glendirilmitir. Eklenen narteks, kaps ve drt adet ykseltilmi stunlarn tad ats ile bazilikann antsal giriini vurgulamtr. Kaplar daha sonra yine ayn kayglardan dolay rlerek kapatlmtr. Bu dnem ile birlikte Byk Bazilikann d beden duvarlar tekrar glendirilmi, antsal d kaplar ve gney yan mekann kaps 197

198 rlerek kapatlm, nartekste yeni mekanlar oluturulmu, narteks kuzey yan mekan tekrar dzenlenerek buraya bir gzetleme kulesi eklenmitir. Yaplar dinsel anlamlar dnda kale gibi savunma yaplarna dntrlmlerdir. Kentin giderek zayflayan ekonomisi buna bal sosyal yaants ve kum ile dolarak nemini yitiren liman ile birlikte Kutsal Alan da savunma gcn yitirmi ve tm alan mezarlara terk edilmitir. Rlve almalar ile birlikte Kutsal Alann farkl noktalarnda daha ok Byk Bazilikadan sondaj almas yaplm, antlarn kendi dnemleri, ncesi ve sonrasndaki kullanmlar ve mekansal oluumlar ile ilgili bilgilere ulalm ve elde edilen sonular, yaplarn tarihsel geliimlerinin belgelemi, bunlar EK D1-D22 gsterilmitir. Byk Bazilikann i ve d kotlar belirlenmi, nilerin, renkli fresklerle bezenmi mezarlar olarak kullanmlar belgelenmitir. D duvarlarn balantlar takip edilmi, Martyrionun gneyinde bir kap izine rastlanlm, daha nceki bir dneme ait temel kalntlar ortaya karlmtr. Bu almann sonucunda Byk Bazilikann apsisin arkasnn bir duvar ile kapatlarak, Perge rneklerindeki gibi, dardan dz, yaln bir cephe oluturulduu saptanmtr. Narteks gney yan mekanda yeni ortaya karlan renkli, geometrik desenli mozaik, ve yapnn erken M.S. VI. yy. tarihlemesinde, temizlik srasnda ve sondajlarda ele geen kk byk buluntularla birlikte dikkate alnacak nemli bir mimari dzenlemedir. Bu tezin kapsamnda ilk defa tm alann, yaplarn tarih ierisindeki yerleri dikkate alnarak restitsyonlar izilmitir. Apollon Tapnann birok mimari eleman alanda bulunduundan restitsyonu tamamlanabilinir olmutur. Athena Tapnanda ise stun boylar ile birlikte aritrav, friz, geison, alnlk gibi mimari elemanlar da eksik olup, tamamlamalar Apollon Tapnann lleri baz alnarak nerilmitir. Tapnaklarn tam boy stunlar ele gemediinden, stun alt aplar, erisellik kat saylar, balk alt aplar, kaide aplar ve ykseklikleri gibi alandaki mevcut mimari elemanlardan yola karak stun boylar hesaplanmaya allmtr. Vitruviusun
154

stunlar aras ve stun ap oranlarna bakarak yapt snflamaya gre Apollon Tapna 1 / 9/4 oran ile eustylos, Athena Tapna 1/2 oran ile systylos tipine girer. Buna gre stunlarn ykseklikleri her iki tapnakta da stun apnn 9 si, Apollon Tapnanda yaklak 8.55m, Athena Tapnanda 10.64m olmaldr. Alanda bulunan
154

Vitruvius 1993, 55.

198

199 stunlarn aplar ve erisellik katsaylar uygulandnda ise kan sonu, yaklak Apollon Tapnanda 8.24m, Athena Tapnanda ise 10.48m yksekliktir. Bu sonular birlikte deerlendirildiinde, Apollon Tapnann stun ykseklii, malzemenin boyutlar, ustann sanatsall, hesaplar, el iilii, erisellii gibi faktrler hesaba katlsa bile, restorasyonda uygulanan 7.10m lsnden farkl olmaldr. Byk Bazilikann cephe dzenlemelerinde tapnaklarn planda olduu gibi cephe boyutlarnda da etkili olduu dnlmektedir. Bazilikann zemin kat restitsyonu, in situ pencere ve kaplar, kuzey-bat blmnden okunabilen kat ykseklii alnarak yaplm ve buna gre eksik blmler tamamlanmtr. Alan daki Erken Bizans Dnemi balklarnn ykseklikleri, ilk kaz dneminde alanda bulunan, fakat bugn izine rastlanlmayan aritrav yerine Piskoposluk Saraynn Bazilikasnn aritrav ykseklii alnarak ve Bazilikann iinde bulunan krk kaide birlikte hesaplandnda stun ykseklii yaklak 4.63m kmaktadr. Bazilikann ikinci kat ykseklii ve mimarisi ile ayn dnem benzer yaplar rnek alndnda, stanbul Studios Bazilikas, Selanik Hagios Demetrios, Suriye Erken Dnem rnekleri gibi, pencere byklkleri ayn devam ettii, ancak kat yksekliinin indirgendii grlmtr. Sonradan

yapya eklenen Martyrionun da st katna geiin gney galerileriden pastopohrionun stnden saland, bu mekanlarn kullanm ekli belli olmamakla birlikte uzun sre, arada onarmlarla, Bazilika ile birlikte kullanld, atsnn da ahap krma at olduu varsaylmaktadr. Bazilikann dou cephesi apsis ve pastophorionlarnn st kat ve atya ilikin bilgilerin yetersizlii nedeniyle kesin deildir, bu cephe ile ilgili birka neri gelitirilmitir. (EK D.13.) Kk Bazilikann insitu duvarlar, kaide ve balklar, narteksteki granit stunlar kap ve pencereler, yapnn restitsyonu iin k noktalarn vermekte, bazilikann iindeki drt stun yerine ok miktarda yarm yuvarlak yap talar bulunmas, Sidede daha nce rastlanmayan talardan rme stunlarn kullanldn

belgelemektedir. Kutsal alan gelien zaman ierisinde dinsel nitelii ile birlikte ayn zamanda nemli kentsel bir meydana dnm, son evrede, dinsel nitelii ile birlikte savunma amal bir yapya brnmtr.

199

200 Kutsal Alandaki tahribatn ve bozulmalarnn nedenleri Side'nin genelinde yaanan sorunlardan ok farkl deildir. Doal felaketler, yaplarn zaman ierisindeki kullanm deiiklikleri, malzemelerin nitelikleri, yaplardaki bozulma derecelerini belirleyen ana faktrlerdir. Depremler ilk alardan beri Akdeniz havzasn etkilemi, sarsntlarn birouna tusunami de eklenmitir. Bu blgeyi M.S. 17, M.S. 141-144 aras, M.S. 240, M.S. 358-366 aras, M.S. 467, M.S. 557 depremleri sarsm, hareketlilik M.S. VII. ve IX. yy.'da da devam etmitir. Denizin kysnda olan Kutsal Alan hepsinden farkl derecelerde etkilendii grlmtr. Byk Bazilikann apsisi ve duvar glendirmeleri, Martyrionun st katnda ve Kk Bazilika da ki destekler ile onarmlar, bu sarsntlarn yol at tahribatlara kar yaplm olmaldr. Kutsal Alanda, Tapnaklar ve Bazilikalarda yaplan aratrmalar ve almalar dahilinde, yaplarn bozulma nedenleri ve ekilleri incelenmi, Antlarn gnmzdeki sorunlar ve kullanm koullar tespit edilerek, yapya en az mdahale prensibi ile koruma nerileri gelitirilmitir. Bu neriler kapsamnda mevcut bezemeleri, mozaikleri, mimari elemanlar bir koruma kabuu ile evreledikten sonra, hi bir yapy n plana karmadan, boyutsal ifadelerini glendirecek, statik kayglarn ortadan kaldracak, orjinal malzemelerine sadk kalnarak btnlemeler ve tamamlamalar da nerilmektedir. Side Antik kentinin ierisinde, bir ak hava mzesine dnen Kutsal Alanda, tipik Roma Tapnaklar, ve stanbul dnda ok az sayda Anadoluda rnei bulunan karakteristik stanbul-Suriye Erken Bizans Dnemi zellikleri tayan Byk Bazilika, yakn evrede ve Sidede birok benzer rnei bulunan merkezi planl Martyrion, stanbul, Anadolu ve Yunan Adalarn da benzer rnekleri bulunan apraz tonozlu, kapal yunan ha planl Orta-Ge Bizans Dnemi Bazilikas yer almaktadr. Antlar, Arkeolojik Sit'in kapsamnda olduu iin dorudan tezimizde bu yaplara bir ilev yklenmemi ancak, gvenlik ve korumann srekliliini salamak zere, Martyrion'da gerekli salamlatrmalar yapldktan ve koruma nlemleri alndktan sonra,eer bir kullanm dnlrse kenti ve Kutsal Alan tantc belgeler sergilemek amacyla bu alan deerlendirilebilinir.

200

201

KAYNAKLAR

Abbasolu Martini 2003: H. Abbasolu, W. Martini, Die Akropolis von Perge, Band I, Verlag Phlipp von Zapern, Mainz am Rhein. Abbasolu 2004: H. Abbasolu, Pamphylia Hamamlar, Anadoluda Dodu, Ege Yaynlar, stanbul, 1-10. Ahunbay 1996: Z. Ahunbay, Tarihi evre Koruma ve Restorasyon, YEM, stanbul. Ahunbay 2005: Z. Ahunbay, Doal veKltrel Miras Koruma Alannda Geerli Uluslarars Belgelerin Trkiyedeki Uygulamalara Yansmalar, Korumada 50 Yl, M.S.G.S.. Basmevi, 9-24. Akkaya 1994: T. Akkaya, Herakleia Pontike (Karadeniz Eerelisi)nin Tarihi Geliimi ve Eski Eserleri, Troya Yaynclk, stanbul. Akkaya 2000: T. Akkaya, Ortodoks konlar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Akurgal 1983: E. Akurgal, Eski zmir l. Yerleme Katlar ve Athena Tapna, Trk Tarih Kurumu-Ankara. Akurgal 1995: E. Akurgal, Hatti ve Hitit Uygarlklar, Net Turistik Yaynlar, Izmir. Akyrek 1996: E. Akyrek, Sanatn Ortaa (Trk, Bizans ve Bat Sanat zerine Yazlar), Kabalc Yaynevi, stanbul. Akyrek 2005: E. Akyrek, 'Bizans Dnemi Kalntlar' Trebenna (Tarihi, Arkeolojisi ve Doas), Vehbi Ko Vakf, stanbul. Alas 1992: . Z. Alas, Marmara Blgesindeki Bizans Dnemine Ait Opus-Sectile Yer Demeleri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara. Altan 2003: E. Altan, kinci Hal Seferleri (1147-1148), Trk Tarih Kurumu, Ankara. Alzinger 1974: W. Alzinger, Augustische Architektur in Ephesos, Sonderschriften Band XVI, sterreichischen Archaeologischen Institut, Wien. Anabolu 2001: M. Anabolu, stanbul ve Anadoludaki Roma mparatorluk Dnemi Mimarlk Yaptlar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Andra 2003: F.D. Andria, Arkeoloji Rehberi Hierapolis ( Pamukkale), ev. N. Frat, Ege Yaynlar, stanbul. Ashurst 1990 a: N. J. Ashurst, Practical Building Conservation, Stone Masonry, English Heritage Technical Handbook Volume 1,Gower Technical Press, London. Ashurst 1990 b: N. J., Ashurst, Practical Building Conservation, Brick, Terracotta & Earth, English Heritage Technical Handbook Volume 2, Gower Technical Press, London. Ashurst 2007: J. Ashurst, Conservation Of Ruins, Elsevier, London. Aslan-Blum-Schweizer: R. Aslan, S.W.E. Blum, F. Schweizer, Luftbilder Antiker Landschaften Trkei, Philipp von Zabern, Mainz. 201

202 Asutay 1998: N. Asutay, Byzantinische Apsisnebenraume, VCG.,Weimar. Ar 2002: T. . Ar, Trkiyede Arkolojik Sit Alanlarnn Korunmas ve Deerlendirmesi Sorunu, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi, stanbul. Ar 2000: K. Ar, Byk Mbadele (Trkiyeye Zorunlu G. 1923-1925), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2.Bask, stanbul. Atlan 1970: S. Atlan, Roma Tarihinin Ana Hatlar, I. Ksm Cumhuriyet Devri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No. 1529, stanbul. Avlar 2000: E. Avlar, Yaplarda su ve Nem Sorunu, YT Basm Yayn Merkezi, stanbul. Bahn 1996: P. Bahn, Archaeology (Cambridge Illustrated History), Cambridge. Balika-Witakowska 2005 : E. Balika-Witakowska, konalar, ev. A. zdamar, Yap Kredi Kitap Yaynevi, stanbul. Barlas 1995: K. N. Barlas, Ortaa stanbul Bizans Yaplarnda Mimari Ssleme, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, T, stanbul. Baram-Carroll 2004:U. Baram, L., Carroll Osmanl Arkeolojisi, Yap Kredi Kitap Yaynevi, stanbul, Baaran 1995: C. Baaran, Roma a Lotus Palmet rgesi, Doktora Tezi, Atatrk niversitesi, Erzurum. Baaran 2004: C.Baaran, Anadolu Kompozit Balklar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Bagelen 2005: N. Bagelen, Eski Haritalarda Bat Anadolu, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Bayburtluolu 2003: C. Bayburtluolu, Yksek Kayaln Yanndaki Yer (Arykanda), Homer Kitapevi, stanbul. Bayburtluolu 2004: C. Bayburtluolu, Lykia, Suna-nan Kra Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits, Antalya. Bean-Mansel -Jale, 1956: E. G., Bean, A. M. Mansel, . Jale, 1956. Side Agoras ve Civarndaki Binalar, 1948 yl Kazlarna dair Rapor, Die Agora von Side und die Benachbarten bauten , Bericht ber die Ausgrabungen im Jahre 1948, Antalya Blgesi Aratrmalar NO. 4, Untersuchungen in der Gegend von Antalya Nr. 4, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Bean 1999: E. G. Bean, Eskiada Gney Kylar, ev. . Delemen, S. okay, Arion, stanbul. Bekle- Nersich 1990: K. Bekle, N. Nersich, Phrygien und Pisidien, Tabula mperii Byzantini, Band 7, sterreichische Akademie der Wissenschaften, Wien. Bekta 2008: C. Bekta, Afrodisyias, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Beaufort 2002: F.Beaufort, Karamanya, ev. A. Neyzi, D. Trker, Suna- nan Kra Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits, Antalya. Biscontin Laura 1993: G. Biscontin, G., Laura, Conservation of Architectural Surfaces: Stones and Wall Covering, Venice. 202

203 Binan 1999: C. Binan, Mimari Koruma Alannda Venedik Tznden Gnmze Dnsel Gelimenin Uluslararas Evrim Sreci, Yldz Teknik nv. Basm-Yayn, stanbul. Binan 2005: C. Binan, Mimari Koruma konusunda Gncel Tartmann Uluslararas Boyutlar zerine Gzlemler ve Trkiye, Korumada 50 yl, M.S.G.S.. Basmevi , 7, stanbul. Bingl 2004: O. Bingl, Arkeolojik Mimaride Ta, Homer Yaynevi, stanbul. Bindokat 2005: A. P. Bndokat, Latmosta Bir Karia Kenti Herakleia, Homer Kitabevi, stanbul. Bosch- Mansel- nan 1951: E., Bosch, A.M. Mansel, J., nan, 1951. 1947 Senesi Side Kazlarna Dair nrapor, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, V. Seri, No.11, Ankara. Brandt 1992: H. Brandt, Gesellschaft und Wirtschaft Pamhyliens und Pisidiens im Altertum, Forschungsstelle Asia Minor im Seminar fr Alte Geschichte der Westfaellischen Wilhelms niversitaet, Mnster, Bonn. Brown 2000: P. Brown. Ge Antik agda Roma ve Bizans Dnyas, Tarih Vakf Yurt Yaynlarn, stanbul. Bosch 1957: E. C. Bosch, Pamphylia Tarihine Dair Tetkikler (Antalya Blgesinde Aratrmalar No. 1), Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan, V. Seri, No.17, Ankara. Boysal 1957: Y. Boysal, Die Korinthischen Kapitelle der Hellenistischen Zeit Anatoliens Anatolia 2, Trk Tarih Kurumu, 79, Ankara. Bussagli 1999: M. Bussagli, Rome Art& Architecture, Knemann, Cologne. Bykkolanc 1996: M. Bykkolanc, Pisidya Blgesi Tapnak Mimarisi, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul Edebiyat Fakltesi, stanbul. Bykkolanc 2000: M. Bykkolanc St. Jean Hayat ve Ant, Efes 2000 Vakf Yaynlar, zmir. Borchhardt 1999: J. Borchhardt, Limyra Zemuri Talar (Likya Blgesinde Limyra Antik Kentinin Gizemli Sularnda yaplan Arkeolojik Aratrmalar), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Borboudakis-Gallas-Wessel 1983: M. Borboudakis, K. Gallas, K. Wessel, Byzantinisches Kreta, Hirmer Verlag, Mnich. Carpiceci 2007: A.C. Carpiceci, Pompeji heute und vor 2000 Jahren, Bonech EdizioniIl Turismo BET, Frenze. Casson 2008: L. Casson, Antik ada Seyahat, MB Yaynevi, stanbul. Cahen 2008: C. Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Ceylan 2005: B. Ceylan, Spolia: Antik Dnemde Yaplar ve Yap Elemanlarnn kinci Kullanmlar, Eski an Mekanlar Zamanlar nsanlar, Homer Kitabevi, stanbul, 7484. Chitham 1987: R. Chitham, Die Saeulenordnungen der Antike, Deutsche VerlagsAnstalt, Stuttgart. 203

204 Clifton 1983: J.R. Clifton, Cleaning Stone and Masonry, ASTM, Louisville. Christen 1986: J. Christen, Die Gerichtsbasilika beim Forum von Tipasa, Funktion und die Frage nach den Vorbildern fr den Basilikalen Kirchenbau, Studien zur Spatantiken und Byzantinischen Kunst Teil 1, Dr. Rudolf Halbelt GMBH, 163- 204, Bonn. Cramer Elisabeth 1987: J.Cramer, J. Elisabeth, Bauforschung und Denkmalpflege, DVA, 5760, Suttgart. Cmert 2006: B. Cmert, Mitoloji ve konografi, De Ki Basm Yaym, Ankara. etinkaya 2003: H. etinkaya, stanbulda Orta Bizans Dini Mimarisi, Doktora Tezi, , stanbul. evik 2002: N. evik, Talarn zinde Likya, Arkeoloji ve Sanat Yayn, stanbul. orapolu 1983: K. orapolu, Doal Ta Yaplarda Ta Ayrmasnn Nedenleri. Maktral Kalkerler zerinde Korumaya Ynelik Bir Aratrma, Yaynlanmam Doktora Tezi, MSG, stanbul. ubuk 2008: N. ubuk, Hierapolis Tiyatro Kabartmalar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Grerson 1999: P. Grerson, Byzantne Conage, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington D.C. Dabayan 2005: L.P. Dabayan, Konstantiniyye (Paylalamayan Belde), IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul. Dai 1970: A. Dai, Side Piskoposluk Saray, yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul. Dalby 2004: A. Dalby, Bizansn Damak Tad (Kokular araplar Yemekler), Kitap Yaynevi, stanbul. Da 2006: M. Da, Bizansn D, Yeditepe Yaynevi, stanbul. Deckers 2006: J. G. Deckers, De Frhchristliche Und Byzantinische Kunst, C.H.Beck, Wssen Davis 2006: E.J. Davs, 2006. Anadolu (19. yzyl Karya, Frigya, Likya ve Pisidya Antik Kentlerine Yaplan Bir Gezinin yks), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Demirkent 1997: I. Demirkent, Hal Seferleri, Dnya Yaynclk, stanbul. Demirkent 1999: I. Demirkent, Bizans Tarihi Yazlar (Makaleler-Bildirilerncelemeler), Dnya Kitaplar 405, stanbul. Demirkent 2001: I. Demirkent, Ioannes Knnamosun Hstoras (11181176), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Demirkent, 2006: I. Demirkent, Nketas Khoniatesin Historias (1180-1195), Dnya Yaynclk, stanbul. Demirta 1999: M.B. Demirta, Apollon Smintheus Tapnann Mimari Bloklar zerindeki Ta aretlerinin ncelenmesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi Ankara niversitesi, Ankara. Dikici 2007: R. Dikici, u Bizim Bizans, Remzi Kitabevi, stanbul. 204

205 Doan 2008: S. Doan, Kappadokia Blgesi Sivrihisardaki Kzl Kilise, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Dogkas 2008: M. Dogkas, Tarih (Anadolu ve Rumeli), ev. B. Umar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Durm 1910: J. Durm, Baukunst der Griechen, Alfred Krner Verlag, Leipzig. Dzgner 2004: F. Dzgner, Justnanus Dneminde stanbulda Yaplar, Arkeoloji ve Sanat yaynlar, stanbul. Drken 2003: . Drken, Roma Dini, Trk Eskia Bilimleri Enstits Yaynlar, stanbul. Ebersolt 1999: J. Ebersolt, Bizans ve stanbul Dou Seyyahlar, Pera Turizm ve Ticaret A.., stanbul. Eck 1989: W. Eck, Religion und Gesellschaft in der Rmischen Kaiserzeit, Klner Historische Abhandlung Band 35, Wien. Erder 1971a: C. Erder, Yorumlar zerine Vakflar Dergisi, Say IX, 409-417, Ankara. Erder 1971b: C. Erder, Tarihi evre Kaygs, ODT Mimarlk Fakltesi Yayn No 18, Ankara. Erder 1975: C. Erder. 1975. Tarihi evre Bilinci, ODT Mimarlk Fakltesi Yayn NO 24, Ankara. Erder 1997: C. Erder, Tarihi evre Bilinci, ODTU Mimarlk Fakltesi, Ankara Erguvanl 1987: K. Erguvanl, Marmara Blgesi Ta Ocaklar, Yaynlanmam Notlar, stanbul. Eri 2002: M. Eri, 2002. Yap Fizii ve Malzemesi, M.S.. Literatr Yaynclk, stanbul. Eri 1983: M. Eri, Eski Eserler Tahrip ve Koruma Yap 47,1,YEM, s.38-44. Ersen 1991: A. Ersen, 1991. Ta Koruma Kuram ve Uygulamalarnn Evrimi, yaynlanmam Doentlik Tezi, T Restorasyon Anabilim Dal, stanbul. Ermi 2003: M. . Ermi, zmir ve Manisa evresindeki Orta Bizans Dnemi Templon Aritravlar, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, T, stanbul. Eyice 1952: S. Eyice, Side ehrinin Erken Hristiyan ve Bizans Devirlerine ait Mimari Eserleri Hakknda bir Tetkik Denemesi, Yaynlanmam, Doktora Tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul. Eyice 1960: S. Eyice, Sidenin Bizans devrine ait binalarnn Sanat Tarihi bakmndan deerleri V. Trk Tarih Kongresi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 5360. Eyice 1980: S. Eyice, Son Devir Bizans Mimarisi, stanbulda Palaiologoslar Devri Antlar, Trkiyede Ortaa Sanat Aratrmalar I, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul. Eyice 1981: S. Eyice, "Istanbul'da Ortadan Kalkan Baz Tarihi Eserler" Tarih Enstits Dergisi, stanbul, 1011.

205

206 Eyice 1996: S. Eyice, Trkiyede Bizans Dnemi Yerleimi Hakknda Notlar, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme Habitat II, stanbul, 206220. Eyice 2006: S. Eyice, Eski stanbuldan Notlar, Kre Yaynlar, stanbul. Eyice 2007: S. Eyice, Bizans Devrinde Boazii, Yeditepe Yaynevi, stanbul. Feld 1986: O. Feld, Die Beiden Kirchen in Hierapolis Kastabala Studien zur Spatantiken und Byzantinischen Kunst Teil 1, Dr. Rudolf Halbelt GMBH, Bonn, 7786. Feilden 1982: M. B. Feilden, Conservation of Historic Buildings, Butterworths, Mackays of Chatham, Cambridge. Feilden- Jukka 1993: M. B. Feilden, J. Jukka Management Guidelines for Cultural Heritage Sites, ICCROM, Rome. Freely- akmak, 2005: J. Freely, A. akmak, stanbulun Bizans Antlar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Freyberger 1990: S. K. Freyberger, Stadtrmische Kapitelle aus der Zeit von Domitian bis Alexander Severus, Mainz. Gallas-Wesse-Borboudakis 1983: K.Gallas, M.Wesse, Byzantinisches Kreta, Hirmer Verlag, Mnchen. E. Borboudakis,

Gibbon 1994: E. Gibbon, Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, Cilt4, ev. A. Baltacgil, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Gbbon 1995: E. Gbbon, Bizans (Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi), Cilt 5, Arkeolji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Grant 1998: M. Grant, Romadan Bizansa, .S. Beinci Yzyl, ev. Z.Z. lkgelen, Homer Kitabevi, stanbul. Greaves 2003: A. M. Greaves, Miletos (Bir Tarih). ev. H.ztrk, Homer Kitapevi, stanbul. Gregory 2008: T.E. Gregory, Bizans Tarihi, ev. E.Ermet, YKY Yaynlar, stanbul. Grossmann- Hans 2003: P. Grossmann, G. Hans, 'Frhchristliche und Byzantinische Bauten im Sdstlichen Lykien', stanbuler Forschungen Band 46, Tbingen. Gruben 1980: G. Gruben, Die Tempel der Griechen, Hirmer Verlag, Mnchen. Gruben 2001: G. Gruben, Griechische Tempel und Heiligtmer, Winsenschafliche Buchgesellschaft, Mnchen. Grunau 1970: E. Grunau, Bautenschutz und Bautenschutzmittel, Verlagsgesellschaft Rudolf Mller, Kln. Gkalp 2001: D. Z. Gkalp, Trkiye Mzelerindeki Bizans Dnemine Ait Maden Aydnlatma Aralar, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi, stanbul. Gnen 1993: . S. Gnen, Bizans Dnemine Ait Dini Yaplarn ncelenmesi zerine Bir Aratrma, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, YT, stanbul. 206

207 Gle- Tlay 1996: A.Gle, T. Tlay, Studies of Old Mortars and Plasters from the Roman, Byzantine and Otoman Period of Anatolia Architectural Science Review Volume 39, 3-13 . Glbay, 2003: O.Glbay, Eski ada Tuvalet Kltr, Trk Eskia Bilimleri Enstits Yaynlar, stanbul. Gner 1968: O. Gner, Side Uluslararas Turizm Planlama Yarmas, Turizm ve Tantma Bakanl, ller Bankas, Ankara. Gney 2002: E. Gney, Genel evre Kirlenmesi, antay Kitabevi, stanbul. Grel 2001: E. A. Grel, Bizans Resiminde Mekan Kaygs, Yaynlanmam, Yksek Lisans Tezi, Ege niversitesi, zmir. Haldon, 2007: J. Haldon, Bizans Tarih Atlas, ev. A. zdamar, Kredi Kitap Yaynevi, stanbul. Hallensleben 1986: H. Hallensleben Die Ehemalige Spridonkirche in Silivri Studien zur Spatantiken und Byzantinischen Kunst Teil 1, Dr. Rudolf Halbelt GMBH, Bonn, 35-46. Harl 2002: W. K. Harl, Roma (Kazlarda bulunan sikkelerin tanmlanmas iin rehber), ev. B. Delikan, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Harrison 1986: R. M. Harison, An Ambo Parapet in the Antalya Museum Studien zur Spatantiken und Byzantinischen Kunst Teil 3, Dr. Rudolf Halbelt GMBH, 73- 76, Bonn. Heilmeyer 1970: W. D. Heilmeyer, Korinthische Normal Kapitelle, Studien zur Geschichte der Rmischen Architekturdekoration, RM. Erg. 16, Heidelberg. Heilmeyer-Wolfram 1990: W. D. Heilmeyer H., Wolfram, Licht und Architektur, Schriften Des Seminars fr Klassische Archeologie der Freien Universitaet Berlin, Tbingen. Hesberg 2005: H.von Hesberg, Rmsche Baukunst, Verlag C.H. Beck, Mnchen Herold 1994: K. Herold, Konservierung von Arhaeologischen Bodenfunden Wandmalerei, Mosaik, Bhlau. Hesberg 1992: H. Hesberg, Rmische Buchgesellschaft, Darmstadt. Grabbauten, Wissenschaftliche

Hess 1943: F. Hess, Konstruktion und Form im Bauen, Julius Hoffmann Verlag, Stuttgart. Hild-Hansgerd 1990: F. Hild, H. Hellenkemper, Kilikien und saurien, Tabula mperii Byzantini 5, Teil 1, Teil 2, sterreichische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch Historische Klasse Denkschriften 215. Band, Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien. Hild Hellenkemper 2004a: F. Hild, H. Hellenkemper, Lyken Und Pamphylen, Tabula mperii Byzantini 8, Teil 1 Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien.

207

208 Hild Hellenkemper 2004b: F. Hild, H. Helllenkemper, Tabula mperii Byzantini 8, Lyken Und Pamphylen, Teil 2 Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien. Hild Hellenkemper 2004c: F. Hild, H.Hellenkemper, Lyken Und Pamphylen, Tabula mperii Byzantini 8, Teil 3 Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien. Hootz 1983: R. Hootz, Kunstdenkmaeler in Bulgarien, Deutscher Kunstverlag Berlin. Howgego 1998: C. Howgego, Sikkelerin Inda Eskia Tarihi. ev. O. Tekin, Homer Kitapevi, stanbul. ICCROM 1995: Methods of Evaluating Products for the Conservation of Porous Building Materials in Monuments, International Colloquium, Rome. ICCROM 2007: Manegement And Preservaton Of Archaeologcal Stes, Editors: Z.Ahunbay, .zmirligil. ICCROM 1987: Mzelerde Koruma: evresel Koullarn Denetimi, ICCROM Kltr Varlklar Koruma ve Onarm Aratrmalar Uluslararas Merkezi, stanbul Restorasyon ve Konservasyon Merkez Laboratuar, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl, stanbul. dil 1977: V. dil, Anadoluda Roma a Korinth Balklar, Anatolia XX. 1984, Ankara, 149. nan 1965: J. nan, Antalya Blgesi Roma Devri Portreleri, Rmische Portraes aus dem Gebiet von Antalya, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, V. Seri, No. 21, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. nan 1975: J. nan, Roman Sculpture in Side, Trk Tarih Kurumu Yaynlar V. Dizi, Sa. 30, Reserarches in the Region of Antalya No. 8, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. nan, 1984: J. nan, Side Apollon Tapna (N, 1 ) Kazs ve Onarm 1983 Yl almalar VI. Kaz Sonular Toplants, Ankara. nan 1998: J. nan, Toroslarda Bir Antik Kent, Eine Antike Stadt Im Taurusgebirge Lyrbe? - Seleukeia?, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, Istanbul. pekolu- Hasan- Sedat 2004: B. pekolu, B. Hasan, A. Sedat, Tarihi Yaplarda Kullanlan Horasan Harc ve Svalarnn zellikleri Yap Dergisi, 269 Nisan, 90-94, stanbul. plikiolu 1997: B. plikiolu, Eski Bat Tarihi Trk Tarih Kurumu. Ankara. zmirligil 1983-2008: . zmirligil, Side Kaz Sonular Toplants, V- XXX, TTK , Ankara. Kaehler 1970: H. Kaehler, Der Rmische Tempel, Gebr. Mann Verlag, Berlin. Kahraman 2008: G. Kahraman, Erken Bizans Dnemi Horasan Harlarnn ncelenmesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, T, stanbul.

208

209 Khya 1992: Y. Khya, stanbul Bizans Mimarisinde Kullanlan Tulann Fiziksel ve Mekanik zellikleri, Yaynlanmam Doktora Tezi, T, stanbul. Kaplan 2004: M. Kaplan, Bizansn Altnlar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Karaca 2008: Z. Karaca, stanbulda Tanzimat ncesi Rum Ortadoks Kiliseleri, Yap Kredi Yaynnlar, stanbul. Karagz 2005: . Karagz, Eskia'da Depremler, Trk Eskia Bilimleri Enstits Yaynlar, stanbul. Karaosmanolu 1996: M. Karaosmanolu, Roma a Yumurta Dizisi, Atatrk niversitesi, Erzurum. Keil- Adolf 1931: J. Keil, W. Adolf, Denkmaeler aus dem Rauhen Kilikien, Monumenta Asiae Minoris Antiqua Vol III, The Manchester University Pres, London. Kzlkayak 2003: G. Kzlkayak, Antalya da Neapolis Bazilikas, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, , stanbul. Klotz 1995: H. Klotz, Geschichte Der Architektur, Prestel, Mnchen-New York. Klotz 1980: H. Klotz, Moderne und Postmoderne, Vieweg., Wiesbaden. Kramer 1986: J. Kramer Stilmerkmale Korintischer Kapitelle des ausgehenden 3. und des 4. Jahrhunderts n. Chr. in Kleinasien Studien zur Spatantiken und Byzantinischen Kunst Teil 3, Dr. Rudolf Halbelt GMBH, Bonn, 109126. Kramer1994: J. Kramer, Korinthische Plasterkapitelle in Kleinasien und Konstantinopel, stanbuler Mitteilungen Beiheft 39, Ernst Wasmuth Verlag, Tbingen. Krautheimer 1986: R. Krautheimer Early Christian and Byzantine Architecture, Yale University Press, London. Kratz 1964: A. Kratz, Eine Methode der Steinrestaurierung, BJV, 4655. Kretzchmer 2000: F. Kretzchmer, Antik Romada Mimarlk ve Mhendislik, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Komnena 1996: A.Komnena, Alexiad, Malazgirtin Sonras ( Anadoluda ve Balkan Yarmadasnda mparator Alexios Dneminin Tarihi), ev. B. Umar, nkilap Kitapevi, stanbul. Koch 2007:G. Koch, Trkiyedeki Erken Hristiyanlk Dnemi nemli Merkezleri le Birlikte, Erken Hristiyan Sanat, ev. A. Aydn, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Korfmann 2004: M. O. Korfmann, Dnya Kltr Miras Kentlerinden Troia Wilusa Gezi Rehberi, Ege Yaynlar. Kos 2008: K. Kos, Bizanstan Osmanlya stanbul Mimarisinin Dou Kkeni, ev. N. Gngrm, Kaynak Yaynlar, stanbul. Kuban 2000: D. Kuban, Tarihi evre Korumann Mimarlk Boyutu, YEM, stanbul. Kuban 1962: D. Kuban, Restorasyon Kriterleri ve Carta Del Restauro Vakflar Dergisi Say V, Ankara. , 149153.

209

210 Kuban 2001: D. Kuban, Trkiyede Kentsel Koruma, Tarih Vakf Yurt Yaynlar stanbul. Kuban 2004a: D. Kuban, alar Boyunca Trkiye Sanatnn Anahatlar,YKY Yaynlar, stanbul. Kuban 2004b: D. Kuban, stanbul Bir Kent Tarihi (Bizantion, Konstantinopolis, stanbul). ev. Z. Rona, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul. Kulunyar 1990: A.Kulunyar, znikteki Bizans Dnemi Yaplarnda Tarihlendirme Sorunlar ve Malzeme Teknik, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara. Kkkaya 2004: A. G. Kkkaya, Talarn Bozulma Nedenleri Koruma Yntemleri, Birsen Yaynevi, stanbul. Kkeren: C. C. Kkeren, Ege de Bir Anadolu Uygarl Karia, Ekin Grubu Yayn. stanbul. Laag 1990: H. Laag, Kleines Wrterbuch Frchchristlichen Kunst und Archaeologie, Fourier Verlag, Wiesbaden. Landels 1996: J. G.Landels, Eski Yunan ve Romada Mhendislik, ev. B.Bak Tbitak, Ankara. Lanckoronski 1890: K. G. Lanckoronski, Staedte Pamphyliens und Pisidiens, I. Band, Pamphylien, Wien. Langlotz 1972: E. Langlotz, Der Architekturgeschichtliche Ursprung der Christlichen Basilika, Rheinisch- Westfaelische Akademi der Wissenschaften, Vortraege G 172, Westdeutscher Verlag Germany. Levtchenko 1999:V. M. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, ev. M.Selen, zne Yaynlar, stanbul. Lilie 1994: R. J. Lilie, Byzans Kaiser und Reich, Grundlagen Des Studiums, Kln. Lind 2001: A. Lind, Kaya Ta ve Kum, ev. M.zsoy, Trkiye Bankas, stanbul. Maalouf 2006: A. Maalouf, Araplarn Gznden Hal Seferleri, ev. A. Berktay Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Machatschek 1967: A. Machatschek, Nekropolen und Grabmaeler im Gebiet von Elaiussa Sebaste und Korkos im Rauhen Kilikien, sterreichische Akademie der Wissenschaften, Wien. Machatschek-Schwarz 1981: A. Machatschek, M. Schwarz, Bauforschungen In Selge, sterreichische Akademie der Wissenschaften, Wien. Madran-zgnl 2005: E. Madran, N. zgnl, Kltrel Ve Doal Deerlerin Korunmas, TMMOB Mimarlar Odas, Ankara. Magie 1998: G. Magie, All Milan, Bonechi, Edizioni, Florence. Magie 2001: D. Magie, Anadoluda Romallar ( Attalosun vasiyeti), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Magie 2002: D. Magie, Anadoluda Romallar ( Bat Anadolu ve Zenginlikleri), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.

210

211 Manarest 1981: R. R. Manarest, (Editor), The Conservation of Stone II, Part A, Part B, Preprints of the Contributions to the International Symposium, Bologne. Mango 1975: C. Mango, Byzantinische Architektur, Besler/ Elacta, Stuttgart. Mango 2008: C. Mango, Bizans (Yeni Roma mparatorluu), Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Mansel 1958: A. M. Mansel, 19461955 Yllarnda Pamphyliada yaplan Kazlar ve Aratrmalar Belleten XXII say 85 Mansel 19521966: A. M. Mansel, Side Kazs 1951 Side kazs 1965, Belleten XVI XXX, No 63, 1952 1966, 119. Mansel 1964: A. M. Mansel, 1964. Restaurationen und Umaenderungen des Theaters von Side in Byzantinischer Zeit Actes Du XII Cong. Byzantines, Belgrad. Mansel 1978: A. M. Mansel, Side, 1947-1966 Yllar Kazlar ve Aratrmalarnn Sonular, Antalya Blgesi Aratrmalar Sa. 10, Trk Tarih Kurumu Yaynlar V. Seri-Sa. 33, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Marksteiner 2002: T. Marksteiner, Trysa (Eine Zentrallykische Niederlassung Im Wandel Der Zeit), Phoibos Verlag,Wien. Massari 1993: . G. Massari, Damp Buildings Old and New, ICCROM, Roma Massari 1971: . G. Massari, Humidity in Monuments, Faculty of Architecture, University of Rome, Rome. Mathews 1995: T. F. Mathews, Art and Architecture in Byzantium and Armenia, Variorum. Hamshier. Mazal 1997: O. Mazal, Handbuch der Byzantinistik, ALBUS im VMA- Wiesbaden Milligen 1899: V. A. Milligen, Byzantine Constantinople, John Murray, Albemarle Street, London. Moritz 1970: K. Moritz, Richtig und Falsch, Bauverlag, Berlin. Morganstern 1986: J. Morganstern, The Fort at Dereaz and other Material Remains in its Vicinty: From Antiquity to the Middle Ages, Tbingen. Mutlu 2001: B. Mutlu, Mimarlk Tarihi (Ders Notlar), Mimarlk Vakf, Enstits Yaynlar. Mller-Wiener 1988: W. Mller-Wiener, Griechisches Bauwesen in der Antike, Verlag C.H: Beck, Mnchen. Mller-Wiener 2002: W. Mller-Wiener, stanbulun Tarihsel Topografyas, ev. . Sayn, YKY, stanbul. Nicol 2000: M. D. Nicol, Bizans ve Venedik ( Diplomatik ve Kltrel likiler zerine), Sabanc niversitesi Yaynevi, stanbul. Nicol 2001a: M. D. Nicol, Bizansn Soylu Kadnlar, ev. . Arkan, Tarih Vakf Kltr Yaynlar, stanbul. Nicol 2001b: M. D. Nicol Bizansn Son Yzyllar 1261-1453, ev. B. Umar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. 211

212 Noble 2007: A.G.Noble, Tradtonal Buildings, ev. B.-Cantimur, A., I.B.Tauris, London, New York. Nolle 1993a: J. Nolle, Side im Altertum Band I, nschriften Griechischer Staedte aus Kleinasien, Band 43, sterreichische Akademie der Wissenschaften Rheinisch-Westfaellische Akademie der Wissenschaften, Bonn. Nolle 1993b: J. Nolle, Side im Altertum Band II, nschriften Griechischer Staedte aus Kleinasien, Band 44, sterreichischer Akademie der Wissenschaften Reinisch-Westfaellische Akademie der Wissenschaften, Bonn. Nolle- Schwarz 2005: J. Nolle, H. Schwarz, Mit Den Augen Der Gtter, Philipp von Zabern. Orlandos 1968: A.K.Orlandos, Les Materiaux de Construction II. E. D. Boccard, Paris. Owens 2000: E.J. Owens, Yunan ve Roman Dnyasnda Kent, ev. C. Bilsel, Homer Kitapevi, stanbul. dekan 2007: A. dekan, Kalanlar (12. ve 13. Yzyllarda Trkiyede Bizans), Vehbi Ko Vakf, stanbul. zaydn 1995: K. zaydn, Zemin Mekanii, Birsen Yaynevi, stanbul. zdoan 2001: M. zdoan,.Trk Arkeolojisinin Sorunlar ve Koruma Politikalar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. zgl- Ahunbay 2006: A. zgl, M. Ahunbay, 'Suriyede Ge Antik ag Yaplar Kap Profil ve Sslemeleri', T Dergisi, A cilt 5, Say 2, Ksm 1, stanbul,115-126l. zgnel 2001: C. zgnel, Smntheon Troasta Kutsal Bir Alan, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Md. Ankara. ztncay 2007: B. ztncay, Gn Inda stanbulun 8000 yl(Marmaray, Metro, Sultanahmet kazlar), Vehbi Ko Vakf, Istanbul. ztrk 2003:Y.ztrk, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Hukuku, Yetkin Basmevi, Ankara. ztrk 2006: M. ztrk, Bizantion (5.yzyl), lke Yaynclk, stanbul. Perkins 1981: W. J. B. Perkins, Roman mperial Architecture, Yale University Pres. New York. Perkins 1988: W. J. B. Perkins Weltgeschichte der Architektur Rom, DVA, Rom. Perkins 2003: W. J. B. Perkins, Roman Architecture, Electa Architecture, Milano. Pekman 1989: A. Pekman, Perge Tarihi. Trk Tarih Kurumu Basm Evi, Ankara. Peschlow- Peter- Cecil 1977: U. Peschlow, . K. Peter, L. S. Cecil, Die renenkirche in stanbul, Untersuchungen zur Architektur, Tbingen. Peschlow- Otto 1986: U. Peschlow, F. Otto, Studien Zur Spaetantiken und Byzantinischen Kunst, Teil 1, Teil 2, Teil 3, Bonn. Pillinger- Kresten-Krinzinger- Russo 1999: R. Pillinger, O. Kresten, F. Krinzinger, E. Russo, Frhchristliches Und Byzantinisches Ephesos, Verlag Der sterreichischen Akademie Der Wissenschaften. Polidori 1999: R. Polidori, Libya The Lost Cities of the Roman Empire, Kneman. 212

213 Price 1995: N. P. Price, Conservation Archaological Excavations, ICCROOM, Roma. Prokopius 2001: Prokopius, Bizansn Gizli Tarihi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul. Prokopius 2004: Prokopius, stanbulda Iustinianus Dneminde Yaplar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Radt 2001: W. Radt, Pergamon, Antik Bir Kentin Tarihi ve Yaplar, ev. S. Tamer, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Randolph,1998: B. Randolph, Ege Takmadalar, ev. . Koer, Pera Turizm ve Ticaret A, stanbul. Renfrew 1991: C. Renfrew, Vitrual Archaeology, Thames And Hudson, London. Rheidt 1996: K. Rheidt, 'Kent mi Ky m? Orta ve Ge Bizans Anadolusunda Konut ve Yerleme', Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme Habitat II, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul, 221-233. Rich 1999: J. Rich, Ge Antik ada Kent, ev. S. Gven, E. Gven, Homer Kitapevi, stanbul. Rich 2000: J. Rich, Antik Dnya da Krsal ve Kent, ev. Lale zgenel, Homer Kitapevi, stanbul, 119, 158161. Rice 1997: T. T. Rice, 1997, Art Of The Byzantine Era, Thames and Hundson. Rice 2002: T. T. Rice, Bizansta Gnlk Yaam, ev. B. Altnok, zne/Yaymclk, Ankara. Richard 1994: N. Richard, Die Pracht der Latrine, Verlag Dr. Friedrich Pfeil, Mnchen. Riderer 1981: J.Riderer, Kunstwerke Chemisch Betrachtet, Springer Verlag, Mnchen. Robertson 1971: D.S. Robertson, Greek & Roman Architecture, Second Edition, Cambridge at the University Press, London. Robson 1999: P. Robson, Structural Repair of Traditional Buildings, Donhead, London. Rohmann 1195: J. Rohmann, Einige Bemerkungen zum Ursprung des Feingezahnten Akanthus stanbuler Mitteilungen Band 45, Tbingen, 109121. Roller 1999: L. E. Roller, Ana Tanrca nn zinde (Anadolu Kybele Kltr), ev. B.Avun, Homer Kitapevi, stanbul. Rossabi 2008: M. Rossab, Kubilay Hann Seyyah (Doudan Batya lk Yolculuk), Trkiye Bankas, stanbul. Rott 1908: H. Rott, Kleinasiatische Denkmaeler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadokien und Lykien, Leipzig. Rmer 1984: B. Rmer, Lamprecht Opus Caementtum, Beton-Verlag, Dsseldorf.

213

214 Rumscheid 2000: F. Rumscheid, Kkasyann Pompeisi Priene Rehber i(Eski Anadolu Kentleri Dizisi) Ege Yaynlar,stanbul. Rumpf 1961: A. Rumpf, Yunan ve Roma Sanat, ev. J. nan, stanbul. Runciman 1978: S. Runciman, Kunst und Kultur in Byzans, C.H. Beek, Verlag, Mnchen. Runciman 1992: S. Runciman, Hal Seferleri Tarihi. 2. Cilt ( Kuds Krall ve Frank Dou) ev. F. Iltan. Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Runciman 1992: S. Runciman, Hal Seferleri Tarihi. 3. Cilt ( Akka Krall ve Daha Sonraki Hal Seferleri) ev. F. Iltan. Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Ruggieri 1991: V. Ruggieri, Byzantne Relgous Archtecture (582-867) Its Hstory And Structural Elements, Orientalia Chrstiana Analecta, Roma. Saltuk 1993: S. Saltuk, Arkeoloji Szl, nkilap, stanbul. Saltuk 2001: S Saltuk, Antik ada Hipodromlar Circuslar, Ege Yaynlar, stanbul. Sayn 2002: . Sayn, stanbulun Tarihsel Topografyas (17. Yzyl Balarna Kadar Byzantion- Konstantinopolis -stanbul), Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Schaefer 1973: H. Schaefer, Die Gl Camii in stanbul, Ein Beitrag zur Mittelbyzantinischen Kirchenarchitektur Konstantinopels, Deutsches Acheologisches nstitut, stanbuler Mitteilungen Beiheft 7, Tbingen. Schmidt 1988: H. Schmidt, Schutzbauten, Denkmalpflege an der Archaeologischen Staetten, Architekturreferat des Deutschen Archaeologischen nstituts, Band I, Konrad Theiss Verlag, Stuttgart. Schreiner 1994: P. Schreiner, 'Zu Gast in den Kaiserpalaesten Konstantinopels Architektur und Topographie in der Sicht Fremdlaendischer Betrachter', Byzas, R. Oldenbourg Verlag, 101-118, Mnchen. Schultze 1926: V. Schultze, Altchrisfliche Stadte II. Kleinasien, Gtersloh. Serdarolu 1969: . Serdarolu Karia ve Likyada Roma Devri Tapnak Mimarlnda Altyap ve Plan, Doktora Tezi, Ankara. Serdarolu 2004: . Serdarolu Lykia-Kariada Roma Dnemi Tapnak Mimarl, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Sevin 1999: V. Sevin, Yeni Assur Sanat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Sezer 2006: B. Sezer, XI.-XIII. Yzyllarda Bizans Kilisesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Frat niversitesi, Elaz. Snarthlage 1997: R. Snarthlage, Leitfaden Steinkonservierung, Frauenhofer RB. Stanley 1995: P. Stanley, Conservation on Archaeological Excavations, ICCROM, Rome. Stierlin 1996: H. Stierlin, The Roman Empire, Volume I, From the Etruscans to the Decline, Kln. Stierlin 1997: H. Stierlin, Greece, From Mycenae To The Parthenon, Taschen, Kln. Strabon 1993: Antik Anadolu Corafyas, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. 214

215 Strube 1996: C. Strube, Die Toten Stadte, Verlag Phlpp Von Zabern, Mainz am Rhein. Soyak 2003: C. Soyak, Alanya da Turizm ve Kentsel Mekanlar, Akdeniz Kltrleri Aratrma Dernei Yayn 5, stanbul. ahin- Adak,: S. ahin, M.Adak. (Hazrlayan) Likya ncelemeleri l. Akdeniz nv. Arkeoloji ve Sanat Yaynlar,stanbul. imek 2007: C. imek, Laodikeia (Eski Anadolu Kentleri), Ege Yaynlar, stanbul. Talbot 1999: A M. Talbot. Bizans Manastr Sistemine Giri Cogito, say17, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 161-178. Tanilli 1998: S. Tanilli, Yzyllarn Gerei ve Miras, Adam Yaynevi, stanbul. Tamer 2003: C. Tamer, stanbul Bizans Antlar ve Onarmlar, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayn, stanbul. Taylor 2003: R. Taylor, Roman Builders, A Study in Architectural Process, Cambridge Universty Presss, London. Tekeli 1975: S. Tekeli, Modern Bilimin Douunda Bizansn Etkisi, Ankara. Tekin 1999: O. Tekin, Bizans Sikkeleri (Yap Kredi Koleksiyonu), Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, stanbul. Tekinalp 1995: V. M. Tekinalp, Demredeki(MYRA) deki Aziz Nikolaos Kilisesi Yap Dnemlerinin Malzeme Teknik Deerlendirilmesi, Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara. Tezcan 1989: H. Tezcan, Topkap Saray ve evresinin Bizans Devri Arkeolojisi, Trkiye Turing Otomobil Kurumu, stanbul. Thr 1989: H. Thr, Das Hadrianstor in Ephesos, Forschungen in Ephesos XI/1, Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien. Trpan 1998: A. A. Trpan, Stratonikeia Augustus-mparatorlar Tapna, Ar Ofset Matbaclk, Konya. TTK TB : Trkiye Tarih Kurumu :Tabula mperii Byzantini

Torraca 1982: G. Torraca, Porous Building Materials- Materials Science for Architectureal Conservation, ICCROM, Rome. Tomlinson 2003: R.A. Tomlnson, Yunan Mimarl. ev. R. Akbulut, Homer Kitapevi, stanbul. Tunay 1984: . M. Tunay, Trkiyede Bizans Mimarisinde Ta ve Tula Duvar Tekniine Gre Tarihlendirme, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi, stanbul. Trkolu Duggan 2004-2. - 2005-3, T.M.P Duggan, S. Trkolu, Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri, ev. Trkolu, Suna-nan Kra Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits (Yerel Sreli Yayn), Vehpi Ko Vakf. Trkolu 2002: S. Trkolu, Trkiyede Arkeolojik Sit Alanlarnn Korunmas ve Deerlendirilmesi Sorunu, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul. 215

216 Trkolu 2000: S. Trkolu Efes Rehberi, Ege Yaynlar ve Avusturya Arkeoloji Enstits. Trkolu 2007: S. Trkolu, Kalanlar (12 ve 13. Yzyllarda Trkiyede Bizans), Vehbi Ko Vakf, stanbul. Ostrogorsky 1999: G. Ostrogorsky Bizans Manastr Sistemine Giri Cogito, say17, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, Istanbul, 5167. Ulbert- Gerhard 1985: G. Ulbert, W. Gerhard, Konservierte Geschichte?, Konrad Theiss Verlag, Stuttgart. Umaroullar : G. Umaroullar, Yap Talarnda Kirlilik Oluumu ve Bunlarn Temizlenmesinde Uygulanan ada Restorasyon Teknolojisi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Trakya niversitesi, Edirne. Usta 2008: A. Usta, karlarn Glgesinde Hal Seferleri( Mslman-Hal Siyasi ttifaklar), Yeditepe Yayn Evi, stanbul. mit 1997: A. O. mit, Antikes Side (Fhrer durch die antike Stadt und Museum), Gney Kartpostal ve Turistik Yaynclk, Antalya. nl 2001: E. A. nl, Assos VI Nolu Mezar Ant ve Yakn evresi in Bir Koruma ve Dzenleme Projesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, T, stanbul. Vicchi 1999: R. Vicchi, Die Patriarchalbasiliken Roms, Scala, Rom. Vitruvius 1993: Vituvius, Mimarlk zerine On Kitap, ev. Dr. S.Gven, evki Vanl Mimarlk Vakf, MAYA Matbaclk, stanbul. Yavi 1996: E. Yavi, Mimarlk ve Sanatta Anadolu Mermerleri (Anadolu Mermer Uygarl) , Yazc Yaynevi, zmir. Yazc - zsoy 2005: E. Yazc, G. zsoy, Ayasofya Kariye, Mert Basm Yaynclk, stanbul. Yazcolu 1984: M. L. Yazcolu, lk Hrstiyan Mimarisi, Yldz niversitesi Matbaas, stanbul. Yldz 2003: N. Yldz, Antika Ktphaneleri, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. YEM YKY : Yap Endstri Merkezi : Yap Kredi Yaynlar

Zeyrek 2005: T. H. Zeyrek, Nikomedeia ( Arkeolojik Adan Genel bir Deerlendirme), Ege Yaynlar, stanbul. Weaver 1997: M. E.Weaver, Conserving Buildings, Guide to Techniques and Materials, Revised Edition, New York. Wenzel 1993: F. Wenzel, Erhalten Historisch Bedeutsamer Bauwerke, Ernst & Sohn, Berlin. Wihr 1980: R. Wihr, Restaurierung von Steindenkmaelern, Ein Handbuch fr Restauratoren, Architekten, Steinbildhauer und Denkmalpfleger, Callwey Verlag, Mnchen. Williams 1999: W. Williams, Tarsuslu Paulusun Dnyas, ev. Z. Z. lkgelen, Homeros Kitapevi. 216

217 Wheeler 2004: M. Wheeler, Roma Sanat ve Mimarl, ev. Z. K. Erdem, Homer Kitabevi, stanbul. Wycherley 1991: R. E. Wycherley, Antik ada Kentler Nasl Kuruldu, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.

217

218 EKLER

218

219 ZGEM

AD SOYAD NVAN ADRES

TEL CEP DOUM YER -TARH ETM LK- ORTA- LSE SVRE Bursa Kz Lisesi YT. Mimarlk Fak. Mimarlk Blm A Fen Edebiyat Fak. Sosyal Bilimler Enst. Klasik Arkeoloji Bilim Uzmanl- Master Program MSG Mimarlk Fak. Mimarlk Bl. Restorasyon Ana Bilim Dal Koruma Yenileme Doktora Program MESLEK Kemta Yap A. antiye, Proje DENEYM- TECRBES Akdeniz n. Fen Edebiyat Fak. Klasik Arkeoloji- Likya Enst. Patara Kazs- Korinth Tapna Rlve Restitsyon Projeleri TC. Kltr Ve Turizm Bakanl Antik Side Tiyatro Kaz RestorasyonuBat Anelemna Rlve, Restorasyon Projeleri Sahne Binas Alt- Rlve ve Restorasyon Projeleri Agora Sahne Arkas Dkkanlar Rlve, Restorasyon Projeleri Agora, Latrin Rlve Restorasyon Projeleri

Leyla Kaderli Y.Mimar - Arkeolog Teyyareci Cemal Sok. Polat-iftiler Residanz Nr.2 A Bl. D.18 ili 0212 2247305 0532 6662031 BURSA-1967 1984 1987 1991 1998 2003-

1991-1993 1994-1997

1998-2006

Pekerler - TC. Kltr Ve Turizm Bakanl Antik Side Tiyatro Restorasyonu- Analemna- Sahne Binas Konservasyon Proskenion Rlve ve Restorasyon Projeleri- Anastylosis Projesi Uygulama SD Isparta Mhendislik- Mimarlk Fakltesi Mimarlk Blm retim Eleman- (Mimarlk Ve Sanat Tarihi) Viyana niversitesi- Avusturya Efes- Belevi Ant Mezar -Mimari Aratrma Projesi Leuven n. Belika Sagalassos Antik Kenti KazsAntoninler emesi Restorasyonu Anastylosis Projesi Side Mzesi Athena ve Apollon Tepnaklar Bazilikalar Aratrma ve evre Dzenlemesi Uygulama ve Proje 219

1999-2000

1998-2000

2001 2002

2005-2006

220 2006-2007 Unesco-Fener, Balat Semtleri Rehabilitasyon Program, Uygulama Pekerler MAKALEBLDR Antalya Hadrian Tak Antalya Mimarlar Odas Dergisi Adada Antik Kenti Antalya Mimarlar Odas Dergisi Antik Yunanda Mimarlk Antalya Mimarlar Odas Dergisi Antik Msrda Mimarlk Antalya Mimarlar Odas Dergisi Doal Ve Kltrel Deerlerin Korunmas Gelitirilmesi Ve Turizm eitlendirilmesinde KKTC Ve Alanya- Antalya birlii Alanya- Magusa Sempozyum ALMANCA (yi Derece) NGLZCE (Orta Derece)

DL

220