KARADENZ TEKNK NVERSTES * SOSYAL BLMLER ENSTTS

KTSAT ANABLM DALI KTSAT PROGRAMI

KTSAD DALGALANMALARIN KAVRAMSAL VE TEORK ANALZ

YKSEK LSANS TEZ

Aykut EKNC

AUSTOS - 2006 TRABZON

KARADENZ TEKNK NVERSTES * SOSYAL BLMLER ENSTTS KTSAT ANABLM DALI KTSAT PROGRAMI

KTSAD DALGALANMALARIN KAVRAMSAL VE TEORK ANALZ

Aykut EKNC

Karadeniz Teknik niversitesi - Sosyal Bilimler Enstits'nce Bilim Uzman (ktisat) Unvan Verilmesi in Kabul Edilen Tez'dir.

Tezin Enstitye Verildii Tarih Tezin Szl Savunma Tarihi

: 03.08.2006 : 22.08.2006

Tezin Danman Jri yesi Jri yesi

: Prof. Dr. Ersan BOCUTOLU : Prof. Dr. Metin BERBER : Prof. Dr. hsan GNAYDIN

Enstit Mdr

: Prof. Dr. OSMAN PEHLVAN

Austos 2006 TRABZON

0. SUNU 00. nsz Ekonomik faaliyetlerde, gerekten birbirini takip eden dalgalanmalar sz konusu mudur? Bu dalgalanmalar balatan temel neden nedir? Bu dalgalanmalarn ekonomiye yaylm nasl olmaktadr? Dalgalanmalarn nlenmesi mmkn mdr? Tm bu sorularn cevaplandrlmas, makro iktisatta nemli bir yere sahip olan iktisadi dalgalanmalar teorilerini oluturmaktadr. stelik Byk Bunalmda olduu gibi kimi zaman bu dalgalanmalarn iddetinin, nemli sosyal sorunlara yol aarak ekonomik sistemi ykabilecek boyutlara ulaabilmesi konunun nemini bir kat daha arttrmaktadr. ktisatlar, halen yukardaki sorularn cevaplar hakknda bir konsensse ulaabilmi deildirler. Bu almada, belli bal iktisadi okullarn iktisadi dalgalanmalarn nedenleri ve yaylm mekanizmalar hakkndaki yaklamlar incelenmi ve sregiden tartmann daha net ortaya konulmas amalanmtr. alma boyunca verdii bilimsel destek, duyduu gven ve enerjimin azald anlardaki yreklendirmesi iin tez danmanm Sayn Prof. Dr. Ersan BOCUTOLUna, deerli neri ve eletirileri iin Sayn Prof. Dr. Metin BERBER, Prof. Dr. hsan GNAYDIN, Prof. Dr. Roger GARRISON, Do. Dr. Haydar AKYAZI, Yrd. Do. Dr. Seyfettin ARTAN ve Ataman ZYILDIRIMa teekkr bir bor bilirim. Bu tez almasnn yrtlmesinde maddi destek salayan MLL PRODKTVTE MERKEZne de bilime verdii destek iin ayrca kranlarm sunarm.

Trabzon, Austos 2006

Aykut EKNC

III

01. indekiler Sayfa Nr. 0. SUNU ........................................................................................................................ III 00. nsz ..................................................................................................................... III 01. indekiler .............................................................................................................. IV 02. zet..................................................................................................................... VIII 03. Summary................................................................................................................ IX 04. Tablolar Listesi ....................................................................................................... X 05. ekiller Listesi ....................................................................................................... XI 06. Grafikler Listesi .................................................................................................. XIII 07. Ksaltmalar Listesi .............................................................................................. XIV GR................................................................................................................................. 1 BRNC BLM 1. KTSAD DALGALANMALAR: KAVRAMSAL EREVE ............................ 5-22 10. ktisadi Dalgalanmalarn Tanm ............................................................................. 5 100. Dalgalanmalarn sel Olarak Tanmlanmas: Burns ve Mitchell ..................... 9 101. Dalgalanmalarn Dsal Olarak Tanmlanmas: Frish ve Slutzky.................. 13 1010. Frishin Salnmdaki Sarkac ..................................................................... 13 1011. Slutzkynin Rasgele oklar ..................................................................... 15 11. ktisadi Dalgalanmalarn statistiksel Analizi........................................................ 17 KNC BLM 2. BYK BUNALIMA KADARK KTSAD DALGALANMA TEORLER . 23-60 20. ktisadi Dalgalanma Teorilerinin Snflandrlmas ............................................... 23 21. Klasik Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam ............................................... 24 210. Sayin Piyasalar Yasas ................................................................................... 25 211. Ricardo ve Bunalmlar..................................................................................... 26 IV

212. Malthus ve Efektif Talep ................................................................................. 27 22. Marksist Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam ............................................ 30 220. Emek-Deer Teorisi ........................................................................................ 30 221. Smr Teorisi ................................................................................................ 31 223. Marxa Gre Kapitalizmin Geliim Sreci ve ktisadi Dalgalanmalar ........... 37 23. Avusturya Okulunun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam ..................................... 39 230. retimin Yaps, Deer Ykleme Kanunu ve Zaman Kavram ...................... 39 231. Doal ve Piyasa Faiz Oranlar ......................................................................... 41 232. Avusturya ktisat Okulunun ktisadi Dalgalanmalar Teorisi........................... 43 233. Schumpeterin Yenilik Teorisi ........................................................................ 51 24. Neoklasik Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam.......................................... 54 240. Saf Parasal Teori.............................................................................................. 55 241. Fazla Yatrm Teorileri .................................................................................... 57 2410. Parasal Fazla Yatrm Teorileri.................................................................. 57 2411. Parasal Olmayan Fazla Yatrm Teorileri.................................................. 58 242. Psikolojik Teoriler ........................................................................................... 58 243. Tarmsal ya da Fiziki Teoriler ......................................................................... 59 NC BLM 3. BYK BUNALIMDAN STAGFLASYON BUNALIMINA KADARK KTSAD DALGALANMA TEORLER.61-100 30. Keynesyen Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam ........................................ 61 300. Keynes ve Byk Bunalm .............................................................................. 61 301. Keynes ve ktisadi Dalgalanmalar................................................................... 64 302. Gelir Harcama Modeli ..................................................................................... 69 303. arpan Hzlandran Modeli ............................................................................. 72 304. IS-LM Modeli.................................................................................................. 77 305. Keynesyen Yaklamn Toplam Arz Toplam Talep Modeliyle Gsterimi... 80 31. Post Keynesyen Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam ................................ 82 310. Post Keynesyen Yaklamda Belirsizlik, Beklentiler ve Karar Alma ............. 83 311. Post Keynesyen ktisatta Toplam Arz-Toplam Talep likisi ......................... 84 312. Post Keynesyen ktisadi Dalgalanmalar Teorisi.............................................. 86

32. Parac Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam ................................................ 87 320. Ekonomik Faaliyetler ile Para Arzndaki Dalgalanmalar Arasndaki likiler 88 321. Byk Bunalmn Parac Okula Gre Yorumu................................................ 91 322. Para Arz, Dolanm Hz, retim ve Fiyatlar Arasndaki likiler................... 92 323. ktisadi Dalgalanmalar ve Para Politikas........................................................ 95 324. Parac Yaklamn Toplam Arz-Toplam Talep Modeliyle Gsterimi ............. 97 325. Politik ktisadi Dalgalanmalar Teorisi............................................................. 99 DRDNC BLM 4. STAGFLASYON BUNALIMINDAN GNMZE KADARK KTSAD DALGALANMA TEORLER.101-134 40. Yeni Klasik Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam..................................... 101 400. Rasyonel Beklentiler Hipotezi....................................................................... 102 401. Lucasn Rasyonel Beklentiler Modeli .......................................................... 104 402. Yeni Klasik Yaklamn Toplam Arz Toplam Talep Modeliyle Gsterimi107 41. Reel Konjonktr Okulunun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam .......................... 110 410. Reel Konjonktr Teorisinde Temel Etki Mekanizmas................................. 110 4100. Toplam Faktr Verimliliindeki Dalgalanmalar ..................................... 112 4101. Byme ve ktisadi Dalgalanma.............................................................. 115 411. Reel Konjonktr Teorisinde Yaylm Mekanizmas...................................... 117 42. Yeni Keynesyen Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam ............................. 122 420. Fiyat Katl Modelleri ................................................................................. 123 4200. Kk Men Maliyetleri ve Toplam Talep Dsallklar......................... 123 4201. Dier Fiyat Katl Nedenleri................................................................. 124 422. Nominal ve Reel cret Katl Modelleri .................................................... 126 4220. Reel cretlerin Davran ........................................................................ 126 4221. Reel cret Katlnn Nedenleri............................................................. 128 42210. Ak cret Szlemeleri.................................................................... 128 42211. Zmni cret Szlemeleri.................................................................. 129 42212. erdekiler-Dardakiler Teorisi ....................................................... 130 42213. Asgari cret Kanunlar...................................................................... 130 42214. Etkin cret Teorisi ............................................................................ 131

VI

423. Risk ve Eksik Enformasyon Modelleri.......................................................... 132 5. GENEL DEERLENDRME VE SONULAR ............................................... 135-141 YARARLANILAN KAYNAKLAR ...................................................................... 142-154 ZGEM

VII

02. zet ktisadi dalgalanmalar, ekonomik faaliyetlerdeki periyodik fakat dzensiz olarak meydana gelen art ve azallardr. Bu almann temel amac, iktisadi dalgalanma teorilerinin geliimini aklamaktr. Byk bunalmdan nceki klasik, Marksist, Avusturya ve neoklasik iktisadi dalgalanma teorileri, daralma dnemlerinin ou nemli zelliini ortaya koymutur. Byk bunalmdan sonra Keynesyen iktisat, piyasa baarszlklarnn makroekonomik sonularna odaklanm ve iktisadi dalgalanmalarn ana kayna olarak eksik talep ve istikrarsz beklentilerin roln vurgulamtr. Parac teori, 1960larda ayr bir iktisat okulu olarak belirmi ve para miktarndaki dalgalanmalar iktisadi dalgalanmalarn ana kayna olarak grmtr. 1970lerdeki stagflasyon sresince neoklasik anlayn canlanmasndan sonra, yeni klasik okul rasyonel beklentileri makroekonomiye uygulayarak, iktisadi dalgalanmalarn ana kayna olarak yalnzca toplam talepteki beklenmeyen dalgalanmalar gstermitir. 1980lerde rekabet halinde iki temel iktisadi dalgalanmalar yaklam belirmitir: reel konjonktr ve yeni Keynesyen okul. Reel konjonktr teorisi gzlemlenen dalgalanmalar rasyonel beklentilere sahip firma ve hanehalknn toplam faktr verimliliindeki dsal deimelere verdikleri optimal cevaplar olarak yorumlamlardr. Dier taraftan, yeni Keynesyen okul reel ve nominal katlklar, eksik rekabet, eksik istihdam dengesi gibi zelliklere sahip olan Keynesyen makro modellerin mikro temellerini gelitirmilerdir.

VIII

03. Summary

The economic fluctuations are the periodic but irregular up-and-down movements in economic activity. The main objective of this study is to explain the evolution of the macroeconomic theory of economic fluctuations. Early economic fluctuation theories had highlighted many important characteristics of economic contractions developed by classical, Marxist, Austrian and neoclassical schools before the Great Depression. After Great Depression, Keynesian economics focused on macroeconomic effects of market failure and emphasized the role of volatile expectations and inadequate demand as the main source of economic fluctuations. Monetarism emerged as a separete school of thought in the 1960s and saw fluctuations in the quantity of money as the main source of economic fluctuations. After a neoclassical resurgance during the stagflation in the 1970s, the new classical theory introduced rational expectations into macroeconomics and regarded only unanticipated fluctuations in aggregate demand as the main source of fluctuations. Two main competing approaches of the economic fluctuations arose in the 1980s: real business cycle and new Keynesian school. The real business cycle theory interprets observed fluctuations as the optimal outcome of firms and households optimizing behavior under rational expectations, given exogenous variations in total factor productivity. On the other hand, new Keynesian school expanded microfounded macroeconomic models with Keynesian features such as underemployment equilibria, market imperfections, real and nominal rigidities.

IX

04. Tablolar Listesi Tablo Nr. 1 2 3 4 5 Tablonun Ad Sayfa Nr.

ktisadi Dalgalanmalarn Hipotetik arpan Hzlandran Modeli ............................... 75 Para Stokunda Azalmann Gerekletii Dnemler ................................................... 89 Baz OECD lkelerinde Bymenin Kaynaklar..................................................... 113 Farkl Dnemlerde Seilmi Baz lkelerde Reel cretlerin Davran.................. 127 ktisat Okullarnn ktisadi Dalgalanmalara YaklamlarnnKarlatrlmas ........ 140

05. ekiller Listesi ekil Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 ekil Ad Sayfa Nr.

1854-1898 Yllar Arasnda ngiltere, Fransa, Almanya ve ABD Ekonomilerindeki ktisadi Dalgalanmalar ................................................................... 6 0-9 Arasndaki Rakamlarla Oluturulmu Rasgele Seri ............................................. 16 Rasgele Serinin Onlu Hareketli Toplamlarndan Oluturulan Yeni Seri ................... 16 Trend Etrafndaki ktisadi Dalgalanmann Gsterimi ................................................ 18 Trkiyede Reel GSYHnn Referans Seri Olarak Kullanlmasyla Oluturulan ktisadi Dalgalanmann Gsterimi.............................................................................. 19 Serilerin Birlikte Hareketi .......................................................................................... 20 ktisadi Dalgalanmalarda Genilik ............................................................................. 20 ktisadi Dalgalanmalarda Sklk ................................................................................. 21 ktisadi Dalgalanmalarda nc veya Geciken Seriler................................................ 21 Marxn Kapitalist Geliim Srecinin zet bir Gsterimi.......................................... 38 Hayek geni ............................................................................................................. 44 Avusturya Okulunun ktisadi Dalgalanma Teorisi.................................................... 45 Avusturya Okulunun ktisadi Dalgalanma Teorisinin Genelletirilmesi .................. 48 Gelir Harcama Modeli ................................................................................................ 70 Gelir Harcama Modeli ve ktisadi Dalgalanma.......................................................... 71 IS-LM Modeli ve ktisadi Dalgalanmalar .................................................................. 79 Daralma Dneminin Keynesyen AS-AD Modeline Gre Gsterimi ......................... 81 Genileme Dneminin Keynesyen AS-AD Modeline Gre Gsterimi...................... 81 Post Keynesyen Yaklamda Toplam Arz-Toplam Talep Modeli.............................. 85 Daralma Dneminin Parac AS-AD Modeline Gre Gsterimi................................. 98 Genileme Dneminin Parac AS-AD Modeline Gre Gsterimi.............................. 98 Daralma Dneminin Yeni Klasik AS-AD Modeline Gre Gsterimi...................... 108 Genileme Dneminin Yeni Klasik AS-AD Modeline Gre Gsterimi .................. 109 Trend Dorusuna Dnen Durumda retimin zledii Yol ................................... 116

XI

25 26 27 28 29

oklarn Srekli Etkiye Sahip Olduu Durumda retimin zledii Yol.................. 117 Reel Konjonktr Teorisinde Daralma Dneminde Sermaye ve Emek Piyasas....... 119 Daralma Dneminin Reel Konjonktr AS-AD Modeline Gre Gsterimi .............. 121 Emek Talebi Deimelerinde Neden Reel cretler Deimiyor?............................ 127 Yeni Keynesyen Modelde Risk Temelli Arz Erisi ve Daralma Dnemi................ 134

XII

06. Grafikler Listesi Grafik Nr. 1 2 3 4 5 6 7 Grafik Ad Sayfa Nr.

ABDde Byk Bunalm Reel GSMH ve Bileenleri ................................................ 62 ABDde Byk Bunalm sizlik Oran, Yatrm ve Kamu Harcamalar................... 63 arpan Hzlandran Modeli ve ktisadi Dalgalamalar................................................ 76 19291960 Dneminde ABD Para Stokundaki Deiim ........................................... 89 Para Arz ve Safi Milli Hasla Yllk Deiim Oranlar (18991958)........................ 90 ABDdeki Banka Says (19261940)........................................................................ 91 ABD Ekonomisi iin Reel GSYH ve Solow Artnn Trendden Sapma Yzdeleri 114

XIII

07. Ksaltmalar Listesi ABD GSMH GSYH NBER SMH TCMB TFV : Amerika Birleik Devletleri : Gayri Safi Milli Hasla : Gayri Safi Yurtii Hasla : National Bureau of Economic Research - Ulusal Ekonomik Aratrma Brosu : Safi Milli Hasla : Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas : Toplam Faktr Verimlilii

XIV

GR Tarihi sre ierisinde ekonomik faaliyetlerin genelde istikrarl bir seyir izlemedii, aksine ini klar yaad gzlenmektedir. Ekonomik faaliyetlerdeki azalmalar, daralma; artlar ise genileme dnemleri olarak adlandrlmaktadr. Daralma ve genileme dnemleri, sanayi devriminden nce daha ok iklim koullar, savalar, doal afetler gibi dsal faktrler tarafndan belirlenen ve ortaya k ynnden rastgelelik zellii tayan karakterdedir. Sanayi devrimiyle birlikte, daralma ve genileme dnemleri yukarda saylan faktrlerin yansra teknolojik gelime, parasal faktrler, snf atmalar, giriimcilik, eitim, devlet mdahalesi, uluslararas ticaret gibi birok faktre bal hale gelmi ve rastgelelik zelliini yitirerek zaman iinde tekrarlayan bir yap zellii kazanmtr. Ekonomik faaliyetlerdeki sz konusu daralma ve genileme dnemlerinin incelenmesi, iktisadi dalgalanmalar olarak bilinen aratrma alann oluturmaktadr. ktisadi dalgalanmalarn incelenmesi birok ynden nem arz etmektedir. Nitekim, Schumpeterin de belirttii gibi (1939, s.7) iktisadi dalgalanmalarn incelenmesi, kapitalist tarihin ekonomik ileyiini analiz etmek anlamna gelmektedir. Doktorun kiinin salyla ilgili en iyi bilgiyi hastalk dnemlerini inceleyerek elde etmesi gibi, iktisatlar da ekonomideki bunalm dnemlerini inceleyerek iktisadi ileyii anlamaya almaktadrlar. ktisadi dalgalanmalar 1929 Byk Bunalm veya Trkiyedeki 2001 krizinde olduu gibi sadece istihdam, retim ve gelir kayplarna yol amamakta; boanma ve su oranlarnda art gibi sosyal maliyetleri de beraberinde getirmektedir. Bu nedenle iktisadi daralma dnemlerinin srelerini ve iddetini azaltmak, buna karn genileme dnemlerinin sresini ve iddetini artrmak arzulanan bir durumdur. alma bu noktadan hareketle, drt ana soruya odaklanmaktadr: 1. Ekonomiler neden birbirini takip eden genileme ve daralma dnemleri yaamaktadr? 2. ktisadi dalgalanmay balatan temel neden nedir? 3. ktisadi dalgalanmann ekonomiye yaylm nasl olmaktadr?

4. ktisadi dalgalanmalar nasl nlenebilir? nlenmeli mi? Yukardaki sorularn cevaplanmas, makro iktisat teorisinin geliimindeki temel tartma alanlarndan birini oluturmaktadr. Bu konuda ok sayda aratrma yaplmasna ve iktisadi dalgalanmalarn nedenleri ve yapsnn anlalmas hususunda 19. yzyla gre daha ileri bir konuma gelinmesine ramen, iktisatlar iktisadi dalgalanma teorileri zerinde hala bir konsenss salayabilmi deildirler. rnein, 1997-1999 yllar arasnda yaanan Dou Asya krizi ve arkasndan gelen Rusya, Arjantin ve Trkiye krizlerinin nedenleri ve zm nerileri olduka farkl olabilmektedir. Nitekim, bahsedilen daralmalarn temel nedeni olarak; talep yetersizlii, kurumsal reformlarn gereklememesi, bankaclk sektrnn ilememesi, kontrolsz sermaye girileri, verimlilik d, yksek maliyetlerden kaynaklanan arz yetersizlii, IMF politikalar, para ve maliye politikas uygulamalaryla piyasaya mdahale edilmesi veya edilmemesi gibi olduka eitli ve bazen de birbirleriyle elien ok sayda grn ileri srlmesi bu durumun bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Belirtilen bu nedenlerden dolay almann temel amac, devam eden tartmalara bir son nokta koymaktan ziyade, mmkn olduu lde tartmaya katlan btn taraflarn grlerini ortaya koyarak daha ak ve btncl bir zmlemeye ulalmasna katk salamaktr. Bu amaca ynelik olarak, iktisadi dalgalanmalar teorilerini iktisadi okullara gre snflandrmann daha yararl bir analiz yntemi olaca dnlmtr. Bunun bir nedeni, iktisadi dalgalanmalar olgusunun tarihi sreten ayrlamayaca gereidir. Dier bir nedeni ise, iktisadi dalgalanma teorilerinin ok farkl ve fazla sayda olmasndan dolay, bu ekilde yaplacak bir ayrmn pedagojik olarak konuyu daha anlalr klmasn salamaktr. Nihayet, Trk iktisat literatrnde, iktisadi dalgalanmalar teorisini klasik iktisat okuldan gnmze kadar iktisadi okullar temelinde inceleyen benzer almalar son derece azdr. Yaplan almalarn birou, ya tek iktisadi okulu ele alm veya iki iktisat okulunun karlatrmasna odaklanmtr.1 Bu anlamda almann, literatrdeki bu eksiklii giderme ynnde bir katk salamas umulmaktadr.
1

Bu almalardan bazlar unlardr: Ouz, 1995, Devresel dalgalanma teorileri ve Trk ekonomisindeki devresel dalgalanmalar; Bildirici, 2000, Yeni klasik ve yeni Keynesyen iktisatta konjonktr analizi; Onur,

ktisadi okullar incelerken; drt hususa dikkat edilmeye allmtr. Birincisi, sadece ortodoks deil; heterodoks iktisat anlay da verilmeye gayret edilmitir. Bu amala; Marksist okul, Avusturya okulu, Keynes ve iktisadi dalgalanmalar, post Keynesyen okul ele alnmtr. Ayrca Alman tarihi okulu ve kurumcu okulun yaklamlarna da vurgu yaplmtr. kincisi, iktisadi okullar en etkili olduklar dneme gre sralanmaya allmtr. rnein, Avusturya okulu gnmzde artan bir ilgi uyandrmakla birlikte, en etkili olduu dnem Byk Bunalm ncesi olduundan dolay Marksist okuldan sonra incelenmitir. ncs, mmkn olduunca ana kaynaklara ulalmak hedeflenmitir. rnein, Keynesyen iktisad yazarken Genel Teoriden, parac okulu yazarken Friedmann ve yeni klasik okulu yazarken Lucasn birincil almalarndan faydalanlmtr. Bununla birlikte, incelenen dnemin genilii ve iktisadi dalgalanma teorilerinin okluu nedeniyle btnl salamak amacyla gerektiinde ikincil kaynaklara da bavurulmutur. Son olarak Marksist okul, Avusturya okulu gibi baz okullarn teorik yaklamlarnn olduka szel, buna karn yeni klasik, reel konjonktr okulu gibi baz okullarn teorik yaklamlarnn ise olduka saysal olmasndan dolay, tm yaklamlar mmkn olduunca ayn seviyede incelenmeye allmtr. Bu nedenle, almann, iktisadi dalgalanma teorilerinin teknik ksmndan ziyade, felsefesi zerinde younlat belirtilmelidir. alma drt ana blme ayrlm olup, birinci blmde iktisadi dalgalanmalarn tanmlanmas zerinde durulmutur. kinci blmde, iktisadi dalgalanmalar olgusunun ortaya k dnemi olan sanayi devrimi sonrasndan balayarak, iktisadi dalgalanma teorileri iin bir dnm noktasn simgeleyen Byk Bunalma kadarki iktisadi dalgalanma teorileri ele alnmtr. Bu kapsamda klasik, Marksist, Avusturya ve neoklasik okulun iktisadi dalgalanmalara yaklam incelenmitir. nc blm, Byk Bunalmdan iktisadi dalgalanma teorileri iin dier bir dnm noktas olarak grlebilecek olan Stagflasyon Bunalmna kadarki dnemi ele almaktadr. Bu blm ierisinde, Keynes ve Keynesyen okul, post Keynesyen okul ve parac okulun iktisadi dalgalanmalara yaklam incelenmitir. Drdnc blmde, Stagflasyon Bunalmndan gnmze kadarki iktisadi

2000, Politik konjonktrn teorileri ve Trkiye uygulamas (1954-1996); Baruta, 2001, Parasal konjonktr teorileri, Trkiye ekonomisinde uygulanan para politikalarnn konjonktrel etkileri; Uar, 2001, Trkiye ekonomisinin Friedmanc yaklamda konjonktrel analizi (1970-2000 dnemi); Taban, 2002, Yeni klasik yaklamda konjonktr kuram. Ayrca, iktisadi dalgalanma teorilerinin snflandrlmas ile ilgili daha ayrntl bilgi iin bkz. 2. Blm, ktisadi Dalgalanma Teorilerinin Snflandrlmas.

dalgalanma teorileri ele alnm ve yeni klasik, reel konjonktr ve yeni Keynesyen okullarn iktisadi dalgalanmalara yaklam incelenmitir. Nihayet, Genel Deerlendirme ve Sonular blmnde iktisadi okullarn iktisadi dalgalanma yaklamlar, belirtilen drt soru ercevesinde deerlendirilmi ve tablolatrlmtr.

BRNC BLM

1. KTSAD DALGALANMALAR: KAVRAMSAL EREVE Wilhelm Rpke (1947, s.16) tabii ve sosyal btn hayat kapsayan bir ritmin hkim olduunu gren herkes, durumun ekonomi alannda da baka trl olamayacan igdsel olarak kendiliinden anlayacaktr. Bundan dolay byle bir ritmin ekonomide dahi mevcut bulunuu bizi hayrete drmemelidir demektedir. Ekonomide gzlenen ritimden kast edilen nedir? ktisatlar neden byle bir ritmin olduuna inanmlardr? Bu sorularn cevab, iktisadi dalgalanmalar kavramna daha yakndan bakmay gerektirmektedir. 10. ktisadi Dalgalanmalarn Tanm ktisat literatrnde, iktisadi dalgalanmalarn tanm gerek biimsel gerek ierik olarak olduka tartmal bir alan oluturmaktadr. ktisadi dalgalanmalar kavram yerine; i evrimleri, i dngs, devresel dalgalanmalar, konjonktrel dalgalanmalar, ekonomik konjonktr, ekonomik dalgalanmalar, ticari evrimler, ekonomik evrimler gibi eitli kavramlar kullanlmaktadr.1 ktisat terminolojisinde konuyla ilgili almalarda genelde i evrimleri kavram kullanlmakla birlikte, zellikle son dnemlerde evrim kavramnn kstlayc ve yanl ynlendirici bir ifade olduunu savunan grler de vardr.2 evrim kavram, ekonomik aktivitenin ykselme ve dme srelerinde ve zamanlama konusunda dzenlilik iermektedir. Hlbuki iktisadi dalgalanmalar konusunda genel kabul gren gr, genileme ve daralma dnemlerinin dzensiz zaman aralklarnda ortaya kmalar ve uzunluklarnn deimesidir. Bu nedenle ekonomik aktivitedeki ini klar tanmlamak iin ou iktisat artk, iktisadi
1

ngilizce iktisat literatrnde, business cycle, business fluctuations, macroeconomic fluctuations, economic fluctuations trade cycle, commercial cycle; Franszca iktisat literatrnde, cycle economique, conjoncture economique kavramlar kullanlmaktadr. 2 Bkz. PERSONS, [1926], 1997, s.94; PLOSSER, 1989, s.54; ROMER, www.econlib.org/library/ Enc/BusinessCycles.html.

dalgalanmalar terimini tercih etmektedir. Bu almada, iktisadi dalgalanmalar kavram kullanlacaktr.3 19. yzylda iktisat biliminde klasik iktisadn hkim gr olmas nedeniyle, nde gelen iktisatlarn ou uzun dnem denge sorunlaryla ilgilenmi olduundan, ksa dnemli iktisadi dalgalanma sorunlar geri planda kalmtr. ktisadi dalgalanmalar kavram ortaya kmadan nce, ekonomik faaliyetlerdeki daralma dnemleri daha ok, uzun dnemli byme trendindeki ksa dnemli ticari veya finansal krizler olarak grlmekteydi. 19. yzyln balangcyla birlikte, kapitalist ekonominin ilk olarak gelitii ngiltere bata olmak zere modern kapitalist ekonomiye geen lkelerde, iktisadi faaliyetlerdeki genileme ve daralma dnemlerinin kapitalist ekonomik ileyiin sregelen bir yapsal zellii olduu grlmeye balanmtr. ekil 1, 19. yzylda srasyla ngiltere, Fransa, Almanya ve Amerika Birleik Devletleri (ABD) ekonomilerinin genileme ve daralma dnemlerini gstermektedir.

ekil : 1 1854-1898 Yllar Arasnda ngiltere, Fransa, Almanya ve ABD Ekonomilerindeki ktisadi Dalgalanmalar4 Kaynak: ZARNOWITZ, 1991, s.79.

Bununla birlikte alma boyunca, orijinal metinlerden yaplan alntlarda anlatm korumak iin business cycle ifadesi i evrimi olarak Trkeye evrilmitir. 4 Yatay izgiler, her bir lke iin, iktisadi dalgalanmann dip ve zirve tarihlerini birletirmektedir. Her lkenin pozitif eimli izgi kesimi genileme dnemlerini, negatif eimli izgi kesimleri daralma dnemlerini gstermektedir. lke izgileri arasndaki dikey kesikli izgiler ise, iki veya daha fazla lke arasndaki zirve veya dip noktalarn eletirmektedir.

evrimlerinin, iktisadi teori olarak geliiminin ilk destekleyicilerinden biri Clement Juglardir.5 Juglar, 1862de yaynlad Des Crises commerciales et leur retour periodique en France, en Angleterre, et aux Etats-Unis isimli eseriyle ticari krizlerin devresellii zerinde duran ilk iktisatlardandr. Hansene gre (1964, s.216) ticari evrim6 terimi ilk olarak ngiliz gazeteci John Wade tarafndan kullanlmtr. te yandan 1837 ylnda ngiliz iktisat Lord Overstone (PERSONS, [1926], 1997, s.98), muhtemelen ticari evrimlerin ok aamal yaps hakknda yazan ilk dnrdr: Ticari hayatta, belli aralklarla tekrarlanan muhtelif durumlar gzlemlemekteyiz: Bu durumlar yerleik bir evrimi oluturmaktadr. lk olarak bir sknet hali, sonrasnda dzelme, gven art, refah, iyimserlik, ar ticaret, sarsnt, bask, durgunluk, bunalm ve sonunda tekrar sknet hali. On dokuzuncu yzyln sonlar ve yirminci yzyln balarnda belli bal iktisatlar iktisadi dalgalanmalarn teorik yapsyla ilgilenmilerdir: Gustav Cassel, Ralph G.Hawtrey, Friedrich August von Hayek, Dennis H. Robertson, Joseph Schumpeter, Arthur Spiethoff, Knut Wicksell, Wesley Clair Mitchell, Ragnar Frish ve Eugen Slutzky bunlardan birkadr. ktisadi dalgalanmalar kavram, gndelik hayatta daha ok genel ekonomik durum anlamnda kullanlmaktadr. Kriz, bunalm veya buhran szcklerinden iktisadi dalgalanmann dip noktas anlalmakta; canlanma, dzelme veya iyileme szckleriyse genileme dneminin balangcn ifade etmektedir. Refah, kii bana den gayrisafi milli hsla, istihdam ve retim art gibi gstergeler genileme dnemini simgelemekte; buna karn ekonominin daralmas-klmesi; refah, kii bana den gayrisafi milli hsla, istihdam ve retim d gibi gstergeler ise iktisadi dalgalanmadaki daralma dnemini temsil etmektedir. ktisadi dalgalanmalarn tanmlanmas srecinde, birbiriyle ilikili iki husus ne kmaktadr. Birincisi, iktisadi dalgalanmalarn aklanmasnn modern kapitalist ekonomilerin gelimesiyle ilikili olmasdr. kincisi, iktisadi dalgalanmalarn tanm yaplrken dalgalanmalarn nedeni veya nedenleriyle ilgili teorik aklamann belirleyici etkisinin grlmesidir. Sanayi devrimiyle birlikte makineleen retimin, zamanla yeni emek, enerji ve hammaddelere olan gereksiniminin artmas, iletiim ve nakliye
5 6

Bu nedenle, Clement Juglar iktisadi dalgalanmalarn babas olarak anlr. Orijinal metinde commercial cycle.

olanaklarnn ilerleyerek ticaret snrlamalarnn azalmas, bankaclk sektrnn gelimesi ve yatrm finansman imknlarnn oalarak yaylmas gibi faktrler, Bat Avrupa ekonomilerinin birbiriyle olan etkileimini ve bamlln artrmtr. Bu durum iktisadi dalgalanmalar daha nceki birbirinden kopuk ve dsal oklara fazlasyla ak yapsndan uzaklatrarak, onlara daha btncl bir kimlik kazandrm ve teorik altyapsnn olumasn salamtr.7 ktisadi dalgalanmalarn tanmlanmasyla iktisat teorileri arasnda, sk bir iliki sz konusudur. Alman tarihi okulunun ve kurumcu iktisadn, iktisadi dalgalanmayla ilgili teorik yaklamlar, kurumcu iktisadn nclerinden olan, Wesley Clair Mitchellin iktisadi dalgalanmalar yaklamyla aklanabilir. Bu yaklamn ana zellii, tarihsel sre ierisinde ekonomik byklklerdeki deimelerin izlenerek istatistiksel bilgi haline dntrlmesidir. ktisadi dalgalanmalarn bu ekilde yorumlanmas Alman tarihi okulu ve kurumcu iktisadn, toplumlarn tarihi sre ierisinde geliimleri ve kurumlarn ekonomik bymeyle olan balantlarn vurgulamalar asndan uygun bir teorik zemin hazrlamaktadr. Benzer ekilde, Keynesyen, Post-Keynesyen ve yeni Keynesyen iktisat okullar da, Wesley Clair Mitchelln ifade ettii gibi iktisadi dalgalanmalarn isel bir yapya sahip olmas zerinde uzlarlar. ktisadi dalgalanmalarn bu ekilde tanmlanmas, piyasa ekonomisinin baarszlna ve bu baarszln giderilmesi iin devlet mdahalesinin gerekliliine uygun bir teorik zemin hazrlar. Bu durumda, iktisadi dalgalanmalarn varl, Walrasyan sistemin ilemeyiinin bir kantdr. Buna karn, Frish ve Slutzkynin iktisadi dalgalanmalar dsal oklarla aklamalar Klasik retiyle uyumludur. Ekonomi dengededir, iktisadi dalgalanmann dier bir deyile piyasa baarszlnn nedeni piyasa d oklardr. Parac okul iin dsal ok; para arz, yeni klasik okul iin beklenmeyen para arz art ve reel konjonktr teorisi iin teknolojik oklardr. Ekonomik sistem dsal oklar haricinde dengede olduundan, devlet mdahalesine de gerek yoktur.

Esasen, birbirinden kopuk ve dsal oklara ak yapyla kastedilen, 17 ve 18. yzyldaki dalgalanmalardr ve konuyla ilgili ou iktisatya gre bu dnemdeki dalgalanmalar iktisadi dalgalanma olarak nitelendirmek hataldr. Daha geni bilgi iin, Bkz. Rpke, 1947, s.45.

100. Dalgalanmalarn sel Olarak Tanmlanmas: Burns ve Mitchell Wesley Clair Mitchell tarafndan yaplan iktisadi dalgalanmalar tanmnn, iktisat literatrnde konuyla ilgili yaynlanan almalarda genel kabul gren klasik bir tanm olduu sylenebilir. Mitchellin 1913 ylnda yaynlad Business Cycles isimli kitabyla tanmlayc erevesi izilen, 1927de ilk eklini ve 1946 ylnda Arthur Burnsle birlikte yaynlad Measuring Business Cycle isimli kitapta nihai eklini alan tanma gre: evrimleri, toplam ekonomik faaliyetlerin arlkl olarak firmalar tarafndan organize edildii uluslarda ortaya kan bir dalgalanma trdr. Bir evrim, birok ekonomik faaliyette hemen hemen ayn zamanda gerekleen genilemeler, benzer ekilde takip eden genel durgunluklar ve daralmalar ile bir sonraki evrimin genileme dnemiyle birleen canlanmalardan oluur; deiimlerdeki bu birbirini izleyen sralanma tekrarlanmakla birlikte, periyodik deildir; i evriminin sresi bir yldan on veya on iki yla kadar deiir. evrimleri, hemen hemen ayn genilikteki daha kk evrimlere blnmezler (BURNSMITCHELL, 1946, s. 3). Burns ve Mitchelln tanmnda8 i evrimlerinin, ekonomik altyaps zel giriimlere ait olan uluslarda ortaya ktna vurgu yaplmaktadr.9 Tanmdaki en temel nokta ise, bir iktisadi evrim oluurken birok ekonomik deikeninin veya ekonomik ileyi srelerinin birlikte hareket etmesine verilen nemdir. Bu durum herhangi bir evrimin gidiatnda ekonomik deikenler arasnda genel bir e zamanlln oluumuna ve deikenler arasnda ncl ve geciken serilerin ortaya kmasna izin vermektedir. Burada dikkati eken dier nokta; birok ekonomik faaliyetin genileme ve daralma dnemlerine birlikte girme eiliminin anlalr olmakla birlikte, bu eilimin dahi zamanla deiime urayabilmesi durumudur. rnein II. Dnya Savandan nceki bar dnemi evriminde, fiyatlar ve sanayi retim miktar genileme dnemlerinde artma; daralma dnemlerinde dme eilimindeydi. Bu durum, retim ve gelirin nominal deerleriyle reel deerlerinin ayn ynde hareket etmesi anlamna geliyordu. Tam tersine, daha yakn

Tanmn deerlendirilmesinde, Burns ve Mitchell (1946), Koopmans (1947), Chambers (1961), Moore ve Zarnowitz (1984), Kydland ve Prescott (1990), Zarnowitz (1991), Diebold ve Rudebush (1996), Prescott (1998), Harding ve Pagan (1999, 2002) eserlerinden yararlanlmtr. 9 evrimlerinin, totaliter ekonomilerde ortaya kp kmad hususunda yeterli bilgimiz olmamakla beraber, planl ekonomi nedeniyle bu sistemlerde dalgalanmalarn daha yumuak (geniliklerinin daha az) olduu savunulabilir. Bununla birlikte totaliter ekonomilerdeki iktisadi dalgalanma yaplarnn ve nedenlerinin daha farkl olaca aktr (Bkz. Chambers, 1961, s.29).

10

dnemlerde fiyatlar genel seviyesinin, daralma dnemlerinde bir miktar ykselme eiliminde olduu grlmektedir. Bu durumda, daralma dneminde nominal GSMH artabilmekte veya olmas gerekenden daha az azalabilmektedir. Bylece, eski dnemin tam tersine, gnmzde reel GSMH nominal GSMHya gre evrimsel deiikliklerin lmnde daha hassas bir gsterge olmaktadr. Bu nedenle tanmda toplam ekonomik faaliyeti10 tam olarak neyin oluturduu sorusu bilerek ve hakl olarak ak ulu braklmtr. Tanm, bizi istatistik bir bak asna gtrmektedir. Aka grlen, uzun sreli bir zaman diliminde, uluslarn ekonomik faaliyetlerinin tek bir karlatrlabilir lmnn bulunmamasdr. retim, gelir, harcamalar, isizlik gibi deerlerden bahsedilse bile, bunlar tek balarna uzun bir zaman aral zerinden salkl bir tahmin ve karlatrma yapmak iin yeterli deildir. te bu nedenle, sadece kavramsal olarak deil, istatistiksel adan da tek bir gstergeden ziyade bir gstergeler kmesi kullanmak gerekmektedir. Burns ve Mitchelln i evrimlerini tanmlarken iki aamal bir ynteme sahip olduu grlmektedir. lk olarak, seilmi serilerin grafiksel yntemlerle dnme noktalar belirlenir, bylece spesifik evrimler tanmlanr. kinci aamada, spesifik evrimin tad bilgiler kullanlarak tek bir dnme noktalar evrimi yani referans (veya toplam) evrim elde edilir. Bugn bu geleneksel yaklam, Ulusal Ekonomik Aratrma Brosunun (National Bureau of Economic Research - NBER)11 iktisadi dalgalanmalarn safhalarnn belirlenmesinde kulland temel yntemdir. Burns ve Mitchell, i evrimini zamanla biri dierini izleyen drt aamaya ayrmaktadr: Genileme, resesyon, daralma, canlanma. Bir nceki aamann koullar, kendisinden sonra gelen aamay hazrlamaktadr. Bir baka ifadeyle, i evrimleri kendi
10

Toplam ekonomik faaliyet (aggregate economic activity) ifadesi, 1946 ylnda tanma girmitir. Mitchell daha nceki tanmlamalarnda (1913, 1927), genel toplamlara daha az nem vermi; buna karn organize toplumlarn ekonomik faaliyetlerindeki dalgalanmalarn eitleri veya ticari bir temel zerinde sistematik olarak yrtlen faaliyetler gibi (1927, s.488) ortak kavramlara daha fazla yer vermitir. 1927 ile 1946 yllar arasnda ulusal gelir ve retim hesaplarndaki gelimeler, toplam ekonomik faaliyet ifadesini destekler niteliktedir (MOORE ve ZARNOWITZ, 1984, s. F1). Ayrca aggregate ifadesi Trk ktisat literatrnde, toplam terimi dnda btncl, derneik, tretilmi, toplulatrlm, gibi karlklar da bulmaktadr. 11 NBER, 1920 ylnda Wesley Clair Mitchelln ynetiminde kurulan; zel, kr amac gtmeyen, tarafsz bir aratrma kurumudur. NBERin ana amac zellikle ampirik bulgulara dayanarak, ekonominin nasl iledii konusundaki bilgiyi arttrmaktr.

11

kendini besleyen bir dzende olumaktadr. Genileme dnemini resesyon, resesyonu daralma, daralmay canlanma ve canlanmay yeni bir genileme dnemi izlemektedir. Burns ve Mitchelln tanm 112 yl gibi uzun bir zaman aralndan bahsetmekte ve bylece ksa ve uzun dnem evrimlerin her ikisini de ierisinde barndrmaktadr. Tanm, kat bir genilik kriteri iermemekte, bununla beraber olaandan daha kk hareketleri evrim olarak kabul etmemektedir. Bu durum tanmn son cmlesinde belirtilmektedir: evrimleri, hemen hemen ayn genilikteki daha kk evrimlere blnmezler.12 Birok genileme ve daralma dnemi, ters yndeki hareketlerle kesilebilir yahut ayn ynde iki veya daha fazla dip veya zirveye sahip olabilir. Fakat bunlar tek bir genileme veya daralma dnemi olarak incelenirler. Tanmn getirdii yntem, iktisadi dalgalanmalarn ampirik tmevarmc yaklamla incelenmesi sonucunu dourmutur. Mitchellin nicel ekonomisi, kurulduu yldan itibaren NBERin en temel inceleme alann oluturmu ve nihayetinde ekonomik faaliyetlerin arlkl olarak firmalar tarafndan organize edildii uluslarn ekonomilerinin ileyii hakknda i evrimleri olgular olarak en son halini alan geni istatistiksel bilgilerin olumasn salamtr. Bu durum modern makro iktisat tarihini belirleyen yntemsel bir tartma yaratmtr. Tjalling Koopmans (1947) konuyla ilgili klasik kitap eletiri yazsnda, Burns ve Mitchelln Measuring Business Cycle isimli kitabn ele alm ve Mitchellin yaklamn teorisiz lm olarak nitelendirmitir. Koopmansn eletirileri temel olarak iki noktada toplanmaktadr (KYDLANDPRESCOTT, 1990, s.3). Birincisi, Burns ve Mitchelln almas, ampirik aratrmada baz deikenlerin neden dier deikenler yerine tercih edildiiyle ilgili teorik gerekelere dayal sistematik bir tartmaya dayanmamaktadr. Deikenlerin seimi iin, iktisadi dalgalanmalarn olumasyla ilgili teorik bir altyapya ihtiya vardr.

12

Bu son cmle, olduka sbjektif olmas nedeniyle tartmaldr. Burns ve Mitchelln da belirttii gibi (1946, s.8) bu kural, i evrimlerinin genilikleri hakknda en azndan yaklak bir bilgi olmadan uygulanamaz. Bu nedenle baz yazarlar bu tanm kullanrken son cmleyi vermemeyi yeleyebilmektedirler.

12

Koopmansn ikinci eletirisi, deikenlerin olaslk dalmyla ilgili ak varsaymlara sahip olmamasdr. Koopmansa gre (1947, s. 172) Burns ve Mitchelln almas rasgele oklarn, deikenler arasndaki iktisadi ilikiler araclyla ekonominin btn zerinde nasl etki yapacan aka belirten ve vurgulayan varsaymlardan yoksundur. Koopmans (1947, s.163), Burns ve Mitchelln tanmn eletirdikten sonra, yukardaki yargsn daha ak hale getirecek ekilde, ok saydaki ekonomik serinin evrimsel zelliklerinin zetlenmesi ve gzlemlere olan ballk. Teorik iktisatlarn ara kutusu bilerek bir kenara itilmitir. Kitapta ne tek bir talep ya da arz ekline ne de kiilerin davrann veya retimin teknik kurallarn vurgulayan bir denkleme ak olarak yer verilmitir demektedir. Koopmans aka, ekonomik ileyiin anlalmasnda yapsal sistem denklemlerinin kullanlmasna olan ihtiyac vurgulamaktadr. Koopmansa gre, incelenen toplam zaman serileri bir takm olaslk modelleri araclyla retilmelidir, ancak bundan sonra iktisatlar hipotezi tahmin ve test etmelidirler. Bu hususlar kapsamayan bir iktisadi alma, bilimsel olmayacaktr. Kydland ve Prescott (1990, s.3) Koopmansn birinci eletirisine hangi olgularn sunulacann seiminde teori ok nemlidir diyerek katlmakta fakat ikinci eletirisine bu noktada, Koopmans ile byk lde ayr dnmekteyiz. nk olgularn sunulmas verilerin, bir takm olaslk modelleriyle retildikleri varsaylmasa da nemli bir bilimsel aktivitedir. ktisat biliminin bir istisna oluturmas iin herhangi bir sebep grmyoruz diyerek kar kmaktadrlar. Prescott (1998, s.4) Burns ve Mitchelln i evriminin istatistiksel bir tanmn gelitirdiklerini belirterek bu tanmn kullanl olmadn sylemektedir. Ulusal gelir ve retim hesaplama yntemlerini kullanarak, ekonomik olaylar sistematik olarak sunduklar ve sermaye ile emein toplam faktr girdilerini hesapladklar iin, Kuznets ve onun rencileri bu konuda daha baarldrlar. Bu almalar sayesinde byme olgular ortaya kmtr. Bu olgular, byme teorisinin gelitirilmesinde aratrmaclara rehberlik etmitir.

13

101. Dalgalanmalarn Dsal Olarak Tanmlanmas: Frish ve Slutzky 1010. Frishin Salnmdaki Sarkac 1930larn balarnda baz iktisatlar, rasgele oklara dayanan fark denklemleriyle oluturulan i evrimleri modelleri gelitirdiler. Nitekim Ragnar Frishin ikinci dereceden fark denklemleriyle iktisadi dalgalanmalarn ortaya k ve yayl mekanizmalarn aklad 1933 ylnda yaynlanan almas, konu hakknda temel bir bavuru kaynadr. Frish, karlatmz iktisadi salnmlarn ounun, serbest salnm erevesinde ok daha iyi aklanabileceini savunmaktadr. ou durumda iktisadi dalgalanmalar, ekonomik mekanizmaya isabet eden bir takm dsal etkiler sonucu olumakta ve bu dsal oklar az veya ok dzenli salnmlar balatmaktadr.13 Frish, iktisadi dalgalanma kavramyla anlamamz gereken yap hakknda farkl bir bak as nermektedir: Serbest salnmlarn en nemli zellii; evrimlerin uzunluu ve azalmaya doru gidi eilimi, dalgalanan sistemin iyaps tarafndan belirlenirken, dalgalanmalarn younluunun (geniliinin) esas itibariyle d etkiler tarafndan belirlenmesidir. Bu durumun nemli bir sonucu, az veya ok dzenli bir dalgalanmann dzensiz bir ekilde ileyen etkiler sonucunda retilebilecek olmasdr. Balang kuvveti veya kuvvetleri ve dalgalanan sistemdeki hareketler arasnda herhangi bir e-zamanlln bulunmasna ihtiya yoktur. Bu gerek, iktisadi evrim analizlerinde sklkla gzden kamtr (FRISH, [1933], 1965, s.155). Frishe gre ([1933], 1965, s.1556) bir iktisadi dalgalanmann, serbest dalgalanma erevesinde analiz edilmesi durumunda iki temel problem vardr: Yaylm ve etki problemi. Yaylm problemi, farkl balang durumlarnda dalgalanan sistemin yapsal zellikleriyle ilgilidir. Bu durum bizi aka dinamik teoriye tar. Bu tip bir analizde, sadece zamann belli bir annda verilen ekonomik byklkler ve bunlar arasndaki ilikiler gz nnde tutulmamal; deikenlerin zamann farkl noktalarndaki deerleri zerinde dnlmeli ve bu deikenlerin farkl zamanlarda sahip olduklar deerleri belirleyen denklemler ortaya konulmaldr. Bu dinamik teorinin temel zelliidir. Bu tip bir analiz
13

Frish, iktisadi dalgalanmalar fizikten dn alnan sarka rneiyle betimledii iin, iktisadi dalgalanmay ifade etmek iin de ekonomik salnm (economic oscillation) kavramn kullanmtr.

14

temel olarak Walrasyan denklemlerle resmedilen bir analizden farkldr; gerekten de Walrasyan sistemde tm deikenler ayn zaman noktasna aittirler. Etki mekanizmas ise dsal oklardr. Dsal oklarn olmad durumda yaylm

mekanizmas azalan salnma sahip olacak ve zamanla ortadan kaybolacaktr. Burada dsal oklar, ekonomideki dalgalanma oklarn yaratan mekanizmadr. O halde ekonomide gzlemlenen dalgasal hareketleri, dalgasal olmayan etkilerle aklayabilme olaslna ulalr. Frishin iktisadi dalgalanmalara bu ekilde yaklamasnn temel sonucu, yaylm mekanizmasnn teorik yapsnn oluturulmas ve bu teorik yapnn parametrelerinin istatistiksel olarak belirlenmesi durumudur ki burada Koopmansn Mitchell eletirdii noktaya varlr.14 Frish almasnda, ncelikle salnmlarn yer almad basit bir sistem tanmlar. Daha sonra salnmlarn ortaya kt dinamik bir makro sisteme geer. Burada ortaya kan salnmlarn zamanla azalarak snme eiliminde olduunu gsterir. Frish ([1933], 1965, s.1789) iktisadi dalgalanmaya getirdii bu bak asn, srtnmeden dolay dey eksenle yapt ann giderek azalmasnn beklendii salnmdaki bir sarkaca benzetmektedir. Frish, fakat gerek hayatta gzlemlediimiz evrimler genellikle azalarak snmezler. O halde dalgalanmalardaki sreklilii nasl aklayabiliriz? diye sormakta ve cevap olarak, dzensiz oklar salnmlarn srmesi hususunda bir eit enerji kayna olarak gstermektedir. Frish, Wicksellin bu durumu mkemmel basitlikte ve bilgece ifade eden benzetmesine dikkati eker: eer tahtadan salncakl bir ata sopa ile vurursanz, atn hareketi sopann hareketinden ok farkl olabilecektir. Frish makalesinin son blmnde ([1933], 1965, s.183), dzensiz oklar fikrinin ekonomik evrim analizindeki etki probleminin olduka temel bir ynn gstermekle birlikte, muhtemelen btn aklamay kapsamadn belirtmekte ve Schumpeterin yenilik teorisini, salnmlarn srmesi konusunda dier bir faktr olarak sisteme sokmaktadr. Schumpeter, evrimlerin seyri konusunda yeni fikirler, yeni icatlar, yeni retim tekniklerinin kefi, yeni finansal organizasyonlar ve benzer faktrlerin etkisi zerinde durmaktadr. stelik Frish bu faktrlerin dzensiz oklara gre daha srekli bir

14

Daha fazla bilgi iin, bkz. Kyun, 1988, s.61.

15

biimde ve toplumlarn devaml geliimiyle daha yakndan ilikili olduunu belirtmektedir. Kydland ve Prescotta (1990, s.6) gre: Frish ve Wicksellin aratrmalar 1930larda bir hayli dikkat toplamsa da, bu konuyu gelitirici almalar yaplmamtr. Bunun temel nedeni ise, neoklasik byme modeli ve kavramsal aralarn (zellikle Arrow-Debreu dinamik genel denge analizi) henz gelimemi olmasdr. Nicel dinamik genel denge analiz aralarnn bulunmad bir ortamda, istatistiksel zaman serisi teknikleri olduka hzla gelimi ve btn ilgi neredeyse nicel sistem denklemleri modellerine (zellikle de Keynesyen gelir-harcama modelleri) kaymtr. 1011. Slutzkynin Rasgele oklar ktisadi dalgalanmalarn ortaya kn aklayan benzer bir yaklam, Eugen Slutzkynin (1937) istatistiksel almasnda nerilmitir. Slutzky, iktisadi dalgalanmalarn rasgele nedenlerin toplanmasyla retilebileceini gstermektedir. Bu rasgele oklar, Frishin analizinde de bulunmakta, fakat dalgalanmalarn ortaya kmas iin oklarn yeterince byk olmas gerekmektedir. Slutzkynin analizinde ise, iktisadi dalgalanmalar kk oklarn
15

toplamyla

ve

dk

dereceden

stokastik

fark

denklemleriyle

oluabilmektedir.

Chatterjee (2000, s.2930) almasnda, Rasgele Dalgalarn statistiksel Teorisi bal altnda Eugen Slutzkynin almasn incelemektedir. Slutzky 09 arasndaki tamsaylarla rasgele oluturulmu bir temel seri tanmlamtr. Bu serinin grafik zerinde gsterilmesi durumunda, herhangi belirli bir ekil oluturmakszn yukar ve aa doru rasgele hareketlere sahip bir izgi elde edilebilir. ekil 2de aka grlen saylar arasnda -rasgele bir seri olmasndan kaynaklanan- herhangi bir ilikinin bulunmamasdr. Slutzky bir sonraki aamada, rasgele saylarn 10lu toplamlarn alarak yeni bir seri oluturmaktadr. Yeni serinin ilk says, temel serideki ilk 10 saynn toplamndan; yeni serinin ikinci says, temel serinin ikinci saysndan 11. saysna kadar olan toplamdan olumakta ve bylece ekil 3deki yeni seri meydana gelmektedir.

15

Bkz. OUZ 1995, s.3.

16

ekil : 2 0-9 Arasndaki Rakamlarla Oluturulmu Rasgele Seri Kaynak: CHATTERJEE, 2000, s.29.

ekil : 3 Rasgele Serinin Onlu Hareketli Toplamlarndan Oluturulan Yeni Seri Kaynak: CHATTERJEE, 2000, s.29. Sonuta Slutzkynin anlatmak istedii, ilk serideki saylar arasndaki farkn en fazla 9 olmasna ramen, temel serinin onlu hareketli toplamn alarak oluturulan yeni serinin elemanlar arasndaki farkn ok daha geni olmas ve yeni serinin dalgasal bir harekete

17

benzemesidir. Yani, kk oklarn toplamsal deerlerinden, iktisadi dalgalanmalar oluabilmektedir. Slutzky (1937, s.110), ngiliz iktisadi dalgalanmalar endeksiyle kendi onlu hareketli toplam serisini karlatrm ve dikkate deer bir benzerlik bulmutur. Bununla birlikte Slutzky, rasgele saylarn hareketli toplamnn iktisadi dalgalanmalar benzeri hareketler oluturduunu vurgulasa da, makroekonomik deikenlerin neden rasgele saylarn hareketli toplamna benzer davrandyla ilgili herhangi bir teorik temel salamamaktadr. Mitchelln iktisadi dalgalanmalar oluumunu, piyasa ekonomisi tabanl kendi kendini besleyen bir srete aklayan tanmlamasnn aksine; Frish ve Slutzkynin iktisadi dalgalanmalar oluumunu rasgele oklarla aklamalarnn nemli sonular vardr. ncelikle bu bak as, Mitchelln st kapal olarak belirttii ve Keynesin analizlerinin temeline yerletirdii, piyasa ekonomisinin istikrarl ekonomik performans salayamad ynndeki anlay kabul etmemekte ve dalgalanmalarn geniliini azaltma iddiasyla uygulanan aktivist para ve maliye politikalaryla kurumsal reformlarn uygun olmadn belirtmektedirler. oklarn iktisadi dalgalanmalarn ana kayna olduu kabul edildiinde, oklar ortadan kaldramayan bir iktisat politikas uzun dnemde toplumun oklara uyumunu da geciktirmekte ve zorlatrmaktadr. Teorik olarak bakldnda ise, iktisadi dalgalanmalarn oluumunun ekonomik dzene isabet eden oklara dayandrlmas, klasik makro iktisat okuluna destek vermektedir.16 11. ktisadi Dalgalanmalarn statistiksel Analizi Bu blmn amac, iktisadi dalgalanmalarn incelenmesi konusunda istatistiksel analizin temellerinin tantlmasdr. ktisadi dalgalanmalar incelerken genelde reel GSMH zerine younlalr ve trend etrafndaki sapmalarla ilgilenilir. ekil 4, iktisadi dalgalanmadaki dalgasal bileenlerin varsaymsal bir gsterimidir. ekli fizikten hatrlanlabilecek dalgalanma dzenlerinden ayran ve ona iktisadi dalgalanma zellii kazandran; eklin birbirini takip eden zirve ve diplerden olumas ve zirveden dier bir
16

Reel Konjonktr Teorisinin, gnmzdeki en baarl ok temelli iktisat okullarndan biri olduunu syleyebiliriz, bkz. Chatterjee, 2000, s.28. Ayrca, reel konjonktr teorisi, byme ile iktisadi dalgalanmalar teorisini birletirerek, iktisadi dalgalanmalara farkl bir bak as getirmitir, bkz. 4.Blm, 4101. Byme ve ktisadi Dalgalanmalar.

18

zirveye gei sresinin genelde 2 ila 8 yl arasnda deimesidir. Ayrca, iktisadi dalgalanmalar przsz bir yol izlememekte, bazen art arda ikiz zirveler veya ikiz dip noktalaryla karlalabilmektedir. Zirve veya dip noktalarnn grafik yardmyla tespit edilmesi baz durumlarda olduka zor olabilmektedir. Bu nedenle iktisatlar, bu noktalarn belirlenmesinde daha karmak istatistiksel aralara ihtiya duymaktadrlar.

Toplam Ekonomik Faaliyet

Toplam Ekonomik Faaliyet

Normal Byme Yolu (Trend)

Genileme dip zirve

Daralma dip

Genileme zirve Zaman

ekil : 4 Trend Etrafndaki ktisadi Dalgalanmann Gsterimi17 Dip noktas, genellikle 28 yllk bir zaman aralnda dalgasal bileenlerin en dk deerini, zirve noktas ise en yksek deerini gsterir. Daralma dnemi, reel GSMHnn ortalama byme oranndan daha az artmasn veya GSMHnn dalgasal bileenlerindeki azalmay simgelemektedir. O halde GSMH artarken bile daralma dneminden bahsedebiliriz. Genileme dnemi GSMHnn ortalamadan daha fazla artmas veya dalgasal bileenlerinin ykselmesi durumudur. NBERin analizlerinde genellikle daralma dnemi iki eyrek sreyi atnda iinde bulunulan dnem resesyon olarak isimlendirilir. Bununla birlikte genel tanmyla ekonomik aktivitenin zirve yapt noktayla dip yapt
17

Trend, potansiyel retimi dier bir deyile tam istihdam retim seviyesini gstermektedir. Bununla birlikte, farkl ekonometrik yntemlerle hesaplanan trend iin, dalgalanmalarn iddetinin ve sklnn deiecei aktr, bkz. Franses, 1998; Koopman, 2004. Ayrca, zellikle gelimekte olan lkeler iin trend yolunun tam istihdam retim seviyesini gsterdii de tartmaldr. Bu tip ekonomilerin genelde eksik istihdam dengesinde bulunmalar, Keynesyen maliye ve para politikalaryla ekonomiye mdahale iin bir gereke oluturur.

19

nokta arasndaki dnemi resesyon veya daralma dnemi olarak isimlendirmekteyiz. Bunalm (kriz-depresyon) dnemi ise daralma dneminden farkl olarak negatif bymeyi gstermektedir.

ekil : 5 Trkiyede Reel GSYHnn Referans Seri Olarak Kullanlmasyla Oluturulan ktisadi Dalgalanmann Gsterimi Kaynak: TCMB, 2006, s.3. ekil 5de, 1987-2002 yllar arasnda Trkiyedeki iktisadi dalgalanmay

gstermektedir. Burada, Reel GSYH referans seri olarak alnmtr. Reel GSYH birok bakmdan, ekonomik aktivitenin nemli bir gstergesi olmakla birlikte tek gstergesi deildir. sizlik, kii bana den reel gelir, yatrm mal siparileri, sanayi retimi, satlar, stoklar, fiyatlar v.b. serilerin hareketleriyle, reel GSYH ve bu serilerin birbirleri arasnda eitli ilikiler vardr. Bu ilikiler, birlikte hareket olarak adlandrr. Birlikte hareket, tr dalgalanmay ierir: ayn ynde dalgalanma, ters ynde dalgalanma ve ilikisiz dalgalanma. Ayn ynde dalgalanma, incelenen serilerin ayn ynde hareket etmesi anlamna gelir. Ters ynde dalgalanmada incelenen seriler zt ynlerde hareket ederler ve ilikisiz dalgalanmada incelenen serilerin hareketleri arasnda herhangi ayrt edilebilir bir iliki sz konusu deildir. Genelde, dier serilerle reel GSYH karlatrlr. rnein tketimin ayn ynde dalgalanmas ifadesinden, tketimi oluturan bileenlerin reel

20

GSYH ile ayn ynde hareket ettii anlalr.18 ekil 6, serilerin birlikte hareketlerini gstermektedir. Ayn ynde dalgalanmaya, retim-tketim-yatrm ve kamu harcamalar, ters ynde dalgalanmaya, retim ve isizlik oran ve ilikisiz dalgalanma iin ise, retim ile reel cretler rnek olarak verilebilir.

Sapma

Zaman a) Ayn Ynde Dalgalanma b) Ters Ynde Dalgalanma c) likisiz Dalgalanma

ekil : 6 Serilerin Birlikte Hareketi ncelenen serilerdeki dalgalanmann genilii genelde ayn deildir, baz dalgalanmalar dierlerinden daha byk genilie sahiptir. ekil 7, bu durumu gstermektedir.

Sapma

Sapma

Zaman a) Benzer Genilik b) Farkl Genilik

Zaman

ekil : 7 ktisadi Dalgalanmalarda Genilik ktisadi dalgalanmalarn srelerini belirlerken kullandmz genileme dnemi ve daralma dnemi gibi ifadeler dalgalanmann sklyla (frekansyla) birebir ilikilidir. Yksek skla sahip bir iktisadi dalgalanmada, bir dipten bir sonraki dibe veya bir

18

Ayn ynde dalgalanma, procyclical-konjonktre uygun; ters ynde dalgalanma, countercyclicalkonjonktre ters; ilikisiz dalgalanma, acyclical-konjonktrle ilikisiz olarak da adlandrlmaktadr.

21

zirveden bir sonraki zirveye olarak tanmlanan bir dalgalanma sresinin, daha ksa srecei aktr.
Sapma Sapma

Zaman a) Dk Sklk b) Yksek Sklk

Zaman

ekil : 8 ktisadi Dalgalanmalarda Sklk ktisadi byklkler arasnda e zamanllk bulunmaktadr. Seriler birbirlerine gre nc veya geciken konumlar alabilmektedir. Serilerin nc veya geciken olma durumu daha ok reel GSMHyla kyaslanarak oluturulur. rnein, para arz genelde retimin nc gstergesidir.

Sapma

Sapma

Zaman a) nc veya Geciken Seri Yok

Zaman b) Serilerden Biri Dierinin ncs

ekil : 9 ktisadi Dalgalanmalarda nc veya Geciken Seriler ktisadi dalgalanmalar analizinde, standart sapma bize bir serinin deikenliini vermektedir. Standart sapma, incelenen serinin kendi ortalama deerinden ne kadar saptyla ilgili bilgi vermektedir. Yksek standart sapmaya sahip bir seri yksek deikenlie sahip demektir.19
19

Standart Sapma:
2 X

2 x x

VAR( X )

1 T t 1 ( X t X )
T

22

Korelasyon, iki seri arasndaki birlikte hareketi ler. Korelasyon katsays, -1 ile +1 arasnda deerler alr. Eer korelasyon katsays, 1e yaknsa bu, GSMH ile dier seri arasnda ayn ynde dalgalanma olduunu; -1e yaknsa bu, GSMH ile dier seri arasnda ters ynde dalgalanma olduunu; 0a yaknsa bu, GSMH ile dier seri arasnda ilikisiz dalgalanma olduunu gsterir. Genellikle, 0.30un stndeki ilikiler ayn ynde dalgalanma, -0.30un zerindeki ilikiler ters dalgalanma ve -0.30 ile +0.30 arasndaki korelasyon katsays ilikisiz dalgalanmay gsterir. Makro iktisatta, iktisadi dalgalanmalarn oluum ve yaylma mekanizmalar hakknda nemli anlamazlklar bulunmaktadr. Bununla birlikte, Abel ve Bernankeye (1992) gre, i evrimlerinin temel ampirik olgular hakknda nemli derecede bir uzlama vardr. Temel stilize olgular20 Abel ve Bernanke tarafndan aadaki gibi zetlenmitir (SNOWDOWN-VANE-WYNARCZKY, 1994, s.30):21 retim dalgalanmalar, ekonomideki btn sektrlerle ilikili olma eilimindedir. Sanayi retimi, tketim ve yatrm ayn ynde dalgalanr. Hkmet harcamalar da ayn ynde dalgalanma eilimindedir. Dayankl tketim mallar harcamalar gl bir ekilde ayn ynde dalgalansa da, iktisadi dalgalanma boyunca yatrm, tketime gre daha istikrarszdr.
20 21

stihdam ayn ynde, isizlik ters ynde dalgalanr. Reel cretler hafife ayn ynde dalgalanan olmakla birlikte, reel cret ve ortalama emek verimlilii ayn ynde dalgalanrlar. Para arz ve hisse senedi fiyatlar ayn ynde dalgalanan ve nc olan dalgalardr. Enflasyon (fiyat seviyesi) ve nominal faiz oranlar ayn ynde dalgalanan, geciken gstergelerdir. Reel faiz oranlar, ilikisiz dalgalanma gsterirler.

Stilize olgulara, szlm - biimlenmi olgular da denebilir. zellikle son yllarda reel konjonktr teorisi ve yeni Keynesyen iktisat teorisinin geliimiyle birlikte, stilize olgular zerindeki tartmalar da younlamtr. ktisat teorilerini incelerken greceimiz zere, Para arz, fiyatlar, emek verimlilii, reel faiz, reel cretler v.b. dalgalanmadaki yeri konusu olduka tartmal bir alandr.

KNC BLM

2. BYK BUNALIMA KADARK KTSAD DALGALANMA TEORLER 20. ktisadi Dalgalanma Teorilerinin Snflandrlmas ktisadi dalgalanmay inceleyen teorileri snflandrmak mmkn olmakla birlikte, bu birok ynden zordur. ktisadi dalgalanmalarn nedenleri genelde tek bir faktre bal olmamakta, kimi durumlarda baz faktrler dierlerinin nne geebilmekte ve/veya faktrler arasnda nemli etkileimler var olabilmektedir. Bu nedenle kat bir snflandrma anlayndan kanmak gerekir. Ayrca teorileri baz zelliklerine gre snflandrsak bile, teorisyenleri yalnzca bir teori ierisinde dnmek yanltc olur. Gerekten de ok az yazar iktisadi dalgalanmalar sadece tek bir ynden aklamtr. ktisadi dalgalanma teorilerini en genel olarak, isel ve dsal teoriler olmak zere iki ana gruba ayrabiliriz. sel teoriler, iktisadi dalgalanmalar ekonomik sistemin i dinamikleriyle aklarlar. Eksik tketim, fazla yatrm, parasal aklamalar gibi. Dsal teorilerse, iktisadi dalgalanmalar savalar, doal afetler, politik krizler, iklim koullar gibi sistem d deikenlerle aklamaktadr. Bir baka snflandrma biimi denge-dengesizlik yaklam altndaki iktisadi dalgalanma teorileri biiminde olabilir. Genel olarak, klasik okul mensuplar, iktisadi dalgalanmay dengeden sapmalar olarak incelemi ve ekonominin eninde sonunda dengeye dneceini vurgulamlardr. Heterodoks okullar ise, denge fikrini kabul etmemi, ekonominin srekli dengesizlik durumunda bulunduunu belirterek klasik iktisat anlayn eletirmilerdir. Bu almada da uygulanan dier bir snflandrma biimi ise, iktisat okullarn iktisadi dalgalanmalara bak asn ayr ayr ele almak eklindedir. Bu ayrmn bir yarar, iktisadi

24

dalgalanmalarn tanmlanmasnda da belirtildii zere, iktisadi dalgalanmalar olgusunun tarihi sreten ayrlamayaca gereidir. Gerekten de, incelenen dnemde yaanan iktisadi dalgalanmalar teoriyi de birebir etkilemitir. Kapitalizmin ilk ciddi bunalm olarak nitelenen 1825 bunalm Malthusyen ar retim teorilerinin domasna, 1873 bunalm Marxn snf atmas modellerinin olumasna, 1929 Byk Bunalm Keynesin piyasa baarszl ve eksik talep teorisinin ortaya kmasna, 1970lerdeki stagflasyon bunalm ise parac ve yeni klasik okullarn fiyat deiimleri, talep ve para arz arasndaki ilikileri ve devlet mdahalesinin zararlarn sorgulamalarna neden olmutur denebilir. ktisadi dalgalanmalar okullara ayrarak incelemenin bir dier yarar, bu konudaki teorilerin ok farkl ve ok fazla sayda olmas nedeniyle, bu ekilde yaplacak bir ayrmn pedagojik olarak konuyu daha anlalabilir klmasn salamaktr. ktisadi dalgalanmalarn, her okulun kendi yaklam ierisinde incelenmesi daha btncl bir ereve salamakta ve talep, arz, giriimci, snf mcadelesi, iktisadi sistem, beklentiler, politikalar gibi farkl hususlarn iktisadi dalgalanma teorileri ierisinde takip edilmesini kolaylatrmaktadr. Bu blmde, Byk Buhrana kadar olan dnem ierisinde yer alan klasik, Marksist, Avusturya ve neoklasik okullarn iktisadi dalgalanmalara yaklamlar incelenecektir. 21. Klasik Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam Klasik okulun Adam Smithin 1776 ylnda yaynlanan Wealth of Nations isimli eseriyle balad kabul edilir. Temel olarak braknz yapsnlar, braknz gesinler felsefesine sahip olan klasik okula gre; serbest piyasa ekonomisi, grnmez bir el gibi ileyerek, ekonominin optimum koullarda almasn salar. Byle bir ekonominin daima tam istihdam seviyesinde dengede olmas beklenir. Ksa sreli dengeden sapmalarn nedeniyse, genelde dsal oklara balanmtr. Bu blmde, klasik okulun en nemli dnrlerinden olan Jean-Baptiste Say, David Ricardo ve Thomas Robert Malthusun iktisadi dalgalanmalar hakkndaki yaklamlar zerinde durulacaktr.

25

210. Sayin Piyasalar Yasas Jean-Baptiste Say (17671832), mehur Treatise on Political Economy (1803) isimli eserinde, daha sonra Sayin piyasalar yasas olarak bilinecek olan yaklamn ana izgilerini oluturmutur. Say, sz konusu eserinde ayakkab ve apka olmak zere iki mall bir dnya tanmlar. Yalnzca apka ve ayakkab reticilerinin alveri yapt basitletirilmi bir dnyada, herhangi bir zamanda, ortaya kabilecek ihtimal vardr: (1) piyasada tm talebi karlayacak yeterli apka ve ayakkab bulunabilir. (2) piyasada ok fazla ayakkab ve yetersiz miktarda apka bulunabilir. (3) piyasada ok fazla apka ve yetersiz miktarda ayakkab bulunabilir. 2. ve 3. ihtimaller, piyasann kaynaklarn dalmn tam olarak yapamad durumu gstermektedir. Bununla birlikte, burada nemli olan, piyasada hem apka hem ayakkab retiminin ok fazla olmas ihtimalinin bulunmamasdr. Ayakkab reticisi, daha fazla apka istemedii mddete daha fazla ayakkab yapmayacaktr (http://homepage.newschool.edu/het). Saye gre ([1803], 2001, s.57) ekonomide "bir rn retilir retilmez, o andan itibaren, kendi deerine tamamen eit lde olmak zere, baka rnler iin bir piyasa yaratr. O halde, ekonomik ileyiin temelinde retim vardr, insanlar ancak rettikleri lde zengindirler; para ise mbadeleleri kolaylatran bir ara, retimin stn rten bir pee grevi grmektedir. Bu durumdaki bir ekonomide genel bir ar retim durumu sz konusu olmayacaktr. Sayin ekonominin geneli iin, genel bir ar retim, dier bir deyile eksik talep durumunun sz konusu olmayaca ynndeki yaklam, klasik iktisatlarn genel gr olmutur. Ekonomideki dengesizlikler, temel olarak dsal faktrlere baldr. Bir ekonomik durgunluun nedeni retimin yanl ynlendirilmesi olabilir. Bu durumda kendisi iin talebin yetersiz olduu baz rnler gereinden fazla retilmi demektir. Fiyatlar ve maliyetler kendilerini yeni talep durumuna uydurduunda ekonomi yeniden bymeye balayacaktr. Marx, Sismondi ve Malthusun kart grlerine ramen, Say yasas 1936da Keynesin 1929 Byk Buhrannn nedenini efektif talep eksikliine dayandrmasna kadar ekonomik dncedeki etkin konumunu srdrmtr.

26

ktisadi dalgalanmalar asndan Sayin dnceleri incelenirken vurgulanmas gereken dier bir nokta, Sayin retimi meydana getiren unsur olarak giriimci kavramna verdii nemdir. Say analizlerinde, giriimciye drdnc retim faktr olarak yer vermektedir. Giriimci; riski gze alan, iktisadi kaynaklar dk verimli alanlardan daha yksek verimli alanlara kaydran bu sayede ekonomik bymeyi tetikleyen kiidir. Ayn zamanda giriimci teknolojik yeniliklerin de kaynadr. Daha dk maliyetle daha fazla retim yapmann yolunu arayan giriimci fiyatlarn srekli olarak aa dmesini, reel retimin artmasn ve sonuta toplumun refahnn devaml olarak ykselmesini salamaktadr. 211. Ricardo ve Bunalmlar David Ricardo (17721823), Sayin piyasalar yasasn esas alarak genel bir ar retim durumunun imknszln savunmutur. Bununla birlikte Ricardo, temel eseri olan On the Principles of Political Economy and Taxation (1821) da genel bir ar retimin ve krizlerin ortaya kma olaslndan bahsetmektedir. Sayin piyasalar yasasyla kabul edilen ekonomik sistem ierisindeki bu uyum, nasl oluyor da bozulabiliyordu? Ricardonun bu konudaki dncesi, genel bir ar retimin, ekonomik sisteme etki eden gl d etkilerin yansmas olduudur. Ricardo, Napolyon savalar sresince, bu tarz dsal gelimelerin ngiltere ekonomisi zerindeki etkilerini gzlemlemitir. Savalar, vergiler, zevk ve tercihlerdeki deiiklikler, sanayiin farkl dallarndaki karll byk lekli ve hzl biimde deitirebilir ve ekonomik sistemi bir uyum srecine zorlayabilir. Byle bir durumda, sermaye ve uzmanlam igcnn yeni koullara uyumu zor olabilir (CHAMBERS, 1961, s.207; KAZGAN, 1997, s.96). Ayrca Ricardoya gre teknolojik isizlik durumu da sz konusudur. gc tasarruf eden makinelerin kullanmyla, cret fonu ve ii talebi azalr. Yeni makinelerin kullanm kapitalistin kar yerine cret fonunun azaltlmasyla finanse edilirse, reel cretler veri olduuna gre isizlik balar. Fakat bu durum uzun dnemde ortadan kalkar. Burada nemli olan husus, Ricardonun ekonomik krizlerin nedenleri olarak tamamen dsal faktrler zerinde durmasdr. ktisadi krizlerin dsal oklara dayal olarak aklamas, genel bir ar retim halini ekonomik sistemin ileyiiyle tutarl hale getirir (CHAMBERS, 1961, s.207; KAZGAN, 1997, s.96).

27

212. Malthus ve Efektif Talep Thomas Robert Malthus (17761834), klasik ekonomik dncenin nemli olduu kadar da ok tartlan mensuplarndan biridir. Malthus nfus teorisi, deer teorisi, azalan verimler, toprak rant ve toplam talep konularnda almtr. Dncelerini iktisadi dalgalanmalar konusunda incelenmesi gereken hale getiren; Adam Smithin ekonomik byme hakkndaki iyimser dinamik srecini, daha karamsar bir bak asyla ele almas;22 efektif talep yetersizliini savunarak Sayin piyasalar yasasn adalar arasnda reddeden nadir klasik iktisatlardan olmas ve efektif taleple ilgili grlerinin ileride Keynesin efektif talep yetersizliine dayal eksik istihdam teorisinin temelini oluturmas saylabilir. Adam Smithin sisteminde, piyasalar bydke ve geniledike, daha fazla igcnn uzmanlamas mmkn hale gelmektedir. Uzmanlamann artmas, daha yksek verimlilik dourmaktadr. Daha yksek verimlilik, daha yksek gelir ve gittike byyen piyasalar demektir. Piyasalarn bymesi ise, tekrar daha fazla uzmanlama ve daha fazla verimlilik demektir. Bylelikle ekonomi temelinde retim ve verimliliin olduu dinamik bir srete gelimektedir. Say yasasnn iledii bu ekonomik ileyite krizlerin sorumlusu i ileyii bozan dsal oklardr. Yoksa ekonomi kendi haline brakldnda yksek oranl bir isizlik, gelir azal gibi beklenmeyen durumlarla karlamaz. Buna karn, Malthus Principles of Political Economy isimli eserinde efektif talebin yetersizlii teorisini gelitirmitir. Malthus, artan verimlilikle daha yksek gelir arasndaki ilikiyi sorgulamaktadr. Verimlilikteki bir artn daha yksek gelir salayaca dorudur fakat bu durum ancak daha verimli iilerin, tmyle mal ve hizmet retiminde istihdam edilmesi durumunda mmkn olabilir. Bu noktada Malthus, daha verimli igcnn ayn miktardaki maln daha az emekle retilmesi anlamna gelebileceini belirtir. Ksa dnemde insanlarn says sabit kalacandan ve yeni tketim alkanlklarn kazanmak zaman alacandan mal ve hizmetlere olan talep deimediinde, verimlilikteki artn anlam daha az istihdam olmaktadr.
22

Malthus, An Essay on the Principle of Population (1798) isimli eserinde uzun dnemde byme srecini snrlarn iziyor; kendi nfus yasasn sunuyordu. Bu yasaya gre nfus, kontrol altna alnmad srece, geometrik olarak artma eilimindeyken; geim kaynaklarnn art en iyi ihtimalle aritmetik olmaktadr. Nfus 1, 2, 4, 8, 16, 32 gibi geometrik olarak artarken; yiyecek maddeleri 1, 2, 3, 4, 5, 6 gibi aritmetik olarak artmaktadr.

28

Ayrca Malthus, gelir sahiplerinin tasarruf eilimine de dikkat ekiyor ve karlarn ykselmesinin gelirin daha azn harcamak ve daha fazlasn tasarruf etmek ynnde bir eilimi ortaya kardn belirtiyordu. Malthus, burada retime dnen tasarrufu deil, atl vaziyette duran tasarrufu eletirmektedir. Tasarruf ile iddihar birbirinden ayran Malthus iin iddihar, mal retme gcnn ekmeceye kilitlenmesi demektir ve knanmas gereken bir davrantr. Btn bu grlerin sonucunda Malthus ok nemli bir sonuca ulamtr. Buna gre, Say Kanunu geerli olamaz. nk mallara olan toplam talep geimlik cretlerden oluur. Toplam arz ise bu miktar ile birlikte kar da ierir. Dolaysyla bu iki byklk; yani toplam talep ve toplam arz birbirine eit olmayacaktr (SAVA, 1999, s.354). Malthus, bu fikirleriyle ekonomik krizleri inceleyen ilk nemli iktisat olmutur. Ekonomik kriz konusu hem ortodoks iktisatlar kendi aralarnda ve hem de ortodoks iktisatlarla heterodoks iktisatlar arasnda yaplan en nemli tartma konularndan birini oluturur. Ortodoks iktisatlar ekonomik kriz ile Say Kanununun birbiriyle nasl badaaca ile ilgilenirken, heterodoks iktisatlar ekonomik krizleri, kapitalist ekonominin ve dolaysyla onu savunan iktisat teorisinin bir zaaf olarak deerlendirmektedirler (SAVA, 1999, s.352)23. Sonuta, sanayi devriminin ilk dnem iktisatlar olan klasik iktisatlarn, teorik olarak ina ettikleri kapitalist sistemde iktisadi dalgalanmalara yer verdikleri pek sylenemez. Bunun ana nedeni, ad geen dnemde ngiltere ve Fransadaki ekonomik gelime hznn olduka yksek olmasdr. Ekonomide sanayi devrimiyle birlikte ortaya kan makineleme, retim miktarnda dnyann o ana kadar grd en yksek rakamlara ulalmasn salamtr. Bu durumun iktisadi dalgalanmalar teorisine yansmas, ekonomik gelimede dsal faktrlere bal ksa dnemli kesintilerin ortaya kabileceinin; bununla birlikte uzun dnemde ekonominin daima dengede olduunun kabuldr. Klasik okulun bu gr, temel olarak Sayin piyasalar yasasnda ekillenmitir. Nitekim kapitalist sistemin karlat ilk ciddi retim fazlas krizi olan 1825 bunalmyla birlikte ar retim zerindeki tartmalar da iddetlenmitir. Klasik iktisatlar arasnda zellikle
23

Ortodoks ktisat, bugn genel olarak kabul edilmi haliyle, insan ihtiyalarna oranla kt olan kaynaklarn yaratt sorunlar kendine aratrma program olarak semitir. Heterodoks iktisatlar, iktisat ilminin snrlarn geniletmeye, ona sosyoloji, antropoloji, psikoloji, siyaset ve tarih ilminden aktarmalar yapmaya ynelmilerdir. Marksist iktisat, Alman Tarihi Okulu, Amerikan Kurumcular ve Post-Keynesyenler Heteredoks iktisadn nemli temsilcileridir (Sava, 1999, s.12).

29

Malthus, efektif talep yetersizlii nedeniyle ortaya kabilecek bir retim fazlas ve kriz gereine dikkati ekmitir. Klasik iktisatlarn, iktisadi dalgalanmalar grmezden gelmelerinin bir dier nedeni olarak, 17761871 aras incelenen dnem gsterilebilir. Bahsedilen dnemin ekonomideki sanayilemenin balangcn oluturmas gzlemlerin iktisadi dalgalanma olarak tanmlanabilecek bir olgu ortaya koymalarn zorlatrmtr. Nitekim ancak 1862 ylnda Juglar, krizlerin tekrarlayan yapsn ele alan bir alma ortaya koyabilmitir. Sanayi devrimiyle birlikte, retim eklinin deiip, fabrika sisteminin domas ii snfn ortaya karyordu. Fabrika sistemi hzl retim gibi olumlu sonular yannda sosyal adan birtakm skntl sonular da dourdu. Erkek iilerin yannda, daha ucuza altklar iin ocuk ve kadn iiler de altrlmaya baland. Dk cretlere ramen, yksek alma saatleri ve salksz alma koullar toplumda klasik iktisatlarn ngrd kapitalist sisteme kar bir tepki domasna yol at. Bu tepki, Avrupada sosyalist grlerin yaylmasna neden olacaktr. Sosyalizmin kurucusu olarak anlan Karl Marx, 1848de Komnist Manifesto ve 1867de Kapital isimli eserleriyle kapitalist sisteme gerek sosyal gerek ekonomik adan meydan okuyordu. Marx, temelinde emein smrlmesinin yer ald bir yaklamla, sermaye birikimi ve yetersiz satn alma gcnn iktisadi dalgalanmalar yarattn ne sryordu. 1873 ylnda, 1929 byk bunalmna kadar kapitalist sistemin grd en ar ekonomik bunalmn yaanmas bu sreci tetiklemi ve Avrupann en byk ii ayaklanmalarna sahne olmutur. Bu srecin iki nemli sonucu, Avrupada ii sendikalarnn kurulmaya balanmas24 ve alma koullarnda iyileme ile 1917 Rus Devrimidir.

24

Sendikalarn yol at parasal cret katl, ilerde Keynesin iktisadi dalgalanmalar aklamasnda nemli bir gereke olacaktr.

30

22. Marksist Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam Karl Heinrich Marx (1818-1883) bilimsel sosyalizmin nde gelen teorisyenlerindendir. Marksist yaklama gre, iktisadi dalgalanmalar kapitalist sisteme zg bir hastalktr ve sistemin ykln hzlandrmaktadr. Marksist okulun iktisadi dalgalanmalara yaklamn daha iyi anlamak iin, ncelikle Marxn emek-deer teorisine ve smr teorisine bakmak faydal olacaktr. 220. Emek-Deer Teorisi Marx, mehur eseri Kapitalin ilk blmne ([1867], 1986, s.49-55) Kapitalist retim tarznn egemen olduu toplumlarn zenginlii, "muazzam bir meta25 birikimi" olarak kendini gsterir, bunun birimi tek bir metadr. Aratrmalarmzn, bu nedenle, metann tahlili ile balamas gerekir diyerek giri yapar ve nihayetinde "Deer olarak, btn metalar, donmu emek-zamannn belirli kitlelerinden baka bir ey deildir sonucuna ular. Marx bu sonuca gtren anlaya daha yakndan bakldnda, ncelikle her mal iin bir kullanm bir de deiim deerinin mevcudiyetini grrz. Marx, Kapitalde ([1867], 1986, s.50), bir eyin yararll, onu, bir kullanm deeri haline getirir diyerek kullanm deerini tanmlamaktadr. Marx deiim deerinin ise, ilk bakta, bir nicel iliki olarak birbirleriyle deiilen deiik trden kullanm-deerlerindeki oran olarak grldn belirtmekte ve bu durumun deiim deerinin zamana ve mekna gre srekli deien bir yapya sahip olduu kansn uyandrdn belirtmektedir. Oysaki kullanm-deeri olarak metalar, birbirinden farkl niteliklerdir; ama deiim-deerleri olarak yalnzca farkl miktarlardr ve dolaysyla zerre kadar kullanm-deeri iermezler. Demek ki, metalarn kullanm-deerini bir yana brakrsak, geriye ortak tek bir zellikleri, emek rnleri olmalar zellii kalr (MARX, [1867], 1986, s.52). Grlyor ki, herhangi bir maln deerinin bykln, toplumsal olarak gerekliemek miktar ya da onun elde edilmesi iin toplumsal bakmdan gerekli emek-zaman belirler. Eit nicelikte emek ieren ya da ayn srede retilebilen metalarn deerleri,
25

Marksist iktisatta meta kelimesi, mal ve hizmetleri kapsayacak genilikte kullanlmaktadr.

31

ayndr. Bir metann deeri ile baka bir metann deeri arasndaki iliki, birincisinin retimi iin gerekli emek-zaman ile ikincisinin retimi iin gerekli emek-zaman arasndaki iliki gibidir (MARX, [1867], 1986, s.52). 221. Smr Teorisi Marxn emek-deer teorisine gre, deer "donmu emek-zamannn belirli

kitlelerinden baka bir ey deil ise, kapitalistin kar nereden gelmektedir? Marxa gre bu fark, emek gcnden gelmektedir. yleyse, ncelikle Marxn emek gc ve emek zaman kavramlarna bakmak faydal olabilecektir. Emek-gc deerinin asgari snr, iinin, her gn almad takdirde hayati enerjisini yenileyemeyecei meta deeri ile yani fiziksel bakmdan vazgeilmesi olanaksz geim aralarnn deeri ile belirlenir (MARX, [1867], 1986, s.188). inin emek gc, tpk bir mal gibi satn alnr ve iiye bu maln rekabeti piyasa fiyat, yani piyasa creti denir. Emek gcnn mbadele deeri, emekinin geimlik tketiminin ierdii toplumsal bakmdan gerekli emek-zaman ile belirlenir. Emekinin geimlik tketimi fiziksel bir minimum olmayp, gelenekler v.b. etkisini kapsayan tarihsel bir miktardr. Kapitalist, emek-gcn satn alp retimde kullandnda, bunun kullanma deerine, yani emein tm rnne sahip kar, fakat cret olarak, mbadele deerini der. Emek gcnn mbadele deeriyle kullanma deeri, ikinci lehine olan fark art deeri oluturur. Dier bir deyile, art deerin kayna, iilerin belli bir dnemde retmeyi baardklar mallarn deeri ile retim ilemi iin kapitaliste sattklar emek gcnn deeri arasndaki farktr (KAZGAN, 1997, s.292; SAVA, 1999, s.478)26. Art deer kavramnda dikkati eken husus; iilerin kendi rettikleri rnn deerine eit olacak ekilde tkettiklerinde art deerin ortaya kamayacak olmasdr. Emein smrlmesi (art deer) durumu, iilerin kendilerinin ve ailelerinin geimini salamak iin gereken tketimden daha fazla rettiklerinde ortaya kabilecektir. Emek-zaman olarak art-deer kavramna yaklarsak; mesela ortalama ign 12 saat ve ii kendi geimini salayacak mallara edeerde bir retimi 6 saatte retiyorsa; geriye kalan 6 saat boyunca ii kendi emek gcn satn alan kapitalist iin retmeye devam edecektir.
26

Art deer kavram Trke iktisat literatrnde, artk deer olarak da kullanlmaktadr; Bkz. Sava, 1999.

32

retimde kullanlan makine ve ara ile harcanan malzeme bir artk deer yaratmaz, sadece kendi deerine eit bir deeri retilen maln deerine katarlar. Marx, bu nedenle bunlara sabit kapital adn verir ve (c) ile gsterir. Buna karlk deiir kapital (v) iiye denen cretlerden oluur ve bir fazlalk (art deer) (s) yaratr. Bu nedenle retilen her maln toplam deeri c'+v+s ye eit olacaktr. Buradaki c' sabit kapitalin retim ileminde tketilen ksmn gsterir. Marx, emein istismar oran veya art deer oran adn verdii kavram s' ile gsterir ve s' = s/v eklinde tanmlanr. Yukardaki rneimize bu forml uygularsak emein istismar oran, s=6 ve v=6 ise s'= 6/6=1 yani %100 olur (SAVA, 1999, s.480). Kar oran ise (p') art deerin toplam kapitale (deiir + sabit kapital) orandr ve p' = s / (c+ v) eklinde formle edilir. Kar oran formlyle ilikili olarak, Marxn kapitalin organik bileimi kavramndan da bahsedilmelidir. Kapitalin organik bileimi kavram, sabit kapitalin toplam kapitale orann ifade eder ve Q = c / (c+v) formlyle gsterilir. Kar oran denklemiyle, kapitalin organik bileiminin etkileimini daha iyi ifade etmek iin, kar oran formln tekrar dzenlersek p' = s' (1-Q) gsterimine ularz. Ulatmz son denklemde kar orannn, art deer oranyla (s') pozitif ve kapitalin organik bileimiyle (Q) ters orantl bir iliki ierisinde olduu aka grlmektedir. 222. Marksist Okul ve ktisadi Dalgalanmalar Daha nceki analizlerimizde Malthus dnda, klasik iktisatlarn Say yasasn kabul ettiklerini, ekonominin tm iin geerli bir retim-tketim dengesizliinin ortaya kamayacan savunduklarn, ekonomide ortaya kan isizlik, retim d, gelir azalmas gibi olumsuz gstergeleri ise dsal oklar nedeniyle ekonominin uzun dnem dengesinden ksa dnemli sapmalar olarak grdkleri belirtilmiti. Marxa gre krizler, kapitalist sistemin kendi i elikileri sonucu ortaya kan, bu elikilere geici zm yaratan, bozulan dengeyi tekrar kuran olaylardr. Kapitalizm gelitike, krizler daha da iddetlenecektir, iktisadi dalgalanmalarla kapitalist toplumun yklmas arasnda yakn bir iliki vardr. Birok iktisatya gre Marxn iktisadi analize yapt en byk katk, iktisadi dalgalanma teorileri alanndadr. ktisadi dalgalanmalarn

33

tekrarlanan yaps ve oluum srecinin kapitalist ekonominin ileyi yapsndan kaynaklandnn belirtilmesi nemlidir. (KAZGAN, 1997, s.311) ktisadi dalgalanmalarla ilgili retim fazlas ve sermaye fazlas temelli eitli grler ileri sren Marxn iktisadi dalgalanmalar hakkndaki grleri daha sonra, Marksist iktisatlar tarafndan gelitirilmitir. Marksist okulun, iktisadi dalgalanmalar hakkndaki grleri iki ana gruba ayrlabilir (ITOH-LAPAVITSAS, 1999, s.126). Birinci grup kriz teorileri, ar retim durumunu iermektedir. Bu yaklama gre, efektif talebe oranla toplam arz fazlal durumu -metalarn ar retimi- krizlerin nihai nedenidir. Metalarn ar retimi durumu, iki ekilde ortaya kabilir. Birincisi, orantszlk teorisi veya arz ve talep arasndaki dengesizlik: Sayin de bahsettii gibi retimin belli sektrlerde toplanmas sonucu ortaya kabilir. Fakat Sayin yaklamnda bu durum baz sektrlere has ve geici iken, Marxn yaklamnda kapitalist ekonominin ileyi mekanizmasnn doal bir sonucudur. Kapitalistin amac, maksimum kar elde etmektir. Bunun anlam sermayenin, her zaman en yksek kar orannn gerekleeceini dnd alanlara ynelmesidir. Bu durumun sonucu, belli retim alanlarnda younlama ve kanlmaz olarak sz konusu alanlardaki mallarn retiminde byk bir art olacaktr. Bu sre, retilen mallarn tamamnn satlamayaca zamana kadar srecek ve ekonomi bu noktaya geldiinde, zaten arz talep eitlii bozulmu olacaktr. kincisi, eksik tketim teorisi: Metalarn ar retimi durumu, igcnn

snrlandrlm alm gcnn sonucu olarak ortaya kabilir. Bu eit bir eksik tketime neden olan unsurlarn birisi, gmleme olgusudur. Marx bu durumu yle aklar: Gmleme ne retimi tekil eder ne de retim artn. Kapitalist, sadece retim artndan salad paray dolanmdan eker, bunu elde tutar ve kilit altna koyar Bu ok saydaki ekiler . paray, bir sre hareketsiz hale getirir, dolanm imknszlatrr (Aktaran KAZGAN, 1997, s.312). Eksik tketimin en nemli nedeni ise, kapitalist sistemin ileyiinde art deerin ortaya kmas ve kapitalistin kar orann artrma eiliminden dolay art deerin srekli artrlma

34

isteidir. Smr teorisinde grld zere, kapitalist ekonomi ii snfna rettiinin tam deerini vermemektedir. Marksist iktisada gre, kapitalist retim sreci, iilerin emeine art deer orannca el koyarak -ki bu kapitalistte kar olarak grnr- kendini gelitirmektedir, bu sre sermayenin birikim sreci olarak da adlandrlr. Bu birikim sreci, kanlmaz olarak eksik tketim durumu yaratacak ve bir noktadan sonra ekonomi bu ileyii devam ettiremeyecek, piyasada mal bulunurken, bu mal satn alacak tketici bulunamayacaktr. Burada nemli bir nokta, bu mallarn ihtiya olmad iin satlamamas deil, kapitalist iktisat iin sadece efektif talebin, yani satn alma gcyle desteklenmi talebin bir ey ifade etmesidir. Bu elikili durumu Engels ([1877], 1995, s.402) yle ifade eder: Her bunalmda toplum, kullanlmaz durumda bulunan kendi z retici gleri ile kendi z rnlerinin yk altnda boulur ve u sama eliki karsnda aresiz kalr: reticilerin tketecek hibir eyleri yoktur, nk tketiciler [tketim harcamalar] eksiktir. kinci grup kriz teorileri, sermayenin ar retimi teorileridir. Bu yaklama gre, sermaye birikimindeki arlk krizlerin temel nedenidir. Kapitalist ekonomideki birikim sreci kar orannn azalmas eklinde devam etmek durumundadr. Kapitalistin kar oranndaki azalma organik bileim teorisi gerei ya kapitalin organik bileiminin [Q = c/(c+v)] ykselme eiliminde olmas nedeniyle; ve/veya emek ktl teorisi gerei igc azl sonucu cretlerde meydana gelen ykselme nedeniyle olmak zere iki ekilde ortaya kabilir. Marx, Kapitalin Para ya da Meta Dolam isimli blmnde, iki maln takas ve parann bu ilikiye girmesiyle ilgili bir tartma balatr. Mbadele ilemi C C eklinde, maln malla deiimiyle yaplr27. Para ileme girince sre, C M C eklini alr; yani mal-para-mal eklinde. Burada para iki mal arasnda mbadeleyi kolaylatran bir arac temsil etmektedir. Marx, mal-para-mal dnm srecinde ncelikle Say yasasn reddeder: Her sat bir satnalma, her satnalma bir sattr diye, meta dolamnn, sat ile satnalma arasndaki zorunlu bir dengeyi gsterdiini sylemek kadar ocuka bir dogma olamaz. Eer bu, fiil sat saysnn satnalma saysna eit olduu anlamda syleniyorsa, bo bir
27

Mal (C) (commodity) ve para (M) (money) kelimelerinin ilk harfleri kullanlarak ksaltlmtr.

35

yinelemedir. Ortada alc olmadan, kimse satamaz. Ama salt o satyor diye de, karsndakiler almak zorunda deildir (MARX, [1867], 1986, s.128). Marx, kapitalistin C M C eklindeki paray sadece bir ara olarak gren ileyii kolayca deitirebileceini belirtir. Bunun iin para sahibi kapitalistin dnyaya daha dar bir optikten, faydal mal ve hizmet retme yerine para kazanma optiinden bakmas yeterlidir. Marx bu yeni i yapma anlayn u ekilde temsil eder (SKOUSEN, 2003, S.180): M C M'. Burada ama mal ve hizmet retimi deil, paradr. Kapitalist, parasyla retim aralar olan mallar ve emei satn alr. retim ileminin sonucunda, M' > M olmaldr. Burada kapitalist, art deere doru orantl olarak kar elde eder. Kapitalist ekonomide emein smrlmesiyle kar elde edilmekte ve kapital birikimi salanmaktadr. Bu sre ayn zamanda yatrmlarn srekli olarak genilemesi sonucunu dourmaktadr. Marxn ifadeleriyle: Biriktir, Biriktir! te Musa ve peygamberler! (OSER-BRUE, 1988, s.184).28 Sonuta kapitalist ekonomideki hzl yatrm art, emee olan talebi artracak ve kapitalistin demek zorunda olduu cret ykselecektir. Fakat yksek cretler, art deer ve kar orann drecek genilemeye son verecek ve ekonomiyi tam ters bir istikamete sokacaktr. Bunalm sabit sermayenin nominal deerinin dmesine ve byk kapitale sahip olanlarn daha kk iletmeleri kolaylkla satn almalarna neden olur. Bylece tekelci kapitalizme gidi yolu alr. Baz fabrikalar kapanacak, mal ve hizmetlerin fiyatlar decek, kredi szlemeleri ve cretler azalacaktr. Art deer ve kar oran yeniden eski halini aldnda, yatrmdaki art tekrar balayacaktr. Ayrca, kapitalist ekonomideki hzl yatrm art sabit kapitale olan yatrm da artracak ve kar orannn dmesine neden olacaktr. Kar oran forml gereince29 sabit
28

Nihayet, piyasa sistemi bir adm daha ileri giderek, metalarn (mallar ve hizmetler) sahneye hi dhil olmad bir noktaya varr. Deiim sreci u hale dnr: M => M'. Bu nihai aama, para piyasalar ve borsalar (hisse ve bonolar) gibi sermaye veya finans piyasalarn yanstr. Bu aamada, meta kapitalizminin mal retimi amac gden kklerinden uzaklam saf finansal kapitalizm haline gelmesi kolaydr. Bu ortamda, iadamlar ounlukla ekonomik sistemin nihai amacn faydal mal ve hizmetler retmekunuturlar ve yalnzca para kazanmak zerinde konsantre olurlar (SKOUSEN, 2003, S.181). Marxn yapt analiz esas olarak M=>C=>M temeline dayand iin M=>M ilikine girmiyoruz. 29 p' = s / (c+ v) veya p' = s' (1-Q)

36

kapitaldeki (c) artma kapitalin organik bileiminin artmasna ve kar orannn azalmasna neden olacaktr. Burada emee olan talepteki artn da cretleri artrarak kapitalin organik bileimini artrd hatrda tutulmaldr. Nihayet, cretlerdeki ykselme art deerin (s) azalmasna neden olacak ve art deerdeki azalma da kapitalistin kar orannn azalmasn salayacaktr.30 Kar oranndaki, cretlere bal dalgalanmann, yatrmlar dalgalandrmas sonucu ortaya kan bu tarz bir iktisadi dalgalanmann nemli bir sonucu; zaman ierisinde kapitalist ekonomik sistemin tekelci bir yapya brneceini (kapitalin merkezilemesi) iddia etmesidir. Dier bir etkisi, kapitalin organik bileimindeki artn, kapitalin emein yerine ikamesi sonucunu dourarak teknolojik isizlik yaratacak olmasdr. Ortaya kacak yedek sanayi ordusu ilerleyen aamada cretlerin tekrar dmesine neden olacaktr. Toparlayc olmas asndan Marksist iktisadn iktisadi dalgalanmalara bak asn Engelsin szleriyle bitirelim: Pazarlarn genilemesi, retimin genilemesi ile birlikte gidemez. arpma kanlmaz olur ve bu arpma, kapitalist retim biiminin kendini paralamad srece bir zm yaratamayaca iin, devirli duruma gelir. Kapitalist retim yeni bir "ksr dng" dourur. Gerekten, ilk genel bunalm patlak verdii tarih olan 1825 ylndan bu yana, sanayi ve ticaret dnyasnn tm, uygar halklar ve onlarn az ya da ok barbar uydular topluluunun retim ve deiimi, her on yl dolaylarnda bir kez irazesinden kar. Ticaret durur, pazarlar tkanmtr, rnler srmsz olduklar lde ylp kalr, pein para grnmez olur, kredi ortadan ekilir, fabrikalar kapanr, emeki ynlar fazla geim gereci retmi olmaktan tr geim aralarndan yoksun kalrlar, iflaslar iflaslar, zoraki satlar zoraki satlar kovalar. Tkanklk yllarca srer; retici gler ve rnler, birikmi meta ynlar, sonunda deerlerinin az ya da ok altnda bir fiyat zerinden srlene, retim ve deiim yeniden yava yava canlanana dein, yn halinde israf ve imha edilirler. Yava yava gidi hzlanr, trsa dner, sna trs drtnal olur ve bu drtnal da sonunda en tehlikeli atlamalardan sonra kendini yeni batan knt ukurunda bulmak zere, bir sanayi, ticaret, kredi ve speklasyon engelli yarnda doludizgine dein ykselir. Ve hep ayn ekilde yinelenir (ENGELS, [1877], 1995, s.394).

30

Kar oranndaki azalma ve snf atmasnn iktisadi dalgalanma zerindeki etkisi bir baka heterodoks okul olan, post Keynesyen okulun da ana temalarndan biri olacaktr.

37

223. Marxa Gre Kapitalizmin Geliim Sreci ve ktisadi Dalgalanmalar Marx kapitalizmin geliim srecini analiz ederken, Alman felsefeci Georg Wilhelm Friedrich Hegelin (17701831) diyalektik31 srecinden olduka etkilenmitir. Hegelin temel tezi (doadaki) elikinin tm hareket ve tm hayatn kayna olduuydu. Hegel bu elikiyi, sonunda yeni bir g douracak olan arpan gler anlamnda diyalektikle aklyordu. Var olan bir tez kartlk iinde geliebilmek iin bir antiteze neden olur ki bu da sonunda yeni bir sentez yaratr. Bu yeni sentez tez haline gelir ve uygarlk ilerledike, bu sre yeniden balar.32 Marx, tarihsel materyalizm felsefesine Hegelci diyalektii uygulayarak, kapitalizmin antitezinin sosyalizm olduunu ve nihai sentezin komnizm olacan belirtir (SKOUSEN, 2003, s.168). ekil 10, kapitalist sistemi tarihin ak ierisinde, komnizm sistemine geite bir aama olarak ele alan Marxn, kapitalizmin geliim srecine -dolaysyla ykl srecinebakn zetlemektedir. Kapitalist tarafndan smrlen emek, kapital birikiminin ana kaynan oluturmakta, bu durum kapitalin emein yerine ikamesiyle art deeri artrmaktadr.33 kayplar, ar retim ve yetersiz satnalma gc, iktisadi dalgalanmalara sebep olmakta ve bu tr dalgalanmalarn iddeti giderek artmaktadr. Uzun dnem eilimleri (kapital birikimi, kapitalin emein yerine ikamesi, azalan kar oranlar) ekonomik krizleri daha da ktletirmektedir. Bu durum (1) zengin kapitalist snf daha da zenginletirerek kapitali belli kiiler evresinde toplamakta ve (2) alan snfn gittike artarak fakirlemesine ve kapitalist sistem ierisinde sistematik ekilde smrlmesine neden olmaktadr (FUSFELD, 2002, s.67). Burada grlecei zere, iktisadi dalgalanmalar kapitalist sistemin kendi i elikileri sonucu ortaya kan ve kapitalist iktisadn ykln hzlandran bir rol stlenmektedir.

31

Diyalektik terimi, (Greke) tartma veya mnazarayla, eliik iddialar ortaya koyarak gerei bulmak anlamnda, eskia Grek filozoflar tarafndan kullanlmtr (KAZGAN, 1997, s.413). 32 Marx ve Engels, Hegelden diyalektik yntemi almakla birlikte, Hegel felsefesinin dayand mant reddetmitir: Hegel (dncenin madde dnyasna egemenlii anlamnda) idealist olduu halde, Marx ve Engels, (madde dnyasnn insan dncesine egemenlii anlamnda) maddecidir (KAZGAN, 1997, s.281). 33 Marksist iktisat, kapitalist sistemin verimlilik art sayesinde gerekletirdii muazzam retim artn reddetmemekte fakat bu durumun daha fazla smrye neden olduunu belirtmektedir.

38

Smr Teorisi (Art Deer)

Sermaye Birikimi

Yetersiz Satnalma Gc

Kar Oranndaki D

Sermayenin Emein Yerine kamesi

Kapitalist Bunalmlar iddeti Gittike Artan ktisadi Dalgalanmalar

Kapitalin Merkezilemesi

Yedek Sanayi Ordusu

Refahn Younlamas

Proletaryann Fakirlemesi

Snf atmalar ve Sosyal Devrim

ekil : 10 Marxn Kapitalist Geliim Srecinin zet bir Gsterimi Kaynak: FUSFELD, 2002, s.67; OSER-BRUE, 1988, s.186den derlenerek hazrlanmtr Marksist iktisadn ilk yllarnda, orantszlk teorisi olduka etkiliydi. Orantszlk teorisi, tipik olarak Tugan-Baranowsky (1913) ve Hilferdingin (1910) almalarnda bulunuyordu. Takip eden yllarda eksik tketim teorisi, Marksist iktisadn krizler konusundaki ana gr oldu; rnek almalar iin Kautsky (19012, 1911), Luxemburg (1913), Varga (19378) ve Baran ve Sweezy (1966) verilebilir. Marksist eksik tketim teorisine olan ilgi, Keynesyen iktisatla olan balants nedeniyle, kinci Dnya Savandan sonraki uzun sreli genileme dnemiyle birlikte artt. 1970lerin ilk yllarndan itibaren Keynesyen iktisadn baarszl ve dnya ekonomisindeki uzun sreli problemler, ar

39

sermaye birikimi teorisini Marksist iktisadn iktisadi dalgalanmalar konusundaki temel aklaycs yapmtr (ITOH-LAPAVITSAS, 1999, s.126). 23. Avusturya Okulunun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam Marjinalist devrimin nderinden biri olan, Avusturyal Carl Menger (18401921) Avusturya okulunun kurucusu olarak kabul edilir. Mengerin subjektif deer teorisi ve marjinal analizi Eugen Bhm-Bawerk (18511914) ve Friedrich Wieser (18511926) tarafndan yaygnlatrlmtr. Menger, Bhm-Bawerk ve Wieseri Avusturya okulunun ilk kua olarak kabul edebiliriz. 1920li yllardan sonra Ludwig Edler von Mises, Frederich August von Hayek, Fritz Machlup, Gottfried von Haberler, Paul N. Rosenstein-Rodan ve Joseph A. Schumpeteri Avusturya okulunun ikinci kua olarak gsterebiliriz. Avusturya okulu, Walrasc olmayan iktisat okullarnn en nemlilerinden biridir. Avusturya okulunun iktisadi dalgalanma teorisinin temelinde, Carl Menger ve Eugen Bhm-Bawerkin retim yaps ve Knut Wicksellin doal ve piyasa faiz oranlar yaklam bulunur. Bu nedenle ncelikle bu yaklamlar grmekte fayda vardr. 230. retimin Yaps, Deer Ykleme Kanunu ve Zaman Kavram Daha nceki iktisadi dalgalanma teorilerinde sermaye, genellikle dn verilebilir anlamnda serbest ve sabit sermaye ya da parasal ve reel sermaye olarak incelenmitir. Menger, sabit veya reel sermaye grubunun, heterojen maddi yatrm rnlerinden olutuunu belirtmi ve bu mallar retim srecindeki ilevlerine gre snflandrmtr. Mengerin terminolojisinde birinci dzey mallar, dorudan insan ihtiyacn karlayan tketim mallardr. Birinci dzey mallarn retiminde kullanlan un, ilenmi deri ve kuma gibi sermaye mallar, ikinci dzey mallar oluturacaktr. kinci dzey mallarn retiminde kullanlan buday, ham deri ve yn gibi sermaye mallar ise nc dzey mallar oluturacaktr. Bu sralama oluan nihai mala gre artabilir veya azalabilir. Beraber ele alndnda, bu sralama, daha nceki tm yatrm kararlarn iinde barndran dikey bir retim yaps veya sermaye yaps olarak grlebilir (ZIJP, 1993, s.14 15).

40

Menger, retim srecini bu ekilde akladktan sonra nihai tketim mallarna alt dzey ve bunlarn retiminde kullanlan retim mallar dizisini de st dzey mallar olarak niteler ve nemli bir noktaya varr. st dzey retici mallarna olan talep alt dzey mallardan tretilmitir. Menger teorisini ispat etmek iin olduka modern grnen bir rnek olarak, ttn kullanmtr. nsanlarn ttn ihtiyacnn tamamen ortadan kalkt varsaylrsa ne olur (SKOUSEN, 2003, s. 200)? lk olarak btn ttn rnlerinin fiyatlar sfra decektir; o ana kadar hatr saylr bir maliyetle retilmi olanlar da dhil. Peki, ttnn retiminde kullanlan st dzey mallara ne olacaktr? lenmemi ttn yapra, ttn retiminde kullanlan ara ve cihazlar, bu endstride istihdam edilen uzmanlam igc hizmetlerinin talebi gibi st dzey mallar, deerlerinin bir ksmn veya hepsini yitireceklerdir. Dier bir deyile retim faktrlerine olan talep, nihai tketici talebine baldr. Mengerin yaklam deer ykleme kanunu olarak bilinmektedir. Bhm-Bawerk, Mengerin sermaye teorisine mutlak ve ortalama retim sresi ve ortalama bekleme sresi kavramlarn katarak nemli katklarda bulunmutur. Mutlak retim sresi, retim srecinde birincil faktrlerin uygulanmasndan, nihai rne ulaana kadar geen sre olarak tanmlanr. Ortalama retim sresi ise, retim srecinde birincil faktrlerin uygulanmasndan, nihai rnlere ulaana kadar geen ortalama sre olarak tanmlanr. nc kavram ortalama bekleme sresidir. Ortalama bekleme sresi, tek tek faktrlerin retime giri ve nihai rn olana kadar geen srelerin ortalamasn ifade eder. Ortalama bekleme sresi, ortalama retim sresinin yarsdr.34 Bhm-Bawerk, ortalama srelerin her ikisinin de retimin dolambal yapsn gsterdiini belirtmitir (ZIJP, 1993, s.16). Bhm-Bawerkin bekleme kavramnn ve Wieserin alternatif frsat maliyeti kavramlarnn analize katlmas, faiz ve kar kavramlarnn da aklanmasn kolaylatrmaktadr. Faiz, kiinin bugnk tketimden vazgeerek, yatrma aktard kaynak sonucu; retim ve verimlilik artndan ald meru bir paydr. Giriimci, yatrm
34

retim faktrlerinin retim srecine dzgn dalma sahip olarak girdiini varsayalm. Bu durumda, mutlak ve ortalama retim sreci birbirine eit olacaktr. retim srecinin bir yl (52) hafta srdn kabul edersek; ilk retim girdisi iin (mutlak) bekleme sresi 52, ikincisi iin 51, ncs iin 50 hafta olacaktr. Nihayet son girdinin bekleme sresi sadece 1 haftadr. Bunun anlam, retim srecinin ortalama bekleme sresinin 26 hafta olmas, yani ortalama retim sresinin yarsn ifade etmesidir.

41

yaparak, bugnk tketimini ertelemekte ve nemli bir risk almaktadr. Giriimci, ekonomik sistemdeki bu rol karlnda kar elde etmekte veya zarara uramaktadr. O halde srdrlebilir bir bymenin iki ekilde olmas beklenilebilir. Birincisi, ekonomik birimlerin tketimlerini ksp, tasarruflarn yatrm mallarna yneltmeleri durumudur. Byle bir durumda tketiciler geici olarak bir refah azalmas durumuyla karlaacaklar, retim daha ok sermaye tketen ve zaman alan daha dolambal bir yapya brnecek, fakat nihayetinde ekonomik byme gerek giriimcilere, gerek tasarruf sahiplerine vazgetikleri refahtan daha fazlasn kazandrabilecektir. kincisi, teknolojik gelime durumudur ki, byle bir durumda verimliliin artmas iin ilk nce tasarruflarn artmas ve bunun yatrma dnp tekrar ekonomiye dnmesi beklenmemektedir. 231. Doal ve Piyasa Faiz Oranlar Knut Wicksellin doal ve piyasa faiz oranlar yaklamnda; Avusturya okulunun retimin yaps, deer ykleme kanunu ve zaman kavramlar ile betimledii reel sektr ile parasal sektr arasndaki iliki uygun bir teorik temelde sunulmaktadr. Knut Wicksellin iktisadi dalgalanmalar alanndaki belki de en nemli katks, doal ve piyasa faiz oran arasnda ayrm yapmas ve bu iki faiz oran arasndaki fark, iktisadi dalgalanmann temel nedeni olarak gstermesidir. Wicksell, faizin doal orann; parann kullanlmad bir ekonomide, reel sermaye mallarnn birbiriyle dorudan deitirilmesi durumunda ortaya kacak olan faiz oran olarak tanmlamaktadr. Bu oran, faizin uzun dnem denge seviyesi olarak grlebilir. Bu denge, ekonomik birimlerin gelecekte elde edebilecekleri mallarn bugnk deeri, yani onlarn zaman-tercihleri tarafndan belirlenir. Bu oran, bireylerin gelecekteki tketimleri iin bugnk tketimlerini deitirmesini ifade eder. O halde denge, planlanan tasarruflarla, planlanan yatrmlar arasnda kurulacaktr. Bu durumda doal denge, yeni yaratlan sermayenin beklenen gelirine eit olacaktr (ZIJP, 1993, s.18). dn verilebilir fon piyasasnda belirlenen piyasa veya para faiz oran, dn verilebilir fon arznn, fon talebine eit olduu noktada oluur. Piyasa faizi, dn alnan

42

fonlar iin denen bir fiyattr. Dengede bulunan bir ekonomide, piyasa faiz oran, doal faiz oranna eittir (ZIJP, 1993, s.18). Ekonomide doal oran sabit kalmamakta, zamanla dalgalanmaktadr. Bankalar ise piyasa faiz orann, doal faiz oranna eitleme konusunda ister istemez doru karar verememe sorunuyla kar karyadr. Dsal etkiler, tahmin hatalar ve zellikle parasal otoritelerin, para arzn artrmalar sonucu ortaya kabilecek bir piyasa faiz orannn, doal orann altna dme durumu iktisadi dalgalanmalarn ana nedenidir. Byle bir durumda, bor alma maliyetinin yatrmn marjinal verimliliinin altna dmesi nedeniyle, giriimcilerin dn verilebilir fonlara olan talebi artacak, ekonomide bir kredi genilemesi yaanacaktr. Sonuta para arz artacak ve retim sabitken fiyatlar ykselecektir (ZIJP, 1993, s.19; FORMAINI, 2006, s.3) Wicksellin iktisadi dalgalanmalarn kmlatif sreci olarak adlandrd; piyasa faiz oranlarnn doal orann altna dmesi, yatrmlarn artmas nihayetinde talebin ve fiyatlarn ve retimin ykselmesi olarak ortaya kan genileme dnemi sonsuza kadar devam edemez. Sonuta ekonomi bir ters kmlatif srece girmek zorunda kalacaktr. Bankalarn verdikleri kredileri artrma imknlarnn snrl olmas, ykselen fiyat ve maliyetler piyasa faiz oranlarn doal orann zerine kmaya zorlayacaktr. Bu ise ekonomideki daralma dnemini balatacaktr. Wicksellin modelinin dier nemli yn, faiz oranlarndaki sapmann, Irving Fisherin parann miktar teorisiyle olan ilikisidir. Fishere gre para arzndaki deime uzun dnem fiyatlardaki deimenin tek aklaycsyken; Wicksell iin, para arzndaki deime fiyat deiimlerinin aklanmasnn sadece bir ynn oluturmaktadr. nk ekonomideki mal ve hizmet ak, ilk olarak faiz oranlar tarafndan etkilenmektedir. Wicksellin analizinden karlacak iktisat politikas olduka basittir. Eer bir ekonomide fiyatlar ykseliyorsa, faiz oranlar olduka dktr. Eer fiyatlar dyorsa da, bunun nedeni yksek faizlerdir. O halde fiyat seviyesinin istikrarl olmas, iktisadi dalgalanmalardan kanmak iin zerinde durulmas gereken nemli bir konudur.

43

232. Avusturya ktisat Okulunun ktisadi Dalgalanmalar Teorisi Avusturya Okulunun iktisadi dalgalanmalarla ilgili teorisi ilk olarak Ludwig von Mises tarafndan gelitirilmitir. Kendisi teorisini Avusturyal hocas Eugen von Bhm Bawerkin daha nceki fikirleri ve Knut Wicksellin yazlar zerine ina etmitir (EBELING, 2004, s.121). Mises, 1912de yaynlanan Money and Credit isimli eserinde genel ekonomik yapyla paray birletirmeye almtr. Misesin almas daha sonra Hayek tarafndan gelitirilmitir. Hayek, zellikle parasal mdahalelerin ekonomide kaynaklarn yanl dalmna ve koordinasyon problemine yol atn gstermitir (SNOWDOWN-VANE-WYNARCZKY, 1994, s.354). Roger Garrison (2000, s.6776) Avusturya iktisadi dalgalanmalar teorisinin genel yaklamn sunmaktadr. ncelikle, Avusturya okulunda ekonomideki genileme ve k srecinin anlalmasnda para kilit bir role sahiptir. Ekonomiye giren yeni parann35 ortaya kard nispi fiyat deiimleri ve bunun sonucunda retim faktrlerinin yeniden dalm ile genileme dnemi yakn iliki ierisindedir.36 Ragnar Frish, iktisadi dalgalanmalar balatan, etki mekanizmasn, sistemin dndaki unsurlarda aryor fakat dalgalanmann yaylma mekanizmasn sistemin iyapsyla aklyordu. Avusturya okulunun iktisadi dalgalanmalar teorisinde parann, daha spesifik olarak kredi genilemesinin, hem dalgalanmay balatc hem de zamanlararas retim yapsna sahip olan ekonomide nispi fiyat deiimlerine sebep olarak yaylm mekanizmas grevi grdn syleyebiliriz. Avusturya okulunun iktisadi dalgalanmalar teorisini analiz ederken, temel ekil kullanlmaktadr. Bunlardan birincisi, Wicksellin doal ve piyasa faiz oran konusunu incelerken grlen dn verilebilir fonlar piyasasdr. Dieri, klasik iktisatlarn byme analizlerinde kullandklar tipik retim olanaklar erisidir. ncs ise, dn verilebilir fon piyasasndaki herhangi bir deimenin zaman ierisinde retim yapsn nasl
35

Yeni paradan kastedilen, piyasa faiz orann doal faiz orannn altna drecek ekilde uygulanan geniletici para politikasdr. 36 Avusturya okulu para miktarndaki deimenin, beklenen veya gerekleen genel fiyat seviyesi zerindeki etkilerine odaklanmamaktadr.

44

deitirdiini aklayan ve Hayek geni olarak bilinen ekildir. Analize gemeden nce, Hayek genini tanmakta fayda vardr.

ekil : 11 Hayek geni Hayek geni, ulusal gelir hesaplamalarndaki katma deer yaklamyla uyumludur. genin yatay ekseni, retimin ilk aamasndan son aamasna varncaya kadar gerekleen retim aamalarn gstermektedir.37 Her bir aama, retilen mal ve hizmete deer katt iin, gen zamanla genilemektedir. genin toplam alan, yl boyunca ekonomideki btn mal ve hizmetlere yaplan toplam harcamay gsterir.

37

Pedagojik uygunluu salamak iin, Hayek geni be ayr retim aamasna ayrlarak gsterilmitir. Gerekte ekonomideki retim aamalar, ok daha komplekstir ve her rn iin deiim gsterir.

45

fazla tketim

fazla tketim mecburi tasarruflar

Yanl ynlendirilmi yatrm

fazla yatrm

retim Aamalar

c) Hayek geni

b) retim Olanaklar Erisi

Doal Oran ieq Yapay Dk Faiz i

S + M

a) dn Verilebilir Fonlar Piyasas ekil : 12 Avusturya Okulunun ktisadi Dalgalanma Teorisi

S, I

ekil 12 Avusturya okulunun iktisadi dalgalanmalar yaklamn zetlemektedir. lk olarak dikkatlerimizi ekil 12 (a)daki dn verilebilir fon piyasasnn arz ynne eviriyoruz. Piyasaya girip kredi genilemesi yaratan yeni parann (M) doal faiz orann deitirmesi iin herhangi bir sebep yoktur. Ekonomik birimlerin zaman tercihlerinin deimedii bir ortamda piyasaya giren yeni para, piyasa faiz orann doal orann altna drr. Bu durumun nemli bir sonucu, piyasada geerli olan faiz orannda yatrmlarn artmasna karn; tasarruflarn azalmasdr. Yapay olarak oluan dk faizin etkileri retim olanaklar erisine tandnda, azalan tasarruflarn ekonomide daha fazla tketim yaplmas, den kredi maliyetlerinin ise daha fazla yatrm yaplmas ynnde ekonomik birimler zerinde bask oluturduu grlr. Bu

46

iki etkinin sonucunda ekonomi, kuzeydou ynnde retim olanaklar erisinin dna doru savrulacaktr. Byle bir durumda, ekonomideki emek dhil tm kaynaklarn kullanmnda art meydana gelecek ve ekonomi tam istihdam denge seviyesinin tesine geecektir. Ekonominin tam istihdam denge seviyesinin tesine gemesi mmkn mdr? retim olanaklar erisi, tketim ve yatrmn srdrlebilir kombinasyonlar olarak tanmland srece bu mmkndr. Peki, neden birbirine zt ileyen bu iki piyasa glerinden biri dierini durdurmuyor ve ekonominin tekrar retim olanaklar zerinde bir noktaya dnmesini salayamyor? Bunun nedeni olarak, gevek para politikas sonucunda kazan sahiplerinin tketim-tasarruf kararlaryla, giriimcilerin yatrm kararlarnn ayrlmas ve ekonomide bu kararlar arasndaki atma kendini gsterene kadar, her iki kesim iin de bir problemin var olmamas gsterilebilir. Garrison (2000, s.71) retim olanaklar erisi zerindeki bu iki zt etkiyi, tketiciler ve yatrmclar arasndaki halat ekme yarna benzetir. Halat gerilmeye balayana kadar sorun yoktur, hem yatrm hem tketim harcamalar artar. Fakat halat gerildiinde, stn gelecek olan yatrmclardr. Bunun nedeni Avusturya okulunun vurgulad parann yanlldr. Yatrm yapan kesim, dk faiz oranlar nedeniyle, piyasaya giren paray almaya daha yakndr.38 Piyasa faiz oranlarndaki yapay azalmann, tketici ve yatrmc davranlarn deitirmesinin Hayek geni zerinde iki trl etkisi vardr. Birincisi, giriimciler daha uzun sren yatrm projelerine giriecek; retimin orta ve son aamalarndaki retim faktrlerinin bir ksm, retimin ilk aamalarna doru kayacaktr. Bu durum retim srecini uzatacak ve Hayek geninin eiminin azalmasna neden olacaktr. Bu srele e zamanl olarak, kazan sahipleri piyasadaki faiz oran seviyesinde daha az tasarruf etmekte ve daha fazla tketim harcamas yapmaktadrlar. Bu ikinci etki ise, retim faktrlerinin bir ksmnn retimin son aamalarna doru kaymasna ve dolaysyla Hayek geninin daha dik eime sahip olmasna neden olacaktr. Mises yanl ynlendirilmi yatrm ve fazla
38

Avusturya okulu mensuplar, parann yanll grlerini Cantillona kadar dayandrrlar. Cantillona gre parann reel sektr zerindeki etkisi yansz deildir ve bu durum parann daima nemli olduunu kantlar. Mises de ekonomiye eklenen her yeni parann, tm bireylere eit olarak dalmadn vurgular (SNOWDOWN, VANE, WYNARCZKY, 1994, s.355).

47

tketimin genileme dneminin ana zellii olduunu belirterek bu noktaya dikkat ekmitir. ekil 12(c)de, yatrm srecinin uzadn gsteren dk eimli dorunun kesikli ksm, srecin tamamlanamadn gstermektedir. Genileme dnemi, srdrlemez niteliktedir. Zamanlararas retim yapsndaki deime, genileme dneminin de sonunu hazrlamaktadr. Giriimciler bir sre sonra faktr maliyetleri ve faiz oranlarnn kstlayc etkisiyle karlarlar. retimin orta ve son aamalarndan kendi retimleri iin ekebilecekleri retim faktrlerine, yksek tketim harcamalar nedeniyle de talep olmas; retim faktrlerinden kaynaklanan maliyetleri ykseltecektir. lerleyen retim aamalarnda tamamlayc kaynaklara olan ihtiya ise, sermayeye olan talebi artracak ve reel faizlerin ykselmesine neden olacaktr. Kanlmaz olarak, baz retim projelerinin sresi ksaltlacak veya bu projelerden vazgeilecektir. retimin ilk safhalarnda kullanlan retim faktrlerinin deeri decek, bir ksm ise atl kalacaktr. Sonuta, emek ve dier retim faktrlerinin istihdam d kalmas gelir ve harcamalarn dmesine neden olacaktr. Ayrca, yatrm mal retimi iin orta ve son aamalardaki retim faktrlerinin kullanm nedeniyle, tketim mallar retiminin dmesine karn, bunlara olan harcamalarn gl olmas fiyatlar artracaktr. retim yaps, kendini gerek yukarda belirttiimiz retim faktrleri ve sermayenin maliyetindeki ykselmeden dolay gerekse retimin son aamasndaki karlln artmasndan dolay tekrar dzenlemek zorunda kalacaktr. Kaynaklarn daha az dolambal retim yapsna gemesi sresince ekonomide istek d isizlik bulunacaktr. k yaayan ekonominin geriye dn, ayn yolu izleyerek eski seviyesine ulaan bir srete gereklememektedir. Fazla retim sresince, yatrm kararlar yapay dk faiz oran temelinde uzun dnem getiri beklentilerine gre alnmtr. Bu nedenle, daralan ekonomide ilk duruma gre oransal olarak daha fazla yatrm fakat daha az harcama bulunacaktr. Nihai mal ve hizmetlerin, emein ve dier kaynaklarn fiyatlarndaki nispi ve mutlak ayarlanma srecinden sonra ekonomi iyilemeye balayacaktr. Avusturya okulunun iktisadi dalgalanmalarla ilgili temel yaklam yukardaki gibi olmakla birlikte; ekonomiye yeni giren parann dorudan transfer demesi eklinde

48

tketicilere ynlendirildii veya yar kredi yar transfer demesi eklinde yatrmclar ve tketiciler arasnda bltrld daha az rastlanan alternatif durumlar da sz konusu olabilir.

Transfer Genilemesi Kredi ve Transferlerin Yansz Genilemesi Kredi Genilemesi

I ekil : 13 Avusturya Okulunun ktisadi Dalgalanma Teorisinin Genelletirilmesi ekil 13, Avusturya okulunun genelletirilmi iktisadi dalgalanmalar teorisini gstermektedir. Ekonomideki parasal genileme ekilde olabilmektedir: Kredi, kreditransfer ve transfer genilemeleri. Avusturya okuluna gre, parasal genilemenin en zararls kredi genilemesi yoluyla olandr. Transfer yoluyla yaratlan genileme, retimin son aamasndaki yatrmlarn zlmesinin daha kolay olmasnn beklenmesi nedeniyle kredi genilemesine gre ekonomi iin daha az zararldr. Kredi ve Transfer Genilemesi eklinde gerekleen yansz genileme ise, sistematik zamanlararas koordinasyon hatasna yol amad iin en az zararl olandr. Bir eit transfer genilemesi durumunda, tketim harcamalarnda meydana gelecek art, kaynaklarn ilk retim aamalarndan son retim aamalarna doru yeniden tahsis edilmesi sonucunu douracaktr.39 Tketim mallar talebindeki bu geici art, ekonominin son aamalarndaki yatrmlar da artracaktr. Sonuta ekonomide tketim ve daha az olmakla birlikte yatrm artacaktr. Ekonomi retim olanaklar erisinin tesine geecek ve

39

Bu yeniden tahsis, kaynaklarn kendi retim aamalarndaki spesifik kullanmlar lsnde snrldr. Baz kaynaklar retim aamalar arasnda ok ksa srede yer deitirebilirken, baz kaynaklar iin bu imknszdr veya ok uzun zaman alabilir.

49

faiz oranlar yapay olarak ykselecektir. Transfer demeleriyle arttrlm tketim harcamalarnn tetikledii retimin son aamasndaki yatrm birikimiyle birlikte, kredi genilemesinde olduu gibi, tketim ve yatrm kararlar arasndaki koordinasyon problemi ekonomiyi daralma srecine sokacaktr. Ekonominin dzelme aamas, kredi genilemesi srecine benzemekle birlikte bir ynden farkldr. retim yapsnn son aamasndaki fazla yatrmlar, ilk aamadaki yatrmlara gre daha fazla likit olma zelliine sahiptirler. Bu nedenden dolay, transfer genilemesinin, kredi genilemesine gre ekonomide daha az ykc etkide bulunmas beklenebilir. Yansz genileme durumunda ise, ekonomiye yeni giren para yatrmclar ve tketiciler arasnda eit ekilde paylalm olacandan, uzun dnemli projelerle ksa dnemli projeler arasnda herhangi bir dalm farkllamas yaanmayacaktr. Yansz genileme durumunda da, kaynaklarn yanl dalm sz konusudur. Fakat bu durum, Hayek geninin uzamasna veya daralmasna neden olmayacaktr. Bu nedenle, ekonomiyi yeni giren parann bozucu etkisi daha az olacaktr. Avusturya okulunun analiz ettii dnya; eksik bilgiye sahip, koordinasyon hatalarnn olduu, deerin herkese gre deitii, giriimcilerle ekonomi arasnda devaml dinamik bir etkileimin bulunduu, dsal oklara ak heterojen bir yapya sahiptir. Bu bak asndan karlabilecek en temel sonu, doal faiz orannn sabit kalmad bir ortamda, piyasa faiz oranlaryla doal faiz oran arasndaki tutarszln normal olmasdr. O halde iktisadi dalgalanmalar kanlmas gereken zararl bir unsur deildir. Aksine daralma dnemleri, ekonomik sistemin normal ileyii ierisinde ortaya kan yanl ynlendirilmi yatrmlarn daha verimli olacak ekilde yeniden tahsisini salamaktadr. Byk lekli dsal oklardan sava, kuraklk ve salgn hastalklardan kaynaklanmad srece, bu tarz bir iktisadi dalgalanmann ekonomide nemli ve kalc refah kayplarna neden olmas beklenmez. Ekonomideki birimlerin karar mekanizmalarna zarar vererek, doal faiz oran ve piyasa faiz oranlarnn birbiri evresinde spiral biimde dalgalanmasn bozan ve ekonomiyi byk bir daralma dnemine sokabilecek olan unsur daha nce de belirtildii

50

gibi

parasal

genilemedir.

Bu

nedenle,

ncelikle

ekonomideki

para

arzyla

oynanmamaldr. Ekonomide parasal gelir hacmi sabit olmaldr. Hayeke gre hi phesiz, parasal genileme ile ksa zamanda istihdam artrlarak tam istihdama varlabilir. Fakat bu yolla yaratlan tam istihdam doal olarak istikrarszdr ve sonuta daha byk dalgalanmalara yol aar. Depresyonun en salkl giderilme yolu, ortaya kan isizliin piyasa mekanizmas ile dier sektrlere datlmasn ve bu yolla tasarruf yatrm dengesinin, bir baka deyile sanayi yaps ile tketim yapsnn yeniden ekillenmesini beklemektir. Bu anlamda isizlik geicidir (YAY, 1993, s.154). Avusturya okulu, temel olarak parasal unsurlara dayanan bir iktisadi dalgalanmalar teorisi ina etmitir. Bu yaklama gre, ar retim iktisadi dalgalanmalarn olumasnda bir neden deil bir sonu durumundadr. Para arzndaki artla piyasa faizlerinin doal faiz oranlarnn altna dmesi; hem tketicilere hem yatrmclara yanl sinyaller gndermekte ve retim faktrlerinin tamamn etkileyecek bir yanl ynlendirmeye neden olmaktadr. Sonu, tketici kararlarna uygun olarak yaplmam yatrmlardr. Avusturya okulu, enflasyon ve isizliin bir arada bulunduu daralma dnemi olarak adlandrdmz stagflasyon olgusunu aklayabilmektedir. Avusturya okulunun bu yn, zellikle 1970lerde yaanan stagflasyon sreciyle birlikte n plana kacaktr. Avusturya okulunun iktisadi dalgalanmalar aklarken kulland btncl yap da ayrca nemlidir. Analiz ettikleri dnya, neoklasik okulun birok temel kabulnden uzaktr. Analizleri daha batan eksik bilgiyi, koordinasyon hatalarn, belirsizlii, riski, giriimci unsurunun dinamik karakterini kabul etmektedir. Ayrca, Keynesyen iktisat olarak da anlan ksa dnem makro iktisadn kabul ettii genileme dneminde tketim ve yatrmn ayn dorultuda hareket etmesi gerektii ynndeki grle; uzun dnemde tketim ve yatrmn ters dorultuda hareket etmesi gerektii ynndeki gr birletiren bir analiz sunmaktadrlar. Avusturya okulu; genileme ve daralma dnemlerinde retim aamalarnn farkl ksmlarnda bulunan ara mallarnn fiyat deiimlerini de analize katmakta, nisbi fiyat deiimlerine nem vermekte, faiz-kaynak dalm ve fiyat deiimleri arasnda iliki kurmakta ve kimi genileme dnemlerinde fiyatlarn neden ykselmediini aklamaktadr.

51

Bununla birlikte, Avusturya okulunun 1929 byk bunalmna kar genel olarak ekonomik sistemin dzeltici etkisine gvenmesi, para arznn artrlmasna ve bte ana dayal politikalar ancak yeni bunalmlarn tohumlar olarak grmesi gerek uygulamada gerek iktisat teorisinde etkilerinin giderek azalmasna neden olmutur. Nitekim Schumpeter bunalmn hkm srd yllarda Harvardda ders anlatrken yle diyordu (HEILBRONER, 2003, s.253): Beyler, ekonomik kriz sizi endielendiriyor. Endielenmemelisiniz. Kapitalizm iin bir ekonomik kriz iyi bir souk dutur. 233. Schumpeterin Yenilik Teorisi Joseph Schumpeterin yenilik teorisi, iktisadi dalgalanmalar reel faktrlerle aklayan dalgalanma teorileri ierisinde nemli bir yere sahiptir. Schumpeter, nde gelen iki Avustralyal iktisat Bhm-Bawerk ve Wieserin rencisi olmakla birlikte, analizlerinde neoklasik yaklamn etkisi olduka fazladr. Schumpeterin almalarnda tarihsel, kltrel ve psikolojik eler yer almakla birlikte, rnein, iktisadi dalgalanmalar inceledii dairesel ak mekanizmas olduka Walrasyandr. Schumpeter, Marksizmden holanmamakla birlikte, Marxn ekonomik deiim srecinden de olduka etkilenmitir. Skousenin (2003, s.471) Avusturya okulunun yaramaz ocuu olarak nitelendirdii Schumpeterin iktisadi dalgalanmalar konusundaki almalar, daha yakndan baklmay hak etmektedir. Schumpeterin ina ettii teorik yap, hem iktisadi dalgalanmalar hem de ekonomik gelimeyi aklama amacndadr. Ekonomik deiimdeki anahtar, yeniliklerin ekonomik sisteme giriidir (OSER-BRUE, 1988, s.184). Schumpeter (1939, s.87) yenilii basite yeni bir retim fonksiyonunun oluturulmas olarak tanmlar.40 Yeniliin merkezinde giriimci yer alr. Yenilik, icattan daha fazlasn

simgelemektedir. Bir icat ancak bir retim srecine uygulandnda, bir ekonomik deer rettiinde yenilik olur. Schumpeter (1939, s. 86) yenilikler sayesinde ekonomik
40

Yenilik karlnda kullandmz inovasyon kavram, Latince bir szck olan "innovatus"tan tremitir. Toplumsal, kltrel ve idari ortamda yeni yntemlerin kullanlmaya balanmas anlamndadr. Ekonomik anlamda kavrama baktmzda ise yenilik; yeni veya iyiletirilmi rn, hizmet veya retim yntemi gelitirmek ve bunu ticari gelir elde edecek hale getirmek iin yrtlen tm sreler olarak tanmlanabilir (http://www.focusinnovation.net). Bu nedenle yenilik kavramnn ifade ettii anlam anlk olarak deil, bir sre olarak dnlmelidir.

52

sreteki deiimlerin ve ekonomik sistemin bu deiimlere verdii tepkilerin ekonomik evrim terimiyle adlandrlacan belirtir. Schumpeter, ekonomik evrimin yapsn ortaya koyarken; iktisadi dalgalanmalar da aklamaktadr. Schumpeter, ncelikle ilk yaklam olarak adlandrd genileme ve daralmadan oluan iki safhaya sahip bir model kurar. Buna gre, yenilik olmakszn, ekonomik yaam statik bir dengeye sahip olacaktr. Statik denge, retim aknn tamamen statik yapda olduu ve servet yaratmnn deimedii dairesel ak iinde kendi kendini yeniden reten bir kapitalizmi betimler. Byle bir durumda ekonomik yaam esas olarak ayn yata izleyerek akacaktr. Kar ve faizler gzden kaybolacak ve refah birikimi duracaktr (OSERBRUE, 1988, s.184). Bununla birlikte, Schumpeterin analizindeki statik denge gerileme olarak yorumlanmamaldr, aksine statik denge retim faktrlerinin tam istihdam edildii bir dengeyi ifade etmektedir. Yenilik olmadndan yeni bir retim fonksiyonuna geilememekte, ekonomik evrim gerekleememektedir. Schumpeterin analizini byle bir noktadan balatmas bize yeniliin tm etkilerini grme imkn vermektedir. Yenilik vastasyla kar peinde koan giriimci, bahsedilen statik durumu ekonomik gelimeyi salayan dinamik bir srece evirmektedir. Giriimci bu dairesel ak bozan unsurdur. Giriimcinin banka kredileriyle finanse edilmesi;41 giriimciye ekonomideki retim faktrlerini istihdam edildikleri mevcut retim srecinden alp, yeni bir retim srecinde kullanabilme imknn verir. Giriimcilerin retim faktrlerine ynelik talebi cretleri, maliyetleri, fiyatlar ve sat gelirlerini ykseltir. (CHAMBERS, 1961, s.224; HAGEDOORN, 1994, s.4). Schumpeter (1939, s.101) demiryolu yatrmlarn bu srece rnek olarak gsterir. Banka kredileriyle finanse edilen demiryolu yatrmlar, retim faktrlerinin kullanm yerlerini, mal ve hizmetlerin maliyetini deitirmi, yeni pazarlar am ve dier tm etkileriyle birlikte toplumun eskiye gre daha verimli yeni bir retim fonksiyonuna gemesini salamtr.

41

Statik denge noktasnda, karlar ve faizler sfrlandndan tasarrufa yer verilmemekte, dinamik srecin balamasnda yeniliin etkisine vurgu yaplmaktadr.

53

Genileme dneminin ilk balarndaki bu srete, mal ve hizmet akmnda ok nemli bir art gereklemez. Ekonomi, yeni tesislerin ve donanmn kurulduu bir gebelik dnemi yaamaktadr. Yeniliin esas etkisi, yeni tesisler almaya balayp, retilen rnler piyasaya ulatnda hissedilecektir. Bununla birlikte giriimci snfn yenilik sreci sonucunda elde etmeye balad yksek karlar, bir eit sr psikolojisi yaratacak ve ilgili alanlarda ylma meydana getirecektir. Bu durum ise banka kredilerinde, yatrm harcamalarnda ve gelirlerde bir patlamaya neden olur. Yenilik sreci retimi artrrken, gerek giriimcilerin gerek piyasaya sonradan giren taklitilerin42 kredi geri demelerini yapma zorunluluu, piyasadaki para arzn azaltacaktr. Bu sre, retimin artmas ve para arznn azalmasndan dolay fiyatlarn gittike dmesiyle sonulanmaktadr (CHAMBERS, 1961, s.224; INGRID, 2000, s.394). O halde Schumpeterin analizinde ekonomideki daralma dnemi, yeniliin ekonomiye yaylmnn son aamalarn ve ekonomik ileyiin buna uyumunu simgeler. Bylelikle yenilik, ekonomik gelimeyi ve ayn zamanda iktisadi dalgalanmalar oluturmaktadr. Ayn zamanda, ekonomik gelimenin bu ekilde analiz edilmesinden kan sonu, ekonomik sistemin dsal unsurlardan ziyade isel unsurlarla aklanabildii gereidir. Ayrca, genileme dneminin, daralma dneminin artlarn hazrlad ve daralma dneminin de giriimcileri yeniliklere sevk ederek yeni bir genileme dnemi iin cesaretlendirdii sylenebilir. Schumpeter ikinci yaklam olarak adlandrd modelde, iktisadi dalgalanmay refah, daralma, depresyon ve dzelme olmak zere drt safhaya ayrr. Burada, birinci yaklamdaki dairesel akn tam rekabet ve denge gibi varsaymlar terk edilmitir. kinci yaklam, birinci yaklama olan ekonomik reaksiyonlar; fazla gelirin yaylmasn, speklatif operasyonlar ve irketler tarafndan yaplan yanl hesaplamalar ierir. Artan retim fiyatlarda de neden olur ve bu iki unsur birlikte altnda ekonomide yanl hesaplamalar ve fazla kapasite bir arada bulunur. Bu durum ise, ekonomik kayplar ve daralma dnemine giri demektir. Daralma dneminin devam bir depresyon srecini balatr. Depresyon dnemi ierisinde ekonomide verimsiz alan firmalar tasfiye edilmi olur ve bu durum piyasada kalabilen irketler iin yeni ekonomik frsatlar yaratr (HAGEDOORN, 1994, s.4).
42

Takliti (imitator) kavram bizzat Schumpeter (1939) tarafndan kullanlmtr.

54

Schumpeter (1939, s.161) iktisadi dalgalanmalarn srelerini analiz ettii nc yaklamda farkl uzunluktaki dalgalanma zerinde durur: Yaklak 55 yl sren Kondratiev dalgalanmalar, yaklak 9 yl sren orta uzunluktaki Juglar dalgalanmalar ve hemen hemen 40 aylk ksa Kitchin dalgalanmalar. Her dalgalanma trnde de, yeniliin ekonomiye yaylm ve bunun bir ekim etkisi yaratarak taklitilerin ilk giriimcileri takip etmesi nemli rol oynar. Bunun yannda demiryolu, elektrik ve otomobil gibi ok nemli yeniliklerin stne kurulu yeni sanayi dallarnn ortaya kmas, ekonomideki uzun sreli iktisadi dalgalanmalarn kklerini anlalabilir klacaktr (HAGEDOORN, 1994, s.4). 24. Neoklasik Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam Neoklasik okulun balang tarihi olarak, William Stanley Jevons ve Carl Mengerin 1871de yaynlanan ve temel olarak ekonomide marjinal analizin kullanmn inceleyen almalar bulunmaktadr. Jevons, Menger ve daha sonraki yllarda Leon Walrasn marjinallik kavramn iktisadi analize uygulamalar, klasik iktisattaki gelir-blm-deer konularna salam bir altyap hazrlam; modern mikro iktisat teorisini oluturmu ve iktisadn bir bilim olarak ele alnmasna nemli katkda bulunmutur. nceleri marjinalist okul olarak bilinen bu dnce okulu daha sonra neoklasik okul olarak adlandrlmtr. Neoklasik okul, iktisadi dalgalanmalar konusunda genel olarak klasik okulun izgisini izlemektedir. Bununla birlikte, 19. yzyl boyunca Avrupada retim ve gelirin nemli lde artmasna ramen, fakirlik ve adaletsiz gelir dalmnn yaygnl; iktisadi dalgalanmalarn ykc etkileri, kyden ehre gen ve ii kesimini oluturan igcnn salksz, tehlikeli ve uzun sreli alma koullar klasik iktisadn youn eletirilere maruz kalmasna neden olmutur. Bu ortamda Marksizm nemli lde ne kmtr. Bahsedilen nedenlerden tr, klasik ekonomik sistemin devamll sorgulanma noktasna gelmi ve iktisadi dalgalanmalar konusu da tartmann yumuak karnn oluturmutur. Neoklasik okul dneminde iktisadi dalgalanmalar konusunda ileri srlen teoriler olduka geni bir perspektife sahip olmakla birlikte, parasal teoriler n plandadr. Dnemin parasal teorilerinin temelinde Leon Walrasn genel denge sistemi, Irving

55

Fisherin parann mbadele denklemi, Alfred Marshalln para talebine Cambridge yaklam ve Knut Wicksellin doal ve piyasa faiz oranlar yaklam bulunur. Neoklasik okulun genel yaklam, para akmnda yani MVde meydana gelen dalgalanmalarn iktisadi dalgalanmalar oluturduu ynndedir. Genileme dnemi sresince, reel retim ve dolanm hz artar. Fiyatlar genel olarak ykselmekle birlikte, baz istisnai durumlarda sabit kalabilir.43 Sonuta, parann dolanm hz artar. Daralma dnemindeyse, parann dolanm hz der. Yani parann dolanm hz, iktisadi dalgalanmann genileme ve daralma dnemleriyle ayn ynde hareket etmektedir.44 yleyse, genel olarak bir genileme dneminde para arz (M) ve/veya parann dolanm hznda (V) artma beklenilir (HABERLER, 1946, s.14). O halde neoklasik iktisadn, fiyat istikrarn ekonomik denge iin nemli bir gsterge olarak deerlendirdii ve para arzndaki deimeleri iktisadi dalgalanmalarn temel sorumlusu olarak grd sylenebilir. Uzun dnemde para yansz olmakla birlikte, ksa dnemde geniletici veya daraltc para politikas uygulamalar ekonomiyi geici olmak kaydyla genileme veya daralma dnemlerine sokabilmektedir. Neoklasik dneme ait iktisadi dalgalanma teorilerini; saf parasal teori, fazla yatrm teorileri, psikolojik teoriler ve tarmsal ya da fiziki teoriler olarak snflandrabiliriz. 240. Saf Parasal Teori Ralph Hawtrey iktisadi dalgalanmalar, para akmndaki deiimlerden kaynaklanan tamamen parasal bir olgu olarak grmektedir. Hawtrey analizlerini, Marshalln para talebine Cambridge yaklam ile Wicksellin doal ve piyasa faiz oranlar yaklam zerine kurmutur. Hawtreyin analizine gre, banka kredilerindeki bir deiim tketim harcamalar yoluyla mallara olan talebi deitirerek dengeyi bozabilmektedir. Denge durumunda, tketim retime ve tketici harcamalar tketici gelirlerine eittir. Byle bir durumda, ne tketiciler ne tccar snf nakit dengelerini bozmamakta; bankalar kredi
43

Fiyatlarda ykselme olmakszn gerekleen genileme dnemine verilebilecek nemli bir rnek, 1926 1929 A.B.D. genileme dnemidir. 44 Fakat bu durumun, bir genileme ve daralma dnemi tanm olmadna dikkat edilmelidir. Reel retim art ve azal, fiyatlarla ters ynde gerekleebilir, bu nedenle retimin parasal deeri veya parann dolanm hz sabit kalabilir veya reel retimle ters ynde dahi deiebilir.

56

hacimlerini deitirmemekte ve ekonomideki altn miktar deimemektedir. Hawtreye gre ekonomideki bu nazik dengenin bozulup, kmlatif bir srece girmesi hi de zor deildir (HABERLER, 1946, s.15; INGRID, 2000, s. 391). Ekonomiye altn girii, rezervlerin ykselmesinin ve bu nedenle bankalarn kredi faiz oranlarnn dmesinin temel sebebidir.45 Bankalarn kredi faiz oranlarn drerek, dn verilebilir fonlar artrmalar, toplumun toplam parasal gelirini artrr. Hawtrey toplumun nakit dengelerindeki bu artn byk ounlukla tketime harcanacan ve bu durumun talebi canlandracan varsayar. Tketim harcamalarndaki bu art, bankalarn ve tccar snfn nakit dengelerine eklenecek; nakit dengelerindeki bu ek art tekrardan tketicilerin gelir ve harcamalarn oluturacaktr. Ekonomi kmlatif bir genileme srecine girmitir. Sonuta stoklardaki azalma, tccar snf atl durumdaki parasal kaynaklarn ve ilave banka kredilerini kullanmalar ynnde tevik edecektir. Bu sre, fazla banka rezervleri bulunduu srece devam edecektir. cret ve faizlerin ksa dnemde karlara oranla kat olmalar nedeniyle, karlar da ykselecektir. Genileme dnemini hzlandran etkenlerden biri para arzndaki art ise dieri de parann dolanm hzndaki arttr (HABERLER, 1946, s.19; INGRID, 2000, s. 391). Hawtreye gre eer kredi kstlamas olmasa, genileme safhas sonsuza kadar srebilir. phesiz bunun maliyeti, fiyatlarda sonsuz bir ykselmeyle, altn standardndan vazgeilmesi olacaktr. Altn standard veya dier yasal kstlamalar nedeniyle bankalar, bir noktadan sonra kredi vermeyi keseceklerdir. Bu durumun kanlmaz sonucu faiz oranlarndaki ykselmedir. Tketici harcamalaryla birlikte efektif talebin daralmas, retimin ve retimi finanse eden kredilerin de azalmas sonucunu douracaktr. Ekonomi ters bir kmlatif srece girecek ve sonuta iktisadi dalgalanmann daralma dnemi yaanacaktr (HABERLER, 1946, s.20; INGRID, 2000, s. 391). Daralma dnemi sresince, krediler geri denmeye balanacak ve bankalarn rezervleri artacaktr. Banka rezervlerindeki art faizlerin dmesi takip edecek ve faizlerin dmesi canlanmay douran sreci tekrar balatacaktr. Fakat derin kriz dnemlerinde, faizdeki
45

Uluslararas deme sistemleri bakmndan, dnya ekonomi tarihi belirli dnemlere ayrlabilir. Birincisi, 1870lerden 1930lara kadar sren altn para a, ikincisi, 1930 ile 1944 arasn kapsayan buhran dnemi, ncs 1944 ve 1973 yllar arasnda uygulanan Bretton Woods Sistemidir. Drdncs ise karma uygulamalar olarak da nitelendirebileceimiz, halen iinde bulunduumuz dnemi kapsar (SEYDOLU, 2001, s. 533).

57

azalmann beklenen canlanmay balatamad veya faizlerin dmedii koullarda, merkez bankas ak piyasa ilemleriyle piyasaya para srerek canlanmay salayabilir (HABERLER, 1946, s.22; INGRID, 2000, s. 391). Hawtreyin teorisini, iktisadi dalgalanmalar parasal faktrlerle analiz eden dier teorilerden ayran bir nokta bulunmaktadr. Hawtreyin analizinde faiz oranlarndaki deime, ekonomiyi dorudan sabit sermaye yatrmlar kanalyla deil de, iletme sermayesi ve zellikle mal stoklar kanalyla etkiler. Hawtrey, kredi genilemesinin sabit sermaye yatrmlar zerindeki etkisini tamamen reddetmemekle birlikte, kredi genilemesinin iletme sermayesi ve mal stoklar zerindeki etkisine daha fazla nem vermektedir (HABERLER, 1946, s.26). 241. Fazla Yatrm Teorileri ou neoklasik iktisat, ekonomideki fazla yatrm halini iktisadi dalgalanmalarn teorik aklamasnn temeline yerletirmektedirler. Bununla birlikte baz teoriler, aklamalarn parasal faktrlere, bazlarysa reel faktrlere dayandrmaktadr. 2410. Parasal Fazla Yatrm Teorileri Bu gruptaki iktisatlar, ekonomideki parasal faktrlerin retimin ilk ve son aamalar arasnda dengesizlik yaratarak iktisadi dalgalanmalara neden olduunu belirtmektedir. ktisadi dalgalanmalar saf bir parasal olgu olmamakla birlikte, temel balatcs ve devam ettiricisi parasal faktrlerdir. Bu tip teoriler, literatrde sk sk Neo-Wicksellian okul olarak da adlandrlmaktadr. Bu gruptaki iktisatlara rnek olarak Hayek, Machlup, Mises, Robbins verilebilir (HABERLER, 1946, s.31). Avusturya okulu ierisinde incelenen, Hayek-Mises temelli Avusturya ktisadi Dalgalanmalar Teorisi parasal fazla yatrm teorilerinin tipik bir temsilcidir.46

46

Laidler (1983, s.201) Mises-Hayek ve Lionel Robbinsle 1920ler ve 1930larn balarnda iktisadi dalgalanmalar teorisini gelitiren Avusturyallarn, Keynesin Genel Teorisinin yaynlanmasndan sonra etkisini kaybettiini belirtmektedir. Yayda (2004, s.7) Misesin kendisinin de bu dnemde [1970lere kadarki dnem kastediliyor] Avusturya okulunun temel fikirlerinin neoklasik okul tarafndan iselletirildiini ve neoklasik iktisattan ayr bir Avusturya okulunun kalmadnn savunulmasnn yanl olmayacan ileri srdn sylemektedir. Bununla birlikte zellikle 1970lerden sonra Avusturya okulunun daha ayrt edici bir kimlik kazanmas nedeniyle biz de almamzda, Avusturya okulunu ayr bir

58

2411. Parasal Olmayan Fazla Yatrm Teorileri Bu gruptaki iktisatlar, iktisadi dalgalanmalar parasal faktrlerle deil de reel faktrlerle aklamaktadrlar. retim kapsamnda gelitirdikleri teorileri yenilikler, icatlar, yeni piyasalarn almas, retim tekniklerindeki gelimeler gibi faktrlerin retim zerindeki etkilerine vurgu yapar. Bu gruptaki iktisatlara rnek olarak Gustav Cassel, Joseph A. Schumpeter, Dennis H. Robertson verilebilir. Avusturya okulu ierisinde incelenen, Schumpeterin yenilik teorisi, parasal olmayan fazla yatrm teorileri iin iyi bir rnektir. 242. Psikolojik Teoriler Bu eit teoriler, iktisadi dalgalanmalarn oluumunu psikolojik faktrlerle aklamaktadrlar. Her ekonomik olgunun bir psikolojik yn vardr ve nihayetinde ekonomi bilimi teorilerini, insan davranlar zerine ekillendirir. Eer ekonomi ile psikoloji bu kadar i ie bulunuyorsa, teorileri nasl psikolojik teoriler olarak snflandrabiliriz? Kesin bir ayrm olmamakla birlikte, burada nemli olan psikolojik olarak snflandrdmz teorilerin, iktisadi dalgalanmann balamasnda ve devamnda ekonomik birimlerin psikolojik kararlarn temel aklayc unsur olarak kullanmalardr. Neoklasik iktisatlar ierisinde zellikle Arthur C. Pigou, psikolojik faktrlerin nemi zerinde durmutur. Pigounun vurgulad husus, ekonomik faaliyet dzeyindeki deimelerin birincil olarak beklentilerdeki deimeye yant olarak gerekletiidir. Beklentilerdeki deimeler, parasal veya reel faktrlerden kaynaklanabilir. yi veya kt hasat, yenilikler, icatlar, politik olaylar, tketici tercih ve zevklerindeki deimeler ve d talepteki deimeler gibi reel faktrlerdeki deimeler ile zellikle altn standard dnemi iin yeni altn madenlerinin kefi gibi parasal faktrlerdeki deimeler beklentileri etkilemektedir (CHAMBERS, 1961, s.233; PIGOU, [1927], 1997, s.333). Pigou, ( [1927], 1997, s.334) iktisadi dalgalanmalarn nedeni olarak beklentilerdeki tahmin hatalarna dikkat ekmektedir. Sanayi retimi srekli istikrarl bir izgide gitmez,
blm olarak ele aldk. Daha ayrntl bilgi iin BKZ. CHAMBERS, 1961, s. 217-225; GERRIT, 1995, s.67 ve HABERLER, 1946, s.32.

59

verimlik deiimleri ve dier birok nedene bal olarak beklenen gidiatndan ani sapmalar gsterebilir ve bu durum tahmin hatalarna neden olabilir. rnein I. Dnya Sava gibi zellikle byk sosyal deiimlerin ardndan, ekonomik birimlerin benimsedikleri pratik kurallar, olaylar karsnda karar mekanizmalarnn kendilerini ynlendirdii davran kalplar byk lde geersiz hale gelebilir. Bu durum, gereklemesi beklenen ile gerekleen arasndaki fark aarak tahmin hatalarnn bymesine neden olur. adamlar srekli olarak gelecek hakknda yarglarda bulunmakta, bu yarglara gre ksa dnemli faaliyet planlarn hazrlamakta ve uzun dnemli taahhtlerin altna girmektedirler. Bu srete tahmin hatalar her zaman mmkndr. Pigou, tahmin hatalarnn tm topluma yaylabileceini belirtmektedir. dnyasnda kanaatlerin kolayca yaylmas ve giriimcilerin ekonomik ve finansal anlamda birbirleriyle karlkl etkileimi, i dnyasnda iyimserlik veya ktmserlik ynndeki tahmin hatalarnn kmlatif biimde yaylarak artmasna yol aacaktr (CHAMBERS, 1961, s.233; PIGOU, [1927], 1997, s.332). Tahmin hatalarnn bir ynde toplanmas, dier yndeki hatalarn gittike artmasna neden olacaktr. Genileme dneminde, ekonomik kararlar ar bir iyimserlik temelinde alnmakta ve bunun sonucunda belli bir yatrm dneminden sonra retim artmaktadr. yimserlik ynndeki hatalar ancak rekabet sertleip, kar marjlar daraldnda fark edilecektir. Byle bir durumda, iyimserlik ynndeki beklentiler tekrar gzden geirilecek, sipariler azaltlacak, ksa ve uzun dnemli planlar yeniden gzden geirilecektir. Bu sefer ekonomiye hkim olmaya balayan ktmserlikle birlikte, ekonomik faaliyetler daralma srecine girecektir (CHAMBERS, 1961, s.234). 243. Tarmsal ya da Fiziki Teoriler Neoklasik okulun baz ilk dnem temsilcileri, iktisadi dalgalanmalarn nedenleri olarak doal olaylar gstermilerdir. Ekonomik ileyii bozan faktrler tamamen sistem ddr. Temel olarak, iktisadi dalgalanmalarn tekrarlanmas, hava koullarna bal olarak tarmsal retimde meydana gelen deimelerden kaynaklanmaktadr. William Stanley

60

Jevons, Herbert Stanley Jevons ve Henry Ludwell Moore tarmsal ya da fiziki teorileri gelitiren iktisatlar arasnda en bilinenleridir (CHAMBERS, 1961, s.234). Jevonsa gre baz dnemlerde gne zerinde oluan lekeler, iklim koullarn etkileyerek, tarmsal retimde baz dnemler bolluk baz dnemler ise ktla yol amaktadr. ktisadi dalgalanmalarn tekrarlanan yapsnn kkeninde gne lekelerinin oluumundaki devresellik bulunur. Gne lekeleri 10,5 ylda bir ortaya ktklarndan her bir genileme-daralma dneminin 10,5 yl srmesi beklenir. Mooreda 1923 ylnda benzer bir aklamayla Vens gezegeninin gne ve dnya etrafndaki dnne dikkati ekmitir. Moore, Vensn hareketiyle yamur miktar, tarmsal retim miktar ve rn fiyatlar arasnda iliki kurmutur (UNAY, 1996, s.95). A.Hansen ve J.M. Clark tarmsal retim dalgalanmalarnn, iktisadi dalgalanmalarn nedenlerinden biri olduunu kabul etmemekte ve tarmsal retimi pasif bir faktr olarak grmektedirler. Hansenin deyiiyle, tarm ekonominin futbol madr yani tarmsal retimi, esas olarak ekonominin kendi i faktrleri belirlemektedir (HABERLER, 1946, s.154). statistiksel aratrmalar, tarmsal retimle genel ekonomik dalgalanma arasnda doyurucu bir iliki kuramamtr. Ayrca tarmsal retimde devresel dalgalanmalarn bulunduu gr de yanltr. Gemite grlen devresellik bir rastlantnn eseri olmutur (UNAY, 1996, s.98). ktisadi dalgalanmalara tm bu farkl bak alarna ramen, neoklasik okula bir btn olarak bakldnda, parann birincil faktr olarak ele alndn gryoruz. Bununla birlikte genel olarak neoklasik okul, iktisadi dalgalanmalara nem vermeyen ve klasik okul gibi uzun dneme ynelen bir eilim gstermitir. Dnemin hakim zellii, parann miktar teorisi temelinde, iktisadi dalgalanmalar parasal akmda meydana gelen deimelerin sonucu olarak aklamaktr. O halde fiyat deiimleri, bir eit nc gsterge olmaktadr. Fiyatlarn istikrarl olmas, ekonomide de istikrarn olduu anlamna gelmektedir. Neoklasik okulun nde gelen temsilcilerinden Irving Fisher, iktisadi dalgalanmalarn varln dahi reddetmitir. Fishere gre iktisadi dalgalanmay istatistiksel olarak trend etrafnda dalgalanan iktisadi faaliyet olarak nitelendirmemiz durumunda benzer ekilde nfus dalgalanmalar ve iklim dalgalanmalar gibi birok dalgalanmadan bahsedebiliriz.

NC BLM

3. BYK BUNALIMDAN STAGFLASYON BUNALIMINA KADARK KTSAD DALGALANMA TEORLER Kapitalist iktisat tarihinin yaad en iddetli daralma dnemi olan Byk Bunalm, iktisat teorisinde olduu gibi, iktisadi dalgalanma teorilerinde de nemli bir dnm noktas olmutur. 19201929 dnemi Avrupa iin, I.Dnya Savann yaralarnn sarld nemli bir genileme dnemini simgelemektedir. ABD ise ayn dnemi, ekonomisindeki gelime nedeniyle kkreyen yirmili yllar olarak adlandrr. 1929 Byk Bunalm, bylesine nemli bir genileme dneminin ardndan gelen dnyann bugne kadar grd en byk ekonomik krizdir. Byk Bunalm ile birlikte ekonominin ksa srede kendi kendine dengeye geleceini syleyen klasik iktisadi yaklama, gerek akademik gerek siyasi gven azalm ve bunalmdan k yollar aranmaya balanmtr. Byk bunalmn reetesini Keynes 1936da yaynlad Genel Teoride verecektir. Keynesyen yaklam, gerek klasik-neoklasik okul gerek klasik-Avusturya okulu izgisinden nemli bir sapma ierecek ve iktisat kitaplarnn batan yazlmasna neden olacaktr. Bu blmde, Byk Bunalmn ardndan gelien Keynesyen, post Keynesyen ve parac iktisat okullar incelenecektir. 30. Keynesyen Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam 300. Keynes ve Byk Bunalm Keynesyen iktisat, 1930lardaki Byk Bunalmla birlikte gelimitir. Byk Bunalm; etkiledii lke says, uzunluu ve iddeti bakmndan kapitalist ekonomik sistemin ileyiinde ortaya kan daha nce emsali grlmemi bir ekonomik daralma dnemidir. Grafik 1, Byk Bunalm yllarnda ABD ekonomisi iin reel GSMH ve bileenlerini

62

vermektedir. Grafie gre ABD ekonomisi 1929da 203 milyar dolar olan reel GSMH seviyesine bir daha ancak 1937 ylnda kavuabilmitir. Kamu harcamalarnda kriz sresince yaklak 14 milyar dolar art gereklemitir. Bununla birlikte, yatrmlardaki dalgalanma ile reel GSMH arasndaki yakn iliki hemen gze arpmaktadr. 1929 ylnda 40 milyar dolar olan yatrmlar, 1930da 27, 1931de 16 ve 1932de 5 milyar dolar seviyelerine kadar dmtr. Yatrm harcamalarndaki bu hzl ve byk oranl d, tketim harcamalar takip etmi ve nihayetinde reel GSMHda %30a varan klme yaanmtr.

Milyar $ 250 225 200 175 150 125 100 75 50 25 0

Grafik : 1 ABD'de Byk Bunalm Reel GSMH ve Bileenleri

1929

1930

1931

1932

1933

1934

1935

1936

1937

1938

1939

1940

Yl

Reel GSMH

Tketim

Yatrm

Kamu Harcamalar

Kaynak: MANKIW, 2003, s.296 Grafik 2 ise Byk Bunalm sresince isizlik oranlar, yatrm ve kamu harcamalar arasndaki ilikiyi sunmaktadr. 1933 ylndan sonra yatrm ve kamu harcamalarndaki art isizlik orann azaltmaya balam, fakat 1938 ylnda yatrmlarda meydana gelen ikinci azal dalgasyla birlikte 193839 yllarnda isizlik oran da hafif bir art kaydetmitir.

63

Milyar $, % 50

Grafik : 2 ABD'de Byk Bunalm sizlik Oran, Yatrm ve Kamu Harcamalar

25

1929

1930

1931

1932

1933

1934

1935

1936

1937

1938

1939

1940

Yl

sizlik Oran

Yatrm

Kamu Harcamalar

Kaynak: MANKIW, 2003, s.296 Keynes, ekonominin daima tam istihdam denge seviyesinde ileyeceini savunan ve iktisadi bunalmlar byme trendinden ksa dnemli sapmalar olarak gren klasikneoklasik ve klasik-Avusturya okulu iktisatlarnn ngrlerinin geerliliinin kalmad byle bir dnemde ortaya kt. Keynes 1939 ylnda yazd The General Theory of Employment, Interest and Money47 isimli kitabnda, yaanan Byk Bunalmn zmne odaklanmtr. Bu nedenle Keynesyen iktisat ksa dnemi ele alan ve bunalmdan k yollarn inceleyen bir yaklama sahiptir. Keynesin inceleme alan btncl bir iktisadi dalgalanmalar teorisi analizinden ziyade, igc piyasas ve retim zerine younlamtr. Klasik makro iktisat teorisinin varsaymlar ile Keynesin Genel Teoride esas ald varsaymlar arasnda baz temel farkllklar bulunmaktadr (BOCUTOLU, 2005, s.51). ncelikle, Keynesyen iktisat klasik iktisadn tersine analizlerinde uzun dnemi deil ksa dnemi esas almaktadr. Ayrca, klasik makro iktisat teorisine gre, ekonomi daima ve kendiliinden tam istihdam seviyesinde dengededir. Bu nedenle iktisadi dalgalanmalar ksa srelidir. Keynese gre ise, ekonomideki tam istihdam dengesi kararsz bir dengedir. Kararsz denge durumunda; herhangi bir dsal talep veya arz oku, ekonomiyi tam

47

Bundan sonra ksaca Genel Teori olarak anlacaktr.

64

istihdam denge seviyesinden eksik istihdam seviyesine drdnde, ekonominin kendiliinden tam istihdam seviyesine geri dnmesini salayan herhangi bir mekanizma yoktur. Bu nedenle daralma dnemlerinin uzun sreli ve iddetli olmas anormal bir durum deildir. Keynese gre piyasalar tam rekabet artlarna deil eksik rekabet artlarna sahiptirler. Firmalar ve tketiciler piyasa artlar ile ilgili olarak eksik enformasyona sahiptirler. zellikle yatrmclarn, yatrmlarndan bekledikleri kar orannn bykl ile ilgili enformasyon nemli lde belirsizlik ierir. Ayrca, Keynesyen iktisatta ekonomi eksik istihdam denge seviyesinde iken cret ve fiyatlar dme ynnde katdr. Fiyat ve cretlerin kat olmas, ekonomi eksik istihdam seviyesinde iken mal piyasasnda retimi mal talebinin; emek piyasasnda ise istihdam seviyesini emek talebinin belirlemesi sonucunu dourur. Keynesyen iktisatla klasik iktisat arasndaki nemli varsaym farkllklarndan biri de, klasik iktisadn tersine Keyneste parann tam istihdam denge seviyesine ulaana kadar yanl olmasdr. Yani Keynesyen iktisatta, eksik istihdam seviyesinde klasik dikotomi geerli deildir. Eksik istihdam denge seviyesinde nominal bir deiken olan para arz, ekonominin istihdam ve retim gibi reel deikenlerini etkileyebilir. Keynesyen iktisadn ortaya kt ortam ve Keynesyen iktisadn temel zellikleri grldkten sonra, Keynesyen analizin iktisadi dalgalanmalarla olan ilikisine baklabilir. 301. Keynes ve ktisadi Dalgalanmalar Keynes Genel Teoride (1973, s.313) teorimizin ticari evrimler olgusunu da akla kavuturabilmesi gerekir diyerek; gelitirdii yaklam iktisadi dalgalanmalarn aklanmas iin kullanmtr. Keynes (1973, s.313) tketim eilimindeki48, likidite tercihindeki49 ve sermayenin marjinal etkinliindeki dalgalanmalar, iktisadi dalgalanmalarn temel nedeni olarak
48

Keynes (1973, s.89), Genel Teoride tketim eilimini etkileyen faktrleri iki gruba ayrmaktadr: objektif ve subjektif faktrler. Objektif faktrler: 1. cret birimindeki deimeler. 2. Gelir ve net gelir arasndaki

65

grmektedir. Bununla birlikte Keynese gre ticari evrimlerin balca ayrt edici nitelikleri ve evrim kelimesinin gerektirdii sre ve dalgalanmalarn dnemsellik zellikleri dikkate alndnda, sermayenin marjinal etkinliinde meydana gelen dalgalanmalar daha iyi bir analiz aracdr. Sermayenin marjinal etkinlii ise, yalnzca sermaye mallarnn kt veya bol olmasna ve sermaye mallar retiminin cari deerine deil, sermaye mallarnn gelecekteki getirileri ile ilgili bugnk beklentilere de baldr. O halde, yeni yatrm miktarn belirleyen temel unsur gelecekle ilgili beklentilerdir. Bununla birlikte gelecekle ilgili tahminlerin dayana genelde olduka istikrarszdr. Ayrca Keynes (1973, s.145), analizlerinde sermayenin marjinal etkinliinin faiz oranndan daha nemli olduunu belirtir. Bunun nedeni, sermayenin marjinal etkinliinin, faiz oranna gre gelecekteki beklentileri daha fazla yanstmasdr. Keynes gelecekle ilgili beklentileri gvenilmez, istikrarsz ve ani deimelere ak olarak niteler. Yatrmc, gelecekle ilgili ok az bilgiye sahiptir ve esasnda gelecekle ilgili saysal verilerden ziyade kendi igdsne dayanr. Keynes bu zellii, hayvani igd olarak tanmlar. Salkl bir insann lm dncesini aklna getirmemesi gibi, yatrmc da batma tehlikesini ou zaman kendinden uzak grr. Fakat nasl ki salkl bir birey hastalandnda veya ciddi bir rahatszlk riski belirdiinde, tm kararlarn ani bir ktmserlik kaplyorsa; ayn ekilde yatrmclar da gelirlerindeki azalmay hissettiklerinde yatrm kararlarnda ani deiikliklere gidebilirler. yle ki, gven duygusundaki bir azalmann sonucu yatrmlar tamamen durabilir.

farktaki deimeler 3. Net gelirle istikrarl bir iliki ierisinde bulunmayan sermaye deerindeki deime. Keynes ksa dnemde tketim eilimindeki deimenin en nemli nedeni olarak bunu gstermitir. Keynesin bu yaklamnn nedeni 1929 Bunalmnda lke borsalarndaki ani ve byk lekli d olsa gerektir. 4. Zaman iskonto oranndaki, yani bugnk mallarla gelecekteki mallar arasndaki mbadele oranndaki deimeler. 5. Maliye politikasndaki deimeler 6. Bugnk ve gelecekteki gelir seviyesi arasnda beklenen ilikideki deimeler. Sbjektif faktrler ise psikolojik faktrlerle ilgilidir. Zevk ve tercihler, moda, cmertlik, gsteri, risklere kar rezerv oluturma ve miras brakma istei gibi. Keynes, tketim eilimini etkileyen faktrleri bu ekilde belirttikten sonra marjinal tketim eilimi kavramna ular ve marjinal tketim eilimini dCw/dYw eklinde tketimin milli gelire trevi biiminde gsterir. Marjinal tketim eilimi, milli gelirdeki 1 birimlik artn ne kadarnn tketime gittiini gstermektedir. Keynes, marjinal tketim eilimiyle arpan ilikisini incelemekte fakat yukarda belirtilen nedenlerden tr iktisadi dalgalanmann temel aklaycs olarak, sermayenin marjinal etkinliini kullanmaktadr. 49 Likidite tercihi teorisi iin bkz. Blm 304. IS-LM modeli.

66

O halde Keynes beklentilerdeki belirsizlii iktisadi dalgalanma analizinin temeline yerletirmektedir. Beklentilerdeki deime marjinal tketim eilimini, reel para talebini, faiz orann ve daha da nemlisi iktisadi dalgalanmalarn anlalmasnda kilit neme sahip olan sermayenin marjinal etkinliini deitirir. Keynes (1973, s.315), iktisadi dalgalanmann hem dip hem de zirve noktasn kriz olarak tanmlar ve analizine zirve noktasna yaklam bir ekonomiyle balar. Genileme dneminin son evrelerinde, sermaye mallarnn gelecekteki getirisiyle ilgili iyimser beklentiler, sermaye mallarnn artan miktarn, ykselen maliyetini ve genellikle faiz oranndaki ykselii dahi karlayacak dzeydedir. Bununla birlikte, genileme dneminin son evrelerinde tketim eilimiyle uyumlu olmayan bir yatrm art sz konusudur. Yatrm harcamalarndaki bu orantsz art, tasarruflar artrarak tketim harcamalarn ksar. Bunun kanlmaz sonucu, efektif talepteki dmedir. retilen mallarn satlamamas ile birlikte zirve noktasndan d balam olur. Keynes bunu yle ifade eder: Tketim eilimindeki deimeyle uyumlu olmayan her yatrm dalgalanmas, kukusuz, istihdamda bir dalgalanmayla sonulanacaktr. Sonuta sermayenin marjinal etkinlii nemli lde dmeye balar ve bu durum gelecekle ilgili belirsizlii daha da artrarak sermayenin marjinal etkinliinin dmesini hem hz hem de iddet bakmndan artrr. Bu ortamda, artk ekonomi hastadr ve hayvani igdler olumsuz ynde almaktadr. Bununla birlikte, sermayenin marjinal etkinliindeki azalmaya, yine negatif yndeki belirsizliin yol at likidite tercihindeki, yani para talebindeki, keskin bir ykseli elik eder. Bunun Keynesyen iktisattaki doal sonucu faiz oranlarndaki ykselitir. Faiz oranndaki bu ykselile birlikte ekonomide yatrmlar nerdeyse durma noktasna gelir, retim ve gelir azalr, isizlik artar. Peki, faiz oranlarnda para otoriteleri tarafndan para arzn artrarak meydana getirilecek bir faiz d ekonomik toparlamay salayabilir mi? Keynes (1973, s.316), faize gre sermayenin marjinal etkinliindeki dn yatrmlar zerindeki etkisinin bykl nedeniyle, faiz orannda mmkn olabilecek hibir dn bunu dengeleyemeyeceini belirtmektedir. Bu yaklamyla Keynes, dk faiz orannn belli bir zaman sonra ekonominin toparlanmas zerinde itici bir kuvvet olabileceini kabul etmekte fakat bir bunalm dneminde pek de ie yaramayacan belirtmektedir.

67

Keynes (1973, s.317) te konunun tam can alc noktasndayz: ticari evrimde zaman unsuru diyerek, daralma dneminin sresini tartmaktadr. Keynese gre daralma dneminin sresini belirleyen, sermayenin marjinal etkinliindeki iyilemeyi ynetecek unsurlardr. Bunlardan birisi, daralma dnemindeki byme oranyla duran varlklarn yaam sresi arasndaki ilikidir. Dieri ise, fazla stoklarn saklama maliyetleridir. Keynes, belirttii bu faktrler nedeniyle dalgalanmalarn srelerinin tesadf bir nitelik gstermediini ve dalgalanmann sresinin 110 yl arasnda deil, 35 yl aras olmasnn daha gereki olduunu belirtmektedir. Genileme dnemi boyunca, yeni yatrmlarn ou tatmin edici bir cari gelir salar. Ryadan uyanma, muhtemelen yeni retilen dayankl mal stokundaki istikrarl art sonucu cari gelirin dme iareti gstermesiyle birlikte, beklenen gelirin gvenilirlilii ile ilgili endielerin olumasyla aniden ortaya kar. Eer retimin cari maliyetinin, gelecekteki maliyetinden daha fazla olaca dnlyorsa, bu durum sermayenin marjinal etkinliinde d iin baka bir sebep oluturacaktr. Gvensizlik bir kere balad m, hzla yaylr. O halde daralma dneminin banda, byk olaslkla sermayenin nemli bir ksmnn marjinal etkinlii ihmal edilebilir bir dzeydedir, hatta negatiftir. Eskime, ypranma ve kullanma vastasyla hissedilebilir bir sermaye stoku yetersizliinin belirerek sermayenin marjinal etkinliinde artma olmas iin gemesi gereken zaman aral, bir dereceye kadar sermayenin ortalama mrnn istikrarl bir fonksiyonu olarak grlebilir. O halde, daralma dneminin sresi ekonominin daralma dnemi boyunca kaydettii byme oranyla, duran varlklarn yaam sresi arasndaki ilikiye baldr denebilir. stikrar kazandrc ikinci zaman faktr, saklama maliyetleriyle uyumlu olarak fazla stoklarn belirli bir dnem ierisinde eritilmesiyle ilgilidir. Daralma dnemine girilmesiyle birlikte yeni yatrmlarn birdenbire kesilmesi, gerek mamul gerek yar mamul mallarn stoklar biiminde birikmesine neden olacaktr. Stok mallar fiyatlarndaki dmenin, stoklar eritmesi beklenilir. Stoklarn eritilmesi ilemi negatif yatrm simgelemektedir. Bu durum ise, isizliin daha da artmas demektir. Ancak tm bu fazla stoktan kurtulma ilemi bittiinde, iyileme yaanabilecektir. Ayrca, iletme sermayesindeki azal, negatif yatrmn dier bir unsurunu temsil eder. Daralma dnemine girilmesi ile birlikte iletme sermayesi de azalmaya balar. Daralma

68

dneminin balamasyla birlikte, iletme sermayesindeki azalma aa ynde gl bir kmlatif bask oluturur. Tipik bir daralma dneminin banda, byk ihtimalle stoklardaki art, iletme sermayesindeki d dengeler. Daha sonra genelde ksa bir sre iin hem stoklarda hem iletme sermayesinde negatif yatrm gzlenir. ktisadi dalgalanmann en dip noktas geildiinde ise, muhtemelen iletme sermayesindeki yeni yatrm ksmen dengeleyecek bir ilave stok azalmas sz konusudur. Sonuta, ekonomi dzelmeye baladnda hem stoklar hem de iletme sermayesi yeni yatrmlar iin uygun olacaktr. Sermayenin marjinal etkinliindeki ciddi azalla birlikte yatrm harcamalarnda meydana gelen nemli azalma ve bununla balantl olarak retimdeki d, isizlik oranndaki ykselme ve borsadaki k marjinal tketim eilimini de olumsuz ynde etkileyerek, efektif talebi azaltacak ve daralma dnemi daha da iddetlendirecektir. Daralma dnemi sresince ekonomide sabit sermaye ve mal fazlalklar bulunurken ve iletme sermayesi azalrken, faiz oran dse bile sermayenin marjinal etkinliinin art ve bu sayede yeni yatrmlarn gerekletirilmesi mmkn olmayabilir. Bylece ekonomi yatrm akmnn salanamad bir noktaya ulap, yatrmn ok dk veya hi olmad yeni bir denge noktasnda ylp kalabilir. Bu denge noktas eksik istihdam denge seviyesidir. Halbuki braknz yapsnlar, laissez-faire, artlarnda, yatrm piyasalarnn psikolojisinde geni kapsaml bir deime olmadka byk apl istihdam dalgalar ngrlmemektedir. Nihayetinde Keynes (1973, s.320) u sonuca varyoruz ki, yatrmn cari akmn dzenleme ii, gven ierisinde, zel teebbse braklamaz demektedir. Keynesin yukarda bahsedilen iktisadi dalgalanmalar hakkndaki grleri, daha sonra dier iktisatlar tarafndan gelitirilmitir. Modellerin tmnn ortak zellii, hayvani igdlerdeki olumsuz ynde meydana gelen bir deime sonucunda, yatrm ve tketim harcamalarnn azalmas sonucu ekonominin daralma srecine girip, eksik istihdam denge seviyesine gerilemesidir. ncelenen modeller, btncl bir iktisadi dalgalanmalar analizi sunmaktan ziyade, ekonominin daralma dneminden k srecine odaklanmaktadrlar. Ayrca incelenecek olan modeller; daralma dneminde bulunan ekonominin kendi kendine tam istihdam denge seviyesine ulamasnn uzun zaman almas nedeniyle, zellikle

69

geniletici

maliye

politikalaryla

tam

istihdam

denge

seviyesine

ulatrmay

hedeflemektedirler. 302. Gelir Harcama Modeli Gelir harcama modeli50 vastasyla iktisadi dalgalanmalar anlalabilir. Da kapal bir ekonomi iin Keynesyen toplam talep (DORNBUSH-FISHER, 1990). AD C I 0 G0 biiminde gsterilebilir. Burada;
C = Tketim harcamalarn,

I 0 = Otonom yatrm harcamalarn, G0 = Otonom kamu harcamalarn gstermektedir. yleyse, toplam talebi oluturan yatrm ve kamu harcamalar dsal, tketim harcamalar ise, isel bir deikendir. Tketim fonksiyonu, C (C 0 cTR0 ) c(1 t )Y biiminde gsterilebilir. Burada; C 0 = Otonom tketim harcamalarn,

= Marjinal tketim eilimini

TR0 = Otonom transfer harcamalarn t = Vergi orann gstermektedir ve C 0 , TR0 0 ve o c, t 1 dir.

Tketim fonksiyonunu toplam talep fonksiyonuna yerletirdiimizde, toplam talep fonksiyonu aadaki ekli alr:

50

Gelir harcama modeline, Keynesyen apraz veya Basit Keynesyen Model de denilmektedir.

70

AD (C 0 cTR0 ) c(1 t )Y I 0 G0 Tm otonom deikenler, A0 (C 0 cTR0 I 0 G0 ) , biiminde toplanarak, yeniden dzenlendiinde; AD A0 c(1 t )Y eitliine ularz. Toplam arz, toplam talebe eit olduunda, Y AD , mal piyasas dengede olacaktr:
A0 1 c(1 t )

Y*

yleyse ekonomideki tam istihdam milli gelir denge seviyesi aadaki gibi gsterilebilir.

AD

AD = A0+c(1-t)Y A0

450 YFE Y

ekil : 14 Gelir Harcama Modeli Tam istihdam milli gelir denge seviyesinde bulunan bir ekonomide, otonom yatrm ve tketim harcamalarndaki azalma ekonomiyi kmlatif bir daralma srecine sokacaktr. Bu kmlatif daralmaya yol aan unsur, arpan mekanizmasdr. A0 oluturan bileenlerin herhangi birisinde meydana gelen bir azalma, toplam talepte, otonom deikendeki

71

deiimin arpan katsays k 1 / 1 c(1 t ) ile arplmasyla oluacak deer kadar bir daralma meydana getirecektir. Keynes, zellikle yatrm ve tketim harcamalarndaki deime zerinde durmaktadr. arpan katsays birden byk olacandan otonom deikenlerdeki bir azalma, milli geliri arpan katsaysyla uyumlu olacak ekilde azaltacaktr ve vice versa. ktisadi dalgalanmalar; reel retim, isizlik, gelir, fiyatlar genel seviyesi v.b. makro gstergelerin tam istihdam milli gelir denge seviyesi etrafnda dalgalanmasn ifade etmektedir. ekil 15, Blm 301. Keynes ve ktisadi Dalgalanmalar bal altnda sunulan aklamann mal piyasasndaki ileyiini zetlemektedir.

AD Y

Toplam Ekonomik Faaliyet AD2

2 A2 A0 A1 450 Y1 YFE Y2 1 0

AD0 0 AD1 1 Daralma Genileme Y

2 YFE

Daralma Zaman

ekil : 15 Gelir Harcama Modeli ve ktisadi Dalgalanma Ekonominin 0 noktas olarak gsterilen, tam istihdam milli gelir denge seviyesinde bulunduunu varsayldnda, bu noktada genileme dneminin bandaki yksek karlarn gittike dmeye balamas, sermayenin marjinal etkinliinin gelecekteki deeriyle ilgili azalma ynnde nemli bir beklenti oluturacaktr. Ekonomideki bu kuku, hzla yaylacak ve yatrmcnn hayvani igds olumsuz bir hal alacaktr. Sermayenin marjinal etkinliindeki bu d, yatrm harcamalarnda nemli bir azalma meydana getirecek, otonom bir harcama olan yatrm harcamalarndaki d, arpan katsaysyla uyumlu olarak milli geliri azaltacaktr. Yatrm harcamalarndaki bu dle beraber retim miktar da azalacak, isizlik oran ykselecek ve borsa kecektir. Ekonomideki bu daralma

72

marjinal tketim eilimini de olumsuz ynde etkileyerek tketim arpanyla uyumlu olarak, efektif talebi azaltacak ve daralma dnemini daha da iddetlendirecektir. Sonuta ekonomik faaliyetler 1 gibi bir noktada iktisadi dalgalanmann dip noktasna ulaacaktr. Keynesin de belirttii gibi, ekonominin 1 gibi bir noktaya aklp kalmas ok uzun srebilir. O halde, ekonominin eski haline gelmesinin yolu, kamu harcamalarndaki art ve vergilerdeki azalma ile toplam retimin artrlmasdr. Borla finanse edilen kamu harcamalarndaki art arpan etkisine sahiptir. Kamu harcamalarndaki bir art, toplam retimi Y * / G 1 / 1 c(1 t ) 1 orannda artracaktr. Buna karlk, para politikas maliye politikasna gre etkisizdir. Para arz, toplam retim miktarnn belirlenmesinde belirleyici deildir. Sonuta, ekonomi 1 noktasndan 2 gibi bir noktaya doru hareket etmeye balayacaktr. ekil 15deki 2 noktas iktisadi dalgalanmann zirvesini temsil etmektedir. Ekonomi ksa bir dnem iin ar kapasite de alarak, tam istihdam milli gelir denge seviyesinin stnde bulunabilir. Ekonominin zirve noktasndan daralma dnemine geii, 0 noktasndakine benzer biimde gerekleir ve sre bylece devam eder. Keynes (1973, s.118) tam istihdam gerekleene kadar toplam talepte meydana gelen artlarn reel retimi artracan fakat tam istihdamdan sonra ortaya kan talep artnn reel retimi deil, fiyatlar ykselteceini belirtir. O halde, tam istihdam denge seviyesine yaklaan bir ekonomide fiyatlarn ykselmesi beklenir. Bununla birlikte Keynesyen iktisatta eksik istihdam seviyesinde fiyat ve cretler katdr ve daralma dneminde fiyat ve cretlerin dmesi beklenmez. Fiyat ve cretlerdeki katlk, toplam talepteki dalgalanmalarn neden miktar dalgalanmalarna yol atn aklar. 303. arpan Hzlandran Modeli Keynesyen iktisadn toplam talebi analizin merkezine yerletirmesi ve toplam talepteki deimelerin retim, gelir ve istihdam hacmini deitirmesini arpan katsaysyla doru

73

orantl olarak aklamalarndan hemen sonra, Samuelson hzlandran prensibini iktisadi dalgalanmalarn daha kapsaml bir analizi iin kullanacaktr.51 arpan hzlandran modelinin ileyii, temel olarak aamadan olumaktadr: (1) bte ayla finanse edilmi kamu harcamas (2) ilk aamadaki kamu harcamasyla, arpan etkisi vastasyla, uyarlm zel tketim harcamalarndaki art (3) ve zel tketim harcamalarndaki artn, hzlandran etkisi vastasyla, zel yatrmlar uyararak, artrmas. Aka fark edilecei zere, yukardaki aklama gelir harcama modelinin daha kompleks bir halini sunmaktadr (SAMUELSON, [1939], 1951, s.263). arpan hzlandran modeli, yatrm harcamalarnn hzlandran prensibine uymas bakmnda gelir harcama modelinden ayrlr. arpan hzlandran modelinde yatrm I t I 0 vYt 1 t dir. Burada; I 0 ve v pozitif sabitlerdir.

t ise firmalarn olumlu yatrm iklimi gibi yatrm uyarclarndaki btn otonom
deimeleri kapsayan bir hata terimidir. O halde bir nceki dnemdeki toplam retimde meydana gelecek bir art, daha yksek bir yatrm seviyesi demektir. Daha yksek

ise,

aradaki

bu

balanty

kuvvetlendirmektedir. yleyse, gelirdeki bir ykselmenin, i dnyasnn iyimserliini artrdn ve bu durumun yatrmlarn canlanmasn saladn syleyebiliriz. t deki dalgalanmalar firmalarn yatrm yapma isteklerindeki bamsz deiimleri yanstmaktadr. yleyse, gven duygusundaki ani bir deime, yatrmlar ksa srede durma noktasna getirebilir (ARNOLD, 2002, s.17). O halde, yatrmla ilgili yeni yaklam da ierecek ekilde mal piyasasndaki denge forml yeniden yazlabilir:
51

Hzlandran prensibi, tarih itibariyle arpan mekanizmasndan daha eskiye gitmektedir. Hzlandran prensibini ilk olarak John M. Clarkn ([1917], 1997, s.294) formle ettii sylenebilir. arpan kavram ise (KEYNES, 1973, s.113), ilk defa 1931 ylnda Richard F. Kahn tarafndan "The Relation of Home Investment to Unemployment" isimli almayla iktisat teorisine sokulmutur.

74

AD (C 0 cTR0 ) c(1 t )Y I 0 vYt 1 G0 t veya, AD A0 c(1 t )Y vYt 1 t . Ekonomide kararl denge durumunda, Yt 1 0 olacandan, mal piyasasnn denge formlne ulalr:
A0 1 c(1 t )

Y*

Bu durumda hzlandrann analize katlmas, gemi dnemdeki retim miktarnn, kendinden bir nceki dnemle olan fark araclyla52 ve firmalarn yatrm yapma isteklerindeki otonom deiimleri yanstan t deki deiimler vastasyla toplam talebi etkiledii sonucuna ulalr. arpan hzlandran modelinin iktisadi dalgalanmaya nasl sebep olduu basit bir rnek zerinde gsterilebilir (BEGG-FISHER-DORNBUSH, 2001, s.548; ARNOLD, 2002, s.18). lk olarak arpan deerinin 2 olduunu farz edelim. Her birim ilave yatrm, gelir ve kty 2 birim artrr. kinci olarak cari yatrmn gemi dnem retimindeki bymeye tepki gsterdiini varsayyoruz. Eer gemi dnem geliri 2 birim bydyse, firmalarn cari yatrmlarnn 1 birim byyebileceini varsayyoruz. Gemi dnem retimin, cari yatrm etkileme derecesi hzlandran katsaysn vermektedir. yleyse, ele alnan rnek iin hzlandran katsays ( v ) 0,5dir. Hata teriminin deerini sfr varsaydmzda, yatrm denklemi I t I 0 vYt 1 eklini alr. Analize, ekonomide denge retim miktarnn 100 olduunu varsayarak balyoruz (bkz. Tablo 1). Son dnem retim miktarndaki deiiklik sfr olduu mddete; retim seviyesi sabit kalmaktadr. Birinci dnemdeki yatrm, I t 10 , yatrmlardaki amortisman dengeleyecek ve bylece sermaye stokunun azalmamasn salayacak olan dengedeki yatrm miktarn simgelemektedir.
52

Bu cmleden de anlalaca zere, arpan hzlandran modeli ikinci dereceden fark denklemi zellii gstermektedir. Modelin bu tarz bir zm iin Bkz. ARNOLD, 2002, s. 17. Ayrca modelin ayn yntemle fakat daha farkl bir zmlemesi iin Bkz. SAMUELSON, (1939), 1951, s.263 ve bu almay temel alan dier bir zmleme iin Bkz. LGENER, 1970, s.332.

75

Tablo : 1 ktisadi Dalgalanmalarn Hipotetik arpan Hzlandran Modeli Dnem t t=1 t=2 t=3 t=4 t=5 t=6 t=7 t=8 t=9 Son Dnem retiminde Deime (Yt 1 Yt 2 ) Yt 1 0 0 20 20 0 -20 -20 0 20 Yatrm It 10 10 20 20 10 0 0 10 20 retim Yt 100 120 140 140 120 100 100 120 140

kinci dnemde, toplam talep bileenlerinden herhangi bir veya birkandaki deimeden dolay, rnein kamu harcamas, retimde 20 birimlik bir art olduunu varsayalm. Bu durumda 2. dnemde retim 100 birimden 120 birime ykselir. Gemi dnem retimindeki bu 20 birimlik art nc dnemde yatrmlarn I t I 0 vYt 1 forml gereince, 20 10 0,5.20 olmasn salar. Toplam talepteki bir art, yatrmlar uyarmtr. Yatrmlardaki 10 birimlik art ise, arpan etkisiyle retimi 20 birim artracak ve ekonominin 140 birimlik retim miktarna ulamasn salayacaktr. Buraya kadar ekonominin genileme dneminin akland sylenebilir. Drdnc dnemin analizi, genileme dneminden daralma dnemine geii gstermesinden tr nemlidir. Drdnc dnemde, son dnem retimindeki deime bir nceki dnemle ayn ve drdnc dnem yatrm miktar belirttiimiz yatrm denklemi gereince, 20 birim olacaktr. Yatrm harcamalarnda bir art olmadndan, retim de deimeyecek ve 140 birim olarak kalacaktr. Ekonomi beinci dneme getiinde, son dnem retimindeki deime sfr olacaktr. Bunun nemli bir sonucu, yatrmn 10 birime dmesidir. Yatrm miktarndaki 10 birimlik azal, arpan etkisiyle retimi 20 birim azaltarak; toplam retimi 120 birime drecektir.

76

Ekonomi altnc dneme geldiinde, son dnem retimindeki deime -20 olacandan; yatrm miktar 10 birim azalarak sfra decektir. Yatrm miktarndaki 10 birimlik azal, arpan etkisiyle retimi 20 birim azaltarak; toplam retimi 100 birime drecektir. Yedinci dnemde, tpk drdnc dnemdeki gibi, yatrm harcamalarnda bir deime olmadndan, retimde deimeyecek ve 100 birim olarak kalacaktr. Yedi ve sekizinci dnem, ekonomideki daralma noktasnn en alt seviyesini yani dalgalanmann dip noktasn gstermektedir. Sekizinci dnemde, son dnem retimindeki deime sfr olacandan; yatrm miktar 10 birim artacaktr. Yatrm miktarndaki bu art, arpan etkisi yoluyla retimde 20 birimlik bir art salayacak ve toplam retim tekrar ykselmeye balayarak 120 birim olacaktr. Dokuzuncu dnem ise, ayn nc dnemde olduu gibi, son dnem retimindeki art 20 birim olacak, bu art yatrm miktarnn bir nceki dneme gre 10 birim ykselmesini salayacak ve toplam retimi 140 birime ykseltecektir. ncelenen arpan hzlandran modelinin grafik zerine aktarlmas iktisadi dalgalanmann daha ak grlmesini salayacaktr (bkz. Grafik 3).

Birim 160 140 120 100 80 60 40 20 0 -20

Grafik : 3 arpan Hzlandran Modeli ve ktisadi Dalgalanmalar

1.Dnem

2.Dnem

3.Dnem

4.Dnem

5.Dnem

6.Dnem

7.Dnem

8.Dnem

retim

Yatrm

arpan hzlandran modeline, ilk bata gz ard edilen ( t ) hata terimini kattmzda ise iktisadi dalgalanmann iddetinin daha fazla olmas beklenir. arpan hzlandran modeli, 1950 ve 1960l yllarda iktisadi dalgalanmalarla ilgili ders kitaplarnda yer alan standart aklama olmutur.

9.Dnem

Dnem

77

304. IS-LM Modeli imdiye kadar incelenen, gelir harcama ve arpan hzlandran modellerinin her ikisi de sadece mal piyasasn ieren modellerdi. Bu modellerde, iktisadi dalgalanmalar yalnzca mal piyasas ile izah edilmektedir. Ekonominin tam istihdam denge seviyesinin altnda bulunmasnn nedeni efektif talep yetersizliidir. Toplam talepteki bir art ilk modelde sadece arpanla, ikinci modeldeyse arpan ve hzlandrann ortak almasyla ekonomiyi tam istihdam denge seviyesine doru tar. ncelenen bu modeller, ekonomide denge retim seviyesini belirlemede para piyasasnn etkisinin gz ard edilmesi nedeniyle eletirilmitir. IS-LM modeli, hem mal hem para piyasasn iermektedir. Burada ncelikle da kapal bir ekonomide IS-LM modelinin elde edilmesiyle ilgilenilecek, daha sonra modelin iktisadi dalgalanmay nasl aklad zerinde durulacaktr. Gelir harcama modelinde, dsal olarak kabul edilen yatrm harcamalar, ISLM modelinde iselletirilmi ve faiz seviyesi ile yatrm harcamalar arasnda negatif ynl fonksiyonel bir iliki kurulmutur. Buna gre faizler artarsa, yatrm harcamalar azalr ve vice versa. Bu zelliklere sahip bir yatrm fonksiyonu, aadaki gibi gsterilebilir (BOCUTOLU, 2005, s.86; DORNBUSH-FISHER, 1990; MANKIW, 2003, s.267): I I 0 dR Burada;
I = Yatrm harcamalarn

I 0 = Otonom yatrm harcamalarn,

R = faiz orann,
d = yatrmlarn faize duyarlln ifade etmektedir.

Bu durumda, toplam talep aadaki gibi yeniden formle edilebilir: AD ( A0 dR) c(1 t )Y

78

Toplam talep denklemi, faiz oran araclyla para piyasasyla ilikili olan mal piyasasndaki toplam talep miktarn vermektedir. O halde, IS dorusu zerindeki btn noktalarda mal piyasas belirli bir faiz oran ve milli gelir bileiminde dengededir. Yatrm harcamalar faiz oran ile ters ynl bir fonksiyonel ilikiye sahip olduu iin IS dorusunun eimi negatiftir. Ceteris paribus faiz oran derse, yatrm harcamalar ve milli gelir artar ve mal piyasas daha dk bir faiz ve daha yksek bir milli gelir bileiminde dengeye gelir ve vice versa. IS dorusunun oluumunun dayana arpan hzlandran modeli, LM dorusunun oluumunun dayana ise likidite tercihi teorisidir. Keynes Genel Teoride ksa dnemde faiz oranlarn klasik iktisatlarn savunduu gibi yatrm-tasarruf (dn verilebilir fon talebi-dn verilebilir fon arz) miktarnn deil, para arz ve talebinin belirlediini ileri srmtr. Likidite tercihi teorisi, dsal bir reel para arz varsayar: MS / P MS 0 / P0 Burada;
MS =Nominal para arzdr ve bykl Merkez Bankas tarafndan belirlenen bir

dsal deikendir.
P = Fiyatlar genel seviyesidir ve ksa dnemde sabit kabul edilmitir.

Keynesyen iktisatta para; ilem, ihtiyat ve speklasyon gdsyle talep edilir. Milli gelirdeki bir art, ilem ve ihtiyat gdleri ile para talebini artrr. Daha yksek bir faiz oran, speklatif para talebini azaltr, yani insanlarn servetlerinin daha az ksmn para olarak saklamalarna neden olur. yleyse para talebi, yani likidite tercihi milli gelir ve faiz deimelerinden etkilenmektedir. Keynesyen iktisatta, reel para talebi fonksiyonu aadaki gibi gsterilebilir.
MD kY hR.

Burada; MD = reel para talebini, Y = reel milli geliri,

79

R k h

= faiz orann, = para talebinin gelire duyarlln = para talebinin faize duyarlln gstermektedir.

yleyse LM dorusu, eitli faiz oran ve milli gelir bileimlerinde reel para arz ve talebinin birbirine eit olduu noktalar simgelemektedir.

1 MS 0 k R Y h P0 h
R A0 1 c(1 t ) Y d d

LM dorusunun denklemini, IS dorusunun denklemini

gstermek zere Keynesyen iktisatta, para talebinin gelire duyarll dk ve faize duyarll yksek olduu iin LM dorusunun eimi dk; buna karn yatrmlarn faize duyarll ile arpan katsaysnn deeri dk olduu iin IS dorusunun eimi yksektir (BOCUTOLU, 2005, s.86). ekil 16da yksek eimli IS ve dk eimli LM dorusuna sahip bir IS-LM modeli kullanlarak, iktisadi dalgalanmalar aklanmaktadr.
R

2 IS2

LM

IS1 Y1 Y 2 0 YFE Y2

IS0

Y Toplam Ekonomik Faaliyet 0 1

1 450 Daralma Y Genileme Daralma Zaman

ekil : 16 IS-LM Modeli ve ktisadi Dalgalanmalar

80

Ekonominin balangta, 0 noktasnda tam istihdam dengesinde olduunu varsayalm. Toplam talepteki bir azalma, ekonomiyi daha dk bir retim ve faiz bileimine sahip olan 1 noktasna doru ekecektir. cret ve fiyat katlnn varl nedeniyle, ekonomi uzun sre bu istenmeyen denge noktasnda kalabilir. Faiz dnn tekrardan yatrmlar artrarak toplam talebi uyarmasnn yeterli olmad durumlarda, kamu harcamalarnn geniletilmesi suretiyle toplam talep arttrlr. Sonuta ekonomi 2 gibi bir noktaya kadar genileyecektir. IS-LM modeli para piyasasn da analize dahil ederek, tam istihdam etrafndaki iktisadi dalgalanmalarn geniliklerinin azaltlmasnda maliye ve para politikalarnn gerek tek tek, gerek birlikte ileyii ile ilgili daha ak bir teorik yap sunmaktadr. 305. Keynesyen Yaklamn Toplam Arz Toplam Talep Modeliyle Gsterimi Keynesyen iktisadn iktisadi dalgalanmalar teorisi toplam arz-toplam talep, AS-AD modelleri erevesinde de analiz edilebilir (ARNOLD, 2002, s.23; PARKIN, 2003, s. 362). Daha nceki analizlerde grld gibi, Keynesyen teoride, hayvani igdlerdeki bir deime, rnein yatrmclarn gelecee gvensizlii, yatrmlar azaltarak arpan etkisiyle reel retim ve geliri drr, isizlii artrr ve vice versa. O halde, yukardaki aklanan aktarma mekanizmas vastasyla toplam talep erisinin saa doru kaymas bir genileme; sola doru kaymas ise bir daralma dnemi anlam tamaktadr. Bununla birlikte, toplam talepteki deimelere reel retimin verecei tepki nemlidir. Keynesyen iktisat, ksa dnem arz erisinin sfr eimli olduunu varsayar. Bunun anlam, toplam talepteki dalgalanmalarn fiyatlarda bir deimeye neden olmakszn btnyle reel retimi deitirmesidir. Ksa dnem arz erisi parasal crete bal olduundan ve parasal cret de sabit kabul edildiinden yataydr. Durum aadaki ekilde gsterilmektedir.

81

LAS

P0

SAS0 AD0

AD1

Y1
ekil : 17

YFE

Daralma Dneminin Keynesyen AS-AD Modeline Gre Gsterimi ekil 17, Keynesyen bir daralma analizini gstermektedir. Yukarda akland zere hayvani igdlerde yatrm harcamalarn azaltacak ynde bir deime toplam talebi sola doru kaydrr ve toplam talepteki dme retim ve gelirin azalmasna neden olur. Eksik istihdam seviyesinde fiyatlar kat olduundan, toplam talepteki azalma etkisini fiyatlarda dme olarak deil; retim ve gelirde azalma olarak gsterir. Parasal cret dme ynnde kat olduundan, toplam talep azalmasnn sonucu ekonominin tam istihdam denge seviyesinin altna srklenmesi ve isizlik orannda arttr. Bu durumda, tam istihdam seviyesine otomatik olarak dn salayacak piyasa gleri bulunmamaktadr. Ekonomi, hayvani igdlerde yatrm harcamalarn artracak ynde bir deime gerekleip, yatrmlar tekrar ykselene kadar tam istihdamn altnda bir dengede aklp kalacaktr. P P1 P0
B A

LAS
D

SAS1
C

SAS0

AD1

AD2 Y

Y1
ekil : 18

YFE

Genileme Dneminin Keynesyen AS-AD Modeline Gre Gsterimi

82

Ekonomi daralma dneminin dip noktalarn (ekil 18deki B noktas) yaadnda, yatrmclarn hayvani igdlerindeki zamanla geliecek olumlu bir deime yatrmlar, yatrmlardaki art ta arpan mekanizmasyla toplam talebi artrr. Ekonomi tam istihdam seviyesinin altnda bulunduu srece, toplam talepteki bir art reel retim ve geliri artrarak isizlii azaltr. A noktasna kadar, fiyatlar ve parasal cret sabit kalr. Ekonomi A dan C noktasna doru genilerken reel retim, tam istihdam retim seviyesini aar ve isizlik oran doal isizlik orannn altna der, bu durumda parasal cret, dolaysyla maliyetler ykselmeye balar ve ksa dnem arz erisi SAS0 konumundan SAS1 konumuna doru kayar. Toplam talep ve parasal cret orannn ykselmesine bal olarak, fiyat seviyesi de artar ve reel retimin bymesi yavalar. Bu nedenle ekonomi C noktasnda srdrlebilir bir dengeye kavuamaz. Ekonomi A noktasndaki ilk dengesinden, oklarla gsterilene benzer bir yol izleyerek D noktasnda nihai dengesine ular. Ekonomideki genileme ve daralma dnemleri, yatrmclarn yatrm kararlarna bal olarak meydana gelmektedir. Bu nedenle ekonomi kendi haline brakldnda istikrarszdr. Tam istihdam denge seviyesinden negatif ynde sapmalar, baz durumlarda ok uzun dnemli olabilir ve bu durum yatrmclarn yatrm kararlarnda iyimser olmalarn engeller. Byk Bunalm buna rnek verilebilir. Yatrmclarn hayvani igdlerindeki d spiral biiminde yatrmlar, toplam talebi, gelir ve retimi drm; bu d de tekrardan yatrm kararlarn olumsuz etkilemi ve toplam talebin yeniden dmesine neden olmutur. Bu durumu gren Keynes toplam talebe kamu harcamalar yoluyla yaplacak bir mdahalenin ekonominin tekrar rayna girmesini salayacan belirtmitir. 31. Post Keynesyen Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam Post Keynesyen okul, dnce temellerini Keynesin Genel Teorisinden alan heterodoks bir iktisat okuludur. Post Keynesyen okulun Keynes yorumu, Ortodoks Keynesyen ve yeni Keynesyen iktisat okullarndan farkldr. Post Keynesyen iktisatlar, Keynesin Walrasyan sistemi tamamen reddettiini, toplam talebin en nemli deiken olduunu ve tm ekonomiyi ekillendirdiini vurgularlar. Toplam talep; isizlik, enflasyon, retim, gelir dalm, belirsizlik, tketici alkanlklar, giriimcilerin hayvani igdleri, net ihracat ve hkmet politikalarn etkiler.

83

Post-Keynesyen iktisat, zerindeki dier nemli etki, Polonyal iktisat Michal Kaleckinin almalar ile balantldr. Kalecki, Keynesle ayn dnemde fakat bamsz olarak, toplam talebin nemini vurgulayan bir iktisadi dalgalanmalar teorisi gelitirmitir. Keynesden farkl olarak Kalecki, firmalar arasnda farkl derecelerde rekabet olduunu vurgular ve iktisadi dalgalanmalar analizinde farkl ekonomik sektr ve farkl snf kavramlarn kullanr. Olumlu beklentiler, yatrm harcamalarn artrr ve ekonomiyi genileme dnemine doru eker. Buna karn, olumsuz beklentiler, belirsizlik yaratarak yatrm harcamalarn drr. Firmalarn fiyatlarn tam rekabet denge seviyesinden ne kadar yksekte belirledikleri, monopol derecesini verir. Monopol derecesi ise, gelirin cret ve kar olarak snflar arasndaki dalmn belirler. Gelir dalm ise, tekrardan toplam talebi etkiler (HOLT-PRESSMAN, 2001, s.3). Post Keynesyen iktisat, makro iktisadn mikro temellere sahip olmas gerekliliini kabul etmez. Kaleckinin de vurgulad gibi mikronun makro temelleri yaklamnn, makronun mikro temelleri yaklamndan daha zayf olmas iin herhangi bir neden yoktur. Bireylerin kararlar, makro iktisadi koullarla sk bir iliki ierisindedir. Firmalar ve iiler, yksek isizlik dnemlerinde, tam istihdam dnemlerine gre olduka farkl davranrlar. Post Keynesyen iktisatlar iin, ne mikro ne de makro analizin birbirine kar mantksal bir ncelii vardr (KING, 2001, s.66) Bu blmde nce, post Keynesyen iktisadi dalgalanmalarn anlalmasnda nemli olan belirsizlik, beklentiler ve karar alma ve toplam arz-toplam talep konular zerinde durulacaktr. Daha sonra post Keynesyen iktisadi dalgalanmalar teorisi, Kaleckinin modeli vastasyla incelenecektir. 310. Post Keynesyen Yaklamda Belirsizlik, Beklentiler ve Karar Alma Belirsizlii ieren ana akm iktisat yaklamlar, beklentilerin iki temel ortam ierisinde oluturulduunu kabul eder: 1) Objektif Olaslk Ortam: Karar vericiler, gemi verilerin gelecek iin gvenilir bir rehber olduuna inanrlar. 2) Sbjektif Olaslk Ortam: Bireylerin kiisel yarglar, sbjektif olaslklar oluturur ve bireyler bu sbjektif olaslklar ile gelecekteki kararlarn alrlar. Ana akm bak asndan, olaslksal risk ve belirsizlik ayn anlamlarda kullanlmaktadr.

84

Post Keynesyen iktisat okuluna gre ise, bireylerin ne objektif ne de sbjektif olaslk ortamnda karar aldn belirtir. Bireyler, gerek belirsizlik ortamnda karar almaktadrlar. Gerek belirsizlik ortamnda karar vericiler, bugnk mevcut enformasyonla, gelecekteki grnme ilikin karar verilemeyeceine inanmaktadrlar. Bu nedenle gelecek hesaplanamaz. Bu Keynesin Genel Teoride vurgulad belirsizlik anlaydr. Nitekim Keynes Genel Teoride belirsizlik kelimesinin zellikle seildiini ve belirsizliin herhangi bir bilimsel yntemle hesaplanamayacan belirtir. Byle bir ortamda yatrmclar hayvani igdlerine gre hareket etmektedir. Belirsizlie bu ekilde yaklalmas; likidite talebi, yatrm kararlar, uzun sreli eksik istihdamn varl, uzun dnem parann yanll ve parasal cret szlemeleri gibi konularda daha genel bir teorik yaklam salar (SNOWDOWN-VANE, 2005, s.4634). Dier bir deyile, ekonomi uzun dnemde dahi kendi kendine dengeyi salayamayabilir. Bu nedenle post Keynesyen iktisatlar, toplam talebe devlet mdahalesini yararl grmlerdir. 311. Post Keynesyen ktisatta Toplam Arz-Toplam Talep likisi Post Keynesyen iktisat, neoklasik toplam arz-toplam talep yaklamn kabul etmez. Neoklasik yaklamda, toplam arz dorusunun pozitif eimli olmas ancak srekli azalan verimler varsaymnn kabul edilmesi durumunda gereklemektedir. Post Keynesyen yaklam, sabit katsayl teknoloji ve ekonomide atl kapasite bulunmas durumunda, retimin sabit birim maliyet ile artabileceini ve toplam arzn, tam istihdam seviyesine kadar yatay olabileceini belirtir. ekil 19, ters L eklindeki toplam arz erisiyle retimin; tam istihdam seviyesine kadar, fiyatlarda ok az artla veya art olmakszn artabileceini gstermektedir (KING, 2001, s.70). Neoklasik yaklamda, kapal bir ekonomide toplam talep, yalnzca Pigou Etkisinin varlnda, yani fiyat seviyesindeki d, tketim zerinde pozitif refah etkisine sahipse veya Keynes etkisinin varlnda, yani fiyat seviyesindeki d muamele gdsyle para talebini azaltarak, faiz oranlarn dryor ve bu yolla yatrm harcamalarn artryorsa artabilecektir. Ak bir ekonomide, ayrca d ticaret etkisi de var olacaktr. Dier lkelere nispeten fiyat seviyenizdeki bir d ihracat talebini artracak ve ithalat azaltacaktr (KING, 2001, s.70).

85

Fiyat Seviyesi

AD

AS

Y1
ekil : 19

YFE

Reel GSYH

Post Keynesyen Yaklamda Toplam Arz-Toplam Talep Modeli Post Keynesyen iktisatlar, Keynes etkisinin toplam talep zerinde ok kk bir tesire sahip olduunu savunmaktadrlar. D ticaret etkisi kk ak ekonomiler hari, dnyann btn iin dnldnde etkisizdir. Pigou etkisi ise gerekte ters alabilir. Hisse senetleri ve reel varlklarn fiyatlarndaki azalma ile birlikte borcun reel deerindeki art, tketim ve yatrm harcamalarnn azalmasna neden olarak finansal bir krizi tetikleyebilir. O halde toplam talebin negatif eimli olmas ile ilgili syleyecek pek bir ey kalmaz. Nitekim ekil 19da post Keynesyen toplam talep, fiyat seviyesindeki deimelerin talep arttrc ve talep azaltc etkilerinin birbirini gtrd varsaym altnda, fiyat deiimlerinden bamsz dik bir doru biiminde izilmektedir. Post Keynesyen iktisatta, retim ve istihdam toplam talep tarafndan belirlenir. Fiyat seviyesi, retim tam istihdam seviyesine ulaana kadar yalnzca arz koullar, zellikle de parasal cret tarafndan belirlenir (KING, 2001, s.70). Post Keynesyen iktisatlar, toplam arzda olduu gibi para arz dorusunun da yatay olduunu ileri srmektedirler. Para arz, dsal olarak merkez bankas tarafndan deil; isel olarak banka kredilerine olan talep tarafndan belirlenir. Post Keynesyen iktisatlar, Keynes ve Kaleckinin izinde para, finans ve yatrm birbirine balar ve kapitalist bir ekonomide yatrmn, finans yoluyla iktisadi dalgalanmalar oluturduunu vurgularlar (WRAY, 2001, s.79).

86

312. Post Keynesyen ktisadi Dalgalanmalar Teorisi Post Keynesyen iktisadi dalgalanma yaklam, temel olarak Kaleckinin iktisadi dalgalanmalarla ilgili yapm olduu almalara dayanr. Kalecki, isel bir dalgalanma teorisi kurmutur ve iktisadi faaliyetlerin dalgasal hareketleri iin oluturduu model, dsal faktrler olmakszn, isel deimelerin dzenli olarak kendi kendini besleyen dalgalanmalar nasl oluturduunu aklamaktadr. Kalecki, modelin balangcnda basitlik salamak amacyla tam rekabet, d ticaret ve bte dengesinin varl, iilerin tm gelirlerini harcadklar, buna karlk kapitalistin tm gelirini biriktirdii varsaymlarnda bulunur. Ayrca, sistemdeki dalgasal bileenlerin zerinde durmak iin, dalgalanmay uzun dnem trendden ayrmtr. Kalecki, bymenin dalgasal hareketinin aklanmasnda, her ne kadar giriimcinin toplam tasarrufunu, yatrmn temel kayna olarak grse de; giriimcinin yatrm kararn gelecek dnemdeki beklenen toplam karlla gre aldn belirtir. Yeni yatrmn karllk oran, cari dnemdeki brt karlla gre hesaplanr. Yeni yatrmn karllk oran, toplam brt karlln, mevcut sermaye stokuna oran olarak tanmlanr. Kaleckide yatrm sreci, birbirinden zaman gecikmesiyle ayrlm ayr blme ayrlmtr: 1. yatrma karar verme, yani sermaye mallar siparileri 2. sipari edilen sermaye mallarnn retimi 3. yatrmn gereklemesi, yani sermaye mallarnn tesisi. Kalecki, ekonominin olduka dalgasal olmasn, yatrmn blml yatrm srecindeki ikili rolnden kaynaklanan dalgasal gelimeye balar. kili rol udur: yatrm sadece retmez; ayn zamanda retilir de. Kalecki, kapitalistin harcamas olarak dnlen yatrmn, refahn kayna olduunu ve yatrmdaki her artn, ekonomiyi canlandrdn ve bu canlanmann tekrardan yatrm iin ekstra bir harcama yarattn belirtir. Dier taraftan, her yatrm yeni sermaye tehizat retir ve mevcut sermaye stokunu geniletir. Teknolojik ilerleme modelin dnda tutulduunda bu durum nceki kuaa basit bir ilave eklini alr. Sermaye tehizatndaki byme, gemi dnemdeki yatrm siparilerinin boyutuna baldr. Bunun anlam, sermaye tehizat bydke, karlln decek olmasdr. Bylece toplam sermaye stokundaki byme, sermayenin karll ve bu yolla ekstra yatrm talebi zerinde negatif bir etkiye sahip olacaktr. Yatrm siparileri daha yava artacak ve bir sonraki dnemde azalarak, daralma dnemini tetikleyecektir. Efektif yatrm, amortisman seviyesinin altna

87

dtkten sonra, toplam sermaye stoku ykselmeye balayacaktr. Bu durumda, karllktaki dme duracak ve yatrm harcamalarndaki yeniden art tevik edecektir. Karllkla birlikte, yatrmn bu ekilde dalgalanmas ekonomideki dalgasal hareketleri oluturmaktadr. ktisadi dalgalanmalar teorisini gelitirmek iin Kalecki, teknolojik ilerlemeyi modeline katmtr. Teknolojinin modele girmesiyle birlikte, yatrm sadece gemi dnem sermaye tehizatna bir ekleme olmaktan kacaktr. Teknolojik ilerleme, eskiye oranla yatrmn her bir zaman birimine den karll artracaktr. Sermayenin karllnn azalmas yerine, yatrm projeleri daha ekici hale gelecek ve bylece yatrm harcamalar devam edecektir. Sonuta, toplam talep artacak ve iktisadi dalgalanmann genileme safhas beklenenden daha uzun olacaktr (BIATEC, 2005, s.21-22). 32. Parac Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam ktisadi dalgalanmalar olgusunun aklamasn, makro teorilerin bazlar tamamen reel, bazlar ise sadece parasal faktrlerle yapmlardr. Genel olarak, her iki kesimi temsil eden iktisatlar, dier faktrn nemini reddetmemekle birlikte, dalgalanmann temel nedenine verdikleri arlk bakmndan birbirlerinden ayrlmaktadrlar. Ksa dnemli iktisadi dalgalanmalarn temel nedeninin parasal faktrler olarak kabul halinde, klasik iktisatlarn parann yanszl ilkesiyle uyumsuzlua decekleri aktr. Para ve reel ekonomi arasndaki iliki kabul edildiinde ise, parann yanll ve para ile reel ekonomi arasndaki aktarm mekanizmas gibi aklanmas gereken iki temel husus ortaya kmaktadr. Klasik iktisatlar, genel olarak bir zaman ayrm yapmakszn parann yanszln savunurken, zellikle neoklasik ve Avusturya okulu iktisatlar, ksa dnemli iktisadi dalgalanmalarn aklanmasnda parasal faktrlere nem vermilerdir. Nitekim Irving Fisherin parann mbadele denklemi, Alfred Marshalln para talebine Cambridge yaklam, Knut Wicksellin doal ve piyasa faiz oranlar yaklam, Ralph G. Hawtreyin kredi yaklam, Ludwig Mises ve Friedrich A. Hayekin para arznn etkileri ile ilgili incelemeleri bu adan deerlendirilebilir. Tm bu teorik yaklamlarn arka

88

plannda, kapitalist ekonomik sistem ierisinde parasal sektrn gittike artan nemi yatmaktadr. Bununla birlikte, kapitalist sistemin grd en ykc daralma dnemini simgeleyen Byk Bunalm, iktisat teorilerinde radikal bir deiimi de beraberinde getirmitir. Friedman ve Schwartz (1963, s. 32), Federal Reserve Sisteminin53 Byk Bunalmdaki k engelleyemedii ynndeki yanl inann, parasal faktrlerin nemli olmad, aksine reel faktrlerin iktisadi dalgalanmalarn aklanmasnda anahtar unsur olduu biiminde yorumlandn belirtmektedirler. Friedman ve Schwartza gre, Keynesyen devrim, gelir ve retimdeki dalgalanmalarn ana nedeni olarak yatrmdaki dalgalanmalar gstermektedir. Yatrm, itici kuvvettir ve arpan mekanizmas vastasyla etkisi gittike yaylmakta ve genilemektedir. Sonuta ksmen veya byk lde hzlandran mekanizmasna neden olmaktadr. Para, tm bu analiz boyunca tamamen pasif bir rol stlenmektedir. Para, sadece faiz oranlarn dk tutarak, devlet btesindeki faiz demelerinin minimum seviyede kalmasn salamaya ve sermayenin marjinal etkinliini yksek tutmaya yarayan bir role sahiptir. Parann iktisat teorisindeki nemsizlii, II. Dnya Savandan sonraki dnemde ucuz para politikalarnn yaylmasna neden olmutur. Friedman ve Schwartz, ucuz para politikasn enflasyonun izlediini, bunun ise faiz oranlarn dk bir seviyede tutmay engellediini belirtmekte ve enflasyonun ancak para arzndaki artn kstlanmasyla nlenebileceini savunmaktadrlar. Dier bir deyile, ekonomik istikrar iin para nemlidir. 320. Ekonomik Faaliyetler ile Para Arzndaki Dalgalanmalar Arasndaki likiler Friedman ve Schwartz (1963), ABD ekonomisi zerinde 18671960 yllarn kapsayan almalarnda, NBERin referans evrimiyle, para stokundaki deiim orann karlatrmlar ve para ile ekonomik faaliyetler arasnda yakn bir iliki bulmulardr. Buna gre, para stokundaki deiim oran dzenli olarak referans zirvesinden nce zirveye ulamakta ve yine referans dibinden nce dip yapmaktadr.

53

ABD Merkez Bankas sistemi, ksaca FED.

89

Friedman ve Schwartz (1963, s.34) ilk olarak para stokunun hem genileme hem de daralma dnemlerinde ykselme eiliminde olduunu tespit etmi ve tarih boyunca para stokundaki azalmalarn derin daralma dnemlerine elik ettiini belirtmilerdir. Tablo 2 para stokundaki azalma dnemlerini gstermektedir. Tablo : 2 Para Stokunda Azalmann Gerekletii Dnemler Dnem 187379 189294 190708 192021 192933 193738 194849 195960 Para Stokundaki Yzde Azalma 4.9 5.8 3.7 5.1 35.2 2.4 1.4 1.1

Kaynak: Friedman ve Schwartz, 1963, s.34 Grafik : 4 19291960 Dneminde ABD Para Stokundaki Deiim
Milyar $

Kaynak: FRIEDMAN VE SCHWARTZ, 1963, s.33.

90

Grafik 4, 192960 dnemi iin ABD para stokundaki deiimi gstermektedir. Grafikte, altta yer alan kesikli izgi, halkn elindeki dolamdaki para ile vadesiz mevduat toplamn; stte yer alan dz izgi ise, halkn elindeki dolamdaki para, vadesiz mevduat ile ticari bankalardaki vadeli mevduat toplamn gstermektedir. Grafikteki koyu alanlar ise, 192960 dnemi iin tabloda verilen daralma dnemleridir. zellikle 192933 yllar arasnda para stokunda meydana gelen % 35.2lik azal dikkat ekicidir. Grafik : 5 Para Arz ve Safi Milli Hasla Yllk Deiim Oranlar (18991958)

Kaynak: FRIEDMAN VE SCHWARTZ, 1963, s.41. Friedman ve Schwartz (1963, s.41) ekonomik faaliyetlerdeki ve para arzndaki dalgalanmalar daha iyi gzlemleyebilmek iin, safi milli hasla ile para arz deikenlerinin logaritmik birincil farklarn alarak trend etkisini elimine etmiler, bylelikle para arzndaki ve safi milli hsladaki (SMH) deiim oranlar arasndaki ilikiyi incelemilerdir. Grafik 5, 18991960 dnemindeki SMH ve para arzndaki yllk deiim oranlarn karlatrmaktadr. Doal logaritma kullanldndan, dikey eksen yzde

91

deiimi gstermektedir. rnein, .100, %10luk yllk byme orann ifade etmektedir. Grafik 5den, para arzndaki dalgalanma hareketlerinin geniliiyle, genel ekonomik faaliyetlerdeki dalgalanma hareketlerinin genilii arasnda yakn bir ilikinin bulunduu ve genel ekonomik faaliyetlerin geniliinin, para arzndaki dalgalanma hareketinin geniliinin yaklak iki kat kadar olduu sonucu kmaktadr. 321. Byk Bunalmn Parac Okula Gre Yorumu Parac okula gre Byk Bunalmn ana sebebi, 19291933 dneminde para stokunda meydana gelen %35.2lik byk oranl ve hzl daralmadr. Para stokundaki bu daralmaya paralel olarak reel retim ve gelir de azalmtr. Grafik : 6 ABDdeki Banka Says (19261940)

Kaynak: www.econreview.com/events/banks1929b.htm 1929dan 1930 ylna kadar gerekleen para arzndaki balangtaki hafif d, 1930larn sonlarnda banka iflaslaryla beraber (bkz. Grafik 6) keskin bir de dnmtr. Bu iflaslar (1) halkn ounluunun banka mevduatlarn nakde evirmelerine ve bu nedenle mevduat/nakit orannn dmesi ve (2) bankalarn likidite iin mcadele etmesi ve mevduat/rezerv orannn dmesi sonucunu dourmutur. 1931 ylnda ngilterenin altn sisteminden ayrlmas sonucunda FED, ABDden altn kn durdurmaya ynelik olarak reeskont orann ykseltmi ve bu uygulama para stokundaki

92

d daha da ykseltmitir. Bu tarihten sonra, banka iflaslar daha da artm ve mevduat/nakit ve mevduat/rezerv oranlar hzla dmtr (FRIEDMAN-SCHWARTZ, 1963, s.52). zetle, parac okula gre Byk Bunalmn nedeni; zel giriime dayanan ekonomik sistemin kendi i istikrarszl deil, parasal otoritelerin yanl kararlardr. FEDin bankalara gereken likiditeyi salayamamas ve buna bal olarak para stokundaki azalmay nleyememesi Byk Bunalm tetiklemitir. 322. Para Arz, Dolanm Hz, retim ve Fiyatlar Arasndaki likiler Para arzndaki deimenin, reel retimi etkiledii, hatta iktisadi dalgalanmalarn oluumuna yol aan ana faktr olduu savunulduunda; parann modern miktar teorisinin gzden geirilmesi gerekir. Friedmann para talebi fonksiyonu, az sayda deikenin istikrarl bir fonksiyonu olup, basit olarak aadaki gibi gsterilebilir: MD f (YP , R, Pe , u ) Burada;
MD

= reel para talebi, = srekli gelir (servet), = finansal aktiflerin getiri oran (faiz oran), = beklenen enflasyon oran, = para talep edenlerin zevk ve tercihlerini simgelemektedir.

YP
R

Pe u

Reel para talebi Yp ve u ile doru; R ve Pe ile ters orantldr. Friedmann para talebi denklemi, miktar teorisine uygun olarak aadaki gibi gsterilebilir. YP MD V ( R, Pe , u )

93

Friedman (1959, s.525) parann gelir dolanm hznn, dalga zerinde gelir ile ayn, buna karn uzun sreli eiliminin gelir ile ters ynde olmas elikisini, oluturduu tketim fonksiyonunu para talebine uygulayarak aklar. Gelirin, para stokuna54 oran parann gelir dolanm hzn vermektedir. Friedman ve Schwartz (1963, s.43), 1867 1960 dneminin balarnda 4.6 olan parann dolanm hznn, dnemin sonlarnda 1.7ye dtn belirtmektedirler. Yani uzun dnemli olarak incelendiinde parann dolanm hznda nemli bir d grlmekte; bununla birlikte, dolanm hz iktisadi dalgalanmayla uyum gstermektedir. ncelenen dnem sresince, dolanm hz genileme dnemlerinde ykselmi ve daralma dnemlerinde dmtr. Friedman (1959, s.525; 1961, s.261) talep edilen para miktarnn, istatistikilerin yllk gelir tahmininden ziyade, uzun dnemli beklenen gelir seviyesine gre ayarlandn belirtir. Friedman birinci durumu llm gelir, ikincisini ise srekli gelir olarak isimlendirir. Ayrca, para sahipleri, servetlerini cari veya llm fiyatlardan ziyade uzun dnem fiyat bekleyilerine, yani srekli gelirlerine gre deerlendirirler. O halde dolanm hznn dalgasal zellii, para talebinin reel deikenlerle ifade edilmi halini yanstmamaktadr. Parann dolanm hzna bu ekilde yaklaldnda, iktisadi dalgalanmann genileme aamasnda, uzun dnemle ayn olacak ekilde, talep edilen para miktarnn srekli gelirden daha byk oranda artt grlr; yani dolanm hz dmektedir. Buna karn, genellikle genileme dnemlerinde llm gelir, llm para stokundan daha yksek oranda artar. Bunun doal sonucu dolanm hznda art olduunun hesaplanmasdr. Daralma dnemi iin ise tersi geerlidir. Yukardaki aklama, iktisadi dalgalanma boyunca faiz oranlarndaki deiimin, parann gelir dolanm hz zerinde rol olabilecei olasln btnyle yok saymamaktadr. Bununla birlikte, faiz oranlarndaki deiim llm ve srekli kavramlarnn ortaya kard sonular arasndaki elikiyi aklamak konusunda ok nemli bir role sahip deildir. yleyse parann dolanm hz, srekli kavramlarla dnlerek daha reel bir ilikiyle deerlendirildiinde istikrarl olmaktadr. Parann dolanm hznn istikrarl olmas, sabit

54

Ayn anlamlarda olmak zere para stoku; para arz veya ksaca para olarak tanmlanmakta ve halkn elindeki dolamdaki para, vadesiz mevduat ile ticari bankalardaki vadeli mevduat kapsamaktadr. Gelir ise, net milli hslay ifade etmektedir (FRIEDMAN, 1959, s.525).

94

olmas anlamna gelmemektedir. Parann dolanm hz, YP MD V ( R, Pe , u ) forml gereince baz deikenlerin nceden tahmin edilebilir istikrarl bir fonksiyonudur. Parann dolanm hznn, baz deikenlerin nceden tahmin edilebilir istikrarl bir fonksiyonu olmas ne anlama gelir? Bunun cevab parann nemli olduunun ispatlamasnda yatmaktadr. Keynesyen iktisadi dalgalanmalar teorilerinde, dalgalanmalar reten ana faktr yatrm harcamalar olarak sunulmutur. Bu teoriler, para stokundaki deimeleri nemsemeden, yatrmlardaki genilemenin, gelirde bir genilemeyi balatacan ileri srmektedir. Keynes, eksik istihdam dengesi koullar altnda, dolanm hznn istikrarsz olduu ve parasal gelir veya para stokunda ortaya kan bamsz deimelere pasif bir biimde uyabileceini iddia etmitir. Bunun en u noktas, likidite tuza durumudur. Para stokundaki deimeler, ekonominin dengesi zerinde tamamen etkisizdir. Buna karn yatrmlarn artmas, arpan ve/veya hzlandran mekanizmas yardmyla ekonomiyi genileme srecine yneltebilecektir. Buradaki gizli varsaym, parann dolanm hznn artarak, genileme sreci nnde parasal bir engel oluturmayacann beklenmesidir. yleyse, eksik istihdam koullarnda miktar teorisinin eitlii tmyle geerli olmasna ramen, ekonomi politikas ve ileriye ynelik tahminler iin byk lde yararsz olmaktadr (FRIEDMAN, 1979, s.216; FRIEDMANSCHWARTZ, 1963, s.46). Friedman, para talebinin fiyat esnekliini 1, srekli gelire gre esnekliini ise 1.8 olarak hesaplamtr. Bylece para arzndaki %1lik bir artn fiyatlar %1; reel geliri ise %5/9 orannda arttrmas beklenir. Para arzndaki arttan sonra, aktarm sreci sonunda aklayc deikenlerde ngrlen deiikliklerin, para talebini para arzyla yeniden dengeye ulatrmas beklenmektedir (KEYDER, 2000, s.306). Parac okulda, para arz ile reel kesim arasndaki aktarm mekanizmas portfolyo ayarlama sreci ile ifade edilir. Bireyler portfolyolarnda (czdanlarnda), marjinal getirileri birbirine eit olacak ekilde, nakit para, finansal aktif ve reel aktif bulundururlar. Fayda maksimizasyonu yapan birey; parann, finansal ve reel aktiflerin marjinal getirilerinin eit olmamas durumunda, eitlik salanncaya kadar servetini para ve farkl aktifler arasnda paylatrmaya devam eder. Buna portfolyo ayarlama sreci denir. Merkez Bankasnn ak piyasa ilemleri ile bireylerin ellerindeki finansal aktifleri satn

95

alp karln deyerek, para arzn artrdn varsayalm. Bu durumda faizler decektir. Para bollanca paray elde tutmann (para talebinin) marjinal getirisi azalacak ve finansal aktifler ktlanca marjinal getirisi artacaktr. Bylece, bireylerin portfolyo dengeleri bozulur. Parac makro teoriye gre para, finansal ve reel aktiflerin yakn bir ikamesidir. Keynese gre para sadece finansal aktiflerin yakn bir ikamesidir. Ortodoks parac makro iktisat teorisinde, portfolyosunu ayarlamaya alan birey, eline geen fazla para (para balans fazlal) ile finansal ve reel aktifler satn almaya balar ve bu durumda talebi artan finansal aktiflerin fiyat ile reel aktiflerin fiyatlar ykselir. Reel aktiflerin fiyatlarnn ykselmesi, reel aktif retimini artrr. Bir yandan fiyatlar genel seviyesinin ykselmesi te yandan reel aktif retiminin artmas parasal milli geliri arttrr. Bylece Keynesyen iktisatta, sadece faiz dyle dengelenen para arz ile para talebi, Ortodoks paraclarda ham faiz d hem de milli gelir art ile dengelenir (BOCUTOLU, 2005, s141-2). 323. ktisadi Dalgalanmalar ve Para Politikas imdiye kadar incelenen parac okulun ortaya koyduu temel husus; para arzndaki deiim orannn, iktisadi faaliyetlerdeki dalgalanmalarn en nemli belirleyici unsuru olduudur. Byle bir durumda, kamu harcamalar, vergi politikalar, teknolojik yeniliklerdeki dalgalanmalar ve dier benzer belirleyici unsurlarn ksa dnemli iktisadi faaliyetler zerindeki etkisi nispi olarak daha nemsizdir. Bu nedenle, para arznn kontrolnn kapsam olduka nem arz etmektedir. Friedman (1968, s.14), istikrarl bir ekonomi iin iki nemli n koul ileri srmektedir. Bunlardan birincisi, para politikas yneticilerinin kontrol edebilecekleri byklkleri izlemeleri gerektiidir. Yetkililer, genellikle faiz veya cari isizlik oran gibi byklkleri izleme eilimindedirler. Friedman, bu durumu yanl yldza ynelmi uzay mekiine benzetir ve kontrol edilebilecek alternatif byklkler olarak fiyat seviyesi ve zellikle para arzn gsterir. Fiyat seviyesi, dier artlar sabitken, olduka rahat izlenebilecek bir gsterge olmaktadr. Fakat ekonomide, dier artlar sabit deildir. Para politikas uygulamalar ile fiyat seviyesi arasndaki iliki, para politikas ile parasal byklkler arasndaki ilikiden daha dolayldr. Bu sebeple dorudan fiyat seviyesini hedeflemek yanltc olabilmekte ve

96

para politikasnn kendisi ekonomik istikrarszln kayna durumuna debilmektedir. Bu durumda izlenebilecek en iyi gsterge, para arz byklkleridir. stikrarl bir ekonomi iin para politikasnn ikinci koulu, para politikas yneticilerinin uygulamada keskin karar deiimlerinden kanmalardr. Byk bunalmda olduu gibi, para politikas yneticilerinin yanl ynde karar almasnn neticeleri ok ar olabilmektedir. Bununla birlikte, genelde doru ynde karar alsalar bile, politika uygulamasnda gecikmeler sz konusudur. Bu gecikmeler grupta toplanabilir: i gecikme, ara gecikme ve d gecikme. Politika uygulanmasn gerektiren ekonomik hastaln ortaya kndan, bir politika dzenlenmesine kadar geen sreye i gecikme denir. Uygulamaya konulan politikann etkisini gstermesi iin gemesi gereken sre ara gecikme yi oluturur. Uygulanan politikann etkisini gstermesinden sonra, birimlerin politikann amacyla uyumlu karar almalar ve bunlar uygulamalar iin gereken sre ise d gecikme olarak tanmlanr. yleyse para politikas yneticileri, uygulamalarna bugnn koullaryla karar verme eiliminde olmakta fakat para politikas ekonomi zerindeki etkisini ancak alt, dokuz, on iki veya on be ay sonra gsterebilmektedir (FRIEDMAN, 1968, s.14; SAVA, 1998, s. 3538). Para arzndaki deiim oran ile ekonomik faaliyetler arasndaki gecikme sresi ve para arzndaki deiimin ekonomik faaliyetler zerindeki etkisinin belirsizlii, para politikasnn geri tepmesine neden olabilir. Friedmann nerdii zm, sabit parasal genileme oran kural olarak adlandrlr. Sabit parasal genileme oran kural, para arzndaki byme orannn, kabaca ekonomik byme oranna eit, uzun dnemde fiyat istikrarn salayacak sabit bir oran olmasn ifade eder. Bu ekilde uygulanacak bir para politikas, daha az enflasyon ve deflasyon meydana getirecek ve dnya iktisat tarihinde gzlemlenen byk dalgalanmalara neden olmayacaktr. Friedman (1968, s.17) parasal istikrarszlktan kaynaklanan dalgalanmalarn en aza indirildii byle bir ekonomide bile, dier faktrlerin ekonomiyi yine etkilemeye devam edeceini ve istikrarszla neden olabileceini belirtir. Bununla birlikte sabit parasal byme; giriimcilik, yaratclk, yenilik, sk alma ve tutumluluk gibi temel faktrlerin verimli almas iin gerekli olan uygun parasal ortam salayacaktr. te o zaman ekonomik bymede gzlemlediimiz esnemeler gerek reel faktrlere bal olacaktr.

97

324. Parac Yaklamn Toplam Arz-Toplam Talep Modeliyle Gsterimi Parac okulun iktisadi dalgalanmalar yaklam, toplam arz-toplam talep (AS-AD) modelleri erevesinde analiz edilebilir (PARKIN, 2003, s. 364). Parac iktisadi dalgalanmalar mekanizmasnn birinci unsuru, toplam taleple ilgilidir. Parac teoride, Merkez Bankas para arzn deitirdiinde, Keynesyen iktisattaki gibi, ilk etki toplam talep zerinde olur. Para arz byme oran arttnda, reel para arz artar ve faiz oranlar der. Ayrca yerli para dviz piyasasnda deer kaybeder. Bu durum, birincil olarak finans piyasasn etkiler ve zamanla dier piyasalara yaylr. Yatrm ve ihracat ykselir, dayanakl tketim mal harcamalarnda gzle grlr bir art ortaya kar. Harcamalardaki bu balang deiimleri, tpk Keynesyen teorideki yatrmlar gibi, arpan etkisine sahiptir. Bu yaylm mekanizmas boyunca, para arzndaki bir hzlanma, toplam talep erisini saa kaydrarak ekonomik genileme srecini balatr. Benzer ekilde, para arz byme oran azaldnda, toplam talep erisi sola doru kayarak ekonomik daralmaya yol aar. Parac iktisadi dalgalanmalar mekanizmasnn ikinci unsuru, toplam talepteki deiime toplam arzn gsterdii tepkidir. Ksa dnem toplam arz erisi pozitif eimlidir. Bunun anlam, toplam talep dalgalanmalarnn hem fiyatta hem reel retimde dalgalanmalara neden olmasdr. Bu dalgalanmalar ksa dnemlidir ve uzun dnemde ekonomi tam istihdam milli gelir denge seviyesinde bulunacaktr. Bu nedenle parac iktisatta, para ksa dnemde yanl, uzun dnemde yanszdr. Parac iktisatta, parasal cretler sadece geici olarak katdr. Toplam talep azaldnda ve isizlik arttnda, parasal cretler er ge dmeye balayacaktr. Parasal cretler dtnde, fiyatlar da decek ve bir ayarlanma srecinden sonra, tam istihdam denge seviyesine geri dnlecektir ve vice versa.

98

P Pe P1 Pe
B

LAS SAS0
A

SAS1
C

AD0 AD1

Y1
ekil : 20

YU *

Daralma Dneminin Parac AS-AD Modeline Gre Gsterimi ekil 20, parac bir daralma analizini gstermektedir. Ekonomi uzun dnem arz erisi (LAS) zerinde A noktasnda doal isizlik dengesinde olsun. Para arz byme oranndaki bir yavalama, toplam talebi azaltr ve ekonomi B noktasna doru kayar. Reel retim der, isizlik artar. sizliin artmas bir sre sonra, parasal cretlerde bask yaratmaya balar ve parasal cretler der. Parasal cretlerin dmesi, ksa dnem arz erisini, SAS1 konumuna kaydrr. Fiyatlar der ve reel retim artmaya balar. Bylelikle ekonomi, uzun dnem arz dorusu zerinde C gibi yeni bir doal isizlik dengesine doru ynelir.

P Pe P1 Pe

LAS SAS2
E

SAS1
D

AD1 YU * ekil : 21

AD2 Y

Y2

Genileme Dneminin Parac AS-AD Modeline Gre Gsterimi

99

ekil 21, daralma dnemindeki para oku etkisinin tersini gstermektedir. Ekonomi uzun dnem arz dorusu zerinde C noktasnda doal isizlik dengesinde olsun. Para arz byme oranndaki bir art, toplam talebi saa doru kaydracaktr. Byle bir durumda, hem fiyatlar hem reel retim ykselecek, ekonomi D noktasna doru ilerleyecektir. Reel retim, potansiyel retimi atnda ve isizlik doal orannn altna dtnde, parasal cretler ykselmeye ve ksa dnem arz erisi SAS1 konumundan SAS2 konumuna doru kaymaya balar. Parasal cret ykseldiinde, fiyatlar da ykselir ve reel retim der. Ekonomi D noktasndan E gibi bir yeni bir doal isizlik dengesine doru ynelir. Parac iktisadi dalgalanma, harekete gemek iin bir d etkiye ihtiya duyan sallanan oyuncak at rnei yardm ile daha iyi aklanabilir. At bir kere ileri veya geri ynde harekete balad m, ilk etkinin ynnn nemi kalmaz. Eer ilk etki para arznn byme orannda bir azalmaysa, ekonomi nce bir daralma daha sonra ise bir genileme sreci yaayacaktr ve vice versa. 325. Politik ktisadi Dalgalanmalar Teorisi Nordhaus (1975) politik iktisadi dalgalanmalar teorisini aklamak iin parac bir model kullanmtr. Bu teoriye gre, politikaclar, tekrar seilebilmek iin enflasyonisizlik arasndaki dei tokuu kullanmaktadrlar. Uyumcu beklentilere sahip olan semenler ise, seim zamannda isizliin dk olmas durumunda, ayn partiyi tekrar seebilmektedirler. Bu durum, Phillips erisine uygun biimde, enflasyon ile isizlik arasnda dalgasal bir harekete neden olur. Seimden nce, iktidardaki parti enflasyonu hzlandrma pahasna retimi artrmaktadr. retimin artmas ve isizliin dmesiyle oy maksimizasyonunu elde eden parti, yeniden seildikten sonra ise enflasyonu indirmeye alacaktr. Bu ise, ekonomiyi bir dahaki seim dnemine kadar srmesi muhtemel uzun sreli bir daralma dnemine sokacaktr. Politik iktisadi dalgalanmalar teorisi baz ynlerden eletirilmektedir. En nemli eletiri, teorinin ampirik baarsnn snrl olmasdr. Alesina (1988) sava sonras dnemde ABD ekonomisinde, seim ncesi dnemlerde ortalama olarak reel GSYHda belirgin bir art gzlenmediini belirtmektedir. Ayrca, ksa sren daralma dnemlerine

100

karn, uzun sreli genileme dnemleri teorinin ngrsyle terstir. kinci eletiri, dalgalanmalarn politik-iktisadi aklamasnn teorik altyapsna olan gvensizlikle balantldr. Eer, para politikas bamsz olarak idare ediliyor ve merkez bankasnn temel hedefi dk enflasyon ise; seim ncesinde iktidar partisin elinde sadece genileyici maliye politikas kalacaktr. Genileyici bir maliye politikas durumunda ise, merkez bankas fiyat istikrarn korumak iin daraltc para politikas uygulayabilir. Dier bir eletiri ise, modelde beklentilerin kullanmyla ilgilidir. Uyumcu beklentilere sahip bireylerin srekli hata yapmalar beklenilebilse bile, bu durumun her genel seimde aynen tekrarlanmas beklenen bir durum deildir (ARNOLD, 2002, s.44).

DRDNC BLM

4. STAGFLASYON BUNALIMINDAN GNMZE KADARK KTSAD DALGALANMA TEORLER 197080 stagflasyon bunalm sresince, bir yandan petrol kriziyle birlikte ekonominin arz yn zerindeki maliyetlerin artmas doal isizlik orann artrrken; dier taraftan ekonomiyi daralma dneminden kurtarmay amalayan geniletici maliye ve para politikalar enflasyon orann ykseltmitir. Stagflasyon bunalmnda isizlik ve enflasyonun bir arada yaanmas, Phillips erisi analizinin yklmasna neden olmu ve bylece Keynesyen iktisat politikalar gzden dmtr. Bu blmde ncelikle Keynesyen iktisada tepki olarak doan yeni klasik iktisat okulu, daha sonra yeni klasik okulun devam niteliinde gelien reel konjonktr teorisi ve son olarak yeni klasik ve reel konjonktr teorisine kar Keynesyen temellere sahip olan yeni Keynesyen okulun iktisadi dalgalanmalar teorisine yaklamlar incelenecektir. 40. Yeni Klasik Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam Keynesyen iktisadi dalgalanmalar teorisinde, yatrmclarn gelecekle ilgili

gvenilmez, istikrarsz ve ani deimelere ak beklentilerindeki deimeler iktisadi dalgalanmay balatmaktayd. Parac modelde ise, iktisadi dalgalanmalarn olumasnda fiyat beklentileri kritik neme sahipti. Uyumcu beklentilerle davranan ekonomik birimler, ekonomik koullardaki deimelere yava uyum salyorlard. Beklentilerin ayarlanma sresi boyunca, firmalar ve iiler para yanlmas olgusu iinde bulunuyorlar ve bylece para, ksa dnemde para arz art oranyla uyumlu olacak ekilde reel etkilere sahip olabiliyordu. Yeni klasik okula gre, Keynesyen ve parac modeller, beklentiler konusunda nemli bir tutarszla sahiptir. Mikro iktisatta, kararlarn temel varsaym rasyonel seim

102

modelidir. rnein, insanlarn bir mal marjinal faydas marjinal maliyetine eit olana kadar tketecekleri varsaylr. nsanlarn mikro ekonomik kararlarnda uyguladklar, rasyonel seim modeli neden makro ekonomik beklentilerde de kullanlmasn? yleyse, Keynesyen ve parac okullarn modellerini rasyonel seim zerine kurmamalar, mikro iktisattaki kar ve fayda maksimizasyonu ilkeleri ile atmaktadr (KNOOP, 2004, s.80). Yeni klasik iktisatlar, mikro iktisat ilkeleriyle uyumlu genel denge modelleri gelitirmeye almlardr. Birbirinin ikiz varsaym olan, piyasalarn srekli dengede olmas ve bireylerin ekonomik kararlarn alrken rasyonel beklentilere gre hareket ettii varsaymlar, yeni klasik okulun temelini oluturmutur. Bu varsaymlarn uygulanmasnn iktisadi dalgalanmalar teorisi iin nemli sonular vardr. Bu nedenle, yeni klasik okulun iktisadi dalgalanmalar yaklamna literatrde rasyonel beklentiler modeli, iktisadi dalgalanmalara denge yaklam veya denge dalgalanma teorisi de denmektedir. 400. Rasyonel Beklentiler Hipotezi Rasyonel beklentiler hipotezi, temel olarak John Muthun (1961) almasyla balantldr. Muth almasnda, ou teoride ekonomik deikenler hakkndaki beklenti hatalarnn, ekonomik faaliyet dzeyindeki deiikliklerin byk bir ksmn aklayan nemli bir unsur olarak grldn; bununla birlikte beklentilerin yeterince formle edilmediini belirtir. Mutha gre dinamik bir ekonomik model oluturabilmek iin, eitli beklenti formlleri esas alnm ise de, bunlarn ekonomik ileyie uygunluk gsterdiklerini kantlamak kolay deildir. Muth ileri srd beklenti hipotezini, rasyonel olarak isimlendirir. Rasyonel beklenti, ekonomik teorinin ngrleriyle temel olarak ayndr (MUTH, 1961, s. 315). Rasyonel beklentiler hipotezinin dayanak noktas, ekonomik deikenlerin sistematik srelerle oluturulmasdr. Ekonomik karar birimleri, zaman iinde bir deikeni belirleyen srecin ne olduunu renir ve o deikene ilikin beklentileri oluturmak iin rendii bilgileri kullanr. Ekonomik karar birimleri, deikenle balantl olan beklentilere ilikin tm mevcut bilgiyi kullanarak, sreci meydana getiren deiken hakknda bilgi sahibi olurlar. Bu durumda firmalarn beklentileri (ya da daha genel bir biimde sonularn sbjektif olaslk dalm) ayn bilgi seti iin, teorinin yapt tahmin

103

ile (ya da sonularn objektif olaslk dalm ile) ayn olacaktr (MUTH, 1961, s. 316; Aktaran, SLATNCE, 2002, s.18). Bir baka ifade ile gelecekle ilgili beklentiler, ekonomik karar birimlerinin fayda maksimizasyonu ilkeleriyle uyumlu olarak rasyonel bir ekilde oluturulur (BOCUTOLU, 2005, s.179). Rasyonel beklentiler hipotezinin kat ve zayf yorumlar bulunmaktadr. Her iki yorum da farkl enformasyon varsaymlarna dayanr. Kat yorum, ekonomik karar birimlerinin tahmin edecekleri deikenle ilgili btn enformasyona sahip olacaklarn varsayar. Kat yorum, beklentilerin birbirinden bamsz olarak hatal olabileceini fakat toplamda doru olacan belirtir. Zayf yorumda ise enformasyonu elde etmenin belirli bir maliyeti bulunduu iin karar birimlerinin, sz konusu deikenle ilgili btn enformasyona deil, ancak ksmi enformasyona sahip olabileceini varsaymaktadr. Eksik enformasyon nedeniyle ekonomik karar birimlerinin hata yapmaya ak olmas, Lucasn ilerde grlecek olan srpriz arz fonksiyonunun temelini oluturacaktr (BOCUTOLU, 2005, s.179; ZIJPS, 1993, s.130). Rasyonel beklentiler hipotezinin kat ekli aadaki gibi formle edilebilir:
Pt e Pt t

Burada;
Pt e = t ylndan t+1 ylna doru beklenen enflasyon oran,

Pt = t ylndan t+1 ylna cari enflasyon oran,

t = rasgele hata terimidir.

Rasyonel olarak oluturulan beklentilerin tahmin hatalar, sfr ortalamaya sahip olacak ve daha nceki dnemlerde yaplan tahminlerden, zaman iinde serisel olarak, ilikisiz olacaktr. Ayrca, tahmin hatalar dier tahmin yntemleri ile karlatrldnda en dk varyansa sahip olacaktr. Bir baka ifade ile rasyonel beklentiler, beklenti oluumunun en doru ve etkin ekli olacaktr (SNOWDOWN-VANE, 2005, s.227).

104

Uyumcu beklentiler hipotezine gre ekonomik karar birimleri, herhangi bir deikenin, mesela enflasyonun gelecekteki deerinin tahminini, sz konusu deikenin sadece gemiteki deerine dayandrr. Geriye doru bakan uyumcu beklentiler hipotezinin temel problemlerinden biri, tahmin edilen deiken zaman iinde dalgalanyorsa, belirli bir zaman sresinde istikrarl hale gelinceye kadar, yaplan tahminin srekli yanl kmasdr. Buna karn rasyonel beklentiler hipotezine gre ekonomik karar birimleri zaman iinde sistematik olarak hatal beklentiler oluturmazlar, bir baka ifade ile bu tr beklentiler yansz olur (BOCUTOLU, 2005, s.182). 401. Lucasn Rasyonel Beklentiler Modeli Muth (1961) rasyonel beklentileri mikro iktisada dayal ksmi denge modeli olarak sunmutur. Rasyonel beklentiler fikri, 1960l yllar boyunca makro iktisat alanna tam olarak uygulanamamtr. Lucas (1972) rasyonel beklentilerin makro iktisada nasl uygulanacan gsterdiinde, ayn zamanda klasik okulun retileriyle uyumlu, temelinde mikro iktisadn bulunduu yeni bir makro iktisat okulunun kurulmasna da nclk ediyordu. Lucasn modeli; Friedmann doal oran hipotezi, Phelpsin adacklar hikyesi ve Muthun rasyonel beklentiler hipotezinin bir bileimidir. Lucasn modeli bir genel denge yaklam ierisinde ekonomik karar birimlerinin yalnzca fiyat alc davran ierisinde olduunu varsayar. Walrasyan mzayedeci, btn fiyatlarn tam esnek olmasn ve tm piyasalarn srekli olarak dengede bulunmasn salar. Sonuta ekonomide ortaya kan genel denge bir rasyonel beklentiler dengesidir (ZIJPS, 1993, s.132). Lucasn model kurarken karlat problem, ekonomik birimlerin enformasyon setlerinin kstl oluunu nasl aklayaca noktasnda ortaya kmtr. Lucas, Phelpsin adacklar hikyesini uyarlayarak bu sorunu amtr. Bu durumda, ekonomik birimlerin sadece kendi yerel fiyatlarn gzlemleyebildikleri, fakat ekonomideki dier btn fiyatlar bilmedikleri varsaylr. Bunun anlam fiyatla ilgili enformasyonun piyasalar arasnda heterojen olmasna karlk, birimler zde sayldndan, ayn piyasadaki birimler arasnda enformasyonun homojen kabul edilmesidir (ZIJPS, 1993, s.132).

105

zetle Lucas (1975, s.3), i evriminin denge modeli olarak isimlendirdii modelinin, geleneksel makro modellere gre ayrt edici zellie sahip olduunu belirtmitir. Bu hususun yeni klasik okulun iktisadi dalgalanmalar yaklamnn temelini oluturduu sylenebilir. 1) Yeni klasik iktisatta, zamann herhangi bir annda fiyatlar ve miktarlar rekabeti denge ierisinde belirlenir. 2) Ekonomik karar birimlerinin beklentileri sahip olduklar bilgi setine gre rasyoneldir. 3) Sahip olunan bilgi ise eksiktir. Bilginin eksik olmas, sadece gelecein bilinmezliiyle deil; hibir karar biriminin, ekonominin gncel durumuyla ilgili tam bilgiye sahip olamayacayla ilgilidir. Yeni klasik iktisadn iktisadi dalgalanmalar yaklamyla ilgili nemli bir dier husus da, iktisadi dalgalanmalar bir denge modeli ile aklamalardr. Keynesyen iktisatlar, iktisadi dalgalanmalar bir dengesizlik durumu olarak ele aldlar ve ekonomiyi zamana bal dinamik bir yap olarak incelemekten ziyade, belli bir andaki retim seviyesini belirlemeye ynelik ksa dnemli statik analize yneldiler. Buna karn Lucas (1975, s.3), iktisadi dalgalanmalar reel retimin trend etrafnda dalgalanmas olarak nitelemitir. Burada aklanmas gereken temel nokta, ekonominin uzun dnemli trend etrafndaki dalgalanmalarnn, sebepleridir. Ekonomi genel denge seviyesinden nasl sapmaktadr? Bunun cevab, firmalar ve iilerin eksik enformasyona sahip olmalardr. Firmalar ve iiler, kendi fiyatlarndaki bir deimeyi gzlemlediklerinde nasl tepki vereceklerdir? Bu konuda iki u senaryo izlenebilir. Birincisi, firmalar ve iilerin fiyat artlarn toplam talep artndan kaynaklanan ve tm piyasalara yansyan bir genel fiyat art olarak grmeleri durumudur. Byle bir durumda ekonomik karar birimleri, beklenen fiyat seviyelerini artracaklardr. Firmalar, kendi rettikleri mal ve hizmetlerin fiyat ykseldiinde, nispi fiyatlarnn sabit kaldna inandklarndan retimlerini artrmayacaklardr. Ayn ekilde iiler de, parasal cretleri ykselse bile, reel cretlerinin sabit kaldna inandklarndan daha fazla almak istemeyeceklerdir. Byle bir durumda, toplam talep art sonucu retim ve istihdam gibi reel deikenlerde herhangi bir deiiklik olmayacaktr. kincisi ise firmalar ve iilerin fiyat artlarn; toplam talep artndan kaynaklanan ve tm piyasalara yansyan bir genel fiyat art olarak deil, sadece kendi rettikleri mallara ynelen talepten kaynaklanan bir nispi fiyat art olarak grmeleri durumudur. Bu durumda, firmalar karlarnn arttn Keynesyen iktisatlarn deyimiyle piyasa baarszlklarnn

106

dnerek daha fazla retir ve iiler reel cretlerinin arttn dnerek daha fazla alrlar. Sonuta, toplam retim ve istihdam artar (KNOOP, 2004, s.80). Lucas, rasyonel beklentilere sahip ekonomik birimlerin hepsinin ne birinci ne ikinci durumda yer alacan belirtir. Sonuta ekonomide firma ve iiler fiyat artnn kaynan anlama konusunda bir sinyal alglama sorunu ile karlamakta ve baz firma ve iiler yanlmaktadr. Rasyonel karar birimlerinin, gerekleen fiyatla beklenen fiyat arasndaki fark olarak ifade edilen yanlma pay arttka, ekonominin de doal denge seviyesinden sapmas artacaktr (KNOOP, 2004, s.80; SNOWDOWN-VANE, 2005, s.235). Rasyonel beklentiler modeli, Lucasn srpriz arz fonksiyonu ile formle edilebilir:

Yt YNt ( Pt Pt e ) u t
Burada; Yt = t dnemindeki retim,
YN t = t dnemindeki doal retim seviyesi,

Pt = t dneminde gerekleen fiyat seviyesi,

Pt e = t dnemi iin beklenen fiyat seviyesi,

u t = t dnemindeki dsal reel arz oklarn simgelemektedir. Lucasn srpriz arz fonksiyonunun yorumu aktr. Ekonomide arz oklarnn olmad, u t 0 , varsayldnda; toplam talep art sonucunda fiyat seviyesindeki ykselme btnyle beklenen bir nitelie sahipse, yani Pt Pt e ise, retim daima doal oran seviyesinde gerekleecektir. Bununla birlikte, toplam talep art sonucu fiyat seviyesinde meydana gelen beklenmeyen bir ykseli, firma ve iilerin yanlarak retimlerini artrmalarna, retimin doal oran retim seviyesinin stne kmasna neden olacaktr ve vice versa (KNOOP, 2004, s.83). yleyse byle bir ekonomide iktisadi dalgalanmann temel nedeni, beklenmeyen parasal deiikliklerdir. Yeni klasik iktisat, iktisadi dalgalanmann, dier bir deyile doal

107

orandan sapmann ana nedeni olarak parac iktisat gibi parasal faktrleri grmektedir. Bununla birlikte aralarndaki temel fark, parac iktisatta uyumcu beklentili karar birimleri nedeniyle her trl para arz art oranndaki deime istikrarszlk kaynayken; yeni klasik iktisatta rasyonel beklentiler varsaym nedeniyle sadece ekonomik karar birimlerince beklenmeyen para arz art oranndaki deimeler istikrarszlk kaynadr. 402. Yeni Klasik Yaklamn Toplam Arz Toplam Talep Modeliyle Gsterimi Yeni Klasik okulun iktisadi dalgalanmalar yaklam, toplam arz-toplam talep, AS-AD modelleri erevesinde analiz edilebilir (PARKIN, 2003, s. 366). Yeni klasik okula gre, iktisadi dalgalanmay balatan unsur, toplam talepteki beklenmeyen deimelerdir. Toplam talebin beklenenden daha fazla artmas genileme; toplam talebin beklenenden daha az artmas ise daralma dnemini ortaya karr. Toplam talebi etkileyen herhangi bir unsur, para politikas, maliye politikas, dier lke ekonomilerindeki gelimelerin ihracat etkilemesi gibi ekonomik karar birimleri tarafndan beklenmeyen nitelik tad srece reel GSYHda dalgalanmalar meydana getirebilir. Toplam talep azaldnda, parasal cretlerin deimemesi durumunda, reel GSYH ve fiyatlar der. Fiyat seviyesindeki d, reel cretleri ykseltir ve istihdam azalr. Yeni klasik teoride, yukarda aklanan mekanizma ancak ve ancak toplam talep azalmas beklenmeyen nitelikte olduunda ortaya kar. Toplam talep azalmas beklenen nitelikte olduunda, fiyat seviyesi beklendii ekilde der, iiler ve firmalar daha dk parasal cret zerinde anlarlar. Bylece ekonomi bir reel cret ykselmesinden korunmu ve istihdam seviyesi azalmam olur. Bir toplam talep art iin ise yukardaki analizin tersi geerlidir. Toplam talepteki dalgalanmalar, yalnzca beklenmeyen nitelikte olduu ve bu nedenle cret anlamalarna yanstlamad durumda, reel GSYHda deiimlere yol aar. Toplam talepteki beklenen deiimler, fiyat seviyesini deitirir fakat reel GSYH ve istihdam zerinde herhangi bir etkiye neden olmaz. Yani, iktisadi dalgalanmay oluturamaz. Yeni klasik iktisatlar, ekonomik koullar deitiinde uzun dnemli szlemelerin yenilenebileceini belirtirler. i ve iverenler, deien ekonomik koullara gre yeni bir

108

szleme zerinde anlarlar ve bylece uzun dnemli szlemeler cret katlna yol amaz.

P Pe P1
B

LAS SAS
A

EAD AD1

Y1
ekil : 22

YU *

Daralma Dneminin Yeni Klasik AS-AD Modeline Gre Gsterimi ekil 22, yeni klasik bir daralma analizini gstermektedir. Beklenen talep EAD ile gsterilsin. Uzun dnem arz erisi ile beklenen talep erisinin kesitii noktada oluan parasal cretin, doal isizlik orann salamas beklenir. Ksa dnem arz erisi, SAS bu parasal crete gre izilmitir. lk olarak, gerekleen toplam talebin, beklenen toplam talebe eit olduu varsaylrsa, ekonomi A noktasnda doal isizlik dengesinde bulunur. Toplam talep beklenmeyen biimde, umulandan daha dk gerekletiinde, toplam talep dorusu AD1 konumuna kayar. Toplam talebin beklenen deerinden sapmas, para arz byme oranndaki veya ihracattaki beklenmeyen bir azalma gibi ok eitli faktrlerden kaynaklanabilir. Beklenmeyen negatif talep okuyla birlikte, ekonomi daralma srecine girer. B noktasnda istihdam ve retim kayb vardr ve fiyatlar dmtr. sizlik oranndaki art, emek arz fazlas demektir. Fakat toplam talep EAD olarak beklendiinden, parasal cretler deitirilmez ve ksa dnem arz erisi deimez. Daralma dnemi, toplam talep beklenen seviyesine dndnde sona erer.

109

P P2 Pe P1

LAS
C B A

SAS0

EAD AD1

AD2

Y1
ekil : 23

YU * Y2

Genileme Dneminin Yeni Klasik AS-AD Modeline Gre Gsterimi Ekonomide tam istihdam dengesini salayacak olan beklenen talep seviyesini aan bir toplam talep oku ise, genilemeye neden olacaktr. ekil 23de, toplam talep para arz byme oranndaki veya ihracattaki beklenmeyen bir art gibi nedenlerle, AD1 konumuna kaymaktadr. Beklenmeyen pozitif talep okuyla birlikte, ekonomi genileme srecine girer. C noktasnda fiyatlar ykselmi, istihdam ve retim artmtr. Bu durumda isizlik oran, doal orann altna geriler. Fakat toplam talep EAD olarak beklendiinden, parasal cretler deitirilmez ve ksa dnem arz erisinin konumu da ayn kalr. Beklenen toplam talep etrafnda gerekleen beklenmeyen toplam talep dalgalanmalar, ekilde AD1 ve AD2 arasnda, reel retim ve fiyatlar genel seviyesinde, ekilde B ve C noktalar arasnda, dalgalanmalara yol aar. Yeni klasik teoride, toplam talepte meydana gelecek beklenen nitelikteki herhangi bir deime, ksa dnem arz erisini de kaydracandan reel hibir etkiye sahip deildir. Bu nedenle, yeni klasik teoride para ve maliye politikalar etkisizdir ve para yanszdr. Parac dalgalanma mekanizmasna benzer biimde yeni klasik iktisadi dalgalanma mekanizmas da, harekete gemek iin bir d etkiye ihtiya duyan sallanan oyuncak ata benzer. Beklenmeyen bir d etkiye maruz kalan ekonomi, tam istihdam etrafnda dalgalanr. Bununla birlikte yeni klasik teorideki atn salnmlar daha hzldr, bu nedenle ekonomi denge noktasna daha abuk varmaktadr.

110

41. Reel Konjonktr Okulunun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam Yeni klasik okulun geliimi, e zamanl olarak reel konjonktr teorisinin55 ve yeni Keynesyen iktisadn gelimesine katkda bulunmutur. Yeni Keynesyen iktisatlar, genel olarak rasyonel beklentiler hipotezini kabul etmekle birlikte, eksik rekabetin ve maliyetli fiyat ayarlamalarnn nemini vurgulamlardr. Yeni Keynesyen iktisat, Keynesyen, parac ve yeni klasik iktisatta olduu gibi iktisadi dalgalanmay talep oklaryla aklamtr. Buna karn reel konjonktr teorisi, iktisadi dalgalanmalar tam rekabet piyasalarnda ortaya kan reel arz oklaryla aklamaktadr. Reel konjonktr teorisine gre, iktisadi dalgalanmalar bir ekonominin gelir, retim ve emek bata olmak zere faktr girdilerinde parasal olmayan nedenler dolaysyla ortaya kan tekrarlanan dalgalanmalardr. Long ve Plosser (1983) Real Business Cycles isimli almalarnda, dalgalanmalarn teknolojideki rasgele deiimlerden kaynaklandn belirtmilerdir. ktisadi dalgalanmalarn dier reel kaynaklar, vergi oranlarndaki ve kamu harcamalarndaki deimeler, zevkler, kamu dzenlemeleri, ticaret hadleri ve enerji fiyatlardr (MCGRATTAN, 2006, s.1). Bu blmde, reel konjonktr okulunun iktisadi dalgalanmalar yaklam kapsamnda, ncelikle verimlilik oklarna neden olan faktrler zerinde durulacak, daha sonra verimlilik oklaryla iktisadi dalgalanmalar arasndaki iliki aklanacaktr. Verimlilikteki dalgalanmalarn iktisadi dalgalanmayla ilikisi aklandktan sonra, reel konjonktr teorisinin yaylm mekanizmas zerinde durulacaktr. 410. Reel Konjonktr Teorisinde Temel Etki Mekanizmas Ekonomideki dalgalanmann temel nedeni olan verimlilik oklarnn kaynaklar be balk altnda toplanabilir (KNOOP, 2004, s.83): retimde kullanlan petrol gibi nemli girdilerin fiyatlarndaki deimeler: Yksek girdi fiyatlar retim maliyetlerini ykselterek, sermaye stokunun bir ksmn iletmeyi
55

Real business cycle ifadesi, Trke literatrde reel i evrimleri, reel devrevi hareketler, gerek i evrimleri, reel iktisadi dalgalanmalar gibi farkl isimlerde kullanlabilmektedir. Bununla birlikte yaygnl gz nne alnarak alma boyunca real business cycle ifadesi reel konjonktr teorisi olarak kullanlmtr.

111

olduka pahal hale getirir ve bylece sermayenin verimliliini drr. Dnyada 197375 ve 197980 dnemlerinde petrol fiyatlarnda grlen byk oranl ykselmeler, petrol ithal eden ou lke ekonomisinin daralma dnemine girmesine neden olmutur. Ayn ekilde ucuz petrol fiyatlar da, verimlilik ve retimin artmasn salayarak genileme dnemlerini tetiklemitir. Demir, elik, kmr, gda gibi dier nemli hammaddelerin fiyatlarndaki deimeler de benzer etkiyi dourmaktadr. Teknolojideki deimeler: Teknoloji Schumpeterin yenilik teorisindeki yaklamna uygun biimde yeni bir retim fonksiyonunun oluturulmas sonucunu douracak ve verimlilii dorudan etkileyecektir. Schumpeterin yaratc ykm olarak adlandrd bu srete yeni teknolojiler ncelikle, kaynaklarn bir ksmn kendi retimleri iin kullanarak, mevcut teknolojilerde kullanmn engelleyecek ve verimlilik decektir. Daha sonra, iiler ve firmalar yenilie uyum saladklarnda verimlilik artyla birlikte retim de artacaktr. Schumpetere gre, teknolojideki deiim retimdeki dalgalanmann nedenidir. Kamu dzenlemelerindeki ve vergilerdeki deimeler: Dk vergi oranlarnn almay, yeni teknolojilere ve eitime yatrm yapmay tevik etmesi beklenir. Yeni kamu dzenlemeleri ise, olduka keyfi olabilmektedir. gvenlii standartlar, gda ve ila ynetmelikleri, doal kaynak bulma ve karma yasalar gibi ou kamu dzenlemeleri piyasalar ve verimlilik iin gereksiz kstlamalar ierir. Savalar ve doal afetler: Savalar, genelde petrol gibi hammadde girdilerinin fiyatlarn ykselterek ve emek ve sermayenin ykmna neden olarak verimlilii drr. Trkiyede yaanan 1999 depremi, ABDdeki 11 Eyll 2001 terrist saldrs, Asya Tsunamisi gibi doal afetler ise, retim faktrlerinin kayb ve mevcut retim faktrlerinin baka alanlarda kullanlma gereksinimi gibi nedenlerle verimlilii drc etki yapar. Doal afetler birincil olarak ekonomideki sermaye stokunu olumsuz ynde etkilemekte olup, toplam verimlilik zerindeki etkisi genelde ksa sreli olmakla birlikte, ani ve byktr. Demografik nedenler: Genelde alanlarn en verimli olduklar dnem orta yatr. Bu dnemde alanlarn deneyimleri en st noktasnda ve fiziki kondisyonlar iyi durumdadr. Bir lkenin nfusunun yalanmas, ABD, Avrupa ve Japonyada olduu gibi, toplam

112

verimlilik zerinde olumsuz etki yapacaktr. Demografik etkenlerin verimlilik zerindeki etkileri uzun dnemlidir. Reel konjonktr teorisi, Ragnar Frish ve Eugen Slutzkynin yaklamn takip etmektedir. Bu yaklam, ekonomiyi kararl denge seviyesinden ayran birincil nedenleri oluturan etki mekanizmasyla, zaman ierisinde etki mekanizmasnn ekonomiye nasl yayldn aklayan yaylm mekanizmas arasnda ayrm yapar. Reel konjonktr teorisi, ekonomik faaliyetteki dalgalanmalarn temel belirleyicisi olarak faktr verimliliindeki stokastik (rasgele) dalgalanmalar gstermektedir. Dsal verimlilik oklar temel etki mekanizmas olmaktadr. Zevk ve tercihlerdeki deimeler, vergi oranlarndaki ve kamu harcamalarndaki deimeler gibi dier etki mekanizmalarnn ise iktisadi dalgalanmalar zerindeki tesiri olduka zayftr (STADLER, 1994, s.1752). 4100. Toplam Faktr Verimliliindeki Dalgalanmalar Reel konjonktr teorisyenleri, temeli Robert Solowun 1950lerdeki almalarna dayanan neoklasik byme modeli vastasyla verimlilik oklarnn retim zerindeki etkisini incelemilerdir. Bu etki, Cobb-Douglas tipi retim fonksiyonunda aadaki gibi ifade edilebilir: Y F ( K , L) AK L1

Burada; A K L Y = Toplam faktr verimliliini (TFV) = retimde kullanlan sermaye miktarn = retimde kullanlan emek miktarn = retim miktarn = emein retimden ald pay

1- = sermayenin retimden ald pay gstermektedir. Cobb-Douglas retim fonksiyonunda logaritmik dnm yaplarak, deikenlerin byme oranlarn gsterir ekilde tekrar yazlmas salanrsa,

113

g y g l (1 ) g k z

sonucuna varlr. Burada;

gy

= retimin byme orann = emein byme orann = sermayenin byme orann = emein retimdeki nispi orann = sermayenin retimdeki nispi orann = Toplam faktr verimliliindeki byme orann gstermektedir.

gl gk

Yukardaki eitlikte, emein ve sermayenin byme oran dorudan llebilmektedir. Buna karlk z , retimde emek ve sermayenin byme oran vastasyla hesaplanamayan bymeyi simgelemektedir. Bu nedenle z ye Solow art, oklu faktr verimlilii veya toplam faktr verimlilii de denilmektedir. Dier bir deyile z, tm retim faktrlerinin verimliliinin bir lt olmaktadr. Toplam faktr verimlilii sabit olmamakta, zaman ierisinde nemli dalgalanmalar gsterebilmektedir (STADLER, 1994, s.17523). Tablo : 3 Baz OECD lkelerinde Bymenin Kaynaklar lkeler Trkiye Kanada ABD Japonya Fransa Almanya Dnem Aral 19722003 19702000 19702000 19702000 19702000 19922000 Milli Gelir Art 3.88 3.21 3.06 3.45 2.62 1.71 Sermaye Birikiminin Katks 68.0 30.4 33.8 62.2 44.7 52.7 stihdamn Katks 17.9 49 40.5 12.2 -8 -15.9 0.4 Toplam Faktr Verimliliinin Katks 14.1 18.7 25.1 26 63.2 64.2 69.3

19702000 3.1 30.0 Finlandiya Kaynak: EKONOMK ARATIRMA FORUMU, 2005, s. 238.

114

Prescott (1986) Solow artn, teknoloji oklarn temsilen kullanm ve oluturduu reel konjonktr modeline gre ekonomideki dalgalanmalarn %70den fazlasnn Solow artndaki dalgalanmalarla aklanabileceini belirtmitir. Tablo 3, baz OECD lkelerinde bymenin kaynaklarn gstermektedir. Fransa, Almanya ve Finlandiyada milli gelir artnn %60-70i toplam faktr verimliliinden kaynaklanmtr. Buna karn Trkiye, Kanada, ABD ve Japonyada bu oran %30larn altndadr. Burada nemli olan husus, reel konjonktr teorisine gre ekonomik bymedeki dalgalanmalarn byk oranda toplam faktr verimliliindeki dalgalanmalarla aklanabilecei gereidir. Grafik 7, 19481990 dnemi iin ABD ekonomisinde reel GSYH ve Solow art arasndaki ilikiyi gstermektedir. Bu iki deiken arasndaki yakn iliki aka grlmektedir. Solow art ok hafife de olsa retimin nc gstergesi durumundadr. Grafik : 7 ABD Ekonomisi iin Reel GSYH ve Solow Artnn Trendden Sapma Yzdeleri

Kaynak: WILLIAMSON, 2004, http://www.econ.ucsb.edu/~fisher/Econ%20208/Lecture%207.pp.

115

Bununla birlikte yeni Keynesyen iktisatlar, Solow Artnn teknoloji oklarn doru olarak ltn kabul etmemektedirler. Ekonominin daralma dnemlerinde, firmalar ie giri-k maliyetleri nedeniyle alanlarn iten karmayabilirler. Bylece i sahibi olmalarna ramen, verimlilikleri olduka dk olan bir alan grubu olumaktadr. Bu durumda mevcut retim teknolojisi deimese bile, Solow art azalabilmektedir. Sonuta, Solow art normalde olmas gerekenden daha fazla oranda retime uygun hareket etmektedir. rnein, II. Dnya savanda Solow artndaki byme oran olduka fazla olup, bu art yeni teknolojiye dayanmamaktadr. Bu dnemde Solow artndakindeki art, kamu harcamalarndaki artn talebi artrmas ve sava ortamnda iilerin daha fazla almasnn bir sonucudur (KNOOP, 2004, s.100; MANKIW, 1989, s.13). Ayrca, talebin dk olduu daralma dnemlerinde firmalar; iilerin fabrikay temizlemesi, yeni eitimler almas gibi retim zerinde etkisi olan fakat kolayca llemeyen hususlara younlaabilirler (MANKIW, 2003, s.507). 4101. Byme ve ktisadi Dalgalanma Reel konjonktr teorisine kadar byme teorisi, iktisadi dalgalanmalar teorisinden ayr olarak ele alnyordu. Geleneksel yaklam56, uzun dnemde ekonominin Solowun neoklasik modeline uygun biimde bir trend byme oranna sahip olduunu belirtiyor ve iktisadi dalgalanmalar geici bir olay olarak grp; analizlerine katmyordu. Geleneksel yaklama gre iktisadi dalgalanmalar trend etrafnda ortaya kan ksa dnemli dalgalanmalardr. Bu nedenle iktisadi dalgalanma teorileri, temel olarak trendden sapmalar aklamak zerine kurulmutur. Bu nedenle ekil 24de grld gibi geleneksel yaklamda retim trend dorusuna dnen bir yapya sahiptir.

56

Geleneksel yaklamdan kastedilen, iktisadi dalgalanmann trend dorusuna dnen yaps zerinde uzlaan Keynesyen, parac ve yeni klasik iktisat okullardr.

116

t1 ekil : 24

Za

Trend Dorusuna Dnen Durumda retimin zledii Yol Reel konjonktr iktisatlarndan Nelson ve Plossere gre : retim ve istihdam seviyesindeki geici nitelikteki dalgalanmalarn sebebi olarak parasal oklar gsteren makro ekonomik modeller, retimdeki dalgalanmann byk blmnn nereden kaynaklandn aklayamazlar. retim ve istihdam seviyesindeki makro ekonomik dalgalanmalarn temel nedeni, reel oklardan kaynaklanan stokastik (rasgele) sapmalardr. Stokastik sapmalar, zaman iinde deikenlerin deerinde grlen rasgele deimelerdir. Gayri safi milli hasla (retim), rasgele bir byme yolu izlemektedir. retimdeki deimelerin ou geici deil kalcdr. Bu durumda, retim seviyesinde gzlenen deimeler doal retim seviyesindeki dalgalanmalar olup, retim seviyesinden sapmalar dorusal ve deterministik (ngrlebilir, dzenli) sapmalar deildir. retim seviyesindeki srekli dalgalanmalar yeni klasik makro teorinin ileri srd gibi, beklenmeyen parasal oklardan kaynaklanmamaktadr. Para yansz olduu iin, ekonomik istikrarszln, yani retim ve istihdam seviyesindeki dalgalanmalarn nedeni reel oklardr. (Aktaran, BOCUTOLU, 2005, s. 221). Eer retimin deterministik deil stokastik bir yapda deitiini ve retimdeki deimelerin ounun geici deil de kalc etkilere sahip olduunu kabul edersek; iktisadi dalgalanmalarn da aslnda trend etrafndaki dalgalanmay deil; her yeni kalc okla yeni bir deer alan retimin byme yolunun kendisi olduu sonucuna varlr. Durum ekil 25de gsterilmektedir.

117

t1 ekil : 25

Za

oklarn Srekli Etkiye Sahip Olduu Durumda retimin zledii Yol Dier bir deyile, reel gayri safi milli haslann gzlemlenen dalgalanma yolu, srekli olarak hareket eden tam istihdam dengesinden baka bir ey deildir. stikrarszlk, reel ekonomik oklara kar rasyonel tepki veren ekonomik karar birimlerinin davranlarnn bir sonucu olduu iin; gzlemlenen dalgalanmalar ideal bir retim trendinden refah drc sapmalar olarak grlmemelidir (BOCUTOLU, 2005, s. 236). retim iin geerli olan bu yaklam, retimin dier bileenleri olan yatrm, tketim ve dier birok iktisadi zaman serileri iin de geerlidir.57 O halde trend ile dalgalanma arasndaki ayrm geersizdir ve byme teorisi ile iktisadi dalgalanma teorileri birlikte ele alnmaldr. 411. Reel Konjonktr Teorisinde Yaylm Mekanizmas oklarn etkileri ekonomiye yaylm mekanizmas araclyla yaylarak, iktisadi dalgalanmalarn olumasn salar. oklarn ekonomiye yaylm birka ekilde olabilir. Birincisi, tketim zamana bal olarak az dalgaland iin, retimdeki art kendini bir dereceye kadar yatrm ve sermaye stokunda bir ykseli olarak gsterir. kincisi, yatrm srecindeki gecikmeler bugn iin bir ok oluturarak gelecekteki yatrm ve dolaysyla gelecekteki retimi etkiler. ncs, bireyler cretlerdeki geici deimeler karsnda
57

Bkz. King, Plosser ve Rebelo (1988) ve King, Plosser, Stock ve Watson (1987)

118

bo

zamanlarn

zamanlararasnda

kaydrarak

faydalarn

maksimum

klma

eilimindedirler. Drdncs, firmalar stoklarn talepteki beklenmedik deimeleri karlamak amacyla kullanabilirler. Eer stoklar azalp, firmalar ykselen marjinal maliyetlerle karlarlarsa stoklarn daha yava doldurma eiliminde olacaklar ve bu eilim retimin birka dnem iin artmasna yol aacaktr (STADLER, 1994, s.1753). lk ve drdnc yaylm mekanizmalar nispeten zayftr, bu nedenle reel konjonktr iktisatlar daha ok ikinci ve nc yaylm mekanizmalar zerinde dururlar. Bu iki mekanizmann birlikte ele alnmas durumunda reel konjonktr teorisinin yaylm mekanizmas aadaki gibi aklanabilir. Reel konjonktr teorisine gre, toplam faktr verimliliindeki deimeler ile ekonominin genileme ve daralma dnemlerine ynelmesi dorudan iki temel etkiye baldr. Bunlardan birincisi, yatrm talebindeki deimeler ve ikincisi, emek talebindeki deimelerdir. Teknolojik deime, mevcut sermaye tehizatnn bir ksmnn eskimesine neden olur ve geici olarak verimlilii drr. Firmalar emek verimliliklerinin azalmasna bakarak, gelecekteki karlarnn deceini tahmin ederler. Dk kar beklentisiyle birlikte, yeni sermaye harcamalarn da ksar ve daha dk emek verimlilii nedeniyle baz alanlarn iten karmay planlarlar. Bu nedenle verimlilikteki geici dn ilk etkisi, yatrm ve emek taleplerindeki azalmadr. ekil 26, verimlilik dnn yol at bu iki etkiyi zetlemektedir (PARKIN, 2003, s.370).

119

r SS r0 r1 B A

w/p

LS1

LS0

(w/p)0 (w/p)1 ID0 ID1

A B LD0 LD1 L1 (B) L0 L, Emek

I1

I0 (A)

I, Yatrm

ekil : 26 Reel Konjonktr Teorisinde Daralma Dneminde Sermaye ve Emek Piyasas ekil 26 (A), yatrm talebi (ID) ve tasarruf arzndan (SS) oluan sermaye piyasasn gstermektedir. Sermaye piyasas A noktasnda, r0 reel faiz ve I0 yatrm seviyesinde dengede olsun. Verimlilikteki bir azalma, yatrm talebini azaltarak, ID0 konumundan ID1 konumuna kaydrr. Sonuta, verimlilikteki bir azalmann sermaye piyasas zerindeki etkisi, yatrmlardaki (I1) ve reel faiz oranlarnda (r1) azaltr. ekil 26 (B) ise, emek talebi (LD) ve emek arzndan (LS) oluan emek piyasasn gstermektedir. Emek piyasas A noktasnda, (w/p)0 reel cret ve L0 istihdam seviyesinde dengede olsun. Verimlilikteki bir azalma, emek talebini azaltarak, LD0 konumundan LD1 konumuna kaydrr. Sonuta, verimlilikteki bir azalmann emek piyasas zerindeki etkisi istihdam oranndaki (L1) ve reel cretlerdeki (w/p)1 azaltr. Reel konjonktr teorisi, verimlilik oklaryla emek piyasas arasndaki ilikiyi emein zamanlararas ikamesi kavramyla aklar. Emein zamanlararas ikamesi hipotezine gre, igc reel cretlerin geici olarak dk olduu dnemlerde daha az alarak (daha fazla bo zaman tercih ederek) ve reel cretlerin geici olarak yksek olduu dnemlerde ise daha fazla alarak (daha az bo zaman tercih ederek) emek arzn zaman iinde kaydrr (SNOWDOWN, VANE, WYNARCZKY, 1994, s.248). Emeini arz eden bireyin, iinde

120

bulunduu dnem iin alaca reel cret W1 ve bir sonraki dnem iin almay umduu reel cret W2 olsun. Byle bir durumda birey, dnemler arasndaki reel creti karlatrr. lk dnem almas durumunda, r kadar reel faiz alacan da hesaba katldnda;

Zamanlararas Nispi cret =

(1 r )W1 W2

olacaktr. Zamanlararas nispi cret > 1 olmas durumunda birey iin ilk dnem almak daha ekici hale gelecektir. Buna karsn daralma dnemlerinde reel cretler ve faiz oranlar geici olarak dk olduundan zamanlararas nispi cret < 1 olacak ve bireyler daha az alp daha ok bo zaman kullanmay tercih edeceklerdir (MANKIW, 2003, s.503). Verimlilik azal sonucu sermaye piyasasnda yatrm talebinin azalmas, reel faiz oranlarn drr. Bylece bugnk almann getirisi azalr ve ekil 26da grld gibi emek arz LS0 konumundan LS1 konumuna doru kayar. Daralma dneminde verimlilik okunun emek talebini azaltc etkisi, reel faizlerin emek arzn azaltc etkisinden daha byk olduundan, dk bir reel cret dne karn istihdamda nemli bir azalma gerekleebilmektedir (PARKIN, 2003, s.371). Verimlilik okunun, ilk etkisi sermaye ve emek piyasasnda grldkten sonra, fiyatlar ve retim zerindeki etkisi toplam arz-toplam talep, AS-AD modeli vastasyla incelenebilir. ekil 27de, ekonomi A noktasnda Y0 reel milli gelir ve P0 fiyat seviyesinde dengede iken, istihdamdaki azalma, toplam retimi drr ve bylece toplam arz azalr. Uzun dnem arz erisi, LAS0 konumundan LAS1 konumuna kayar.58 Yatrmlardaki azalma toplam talebi azaltr ve toplam talep erisi AD0 konumundan AD1 konumuna kayar. Sonuta reel retim azalr ve fiyatlar genel seviyesi der (PARKIN, 2003, s.371).

58

Reel konjonktr teorisinde ksa-uzun dnem ayrm olmadndan, analizde ksa dnem arz erisi bulunmamaktadr.

121

LAS1 LAS0

P0 P1

AD1 Y1 ekil : 27 Y0

AD0 Y

Daralma Dneminin Reel Konjonktr AS-AD Modeline Gre Gsterimi Ekonominin B noktasndaki yeni dengesi, piyasalarn eksik ilemesinin bir sonucu deildir. Aksine bu nokta, genellikle pozitif ve nadiren negatif ynde olan verimlilik deimelerinin bir sonucudur. B noktasndaki isizlik, A noktasnda olduu gibi doal isizlik orandr. Doal isizlik orannn dalgalanmasnn ana nedeni, verimlilik okuyla balayan srete emein zamanlararas ikamesi hipotezine uygun olarak bireylerin alma tercihlerinin de dalgalanmasdr. Reel konjonktr teorisini eletirenler, istihdamdaki dalgalanmalarn almak isteyen insan saysndaki deiimlerin sonucu olduuna inanmamaktadr. stihdam, reel cret ve reel faiz deimelerine ok duyarl deildir. sizlik oranndaki dalgalanmalar, iktisadi dalgalanmalarla ters istikamette hareket eder. Daralma dnemlerindeki yksek isizlik oran emek piyasasnn tam rekabete sahip olmadn gsterir. Eer insanlar daralma dnemlerinde gnll olarak almamay seiyorlarsa, kendilerini isiz olarak nitelendirmezler. Bu eletiriler, reel konjonktr teorisinin varsayd gibi, cretlerin emek arz ve talebini eitleyecek kadar hzl ayarlanmad sonucuna varmaktadr (MANKIW, 2003, s.503). Yant olarak, reel konjonktr teorisi savunucular isizlik oranlarnn yorumlanmasnn zorluuna dikkat ekerler. sizlik orannn yksek olmas gerei emein zamanlararas

122

ikamesinin nemsiz olduu anlamna gelmez. Gnll olarak almamay semi bireyler, isizlik sigortas demelerini almak iin kendilerini isiz olarak nitelendirebilirler. Veya kendilerine isiz derler nk kabul edebilecekleri bir cret teklif edildiinde almak isteyeceklerdir (MANKIW, 2003, s.503). 42. Yeni Keynesyen Okulun ktisadi Dalgalanmalar Yaklam ktisadi dalgalanmalarn kaynaklar ve yaylm mekanizmas zerindeki tartmay temel olarak iki iktisadi yaklama gre deerlendirmek mmkndr. Klasik yaklam, zel ekonomik karar birimlerin optimizasyonunu, cret ve fiyatlarn tam esnek olmasn ve serbest piyasalarn etkinliini vurgular. Buna karn Keynesyen yaklam, iktisadi dalgalanmalarn anlalmas iin byk lekli piyasa baarszlklarna vurgu yapar. Bu nedenle, Mankiw ve Romere gre (1991, s. 23) yeni Keynesyen makro iktisat okulu aadaki sorulara yant arayan bir model zerine odaklanmaktadr: 1.) Teori klasik dikotomi ilkesini zedeliyor mu? Yani para yanl mdr? 2.) Teori, ekonomideki eksik rekabet artlarnn ekonomik dalgalanmalar aklamada anlaml olduunu varsayyor mu? Yeni Keynesyen iktisatlar bu iki soruya olumlu cevap vermektedirler. Onlara gre, eksik rekabet artlar nedeniyle, ekonomide cret ve fiyat katl sz konusudur ve bu durum iktisadi dalgalanmalarn oluumunun temel kaynadr. ktisadi dalgalanmalar, parac okulun savunduu gibi para arz dalgalanmalaryla veya yeni klasik okulun savunduu gibi karar birimlerinin eksik enformasyon nedeniyle fiyat hareketlerini kartrmalarndan veya reel konjonktr teorisinin savunduu gibi toplam faktr verimliliindeki deimelerden domamaktadr. Yeni Keynesyen okula gre, iktisadi dalgalanmalara temel yaklam, eksik rekabet artlarnn cret ve fiyat katlklarna yol aarak, talep dalgalanmalarna neden olduu eklinde olmaldr. Bununla birlikte, yeni Keynesyen iktisatlar analizlerinde ortodoks Keynesyenlerden farkl olarak rasyonel beklentileri ve doal isizlik oran hipotezini kullanmlardr. Klasik okulun gelitirdii mikro ekonomik temelli Walrasyan piyasa yaklamna kar, piyasa aksaklklarn yine mikro ekonomik temelli bir yaklamla ortaya koymulardr.

123

Eksik rekabet artlarn aklamay amalayan yeni Keynesyen modelleri, kategoriye ayrabiliriz: fiyat katl modelleri, nominal ve reel cret katl modelleri, risk ve eksik enformasyon modelleri. Her bir model, eksik rekabetin varlna farkl ynlerden yaklamakta ve iktisadi dalgalanmann oluumunda dengenin ge ayarlanmasnn nemine vurgu yapmaktadrlar. 420. Fiyat Katl Modelleri Keynesyen iktisat, ekonomideki dengesizliin sebeplerini temel olarak emek piyasasnda aram ve bu nedenle cret katl zerinde durmutur. Buna karn, yeni Keynesyen iktisatlarn nemli bir ksm, mal piyasalarndaki fiyat katlklarnn mikro ekonomik temelleriyle ilgilenmiler ve mal piyasasna ayr bir nem vermilerdir. Yeni Keynesyen iktisat, kat fiyatl piyasalar ile esnek fiyatl piyasalar arasnda ayrm yapan, Hicks yanl bir yaklam benimser. Ekonomide tm fiyatlar kat deildir ama fiyatlarn kat olduu sanayiler ekonominin nemli bir ksmn oluturursa, kt ve istihdamdaki dalgalanmalar nemli boyutlara ulaacaktr. Fiyat katl sz konusu olduunda, toplam talepteki dalgalanmalar fiyatlardan daha ok, retim ve istihdam zerinde hissedilecektir. Bu yaklamn doal sonucu, yeni Keynesyen arz erisinin, Keynesyen iktisattaki gibi yatay deil, pozitif eimli olmasdr. Yeni Keynesyen iktisatlar, fiyat katl ile ilgili olarak birok model gelitirmilerdir. Bunlardan en bilineni men maliyetler yaklamdr. 4200. Kk Men Maliyetleri ve Toplam Talep Dsallklar Fiyat Katlklar hakknda ilk vurgulanmas gereken, fiyat deitirmenin maliyetidir. Firmalar fiyatlarn deitirdikleri zaman, yeni fiyat listeleri ve menler basmaldr aksi takdirde fiyat deiimleri mterilere aktarlamayacaktr. Yeni Keynesyen iktisatlardan Parkin, Akerlof, Yellen ve Mankiw (PAYM) firmalarn fiyat deitirmelerinin bir maliyete sahip olduu ve mikro anlamda nemsiz grlebilecek bu maliyetlerin, makro anlamda nemli parasal katlklara neden olarak, byk iktisadi dalgalanmalar yaratabileceine dikkat ektiler. Bu yaklama, ad geen iktisatlarn isimlerinin ba harflerinin birletirilmesiyle PAYM kavray ad verilir.

124

Men maliyetleri hipotezini savunanlara gre, fiyat ayarlamann neden yava olduunu anlamada, ilk olarak fiyatlar ayarlamann kendine zg dsallklar olduu gerei kabul edilmelidir. Bir firma fiyat drdnde, ekonomideki dier firmalar bundan yarar salar. Bir firma fiyatn drdnde, ortalama fiyat seviyesini de bir para aa eker ve bu durum reel para balanslarn arttrr. Reel para balanslarndaki art ise LM dorusunu saa kaydrarak toplam gelirin artmasna neden olur. Gelir artyla ortaya kan ekonomideki bu genileme sreci tm firmalarn rnlerine talep art yaratr. te bir firmann fiyat ayarlamasyla dier tm firmalarn rnlerine olan talep zerinde ortaya kan bu makro ekonomik etkiye toplam talep dsall denir. Kk men maliyetler fiyat katlna neden olabilir ve bu durum toplum iin byk maliyetler dourabilir. Firma fiyat deitirip deitirmeme kararn verirken fiyatn azaltmann satlar arttrma yoluyla salad kazan ile fiyat deitirme maliyetlerini karlatracaktr. Toplam talep dsallklar nedeniyle, fiyat drmenin topluma yarar firmaya salayaca yarar geecektir. Fakat firma kararn verirken bu dsalla aldrmaz, bu nedenle fiyat drme toplum tarafndan istenilir olsa bile firma ortaya kacak men maliyetlerinden dolay fiyatn drmemeyi seebilir. Bu nedenle, btn bir ekonomi iin istenilir olmamasna ramen, kat fiyatlar belirlenmi optimal fiyatlar olabilir (MANKIW, 2003, s.510). 4201. Dier Fiyat Katl Nedenleri Men maliyetler dndaki, dier fiyat katl nedenleri aadaki gibi sralanabilir (SNOWDOWN-VANE-WYNARCZKY, 1994, s.304): Youn Piyasa Dsallklar: Gerek dnyada alclar ve satclarn kar karya gelmesi aratrma maliyetlerini gerektirmektedir. Tketiciler arzuladklar mallar bulmak iin zaman harcamak zorundadr ve firmalar mteri ekmek iin reklam yapmaktadr. alanlar ve iverenler de piyasa aratrmas srasnda zaman ve kaynak harcarlar. Bu durumda ekonomik faaliyetlerin youn olduu dnemlerde, aratrma maliyetleri, ekonomik faaliyetlerin az olduu duruma gre daha dktr. Eer youn piyasa dsallklar daralma dneminde marjinal maliyet erisinin yukar, genileme dneminde

125

marjinal maliyet erisinin aa doru kaymasna katk yapyorsa, bu durum fiyat katln artracaktr. Alc Piyasalar: Satclar, tketicilere gre belirli bir monopol gcne sahiptir. Alveri srecine ilikin aratrma maliyetleri nedeniyle, alclar piyasadaki en dk fiyat hakknda eksik bilgiye sahiptir ve bu nedenle satclarn belirli bir monopol gc bulunmaktadr. ok sayda alc dzenli olarak ayn mal satn aldndan herhangi bir satcnn, mterisinin baka bir satcy aratrmasn engellemesi kendi yararna olacaktr. Bu nedenle firmalar alclarn rakiplerini aratrmalarn engellemek iin fiyatlarn ska deitirmezler. Fiyattaki bir art mteriler tarafndan annda fark edilecektir. Buna karlk fiyattaki bir d durumunda bunun dier firmalarn mterilerine ulamas zaman alacaktr. Mterilerin fiyat art ve dlerine verdikleri yantn farkl olmas firmalarn dzenli mterilerini kaybetmeme arzusunu dourmakta bu da nispi fiyat katlklarna neden olmaktadr. Girdi-kt likisi: Ekonomilerde binlerce firma birbirleriyle alveri ierisindedir. Bir firma dier binlerce firmaya kompleks bir girdi-kt format araclyla balandndan, dier tm birimlerin kimliklerini, arz edici-retici ilikilerini bilmek imkanszdr. Bu kompleks iliki a nedeniyle, toplam talebin artmas veya azalmas ynndeki oklarn ardndan marjinal maliyet ve marjinal gelirin davranlar hakknda tam bir kesinlik yoktur. Bu ise fiyat katlna neden olmaktadr. Sermaye Piyasas Aksaklklar: Finansal piyasalarda dn alc ve vericiler arasnda asimetrik enformasyon sorunu vardr. dn alclar, dn vericilere gre projelerinin uygulanabilirlilii ve kalitesi hakknda daha fazla bilgiye sahiptirler. Bunun bir sonucu olarak, firma iin d finansman i finansmandan daha pahal olacaktr. Genileme dnemlerinde, yksek karlar nedeniyle firmalar i finansmanla eitli projelerini finanse edebilmektedir. Daralma dnemlerinde ise, d finansmana ihtiya vardr. Eer sermaye maliyeti burada akland gibi iktisadi dalgalanmayla ters ynde bir hareket iindeyse, daralma dneminde sermayenin maliyeti ykselecektir. Daralma dnemlerinde maliyetlerin artaca dncesi fiyat katlna neden olmaktadr.

126

Kalitenin Fiyatla Yarglanmas: Yeni Keynesyen iktisat Stiglitz, firmalarn bir talep azalmas karsnda fiyatlarn drme isteksizlikleri zerinde baka bir nedene dikkati eker. Piyasada alclar satn almak istedikleri rnn zellikleri hakknda eksik bilgiye sahiptir. Bu nedenle fiyat, kalite iareti olarak kullanlabilir. Daha dk bir fiyat seviyesinde, firma tketicinin bu durumu daha dk kalite gstergesi olarak yorumlamas riskiyle kar karyadr. 422. Nominal ve Reel cret Katl Modelleri ktisadi dalgalanmalarn ortaya k sebeplerini, mal piyasasnda arayan fiyat katl modelleri dnda; kimi yeni Keynesyen modeller, Keynesin ngrd gibi, emek piyasasnda nominal ve reel cret katl sonucu ortaya kan dengesizlik durumu zerinde younlamlardr. Bu modeller, cret katlnn arkasndaki nedenleri mikro temellerine inerek aklamaya almaktadr. Yeni Keynesyen iktisatlar, Keynesyen iktisadn nominal cret katl nedeniyle emek piyasalarnn ge ayarlanma mekanizmasna reel cret katl faktrn de katarak, rasyonel beklentiler hipoteziyle uyumlu eksik rekabet modelleri ortaya koymulardr. 4220. Reel cretlerin Davran Emek talep erisinin deimedii her modelde, rnein cret katl modelinde, reel cretler derse istihdam artar. cret katl modelinde, fiyat seviyesindeki bir ykseli reel cretleri drerek istihdam ve retimi arttrr. Bu nedenle Keynesyen iktisatta reel cretler dalgalanmayla ters ynde hareket eder. Buna karn, reel konjonktr teorisine gre, genileme dneminde verimlilik oklarnn retimi artrc etkisi nedeniyle, emein marjinal verimlilii, dolaysyla reel cretler ykselir. alanlar, emein zamanlararas ikamesi hipotezine gre, genileme dnemlerinde artan reel cretler nedeniyle daha fazla almay tercih ederler ve retim artar. Reel konjonktr teorisine gre, reel cretler dalgalanmayla ayn ynde hareket eder.

127

Tablo : 4 Farkl Dnemlerde Seilmi Baz lkelerde Reel cretlerin Davran Altn Standard Standart Sapma retimle Olan Birlikte Hareket 0,038 0,025 Sava Aras 0,042 -0,06 Bretton Woods 0,042 0,162 Karma 0,033 0,271

Not: Seilen 13 lke: Arjantin, Avustralya, Kanada, Danimarka, Fransa, Almanya, talya, Hollanda, Norve, spanya, sve, ngiltere, ABD.

Kaynak: BASU-TAYLOR, 1999, s.43. Basu ve Taylor (1999) 13 lke zerinde yaptklar almada reel cret hareketlerinin dnemsel ilikilerini incelemiler ve tablo 4de zetlenen sonulara ulamlardr. Buna gre bir btn olarak, reel cretler retimle ilikisiz bir dalgalanma sergilemektedir. Buna karn, Byk bunalm sresince, reel cretler ykselmi yani retimle ters ynde hareket etmitir. Buna karn, zellikle Bretton Woods dneminden sonraki karma dnemde reel cretler, retimle ayn ynde hareket etmitir.

Reel cret (w/P)

D0 D1
S0

Emek Arz Erisi

W0/P

Emek Talep Erileri

L1

L0

Emek Miktar

ekil : 28 Emek Talebi Deimelerinde Neden Reel cretler Deimiyor? Yeni Keynesyen iktisat; reel cret, istihdam ve retim arasndaki bu soruna reel cret katl ile aklama getirmektedir. ekil 28de W0/P reel cret seviyesinde, arz edilen

128

emek miktar L0 kadardr. Daralma dneminde emek talebinin azalmasyla birlikte, istihdam edilen ii says L0dan L1e decektir. L0-L1 arasndaki fark, isizlik seviyesini gstermektedir. Eer reel cretler dmezse, bu isizlik istek d isizlik olarak nitelendirilecektir. Yeni Keynesyen iktisatlar, emek talebinin azalmasna ramen, reel cretlerin dmemesi gereini reel cret katl modelleri ile aklar. 4221. Reel cret Katlnn Nedenleri Reel cret katlnn nedenlerini, be balk altnda toplayabiliriz: ak cret szlemeleri, zmni cret szlemeleri, ierdekiler-dardakiler teorisi, asgari cret kanunlar ve etkin cret teorisi (STIGLITZ, 2000, s.814830). 42210. Ak cret Szlemeleri Sendikalarn oluturduu monopol gc, reel cret katln aklayc bir faktr olmaktadr. Sendikal alanlarn cretleri, arz-talep eitliinde deil sendika liderleri ile firma yneticileri arasnda yaplan toplu i szlemeleri ile belirlenir. ou kez, nihai anlamada oluan cret, arz-talep dengesiyle oluan piyasa cretinin zerindedir ve bu durumda iverene kalan altraca ii saysna karar vermektir. Eer sendika daha yksek cret isterse, iveren ii saysn azaltma eiliminde olacaktr. Sendikalar sadece cretleri ykseltmekle kalmazlar ayrca alma saatleri ve alma ortam gibi baka konularda da emein szleme gcn arttrrlar. ktisatlar, sendikalamann uzun dnemde yelerine salayaca reel cret artnn, rekabeti emek piyasasnda oluacak arttan daha fazla olup olmad hakknda tam bir fikir birliine varamam olmakla birlikte; sendikalarn cret ayarlamalarn yavalatt kansndadrlar. Katln birinci nedeni, sendika szlemelerinin genel olarak yl gibi sabit bir sre iin yaplmasdr. Eer szleme, ekonomik bir gerilemenin hemen ncesinde imzalanmsa, cretler ortalama iki yldan nce deitirilemeyecektir. kinci neden, sendika szlemelerinin, dorudan yaam maliyetleriyle ilikilendirilmesi sonucunda, cret ayarlamalarnn yavalamasyla ilgilidir. Yksek ve deiken enflasyon dnemlerinde, sendika szlemeleri genelde enflasyon oranna gre yaplmaktadr. Bu durumda, reel cretler enflasyon ve isizlik oranlarndan etkilenmeyecektir ve reel cretler szleme

129

sresince kat olacaktr. Son neden, ortalama sendika cretlerinin, isizlik oranlarna duyarllnn olduka yava olmasdr. Farkl szlemeler farkl ay ve yllarda bitmektedir. cret szlemelerinin bir biri zerine katlanmas, isizlik oranlarndaki azala ve arta kar reel cretleri kat hale sokmaktadr. 42211. Zmni cret Szlemeleri Toplu i szlemeleri nedeniyle doan cret katl bizi sendikalarn olmad, cret szlemelerinin resmi olarak belirlenmedii durumun incelenmesine gtrr. iler genel olarak riskten kanrlar. alanlar, cretlerinin emek arz ve talebindeki her deiiklikte dalgalanmasn istemezler. Firmalar ise piyasa dalgalanmalarnn olumsuzluklarna ok daha kolay dayanabilirler. irketler iktisadi dalgalanmalardan, iilerden daha az etkilendikleri iin, dolayl olarak alanlar iin bir eit sigorta grevi grmektedirler. Bu durumda, firma ile alan arasnda bir eit resmi olmayan szleme sz konusu olmaktadr. Bundan anlalan, alann cretinin emek piyasasndaki aylk hatta yllk deiikliklerden etkilenmemesi, iinin cretinin bir eit garanti altna alnmasdr. cretli alan, bunun karlnda iki ynl bir durumu kabul etmektedir: Piyasa creti, zmni szlemeyle belirlenen crete gre dk kaldnda, alana zmni szlemeyle belirlenen cret verilecektir. Piyasa fiyat yksek olduunda ise, alann zmni szlemeyle belirlenen creti kabul etmesi beklenir. Dier bir deyile ii, gvenceli cretin -zmni szlemeyle belirlenen cret- zamana yaylm toplam faydasn, piyasa cretinin art getirisinden doacak faydadan daha fazla bulmaktadr. Zmni szleme teorileri bize, emek piyasasnda hareketliliin neden fazla olmadn aklamakta ve cretlerin genellikle marjinal verimlilikten saptn gstermektedir. Bu sapmann nedeni, iiler ve firmalarn cretlerin oluumunda, Walrasc mzayede yaklam yerine uzun dnemli szlemeleri tercih etmeleri ve cretin ierisinde iktisadi dalgalanmalara kar bir eit risk payn da bulundurmalardr. Zmni szlemelerle iki tarafnda kabul ettii bu gvenceli cret sistemi, reel cret katlnn bir nedenidir.

130

42212. erdekiler-Dardakiler Teorisi Firmalarn daralma dnemlerinde yeni iileri daha dk cretle altrmaktansa, neden kendi iileriyle devam ettikleri sorusunun cevab, ierdekiler-dardakiler teorisini oluturmaktadr. erdekiler, halen firmada alanlar; dardakiler ise firmadan i isteyenlerdir. erdekiler-dardakiler teorisi, eitim maliyetlerinin nemi zerine odaklanmaktadr. Her firma, zel olarak eitilmi igcne ihtiya duyar. Firmann ihtiyalar dorultusunda eitilmi kiilerin ou, ierdekileri oluturmaktadr. erdekiler, dardaki eitimli yeni iilerin farkndadr ve dardakiler, ierdekilerin toplu i szlemelerindeki pazarlk gcn drmektedir. irket, ierdekilere yeni gelenlerden daha fazla cret deyecei szn vermi olmakla birlikte, her iki taraf bu szn krlabileceinin farkndadr. Gelecekteki szleme artlarnda, iveren firma ierisindeki dk cretli alanlar kullanarak, dier alanlarn da cretlerinde azalma ynnde bir bask oluturabilecektir. Bu bilindii iin, ierdekiler dardakilerle birlikte almay ve onlar eitmeyi kabul etmezler. Bunu nlemenin tek yolu dardakilere ierdekilere yakn bir fiyat vermektir. Bu ise cret katl ve isizliin srmesi demektir. Ayrca aratrma, i ilan, szleme koullarnn belirlenmesi gibi ie alm maliyetleri nedeniyle de ierdekiler, firmalar iin daha cazip olabilmektedir. 42213. Asgari cret Kanunlar Devlet, cretlerin denge seviyesine dmesini engellediinde cret katlna neden olmaktadr. Asgari cret kanunlar, firmalarn alanlarna dedikleri crete yasal olarak minimum bir seviye belirlemektedir. ou alan iin asgari cret balayc nitelikte deildir, nk bunlar zaten asgari cretin zerinde cret almaktadr. Fakat zellikle vasfsz ve deneyimsiz alanlar iin asgari cret, piyasa denge cretinin zerinde olmaktadr ve bu durum, firmalarn emek talebini ksmaktadr (MANKIW, 2003, s.162). ktisatlar, asgari cretin en byk etkisinin genlere ait isizlik zerinde olduunu dnmektedirler. Emek piyasasnda, genlere ait denge piyasa creti dk olma eilimindedir. nk, genler igc ierisinde en az deneyimli ve an az vasfl

131

olanlardandr ve bunun sonucu olarak ta dk marjinal verimlilie sahiptirler. Asgari cret bir politik tartma konusudur. Daha yksek asgari creti savunanlar, fakir alanlarn gelirini ykseltmeyi amalamaktadrlar. Bununla birlikte, asgari cretin isizlik orann ykselttii de aktr ve bazlarnn isiz kalmasnn alternatif maliyeti dier bazlarnn yoksulluunun giderilmesidir (MANKIW, 2003, s.163). 42214. Etkin cret Teorisi Gizli ve ak szlemelerin olmad bir dnyada bile, cretler isizlii ortadan kaldracak kadar demeyebilir. Bunun nedeni firmalarn alanlarna piyasa cretinin zerinde cret vermesidir. Neden bir firma alanna piyasa cretinin zerinde bir cret der? Eer denen fazla cret, daha yksek verimlilik salyor ve bu durum firmann karlln artryorsa, fazla cret firma iin rasyonel bir davran biimi olacaktr. Etkin cret, firma iin toplam emek maliyetini minimize eden crettir. Piyasa denge creti, emek arz ile emek talebinin eitlendii crettir ve etkin cretin piyasa denge cretine eit olmasn beklemek iin bir neden yoktur. Etkin cret teorisi, piyasa denge cretinin stnde verilecek bir cretin emek maliyetlerini minimize edebileceini belirtir. Yeni Keynesyen iktisatlar, aada aklanan nedenden dolay, firmalarn iilere yksek cret dediklerini ileri srmektedirler. cretler; igcnn kalitesini, gayret seviyesini ve ie giri-k oranlarn etkilemektedir (STIGLITZ, 2000, 829). gcnn Kalitesi: Firmada alan igcnn ortalama kalitesi, alanlarna dedii cretle balantldr. Bir firma creti drdnde, en iyi iilerini kaybedebilir. Gayret Seviyesi: Firmalar, iilerinin alma kapasitesini iyi bir ekilde

izleyemedikleri iin iiler ne kadar gayretli alacaklarna kendileri karar verme durumundadr. O halde, yksek cret iilerin daha gayretli almalarn kendiliinden salayabilecektir. e Giri-k Oran: Firmalarn piyasada oluan denge cret seviyesinden daha yksek cret deme nedenlerinden biri de, ie giri-k oranlarn azaltma isteidir. Firma

132

alanlarna daha fazla cret dediinde, alanlar firmada kalma konusunda daha istekli olacaktr. Daha yksek cret demesiyle firma, iten kmalarn skln azaltacak ve bu sayede yeni alan arama zamann ve onlar eitme maliyetlerini azaltacaktr. 423. Risk ve Eksik Enformasyon Modelleri Yeni Keynesyen iktisadi dalgalanmalar teorisine ikinci yaklama gre, cret ve fiyat katlklar temel problem deildir. cret ve fiyatlar tam esnek bile olsalar retim ve istihdam hl ok istikrarsz olacaktr. Gerekten de Genel Teoride Keynesin iaret ettii -fakat genelde dikkate alnmayan- fiyat katlklar, iktisadi dalgalanmalarn bykln azaltabilir. Greenwald ve Stiglitz, fiyat ve cret katlklarna dayanmayan, yeni Keynesyen iktisadi dalgalanmalar modelinin gelitirilmesine katk yapmtr (SNOWDON-VANEWYNARCZKY, 1994, s.321). Klasik tam rekabeti modeller, btn piyasalar iin tam enformasyon varsaymnda bulunur, fakat gerek dnyada bu geerli deildir. Tm piyasalarda eksik enformasyon vardr ve eksik enformasyonun varl asimetrik enformasyon problemini dourur. Asimetrik enformasyon, bilginin alc ve satc iin farkl olmas demektir. rnein araba satcsnn rn hakknda genelde alcdan daha fazla bilgiye sahip olmas beklenir. Asimetrik enformasyon, dier piyasalar gibi finansal piyasalar da etkileyebilen nemli bir sorundur. Asimetrik enformasyon problemi zellikle finansal piyasalardaki tam rekabet koullarn bozarak, menkul kymet ve kredi piyasalarnn ileyiini olumsuz ynde etkilemektedir. Menkul kymet piyasalarnda asimetrik enformasyon probleminin varl, fonlarn tasarrufular ve yatrmclar arasnda etkin bir ekilde transferine engel olmaktadr. Bu durum, pazarlanabilir menkul kymetleri firmalarn birincil finansman kayna olmaktan kartmakta ve hisse senedi ihrac yoluyla finansman, firmalarn pek sk bavurmadklar bir fon temini yntemi yapmaktadr. Asimetrik enformasyon problemi, kredi piyasasnda dn verenlerin geri denmeme riskiyle karlamalarna neden olmaktadr. dn verenler, bu sorun dolaysyla piyasada gvenli projeler olmasna ramen kredi vermek istememekte ve kredi taynlamas olgusu ortaya kmaktadr (KTE, 2001, s.9). Kredi taynlamas, kredi piyasasnda talebin arz amas, yani dn almak

133

isteyenlerin cari faiz oranndan istedikleri kadar dn alamamalar nedeniyle, kredi blmne mdahale edilmesidir. Bu n bilgilerden sonra Greenwald ve Stiglitz modeli incelenebilir. Bu modelde, firmalarn riskten kanan yapda olduklar varsaylr. Asimetrik enformasyonun neden olduu finansal piyasa aksaklklar, birok firmann pay senedi karmyla finansman salamasn kstlamaktadr. Pay senedi taynlamasyla karlaan firmalar, karlatklar riskleri ksmen farkllatrabilirler. Firmalarn pay senedi ihrac yerine borlanmayla finansman salamalar, zellikle bir daralma srasnda ou firmann talep erilerinin sola kayd bir ortamda iflas etmelerine neden olabilir. Fiyat esneklikleriyle ilgili belirsizlikler, miktar ayarlamalaryla ilgili belirsizliklerden daha byk olduu iin riskten kanan ve pay senedi ihra ksdna sahip olan firma retimini azaltacaktr. Bu koullarda eer bir firma daha fazla retirse iflas etme olasl artacaktr. flas durumu bir maliyet ierdiinden firmalar bunu retim kararlarnda hesaba katacaklardr. Marjinal iflas maliyeti, iflasa bal olarak meydana gelecek ek maliyeti lmektedir. Bir daralma srasnda marjinal iflas riskleri artar ve bu durumda firma riskteki arta, retmeye hazr olduu retimi azaltarak cevap verir. Bir firmann net deerindeki ya da kar karya olduu riski alglamasndaki herhangi bir deime, retme istei zerinde negatif etki yapacak ve risk temelli toplam arz erisini sola kaydracaktr. Olaylarn bu ekilde oluumu, modelde ayarlamay engelleyen bir katlk olmasa bile fiyat dzeyinin ayn kalmasna neden olacaktr. nk fiyatlarn esneklii daha fazla belirsizlik yaratacandan durumun byk olaslkla daha da ktlemesine neden olacaktr. Greenwald-Stiglitz modelinde toplam arz ve toplam talep birbiriyle balantldr ve arz ve talep yanl oklar arasndaki dikotomi yanltcdr. Bu yaklamda, fiyatlarn kat olmasnn belirsizlii azaltarak retim ve istihdam dalgalanmalarnn iddetini azaltt grlmektedir (SNOWDON-VANE-WYNARCZKY, 1994, s.321). ekil 29da toplam talep oku toplam arz erisinin sola kaymasna neden olmaktadr. Fiyat seviyesi, retim Y0dan Y1e dse bile P0da kalmaktadr. Alglanan riskteki bir artn sonucu olarak toplam arzdaki sola kayma, emek talep erisini de sola kaydracaktr. Eer reel cretler etkin cret olgusundan etkilenirse, reel crette nemli bir deime olmakszn istek d isizlik artacaktr (SNOWDON-VANE-WYNARCZKY, 1994, s.322).

134 P AS1 AS0 P0 B A

AD0 AD1 Y1 Y0 ekil : 29 Yeni Keynesyen Modelde Risk Temelli Arz Erisi ve Daralma Dnemi Yukardaki etkiye ilave olarak, yeni Keynesyenler kredi piyasas aksaklklarn da analiz etmektedir. Yeni Keynesyen iktisatlar, bir daralma srasnda riski sevmeyen dn vericilerin portfylerini daha emin faaliyetlere ynelteceklerini ileri srmektedir. Bu davran finansal aracln maliyetini ykselterek mevcut ekonomik oku bytmektedir. Bu durumda pay senedi ihra kst olan birok dn alcnn, kredilerin pahall yada gl karsnda kredi kullanmaktan vazgemeleri veya meydana gelen iflaslar nedeniyle ekonomi daralma dneminden depresyona srklenebilir. te yandan ykselen faiz oranlar kredi riskini arttrdndan, riskten kanan finansal araclar sklkla kredi taynlamasna bavuracaklardr. Bernanke, 1929 depresyonunun byklnn sebebinin ekonomide para arznn daralmasndan ziyade kredi kolaylklarndaki k olduunu ileri srmektedir (SNOWDON, VANE, WYNARCZKY, 1994, s.322). Y

5. GENEL DEERLENDRME VE SONULAR Giri blmnde almann drt ana soruya odakland ve bu sorularn analizinin iktisadi okullar ercevesinde yaplaca belirtilmiti. Bu sorulara iktisadi okullarn verdikleri cevaplar aratrlm ve tablolatrlmtr. Tablo 5e gre sorularn cevaplar aadaki gibi deerlendirilebilir. 1. Ekonomiler neden birbirini takip eden daralma ve genileme dnemleri yaamaktadrlar? Bu konudaki grler, iki ana gruba ayrlabilir. Birinci grup olarak

nitelendirebileceimiz klasik iktisat okullar, iktisadi dalgalanmalar dsal oklarla aklama eilimindedirler. Neoklasik, parac ve yeni klasik okullar dsal ok olarak birinci srada parasal faktrleri grrken; klasik ve reel konjonktr okullar reel oklarn nemini vurgulamaktadrlar. ktisadi dalgalanmalarn dsal oklarla tanmlanmas, Frish ve Sluzkynin tanmlamasnda kendini gsterir. kinci grup olarak, iktisadi dalgalanmalarn kapitalist ekonomik sistemin bir zellii olduunu kabul eden Marksist, Avusturya, Keynesyen, post Keynesyen ve yeni Keynesyen okullar gsterilebilir. Kapitalist sistem kmlatif bir birikim sreci yaratma zelliine sahip olup, bu birikim sreci sonucunda daralma dnemi kanlmaz olmaktadr. Sz konusu birikimin kayna, Marksist iktisatta emein smrlmesi, Avusturya okulunda dk faiz orannn neden olduu yanl ynlendirilmi yatrm harcamalarndaki art, Keynesde sermayenin marjinal verimliliinine bal olarak yatrm harcamalarndaki art, post Keynesyenlerde yatrmcnn gelir ve harcamalarn gittike daha fazla ksmn elde etmesi ve yeni Keynesyenlerde eksik rekabet artlar nedeniyle kimi piyasalardaki monopollemeyle birlikte karllktaki arttr. Tm bu bak alarnn ortak zellii, genileme dnemi boyunca karllkla birlikte yatrm harcamalarnda gerekleen artn, tketim harcamalarndaki artla uyumlu olmamas ve sonuta bir toplam talep

136

yetersizliinin ortaya kmasdr. ktisadi dalgalanmalarn kendi kendini besleyen isel bir srete olutuunun belirtilmesi, Burns ve Mitchellin tanmlamasnda kendini gsterir. 2. ktisadi dalgalanmay balatan temel neden nedir? Klasik okul taraftarlar iin birinci soruyla ikinci sorunun cevab ayndr. ktisadi dalgalanmalarn nedeni dsal oklardr. Dalgalanmalar balatan ana neden olarak neoklasik okul para akmndaki dalgalanmay, parac okul daha spesifik olarak para arz byme oranndaki deiimi ve yeni klasik okul rasyonel beklentilere uygun biimde beklenmeyen para arz art oranndaki deimeleri grmektedir. Klasik okul daha ok savalar, vergiler, zevk ve tercihlerdeki deiiklikler, doal afetler, iklim gibi dsal reel oklarn etkisi zerinde dururken; reel konjonktr okulu bunlara ilaveten temel neden olarak faktr verimliliindeki dsal stokastik oklar gstermektedir. kinci grup iktisat okullar ierisinde, Avusturya okulu dndaki iktisat okullar isel dalgalanma teorilerine sahip olduklarndan dalgalanmay balatan ana nedeni de isel deikenlerde aramaktadr. Marksist okul, emein smrlmesi sonucu ortaya kan talep yetersizliine karn metalarn ve sermayenin ar retimini temel neden olarak grmektedir. Keynesyen okul, yatrm harcamalarnda tketim eilimiyle uyumlu olmayan artn efektif talep yetersizlii yaratarak, beklentilerdeki ani deimeyle birlikte sermayenin marjinal etkinliini azaltarak, genilemenin daralmaya dneceini vurgulamaktadr. Post Keynesyen okul, Keynesyen okula benzer biimde yeni yatrmn beklenen karllk oranndaki deimeyi ana neden olarak gstermektedir. Yeni Keynesyen okul, dorudan doruya toplam talep deimelerinin nemi zerinde durmaktadr. Avusturya okulu iin dalgalanmann temel nedeni, ekonomik sisteme yeni giren paradr. Eer sisteme giren yeni para piyasa faiz orann doal faiz orannn altna dryorsa, kredi genilemesine neden olarak iktisadi dalgalanmalar balatc etki yapmaktadr. 3. ktisadi dalgalanmann ekonomiye yaylm nasl olmaktadr? Neoklasik okul, yaylm mekanizmasn parann miktar teorisiyle aklar. Para akm arttnda, ksa dnemde fiyatlar, parann dolanm hz ve retim artacaktr. Parac okul ise, ayn mekanizmay parann modern miktar teorisiyle aklar. Para arzndaki art, portfolyo

137

ayarlama sreci sonunda fiyatlar ve retimi etkiler. Yeni klasik okul, yaylm mekanizmasn srpriz arz fonksiyonu ile aklar. Para arzndaki beklenmedik art, gerekleen fiyat seviyesiyle beklenen fiyat seviyesi arasndaki fark arttrarak, ksa dnemde retimin doal retim seviyesinin stne kmasna neden olur. Klasik okul, bu konuya Sayin piyasalar yasas asndan yaklar. Reel dsal oklar sanayiin farkl dallarndaki karll byk lekli ve hzl biimde deitirebilir ve ekonomik sistemi bir uyum srecine zorlayabilir. Byle bir durumda, sermaye ve uzmanlam igcnn yeni koullara uyumu zaman alr. Bu sre boyunca, fazla retim ve isizlik sz konusu olabilir. Reel konjonktr okulu ise, faktr verimliliindeki deimelerin yatrm talebi ve emek talebindeki deimeler vastasyla retim ve istihdam etkileyeceini vurgular. Marksist iktisat, emein smrlmesi sonucu oluan talep eksiklii sorununun, ancak bir bunalmla giderilebileceini belirtir. Bunalm sresince, fiyatlar der ve bu yolla iiden alnan harcama gcnn bir ksm mecburen iade edilmi olur. Fakat emein smrlmesi devam edeceinden, kapitalist sistemde bunalmlar kanlmazdr. Keynesyen okul, genileme dneminin son evrelerinde yatrm harcamalarndaki orantsz artn, tasarruflar artrarak tketim harcamalarn ksacan ve bunun efektif talebi drerek; yatrm, retim ve istihdam azaltacan vurgular. Post keynesyen iktisat da, benzer biimde belirsizlik ortamnda toplam talep eksiklii nedeniyle beklenen karla birlikte yatrmlarn durma noktasna gelmesinin, yatrm, retim ve istihdam azaltacan belirtir. Yeni Keynesyen iktisat, talep oklarnn cret ve fyat katlklar nedeniyle, nominal deikenlerle birlikte retim, istihdam gibi reel deikenleri de etkileyerek ekonomiye yayldn ifade eder. Avusturya okulu ise, para arzndaki artn piyasa faizlerini doal faiz oranlarnn altna dreceini ve bunun hem tketicilere hem yatrmclara yanl sinyaller gndererek, retim faktrlerinin hepsini etkileyecek bir yanl ynlendirmeye neden olacan belirtir. 4. ktisadi dalgalanmalar nasl nlenebilir? nlenmeli mi? Byk Bunalm devam ederken Rpke (1947, s.166), ou kimse, byle bir zamanda iktisadi dalgalanmalara mani olmak lazm mdr, deil midir? sorusunun sorulmasn bile garip bulacak ve bunu niversite hocalarna mahsus bir bilgelik ve ukalalk olarak sayacaktr demekle, dnemin klasik grn zetlemektedir. ktisadi dalgalanmalarn

138

sadece daralma dnemini deil genileme dnemini de kapsad unutulmamaldr. Daralma dnemine mani olunmas, ancak genileme dneminden de fedakrlk yaplarak gerekletirilebilir. O halde toplum, hzl bir ekonomik ilerleme ve ardndan daralma dnemini mi yoksa istikrarl fakat yava byme halini mi tercih edeceine karar vermelidir. Rpkeye gre: mesela modern demiryolu ebekesi yaplrken lzumlu sermayenin damla damla toplanmas beklenip, ekonomik faaliyetler zaman zaman kredi genilemesiyle hzlandrlmam olsayd, bir demiryolu seyahati bugn de elli yl evvel byk babalarmz iin olduu kadar heyecanl bir macera mahiyetini arzederdi. Rpke, iktisadi dalgalanmalar bymenin motoru olarak nitelendirmekle birlikte byk bunalmn iddeti nedeniyle ortaya kan sosyal ve ekonomik sorunlara zm bulma gerekliliinin, ekonomik ilerleme mekanizmasn bozmak korkusundan daha nemli olduunu belirtir ve bunu iktisatlarn karlatklar en byk ve etin dava olarak grr. Klasik okul ve onun devam olan reel konjonktr okulu, iktisadi dalgalanmalar reel ekonomik oklara kar rasyonel tepki veren karar birimlerinin davranlarnn bir sonucu olarak deerlendirdii iin; ideal bir retim trendinden refah drc sapmalar olarak grmemekte ve bu nedenle para ve maliye politikalarn gereksiz bulmaktadr. Hatta devlet mdahalesinin uzun dnemde zararl etkileri dahi olabilecektir. Neoklasik okul, parann miktar teorisine uygun olarak fiyat seviyesindeki istikrarn, ekonominin istikrarl olmas anlamna geleceini savunmakta ve fiyat istikrar iin merkez bankasnn para arzn ayarlamas gerektiini vurgulamaktadr. Parac okul benzer biimde, fiyat istikrarn savunmakta ve bunun iin sabit parasal byme oran kuralnn izlenmesi gerektiini belirtmektedir. Neoklasik, parac ve yeni klasik okullarn her biri, iktisadi dalgalanmalar parasal faktrlerle akladklar iin fiyat istikrarn gerekli grmekte ve bunun kurala dayal para politikasyla salanabileceini savunmaktadrlar. Buradaki temel mantk, serbest piyasann ileyiine mdahale edilmemesi ve bu sayede ekonominin pareto optimumda olmasnn salanmasdr. Avusturya okulu, Walrasyan dengeyi kabul etmemekle birlikte, serbest piyasay savunmaktadr. Avusturya okulunun yntemi farkl da olsa, vard sonu klasik retiyle uyumludur. ktisadi dalgalanmalar kanlmas gereken zararl bir unsur olmayp, daralma dnemleri, ekonomik sistemin normal ileyii ierisinde ortaya kan yanl ynlendirilmi yatrmlarn daha verimli olacak ekilde yeniden tahsisini salamaktadr.

139

ktisadi dalgalanmalarn nlenmesiyle ilgili en sert eletiri Marksist iktisada aittir. Marksist iktisada gre, kapitalist sistemde iktisadi dalgalanmalarn nlenmesi mmkn deildir. Sorun ancak, sosyalizm ve nihayetinde komnizmle zlebilir. Buna karn, Keynesyen ve post Keynesyen okul, toplam talep zerinde durur ve zellikle maliye politikasn etkili bir ara olarak sunar. Yeni Keynesyen iktisat ise, byk lekli para ve maliye politikalarndan ziyade; ekonomiye yumuak mdahalelerden yanadr ve doal isizlik orannn drlmesi ve ekonominin daha rekabeti hale getirilmesi gibi ekonominin arz ynyle ilgili politikalarla daha fazla ilgilidir. ktisadi dalgalanma teorileri, yaanlan her yeni daralma ve genileme dnemi ile kendini yenilemekte ve gelitirmektedir. 1980 sonrasnda reel konjonktr ve yeni Keynesyen okulun teorileri arasnda bir atma yaanmakla birlikte, gnmzde iktisadi dalgalanmalarn en iyi ekilde anlalmasn salamay amalayan yeni bir uzlama belirmektedir. Goodfriend ve King (1997) bu uzlay yeni neoklasik sentez olarak isimlendirmektedirler. 1960lardaki neoklasik-Keynesyen sentezde olduu gibi, yeni neoklasik sentez de rakip halindeki reel konjonktr ve yeni Keynesyen okullarn nde gelen zelliklerini birletirmeye almaktadr. Yeni klasik okul ve reel konjonktr okulundan, zamanlararas optimizasyonu ve rasyonel beklentileri; yeni Keynesyen okuldan eksik rekabet ve maliyetli fiyat ayarlamasn almakta ve reel konjonktr okulunda olduu gibi, zmlemeyi dinamik stokastik genel denge ierisinde yapmaktadr. Mankiw (2006, s.14) yeni neoklasik sentezin grnn temelini, kat fiyatlar ve eitli dier piyasa aksaklklar nedeniyle, dinamik genel dengeye sahip ekonominin pareto optimumdan sapmasnn oluturduunu belirtmektedir. Pareto optimumdan sapmann kabul edilmesi, para ve maliye politikalarnn etkinliinin de kabul edilmesi sonucunu dourmaktadr. Gnmzde, arz ve talep oklarnn her ikisinin de iktisadi dalgalanmalarn nemli kaynaklarndan olmas, beklentilerin iktisadi dalgalanmann balangnda kilit role sahip olmas ve eksik rekabet artlarnn yaylm mekanizmas zerindeki etkisi konularnda nemli bir uzlann var olduu sylenebilir.

140

Tablo : 5 ktisat Okullarnn ktisadi Dalgalanmalara Yaklamlarnn Karlatrlmas

KTSAD OKUL 1. Ekonomiler neden birbirini takip eden genileme ve daralma dnemleri yaamaktadr? Genileme ve daralma dnemleri birbirini takip etmemektedir. Daralma dnemleri dsal oklara bal geici dengeden sapmalardr. 2.ktisadi dalgalanmay balatan temel neden nedir? Savalar, vergiler, zevk ve tercihlerdeki deiiklikler, doal afetler, iklim gibi dsal oklardr. 3. ktisadi dalgalanmann ekonomiye yaylm nasl olmaktadr? 4. ktisadi dalgalanmalar nasl nlenebilir? nlenmeli mi? Dsal oklara bal olan bunalm dnemlerinin nlenmesi mmkn deildir. nleme amal devlet mdahaleleri, serbest piyasann ileyiini bozduu iin bunalm sresini uzatr. Kapitalist sistemde iktisadi dalgalanmalarn nlenmesi mmkn deildir. Sorun ancak, sosyalizm ve nihayetinde komnizmle zlebilir. ktisadi dalgalanmalar kanlmas gereken zararl bir unsur deildir. Aksine daralma dnemleri, ekonomik sistemin normal ileyii ierisinde ortaya kan yanl ynlendirilmi yatrmlarn daha verimli olacak ekilde yeniden tahsisini salamaktadr. Merkez bankalar, mbadele denklemi gerei fiyat hareketlerini takip etmeli ve para arzn buna gre ayarlamaldrlar.

Dsal oklar, sanayinin farkl dallarndaki karll byk lekli ve hzl biimde deitirebilir ve ekonomik sistemi bir uyum KLASK srecine zorlayabilir. Byle bir durumda, sermaye ve uzmanlam igcnn yeni koullara uyumu zaman alr. Bu sre boyunca, fazla retim ve isizlik szkonusu olabilir. Bunalm dneminde ticaret durur, fabrikalar Emein smrlmesi sonucu ktisadi dalgalanmalarn kapanr. retici gler ve rnler, sonunda tekrarlanan yaps ve oluum ortaya kan, talep MARKSST sreci kapitalist ekonominin yetersizliine karn metalarn deerlerinin altnda bir fiyattan satlana, retim ve ve sermayenin ar retimidir. deiim yeniden yava yava canlanana dein ileyi yapsndan yn halinde israf ve imha edilirler. kaynaklanmaktadr. Piyasaya yeni giren parann, Para arzndaki artla, piyasa faizlerinin doal faiz Doal faiz oran sabit oranlarnn altna dmesi hem tketicilere hem kalmamakta, piyasa faiz orann doal faiz yatrmclara yanl sinyaller gndermekte ve dalgalanmaktadr. Piyasa faiz orannn altna drmesidir. retim faktrlerinin hepsini etkileyecek bir yanl oran ile doal oran AVUSTURYA arasndaki dnemsel ynlendirmeye neden olmaktadr. uyumsuzluklar iktisadi dalgalanmalar oluturmaktadr. Para akmndaki artla birlikte genileme dnemi Para akmnda meydana gelen Para akmndaki deimedir. sresince, reel retim, dolanm hz ve fiyatlar dalgalanmalar, iktisadi NEOKLASIK dalgalanmalar artar. Daralma dnemindeyse tam tersi bir oluturmaktadr. mekanizma iler.

140

141

Genileme dneminin son evrelerinde yatrm harcamalarndaki orantsz art, tasarruflar artrarak tketim harcamalarn ksar. Bunun KEYNES kanlmaz sonucu, efektif talepte dmedir. retim azalr, isizlik artar ve yatrmlar durma noktasna gelir. Yeni yatrmn beklenen i ve yatrmc arasndaki Belirsizlik ortamnda beklenen karn dmesiyle gelir blm adaletsizliinin karllk oranndaki deimedir. birlikte yatrmlarn durma noktasna gelmesi; POST KEYNES toplam talep zerindeki etkisi retimi, istihdam ve toplam talebi azaltr. iktisadi dalgalanmalar oluturmaktadr. Para arz byme oranndaki Para arzndaki art ve Para arzndaki deime toplam talebi etkileyerek deiimdir. azallar iktisadi ksa dnemli retim, gelir ve istihdam dalgalanmalar dalgalanmalarna yol aar. Para arz ile reel kesim PARACI oluturmaktadr. arasndaki iliki portfolyo ayarlama sreci ile kurulur. Sermayenin marjinal etkinliinde meydana gelen dalgalanmalarn dnemsel yaps, iktisadi dalgalanmalar oluturmaktadr. Beklentilerdeki belirsizliin destekledii sermayenin marjinal etkinliindeki deimedir. Toplam talebin beklenenden daha fazla artmas genileme, YEN KLASK toplam talebin beklenenden daha az artmas ise daralma dnemini ortaya karr. iktisadi dalgalanmalar trend etrafndaki dalgalanmay deil, her yeni kalc okla yeni bir deer alan retimin REEL KONJONKTR byme yolunun kendisini gsterir. Ekonomik karar birimlerince beklenmeyen para arz art oranndaki deimeler istikrarszlk kaynadr. Faktr verimliliindeki dsal stokastik (rastgele) dalgalanmalardr. Beklenmeyen talep art, Lucasn srpriz arz fonksiyonu gereince, fiyat beklentisindeki sapmayla doru orantl olarak retimi etkiler. Faktr verimliliindeki deimeler yatrm talebindeki ve emek talebindeki deimeler vastasyla retim ve istihdam etkiler.

ktisadi dalgalanmalar, toplam talep politikalaryla nlenebilir. Daralma dnemlerinde genileyici, genileme dnemlerinde daraltc maliye ve para politikas uygulanmaldr. ktisadi dalgalanmalar, toplam talep politikalaryla nlenebilir. Daralma dnemlerinde genileyici, genileme dnemlerinde daraltc maliye politikas uygulanmaldr. Sabit parasal byme oran kuraln nerir. Bu kural, para arzndaki byme orannn, kabaca ekonomik byme oranna eit ve uzun dnemde fiyat istikrarn salayacak sabit bir oran olmasn ifade eder. Kamuya duyurulan para ve maliye politikalar etkisizdir. Haber vermeden uygulanan para politikas ise ancak ksa dnemde etkilidir.

141

YEN KEYNESYEN

Eksik rekabet artlar cret ve Toplam talepdeki fiyat katlklarna yol aarak, deimelerdir. talep dalgalanmalarna neden olur.

ktisadi dalgalanmalar, reel ekonomik oklara kar rasyonel tepki veren karar birimlerinin davranlarnn bir sonucu olduu iin, ideal bir retim trendinden refah drc sapmalar olarak grlmemelidir. Bu nedenle para ve maliye politikalar gereksizdir. cret ve fyat katlklar, talep oklarnn nominal Para ve maliye politikalar yannda, deikenlerle birlikte retim, istihdam gibi reel doal isizlik orann azaltc arz deikenlerin de etkilenmesine neden olur. politikalar da desteklenmelidir.

YARARLANILAN KAYNAKLAR a. Kitaplar ARNOLD, Lutz. G. : Business Cycle Theory, Oxford University Press, Oxford, 2002. BARAN, P. SWEEZY, P. BARUTA, Hayri : Monopoly Capital, Monthly Review Press, Newyork, 1966. : Parasal Konjonktr Para Teorileri, Trkiye Ekonomisinde Etkileri,

Uygulanan 2000. BERNANKE, B. S. ABEL, A. B. BOCUTOLU, Ersan

Politikalarnn

Konjonktrel

Baslmam Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi, SBE,

: Macroeconomics, Addison Wesley, New York, 1992. : Karlatrmal Makro ktisat : Teoriler ve Politikalar, 2.Bask, Derya Kitabevi, Trabzon, 2005.

BURNS, Arthur F. MITCHELL, Wesley C. CHAMBERS, Edward J. : Measuring Business Cycle, NBER, Nr.2, New York, 1946. : Economic Fluctuations and Forecasting, Prentice-Hall Inc., USA, 1961. DORNBUSH, R. FISHER, S. : Macroeconomics, Fift Edition, McGraw-Hill Book Co., New York, 1990.

143

ENGELS, Friedrich

: Anti-Dhring : Bay Eugen Dhring Bilimi Altst Ediyor, ev. Kenan Somer, nc Bask, Sol Yaynlar, Ankara, 1995.
(http://www.kurtuluscephesi.com/marks/antiduhring.html)

FRANSES, Philip Hans

: Time Series Models for Business and Economic Forecasting, Cambridge University Press, 1998.

FUSFELD, Daniel R.

: The Age of the Economist, Pearson Education Inc., USA, 2002.

GARRISON, Roger W.

: Time and Money: The Macroeconomics of Capital Structure, Routledge, London, 2000.

GERRIT, Meijer

: New Perspectives on Austrian Economics, Routledge, USA, 1995.

HABERLER, Gottfried

: Prosperity and Depression : A Theoretical Analysis Of Cyclical Movements, 3.rd. Edition, Lake Success, New York, 1946.

HANSEN, Alvin H.

: Business Cycles and National Income, Expanded Edn., W.W. Norton, New York, 1964.

HEILBRONER, Robert L.

: ktisat Dnrleri: Byk ktisat Dnrlerinin Yaamlar ve Fikirleri, ev. Ali Tartanolu, I. Bask, Dost Kitabevi, Ankara, Eyll 2003.

HILFERDING, R. INGRID, Rima

: Finance Capital, Routledge & Kegan Paul, London, 1910. : Development of Economic Analysis, Routledge, USA, 2000.

144

ITOH, Makoto LAPAVITSAS, Costas : Political Economy of Money and Finance, Macmillan Press Ltd., Great Britain, 1999. KAZGAN, Glten : ktisadi Dnce veya Politik ktisadn Evrimi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1997. KEYDER, Nur KEYNES, J. Maynard : Para Teori-Politika-Uygulama, 7. Bask, Beta Datm, 2000. : The General Theory of Employment, Interest and Money, The Macmillan Ltd., Cambridge University Press, Cambridge, 1973. KNOOP, Tood A. : Recessions and Depressions: Understanding Business Cycle, Praeger Publishers, USA, 2004. KYUN, Kim : Equilibrium Business Cycle Theory in Historical Perspective, Cambridge University Press, USA, 1988. LAIDLER, David E. W. : Para Talebi: Kuramlar ve Kantlar, ev.Haluk F.Grsel, Ankara, 1983. MALTHUS, Thomas : An Essay on the Principle of Population, as it Affects the Future Improvement of Society with Remarks on the Speculations of Mr. Godwin, M. Condorcet, and Other Writers, Printed For J. Johnson, in St. Paul's Church-Yard, London, 1798; HTML Formatnda Basm Ed. Stephan, 1997. (http://homepage.newschool.edu/het/) MANKIW, Gregory N. : Macroeconomics, Fifth Edition, Worth Publishers, USA, 2003.

145

MANKIW, N.G. ROMER, D. : New Keynesian Economics, Volume I, MA: MIT Press, Cambridge, 1991. MARX, Karl : Kapital: Kapitalist retimin Eletirel Bir Tahlili, ev. Alaattin Bilgi, Cilt I, Sol Yaynlar, 1986. (http://www.kurtuluscephesi.com/marks/kapc100.html.) MELKE, Bildirici : Yeni Klasik ve Yeni Keynesyen ktisatta Konjonktr Analizi, Baslmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi, SBE, 2000. MITCHELL, Wesley C. : Business Cycles, Berkeley, University of California Press, 1913. ___________________ : Business Cycles: The Problem and its Settings, NBER, New York, 1927. OUZ, Hacer : Devresel Dalgalanma Teorileri ve Trk Ekonomisindeki Devresel Dalgalanmalar, Baslmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, SBE, 1995. ONUR, Sara : Politik Konjonktrn Teorileri ve Trkiye Uygulamas (19541996), Baslmam Doktora Tezi, Seluk niversitesi, SBE, 2000. OSER, Jacob BRUE, Stanley L. : The Evolution of Economic Thought, Harcourt Brace Jovanovich Inc., USA, 1998. PARKIN, Michael : Macroeconomics, Sixth Edition, Pearson Education Inc., USA, 2003.

146

RICARDO, David

: On The Principles of Political Economy and Taxation, 1821; Tekrar Basm Batoche Books, Kitchener, Ontario, Canada, 2001.
(http://socserv2.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/ricardo/Principles.pdf)

ROSIER, Bernard

: ktisadi Kriz Kuramlar, ev. Nurhan Yentrk, kinci Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 1994.

ROTHBARD, Murray N.

: Classical Economics: An Austrian Perspective on the History of Economic Thought, Edward Elgar Publishing, Hants, 1995.

RPKE, Wilhelm

: Konjonktr ve Buhranlar, ev. mer Celal SARC, Yaynlar, Nr. 315, stanbul, 1947.

SAVA, Vural

: Politik ktisat, 3. Bask, Beta Basm Yaym Datm, stanbul, 1998.

____________ SAY, Jean-Baptiste

: ktisadn Tarihi, 3.bask, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1999. : A Treatise on Political Economy or The Production, Distribution, and Consumption of Wealth, 1803, ev. C. R. Prinsep, Batoche Boks, Kitchener, Ontario, Canada, 2001. (http://socserv2.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/say/treatise.pdf)

SCHUMPETER, Joseph A.

: Business Cycles: A Theoretical, Historical, and Statistical Analysis of The Capitalist Process, Volume I, McGraw-HILL Book Company, USA, 1939.

SEYDOLU, Halil

: Uluslararas ktisat: Teori, Politika ve Uygulama, Gzem Yaynlar, stanbul, 2001.

147

SKOUSEN, Mark

: Modern ktisadn nas: Byk Dnrlerin Hayatlar ve Fikirleri, ev. Mustafa Acar-Ekrem Erdem ve Metin Toprak, Editrler Mustafa Acar-mer Demir, Liberte Yaynlar, Nr. 79, Ankara, 2003.

SNOWDON, Brian VANE, Howard R. : Modern Macroeconomics: Its Origins, Development and Current State, Edward Elgar Publishing Ltd., Cheltenham, UK, 2005. SNOWDON, Brian VANE, Howard WYNARCZYK, Peter : A Modern Guide to Macroeconomics: An Introduction to Competing Schools of Thought, Edward Elgar Publishing Limited, Cambridge, 1994. STIGLITZ, J.E. : Economics, Second Edition, W.W. Norton&Company, Inc., New York, 1997. TABAN, Sami : Yeni Klasik Yaklamda Konjonktr Kuram, Baslmam Doktora Tezi, Anadolu niversitesi, SBE, 2002. TUGAN- BARANOWSKY. : Les Crises Industrielles en Angleterre, Jiard & Brive, Paris, Mikhail I. UAR, Metin 1913. : Trkiye Ekonomisinin Friedmanc Yaklamda Konjonktrel Analizi (1970-2000 Dnemi), Baslmam Doktora Tezi, Seluk niversitesi, SBE, 2001. UNAY, Cafer : Ekonomik Konjonktr, Beinci Bask, Ekin Kitabevi, Bursa, 1996.

148

LGENER, Sabri F.

: Milli Gelir, stihdam ve ktisadi Byme, nc Bask, Ofset Matbaaclk Ltd. ti., 1970.

VARGA, E.

: World Economic Crises, Keio-shobo, Tokyo, 19371938.

WILLIAMSON, Stephen D.

: Macroeconomics, 2 Edition, Addison Wesley, March 2004.

(http://www.econ.ucsb.edu/~fisher/Econ%20208/Lecture%207.pp.)

YAY, Turan

F.A.

Hayekte

ktisadi

Dnce:

Hayek

ve

Keynes/Keynesciler Tartmas, Ezgi Kitabevi Yaynlar, Bursa, 1993. ZIJP, Rudy van : Austrian and New Classical Business Cycle Theories: A Comparative 1993. b. Makale ve Bildiriler Study Through the Method of Rational Reconstruction, Edward Elgar Publishing Limited, Cambridge,

ALESINA, Alberto

: Credibility and Policy Convergence in a Two-Party System with Rational Voters, American Economic Review, No:78, (September 1988), pp. 796-806.

BASU, Susanto TAYLOR, M. Alan : Business Cycles in International Historical Perspective, NBER Working Paper, No: 7090, (April 1999). CHARLETTERJEE, Satyajit : From Cycles to Shocks: Progress in Business-Cycle Theory, Federal Reserve Bank of Philadelphia Business Review, (March/April 2000), pp. 2737.

149

CLARK, J. M.

: Business Acceleration and the Law of Demand: A Technical Factor in Economic Cycles, Journal of Political Economy, XXV(3), (1917); Tekrar Basm The Foundations of Business Cycle Theory, Edit. D.P. OBrien, Volume II, Edward Elgar Publishing Ltd., 1997.

DIEBOLD, Francis X. RUDEBUSCH, Glenn D : "Measuring Business Cycles: A Modern Perspective", The Review of Economics and Statistics, Vol. 78(1), pp. 67-77, (February 1996). EBELING, Richard M. : Avusturya Okulunun Konjonktr Dalgalanmalar Teorisi, Piyasa, Cilt 3, Say 11, (Yaz 2004). EKONOMK ARATIRMA FORUMU FIGURA, Ivan : Blgesel Gelime, Bymenin Finansman, Eitim ve Byme, EAF, (Haziran 2006). (http://eaf.ku.edu.tr.) : Michal Kalecki, BIATEC, Volume XIII, (10/2005). (http://www.nbs.sk/BIATEC/BIA10_05/21_25.PDF) FORMAINI, Robert L. : Knut Wicksell: The Birth of Modern Monetary Policy, Economic Insights, Volume 9, No 1,
http://www.dallasfed.org/research/ei/ei0401.html, (01.03. 2006).

FRIEDMAN, Milton SCHWARTZ, Anna J. : Money and Business Cycle, The Review of Economic and Statistics, Vol. 45, No. 1, Part 2, (Feb. 1963), pp. 3264. FRIEDMAN, Milton : The Demand for Money: Some Theoretical and Empirical Results, The American Economic Review, Vol. 49, No. 2, (May 1959), pp. 525527.

150

___________________

: The Demand for Money, Proceedings of the American Philosophical Society, Vol. 105, No. 3, (Jun. 27 1961), pp. 259264.

___________________

: The Role of Monetary Policy, The American Economic Review, Vol. 58, No. 1, (Mar. 1968), pp.1-17.

___________________

: Parann Miktar Teorisi, ev. Suat ksz, ktisadi ve Ticari limler Akademisi, Cilt XV, Say 1, (Ocak 1979).

FRISH, Ragnar

: Propagation Problems and Impulse Problems in Dynamic Economics, Economic Essays in Honor of Gustov Cassel, (1933); Tekrar Basm Readings in Business Cycles, Richard D. Irwin Inc., London, 1966.

GOODFRIEND, Marvin KING, Robert : The New Neoclassical Synthesis and The Role of Monetary Policy, NBER Macroeconomic Annual, (1997), pp. 231-283. HAGEDOORN, John. : Schumpeter: An Appraisal of His Theory of Innovation and Entrepreneurship, MERIT, (1994). (http://www.merit.unu.edu
/publications/rmpdf/1994/rm1994020.pdf)

HARDING, Don ADRIAN, Pagan : Knowing Cycle, Melbourne Institute Working Paper, No. 12/99 (May 1999). ___________________ : Dissecting the Cycle: a Methodological Investigation, Journal of Monetary Economics, Nr. 49 (2002), pp. 365381.

151

HOLT, Richard, P.F. STEVEN, Pressman

: What is Post Keynesian Economics?, in New Guide to Post-Keynesian Economics, Eds. Richard P.H. Holt and Steven Pressman, Florence, KY, USA, Routledge, (2001). (http://site.ebrary.com)

SLATNCE, Hasan

: Rasyonel Beklentiler Teorisinin Rasyonellii Tartmalar, ukurova niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 1, (2002).

KAUTSKY, K. ____________ KING, John E.

: Krisenteorien, Neue Zeit, XX2, (19011902). : Finanzkapital unf Krisen, Neue Zeit, XXIX2, (1911). : Labor and Unemployment, in New Guide to PostKeynesian Economics, Eds. Richard Holt ve ve Steven Pressman, Florence, KY, USA, Routledge, (2001). (http://site.ebrary.com)

KING, Robert PLOSSER, Charles I. REBELO, Sergio T. : Production, Growth and Business Cycles, I: The Basic Neoclassical Model, Journal of Monetary Economics, Vol. 21, No. 2/3, (1988), pp. 195-232. KING, Robert PLOSSER, Charles I. STOCK, James H. WATSON, Mark S. : Stochastic Trends and Economic Fluctuations", American Economic Review, Vol. 81, No.4, (September 1991), pp. 819840.

152

KOOPMAN, Siem Jan

: Modelling Business Cycles, The European Central Bank, Presentation, Frankfurt, (September 2004).
http://staff.feweb.vu.nl/koopman/presentation/BusinessCycle.pdf,

(22.07.2006). KOOPMANS, Tjalling C. : Measurement Without Theory, The Review of Economics and Statistics, Vol 29, Nr.3 (August 1947), pp.161172. KYDLAND, Finn E. PRESCOTT, Edward C. : Business Cycles: Real Facts and a Monetary Myth, Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review, (Spring 1990), pp. 318. LONG, J. PLOSSER, C. : Real Business Cycles, Journal of Political Economy, Vol. 91, (1983), pp. 3969. LUCAS, Robert E. : Expectations and the Neutrality of Money, Journal of Economic Theory, Vol. 4, No. 2, (April 1972), pp. 130124. ___________________ : An Equilibrium Model of the Business Cycle, The Journal of Political Economy, Vol. 83, No. 6, (December 1975), pp. 11341144. ___________________ : Methods and Problems in Business Cycle Theory, Journal of Money, Credit and Banking, Vol. 12, Nr. 4, (November 1980), pp. 696715. LUXEMBURG, R. : The Accumulation of Capital, Routledge& Kegan Paul, London, (1913). MANKIW, Gregory N. : Real Business Cycle: A New Keynesian Perspective, NBER Working Paper, No. 2882, (March 1989).

153

___________________

: The Macroeconomist As Scientist and Engineer, NBER Working Paper, No. 12349, (June 2006).

MCGRATTAN, Ellen R.

: Real Business Cycle, Federal Bank of Minneapolis Research Department, Staff Report 370, (February 2006). (http://minneapolisfed.org/research/SR/SR370.pdf.)

MOORE, Geoffrey H. ZARNOWITZ, Victor : The Development and Role of The National Bureaus Business Cycle Chronologies, NBER Working Paper, Nr. 1394, (July 1984). MUTH, John F. : Rational Expectations and the Theory of Price Movements, Econometrica, Vol. 29, No. 3,( July 1961), pp. 315335. NORDHAUS, W. D. : The Political Business Cycle, Review of Economic Studies, No:42, (1975), pp.169190. KTE, M.K. Sava : Finansal Piyasalarda Asimetrik Enformasyon Problemi: Temel Kavramlar, Literatr ve zm nerileri, Uluda niversitesi BF Dergisi, Cilt 19, Say 12, (Nisan 2001). (http://iktisat.uludag.edu.tr/dergi/arsiv.html) PERSONS, Warren M. : Theories of Business Fluctuations, Quartely Journal of Economics, No. XLI, (1926), pp. 94128; Tekrar Basm The Foundations of Business Cycle Theory, Edit. D.P. OBrien, Volume I, Edward Elgar Publishing Ltd., 1997. PIGOU, A. C. : The Structure of Modern Industry and Opportunities for Error of Forecast, in Industrial Fluctuations, MacMillan Press Ltd., (1927); Tekrar Basm The Foundations of Business Cycle Theory, Edit. D.P. OBrien, Volume II, Edward Elgar Publishing Ltd., 1997.

154

PRESCOOT, Edward C.

: Theory Ahead of Business Cycle Measurement, Federal Bank of Minneapolis Quarterly Review, Vol. 10, No. 4, pp. 922, (Fall 1986).

___________________

: Business Cycle Research Methods and Problems, Federal Reserve Bank of Minneapolis Research Department Working Paper, Nr. 590, (October 1998).

ROMER, Christina

: Business Cycles, The Library of Economics and Liberty, www.econlib.org/library/Enc/BusinessCycles.html, (22.07.2006).

SAMUELSON, Paul A.

: Interactions Between The Multiplier Analysis and The Pirinciple of Acceleration, Rewiew of Economic Statistics, Vol. XXI, Number 2, (1939); Tekrar Basm Readings in Business Cycle Theory, Volume II, Richard D. Irwin Inc., London, 1951.

SLUTZKY, Eugen

: The Summation of Random Causes as the Source of Cyclic Processes, Econometrica, Vol. 5, Nr. 2 (April 1937), pp. 105 146.

STADLER, George W.

: Real Business Cycle, Journal of Economics Literature, Vol. XXXII, (December 1994), pp. 17501783.

WRAY, L. Randall

: Money and Inflation, in New Guide to Post-Keynesian Economics, Eds. Richard P.H. Holt ve Steven Pressman, Florence, KY, USA, Routledge, 2001. (http://site.ebrary.com)

YAY, Turan.

Avusturya

ktisat

Okulunun

Tarihsel

Geliimi

ve

Metodolojisi, Piyasa, Cilt 3, Say 11, (Yaz 2004). ZARNOWITZ, Victor : What is a Business Cycle?, NBER Working Paper, Nr. 3863, (October 1991).

ZGEM Aykut Ekinci, 21.10.1980 tarihinde Ankarada dodu. 1999 ylnda Ankara Trk Telekom Anadolu Teknik Lisesi Radyo Televizyon blmnden, 2004 ylnda KT BF ktisat blmnden ve 2005 ylnda ift Dal Program ile KT Fen Edebiyat Fakltesi statistik ve Bilgisayar Bilimleri blmnden mezun oldu. Ekinci, halen KT Sosyal Bilimler Enstitsnde aratrma grevlisidir ve iktisat yksek lisans programna devam etmektedir. Ekinci, bekar olup ingilizce bilmektedir.