Oik 560

SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI
DPT: 2544 K: 560
KRESELLEME ZEL HTSAS KOMSYONU RAPORU
ANKARA 2000
NSZ Devlet Planlama Tekilatnn Kurulu ve Grevleri Hakknda 540 Sayl Kanun Hkmnde Kararname, ktisadi ve sosyal sektrlerde uzmanlk alanlar ile ilgili konularda bilgi toplamak, aratrma yapmak, tedbirler gelitirmek ve nerilerde bulunmak amacyla Devlet Planlama Tekilatna, Kalknma Plan almalarnda yardmc olmak, Plan hazrlklarna daha geni kesimlerin katksn salamak ve lkemizin btn imkan ve kaynaklarn deerlendirmek zere srekli ve geici zel htisas Komisyonlarnn kurulaca hkmn getirmektedir. Babakanln 14 Austos 1999 tarih ve 1999/7 sayl Genelgesi uyarnca kurulan zel htisas Komisyonlarnn hazrlad raporlar, 8. Be Yllk Kalknma Plan hazrlk almalarna k tutacak ve toplumun eitli kesimlerinin grlerini Plana yanstacaktr. zel htisas Komisyonlar almalarn, 1999/7 sayl Babakanlk Genelgesi, 29.9.1961 tarih ve 5/1722 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile yrrle konulmu olan tzk ve Mstearlmzca belirlenen Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu genel ereveleri dikkate alnarak tamamlamlardr. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan ile istikrar iinde bymenin salanmas, sanayilemenin baarlmas, uluslararas ticaretteki paymzn ykseltilmesi, piyasa ekonomisinin gelitirilmesi, ekonomide toplam verimliliin arttrlmas, sanayi ve hizmetler arlkl bir istihdam yapsna ulalmas, isizliin azaltlmas, salk hizmetlerinde kalitenin ykseltilmesi, sosyal gvenliin yaygnlatrlmas, sonu olarak refah dzeyinin ykseltilmesi ve yaygnlatrlmas hedeflenmekte, lkemizin hedefleri ile uyumlu olarak yeni bin ylda Avrupa Topluluu ve dnya ile btnleme amalanmaktadr. 8. Be Yllk Kalknma Plan almalarna toplumun tm kesimlerinin katks, her sektrde toplam 98 zel htisas Komisyonu kurularak salanmaya allmtr. Planlarn demokratik katlmc niteliini glendiren zel htisas Komisyonlar almalarnn dnya ile btnleen bir Trkiye hedefini gerekletireceine olan inancmzla, konularnda lkemizin en yetikin kiileri olan Komisyon Bakan ve yelerine, almalara yaptklar katklar nedeniyle teekkr eder, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannn lkemize hayrl olmasn dilerim.
Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan
Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu
NDEKLER
SUNU................................................................................................................................................. V SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI KRESELLEME.................................................vii ZEL HTSAS KOMSYONU YELER .....................................................................................vii GR .....................................................................................................................................................1 BRNC BLM.................................................................................................................................3 EKONOMK VE FNANSAL KRESELLEME ............................................................................3 1. GR..............................................................................................................................................3
2. KRESELLEME VE DEVLETN TEKNOLOJK GELMEDEK STRATEJK ROL...6 2.1. KRESELLEME, NOVASYON VE DEVLETN STRATEJK ROL ......................................................6 2.1.1. novasyon Sistemlerinin Glendirilmesi..............................................................................7 2.1.2. novasyon iin Gerekli artlarn Salanmas........................................................................7 2.1.3. novasyon Kltrnn Yerletirilmesi ...................................................................................8 2.1.4. Yeni Teknolojilerin Yaygnlatrlmas ..................................................................................9 2.1.5. ebekeleme ve Kmelemenin Tevik Edilmesi....................................................................9 2.1.6. AR-GEnin Artrlmas ........................................................................................................10 2.1.7. Kresellemenin Yaratt Sorunlarla Ba Etmek ...............................................................11 2.1.8. En yi Uygulama rnekleri .................................................................................................11 2.2. KRESELLEME VE RKETLER ARASINDA REKABET ..................................................................12 2.2.1. Birleme Eiliminin Trkiye'ye Etkisi .................................................................................14 2.3. KRESELLEME SRECNDE KK VE ORTA LEKL LETMELERN REKABET GC ..........15 2.3.1. Ortaklklar, Kmeler ve KOBlerin Kresellemesi...........................................................15 2.3.2. Kresel Ekonomide KOBler in Elektronik Ticaret Potansiyelinin Gerekletirilmesi ..18 2.3.3. Yeniletirme ve Stratejik letme Hizmetleri Yoluyla Kreselleen Ekonomide KOBlerin Rekabet Glerinin Arttrlmas ....................................................................................................18 2.4. KRESELLEME, DORUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI VE K TARAFLI YATIRIM ANLAMALARI ...................................................................................................................................20 3. KRESELLEME EREVESNDE MAL VE HZMET TCARET ...................................22 3.1. DI TCARET VE KRESELLEME ................................................................................................22 3.1.1. Tarihsel Geliim ..................................................................................................................22 3.1.2. Uluslar aras Ticaretin Art Nedenleri..............................................................................24 3.1.3. Dnya Ticaret rgt ve Kreselleme ..............................................................................26 3.2. HZMETLER TCARET..................................................................................................................26 3.2.1. Hizmetler Ticaretinin Geliimi ve nemi ............................................................................27 3.2.2. Hizmetler Ticareti ve Serbestleme .....................................................................................28 3.2.3. GY'ler ve Hizmetler Ticareti.............................................................................................29 3.2.4. Elektronik Ticaret ve Hizmetler Ticareti .............................................................................30 3.3. ELEKTRONK TCARET ................................................................................................................30 4. FNANSAL PYASALARDA KRESELLEME VE KRZ ....................................................36 4.1. TARHSEL GELM ......................................................................................................................36 4.2. GELMEKTE OLAN LKELERE YNELK SERMAYE HAREKETLER .............................................38 4.3. KRESEL MAL KRZLER VE BULAMA ETKS ............................................................................39 4.3.1. 1994-1995 Meksika Krizi ....................................................................................................39 4.3.2. 1997-1998 Kresel Finans Krizi .........................................................................................40 4.3.3 Trev rn Piyasalar Kaynakl Sistemik Krizler................................................................43 4.4 KRESELLEME, BANKACILIK SEKTR VE TRKYE ............................................................43 4.4.1. Para Piyasalar ve Bankaclk Sektr................................................................................43 4.4.2. Trk Menkul Kymet Borsas ...............................................................................................48 4.5. FNANSAL KRESELLEME VE FNANS KESMNDE DEVLETN DZENLEYC ROL .....................48
http://ekutup.dpt.gov.tr/dunya/oik560.pdf
4.5.1. Teknolojik Gelime ve Rekabet............................................................................................48 4.5.2 Yasal Dzenleme ..................................................................................................................49 4.5.3. Finansal Krizlerin Inda Yeni Denetim Mekanizmalar..................................................52 KNC BLM .................................................................................................................................54 SYAS VE HUKUK KRESELLEME........................................................................................54 1. KRESELLEMENN TARHSEL BOYUTU ...........................................................................54 1.1. GR ...........................................................................................................................................54 1.2. KRESELLEMENN ASKER YN ..............................................................................................55 1.3. KRESELLEMENN LETMLE LGL YN ..............................................................................56 1.4. NASIL BR YEN DNYA DZEN? ...............................................................................................57 1.5. KRESELLEMEYE LKN GENEL BR DEERLENDRME............................................................59 2. KRESELLEME VE YEREL YNETMLER ........................................................................62 2.1. ETKN YNETM BRM OLARAK YEREL YNETMLER ...........................................................62 2.1.1. Ekonomik Kalknma Arac olarak Yerel Ynetimler ...........................................................62 2.1.2. Yerinden Ynetim (Desantralizasyon, Ademi Merkeziyet): .................................................63 2.3. VERMLLK ARTII, TEKNOLOJ VE KENTLEME ........................................................................64 2.3.1. Metropoller ve Verimlilik ....................................................................................................64 2.3.2. l Stratejileri ........................................................................................................................64 2.4. YEREL YNETMLERN KRESELLEME KARISINDAK DURUMU ..............................................65 2.4.1. Kaynak Gelitirme:..............................................................................................................65 2.4.2. Yerel Birimlerin Kresel A le Dorudan Balant Kurmasnda Yeni Kurallarn Oluturulmas ................................................................................................................................66 2.5. KRESELLK EREVESNDE YNETM VE YEREL YNETMLERN YER..................................67 3. KRESELLEME, NSAN HAKLARI VE GVENLK SORUNU .........................................68 3.1. GENEL .........................................................................................................................................68 3.2. NSAN HAKLARI VE GVENLK SORUNU......................................................................................69 3.3. KRESELLEME VE GVENLE LKN TESPTLER VE NERLER..............................................71 4. KRESELLEME VE NSAN HAKLARI ..................................................................................73 4.1. GENEL .........................................................................................................................................73 4.2. NSAN HAKLARI ..........................................................................................................................73 4.3. NSAN HAKLARINA LKN TESPT VE NERLER ........................................................................77 5. KRESELLEME VE HUKUK ...................................................................................................78 5.1. GENEL .........................................................................................................................................78 5.2. ANAYASA LE LGL OLARAK .....................................................................................................79 5.2.1.Egemenlik.............................................................................................................................79 5.2.2. Karlkllk..........................................................................................................................79 5.2.3.Temel Hak ve Hrriyetler.....................................................................................................80 5.2.4. Siyasi Partilerin Kapatlmasnn Snrlanmas....................................................................80 5.3.DARE ...........................................................................................................................................80 5.3.1. dare Tekilatnn Yeniden Dzenlenmesi ...........................................................................80 5.3.2. Mahalli idareler ..................................................................................................................80 5.3.3. darenin Kararlarnn Yerindeliinin Etkinletirilmesi.......................................................81 5.3.4. darenin effaflamas.........................................................................................................81 5.4.YARGI VE TEKLATI ....................................................................................................................82 5.4.1. Fiziki mkanlar ve Hizmet i Eitim...................................................................................82 5.4.2.Yarg Denetimi .....................................................................................................................82 5.4.3. Kiisel Sorumluluk...............................................................................................................82 5.4.4. Yarg Kolu Farkllklar ve Devlet Gvenlik Mahkemeleri .................................................82 5.4.5. Masuniyetin Salanmas .....................................................................................................82 5.4.6. Tahkim.................................................................................................................................83 5.5.GENEL KONULAR .........................................................................................................................83
ii
5.5.1. Tketicilerin Korunmas......................................................................................................83 5.5.2. nsanlarn Yanlmadan Korunmas .....................................................................................83 NC BLM .............................................................................................................................85 SOSYAL VE KLTREL KRESELLEME ...............................................................................85 1.NSZ..............................................................................................................................................85 2. ALIMA HAYATININ DZENLENMES...............................................................................85 2.1. SOSYAL GVENLK......................................................................................................................86 2.2. ENDSTR LKLER ...................................................................................................................88 2.3. GC VERMLL ...................................................................................................................90 2.4. ALIMA HAYATINDA ESNEKLK.................................................................................................91 3. ETM ...........................................................................................................................................93 3.1. GENEL ETM.............................................................................................................................93 3.2. MESLEK ETM .........................................................................................................................95 3.3. SREKL ETM ..........................................................................................................................96 3.4. DL ETM .................................................................................................................................97 4. KTLE LETMNN KRESELLEMEDEK ROL............................................................99 5. BLM VE TEKNOLOJ .............................................................................................................100 6.EVRE............................................................................................................................................102 6.1. SALII VE YER GVENL ...........................................................................................102 6.2. DOANIN KORUNMASI ..............................................................................................................104 6.3. KENTLEME VE SALIKLI YERLEM .........................................................................................105 7. KLTREL ETKLEM VE OK KLTRLLK ..........................................................107 8. KRESELLEME BOYUTUYLA BLGESEL POLTKALAR ..........................................110 KSEL GR VE KATKILAR ................................................................................................112
ISBN 975 19 2574 - 6 (basl nsha)

Bu alma Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Sorumluluu yazarna aittir. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir. Bu yayn 2000 adet baslmtr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyas retilmitir.
iii
SUNU
21. yzyla girerken, teknolojide hzl deiim, uluslar aras mal ticaretinde ve sermaye akmlarnda serbestleme, ekonomide piyasa sistemini esas alan yeniden yaplanmalar, siyasette daha liberal bir demokrasiye ynelik almlar ve toplumsal rgtlenme modellerinde yeni araylar kresel lekte yaygnlaarak, derin ve kapsaml bir evrim aamas nitelii kazanmtr. Uluslar aras bilgi akmlarnn umulmadk lde ve sistemli bir biimde kolaylamasna yol aan bilgi-ilem ve iletiim teknolojilerinde salanan yenilikler, kreselleme olarak adlandrdmz bu yeni evrim srecinin balca srkleyici gcn oluturmaktadr. Dnya ticaretinde serbestleme ve mali piyasalarda tedrici entegrasyon eilimleri ile birlikte, teknolojinin lkeler arasnda akkanlk kazanmas, ulusal ekonomilerin retim yaplarn, tketim kalplarn ve dier ekonomilerle balantlarn nemli lde etkilemekte ve d koullara duyarlln arttrmaktadr. Bu balamda, devletin ulusal retimi merkezden ynlendirme kapasitesi azalrken, zel giriimlerin etkinlik alan genilemekte ve yerel retici glerin greli nemi bymektedir. Bu koullarda, devletin rolnn yeniden belirlenmesi, piyasa sisteminin optimal ekonomik performansa yol aacak erevede dzenlenmesi ve kamusal yetki kurumlarnn dengeli bir biimde yerellemesi ynnde uygulanacak reformlar dnyann her blgesinde hkmetlerin gndemine girmi bulunmaktadr. Reform srelerini etkileyen dier bir unsur da, etkinlikleri ve eitlilikleri giderek artan sivil toplum rgtleridir. Kreselleme olgusu, bir ynden ulusal ve ulus-alt dzeylerde yeni ynetiim modellerini zorunlu klarken, dier ynden lkelerin ulus-st dzeyde ortak karlarn gzeten ve koruyan rgtlenmelere katlmlarn n plana karmtr. Uluslar aras ticaret, yatrm, finansman ve evre korumacl gibi alanlarda oluturulan ortak kurallar ve kurumlar, ulusal hkmetlerin politika aralarn ereveleyen kstlamalar daha belirgin hale getirmitir. Younluk kazanan ekonomik, bilimsel ve kltrel ilikiler, lkeleraras balantlarda resmi olmayan kanallarn etkinlik kazanmasna yol amaktadr. Kreselleme balamnda, dk ve orta gelirli lkelerin gelime potansiyelleri son yllarda grgl (ampirik) aratrmalara konu olmaktadr. Kresel lekte gelir dalmnn bozulmakta olduuna dikkat eken gstergeler kayg vericidir. Tarihsel verilere dayal istatistiksel deerlendirmeler, da ak, insan gc kaynaklarnn gelitirilmesine arlk veren, adil ve istikrarl bir hukuk dzenini srdren ve makro ekonomik istikrarn koruyabilen ekonomilerin kalknma baarmlarnn yksek olduunu ortaya koymutur. lkeleraras karlatrmalar, iktisadi byme ile birlikte yoksulluun da azaldn kantlamaktadr. Ekonomiler arasnda teknolojik akkanln artmas, nitelikli igcne sahip orta-gelirli lkelerin, dnya ortalamalarndan daha yksek byme hzlarn gerekletirebileceklerini mmkn klan bir olgu olarak deerlendirilmektedir.
iv
Gelimekte olan lkelere meydan okuyan balca sorun, kentlere ylan gen igcnn niteliinin ykseltilmesi, istihdam olanaklarnn gelitirilmesi ve insani kalknma gstergelerinin iyiletirilmesidir. Son yirmi yln kreselleme ortamnda, Trkiyenin bir ok alanda salad kazanmlar umut vericidir. Trkiyenin da almas, mal piyasalarnn ve mali kesimin serbestlemesi, zel giriimciliin glenmesi, fiziksel altyaplarn gelitirilmesi ve eitim kapasitelerinin yaygnlatrlmas konularnda, yeterlilii tartlabilir olmakla birlikte, nemli admlar atlmtr. Avrupa Birlii (AB) ile gmrk birliine gei, sanayi sektrnn genelinde performans olumsuz etkilememitir. Ancak, Trkiyede makroekonomik istikrarn tesis edilememi olmas ve kronik enflasyon, iktisadi byme srecinde ar dalgalanmalara neden olmu, kaynak kullanmn ve gelir dalmn olumsuz ynlerde etkilemitir. Kronik enflasyonun arka planndaki etmenlerin balcas, kamu finansmannda gzlenen srekli dengesizlik ve bunun neden olduu yksek enflasyon beklentisidir. Finans kesiminin grece kkl ve kayt-d ekonominin bykl, lkenin mali politika seeneklerini kritik bir biimde kstlamaktadr. 2000li ilk onyln kresel ortamnda, Trkiyenin iktisadi ve sosyal gelimesini etkileyecek faktrlerden n vurgulamakta yarar gryoruz: AB yeliine hazrlk srecinde AB mktesebatnn hukuki ve kurumsal yapya yanstlmas ; 2) 2000 ylnda uygulamaya konulan istikrar programnn hedeflerine ulamas ve 3) makroekonomik istikrar iinde kalknmann srdrlmesine zemin hazrlayacak yapsal reformlarn ve projelerin hazrlanp uygulanmas, uzun dnemli amalarmza hizmet edecek balca icraat alanlardr. Gereki makroekonomik ngrlerle ve kurumsal reform nceliklerini belirleyerek tamamlanacan umduumuz Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannn toplumsal bar iinde ve gl bir ortak irade ile uygulanmas halinde, Trkiyenin olumlu ve anlaml ilerlemeler kaydedeceine inanyoruz. Toplumsal barn daha uyumlu siyasal davranlarla salanmas durumunda, gvenlik sektrne tahsis edilen kaynaklarn, sosyal gelimeyi glendiren programlara dengeli bir biimde aktarlmas mmkndr. 2000li yllarda, AB mktesebatnn bir ulusal program erevesinde hukuki ve kurumsal yapya yanstlmas srecinde karlalacak risklerin ve frsatlarn iyi deerlendirilmesi gerekmektedir. AB mktesebat, uzun sreli deneyimler sonunda oluturulmu anlay, kurallar ve yntemleri iermektedir. Bunlarn hzl bir biimde Trkiyenin gelimilik dzeyinde tmyle hayata geirilmesinin, baz sektrlerde ve konularda esnek yaklamlar kstlamas ve yeni i olanaklarnn yaratlmasna snrlamalar getirmesi olasl vardr. Bu perspektiften kaynaklanacak riskleri azaltmay amalayan uyum 1)
ve bilgilendirme programlarnn tasarmna tannmaldr.
k tutabilecek
aratrmalara ncelik
Dier ynden, AB yelerinin varolan mktesebat baz konularda aarak, ekonomilerini ve kurumsal yaplarn yeni ynetiim anlay ve daha ileri iletiim ve biliim teknolojileri ile donatmalar ynnde balattklar abalar da yakn izlemeye alnmaldr. Gzard edilmemesi gereken bir husus, 1990'l onylda AB ekonomilerinde (zellikle kt'a Avrupasnda) gerekleen byme ve istihdam performansnn Amerika Birleik Devletlerinin ekonomik baarmnn gerisinde kalm olduu gereidir. AB lkelerinin ynetiim, teknoloji ve eitim alanlarnda uygulayaca yeniliki reformlara kout olarak, Trkiyenin de kapsaml deiim programlarn oluturmas, kalknma srecinde yeni frsatlar ve olumlu bekleyiler yaratabilir. Bu balamda, eitim kurumlarmzda yeni biliim ve iletiim teknolojilerinin verimli bir biimde ve ileri dzeyde kullanmnn yaygnlatrlmasnda ve niversitelerimizin temel ve uygulamal aratrmalarna daha geni destek salanmasnda stratejik yarar gryoruz. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan hazrlklar balamnda, Devlet Planlama Tekilat (DPT) tarafndan oluturulan Kreselleme ve Trkiye zel htisas Komisyonu nun ana raporu, ksa bir genel deerlendirme blmn izleyen alt komisyon raporundan olumaktadr. Kresellemeye uyum, iktisadi, sosyal ve idari sektrlerin tmn ilgilendiren kapsaml bir sre olduundan, sektrel dzeyde ayrntl irdelemeler DPTnin oluturduu dier zel htisas Komisyonlarnca ele alnmtr. Bu saptamadan hareketle, Komisyonumuzun raporu, kreselleme balamnda Trkiye asndan anlaml ve nemli grlen deerlendirmeleri, grleri ve nerileri iermektedir. Alt komisyonlarn hazrladklar blmlerde yer alan grler, komisyon toplantlarna aktif biimde katlan yelerin genel deerlendirmelerini ve grlerini yanstmakta ve komisyon yelerini bireysel olarak hi bir ekilde balamamaktadr. Bu raporun hazrlanmasnda deerli katklar bulunan ve grlerini paylaan tm Komisyon yelerine teekkr ederiz. Sorumlu olduklar blmlerin hazrlanmasnda byk emei geen Alt Komisyon Bakanlarna, kinci Bakanlarna ve Raportrlerine kran borcumuz byktr. Kreselleme zel htisas Komisyonunun ynlendirilmesinde, almalarn izlenmesinde ve alt rapor taslaklarnn uyumlu bir biimde dzenlenmesinde stn ve zverili bir sorumluluk anlayyla grev alan ve kendilerinden ok ey rendiimiz Komisyon kinci Bakan Fuat Keymana, Koordinatrmz H. Bayram Bulgurluya ve Raportrlerimiz Metin Eker ile Hamit Ersoya tm Komisyon yeleri adna, en iten teekkrlerimizi sunuyorum. Yeni kalknma planmzn lkemiz insanlar iin yararl olmasn diliyorum. Merih CELASUN Bakan
vi
SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI KRESELLEME ZEL HTSAS KOMSYONU YELER
Bakan: Prof. Dr. Merih CELASUN II. Bakan: Do. Dr. Fuat KEYMAN Koordinatr: H. Bayram BULGURLU Raportrler: Yrd. Do. Dr. Hamit ERSOY Metin EKER Atlm niversitesi DPT DPT Bilkent niversitesi Bilkent niversitesi, BF Dekan
vii
ALT KOMSYON BAKAN, RAPORTR VE YELER: I. EKONOMK VE FNANSAL KRESELLEME ALT KOMSYONU BAKAN Hseyin KIRLIOLU II. BAKAN Ziya N RAPORTR Kamil YILMAZ
Ko Holding Ko niversitesi Ko Universitesi ALT KOMSYON YELER
Ufuk ACAR Levent AKPINAR Mehmet ALTAN Serdar ALTINOK Atilla ARAS Cemil ARIKAN Cem AYGL Yavuz BAYAZITOLU Mehmet CMERT Filiz AKIR Cengiz ERDAMAR Sabahnur ERDEML Nurhan ERKAN Engin ERTEKN Ouz ESEN Pelin GARBOLU Dr. Murat KAYACAN Dicle KORKMAZ Tunay KKSAL Halil SARIASLAN Mehmet AHN Ali TANATAR Zuhal TEK A. Haluk GM Selahattin SARI Rdvan KARLUK
KOSGEB D Ticaret Mstearl stanbul niversitesi S.. ktisadi Ticari Bilim. Fak. DPT TBTAK TAYSAD T.C. Merkez Bankas D Ticaret Mstearl Ankara Valilii .. letme Fakltesi TGSD SPK D Ticaret Mstearl Gazi niversitesi T.C. Ziraat Bankas MKB Rekabet Kurumu Rekabet Kurumu TOBB Aydn Ticaret Odas MED Maliye Bakanl TUYAP Gazi niversitesi Anadolu niversitesi
viii
II. SYAS VE HUKUK KRESELLEME ALT KOMSYONU BAKAN YRD. DO. DR. Hamit ERSOY II. BAKAN DO. DR. hsan ERDOAN RAPORTRLER Aye Bahar TURHAN DR. Krat ERDL
Atlm niversitesi Gazi niversitesi Atlm niversitesi Gazi niversitesi
ALT KOMSYON YELER Prof. Dr. Trkel MNBA Dr. Hakan TADEMR Dr. Cneyt LSEVER Dicle KORKMAZ Yrd. Do. Dr. Gkhan KOER Do. Dr. hsan DAI Murat DREN Do. Dr. Osman Metin ZTRK Engin ERTEKN Yrd. Do. Dr. E. Ethem ATAY Do. Dr. Hasan TUN Dr. Trel YILMAZ Levent KORKUT Prof. Dr. Mustafa ERDOAN Do. Dr. kran AHN stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Gazi niversitesi Hrriyet Gazetesi Rekabet Kurumu Karadeniz Teknik niversitesi ODT Eskiehir Bykehir Belediyesi Gazi niversitesi D Ticaret Mstearl Gazi niversitesi Seluk niversitesi Gazi niversitesi Hacettepe niversitesi Hacettepe niversitesi Marmara niversitesi, Tp Fakltesi
ix
III.SOSYAL VE KLTREL KRESELLEME ALT KOMSYONU BAKAN Do. Dr. Ali Rza USLU II. BAKAN Prof. Dr. Suat GEZGN RAPORTRLER Ceyda ILGAZ Nazife GLGEN
TSK stanbul niversitesi stanbul niversitesi DPT
ALT KOMSYON YELER Yaln AKDENZ H. Ezber BODUR Blent DANOLU Mahmut GLER Ycel GRSEL Tuncay ZGNEN H. Nevzat ZGVEN Muzaffer ZSOY Niyazi USTA zgl YKSEL Ahmet ERCILASUN TSE St mam niversitesi Denizcilik Mstearl Ankara niversitesi TMMO ukurova niversitesi, Tp Fakltesi TBTAK Trakya niversitesi Atatrk niversitesi DPT TDK
GR
Yaadmz dnya son yllarda ciddi deiim ve dnmlere sahne olmaktadr. Uluslar aras ilikilerde, ulusal ilikilerde, toplumlar aras ilikilerde, hatta gnlk yaam alanlarmzda, bu deiim ve dnmlerin ciddi sonular domakta, yeni oluumlar ortaya karmakta ve bizleri bir zihniyet deiikliine zorlamaktadrlar. Hem ekonomik, hem de siyasal ve kltrel alanlarda yaadmz, kar karya kaldmz ve bizi belli bir oranda zihin karkl iinde brakan bu deiim ve dnmler, en genel anlamlar ve nitelikleri iinde, kreselleme sreleri olarak tanmlanmaktadr. Bu anlamda, kreselleme, yaadmz dnyada, uluslar, toplumlar ve yerel gruplar aras karlkl ilikilerin ve etkileimlerin genilemesi, derinlemesi ve hzlanmas ile ilgili tm eilimleri ve olgular kapsayc bir biimde simgelemektedir. Ekonomik, siyasal ve kltrel alanlarda yaanan deiim ve dnm srelerinin balcas unlardr: a) Sermayenin kresellemesi ve d ticaretin ekonomik kalknma iin n koul konumuna gelmesi; b) Avrupa Birlii gibi, blgesel rgtlenmelerin ve uluslar aras rgtlerin bir gereklilik haline gelmesi ve ulus devletlerin stnde/gerisinde bir alana siyasetin tanmas, dolaysyla siyasal kreselleme srecinin hzlanmas ve c) Yerel ynetimlerin ve sivil toplum rgtlerinin neminin artmas ve katlmc demokrasi anlaynn yaygnlk kazanmas . Tm bu sreler, kreselleme teriminin toplumsal deiimi simgelediini ve yaadmz dnyann, toplumun ve gnlk yaamn genileyen, derinleen ve hzlanan bir deiim iinde olduunu bizlere sylediini gstermektedirler. Ekonomik, siyasal ve kltrel alanlarda yaadmz kreselleme sreleri yaadmz dnyay hem geniletmekte, hem de kltmektedir. Bu genileme/klme sreci artk ok hzl olmakta ve etkileri hzl bir ekilde hissedilmektedir. Burada iki noktaya deinmekte yarar vardr : a) letiim ve biliim teknolojilerinin itici gc ile toplumsal ilikiler ve olaylar alan olarak genilemekte, dnyann herhangi bir yerinde olan bir olay dier bir yerinde de hissedilmektedir. b) Bu hissedilme yalnzca bilgilenme temelinde gereklememekte, ayn zamanda hissedildii yerde olumlu ya da olumsuz gl tepkileri tahrik eden deiim ve dnmlere de yol amaktadr. Sonu olarak, kreselleme toplumsal ilikilerin zamansal/mekansal oluumunda genileme, derinleme, klme ve hzlanma yaratmaktadr. Bu balamda da kreselleme, deiim ve dnm, deiime olumlu ya da olumsuz tepkileri, dolaysyla hem aktrler, hem kurumlar, hem de zihniyet dzeylerinde yenilikleri gerekli klmaktadr. Bu nedenlerle, a) Kreselleme, olumluluk ya da olumsuzluk atfedilmeden, analitik olarak dnlmesi ve zmlenmesi gereken ve ciddiye alnmas gereken bir olgudur; b) Kreselleme, bizleri kalknma srelerini ve politikalarn dnrken alk olduumuz ulus devlet paradigmasnn tesinde bir alanda dnmeye zorlayan bir olgudur;
c) Kreselleme, yerel ynetimlerin ve sivil toplum rgtlerinin katlm talepleri temelinde, planlama olgusuna katlmc bir nitelik kazandrmakta ve rasyonel ynetimi katlmc bir tarza dntrmektedir ve d) Kreselleme, hem ticaret ve finans aklarnda serbestlemeyi gerekli klmakta, hem gelir dalm sorununu n plana karmakta, hem de srdrlebilir kalknma temelinde gerekli ynetim eylemini sivil toplum rgtlerine aarak daha oulcu ve katlmc yaklamlar iin uygun bir ortam oluturmaktadr. Bu eilimler ve sreler kresellemenin niye ciddiye alnmas gereken bir olgu olduunu bize gstermektedir. Bu anlamda, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannn kreselleme/yerelleme ilikileri zerine younlamas onu daha verimli ve etkili klacaktr.
BRNC BLM EKONOMK VE FNANSAL KRESELLEME

1. GR
Kreselleme, ekonomik, siyasi, sosyal ve kltrel alanlarda baz ortak deerlerin yerel ve ulusal snrlar aarak dnya apnda yaylmasn ifade etmektedir. Ekonomik alanda hem gelimi, hem de gelimekte olan lkelerde benimsenen ekonomik sistem ve buna bal olarak uygulanan ekonomi politikalar giderek benzerlik gstermektedir. Sovyet Blounun k ile birlikte dnyada liberal ekonomik dzen, yani serbest piyasa ekonomisi giderek yaygnlamaktadr. Tm dnyada kamu ekonomisinin grev ve fonksiyonlar yeniden tanmlanmaya allmaktadr. Devletin snrlanmas ve kltlmesi ve bu ekilde piyasa ekonomisine daha fazla ilerlik kazandrlmas grleri nem kazanmaktadr. Dnya ticareti giderek serbestleme eilimindedir. Uluslar aras ekonomik ilikilerde eski korumaclk anlaynn yerine serbest ticaret gr benimsenmektedir. Sadece d ticaret alannda deil, mali ve parasal alanlarda da liberalleme srecinin gelitirilmesi gerektii savunulmaktadr. Devletin vergi, borlanma, para gibi aralar piyasa ekonomisinin ileyiini bozmayacak ekilde kullanmas savunulmaktadr. zetle, dnyada uygulanan ekonomik sistem ve ekonomi politikalar giderek birbirine yaknlamaktadr. Ksaca, kresel ekonomi nin daha youn olarak gndeme gelmesiyle birlikte serbestleme daha fazla nem kazanmaktadr. Siyasi alanda ise demokrasi kresel bir deer olarak daha fazla n plana kmaktadr. Ekonomik alanda liberal ekonomik dzen, siyasi alanda ise demokrasiye dayal bir siyasal sisteme btn dnyada kabul grmektedir. Liberal Demokrasi ad verilen yeni bir siyasi ve ekonomik dzen dnyada hzla yaylmaktadr. Serbest ticaret normlarn btn dnyada egemen klmay amalayan ve GATT mzakerelerine taraf lkelerin onayyla 1995te yrrle giren Dnya Ticaret rgt (WTO) Kurulu Anlamas ve eki anlamalar (Uruguay Turu Nihai Senedi) kresellemenin kurumsallamas ynnde atlan nemli admlardr. Uruguay Turu, patent ve benzeri fikri mlkiyet haklarnn korunmasn, btn dnyada gvence altna alan bir hukuk dzenini de beraberinde getirmektedir. Uruguay Turu, ayn zamanda, devletin hangi ekonomik etkinlik alanlarna, ne lde ve hangi koullarla destek salayabileceinin kurallarn da belirlemekte ve bu kurallara uymayan devletlere uluslar aras dzeyde uygulanacak yaptrmlar ortaya koymaktadr. Kreselleme srecinin dikkati eken bir baka yn ise, retim faaliyetlerini btn bir dnya corafyasna yayan uluslar st (Supranational) ya da ok-uluslu dev firmalarn, bu srecin bir dnya sistemi olarak yerlemesinde
oynadklar belirleyici roldr. nemli olan husus, bilim ve teknolojiye egemen lke kkenli bu firmalarn gnmz teknolojisinin -dnya teknolojisinin- fiili sahipleri olmalardr. Patent ve dier fikri mlkiyet haklarnn korunmas ile ilgili olarak, yukarda iaret edilen Uruguay Turunun getirdii dzenlemelerin altn bir kez daha izmekte yarar vardr. Sz konusu firmalarca sahiplenilmi olan dnya teknolojisi zerindeki haklar, uluslar aras bir dzenleme ile de gvence altna alnmtr. Btn bunlar, Trkiye gibi lkeler asndan nemle kaydedilmesi gereken noktalardr. Zira, teknoloji transferi bu tarz ok uluslu dev firmalar tarafndan gerekletirilecektir. Bu tr firmalarn, ileri sanayi lkeleri dnda AR-GE birimi kurduklar da zaman zaman grlmektedir; ancak byle bir eilimin gereklemesi, her eyden nce, o lkenin hem belli bir gelimilik dzeyine ulam olmas, hem de o lkedeki beyin gcnn nemli lde ucuz olmasna baldr. Bu durumda bile, kurulan ARGE birimindeki faaliyet, genellikle ana firmann belirledii hedefler dorultusunda rgtlenmitir. Yaplan i btnn kendisi deil, bir parasdr ve bir tr aratrma taeronluu olarak tanmlanabilir. Ancak, gerek anlamda aratrma ve gelitirme yeteneinin olumas bu yntemle mmkn olmayabilir. Gmrk duvarlarnn ve geleneksel korumacln giderek kalkt bir dnyada rekabet edebilmek iin asl belirleyici olan, yeni rn ve retim yntemleri, yeni ynetim teknikleri ve yeni teknolojiler gelitirmeye ynelik, btnsel bir yetenein kazanlm olmasdr. retici firmalarn, ksaca inovasyon yetenei olarak anlan yetenei kazanabilmeleri ise, ancak, kendilerinin de somut bir yeni rn ya da retim yntemi, yeni bir sistem gelitirmek ya da mevcutlarn iyiletirmek zere AR-GEye balamalaryla mmkndr. Bunun n koulu ise, mensup olduklar lkenin, ulusal inovasyon sistemini kurmasdr. Kreselleme ile e Gelien Bir Baka Sre: Blgesel Btnleme veya Blgeselleme Dnyada bir taraftan kreselleme ynnde gelimeler olurken, te yandan ilk bakta kreselleme ile tezat oluturan blgeselleme akm yaygnlk kazanmaktadr. Dnyada eitli lkeler, bata ekonomik alanda olmak zere eitli alanlarda birbirleriyle ibirlii yapma eilimleri iersine girmektedirler. Sosyalizmin k ile birlikte askeri alanda ittifak konusu daha farkl bir boyut kazanm durumda. Ekonomik alanda ise lkeler arasnda blgesel entegrasyon hareketleri her geen gn daha fazla nem kazanyor. Bugn ayr ktada blgesel ticaret bloklar olumaktadr. Avrupa Ktasnda Avrupa Birlii, Amerika Ktasnda Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlamas (NAFTA), Asya Ktasnda Asya Pasifik Ekonomik birlii (APEC) blgesel ekonomik entegrasyonlara rnek oluturmaktadrlar. Bir taraftan dnyada kreselleme ile ticari snrlar kalkarken dier taraftan blgeselleme ile ekonomik btnleme hareketleri veya bloklamalar olumaktadr. Kreselleen bir dnyada, rekabet yeteneklerini tek balarna srdremeyeceklerini gren uluslar, blgesel bloklamalarn peindedirler. Bloklar kendi i hukuk sistemlerini oluturup pekitirme abasndadrlar. Ve bugn, bir
yanda kreselleme akm srp giderken, te yanda bloklar aras rekabetin egemen olaca bir dnya oluturma srecine tank olunmaktadr. yle gzkmektedir ki, bu blgesel bloklar kendi ilerinde tek bir pazar oluturmann siyasi ve hukuki altyapsn tamamladklarnda, bunlarn dnda kalan lkelerin neredeyse yaam hakk kalmayacaktr. Bylesi bir zmlemeyi hakl karacak kantlar gzler nndedir. ok ak olarak grlmektedir ki, bloklar, bilimteknoloji-sanayi stnlne sahip lkeler ekseninde ve daha ok bu nitelie sahip lkelerin bir araya gelmeleri ve glerini birletirmeleriyle olumaktadr. Yine aka grlmektedir ki, bloklar dnda kalmas sz konusu olan lkeler bilim-teknolojisanayi yeteneine sahip bulunmayan lkelerdir ve blgesel olarak toplulam g odaklarnn denetimindeki bir dnyada, bu lkelerin tabi lkeler olmaktan baka seenekleri pek grnmemektedir. Trkiye gibi lkeler ise, bloklaan bir dnyada kendilerine yer bulma sorununu en youn bir biimde yaamaktadrlar. Kreselleme: Frsatlar, Tehditler ve Devletin Deien Rol Kreselleme sreci, lkelerin hzl bymeleri asndan nemli frsatlar yaratmaktadr. Ancak kreselleme srecinin dengesiz bir ekilde gelitii gerei gz ard edilmemelidir. inde bulunduumuz neo-liberal kreselleme sreci gerek lkeler arasnda, gerek ayn lkede eitli sosyal gruplar ve blgeler arasnda nemli gelir farkllamalar yaratabilmektedir. Ekonomide kresellemenin en youn biimde gelitii alan finansal kresellemedir. Bilgi ve iletiim teknolojisindeki gelimeler bu sreci son yllarda giderek hzlandrmtr. Finansal kresellemeyi dorudan yatrmlar alanndaki hzl kreselleme izlemektedir. Ekonomilerin birbirleriyle btnlemeleri asndan ticaret alannda da nemli gelimeler olmasna ramen, bu alandaki gelime sreci finansal faaliyet ve dorudan yatrm alanlarndaki kadar yksek bir hz gstermemektedir. Bu alanda halen nemli saylabilecek korumaclk eilimleri mevcuttur. Emein dolam konusu ise kresellemenin en snrl dzeyde gerekletii alan olarak gze arpmaktadr. zellikle vasfsz ya da yar vasfl iilerin dolam ulusal snrlar iersinde gereklemektedir. Kreselleme srecinin dengesiz bir biimde gelimesi, nemli lde farkl alanlardaki btnleme srecinin farkl hzlarda ve boyutlarda oluumundan kaynaklanmaktadr. Kreselleme srecinin olumlu ynlerinden azami derecede faydalanmak ve beraberinde getirdii tehditleri de snrlandrmak asndan devlete nemli grevler dmektedir. Kreselleme sreci erevesinde eskisinden ok farkl, fakat etkin bir devlete zellikle gereksinim duyulmaktadr. Bu erevede devletin nemli grevi vurgulanabilir. a) Devletin teknolojik altyap ve insan sermayesi oluumu erevesindeki stratejik grevi: Kreselleme srecinde lkelerin teknolojik ve insan gc altyaplarn yenilemeleri ve gelitirmeleri byk nem kazanmaktadr. Bu dorultuda, piyasa mekanizmasnn ierdii aksaklklar giderecek mdahalelere gereksinim duyulmaktadr. Devletin stratejik ilevini ihmal ettii durumlarda lkenin kreselleme srecinde giderek marjinallemesi veya dlanmas gndeme gelmektedir.
b) Devletin piyasalar dzenleyici ve rekabeti arttrc ilevi: Devletin piyasalar, zellikle banka sistemini ve mali sektr denetleme ve dzenleme ilevi son dnemde birinci derecede nem kazanmtr. Son Asya krizinin bize gstermi olduu gibi mali sistemleri yeterince denetlenmeyen ancak dier alardan gl olan baz ekonomiler kreselleme srecinden olumsuz ynde etkilenmekte ve kendilerini ciddi krizlerle kar karya bulabilmektedirler. c) Devletin blm alanndaki rol: Kreselleme srecinin dengesiz bir ekilde gelimesi lkeler arasnda olduu kadar lke ii gelir dalmn da olumsuz ynde etkilemektedir. Son dnem kreselleme srecinde sk sk ortaya kan finansal krizlerin yknn de byk lde dk gelir gruplarnn zerine yklenmesi dikkat ekici bir gelimedir. Dolaysyla, gerek kresellemenin olumsuz yanlarnn hafifletilebilmesi, gerek kreselleme srecinin srdrlebilirlii asndan devletin sosyal politikalar ve blm alanlarnda da faal bir rol oynamaya devam etmesi kanlmazdr. Devletin kendi kaynaklarnn kt olduu ve kresellemenin snrlar getirdii gz nne alnsa bile, en dk gelir gruplarnn refahlarn arttrmaya ynelik bir sosyal politika uygulamasnn nemi yadsnamaz. Raporun daha sonraki blmlerinde kreselleme ortamnda devletin teknolojik altyap olumasna katklar ve rekabet ve piyasalar dzenleme ilevleri ayrntl bir biimde ele alnacaktr.
2. KRESELLEME VE DEVLETN TEKNOLOJK GELMEDEK STRATEJK ROL

2.1. Kreselleme, novasyon ve Devletin Stratejik Rol
Ekonomilerin kresellemesi, lkelerin retim sistemlerini olduu kadar inovasyon (yenilik yapma, yaratclk) sistemlerini de birbirlerine baml hale getirmektedir. Kresellemeyle birlikte artan pazar rekabeti ve bilim ve teknolojide giderek hzlanan deiim, firmalar, daha hzl inovasyona zorlamaktadr. novasyonun iki farkl boyutu bulunmaktadr. Bunlar srasyla teknolojik ve rgtsel (organizational) inovasyonlardr. rgtsel dzeyde firmalar aras ebekeleme (networking) ve ibirlii, bugn, rekabet gc asndan gemite olduundan daha nemli bir konuma gelmitir. Firmalar aras ebekeleme, pazar ve retim gibi bilgilerin paylam ve ortak hareket yetenei yaratlmasnn yan sra teknolojik altyapnn daha da iyiletirilmesi konusunda ibirliine olanak salamaktadr. Ayrca, firma-ii (intrafirm) rgtsel yenilikler de teknolojik deiimden rekabet gcn arttrmaya ynelik fayda salama konusunda hayat bir rol oynayabilir. Teknolojik dzeyde inovasyon asndan baktmz zaman kk firmalarn, zellikle de teknoloji tabanl (technology-based) olanlarnn, yeni teknolojilerin gelitirilmesi ve yaynmnda (diffusion) artan bir rol oynamakta olduklarn grmekteyiz.
Tek bana kreselleme ulusal inovasyon sistemlerinde bir homojenizasyon salamamaktadr. lkelerin balang noktalar, teknoloji ve sanayideki uzmanlk alanlar, kurum ve politikalar ve deiim karsnda takndklar tavrlar, kreselleme ve inovasyon srecinde onlar birbirlerinden farkl klmaktadr. Bunlara ek olarak, ulusal ekonomilerin dier karakteristikleri de inovasyonda izlenen yolu etkilemektedir. Inovasyon performans, yalnzca belirli aktrlerin (rnein, firmalarn, aratrma kurumlarnn, niversitelerin) nasl hareket ettiklerine deil; ayn zamanda, inovasyon sisteminin elemanlar olarak, yerel, ulusal ve uluslar aras dzeylerde birbirleriyle nasl etkiletiklerine de baldr. novasyon sisteminin etkinlii, kiileri ve firmalar renmeye tevik eden artlara, finansman sisteminin etkinliine, dzenleyici kurallara vb. daha pek ok unsura dayanr. rnein, inovasyon srecinin ulusal ekonomiye olumlu katkda bulunabilmesinin nkoullarndan birisi, bilimsel aratrma kurumlar (niversiteler ve kamu aratrma kurumlarnn oluturduu sistem) ile i dnyas arasndaki etkileimin iyi ilemesidir. Bu ok boyutlu srete devlete nemli grevler dmektedir. Yeni teknolojilerin potansiyelinden ekonomik byme ve istihdam yaratma alannda yararlanabilmek iin, devlete nemli grevler dmektedir. 2.1.1. novasyon Sistemlerinin Glendirilmesi Kaynak skntsnn giderek artt ve kresellemenin baz ulusal politika aralarnn kullanlmasn snrlad bir zamanda, inovasyon sistemlerini glendirmek birinci derecede nem kazanmaktadr. Kreselleme sreci zellikle teknolojik altyapnn oluma srecinde meydana gelen piyasa mekanizmasndaki aksaklklar (market failures) ortadan kaldrmamaktadr. Teknoloji kaynakl piyasa aksaklklar, firmalarn, inovasyon srecindeki belirsizlikler ya da AR-GE faaliyetlerinin getirisini btnyle kendilerine mal edememeleri nedeniyle, toplumsal adan gerekli olan optimum dzeyin altnda AR-GE yatrm yapmalarndan kaynaklanmaktadr. Sz konusu aksaklklarn dzeltilmemesi halinde kreselleme srecinden beklenen faydalar salanamayacaktr. Sanayilemi lkelerde devlet, geleneksel olarak, teknolojik ilerleme hzn etkilemeye alr ve piyasa aksaklklarna kar, aratrma-gelitirme (AR-GE) hacmini ykseltmeyi amalayan nlemlerle, teknoloji arenasna mdahale eder. Mdahale daha ok, AR-GE faaliyetleri ile ilgili olarak, firmalara salanan parasal yardmlar, hibeler, vergi ertelemeleri ve altyap destekleri yoluyla gerekletirilir. 2.1.2. novasyon iin Gerekli artlarn Salanmas Devlet, teknoloji ve inovasyon politikasn, btn bir ekonomi politikasnn tamamlayc bir paras haline getirerek, lke ekonomisinin btnn kapsayan etkin bir bilgi ynetim sistemi kurulmasnda rol almak durumundadr. Bu rol kapsamnda inovasyon iin gerekli artlarn salanmas nem kazanmaktadr. Bu artlarn salanmas iin aadaki politikalara gerek duyulabilir:
a) novasyon zerine temellenmi rekabeti tevik eden; ama, ayn zamanda ortak aratrmay kolaylatran rekabet politikas [rekabet iinde ibirlii politikas]; b) Beer sermayenin olumasna katkda bulunan retim ve eitim politikas; c) Brokratik engelleri ve kurumsal tkanklklar amaya ynelik idarmal reform politikas; d) Kk firmalara sermaye akn kolaylatran finansman ve maliye politikas; e) Emek piyasasnda esneklii arttrmaya ynelik igc politikas f) Enformasyonun yaylmasn en st dzeye karan ve elektronik alarn yaygnlamasn mmkn klan bir iletiim politikas, g) Kresel dzeyde oluturulan teknolojinin ulusal snrlar iinde yaynmn glendiren bir yabanc sermaye ve ticaret politikas. 2.1.3. novasyon Kltrnn Yerletirilmesi Firmalar, i organizasyonu ve ynetim pratiklerindeki zayflklar, yeni bilgi ve teknolojilere nfuz etmedeki yetersizlikleri nedeniyle, teknik ilerlemelere ayak uyduramamaktadrlar. Bu sorunu zme konusunda devlete de baz grevler dmektedir. Bu grevleri ksaca yle sralayabiliriz: Devlet, i dnyas, aratrma ve retimde, inovasyon kltrnn yerlemesi iin, elverili artlar yaratabilir; byk-kk btn firmalar, inovasyon ve i ynetimindeki en iyi uygulama rneklerini zmsemeleri konusunda tevik edici olabilir. Devlet, yeni teknolojilerin yaylmasn kolaylatrmaya ynelik programlarn kapsamn, firmalar, yeni bilgi ve teknolojileri arayp bulma, bunlara eriip nfuz edebilme yeteneklerini gelitirmeye tevik edecek biimde geniletebilirler. Yeni teknolojilere dayal firmalar, yeni mal ve hizmetlerin retilmesi ve yaygnlamasna yaptklar dorudan katknn tesinde, inovasyon kltrnn yaygnlamasna da yardmc olduklar iin, kendilerine zel bir dikkat gsterilmesini hak etmektedirler. Yaratc giriimcilerin i hayatna atlmalarnn nndeki mevzuat engellerinin kaldrlmas; Kamu ve zel sektrdeki aratrmaclarn giriimciliini nleyen kurallarn gzden geirilmesi; zel sektre ait, risk sermayesi yatrm ortaklklarnn gelitirilmesinin teviki; Teknoloji alannda risk almay zorlatran mevzuatn, bu engeli kaldracak biimde yeniden dzenlenmesi.
2.1.4. Yeni Teknolojilerin Yaygnlatrlmas Devlet, imalat sektrnn yksek teknolojili dallarna verilen destek ile, inovasyon ve teknoloji yaynmnn btn ekonomide glenmesi amacyla verilen destek arasndaki dengeyi gzetmek durumundadr. Teknoloji politikalarnda, bilgiyoun hizmet sektrlerinin bymelerine ve gereksinmelerine yeterli dikkat gsterilmemektedir. Oysa, OECD lkelerinde, retimin te ikisi ve istihdamn yzde yetmii hizmet sektrlerindedir. Teknoloji yaynm mekanizmalarnn glendirilmesi, teknoloji politikalarnda ncelik verilmesi gereken bir konu olmaldr. Devlet, yalnzca ileri teknolojileri kullanan ya da yeni sanayi dallarndaki firmalara deil; teknolojide daha az yetkinlie sahip ya da geleneksel sektrlerdeki firmalardan hizmet sektrlerindekilere ya da farkl gelime evrelerinde olanlarna kadar, btn firmalara, teknoloji yaynm konusunda gereken nemi vermelidir. Hkmetler, teknoloji yaynm iin, bireysel olduu kadar kurumsal balarn da gelimesini tevik etmelidirler. Beyinlerdeki kapal bilgi (tacit knowledge) etkileim ve uzman transferi yoluyla oaltlabilir. retim politikas, ok disiplinlilik ve yaam boyu renmeye gereken nem ve arl vermelidir. Bu politika, takm almas, personel arasndaki ilikilerin srdrlmesi, etkin iletiim, ebekeleme ve deiime uyum gibi, yeni yetkinlik alanlar zerinde de odaklanmaldr. Teknoloji yaynm politikalar, alanlarn eitimi, kamu ve zel sektr arasnda eleman dolam konularn da kapsamaldr. 2.1.5. ebekeleme ve Kmelemenin Tevik Edilmesi Alar zerinde toplulam -ebekelemi- firmalarla bilgi tabanl organizasyonlar arasndaki etkileim inovasyon srecinin balca kayna haline gelmitir. Bu durum, i ilikilerinin, enformasyon teknolojilerindeki ilerlemelerin de etkisiyle, giderek, alar zerinden kurulmasna olanak veren yeni baz biimler almasndan kaynaklanmaktadr. Bu alar, ayn zamanda, gnmzdeki teknik deiimin temelinde yatan ok disiplinlilie gidii de yanstmaktadr. AR-GE masraflar arttka ve ne kadar byk olurlarsa olsunlar, firmalar, bu masraflarn altndan tek balarna kalkamaz, ihtiya duyduklar bilgileri ve uzmanlar kendi bnyelerinde ya da lkelerinde bulamaz duruma dtke, aratrma ve teknoloji gelitirmek iin kendi aralarnda kurduklar stratejik ittifaklarn says da artmaktadr. Firmalar, inovasyon srecinde, tamamlayc uzmanlk kaynaklar olarak, ounlukla, yan sanayileri, mterileri ve hatta rakipleriyle kurduklar ilikilere dayanmaktadrlar. Pek ok lkede, yeniliki firma kmelemeleri, ekonomik byme ve istihdamn srkleyici unsurlar olarak ortaya kmaktadr. Yeniliki ekonomik faaliyet kmelemeleri, yeni teknolojiler, yetenekli insanlar ve aratrma yatrmlar iin cazibe merkezleri haline gelmektedir. Bu kmelemeler, daha ok, lek ve kapsam ekonomilerine (scale and scope economies) izin veren kritik firma kitlesinin olutuu, gl bir bilim ve teknoloji tabanna, inovasyon ve giriimcilik iin gerekli kltr birikimine sahip blgelerde ortaya kmaktadr. Kmelenmeler,
ayn zamanda, doal kaynaklar ve coraf stnlkler gibi faktrlere de dayanmaktadr. Bununla birlikte, kmelenmelerin inovasyon zerindeki etkileri, lke farklar ve ayn lke iinde de, blge farklarna gre deimektedir. Henz, bu kmelenmelerin nasl olutuklar ya da firmalar inovasyona yneltmedeki etkileri konusunda tam bir akla kavuulamamtr. Ama hkmetler, uygulayacaklar blgesel ya da yerel politikalar ve gelitirme programlaryla; ayrca, retim, finansman, rekabet, idar ve mal dzenlemeler ve benzeri alanlarda alacaklar uygun nlemlerle yeniliki kmelenmeleri destekleyebilirler. Bu amala, belirli blge ve/veya teknoloji alanlarna odaklanm AR-GE programlar, yenilikilii tevik eden kamu tedarik politikalar, ayn blge ve/veya teknoloji alanlarna mnhasr yatrm tevikleri ve mkemmeliyet merkezlerinin kurulmas gibi, dolaysz politika aralar da kullanlabilir. Kmelenmeler konusunda yaplacak zmlemeler, hkmetlerin, kmelenmeleri tevik iin kullanlabilecekleri yeni aralar ortaya karabilir. 2.1.6. AR-GEnin Artrlmas Aratrma harcamalarndaki durgunluun, baz ekonomilerin inovasyon kapasiteleri zerinde uzun dnemli etkileri olabilir. Hkmetler, aratrma ve inovasyon yatrmlarndaki azalmay nleyerek bu riski ortadan kaldrmaldrlar. Finlandiya ve Japonyada olduu gibi, baz hkmetler, AR-GEde kamu yatrmlarn artrabilmilerdir; dier baz hkmetler ise, kamunun salad destein etkinliini artrmlardr. Pazar ynelimli, yeniliki sreler, her eyden nce, lkenin kendi ulusal bilim sisteminde bulunabilecek olan salam bir bilgi temeline -niversitelerde ve kamu aratrma kurumlarnda yaplan ve byk lde kamu kaynaklarndan desteklenen temel aratrmalara- dayandrlmaldr. Kamu kurumlar eliyle yrtlen bilimsel faaliyet,saln, evrenin ve ulusal gvenliin gelitirilmesine olduu kadar, bilgi birikimindeki genel art ve yaam kalitesindeki ykselmeye de katkda bulunur. Bilimsel ilerlemeler, teknik inovasyonun da balca kaynadr. niversiteler ve kamu kurumlarnca yrtlen aratrmalardan, sanayi, ya ortak aratrmalar ya da patent ve lisans almlar yoluyla dorudan ya da bu aratrmalarn sonularndan dolayl olarak yararlanr. Firmalar, yetimi eleman temini konusunda da ayn bilimsel temele dayanmak durumundadrlar. Giderek artan sayda sanayi patentinin, temel bilim literatrn, konu ile ilgili bilgi kayna olarak gsterdiine tank olunmaktadr. Biyoteknoloji gibi, bilim ve teknoloji arasndaki ayrmn belirsizletii alanlarda bilimsel aratrma, zaten inovasyonun ana kaynadr. Ve btn sektrlerde, yeniliki sreler, bilim temeliyle teknoloji gelitirme ve ticariletirmenin farkl kademeleri arasndaki geri beslemelerle ekillenmektedir. Merak gdsyle yaplan aratrmalarn srdrlmesi, elbette gndemdeki nemini korumaktadr. Ama bunun yannda, hkmetler, bilgi retimi ve kullanlmasna dayal giriimcilik modeli ekseninde yeniden ekillenen retim sisteminin bilgi talebine, lkenin bilim sisteminin yant verebilmesi iin gerekli nlemleri de almak durumundadrlar.
10
Btn OECD lkelerinde, firmalarn, AR-GE iin, gerekenin altnda yatrm yapmalarnn dourduu sakncay gidermek iin, toplumun genel yarar da gzetilerek, ticariletirme-ncesi AR-GE faaliyetleri de kamu fonlarndan desteklenmektedir. Bu destein amacna ulaabilmesi, inovasyon sisteminin aktrleri arasnda ibirliinin glendirilmesi, devletin belli misyonlarna (savunma, salk ve evrenin korunmas gibi) ynelik AR-GE ile pazar artlarnn ynlendirdii AR-GE arasndaki sinerjinin artrlmas iin, devlet mevcut finansal destek programlarnn daha etkin klmal, kamu-zel sektr aratrma ortaklklarndan daha ok yararlanlmasn salamal ve aratrma sonularnn kolayca ticariletirilmesine uygun bir ortam yaratmaldr. 2.1.7. Kresellemenin Yaratt Sorunlarla Ba Etmek lke dnda aratrma birimi kurmak ya da bir d firmayla teknoloji evlilii yapmak, firmalarn fevkalde iine gelebilir; ama, pek ok hkmet, bu durumda, kendi lkelerinin aratrma yeteneinin kaybolmasndan ve bunun, uzun vadede, lkenin inovasyon kapasitesi zerinde yarataca olumsuz etkilerden endie etmektedir. Buna karlk, yabanclarn ileri dzeydeki aratrma birimlerine ev sahiplii yapan lkelerin hkmetleri de, bu durumun, bilgi ve teknolojinin darya kamas ve sonuta, yerli pazarda artan rekabete uyum gsterme sorunlarna yol amasndan ekinmektedirler. Hem yurtii hem de yurtd AR-GE yatrmlar ile kresel lekteki dier teknoloji evliliklerinden fayda salamay mmkn klacak politikalara ihtiya vardr; ama, bu tr giriimlerden karlkl olarak yarar salanabilmesi, oyunun kurallarna baldr. Yurtii retimin teknoloji tabannn an teknoloji dzeyine eritirilmesi ve ulusal ekonominin kendi iindeki balarn gelitirilmesi, aratrmalardan, hangi corafyada gerekletirilirse gerekletirilsinler, fayda salayabilmenin n kouludur. Yabanc AR-GE yatrmlarn ve yabanc aratrmaclar cezbetmek iin, yerel, yeniliki firma kmelenmelerini ve uzmanlk merkezlerinin olumasn tevik etmek gerekir. Bir dier koul, uluslar aras AR-GE ibirliinin artrlmasdr. 2.1.8. En yi Uygulama rnekleri Kreselleen lkeler, baz sorunlarda, esas itibariyle, benzer artlarla karlayor olmakla birlikte, ulusal politikalarn, birbirinden nemli lde farkl balam ve sistemlere oturtmak durumundadrlar. Dolaysyla, ulusal politikalarn getirdii zmler de, bir lde, lkeye-zg olmakta; mevcut ekonomi ve inovasyon sistemlerinin zelliklerine olduu kadar, lkenin tarihsel mirasna da bal kalmaktadr. Keza, lkeler arasnda, bilim ve teknoloji politikalarnn tasarmn yapan kurumlarnn kapasiteleri ve gelenekleri; sorumluluklarn merkez ve yerel ynetimler arasnda blnmesi; farkl bakanlklarnn rol ve gleri; hkmet-sanayi ilikilerinin doas; ve kamu-zel sektr ortaklklarnn kapsam asndan nemli farklar vardr. Aratrma, teknoloji gelitirme ve inovasyon faaliyetlerinin nitelii ve derecesi de pazar koullarna gre, lkeden lkeye deiir. rnein, baz lkeler (Japonya gibi) bilim temelinin glendirilmesine nem verirken; dier baz lkeler
11
(ABD gibi) kamu aratrma kurumlarnn belirli misyonlara ynelik AR-GE faaliyetine ya da (muhtelif Avrupa lkelerinde olduu gibi) inovasyon kltrnn, zellikle de kk lekli firmalarda, ykseltilmesine nem vermek durumundadrlar. Teknoloji politikasnn izlenen yola baml olma (path-dependency) karakteri, etkin olmayan hkmet giriimlerine yol ama riskini artrr; ama bu, ayn zamanda, lkenin inovasyon yeteneinde benzersiz stnlkler yaratlmasn da salayabilir. OECDnin yeni yeleri, ulusal inovasyon sistemlerini, baz durumlarda, mevcut ama krk dkk unsurlar yan yana getirerek kurma sorunuyla kar karyadr. Yine bu lkeler, etkin bir ulusal inovasyon sistemi kurmak iin gerekli olan, temel baz kurumlar da yoktan var etmek zorundadrlar (Meksika). Yerel firmalarn, taklitilikten yaratcla gemek zorunda kaldklarnda, gereksinim duyduklar teknolojiye nfuz etmedeki yetersizlikleri, ana sorun olarak, ayn lkelerin gndemindedir. Bununla birlikte, bu lkeler, nde olanlar yakalayabilmek iin, sonradan gelmenin avantajlarn kullanabilirler; bakalarnn deneyimlerinden kendileri iin nemli paylar kartabilirler. Ama, asla unutulmamaldr ki, kalc bir teknoloji performans kazanlmasnda, ithal teknoloji, hibir biimde, lkenin kendisinin, salam bir bilim temeli ile belirli bir inovasyon kapasitesine sahip bulunmasnn yerini tutamaz. nem verilmesi gereken husus, yaparak renme ve aratrarak renme yoluyla, know-hown zmsenmesidir. OECD, kresellemenin giderek byyen etkisi dahil, bilimsel ve teknolojik ilerlemenin doas ve rolndeki temel deiikliklerin zmlenmesi; bu deiikliklerden ekonomik ve toplumsal ilerleme ynnde yararlanabilmenin yollarnn bulunmas; bunun iin en uygun politikalarn gelitirilmesi; ve uluslar aras ibirliinden tam anlamyla yararlanma imknlarnn aratrlmasnda nemli bir forumdur. Ama, sonuta, lkeler, kendi inovasyon sistemlerinin doasn ve politika uygulama kabiliyetlerini hesaba katarak, gerekli deerlendirmeyi yapmak ve kendi politikalarn kendileri retmek durumundadrlar. 2.2. Kreselleme ve irketler Arasnda Rekabet Ticaretin serbestlemesi ve snrlarn kalkmas, firmalar iin corafi pazar dnya pazar haline getirmitir. Corafi pazar dnya pazar olunca, rekabet kresel dzeyde gereklemektedir. Kreselleme rekabeti artrdka irketler yeni rnler gelitirip ayakta kalabilmek iin konularnda uzmanlam dier irketlerle birlemeyi tercih etmektedirler. Daha byk sermaye, daha byk borlanabilme kapasitesini ve daha fazla yatrm beraberinde getirmekte bu da yeni irketin kresel arenadaki rekabet gcn artrmaktadr. Bir baka deyile, kresel rekabetin geliimi, pazar beklentilerinin gereklememesi ve kr marjlarnn dmesi firmalar uluslar aras ibirliine, baka firmalarla birlemeye veya ortak giriimler kurmaya itmektedir. Firmalar,birlemeden teknolojik geliim salamay, ortaklk yaplarn glendirmeyi, kurumsallama yolunda geliim salamay, ar kapasite ve durgunluu amay beklemektedirler.
12
Baz firmalar dnya pazarnda yer alabilmek iin organizasyon yaplarn deitirerek kresel kimlik kazanrken bir ksm, zellikle ulusal dilin ve kltrn nem kazand durumlarda ve rnlerde ulusal kimliklerini muhafaza etmektedirler. Kreselleme, iki farkl irket evliliine neden olur: Birden fazla lkede faaliyet gsteren herhangi bir firmann rekabetine karlk yerli firmalar kendi aralarnda birleebilirler. Burada ama, yabanc rekabete dayanabilmek ve faaliyetleri da aabilmektir. Bu ama, yerli firmalar birlemeye gdlenmitir. Byle bir durumda ulusal rekabet otoritesi devreye girerek durumu inceler. kincisi, birden fazla lkede faaliyet gsteren firmalarn kendi aralarnda birlemeleridir. Snr aan birlemeler, farkl ulusal pazarlarda farkl etkiler dourabilecei iin birden fazla rekabet otoritesinin onayn almaldr. Rekabet otoriteleri, her birinin mevzuatndaki usule ve esasa ilikin farkllklar nedeniyle farkl kararlar verebilirler. lkelerin bildirim mevzuatlar dahi birbirinden farkllk gstermektedir. Ayn zamanda bu birleme, uluslar aras arenada rekabete aykrlk tamazken bir ulusal pazarda hakim durum yaratabilmektedir. Ulusal rekabet otoritesinin, rekabeti engelledii gerekesiyle birlemeye izin vermemesi durumunda birleen firmalarn rnlerinin ulusal pazara giriinin engellenmesi gerekmektedir. Ama yntem nasl olacaktr? Sadece irket birlemelerinde deil, rekabete aykr anlama, karar ve uygulamalar ile hakim durumun ktye kullanlmas konularnda da sorunlar kabilmektedir. rnein; bir lkenin ulusal pazarnda rekabeti engelleyen yabanc bir firmann rekabete aykr anlama, karar ve uygulamalarnda ulusal rekabet otoritelerinin yabanc firmay soruturma yetkisi konusunda veya ulusal pazarda deil ama yabanc bir pazarda hakim durumda olan ve bunu ktye kullanan bir firmaya uygulanacak kurallar konusunda benzer sorunlar yaanabilecektir. Bu sorunlar, uluslar aras ibirlii, ikili anlamalar veya eitlik ve effaflk prensibine dayal OECD veya DT bnyesinde ok tarafl bir forum oluturulmas yollaryla zmlenebilir. Seattle'da 30 Kasm-3 Aralk 1999 tarihleri arasnda yaplan DT III. Bakanlar Konferans'nda lkemiz, uluslar aras rekabet kurallarnn DT'nn ats altnda belirlenmesi ile her lkenin en azndan DT erevesinde belirlenen kapsamda asgari rekabet kurallarn hayata geirmesi ve uygulamas gerektii grnden hareketle, kreselleen dnya ekonomisinde rekabet konusundaki uluslar aras bir yaklamn DT'nn amalarna ulamasna yardmc olacan vurgulamtr. Ayrca, rekabet kurallarnn doas gerei, bu alanda ok tarafl bir ereve anlamann etkin bir ekilde ileyebilmesinin btn ye lkelerin ok tarafl seviyede ulalan ortak bir anlaya dayal ulusal rekabet mevzuatlarna sahip olmalaryla mmkn olduunu, bu durumun rekabet hukukunun etkin bir ekilde uygulanmas hususunda rekabet otoriteleri arasnda varolan ibirliini glendireceini de ifade edilmitir. Bu amala, rekabet konusunda gelecekte yaplacak almalarn, bu konuda ortak bir anlaya ulamay hedeflemesi ve ayrmc muamelede bulunmama, ngrlebilirlik ve effaflk prensiplerine dayal ulusal rekabet kanunlarnn yrrle
13
konulmasn tevik etmesi, ayrca ulusal mevzuatlar arasndaki farkllklar dikkate almas gerektii vurgulanmtr. 2.2.1. Birleme Eiliminin Trkiye'ye Etkisi irket evlilikleri Trkiye'ye de yansmtr. 05.11.1997-04.11.1999 tarihleri arasnda Rekabet Kurumu'na yaplan 129 bavurunun sermaye yaplar itibariyle dalm yledir: yerli-yerli 50, yerli-yabanc 31, yabanc-yabanc 26. 129 birleme ve devralma bavurusuna konu olan 153 firmann 61'inin merkezi yabanc lkededir. Uluslar aras ekonomiye giderek daha fazla entegre olan Trk ekonomisinin byme istei, bu tr bir tablonun ortaya kmasnda nemli etkenlerden biridir. Trkiye'de yerleik teebbslerin gerek kendi finansal kaynaklarn aan yatrmlarda, gerekse pazar paylarn artrmak ya da yeni pazarlara girmek konusunda yabanc sermayeye ihtiya duymalar, uluslar aras irketlerle ortaklklara gidilmesinde itici bir g olmutur. Sz konusu uluslar aras irketlerin Trkiye'yi yeni pazar araylar asndan cazip grmeleri de kukusuz dikkate alnmas gereken dier bir unsurdur. Global ekonomik gelimeler, yabanc sermayenin birleme ve devralmalardaki paynn belirlenmesinde zel bir rol oynamtr. Asya'da balayan mali kriz, giderek tm dnyada etkisini gstermi, bir sre sonra da uluslar aras ticaret ve retim koullarn da derinden etkileyerek reel ekonomilerde global krize dnmtr. Blgesinde nemli bir ticaret hacmine sahip Trkiye de bu krizden kanlmaz olarak etkilenmitir Talepte nemli lde daralmalar, retimde byk dlere ve baz kk ve orta lekli iletmelerin batarak piyasa dna kmalarna neden olmu, byk lekli teebbslerin de ciddi maliyet sorunlaryla kar karya kalmalarna neden olmutur. ok sayda birleme ve devralmann arkasnda kriz koullarnn hafifletilmesinin yatt, krizin, en azndan sz konusu birleme ve devralmalarn gerekletirilmesinde etkenlerden biri olduu dnlmektedir. Ekonomideki durgunluk zellikle rekabetin youn olduu piyasalarda teebbsleri fiyat indirimine zorlam, dk kr marjlaryla almak durumunda kalan yerli irketler bir de mali krizin getirdii borlanma maliyetleriyle kar karya kaldklarndan risklerini datmak ve retimde yeni teknolojileri kullanarak maliyetlerini drmek amacyla birlemelere, zellikle yabanc ortaklklara ynelmilerdir. Yabanc sermayeyle youn bir ekilde birleme ve devralmalara gidilmesinin reel retime dnk bu nedeninin yan sra iletme faaliyetlerinin ve yatrmlarn finansmanna ilikin mali bir nitelii de sz konusudur. Trkiye'ye yabanc sermaye girii yerleik teebbslerin ortaklk paylarnn ksmen ya da tamamen devralnmas veya bu teebbslerle bir ortak giriim kurulmas eklini almaktadr. Bu gzlem, zaten kstl miktarda Trkiye'ye giri yapan yabanc sermaye' nin lke ekonomisine katks konusunda baz soru iaretleri olduunu gstermektedir.
14
2.3. Kreselleme Srecinde Kk ve Orta lekli letmelerin Rekabet Gc Bugn dnyadaki tm hkmetler, KOBlerin neminin ve bu iletmelerin ekonomiye, istihdama, blgesel ve yerel kalknmaya katklarnn farkna varm durumdadrlar. Kresellemeyle birlikte KOBlerin bu katklarnn daha da artmas mmkn olabilir. Kreselleme ve teknolojik deiim KOBlere yabanc pazarlara girmek ve iletme maliyetlerini drmek konusunda yeni frsatlar getirmektedir. Ancak, ayn zamanda ulus tesi maliyetleri, yeni rekabet mcadeleleri ve riskleri de vardr. Bu balamda, iletme gruplar; kmeler veya snai blgeler eklinde organize olmulardr (rnein; talyan Sanayi Blgesi gibi). Bu blgeler; KOBlerin yerel dzeydeki glerini iletmelerini devam ettirirken uluslar aras dzeyde de kresellemeleri ve baarl bir ekilde rekabet edebilmelerine yardmc olmak konusunda nemli bir rol oynayabileceklerdir. Trkiyenin dinamik kk iletmeler sektrnn gelimesinden ve uluslar aras dzeyde rekabet gcn arttrmasndan elde edecei nemli kazanmlar olacaktr. Bugn Trkiye imalat sanayinde hem retim hem de istihdam anlamnda KOBlerin nemli bir yeri vardr. Ancak, KOBler iin, kreselleme basklarndan oluan yeni bir duruma uyum salamak iin teknolojik ilerleme, sosyal ve evresel deiim ile politik erevenin de deime zorunluluu vardr. Zira, gnmze kadar ekonomi ve kalknma politikalar byk lekli ve uzun yllar retime katkda bulunan firmalarn ihtiyalarna cevap verecek ekilde belirlenmitir. Kresel ekonomide KOBlerin rekabet edebilirliine ilikin konularn ve politikalarn anlalmasn salamak ve kolaylatrmak gereklidir. KOBlerin rekabet gcn artrmak ve kresellemelerini tevik etmek iin, mcadele alanlarn ve frsatlar analiz etmek, en iyi uygulamalar belirlemek ve nemli olarak belirlenen alanlarda politika tavsiyeleri gelitirmek zorunludur. Ancak bu abalarn uzun vadede baarya ulaabilmesi iin KOBlere ynelik politika giriimleri zerinde ilgili evrelerce mutabakata varlmaldr. yle ki, bu politikalar bir hkmetten dierine deitirilemeyecek ekilde, hem sanayi evrelerinin hem de brokrat ve siyasi evrelerin geni apta katlm ve uzlamasyla belirlenmelidir. Bu blmde, KOBlerin kresel pazarlara giriinde nemli olduunu dndmz aadaki temel alanlar ayrntl bir ekilde incelenmektedir: 2.3.1. Ortaklklar, Kmeler ve KOBlerin Kresellemesi ok eitli ortaklklar yoluyla ayn zamanda yerel ve uluslar aras dzeylerde sanayi, rekabet gcn artrmak iin frsatlarn kullanm vastasyla KOBler giderek yerel ve blgesel dzeydeki glere katlm salamaktadr. Bunlar da kmeler (clusters) ve snai blgeler kanalyla salanabilir. Aslnda; son yllarda, ayn i koluyla ilgili alanlarda corafi olarak konsantre olmu i kollarna iletmelerin gzle grlr ilgisi artmtr.
15
Kme; bir rnn retilmesinden satlmasna kadar geni bir srete yer alan sektr ve irketlerin varldr. Eer bir lkede retimden mteriye giden zincirde yer alan ilgili kesimlerin says oksa bir kmeden sz edebiliriz. rnein bir tirt retiyorsanz ve bu alanda baarlysanz, bu baar sadece tirt imalatsna mal edilmemeli. Tarlasnda pamuk reten iftiden, dier malzeme tedarikilerine; tekstil boya reticilerinden tasarmclara; nakliye irketlerinden perakendecilere, hatta ilgili niversitelere kadar geni bir kesimin baarda rol vardr. Bir baka deyile rekabet avantajnn oluturulmas bu kmelerin varlna ve etkin almasna baldr. Eer bunlar arasndaki iliki gl ise, bu sektrlerin uluslar aras arenada rekabet avantaj yakalama imkanlar daha yksektir. Trkiyede belli derecelere kadar baz kmelerin varlndan sz edilebilir. Baz rn ve sektr kmelerinin rnek alnarak, bunlarn rekabet avantajlarnn nasl artrlabilecei zerinde allmas gerekmektedir. Bu kmeleri belirlerken de Trkiyenin ihracatnda nemli pay olan rnler zerinde odaklanlmas gerekmektedir. Kme perspektifinden sanayinin yapsna baktmzda, sanayideki ihtisaslamaya geleneksel sektrel yaklama ba kaldrc bir nitelik tamaktadr. Kaliforniyadaki Silikon Vadisi, ngilteredeki Silikon Fen, Cambridge ve talyadaki snai blgeleri gibi ileri teknolojili kmelerin baars bu ilgiyi daha da artrmtr. Kmeler; ilgili firmalar arasnda deien derecelerde etkileimi iermektedir. Gevek birliklerden, ibirlii ve rekabetin her ikisini birden ieren oklu ilikileri kapsamaktadr. Uluslar aras rekabete ak, yan sanayi ve ilgili sanayilerin bir arada bulunmas ve bu sanayi yapsna destek oluturacak sanayiler, bilgi birikimi ve altyap, sanayi kmelerinin oluumunu salamakta, byle bir sanayi yaps da belirli bir rn grubunda rekabet avantaj oluturmaktadr. Bu erevede; ! Ana sanayi-yan sanayi iletmelerinin ortak sorunlarn beraberce belirleyebilme ve bu sorunlarn zmne mterek zm araylar gelitirebilme gc, ! letmelerin karlkl ibirlii iinde, teknoloji, retim yntemleri veya imalatn deiik paralarn karlkl olarak kullanabilme, ihtiyalar karlkl olarak salayabilme, gelitirilecek yeni rnleri imalat hatlarnda daha kolay deneyebilme imkanlar, ! Bilgi, teknolojik yeniliklerden daha hzl bilgilenebilme, analiz, test imkanlarndan karlkl olarak faydalanabilme olasl, ! Benzer veya ilgili sanayi sektrlerinin bir arada bulunabilmesi sonucunda retim zincirinde birbirini tamamlayarak yeni rn, yntem veya hizmetleri gelitirebilme zellii ve
16
Benzer veya destekleyici imalatlar gerekletiren firmalarn ayn datm kanallarn kullanabilme veya ortak datm kanallar oluturabilme imkanlar rekabet avantaj elde edilmesinde en nemli faktrler olarak grlmektedir. lkemiz asndan tekstil sektrnde sanayi kmelerinin olumaya baladn, ayn ekilde otomotiv yan sanayi konusunda benzer yaplarn oluturulabilmesi iin birikimin bulunduu ve Gebzede gerekletirilen Tat Aralar Yan Sanayi Organize Sanayi Blgesinin nemli bir balang oluturabilecei dnlmektedir. KOBlerin kresel pazarlara eriimlerini salamak amacyla zel sektr kaynakl ortaklklar kurulmasnda kamu sektrnn hem dorudan, hem de dolayl bir rol stlenmesi sz konusudur. Bir yandan nasl ve hangi koullar altnda nemli bir rol stlenecektir? Bu konu olduka nemlidir. ok geni kapsaml gzlenen bir olay udur ki; ekonomik faaliyetin kresellemesine ramen, ayn i alannda alan firmalar iin yakn olarak yerlemek ve fiziksel olarak yakn bir ekilde faaliyet gstermek gl bir rekabet eilimidir. Bu durum hatta mekansz olarak faaliyet gsteren firmalar asndan da ok nemlidir (bilgi ilem ve veri girii gibi). Fiziksel olarak yakn bir ekilde faaliyet gsteren firmalarn rekabet avantajlar vardr. Aslnda, ok sayda bilinen kmeler de (Kaliforniyadaki Silikon Vadisi, ngilteredeki Silikon Fen ve Cambridge ve talyadaki ok saydaki sanayi blgelerindekiler vb.) yksek dzeylerde yatrm yaplmakta, isizlik dk ve ortalama cretler yksek seyretmektedir. Sonu olarak; ok saydaki OECD lkesinde merkezi ve ulusal alt otoriteler; tecrbelerinden yola karak, iletmelerin bu ekilde kmeler oluturmadaki baarlarn srekli olarak dile getirmektedirler. Bu balantda; yerel ve blgesel otoritelerin faaliyet gsterecei bir dizi konu bulunmaktadr. Ancak; ekonomik adan konuya yaklatmzda; yeni firma devleri yaratma politikalar bazen bu alanda kamu politikalar iin uygun bir yaklam gzetilmeden yanl ekonomik tedbirlere dayanmaktadr. Kamu politikasnn kmelerin birletirilmesi ve gelitirilmesinde ve kreselleme erevesinde kk iletmelerde oluan gruplara yeni frsatlar ve mcadele alanlarnn yaratlmasnda optimal rol belirlenmeli ve bu rol erevesinde hzla harekete geilmelidir. Kamu politikasnn optimal rolnn belirlenmesi iin, aadaki konulara zellikle dikkat edilmesi gerekmektedir: Politikalardan kaynaklanan pazardaki baarszlklarn bildirilmesi, Muhtemel benzer kme stratejilerini takip eden ok sayda yere sahip olmann ekonomik belirtilerinin dikkate alnmas, Yakn yerlemi firma gruplaryla alrken, ibirliinden kaynaklanan baarszlklar giderme ve ibirlii davranlarnn daha iyi nasl destekleneceinin bilinmesi,
17
zel sektr sahipli ortaklklarn kurulmasnda, KOBlerin kresel pazarlara eriimlerini tevik bak asyla, kamu sektrnn nasl ve hangi koullar altnda, katalitik bir rol oynayacann tespit edilmesi ve Politika yapclarnn, mevcut veya kurulma aamasnda olan kmelere uygun kurumsal artlar salayarak olumlu ynlerini artrmaya almalar gerekmektedir.
Bu nemli boyutlarn yan sra, firma kmelerinin baarsn alttan destekleyen sosyal oluumlarn varlnn belirlenmesi de nemlidir. Bu tr oluumlarda zaman iinde meydana gelebilecek deiikliklerin, KOBlerin lke iindeki ve dndaki performanslarn dorudan etkilemesi beklenir. Bu yzden, KOBlere ynelik politikalar bu sosyal deimeleri mutlaka dikkate almaldr. 2.3.2. Kresel Ekonomide KOBler in Elektronik Ticaret Potansiyelinin Gerekletirilmesi Elektronik ticaretin KOBlere potansiyel faydalar ok nemli olduundan, KOBlerin kresellemesi ynnde gl bir vektr olabilir. Elektronik ticaret irketlerin rekabet glerini arttrabilmeleri iin yepyeni frsatlar yaratmaktadr. Ancak, bu iletmeler bu potansiyelin farknda deillerdir. Bu nedenle; yeni bir iletme arac ve yeni bir tedarik ekli olan elektronik ticaretin KOBler asndan faydalar analiz edilmelidir. KOBlerin yerel ve kresel pazarlarda rekabet glerini artrmak iin elektronik ticaret uygulamalarnn bu iletmeler tarafndan kullanlabilme boyutunun ok iyi aratrlmas gerekmektedir. KOBlerin elektronik ticaretin faydalarndan niin tam anlamyla yararlanamadklar konusuna aklk getirilmelidir. KOBlerin geliimlerini salayacak elektronik ticaretin hem iletmedeniletmeye hem de iletmeden-mteriye kullanmnda nemli hususlarn tanmlanmas ve analiz edilmesi gereklidir (rnein; elektronik pazarlara eriim, teknolojilerin benimsenmesi ve belirli beceri ve bilgilerin kazanlmas, ilgili konularn finansman, firmalarn elektronik pazara giri ve elektronik pazardan k artlarn kontrol edebilme yeteneklerindeki asimetrik problemler). 2.3.3. Yeniletirme ve Stratejik letme Hizmetleri Yoluyla Kreselleen Ekonomide KOBlerin Rekabet Glerinin Arttrlmas Yenileme; hem hzl byyen yksek teknolojilere haiz sektrlerde hem de daha geleneksel sektrlerde rekabet gcnn temel bir faktrdr. Yeniletirme; hem yerel hem de kresel dzeylerde yeni ve hala gelien rekabet ekilleri ile ilgili olarak tespit edilen faktrlerin en nemlilerinden birisi olarak grlmektedir. letmeler, nceliklerini duraanlktan yenilemeye doru deitirmektedirler. Bilgiden bilgiye uygulama da yaanan evrim; iletmelerin srekli geliim iin kendilerini yeniden kefetmeleri gerektiini gstermektedir. Fakat bu kurumsal
18
yenileme yaratma yetenei bazen rn teknolojisi ve pazar yenilemeleri yaratma yeteneinden daha nemli olabilir. Kk fakat nemli bir grup olan yeniliki teknoloji-bazl KOBler, yeni sanayilerin ve teknolojilerin gelimesinin n srasnda bulunmakta ve hzl bir ekilde uluslar araslamaktadr. KOBlerin dnyasnn karmak olmas ve bu iletmelerin faaliyet gsterdikleri pazarlarn byk lde farkllk arz etmesinden dolay, eitli yollarla yenileme yapmaktadrlar. Bunlarn bazlar, pazar yerlerini gelitirmekte ve sonrasnda kresel pazarlara erimektedirler. Ancak, uzun vadede, ou KOBler iin, yeni rn ve sre eitlerini tahmin etme ve bunlara uyum salama olaslklar; kresel ekonomi erevesinde rekabet stratejilerinde teknolojik deiimleri ve yenilikleri gelitirme yetenekleri ile daha etkin bir ekilde zmseme yeteneklerine baldr. AR-GEnin kresellemesi KOBleri nasl etkiliyor gibi sorularn cevaplandrlmas gerekmektedir. Bu nedenle, KOBlerin kreselleme srecine katlmlar zerine daha fazla veri toplamak gereklidir. htiya duyulan miktarlarda ve uygun koullar altnda z sermaye ve kredinin gvenceye alnmas gereklidir. Bunun yan sra, snai ve teknolojik mlkiyet haklarnn korunmas konularnda nlemler alnmal, bylece teknoloji retebilen irketlerin bu faaliyetlerini daha ok tevik etmek mmkn olacaktr. Bu konudaki stratejik iletme hizmetleri aadaki ekildedir; Bilgisayar yazlm ve bilgi ilem hizmetleri, AR-GE, Pazarlama, letme organizasyonu ve nsan kaynaklar geliimi vb. KOBler yukardaki hizmetlerin hem tedarikisi, hem de tketicisidirler. Bu hizmetler; firmalarn maddi olmayan duran varlklarn oluturmalarna ve rekabet glerini artrmalarna yardmc olmaktadr. KOBlerin ihtiya duyduklar belirli hizmetlerin tanmlanmas ve bunlarn KOBlerin kresellemelerindeki rolleri ve etkinliklerinin deerlendirilmesi gerekmektedir. rnein; uluslar aras ticareti gerekletirmek iin ihtiya duyulan hizmetler, ortak yatrmlar vb.). Eer yenilemenin KOBlerin kreselleme srecindeki rekabet gleri asndan stratejik nemi varsa, bu konuda KOBler zerinde en byk etkisi olduu dnlen politikalarn neler olduu netletirilmelidir. Kreselleen yeniliki KOBlere kaynaklar ulatracak uygun ekonomik, kurumsal ve hukuki erevenin oluturulmas gerekmektedir. KOBlerde yenileme ve AR-GE almalarn artrmaya ve KOBlerin uluslar aras dzeyde rekabet gcn arttrmaya ynelik tedbirler (rnein; AR-GE personeli iin maa sbvansiyonlar, risk sermayesi garantileri, kamu aratrma
19
merkezlerinin oluturulmas, alarn etkin hale getirilmesi, aratrma merkezleri firmalar arasndaki ibirliinin artrlmas, yurtdndaki yatrmlar iin sbvanse krediler, ihracatla ilgili konularda eitim vb.) gelitirilmelidir. KOBlerin kreselleme srelerinde ihtiya duyduklar hizmetleri etkin ve etkili bir ekilde iletme hizmetleri tedarik endstrisinden nasl alabilecekleri hususundaki en etkili yntemlerin neler olabilecei konusu da nemlidir. KOBlerin bu hizmetlerin farknda olduklar ve bu hizmetlere ulaabilmelerini garanti eden en etkili yollar nelerdir ? Teknolojiye dayal KOBlerin kk fakat nemli bir grubu; yeni sanayilerin ve teknolojilerin hzl geliiminin nnde yer almaktadr. Bunlarn uluslar araslam alar iinde yenilik yapmalar; baar iin zorunluluktan daha te bir durumdur. Fakat var olma nedenidir. Daha iyi kurulmu pazarlarda faaliyet gsteren KOBlerin ou iin yenileme; rn kalitesi, pazarlama, ynetim ve teknolojik yenileme (gncelletirmek, dzeltme ve eklemeler yapmak) ve buna bal organizasyonel deiimler yoluyla lojistikte srekli bir iyileme aracdr. Gerekte, kk iletmelerin nemli bir oran, zellikle hala paralara ayrlm ve korumal pazarlarda faaliyet gsterenler henz bir yenileme kltr gelitirememiler, rekabetle ilgili mcadelelerde daha yaratc yeteneklerden ve teviklerden yoksundurlar. Pazarlarn ve byk iletme stratejilerinin kresellemesinin ekonomik faaliyetlerin artan eitliliinde; rekabet ekillerinin dntrlmesinde teknik gelimelerin etkisini artrmaktadr. Uzun vadede, ou KOBlerin hayatta kalabilme ve i yaratabilme olaslklar; iletme stratejilerinin temeline yenilemeyi oturtabilme yeteneklerine baldr. Bu; KOBlerdeki teknolojik gelime ve yenilemenin desteklenmesi konusunda mevcut hkmet politikalaryla bir mcadele alan yaratmaktadr. 2.4. Kreselleme, Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlar ve ki Tarafl Yatrm Anlamalar Kreselleen dnyada, dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn nemi her geen gn artmaktadr. Yerkremizin kutbundan her biri, belirli bir grup gelimekte olan lkeyle dorudan yabanc sermaye yatrmlar yolu ile iktisadi ilikilerini younlatrma eilimi gstermektedir. Bu erevede yatrmlarn gerek korunmas gerek teviki aamalarnda iki tarafl yatrm anlamalar karmza kmaktadr. Birok gelime yolundaki lke, tedrici olarak ekonomilerini da aarken, yabanc teknoloji ve ynetim becerileri de elde etmek amacyla yabanc sermaye yatrmlarn lkelerine ekebilme yollar aramlardr. Yatrmlar gvence altna alma ihtiyac lkeden lkeye farkllk gsterir. Gl makro ekonomik parametrelere ve iyi bir politik sisteme sahip bir lke iin yatrm akmlarnn lkeye giriinde yatrmlarn korunmas nemli bir faktr deilken, zayf bir ekonomiye ve gvenilir olmayan politik bir sisteme sahip bir lke iin, yatrmlar gvence altna alan bir
20
mevzuat kanlmaz olmaktadr. Dolaysyla, yatrmcnn haklarn gvence altna alan, bu konuda yasal bir alt yap oluturan iki tarafl yatrm anlamalar bir ok lke tarafndan imzalanmaktadr. Yaklak 40 yldr, lkeler yabanc yatrmlar korumak ve tevik etmek amacyla iki tarafl anlamalar yapmaktadrlar. Akit taraflara yabanc sermaye konusunda ykmllkler ykleyen ve bu ykmllkler konusunda anlamazlklara zm mekanizmalar oluturan anlamalar, iki tarafl yatrm anlamalar olarak adlandrlmaktadr. ok tarafl dzeyde yatrm anlamalarnn zorluu ve evrensel bir yatrm anlamasnn olmamas, bir ok lke iin iki tarafl yatrm anlamalarnn bu konuda en iyi ikinci zm olarak grlmesine sebep olmutur. Genel olarak, dorudan yabanc sermaye yatrmlarna (DYSY) kaynak olan (home country) lkeler (genellikle gelimi lkeler) iki tarafl yatrm anlamalarn gelime yolundaki lkelerdeki yatrmlarn koruma mekanizmas olarak grrlerken, gelime yolundaki lkeler iki tarafl yatrm anlamalarna DYSY'yi lkelerine ekebilmek amacyla imza atmaktadrlar. Bu arada, baz gelime yolundaki lkeler, DYSY'ye kaynak olan lke statlerini kazandka, iki tarafl yatrm anlamalar mzakerelerinde, DYSY'yi hem tevik etme, hem de koruma amac gder hale gelmilerdir. ki tarafl yatrm anlamalar genellikle gelimi lkeler arasnda mzakere edilmez. ki Tarafl Yatrm Anlamalar mzakerelerinde genel olarak yabanc yatrmlarn tevikine ve bu anlamalarn kalknma boyutu zerindeki etkilerine dikkat edilmektedir. ki tarafl yatrm anlamalar akit taraflar arasnda, DYSY'yi tevik ederken, temel varsaym; ki tarafl yatrm anlamalarnn varlnn, ak, basit ve zorlayc bir takm kurallarla yabanc yatrmclar korumas ve yatrmclarn gvenini artrmasdr. Bu arada, yatrmclarn karlaabilecekleri politik risklerin azalmas da yatrmlar tevik etmektedir. ki Tarafl Yatrm Anlamalarnn, kalknma zerinde kabul edilen etkisi, yabanc yatrmlarn korunmasnn gelime yolundaki lkelerde yatrm akmlarn arttrmas ve bu srecin sonuta gelime yolundaki lkelerin iktisadi kalknmalarna katkda bulunmasdr. Bu meyanda, bir lkenin uluslar aras retim ve datm ana entegrasyonu asndan DYSY; sermaye, teknoloji ve idari beceriler eklinde kaynaklarn transferinde nemli rol oynamaktadr. Trkiye, 1980lerin ikinci yarsndan itibaren; ekonomik transformasyonunun bir paras olarak, iktisadi gelimesini hzlandrmak amacyla yabanc yatrmlar lkeye ekebilmek iin iki tarafl yatrm anlamalar mzakerelerine balad. Trkiye, 18 Eyll 1998 tarihi itibariyle, 53 tane iki tarafl yatrm anlamas imzalam, bunlardan 28 tanesi yrrle girmitir. Zamanla, Trkiye'nin iki tarafl yatrm anlamas mzakere etme amac da deimitir. Trk firmalarnn yabanc lkelerdeki yatrmlar arttka, iki tarafl yatrm anlamalar Trk Yatrmclar iin yatrmlarn gvence altna alan en temel enstrmanlardan biri olmutur. Zira birok lke, hala effaf yatrm rejimine sahip deildir. u anda, 10 lke ile bu konudaki mzakereler devam etmektedir.
21
Trkiye asndan, iki tarafl yatrm anlamalarnn dorudan yabanc sermaye yatrmlarn lkeye cezbetmesi hakknda hala ok az ey bilinmektedir. Zira, iki tarafl yatrm anlamalar dorudan yabanc sermaye yatrmlarna ev sahiplii yapan lkedeki yatrm ortamna gven duyulmasn salayan nlemlerden sadece bir tanesidir. Dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn bu yatrmlara kaynak olan lkelere gre snflandrmasnda, iki tarafl yatrm anlamalarnn dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn byme oran zerinde gzle grlr bir etkisi olmad grlmektedir. ki tarafl yatrm anlamalarnn yatrmlar zerinde salad koruma standard hususunda ise, Trkiye'nin ok az deneyime sahip olduu grlmektedir. Fakat, iki tarafl yatrm anlamalar maddelerinin anlamazlklarn zm konusunda mzakereler vastasyla baarl olduu grlmekte; anlamazlklarn bymesini nledii gzlemlenmektedir. Sonu olarak, Trkiye'nin iki tarafl yatrm anlamalarndaki deneyimi, bize iki tarafl yatrm anlamalarnn otomatik olarak dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn lkeye giriini hzlandrmadn gstermektedir. Fakat bu anlamalar, yabanc yatrmclarn bir lkede yatrm yapmak iin en azndan balang asndan vazgeemedii enstrmanlar olarak grlmektedir.
3. KRESELLEME EREVESNDE MAL VE HZMET TCARET 3.1. D Ticaret ve Kreselleme Kresellemenin en ok etkiledii alanlardan biri belki de en nemlisi- d ticarettir. D ticaret kresellemenin en nemli arac olduu gibi, onun ayn zamanda bir sonucudur da. 3.1.1. Tarihsel Geliim Tarihsel geliimi itibariyle incelendiinde, bugnk blgesel ve kresel entegrasyonlarn byk lde ticarete dayanan ve balangc hayli gemie giden bir srecin devam olduu ortaya kar. yle ki, Ortaa Avrupasnda burg denilen kasaba leindeki corafi alanlarda kk egemenlik birimleri olarak varln srdren derebeylikleri zamanla ekonominin gelimesi, burg snrlarnn ticarete dar gelmesi ve tccarlarn burglarn dna kmak istemeleri sonucu yklarak yerlerini krallklara terketmilerdir. Derebeyliklerin yerini alan krallklar, belli bir dnem daha geni bir corafi alana yaylan, ticaret iin daha belirgin kurallar koyan, dolaysyla daha fazla ve rahat ticarete elverili siyasi ve ekonomik birimler olmutur. Ancak, ticaret erbabnn zamanla krallk snrlarnn dndaki kiilerle giderek byyen ticari ilikiler iine girmesi, krallk yapsnn da bir sre sonra ekonomik ve ticari faaliyetler iin ideal olmaktan kp yetersiz kalmasna yol amtr. Bilindii
22
gibi, krallklar da nihayet yklm ve yerlerine st bir siyasi ve ekonomik birim olan ulusal devletler kurulmutur. Nihayet Avrupadaki ulus-devletler de 20 yyn ortalarndan itibaren ortaya kp gelien uluslar st nitelikteki Avrupa Birliine birok yetkilerini terketmilerdir. Baz ekonomi tarihilerinin gr o ki, siyasi ve ekonomik birimlerin kkten bye doru olan bu evrimi byk lde ekonomik ve zellikle de ticari arzu ve ihtiyalarn bir gerei ve sonucudur. retim, tketim ve ticaret iin en uygun l olmaktan kan yap, yerini daha byk ve gelimi olana terketmektedir. Yerelden kresele doru olan bu eilim, bugn de tm hzyla devam etmektedir. Blgesel entegrasyonlar ve bu arada Avrupa Birlii bu srecin en iyi rnei olarak gsterilmektedir. Bu yaklam, kresel gelimeyi kanlmaz bir olgu, ekonomi ve ticareti de bu olgunun motoru olarak kabul etmektedir. Dnya nfusunun art, ulam ve iletiimi kolaylatran bilimsel ve teknolojik gelimeler, souk savan sona ermesiyle planl ekonomi sistemine tabi birok lkenin serbest piyasa ekonomisine ynelmesi gibi gelimelere bal olarak uluslar aras ticaret de nemli artlar kaydetmitir. yle ki, son yllarda dnya ticaretindeki art dnya ekonomisinde (GSMH) salanan artn daima nnde seyretmitir.
Tablo 1: Dnya Mal Ticareti hracat (FOB) Deer 1997 5,300 Yllk deiim % 1990-97 6.8 1996 4.3 1997 3.2
(Milyar Dolar) thalat (CIF) Deer 1997 5,470 Yllk deiim % 1990-97 6.8 1996 4.9 1997 3.0
Tablo 2: Dnya mal ticaretindeki ve GSMHdeki deiim (%) 1990-97 Mal ihracat Mal retimi GSMH 6.5 2.0 2.0 1995 9.0 3.0 2.0 1996 5.5 3.0 2.5 1997 10.0 3.5 3.0
23
Tablo 3: Trkiyenin d ticareti (Milyar Dolar) Yllar 1994 1995 1996 1997 1998 1999 thalat 23.270 35.709 43.627 48.559 45.921 40.692 Deiim% 20.9 53.5 22.2 11.3 -5.4 -11.3 hracat 18.106 21.637 23.225 26.261 26.974 26.588 Deiim% 18.0 19.5 7.3 13.1 2.7 -1.5 Denge -5.164 -14.072 -20.402 -22.298 -18.947 -14.104 hr/th % 77.8 60.6 53.2 54.1 58.7 65.3
Sava sonras dnemi izleyen son 50 ylda uluslar aras ticaret belirgin bir marjla dnya haslasnn nnde artp nemli bir byme ve istihdam kayna olmutur. Dnya reel retimi 1948den 1997ye kadar ortalama % 3.7 artarken d ticarette art oran %6 olmutur. Dier bir ifadeyle, anlan dnemde ticaret 17 kat artarken hasla art 6 kat olmutur. Bu arada, ithalat ve ihracatn GSMHye oran 1985-97 dneminde sanayilemi lkeler iin %16.6dan %24.1e, GYler iin de % 22.8den % 38.1e ykselmitir. (Kaynak: DT) 3.1.2. Uluslar aras Ticaretin Art Nedenleri 1.Gmrk Tarifeleri ndirimi: kinci Dnya Savana kadar inili-kl bir gelime gsteren gmrk tarifeleri ve korumaclk, sava sonras dnemde yava ama genelde sreklilik arz eden bir dme eilime girmitir. ABD, 1934de Karlkl Ticaret Anlamalar Kanunu nun kyla daha liberal bir sistemi nceden haber vermiti. 1945den beri ok tarafl tarife indirimleri konusunda GATT bnyesinde 8 round yapld. 1947de Cenevrede yaplan ilk round ve 1960larda yaplan Kennedy Round, Uruguay Rounddan nceki en nemlileridir. Bunlar koruma oranlarn nemli lde azaltmlardr. Bu nemli tarife indirimleri, uluslar aras ticarette bugn de devam eden bir arta neden olmutur. D ticaret artnn en fazla olduu iki alan ise gelimi sanayi lkeleri arasndaki ticaret ile firma-ii (intrafirm trade) ticaret olmutur. GATT/DT ve Dnya Ticareti: II. Dnya Sava sonrasnda Uluslar aras Para Fonu ve Dnya Bankasnn kurulmasyla ayn dnemde imzalanan Ticaret ve Tarifeler Genel Anlamas (GATT) emsiyesi altnda yaplan tarife indirimleri de dnya ticaretinin art eilimine ivme kazandrmtr. Yaplan baz hesaplara gre, dnya genelinde, d ticarette uygulanan gmrk tarifeleri son 50 ylda % 90 orannda azalma kaydetmitir. 2. Greceli stnlkler: David Ricardonun nclk ettii ve lkeler arasnda retim faktrlerinin eitsiz dald tespitine dayanan bu gre gre, sahip olunan mukayeseli stnlk veya yoksunluk (dezavantaj) nedeniyle her lke her mal ayn maliyette ve yeterli miktarda retemez. Bu stnln veya yoksunluun
24
nedeni gnmzde doal kaynaklarn dalm, igc, teknoloji, parasal sermaye, giriimcilik gibi btn retim faktrleri olabilmektedir. Kresel dzeyde toplumlarn refahn maksimize etmek iin her lkenin greli stnle sahip olduu alanda retim yapmas, stnle sahip olmadklarn da baka lkelerden temin etmesi gerekir. Bu ise, ancak da ak ekonomiler sayesinde, baka deyile, d ticaret ile mmkndr. Gnmzde giderek artan evre sorunlar ve doal kaynaklarn tahribi de ekonomik kaynaklarn optimal kullanmn zorunlu klmaktadr. 3. Uzmanlama: Uzmanlama, greceli stnlklerin bir sonucu olarak ortaya kabildii gibi, bazen sadece tarihsel gelimeler, sosyal koullar veya dorudan doruya bir tercih veya tesadf sonucu da olabilmektedir. Dolaysyla, greceli stnlklerin sonucu olandan daha farkl bir uzmanlama da sz konusu olabilmektedir. Bu tr uzmanlamann olduu bir ekonomide retilenler d ticaret yoluyla baka toplumlarn ihtiyalarna sunularak dnyada genel refah dzeyinin ykseltilmesi mmkn olabilmektedir. 4. Toplumsal, kltrel tercihler: Ulam imkanlar sayesinde gnmz insan her zamankinden daha fazla gezme, dolama, farkl yer ve lkelerde yerleme eilimi gstermektedir. Ancak bylesine mobil kitleler kendileriyle beraber birok alkanlk ve tercihlerini de gtrmekte, bunlarn tatmini de genellikle terk ettikleri yerlerden salanan mal ve hizmetlerle mmkn olabilmektedir. Bu tr ihtiyalara cevap verilebilmesi iin d ticaretin de ayn oranda artmas gerekmektedir. 5. Ortaya kan yeni alkanlk ve beeniler: Gnmzn bilgi ve iletiim anda baka yerlerdeki tketim kalplar, beeniler, alkanlklar ve moda hakknda bilgi sahibi olmak olduka kolaylamtr. Edinilen yeni bilgiler mevcut alkanlklarn kendilerinin veya giderilme biiminin deimesine yol amakta, bu da yeni veya deien tercih ve tketim kalplarna uygun mal teminini gerektirmektedir. Bu ilevin yerine getirilmesi de d ticaret yoluyla salanmaktadr. 6. deme ekli kolaylklar ve bankaclk sisteminin gelimesi: Gemiin daha az gvenilir ve kolaylktan uzak deme ekilleri (ayni deme, takas, vs.) gnmzde iyice azalm veya tamamen ortadan kalkmtr. Giderek artan daha effaf, homojen ve yaptrma dayal kurallarla beslenen uluslar aras deme ekilleri ve gelikin bankaclk ve sigortaclk sistemi, uluslar aras ticarette risk faktrn klterek ticaret artrc bir etken olmaktadr. Ayrca, mal ithal edebilmek iin gerekli kaynaklarn yine d ticaretle (mal satarak) salanmas gerei de ticareti besleyen baka bir etkendir. 7. Dier ekonomik faaliyetler: nceden bir lkeye ithal edilmi mallarn yol at alkanlklar veya bu mallarn bakm, onarm ve yedek para gibi ihtiyalar, ayn veya benzer mallara olan bamll canl tutmakta ve d ticaretin srekliliini gerekli klmaktadr. Keza, giderek artan yabanc sermaye hareketleri, yabanc lkelerde stlenilen projeler, okuluslu irketlerin firma-ii ticaretleri vs. gibi gelimeler de uluslar aras ticareti artran nemli faktrlerdir. D ticaretin gereini ve artma eilimlerini aklamak iin yukardaki bir dizi unsura yenileri de eklenebilir. Ancak burada ortaya kan gerek u ki, gnmzn gelimi iblm ve bunun uluslara arasnda yol at karlkl bamllk d
25
ticaretin giderek artmas ynnde bir bask yaratmaktadr. Dier taraftan, d ticaret arttka bamllk da artmaktadr. Dier bir ifadeyle, d ticaretle kreselleme arasnda birbirlerini besleyen bir etkileim, biri arttka tekini de arttran bir ba mevcuttur. 3.1.3. Dnya Ticaret rgt ve Kreselleme GATT Uruguay Roundun kreselleme ynndeki en belirgin katks ok tarafl ibirlii kapsamna yeni alanlarn zellikle tarm, hizmetler ve yabanc yatrmlarn da dahil edilmesi olmutur. Ancak, bu alanlarda genel ereve belirlenmi ve ayrntlar daha sonraki mzakerelere braklmtr. Bu tr mzakereler telekomnikasyon alannda (Bilgi Teknolojisi Anlamas-ITA) sonu vermi; dorudan yabanc yatrmlar konusunda da devam etmektedir. 1996 yl Aralk aynda Singapurda imzalanan Bilgi Teknolojisi Anlamas balangta Trkiyenin de aralarnda bulunduu 28 lke tarafndan imzalanmtr. ITAya taraf lkeler 300 kadar bilgi/iletiim teknolojisi rnde dnya pazarnn %95inden fazlasn ellerinde bulundurmaktadr. Bu rnlerde, ngrlen takvime uygun olarak gmrk vergileri 1997den 2000 bana kadar 4 dilimde sfrlanmtr. ITA kapsamna giren rnlerin dnya pazarndaki yllk cirosunun 600 milyar dolarn zerinde olduu hesaplanmaktadr. Kresellemenin en byk etmenlerinden birinin biliim-iletiim teknolojileri olduu dikkate alndnda, bu alanda dnya ticaretinin hzla serbestletirilmesi pek manidar olmaktadr. Dier taraftan, bilgi teknolojisi anlamasnn etkin yrrl iin hizmet ticareti ve fikri mlkiyet haklar alanlarnda da nemli admlarn atlmas beklenmektedir. 3.2. Hizmetler Ticareti Uruguay Roundu tamamlayan Marake Protokol hizmet ticaretini zellikle mali hizmetler, deniz tamacl ve temel telekomnikasyon-gelitirilmesi iin ileride grmeler yaplmasn ngrmtr. Doas gerei, hizmetler ticareti mal ticaretine benzemediinden hizmet ticareti byk hassasiyet gstermekte ve sadece tarifelerin drlmesi yetmemektedir. Burada sorun, daha ok pazara giri ile ilgilidir. Bu nedenle yerel pazarn daha fazla rekabete almas monopollerin krlmas- ve effafln salanmas byk nem arz eder. Birok sanayilemi lke ve baz gelime yolundaki lkeler (GYler) imdiden serbestleme ynnde ciddi admlar atm bulunmaktadr. Finansal hizmetler (bankaclk, sigortaclk, borsa ilemleri, mlkiyetin iletilmesi vs.) halen en nemli hizmetler alan olma niteliini srdrmektedir. Zira, bu alanda 1.5 trilyon dolardan daha fazla bir pazar sz konusudur.
26
Tablo 4: Dnya Hizmetler Ticareti (Milyar Dolar) hracat Hacim 1997 1,310 Yllk deiim % 1990-97 8.0 1996 7 1997 3 Deer 1997 1,295 thalat Yllk deiim % 1990-97 7 1996 5 1997 2
Aratrmalar, ticaret politikalarnn ticari bymenin arkasndaki en byk faktr olduunu gstermitir. Btn dnyada son on yl nemli serbestleme admlarnn atld bir dnem olmutur. DT raporlarna gre, da ak ekonomilerde yeni teknolojiler sayesinde verimlilik artmakta ve yabanc sermaye ak hzlanmaktadr. Ancak, da ak ticaret sistemi kalknma ve bymeyi gerekletirmek iin tek bana yeterli deildir; tersine, bunun salam bir makro ekonomik ortam, kurumsal gven ve siyasi istikrarla desteklenmesi gerekir. Dier taraftan, ticaretin yararlar sadece ekonomik bir perspektiften grlmemelidir. Zira ticaret ieride siyasi istikrara, darda ise karlkl kara dayal uluslar aras ilikilerin gelitirilmesine katkda bulunur. 3.2.1. Hizmetler Ticaretinin Geliimi ve nemi Gemite, herkes gibi uluslar aras ticaretle ilgilenen kiiler tarafndan da hizmetler ticareti gz ard edilmiti. Gnmzde ise hizmetleri daha da ticari hale getiren telekomnikasyon ve bilgi teknolojilerindeki gelimeler ve GATS (General Agreement on Trade in Services) erevesinde ticaret ve yatrm rejimlerindeki serbestlemeler ve blgesel anlamalar, dier bir anlatmla, uluslar aras ticaret alannda yaplan mzakereler ve ulalan ok tarafl anlamalar, hizmetler ticaretini ve bunun liberalizasyonunu nemli bir politika konusu olarak ortaya koyarak hizmetler ticareti zerine ilgiyi younlatrmtr.. Hizmetler ticareti ile ilgili rakamlar da hizmetler ticaretinin geliimini ve nemini gstermektedir. Hizmetler ticareti 1980'ler boyunca mal ticaretinden daha hzl bym ve 1998 ylnda 1.32 trilyon dolara ulamtr. Hizmetler ticareti, dnyadaki toplam ktnn % 60'n oluturmasna ramen baz hizmetlerin uluslar aras ticarete konu olamamas ve ticaretin nnde bulunan engeller nedeniyle dnya ticaretinin % 20'sini oluturmaktadr. letiim endstrisindeki hzl teknolojik gelime hizmetler ticaretinin hzl yaylmasn devam ettirecei gibi bilgi youn hizmet aktivitelerinin - aratrma, gelitirme, yazlm, muhasebe, pazarlama, tantm vb.retim ve tketimini kolaylatrd lde hizmetlerin ticarilemesine katkda bulunacak ve hizmetler ticaretinin dnya ticaretindeki payn artracaktr. Hizmetler ticareti sadece dnya lkeleri iin olduu gibi lkemiz iin de nem tamaktadr. Hizmetler sektr, Trkiye d ticaretinde hatr saylr bir yer almaktadr ve demeler dengesi bilanosu Trkiye'nin hizmetlerde net ihracat olduunu gstermektedir. Hizmetler sektr, lkemiz GSYH'snn ve ihracat
27
gelirlerinin yaklak yarsn oluturmaktadr. Toplam i gcnn te biri hizmetler sektrnde yer almaktadr. Hizmetler sektrndeki en nemli gelir kaynamz ise turizm oluturmaktadr. 1998 ylnda turizm gelirimiz 7.2 milyar $'a ulamtr. lkemizde kamu sektr; bankaclk, limanlar, hava ve demiryolu ulamnda ve telekomnikasyonda arlkl olarak yer almaktadr. Bu hizmetlerin bazlarnda dnya ile rekabet edebilmek; bazlarnda da dnya standartlarnda hizmet sunabilmek iin zelletirmenin yaplmasnn gereklilii ifade edilmektedir. Dikkat edilmesi gereken husus zelletirmenin kurumsal dzenlemelerinin eksik braklmamasdr. lkemizin mal ticareti ile ilgili olarak dnm gerekletirmesinde etken olan Gmrk Birlii Kararnda hizmetler ticareti ile ilgili grmelerin ileri bir tarihte yaplaca belirtilmi ve Gmrk Birliine dahil edilmemitir. AB ile hizmetler ticaretine ynelik grmelerin 2000 yl balarnda balatlmas ve bir yl iinde sonulandrlmas ngrlmektedir. Grmeler neticesinde ulalacak anlama hizmetler sektrmzn yeni bir ivme kazanmasna yol aacaktr. 3.2.2. Hizmetler Ticareti ve Serbestleme lkeler dnya hizmetler ticaretinin serbestlemesi ynnde ticaret anlamalar balamnda nemli admlar atmtr. Bu admlar ou lkeye, benzer ekonomik yaplara sahip olduklarndan ve yaplacak ortak dzenlemelere daha kolay uyum salayabileceklerini dndklerinden ok tarafl anlamalardan daha ekici gelmitir. Bununla beraber mevcut blgesel anlamalarn yannda ileri safhada bir serbestleme ve ok tarafl dzenlemelere olan ihtiya bu alandaki abalarn devam etmesine neden olmaktadr. GATS hizmetlerin serbestlemesi ynnde ve eksiklikleri olmasna ramen- yeknesak dzenlemeleri barndrmas nedeniyle nemli bir boyut tekil etmektedir. Baz ekonomistler "Uruguay Round neticesinde azaltlan tarifelerden elde edilen refah artnn hizmetler sektrndeki bariyerler % 25 azaltlsayd 3 kat daha fazla olabilecekti" demektedirler. Hizmetler ticaretinde ou lke eitli engellemelere bavurmaktadr. Bazen d rekabet yasaklanmaktadr. Bazen de yabanclar pazara girmek iin parasal bir bedel demek durumunda kalmakta veya pazar paylam yoluna gitmektedirler. Mal ticaretinde karlalan sbvansiyonlar, tarifeler, vergiler, kotalar, teknik standartlar ve farkl dzenleyici kurallar hizmet ticareti nndeki bariyerlerdir. Bu hususlarn giderilmesi iin GATS erevesinde nemli abalar harcanmtr. Hali hazrdaki sorunlar iin GATS erevesinde yeni grmeler 2000 yl banda balatlacaktr. Grme konular zerinde iin doas gerei GY'ler ve gelimi lkeler arasnda farkllklar mevcuttur. GY'ler tarafndan GATS gelimi lkeler tarafndan kendilerine kar oluturulmu bir anlama olarak deerlendirilmemektedir. Ancak, GY'ler Anlamada gerek kiilerin dolamnn dzenlenmemi olmasn nemli bir eksiklik olarak grmektedirler. kinci olarak korunma nlemleri konusunun problem tekil edecei belirtilmekte ve bu konunun zlmesinin GY'lerin gelecek rounda katlmalar iin yaamsal nemde olduu ifade edilmektedir.
28
Avrupa Birlii yeni Roundla ilgili olarak mzakereler erevesinde pazara giri koullarnn iyiletirilmesi iin net taahhtler verilmesi, taahhtlerdeki dengesizliklerin giderilmesi iin GATS kurallarnn glendirilmesi ve ayrca mevcut GATS kurallarnn korunma nlemleri, sbvansiyonlar ve hkmet almlar gibi sorunlu alanlarnn gzden geirilmesi ve GY'lerin hizmet ticaretine katlm iin uygun tedbirlerin alnmas gerektiini belirtmektedir. Trkiye GATS erevesinde 72 aktivitede taahhtte bulunmutur. GY'lerin ortalama olarak 23 aktivitede taahhtte bulunduu gz nne alnrsa Trkiye'nin hizmetler ticaretinde kendine yeterince gvenen bir lke olduu anlalabilir. Yeni Roundla ilgili olarak Trkiye'nin yaklam grmelerin hizmetlerin serbestletirilmesi ynnde mmkn olduunca geni tutulmas, tm taraflarca pazara giri taahhtlerinin gelitirilmesi ve gelimekte olan lkeler ile az gelimi lkeler iin zel deerlendirmelerin aratrlmas ve MFN kuralndaki snrlamalarn yeniden gzden geirilmesi eklinde zetlenebilir. Trkiye GATS' desteklemektedir ve gerekleecek olan grmelerin GATS erevesi iinde yaplmasn istemektedir. 3.2.3. GY'ler ve Hizmetler Ticareti Hizmetler sektrnde gelime yolundaki lkelerin dnyaya entegre olmalar istenmektedir. GY'lerin dnyaya entegre olabilmeleri, kendi hizmetler sektrnn uluslar aras alanda rekabet edebilirliine ve bu alanda ihracatlarn artrp artramayacaklarna bal grlmektedir. Serbestleme abalar sonucunda, GY'lerin hizmetler sektrnde yer alan firmalar ok uluslu ve gl finansal yaps olan, son teknolojiye ulaabilen, dnya apnda irtribat a, gelimi bilgi teknolojisi ve alt yaps olan firmalarla rekabet etme veya edememe durumunda kalacaktr. GY'lerin hizmetler ticaretinin serbestlemesinden azami fayda salayarak hizmetlerin kalknma abalarna katkda bulunabilmesi iin GY'lerin teknolojik ilerlemeyi gerekletirmeye almalar, uluslar aras hizmet kalitesi standartlarn yakalamalar ve bunu amalar gerekmektedir. GY'lerin hizmetler sektrnde kazanlarn artrabilmeleri yukarda saylanlarn yannda lkelerin iletiim alt yapsna ve gelien pazarlardaki frsatlardan yararlanabilecek olan mteebbis gcne de baldr. Dier bir husus hukuksal erevedir. Hizmetler ticaretini artrmak iin hkmetlerin mallar ve hizmetler, ticaret ve yatrm gibi konularda birbiriyle balantl olarak dzenlemeler yapmas gerekmektedir. Rekabet ortamnn salanmas ise, ayr bir nemde olan konudur. GY'lerin hizmetler sektrnn uluslar aras alanda rekabet edebilmesi iin, vergi ve gmrk gibi teviklerin verilmesi yannda firmalarn finansal ynden de desteklenmesi salanmaldr. Firmalarn ortak hareket etmesi, standartlarn oluturulmas ve yeni kurallarn konmas iin hizmetler sektr birliklerinin kurulmas zendirilmelidir. Hizmetler sektrnn ekonomik yapsn deitirecek olan internet temelli elektronik ticaret, GY'lerin en nem vermesi gereken konularn banda gelmektedir.
29
3.2.4. Elektronik Ticaret ve Hizmetler Ticareti 3.3. Elektronik Ticaret Son 10 ylda bilgi ve iletiim teknolojilerinde meydana gelen hzl gelimenin yan sra, toplumlarn tm kesimlerinde, gnlk yaamn her alannda bilgisayar kullanmann an gerei olduu bilincinin olumas, ekonomik gelimenin ve toplumsal refahn salanmasnda elektronik ticarete stratejik bir nem kazandrmtr. 2000 ylnda hacminin 300 milyar dolara ulaaca tahmin edilen elektronik ticaretten beklenenler, bilgi ve iletiim teknolojileri aracl ile, kreselleme, rekabet stnl, uluslar aras ticaretten daha ok pay ve srdrlebilir sosyal ve ekonomik kalknmaya katk olarak zetlenebilir. Elektronik ticaret konusunda hukuksal yapsn tamamlam rnek bir lke olmad gibi, uluslar aras platformlarda, sorun yaanan bir ok alanda yaplan tartmalar da devam etmektedir. Bu nedenle, Trkiye gibi gelimekte olan lkelerin, gelimi lkelere gre geride kald sylenemez. Ancak, elektronik ticarette yaanan hzl gelime, lkemizde, fiziki alt yap eksikliklerinin hzla tamamlanmasn ve gerekli hukuksal yapya ilikin almalarn bir an nce balatlmasn zorunlu klmaktadr. Zaman, yer ve personel tasarrufu salamas nedeniyle firmalarn serbest rekabet gcne nemli katk salamas beklenen elektronik ticaret konusunda, devletin dzenleyici rolnn ierik ve boyutunun belirlenmesi nem tamaktadr. Elektronik ticarete devletin mdahalesinin snrlar VII. Be Yllk Kalknma Plannda benimsenen, devletin, ekonomi ve piyasalara mdahalesinin en az dzeyde olmas yaklam erevesinde izilmelidir. Refah dzeyini artrmak, kaynaklarn etkin kullanmn salamak, pazar ak tutmak ve belirsizlikleri nlemek iin kurallarn konulmas ve uygulamann bu kurallara uygun olarak yrtlmesi, elektronik ticaret asndan da geerli olacaktr. Devlet, yukarda sz edilen yaklam erevesinde dzenlemeler yaparken, zel sektrn de kendi oto kontrol mekanizmasn ve ilkelerini saptayarak uygulamas, elektronik ticaretin, gvenli ve salkl ilemesinde nemli bir etken olacaktr. Elektronik Ticaret Koordinasyon Kuruluna gre lkemizde elektronik ticaretin gelitirilebilmesi iin devletin ncelikle aada sralanan drt ana grevi yerine getirmesi gerekir. a) Gerekli Teknik ve dari Alt Yapnn Kurulmas lke genelinde kurulacak altyapnn, elektronik ticaret ile ilgili gereksinimleri karlayabilecek nitelik ve standartta olmas iin devlet tarafndan gerekli nlemlerin alnmas ve dzenlemelerin yaplmas; herkese, her yerden, her
30
zaman gvenli, hzl ve denebilir cretle eriilebilir byle bir yapnn srekliliinin salanmas,
Rekabetin kalite ve maliyet zerindeki olumlu etkisi nedeniyle, veri iletiim alt yapsnn ulusal ve uluslar aras rekabete almas,
Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu nun nternet st Kurulu ve KAMU-NET gibi kurullarla balant kurarak, ilke ve standartlarn ibirlii iinde saptanmas,
Elektronik kimlik belgesi hazrlayacak onay kurumlarnca kullanlacak standartlar saptayacak yetkili bir merciinin belirlenmesi,
Elektronik ticaret uygulamalar gelitiren lkelerin deneyimleri gz nnde bulundurularak kiilerin gizlilik haklarn koruyan, onay kurumu yetki ve sorumluluklarn belirleyen yasalarn hazrlanmas,
Trkiyede, gerekli standartlar oluturulmadan ifreleme ile ilgili uygulamalara balanmas yarar salamayacandan, Japonya, Kanada, Singapur gibi lkelerde olduu gibi, lkemizde de ifreleme altyapsnn kurulup elektronik ticarette denenmesi amacyla pilot projelerin ivedilikle retilmesi ve sonularnn deerlendirilmesi,
Elektronik ticaretin gerek teknik gerek hukuki yapsnn zorunlu kld, onay kurumlar dndaki dier kurumlarn kurulmas, bu kurumlar arasndaki hiyerari ve/veya ibirlii hususlarnn irdelenmesi teknik ve idari alt yapnn kurulmasnda gzetilmesi gereken nemli noktalardr.
b) Hukuki Yapnn Oluturulmas Hukuksal kurallarn ve kurumlarn, elektronik ticarette gvenlii ve gvenilirlii, effafl, ucuzluu ve kolay eriilebilirlii salayacak biimde tesisi devletin ikinci nemli roln oluturmaktadr. Bu konu ile ilgili olarak; Elektronik ortamda elde edilen veya muhafaza edilen delillerin tannmasnn Usul Hukuku asndan deerlendirilmesi, Gnderilen bilginin gizlilii, btnl ile kimlik doruluunu salayan elektronik imzann, ayr bir mevzuatta dzenlenmesi hususunun tartlmas, Servis salayclarn sorumluluu ve bunun kapsam ile ilgili (zellikle aldatc ierik, pornografi, rk ve iddete ynelik muhteva, hakaret, telif ve komu haklar ve haksz rekabet asndan) artlarn ve ilkelerin belirlenmesi, Elektronik ortamda gerekletirilen veri iletiimi ile ilgili olarak, Ceza Kanunu nun genel hkmleri arasnda yer alan, "Trkiye'de ilenen su", "yabanc lkede ilenen su" kavramlarnn yeniden tartlmas; sann baka lkede olmas halinde dava ama, sorgulama, delil toplama hususlar, eylemin her iki lkede de su saylmasn gerektirdiinden, elektronik sularda lkeler arasnda asgari uzlama ortamnn yaratlmas ve bu konudaki uluslar aras almalara lkemizin aktif biimde katlmas,
31
# Ceza Kanunu ile ilgili olarak hazrlanan ve TBMM'ye sunulan yeni tasarnn zel hkmleri arasnda yer alan; biliim sistemlerine kar sular ile ilgili hkmleri yeterli olmakla birlikte, srrn masuniyeti, pornografi, hakaret, kumar gibi hkmlerinin, elektronik ortam dikkate alnarak, yeniden gzden geirilmesi, # Yrrlkte olan zel kanunlarda, elektronik veri iletiimine konu olabilecek cezai hkmlerin saptanmas; ayrca yeni hazrlanacak olan onay kurumlar mevzuat, servis salayclar ve elektronik imza ile ilgili mevzuatta idari ve cezai yaptrmlarn gzetilmesi, Elektronik ilemler srasnda aklanan, kiisel verilerin gizlilii ve korunmas konusunu da ieren ve Adalet Bakanl tarafndan hazrlanan, "Kiisel Verilerin Korunmas Kanun Tasarsnn" bir an nce yasalamas, Tketicinin Korunmas ile ilgili mevzuatn elektronik ticaret asndan yeniden gzden geirilmesi; uyumazlklar ile ilgili elektronik ombudsman ve tahkim konular zerinde durulmas; sanal rnlerde rn sorumluluu; aldatc, yanltc, istismar edici, mal ve can gvenliini tehlikeye atc reklamlara kar tketicinin korunmas; sat sonras servis, teslim, sipari gibi kavramlarn irdelenmesi, OECD'de tartlan ve sipari-deme ile ilgili charge-back sistemlerinin incelenmesi, Elektronik deme aralar arasnda yer alan elektronik paray karacak olan kurum veya kurumlar ve bunlarla ilgili hukuki ereve ile elektronik parann ihracna ilikin koullarn belirlenmesi, Elektronik deme sistemlerinde faaliyet gsterecek operatrlerin saptanmas, bu operatrler arasnda yaplacak szlemeler asndan, Rekabet Kanunundaki ilkeleri dikkate alan hukuki kurallarn saptanmas, Elektronik deme aralarn verenler ile kullananlar arasndaki sorumluluk dalmnn, hukuken ve adil bir orant gzetilerek tesisi; bu aralarn alnmas veya kaybedilmesi halinde sorumluluk ve ispat yk konularnn dzenlenmesi, Elektronik ortamda gvenli deme yntemleriyle ilgili (SSL-Secure Socket Layer ve SET-Secure Electronic Transactions gibi) sistemlerin irdelenmesi, Telif haklar ve komu haklar ile ilgili Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda yer alan oaltma, umuma arz, datm yetkilerinin elektronik iletiim asndan yeniden gzden geirilmesi; bu konuda WIPO (Dnya Fikri Mlkiyet Tekilat) tarafndan hazrlanan iki uluslar aras Antlamaya (Telif Haklar Szlemesi ile crac Sanat ve Fonogram Yapmclar Antlamas) taraf olunmas; kopyalamay nleyici teknolojik ara ve bilgiler ile ilgili hkmlerin yukarda sz edilen Kanuna ilavesi, halen yrrlkte olan 70 yllk genel koruma sresine nazaran, daha ksa sreli koruma salayan, sui-generis (kendine zg) nitelikli bir veri taban korumasnn gerekliliinin tartlmas, Elektronik ticaret ortamnda, haksz rekabet, aldatc ierik ve reklamlarn irdelenmesi, Vergileme ilke ve kurallarnn elektronik ticaret dikkate alnarak gzden geirilmesi; ancak, vergileme konusundaki yaklamn, elektronik ticarete ilikin ulusal politikann belirlenmesinden sonra saptanmas, elektronik ticaret ortamnn
32
vergi denetimini gletirmesi nedeniyle, muhtemel vergi geliri kayplarnn telafisi iin, iletiim teknolojisinin sunduu olanaklardan da yararlanlarak yeni denetim yntem ve tekniklerinin gelitirilmesi, yeri muhasebe kaytlarnda, elektronik ticaretin ayr bir kalem olarak tutulmasn salayc dzenlemeler yaplmas, Gmrklerle ilgili olarak, fiziksel teslimin ucuz, kolay ve zamannda yaplmasn salayan tedbirlerin zerinde durulmas; Kyoto Szlemesi (Uluslar aras Gmrk lemlerinin Basitletirilmesi ve Uyumlatrlmas Szlemesi) ile ilgili almalarn yakndan izlenmesi, rnlerin sanal teslimi konusunda DT (Dnya Ticaret rgt) nezdinde balatlan elektronik ticaret ve gmrkleme almalarnn yakndan izlenmesi, nternette kullanlan, birinci derece jenerik ve lkeler ile ilgili alan isimlerinde uluslar aras dzeydeki gelimelere uyumlu temel ilkelerin saptanmas, bu ilkelerin, ikinci derece alan ismi tahsisi yapan kurum veya kurulular tarafndan gzetilmesinin temini, # kinci derece alan isimlerinin tahsisi konusunda serbest rekabet ilkesinin benimsenmesi halinde, isim tahsisleri ile ilgili ilkelerin belirlenmesi, ikinci derece alan isimlerinin marka olarak tescili hususu ve bu tescilin tbi olaca artlarn belirlenmesi, # Marka ve ticaret adlar ile ikinci derece alan isimleri arasnda kacak uyumazlklarn zm yeri, ekli ve ikinci derece alan isimlerinin devri ile ilgili kurallarn belirlenmesi; marka, iletme ad ve unvanna ait veri tabanlarnn kamuya almas; zellikle markalar konusunda uluslar aras bir zm araynn gereklilii ve lkemizin bu hususu yakndan izlemesi, Kamu almlarnda elektronik ortamn kullanm ve kapsam konusunda yasal ilkelerin saptanmas, Geleneksel ticarete taraf olan kii, kurum ve kurulularn mevcut yasal statleri ve fiili durumlarnn, elektronik ticaret gerekleri erevesinde yeniden dzenlenmesi hususlarnn dikkate alnmas gerekmektedir. Teknik yaplanma ve bu konudaki gelimeler hukuki dzenlemelerin alt yapsn oluturduundan; teknolojik adan ulalan dzeye bal olarak kurallarn tespiti ve bu tespitin duraan olmayan bir biimde yaplmas, hukuki almalarn srekliliine temel oluturacaktr. Devlet tm bu hukuki dzenlemeleri yaparken, zel sektrn de, kendi otokontrol mekanizmasn ve ilkelerini saptayarak uygulamas, elektronik ticaretin gvenli ve salkl ilemesinde nemli bir etken olacaktr. c) Elektronik Ticaretin zendirilmesi Devlet tm kamu kurumlarnda elektronik alt yapy kurma ykmlln stlenmitir. Bu balamda, idare etme ve hizmet verme fonksiyonlarn icra ederken, elektronik ticaret alt yaps ve aralarnn (bilgi iletiimi anlamnda) devletin kendisi tarafndan kullanlmas tevik politikasnn en nemli unsurunu oluturacaktr. Bunun yannda;
33
Hedef kitle KOBler olmak zere, elektronik ticaretle ilgilenen kii ve kurulular iin, ilgili merciler tarafndan, elektronik ticareti tantc eitim programlarnn hazrlanarak uygulanmas, Elektronik ticaretin gerektirdii bilgisayar yazlm ve donanmn edinmek isteyen kii ve kurululara, KOBler ncelikli olmak kouluyla, gerekli finansman desteinin salanmas, D ticaretle ilgilenen kurululara i ve pazar olanaklar yaratan, dier lkelerin mevzuatna ilikin bilgi sunan ve kresel bilgi alarna giri kaps olan ticaret noktalarnn lkemizde de hzla gelitirilmesi iin gerekli fiziki ve hukuki erevenin oluturulmas, Sunulan iletiim hizmetleri iin alnan cretlerin olabildiince dk seviyede tutulmas ile ilgili ilkelerin gzetilmesi, Belirlenecek bir gei dnemi iinde, kamu kurulularnda gerekli teknik ve idari dzenlemeler yaplarak, kamu alm ve satm ilemlerinin elektronik ortamda gerekletirilmesi ve bylece devletin her konuda olduu gibi elektronik ticarette de nclk grevini yerine getirmesi ve Servis salayclara rekabet kurallar gzetilerek zendirici olanaklarn salanmas elektronik ticaretin gelimesinde zendirici unsurlar olacaktr.
d) Ulusal Politika ve Uygulamalar ile Uluslar aras Politikalar ve Uygulamalar Arasnda Uyum Salanmas Bilgi ve iletiim teknolojilerinde yaanan olaanst gelimelerin ve dnya ekonomisindeki kreselleme eilimlerinin sonucunda gndeme gelen elektronik ticaret uygulamalarnn dnda kalnmamas amacyla, oluturulacak ulusal politikalarn ve uygulamalarn uluslar aras politikalar ve uygulamalarla uyumunun salanmas gerekmektedir. Bunun gerekletirilebilmesi iin; Fiziki alt yapnn oluturulmasnda uluslar aras standartlara uyum salanmas, Yasal yap oluturulurken, ulusal politikalarmz gzetilerek uluslar aras kurallara uyumlu dzenlemeler yaplmas, Uluslar aras kurulularda ve entegrasyonlarda (BM, DT, AB, OECD, Dnya Bankas gibi) srdrlen almalara konunun uzmanlarnn katlm salanarak, karar srecinde etkin olunmas byk nem tamaktadr. 4. FNANSAL PYASALARDA KRESELLEME VE KRZ 4.1. Tarihsel Geliim Finansal piyasalarda kreselleme olarak nitelendirebileceimiz uluslar aras finansal entegrasyon sreci 1980li yllarda ivme kazanmtr. Uluslar aras entegrasyonun hzlanmasna neden olan balca faktrleri u ekilde sralamak mmkndr.
34
- Balangta sanayilemi lkelerin, daha sonraki yllarda da gelimekte olan lkelerin d ticaret ve sermaye hareketlerini dzenleyen kurallar zaman iinde serbestletirmeleri, - letiim ve bilgisayar teknolojilerindeki hzl gelimeler ve bankaclk endstrisinin bu teknolojileri youn biimde kullanmas, - Bankalara rakip dier mali kurulularn da uluslar aras mali piyasalara katlmalar. kinci dnya savandan 1970li yllara kadar geen zamanda uluslar aras sermaye hareketlerinin nemli blmn; Dnya Bankas gibi resmi nitelikteki kurumlarn destekledii projelerin finansman iin alan krediler, lkeden lkeye salanan krediler ve ok uluslu irketlerin yatrmlarnn gerektirdii sermaye hareketleri oluturmaktayd. Bretton Woods sisteminin sona ermesi ve petrol krizi ile balayan 1970li yllarda uluslar aras bankaclk faaliyetleri nemli gelimeler gstermitir. Bretton Woods sisteminin sona ermesi ile birlikte bir ok lke sabit kur rejiminden esnek kur sistemine gemi ve kambiyo rejimlerini gzden geirerek sermaye hareketlerini kstlayan dzenlemeleri yumuatmtr. Petrol fiyatlarnda drt kata yaklaan art ise petrol ihra eden lkelerin (OPEC) elinde ok nemli meblalara ulaan fonlarn birikmesine yol amtr. OPEC yesi lkeler atl fonlarn zellikle sanayilemi lkelerin bankalarna yneltmiler ve sz konusu bankalar OPEC fonlarn uluslar aras piyasalarda yeniden datma ilevini stlenmilerdir. te yandan bir ok lkede, mali piyasalarda etkinlii artrmak amacyla, bankaclk faaliyetlerinde dereglasyona gidilmitir. Btn bu faktrler 1970li yllarda uluslar aras finans piyasalarnn hzla derinlemesine katkda bulunmutur. 1980li yllarda bilgisayar ve iletiim teknolojilerinde gerekleen gelimeler bankaclk ilemlerinde maliyet dlerine yol amtr. Yine gelien teknolojinin sunduu imkanlarla bankalar, trev ilemleri de dahil olmak zere yeni mali aralar devreye sokmulardr. te yandan kontrol ettikleri byk lekli fonlar iin alternatif yatrm alanlar arayan emeklilik fonlar, sigorta irketleri, ortak yatrm fonlar gibi kurumsal yatrmclar uluslar aras piyasalardaki faaliyetlerini artrmtr. 1980lerden itibaren bankalarmz ulusal platformda yeniden yaplanma srecine girmilerdir. Gnmzde dnya pazarlar ile btnleme abasnda en baarl sektrlerin banda bankaclk gelmektedir. Bu sektrn uluslar aras finansal sistemle entegrasyonunda nemli mesafe aldn sylemek mmkndr. Ayn yllarda bir ok yabanc bankann Trkiyede faaliyete balamas, bu bankalarn Bat teknolojisi ve know-how sistemleriyle sektre girmeleri bankaclk sektrn bir ok ynden bat normlarn yakalamasna araclk etmitir. Bu gelimeler bankalar rekabet ortamna iterken bir ok bankann teknoloji kullanm, rn portfy, hizmet kalitesi ve ynetim ve mali yeterlilii bakmndan bat bankaclnn dzeylerine ulamasna olanak tanmtr.
35
Bankalar, ilerleyen yllarda uluslar aras piyasalara almak ve hizmetlerini bu piyasalarda sunmak amacyla yurtd muhabirlik ilikilerinin yan sra, yerli ve yabanc ortaklarla yurtdnda banka kurma faaliyetlerine girmilerdir. Dnya ile entegrasyon abalar ierisinde, Trk bankalarnn yurt dnda at ubeler, satn alma yoluyla sahip olunan bankalar genellikle Avrupann deiik merkezlerinde younlamtr. Bunun temel nedeni ise, 1993 ylnda gerekletirilen Avrupa tek pazarnda kabul edilen kinci Bankaclk Direktifinde yer alan karlkl tanma ilkesi ile nc lkelerin bankalarna tannan haklardan faydalanabilmektir. Bu sayede, Trk bankalar tek pazar apnda tescil edilip Single Licence ad verilen geni kapsaml bir lisans ve AB snrlar ierisinde istedii lkede bro ya da ube ama hakkna sahip olmutur. Yukardaki ksaca zetlenen gelimeler sonucu uluslar aras mali piyasalar sratle bym ve 1998 ylnda gnlk ortalama ilem hacmi yaklak 1,5 trilyon ABD dolarna ulamtr. 4.2. Gelimekte Olan lkelere Ynelik Sermaye Hareketleri Uluslar aras mali piyasalarda 1990l yllarda yaanan en nemli gelime, gelimekte olan lkelere ynelik yabanc sermaye akmlarnn nemli lde artmas olmutur. ok sayda gelimekte olan lke 1980li yllarn balarndan itibaren ekonomilerinin dnya ekonomisi ile entegrasyonunu salamak iin zellikle d ticaret ve kambiyo rejimlerinde liberallemeye gitmilerdir. Bu lkelere daha sonraki yllarda Dou Avrupa lkeleri ve Sovyetler Birliinden ayrlan Cumhuriyetler de eklenmitir. Gelimekte olan lkelerde gerekleen bu deiiklikler uluslar aras mali piyasalarda faaliyet gsteren bankalar ve kurumsal yatrmclar iin risk-getiri planlarn yaparken gz nnde bulunduracaklar yeni yatrm alanlar oluturmutur. Son on yllk dnemde gelimekte olan lkelere ynelik sermaye hareketlerindeki art, zel yabanc sermaye akmlarndaki hzl bymeden kaynaklanmtr (Tablo
5).
Tablo 5. Gelimekte Olan lkelere Ynelik Sermaye Akmlar (Milyar Dolar) 1990
Toplam net zel sermaye girileri Net dorudan Yabanc yatrmlar Net portfy yatrmlar Banka kredileri ve dier 48 18 17 12
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997

124 31 37 56 119 36 51 33 182 57 114 12 153 83 106 36 193 97 41 55 212 115 81 16 149 140 67 58
1998
64 131 37 -104 41
Toplam resmi sermaye 27 37 22 20 2 26 -1 24 akmlar Kaynak: International Monetary Fund, International Capital Markets, September 1999
36
Gelimekte olan lkelere ynelik zel yabanc sermaye akmlarn: a) Dorudan yabanc sermaye yatrmlar, b) Portfy yatrmlar ve c) Banka kredileri ve dier yatrmlar olmak zere ana grup altnda toplamak mmkndr. Gelimekte olan lkelere ynelik dorudan yabanc sermaye yatrmlar istikrarl bir art trendi gstermektedir. Daha uzun vadeli finansman imkan salamas yannda, beraberinde teknoloji, ada ynetim teknikleri, eitim programlar getirmesi nedeniyle gelimekte olan lkeler asndan en avantajl sermaye girii biimi olarak kabul edilebilir. Dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn hizmetler sektrnde younlamakta olduu grlmektedir. Dorudan yabanc sermaye yatrmlar, istikrarl makroekonomik politikalar izleyen, kapsaml zelletirme programlar uygulayan, mali sistemleri belirli bir gelimilik dzeyine ulaan ve yabanc sermayeyi zendirici yasal dzenlemelere sahip lkeleri tercih etmektedir. Gelimekte olan lkelere ynelik dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn Brezilya, Meksika, Tayland ve son yllarda in gibi snrl sayda lkede younlat grlmektedir. Uluslar aras mali piyasalardaki genel eilime paralel olarak, gelimekte olan lkelere ynelik sermaye akmlar iinde banka kredilerinin pay azalrken portfy yatrmlarnn nemi artmtr. Portfy yatrmlar gelimekte olan lkelerin finansman ihtiyalarnn karlanmas asndan yarar salamakla birlikte, genellikle ksa vadeli olma zellikleri ile sz konusu lkelerde istikrarszlk yaratma ihtimali de bulunmaktadr. Tablo 5den gelimekte olan lkelere ynelen portfy yatrmlarnn ciddi dalgalanmalar gsterdii izlenmektedir. 1990-1994 dneminde hzla artan portfy yatrmlar Meksika krizinin etkisi ile 1995 ylnda nemli lde daralmtr. Portfy yatrmlar 1996 ylnda tekrar ykselmitir. Ancak tm dnyay etkileyen 1997-1998 krizleri esnasnda gerek portfy yatrmlar, gerek banka kredileri tekrar ciddi boyutlara ulaan dler gstermitir.
4.3. Kresel Mali Krizler ve Bulama Etkisi

Kresellemenin etkisiyle dnya apnda yaanan krizler sonrasnda yaplan akademik almalarda 'sistemik risk ve kriz' tanmlar ile 'bulama etkisi (contagion effect)' finans literatrnde yer almtr. Son yllarda uluslar aras mali piyasalarda zellikle gelimekte olan lkeleri olumsuz ynde etkileyen iki nemli kriz dalgas yaanmtr. 4.3.1. 1994-1995 Meksika Krizi Meksika, 1980li yllarn sonlarna faiz d bte fazlas vererek kamu kesimi bor stokunu drmeyi ve parasal genilemeyi snrlandrmay ieren bir antienflasyonist program uygulamaya balamtr. Program sresince dviz kuru nominal pa olarak kullanlmtr. 1987 ylnda yzde 159 olan tketici fiyatlar art hz 1994te yzde 7ye gerilemitir. Ancak bu sre boyunca Meksika Pezosu reel olarak deerlenmi ve cari ilemler dengesi giderek artan llerde ak vermitir. 1994
37
ylnda nceki yllara gre hzl bir parasal genileme yaanrken kur politikasnda deiiklie gidilmemi ve cari ilemler a GSMH nn yzde 8ine ulamtr. Finans evrelerinde, Meksikann bu boyutlara ulaan cari ilemler a ile kur rejimini uzun sre birlikte yrtemeyecei kaygs 1994 yl sonlarnda yaygnlam ve lkeden youn biimde sermaye klar balamtr. Meksika Pezo zerinde yaratlan bu baskya uzun sre direnememi ve kur politikasn deitirmek zorunda kalmtr. Meksika krizi srasnda bata Gney Afrika lkeleri olmak zere gelimekte olan lkelerden sermaye klar gzlenmitir. Kriz en ok Gney Amerikay etkilemitir. Pezonun yzde 30 dolaylarnda devalasyonunun ardndan 1995 yl balarnda Meksika yeni bir istikrar programn devreye sokmutur. Uluslar aras finans evrelerinin de destekledii bu program Meksika ekonomisinde istikrar ksa srede salanmtr. Uluslar aras mali piyasalar ise 1996 ylnda kriz ncesi seyrine dnmtr. 4.3.2. 1997-1998 Kresel Finans Krizi 1997 yl ortalarnda Tayland para birimi Bahtn bask altnda kalmasyla ortaya kan kriz ksa srede Gneydou Asya lkelerinin ounu etkisi altna almtr. Balangta Asya krizi olarak nitelendirilen kriz 1998 ylnda tm uluslar aras piyasalara yaylmtr. Krizin Taylandda ortaya kmasnn nedeni cari ilemler ann GSMHya orannn 1996 ylnda yzde 7,9a ulamasdr. Krizden en ok etkilenen Gney Dou Asya lkelerinde de cari ilemler hesab ak vermitir. 1996 ylnda cari ilemler ann GSMHya oran; Korede yzde 4,9, Endonezyada yzde 3,3, Filipinlerde yzde 4,7 ve Malezyada yzde 4,9 olmutur. Sz konusu lkelerin cari ilemler a vermelerinin temel nedeni kriz ncesi yllarda ulusal para birimlerinin deerlenmi olmasdr. 1990dan itibaren bu lkelere ynelen ve byk tutarlara ulaan sermaye girileri ulusal para birimlerinin deerlenmesine yol amtr. Devalasyon beklentileri ve speklatif basklar zerine 1997 ortalarnda Taylandda dviz kuru rejimi deitirilmi ve baht dalgalanmaya braklmtr. Benzer basklar blgenin dier lkelerinde de grlm, yln son aylarnda Gneydou Asya lkelerinden nemli boyutlara ulaan sermaye klar gereklemitir. Haziran 1997-Mart 1998 dneminde Kore, Tayland, Endonezya, Filipinler ve Malezya para birimleri A.B.D. dolar karsnda yzde 31 ile yzde 74 arasnda deer kaybetmilerdir. Yeterince effaf olmayan, iyi denetlenemeyen ve mali bnyeleri zayf bankalarn hatal uygulamalar krizin Gneydou Asyada derinlemesine katkda bulunmutur. Bankalar uluslar aras piyasalardan salad yabanc para cinsinden kaynaklarla i piyasada, konut sektr gibi dviz getirisi yaratmayan alanlara, greli olarak uzun vadeli ve yerli para cinsinden krediler kullandrmtr. Varlk ve
38
ykmllk yaplar arasnda gerek vade gerek para birimi alarndan uyumsuzluklar bulunan bankalar, sermaye k sresince glklerle karlamlardr. Sermaye klar nedeniyle dviz rezervleri ksa srede kritik dzeylere gerileyen Kore, Tayland ve Endonezya Uluslar aras Para Fonundan destek istemek zorunda kalmtr. Bata Kore ve Tayland olmak zere blge lkeleri i talebi daraltc politikalar uygulayarak cari ilemler hesaplarnda iyileme salamlar ve kriz dneminde uradklar rezerv kayplarn, ksmen, bu yolla telafi etmilerdir. Ayrca, Uluslar aras Para Fonunun gerek bizzat at krediler, gerek uluslar aras finansal sistemde nclk ederek krizden etkilenen Asya lkeleri iin yaratt finansman olanaklar, krizin zaman iinde hafiflemesine katkda bulunmutur. Asya krizi dnyann dier blgelerine balca iki kanalla yaylmtr. Yatrmclar riskli bulduklar gelimekte olan piyasalardan ekilerek greli olarak dk getiriye raz olmular ve gven duyduklar gelimi lkelere ynelmilerdir. Byk lekli sermaye klarna maruz kalan ve yeni finansman olanaklar bulamayan gelimekte olan ekonomiler ciddi sarsntlar geirmitir. Krizden etkilenen Asya lkelerinin i taleplerini ksmalar ve gerekleen devalasyonlar sonucu rekabet avantaj salamalar, dier lkelerin ihracat gelirlerini olumsuz ynde etkilemitir. Gneydou Asyada balayan kriz, 1998 ylnda blgelerinde nemli arlklar bulunan Rusya ve Brezilyaya srayarak kresel bir nitelik kazanmtr. Kriz ncesi yllarda yabanc sermayenin ilgisini eken Rusya, uluslar aras piyasalardan kolayca salad finansman olanaklarnn verdii rahatlkla yapsal reformlarn geciktirmi ve kamu kesimi aklarn kltememitir. Krizin Rusya zerinde ilk etkisi lkeden youn sermaye klar olmutur. Kresel krizin bir baka boyutu ham madde fiyatlarndaki dler olmutur. Rusyann balca ihra kalemleri olan petrol ve gaz fiyatlarndaki dler cari ilemler ann bymesine yol amtr. Sonuta dalgalanmaya braklan Ruble ksa sre iinde nemli lde deer kaybetmitir. Rusyann Austos 1998de ksmi moratoryum ilan etmesi krize yeni bir boyut kazandrmtr. Rusyann ilan ettii moratoryum uluslar aras piyasalarda yeni bir panik ortam yaratmtr. Yatrmclar, gelimekte olan lkelere atklar pozisyonlar yeniden deerlendirme yoluna gitmilerdir. Gzler bu kez Brezilya zerine evrilmitir. D bor stoku en yksek lkelerden biri olan Brezilya, kriz dnemine cari ilemler ve bte aklar ile girmitir. Rusya moratoryumundan sonra uluslar aras piyasalarda Brezilyann da krize gidebilecei kaygs yaygnlamtr. Youn sermaye klar Brezilyann byk tutarlara ulaan dviz rezervlerinin erimesine neden olmutur. Sonuta Brezilyada dier lkeler gibi Uluslar aras Para Fonundan destek istemek durumunda kalmtr. 1998 yl sonlarnda bir stand-by anlamasna varlmas dalgalanmalar bir sre iin durdurmutur. Ancak, Ocak 1999da yapsal nlemler programnn Brezilya Parlementosunda direnle karlamas ve bir eyalet ynetiminin Federal ynetime olan borlarn yeni bir deme planna balamak
39
istediini aklamas krize yeni bir ivme kazandrmtr. Yeniden balayan sermaye klar karsnda Brezilya Reali dalgalanmaya braklmtr. Real ksa bir sre iinde yzde 40 orannda deer kaybna uramtr. Uluslar aras mali piyasalardaki alkantlarn 1999 yl ortalarnda durulmaya balad grlmektedir. Bu gelimede Uluslar aras Para Fonu yannda sanayilemi lkelerin de salad mali destek programlarnn nemli rol olmutur. Ancak kriz riskinin tam olarak sona erdii ifade edilememektedir. Teknolojik gelimeler ve dnya genelinde lkelerin sermaye hareketlerini liberalletirmeleri, uluslar aras mali piyasalarn 1980li yllardan itibaren hzla derinlemesine ve entegrasyonuna neden olmutur. Sermaye hareketlerinin ok byk blm sanayilemi lkeler arasnda olmakla beraber, 1990l yllarn bandan itibaren gelimekte olan lkelere ynelik sermaye akmlarnda nemli artlar olmutur. Dorudan yabanc sermaye yatrmlar, uzun vadeli ve istikrarl nitelii, beraberinde teknoloji ve baka yenilikler getirmesi itibariyle gelimekte olan lkeler asndan en yararl sermaye girii biimidir. Portfy yatrmlar gelimekte olan lkelerin finansman ihtiyalarnn karlanmasnda yardmc olmaktadr. Ancak, son derece sratle hareket etme yeteneine sahip olmalar gelimekte olan lkelerde skntlar yaratabilmektedir. Byk lekli sermaye girileri bir lkenin para biriminin ar deerlenmesine neden olabilmektedir. Ayrca, sermaye girilerinin ekonomide yaratt parasal genilemenin sterilizasyonu para politikas uygulamalarn olumsuz ynde etkileyebilmektedir. Sermaye klar ise, kurlar ykseltici ynde bask yaratarak, ekonomide likidite skklna ve dolaysyla faiz oranlarnn artmasna neden olarak olumsuz sonular dourabilmektedir. 1997 ylnda balayan kresel finans krizinden baz sonular karmak mmkndr: - Bankaclk sistemlerinin nemi ortaya kmtr. Krizin balamasnda Gneydou Asya lkeleri bankaclk sistemlerindeki zaaflar balca rol oynamtr. Uluslar aras Para Fonu ve Dnya Bankas, bankaclkta effafl salayc, gzetim ve denetimin etkinliini artrc ve mali bnyelerini glendirici standartlar gelitirmek zere almalar yrtmektedir. - Ekonomilerinde byk cari ilemler ve bte aklar gibi makro ekonomik dengesizlikler bulunan lkeler krizden en ok etkilenen lkeler olmulardr. - Makro ekonomik dengelerle uyumlu olmayan kur politikalar, speklatif ataklara hedef olarak krizin yaylmasna katkda bulunmutur. -Son tahlilde; ekonomilerinde dengesizlik, kur politikalarnda uyumsuzluk bulunmayan lkelerin bile finansal krizlere kar tamamen gvence altnda bulunmadklar anlalmtr. Yatrmclarn beklentileri ve davranlar krizin bu lkelere de yaylmasna neden olabilmektedir.
40
4.3.3 Trev rn Piyasalar Kaynakl Sistemik Krizler Kresellemenin mali piyasalar iin bir dier dorudan sonucu ise farkl corafyalardaki ekonomik birimlerin birlemelere giderek snr tesi pazarlarda daha etkin ve rekabeti olmaya almalar olmutur. te yandan, artan teknoloji yatrmlar ve bu alanda atlan admlarn hzlandrd bahsi geen btnleme srelerinde baarl olunduunun belgesi ise ok hzl bir bulama (contagion) etkisi gsteren mali krizler olmutur. zellikle de trev piyasalar kaynakl krizler sonrasnda etkin ve saydam piyasa yaplar ile kriz ynetimine olan ihtiya ok ak bir ekilde ortaya kmtr. Gnmzde trev rn piyasalarnn sadece organize olmu piyasalarda ulat 14 trilyon ABD dolar ilem hacminin de aka ortaya koyduu gibi mali piyasalarda kresellemenin dorudan etkisi etkinliin ve dolaysyla ilem hacminin art olmaktadr. Sz konusu trev rn piyasalarnda yaanan krizlerin bulama zellii ile bir anda birden ok corafyada kendini gstermesi ve sistemde yarattklar byk tahribat da kresellemenin mali piyasalara dorudan bir etkisi olarak kabul edilmektedir. zellikle Ekim 1987'deki ABD hisse senetleri piyasas krizinde, ksmen de olsa vadeli piyasalar kullanm olan portfy sigorta stratejisinin sulanmas ve ayrca trev rn kullanmlar nedeniyle byk zarara giren Procter&Gamble (157 milyon dolar), Metallgesellschaft (1.3 milyar dolar), Barings Futures (1.4 milyar dolar) ve Sumitomo Bank (1.8 milyar dolar) gibi irketler ve bankalar, ABD'nin Kaliforniya eyaletindeki Orange County (1.7 milyar dolar) gibi kamu kurumlarnn yaadklar, baz piyasa katlmclarnda trevlerin alm satmnn geni bir ekilde finansal sistemin tahribine neden olabilecei korkusunu yaratmtr.
4.4 Kreselleme, Bankaclk Sektr ve Trkiye

4.4.1. Para Piyasalar ve Bankaclk Sektr 2000li yllara girilirken finans sektr nemli bir deiim sreci yaamaktadr. Bu deiimi zorlayan etkenlerin banda globalleme akm ve teknolojik gelimeler gelmektedir. Piyasalarn liberalizasyonu kresellemeyi artrmakta ve dnya tek bir piyasa olgusuna doru gitmektedir. Kreselleme finansal kurulularla birlikte artan rekabeti ve daralan kar marjlarn da getirmi, bu da finansal kurulularn yaplarn gzden geirmelerini gerekli klmtr. Teknolojik gelimeler bu deiime nemli lde katkda bulunmaktadr. Telekomnikasyon alanndaki ilerlemeler banka ve kurumsal yatrmclarn dnyann belli bal sermaye piyasalarnda on line alm satm yapabilmelerini mmkn klmaktadr. Bu gelimelere ilikin back-office operasyonlar da gitgide artan bir ekilde bilgi ilem ortamnda gereklemektedir. Bireysel bankaclk alannda da teknolojik gelimeler hzla
41
srmekte, bylece banka ubeleri gibi geleneksel datm kanallarnn greceli neminin azalmasna neden olmaktadr. Getiimiz on yl ierisinde otomatik para makinalar ve borlanma kartlar gnlk hayatn ayrlmaz paras haline gelmitir. nternet de sanal bankaclk yolunda mterilerin bilgisayarlarndan veya evdeki eitli telekomnikasyon aralarn kullanarak bankaclk operasyonlarn gerekletirebilmesi iin nemli bir admdr. nternet bankacl muhtemelen nmzdeki yzyln en nemli bankaclk hizmeti olacaktr. Teknolojinin gerektirdii byk yatrm maliyeti finans sektrnde konsolidasyona ynelmeye neden olmutur. 1988-1995 yllar arasnda teknolojiye yaplan yatrmlar Avrupadaki bankaclk maliyetlerini yllk %53 azaltmtr. Teknolojik gelimeler yoluyla maliyetlerde salanan kazancn, daha dk maliyetli donanm ve yazlmlarn piyasaya kmasyla daha da artmas beklenmektedir. Bu gelimeler finansal kurulular verimliliklerini artrmaya, sermaye ve dier kaynaklarn en doru ekilde kullanmaya, risk ynetimi sistemleri gelitirmeye, karllklarn artrmaya odaklanmaya itmitir. Pazarlama alannda ise bu gelimeler finansal kurulularn pazarlama stratejilerini, mteri portfy dalmlarn, hizmet alanlarn ve datm kanallarn tekrar deerlendirmelerini zorunlu klmtr. Finansal kurulularn bu deien artlara stratejik tepkileri her pazarda her rn sunmaktan, zellikli pazar pay elde etmeye kadar deiiklik arz etmektedir. Her pazarda ve bankacln gerektirdii her rnle faaliyet gstermek abasnda olan bankalar mterilerin ihtiyalarn tek bir arac ile karlamay tercih edeceklerini varsayarak zellikli pazar pay stratejileri gelitirmektedirler. Bu yaklamlarn sonucunda sektrde satn almalar ve birlemeler sonucunda mega banka denilebilecek finansal kurumlar olumutur. Birlemelerin balca olumlu etkisi maliyetlerin drlmesi sonucu operasyonel etkinlik salanmas olacaktr. Avrupa Birlii kresellemenin bir parasdr. zellikle getiimiz gnlerde Helsinki Zirvesi ile Trkiyenin de aday lke konumuna gelmi olmasndan kaynaklanacak nemli gelimeler nmzdeki yllarda gndeme gelecektir. Avrupa Birlii finansal hizmet alveriini Birlik ierisinde tm dnyaya kyasla ok daha liberal klmaktadr. 1999 ylnda ortak para biriminin de gndeme gelmesiyle birlikte bu olgu daha da ivme kazanmtr. En nemli etkilerin sistemde mevcut fazla kapasiteyi azaltma, kar marjlarn daraltma, Birlik dndaki lkelere yaylma, birleme ve satn almalar olaca beklenmektedir. Genellikle Avrupa Birlii yesi lkeler bankaclk sisteminde rekabetin nemli lde artaca, ancak rekabet artnn kurumsal ve bireysel bankaclk alanlarnda farkl derecelerde olacan beklemektedirler. Yakn gemite Avrupa bankaclk sisteminin yaad karllk ortam bankalarn bu deiim srecine gl girmelerini salamtr. Ancak kresel ekonomide yaanan gelimelerin etkileri gz ard edilmemelidir.
42
Asya ve Rusya krizleri ve Latin Amerika ve dier gelimekte olan piyasalardaki dalgalanmalar nmzdeki dnemde de bankaclk sektr iin bir tehlike oluturabilecektir. Bu durum uluslar aras finansal krizden etkilenen lkelerde yatrmlar bulunan Avrupa Birlii bankalarnn gelecekteki karllklarn belirsiz klmaktadr. zellikle tahsili gecikmi alacaklar sebebiyle artan kredi provizyonlarnn karll nasl etkileyecei henz kesinlik kazanmamtr. Avrupa lkelerinde azalan kamu borlarna karn artan zel kesim borlar da dikkati ekmektedir. Bu durum kredi kurulularnn daha riskli aktif yaplara sahip olmalar sonucunu yaratmtr. Avrupa Birlii bankaclk sistemindeki birleme ve satn almalar ise, tm dnyada ve sektrlerde yaanan bu yndeki gelimelerin bir paras olarak karmza kmaktadr. Baz snr tesi birleme ve satn almalar yaanmtr. Avrupa para birliinin bankaclk rnleri asndan nemli gelimelere yol amas beklenmektedir. Global deiimler ierisinde ele alnmas gereken Euro ise, Avrupada daha byk ve daha likit bir sermaye pazarnn bymesine yol aacaktr. Bu arlkl olarak kredi sunan bankalarn gcn azaltacaktr. Euro ayn zamanda bir lde bankalar aras rekabeti de artrabilecektir. zellikle tek bir para birimi banka mterilerinin davranlarn etkileyebilecektir. Parite farklar ile uramadan, oran ve fiyatlar snr tesi karlatrabilme imkan tm rnler iin rekabeti artracaktr. Ayn ekilde uluslar aras firmalarn hazine operasyonlarn konsolide etme araylar da rekabeti etkileyecektir. Tek bir para birimi finansal kurulularn, kendi davran biimlerini de deitirmelerini zorunlu klacaktr. Bu kurulularn artk rekabeti sadece kendi lkeleriyle snrl kalmayarak Avrupa apnda dnmeleri gerekecektir. Dviz kurlar hareketleri zerindeki speklasyonlardan salanan kazanlarn azalmas bankalarn kar kayna olarak kredi risklerine ynelmelerine yol aacaktr. Avrupa sermaye piyasalarndaki zelletirme ve varla dayal menkul kymet arz sreci bankalarn ve kurumsal yatrmclarn farkl yatrm aralarn da gz nnde bulundurmalarn gerektirecektir. Gemite yerel bankalarn monopol altnda olan kamu borlanma piyasalar uluslar aras rekabete alacak ve kar marjlar daha da decektir. Bankalar artk yeni gelir yaratma ynnde almalar yapmak zorunda kalacaktr. Avrupa ktasndaki kurumsal yatrmclar ise, z sermaye analizi, deerleme ve aratrma becerilerini ulusal snrlarn dna tamak zorundadrlar. Ayrca Avrupa Birliine ye lkelerde bankalarn ekonomideki borlanma ve tasarruf ihtiyalarndan aldklar pay dmeye balamtr. Kurumsal yatrmclar bankalarn gemiteki pazar paylarnn nemli bir ksmn ele geirmeye balamlardr. Avrupa Birlii bankaclk sistemi ortak para biriminin bu gelimeyi hzlandracana inanmaktadr. Avrupa para birliinin getirecei artan rekabet ortamna karlk Birliin bankaclk sisteminde gzlenen ana stratejiler ise;
43
i) hizmetlerin ve prosedrlerin gelitirilmesi, ii) rn yelpazesinde deiimler ve iii) birlemeler, stratejik ortaklklar ve birlikleri iermektedir. Bankaclk sektr dnyada byk bir deiim iindedir. Trk bankaclk sisteminin de giderek kreselleen bu sektrdeki deiimlerden etkilenmemesi mmkn deildir. 2000li yllarda Avrupada ve dnyada beklenen bu gelimelerin benzer ekilde lkemize de yansmas kanlmaz olacaktr. Trk Bankalarnn gerek ortak banka ve ubeler ile gerekse muhabir ilikileri ile zellikle Avrupadaki bankalarla yakn ilikiler iinde olmalar nmzdeki dnemde Trk finans piyasalarnn da Avrupa Birlii iindeki her akmdan etkilenmelerine yol aacaktr. Dnyadaki gelimelere paralel olarak Trk bankaclk sektrne pozitif ynde etki etmesi beklenen en nemli deiimler teknoloji alannda yaanacaktr. Teknolojiye bal olarak gelimesi beklenen hizmet eitliliinin de sektr olumlu ynde etkilemesi beklenmektedir. Bireysel bankaclk alannda banka d finans kurulularnn da sektre girme olasl bankalar iin nemli bir rekabet unsuru yaratacaktr. Bankaclk sektrn olumsuz ynde etkilemesi beklenen en nemli unsur gelimekte olan yabanc finansal piyasalardaki muhtemel dalgalanmalar olacaktr. Birleme ve satn almalar ise, Trk finans piyasalarnda muhtemelen olumlu etki yapacak, aktif yaps ve z kaynaklar asndan daha gl bankalarn domasna yol aacaktr. Trk Bankaclk sektr iin nem arz eden iki temel sorun ise yksek enflasyon ve politik istikrarszlktr. Bu iki sorunun ortadan kaldrlabilmesi bankalarmzn daha istikrarl bir ortamda faaliyet gsterebilmelerinin ve uzun vadeli stratejiler oluturabilmelerini salayacaktr. Gelecek dnemlerde salanmas beklenen ekonomik ve politik istikrar, Trk Bankaclk sektrnn ok daha etkin ve verimli almasn salayacaktr. Bunlarn tesinde, Trk ve AB bankaclk sektrlerinin ksa ve analitik bir karlatrmas aada sunulmaktadr: Avrupa Birlii Bankaclk Mevzuatnda banka yerine mali kurum tanm yaplarak kamudan mevduat toplayarak kendi hesabna kredi veren btn iletmeler mali kurum olarak kabul edilmitir. Trkiyede ise 4389 sayl Bankalar Kanunu, banka ad altnda Bankalar Kanununa uygun olarak kurulan iletmeleri banka olarak kabul etmitir. ABde banka kurmak iin asgari 5 milyon euro (yaklak 2,8 trilyon TL) zkaynak gerekirken Trkiyede bir banka kurmak iin en az 20 trilyon TL zkaynak gerekmektedir. AB Bankaclk Mevzuatna gre banka ynetimi en az iki kiiden oluurken Bankalar Kanununa gre bu say en az be kii olarak belirlenmitir.
44
AB Bankaclk Mevzuat asndan banka ubelerinin kuruluu ve faaliyete gemeleri iin ilke olarak izin gerekmemektedir. Sadece mene lke bankaclk otoritesine bildirim zorunluluu olup anlan otoritenin de misafir lke bankaclk otoritesine bildirimde bulunmas gerekmektedir. Misafir lkenin kamu menfaatinin korunmas gerekesinin dnda bavuruyu reddedebilme imkan bulunmamaktadr. Trkiyede ise 4389 sayl Bankalar Kanununa gre ubenin kurulmas ve faaliyete geebilmesi iin Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulundan izin alnmas gerekmektedir. ABde bir kredi kuruluunun ihtiyatl denetiminden kendi ye devletinin yetkili makamlar sorumludur. Ksacas mevduat garantisi mene lkesinde saklanmaktadr. Trkiyede ise % 5i faaliyete balamadan nce ve kalan % 5i de faaliyete gei tarihinden itibaren bir yl iinde olmak zere Tasarruf Mevduat Sigorta Fonuna belirli miktarda katkda bulunulmas arttr. AB Bankaclk Mevzuat kapsamnda kredi kurumlar byk riskleri, bankaclk otoritesine ylda drt kez veya gerekletikleri zaman kaydedilmek suretiyle, ylda bir kez bildirmekle ykml tutulmulardr. 4389 sayl Bankalar Kanununda ise bir bankann dolayl kredi ilikisi iinde bulunan gerek veya tzel kiilerin tmne aaca krediler iin bir snrlama getirilmi ve bu krediler toplamnn z kaynaklarn yarsn aamayaca belirtilmitir. AB bankalarnn ubelerinin faaliyetlerine son verilmesi konusunda misafir lkenin bankaclk otoritesi mene lkenin bankaclk otoritesi ile ibirliinde bulunmakla ykmlendirilmitir. Ancak yabanc ubelere verilen kurulu ve faaliyet izninin geri alnmas kararnn gerekeli olmas gerekmektedir. 4389 sayl Bankalar Kanunu kapsamnda ise banka ubelerinin faaliyetlerine son verilmesi yalnzca Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulunun tasarrufundadr. Kurulun nerisiyle Bakanlar Kurulu bu konuda karar alabilmektedir. AB bankaclk uygulamalarnda mevduat sahiplerinin korunmas amacyla asgari gvence 20.000 Euro (yaklak 11 milyar TL) iken Trkiyede mevduata snrsz gvence tannmaktadr. ABdeki banka ubeleri mene lkesindeki mevduat sigortas sisteminin garantisi altndadr. Trkiyede ise mevduat kabul eden btn bankalar, Trkiyede faaliyet gsteren AB bankalarnn ubeleri de dahil olmak zere kabul ettikleri tasarruf mevduatn Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulu nun nerisiyle Bakanlar Kurulunca belirlenecek kapsam ve artlar dahilinde sigorta ettirmek zorundadr. AB mevduat sigortas sistemleri erevesinde ubenin veya bankann faaliyetlerini durdurmas halinde mudilere deme bankann mene lkesinde dahil olduu mevduat garanti sistemi tarafndan yaplacaktr. Trkiyede ise yabanc bir bankann iflas veya ubesinin bankaclk ilemleri yapma ve mevduat kabul etme yetkilerinin kaldrlmas halinde, banka ubesinin ynetimi Tasarruf Mevduat Sigorta Fonuna gemektedir. AB sistemi, kara para ile mcadele konusunda kimlik belirlenmesi artnn, bir ilemin ya da balantl grlen ilemler toplamnn 15.000 ECU taban miktarn amasyla geerli olacan hkme balamtr. Trkiyede ise ayn art ilgili ilemler toplamnn 2 milyar TL taban miktarn amas ile geerli olacak ekilde hkme
45
balanmtr. Yine AB uygulamalarnda duyurulan pheli ilemlerin yetkili makamlarn oluru alnmakszn yrtlmemesi esas tekil etmekte iken, Trkiye uygulamasnda ilemin kabul edilip kimlik tespiti yapldktan sonra bildirimi ngrlmtr. 4.4.2. Trk Menkul Kymet Borsas lem hacmi, yabanc sermayenin portfy yatrmlar vastasyla yapt sermaye girileri itibariyle ulat noktada, MKB kreselleme srecine uyum salam olan ulusal sermaye piyasamzn tek organize pazardr. MKB, uluslar aras platformlarda etkinlik ve rekabet gcn artrmak iin gerek sunduu rn ve hizmet gerekse saydamlk asndan nemli admlar atmaktadr. rnein "uzaktan eriim" projesi ile uluslar aras planda muadilleri ile rekabet etmeye almakta, te yandan AB'de para birliinin salanmas ile ba gsteren borsalarda birleme ve ortak platformlarda ilem yapma eilimini yakalamaya almaktadr. te yandan, uluslar aras gelimelere paralel olarak evre lkelere piyasa ve takas srelerine ilikin bilgi ve teknoloji aktarm ve karlkl mevzuatlarn uyumlatrlmas iin hukuki destek verilmesi konularnda MKB nemli bir adm atmtr. Bakanl ve sekretaryasn stlendii FEAS (Federation of Euro-Asian Stock Exchanges) adl rgt bnyesindeki teknik eitim, toplant ve dier temaslarla bu ynde evre lkelere destek vererek merkez rol oynamaktadr. Genel olarak gelimekte olan evre lkeler sermaye piyasalarnn geliimi iin FIBV ya da OECD gibi kurumlarla eitim ve teknik destek hususlarnda ibirlii yapmaktadr.
4.5. Finansal Kreselleme ve Finans Kesiminde Devletin Dzenleyici Rol

4.5.1. Teknolojik Gelime ve Rekabet Kreselleme kapsamnda reelden sanala gei sreci de balamtr. Bu sre sermaye piyasalarnn gelimesi iin uygun bir ortam yaratmaktadr. Dier taraftan, arlkszln nemi artmakta, fiziki varlk yerine dijital kayt (dematerialisation) sistemi n plana kmaktadr. Sermaye Piyasas Kanununda deiiklik yapan 4487 sayl Kanun ile verilen yetki erevesinde, Sermaye Piyasas Kurulu nun gerekletirmeyi planlad, menkul kymetlerin fiziken basm yerine bilgisayar kaytlarnda izlenmesini ngren kaydi deer sistemi de bu gelimenin sermaye piyasasndaki yansmasdr. Fiziki sisteme oranla daha ekonomik, daha hzl ve daha gvenli olan kaydi deer sisteminin ilk aamas, Kurul ve Takasbank tarafndan ortak almalar sonucunda uygulamaya konmu olan Mteri smine Saklamadr. Kresellemenin neden olduu rekabet art karsnda irketler, lek ekonomisinden yararlanabilmek amacyla birlemeye balamlardr. Buna paralel
46
olarak, borsalar arasnda da birleme veya stratejik i birlii oluturma eilimleri gzlenmektedir. Takas ve saklama kurulularnn da entegrasyonu sz konusudur. NASDAQ, AMEX ve Philadelphia borsalar ile Londra ve Frankfurt borsalar arasnda i birlii anlamalar vardr. Amerika Birleik Devletlerinin en byk trev ara borsas olan CBOT ile Avrupann en byk trev ara borsas olan Eurex arasnda yaplan i birlii anlamas ise ktalararas nitelik tamaktadr. Sermaye Piyasas Kurulu, zmirde kurulacak olan vadeli ilem ve opsiyon borsasnn CBOTEurex i birlii erevesinde gerekletirilmesi ynndeki almalarn yrtmektedir. Bu alanda geleneksel borsalardan dijital borsalara; ye tabanl borsalardan kar amal borsalara doru da bir deiim yaanmaktadr. Bunu, irket formunda rgtlenen borsalarn halka alma aamas izlemektedir. Dnyada hem irketler hem de borsalar dzeyinde yaanmakta olan bu gelimelerin gerisinde kalnmamas iin, gerekli yasal ve/veya uygulamaya ynelik almalar srdrlmektedir. Sermaye Piyasas Kanununda yaplan deiiklik erevesinde, hakknda tedrici tasfiye veya iflas karar verilen arac kurulularn mterilerine kar ykmllklerini yerine getirmek ve tasfiye giderlerini karlamak amacyla Yatrmclar Koruma Fonu kurulmas almalar devam etmektedir. Kreselleme ve teknolojik gelimenin bir sonucu olarak, yatrmclarn elektronik ticaret asndan da korunmas gndeme gelmitir. Bu erevede, elektronik imza ve elektronik ticareti dzenleyen mevzuatn ksa sre iinde hazrlanmas yararl olacaktr. Sermaye Piyasas Kanununda deiiklik yapan 4487 sayl Kanun ile Kurula elektronik imza kullanm esaslarn dzenleme ve denetleme yetkisi verilmitir. 4.5.2 Yasal Dzenleme Kresellemenin piyasalarn dzenlenmesi alanndaki etkisi, serbesti, yasal arndrma ve merkezi dzenlemeden z-dzenlemeye kayma biiminde olmutur. Sermaye Piyasas Kurulu bu eilime uygun olarak, dzenleme alanndaki belirli yetkilerini z-dzenleyici kurumlara devretmeyi planlamaktadr. Sermaye Piyasas Kanununda yaplan deiiklikle, Trkiye Sermaye Piyasas Arac Kurulular Birliinin kurulmas ngrlmektedir. Sermaye piyasalarnda effaflk ok nemlidir. effafln salanabilmesi, piyasalara yeterli, gvenilir ve doru bilgilerin srekli olarak ve zamannda iletilmesine baldr. Bunun iin de uluslar aras kamuyu aydnlatma ve muhasebe standartlarna uyum kanlmazdr. Bamsz denetimin nemi de byktr. Sermaye piyasas mevzuat hazrlanrken Avrupa Birliinin konu ile ilgili dzenlemeleri ve uluslar aras standartlar srekli dikkate alnmtr ve alnmaktadr. Kreselleme kapsamnda ulusal snrlar dnda yatrm yapan tasarruf sahiplerinin, farkl lkelerde
47
birbirine olduka yakn mevzuat ve hukuki uygulamalarla karlamalar, gveni ve buna bal olarak yatrm potansiyelini artrmaktadr. Sermaye Piyasas Kurulu, yesi olmas nedeniyle, Uluslar aras Sermaye Piyasas Kurullar Birlii (IOSCO)nin tavsiye ve kararlarn da gz nnde bulundurmaktadr. IOSCOnun Menkul Kymetler Dzenlemelerine ilikin prensiplerinin temelindeki amalar: yatrmclarn korunmas; piyasalarn adil, etkin ve effaf olmasnn salanmas; sistemik risklerin azaltlmasdr. Bu amalara ulalmasn kolaylatracak olan IOSCOnun 30 prensibi Dzenleyici; z-dzenleme; Dzenlemelerin Uygulanmas; Dzenleme Alannda Birlii; hralar; Kurumsal Yatrmclar; Arac Kurulular; kincil Piyasa balklar altnda toplanmaktadr. 4.5.3. Finansal Krizlerin Inda Yeni Denetim Mekanizmalar 1997 ylnn ilk yarsnda Gneydou Asya lkelerinde balayan finansal kriz kresellemenin etkisiyle tm dnyaya yaylmtr ve sonular daha tahripkar olmutur. Kriz, sz konusu lkelerde izlenen kat dviz kuru politikalar, artan cari aklar, lkelerin kapasitelerinin zerinde ksa vadeli d bor almalar, speklatif amal youn yabanc sermaye girii, riskli ve ar yatrm yaplmas, konjonktrel gelimeler, finansal sistemlerin zayf olmas, ekonomiye youn kamu mdahalesi ve ar da bamllk gibi nedenlerden kaynaklanmtr. Tam anlamyla entegre piyasalarda volatilite ve sistemik riskler artm, ayrca lke, ara ve pazar eitlendirmesi anlamsz hale gelmitir. Bu durumda riskin paylalmas, transferi ve ynetimini salayacak olan trev aralar ve bunlarn ilem grecei piyasalarn oluturulmas daha da nem kazanmaktadr. Sermaye Piyasas Kanununda yaplan deiiklik bu piyasalarn kurulmas ve faaliyete gemesini hzlandracaktr. Kurul, finansal krizlerin olumsuz etkilerine kar sistemin direncini artrabilmek iin, yerli kurumsal yatrmc tabannn glendirilmesine ynelik almalar da yapmaktadr. Dnyada, emeklilik fonlarnda belirli fayda planlarndan belirli katk planlarna gei eilimi gzlenmektedir. nk, kresellemi piyasalarda gelecee ynelik gereki taahhtlerde bulunulmas zorlamaktadr. lgili kurum ve kurulularla birlikte, bu gelimeye uygun bir sistem kurulmas amalanmaktadr. Risk sermayesi ve gayrimenkul yatrm ortaklnn gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas amacyla da ilgili kurum ve kurulularca ortak almalar yaplmaktadr. Kresel finans krizlerinin ardndan uluslar aras alanda dzenleyici kurulular arasnda ibirlii ve bilgi alverii ihtiyac olumutur. Trkiye asndan baktmzda, gerek Barings ve Sumitomo Bank krizleri gibi trev rn kaynakl, gerekse de Gneydou Asya ve Rusya krizleri gibi reel sektr balantl sistemik krizlere kar uluslar aras katlma haiz almalara uzman seviyesinde katlm
48
gerekletirilmeli ve bu almalarda uzlalan raporlar derhal ulusal planda uygulanmaldr. Sz konusu mali krizlerden karlm dersler ve hazrlanan raporlar ulusal dzenleyici mekanizmalarda grev alan uzmanlar bata olmak zere tm mali piyasa kullanclarna eitim programlar vastasyla aktarlmaldr. Son olarak, ekonomideki her birimin bir erken uyar sistemine sahip olmas ve ayrca ulusal bazda merkezi bir risk lm ve erken uyar birim merkezi Merkez Bankas, SPK, MKB ve ilgili kurululardan salanan katlm ile oluturulmas gereklidir. Kreselleme, sermaye piyasalarnn uluslar araslamasn salayp yatrmclara ok zengin alternatifler sunarken, dier taraftan sermaye piyasas alannda ilenen sularn da ulusal snrlar dna tamasna neden olmutur. Buna kar bir nlem olarak, dzenleyici kurulular arasnda bilgi al veriine ynelik dzenlemeler yaplmaktadr. Sermaye Piyasas Kurulu da yabanc otoriteler ile bu amaca ynelik mutabakat zabtlar (Memorandum of Understanding) imzalam ve imzalamaktadr. Sz konusu zabt uyarnca ilgili otoriteler, hem taraflarn yasalarna gre su tekil eden konularda, hem de genel olarak piyasalar olumsuz etkileyebilecek verilere ulalmas hallerinde karlkl bilgi al veriinde bulunacaklardr.
49
KNC BLM SYAS VE HUKUK KRESELLEME 1. KRESELLEMENN TARHSEL BOYUTU

1.1. Giri
Gnmz dnyasnda uluslar aras ilikilerin en moda kavramlarndan biri olan kreselleme aslnda 20. yzyln bir buluu deildir. akmakta ticareti yapan Neandertal insanndan beri ticaret uluslar aras bir kimlik tamakta ve kreselleme ilk alardan bu yana tarih sahnesinde boy gstermektedir. Roma mparatorluu ile Osmanl mparatorluu, hkmranlklar sresince "kefedilmi" dnyada egemenliklerine uygun olan "dnya sistemleri" gelitirmi ve Pax Romana ile Pax Ottoman 19. yzyl ncesindeki kresellemenin birer rneini oluturmutur. nsanolu "tm dnyay kapsayan ve etkileyen" modern anlamdaki ilk kreselleme srecine 19. yzylda ngiltere'nin kendi karlarna uygun olarak gelitirdii dnya dzeni olarak bilinen Pax Britannica ile ahit oldu. Sanayi devrimi ile otomasyon ann gelimesi kreselleme srecine hz kazandrmtr. ki nemli dnya sava ve akabinde yaanan ABD-SSCB rekabeti insanl ok tehlikeli bir noktaya getirdi. Bunun zerine iki blok arasnda gerilimin azaltlmas iin "g"n deil "norm"un ilerlik kazanmas gerektii gerei kendini hissettirmitir. AGK (Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans) dncesi bu normun ortaya k noktas oldu. Konferansn ve dolaysyla ikinci kreselleme dalgasnn ilk halkasn oluturan Helsinki Konferans'nda kabul edilen Nihai Senet ile iki blok arasnda gvenlik, ekonomi, ticaret, enerji ve insani konularda genel bir anlamaya varlmtr. Ardndan 1977-78 Belgrad, 1980-83 Madrid, 1986-89 Viyana ve 1990 Paris zirveleri gereklemitir. "Yeni Bir Avrupa in Paris art" kabul edilmitir. 1990 Kopenhag, 1991 Moskova nsani Boyut, 1992 Prag, Viyana Gven Artrc nlemler ve Helsinki zirveleriyle de kreselleme srecine yeni halkalar eklenmitir. Son olarak AGT'in 1996 Lizbon ve 1999 stanbul zirveleri sonucunda "snr tanmayan insan haklar" kavramnn gndeme gelmesiyle 2000'li yllarda "demokrasi ve insan haklar" erevesinde daha uyumlu bir dnyann yaratlmasna nemli katklarda bulunulmutur.
50
1.2. Kresellemenin Askeri Yn

Souk Savan sona ermesi ile birlikte uluslar aras ilikilerin militarizmden arndrlabilmesi iin yeni ve ciddi bir bak gelitirmek gerei ortaya kmtr. nk Souk Sava rekabeti, askeri bteleri besleyerek yeni silah teknolojilerinin gelimesine ve atmalara sadece askeri zmler bulunmasna yol amtr. Oysa artk kresel bir uyum ve gvenliin mmkn olabilecei yeni bir a balamtr. Uluslar aras gvenlik bundan sonra yalnzca askeri anlamda ele alnan bir kavram olmaktan kmtr. Daha ok ekonomik, sosyal, siyasal ve askeri unsurlarn hep beraber oluturduu karmak bir dokuya ve ierie dayandrlmaya balanmtr. Buna gre tehdit alglamasn en aza indirmenin balca yolu silahszlanmadan gemektedir. Silahszlanmaya ynelik olarak 1963'te yaplan Ksmi Deneme Yasa Anlamas ile balayan sre, gnmze dein birok uluslar aras antlamann imzalanmasyla silahszlanma konusunda ok ciddi admlarn atlmasn salamtr. Ksa vadede sorunlar kmakla birlikte uzun vadede bu anlamalara nemli lde uyulmas salanmaktadr. Dou Avrupa lkelerinin NATO'ya yeliklerinin sz konusu olmas, Avrupa'da Birleik Ortak Gvenlik Gc ve Avrupa Gvenlik ve Savunma Kimlii'nin gelitirilmesini salamtr. 1990 Londra ve 1996 Berlin bildirilerinde, askeri operasyonlarda ok uluslu glerin oluturulmasna, kriz ynetimi ve bar gc kurulurken geni bir katlmn salanmasna, askeri glerin hareketliliini, esnekliini ve hzl karlk verebilme zelliini gelitirmek zere uluslar aras ibirliine gidilmesine ve askeri harcamalarn azaltlabilmesi iin finans konusunda ortakla gidilmesine, rnein AB'de kullanlacak ortak para biriminden yararlanlmasna karar verildii aklanmtr. 7-8 Temmuz 1997'de Madrid'de toplanan NATO zirvesinde ye lkeler, genilemenin bundan sonraki aamalar ve yeni uzlama formlleri zerinde anlamaya varmlardr. Zirveye NATO ile ibirlii iindeki lkelerin (Arnavutluk, Ermenistan, Avusturya, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Bulgaristan, ek Cumhuriyeti, Estonya, Finlandiya, Grcistan, Macaristan, Kazakistan, Krgzistan, Letonya, Litvanya, Moldova, Polonya, Romanya, Rusya, Slovakya, Slovenya, svire, Tacikistan, Makedonya, Trkmenistan, Ukrayna, zbekistan) devlet ya da hkmet bakanlar da katlmtr. Kresel uyumun salanmas bakmndan NATO'nun Dou Avrupa lkelerini iine alarak genilemesi kendisine yeni grevler yklemektedir. Askeri bir rgt niteliindeki NATO yeleri istikrar ve bar korumak ve gelitirmek iin daha fazla gayret gstermek durumundadrlar.
51
1.3. Kresellemenin letiimle lgili Yn

Kreselleme srecini hzlandran en nemli unsurlardan biri de iletiim alannda yaanan devrimdir. 20.yzyln son eyreinde yaanan iletiim devriminde uydu yaynlarnn ve fiber optik kablo balantlarnn byk rol vardr. zellikle telefon konumalarnn ve televizyon yaynlarnn iletilmesini salayan bu sistemler Amerika, Avrupa ve Uzakdou Asya arasnda kesintisiz iletiimin temelini oluturur. Dnyann drt bir yanna Krfez Sava'n canl olarak yaynlayan CNN gibi haber ve dnya mzik listelerinin nabzn tutan MTV gibi mzik kanallar kreselleen iletiimin birer rneidir. Dnyann en baskc rejimi olan in'in 500 kenti 1996'da kreselleen dnyadan haberdar olabilmek amacyla fiber optik kablo balants iin sraya girmitir ve benzer bir gelimenin bamszlklarn yeni kazanan Orta Asya lkelerinde de yaand bilinmektedir. John Naisbitt'e gre kresel iletiim konusunda zerinde durulmas gereken drt nemli kavram vardr: 1- Teknolojilerin Birletirilmesi: Bilgisayar, telefon ve televizyonun birbirlerinin becerileri ile donatlmasyla birlikte telefon-televizyon-bilgisayar melezi rnler oluacaktr. Bu kiisel iletiim sistemlerinin piyasaya girii, iletiim endstrisinin i sorunlarn teknolojiyle zmek yerine bireylerin birbirleriyle olan iletiim olanaklarn artrarak glenmelerini salayacaktr. odakl olmaktan birey odakl olmaya geilecektir. nmzdeki yllarda ancak bireylerin iletiim gereksinimlerini karlayan irketler ayakta kalacaktr. 2- Stratejik ttifaklar: Gelecekteki tketici odakl bilgi ann gereksinimlerini karlamak iin stratejik ittifaklar kurulmaya balanmtr. Hem kkl irketler hem de yeni giriimciler irketlerin ya da lkelerin yeni kresel oyunda tek bana baarl olamayacaklarn anladklarndan ba dndrc bir hzla ortaklklar kurmaktadrlar. 3- Kresel Bir A Yaratmak: letiim devriminin ynnn iyice belirginlemesi ile birlikte dnyadaki herkesin herkesle balant kurabilecei kesintisiz bir kresel iletiim ann oluturulmas iin almalar yaplmaktadr. Bu kresel alar ebekesi bireylerin gezegenin herhangi bir yerindeki herhangi bir kiiyle iletiim kurabilmesini salayacaktr. 4- Herkese Kiisel Tele bilgisayarlar: Gnn birinde broda, evde ya da yoldaki herkes tele bilgisayarlara sahip olarak ses, veri, grnt ya da videoyla mesaj gnderip mesaj alabilecektir. Bu bilgisayarlar belki czdanlarmza ya da ceplerimize sabilecektir. Tele bilgisayar kullanm merkeziyetilikten uzaklap tamamen bireyselleecek ve dier eylerin yan sra endstri dneminde ortaya kan dev irketler yerini kk giriimci irketlerden oluan gevek federasyonlara brakrken, bunlarn merkeziyeti yaplarn daha da zayflatacaktr. 21. yzylda, ihtiya duyulabilecek tm iletiim aletleri insanlarn masalarna, arabalarna ve hatta avularna bile sabilecektir.
52
letiim alanndaki bu gelimelerin gnmzdeki en iyi gstergesi internettir. Dnyadaki hemen hemen tm basn-yayn organlarna, ktphanelere ve arivlere ulaabilen, herhangi bir konuda dnyann herhangi bir kesindeki kiiyle fikir al-veriini salayan, ticaretten endstriye ekonominin her alannda ortak bir iletiim alan oluturan internet sistemi hzla yaylmaktadr. nsan topluluklarn her geen gn biraz daha birbirine "yaklatran" bu hzl kresel iletiim devrimine ramen Dnyann en fakir bete drtlk kesiminin televizyonda grd Bat refahn mutlaka taklit etmeye alacan kesinlikle sylemek mmkn deildir. Azgelimi toplumlarn birounun durumundan da grld gibi reformlarn nndeki i engeller adeta aklmasna hala yerli yerinde duruyorsa buna kar tepkilerden biri, bir ksm insanlar yeryznn daha zengin kesimlerine doru byk bir g hareketine kalkmalar, dierlerinin de kktencilie snp Bat'nn deerlerini (zellikle tketicilii aka tevik edenleri) reddetmeleri eklinde olabilir. Dier Taraftan gelime yolundaki lkeler ileri dzeyde sanayilemi ekonomilerin sahip olduklar yaam standartlarn aynen gerekletirmeye kalktklarnda nlerine kan yapsal engellere kar da aknlk ve kzgnlk duygularna kaplabilirler. letiim devriminin gelime yolundaki lkelere gelii Vuitton valizi alacak mklpesent tketiciler yaratmak yerine milyarlarca "yok"lunun "var"llara kar (bunlar kendi ilerindeki ok uluslu irketlerin mhendisleri ve yneticileri de dahildir) ok daha fazla fke duymasna neden olabilir.
1.4. Nasl Bir Yeni Dnya Dzeni?

Kreselleme srecinin nasl bir "Yeni Dnya Dzeni" oluturaca henz belli deildir. Hem byk devletlerdeki gelimeler hem de yeni siyasal oluumlar bu "belirsizlii" daha "belirgin" hale getirmektedir. Aradan geen zaman bu gzlemleri byk lde dorulamaktadr. SSCB dalmtr. in uzun sren iki rakaml ekonomik byme ile beklenenden hzl ykselmi, Japonya ve Almanya ise 1990 Houston G-7 zirvesinde ileri srld gibi, bildiimiz anlamyla tam birer sper g olamamlardr. nceden tahmin edilemeyen trde ileri sramalar ve gerilemeler muhtemelen devam edecektir. Ancak dnya dengesinin ortadaki gerei 1990'dakinin ayndr: ABD gcn btn boyutlarnda kresel varlklara sahip tek gtr. Bu demek deildir ki tek kutuplu dnya, Souk Savan iki kutuplu dengesinin yerine gemitir. ABD'nin kendi bana gerekletiremeyecei pek ok gvenlik, ekonomik ve siyasal hedefleri vardr. ABD dnda her byk devletin bir veya daha fazla nemli g kayna yetersiz olduundan dnya ok kutuplu da deildir. Bunun yerine g karmak boyutlu bir modele gre dalm bulunmaktadr. Askeri g tek kutupludur, ABD ktalar aras nkleer silahlara, dnyann herhangi bir yerinde konulandrlabilecek byk ve modern hava, deniz ve kara kuvvetlerine sahip tek lkedir. Ekonomik g kutupludur. ABD, Avrupa ve
53
Japonya dnya retiminin te ikisini gerekletirmektedir. in'in bymesi onu 2000'li yllarda drdnc bir kutup haline getirebilir. Byk glerin hzl ykseli ve kleri, SSCB'nin ykl ve komnizmin k, teknoloji ve iletiimdeki hzl ilerlemeler, Francis Fukuyama'nn iddia ettii gibi tarihin sonunu getirmemitir. Aksine bireyler, gruplar ve uluslar arasnda kimlik atmalar eklinde tarihin geri dn yaanmaktadr. Bu tr atmalar ekilde meydana gelmektedir: Uluslar st kimlikler rnein Avrupallk, ulusal kimlikler rnein Rus, uluslar oluturan kimlikler rnein dinsel ve dilsel ayrlklar -Afrika'da veya eski Yugoslavya'da olduu gibi-. Bu atmalar "kriz ynetimi" kavram ile aklanmaktadr. Teknolojik deiimin uluslar st ve imdiye kadar ki gelimelere zt etkileri vardr. Bu deiim ekonomiyi kreselletirip siyasetin kapsamn daraltmtr. letiimin kresellemesine ramen Marshall McLuhan'n iddia ettii gibi bir "kresel ehir" yaratmamtr. Bunun yerine ehirlerin kresel hale gelmesini salamtr. "ehir" burada toplum anlamna gelmektedir. Ayrca McLuhan bu terimi daralma ve klme olarak da kullanmtr. Bireyler bugnlerde uluslar aras piyasadaki igcndeki hareketliklere, nakit para akndaki ve ticari piyasalardaki deiimlere duyarl hale gelmitir. Karlkl kresel dayanma nedeniyle devletlerde ulusal egemenlik kavram sarslmaya balamtr. Pek ok ulusun kendine ait toplumsal kimlii ekonomik hareketlilik ve komnizmin k nedeniyle deiime uramaktadr. Bu durum baz gruplar tarafndan kullanlmaya allmaktadr. Modern teknoloji sayesinde de, bu kar gruplar, istedikleri mesajlar olduka geni seilmi bir kitleye kolaylkla ulatrmaktadr. Kreselleme srecine paralel olarak demokrasinin tm dnyada mthi bir hzla yaylmas ile birlikte insanlar -kabileler(ar milliyeti gruplar, mikromilliyetilik)- kendi kendilerini ifade etme frsat buldular. Dnyann her yannda insanlar bu frsata sarlmaya baladlar.Kabileciliin yaygnlamasnn nedeni iletiim devriminde aranmaldr. letiim saydaml artrr, yani herkes her yerde olan biteni grebilir. nsanlarn kendi kendilerini ynetmek iin harekete geileri izlenebilir ve gerekirse mdahale edilebilir. Sonu olarak kreselleme gelitike insanolu daha kabileci davranmaktadr. Kabilecilik ile kreselleme arasnda denge kurma istei hep korunmaktadr. Gnmzde demokrasi ve iletiim devrimi kabilecilik ile kreselleme arasnda denge kurma gereksinimini daha da gl bir hale getirmitir. Daha byk ve ekonomik olarak daha homojen bir dnya kurulmasnda denge oluturmak iin, insanlar kimliklerine daha sk balanmakta ve dnyann her yerinde ulusal diller, aznlk dilleri daha ok ifade hrriyeti kazanmaktadr. Gelecek kendi kimliklerini koruyan ve bakalarnn kimliklerine de en az kendi kimlii kadar sayg gsteren, yerel dnp kresel davranan ve bylece dnyay eitli kimliklerle donatan insanlarn olabilir. Her yerel kimlik kendi evren yorumunu kullanarak bir arada yaamann yolunu bulabilir. nemli olan insanolunun bu karmak durumdan bar bir yol bularak kmasdr.
54
1.5. Kresellemeye likin Genel Bir Deerlendirme

Kreselleme gnmz dnyasnda yeni ortaya kan veya imdilerde daha da belirgin hale gelen eitli faktrlerin etkisi sonucunda, insani varoluun sosyal, kltrel ve iktisadi ynleri bakmndan corafi snrlarn nemini yitirmeye balamas ile birlikte toplumlarn da gitgide bunun bilincine varmalar srecini ifade eden bir kavramdr. Bu sre uluslar arasnda her bakmdan karlkl bamll artrmakta ve hayatlarmz gitgide daha fazla bizden ok uzakta meydana gelen olaylara ve alnan kararlara baml hale getirmektedir. Her ey dnya apnda hzla akyor, yaylyor: gda, felaketler, uyuturucular, fikirler, imajlar, bilgi, gmenler, para, mzikler, hava kirlilii, filmler, radyasyon, mlteciler, internet, renciler, teknoloji, ders kitaplar, turistler, deerler, silahlar. Bu ise ulusal hkmetler iin hem yeni frsatlar yaratmakta, hem de yeni sorunlar ortaya karmaktadr. Mesafenin/mekann daralmas ynnde bir eilimi de yanstan kreselleme, ayn zamanda, ulusal toplumlarn snrlarn aan bir dnya toplumunun olumasn tevik eden dinamikler de iermektedir. Mamafih, kreselleme yerel ve ulusal olann kresel olana tmyle tabi olmasndan ziyade, bu dzeydeki olaylarn birbirleriyle etkileim iinde gereklemesi anlamna gelmektedir. Kreselleme anda ulus-devletler, kimilerinin bir krizden sz etmelerine yol aacak lde yeni sorunlarla kar karyadr. Ulus devletler bir yandan etnik ve blgesel siyasetlerin artmasyla birlikte merkezka glerin basks altna girerken, br yandan ekonominin kresellemesi ve sava teknolojisinin gelimesi gibi etkenlerin yaratt d tehditlerle kar kaya bulunmaktadrlar. Ulus-devlet paradigmasna bal geleneksel egemenlik anlay da gitgide geerliliini yitirmektedir. Bugn, artk devletleri bu anlamda bir egemenlikle tanmlamaya imkan yoktur. Hemen hemen btn devletler kurallarn kendilerinin koymadklar uluslar aras -hatta Avrupa Birlii gibi rneklerde uluslar st hukuka gre taahhtler stlenmek durumunda kalmaktadr. Ayn ekilde uluslar aras ortak insan haklar hukuku da devletlerin kendi takdirlerine gre kural koyma ve uygulama yetkilerini byk lde snrlandrmaktadr. Yirmibirinci yzyln banda, en gl devletler bile karlkl bamlln gerekleriyle ba etmek durumundadrlar. Mlk-temelli (territorially-based) devletler, snr tanmayan ok uluslu irketler, sermaye aklar ve iktisadi problemlerle uramak zorundadr. Ekonomik kreselleme, keza dnya pazarlarnda rekabet edebilmek iin lkeleri emein esnekliini artrmann ve retim maliyetlerini drmenin yollarn bulmaya zorlamaktadr. Karlkl bamllk, esas itibariyle, uluslar aras rgtlerin etkisinin artmas, blgesel rgtlenmelerin yaygnlamas ve kresel ekonominin gelimesinin sonucu olarak ortaya kmaktadr. Bugn dnyada 5000 civarnda devletleraras kurum vardr (1960ta bu say 1400d). ou Avrupa lkesi bu trden devletleraras kurumlarn yzlercesine yedir. (Fransa: 441, Birleik Krallk: 396, Almanya: 392,
55
Hollanda: 375, Danimarka: 373). Bundan baka, NGOlarn da ulusal hkmetler zerinde hatr sayl bir etkisi vardr. Bunlar birok ulusal hkmetten daha etkindirler. te yandan, hem serbest ticaret blgeleri hem de siyasi kurumlar eklinde blgeciliin gelimesinin sonucunda, bugn dnya Asya, Kuzey Amerika ve Bat Avrupadan oluan ana ticaret blokunun karakterize ettii yeni bir uluslar aras ticaret dzenine girmitir. Nihayet, uluslar aras ticaretin yaygnlamas ve modern sanayi rgtlenmelerinin ulus-ar veya ok uluslu karakterinin belirginlemesi ulusal ekonomilerin nemini azaltm ve bir kresel ekonomiye vcut vermitir Bu erevede, kreselleme insan haklarna saygy devletlerin i sorunu olmaktan karm ve kresel toplumun ilgi alanna sokmutur. Bu ise geleneksel egemenlik anlaynn ve hukuka bakn byk lde deimesi anlamna gelmektedir. Ulus devletler artk sadece insan haklaryla ilgili uluslar aras belgelere imza attklar iin deil, bunun yannda, kresel toplumda meru ve saygn siyasi birlikler olarak muamele grebilmeleri iin de lkelerinde yaayan insanlarn temel haklarna saygl olmak zorundadrlar. nsan haklarna sayg ve demokrasi kresel ahlakn ba standard haline gelmitir. Artk hibir devlet kendi yurttama istediim gibi muamele ederim, bu kimseyi ilgilendirmez diyebilecek durumda deildir. Bu erevede kresel toplumun, Birlemi Milletler aracl ile, ulus-devletlerin i ilerine zellikle insani amalarla mdahale edebilecei kabul edilmektedir. nsani mdahale konusunda uluslar aras toplumun herhangi bir davet olmadan harekete gemekteki isteklilii, uluslar aras sistemin geleneksel temeli olan i ilerine karmama kuralnn deerini azaltmaktadr. Devlet egemenliini andran baka bir gelime, su iledii iddia olunan kiileri bunlar devlet adna ilenmi olsalar biledorudan doruya yarglamak zere uluslar aras mahkemelerin kurulmasdr. Son yllarda Uluslar aras Adalet Divan soykrm ve baka sava sularndan sank Ruandal ve eski Yugoslavyal kiileri yarglamak zere harekete gemitir. Bu demektir ki, mutlak egemenlik yerini kaytl egemenlie yani, bir devletin dnya sistemine yelii onun kendi yurttalarna iyi davranmasna bal olduu anlayna- brakmaktadr. Bu erevede, egemenliin hi bir devlete insani yardm reddetme yetkisi vermedii kabul edilmektedir. Kaytl egemenlik, ayrca, devletin toplumda otoritenin en stn ve nihai kayna olduu dncesini terk etmeyi de gerektirmektedir. te yandan, kreselleen ada devletler arasnda etkileimin eski modeli deiiyor. Eski modelde, ilikiler hkmetler arasnda iliyordu; toplumlar arasnda direkt iliki azd ve uluslar aras rgtler bugnk kadar nemli deildi. Bunun sonucunda, lkeler arasndaki temasn aralar d politika, diplomasi ve askeri mdahale idi. Devletler hem kendi lkelerinde egemen saylyorlard hem de uluslar aras sahnenin yegane aktrleriydiler. Oysa bugn, bir dnya ekonomisinin, uluslar aras organizasyonlarn ve kresel bilgi aklarnn ortaya kmas bu modeli deitirmitir. nsanlarn ve sermayenin dnya zerinde dolamas yznden devletlerin artk kendi halklar ve kaynaklar kalmam gibidir.Bilgi aknn uluslar
56
araslamas sayesinde darya seyahat etmeyenler bile farkl deerler ve perspektiflerle yz yze gelmektedirler. Uluslar aras arenada hkmetler sadece baka devletlerle deil, Birlemi Milletlerden Ford Motor irketine kadar uzanan uluslar aras rgtlerle de iliki kurmak zorundadrlar. Bu ekilde oluan dnya leindeki girift etkileim anda artk hkmetler aktrlerden sadece biridir. Hem gelimi hem de gelimekte olan lkeler iin devlet ortadan kalkmyorsa da, rol deiiyor, evrimleiyor, kresellemenin gereklerine cevap veren stratejiler gelitirmek durumunda kalyor. Devletler firmalarnn ve halklarnn kresel rekabet anda refaha kavumalarn salayacak ekilde daha koordine edici yaplar haline geliyorlar. Btn bunlar geleneksel egemenlik anlay erevesinde kalnarak baarlabilecek gibi grnmyor. Kreselleen bir ada uluslarn kendi geleneksel kimliklerini olduu gibi muhafaza etme anslar da kalmamtr. Kimliklerin deimezlii artk bir efsane olmutur. Ulam kolaylklarnn yaygnlamas, elektronik haberleme teknolojisinin olaanst hzla gelimesi, nfus hareketleri, emek ve sermayenin akkanl gibi etkenler insanlarn hem kendilerinden ok uzaktaki olaylardan ve deerlerden etkilenmelerini kolaylatrmakta hem de onlar hayatn her annda farkl kimliklerle yz yze getirmektedir. Bu da ulus devletlerin kendi toplumlarn kresel gelimeden tecrit etme imkann neredeyse tmyle ortadan kaldrmaktadr. Byle bir ada homojen bir etnik yapya dayanan ulus anlaynn kendini idame ettirmesi mmkn grnmemekte; toplumlar bilgi kaynaklar, hayat tarzlar ve deerler bakmndan hzla eitlenmektedir. Uluslar aras, hatta global bir kltrn ortaya kmas ulusdevletlerin dayand ayr ulusal kltrleri ve kimlikleri zayflatmaktadr. Bu meyanda etnik temelli yurttalk anlaylar bu ba dndrc deiime ayak uydurma zorunluluu ile kar karyadr. Bu artlar altnda, yle grnyor ki, ulusal kltrlerin gc kendini d etkenlerden koruyabilmesinde deil, tam tersine onlara ak olmasnda ve kendini yenileyebilmesindedir. Kresellemeyle birlikte gvenlik anlaynda da nemli deiiklikler meydana gelmitir. Bunlardan biri, ulusal gvenliin kolektif gvenlik anlamalar erevesinde salanmas ynndeki eilimdir. Kolektif gvenlik anlayna gre, saldrganlk en iyi birden fazla devletin ortak hareketiyle bertaraf edilebilir. Birden fazla devletin birbirlerini savunma konusunda karlkl olarak taahht altna girmeleri hem saldrlar caydrmay, hem de fiili bir saldrnn vukuu halinde saldrgann cezalandrlmasn kolaylatrr. Kolektif gvenlik anlaynn arkasnda yatan temel dnce, savan ve uluslar aras atmann kklerinin, g politikasnn yaratt gvensizlik ve belirsizlikte olduu grdr. Kolektif gvenlik bu gvensizlik ve belirsizlii ortadan kaldrmaya yneliktir. Bu tr bir gvenlik konsepti gerektiinde fiilen harekete gemek hususunda ahlaki otoriteye ve askeri gce sahip olan bir uluslar aras organn/kurumun varln gerektirmektedir. te yandan, yeni durumda ulusal gvenliin salanmas insan says bakmndan kalabalk ve/veya zorunlu askerlie dayanan silahl glerin varlyla
57
dorudan doruya ilikili grlmemektedir. Bunun yerine mesleinde profesyonellemi, teknik donanm gl ve hareket kabiliyeti stn az sayda askeri gcn ulusal gvenlii daha etkin olarak salayabilecei dnlmektedir. Ayrca, ulusal gvenlik esas itibariyle savunma ile ilikili saylmakta, bu kavramn geleneksel olarak aka sylenmese de, fiilen- saldrganl ierecek ekilde anlalmasnn yanll gitgide daha fazla kabul grmektedir. Bu erevede, ulusun gvenlii onun bakalarn zellikle komularn- tehdit etmedii lde gerekleme ansna sahip grnmektedir. Kresellemenin bir boyutu olarak yeni dnya dzeni uluslar aras normlarn ve ahlakilik standartlarnn ortaklaa tannmasna dayand iin, bu dzende uyumazlklarn bar yollardan zlmesi, saldrganlk ve yaylmacla kar direnme, silahlanmann kontrol ve azaltlmas, lke iinde insan haklarna saygnn salanmas btn devletler iin gzetilmesi gereken temel esaslar durumundadr.
2. KRESELLEME VE YEREL YNETMLER

2.1. Etkin Ynetiim Birimi Olarak Yerel Ynetimler
2.1.1. Ekonomik Kalknma Arac olarak Yerel Ynetimler Amerikan tipi kapitalizmin dinamizmi, atlganl, bireysellii ve yaratcl ile, alternatifi olarak grlen Avrupa tipi sosyal refah devletinin bireyi ve toplumu, bugn ve geleceini koruyan ve garantileyen, i gvenlii, salk, yallk (emeklilik) sigortas, eitimde frsat eitlii salayan sosyal refah politikalar arasnda sregelen teorik ve politik tartmalar kreselleen ekonomi sylemlerinin nemli bir alandr. Bu iki yaklamn birbirini dlayan, elimine eden kartl yerine ikisinin birlikte var olmasna imkan veren mekanizmalarn oluturulmas hem ekonomik dinamizmi salamak hem de yoksulluk ve aresizlik snrn geenlerin ar ulara kayarak toplumsal risk oluturmalarn nlemek asndan yararl olacaktr. Bu iki farkl yaklamn dengesini bulmak ise srekli diyalog ve demokratik mekanizmalarn deiime olanak veren bir sre haline getirilmesi ile salanabilir. Bu politikalarn hangi ynetim birimleri ve hangi kesimler tarafndan hangi kademe ve leklerde nasl yrtlecei konusunda belli kriterler nerilmitir. Verilen erevede yerel ynetimlerin rolne ilikin olarak bireysel yaratcln ve dinamizmin dikkate alnmas nemlidir. Merkezi ynetimin gelimenin nn ac dzenlemeler yapmas dengeleri koruyacak mekanizmalar oluturulmas bykl ve gcne kar ataletinin bulunmas karsnda yzlerce yerel ynetim birimi kklk, eviklik nedeniyle dinamizm ve yaratc roln kolaylkla stlenebilirler. Bir tekinin bile gelitirecei zmler hzla dierlerine aktarlabilir ve bylece genel sistemin dinamizmini ve gelimesini bu birimler salayacaktr. Liberal ekonomilerle merkezden kontroll ekonomiler, dev irketlerle kk teknoloji firmalar arasndaki fark da burada yatmaktadr.
58
Devasa merkezi sistemlerin hantall ile kk fakat hareketli yerel birimlerin yaratcl bugn bile yaanmaktadr. leri teknolojilerin ve yntemlerin kullanmnda daha abuk karar verebilen ve harekete geen yerel birimler daha etkin organizasyonlar kurabilmekte ve hzl zmler retebilmektedirler. Bugn maliye hazinesinin vergi tahakkuku ve tahsilat arasnda ciddi farklar bulunduu ve tahsil edilemeyecek kadar kk borlarn dnem dnem affedildii bilinmektedir. Bu konudaki zmler sistemin hantall nedeniyle retilememektedir. te yandan merkezi ynetimin yllardr gerekletiremedii ulusal bilgi sistemine cevap, yerel ynetimlerin hzla uygulamaya geirdikleri kent bilgi sistemleri ve corafi bilgi sistemlerinden gelmektedir. Yerel ynetimler gelitirdikleri bu iki sistemin entegrasyonu ile hzla yzde yz vergi tahakkuk ve tahsilat hedefine yaklamaktadrlar. 2.1.2. Yerinden Ynetim (Desantralizasyon, Ademi Merkeziyet): Kresellik iki tr yerinden ynetim kavramn gndeme getirmitir. Birincisi nfusun bymesi, kentlemenin hzlanmas ve kentsel birimlerin saysnn artmas, kentsel ihtiyalarn, ekonomik ve sosyal yaamn eitlenmesi, lkenin tek bir merkezden ynetilmesini gletirmi ve baz yetkilerin il tekilatlarna ve giderek seilmi yerel ynetimlere devrini getirmitir.1985te 3194 sayl yasayla alansal-imar planlama yetkilerinin yerel ynetimlere devri bu niteliktedir. Ayn gnlerde 15 Ekim 1985te 11 Avrupa Konseyi yesi -ki Avrupa Birliinin ekirdeini oluturmulardr.-Strasburgda Avrupa Yerel Ynetimler zerklik art n imzalamlar ve dier Avrupa Konseyi yelerinin imzasna amlardr. Trkiye Kbrstan sonra Hollanda ve sve ile birlikte 2. Grupta 1988de bu art imzalayan ilk lkelerden biri olmutur. 3194 sayl yasa ile Trkiye bu artn Avrupa Konseyinde ilk imzaland gnlerde art fiilen uygulamaya koymu olmaktadr. kinci tr desantralizasyon yerellemenin ar bast ve merkezi ynetimde gerilimin artt durumlarda baz yetkilerin yerel ynetimlere devredilmesi yoluyla gerilimin azaltlmas eilimidir. Bu yaklam Trkiyeden ok dier dnya lkelerinde pratik bulmu bir yaklamdr. Dnya genelinde desantralizasyonun dier aamalar daha ok gelimi lkelerde grlen yerel hkmetlerdeki polis, eitim, salk gibi merkezi ynetim yetkilerinin de seilmi yerel ynetimlere (metropolitan polis, ulam vb.) devredilmesi eklindedir. Desantralizasyonun yaygnlatrlmas yerleim birimlerinin kendi kendini ynetecek bykle, dolaysyla tekilatlanma, kadrolama, kentlerde tek merkezlilik ve rasyonel altyap oluturma eiklerini ama, finansal kaynak yeterlilii vb. ile dorudan orantldr. Alt kademelerde desantralizasyon faydadan ok ekonomik ve organizasyonel glkler getirmekte, verimlilii artrmaktan ok
59
drmektedir. Trkiye uygulamasnda bu eik bykehir kavram ile yasal bir tanm kazanmtr. Seilmi yerel ynetimlerin kendi sorunlarn merkezin desteini minimize ederek zmek kadar kresel ilikiler ana girebilmek iinde merkezi ynetimin pek ok fonksiyonunu da yrtebilir hale gelmeleri beklenir. Bu sayede merkez vesayetinden ve/veya merkezin denetleyici ve yavalatc szgecinden karak gelime dinamiini, biriminin ekonomik ve organizasyonel verimliliini maksimize edebilecektir.
2.3. Verimlilik Art, Teknoloji Ve Kentleme

2.3.1. Metropoller ve Verimlilik Metropoliten alanlar bilgi ekonomisinin, ileri teknolojinin oluaca ve younlaaca, bilgi ann srkleyici merkezleridir. Bu fonksiyonu gerekletirebilmesi iin metropoliten hizmetlerin metropoliten performans en oa kartacak biimde dzenlenmesi gerekir. Gerek kiisel gerek firma ve kurum baznda verimliliin en oa kartlabilmesi iin ulam, iletiim, enerji, su, atk su vb. hizmetlerin hzl, yaygn, yeterli dzeyde ve koordineli biimde salanmas gerekir. Kalknma plannn lke kararlar erevesinde bunun zemini oluturmasndan sonra metropoliten-yerel ynetimleri destekleyici ve servis birlii ve etkinliini salayc kurumsal dzenlemeler yapmas gereklidir. Bunlar arasnda metropoliten ulam idarelerinin, su ve kanalizasyon (DS+SK), enerji datm vb. altyap idarelerinin kurulmas ve bunlarn zerk kamu hizmet birimleri olarak oluturulmas gibi dzenlemeler ele alnmaldr. Ekonominin karar verme merkezi ve itici gc olan metropollerin verimli alabilmesi iin gerekli kentsel dzenlemelerin yaplmas bilgi ekonomisini yaratan ve hzlandran ileri teknoloji arlkl bireysel giriimciliin inkibatrler (kvezler), tekno parklar gibi organizasyonlarn, giriimcilik (venture) kapitalinin oluturulmas gibi ekonomik dinamizmi gelitirici politikalarn zendirilmesi salanmaldr. 2.3.2. l Stratejileri Kentleme ve kent merkezleri il gelimesinin de odan oluturduundan kent merkezlerinin performansn arttrc ve yerel ynetimlere daha esnek, etkin, dinamik ve demokratik ynetim olana kazandrc dzenlemelerin yaplmasn salamak kalknma politikalar arasnda olmaldr. yi bir ekonomik ileyi iin kent hizmetlerinin yeterli verilmesini salamak bu politikalarn bir parasdr. Daha dinamik bir ekonomik ileyi ve geliim iin KOBlere teknoloji retme entegrasyona gitme ve byme vb. olanaklar ve destek mekanizmalar oluturulmaldr. Sekizinci be yllk kalknma plan temel stratejisi, bilgi ekonomisi ve verimliliin itici gc olan metropolleri, kresel ekonominin eit bir partneri olarak kresel metropoller ve kademelenmesi ve ana eklemlenmek zere, kademelerini ykseltecek ekilde gelitirmek olmaldr.
60
Kresel ve blgesel metropollerin bilgi ve hizmet merkezleri haline gelebilmeleri iin plan gerekli olanaklar oluturacaktr. Bunlar, Gerekli iletiim, ulam vb. alt yaplarn oluturulmas, Ekonomik dinamizmin gelitirilmesi, verimliliin makinize edilmesi, Ynetimde dinamizm, esneklik, hzl karar ve zm retilmesi, Katlm etkinlik, demokrasi ve effafln salanmas iin yetki dzenlenmesi, Kaynak yaratlmas ve datlmas ve Planlama ve dier metropoliten ynetim aralarnn daha etkin olarak kullanlmas iin gerekli dzenlemelerin yaplmasdr.
2.4. Yerel Ynetimlerin Kreselleme Karsndaki Durumu

2.4.1. Kaynak Gelitirme: Yerel ynetimlerin dierleriyle yarabilmeleri daha fazla hareket esnekliine ve zgrlne kavumalarn gerektirmektedir. Tpk merkezi ynetimdeki politikaclar gibi seilmi yerel yneticiler de ekonomik ve politik tercih ve kararlarnn yetki ve sorumluluklarn da slenmek durumunda olmaldrlar. Bu sorumluluk kent meclisi gibi dier seilmi yneticiler kadar kentte yaayanlarnda paylamas gereken bir sorundur. Kentin gelitirilmesi iin gerekli kaynaklar merkezi ynetim tarafndan salanmyor ya da salanamyor ise, kentin bu kaynaklar kendi iinden ya da lke dndan salamas gerekmektedir. Ancak merkezi ynetimler yerel ynetimlerin ar ve hesapsz harcamalarn tm lke nfusunun srtna yklemek istemedikleri iin belirli kstlamalara gitmektedirler. Bu durumda yerel ve lkesel gelime de ister istemez frenlenmi olmaktadr. Bu tkanmadan k yolu yerel ynetimlere kaynak yaratmada belirli esneklikler ve risk alma yetkileri tanmaktr. Kentler gelime iin gerekli yatrmlar finanse edebilmek iin ulusal ve uluslar aras piyasada tahvil kartabilmek ya da dier borlanma yntemlerini kullanabilmek iin yetki alabilmelidirler. Ek olarak ulusal dzeyde tek mertebe olan vergilerde yerel ynetimlere tamamen veya snrl serbesti verilmesi de dnlebilir. rnein, emlak ve evre temizlik vergisi oranlarnn da yerel ynetimlerce deiik uygulanabilmesi, katma deer vergilerine ek bir yerel ynetim puan eklenmesi gene dolayl veya dorudan vergilerde retim ve tketimden kaynak yaratlmas dnlebilir. Gelime projeleri iin alnan kredi ve d borlarn geri denmesi de bu tr vergi kaynaklar ve projelerin kullanm bedelli eklinde geri demeleri olarak yaplacaktr. Ancak gelime projelerinin yarar kentin tm kesimlerine olacandan, bu projelerden yararlananlarn demeleri de adil biimde paylamalar iin bu tr mekanizmalar gelitirilmelidir. Bat lkelerinde uygulanan bu ve buna benzer yntemler gibi, bu tr politik ve ekonomik tercihlerin bedelini de gerek alnan borlarn geri denmesinde, gerek yaratlan kaynaklarn bedelinin paylamnda seilmi yneticiler ve kentliler olumlu sonularn dllerini olumsuzlarn ise bedellerini paylaacaklardr.
61
Yerel ynetimlerle merkezi ynetimin bu erevede yeni kurumsal dzenlemeler yapmalar ve yeni kurallarn belirlenmesi gerekmektedir. Bu dzenlemeler kresellik srecinde tartla gelmekte olan deregulasyonlar-eski kural ve dzenlemelerin yeni kurallar, dzenlemeler hatta kurumlamalarla deitirilmesi ve sistemin daha esnek ve darya ak hale gelmesi- tanm erevesindedir. 2.4.2. Yerel Birimlerin Kresel A le Dorudan Balant Kurmasnda Yeni Kurallarn Oluturulmas Kresellik srecinde kresel ticaret, mal ve hizmet retimi, datm ve tketimi, sisteminin hzlandrlmas, verimliliinin ykseltilmesi, entegrasyonun salanmas ve eitlendirilmesi arzusunun gereklemesi iletiim teknolojisindeki gelimelerle imkan bulmutur. Bu imkan ilk kullanan finans sektr olmutur. Ancak dnyada belirli merkezlerde odaklanan finans sektr bilgi ve teknoloji avantajn dier lkeler ve sektrlerin zararna kullanm, dnya borsalarndaki hzl alm satm operasyonlar ve ok ksa tepki zamanlar ile 1998 de ncelikle Asya, giderek dnya borsalar ve ekonomisinin kmesine neden olmutur. Bu kriz srasnda ncelikle Malezya, onu izleyerek Rusyann dviz ilemlerine kstlama getirmesi serbest dnya ticaretinin snrlanabileceinin ilk iaretleri olmutur. Kresel evre duyarll kavram paralelinde tek bir kresel ekonomi kavramnn da duyarllnn gelitirilmesi tm kresel oyuncularn paylamalar gereken bir duyarllk olmaldr. Aksi taktirde snr tanmayan kresel finans hareketleri, snr tanmayan kasrgalar, deniz kirlenmeleri, ozon delinmeleri gibi kresel felaketlere yol aabilecektir. Dnya serbest ticaretinin snrlanma riskini azaltmak, gelimi lkeler ve finans sektrleri, gelimekte olan ve az gelimi lkeler ve yerelleme desantralizasyon srecine bal olarak yerel ynetimler tarafndan belirlenecek kurallara bal olacaktr. Gl finans odaklarnn salt kar amac gden yaklam yerine gelimi lkelerin kresel ekonomik dengeyi koruyucu nlemler getirmek sorumluluu vardr. Bu sorumluluk duyarl biimde kullanlmad taktirde gelimekte olan lkelerin koruyucu bariyerleri ykseltme haklar doacaktr. Ticaret iki tarafn da yararlanaca uyumlu bir tranzaksiyon (mbadele) olmaldr. Bunu gerekletirmek iin effaflk, btn taraflarn eit bilgiye sahip olacaklar karlkl bilgilendirme abalarna gerek vardr. Gene finans hareketlerinde anlk borsa hareketlerinden ve scak paradan ok, gelimekte olan lkelerin yatrmlarna ortak olacak riski paylaacak yatrmclarn beklenecei aktr. -Anlk ilemler, yerel borsalarda ksa vadeli, kar amal alm satmlar yerine uzun vadeli yatrmlar, ortaklklar, komitment (yerel ve kresel ekonominin gelimesine katkda bulunacak taahhtler) zorunluluklar getirilmesi tartlmaldr. -Yerel ynetimlerin ulusal kefaletsiz borlanma, tahvil kartma haklar karlnda kresel ekonomi faktrlerinin, sistemin gelecei asndan bu yaplanmay ve serbest ayakta durma hakkn desteklemeleri kavram gelitirilmelidir.
62
-Yerel ynetimlerin tm dnya ile eit artlarda balant kurarak iktisadi ve sosyal kalknma kapasitelerinin glenmesi salanmaldr. - Mtekabiliyet esas yaygnlatrlarak toprak almlarnda kullanld gibi dier varlklarn alm satmnda da lkelere karlkl alm ve/veya yatrm haklarnn tannmas ve kreselliin tek deil ift ynl ilemesi salanmaldr. Yerel ynetimlerin altyap projelerine d yatrmclarn benzer koullarda katlmalar gelimi lkeler ve kredi kurulularnn yerel ynetimlere aacaklar krediler ve verecekleri borlarda evre korunmas kadar, gelitirilecek altyap ve ekonominin gelitirilmesindeki payn, dnya ekonomisinin canlanmas, hacminin gelimesi, satn alma gcnn artmasna yapaca katknn da dikkate alnmas gereklidir. Merkezi ynetimin snrlad kredi kar garantileri nedeniyle kreditrler, yerel ynetimlerin veya beraberce oluturacaklar kontur garantileri kabul etmeyi dnmelidirler. Yeni kaynak imkanlar ile birlikte yeni finansal kurallarn ve yaplarn oluturulmas kreselliin paralel tamamlayc sreleri olmak zorundadr. Yerel ynetimlerin kresel a ile kuraca balantlar, kresel entegrasyonu ve verimlilii salayacak olmakla birlikte bu ilikinin eit, dengeli ve adil olmas gerekmektedir. Kresel dengeyi salayacak kurumlamalar ve kurallar, kresel ve blgesel yerel birimler, yerel birimler ve merkezi ynetimler ve lkeler arasnda oluturulacaktr.
2.5. Kresellik erevesinde Ynetiim ve Yerel Ynetimlerin Yeri

VIII. BYKPnin temel ynetim modeli, lkenin ve kamunun nasl ynetilecei deil, 2000lerde lkenin tarm ve sanayi yapsndan bilgi toplumuna geiin nasl ynetileceinin ynetiim (governance) modelinin kurulmas olmaldr. Yerelleme ve desantralizasyon karsnda ulusal hkmetlerin tavr ve konumu dnyada ve Trkiyede nemli tartmalara konu olmaya devam etmektedir. Deiik uluslarn temel ynetim yaplar bak alarn da farkl klmaktadr. rnein ABD ulusun temeli 13 eyalet olarak kurulmu ve giderek saylar artmtr. Ancak eyaletler federal hkmet karsnda yetkilerini ve zerkliklerini byk bir titizlikle korumakta ve federal hkmetin yetkilerini kendi aleyhlerine geniletmesini sert biimde kar kmaktadrlar. Eyaleti yaklamn savunumu Bakan Jeffersonun ad ile srdrlmekte Cumhuriyeti yaklamda federal merkezi ynetimin hakimiyetini savunan Hamiltonun ad ile anlmaktadr. Avrupa Birliini oluturan lkelerden Almanya federal bir ynetime ve gelenee yani eyaletlerden oluan bir federatif sisteme sahiptir. Ayn ekilde svire kantonlardan oluan bir federasyon yapsndadr. Fransa merkeziyeti cumhuriyet geleneine sahiptir. lkeler ynetim gelenekleri dorultusunda desantralizasyon karsnda farkl davranlar sergilemektedirler. Ancak Avrupa Birlii ats altnda bir araya gelen ye lkeler kendi bamszlklarndan ya da kimliklerinden, dillerinden tam anlamyla vaz
63
gemeleri zor grnen bir federe birlik yaps oluturmakta ve bu nitelikleriyle ABDnin yapsn artrmaktadrlar. Trkiye gelenek olarak merkeziyeti bir devlet yapsna sahiptir. Bu gelenek Cumhurbakanl Forsundaki 16 yldzla temsil edilen Trk devletleri ile de ifade edilmektedir. Ancak gemiinde Trk merkezli imparatorluklar da kurmutur. En yakn Osmanl mparatorluu olmak zere bu imparatorluklar yine bir imparatorluk ynetim sistemi olarak da kabul edilebilecek Center Periphery (Merkez ve eperi), yani gl nispeten homojen bir ekirdein mesafeler uzayp evreyi birebir denetim gletike fedaratif de denebilecek baz anlamalar, zerklikler, ortaklklar, deiik geveklikte tabiyet, (sbsidiyarite), vergilendirme, ballk anlamalar eklinde bir tampon - gei kuann oluturulmas ve bylece kontrol eklinde bir sistemle ynetilmilerdir. Geleneksel olarak ve bugnk yapsyla niter bir devlet olan Trkiyenin desantralizasyon kavramndan belli rahatszlklar duyduu aktr. Ancak kreselliin verimlilii, ticaret hacmini, ekonomik gelimeyi arttrc olumlu ynlerini gz ard etmek zordur. Bu ikilemin k yollarndan biri mevcut merkezi yapnn lkenin dinamizmine, byme azmine dar gelen kalplar daha da kilitlemek yerine halka ve beklentilerine yakn, yerinden demokrasi kavramna ve merkez yerine yerinden yrtlmesi daha kolay ekonomik rasyonel olan hizmetleri, kararlar yerel ynetimlere devretmesi niter devletin temel zelliklerini ve yerel birimlerin tmn ayn derecede ve dzeyde ilgilendiren konular, hizmetleri ve kararlar merkezden yrtmesi yapsna uygun olacaktr. Trkiye zaten bu nitelikteki Avrupa Konseyinin 15 Ekim 1985te imzaya at Avrupa Yerel Ynetimler zerklik art n 1988de imzalayp kabul etmitir. Ancak merkezi ynetimin bu grevi laykyle yrtebilmesi iin ynetim yapsn gelitirmek, eitlendirmek, zenginletirmek, bu dinamizme ve bymeye tm boyutlaryla imkan ve uyum salayabilecek bir yapya kavuturmak gereklidir. Bu taktirde merkezin imkan yaratc, yol gsterici yapsn yerel bir bireysel dinamizmle, yaratclkla birletirerek hzl bymenin ekonomik ve sosyal gelimenin, ada bir dnya devleti olmann yolu alabilir.
3. KRESELLEME, NSAN HAKLARI VE GVENLK SORUNU

3.1. Genel
Kreselleme, yaadmz dnyann ekonomik, sosyolojik ve teknolojik dnmn daha iyi anlayabilmemiz iin gelitirilen kavramsal bir ara olduu kadar yaadmz dnyann olgusal bir tasviridir de. Ekonomik, teknolojik, sosyolojik ve siyasal boyutlaryla son yllarda iyice belirginleen, etkileri her dzeyden iktisadi birimler, ulus-devletler, toplumlar ve bireyler tarafndan hissedilen modern bir olgudur. Kreselleen bir yapda dnyann herhangi bir noktasnda yaanlan olaylar, alnan kararlar ve giriilen faaliyetler, dnyann dier yerlerindeki bireyler ve
64
toplumlar arasnda nemli sonulara dnebiliyor; bu, ulus-devletleri aan bir iletiim ve etkileim oulluunun varl demektir. lke snrlar hzla fiziksel varlklarn kaybederken insanlar, sermaye, kltr, moda, inan, imaj ve hatta su unsurlar ulus devlet tesi bir akkanlk ve yaam alan kazanyor. Kresellemenin sebepleri ve doas zerine deiik aklamalar getirmek mmkndr. Kreselleme zaman ve mekan olgularnn modern bir dnce gelenei erevesinde yeniden rgtlendii, sosyal ve ekonomik faaliyetlerin yeni bir hz kltr zerine oturtulduu bir olgu olarak aklanabiliyor. Ayn zamanda, Kapitalist dnya ekonomisinin gelitirdii ve dayatt yeni bir retim ve tketim kltr kresellemenin temel dinamikleri arasnda saylyor. Teknolojinin ve zellikle iletiim teknolojisinin, dntrc niteliiyle kresellemeyi oluturan ve srekli klan temel dinamik olduunu ileri srenler de farkl bir alm getiriyorlar. Btn farkl aklamalara ramen, sonular itibaryla kresellemenin sosyal, siyasal ve iktisadi faaliyetlerde i-d, yerli-yabanc gibi ayrmlar zorlatran, belki de anlamszlatran bir dinamik olduu sylenebilir. Bu balamda kresellemenin, hem doas hem de sonular bakmndan son yllarda uluslar aras politikada arl giderek artan insan haklar olgusuna da yeni boyutlar ekledii bir gerektir. Toplumsal, hatta bireysel olgularn ve olaylarn ulusal snrlar dnda dier toplumlar ve bireyler zerinde yanklar bulmasna imkan veren kreselleen dnya insan haklar sorunlarnn da hzla ulusal alandan uluslar aras alana gemesine neden olmaktadr.
3.2. nsan Haklar ve Gvenlik Sorunu

nsan haklar ihlallerine ynelik tepkilerin ve kargelimlerin sadece moral bir gerekesi yoktur. nsani-moral deerlerle temellendirilen insan haklar anlaylar son tahlilde, aslnda toplumsal yaamda zmlenmesi gereken reel bir soruna cevap getirme hedefi tarlar. O da, bireyin ve gruplarn devletle ve birbirleriyle etkileimlerinde toplumsal bar mmkn klacak bir hak ve zgrlkler ortak paydas yaratmaktr. dealist, bu haliyle yaanandan kopuk bir talepler dizini gibi grlen insan haklar, gerekte, son derece pratik ve yaamsal sorunlarn zmn ngren pragmatik bir kavram, atma nleyici bir mekanizmadr; yani, ulusal bar ve gvenliin kurucu bir unsurudur. nsan haklar, bireyin ve gruplarn temel haklarn garanti altna alan bir kavram olmann yannda, bunu yapmakla ayn zamanda bireylerin ve gruplarn temel gvenlik endielerini de gideren bir ilev tar. nsan haklar uygulamalaryla vatandalarnn gvenliini tehlikeye dren devletler aslnda kendi gvenliklerini ve uluslar aras bar da tehlikeye atarlar. deolojik, etnik veya dinsel nedenlerle bask ve tehdit altna alnan insanlar veya gruplar paradoksal olarak sz konusu ideolojik, etnik ve dinsel gvenlik araylarn zora sokan bir toplumsal olguya dnr.
65
nsan haklarna bal siyasal rejimlerin varl sadece ulusal dzeyde bir deer ve anlam tamaz. Gnmzn kresel ilikiler anda komu lkeler ve hatta uluslar aras toplum bir lkede egemen olan rejimin niteliinden, onun demokratik ve insan haklarna saygl veya otokratik ve baskc olmasndan etkilenir. Bu etkilenme bazen blgesel ve hatta uluslar aras barn tehdit edildii gelimelere dnebilir. Uluslar aras sistem ve dengelerin snrlayc etkilerine ramen ulusal rejimin nitelii lkenin d politika davranlarn da belirli llerde ekillendirir. Kendi halkna kar baskc ve acmasz olan rejimlerin baka lkelerin halklarna kar adil ve barl davranmalar beklenemez. Dolaysyla, insan haklar sorununa duyarllk sadece moral ve siyasal bir mesele deildir; bar ve gvenlik araylarnn da bir gereidir. Son yllarda insan haklar ihlallerini uluslar aras boyutlarda siyasal ve gvenlik sorunu olarak grme eilimi glenmitir. Devletler, giderek daha kapsaml gvenlik kavramlar gelitirmeye balarken NATO da tehdit alglamas iinde istikrarszlk olgusunu giderek artan bir biimde vurgulamaktadr. Siyasal rejimin tr ve devlet-toplum ilikilerinin biimi istikrar veya istikrarszlk probleminin temelinde yatmaktadr. Souk Sava sonras yeni dnyada uluslar aras bar ve gvenlik ulusal bar ve istikrara ok daha fazla baldr. Bunun gereklemesi de devlet-toplum ilikisinin ve toplum ii deiik dinsel, etnik ve kar temelli gerginliklerin uzla, katlm ve oulculuk ekseninde zlmesinde yatar. Kreselleme ve karlkl bamllk olgular gvenlik sorunlarnn da bu balamlarda ele alnmasn gerektirmektedir; nk, uluslar aras ve ulusal alanlar kendi balarna anlamlarn kaybetmekte, iki alan arasnda geikenlikler kanlmaz olmaktadr. nsan haklar bu geikenliin tipik bir rneidir. Bu niteliiyle de hem ulus devletlerin manevra alanlarn daraltmakta, hem de uluslar aras glerin mdahalelerine davetiye karmaktadr. Varlk nedeni temelde vatandalarnn gvenliini salamak olan devlet, sistemli ve kapsaml insan haklar ihlallerine kalktnda hem temel meruiyet dayanan kaybetmekte, hem de kendi varln sorgulanr, yani gvenliksiz klmaktadr. Souk Sava sonras yeni uluslar aras konjonktrde BM Gvenlik Konseyi, insan haklar ihlalleri ile uluslar aras bar ve gvenlik arasnda bir iliki kurma eilimindedir. nsan haklar ihlallerinin ulusal snrlarda kalmad, blgesel ve kresel tehditlere dnebilme potansiyeline sahip olduu, zellikle, insan haklar ihlallerinin kitlesel glerle sonuland rneklerde dnya kamuoyu tarafndan kabul edilmektedir. nsan haklar ihlallerinin kresel etkilerini dikkate alan devletler ve uluslar aras kurulular konuyu gndemlerine almaktadrlar. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi, Avrupa Birlii, Avrupa Konseyi ve Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat demokrasi, insan haklar ve aznlk haklar gibi konulara olan ilgisini artrmtr. zellikle snmac yaratan gerginlik ve atmalar uluslar aras toplumun tepkisine neden olmaktadr. nsan haklar ihlallerini uluslar aras bar ve istikrar iin
66
bir tehdit olarak grme eiliminin glenmesi BM Gvenlik Konseyinin mdahalecilik eilimini arttrmaktadr. Kuzey Irak, Somali, Haiti ve Ruanda mdahalelerini merulatran Gvenlik Konseyi kararlarna bu eilimin yansdn grmek mmkndr.
3.3. Kreselleme ve Gvenlie likin Tespitler ve neriler

Bugn dnyada iki boyutlu bir kresellemenin gereklemekte olduu bilinmektedir. Birincisi, objelerin yaygnlamas; ikincisi ise, deerlerin yaygnlamasdr. Artk, dnyann ok byk bir corafyasnda, objeler aynlamtr. Objeler (GSM teknolojisi, www, fast food yemekler, Coca-Cola vb.) dnyann her yerinde bulunabilir, kullanlabilir ve geerlidir. Ancak, kresellemek, yalnzca hamburger yemek, cola imek, beyzbol kasketini ters takmak, cep telefonu tamak, ngilizce konumak, Amerikan dolar kullanmak, uydu antenden televizyon seyretmek, blucin giymek, internetde surf yapmak deildir. Deerlere (parlamenter demokrasi, insan haklar, evre vb.) atfedilen nemin artmas ise, ayn oranda ve ayn hzda yaygnlamamakta ya da yaygnlaamamaktadr. Kreselleme bir olgudur, bir gerektir. Teslim olunmas ya da kaytsz kalnmas mmkn olan bir durum sz konusu deildir. Kreselleme taraf ya da muhalif olunmas gereken bir kavram olarak alglanmamaldr. Kresellemeciler ve anti-kresellemeciler biiminde bir blnme ok anlaml deildir. Pragmatizmi esas alan bir politika izlemek, kreselleme karsnda en rasyonel yaklam olacaktr. Bu balamda gereki politika, Trkiyenin, ulusal karlarn her durumda maksimize edecek bir d politika izlemeyi gerekli klmaktadr. Yenisinin ad henz konulmam olsa bile, eskisinin, yani iki kutuplu sistemin sona erdii bir gerektir. Uluslar aras sistemin bu byklkte bir deiime uramasnn, sistemin aktrlerini de (devletler) nemli deiikliklere zorlamas doal ve kanlmazdr. Bu balamda, yeni parametrelere sahip olan aktrlerin, yeni davran kalplarna sahip olmalar beklenmelidir. Trkiyenin de bu deiimden etkilenmesi kanlmazdr. Nitekim tarihsel olarak bakldnda, benzer rnekler de vardr. Birinci Dnya Sava sonras kurulan Trkiye Cumhuriyeti, imparatorluklarn sona erdii bir dnemde, -laik- ulus-devlet olarak kurulmu ve -istisnai baz ittifak (pakt ve antant) denemelerine karn- izolasyonist / balantsz denilebilecek bir d politika stratejisi izlemitir. Trkiye, kinci Dnya Savann bitimiyle de, demokrasiye gemi ve oluan yeni uluslar aras sisteme (iki kutuplu sistem) dahil olarak, bu kez Bat ittifak iinde yer almtr. Trkiye, her iki srete de uluslar aras ortama uyum salamak iin uluslar aras siteme entegre olmay amalamtr. Ayn biimde 2000'li yllara girerken AB'ne aday lke olarak kabul edilen Trkiye, daha nceki srelerde olduu gibi AB mktesebatna uyum salamak iin bir yandan yasal dzenlemeler yaparak uluslar aras sisteme entegre olurken, te yandan yeni dnya dzeninde ulusal karlarn maksimize etmeyi hedeflemelidir.
67
Kreselleme sreci bir taraftan lkeleri gvenliklerini salamak iin blgesel rgtlenmelere itmi, dier taraftan da hidrostrateji, petrostrateji, ekostrateji ve jeostrateji gibi aralar/konular lkelerin d politikalarnda gemi zamanlardan daha ok ne karmtr. lkeler, gvenlik ihtiyalarn karlamada, ulusal glerine vcut veren askeri g dndaki dier btn unsurlardan da daha ok yararlanma yoluna gitmeye balamlardr. Kresellemenin getirdii nemli durumlardan biri de, devlet dndaki uluslar aras aktrlerin arlnn belirginlemesidir. Uluslar aras rgtler (hkmetler-aras, hkmetler-d), ok uluslu irketler ve bireyler, henz devletin yerini almamalarna karn, uluslar aras ilikilerde devletlerin muhatab olabilmektedirler. Trkiye artk, d politikasnda ve dolaysyla i politikasnn belirlenmesinde, bu aktrleri dikkate almak zorundadr. Trkiyenin gvenlik kuann yaylarn Kafkasya, Ortadou ve Balkanlarn oluturduu ve Trkiyenin, istese de istemese de kendisinin bu alanlarla ilikilendirildii artk daha ak ifade edilmektedir. Bu balamda, baz iddialarn tersine, Trkiyenin stratejik nemi azalmamtr; ancak, denilebilir ki, bir sath kaymas olmutur. Trkiyenin, ilgi alan ya da d politikasnn oda, artk -sadeceAvrupa deil, Avrasyadr. zellikle Hazar Blgesi enerji kaynaklarn uluslar aras pazarlara tayabilecek yollar denetleyebilecek corafi konumu ile, Trkiyenin gvenlik sorununa yeni boyutlar eklenmi ve Trkiyenin stratejik deeri artmtr. Jeostratejik bir yaklam erevesinde, Trkiye, ulusal dinamiklerine dayanarak, blgesel ittifaklarla ulusal gvenliini pekitirmek ve bunlardan ald gle, dnya politikasna yn veren lkeler arasnda yer almak; uluslar aras politikann / -yeni- uluslar aras sistemin bir aktr olmak ynnde bir d politika stratejisi izlemek zorundadr. Trkiyenin, ABD ile ilikilerini Stratejik Ortaklk, Fransa, Azerbaycan, Grcistan, Ukrayna, Romanya, Bulgaristan, Arnavutluk, Makedonya, srail ve rdn gibi lkelerle ilikilerini de Stratejik birlii dzeyine karmas, kanlmaz bir gerekliliktir. Yine bu erevede, Trkiyenin, Rusya ile olan ilikilerini karlkl gven ve ibirlii iinde korumas; Kafkasya Cumhuriyetleri ile olan ilikilerini gelitirmesi, buradaki gelimeleri izlemesi ve Kafkas lkelerinin Rusya ile olan sorunlarn uzlatrc bir tutumla zmede yardmc olmas zorunludur. Souk Sava sonras dnemde, Trkiyenin ikili ve ok tarafl askeri ilikilerinde belirgin bir art grlmektedir. NATO, BAB (Bat Avrupa Birlii) ve AGT (Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat) gibi rgtlerle ilikileri younlamtr. ve d politikalarn bu erevede belirlemelidir. Souk Sava sonras dnemde oluan atma ortam, BM balamnda evrensel ve NATOyu n plana karr biimde de blgesel rgtlerin mdahalelerini zorunlu ve kanlmaz klmtr. Bu erevede, Trkiye de, yesi
68
olduu rgtlerin, kendisine getirdii ykmllkler dorultusunda, arlkl olarak askeri nitelikteki uluslar aras mdahale oluumlarnda yer almaktadr. Trkiyenin, uluslar aras krizlere ve atmalara mdahale etme amal uluslar aras ibirliine gitmesi, Souk Sava sonras Trk d politikasnn greceli yeni davran kalplarndan biridir. Ayrca, ok sayda TSK mensubunun uluslar aras gzlemci statsnde grev almas da, Souk Sava sonras dnemde, Trk d politikasnn sahip olduu yeni yaklamlardan birini oluturmaktadr. Trkiyenin, Kuzey Iraktan Somaliye, Filistinden Kosovaya kadar uzanan olduka geni bir corafyada, gerek BM, gerekse dier uluslar aras rgtler (NATO vb.) bayra altnda, hem uluslar aras yeliklerin kendisine getirdii ykmllklerin, hem de ulusal karlarnn gerektirdii oluum ve faaliyetlere katlm, byk bir olaslkla, yakn gelecekte de srecek gibi grnmektedir.
4. KRESELLEME VE NSAN HAKLARI

4.1. Genel
Kresellemenin, hem dinamikleri hem de sonular bakmndan son yllarda uluslar aras politikada arl giderek artan insan haklar olgusuna yeni boyutlar ekledii bir gerektir. Toplumsal, hatta bireysel olgularn ve olaylarn ulusal snrlar dnda dier toplumlar ve bireyler zerinde yanklar bulmasna imkan veren kreselleen dnya insan haklar sorunlarnn da hzla ulusal alandan uluslar aras alana gemesine neden olmaktadr. Bir kavram ve olgu olarak kreselleme, demokrasi ve insan haklar gibi deerleri btn dnyaya ileten bir ilev grmektedir. letiim imkanlarnn ve kanallarnn denetlenemez olduu kreselleen dnyamzda, bireylerin ve halkn dncelerini kontrol etmeye alan ynetimler etkinliklerini ve meruiyetlerini kaybederler. Ayrca bilgi toplumunun yaratt iletiim oulluu kitlelerin denetimini imkansz klm, zgrlk ve demokrasi kresel bir kimliin temel referans noktalar olarak ortaya kmtr.
4.2. nsan Haklar

nsan haklar ve demokrasi dncesi de kresel aktrler, dinamikler ve srelerle sk skya ilintilidir. Kresellemenin etkilerinden birisi olarak, demokrasi ve insan haklar taleplerinden kanmak mmkn deildir. Bu talepler bir yandan ulusal dzeyde dile getirilirken, dier yandan da kresel dinamikler tarafndan da desteklenmektedir. nsan haklar ve demokrasi taleplerine direnmeye alan ulusal ynetimlerin hem ulusal hem de kresel dzeylerde karlatklar basklara uzun sre kar koymalar mmkn grnmemektedir. nsan haklarna dayal demokratik bir ynetim hem ulusal, hem de uluslar aras meruiyetin bir temeli olarak kanlmaz nemdedir.
69
Ulusal snrlar arasnda akkanl hzla artan iletiim ve etkileim, insan haklar ihlallerinin uluslar tesi sonularnn gerisinde yatan nedendir. Bu niteliiyle insan haklarna dayal bir ulusal siyaset uluslar aras bar ve gvenlik iin bir n art olarak belirmektedir. Egemen bir devletin kendi vatandalarna, egemenlik haklarna dayanarak istedii biimde muamelede bulunabilecei dncesi tarihe karmtr. nsan haklarna sayg, devletlerin egemenlik hakkn hem ulusal, hem de uluslar aras dzeylerde snrlayan ahlaki, siyasal ve hukuksal bir boyut kazanmtr. Sonuta insan haklar, devletin uluslar aras meruiyetinin bir lt haline gelmektedir. nsan hak ve zgrlklerinin anayasal gvenceler altna alnmas, bireyin siyasal otorite karsnda sahip olduu alann tescilidir ve devletin eylem alannn hak ve zgrlklere ilikin snrn izer. zgrlklerin tannmas, garantisi ve salanmas devletin ncelikli grevidir. Temel haklarn bireyler tarafndan ihlalini nlemek ve bir kamu dzeni oluturmak devletin grevidir. nsan haklarnn anayasal gvencelere balanmas yetmez; uygulamada bu ilkeleri yerine getirecek bir ynetim anlay ve ynetimin uygulamalarn denetleyecek bir hukuk devletine gereksinim vardr. Btn bunlarn yannda, insan haklar sorunlarn toplumsal alana tayacak siyasal mekanizmalarn varl da nemli bir gvence oluturur. Mevcut kresel durum, iletiim ve etkileim imkanlar erevesinde bireyler, bir ok gelimekte olan lkede dahi temel haklarnn giderek daha fazla bilincine varmakta, birinci snf bir haklar demeti ve bunlar koruyacak demokratik ve hukuksal mekanizmalar talep etmektedirler. Hkmet d uluslar aras rgtler, dernekler ve sivil toplum kurulular ulusal ve uluslar aras sreleri harekete geirecek gce kresellemenin yaratt imkanlarn da katksyla sahip olmulardr. Hkmet-d insan haklar rgtleri kresel balantlardan da istifade ederek etkin bir iletiim ve ibirlii a kurmutur. Bu a, yerel dzeyde ihlal edilen insan haklarn hemen kresel dinamiklerin, srelerin ve aktrlerin gndemine tayabilmekte, bylece hak ihlallerine kalkan devletleri ulusal ve uluslar aras dzeylerde etkileyebilmektedir. Bu niteliiyle uluslar aras insan haklar rgtleri yereli kresele eklemleyen bir ilev grmekte, kresel bir insan haklar hareketinin kurumsal ve iletiimsel ncln yrtmektedir. Uluslar aras insan haklar rgtlerinin tabanla, yani hak ihlallerine maruz kalan kitlelerle yakn temas bunlara hem meruiyet kazandrmakta, hem de elde ettikleri bilgi ile uluslar aras dzlemlerde uzmanlklarna bavurulan saygn kurulular olarak nitelenmektedirler. Ulusal kurulularn ve uluslar aras rgtlerin gereksinim duyduklar bilgiyi toplayan ve yayan uzman insan haklar kurulular karar alma srelerini de bu biimde etkileyebilmektedir. Ayrca, uluslar aras alanda devletlerin tek etkin aktr olmaktan kt yeni dnemde uluslar aras insan haklar rgtleri oul-kresel aktrler dnyasnda spesifik bir sorun alannda (insan haklar) giderek daha dikkate deer bir prestij ve etkinlik kazanmaktadr. Bu prestij ve etkinlik hem devletleri etkilemek biimine dnyor, hem de devlet d sivil-
70
kresel alanda varlklarn merulatryor. Bu tespit, Trkiyede faaliyet gsteren sivil toplum rgtleri iin de geerlidir. Bu durumda sivil toplum rgtlerinin ekonomik, toplumsal ve siyasal kalknmann hem bir gstergesi hem de bu sreci hzlandran bir itici gc olduunu dikkate alnarak sosyal politikalar oluturulmaldr. nsan haklar ihlallerine ynelik tepkilerin ve kargelimlerin sadece moral bir gerekesi yoktur. nsani-moral deerlerle temellendirilen insan haklar anlaylar son tahlilde, aslnda toplumsal yaamda zmlenmesi gereken reel bir soruna cevap getirme hedefi tarlar. O da, bireyin ve gruplarn devletle ve birbirleriyle etkileimlerinde toplumsal bar mmkn klacak bir hak ve zgrlkler ortak paydas yaratmaktr. dealist, bu haliyle yaanandan kopuk bir talepler dizini gibi grlen insan haklar, gerekte, son derece pratik ve yaamsal sorunlarn zmn ngren pragmatik bir kavram, atma nleyici bir mekanizmadr; yani, ulusal bar ve gvenliin kurucu bir unsurudur. nsan haklar, bireyin ve gruplarn temel haklarn garanti altna alan bir kavram olmann yannda, bunu yapmakla ayn zamanda bireylerin ve gruplarn temel gvenlik endielerini de gideren bir ilev tar. nsan haklar uygulamalaryla vatandalarnn gvenliini tehlikeye dren devletler aslnda kendi gvenliklerini ve uluslar aras bar da tehlikeye atarlar. deolojik, etnik veya dinsel nedenlerle bask ve tehdit altna alnan insanlar veya gruplar paradoksal olarak sz konusu ideolojik, etnik ve dinsel gvenlik araylarn zora sokan bir toplumsal olguya dnr. nsan haklarna bal siyasal rejimlerin varl sadece ulusal dzeyde bir deer ve anlam tamaz. Gnmzn kresel ilikiler anda komu lkeler ve hatta uluslar aras toplum bir lkede egemen olan rejimin niteliinden, onun demokratik ve insan haklarna saygl veya otokratik ve baskc olmasndan etkilenir. Bu etkilenme bazen blgesel ve hatta uluslar aras barn tehdit edildii gelimelere dnebilir. Uluslar aras sistem ve dengelerin snrlayc etkilerine ramen, ulusal rejimin nitelii lkenin d politika davranlarn da belirli llerde ekillendirir. Kendi halkna kar baskc ve acmasz olan rejimlerin baka lkelerin halklarna kar adil ve barl davranmalar beklenemez. Dolaysyla, insan haklar sorununa duyarllk sadece moral ve siyasal bir mesele deildir; bar ve gvenlik araylarnn da bir gereidir. Souk savan sona ermesiyle ulusal hkmetlerin, kresel bir ekonomide sadece egemenlikleri snrlanmyor, ayn zamanda egemenliin znde yer alan siyasal, toplumsal ve gvenlik rollerini de ieren bir ekilde- gleri de i dnyas, uluslar aras rgtler ve hkmet-d rgtlerle paylalyor. Bir yandan egemenliin devredilebildii, paralanabildii ve paylalabildii gzlemlenirken, te yandan ulusal ynetimler terr, rgtl sular, evre kirlilii, kara para aklama gibi kresel problemler karsnda ibirliine ynelmilerdir. evre sorunlar, teknolojik gelimeler, iletiim alar vs. insanln baz sorunlarna ancak kresel zmler
71
getirilebilecei konusunda daha duyarl bir kamuoyu yaratmakta ve bu durum klasik egemenlik anlayn da etkilemektedir. Kreselleme lkelerdeki sosyal ve siyasal istikrar bozmad srece geliebilecektir. Oysa kreselleme hkmetler iin, hkmetlerin merkezi fonksiyonlarndan biri olan ve sosyal dayanma ve siyasal destei devaml klan sosyal gvenlii fazlasyla zorlatrmaktadr.Kreselleme ile riskin sosyalletirilmesi ynndeki bask arasndaki gerilimin nasl alaca esas sorunu oluturmaktadr. Bu gerilim, yaratc bir ekilde ve ustaca giderilemezse, ak pazarlar lehine olan toplumsal destek en sonunda korumacla doru kayacaktr. Kresellemeye ramen devletin deiimi koordine etmekteki rolnn nemini hala koruduu sylenebilir. Ulusal ekonomide devlet kanun koyucu ve uygulaycs olarak fonksiyonunu korumaktadr. Bu fonksiyon kreselleme tarafndan zayflatlmam, aksine kuvvetlendirilmitir. Devlet bir lde sermaye sahibi olarak geri ekilmise de, sermaye ilikilerinin dzenleyici rolne devam etmektedir. Kreselleme nedeniyle eitli alardan zor durumda kalacak toplumsal kesimler nedeniyle ortaya kacak problemlerin zlmesi de hala devletin sorumluluunda bulunmaktadr. Ulus-devlet, blgesel ve kresel kurumlar ve pazar lehine egemenlik haklarndan bazlarn kaybetmi olabilir, ancak ulusal rekabeti desteklemek iin yeni roller de stlenmitir. Devletin stratejik tercihlerle, daralan sektrlerden genileyen sektrlere doru yapsal deime, teknolojik yenilik ve bilgi yaylmas, yeni endstrilerin, rnlerin ve ilemlerin yaratlmas gibi ulusal uyum stratejileri izlemesi, organize ekonomik gruplarla endstriyel ekonomiyi dntrmesi veya ileriye gtrmesi uluslar aras rekabet asndan da nemli bir avantaj haline gelmitir. Giderek artan bir ekilde kresel olan bir ortamda devletin egemenlik alan daralmakla birlikte, yeni koullara adapte olabilme yeteneiyle devletler kresellemenin aktrleri de olmaktadrlar. Uyum yetenei gsteren devletler kresellemenin madurlar deil, itici gcdrler. Devletin tm alanlarda gcn kaybettii bir kreselleme modeli, kresellemeyi destekleyen glerin yetersizlikleri ve kresellemeyi snrlayabilen glerin etkisiyle baarsz olabilir. Kresellemenin pozitif kazanmlarla ileriye gitmesi, devletlerin kresellemenin nndeki engelleri ortadan kaldrmasna baldr. Trkiye Cumhuriyeti devletinin de kreselleme srecine bir aktr olarak katlmna imkan verecek bir sosyal/siyasal planlama anlay gelitirilmelidir Kreselleme, insan haklar ve egemenlik tartmalar nda, sosyal ve siyasal kalknmann hem bir gstergesi hem de bir arac olan insan haklar zerinde u tespitler ve neriler yaplabilir.
72
4.3. nsan Haklarna likin Tespit ve neriler

nsan haklar, son yllarda, dier bir ok gelimi ve gelimekte olan lkede olduu gibi, Trkiyenin hem i politikasnda hem de d ilikilerinde ska gndeme gelen temel sorunlardan birisidir. Zaman zaman demokratikleme ve insan haklar reform paketleriyle Trkiyenin bu alandaki sorunlarn gidermeye ynelik giriimler olmaktadr. Ancak baz olumlu mevzuat dzenlemelerine ve siyasal irade beyanlarna ramen, hala insan haklar ihlallerinin bir sorun alan oluturmaya devam ettii kukusuzdur. Bunun, mevzuata ilikin kaynaklar yannda, Trkiyenin sosyokltrel yapsnn bu taleplere ilikin tutumu Trkiyede insan haklar politikalarna ve uygulamalarna yansmaktadr. ncelikle, insan haklarnn farkl bireyler, toplumsal ve siyasal kesimler tarafndan alglanma biiminin insan haklar ihlalleriyle sk bir balants vardr. Yaplmas gereken bir kavram ve deer olarak insan haklarn Trkiye zelinde normalletirmek, siyasetin ularndan merkezine ekmektir. nsan haklarnn salt marjinal veya ideolojik gruplarn bir sylemi olmadn, fakat, herhangi bir siyasal toplumun olmazsa olmaz koulu olduunu eitim ve kitle iletiim kanallaryla vurgulamak gerekir. nsan haklar, istikrarszlk yaratan marjinal talepler deil; aksine, bireylerin ve toplumsal gruplarn bir arada yaama iradesini birletirerek genel bir uzla ve i bar yaratan kresel bir st deerdir. Bu erevede aadaki hususlarn dikkate alnmas gerektii dnlmektedir: nsan haklar konusunun Trkiyenin sosyal ve siyasal kalknmasnn nemli bir unsuru olduu dikkate alnmaldr. Bu niteliiyle insan haklar anlaynn gelitirilmesi ve uygulamasnn iyiletirilmesi konular kalknma planlarna eklenmelidir. nsan haklarnn tam anlamyla gerekletirilmesi talepleri kamu dzenine veya devletin birlik ve gvenliine ynelik bir tehdit olarak deerlendirilmemelidir. Bu konuda aydnlatc bir eitim anlay ve uygulamas gelitirilmelidir. Bir kavram ve talep olarak insan haklarnn normalletirilmesi ve depolitizasyonu gerekmektedir; insan haklar siyasal kavgalarn sylemsel bir arac deil, zerinde siyasetin de yrtlecei medeni bir toplumun temel ta yaplmaldr. Sadece toplumsal barn ve uzlann deil, ayn zamanda ulusal btnln de temelinin insan hak ve zgrlklerine dayanan bir siyasal model olduunun unutulmamas gerekmektedir. nsan haklarn salkl bir devlet/toplum, toplum/birey ilikisi isteyen btn vatandalarn ortak bir talebi olarak grmek gerekir. Trkiyede ekillenen ulusal kamuoyu ve ABde aday lke statsnn verilmesinin salad
73
dinamiklerden de istifade ederek insan haklar sorununun hukuksal, idari ve toplumsal kaynaklar zerine sratle gidilebilir. nsan haklar sorunlarnn uluslar aras bir boyut kazand unutulmamaldr; sorun, ulusal nitelikleri yannda d ilikilerde de snrlayc/engelleyici bir konu haline gelmitir. nsan haklar sorununun Trkiye iin bir tr imaj bozulmasna yol at ve son yllarda da artan biimde Trkiyenin zellikle Bat ile ilikilerinde krizlere neden olduu dikkate alnmaldr. Sivil toplum kurulularnn glenmesi insan haklar ihlallerinin sivil denetim mekanizmalarndan biri olarak son derece nemlidir. nsan haklarnn deiik alanlarnda Trkiyede faaliyet gsteren bir ok kurulu dernekler yasas kapsamndadr. Dernekler Yasasnn derneklerin kurulmasn caydrc, kurulmusa faaliyetlerini olabildiince daraltc ve kontrol edici bir mantk zerine bina edilmesi, Trkiyedeki sivil toplum rgtlerinin (ST=NGO) giriim alanlarn daraltmaktadr. STleri bir yandan kresel siyasetin yeni ve ok nemli aktrleri olarak ortaya karken, te yandan Trk STlerinin Dernekler Yasas erevesinde faaliyet gstermesi olduka zordur. Trk STlerinin uluslar aras rgtler ve STleriyle ibirliini kolaylatracak bir mevzuat dzenlemesinin yaplmas gereklidir. Trkiyenin insan haklarn standartlarnn gelitirilmesinde eitimin orta ve uzun dnemde belirleyici etkisi yadsnmamaldr. Resmi eitim kurumlarnda rencilere insan haklar duyarll kazandrlmaldr. Devlet memurlarnn ve zellikle emniyet birimlerinin eitimi, uygulama alannda ihlallerin ortadan kaldrlmas iin zel bir nem tamaktadr. nsan haklar bilincinin yerlemesi ve ykseltilmesi ynnde faaliyetlere ncelik verilmelidir. Bu amala, insan haklar eitimi yaygnlatrlmal, hak ve hrriyetler normatif alandan pratie aktarlmal ve gerekli anayasal ve yasal dzenlemeler yaplmaldr. Bu bilincin olumasna katkda bulunacak eitim faaliyetleri resmi ve sivil kesimler tarafndan dzenlenmelidir. nsan haklar duyarlnn olumasnda sivil toplum rgtlerinin yapc ilevi tevik edilmeli, toplumsal kesimlerle yakn balant iinde olan bu sivil gruplarn insan haklarna ilikin abalarnn koordinasyonu salanmaldr.
5. KRESELLEME VE HUKUK
5.1. Genel
nsan haklar, dorudan insan onuruna bal haklar olduklar iin evrenseldir ve nihai amac da herkes iin adaleti temin etmektir. Bu yzden, bu temel amac gerekletirmek iin gerekli normlarn dzenlenmesinden oluan hukuk ve hukukun temel ilkeleri de evrenseldir. Artk ada dnya, yasa ile hukuk ayrmn
74
tartmay geride brakm ve anayasa ve yasalarn hatta devletlerin meruluklarn, demokratik prosedrlerin tamamlanmas yoluyla karlm olmalarna deil, evrensel hukuk ilkelerine ve insan haklar standartlarna uygunluklarnda aramaktadr. nsan Haklar Evrensel Bildirgesi bata olmak zere pek ok uluslar aras insan haklar belgesini onaylam, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilatnn bir yesi ve Avrupa Birliinin de bir aday lkesi olarak Trkiyenin, modern ve ada dnyann temel siyasi ve hukuki kavramlarn tam anlamyla yaama geirmesi gereklidir.
5.2. Anayasa le lgili Olarak

5.2.1.Egemenlik Trkiye Cumhuriyetinin bir uluslar aras rgte ye olmas durumunda, lke menfaatleri, rgtn amac ve ye devletlerin bu amaca uygun olarak ulusal yetkilerini snrlandrd alanlarda ve llerde Trkiye Cumhuriyeti de benzer snrlandrmalarda bulunabilir. Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 6. maddesine gre egemenlik kaytsz artsz milletindir". "Trk milleti, egemenliini, Anayasann koyduu esaslara gre yetkili organlar eliyle kullanr hkmn tamaktadr. Anayasann bu hkm karsnda uluslar aras kurulularn kararlar ile ilgili olarak egemenliin kullanm bakmndan anayasal sorunlar kabilecektir; bu tartmalarn nlenmesi iin Anayasann 6. maddesinin ilaveler yaplarak deitirilmesi gerekir. Anayasann mevcut dzenlemesi klasik egemenlik anlayn ifade etmektedir. Oysa gnmzde klasik anlamdaki anlay geerliliini yitirmi ve artk egemenliin blnmez, paralanmaz ve devredilemez nitelikteki en st otoriteyi oluturma zellii farkl bir biime brnmtr. Mukayeseli Hukukta ve uluslar aras rgtlere ilikin dzenlemeler bu yndedir. Bu neri ile Trk Anayasasnn kresellemenin gerei olarak yeni egemenlik grne uygun hale getirilmesi amalanmaktadr. 5.2.2. Karlkllk Uluslar aras anlamalarn, insan haklarna ilikin alanlarn dnda kalanlarnn uygulanmas karlkllk ilkesine balanr. Uluslar aras anlamalarn karlkllk ilkesine bal olmas normal ve anlama kavramnn ruhunun gereidir. Buna karlk insanln ululatrd stn evrensel bir deer olan insan haklar i hukukun da asli konusu olduundan karlkllk ilkesine tabi tutularak uygulamann arta balanmas insan haklar kavram ile badamaz. Bu yzden uluslar aras anlamalarn karlkllk ilkesine balanmas ilkesinin dna klarak insan haklar konusunun mutlak riayeti gerektiren bir konu olarak anlalmas gerei vardr.
75
5.2.3.Temel Hak ve Hrriyetler Temel hak ve hrriyetler kanunla snrlandrlabilir. Kanunla snrlandrma, hibir ekilde temel hak ve hrriyetin kullanlmasn imkansz klacak ekilde yaplamaz veya kullanlmas ok g artlara balanamaz. Snrlamalar demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olamaz. Ayn biimde temel hak ve hrriyetler hibir ekilde demokratik usullerden yararlanlarak demokrasiyi yok etme biiminde kullanlamaz. Bu anlay dorultusunda temel hak ve hrriyetleri dzenleyen anayasa ve kanun maddeleri yeniden gzden geirilmeli ve AB'ye yeliin de bir gerei olan Kopenhag Kriterleriyle uyumlu hale getirilmelidir. 5.2.4. Siyasi Partilerin Kapatlmasnn Snrlanmas Siyasi partilerin kapatlma sebeplerinin demokratik ilkeler erevesinde dzenlenip daraltlarak ve ak seik bir biimde belirtilmesi gerekir. Siyasi parti kapatlmas olgusu demokratik lke uygulamalarnda ok az bavurulan bir yntemdir. Buna karlk Trkiye uygulamasna bakldnda ska bavurulan bir usul olduu grlmektedir. Siyasi partilerin kapatlmas bir ynyle de cezai nitelik tadndan kapatma sebeplerinin ak bir ekilde ifade edilmesi zorunluluu vardr. Siyasi partilerin kapatlma sebepleri, demokratik ve laik anayasal dzeni, terr ve iddeti ara olarak kullanp ykma ve deitirme eylemleri, devletin niter yapsn, lkesi ve milleti ile blnmez btnln bozucu ilkelere tzk ve programlarnda aka yer vermeleri ile snrlandrlmaldr.
5.3.dare
5.3.1. dare Tekilatnn Yeniden Dzenlenmesi Merkezi idare, mahalli idare, hizmet ynnden yerinden ynetim ve bamsz idare otoritelerinin devlet idaresi iinde ahenkli bir alma dzenine kavuturulmas iin yeniden ele alnmas gerekir. dari yapda btnlk kamu hizmetlerinde etkinlik bakmndan gereklidir. Merkezi idarenin dnda ayr idare tekilatlarnn kurulmas bu btnln ihlali anlamna gelmez. Dier taraftan devlet idaresinin ayr tekilatlar tarafndan yerine getirilmesi temel politikalarn dna kma anlayn da ortaya karmaz. 5.3.2. Mahalli idareler Mahalli idareler ve hizmet ynnden yerinden ynetim kurulularnn yetki ve gelirlerinin artrlmas iin aba harcanmaldr. Ancak yetki artrlmas devlet kurulular arasnda koordinasyonu bozucu ve genel politikalar snrlayc ekilde alglanmamaldr.
76
Trkiye'de brokrasinin ileyiindeki yavalk, etkinlik ve verimliliin dk oluu gz nne alndnda, ihtiya ve hizmetlerin belirlenmesinin, planlanmasnn, yerine getirilmesinin mahalli idarelere braklmas zorunluluunu dourmaktadr. Merkezi idarenin yrtt salk, eitim, trafik gibi hizmetlerin mahalli idarelere braklmas kresellemenin mantnn bir gereidir. Mahalli idarelerin bu ekilde geniletilecek olan fonksiyonunu yerine getirmek iin mali kaynaklarnn artrlmas gerekmektedir. Dier taraftan blgeler aras dengesizlii giderecek tedbirlerin de merkezi idare tarafndan alnmas bir zorunluluktur. 5.3.3. darenin Kararlarnn Yerindeliinin Etkinletirilmesi darenin kararlarnda yerindeliin salanmas iin her idari kuruluun kendi bnyesinde yerindelik denetimini yapacak organlar oluturmas, mevcut organlarn grev yetki ve sorumluluk asndan etkinletirilmesi gerekir. Karar mekanizmalarnn karar alma srecinde kamu hizmetlerinin gereklerine uygun biimde karar verebilmesi, objektif veri ve bilgi aknn salanabilmesi iin gerekli organlarn kurulmas gerekir. Mevcutlarn da bu anlamda fnksiyonel hale getirilmesi gerekir. 5.3.4. darenin effaflamas darenin ilemlerinde effaflamasnn salanmas ve idarenin karar alma aamasnda ilgili bireylerin de katlmnn salanmas gerekir. darenin varlk sebebi kamu yararn salamak iin kamu hizmetlerini gerekletirmektir. Bu amala idare stn yetki ve ayrcalklarla donatlmtr. Bu durum devletin egemenlik yetkisinin idare hukukuna yansmasn ifade eder. Hukuk devleti ve hukukun stnln benimsemi olan sistemlerde devlet organlarnn btn ilemlerinin hukuka uygun icra edilmesinin yannda; ilemlerinde saydamln olmas zorunluluu da bulunmaktadr. Bu ilkeye uygun olarak idarenin faaliyetlerinde effafln salanmas gerekir. Bu hususun gereklemesi bu anlamdaki mukayeseli hukuktaki gelimelere ve uluslar aras uygulamalara da uygun decektir. Bu amala idarenin ilem tesis etmesi esnasnda, mmkn olduu lde ilemlerin gerekelerinin ilemde gstermesi gerekir. dari ilemlerin gerekelendirilmesi ilkesi, bu anlamda idareye karar alrken daha iyi dnp hizmetin gereklerini daha iyi deerlendirmesine de yardmc olacaktr. Dier yandan, ilemin ilgilisinin ilemi deerlendirmesini ve bu anlamda ileme kar dava almasndan nce ilemin hukuka uygunluun deerlendirilmesini salayacak ve idari yargnn grev yknn bir lde azalacaktr. darenin karar alrken kararna esas tuttuu bilgi ve belgeler kendisinin elinin altnda olduu bilinmektedir. Bu bilgi ve belgelerin her zaman gerek durumu btn vecheleriyle yanstmas mmkn olmayabilir. Dolaysyla ilgililerin kendileriyle ilgili idarenin elinde bulunan bilgi ve belgelere ulaabilmesini salayacak yasal dzenlemelerin yaplmas gerekir.
77
5.4.Yarg ve Tekilat
5.4.1. Fiziki mkanlar ve Hizmet i Eitim Yargnn fiziki imkanlarnn gelitirilmesi, kaliteli personel ihtiyacnn giderilmesi, Yarg personelinin kresellemenin gerei olan gelimeleri yakndan takip edebilmesi iin hizmet ii eitim programlarnn dzenlenmesi kanlmazdr. Kreselleme ile uluslar aras ilikiler, devletten devlete ve fertten ferde younluk olgusu olarak da karmza kacaktr Bu ilikilerin iktisadi, kltrel, sonularnn yannda daha da nemli olarak hukuki sonular doacaktr. Buna hazrlk olarak meslek ii eitim, yerinde grp inceleme programlarnn yaplmas ve yabanc dil bilen elemanlarn yargda istihdam edilmesi yerinde olacaktr. 5.4.2.Yarg Denetimi dari nitelikteki btn kararlarn yarg denetimine tabi tutulmas hukuk devleti ilkesinin bir gereidir. Dolaysyla bu ilkeye aykr nitelikte Anayasada ve sair mevzuatta yer alan dzenlemelerin kaldrlmas gerekir. Yeni dzenlemenin darenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg yolu aktr eklinde olmas yerinde olacaktr. 5.4.3. Kiisel Sorumluluk Yarg kararlarn kasti olarak yerine getirmeyen kamu grevlilerinin ilk derecede hukuki ve cezai sorumluluklarnn Anayasada yer almas; Devletin uluslar aras hukuk uygulamalarndan doan tazminat sorumluluuna sebebiyet veren ilgiliye rcu hakk Anayasann 129. maddesine eklenmesi yerinde olacaktr. Bylelikle idari ajann hukuka uygun davranmas ve insan haklar ihlallerinin byk lde nne geilmesi salanm olur. 5.4.4. Yarg Kolu Farkllklar ve Devlet Gvenlik Mahkemeleri Adli ve idari yargdaki askeri-sivil ayrmnn kaldrlmas gerekmektedir. Ayrca, Devlet Gvenlik Mahkemelerinin grev alan sadece devletin gvenliine ilikin rgtl sularla snrl hale getirilmelidir. 5.4.5. Masuniyetin Salanmas Yarglama ncesi ve yarglama srasnda bilhassa basn nnde tehir anlamn kazanacak davranlarn nlenmesi, tehirin bir ceza gibi uygulanmasnn nne geilmesi gerekir.
78
Suun cezas kanunlarda ak seik belirtilmitir. Hi bir ceza hkm tehir niteliinde deildir ve olamaz. Yarglamann aleni oluu, televizyon kameralar nnde naklen yayn, gazete ve dergi iin kare kare fotoraf ekimi anlamnda deildir. Bu tr uygulamalarn nne geilmesi hem yarglamann emniyeti; hem hakimlerin tarafszlnn korunmas, hem de tehir cezas gibi bir anlam kazanmasn nleyecektir. 5.4.6. Tahkim Merkezi idarenin, mahalli idarelerin ve hizmet bakmndan yerinden ynetim kurulularnn yapaca kamu hizmeti imtiyaz szlemelerindeki tahkime ilikin dzenlemeler zerinde younluu azaltlm, ekil ve artlarnn snrlar iyice belirlenmi bir denetim yetkisinin varl gereklidir. Kamu hizmetine ilikin szlemelerin bu anlamda en fazla grlen uygulamaya uygun olarak, parlamentonun ve niteliine gre de mahalli idarelerin veya hizmet bakmndan yerinden ynetim kurulularnn seilmi karar organlarnn onayna sunulmas gerekir.
5.5.Genel Konular
5.5.1. Tketicilerin Korunmas Tketicilerin korunmas konusunda tketici kurulularna tketici yerine dava ama imkannn salanmaldr. Zayf durumda olanlarn ve tketicilerin korunmas iin rekabeti nleyici her trl oluum ve anlamalar nlenmelidir. Tketiciler fert olarak haklarn, takip zorluu, kk miktarlar, ilerinin younluu gibi sebeplerle takip etmeyebilirler. Halbuki kk miktarlar aslnda byk kitlenin paralardr. Tketici yerine dava ve takip yapabilecek tketici kurulular oluturulmas, burada biriken fonlarn tketici eitimine ve takip masraflarna harcanmas gerekir. 5.5.2. nsanlarn Yanlmadan Korunmas Gerei renmek ve doru bilgilenmek insanlarn hakkdr. Bunu engelleyecek kasti davranlarn nne geilmesi ve basn hrriyeti gibi haber ve bilgi edinme hakknn her trl ihlallere kar korunmas iin gereken dzenlemeler yapldr. Kamuoyu aratrmalar yapan kii ve kurulular yanl bilgilerle insanlar formatlayarak kiiliin serbest geliimini nlemektedirler. nsanlarn serbeste siyasi, kltrel, dini dnce ve kanaate sahip olmas, sahip olduu bilgilerle mmkn olur.
79
Basn yayn aralar, yaln gereklerin saklanmas, saptrlmas, yokluun varlk gibi sunulmas ile herkesin sahip olduu en yce hakk olan kendi manevi ahsiyetini koruma ve gelitirmesinin nne bir engel olarak kullanlabilmektedir. Meselenin bu z itibari ile "beenmeyen okumasn, beenmeyen seyretmesin" anlay ile yaklalamayaca, toplum hayatnda asl olann itimatszlk olmayp itimat olmas dolaysyla duyulan itimadn korunmas, itimad bozanlara kar da tedbir alnmas gerekir. Ancak burada doru ve yanl gibi subjektif kanaat ve hkmlerle de konuya baklmamas gerekir.
80
NC BLM SOSYAL VE KLTREL KRESELLEME

1.NSZ
VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Devlet Planlama Tekilat'nn temel grevinin, dnya koullarnda, ekonomik, sosyal, kltrel, teknolojik, bilimsel, siyasal deimelerin ortaya kard frsatlar ve riskleri; takip eden ve tanmlayan, ulusal snrlar iinde zel ve tzel kiilere, kurululara, yatrmclara ve hkmetlere k tutan ve yol gsteren bir kurulu olarak almasn salayacak saptamalar, politika nerileri yapmaldr. Plan almalar erevesinde kurulan Kreselleme K'nn Sosyal ve Kltrel Etkileri Alt Komisyonu Raporunda, alma hayatnn dzenlenmesi, eitim, kitle iletiiminin kresellemedeki rol, bilim ve teknoloji, evre, kltrel etkileim ve ok kltrllk, kreselleme boyutuyla blgesel politikalar ve halk sal alannda kreselleme srecine referansta bulunarak tesbit edilmi gr ve neriler sunulmaktadr.
2. ALIMA HAYATININ DZENLENMES

Kreselleme olgusu, firmalar, endstriler ve lkeler iin rekabet gcn n plana kartm bulunmaktadr. Rekabet gcyle, alma hayat ve endstri ilikileri arasnda ok yakn iliki ve etkileim bulunduu ortadadr. alma bar, i hayatnda ve yasalarnda esneklik ve verimlilie dayal cret politikalar rekabet gcn arttran; i uyumazlklar, eitli igc piyasas katlklar, cret-verimlilik balantszl ise rekabet gcn azaltan etkenler olarak saylmaktadr. Kresellemenin sosyal taraflar arasnda ok sk bir diyalog ve ibirlii gerektirdii, dnyadaki pek ok lkede iyice anlalm durumdadr. Bu dorultuda alnan tedbirler ve yaplan dzenlemeler artk modern alma hayatn karakterize eder hale gelmitir. Byle bir dnyada grevler, lokavtlar, i brakmalar ya da yavalatmalar gibi endstriyel hadiselerin giderek tarihe karmasna amamak gerekir. Yine kreselleme olgusuyla ortaya kan youn uluslar aras rekabet ortamnda ve aada deinilecek isizlik sorununun etkisiyle, sendikaclk gerilemeye yz tutmu ve birok lkede sendikal ii saysnda dikkate deer gerilemeler kaydedilmitir. Bu olgudan, iveren sendikaclnn da etkilenmesi kanlmazdr. iler ve iverenler olarak sosyal taraflarn bu trendi ok yakn bir takibe alarak, tersine evrilmesi iin gerekli koullar belirlemesi ve devletle birlikte uygun artlarn yeniden yaratlmasna almas hayati nem tamaktadr. Gnmzde alma hayatn etkileyen bir baka temel olgu, enformasyon teknolojisinde ortaya kan ba dndrc gelimelerdir. Her 18 ayda bir kapasiteleri ikiye katlanan bilgisayarlar, inanlmaz iler baaran robotlar, usuz bucaksz telekomnikasyon olanaklarn retimin emrine veren enformasyon teknolojisi,
81
firmalarn retimini dk cretli gelimekte olan lkelere kaydrmalarn ok kolaylatrmtr. Son 20 ylda dnya bilgisayar, telefaks, telefon ve televizyon alarnn bilgi tama kapasitesinin bir milyon defadan fazla arttn grmek, yaanan teknoloji devriminin boyutlar konusunda yeterince fikir vermektedir. Bugn yaanan teknoloji devriminin dnya lsnde yaygn isizlie neden olaca korkular giderek genilemektedir. Bu korkular, zellikle alnan tm tedbirlere ramen isiz saysnn azaltlamad ve 18 milyonun zerinde isizin bulunduu Avrupa'da dile getirilmektedir. Fakat halen isizlik orannn Avrupa ortalamalarnn yars dzeyinde bulunduu ABD'nde bile 4 iten 3'nn robotlara ve bilgisayarlara kaptrlacan ne srenler vardr. Aslnda son 200 ylda dnyada cereyan eden teknoloji devrimlerine bakldnda, her devrimin bir yandan ok sayda "yeni" i yaratt dikkati ekmektedir. nemli olan, yeni teknolojinin istedii nitelikte insan yetitirebilmektir. Bunun da ok ciddi retim ve eitim abalarn gerektirdii ortadadr. yle grnmektedir ki, 21.yy., teknolojinin isteklerine uygun insan yetitiren, fiyat artlarn makul dzeylerde tutmay baaran ve her durumda cretverimlilik ilikisini kuran, alma hayatna bar, yasalarna esneklik getiren lkelerin olacaktr. Bunlar yapamayan lkelerin, dnya sermaye ve teknoloji akmlarnn dna karak byme ve kalknma yarndan kopmalar, youn isizlik ve yoksulluk basks altnda sosyal ve siyasal alkantlara srklenmeleri srpriz olmayacaktr. Bu durumda; "iletme merkezli" alma ve dzenlemelerin nem kazanmas, daha etkin, daha az masrafl sosyal gvenlik sistemlerine ynelme, isizlikle mcadelede sosyal taraflarn rolnn daha iyi anlalmas, alma hayatna ve mevzuatna esneklik kazandrlmas, eitime, verimlilie, AR-GE etkinliklerine ynelik yatrmlarn arttrlmas ve hkmet-ii-iveren diyalounun n plana kmas gerekmektedir.
2.1. Sosyal Gvenlik

Gnmzde pek ok lkede sosyal gvenlik sistemleri skntl bir dnem yaamaktadr. Bunda da yaanan ekonomik durgunluun yan sra kresel isizliin artmas etkili olmaktadr. Sosyal gvenlik alannda yaanan krizin nedenleri her lkede ayn olmayp kimi lkelerde ekonomik durgunluk ve artan isizlik sisteme zarar verirken, kimi lkelerde de kayt d ekonomi ve buna bal olarak kayt d istihdam ile, sistemin ynetim bozukluu etkili olmaktadr. Trkiye'de de sosyal gvenlik sistemi ciddi bir kriz yaamakta, hatta sistem bir kmaza doru srklenmektedir. Bunda yksek oranl isizliin yan sra,
82
ekonomik aktivitenin ciddi bir blmnn kayt dnda cereyan etmesi ve istikrarl bir ekonomik yapnn olmay gibi nedenler n plana kmaktadr. Trkiyede sosyal gvenlik alannda gerekli dzenlemeler iin neriler; 1. Trkiye'de sosyal gvenlik sisteminin salkl ileyii, her eyden nce emeklilik yana endekslenerek dier nemli unsurlar gz ard edilmemelidir. 2. Kayt d ekonomi ve buna bal olarak kayt d istihdam sosyal gvenlik sisteminde kaaklarn olmasna yol amaktadr. Bu duruma mdahale edilmelidir. 3. Sigorta prim oranlarnn, ekonomik yap iyice analiz edilerek yeniden tespiti, gereki prim oranlarn ortaya koymak asndan yararl olacaktr. 4. Sistemin salkl ileyebilmesi her eyden nce prim/ivaz dengesinin kurulu olmasna baldr. Ancak bu alanda etkili bir denetimin olmamas nedeniyle prim deme ykmll, iverenlerin niyetine bal hale gelmitir. Sigortasz altrma ya da alanlarn primlerini eksik deme gibi davranlar lkede neredeyse olaan hale gelmitir. Bu durum nlenmelidir. 5. Sosyal gvenlik sistemimizdeki bir sknt da, aktif/pasif dengesinin bozulmu olmasndan kaynaklanmaktadr. Aktif sigortallarn pasiflerden 3-4 kat fazla olmas gerekirken bu oran iki mislinden bile dktr. 6. Devlet pek ok sanayilemi lkenin yapt gibi sosyal gvenliin finansmanna katkda bulunmaldr. zellikle kriz yaanan dnemlerde anayasadaki sosyal devlet olma ilkesine dayanarak bu katky yapmal, biriken fonlardan yararlanma arelerine bavurmaktan vazgemelidir. 7. Sigorta primlerinin verimli alanlarda kullanlmas, sosyal gvenlik sisteminin mali yapsn glendirecektir. 8. Sosyal gvenlik kurulular zerk bir yapya kavuturularak siyasi iktidarlarn mdahalelerinden kurtarlmaldr. 9. Farkl sosyal gvenlik rejimlerinin varl da sknt yaratan bir dier nedendir. Bu yzden sosyal gvenlik sistemimizde norm birliinin salanmas yararl olacaktr. 10 .Kresel srete giderek yaygnlaan zel sigorta programlar da sosyal gvenlik sistemlerine nemli katklar salamaktadr. lkemizde de bu uygulamalardan yararlanma olanaklar aratrlmaldr. Sonu olarak; gnmz ekonomilerinde sosyal gvenlik sistemleri zor gnler geirmektedir. Az gelimi lkeler yannda baz sanayilemi lkelerde bile sosyal gvenlik harcamalarnda kstlamalara gidilebilmektedir. Ancak krizin boyutu ne olursa olsun, toplumsal gerekler sosyal gvenlik sistemlerinin varln zorunlu klmaktadr. Sonuta toplumlar ayakta tutan, her trl risk karsnda geleceini gvencede gren bireyler olmaktadr.
83
2.2. Endstri likileri

Hkmet, iveren tekilatlar ve ii sendikalar arasnda Ekonomik ve Sosyal Konsey ats altnda AB adaylk boyutuyla ve ngrlen ekonomik ve sosyal kriterlere uyum srecinde bir ortaklk ibirlii anlamasnn imzalanmas ihtiyac vardr. Bu ortaklk ve ibirlii anlamas cret, vergilendirme, enflasyon, istihdam, rekabet gc, sosyal gvenlik, alma hayat, evre, eitim, sanayi politikalar ve endstri ilikileri sistemine ilikin konular kapsamaldr. Saduyulu mali politika, itidalli cret artlar ve itidalli enflasyona dayal, ekonomik ynetime konsenss yaklamnn benimsenmesi, Trk ekonomisinin btesel ve ekonomik performansna yansyacak ve zellikle vergilendirme ve kamu harcamalar ile ilgili kurullar bir taraftan kamu gelirlerimizin AB kriterlerine uygun olarak idaresini gndeme getirirken, dier taraftan hkmet ve sosyal taraflar arasnda salanan konsensus Kopenhag hedeflerine ulamada belirleyici bir role sahip olacaktr. Hkmet ve sosyal taraflar arasnda gr birliine varlmas gereken hususlar; a) Makro dzeyde; 1. Kamu harcamalarnn ve kamu gelirlerinin genel boyutlar zerinde anlamak, 2. Ekonomide istikrar ve d rekabet gcn gzeten dviz kuru ve cret politikalar zerinde anlamak, 3. Ekonomik ve sosyal dayanmann glendirmek, 4. Bymede paylam n planda tutan, daha ok istihdam, sosyal katlm ve eitlik yaratacak rekabeti iletmelerin ve bymenin gelitirilmesine yardmc olmak, 5. Verimlilie dayal cret anlamalarnn yannda hayat standartlarnn da reel anlamda artmasna neden olacak sosyal eylem programlarn oluturmak, 6-Sosyal taraflar ve hkmet arasnda doru bilgi al-verii ve yk paylam konularnda yeterli derecede gven ortamn salamak, 7-sizlii nleyici ve zellikle aktif nfusun istihdam edilebilirliinin artrlabilmesi iin mesleki eitim ve igc maliyetlerinin azaltlmasn ngren almalar desteklenmek, 8-Kresellemenin yapsal deiime zorlad igc piyasalarnn iyi ilemesi iin gerekli eitim, mesleki eitim, aratrma ve gelitirme faaliyetlerinin sanayinin ihtiyacna ve mevcut sistemdeki aksaklklarn giderilmesine ynelik olarak yeniden organize etmek. b) Mikro dzeyde; Sosyal partnerler arasnda mikro dzeyde oluturulacak konsenss ve ibirliinin amac, ortaklk ilikilerini iletme dzeyine tamaktr.
84
Uluslar aras ve ulusal deneyimler, sosyal taraflar arasnda ibirlii yaklamnn iletme dzeyine tanmas ile firmalarn rekabetinde, i ortamnn kalitesinde ve iilerin yaam boyu renmelerinde gelime yaratacan gstermektedir. Bu balamda taraflarn uzlamas gereken hususlar unlardr: 1. Devaml deimekte olan pazar koullarnda yeni rekabet stratejilerinin, retim ve ynetim modellerinin teviki ve desteklenmesi, 2. Esnek bir ulusal ereve ve esnek alma metodlar erevesinde, firmalarn, iilerin, yneticilerin ve ii-iveren sendikalarnn ok tarafl bir ibirliine teviki, 3. Devaml yenilik ve iyileme ile verimlilie, kaliteye ve tketiciye odaklanmak, yksek vasfl iiler ve tm ilerde hayat boyu eitim ile mmkn olduundan, eitim, bireysel gelime, vasf gelitirme, mesleki eitim, yetenek gelitirme ve teknoloji eitimlerinin desteklenmesinin salanmas, 4. Kresel rekabete ayak uydurmada rekabet iin alanlarn, iletmede eitli karar verme srelerine katlmn destekleyici insan kaynaklar ynetimi stratejilerine nem verilmesi, 5. alma hayatnda frsat eitliini salayc dzenlemelerin desteklenmesi, 6. letmede retimden ve ynetimden kaynaklanan sorunlarn zmnde ibirliki bir kltrn gelitirilmesi, 7. Sendika, ii temsilcilii ve dier temsil ya da ynetime katlma mekanizmalarnda daha etkin bir temsil iin gerekli dzenlemelerin gerekletirilmesi, 8. Deien piyasa kurallarna adaptasyonun daha kolay salanaca esnek igc piyasalarnn oluturulmas ve atipik iilerin istihdamn kolaylatrc nlemlerin alnmas, 9. Yeni alma dzeni biimleri dahil alternatif ibirlii modellerinin teviki ve ii ve yneticilerin srekli olarak yeniliklere ak olmalarn ve rekabet asndan yeniliklere ihtiya olduu dncesinin benimsenmesine yol aacak gnll ya da kurumsal mekanizmalarn olumasnn desteklenmesi, 10. evre, ii sal ve i gvenlii konusunda evrensel norm standartlarnn adaptasyonu yannda gnll giriimlere dayal almalarn balatlmas ve desteklenmesi, 11. Toplu i szlemesi mzakerelerinde rekabet gc, yatrmlarn hacmi ve istihdamn dikkate alnmas, 12. letme dzeyine yaygnlatrlacak uzlama ve ibirlii, firmalarn rekabetini, geliimini ve ortak karlarn st dzeye ykseltecei bir ruh, felsefe ve dnce birliine dayanr. Bu da, iilerin kaliteli ve etkili sonular verecek almalarn srdrmeleri, iverenlerin de iileri, onlar etkileyecek nemli kararlarda dikkate alnmas gereken hak ve karlara sahip kiiler olarak kabul etmeleri demektir. 13. veren, ii ve bunlar temsil eden organizasyonlarn ibirliki ve uzlamac kltr benimsemesi, mevcut davran ve yaklamlarda radikal bir deiiklii gerektirir. Bu deiiklii gerekletirmek iin, esnek alma ilikilerinin
85
iyi tantm, ynetici, ii, sendika grevlileri ve iyeri temsilcilerinin eitimi, konuyla ilgili ulusal ve uluslar aras kurululardan teknik yardm ve destek alnmas ve en iyi insan kaynaklar uygulamalarnn yaygnlatrlmas iin aba sarf edilmesi gerekmektedir. Sonu olarak, Ekonomik ve Sosyal Konseyin etkin altrlmasna bal olarak, kreselleme ve AB adaylk sreci gz nnde tutularak taraflar arasnda, zerinde uzlalacak bu tarz bir ibirlii anlamas, makro ve mikro dzeyde uluslar aras kriterlere ulalmada nemli bir rol oynayacaktr. Bu itibarla, sosyal partnerlerin, zerinde hem fikir olaca bir ortaklk ve ibirlii anlamas, tutarl ve gereki cret artlar, dk enflasyon ve tutarl vergi reformuna dayanan ve daha gl bir ekonomik ve sosyal dayanmay temsil eden bir misyonu olacaktr.
2.3. gc Verimlilii
Kreselleme, beraberinde uluslarn insan gc kaynaklarnn yeniden deerlendirilmesi gereini ortaya karmtr. Tarm sektrnden sanayi sektrne gei ve nmzdeki bin yla bilgi toplumunun damgasn vuraca gerei, insan gc kaynaklarna yatrm yaplmas ihtiyacn her zamankinden daha fazla gndeme getirmitir. nsan gc kaynaklarnn yeniden deerlendirilmesi, rekabet gcnn ve istihdamnn arttrlmas asndan da ayrca gereklidir. Yeni teknolojik gelimeler de, insan gcnn "entelektel sermaye olarak yorumlanmasna neden olmutur. Bu balamda; 1. Hayat boyu eitim desteklenmelidir. 2. Aratrma ve gelitirme faaliyetleri tevik edilmelidir. 3. Giriimcilik ruhu desteklenmeli, sanayiciyi yeni istihdam yaratmaya ynelik politikalar tevik edilmelidir. 4. cretin art hz verimliliin art hzn amamal, cret-verimlilik ilikisi kurulmaldr. 5. Kamuda personel reformu yaplarak ie almada liyakat tek kriter haline getirilmelidir. 6. Kreselleme srecinde rekabet gc kazanma abas iindeki Trk ekonomisi iin, igcnn nitelik ve verimlilik dzeyinin ykseltilmesinin n plana kartlaca insan gc planlamas yaplmaldr. 7. Trk sanayi ve hizmet sektrnn gereksinim duyduu nitelikli insan gc yetitirilmesi, eitim sistemimizin ncelikleri arasnda yer almaldr. 8. Genlere ve yetikinlere ynelik vasf ve beceri kazandrma eilimleri devlet tarafndan desteklenmelidir. 9. lkenin igc niteliinin ykseltilmesi iin; devlet, sanayi ve niversiteyi kapsayacak ibirlii olanaklarnn gelitirilmesi salanmaldr. 10. Genlerin ve dezavantajl gruplarn igc piyasasna entegrasyonlarn salayacak zel programlar gelitirilmelidir.
86
11. nsan gc yetitiren eitimcilerin eitimine nem verilmeli ve nitelik dzeyleri gzden geirilmelidir. 12. raklk eitim sisteminin kapsam gelitirilmeli ve nitelii ykseltilmelidir. 13. nsangc planlamalarnda renci says istihdam kapasitesine ve igc talebine uygun olarak belirlenmeli ve ynlendirilmelidir. 14. Bilgi toplumunun talep ettii yetenek ve beceride insan gc yetitirilmeli ve bunun iin eitimde enformasyon teknolojisi kullanlmasna arlk verilmelidir.
2.4. alma Hayatnda Esneklik

Kreselleme, lkeler arasndaki ekonomik entegrasyonlar, ihracata dayal byme programlar sonucu oluan sert rekabet artlar, artk sadece iinin korunmas anlayndan uzaklalmas ve ii ve iyerinin birlikte dnlmesi gerekliliini ortaya karmtr. yerinin korunmas, iinin de korunmas demek olacaktr. Bu erevede belirginleen "esneklik" ile, alma sreleri ve ekillerinin iletmelerin ihtiya duyduklar biimde deitirilmesi ve bylece en verimli ve uygun retimin gerekletirilerek iletme maliyetlerinin drlmesi ve daha kaliteli retimin yaplmas amalanmaktadr. Esneklii gerekli klan ekonomik ve sosyal nedenler bir baka deyile alma hayatnda esneklii gerekli klan faktrler u ekilde sralanabilir: 1. Kresellemenin gelimesiyle birlikte endstri ilikilerinde yeni baz kavramlar ortaya km ve bunlar lkelerin sosyo-ekonomik yaantsn derinden etkilemitir. Geleneksel retim tarznn bir sonucu olan gnmz endstri ilikileri sisteminde bugne kadar geerli olan "zaman birlii", "mekan birlii" ve "rn birlii" kavramlar giderek ortadan kalkma eilimine girmilerdir. "Zaman birlii" kavramnn ortadan kalkmas zellikle sermaye piyasalarnn gelimesi, iletiim altyaps ve teknolojisinin snr tanmaz hale gelmesi ve biliim teknolojilerinin ok hzl bir biimde hayatmza ve dolaysyla retim srelerine yerlemesiyle belirginlemitir. "Mekan birlii" kavram da ayn mekanda retim yaplmas kavramnn giderek ortadan kalkmasyla ekil deitirmektedir. "rn birlii", gelien teknolojiler erevesinde byk deiime uramaktadr. rn eitlilii deien tketici talepleri dorultusunda tm sektrlere damgasn vurmaktadr. Sonu itibariyle geleneksel iktisat yaps ierisinde uluslarn zenginliini yaratan emek, sermaye ve hammadde faktrlerine bilgi faktr de dahil olunca klasik endstri ilikileri kapsamnda, ortaya deiken ve yeni kavramlar kmtr. Bunlarn
87
banda da zaman, mekan ve rn birlii kavramlarn sanayi ve hizmet sektrlerinin, toplumun ve zellikle bireylerin ihtiyalarna gre dengeleyen esneklik kavram yer almaktadr. 2. Kresellemenin n plana kard kavramlardan biri de, rekabet gc olgusudur. Son 20 yl ierisinde dnya rekabet gc haritas olduka deimitir. Rekabet gcnn lkelere yansmas farkl ekillerde olmu ve gelimi lkeler, rekabet glerine engel olan sosyal ierikli mkellefiyetlerin azaltlmas balamnda esneklik politikalar uygulamaya balamlardr. Buna karlk, yine bu lkeler kendilerinin rekabet olanaklarn snrlayan sosyal dzenlemeleri ise gelimekte olan lkelere empoze etmeye zellikle uluslar aras kurulular (ILO, WTO) araclyla ynelmilerdir. Kendileri "esnek" politikalar uygulamaya koyarken, gelimekte olan lkelere mevcut zorluklarn ve kat mevzuatlarn ihra etme gayretleri ise ok dikkat ekicidir. 3. Hem kresel planda, hem lkeler dzeyinde yaanan ekonomik darboaz ve durgunluklar, ya da ekonomide canlanma olarak ifade edilebilecek konjonktrel dalgalanmalar sonucu iletmelerin retimlerini arttrmalar ya da ksmalar eklinde grlen deiimler, alma hayatnda esneklii douran en nemli etkenlerden biri olmutur. Bu gibi durumlarda iletmelerin ekonomik konjonktre kendilerini uydurabilmeleri iin belirli zamanlarda igcne olan ihtiyalar artmakta ya da azalmaktadr. Bunun yannda, alanlarn daha ksa ya da duruma gre daha fazla sre almalar gerekebilmektedir. 4. Esneklii douran en nemli faktrlerden bir dieri de isizliktir. Esneklikle birlikte, alma srelerinin deiik uygulanabilmesi olanann domas ya da i paylam alma biiminde olduu gibi, bir iin birok kiinin paylam ile yaplmas sonucunda, isizlik sorun belli lde giderilebilmektedir. 5. Modern teknolojiye dayal retimde sermaye-youn yntemlerin ve maliyeti arttran makinalarn yer almas, bunlarn faaliyet srelerinin uzatlmas ve kullanm zamanlarnn en iyi ekilde ayarlanmas suretiyle en yksek verimle altrlmalar, tm iletme dzeyinde ve alma dzeninde esneklemeyi gerekli klmaktadr. 6. Turizm, tamaclk, iletiim, medya, bankaclk, gda, tamir-bakm, akaryakt datm, salk, perakende ticaret ve dier yeni hizmet alanlarnda artan mteri ve birok hizmet kolunda, 24 saat durmakszn alma dzeni kurulmas gereklilii esneklii douran bir baka faktrdr. 7. Dnyada yaanan ekonomik gelimeler, bireylerin gelir dzeylerinin de artmas sonucunu dourmu ve bu husus alanlarn daha ok bo zaman isteklerine yol amtr. Esneklik, iiye genel olarak alma srelerini kiisel ihtiyalar ve istekleri dorultusunda ayarlayabilme olana vermektedir.
88
8. Bir baka faktr, personel ynetiminde ve endstri ilikilerinde yeni gelien teknikler ve modern ynetim biimleridir. Sz konusu yeni retim stratejileri arasnda; toplam kalite, tam zamannda retim, ekip almalar ve arz zincirinin btnletirilmesi gibi deiik uygulama ve metodlar bulunmaktadr. 9. Gnmzde endstri ilikileri alannda giderek nem kazanan bir dier faktr ise, kesimler aras uzlama ve diyalogtur. zellikle iletmelerde kalite anlaynn yerlemesiyle birlikte ii ve iveren kesimleri arasnda balayan yaknlama ve uzlama felsefesi, endstri ilikilerinin btnne ve hatta lkemizin siyasi, sosyal ve ekonomi politikalarna da damgasn vurmutur. Bu erevede toplu i szlemelerinde kesimler, iletmelerin gereine uygun dzenlemelere bavurmaktadrlar. eitli lkelerde "ereve Anlamalar", "l Anlamalar", "Uzlama Pakt" vb. ekilde adlandrlan kesimler aras uzla metinleri ve deklarasyonlar, lkelerin alma yaamlarndaki temel esneklik noktalarn ortaya koyma bakmndan nem tamaktadr. lkemizde alma mevzuatndaki esneklik dzenlemeleri dnda pek ok konuda, kesimler arasnda diyalog ve uzla noktalar bulunmakta ve hatta bunlar, genellikle toplu i szlemeleri yoluyla giderek endstri ilikileri sistemimize yerlemektedir. 10. cret sisteminin pek ok lkede alan ve altran kesimlerin aleyhine kurulmu olmas, gerek retim, gerekse verimlilik dzeylerine olumsuz etki yapmaktadr. Bu durum, cretler anlamnda da esnek uygulamalarnn gndeme gelmesine neden olmutur. zellikle kayt d sektrn daraltlmasna ynelik tedbirlerde, ekonomik ierikli tevik tedbirleri yannda cret ve alma saatlerine ynelik esneklik uygulamalar, yeterli bir altyap oluturmaktadr. 11. Dnyadaki btn gelime ve deiimin yannda, igcnn niteliinde de ok hzl bir deiim olmutur. Sanayi iisi kavram, yerini bilgi iisi kavramna brakmaktadr. Bu erevede, renmeyi renen, rendii her eyi unutabilen ve yeniden renebilen insanlar olarak tanmlanabilen bilgi iisinin ihtiyalarna klasik endstri ilikileri iinde ve toplu i hukukunun dzenlemeleri dahilinde yant bulmak mmkn olmamaktadr. Bireysel pazarlk ve bireysel hizmet akitleri gibi dzenlemeler ile dier esneklik uygulamalar (cret, alma sresi, atipik alma trleri, bireysel emeklilik fonlar, zel istihdam acentalar v.b) bilgi iileri iin gerekli grlmektedir.
3. ETM 3.1. Genel Eitim

Halen uygulamada olan Trk eitim sistemi; uygulamada, eitimin her basama iin geerli olmak zere toplumun kendi i dinamik, gereksinim ve ynlenmelerinden soyutlanm; devlet-siyaset-brokrasi ls tarafndan dzenlenip yrtlen ve bu lnn herhangi birinde bir deiim olduunda yn ve sylemini bu deiime gre srekli deitiren bir sistemdir.
89
Oysa bu sistem yap olarak toplumun iinde yer alan, toplumun gncel istek ve koullarn karlamay amalayan; zaman boyutunda deien koullar ve istekler karsnda srekli gncelletirilen dinamik bir yapya evrilmelidir. Bir dier deyile toplum, eitim programlarnn hazrlanmas, uygulanmas ve irdelenmesine devlet rgtleri araclyla dolayl ve tmyle edilgen bir durumda katlma yerine, bu eitimden dorudan etkilenen katmanlar eliyle dorudan katlmal, devlet ise en st dzeyde norm belirleme, denetleme ve izleme yetkilerine sahip olmaldr. te yandan gnmzdeki Trk eitim sistemi, sylem ve sunumu ne olursa olsun, aileden balayp yksek retim sonrasna kadar ulaan bir evrede itaatkar; verileni tartmasz ekilde kabul edip alan; rekabet ve stn olan dllendirici bir yapdan yoksun; bunun yerine baarszl odak noktasna alarak baarszlklar idari veya benzeri dnlerle rtp kapatmaya ynelik bir kurguya sahiptir. Bu yapnn kkten deitirilerek eitimin yarmay esas alan; rekabeti tevik ve stn olan dllendiren; baarsz olanlar ise eleyerek bu kiileri baarl olacaklar alanlara ynlendiren bir kimlie kavuturulmas gerekir. Bireylere sisteme deil, kendi niteliklerine gvenme ve kendi kendilerini yarglayabilme yetisi kazandrlmal; hakszla uramalar halinde kendilerini savunma zgveni verilmeli ve olas en alt dzlemden itibaren toplumsal rgtlere katlmalar ve bu rgtlerde grev almalar salanmaldr. Eitimin amac; bamsz dnebilen, dnmeyi renmi, sorgulamay bilen ve sorgulamadan ekinmeyen, rekabeti, ana dilinin temel dil bilgisi kurallarn ve szcklerini renmi; yurttalk kavram ve bunu oluturan deerleri kavram bireyler yetitirmektir. rencilere olas en erken dnemde sanat eitimi balatlmal ve becerilerini gelitirecekleri el ii dersleri zorunlu hale getirilmelidir. Genel eitimde ada yaklam bireyin neyi nasl reneceinin retilmesi zerinde younlamtr. Buna gre genel eitimde; 1. Belirli dzeyde eitim alm olanlarn yetikin insanlar olarak problem zc kiilie ulamasnn salanmas, 2. Sorgulayc, sebep-sonu ilikisini aratrc olmalarnn salanmas, 3. Birlikte yaama gerekliliine binaen yetimekte olan her ferde, eitlik, adalet, hogr, insan haklarna sayg ve uzlamac niteliklerin kazandrlmas, 4. Dikte ettiren retmen yerine yol gsterici retmen tipinin yerletirilmesi, 5. Orta renimde halihazrda bilinli bir ynlendirme varolmadndan btn rencilerin ayn eitlikte deerlendirilmesi ve ayn frsatlara sahip klnmasnn salanmas hayati nem tamaktadr. 6. niversitelerin tek tip olmasna zorlanmalarndan vazgeilmeli, YK, ulusal ve uluslar aras akreditasyonu salamaya ynelik bilgi ve koordinasyon merkezi haline getirilmelidir.
90
Btn bunlarn yan sra halen niversitelerimizi kskac ierisine alm ezberci eitim bir an nce terk edilmeli, rencilerin bilgiye ulamalarnn retildii bir eitim sistemi yerletirilmelidir. niversitelerimizde hala snfta sadece retim yesinin verdii kadaryla yetinen renciler bulunmaktadr. Aslnda gemite ilkokul ve lise eitimlerinin yetersizliklerinden kaynaklanan bu yanl anlay, bir anda niversitelerde de deiememektedir. Bu nedenle Trkiyenin kresellemeye uyum salayabilmesi iin niversitelerin yannda acilen ilkretim ve lise eitimlerinde de reformlara gidilmesi gerekmektedir. Ezberci eitim sistemi kesinlikle kreselleme ierisinde uygulanan yeni eitim sistemlerine aykr bir modeldir. Trkiye bu sistemi srarla srdrd taktirde ne yeni eitim sistemlerine, ne de kresellemeye ayak uyduracaktr. Bu arada retmenlerin kalitesi de eitimi dorudan etkileyen bir unsurdur. Gnmzde retmenler ve retim yeleri maddi koullardan tr sosyal ve kltrel adan gelime olanandan yoksun kalmaktadrlar. Mezun olduklar dnemlerde vermeye baladklar bilgileri, emekli olmaya yaklatklar 25 yl sonra bile ayn seviyede vermeye devam etmektedirler. Trkiyede eitim politikas ierisinde retmenlerin cret artlar da ciddi bir biimde incelenmelidir. Ayrca retmenlerimizin ada bilgi ortamlarna uyum salamalar iin sk aralklarla mesleki eitimlere tabi tutulmalar gerekmektedir. retmenlerimizin kreselleme boyutunda rencilerine gerekli bilgileri aktarabilmeleri, onlarn da gerekli eitimleri almalarndan gemektedir.
3.2. Mesleki Eitim

Kreselleme srecine paralel olarak teknolojinin ve retimin organizasyonunun srekli olarak ve giderek artan bir hzla deimesi, mesleki eitim anlaynn da deimesini zorunlu klmaktadr. Artk, birka yllk bir eitim dneminde edinilen bilgilerle 25-30 yllk bir alma yaamn srdrmek mmkn deildir. Okullarda edinilen bilgiler alma yaamnn ilk yllarnda eskimeye balamaktadr. Bu durumda mesleki eitimin amacnn, bir meslein yaplmas iin bugn gerekli olan bilgileri retmek deil, meslekteki deiimlere uyum salayacak yetenekleri kazandrmak olmas gerekmektedir. Eitimin amac deiime uyum salayacak yetenei kazandrmak olarak belirlenince de, genel kltr ve temel bilgilerin verilmesi nem kazanmaktadr. Hangi meslekten olursa olsun tm bireylerin mesleklerindeki gelimenin dnda kalmamas iin genel kltr ve temel bilgilerle donatlm olmas zorunlu grlmektedir. Bu da ilk bakta paradoksal grnen bir biimde, gelecekte geerli mesleki eitimi alabilmek iin genel eitimin glendirilmesini gerektirmektedir. Genel eitimin yaygnlatrlmas ve ieriinin gelitirilmesi kresellemeye uyum salanmas iin n art nitelii tamaktadr.
91
Bu balamda; 1. Mesleki ve teknik eitim gelitirilmelidir. Bunun iin de mesleki ve teknik eitim okullarnn says arttrlmaldr. 2. Meslek standartlar gelitirilmelidir. 3. Okul-sanayi ibirlii yaygnlatrlmaldr. 4. Trkiyede genel eitim veren okullarda meslee yneltme ilkesi yerletirilmelidir. 5. Etkin bir igc piyasas bilgi sistemi kurulmaldr. 6. Eitim programlar, verimlilikleri asndan deerlendirilmelidir. 7. Sanayinin eitim almalar devlet tarafndan tevik edilmelidir. 8. i-iveren sendikalar eitime gerekli nemi vermelidirler. 9. Meslek eitimi sisteminin, rgn ve yaygn meslek eitimi uygulamalar yapacak; mesleki ve teknik ortaretim okullarn, yaygn mesleki eitimin ise yaygn mesleki eitim ve raklk eitimini kapsamas gereklidir. 10. Milli Eitim Bakanl zel sektrle i ie almal, eitim programlar zel sektre uygun dzenlenmeli, okullarn ders programlarnn olumasnda sanayinin grleri alnmaldr. 11. MEB, sanayinin gereklerine uyumlu staj program yapmal, bu programlar sistematik olarak rencilere ve irketlere fayda salayacak biimde hazrlanmaldr.
3.3. Srekli Eitim

Kreselleme sreciyle bilgiye sahip olan toplumlar, avantajl hale gelmitir. Bu sebeple hayatn her alannda eitimin srekli bir faaliyet olarak nemsenmesi gerekmektedir. Bu erevede: 1. Hayat bir okuldur grnden yola karak eitimin yalnzca okullarda verilmesi yeterli grlmemelidir. rgn eitim yntemlerinin yannda, yaygn eitim yntemlerinin de ilerlik kazanmas salanmaldr. Toplumun her kesimi iin eitim olanaklar harekete geirilmelidir. Bylece, eitim farkllklarndan doan toplumsal farkllklar da ortadan kaldrlabilecek ve bu da sonuta, toplumsal kaynamaya ve btnlemeye nemli bir katk salayacaktr. 2. Toplumsal kaynama kadar, kreselleen dnya ile kaynamak da nemlidir. Bunun iin de enformasyon alkanlnn en st dzeye karlmas gerekmektedir. Bu noktada daha ok insann bilgi otoyolu denen iletiim kanallarna dahil edilmesine azami aba gsterilmelidir. 3. renmenin ya ve mekan yoktur. Bunun iin lkemizde her yaa hitap edecek srekli eitim mekanizmalarnn oluturulmas ve aktif hale getirilmesi nem tar. Bunda da bata eitim kurumlar olmak zere yazl ve grsel basn ile sivil toplum kurulularnn rol nemsenmelidir.
92
4. Yazl ve grsel basnn yaygn ve srekli eitimdeki rol gz nne alnarak toplumsal eitime daha yararl olacak ekilde yasal dzenlemeler yaplmal, bu balamda toplumsal faydas olan her konudaki eitici yaynn tevik edilmesi salanmaldr. 5. Sivil toplum kurulular da srekli eitimde nemli bir yere sahiptir. Kalknm lkelerde sivil toplum kurulularnn saylarnn fazla olduu gz nne alndnda bu kurulularn nemi daha iyi anlalmaktadr. lkemizde de, toplum eitimine byk katklar olan sivil toplum kurulular devlet tarafndan desteklenmeli, zellikle eitim faaliyetleri maddi olarak da tevik edilerek bu kurulularn srekli ve yaygn bir eitim merkezi haline dntrlmeleri salanmaldr. 6. Srekli eitim kapsamnda rgn eitim kurumlarnn halka ak etkinliklerinin artrlmasna da allmaldr. Bu konuda bata niversiteler olmak zere, dier rgn eitim kurumlarnda da Srekli Eitim Merkezlerinin yaygnlatrlmasna ve var olanlarn da daha aktif hale gelmesine allmaldr. Sonu olarak, Trkiye VIII. Kalknma Plan dneminde eitim yoluyla kalknma modelini hayata geirmelidir. lke kalknmasnda rol yadsnamayacak olan eitilmi insan gc sorunlarn bir paras deil, zmlerin aktif unsurlar olacaktr.
3.4. Dil Eitimi

Kreselleme ile dnya bir uydu kente dnmekte, insanlarn iletiimi kitlesel boyutlarda olmakta, insann yaratt bilimsel, teknolojik, tarihsel ve sanata dein olan her ey en etkili iletiim arac olan dil araclyla gereklemektedir. Dil, bireylerin ve toplumlarn yaamnda temel iletiim ve anlama unsurudur. Bir kltrn karakterleri arasnda nce dil, sonra dnce ve mentalite vardr. Dnme yetenei, dnlenleri anlatma ve bakalarnn dncelerini anlama yetisi, dilden yararlanma yetenei ile snrldr. Kresellemenin kltr ve dolaysyla dil eitimine ilikin iki nemli etkisi sz konusudur. Birincisi, kresellemenin teknik, ekonomik ve siyasi dinamikleri sebebiyle, baz yabanc lisanlarn zellikle ngilizcenin kresel bir dil kimliini kazanarak yerel ve ulusal dilleri kuatm olmas, bu lisanlar kendilerini nasl koruyacaklar sorunu ile kar karya brakmtr. kinci nemli etki ise, kresellemenin yaratt imkanlardan yararlanabilmek iin kresel dinamiklerin doal yaylma arac olan lisanlarn etkin ve yaygn bir ekilde topluma retilmesi zorunluluunun ortaya km olmasdr. Biraz paradoksal gibi grnen bu iki etkiyi, kresellemenin ne gz kapal bir ampiyonluunu ne de sert ve acmasz bir kartln yaparak deerlendirmek mmkndr. Kresellemeyi bir vaka olarak kabul edip, olumlu etkilerini faydaya, olumsuz etkilerinden ise, yine rasyonel zeminde kalarak, arnmaya almak gerekir.
93
Bu erevede, birinci etkinin, yani kresel etkisi ve yaygnl olan baz lisanlar karsnda Trke'nin durumunu glendirmeye ilikin u hususlar dikkate alnabilir: - Trkenin korunmas, zenginletirilmesi ve gelitirilmesi iin alnacak nlemlerde l, bireyleri kendi dillerinin farkna vardrmak olmaldr. Bunun yolu ise dilin tarih boyunca ve daha ok edebi eserler yoluyla ortaya kan belli bal verimlerini bireylere tantmak ve okutmaktan geer. lk ve orta retimin, btn dier amalardan ncelikli olan hedefi lkenin resmi dilini en iyi ekilde fertlerine retmek, onlarda dili yanlsz kullanma becerisini oluturmak olmaldr. - Dilin kirlilikten arndrlmas ve gelitirilmesi emir-komuta zinciri yerine, bu alann ana reticileri olan dilci ve edebiyatlara braklmal; bu kiilerin kurduu veya iinde yer ald zerk Trk Dil Kurumu tr kurumlar oluturulmal ve kurulanlarn zerk olarak almalar desteklenmelidir. - eitli bilim ve teknoloji dallarndaki yabanc dille yerlemi kavramlarn Trke karlklar bulunarak, bu yeni szckleri gnlk dile katma ilkesi benimsenmelidir. - Ortak yaz dilinin Trke olduu tm toplumlarda, Trke'nin ortak kltrel deer olarak desteklenmesine ynelik abalar desteklenmelidir. Trke eitim verilen okullarn saysn artrmak, Trkiye Trkesi kurslar verecek kltr merkezleri amak, Trke yayn yapan televizyonlarn btn Trk dnyasnda dinlenmesini salayacak teknik imkanlar oluturmak bu ynde alnabilecek tedbirlerdendir. Ancak, btn bu tedbirler alnrken Trk dnyasnda herhangi bir stnlk ve imtiyaz hissi uyandracak sz ve politikalardan kanmak gereklidir. Bunlarn politik hedeflerden ok ortak kltrel miras korumaya dnk tedbirler olduunun ortaya konmas gereklidir. Kresellemenin ikinci nemli etkisi, kresel yaygnl olan yabanc lisanlar topluma etkin bir biimde retme konusunun bir zorunluluk halini alm olmasdr. Kresellemenin dinamiklerini zamannda alglayp deerlendirebilme, bu dinamikleri bir toplumsal faydaya dntrebilme iyi yabanc dil bilgisine sahip nesiller yetitirmekle mmkndr. Trkiye, byk geliimler ve toplumsal deiimler yaamakta olan bir lkedir. Trkiyenin; ekonomik, teknolojik, politik ve kltrel olarak kresel dzeyde ortaya kmakta olan yapsal deiim programlarnn hazrland ortamlarda ve uluslar aras mekanizmalarda yer alabilmesi, uluslar aras karar srelerine aktif ve etkili bir katlm iin etkin bir yabanc dil eitimine ihtiyavardr.
94
Yabanc dil eitimi ada olmaya abalayan her toplumun ne kartmak zorunda olduu bir uratr. Kresel bir dnyada baka uluslarn etkinliklerini izleme ve bu uluslarn duygu, dnce ve yaratclklarn kavrayabilme, bireyin hem kendi ana dilini hem de dier uluslarn konutuu dili ok iyi bilmesini zorunlu klar. Bu sebeple de yabanc dil retimi bir ihtiyatr. Trkiye, retimini ve eitimini yapaca yabanc dillerin seimi iin, kendi lkesinin ve insannn yararna ynelik yeni ltler belirlemelidir. Uzun vadede her Trk vatandann en az bir yabanc dili hakkyla renebilmesi iin dzenlemeler yaplmal ve bu eitimin toplumun her dzeyine yaylmasna aba gsterilmelidir. zellikle ilkretim ve orta retim dzeylerinde verilen yabanc dil eitiminin niteliinin ykselmesi iin gayret gsterilmelidir. Mesleki alanlarda ihtiya duyulan yabanc dil bilgisinin yaygn eitim sistemleriyle desteklenmesi yoluna gidilmelidir.
4. KTLE LETMNN KRESELLEMEDEK ROL

Gerek ekonomik gerekse kltrel rnler, kitle iletiim aralarnn snr tanmaz gereklii karsnda dnya toplumlarnn ortak paylamlar olma durumuna gelmilerdir. Kresellemenin ortaya kard bylesi bir durum ise, zaman iinde birinci dnya lkelerinden ikinci ve nc dnya lkeleri olarak tanmlayabileceimiz toplumlara kar kltrel etkinin artmas sonucunu ortaya karmtr. Uluslar aras iletiim arac olarak internet kullanmnn yaygnlamas ise, bir yandan Mc Luhann deyiiyle dnyay kresel bir ky durumuna getirirken, dier yandan ise marjinal kitleleri de tketici ortak paydas iine dahil ederek bir anlamda tketim toplumu kavramnn yaygnlamas sonucunu dourmutur. Hi kuku yok ki, kreselleme srecinde kitle iletiim aralarnn nemli etkileri vardr. Bu srecin hzl olmasnn yan sra, toplumlara en etkin biimde ulamas ksaca medya olarak adlandrlan bu aralar sayesinde gereklemektedir. Bu aamada ortaya kan nemli bir sorun, srecin balangcnda ok seslilik sylemi ve umuduyla ortaya kan kitle iletiim aralarnn zaman iinde tek seslilik ve tek perspektiften baklan bir dnya gr retmede adeta kullanlr duruma gelmeleri olmutur. Elektronik alandaki bilimsel bulular ve bunlarn endstriyel alanlarda uygulanmas dnya leinde bir biliim ve iletiim patlamasna yol amtr. Gnmzde son derece gelimi ve merkezilemi iletiim alar her yere ve her topluma ulaabilmektedir.Hzla gelien teknolojiyle birlikte iletiimin farkl dallar ve farkl ilevleri giderek birbirleriyle btnleir hale gelmektedir.
95
inde yaadmz ve temelini yeni iletiim teknolojilerinin oluturduu bu hzl deiim srecini ve sonularn artk yerel boyutta deil, birbirleriyle yakn ilikiler srecinde olan dnya topluluklar iinde deerlendirmek ve kresel boyutta incelemek gerekir. letiim srecinin demokratiklemesi, haber aknn ok ynl geniletilmesi ve bu sayede daha fazla insann iletiim etkinliklerine katlmasnn salanmas gerekmektedir. Uluslar, siyasal gler, kltrel topluluklar, ekonomik varlklar ve sosyal gruplar iin daha eit, yani ayrm yaplmakszn, gszler zerinde bir stnlk salamakszn enformasyon alveriinde bulunma olanaklarnn geniletilmesi gerekmektedir. zetle iletiimde demokratikleebilmenin olabilmesi iin haberlerin dolamnda ift ynl bir ak yer almaldr. Dou-Bat ya da gelimi-az gelimi arasnda iletiim alannda karlkl ak frsat yaratlmaldr. Gerek okuyuculara, gerek izleyici ve dinleyicilere iletiimde daha fazla sz hakk verilmelidir. Ancak zgr bir ekilde yaplabilen haber dolamn ve zgrce ifade edilebilen grlerin ardndan iletiimde demokratikleme srecinden sz etmek olasdr. Kabul etmek gerekir ki, kresel bir ky konumundaki dnyamz giderek merkezilemekte, dnyann herhangi bir yerindeki olayn siyasal, ekonomik ve kltrel ynleri bir dierini etkilemektedir. Bu noktada elbette kitle iletiim aralar da bu yaplanmaya uygun olarak haber politikalarn belirlemektedir. Byyen basn iletmeleri ve gelien teknoloji de, bu haberleme politikasn mmkn klmaktadr. Kresel kltr balamnda medyann ve irketlerin birbirleriyle olan kar ilikileri tam anlamyla bir zincir gibidir. Bu zincirin devamn salamak iin kresel kltr ad altnda insanlar her geen gn biraz daha fazla etkilenmekte ve ynlendirilmektedir.
5. BLM VE TEKNOLOJ
Kresellemeyi, belli bir kltr, ekonomi ya da siyaset normunun deer yargsnn ya da kurumsal yapnn kresel lekte yaygnlk kazanarak o alanda geerli tek norm, tek deer yargs ya da tek kurumsal yap haline gelmesi eklinde ifade edebiliriz. Kreselleme, son zmlemede, tek bir dnya sistemine doru gidii ifade etmekte, bunun siyasi-ideolojik plandaki savunuculuunu da, bilim-teknoloji-sanayi alanndaki stnlkleri tartmasz olan lkeler stlenmektedir. Bilim ve teknolojinin gnmzde ulat nokta ile dnyann sanayi toplumundan enformasyon toplumuna gei evresinde enformasyon ve telekomnikasyon sistem ve teknolojilerinin ba dndrc geliimi, kresellemenin nesnel temellerini yaratmtr. Elbette bu, tek ynde ileyen bir iliki deildir; kreselleme de, doal olarak, bu sistem ve teknolojideki gelimelere ivme kazandran balca etkenlerden biridir.
96
Kreselleme srecinin, yaadmz an ayrt edici zelliklerinden biri haline geldii aktr. Bununla birlikte, kreselleme, ulusal snrlarn korunduu, hatta yeni ulusal snrlarn izildii ya da izilmek istendii bir dnyada yer almaktadr. Bir yanda "kreselleme" eilimi srerken dier yanda ulusal motifin giderek g kazand siyasi bir sre dnyaya egemen olmu grnmdedir. Dahas, "kreselleen" bir dnyada, rekabet yeteneklerini tek balarna srdremeyeceklerini gren uluslar, blgesel bloklamalarn peindedirler. te yanda kresellemeyle bilim ve teknolojide, dolaysyla ekonomide gl olan lkelerin dier lkeleri sosyal ve kltrel olarak etkilemesi hzlanmtr. Kresellemeyle ada Bat normlarndaki bilim ve teknoloji kltrnn, lkemiz bilim ve teknoloji kltrn genelde olumlu etkilemesi beklenebilir. Literatrmze ciddi olarak yeni girmeye balayan bilimsel etik kurallardan, okuluslu ya da yabanc ortakl irketlerle birlikte gelen teknoloji kltr ve yeni yeni filizlenmeye balayan inovasyon kltr bunun tipik rnekleridir. retim sistemleri ve i srecindeki dnmn kaynan oluturan teknolojiler kresel lekte yaygnlk kazanmakta ve egemen hale gelmektedir. rnein, enformasyon teknolojisi, hangi corafyada filizlenip belli bir olgunlua erimi olursa olsun, bugn bir dnya teknolojisi haline gelmitir. Hibir lke bu teknolojinin yaratt etkinin dnda deildir ve her lke, kendi yetenekleri lsnde, ama mutlaka bu teknolojinin kullancs haline gelmitir ya da gelmektedir. Enformasyon teknolojilerinin yaygnlamasyla birlikte, bu teknolojiye hakim lkelerin dil, felsefe gibi kltrel deerleri ve yaam biimi, insan ve toplum ilikileri gibi sosyal deerleri, dier gelimekte olan lkelerde olduu gibi lkemizde de kltrel deerlerde ve toplumsal beklentilerde bir deiim yaratmaktadr. Bu deiim, bir yanda ulusal kltr zenginliimizin ve kimliimizin zayflamas tehlikesini ierisinde tamakta, dier yanda ise, bu deiim sonucunda ileri teknoloji rn ve hizmetlerine talep artmaktadr. Ancak, bu srete teknoloji gelitiren lkelerin yaymaya altklar, kendi gelitirdikleri teknoloji ve rnlerin kullanlmas kltrdr; oysa bunlar retmeye ilikin birikimlerin aktarlmas ise sorun arz etmektedir. Trkiye gibi gelimekte olan lkelerin kresellemenin yaratt bu durumu kendi lehlerine evirmeleri, teknoloji kullanma kltrnn yan sra teknoloji gelitirme ve retme yetenek ve gelenei kazanmaya ynelik ancak pek de kolay eriilemeyen bu birikimleri farketme ve ele geirmede gsterecekleri performansa baldr. Bilimsel ve teknolojik geliim alannda kresellemenin yaratt olanaklardan edilgen olarak deil etken olarak yararlanmamz, ancak byle bir yaklamla mmkn olabilir. Ekonomik ve kltrel stnle sahip, bilim ve teknoloji alannda gl lkelerin egemenliini pekitirdii kresellemi dnya dzeninde, lkemizin giderek bu 'iddia sahibi lkeler' grubuna dahil olabilmesinin tek yolu da budur.
97
6.EVRE 6.1. i Sal ve yeri Gvenlii

yeri gvenlii, iyerinde alma koullarnn meydana getirdii, alanlara, makine ve tesislere ya da retime ynelik tehlike, zarar ve aksaklklarn aratrlmas ve nlenmesi bakmndan yaplan metodlu almalarn tmdr. Bu tanmlamada, i gvenliinin 2 zellii belirginlemektedir. Bunlardan birincisi, i gvenliinin plansz ve dzensiz bir nlemler dizisi olmayp, bal bana bir teknik olduu, ikincisi salt bir birim olmayp sanat olduudur. gvenlii ayn zamanda farkl bilim dallarnn birlikte eildii bir konudur. Hukuk, ekonomi, sosyal, siyaset gibi sosyal bilimler, ergonomi, eitli mhendislik bilimleri, istatistik ve matematik, i gvenliine farkl alardan katkda bulunan disiplinlerdir. yerlerinde alanlarn i kazalarndan ve meslek hastalklarndan korunmasn salama gereksinimi, sanayileme olgusunun bir sonucu olarak ortaya kmtr. lk kez 18.yy'da ngiltere'de Sanayi Devrimi ile balayan; iyerlerinin evlerden atlye ve fabrikalara nakledilmesi ve 19.yy'da hz kazanan el emeinin yerine youn makine kullanm, buhar ve elektiriin allan ortamlara girmesi vb. gelimeler, alanlar o ana kadar karlamadklar yeni yeni tehlikelerle yz yze getirmi ve kaza oranlarn arttrmtr. 20.yy'a gelindiinde sanayileme hareketi, maliyet ve verim kavramlarnn nem kazanmasna neden olmutur. ilik giderlerinin artmas, maliyetlerin ykselmesi rekabet edebilmek iin verimin arttrlmas ve maliyetlerin drlmesi gereini ortaya koymutur. gvenliini salama abalar da verimlilii ykseltecek maliyetlerde de yol aan yntemlerden biri olarak nem kazanmtr. Yararl ve etkin bir i gvenlii sistemi, ii, iveren ve ekonomik evrelerin bu konunun nemini kavramalar ve gerekliliine inanmalar ile salanabilir. Bu ise taraflarn i gvenliine ilikin nlemleri almann ekonomik ve sosyal yararlarn ve i kazalar ile meslek hastalklarndan doan kayplarn maliyetlerini bilmeleriyle mmkn olacaktr. Verimlilik, retim etkinlii ve gvenlik, birbirlerinden ayr dnlmemesi gereken kavramlardr. Bir iletmede verimlilii arttrmaya ynelik abalarn, i gvenliini salamaya ynelik abalara benzer olduu, bu yolda kullanlacak yntemlerin de ayn olaca, ABD'nde yaplan aratrmalarda ileri srlmtr. Aratrmalara gre; 'kazalardan korunma yntemleri ile retim hatalarn kontrol altna alma yntemleri btnyle benzerdir.' gvenlii organizasyonunun yaplmas, firmann gelimesi ve kalitesi ynnden de son derece nemlidir. Bir iyerinin iilerce 'almak iin iyi bir yer' olarak nitelendirilmesi, toplumda bu iyerine duyulan gveni arttrr.
98
gvenliinin arttrlmas alannda ok nemli sonular alnabilmektedir. Burada, uygulanacak btn eitim programlarnda vurgulanmas gereken noktalar unlardr: 1. yerinin gvenlii, dorudan doruya iinin beden ve ruh btnln ilgilendirmektedir. 2. Kiisel gvenliini ilgilendiren konularda bireyler, kazadan dorudan etkilenmeyecek olanlara oranla daha duyarldr. 3. Bu konuda iilerin getirecekleri yararl neriler dllendirilmelidir. 4. Getirilecek neriler, her eyden nce dorudan doruya iinin kendisini ilgilendirdii iin iiler karlatklar gvensiz durumlar zerine dnmeye yneltilmelidir. Herhangi bir kaza meydana geldiinde bir daha tekrarlanmasn engellenmek iin iiyi kaza raporlar sonularna dayanarak aydnlatmak gerekir. Bu hizmetlerin tam olarak yerine getirilmesi iin sanayi mhendisi, sanayi hekimi gibi uzmanlarn grup almalar yapmalar zorunludur. zellikle gelimekte olan lkelerde, gelien teknoloji ve giderek artan nfus sonucu bymekte olan endstri, insan saln ve yaamn daha riskli bir duruma getirmektedir. alanlarn sal, alma ortamndan kaynaklanan fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik ve psikolojik risklerden olumsuz ynde etkilenmektedir. Gvenliksiz durum ya da gvenliksiz davran sonucu oluan i kazalarnn farkna varlabilecek durumlar olmasna karn, iyeri ortam koullarndan ileri gelen kronik salk zararlar hemen farkedilemeyen, fakat yllar sonra ortaya kan meslek hastalklar biiminde grlmektedir. Bu balamda; 1. letmelerde uygulanacak i sal ve i gvenlii programn yrtecek ekip, egdm ierisinde hzl ve etkin almay ngrecek biimde organize olmaldr. 2. alanlarn da etkin olarak temsil edildii ekipte yasal olarak da belirtilen aralklarla yaplan toplantlarda, sorunlar ve zm nerileri gndeme getirilmeli ve uygulamaya ynelik almalar takip edilmelidir. 3. Her iletmenin yapsna uygun olarak hazrlanmas gereken i sal ve i gvenlii programlar resmi olarak belgelenmeli, standart alma artlar ve ayrntl salk, gvenlik kitapklar ile tm alanlara bilgi aktarlmaldr. 4. letmelerin tmnde yerleim plan ve i akna inceleme yaplmal ve alma sahasndaki btn risk gruplar belirlenmelidir. 5. letmelerde her birim iin risk analizi yaplmal, deerlendirilmeli ve nlemler belirlenmelidir. Tasarml gvenlik nlemleri aratrlmal ve alma esaslar belirlenmelidir.
99
6. Ortam artlarndan doacak potansiyel tehlikeleri saptayacak lmler ve incelemeler yaplmal, riskler tespit edilmeli ve bilimsel zm nerileri gelitirilmelidir. 7. Tespit edilen risklerden, alanlar haberdar edilmeli ve gerekli nlemler konusunda eitilmelidir. 8. nsan, salk ve evre unsurlarn kapsayacak ynde ii ve iveren, sendikalar arasndaki gnll giriimler desteklenmelidir. 9. Salk, gvenlik ve evre konularnda kresel norm ve standartlar rnein yetimi insan 8800 temini ve eitimi, toplam kalite ynetimi, yeni teknoloji eitimi, ISO 9000, 14000, 45000 ve serilerinin iletmeler baznda alnmas ve hayata geirilmesi tevik edilmelidir. Ancak Avrupa uluslarnda ve firmalarnda dahi uygulama yetenei zayf olan evre ve ii sal ve iyeri gvenlii programlarnn Trkiyede radikal bir biimde hayata geirilmesi Trk sanayiini altndan kalkamayaca ykmllkler altna sokabilecektir. Kresel ve ada program ve standartlara ulamak her zaman iin nemli bir ama olarak grlmeli ancak bu srece gei daha yumuak, kabul edilebilir ve uygulanabilir ynde almalar da gerekletirilebilir.
6.2. Doann Korunmas

Kreselleme sreciyle birlikte, evreyi etkileyen insan etkinliklerinin leinin bymesi ve dnya zerindeki hareketlilii, kresel lekte evre ynetimi gerekliliini daha ok arttrmtr. Ancak bu gerekliliin k noktas, gerekte, bilginin ve sermayenin kresel dolamyla balayan 'kreselleme' srecinin veri alnmas deil, doann zaten bir btn olmas, doada her eyin her eyi etkiliyor olmas ve evre varlklarnn insanln ortak varlklar olmas gerekleridir. Yaanmakta olan kreselleme sreci, bir yandan insan etkinliklerinin ve etkilerinin, bir yandan da evre varlklarnn haka olmayan bir dzen iinde kullanmnn artmasna yol amaktadr. te zellikle bu nedenlerle kresel dzeyde bir evre ynetimi dizgesi oluturulmas gereklilii vardr. Ulusal dzeydeki evre ynetimleri ise kresel evre ynetimi dizgesini btnlemek durumundadr. Trkiye'de evre ynetiminin yaplanmas ve ileyiinde, evrenin bir btn olduu gereinin yannda kresellemenin yaratt yeni durumlar ve evre zerinde yaratt etkilerin gz nnde tutulmad grlmektedir. Oysa evre sorunlarnn ulat boyutlar, evre ynetiminin, ncelikle evrenin btn olduu gerei gz nnde tutularak ve evre koruma ynnde kresel lekte oluacak olas ynetiim srecine uyum salayacak biimde gelitirilmesini gerektirmektedir. Trkiye'de kalknma planlarnn evre boyutlu olarak hazrlanmaya balanmasna ve nleyici evre politikasnn benimsenmesine karn, evre ynetimi, olumu evre sorunlaryla kar karya kalmakta, bunun sonucu olarak da yaplanmas ve ileyii onarmc evre politikas dorultusunda gereklemektedir. Bunun balca nedenleri, evrenin ve evreyi etkileyen etkinlik ve etkilerin btnsel
100
olarak ele alnmamasdr. Trkiye'de bu dorultuda yaplmas gerekenler u ekilde sralanabilir; 1- evre koruma ve iyiletirme sorumluluu yaygnlatrlmaldr. Nitekim Trkiye'de, evre Bakanl'nn yan sra birok kurum ve kurulu evre koruma ve iyiletirme amal grevler yerine getirmektedir. Hemen hemen btn kurum ve kurulular etkinliklerini evreyi dorudan ya da dolayl biimde etkileyerek gerekletirdiklerinden, birincil grevlerinin yannda evreyi de ilgilendiren grevlerinin olmas hem doal, hem de zorunludur. Ancak bu durum, bir plan erevesinde etkili bir egdm ve ibirliini gerektirmektedir. 2- evre iin btn kapsayan yaplanma oluturulmaldr. Hem evreyi etkileyen etkinliklerde hem de evre koruma ve iyiletirme almalarnda, evrenin btn eleri arasnda karlkl etkileim olduu, dolaysyla neden olunan etkilerin yaylma zellii tad gereklerinin grlmesi gerekir. Doada her eyin her eyi etkiledii gerei, evre koruma dizgelerinin, birbirini ieren, giderek byyen ve birbirini btnleyen leklerde rgtlenmesini ve uygulanmasn gerektirmektedir. 3- Ulusal politika ve planlar btnletirilmelidir. evre politikalarnn zellikle ekonomik politikalarla desteklenmeksizin yaama geirilmesi olanakl deildir. Bu nedenle, btn alanlardaki ulusal politikalar, 'evre ncelikli' olarak belirlenmeli, evre politikas zellikle toplumsal ve ekonomik politika ve aralarla desteklenmelidir.
6.3. Kentleme ve Salkl Yerleim

Kreselleme eskiden tartlan kr-kent elikisini ortadan kaldrm, eliki artk kentlerin iinde varolmutur. Kentlerdeki deiimler ortaya yeni bir kavram olan 'dnya kenti' ya da 'kresel kent' kavramn kartmtr. Dnya kentleri; telekomnikasyon merkezleri, hava alanlar, iletiim olanaklar ile donatlm geni bir finansal, hukuki, ticari ve alt yap olanaklarna sahip merkezlerdir. zel bir takm niteliklere sahip olan yerel olanaklar byk firmalar ekerken, bu blgede bulunan kenti, artlar uygunsa dnya kenti haline getirmesi sonucunu douracaktr. Bu frsatlardan yararlanmak iin, yerel yneticiler igc niteliini arttrmak, altyap olanaklarn gelitirmek, vergi politikalarn dzenlemek iin aba harcamaktadrlar. Dnyadaki hzl deiim, ekonomik kayglar nedeniyle lkeleri srdrlebilir kalknmaya zorlamaktadr. Nasl ki srdrlebilir kalknmay gerekletirmek artk lkelerin ana hedeflerinden birisi olmusa, kreselleen dnyada srdrlebilir kentler yaratmak da hedefler arasna girmelidir. Kentsel Ekoloji ad altnda ortaya atlan disiplinin ilkeleri arasnda unlar bulunmaktadr; 1. Kentsel alanda mekan kullanmn optimal hale getirmek,
101
2. Kentte toplu tama olanaklarn arttrarak zel tama aralarnn kullanmn en aza indirmek, 3. Gelien telekomnikasyon olanaklarn kentlere ulatrmak, 4. Kentsel atklarn yeniden kullanmn salamak ve 5. Ekolojik olarak srdrlebilir yaam tarzlarn salamak. 1950lerden bu yana gelien, kentlemenin sosyal ve kltrel maliyetini gz ard eden, kentlemeyi sermaye birikimi ve kalknma iin igc ve ucuz altyap arac olarak gren ve 17 Austos depremi ile ilgili iflas inkar edilemez olan anlay braklmaldr. Toplum, insan ve yaam kalitesini hedef alan ekonomik, sosyal ve kltrel kalknmay bir btn kabul eden yarm yzyldr ihmal edilen sosyal-kltrel kalknmaya nem ve ncelik veren bir kentleme sreci esas alnmaldr. Kentlemenin adil, hukuki ve demokratik olmas, planlama hiyerarisi ve hukukun kesintisiz btnl ile idari yarg hiyerarisi ve hukukun uyumluuna baldr. Stratejik kalknma planlar, blge kalknma planlar, kent dzenleme planlar sreleriyle Dantay, Blge dare Mahkemeleri ve dare Mahkemeleri sreleri kesintisiz, uyumlu ve eksiksiz iletilmelidir. Kent dzenleme planlarnn blge kalknma planlarna, blge kalknma planlarnn stratejik kalknma planlarna uyumluluu yerel ve merkezi ynetimlerin hukuki ve yasal sorumluluu iinde olmaldr. Kent dzenleme planlar il snrlarn esas almal l Belediye Meclisleri ve l Genel Meclislerinin birlikte hukuki ve idari sorumluluunda blge kalknma planlarna uygun olarak hazrlanmaldr. Kent kltrn ve hukukunu gelitirecek katlmc demokrasinin oluturulaca kentsel yaam niteleri Muhtarlk Yasasndan yararlanlarak tarif edilmeli ve yaama geirilmelidir. 2500-5000 kiilik nfusu amayan yerel ynetim birimi, yerel ynetim reformunun iinde ve temelinde yer almaldr. Kentlerin yz binlerce, milyonlarca kiiyi dorudan ilgilendiren, enerji, ulam,iletiim gibi temel alt yap hizmetlerinin kamusal hizmet niteliinin korunmas 21. yzyl uygarlnn temel gstergesi olacaktr.
102
7. KLTREL ETKLEM VE OK KLTRLLK

Kreselleme, beraberinde kltrel paralanma ve kltrler aras atmay m douracaktr? Kresel kltrn yerel insanlar tarafndan karlaldnda grlebilecek iki refleksten biri 'diren gsterme' dieri ise 'uygun' bulmadr. Yani toplum ya 'reaksiyon' gsterecek ya da 'uygun' bulup benimseyecektir. Ancak global kltrn toplumun kendisine sunulduu gibi salt bir yalnlkla kabul edilmesi her zaman gzlemlenen bir olgu deildir. Yerel topluma mal ve hizmetler, fikirler, teknoloji ile gelen global kltre kar toplumun kendisi de deiik anlamlar ykleyebilmekte ve bylece deiik alt kltrlerde kresel kltrn yorumlanmasnda farkllklar grlebilmektedir. Diren boyutuyla, alt kltr kendi dilinin korunmas iin tepki gsterebilir. rnein Fransa dilini korumak iin mcadele etmekte ve hatta global 'fast food' ('formule rapide) ve enformasyon teknolojisinde zellikle internet (entre-reseau) zerinde kendi Franszca terminolojilerini kullanma yoluna gitmitir. Dier bir rnek; ran devleti lkesine uydu anaklarnn girmesine kar kmtr. Uygun bulup, benimseme boyutunda kresel rn ve fikirlerin kabul grme sreci hzl bir biimde gerekleebilir. rnein insan haklar, kadn ve ocuk hakk ve alma hakk gibi temel prensiplerin uzlalmasnda karlalan direncin zayfl, ya da Mc Donald'sda olduu gibi hzl yemek yeme ve bu erevede 'fast food' kullanmnn artmasnn yaygnlamas toplum tarafndan rasyonel klnabilir. Kreselleme kltrel farkllklar da dourmaktadr. Kresellemenin geleneksel yaam tarzna tahribat yapabilecei, kresellemenin neden olaca dezavantajlar arasnda saylmaktadr. rnein u anda dnyada konuulan 6500 dilden sadece %10nun ileride yaayabilecei sylenmektedir. Bylece kreselleme ile birlikte daha fazla birey yeni kltrel formlarn etki alanna girmektedir. Kresel ilikilerin ve entegrasyonun hz kazanmasna paralel olarak insanlar daha fazla ok kltrl bibliyografilerinden bahsetmekte; rnein Amerikada siyah vatandalarn bir ksm kendilerini Afrikal Amerikan olarak tanmlarken, Almanyada yaayan Latin kkenliler Latin Alman kimliini vurgulamaya balamaktadrlar. Almanyada yaayan yeni kuak Trk neslinde de benzer eilimler gzlemlenmektedir. Buna karlk Almanlar da spanyolca renip Salsa dans yapmak iin gayret gstermekte ve alt kltrn etki alanna girmektedir. Bylece ok kltrl toplumun olumas ve bu toplum iinde farkl mozaiklerin temsili nem kazanmaktadr. Kresel kltr dnyadaki farkl kltrleri organize eden bir referans sistemidir. Kresel kltrn baz evrensel kategoriler ve standartlar temsil ettii, farkl kltrlerde bu kriterler zerinde younlamas gerektir. Kayna itibariyle Bat patentli olan bu evrensel standartlar ve kurallar konusunda farkl kltrlerin ortak paydada bulumas doaldr. Bu sonu beraberinde farkl toplumlar arasnda
103
ortak bilin yaratmaktadr. Kltrel kural ve normlarn olumasnda Dou ve Bat toplumlarna yneltecei etkiler ve direnler sz konusu olabilecektir. Oluturulmaya allan standart normlar ve fikirlerin ekillenmesinde Bat insan ve Bat kurumlarnn kendi iinde hem fikir olmadklar konular olabilmektedir. Dier kltrlere kendi global perspektiflerini empoze etmeye alt iddia edilen Bat lkelerinin kendi vatandalar iin de kltrel farkllklarn temsili ynnde problemler halihazrda vardr. Bu nedenle kltrel farkllklar sadece dnya baznda deil, lkelerin kendi ilerindeki farkl kltrel altyaplarn varl nedeniyle, farkl kltrlerin organizasyonu, bu balamda farkl kltrler aras diyalog ve yeni tarz zm araylar ve atma ynetimini gndeme getirecektir. Kltrel kreselleme farkl dinamikleri ve terminolojileri gndeme getirmektedir: Globalizasyon-lokalizasyon, homojenlik-heterojenlik, merkeziyetilikademi merkeziyetilik, atma-uzlama gibi. Kltrel deiim yerel kltrn kayb ya da yok oluu olarak deerlendirilmemeli, ayn zamanda kltrel deiimin kazanlar olabilecei hatta sebep olaca yaratclktan faydalanmak gerektii dnlmelidir. Kltrler aras diyalogun gelimesine doru gerekli admlar atmak, adil ve tutarl ilikilerin egemen olduu bir dnya iin ortak mcadele etmek, gelecekle ilgili aktiviteler hakknda gndem oluturmak ve farkl disiplinlerde kltrler aras farkllklara saygy pekitirecek projeler retmek, kendi toplumumuza olduu gibi ok daha geni bir corafyaya yaylan insanln mutluluuna nemli katklar salayacaktr. Trk toplumsal ve siyasal gelenei farkl kltrlere kar saygl olmay ve uzlamay ngren eitli davranlar iermektedir. Kltrler aras youn temaslar kltrel alverileri oaltarak tm taraflarn iyilii ile sonulanacak kltrel deime ve adaptasyonlara neden olmaktadr. phesiz bu olumlu gelimeler bir yandan farkll arttrrken bir yandan da yaratclk ve yenilemeye buradan da tarihte benzeri grlmemi bir genilikte iktisadi ve sosyal refaha nderlik edebilecektir. Kreselleme olgusu sivil dayanmann ne kadar gl olduunu bize gsterirken akln rehberliinde bir ynetim biiminin gerekliliini retmektedir. Karlkl anlayn artmas ve kardeliin pekitirilmesi amacyla aba sarf edilmeli, nyargl davranmaktan mmkn olduunca uzak durulmaldr. Gerek uygarla giden yolda ne kan tm banazlklarn stesinden gelmede devletin yan sra toplumun tm bireyleri ve katmanlarna, gruplarna ok byk grevler dmektedir. Trk kltr tarihinde hogr ve toleransn timsali olan Yunuslar; Hac Bekta- Veliler, Mevlanalar, Alman ve Japon milliyetilii gibi rk bir tavr iine girmeyip dier topluluklarla kltrel etkileim iine girebilmilerdir. Bir lke snrlar iinde alt kltrlerin varl, ulusal kltrn zenginlemesinde nemli rol oynarken, bunun bir ileri aamas olan zgrlklerin genilemesine katkda bulunur. Ancak herkesin kendini istedii tarzda ifade etme
104
serbestisi, her trl bilgi ve grn eit ekilde geerli olduu bir toplum tipini pratie aktarmada baz sorunlarla karlalabilir. Bu durumda toplumu oluturan tm katmanlarca paylalan ortak kltr mirasn tantc eitim programlar oluturulmaldr. ok kltrllkle ilgili nemli bir kavram yerelliktir. Bireyin kimlii, yaad yredeki dier insanlar, tarih, doa ve evre ile etkileim yoluyla olutuu iin, ok kltrlln bir erdem olarak kabul yerel mirasn da toplumsal zenginlie katlmas anlamna gelecektir. zellikle, bireyin tarihi ve sosyal (yani yerel) kimlii ile beraber kendini ifade etmesi, kendisiyle ve evresi ile daha bark, dolaysyla daha rasyonel ve sosyo-ekonomik bakmdan da daha retken bir vatanda tipinin olumasna yardm edecektir. Yerellik, ok kltrlle hayati bir katk ifade etmenin yannda, demokratik ve daha mreffeh bir toplumsal hayatn da yap talarndan birini tekil edecektir: Bir defa, katlmc olma saiki, yerel dzeyde ok daha meru ve etken olmas sebebiyle, demokratik kltr besleyecektir. kinci olarak, yerel karakter kazandrlm eitim ve gelime idraki, genel anlamda kalknmaya ok daha salkl ve kalc bir zellik verecektir. Son yllarda Dnya Bankas gibi uluslar aras kalknma tekilatlarnn da ncelii merkezi kalknma anlaylarndan ok yerel kalknma anlaylarna vermelerinin sebebi budur. Son olarak yerellik, gerek demokratik gerekse sosyo-ekonomik kalknmaya ilikin konularda duyarll artran bir etken olduu iin, vatandalarn "sorun zc" bireyler olma ya da sorunlarn zm srecine katlma yeteneini gelitirecektir. Tarih, doa ve sosyal ve fiziki evre ile etkileerek biimlenen yerel kimlikler, ok kltrllk erdeminin baat olduu bir toplumda, yukarda anlatlan yolla, ulusal vasattan birer sapma deil toplumsal zenginlii ve refah artran unsurlar haline gelecektir. Uluslar aras boyutuyla kltr konusuna bakldnda, lkemiz, izledii kltr, sanat ve dil politikasnn yetersizliinin bir sonucu olarak, son dnemde ihra ettiinden ok daha fazla kltr ithal etmekte ve yabanc kltrlerin etkisi altnda kalmaktadr. Kltrel retimimizi arttrdmz oranda, hem ilikilerimizi dzeltmemiz, hem de kart etkileri dengelememiz kolaylaacaktr. Kreselleme srecinde, kendi kimliini ve kltrn bilmek uluslar aras etkileimde ok nemlidir. Ancak kendini bilmek, deiik kltrleri tanmakla mmkn olduundan ve d dnyaya genellikle kapal bir toplum olduumuzdan kendimizi de yeterince tandmz syleyemeyiz. ada tantmda kltr ve sanat, politik ya da diplomatik bir propaganda arac olarak kullanld gibi, tepkiyi azaltp yumuatan bir ara gibi de kullanlabilir. Etkili tantmda bu iki unsur genellikle birlikte bulunduu iin, tantm abalarndaki kltr / propaganda dengesinin doru kurulmas ve srdrlmesi nem kazanmaktadr.
105
8. KRESELLEME BOYUTUYLA BLGESEL POLTKALAR

Kresellemenin karsnda yerelleme teziyle, mikro lekteki sosyal ve ekonomik gelimelerin tevik edildii ve benimsendii gnmzde; blgeler ve/veya alt blgeler ile kentler adeta yeniden kefedilmeye ve onlara yeni-nemli anlamlar yklenmeye balanmtr. Ekonomik kalknma literatrnde bile, kalknma ve planlama konseptlerinin yerini giderek blgesel-kentsel kalknma ve blgesel lekte planlama kavramlar almtr. Zira, kresellemenin etkisiyle ylma-younlama etkileri, snai-ticari hizmet sektrlerinin odakland byk kentlerde kendini gstermekte; dier blgelerden buraya nfus-igc-sermaye ve bilgi ak hzlanmaktadr. Bu gidiat adamakll alglayan ve zm getirmeye alan blgesel birlikler(AB, NAFTA; EFTA gibi) bile, ortak fonlarnn nemli blmnn blgesel kalknma almalarna kanalize etmektedirler. Buna rnek olarak bata Avrupa Blgesel Kalknma Fonu olmak zere, Avrupa Sosyal Fonu, Tarmsal Garanti ve Ynlendirme Fonu direkt olarak ye lkelerde blgeler aras dengesizlii gidermek iin, nemlice fonlar aktarmaktadr. lkemizde ise, 1970'li yllardan sonra Bat blgelerinde ylma-younlama etkisi gsteren sosyal ve ekonomik gelimeler, bata Dou ve Gneydou olmak zere, Dou Karadeniz ve Anadolu'nun dousunu da etkilemeye balam; bu blgelerden nfus-sermaye ve igcnn gelimi blgelere transferine yol amtr. Bu sre, gnmzde Anadolu'da kreselleme karsnda yeni g ve denge noktalar olarak kendini gsteren 'sanayi odaklar'nn domasna ve hissedilir ataklar yapmasna da zemin hazrlamtr. Anadolu kentlerinde birer kiisel giriim rnekleri olarak ortaya kan, tpk talya'da olduu gibi birey-aile-iletme ilikisini iyi bir rg oluturarak yaama geiren Denizli, Kayseri, Gaziantep, Konya ve orum gibi illerde yeni byme merkezleri/byme mekanlar olumaya balamtr. Gelecekte, kresellemenin nimetlerinin de bu potalarda eritilip; kresellemenin yaratt rekabet ortamnda direnli olabilecek bu sanayi odaklarnn, yeni refah alanlar yaratmalar ve nemli ilevler yklenmeleri mmkn olacaktr. Kresellemenin paralelinde blgeselleme/yerelleme; byk lekli iletmelerin yerine, kk ve orta lekli iletme; top yekn kalknma ya da planlama yerine, yerel ve blgesel kalknma, kaynaklarn daha etkin ve esnek kullanmna yol aacaktr. 21.yzyla deiim ve dnm iddialaryla giren lkemizde de, kresellemenin getirecei sorunlar amann ve nimetlerinden yararlanmann temel talarn da; yerelleme-blgeselleme, kendi kalknma dinamiklerini oluturma ve srdrebilme, farkl bir slupta yeni bir blgesel planlama yapma gibi kavramlar oluturacaktr. ABye aday lke statsnde olan lkemizin gelecekte Topluluun nemli fonlarndan yararlanabilecek olmas, blgesel ve kentsel lekte planlamann ve mekan-sektr bann kurulmasnn ve yerel motiflerin n plana karlmasn da
106
getirecek olmas, yeni bir planlama ve vizyon anlaynn ne kadar kanlmaz olduunu da ortaya koymaktadr. Sadece GAP Projesi'nin yeterli olamayaca; Dou Karadeniz Projesi (DOKAP) ve Yeilrmak Projesi gibi bulunduklar blgelerde, yeni byme ve gelime mekanlar yaratacak yeni projelerin; yeni bir giriim ve giriimci ruhunun nemi ve etkisi nmzdeki yllarda kendini iyice gsterecektir.
107
KSEL GR VE KATKILAR
108
HALUK AHMET GM KRESELLEME SRECNDEK TRKYEDE ZEL EKONOMK BLGELER, JEOPOLTK-PROSPEKTF MERKEZLER VE FUARLAR Trkiye'nin sper devletler ve AB asndan nemi, Trk pazarnn kapasitesinin yannda Avrasya'da ve mslman Dnya'daki etki ve gcyle llr. Dolaysyla Trkiye'nin Pazar olarak kapasitesi artp, blgesel etkinlii ve gc (Avrasya'da) ykseldike kresel etkinlii ykselir. Trkiye, blgesindeki etkinliini ise kendi i potansiyelleri ve gc yannda Dnya'nn sper devletlerinin iinde bulunduu kurum ve kurululara yeliinden onlarla ayn aty ve benzer menfaatleri paylamasndan salamaktadr. Her iki avantaj da kendi iinde gelitii kadar karlkl etkileim nedeniyle de ilerleme kaydetmektedir. Kreselleme blgeselleme ve blgesel birliklere zt bir gelime sreci olarak alglanmamaldr. zerinde durulmas gereken dier bir nokta ekonomik ve siyasal olarak Dnya'da tek bir Pazar ve platformun olmad, kresel sistemin iinde oklu yaplar taddr. Dolaysyla Rusya Federasyonu ve etkisindeki lkeler, Arap Dnyas, Avrupa Birlii kendi ilerinde benzer unsurlar tamalarna ramen her birinin ayr ayr alt Pazar ve menfaatler ortamlarndan olutuu sylenebilir ve her bir unsur iin genele uygun, ancak farkl bir politika gerekebilir. Trkiye, kreselleme srecine dahil olurken hem Dnya'nn genel trendlerine ayak uydurmal hem de ekonomik ve siyasal ilikilerini i ie geirerek, aamal, hesapl ve oaltarak dengelemelidir. Kreselleme sreci ilerledike uluslar aras krizler daha hissedilir ve etkili olacaktr. Bu nedenle ekonomik ve siyasal ilikilerin oaltlarak dengelenmesi nemlidir. Bylelikle Pazar oulluu salanrken hem kresellemede mesafe alnacak, hem de yakn ekonomilerin krizlerinden dk oranda etkilenme imkanlar yaratlarak, her zaman alternatif senaryolara sahip olunacaktr. Yukarda Trkiyenin kresel platformdaki neminin blgesel etkinliine bal olduuna atf yapmtk. Blgesel etkinlii arttrmak, blge ekonomileri ve ynetimleri ile gl ilikiler kurmaktan ve Dnya piyasalarn ekonomik ve ekonomiyi etkileyen alanlar asndan ok iyi izleyerek gelecek tahmini yapabilmekten gemektedir. Bunlar gerekletirebilecek projelere yatrm yapmak, kreselleen ortamda Trkiyenin kartlarn glendirecektir. Dolayl ve direkt etkileri ile bu tip projeler kapsamnda olan konu zet halinde aada verilmitir:
109
ZEL EKONOMK BLGELER: "zel ekonomik blgeler" kendi evrelerindeki ekonomik sistem ve mevzuattan greli avantajlaryla ticaretin ve sanayinin younlat yerlerdir. Bunlar Hindistan'dan Gney Afrika'ya kadar etkili olan Dubai gibi Birleik Arap Emirlikleri ynetimi altnda olabildii gibi kendi blgesinde bir zel stat veya devlet grnmnde olabilirler. zel ekonomik blgeler, in'de; zel Ekonomik Blge, Ak Ky ehirleri, Ak Ky Ekonomik Blgeleri, Serbest Ticaret Blgeleri, Ekonomik ve Teknolojik Kalknma Blgeleri, Ak Snr ehirleri diye adlandrlrlar. Bunlarn tmnn ortak yan zetle evrelerine gre ticaret ve retim konularnda daha geni serbestliklere sahip olmalar, evrelerine gre ynetimsel farkllklar, corafi adan ke ba pozisyona sahiplikleri ve ulam imkanlarnn evrelerine gre kat kat yksek oluudur. zel ekonomik blgelerle in Dnya'nn yatrmc sermayesini ve teknolojisini kendine ekerken bu blgeleri kendi kalknmasnn ve uluslar aras entegrasyonunun motoru olarak grmektedir. Hong Kong, Singapur ve Dubai ise, tarihlerinde Dnya'ya entegrasyonda geri kalm evre lkeleri arasnda cazibe merkezi ve serbestlik yatrarak yabanc sermaye ve teknolojik yatrm kendilerine ekmi, blgelerinin da alan penceresi ve ekonomik merkezi olmulardr. Bugn bu merkezler finans, kalite, denetim gibi hizmet sektrlerinin retimine doru komaktadrlar. Trkiye, iinde bulunduumuz blgede, Dnyaya entegre olamam bir evresel iinde, ulam, mevzuat, gvenilirlik, bankaclk, corafi konum olarak ayrcalkl bir zemine sahiptir. Bu koullarda, tpk Hong Kong ve Dubai'de olduu gibi ve in'deki zel ekonomik blgelerden de esinlenerek, retim, ticaret ve finans younluklu blgeler oluturmaldr. Bu blgeler, mevzuat ve ulam olanaklar ile iinde bulunduklar blgelerinin en gvenli ve sorunsuz ekonomik zeminleri olmaldrlar ve byklkleri 100 km2'nin altnda olmamaldr. Baarl rneklerin mutlaka denize kylar ve gelimi liman imkanlar vardr. Trkiyede benzeri projelere iki blgede ihtiya vardr. Bunlar; stanbul'a en ok 130 saat uzaklkta stanbul ekonomisinden beslenebilecek, Karadeniz kysnda ve salam zeminli bir zel ekonomik blgenin oluturulmas. Bu blge Rusya, Ukrayna, Romanya, ABD, Japonya, Kore ve Hong Kong gibi lkeler veya bu lkelerin byk gruplarnn ortakl ile ynetilmelidir. Blge, Karadeniz'in merkezi olmaldr. Antakya, Adana, Mersin ekseninde ayn byklkte ve Dou Akdeniz'in merkezi olacak bir "Serbest zel Ekonomik Blge"nin kurulmaldr. ABD, Japonya, srail ve Trki Cumhuriyetler, blge ynetiminde varolmaldrlar. JEOPOLTK VE PROSPEKTF MERKEZLER: Trkiye, kresellemenin gerei olarak ulusal ve uluslar aras irketleri ve yaylmalarn izleyen, ekonomik, kltrel ve kimlik sorunlarnn yeryznde ekillenmesini takip eden bir Jeopolitik Merkezi kurulmaldr. Prospektif Merkezi ise Trkiye'yi bugn ilgilendiren ve gelecekte ilgilendirecek olan blgelerin, kurum ve kurulularn gelecekteki durumlarnn tahminlerini zel lm metodlarna gre yapacaktr.
110
Bu enstitlerin zgn sonular gelecein Trk kresel politikalarnda etkin olabilecektir. FUARLAR VE KRESELLEME: Bugn says 15'e varan sektrel i fuarmz, AB hari Avrupa ve tm Asya fuarlarnn iinde byklk, katlmc ve ziyareti says olan en nemli deerlendirmede 1. srada yer almaktadr. Bu alann, Devlet tarafndan desteklenmesi, ulusal ve sektrel menfaatlere gre dzenlenmesi, uluslar aras ziyareti ve katlmc orannn arttrlmas stanbul'u kresel merkezlerin nde gelenleri iine alacaktr. Bugne kadar yaanan gelimeler, son derece dikkat ekicidir ve byk baardr. Stratejik alanlardan biri olan fuarclk sektryle i potansiyellerimizin ksa zamanda ve gerek boyutlarda Dnya'ya tantlmas mmkndr.
111

Oik 560

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Oik 560

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI

DPT: 2544 K: 560

KRESELLEME ZEL HTSAS KOMSYONU RAPORU

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

ISBN 975 19 2574 - 6 (basl nsha)

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

ve bilgilendirme programlarnn tasarmna tannmaldr.

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI KRESELLEME ZEL HTSAS KOMSYONU YELER

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Ko Holding Ko niversitesi Ko Universitesi ALT KOMSYON YELER

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Atlm niversitesi Gazi niversitesi Atlm niversitesi Gazi niversitesi

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

TSK stanbul niversitesi stanbul niversitesi DPT

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

BRNC BLM EKONOMK VE FNANSAL KRESELLEME

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

2. KRESELLEME VE DEVLETN TEKNOLOJK GELMEDEK STRATEJK ROL

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

Kreselleme zel htisas Komisyonu Raporu