Oik 524

DPT:2503 K:524
DPT VIII. BE YILLIK KALKINMA PLANI (2001-2005) ME SUYU, KANALZASYON, ARITMA SSTEMLER VE K AT I AT I K D E N E T M ZEL HTSAS KOMSYONU RAPORU
ANKARA 2000
NSZ Devlet Planlama Tekilatnn Kurulu ve Grevleri Hakknda 540 Sayl Kanun Hkmnde Kararname, ktisadi ve sosyal sektrlerde uzmanlk alanlar ile ilgili konularda bilgi toplamak, aratrma yapmak, tedbirler gelitirmek ve nerilerde bulunmak amacyla Devlet Planlama Tekilatna, Kalknma Plan almalarnda yardmc olmak, Plan hazrlklarna daha geni kesimlerin katksn salamak ve lkemizin btn imkan ve kaynaklarn deerlendirmek zere srekli ve geici zel htisas Komisyonlarnn kurulaca hkmn getirmektedir. Babakanln 14 Austos 1999 tarih ve 1999/7 sayl Genelgesi uyarnca kurulan zel htisas Komisyonlarnn hazrlad raporlar, 8. Be Yllk Kalknma Plan hazrlk almalarna k tutacak ve toplumun eitli kesimlerinin grlerini Plana yanstacaktr. zel htisas Komisyonlar almalarn, 1999/7 sayl Babakanlk Genelgesi, 29.9.1961 tarih ve 5/1722 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile yrrle konulmu olan tzk ve Mstearlmzca belirlenen Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu genel ereveleri dikkate alnarak tamamlamlardr. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan ile istikrar iinde bymenin salanmas, sanayilemenin baarlmas, uluslararas ticaretteki paymzn ykseltilmesi, piyasa ekonomisinin gelitirilmesi, ekonomide toplam verimliliin arttrlmas, sanayi ve hizmetler arlkl bir istihdam yapsna ulalmas, isizliin azaltlmas, salk hizmetlerinde kalitenin ykseltilmesi, sosyal gvenliin yaygnlatrlmas, sonu olarak refah dzeyinin ykseltilmesi ve yaygnlatrlmas hedeflenmekte, lkemizin hedefleri ile uyumlu olarak yeni bin ylda Avrupa Topluluu ve dnya ile btnleme amalanmaktadr. 8. Be Yllk Kalknma Plan almalarna toplumun tm kesimlerinin katks, her sektrde toplam 98 zel htisas Komisyonu kurularak salanmaya allmtr. Planlarn demokratik katlmc niteliini glendiren zel htisas Komisyonlar almalarnn dnya ile btnleen bir Trkiye hedefini gerekletireceine olan inancmzla, konularnda lkemizin en yetikin kiileri olan Komisyon Bakan ve yelerine, almalara yaptklar katklar nedeniyle teekkr eder, Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannn lkemize hayrl olmasn dilerim.
Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan
mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu
NDEKLER
NDEKLER _____________________________________________________________ I ME SUYU KANALZASYON ARITMA SSTEMLER KATI ATIK DENETM ZEL HTSAS KOMSYONU KATILIMCI LSTES __________________________________ I 1.SUNU __________________________________________________________________ 1 2.GENEL__________________________________________________________________ 1 2.1. 2.2. SORUNLAR_________________________________________________ 2 PLAN HEDEFLER __________________________________________ 5
3.EKLER _________________________________________________________________ 11 KENTSEL ME SUYU ALT KOMSYONU RAPORU ___________________________ 13 1.GR __________________________________________________________________ 15 2.SORUNLAR_____________________________________________________________ 15 2.1. 2.2. 2.3. 3.1. 3.2. 3.3. SU TEMINI, SU KALITESI VE HIJYEN _______________________ 15 DAITIM, LETME VE KAYIPLAR _________________________ 16 FINANSMAN_______________________________________________ 17 SU TEMINI, SU KALITESI VE HIJYEN _______________________ 18 DAITIM, LETME VE KAYIPLAR _________________________ 18 FINANSMAN_______________________________________________ 19
3.ZM NERLER_____________________________________________________ 17
4.YAPILMASI GEREKEN YASAL DZENLEMELER ___________________________ 20 5.NERLER _____________________________________________________________ 21 KENTSEL KANALZASYON ALT KOMSYONU RAPORU_______________________ 25 1.GR __________________________________________________________________ 27 2.MEVCUT DURUM VE SORUNLAR_________________________________________ 27 2.1. 2.2. 2.3. MEVCUT DURUM __________________________________________ 27 MEVCUT KAPASTE VE KAPASTE KULLANIMI _____________ 28 TEKNOLOJ _______________________________________________ 29
http://ekutup.dpt.gov.tr/icmesuyu/oik524.pdf
2.4. 2.5. 3.1. 3.2. 4.1. 4.2.
REKABET EDEBLRLK ___________________________________ 30 SORUNLAR________________________________________________ 30 VIII.BE YILLIK KALKINMA PLANI DNEMNDE (2001-2005) _ 31 UZUN DNEMDE (2001 2023) ______________________________ 32 EKLENECEK YEN KAPASITELER __________________________ 32 YEN KAPASTELERN BLGESEL DAGILIMI _______________ 33
3.AMALAR______________________________________________________________ 31
4.PLANLANAN YATIRIMLAR ______________________________________________ 32
4.3. YEN KAPASTELERN GENELDE VE BLGESEL DZEYDE KATKILARI _____________________________________________________ 33 5.YASAL VE KURUMSAL DZENLEMELER VE UYGULANACAK POLTKALAR _ 33 5.1. 5.2. YASAL VE KURUMSAL DZENLEMELER ___________________ 33 NGRLEN YEN KURUMLAR ____________________________ 35
5.3. MEVCUT KURUMLARDA YAPILMASI GEREKL DZENLEMELER________________________________________________ 36 5.4. KISA VE UZUN DNEMDE ZLENMES GEREKEN POLTKALAR __________________________________________________ 37 6.YAPILAN DZENLEMELERN VE UYGULANAN POLTKALARIN GETRLER 40 EK-1 YILLAR TBARYLE KANALZASYON YATIRIMLARI ____________________ 42 EK-2 ATIK SU ARITMA TESSLER HZMET NUFUSLARI VE YZDELER ______ 43 EK-3 ARITMA TESS BTEN BELEDYELER ________________________________ 44 EK-4 ARITMA TESS NAATI DEVAM EDEN BELEDYELER_________________ 45 EK-5 DENZ DEARJI TESSLER BTEN BELEDYELER _____________________ 46 EK-6 DENZ DEARJI TESSLER NAATI DEVAM EDEN BELEDYELER______ 47 EK-7 EBEKE NAATI DEVAM EDEN BELEDYELER________________________ 48 KIRSAL ME SUYU VE KANALZASYON ALT KOMSYONU RAPORU __________ 51 1.GR __________________________________________________________________ 53 2.MEVCUT DURUM _______________________________________________________ 54 2.1. DNYADAK DURUM ______________________________________ 56
II
2.2. 3.1. 3.2. 4.1. 4.2. 5.1.
TRKYEDEK DURUM ___________________________________ 58 SORUNLAR________________________________________________ 60 NERLER ________________________________________________ 61 SEKIZINCI BE YILLIK KALKINMA PLANI DNEMI_________ 64 UZUN DNEM (2001-2023)___________________________________ 64 FINANSMAN VE MALIYET ANALIZI ________________________ 65
3.SORUNLAR VE ZM NERLER ______________________________________ 60
4.AMALAR______________________________________________________________ 64
5.PLANLANAN YATIRIMLAR ______________________________________________ 65 6.YAPILMASI GEREKEN YASAL DZENLEMELER ___________________________ 66 7.KURUMSAL DZENLEMELER ___________________________________________ 69 8.ZLENMES GEREKEN POLTKALAR_____________________________________ 73 8.1. BUGNE KADAR KIRSAL IME SUYU VE KANALIZASYON SEKTRNDE UYGULANAN POLITIKALAR ______________________ 73 8.2. NMZDEKI YATIRIM DNEMINDE ZLENMESI GEREKEN POLITIKALAR __________________________________________________ 74 9.KAYNAKLAR ___________________________________________________________ 75 KATI ATIK DENETM ALT KOMSYONU RAPORU ___________________________ 77 1.GR __________________________________________________________________ 79 2.KATI ATIKLARIN KAYNAKLARI __________________________________________ 79 3.KATI ATIK YNETM ___________________________________________________ 80 3.1. 3.2. 3.3. ATIK MIKTARININ AZALTILMASI__________________________ 81 ATIKLARIN GERI KAZANILMASI___________________________ 82 ATIKLARIN BERTARAF EDILMESI _________________________ 83
4.EVSEL KATI ATIKLAR ___________________________________________________ 84 4.1. KATI ATIKLARIN TOPLANMASI/TAINMASI/GERI KAZANIMI VE BERTARAFI__________________________________________________ 84 4.2. 4.3. YASAL EREVE __________________________________________ 88 KURUMSAL YAPI __________________________________________ 92
III
4.4. 4.5.
FINANSAL DURUM ________________________________________ 95 KARILAILAN SORUNLAR VE ZM NERILERI_________ 97
5.ENDSTRYEL ATIKLAR _______________________________________________ 101 5.1. TEHLIKELI ENDSTRIYEL ATIKLARIN TOPLANMASI/TAINMASI/GERI KAZANIMI VE BERTARAFI ______ 101 5.2. 5.3. 5.4. YASAL EREVE _________________________________________ 105 KURUMSAL EREVE ____________________________________ 105 KARILAILAN SORUNLAR VE ZM NERILERI________ 106
6.TIBB ATIKLAR ________________________________________________________ 107 6.1. TIBBI ATIKLARIN TOPLANMASI/TAINMASI/GERI KAZANIMI VE BERTARAFI_________________________________________________ 107 6.2. 6.3. 6.4. 7.1. YASAL EREVE _________________________________________ 108 KURUMSAL YAPI _________________________________________ 109 KARILAILAN SORUNLAR VE ZM NERILERI________ 109 KARILAILAN SORUNLAR VE ZM NERILERI________ 113
7.ZEL ATIKLAR ________________________________________________________ 110 8.VIII. BE YILLIK KALKINMA PLANINDA KATI ATIK HEDEFLER___________ 113 9.KATI ATIK YNETM MODELLEMES ___________________________________ 114
ISBN 975 19 2467 7 (basl nsha) 975 19 2496 0 (elektronik nusha) Bu alma Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Sorumluluu yazarna aittir. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/icmesuyu/oik524.pdf adresindedir.
Bu yayndan 1500 adet baslmtr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyas retilmitir.
IV
ME SUYU KANALZASYON ARITMA SSTEMLER KATI ATIK DENETM ZEL HTSAS KOMSYONU KATILIMCI LSTES
: VAHAP BALMAN, TMMOB - NAAT MHENDSLER ODASI : GNGR BAPINAR, ANKARA SU VE KANALZASYON DARES GN.MD. K RAPORTR DPT KOORDNATR : HLM SABUNCU ERSN ESEN ADI SOYADI AHMET KAVALCI AHMET KAYA PROF. DR. AL KALENDER AYDIN YILMAZ AYFER GL ARAS BAAR EKM BURHANETTN ZTRK EKREM CANDAN ERKAN ERCAN ERTU KOTRK FAZIL ETNYREK GNER GCK YRD. DOC. DR. HASAN TOZLUK BRAHM KOCABA SA AKIN ARICA M. REFK BAKTER NAMIK KEMAL EKOLU OSMAN LMEZSES OSMAN ZGR ZGR PEHLVAN TAMER PAK TANER BAKALIM UFUKTAN ZTRK VAD KESMAL YUSUF BALAMILI ZYA KAHRAMAN TEMSL ETT KURULU G&G CONSULTANTS LTD. ANKAYA BELEDYES KARADENZ TEKNK NV. KY HZMETLER GENEL MDRL TKETC HAKLARI DERNE TRKYE TEK. GEL. VAKFI ASK (ANKARA) TKETC HAKLARI DERNE LER BAKANLII ASK (ANKARA) ASK (ANKARA) G&G CONSULTANTS LTD. OSMANGAZ NVERSTES DS MED NAAT TOPLU KONUT DARES BAKANLII Z N. SAN. VE TC. A.. ASK (ANKARA) ASK (ANKARA) HAZNE MSTEARLII KEREN BELEDYES KSKA KOMANDT RKET TOKAT BELEDYES TRKYE MTEAHHTLER BRL SU/YAPI ENG. CON. INC. KAYSER BYKEHR BELEDYES K BAKANI K BAKAN YARDIMCISI : PROF. DR. YAKUP BASMACI, KIRIKKALE NVERSTES
KENTSEL ME SUYU ALT KOMSYONU ADI SOYADI TEMSL ETT KURULU DS : UUR SIRALI BAKAN ASK (ANKARA) BAKAN YARDIMCISI : FEVZ BLR
I
RAPORTR RAPORTR
: NURAY DENL TOKYAY : GLHAN BACI A. BURCU ALTAN SAKARYA ATAYLA VARLIK AYE GLER HESAPTAR BAHRI DOAN BLENT BOZALI BLENT TOPKAYA ERKAN AKIN HSEYIN ELIK HSEYIN ZASLAN BRAHIM KOCABA KASIM KSE M. HAMDI DNERTA MEHMET ERBIL MUTLUTAN GLE NEE UCAR NILGN GRER NURDAN GEDIK OKTAY ERBATUR OSMAN YILMAZ AHAP MELEK TARKAN EREN YAKUP BUDAK YUSUF KPRL
ODT ASK (ANKARA) ODT LMAK A LLER BANKASI ER MAVIR MH. A AKDENIZ NIVERSITESI ATA NAAT VE SANAYI A DS LLER BANKASI DS KARABK BELEDIYESI ASK (ANKARA) UKUROVA NIVERSITESI GAMA END. A ALARKO TMMOB EHIR PLANCILARI ODASI DE UKUROVA NIVERSITESI SO TEMSILCISI LLER BANKASI DE GAZIOSMANPAA NIVERSITESI YAPI MERKEZI
KENTSEL KANALZASYON ALT KOMSYONU TEMSL ETT KURULU ADI SOYADI ASK (ANKARA), TEKNK ET. VAKFI : ZLFKAR ALTAY BAKAN BAAR MHENDSLK BAKAN YARDIMCISI : S. BLENT BAAR ASK (ANKARA) : TOMRS OKAR RAPORTR AHMET AKARCA AL AAN PROF. DR. AL KALENDER AYE KAYA DNDAR BASR AKARU C. MURAT DA FLZ YKSEL HALDUN SEVNLER HALL GKSU TOPLU KONUT DARES BAKANLII YKSEL NAAT A.. KARADENZ TEKNK NVERSTES TEMPO MHENDSLK TRKYE RESM SEK. MT. VER. SEN. LLER BANKASI GN. MD. ASK (ANKARA) KARABK BELEDYES GR NAAT VE MHENDSLK A
II
PROF. DR. HALL KUMBUR MEHMET AL ZALP NURDAN GEDK NURETTN BAYT SEMA ZTRK SEYFETTN TRKEKUL SNAN ETNKAYA
MERSN NVERSTES LLER BANKASI GN. MD. DE LLER BANKASI GN. MD. STANBUL SANAY ODASI MULA VALL TUGAL EV. TEKN. LTD. T.
KIRSAL ME SUYU VE KANALZASYON ALT KOMSYONU TEMSL ETT KURULU ADI SOYADI KY HZMETLER GENEL MDRL : KIYMET PROLU BAKAN KY HZMETLER GENEL MDRL BAKAN YARDIMCISI : TUNCAY OKYAR KY HZMETLER GENEL MDRL : HATCE NCE RAPORTR DPT DPT KOORDNATR : FLZ DOANAY AHMET AYDOAN AYE IIN BURCU TOKMAK CAHT AHN EMEL PEK EMRE ALP ERDOAN AKTA GZN AHN HATCE DN KBAL ORMATA KEMAL GNE M. EMN ERDOAN MEHMET AL PEKTEZEL MEHMET ERGVEN MEHMET NECAT ZTRK MUTLU ERDEM NLGN EGEMEN ZDEMR AKACAK PINAR SEVNDK S. NLGN NAYMAN SMGE POYRAZ AMASYA L SALIK MDRL DEVLET STATSTK ENSTTS ODT KY HZMETLER GENEL MDRL KY HZMETLER GENEL MDRL ODT KY HZMETLER GENEL MDRL EVRE BAKANLII DOAL HAYATI KORUMA DERNE MARDN VALL TBTAK ZMR KY HZMETLER L MD. KY HZMETLER GENEL MDRL KY HZMETLER GENEL MDRL EVRE BAKANLII MELEN MAVRLK DEVLET STATSTK ENSTTS LER BAKANLII KY HZMETLER GENEL MDRL EVRE BAKANLII KY HZMETLER GENEL MDRL
III
YUSUF ALP SEKMEN
LLER BANKASI
KATI ATIK DENETM ALT KOMSYONU ADI SOYADI TEMSL ETT KURULU ORDU BELEDYES : FKRET TRKYILMAZ BAKAN ZMR BYKEHR BELEDYES BAKAN YARDIMCISI : GRSEL ALI LLER BANKASI GENEL MDRL : GANME GZEL RAPORTR DPT : SEMA BAYAZIT DPT KOORDNATR DPT DPT KOORDNATR : HASAN ZKIDIK DPT DPT KOORDNATR : BELMA STNIIK DE TUGAL EV. TEKN. LTD. T. EVRE KOR. VE AMB. AT. DE. VAKFI DO. DR. AL OSMAN KARABABA TRK TABP. BR. MER. KONSEY DO. DR. MEHMET TFEK KARADENZ TEKNK NVERSTES DR. CANER ZAMBAK STANBUL SANAY ODASI DR. ERAY ZGLER DS FLZ BAYCAN EVRE BAKANLII FLZ HEKMOLU TMMOB - EHR PLANCILARI ODASI GNAY KOCASAY KATI ATIK MLL KOMTES HANDAN TANKER TAEK ZMT BYKEHR BELEDYES HLYA HAZAR PEK DDEM YOLCU BURSA BYKEHR BELEDYES KAYHAN KAVAS LER BAKANLII STANBUL BYKEHR MUSTAFA ZTRK BELEDYES NECDET ERDOAN ZEL EVRE KORUMA KURUMU LLER BANKASI GENEL MER BULUT MDRL ZLEM GROL MERSN BYKEHR BELEDYES PROF. DR. BLENT TOPKAYA AKDENZ NVERSTES PROF. DR.HASAN BASR ENTRK KARADENZ TEKNK NVERSTES PROF. DR.METN BAHTYAR TEMA VAKFI SELAM BEKMEZC ANKARA BYK EHR BELEDYES SEZER GKTAN EVRE BAKANLII SBEL OBAN ZMR BYKEHR BELEDYES SUAT HACIHASANOLU EVRE BAKANLII UURAL DALGIOLU ZAYDA MT GEN EVRE BAKANLII ZEYNEP YNTEM EKO-DENGE TMMOB-KMYA MHENDSLER ZUHAL YAZICI ODASI AYSUN BALTACI BERRN EROLU CEZM NEYM
IV
VIII. Be Yllk Kalknma Plan, me Suyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi zel htisas Komisyonu almalarnda teknik ve destek hizmetlerinin salanmasnda yardmlarn esirgemeyen Ankara Su ve Kanalizasyon daresi Genel Mdrlne (ASK) teekkr ederiz.
1. SUNU
Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan (2001 2005) almalar kapsamnda tekil edilen me Suyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri, Kat Atk Denetimi zel htisas Komisyonu drt adet Alt Komisyon halinde almalarn srdrmtr. Bu komisyonlar :
! ! ! !
Kentsel me Suyu Alt Komisyonu Kentsel Kanalizasyon Alt Komisyonu Krsal me Suyu ve Kanalizasyon Alt Komisyonu Kat Atk Denetimi Alt Komisyonudur.
Komisyonlar demokratik bir forum ortam ierisinde konular tartmlar ve ortaya konan fikirlerin nda her komisyon tarafndan ayr bir rapor hazrlanmtr. Bu raporlar, me suyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri, Kat Atk Denetimi zel htisas Komisyonu raporunun birer blm olarak sunulmaktadr. Raporlar incelendiinde, benzer sorunlarn ve nerilerin farkl ekillerde ifade edildii dikkat ekecektir. Hatta farkl raporlarda birbirleriyle elikili gibi gzken ifadelere de rastlanlacaktr. Bu raporlarda mmkn olduu kadar komisyon almalarna katkda bulunan tm katlmclarn fikirlerine yer verilmesi hedeflendiinden, elikili grlebilecek bu ifadelerden kanlmamtr. Baka bir ifade ile komisyon yeleri dnce ve fikir beyan etme ynnden ynlendirilmemi, herkesin hr iradeleriyle geni bir yelpaze ierisinde beyan ettikleri fikirlerin rapora yanstlmasnn daha yararl olaca dnlmtr.
2. GENEL
Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan (2001 2005) almalar kapsamnda tekil edilen me Suyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri, Kat Atk Denetimi zel htisas Komisyonu almalar Trkiyede yaayan tm bireyleri ilgilendirmektedir. Baka bir ifade ile bu sektr Trkiyede yaayan tm insanlarn salk, mutluluk ve ekonomik giderleri
V
ynnden byk nem arz etmekte olup sanayi ve turizm iin de tevik edici veya engelleyici zellik tamaktadr. Trkiyenin Avrupa Topluluuna girme sreci bu sektrn nemini bir kat daha arttrmtr. Hi phesiz ki, Avrupa Topluluuna girme aamasndaki Trkiyeden, ime suyu, kanalizasyon ve kat atk sorunlarnn belirli seviyelerde zlm olmas beklenilecektir. lkemizde evrenin korunmas zellikle kanalizasyon, artma tesisleri ve kat atk tesislerinin yeterli seviyede gerekletirilmesi ve iletilmesine baldr. Bu nedenlerle sektre gerekli nemin verilmesi, konularn daha ciddi bir ekilde ele alnarak sorunlarn zmne gidilmesi zorlayc olmaktadr. Trkiyenin 1997 ylnda toplam nfusunun 62.810.111 kii olduu dikkate alnarak, lke baznda ime suyu ve kanalizasyon konularnda yaplan hizmetlerin durumu alt komisyon raporlarnda aadaki ekilde zetlenmektedir. Trkiyede 15 adedi byk ehir statsnde olmak zere 3215 adet belediye bulunmaktadr. Bu belediyeler yaklak 48,8 milyon kiiye hizmet vermektedir.
!
Kentsel nfusun tamamna ime suyu hizmeti gtrlmesi, bir ksmnn iyiletirilmesi ve gelitirilmesi amalanmaktadr. Byk ehir Belediyeleri dahil 13,4 milyon kiiye kanalizasyon ebeke hizmeti gtrlmtr. ller Bankasnca atk su artma tesisi hizmeti gtrlen nfus 3,6 milyon kiidir. Yerel ynetimlerin kendi imknlaryla yaplan atk su artma tesisi says tam olarak bilinememektedir. Krsal alanda yaplan ime suyu 12,4 milyon kiiye hizmet etmektedir. Krsal alanda 2540 kye fosseptikli kanalizasyon hizmeti gtrlmtr.
! !
2.1. SORUNLAR Her alt sektrn sorunlar farkl olmakla beraber, mterek problemler ve ok nemli grlen sorunlardan bazlar aada zetlenmektedir. 1. Sektrdeki en byk sorun finansman dar boazdr. me suyu, kanalizasyon (ve bunlara ait artma tesisleri, deniz dearj tesisleri) ve kat atk tesislerinin yapm iin
2
yeterli finansman bulunamamaktadr. Ele alnan tesisler iin de ok az miktarda yllk yatrm pay ayrldndan bu tesislerin yapm ok uzun zaman almaktadr. 2. Kamu kurulular ve yerel ynetimlerde snrl sayda uzman personel bulunmaktadr. Bu kurululardaki yaplanma gnn artlarna uygun deildir. Baz belediyeler etd hazrlanmadan alt yap yatrmlarna girmektedir. lke baznda alt yap problemlerinin doru tanmn salayacak bir bilgi taban da olumamtr. Bu tesisler pahal ve uzun zamanda gerekletirildii halde kalifiye eleman eksiklii nedeniyle gerektii gibi iletilmemektedir. Su, kanalizasyon ve atk su artma tesislerinin yapm ve doru ekilde iletilmesi evrenin korunmas demektir. Fakat halkmz da bu tesislerin kullanm ve evre hakknda yeterince bilgi sahibi deildir. Hzl nfus art, g ve siyasi mdahaleler yznden yerleim planlar ksa srede deiiklie uramakta, bu durum plansz yaplamay tevik etmektedir. Plansz yaplama ve plan kararlarnn sk sk deitirilmesi alt yap tesislerinin yapmn zorlatrmakta, maliyetlerini artrmakta lke kaynaklarnn israfna yol amaktadr. D piyasalardan temin edilen bilgi, finans, alet ve ekipmanlar ounlukla ekonomik olmamaktadr. Kurulular arasndaki egdm eksiklii nedeniyle deiik kurulularca farkl uygulamalar yaplmakta, kurulular birbirlerinin tecrbelerinden yararlanamamaktadr. Mevcut tesislerin pek ou kayt altnda deildir. Bu da iletme maliyetlerinin ykselmesine ve hizmet aksamasna neden olmaktadr. Verimsiz iletme koullar kaynaklarn iyi kullanlmamas ve planlanan kapasiteye daha erken ulalmas nedenleriyle ilk yatrm maliyetlerini ne ekerek ilave kaynak israfna da yol amaktadr. Ayn zamanda mevcut kapasitenin kullanlmasnda ve yeni tesislerin planlanmasnda glklerle karlalmaktadr. Trkiye genelinde yzde ellilere varan fiziki ve yasa d kullanmdan kaynaklanan su kaaklar, ime suyu ve kanalizasyon tesislerinin etkin kullanmn etkilemektedir. Fiziki su kaaklarnn ounluu tesislerin yanl iletilmesinden ve ev balantlarnn uygun ekilde yaplmamasndan ileri gelmektedir. Bu da ime suyu, artma tesisi, baraj yapm gibi byk yatrmlarn zamanndan nce yaplmas zorunluluunu ortaya karmakta ve ekonomiyi olumsuz etkilemektedir. Atk su ve kat atk alanlarnda projelendirme, malzeme ve finansman temini, iletme konularnda maliyetleri ve inaat srelerini azaltacak teknolojik aratrmalar yetersizdir.
3.
4.
5.
6.
7.
3
8.
artnameler, proje ynetmelikleri, birim fiyat tarifleri ve genel fiyat analizleri yllarca nce hazrlandndan gnmz artlarna ters den hkmler ihtiva etmektedir. Bu da eski teknolojiye ynelik yatrmlar tevik eder bir durum getirmektedir. Mteahhitlik hizmetlerinde yksek tenzilatlar hem sektr, hem de hizmetin kalitesini menfi ynde etkilemektedir.
9.
10. Byk ehir snrlar iinde sanayi, tarm ve ticaret gibi faaliyetler ehir planlamas almalaryla tarif edilmiken, var olan alt yaplar bilhassa yeni sanayi yatrmlarn karlayamaz durumda iken, uygun denetimi yaplmayan ED raporlar ile yeni yatrmlara yanl ynde hukuki taban oluturulmaktadr. 11. Kullanan ve kirleten bedelini der kaidesi suyun temininden atk suyun artlmasna kadar geerlidir. Fakat bugnk uygulamada bu husus gereki bir ekilde almamaktadr. Siyasi kayglarla sayasz veya dk bedellerle pazarlanan veya kaak kullanlan su ar tketim nedeniyle ekonomi ve evreye yk getirmektedir. Bu durum;
! ! !
Su kaynaklarnn gereksiz tkenmesine, Gereinden byk ime suyu, kanalizasyon ve artma tesisleri yaplmasna, Bu tesisler youn enerji kullandndan gereksiz enerji tketimine sebep olmaktadr.
12. Su kaynaklarnn gelitirilmesi, kullanlmas ve korunmas ile ilgili yeterli ve kolay uygulanabilir bir su yasas yoktur. Barajlarn evresinde ve su havzalarndaki yaplama, tarm, hayvanclk ve sanayi faaliyetleri kaynaklar kirletmektedir. Mevcut su kaynaklarnn kullanmndaki ncelikler kesin belirtilmemitir. Yer alt ve yer st su kaynaklarnn zellikleri yeterince tespit edilmemitir. Su kaynaklarnn gelitirilmesi ve kullanmyla ilgili kurulular arasnda koordinasyon olmadndan su kaynaklarndan etkili bir biimde yararlanlmamaktadr. 13. Devletin 1985 ylndan bu yana genel bteden alt yapya ayrd pay azalmtr. kaynak yetersizlii, d kredi araylarna sebep olmutur. Son yllarda yabanc finans kurulular artlarn arlatrmtr. Krediyi kendi bana salayamayan baz yerel ynetimler kredi salayan irketlere ii ihalesiz verme durumunda kalmaktadr. Krediyi temin eden yapmc, Hazinece kabul edilen faizin stndeki ksm iin finansre garanti vermek zorunda kaldndan bu ek faiz ykn de proje maliyetine eklemek zorunda kalmaktadr.
4
Bu tip yatrmlar iin Hazine garantisi altnda salanan d kredilerde, kullanan ve kirleten bedelini der prensibine aykr fiili bir durum olumasna neden olabilmektedir. 14. Su, atk su ve kat atk standartlarnda eksiklikler bulunmaktadr. 15. Bugnk uygulamada krsal ime suyu ve kanalizasyon tesisleri iin yaplan harcamalarn geri dnm salanmamaktadr. 16. lkemizde etkili su kullanm, alt yap tesislerinin korunmas, su kaynaklarmzn korunmas, kat atklarn miktarnn gereksiz artrlmamas ve kat atklarn kaynanda ayrm ve tasnifi konusunda ek eitime ve yeterli organizasyona ihtiya duyulmaktadr. 17. Yasal olmayan su tketimi, tesislere yetkisiz insan ve kurulularn verdii zararlar, kanalizasyon ebeke balantlarnda ve dearjlarndaki yasal olmayan usulsz uygulamalar iin mevcut yasalar ve dzenlemeler yetersiz kalmakta, yetki dankl nedeniyle uygulamaya ynelik etkili koordinasyon salanmamaktadr. Cezalar yetersiz olup caydrc zellik tamamaktadr. 2.2. PLAN HEDEFLER Alt yap hizmetlerinin nfusun daha byk bir ksmna (srdrebilir kalknma ve blgesel gelime hedefleriyle rterek) yaygnlamasnn salanmas ana hedeflerin banda gelmektedir. Bu amala sektrler ve kurulular arasnda koordinasyon ile entegre planlama mant uygulanmaldr. Uygun teknoloji, malzeme ve ekipman seimiyle ilk yatrm ve iletme maliyetlerini halkn deyebilecei seviyelere ekmek, yatrmlarn evre dostu olmasn salamak mmkndr ve gereklidir. Bylelikle yatrmlarn geri dn salanabilir ve kirleten deyebilir. Kaynaklarn etkin kullanm salanmal, su kaaklarnda, evsel ve kat atklarn gideriminde bat standartlarnda hedefler benimsenmelidir. Etkin ve verimli bir iletme iin yatrm kararlar alma, tarife belirleme ve rasyonel ynetim ile iletme artlarnn oluturulmasna imkan verilmelidir. Hizmet gtrlen halk ve sanayicinin bu kararlara etkin kaltmyla hizmetin her ynyle birletirilmesi salanmaldr. Bu seviyeye ulaan pek ok alt yap hizmetleri zel sektre devredilebilir, yeni hizmetler iin de prensipleri iyi belirlenmi yap-ilet-devret yoluyla yeni kaynaklar oluturulabilir. Planl yaplama, kaak yaplamann tamamen nlenmesi, uzmanlama, halk ve sanayicinin evre eitimi, mevcut kapasitenin etkin kullanm yukardaki hedeflere ulamak ve verimliliin salanmas iin gereklidir. Dere yataklar ve su kaynaklar
1.
2.
3.
5
durumuna planlama safhasnda zellikle dikkat edilerek bu blgelerde yaplamaya izin verilmemelidir. 4. Byk ehirlerin su ve kanalizasyon idarelerinin hukuki yaplar daha etkin ve rasyonel karar verme ve uygulama ynnde yeniden ele alnmaldr. Kamu kurulularndaki personelin uzmanlamasna ynelik eitim ve tecrbe imkanlar salanmaldr. Alt yap tesislerinin bakm ve onarm problem ortaya kmadan ele alnmaldr. ller Bankas tamamlayarak devrettii tesislerin, bakm ve iletilmesinde, gerektiinde ilgili belediyelere yardmc olabilmelidir. ehir alanlarnn dolaysyla alt yap tesislerinin yer seimi tabi afet blgelerinden uzakta seilmelidir. Sel yataklarndaki yaplama nlenmelidir. Ekolojik bir btnlk iinde takn kontrol barajlar, dere slahlar, zonlama yoluyla ve ilgili kurulular arasnda yetki atmasn nleyerek ele alnmaldr. Alt yap hizmetleri yaplama balamadan nce gerekletirilmeli, katlm paylar proje bedellerini karlayacak lde alnmaldr. Bunun iin yasal dzenlemelere gidilmelidir. Su israfnn nlenmesi, atk sularn gereken nitelikte artldktan sonra tarm ve sanayide kullanlmas, yer alt suyu kaynaklarnn yapay beslenmesi, kat atklarn evreye (toprak-su-hava) zarar vermeden bertaraf gerekir. Bu nedenle kaynak gelitirme, kullanma ve koruma havza baznda ele alnmaldr. Mevcut evre kanunlar buna gre dzenlenmelidir. Bylelikle evre btnlk iinde ele alnabilir. Memba ksmndaki kirlenmenin mansab blgesine zarar nlenebilir. Kendi sosyal yapmza uygun teknik ve hukuki dzenlemeler ilgili kurulularn ortak almalaryla tespit edilebilir ve uygulamaya konulabilir. Problemlerin tanmlanmas, zmlerin gelitirilmesi, uygulamaya konulmasnda teknik, ekonomik, finansal, sosyal ve siyasi fizibilite safhalarnda bilimsel gereklerden taviz verilmeden ve siyasi basklarn asgari dzeyde tutulmasnn imkanlar salanmaldr. DS, ller Bankas gibi kurulularn etkinliinin artrlmas bilgi ve tecrbe birikiminin salanmas, kaynaklarn zamanla gelitirilerek yerel ynetimlere danmanlk hizmetleri verecek dzenlenmelere gidilmesi gerekmektedir.
5.
6.
7.
8.
9.
10. Planlama hizmetlerinin temelinde harita almalar vardr. Geleneksel yollarla ok zaman ve kaynak gerektirmekte olan bu alma, uydu fotoraflarndan ve GPS tekniinden yararlanarak bilgisayar ortamnda hazrlanan harita teknikleriyle deitirilmelidir. ki bin yl teknolojisinin getirdii imknlara gre ok ucuza mal olan ve ksa zamanda tamamlanan bu haritalar, corafi bilgi sistemi altlklarn da oluturur.
6
Amaca ynelik olarak bu altlklar zerinde allacak konu ile ilgili bilgisayar destekli analiz programlarnn getirdii daha geni analiz imkanlaryla, alt yap iletmesi, projelendirmesi ve planlamas yaplabilir. Zamanla bu bilgiler, iletme bilgi sistemlerinin de altln oluturur. SCADA bilgilerinin de yardmyla ve entegre altrlmasyla; daha etkin, hzl, ahsi yanllarn aza indirildii, kaynaklarn daha etkin kullanmna ve programlanmasna imkan tanyan bilgi sistemleri gelitirilebilir. Bylesine bir teknoloji lkemizde ksa zamanda uygulamaya konulabilir. Sonuta DPT, Hazine, DE gibi kurululara zamannda hzl gncel doru bilgi ak salanabilir. Alt yap varlklarnn envanteri bu yolla daha da etkili tamamlanabilir. Bu erevede bilgilerin nasl toplanp iletileceine ait ulusal bir standardn da hazrlanmas faydal olacaktr. 11. zellikle 1990l yllarda artma teknolojilerinde ilk yatrm ve iletme maliyetlerini drc ve k suyu kalitesini iyiletirici gelimeler olmutur. Bu gelimenin temelinde suya oksijen iletimindeki yeni aygtlar vardr. Yzey havalandrclar ve benzerlerine kyasla, eit enerji tketiminde drt misli ve daha fazla oksijeni yeni aygtlarla iletmek mmkndr. Uzun amur yana gre projelendirilen yeni artma tesisleri ok daha az amur, fosfat ve azot giderimi iinde iyi kaliteli k suyunu daha ucuza retebilmektedir. zmir atk su tesisi rneinde olduu gibi edeer nfus bana yatrm maliyeti bu tip teknolojilerde on dolar civarndadr. Bu tip teknolojilerin knowhow ve ekipmanlarnn kullanlmas temin edilmelidir. Dolaysyla lkemiz insannn deyebilecei ilk yatrm ve iletme maliyetlerine ulalm evreyle uyumlu evsel ve sanayi atklarnn artm mmkn olur. Byle bir teknoloji uygulanabildii takdirde d krediye ihtiya olmayaca gibi, ucuz iletme giderleriyle evreye uyumlu atk su tesisleri inaa etmek ve iletmek mmkndr. 12. Su, atk su ve kat atk standartlar Avrupa Birlii Standartlarna gre yeniden belirlenmelidir. 13. Krsal kesimde bilinsiz gbre ve tarm ilac kullanlarak su kaynaklarnn kirletilmesi nlenmelidir. 14. Kat atklarn kaynanda ayrtrlmasna gidilmeli, israf veya bilinsizlik nedenleriyle retilecek kat atk miktarnn gereksiz artrlmamas iin medya ve okullar araclyla etkili bir eitim program uygulanmaldr. Belediyeler kat atklarn kaynakta ayrlarak toplanmas konusunda gerekli organizasyonlar yapmaldr. 15. Brokratik ilemlerin asgariye indirilmesinin salanmas, proje kontrollk hizmetleri iin kamu grevlileri yannda ehil mavirlik ve mhendislik brolarna da yetki ve sorumluluk verilmesi erevesinde, gerektiinde yanl yaplan uygulamalar iin cezai yaptrmlar olan yasal dzenlemeler getirilmelidir.
7
16. hale edilecek ilerin projelerinin mutlaka tam olarak yaplmas ve deneklerinin nceden ayrlmas, ilerin srncemede kalmadan sratle bitirilmesini salayacaktr. Bu sistem yerleinceye kadar rayi ve sabit birim fiyatlar salkl ve gerei yanstacak ekilde zenle hazrlanmaldr. Bunun olmad durumlarda anahtar teslimi projelerle yksek teknolojili ve dk iletme maliyetli ekonomik sistemler nerilebilir. 17. Kanalizasyon ve artma tesislerinin lke, blge ve yerleim koullarna uyum salamasna, uygun teknoloji kullanmna srekli ilerlik salanmasna zen gsterilmelidir. 18. Serbest piyasa koullar ve zel sektre nem verilmeli, mevcut kapasitesinin etkin ve verimli olarak kullanlabilmesi iin gerekli nlemler alnmaldr. 19. Belediyelerin su ve kanalizasyon iletmeleri zelletirilerek, belediyelerin yapm ve iletmeden uzaklatrlp, denetleme mekanizmas haline getirilmesi tevik edilmelidir. 20. Yamur sular ile atk sularn ayrk sistemde birbirlerine karmas nlenmelidir. 21. Bugnk koullarda, d krediler ilerin ihale bedellerinin en az iki kat dzeyindedir. Yerli kredili ilerin desteklenmesi gerei bir kez daha vurgulanmaldr. Yabanc kredi veren kurulular, lkemiz gereklerine uygun olmayan iletilmesi zor, ok enerji tketen, ok fazla mekanik ekipman gerektiren tesisleri tavsiye etmekte, bu arada salanan kredinin byk bir ksm kullanlarak yabanc mavirler araclyla, lkemize pahal ekipman ve malzeme satmaktadrlar. Bunun nne geilmelidir. 22. Temin edilen ime suyunun potansiyel atk su olduu hususu gz nnde bulundurularak, ime suyu alt yaps tamamlanm sistemlerde eksik olan atk su alt yapsnn tamamlanmasna ncelik verilmelidir. Planlamada, uluslararas anlamalarn balaycl ve turizm asndan deerleri de dikkate alnarak turizm yrelerinin alt yap projelerinin yapmna ncelik verilmelidir. 23. marsz yerlere yatrm yaplmamasna zen gsterilmelidir. marsz blgeye gtrlen her yeni hizmet, imarsz yaplamay, kaynaklarn verimsiz kullanlmasn tevik etmekte, lke kaynaklarnn ziyanna ve devlete ait arsa ve arazilerin igali ile birlikte haksz rant salanmasna neden olmaktadr. 24. Kanalizasyon ilerinde toplayc ve kollektrler hari ebeke hatlar ve abone balants inaat ilerinin ller Bankasnn zerinden alnp, ller Bankasnn danmanlnda belediyelere devredilmesi salanmaldr.
8
25. Krsal alanlarda ime suyu gtrlemeyen blgelerin tesislerinin yaplmas, iyiletirilmesi ve tercihli olarak ebekeli ime suyuna kavuturulmas gerekir. 26. Krsal kesimde kanalizasyon ve artma tesislerinin yapm beraberce ele alnmaldr. Bu nedenle 5 yllk plan dneminde her yl be yz kye kanalizasyon ve dk maliyetli artma tesisi ile 2500 kyn alt yapsnn tamamlanmas planlanabilir. Bunun iin tketen der prensibinin baz alnaca finansman modelleri oluturulmasna ynelik yasal dzenlemeler getirilmelidir. 27. Btn alt yap kurulular arasnda, byk ehir belediyelerinin, ller Bankasnn, Ky Hizmetlerinin, niversitelerin, mesleki oda ve kurulularnn, mavirlik ve mteahhitlik birliklerinin yer ald ayn amaca ynelik beyin ve emek gcnn daha verimli kullanmn salayacak, gncel gelimeleri takip edip, gerektiinde byk yatrmlarn fizibilitesi zerine yorum yapabilecek [bilgi bankas, yaynlar, seminerler, konferanslar ve eitim], periyodik olarak toplantlar yapacak bir egdm birimi dnlmelidir. (Hazine Mstearl veya DPT koordinasyonunda dnlebilir.) Ayrca sektrle ilgili tm sknt ve zm nerilerinin aktarlaca ve periyodik toplantlarla deerlendirilecei, gerekirse yasal dzenlemeler iin teknik alt yap oluturacak ller Bankas, DS, evre Bakanl Byk ehir Belediyeleri, Mteahhit firmalar, Odalar, Mhendislik ve Mavirlik firmalar, gibi ynlendirici, uygulayc, denetleyici kamu kurulu ve zel sektr birliklerinin, temsilcilerinin katld bir Meclis alt komisyonunun, problemlerin yasal zmlerle hzl bir ekilde almasna katks olaca dnlmektedir. 28. Alt yap kurulular arasnda iletme kalitesini artrmak masraflar azaltmak, malzeme alm, datm ve depolanmasnda ucuzluk ve hz salamak iin hizmet birlikleri tevik edilmelidir. 29. ller Bankas, Byk ehir dndaki belediyelerin, tarifeler, finansman, iletme ve jeolojik ettlerde daha etkin olmalarn salamak zere yeni danmanlk birimleriyle donatlmaldr. 30. 3202 Sayl Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn Kurulu Kanunu ile halen yrrlkte olan 442 Sayl Ky Kanunu ve 7478 Sayl Ky me suyu Kanunu arasndaki elikilerin giderilmesi iin gerekli dzenlemeler yaplmaldr. 31. 2032 Sayl Kye Gtrlen Hizmetlerden Gnll Katklar Dnda Katlma Paynn Alnmamas Hakknda Kanun kylere gtrlen hizmetlere kullancnn katlmn salamak zere yeniden dzenlenmelidir.
9
32. 442 Sayl Ky Kanununda ky ve bal yerleim birimleriyle ilgili tanmlar gnn koullarna gre yeniden belirlenmelidir. Ky ynetimi bugnk konumundan karlp iler hale getirilmeli, yeni ky olacak yerleim birimleri ve yeni oluan yerleim birimlerinin tescil edilmesi hususunda belli birtakm kstaslar getiren yasal dzenlemeler yaplmaldr. 33. Atk su ham ya da artlm halde tarmda kullanlmaktadr. Bu nedenle artma tesislerinin sulama amal ele alnmas daha gerekidir. 34. 2464 Sayl Belediye Gelirleri Kanununun ilgili hkmleri harcamalara katlma paylarnda yetersizdir. Yeni dzenlemelerle yatrm aklar karlanabilir. Alt yap tesislerinin amortisman, bakm, personel, idare ve deiken iletme giderlerinin gznne alnd gereki tarifelerin yaplabildii ve modern iletmecilie imkan tannd dzenlemeler getirilmelidir. 35. Yap-ilet-devret modelinin hukuki yaps, uygulamada yaygnlk kazanacak ekilde dzenlenmelidir. 36. Kanalizasyon ve atk su alanndaki mevzuat dankln giderecek denetimi ve koordinasyonu kolaylatracak, cezai meyyidelerle desteklenmi, yetki karmaas olmayan uygulamas kolay bir dearj yasas hazrlanmaldr. 37. Yasal olmayan su tketimi, pis su ve yamur suyu hatlarna olan yanl balantlar, usulsz dearj uygulamalar iin mevcut dzenleme ve yasalarn yetki dankln giderici ve havza baznda kontrole olanak salayc dzenlemelerle koordinasyonu kolaylatrc ve caydrc nitelikteki cezalarla destekli bir ekilde gelitirilerek, yeniden dzenlenmesi gerekmektedir. Bunun iin gelimi bat lkelerindeki uygulamalar rnek alnabilir. 38. 2886 Sayl Devlet hale Kanunun gnn artlar, yeni teknolojilerin kazanlmas, bugne kadar kazanlan tecrbenin kullanmn yanstacak ve mteahhitlerin hakl ihtiyalarna cevap verecek ekilde mutlaka deitirilmelidir. 39. Bayndrlk ve skan Bakanl tarafndan yaynlanan yllk Uygun Bedel Kriterleri Teblii yksek tenzilatlar zendirmeyecek, gelien teknolojiye adaptasyonu kolaylatracak ekilde hazrlanmaldr. 40. artnameler, birim fiyat tarifleri ve fiyat analizleri srekli gelimekte olan modern teknolojiye uygun, hakkaniyeti salayc ve tek tarafl hkmleri bertaraf edici ekilde yeniden hazrlanmaldr. 41. Belediyeler ve ller Bankasnn kurulu yasalarnda gerekli dzenlemeler yaplarak eitim, iletme ve proje hizmetlerinde salanan imkanlar gelitirilmelidir.
10
42. Mteahhitler, halen kuruluu ve alma alan ynnden dorudan hibir ilgilerinin bulunmad, Ticaret ve Sanayi Odalarna mecburi ye olmak zorundadrlar. Halbuki mteahhitlik, dorudan ne ticarete ne de sanayiye benzemeyen bir kurulutur. Bu sebeple mteahhitlerin sorunlar, plan ve programlar, sektrn gelimesi iin yaplmas gereken almalarda sanayi ve ticaret odalarndan tamamen farkldr. Bu nedenle Odalar ve Borsalar Birlii bnyesinde naat, Tesisat ve Proje Mteahhitleri Odas kurulmaldr.
11
3. EKLER
A - KENTSEL ME SUYU ALT KOMSYONU RAPORU B - KENTSEL KANALZ ASYON ALT KOMSYONU RAPORU C - KIRS AL ME SUYU RAPORU KANALZAS YON ALT KOMSYONU
VE
D - KATI ATIK DENETM ALT KOMSYONU RAPORU
12
13
VIII. BE YILLIK KALKINMA PLANI ME SUYU, KANALZASYON, ARITMA SSTEMLER VE K AT I AT I K D E N E T M Z E L HTSAS KOMSYONU
KENTSEL ME SUYU ALT KOMSYONU RAPORU
14
15
1. GR
Sosyal ve ekonomik gelime ile birlikte yaam standartlarnn ykselmesi, kii bana ime ve kullanma suyu ihtiyacn da nemli llerde arttrmaktadr. Bu nedenle, yeni su kaynaklarnn gelitirilmesi ve bunlarn toplumun kullanmna sunulmas iin yeterli finansmann salanmas sadece gerekli deil, ayn zamanda bir zorunluluk haline gelmitir. Su, zellikle ime suyu, olmazsa olmaz olarak nitelendirilmesi gereken tartlmaz temel bir gereksinimdir. Dolaysyla, ime suyu olmayan ya da ok yetersiz durumda bulunan yerleimler iin bu gereksinimin ertelenmesi veya baka bir gerekeyle yatrmdan kanlmas sz konusu olmamaldr. 30 Kasm 1997 tarihinde yaplan Genel Nfus Saymnda, 1990-1997 yllar arasnda Trkiye genelinde, ortalama yllk nfus art hz % 1,5, il ve ile merkezlerinde nfus art hz % 2,83, bucak ve ky nfus art hz ise % (-0,657)dir. Bu bilgiler nda %1,5 yllk nfus art varsaymna dayandrlarak 2020 ylnda ulalacak nfus 87 339 000 ve kii bana decek tketilebilir su rezervi ise 1042 m3/kii/yl olmas tahmin edilmektedir. Tketilebilir ferdi su rezervinin 1000 m3 civarnda ve altnda olan lkelerde nemli su sorunlaryla karlalaca uluslararas kaynaklarca kabul edilmektedir. Trkiye, kaynaklarn etkin olarak kullanmad ve yeni kaynaklar gelitirmedii takdirde sz konusu dnemde ciddi problemlerle karlaacaktr. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan kapsamnda oluturulan Kentsel me suyu Alt Komisyonu, sorunlar ve zm nerilerini 1) Su temini, Su Kalitesi ve Hijyen, 2) Datm, letme ve Kayplar ve 3) Finansman olmak zere ana balk altnda toplam ve raporda sunulan ekilde zetlemitir. Gerekli grlen Yasal Dzenlemeler ve neriler ise 4. ve 5. Blmlerde sunulmutur.
2. SORUNLAR
2.1. SU TEMN, SU KALTES VE HJYEN 1998 ylnda Trkiye de ime ve kullanma suyunun 1 584 686 000 m3 yzey suyu, 2 457 772 000 m3 de yer alt suyundan temin edilmitir. Yzey suyu olarak baraj, glet, gl, akarsu ve dier kaynaklar, yer alt suyu olarak da kuyu ve kaynak suyu deerlendirmelerde esas alnmtr. Su temini, kalitesi ve hijyen ile ilgili sorunlar u ekilde zetlenebilir: 1. Hzl nfus art, kyden kente g ve yatrmlarn geciktirilmesi ve zamannda bitirilememesi nedeniyle ime ve kullanma suyu temininde skntlar yaanmaktadr.
16
2.
Kentsel alanlardaki sorunlarn ou, kaak yaplamalarn olduu imarsz alanlarda younlamaktadr. Geliigzel oluan bu blgelere ime ve kullanma suyu gtrmek, kentin imarl alanlarna gre, daha zor ve daha pahal olarak salanmaktadr. Planl blgelerde daha fazla kata izin verilmesi gibi imar planndaki deiiklikler nfus younluunun ve dolaysyla ime ve kullanma suyu talebinin artmasna neden olmaktadr. Siyasi otoritenin nazm planlara mdahalesi planlamada sorun yaratmaktadr. Barajlarn evresinde yaplamaya bal olarak ham su kaynanda kirlenmektedir. Su havzalar yaplama, sanayi, tarm, hayvanclk gibi faaliyetler sonucu kirlenmektedir. Havza baznda ime, sulama, sanayi ve enerji sektrlerinin su ihtiyalar belirli deildir. Yer alt sular, kat atk depolama sahalarndaki sznt sonucu kirlenmektedir. Jeolojik formasyonlarn yer alt suyuna, baraj ve gllerde tutulan ham suya etkisi bilinmemektedir. 2.2. DAITIM, LETME VE KAYIPLAR Datm, iletme ve kayplar konusundaki sorunlar u ekilde sralanabilir:
3.
4. 5. 6. 7. 8. 9.
1. 2.
me suyu sistemlerinde bakm, onarm ve kaak kontrol amal tesisat galerileri bulunmamaktadr. Mevcut ime suyu artma tesislerinde, birka iyi rnek dnda, nemli iletme problemleri gzlenmektedir. lk yatrm maliyeti yksek olan bu gibi tesisler, vasfsz kiiler veya gruplar tarafndan iletilmektedir. Ham su, genelde kimyasal madde kullanlmakszn filtre edilmekte ve klorla sterilize edilip ehir ebekesine verilmektir. Tesisin ihtiyac olan rutin bakm ve gereken yenileme ilemleri iin neredeyse hibir kaynak ayrlmamaktadr. Bu husus tesislerin ekonomik mrlerinin ksalmasna neden olmaktadr. Belediyeler politik kayglarla su sat fiyatlarn dk dzeyde tutmakta, baz belediyelerde tarife uygulamas yaplmamaktadr. Bu durum suyun israfna neden olmaktadr.
3.
17
4.
Sayasz su kullanm, kk belediyelerde ve byk kentlerin gecekondu yerleim blgelerinde yaygndr. Kaak kullanmlardan dolay gerek su tketim miktarnn bilinmemesi, tketilen miktarn gereki olarak fiyatlandrlmamasna neden olmaktadr. ehir ebeke suyundaki % 50 lere varan su kayb ok ciddi ve dikkatle ele alnmas gereken bir konudur. Kent ii alt yap ebeke almalarnda kamulatrma ve ruhsat ilemlerinde, yerel ynetimler ve ilgili dier kurulularn yetkileri yeterince belirgin deildir. Genel olarak belediyelerin ve byk ehir belediyelerinin Su ve Kanalizasyon darelerinin bnyesindeki yetimi ve vasfl teknik personel says yeterli deildir. Personel sorunlarnn yansra, belediye gelirlerinin azl ve yetersiz finansman olanaklar, yatrmlar olumsuz ynde etkilemekte ve belediyelerin ime suyu sistemlerini iletmesi ile bakm, onarm ve yenilemesi almalarn srdrmesinde darbogazlara ve byk aksamalara yol amaktadr.
5. 6. 7.
2.3. FNANSMAN me ve kullanma suyu yatrmlarnda finansman ile ilgili sorunlar zet olarak aada sralanmtr: 1. Son yllarda lkemizde demeler dengesi ak verdiinden, alt yap yatrmlar iin de yeterli kaynak ayrlamamaktadr. Bu nedenle birok alt yap yatrm ele alnamamakta, ele alnp balayan tesisler ise bir trl bitirilememektedir. Alt yap yatrmlarnn zorlayc ihtiyacn hisseden baz belediyeler, d lkelerden kredi temin ederek, demekte ok zorlanacaklar ar borlarn altna girmektedir. ller Bankas yatrmlarnn en nemli finansman kayna vergi gelirlerinin %3n oluturan Belediyeler Fonudur. Ancak 1993 ylndan itibaren Belediyeler Fonu Genel Bte kapsamna alndndan bteye ok dk miktarda fon denei konulmakta ve bu da yatrmlarn z kaynaktan karlanan miktarn her sene artrmaktadr. Yerel ynetimlerin kendi yatrmlarnn bir blmn yapabilme gleri, snrl gelir kaynaklar nedeni ile olumamakta, bu snrl gelir kaynaklarnn nemli bir blm personel giderlerine ayrlmaktadr. me suyu tarifeleri gereki olarak tesbit edilememektedir.
2. 3.
4.
5.
18
6.
Yeni imara alan alanlara gtrlen alt yap hizmetlerinden, arsa deerini artrmasna ramen, baz belediyelerce katk pay alnmamaktadr.
3. ZM NERLER
Blm 2 de zetlenen sorunlara nerilen zmler ayn sra ile aada verilmitir: 3.1. SU TEMN, SU KALTES VE HJYEN Her yl kullanma sunulan ime suyu miktarnn en az nfus art hzna paralel olarak artrlmas, buna bal olarak da sektrde grev yapan kurulularn yatrmlarn artrarak srdrmeleri kanlmaz bir zorunluluk olarak deerlendirilmelidir. Alt yap hizmetleri tamamlanm, imarl arsa retiminin salanmas, bir baka deyile alt yapnn nce, yaplamann ise daha sonra gerekletirilmesi gerekmektedir. mar planlar ile alt yap projelerinin ezamanl olarak ele alnmas, uygulamada optimal zmlere olanak tanyacaktr. Mevcut kentsel teknik alt yapnn zellikle ime suyu ebekesinin ar yklenmesini nlemek zere, meskun alanlarda imar plan deiiklikleri yaplarak konut younluklarnn artrlmasnn nlenmesi gerekli grlmektedir. Jeolojik koullarn uygun olduu blgelerde, yer alt suyunun beslenmesi amacyla besleme barajlarnn yaplmas tevik edilmelidir. Su israfn nleyici eitim programlarnn medyada yer almas salanmaldr. Yzeysel ve yer alt sularnn kalite atlas karlmaldr. me, sulama, sanayi, enerji sektrleri su ihtiyalar havza baznda belirlenmelidir. Kat atk depolama sahalarnn seiminde ime suyu faktr dikkate alnmal, ime suyu kaynaklarnn sznt sularnn tehdidi altnda bulunmas nlenmelidir. Ham su kaynaklarnn yeterince korunmas, artma maliyetini dreceinden, tketiciye kaliteli ve salkl ime suyu daha ucuza temin edilebilir.
1.
2. 3.
4. 5. 6. 7. 8. 9.
10. Siyasi otoritenin nazm plan uygulamalarna geliigzel mdahalelerinin durdurulmas ynnde gerekli nlemler alnmaldr. 11. Gerek yer alt ve gerekse yer st su kaynaklarnn kirlenmesine ve bozulmasna kar gereken nlemler alnrken, sz konusu kaynaklarn kirlenmeden nce korunmas, atk
19
sularn uzaklatrlmas, kat atk toplanmas ve depolanmas endstriyel kirlenmenin olabildiince nlenmesi ve tarmsal alanlardan gelen ve ar gbre ve tarm ilac kullanlmasndan kaynaklanan su kirlenmesinin kabul edilebilir dzeylere indirilmesi konular zerinde titizlikle durulmal, bu konuda yetkili kurulularn grevini eksiksiz olarak yerine getirmesi salanmaldr. zellikle ime suyu kayna olarak kullanlan baraj ve doal gllerin kirlenmeye kar korunmas dn verilmeden srdrlmelidir. 3.2. DAITIM, LETME VE KAYIPLAR Datm, iletme ve kayplar konusundaki zm nerileri de u ekilde sralanabilir: 1. Kentsel teknik alt yap kapsamna giren yol, ime suyu, atk su, yamur suyu, elektrik, havagaz/doalgaz ve haberleme ebekelerinin ve gzergahlarnn, birbirleriyle ilikileri gzetilerek tesisat galerileri oluturulmaldr. mar planlarnda, galerilerin stne gelen uygun alanlar, bakm, onarm ve yenileme almalarna olanak verecek kullanmlara ayrlmaldr. Alt yap tesislerinin yapm srasnda ortaya kabilecek st ste dmeler, akmalar ve benzeri yer seimi sorunlarn ortadan kaldracak yeni dzenlemelere gidilmeli ve kaldrm altlarnn paylamnn TSE standartlar erevesinde uygulanmas salanmaldr. Kentii alt yap ebeke almalarnda yerel ynetimler ve ilgili dier kurulularn kamulatrma ve ruhsat ilemlerindeki karmaa giderilmeli ve kamu yarar n planda tutularak soruna ilevsel ve kalc zmler getirilmelidir. ebeke kayplarnn %16-18 seviyelerine indirilmesi hedeflenmelidir. Bylece il ve ile merkezlerimizdeki yksek nfus art hzna ramen herhangi bir kapasite artrm yaplmakszn, yaklak olarak 10 yllk ek rezerv ans doacaktr. Bu nedenle, su kayp ve kaaklarnn olabildiince azaltlmas ve engellenmesi ynndeki aba ve yatrmlara arlk ve ncelik verilmelidir. Bu konuda belediyelere mali ve teknik destek salanmaldr. Tm alt yap yapan kurulularn tesislerinin iletme planlarn ieren bir mterek plan gelitirilmeli ve alt yap ileten ve yapan kurulularda bu planlar titizlikle saklanmaldr. Bu amala, tm alt yap tesislerinin her bir kent leinde ayrntl envanterinin kartlmas, bunun haritalara ilenmesi ve yakn gelecekte de Corafi Bilgi Sistemi kapsamnda veri tabannn oluturulmas gndeme alnmaldr. Hat kaaklarnn azaltlmas maksadyla belediyeler ebeke haritalarn detayl olarak kartmal, koruyucu hat bakmn yapmaldr. Ayrca byk ehirlerde SCADA sistemine geilmesi almalar balatlmaldr. Kaak su kullanmnn nlenmesi iin etkin denetim yaplmaldr.
2.
3.
4.
5.
6.
20
3.3. FNANSMAN me ve kullanma suyu yatrmlarnda finansman ile ilgili zmler zet olarak aada sralanmtr: 1. me ve kullanma suyu amal artma tesislerin iletilmesi, kalite kontrol hari tutulmak kouluyla zelletirilmelidir. Ancak, su temini ve iletilmesi konusunda yasal boluklarn olduu ve dzenleyici kurallarn oluturulmad bir ortamda, stratejik bir varlk olan suyun kamu denetimi dna karlmas konusunda dikkatli davranmak gerekir. ngiltere gibi lkelerin nce zelletirip sonra yeniden kamulatrd su temini ve iletilmesi konusunda bu lkelerin deneyimlerinden yararlanmak, benzer sorunlar yaamamak iin, nemlidir. Yapm devam eden tesisler iin eldeki kaynaklarn daha rasyonel dalmnn salanp bunlarn bir an nce bitirilmeleri salanmal, yeni yatrmlar iin Yap-let veya Yaplet-Devret modellerinin uygulamaya geirilmesi dnlmelidir. D Kredi kullanlarak yaplan ilerin mutlaka DPT ve ilgili Devlet Kurumu tarafndan denetlenmesi gereklidir. Su tarifeleri gereki bir biimde objektif kriterlere dayal, politik endielerden uzak olarak tespit edilip, uygulanmaldr. Gtrlen hizmetlerin finansman gereki kaynaklara dayanmal ve tarifeler bu ark dndrebilecek boyutlarda, medeni ihtiyalar gznne alnarak, kademeli olarak belirlenmelidir. Kanalizasyon olan yerlerde, kanal bedeli de su ile birlikte tahsil edilmelidir. Gerektiinde, ncelikli baz ime suyu projelerinin Hazine garantisini haiz %100 d kredi temini ile ihale edilmesi, projelerin daha hzl bitirilmesine yardmc olabilir. Trkiye ile eitli yabanc lkeler arasnda imzalanan Karma Ekonomik Komisyon Protokollerine, zellikle yabanc mal girdisi fazla olan artma ve byk pompa tesisleri gibi projelerin dahil edilmesi, projelerin hzl bir biimde tamamlanmasn salayacaktr.
2.
3. 4.
5. 6.
4. YAPILMASI GEREKEN YASAL DZENLEMELER

Amalara ulaabilmek iin yaplmas gerekli yasal ve kurumsal dzenlemeler ve neriler unlardr: 1. Belediyeler Fonunun kesintisiz olarak ller Bankasna ayrlmas konusunda yasal dzenleme yaplmaldr.
21
2. 3. 4.
167 sayl Yer alt Sular Yasas, yer alt sularnn korunmas amac ile, caydrc cezai hkmler ierecek ekilde gncelletirilmelidir. TSE 266 Nolu me suyuna ait Standart, Avrupa Birlii Standartlar dikkate alnarak gncelletirilmelidir Havza baznda su ve toprak kaynaklarnn planlanmas ve gelitirilmesi kuruluundan bu yana DS Genel Mdrl tarafndan yaplmaktadr. DS Genel Mdrl kanunla kendisine verilen bu grevi siyasi basklar nedeniyle etkin olarak yerine getirememektedir. Deneyimli personele sahip olan ve blge tekilatlanmas genel anlamda tamamlanm olan bu kuruluu zerk bir yapya kavuturulmasnda yarar grlmektedir. Havza baznda planlama srasnda u anda aksayan konulardan birisi de evre Bakanlnn tekilatlanma eklidir. Dier bakanlklar gibi il mdrlkleri baznda rgtlenmi olan bu bakanln tara tekilatlarnn yetki snrlar il snrlar ierisinde kalmaktadr. Siyasi gelimeler ile deime gsterebilen bu snrlar tabii snrlar ile uyum salamamaktadr. Bu konuda, tabii havza snrlarna uygun, Blge Mdrlkleri dzeyinde rgtlenme ekline gidilmesi faydal olacaktr. ller Bankasnn, deien ihtiyalar gznne alnarak, yeniden yaplandrlmas dnlmelidir. Katma bteli bir idare olan DS, kurulu kanunu nedeniyle mal alp satamamaktadr. TEA rneinde olduu gibi, bir alt irket kurularak, DS alm-satm yapabilecek bir irket haline getirilebilir. Bylece Hazine garantisi temin edebilen veya su parasn emanet hesapta toplayabilen bu irket belediyelere su satma ve su bedellerini toplama hakkn elde edebilir. Kurulmas halinde, DSnin bu alt irketi belediyelere barajlardan verdii her m3 su iin makul bir su bedeli alarak byk bir kapital (su fonu) temin edebilir. Yap-let-Devret modeli, ime suyu amal yatrmlarda byk bir kapasite yaratmaktadr. Ancak, ileriki yllar hedeflenerek planlanan ve yaplan bu tesisler, ilk senelerde dk kapasite ile altndan, su maliyeti ok yksek olmaktadr. Ekonomik olmayan bu su fiyat ancak su fonu kurulmas ile zlebilir. Byk ehir belediyelerine bal Su ve Kanalizasyon darelerinin, yap-ilet-devret szlemesi yaplabilmesi salanmaldr.
5.
6. 7.
8.
9.
10. DS, ller Bankas, Belediyeler ve Ky Hizmetleri dnda, temel ilevi ime suyu yatrmlar olmayan baz kurulularn alt yap yatrmlar yapmas sorun yaratmaktadr.
22
zm ise bu yatrmlarn ad geen uzman kurululara finans destei salayarak yaptrlmasdr. 11. Nfusu 100 000i aan belediyelerde su ve kanalizasyon idarelerinin kurulmas gerekletirilmelidir.
5. NERLER
1. 2. 3. 4. Gelitirilen kaynaklarn eit ve haka yerel datmnn yaplmas salanmaldr. Alt yap yatrmlarnda, gerekli boru, malzeme ve ekipmann i piyasadan teminine gayret edilmeli bunlarn retimi tevik edilmelidir. Avrupa Birlii Standartlarna uygun boru ve ekipman kullanmna geilmelidir. D piyasadan temin edilen ekipman ve malzemeler iin belediyelere yardmc olacak merkezi bir otorite bulunmaldr. Bylece, ayn malzeme ve ekipmann farkl belediyelere daha pahal ve farkl fiyatlarla satlmas nlenebilir. Yeni kurulan byk ehir belediyeleri kadrolarn yeterli seviyeye getirmeden ok byk alt yap projelerinin sorumluluuna girmemeli, bu konuda uzman kurululardan destek almaldr. lke genelinde ime suyu elde etmek iin musluklara aktif karbon filtre adnda ierisinde ihtiva ettii aktif karbon miktar bilinmeyen, gelii gzel imal edilmi, kullanm sresi saptanamayacak nitelikte filtre donanmlarnn satld ve kullanld grlmektedir. Bir sre iin suyun tat ve koku gibi zelliklerinde pozitif etki gsteren aktif karbon bir sre sonra mikroorganizma reten bakteri yataklar haline dnmektedir. Aktif karbon kullanm yaplarak elde edilen suyun, dezenfeksiyonu gerekmektedir. Bu sebepten dolay k zerinde dezenfeksiyon nitesi bulunmayan sadece aktif karbondan geirilerek ime suyu reten aktif karbon filtreleri denetlenmeli ve lke genelinde satlar kontrol altna alnmal veya yasaklanmaldr. Kentleme gelecekte artan bir ivme ile srecektir. Kentleme ve ykselen yaam kalitesi yeni gereksinimler, dolaysyla ime ve kullanma suyu iin yeni yatrmlarla bakm ve onarma daha fazla kaynak ayrmay gerektirecektir. Bu nedenle gerek genel bteden ve gerekse yerel ynetimlerin btelerinden zellikle ime suyu sektr yatrmlarna daha yksek oranda pay ayrlmaldr. Alt yap sektrnde grev yapan yetkili kurulular arasnda ise istenilen dzeyde egdm ve koordinasyon salanamamaktadr. Proje, tesis ve bakm ve onarm
5.
6.
7.
8.
23
aamalarnda alt yap konularnda almalar yapan ilgili kurulular (Belediye, Su ve Kanalizasyon dareleri, PTT, Bota, DS, TCK, ller Bankas, TEDA vb) arasnda gerekli bilgi ak salanmaldr. 9. me, kullanma ve endstri suyu sektr ile ilgili tm almalarda ideal hedeflere ulaabilmek iin, projeler her trl politik ama ve kaygdan arnm olarak planlanmal ve yatrm gerekletirilmelidir. Bu esasn salanabilmesi iin bu konuda faaliyet gsteren kamu kurulular zerkletirilmelidir.
10. me, kullanma ve endstri suyu yatrmlarnn kalknma plan hedefleri ile uyumlu olarak programlara alnmas, denek ayrlmas ve izlenmesinin Devlet Planlama Tekilatnca her trl d etkiden arnm olarak yrtlmesi salanmaldr. 11. me suyu proje stoku gzden geirilmeli, gnmz gereksinmelerine ve koullarna gre yeniden deerlendirilmeli, teknik ve ekonomik adan uygun olmayan projeler portfyden kartlmaldr. 12. Alt yap yatrmlarnn planlanmasnda, projelendirilmesinde, inaatnda, kontrollk hizmetlerinde ve iletilmesinde grev alan teknik elemanlarn gnmz koullarna uygun cret almas salanarak, kamu kurulularnda uzmanlam teknik eleman erozyonunun ivedilikle nne geilmesi gerekmektedir. 13. Alt yap bileenleri ile ilgili olarak lke boyutunda ve yerel lekte uygulamaya ynelik ekonomik adan uygun teknolojilerin gelitirilmesi ynnde aratrma ve gelitirme almalarna gereken nem verilmelidir. 14. Yaplacak yatrmlarn zamannda ve tahmin edilen bedel erevesinde bitirilmesi, hem maliyet hem fayda asndan nemlidir. Bu sayede devlet btesinden daha az kaynak ayrlarak i bitirilecek ve halka zamannda hizmet gtrlecektir. 15. evresel btnlk salanmal, tm kalknma projelerinde evre faktr gz nnde bulundurularak evrenin korunmas gvence altna alnmaldr. 16. me suyu hizmetlerinden yararlananlarn (tketicilerin), bu hizmetleri kesintisiz, yeterli ve kaliteli bir biimde, bedeli denmek kouluyla salayabilmeleri gvence altna alnmal, tketicinin korunmasna ve madur olmamasna zen gsterilmelidir. 17. Plan kapsamnda, toplumun bilinli bir su tketimine ynlendirilmesi ve su konusunda bir kamu duyarll oluturmak iin, 22 Mart Dnya Su Gn lkemizde de etkin bir biimde kutlanmaldr.
24
25
KENTSEL KANALZASYON ALT KOMSYONU RAPORU
26
27
1. GR
2001 2005 yllar arasn kapsayacak olan VIII. Be Yllk Kalknma Plannda; mevcut durumu, sorunlar, hedefleri, bu hedeflere ulalmakta izlenmesi gereken politikalar, bunun iin gerekli hukuki ve kurumsal yaps ve dier tm konular ile bir btn halinde ele alnacak alt yap sektrnde kentsel kanalizasyon rapor ierisinde makro dzeyde ele alnmaya allmtr. Uzun dnem ngrlerinin yannda, zellikle szkonusu plan dnemi iin mevcut ve eklenebilecek kapasite imkanlar da dikkate alnarak halihazr hukuki ve kurumsal yaps iinde ve/veya bu yapya ivme getirecek dzenleme nerileri ile pratikte uygulanabilir bir yap oluturulmas ncelikli hedef olarak belirlenmitir. Bir baka deyile, plan dnemi ngr ve hedeflerinin ulalabilir olmas ana ilke olarak benimsenmitir. Teknolojik olgulara ise zellikle nem verilmeye allmtr. Bu balamda, ilgili tm sektrlerin ortak hedef ve birbirlerinden etkileimlerinin bir arada deerlendirilmesinin entegre planlama mant iinde komisyonumuzca ana ilke olarak benimsenen uygulanabilir plan iin n art olduu dnlmektedir. Burada ncelikli olarak gzetilmesi gereken, giderek nemi anlalan evre olgusunun ekonomik ve toplumsal kararlarla btnlemesinin salanmas, bir sonraki aamasnda da lke yaps da dikkate alnarak balayc uluslararas koullara uyum srecinin balatlmasdr. Standardizasyon, entegre planlama, plana ballk ve plan kararlarndan dn vermeme, bu ynde sk denetim; hedefe ulamakta anahtar konumunda grlmektedir.
2. MEVCUT DURUM VE SORUNLAR

2.1. MEVCUT DURUM Fenni anlamdaki kanalizasyon uygulamasna 1970li yllarda girilmesine karlk 1950lerden sonra balayan ehirleme, son yllarda giderek hzn artrmtr. Daha ok nfus ylmalar eklinde meydana gelen bu olay, byk ehirlerimizde kanalizasyon problemlerinin bir an nce zmlenmesini gerektirecek artlar dourmutur. Turizm potansiyeli yksek beldelerimizin ve zellikle sahillerdeki turistik yerleimlerin durumu da planlama almalarnda gz nnde bulundurulmutur. Zira denizlerimizin temiz tutulmas milli menfaatimiz gerei olduu kadar, ayn zamanda lkemizce imzalanan Akdenizin kara kkenli kirleticilere kar korunmasna ait uluslararas szlemenin bir artdr.
28
Planlamada ncelikli ele alnan bir dier konu da, yok edilmesi halinde tekrar kazanlmas mmkn olmayan ve bu nedenle 1989 ylnda kan 383 Sayl Kanun hkmnde kararname ile koruma altna alnan hassas ekosistemlerin barnd zel evre koruma blgeleridir. Gemite lkemizde kanalizasyon yatrmlar yalnzca ller Bankas tarafndan gerekletirilmekte iken, 1984 ylnda karlan 3030 sayl zel yasa ile ihdas edilen Byk ehir Belediyelerine bal su ve kanalizasyon idareleri ile Turizm Bakanl, GAP daresi, zel evre Koruma Bakanl ve Toplu Konut daresi Bakanl gibi Kurulular da halihazrda sektrde yatrm yapmaktadr. Byk ehir statsne ilk etapta kavuan Byk ehir belediyeleri alt yap problemlerini zkaynaklar ve d kredi kullanarak kendileri zme yolunu semilerdir. Kanalizasyon tesisi yatrmlar Bankaca yrtlen Byk ehir statsne kavumu dier ehirlerle stat dnda olmakla beraber nfus younluu itibariyle Byk ehir kategorisinde saylabilecek ehirlerde, n planda toplayc ve kollektr hatlar inaa edilmekte, mali kstllk sebebiyle ebeke yapmlar iin asl sahibi Belediyelere braklmakta artma tesislerinin inaas da istem halinde ller Bankasnca yaptrlmaktadr. Mevcut durum sektrde en byk yatrmc kurulu olan ller Bankas verileri ile incelendiinde telaffuzu ho olmayan rakamlar okunmaktadr.
LLER BANKASININ KANALZASYON HZMETLERNDE GENEL DEERLENDRME 1997 YILI NFUSU Belediye Nfusu (3200+15 belediye) 62.810.111 48.796.105 1997 Nfuslar Toplam 9,140,133 13,424,349 6,308,700 11,121,157
Kanalizasyon Hizmeti Gtrlen Nfus Byk ehir Bel.Dahil Kan.Hiz.Gtrlen.Nf. Kanalizasyon naat Devam Eden Nfus Byk ehir Bel.Dahil Kan.n.Dev.Eden Nf.
Belediye Nfusu indeki Oran 0,19 0,28 0,13 0,23
Genel Nfus indeki Oran 0,15 0,21 0,10 0,18
Artma Tesisleri, ebeke ve deniz dearj olarak ller Bankasnca hizmet gtrlen nfuslar, biten ve devam eden iler, yllar itibar ile kanalizasyon yatrmlar ekteki dokmanlarda derlenmitir. (Ek-1 Ek-7) 1989 yl itibariyle Ankarada nfusun yaklak %85ine kanalizasyon hizmetinin gtrld tahmin edilmektedir.
29
2.2. MEVCUT KAPASTE VE KAPASTE KULLANIMI Sektrdeki veri temin edilebilen yatrmc kurulularda mevcut yasalar erevesinde kapasite ve kullanm yledir: Yatrm Programnda yer alan ve ller Bankasnca yrtlen iler, Bankann z kaynaklarndan, Belediyeler Fonundan ve de yerel ynetimlerin ller Bankasnca aylk datlan hisselerinden belediye katlm ile finanse edilmektedir. 1993 ylndan itibaren yukarda bahsedilen Belediyeler Fonu Genel Bte kapsamna alnarak Belediyeler Fonu hizmetleri iin Bayndrlk ve skan Bakanl btesine denek konulmaya balanm ve 3074 sayl Akaryakt Tketim Kanunu gereince ayrlan pay da bu denek kapsamna dahil edilmitir. Belediyelerde ise su ve kanalizasyon hizmetleri iin kapasite Belediye Gelirleri Kanununun 86-94. maddeleri gerei tahsil edilen harcamalara katlma paylar ve ime suyu tketim bedelini gememek zere atk su ile ilgili tahsilat olana salayan 15.07.1993 tarih ve 3914 Sayl Belediye Gelirleri Kanununda deiiklik yaplmas hakknda kanunla yaratlmaktadr. 2.1 nolu blmde ller Bankas verileri ile ifade edilen sektr ihtiyacnn bykl, son yllardaki demeler dengesindeki ak ve devam yeterli kaynak ayrlamamas birok alt yap yatrmnn ele alnamamasna, balayan tesislerin de bitirilememesine neden olmaktadr. Alt yap yatrmlarnn zorlayc ihtiyacn hisseden baz Belediyeler i kaynak bulunamadndan, d lkelerden kredi temin ederek alt yaplarn yaptrma yolunda araylara girmektedir. Bu ou kez, kendi olanaklar dahilinde finansr aray niteliinde olup, finansman salayabildikleri vakit yerli ve/veya yabanc mavirler aracl ile proje almalarn tamamlayp, yapm aamasna ulamaktadrlar. zellikle, atk su artma konusunda yeterli uzman kadrolar bulunmayan yerel ynetimlerin bu bireysel tutumlar, ou kez, iyi niyete karn, ne yazkki beklenilen ekonomik ve teknik yararlar salamaktan uzak biimde sonulanmaktadr. Bu kontrolsz ve dank ortamn lkemize, gerek projelerin maliyetleri, gerekse projelerde ngrlen teknolojiler asndan olumsuz etkileri olmaktadr. Dier taraftan bu konuda rgtlenmi yzlerce proje firmas ve mteahhit firma ve bunlarn elindeki makine park atl durmaktadr. Rakamsal olarak ifade etmek gerekirse, zel sektrn kentsel kanalizasyon yatrmlarnn yapmna ynelik kapasitesi ancak %30 verimlilikle kullanlmakta, mevcut kapasiteleri sektre ihtiyaca ramen ynlendirilememektedir.
30
2.3. TEKNOLOJ Soruna teknoloji asndan bakldnda, yine bir danklk gze arpmaktadr. Yukarda sz edildii gibi, yerel ynetimlerde artma konusunda yeterli uzman kadro bulunmadndan, ayrca konularnda uzman kurulularla ibirlii yapma, gr alma geleneimiz olmadndan; yerel ynetimler, ilerine kapanarak, artma ilemi teknolojisinin seiminde, ounlukla kredi veren kuruluun tavsiyesine uymakta veya mavirlerin etkisi altnda kalmaktadrlar. Bunun sylenmesi ile mavirlerin, her zaman ilerini iyi niyetle yapmadklar anlatlmak istenmemitir. Grev verilen her mavir, proje ile ilgili almalarnda, zellikle iin teknik artname hazrlanmas ve proses nerisi aamalarnda, uzman olduu teknolojiyi n plana karmaktadr. Bu durum mavir asndan gayet doaldr, nk herkes iyi bildii sistemi nerir. Doal olmayan ey, nerilen sistemin atk suyun niteliine (rnein evsel atk endstriyel atk kompozisyonu gibi) ve/veya tesisin kaplayaca sahann byklnn (rnein ok deerli tarm arazisinde ok fazla yer kaplayacak olan lagnlerin nerilmesi gibi) arazinin zelliklerine uygun olup olmadnn aratrlmadan, olduu gibi kabul edilmesidir. 2.4. REKABET EDEBLRLK Yatrmlarn finansman iin bulunan kredilerin geri deme koullar uygun ve Hazine Mstearlnca kabul edilebilir dzeyde olsa da, son yllarda bu konuda zorluklarla karlalmaya balanmtr. Yabanc finansrler, kendi deerlendirmelerine gre, lkemizin risk faktrn yksek kabul ederek, Hazine Mstearlnn onaylayamayaca dzeyde faiz oranlar ve koullar ileri srmeye baladklarndan, kaynak temini konusunda zorluklar yaanmaya balanlmtr. Krediyi kendi bana salayamayan yerel ynetimler, ihale ynteminden vazgeerek, kredi salayabilen yapmclara ii ihalesiz verme durumunda kalmaktadrlar, Bu durumda krediyi temin eden yapmc finansrn talep ettii kredi faizinin Hazine Mstearlnca kabul edilen blmnn zerinde kalan ksm iin finansre garanti vermek zorunda kaldndan, stlendii bu ek faiz ykn de doal olarak, proje maliyetine yedirmek durumunda olmaktadr. Proje baznda normal ticari bir ilem gibi grnen bu durum, makro adan bakldnda, lkemiz iin gerekli olan bu tr yatrmlarn, lkemize daha pahalya mal olmas sonucunu dourmaktadr. Projelerin daha pahalya mal olmasnn bir baka nedeni de yerel ynetimlerin hemen hemen tmnde artma konusunda uzman personelin bulunmamasdr. Bu yzden proje iin gerektii sylenen finansmann gereki olup olmad yerel ynetimler tarafndan salkl biimde deerlendirilememektedir. Teknik yetersizlik nedeni ile projelerin fayda / maliyet
31
oranlar dmekte, glkle salanan kaynaklarn verimli kullanlmalar mmkn olmamaktadr. 2.5. SORUNLAR Sektrdeki finansman skntsnn yan sra en nemli dar boazlardan biri de Belediyelerin mevcut yaplanmalarndan kaynaklanmaktadr. Yatrmlar gerekletirmek tam anlamyla evrenin korunmas anlamna gelmemektedir. Yaplan bu ilerin devamn salamak, yani bu tesislerin iletilmesini salamak gerekmektedir. Ne var ki bugnk haliyle ller Bankasnca yaptrlan ve iletilmek zere Belediyelere devredilen tesisler gerek teknik eleman yokluu gerekse de iletme ve bakm masraflarn karlamadaki zorluklar nedeniyle ksa srede byk problemlere maruz kalmakta ve hatta atl yatrmalara dnebilmektedir. Artma konusunda kamu kurulularnda yeterince uzman personel bulunmamaktadr. Uzun dnemli ve kalc olmas beklenen planlar ksa vadede plan deiiklikleri ve kaak yaplama nedeniyle delinmekte, bu planlar esas alan sistem nerileri gncelliini yitirerek geri dnlerle sonulanmaktadr. Plansz yaplama ok farkl ele alnabilecek ve zme kavuturulabilecek bir sorunu ok yksek maliyetlerle zme sonucuna gtrebilmektedir. Planlama safhasnda, planclar ve mhendisler arasnda yeterli bir iletiim yoktur. Plancnn elbette ki olaya mhendislik kriterleri ile bakmas beklenemez. Ancak mevcut durum, sistem maliyetlerini arttracak ynlere kayabilmektedir. evre sal ile ilgili tesislerin korunmas konusunda halkmz bilinsizdir. Bu konuda eitimsizdir. Kk ve orta lekli belediyelerde projesiz alt yap tesisleri yapm iine giriilmektedir. Mevcut tesisler ( sadece kanalizasyon tesisleri deil dier idarelere ait olanlarda) bir ok kuruluta kayt altnda deildir. Projelendirmede ve yapm esnasnda zorluklara ve hatta yanllara yol aan bu durum en ncelikli ele alnmas gereken konulardandr. Bugne kadar su ve kanalizasyon sektrnde projelendirmede literatr bilgileri kullanlmtr. lden ile deiiklik arz edecek yap; su tketimi, tketimdeki eilimler, kanalizasyona geri dn oranlar, atk su karakterizasyonu vb. bir ok konuyu etkileyecek ve ayr kriterler kullanlmasn gerektirebilecektir. Projeler deneysel almalardan ve analizlerden yoksun yaplmaktadr.
1.
2. 3.
4.
5. 6. 7.
8.
32
9.
1985 ylndan sonra Belediyeler Fonundan, ller Bankas Yatrmna aktarlan miktar ve toplam yatrm iindeki pay gittike azalmtr.
3. AMALAR
3.1. VIII.BE YILLIK KALKINMA PLANI DNEMNDE (2001-2005) Sektr sorunlarn amak zere gerekli hukuksal ve kurumsal yapnn oluturulmas ksa dnemde ulalmak istenen amalardandr. Mevcut kapasitenin etkin kullanm, planl yaplama, plan ilke ve kararlarndan taviz vermeme, kayt altna alnm tesisler, deneysel almalarla desteklenmi projeler, uzmanlama, halkn evre sal konusunda eitimi, etkin tarifelendirme sistemi, mevcut yerel, zel sektr kapasitesinin verimliliinin ve sektre katksnn artrlmas, teknoloji seimlerinin proje alan zellikleri de dikkate alnarak yaplmas ve daha birok konu hem kendi balarna birer hedef hem de sektr sorunlarn amada dier aamalar btnleyici bir etken konumundadr. En belirgin ama ise, raporun 2.1 nolu blmnde verilen kanalizasyon hizmetlerinden yararlanma oranlarn kentlerimiz iin mevcut rakamlardan yukarlara tamaktr. 3.2. UZUN DNEMDE (2001 2023) Bu amalar halkn evre sal tesisleri ihtiyalarnn tam anlamyla karland, evrenin ve doal hayatn korunduu uzun dnemli hedeflerin yannda teknolojiyi izleyen, konularnda ihtisas sahibi kiilerin artmas, entegre planlama mantnn uygulamaya konulmas, sonucu kan planlara uygulayc birimlerin sahip kmalarnn salanmas, bu konuda balayc tedbirler konulmas, rasyonel kaynak kullanm, etkin yatrm geri dn uygulama ve dzenlemeleri, ilerlik kazanm koordinasyon sistemi ve bu sisteme destek saysal ortamda kaytl, corafi olarak referanslandrlm alt yap tesisleri bilgileri, tm bu hedeflerin Byk ehir bazndan lke geneline yaylmas, makro lekte bu hedeflerin srdrlebilir, kalknma ve blgesel gelime hedefleri ile rtmesinin salanmas olarak zetlenebilir.
4. PLANLANAN YATIRIMLAR
4.1. EKLENECEK YEN KAPASTELER Kaynaklarn etkin kullanm da bir anlamda ek bir kapasite oluturacaktr. Bu balamda, ihtisas sahibi zel sektrn devreye girmesi ngrlebilir.
33
Yasal yapnn izin verdii lde sektr kaynaklarn, mevcut sistemin art deerini, kamu ihtiyacn, sonusal yatrm ve iletme gereklerini, deneyimleri, uzman personeli ve ihtisaslamas dorultusunda deerlendirebilecek, zmleyebilecek zel sektr temsilcilerinin bu anlamda katks nemli grlmektedir. Bu katk, mevcut yasa ve ynetmeliklerle kanalizasyon hizmeti vermekle ykml kurumlarn karar verme ve denetleme mekanizmasndaki ekirdekleri korunarak hizmetlerin zelletirilmesi eklinde olabilecei gibi, yap-ilet veya yap-ilet-devret modelleri ile de olabilir. Gnmzde parasal zelletirmeler baz idarelerce uygulanyorsa da, etkin ve verimli bir iletme iin yatrm kararlar alma, tarife belirleme ve rasyonel ynetim ile iletme koullar oluturma gibi konularla beraber bir btn iinde zel sektre deerlendirme olana salamak gereklidir. nerilen uygulamalar kk ve byk lekli yerel ynetimlerde ise sz konusu hizmetleri vermek zere kurulacak birliklerde gerekletirilebilir. Planlama olgusu da ek kapasite yaratabilecek unsurlardandr. Planlama aamasnda maliyetleri kontrol altnda tutabilecek mhendislik kriterlerinin dikkate alnmas, plan kararlarnn gerek anlamda uygulanmas, kaak yaplamaya izin vermemek, mevcut sisteme hakim olmak grnrde olmasa da maliyet analizleri mantndan sonusal bir ek kapasite oluturacaktr. Bu balamda, yasal artlarnn olumas asndan temenni, gereklilii ve tekili asndan tavsiye niteliinde olabilecek bir takm dzenlemelerin de yatrmc kurululara ek kapasite oluturaca dnlmektedir. Bunlara ilgili blmlerinde deinilecektir. 4.2. YEN KAPASTELERN BLGESEL DAGILIMI nerilen yeni kapasiteler tamamen bunlar uygulayc idarelerin siyasi iradelerinin talebine bal olduundan oluacak yeni kapasitelerin blgesel dalm hakknda fikir yrtmek ok gtr. Ancak, bu yntemlerin byk ehir belediyelerine bal su ve kanalizasyon idarelerinde ve turizm gelirleri nedeniyle alt yap konusuna duyarsz kalamayacak turistik beldelerde ve olas birliklerinde kabul grecei dnlmektedir. 4.3. YEN KAPASTELERN GENELDE VE BLGESEL DZEYDE KATKILARI Mevcut ve inkar edilemez finansman dar boaznda, idarelerin uygun ve yasal yap saland vakit merkeziyeti yaklamlardan vazgeerek nerilen yaplarla kapasite salamalar genel bte iinde deerlendirilmelerinden (ve hatta deerlendirilememelerinden) muhakkak ki daha fazla katk salayacaktr.
34
Blgesel katk, yine bu sistemleri bir takm zorunluluklar nedeniyle uygulamaya koyacak zellikle turistik belde belediyeleri birliklerinin turizm gelirlerinin ilintili artmas olarak dnlebilir.
5. YASAL VE KURUMSAL DZENLEMELER VE UYGULANACAK POLTKALAR

1. 5.1. YASAL VE KURUMSAL DZENLEMELER Harcamalara katlma paylar konusunda 2464 sayl Belediye Gelirleri Kanununun ilgili hkmleri yetersiz kalmakta olduundan inaatn balangcndan geerli olacak ve sratle hesaplanabilen esaslar getirilmelidir. Bu dzenlemelerle sektrn yatrm aklarnn karlanmas beklenmektedir. Kanalizasyon tesislerinde modern iletmecilik esaslarna uygun tarife sistemi uygulanmas salanmaldr. Aksi halde byk emek ve para sarf edilerek meydana getirilecek tesislerin altrlmalar mmkn olamayacaktr. Son karlan 15.07.1993 tarih ve 3914 sayl Belediye Gelirleri Kanununda deiiklik yaplmas hakknda kanunla, ime suyu tketim bedelini gememek zere Belediyelere atk su ile ilgili evre temizlik bedeli tahsilat olana salanmtr. Halbuki yaplacak istatistiksel ve deneysel arazi almalar ile destekli ebeke iletme maliyetleri analizi ve bulunduu yerlerde atk su artma tesislerinin tm ana maliyet bileenleri (amortisman giderleri, bakm giderleri, personel ve idare sabit giderleri, deiken iletme giderleri gibi) gereki atk su tarifesi belirlemede baz olmal ve ona gre bir dzenleme yaplmaldr. Ek kapasite olarak rapor kapsamnda nerilen zelletirme, Yap-let ve Yap-letDevret modellerinin farkl statlerdeki kamu kurumlarnda mevcut hukuki yap iinde uygulanabilirlilii aratrlarak, (ksa vadede bu aamas gerekletirilebilir) aratrma sonucunda uygulamaya dnk yapsal ve hukuksal dzenleme nerileri mmkn olabilirse (bu ancak etkin koordinasyon ve iletiimle mmkn olabilir ki, burada kuruluu gerei DPT aktif rol alacaktr.) bu plan dneminde, olamad takdirde bir sonraki plan dneminde ele alnmaldr. Aksi takdirde, bu modeller siyasi iradeyi aabilen yerlere has rnek uygulamalar niteliinden kurtulamayacaktr. Byk ehir belediyelerinden bir ksmnda, Su ve Kanalizasyon idarelerinin hukuki yaps zelletirme asndan detaylca incelenmitir. Ayn tarz bir alma dier modeller iin yaptrabilecei gibi, 1580 sayl kanun kapsamnda bulunan Belediyelerde de ayrca irdelenmelidir.
2.
3.
35
4. 5.
Kanalizasyon ve artma tesisleri konusunda mevzuat dankln giderecek ekilde bir Atk Su Yasas hazrlanabilir. Genellikle kamu, kurum ve kurulularna taahht ii yapan mteahhitlerin en nemli sorunlarndan biriside 2886 sayl Devlet hale Yasasdr. Bu yasa gnn koullar ve gelien teknolojiler ile bugne kadar kazanlan deneyimler nda ve mteahhitlerin ihtiyalarna cevap verecek ekilde deitirilmelidir. (2886 sayl Kanunun tadili halen gndemde olup Mteahhitlik Sektrnn grleri Bayndrlk ve skan Bakanlna yaz ile arz edilmitir.) Bu yasa ile meslekle dorudan ilgisi ve deneyimi bulunmayan, zel ve tzel kiilerin mteahhitlik yapmalar nlenmelidir. Her yl Bayndrlk ve skan Bakanl tarafndan yaymlanan Uygun Bedel Kriterleri Teblii mutlak suretle yksek tenzilat zendirmeyecek ekilde hazrlanmaldr. azlndan veya nakit kifayetsizliinden bunalan mteahhitlerin, yksek tenzilata zendirilmesi hem sektr ve hem de yaplan iin kalitesini olumsuz etkilemektedir. Yksek tenzilatn en uygun fiyat olmad kesinlikle bilinmeli ve kabul edilmelidir.
6.
7.
Yatrmc kurulular tarafndan yllarca nce hazrlanm genel artnameler ve genel teknik artnameler, birim fiyat tarifi ve genel fiyat analizleri gelien modern teknolojiye gre yeniden hazrlanmal ve hakkaniyete aykr tek tarafl hkmler uygulamalardan kaldrlmaldr. Belediyelerin teknik kadrolarn glendirdikleri takdirde ller Bankas kurulu yasasnda da gerekli dzenlemeler yaplarak belediyelerin iletme sorunlarna belirli llerde eilebilecek ve Belediye personeline eitim olanaklar salamak amacyla organize olabilecek bir yeniden yaplanma sz konusu olabilir. 5.2. NGRLEN YEN KURUMLAR Mteahhitler halen kuruluu ve alma alan ynnden dorudan hibir ilgilerinin bulunmad Ticaret ve Sanayi Odalarna mecburi ye olmak zorundadrlar. Halbuki mteahhitlik nevine mnhasr dorudan ne ticarete ve nede sanayiye benzemeyen bir kurulutur. Bu sebeple mteahhitlerin sorunlar, plan ve programlar, sektrn gelimesi iin yaplmas gereken almalar da Sanayi ve Ticaret odalarndan tamamen farkldr. zm en ksa srede Odalar ve Borsalar Birlii bnyesinde naat Tesisat ve Proje Mteahhitleri Odasnn kurulmasdr.
8.
1.
36
2.
Belediye kamu tesisleri iletmelerinin gerekli dzeye karlmalar iin birleerek gl duruma gelmeleri, ilk nce zerinde durulacak giriimler olarak dnlmelidir. Birok lkede belediyeler hizmet birlikleri kurarak; iletme dzenlerinde masraflarn azaltmlar, iletme kalitesini artrmlar, ok geni bakm ve tamir atlyeleri kurmular, iletme malzemesi alm, datm ve depolanmasnda ucuzluk, dzen ve hz salanmtr. Bu tarz rgtlenmelerde plan dahilinde ngrlmektedir. lgili kurulularn birbirinden kopuk giriimlerinin standartlatrlmas ve bu amaca ynelik harcanan beyin ve emek gcnn daha verimli kullanlmas iin bir egdm biriminin yararl olup, olmayaca konu ile ilgili uzman kurulu ve kiilerce tartlmaldr. Bu birim iinde artma tesisi yaplacak yerlerin nceliklerini belirleyecek, finansman temininde izlenecek ilke ve politikalar saptayacak, teknoloji seiminde proje baznda gereki kriterleri idareye sunabilecek kurulu temsilcileri yer almaldr. Bylesine oluacak bir danmanlk biriminde ilk bakta DPT, ilgili bakanlk, niversite, meslek odas, Hazine, yerel ynetim temsilcilerinin bulunmalar yararl olacaktr. Bu yap esnek tutulmal, gereksinimlere gre eklemeler veya karmalar yaplabilmelidir.
3.
4. 5.
Alt yapnn yapm ve iletilmesinde btn alt yaplarn dikkate alnmas iin Alt Yap Koordinasyon st Kurulu'nun kurulmas gereklidir. D piyasadan temin edilen ekipman ve malzemeler iin belediyelere yardmc olacak merkezi bir otorite bulunmaldr. Ayn malzeme ve ekipman farkl belediyelere bazan birka misli fiyatla satlmaktadr.
5.3. MEVCUT KURUMLARDA YAPILMASI GEREKL DZENLEMELER 1. Su ve Kanalizasyon konusunda belirli bir seviyeye gelmi bulunan ller Bankas daha da glendirilmeli, yeni dairelerle takviye edilmelidir. Banka bnyesinde; Tarifeler ve Finansman Temini Dairesi, Bakm ve letme Dairesi, Jeolojik Etdler Dairesi isimleriyle yeni daire bakanl daha kurulmas yararl olacaktr. 2. Byk ehir statsndeki yerler ile dier ehirlerdeki uygulamalarn eitlii, doruluu kontrol iin ayrca, Standart Belirleme Dairesi, Uygulamalar Kontrol Dairesi gibi kurumlar oluturulmaldr. Standartlar Belirleme Dairesi byk ehir belediyeleri ve dier belediyeler iin ikiye ayrlmal ve srekli iletiim halinde olmaldr. Standartlarn yan sra plan ve projelerin
37
gerekletirilmesinde de z kaynaklar arlkl olmak zere kaynak temini konusunda yol gsterici ve belirleyici de yine bu daireler olmaldr. Uygulamalar Kontrol Dairesi konusunda ise halen kamu kesiminde mfettiler, ve teftilerle kontrol ve denetimlerin gerekletirildiini hepimiz bilmekteyiz. Ancak burada sz konusu olan plan ve projeler iin salanan kaynaklarn (kredi yoluyla veya yararlanacaklardan alnmak suretiyle) gerek amalar iin kullanp kullanlmadnn kontrol, denetimidir. rnein, alt yap ve artma tesislerinin yapm iin byk ehir belediyelerince alnan nemli alt yap denge bedelinin yalnzca alt yap ve artma maliyetlerini karlamak iin kullanldnn denetlenmesi ve kamuya duyurulmas salanmaldr. Bir baka seenek de, mevcut daire bakanlklar grev tanmlarna nerilenlerin ilave edilmesi, ilerlik kazanmasnn salanmasdr. 3. Kentsel kanalizasyon inaat yapm safhasnda kontrollk hizmetleri grev sahas dahilinde ller Bankas ve belediye tarafndan beraber yaplacak ekilde dzenleme yaplmaldr.
5.4. KISA VE UZUN DNEMDE ZLENMES GEREKEN POLTKALAR 1. Etkin koordinasyon salanmal, entegre planlama mant getirilmeli, plan kararlarndan taviz verilmemeli, kaak yaplamaya engel olunmaldr. 2. Tm alt yap tesisleri (sadece su ve kanal sektrnde hizmet veren kurumlarn deil dier tm idarelerinde) corafik referansl olarak saysal ortamda kayt altna alnmaldr. Sektrde finansman dar boazn amak zere, yeni kapasiteler olarak nerilen modellerin hayata geirilmesi iin; yaplacak almalar sonunda gerekli yasal ve kurumsal dzenlemeler yaplmaldr. Mevcut kapasitenin artrlmasna ynelik raporun 5.1 nolu blm 1 ve 2 nolu bentlerinde anlatlan dzenlemelerin yaplmas gereklidir. Mevcut kaynaklarn etkin kullanm salanmal, planlama ilkeleri bu dorultuda gelitirilmelidir. Yatrmc kurulular tarafndan hazrlanm genel artnameler, genel teknik artnameler, birim fiyat tarifi ve genel fiyat analizleri teknolojik geliim dorultusunda gncelletirilmelidir.
3.
4.
5.
38
6.
Ekonomik istikrarszlk nedeniyle teden beri devam edegelen ve ar enflasyondan kaynaklanan olumsuzluu nlemek iin, rayiler ve birim fiyatlar gereki bir ekilde tespit edilmelidir. Byk ehir statsndeki ehirlerde su ve kanalizasyon idarelerinin uygulamalar ve uygulama snrlar daha iyi belirlenmeli, tanmlanmaldr. Byk ehir dndaki belediyeler iin byk ehir belediyelerinin uygulamalarndan da yararlanarak uygulama rehberleri hazrlanmaldr. Byk ehir statsndeki ehirlerde, haksz rekabete yol aabilecek, kirlenmenin dalmna neden olabilecek uygulamalara frsat verilmemelidir. Trkiyedeki byk ehir statsnde olan ehirlerdeki su ve kanalizasyon idarelerinde pratikteki uygulamalarndan kaynaklanan sorunlar yaanmaktadr. Hukuksal adan tartlabilirlii olan kararlarla yola klmakta ve farkl uygulamalar nedeniyle farkl rekabet koullar olumakta ve bu durum ksa bir sre sonrasnda evre kirliliinin yaylmasn ve daha fazla alan etkilemesine neden olmaktadr. rnein: Alt yap ve artma maliyetleri nedeniyle sanayinin baka blgelere kaymas ve buralarda hibir nlem almakszn alarak kirlilie neden olmas
7. 8. 9.
10. Byk ehirlere bal Su ve Kanalizasyon darelerinde, hangi ynetmelikleri kendi ilerinde nasl uygulamaya koyacaklar bunlar belirlenmelidir. rnein, halen byk ehir belediyelerinin kendi kard, ynetmelikler arasnda ED ynetmelii olup, byk ehir belediyeleri kendi grev sahas iine giren alanlarda, faaliyet sahibinden ED istemektedir. Bir blge blgesel lekte ele alndnda orada herhangi bir faaliyetin ve/veya yerleimin uygun olmayaca son derece akken, byk ehir belediyeleri grev tanm gerei buradaki faaliyetten ED raporu istemekte ve nlemlerin alnmasn salayabilmektedir. Esas problem sz konusu blgenin faaliyete ve/veya yerleime almas olup, nazm imar planlar ile ile belediyelerinin uygulama planlar arasndaki farkllktr. in dorusu sz konusu blgenin tm iin ED hazrlanmas ve bunun uygulama planlarna geirilmesidir. Ancak bu olmad iin byk ehir belediyeleri kendi grev kapsam iinde yalnzca nlemlerin alnmasn salayabilmekte ama blgenin daha sonraki yaplama nedeniyle yk kaldramamasna ve btnsel bir kirlenmeye engel olamamaktadr.
39
11. Byk ehir belediyeleri gibi ehirlerin artk daha fazla yeni sanayi yatrmlarn karlayamayaca aktr. Ancak mevcutlarn nlemler alarak almas, almalar mmkn olamayanlarnda yeni gittikleri yerlerde mutlaka nlem alarak almalar salanmaldr. 12. ncelik sralar dikkate alnarak belediye yerleimlerinin tmnde alt yap projelerinin artma ve dearj dahil yaplarak projesiz imalatn nne geilmesi gerekir. Yaplm projeler imar deiiklii ve younluun deiimi ve mevcut kanalizasyon dikkate alnarak yapm aamasndan nce gncelletirilmelidir. 13. ller Bankas tarafndan yaplp belediyesincesince iletilecek kanalizasyon ebekelerinin ve atk su artma tesislerinin bakm, onarm ve iletilmesi iin gerekli olan ara gere ve eitimli personel ihtiyacnn karlanmasnda ller Bankas belediyelere yardmc olmaldr. 14. Taknlarn nlenebilmesi amacyla, yamur suyunda ncelik derelerin slahna verilmeli, drenaj havzalarnn doal dearjnda planlarla yaplama nerilmemeli, zellikle buralarda kaak yaplamaya da msaade edilmemelidir. 15. Byk emekler ve paralar harcanlarak yaplan halkn sal ile ilgili olan kanalizasyon ebekelerine halkn verdii zararn nlenmesi iin halkn eitilmesi salanmaldr. 16. ebekenin sele,depreme ve heyelana kar sigortalanmas salanmaldr. 17. Jeolojik bakmdan sakncal ve takn alanlarna rastlayan kanalizasyon ebekesinin yapmnda azami titizlik gsterilerek,artlara uygun teknikle tesisin yaplmas salanmaldr. 18. Raporun 5.2 ve 5.3 nolu blmlerinde ngrlen yapnn tekili tevik edilmelidir. 19. Kamu Kurulularnda zellikle artma konusunda uzmanlamaya ynelik kamu personeline eitim olanaklar salanmaldr. 20. Proje alanndaki atk su karakterizasyonunun belirlenmesine ynelik deneysel arazi almalar ve analizlerin projelendirmede kullanlmas salanmaldr. 21. Bir trl n alnamayan brokratik ilemlerin asgariye indirilmesinin salanmas, proje ve kontrollk hizmetleri iin kamu grevlileri yannda ehil mavirlik ve mhendislik brolarna da mutlaka yer verilmelidir.
40
22. hale edilecek ilerin mutlaka projelerinin tam olarak yaplm olmas ve deneklerinin nceden tefrik edilmi olmas,ilerin srncemede kalmadan sratle bitirilmesini salayacaktr. Bu sistem yerleinceye kadar rayi ve sabit birim fiyatlar salkl ve gerei yanstacak ekilde zenle hazrlanmaldr. 23. Mevcut tesislerde, bakm onarm ve ksmi yenileme almalarnn zamannda yaplmas salanmaldr. 24. Kanalizasyon ve artma tesislerinin lke, blge ve yerleim koullarna uyum salamasna, uygun teknoloji kullanmna srekli ilerlik salanmasna zen gsterilmelidir. 25. Serbest piyasa koullar ve zel sektre nem verilmeli,mevcut kapasitesinin etkin ve verimli olarak kullanlabilmesi iin gerekli nlemler alnmaldr. 26. Projelendirilen iler mavirler tarafndan profesyonel sorumluluk (mesleki) sigortas ile sigortalanmaldr. Bu anlamada, idarelerin korunmas salanmaldr. 27. Belediyelerin su ve kanalizasyon iletmeleri zelletirilerek,belediyelerin yapm ve iletmeden uzaklatrlp, denetleme mekanizmas haline getirilmesi tevik edilmelidir. 28. Yamursularnn ayrk sistemde alan tesislerimizde atk suya intikali nlenmelidir. 29. leyie bakldnda, d kredi miktarlar ilerin ihale bedellerinin en az iki katdr. Yerli kredili ilerin desteklenmesi gerei bir kez daha vurgulanmaldr. Yabanc kredi veren kurulular lkemiz gereklerine uygun olmayan iletilmesi zor, ok enerji tketen, ok fazla mekanik ekipman gerektiren tesisleri tavsiye etmekte, bu arada salanan kredinin byk bir ksmyla lkemize pahal ekipman ve malzeme satmaktadrlar. 30. Denetleme mekanizmasnn iyi kurulmas gerekmektedir. Milyonlarca dolar yatrm sonunda ilerin iyi denetlenmemesinden kaynakl aksaklklar giderilmelidir. Bu konuda sivil toplum rgtlerinden yararlanlmal, odalar ii yapan olamayacaklarna gre denetleme konusunda faydal olabilirler. 31. Mevzuata gre alt yap ve hammaddeleri zerinde yetki sahibi tm kurulularn bir araya gelerek oluturulacak havza planlar ile almaya balamalar faydal grlmektedir. 32. me suyu temininde elde edilen suyun potansiyel atk su olduu hususu gz nnde bulundurularak, ime suyu alt yaps tamamlanm sistemlerde eksik olan atk su alt yapsnn tamamlanmasna ncelik verilmelidir. Planlamada, uluslararas anlamalarn
41
balaycl ve turizm asndan deerleri de dikkate alnarak turizm yrelerinin alt yaplarnn proje ve yapmna ncelik verilmelidir. 33. marsz yerlere yatrm yaplmamasna zen gsterilmelidir. marsz blgeye gtrlen her yeni hizmet, imarsz yaplamay, kaynaklarn verimsiz kullanlmasn tevik etmektedir. 34. Kanalizasyon ilerinde toplayc ve kollektrler hari ebeke hatlar ve abone balants inaatlarnn ller Bankasnn zerinden alnp, ller Bankasnn denetiminde belediyelere devredilmesi salanmaldr.
6. YAPILAN DZENLEMELERN VE UYGULANAN POLTKALARIN GETRLER

1. Yaplmas nerilen tm dzenlemeler ve bu dorultuda uygulanacak politikalar sektr sorunlarn zmeye ynelik olduundan bu anlamda ekonomik ve sosyal getirileri olaca muhakkaktr. Zira hedeflenen, kamunun evre sal tesislerine olan ihtiyacnn karlanmasdr. Raporun 5.2 nolu blm 3 bendinde nerilen trde bir emsiye birim ise, gerekip, gerekmedii bile belli olmayan yatrm(lar) iin her hangi bir yerel ynetimin kendi bana, daha ok ticari ve politik drtlerle, kaynaklarn israf edilmesini nleyecei gibi, deiik yerlerde deiik teknolojilerin kullanlarak, lkemizin bir atk su artma teknolojisi mezarlna dnmesini de engelleyecektir. Bu birimin salayaca finansman ve teknik yararlarn yan sra, byle bir model, niversitelerimizin uygulamaya dnk etkinliklerinin artrlmas, kamu ve sivil toplum rgtlerinin ayn ama iin birlikte alma ve retme gibi pek alk olmadmz bir gelenein de yaygnlamasna neden olacaktr.
2.
42
EK-1 YILLAR TBARYLE KANALZASYON YATIRIMLARI

Hangi Yl 1999
YILLAR CAR FYATLAR LE
Dolar kuru
315.000
1999 $ KURU LE (x 1000)
BAYINDIRLIK KATSAYISI LE 1999 B.F.
1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
1.580 10.278 20.844 71.794 170.767 291.981 508.093 798.000 1.118.318 1.645.986 3.370.579 3.001.713 8.739.089 8.142.244 15.874.518 33.087.200 64.630.231 84.922.300 111.199.000 144.016.000 266.375.000 449.111.000 902.121.000 1.063.419.000 1.638.350.000 2.487.381.000 4.897.271.000 12.185.928.000 30.436.350.000 53.000.000.000 TOPLAM
100.952.237 590.827.377 1.015.485.819 3.094.071.952 5.458.514.046 7.447.672.948 11.054.253.205 12.734.899.758 12.761.983.889 13.907.477.243 13.303.144.447 8.200.258.175 19.850.788.229 16.077.227.179 25.076.944.336 36.051.928.925 50.975.995.987 51.626.431.689 44.942.465.838 35.311.931.112 39.615.955.938 42.860.234.619 51.694.690.724 36.757.077.735 33.926.951.800 23.402.524.139 25.580.895.069 32.676.565.932 47.176.342.500 53.000.000.000 756.274.492.844
320 1.876 3.224 9.822 17.329 23.643 35.093 40.428 40.514 44.151 42.232 26.033 63.018 51.039 79.609 114.451 161.829 163.893 142.674 112.101 125.765 136.064 164.110 116.689 107.705 74.294 81.209 103.735 149.766 168.254 2.400.871
43
EK-2 ATIK SU ARITMA TESSLER HZMET NUFUSLARI VE YZDELER

Proje Durumu naat Tamamlananlar naat Devam Edenler Tatbikat Projesi Bitenler Tatbikat Projesi Aamasnda Olanlar GAP daresi in Yrtlen Projeler Adeti 35 21 16 11 21 1997 yl nfusu 2997942 2.306.451 1.553.740 512.041 723.416 lke Genelinde lk Kademe Hizmet Hizmet %'si Nfusu Toplamlar (1997 Yl Nfusu tibariyle) 3598646 4,77 4.444.928 3,67 3.092.477 2,47 1.075.191 1.236.142 0,82 1,15
Proje Durumu
naat Tamamlananlar naat Devam Edenler Tatbikat Projesi Bitenler Tatbikat Projesi Aamasnda Olanlar GAP daresi in Yrtlen Projeler
lke Genelinde Kentsel Nfus Kentsel Nfus Hizmet %'si (lk Baznda Hizmet Baznda Hizmet %'si Kademe %'si (1997 Yl (lk Kademe Yl Nfusu tibariyle) Nfusu tibariyle) Yl Nfusu tibariyle) 5,73 6,14 7,37 7,08 4,73 9,11 4,92 3,18 6,34 1,71 1,97 1,05 1,48 2,20 2,53
44
EK-3 ARITMA TESS BTEN BELEDYELER

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 AFYON (MERKEZ) AKHSAR (MANSA) AKSARAY (MERKEZ) AKEHR (KONYA) ALAEHR (MANSA) ANTAKYA (HATAY) AYDIN (MERKEZ) BUCAK (BURDUR) UBUK DEVREK(ZONGULDAK) DZCE (BOLU) ERDR (ISPARTA) ELAZI (MERKEZ) GEREDE (BOLU) HEKMHAN (MALATYA) IDIR (KARS) ILGIN (KONYA) ZMT (MERKEZ) KARACABEY (BURSA) KARAMAN KOZAN (ADANA) KTAHYA (MERKEZ) MANAVGAT (ANTALYA) MANSA (MERKEZ) NAZLL (AYDIN) NDE (MERKEZ) SAMSAT (ADIYAMAN) SELUK (ZMR) EREFLKOHSAR (ANK) SURU (URFA) .URFA TERME (SAMSUN) VAN (MERKEZ) YENAA (BOLU) YENGEDZ (KTAHYA) TOPLAM 1997 YILI NFUSU 111.580 81.572 100.944 54.903 45.277 141.055 133.939 26.104 22.935 19.506 77.199 13.726 244.494 28.320 13.643 44.334 33.040 190.741 39.231 103.899 62.088 158.776 76.313 194.775 102.593 68.690 4.667 23.063 40.596 53.590 408.635 23.877 225.628 5.953 22.256 2.997.942
45
EK-4 ARITMA TESS NAATI DEVAM EDEN BELEDYELER

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 ADIYAMAN (MERKEZ) AKAKOCA (BOLU) BALIKESR (MERKEZ) BEYEHR (KONYA) BOR (NDE) BURHANYE (BALIKESR) ORUM (ANKARA) DATA (MULA) DENZL (MERKEZ) DEVEL (KAYSER) DNAR (AFYON) ERC (VAN) KADINHANI (KONYA) KARABK (ZONGULDAK) MURADYE (VAN) NZP (G.ANTEP) SLFKE (EL) SKE (AYDIN) VAN (MERKEZ) YOZGAT (MERKEZ) ZMT DOU AAT Glck AAT Krfez AAT Karamrsel AAT Altnova AAT 1997 YILI NFUSU 213.596 19.604 184.612 40.508 32.111 27.117 147.391 6.088 230.708 34.637 42.857 78.397 17.391 102.728 12.982 64.915 85.039 62.361 225.628 58.399 619.382
46
EK-5 DENZ DEARJI TESSLER BTEN BELEDYELER

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 ALANYA (Antalya) AYVALIK (Balkesir) BANDIRMA (Balkesir) BODRUM (Mula) BURHANIYE (Balikesir) ANAKKALE (Merkez) CAYELI (Rize) INARCIK (Yalova) DIKILI (Izmir) ERDEK (Balikesir) EREL (Zonguldak)GL (Zonguldak) FATSA (Ordu)BOLAMAN (Ordu) FETHIYE (Mugla) GEMLIK (Bursa) GOKEADA (anakkale) ZMIT (Kocaeli) K.KUMLA (Bursa) KUSADASI (Aydn) MANAVGAT (Antalya) MARMARS (Mula)ARMUTALAN (Mula) MELER (Mula) SILIVRI (Istanbul) TEKIRDAG (Merkez) TURGUTRES (Mula) NYE (Ordu) YALOVA (Yalova) Toplam 1997 YILI NFUSU 110.101 29.342 90.719 23.698 90.719 62.547 19.712 13.083 11.580 15.916 74.078 5.363 54.815 9.865 48.139 63.329 7.089 190.741 5.089 37.100 76.313 22.664 7.235 5.721 38.932 97.736 5.781 54.518 78.442 1.350.367
47
EK-6 DENZ DEARJI TESSLER NAATI DEVAM EDEN BELEDYELER

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 AKCAABAT(Trabzon) ALAATI (zmir) ALANYA II (Antalya) ALTINOVA (Yalova) Gr. ANAMUR (el) ARAKLI (Trabzon) BULANCAK (Giresun) ESME (Izmir)DATA (Mula) EDREMT (Balkesir)ZEYTNL(Balkesir) FATSA (Ordu) GIRESUN (Merkez) KARAMRSEL (Kocaeli) Gr. ORDU (Merkez) RIZE (Merkez)GNDODU (Rize) STL (Trabzon) ARKY (Tekirda) TRABZON (Merkez) URLA (zmir) YILDIZLI (Trabzon) YOMRA (Trabzon) Toplam 1997 YILI NFUSU 37.528 6.805 110.101 3.280 60.425 18.475 30.775 19.535 6.088 52.337 8.408 54.815 74.868 29.047 116.083 73.420 4.136 6.110 14.142 180.544 29.744 3.072 10.719 950.457
48
EK-7 EBEKE NAATI DEVAM EDEN BELEDYELER

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 lesi Doubeyazt Ceyhan Glba Besni Bolvadin Afyon Dinar Tutak Elekirt Patnos Merzifon Antalya Kalkan Ka Serik Alanya II Hopa Kuadas II Balkesir Edremit Zeytinli Kkky Bartn Amasra Bilecik TatvanBucak Bismil Uzunkpr Edirne II AkakirazYurtbaBaskil Kovanclar Sivrice ErzurumHorasan Eskiehir Gaziantep Grele Gmhane Samanda Mersin MezitliHuzurkent L Ar Adana Adyaman Adyaman Afyon Afyon Afyon Ar Ar Ar Amasya Antalya Antalya Antalya Antalya Antalya Artvin Aydn Balkesir Balkesir Balkesir Balkesir Bartn Bartn Bilecik Bitlis Burdur Diyarbakr Edirne Edirne Elaz Elaz Elaz Elaz Elaz Erzurum Erzurum Eskiehir Gaziantep Giresun Gmhane Hatay el el el 1997 NFUSU By. ehir Dahil 1997 Nf. 44.014 44.014 92.526 92.526 34.826 34.826 44.355 44.355 54.753 54.753 111.580 111.580 42.857 42.857 5.266 5.266 10.164 10.164 64.304 64.304 41.242 41.242 378.208 1.918 1.918 7.942 7.942 27.490 27.490 110.101 110.101 13.811 13.811 37.100 37.100 184.612 184.612 52.337 52.337 8.408 8.408 6.497 6.497 34.741 34.741 6.085 6.085 27.796 27.796 64.323 64.323 26.104 26.104 101.526 101.526 36.483 36.483 108.547 108.547 9.183 9.183 8.149 8.149 5.683 5.683 21.023 21.023 7.878 7.878 242.391 23.340 23.340 413.082 701.801 701.801 22.554 22.554 23.161 23.161 33.519 33.519 422.357 34.155 34.155 23.769 23.769
49
46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93
lesi Anamur Uluborlu Isparta ile II emeAlaat Foa Menderes SeferihisarrkmezUrla Hikmetiyeandarl Aliaa Menemen zmir K.Mara Karabk Karaman Cide Takpr Kayseri iekda Kaman II zmitUzuntarlaGlckDngelYenikyHisareynHaldereBahecikhsaniyeDeirmendereKaramrselUlalEreliGneysnr Konya eriumra Ereli II Malatya Gzelyurt Soma Mardin Bodrum Data Turgutreis
L el Isparta Isparta stanbul zmir zmir zmir zmir zmir zmir zmir zmir zmir zmir zmir zmir 3.KS K.Mara Karabk Karaman Kastamonu Kastamonu Kayseri Krehir Krehir Kocaeli Kocaeli Kocaeli Kocaeli Kocaeli Kocaeli Kocaeli Kocaeli Kocaeli Kocaeli Kocaeli Kocaeli Kocaeli Konya Konya Konya Konya Malatya Malatya Manisa Mardin Mula Mula Mula
1997 NFUSU By. ehir Dahil 1997 Nf. 60.425 60.425 10.382 10.382 126.196 126.196 8.108 8.108 19.535 19.535 6.805 6.805 9.016 9.016 15.720 15.720 16.596 16.596 3.691 3.691 29.744 29.744 3.849 3.849 3.465 3.465 32.356 32.356 43.506 43.506 2.045.849 300.827 300.827 102.728 102.728 103.899 103.899 6.018 6.018 16.472 16.472 491.000 6.767 6.767 35.683 35.683 190.471 4.412 4.412 76.855 76.855 3.793 3.793 5.277 5.277 2.765 2.765 4.218 4.218 10.483 10.483 12.222 12.222 26.136 26.136 29.047 29.047 2.445 2.445 2.762 2.762 11.644 11.644 611.329 10.480 10.480 77.779 77.779 395.366 395.366 5.328 5.328 59.955 59.955 60.172 60.172 23.698 23.698 6.088 6.088 5.781 5.781
50
94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141
lesi AvanosDerinkuyu Gmkent Bolaman nye II Pazar Gndodu Ardeen Fndkl ayeli II RizeKrkpnar AdapazarSerdivanErenler SapancaAkyaz KutlukentAtakentKurupelit SamsunPervari Ayanck Sinop II Sivas anlurfa Birecik rnak Silopi erkezky arky Of VakfkebirBeikdzTrabzonStlYldzl YomraMakaUzunglAkaabatDarcaArsinSrmene Tunceli Uak Bakale Van
L Nevehir Nevehir Nevehir Ordu Ordu Rize Rize Rize Rize Rize Rize Sakarya Sakarya Sakarya Sakarya Sakarya Sakarya Samsun Samsun Samsun Samsun Siirt Sinop Sinop Sivas anlurfa anlurfa rnak rnak Tekirda Tekirda Trabzon Trabzon Trabzon Trabzon Trabzon Trabzon Trabzon Trabzon Trabzon Trabzon Trabzon Trabzon Trabzon Tunceli Uak Van Van
1997 NFUSU By. ehir Dahil 1997 Nf. 15.896 15.896 9.003 9.003 1.307 1.307 9.865 9.865 54.518 54.518 13.175 13.175 4.136 4.136 33.727 33.727 8.757 8.757 19.712 19.712 73.420 73.420 3.558 3.558 184.013 184.013 33.678 33.678 42.991 42.991 16.373 16.373 23.336 23.336 7.848 7.848 3.890 3.890 4.433 4.433 39.507 7.126 7.126 11.025 11.025 28.574 28.574 224.103 224.103 408.635 408.635 37.495 37.495 45.896 45.896 37.386 37.386 35.919 35.919 14.142 14.142 22.592 22.592 32.260 32.260 26.920 26.920 180.544 180.544 6.110 6.110 3.072 3.072 10.719 10.719 13.875 13.875 2.797 2.797 37.528 37.528 4.492 4.492 8.596 8.596 18.512 18.512 21.737 124.042 124.042 15.070 15.070 225.628 225.628
51
142 143 144 145 146
lesi Muradiye Kaytazdere(Yalova) Altnova(Yalova).) Suba(Yalova) Armutlu
L Van Yalova Yalova Yalova Yalova TOPLAM
1997 NFUSU By. ehir Dahil 1997 Nf. 12.982 12.982 4.213 4.213 3.280 3.280 1.995 1.995 3.382 3.382 6.308.700 11.121.157
52
KIRSAL ME SUYU VE KANALZASYON ALT KOMSYONU RAPORU
53
54
1. GR
nsan hayat iin en nemli unsur olan su sanlann aksine snrl bir kaynaktr. Gnmzde su kaynaklar ile ilgili en nemli problem onun etkin kullanmdr. Su kaynaklar tarm, endstri ve evsel kirliliklerden nemli lde etkilenmekte olup bu sektrlerin su ihtiyacnn giderek artmas, onun ynetimini zorlatrmaktadr. Su kaynaklarnn etkin kullanm, uzun dnemde lkemizin sosyal ve ekonomik kalknmasnda en byk etken olacaktr. Bu sebeple, lkemizde de srdrlebilir su kaynaklarnn ynetimi, gn getike nem kazanmaktadr. Baz blgelerde grlen su ktlklar ve tahsis problemleri neticesinde ime ve tarmsal alanda suyun ekonomik kullanm etkilenmektedir. Tarm, endstri ve ime suyunun kontrolsz kullanm sonucunda su kalitesi bozulmakta ayn zamanda yer alt sularnn ar ve dengesiz kullanm ile yer alt su rezervi korunamamaktadr. Atk su sorunu da lkemizde endstriyel sosyal yapnn ve hizmet sektrnn gelimesine bal olarak giderek nem kazanmaktadr. lkemizde zellikle krsal alanda kirletici kaynaklarn tespit edilmesine ramen bu konuda bir evre envanteri oluturulup nleyici, tedbirler alnmamtr. Kirlenmeyi kaynakta nleyici yreye uygun dk maliyetli, dk evresel etkili teknolojiler gelitirilmeli ve uygulanmaldr. Bu alanda gelimi lkeler ile uyum salamak iin gerekli yasal ve kurumsal dzenlemeler yaplmaldr. nmzdeki be yllk dnemde zellikle krsal alan ime suyu ve kanalizasyon hizmetlerinin yetersiz olduu lkemizde bu konuya gereken nemin verilmesi gerekmektedir. ncelikle yetersiz ve susuz yerleim birimleri olmak zere tm yerleim birimlerinin yeterli ve salkl ime suyuna kavuturulmas, ebekeli ime suyu tesisi bulunan tm kylerimizin de kanalizasyon tesislerinin tamamlanmas temel hedefimiz olmaldr. Bu hedef dorultusunda lkemizin kt olan su, yetimi insan gc ve finans kaynaklarnn rasyonel ve etkin kullanm salanmaldr. Ayrca bu konuda yaygn eitim ve kitle iletiim aralar ile konunun nemi vurgulanmal ve halkn bilinlendirilmesine ynelik eitim programlar dzenlenmelidir. Bu alandaki yatrmlar tevik amacyla nmzdeki yllarda ime suyu ve kanalizasyon yl veya yllar ilan edilerek, i ve d finans kaynaklar ile zel sektr ve gnll kurulularn katklar salanmaldr.
55
Sonu olarak lkenin en nemli kaynaklarndan olan suyun uygun bir ekilde kullanm, evre kirliliinin nemli lde azalmasn salayacak; kanalizasyon tesislerine gereken nemin verilmesi lkemizin sosyal, kltrel ve ekonomik gelimesine nemli katkda bulunacak ayrca krsal yaam standardnn kentsel yaam seviyesine ulamasn salayacaktr.
2. MEVCUT DURUM
Trkiyede ime suyu ve kanalizasyon sektrnden sorumlu, her biri kendi kanun ve kurumsal dzenlemeleriyle birbirinden bamsz alan 3 ana kurum (DS, ller Bankas, KHZ Gen. Md.) ve Byk ehir Belediyeleri Su leri Genel Mdrlkleri (SK, ASK, BUSK) bulunmaktadr. Krsal kesimdeki tm yerleim birimlerinin ime suyu ve kanalizasyon hizmetleri ise Ky Hizmetleri Genel Mdrl tarafndan yrtlmektedir. 1-1-1999 tarihi itibariyle krsal kesimdeki ime suyu durumu aadaki tabloda belirtilmitir (TABLO-1). Krsal kesimin ime ve kullanma suyu ihtiyacn karlamak amacyla isale edilen su kaynaklarnn ounluunu yer alt ve memba sular oluturmaktadr. Bu gne kadar bu amala alan sondaj kuyusu says 5.201 olup alnan debi 2,8 milyon lt/sndir. Memba says ise 42.948 olup alnan debi miktar 2,9 milyon lt/sn dir. Krsal kesimdeki kanalizasyon hizmetlerine son yllarda balanm olup 34.552 kyn %7si olan 2.540 kye yani toplam nfusun %14ne fosseptikli olarak kanalizasyon hizmeti gtrlmtr. me suyu ve kanalizasyon yatrm harcamalarnn geri dnnn olmamas veya katk paynn alnmamas nedeniyle sulu niteler de dahil olmak zere politik basklarla ihtiyac olmad halde yeni ime suyu talepleri olmaktadr. 18.3.1995 tarihli Resmi Gazetede de yaynlanan KHGMce hazrlanan Ky me Suyu Tesislerinin letme, Bakm, Onarm Ynetmelii gerei kurulan ve bu tesislerin iletiminden sorumlu olan Grup me Suyu Birlikleri ve Ky Muhtarl tam olarak faaliyete gemedii iin tesisler genellikle atl durumda kalmaktadr. Krsal kesimin ime suyu ihtiyac genellikle YAS dengelerini bozacak ekilde yer alt suyundan temin edilmektedir. Artma tesislerinin kurulmas ve iletim maliyetlerinin yksek olmas, bakm ve onarm hizmetlerinin eitilmemi ve bilinsiz kiiler tarafndan yrtlmesi
56
ve yre insannn da bu konuya duyarl olup sahip kmamas nedeniyle YASdan snrl olarak yararlanlmaktadr. Yukarda belirtilen nedenlerle kstl olan su, finansman ve insan kaynaklarnn planlanmas ve ynetimi gerei gibi yaplamamaktadr.
57
N CNS EBEKEL SULU EMEL TOPLAM YETERSZ EBEKEL EMEL TOPLAM
KY ADET % NFUS % ADET
BALISI % NFUS %
TOPLAM NTE ADET % NFUS %
19.978 27 9.273 12 29.251 39 807 1 3.088 4
6.562.092 30 12.671 17 2.916.486 12 12.740 17 9.478.578 42 25.411 34 220.954 1 883.820 3 1.104.774 4
1.477.260 20 1.477.261 21 2.954.521 41 121.667 304.170 425.837
32.649 44 22.013 29 54.662 73 2.225 3 6.715 9 8.940 12
8.039.352 50 4.393.747 33 12.433.099 83 342.621 1.187.990
1.418 2 3.627 5 5.045 7
3 4 7
4 7
3.895 5 DEVLET TARF. HZMET GTRLMEYEN 1.406 2 TOPLAM 34.552 46
1.530.611 11
9.931 13 293.489 2 10.876.841 48 40.387 54
554.941 4 3.935.299 52
11.337 15 74.939 100
848.430 6 14.812.140 100
TABLO-1 Ky Hizmetleri Genel Mdrl me Suyu Hizmeti Genel Envanter Durumu (1.1.1999 Tarihi tibariyle)
Krsal kesimde mevcut ime suyu tesislerinin yaklak olarak %60 ebekeli sistemde olmasna ramen ancak bu kylerin %7sine fosseptikli olarak kanalizasyon tesisi yaplabilmitir. Yaplan bu kanalizasyon tesisleri de bir fosseptikle sonulandrlmakta ve herhangi bir artmaya tabi tutulmamaktadr. Bu gerek bile krsal alandaki evre kirliliinin boyutunu gstermektedir. Bu gne kadar gerekletirilen ime suyu ve kanalizasyon ilerinin ett, planlama, yapm ve denetimi kamu kurum ve kurulular tarafndan yrtlmektedir. Bu hizmetlerin zelletirilmemesi rekabet ortamnn olumamasna neden olmaktadr. Bir ok iin devletin bizzat kendisi tarafndan yaplmas, hizmetlerin daha pahal olmasna, aksamasna ve brokratik engellerle ilerin planlanan srelerde bitirilememesine neden olmaktadr. Ancak kstl olan kaynaklarn etkin olarak kullanlmas salanmaldr. Ky ve bal yerleim birimlerinin halen yrrlkte olan fosseptik uygulamasna son vererek doal artma ve benzeri teknolojilerin Trkiyeye uyarlanmasna imkan verecek almalar balatlmaldr. Bu konularda aratrmalar bulunan yurtii (TBTAK) ve yurtd (EPA- Environmental Protection Agency) kurulularn gr ve nerileri deerlendirilmelidir.
58
2.1. DNYADAK DURUM Hayat standartlar gelitike suya kar olan talep nfus art hzndan ok daha fazla olmaktadr. Ylda kii bana den 800 metre kplk miktar, 1950 ylndan bu yana %50 artm ve artmaya devam etmektedir. Dolaysyla planlamaclar artan talep karsnda Su Gelitirme projelerinden medet ummaktadrlar. Bu projelerle istenildii kadar esnetilebilen su kaynaklarnn sratle snrlarna yaklamaktayz. Bu gne kadar su tesisleri kurmak iin ncelikle en kolay ve en ekonomik olanlar tercih edilmitir. Zaman ierisinde bu tesisler gayet karmak, inas pahal ve evreye zarar verici bir hal almtr. Byk projeler sosyal ve ekolojik maliyetlerinden dolay gelimekte olan lkelerde yeniden gzden geirilmektedir. Yamac bir yaklamla o gnk teknolojik bilgilerin salad imkanlar sonuna kadar kullanlm ve doal sistemlerle istendii gibi oynanmtr. Modern toplumlar suyu, kendi yaamlar iin son derece gerekli olan ve doal hayat ayakta tutan bir destek olarak ele almak yerine, istedikleri gibi kullanabilecekleri bir mal olarak kabul etmitir. Bugn zerinde 232 milyon insann yaamakta olduu 26 lke, ok fazla su sknts eken lkelerdir (TABLO-2). Bunlarn nfus art hzlar da fazla olduundan susuzluk sorunlar giderek artmaktadr. Susuzluk eken lkelerin 11i Afrikada 9u da Ortadoudadr. Ortadoudaki akarsularn hemen hepsinin birka devlet tarafndan paylalmakta olduu gz nne alnacak olursa, su zerindeki tasarruf haklar iddialar tehlikeli boyuta ulaacaktr. Su stresi tanlar sadece su sknts eken blgede deil, bol su kaynaklarna sahip dnyann bir ok blgesinde de bulmak mmkndr. En fazla rastlanan sorun yer alt sularnn seviyelerindeki dtr. Gereinden fazla kullanlan yer altsuyu kullanmna inde, Hindistanda, Meksikada, Tayvanda, ABDnin batsnda ve Ortadouda rastlanmaktadr. Suudi Arabistan, Libya, Teksas gibi bir ok lkeler yer altnda binlerce seneden beri kalm olan, beslenme ve yenilenme imkan olmayan fosil su kaynaklarndan yaralanmak zorunda kalmlardr. Talep arttka ve su tesislerinin ina edilmesi zorlatka, mevcut su imkanlarnn ynetilmesi bir ok alanlarda baa klmaz bir hal almaktadr. evre korumaclnda oynad rol ve iinde yaayan varlklar hi gz nne almadan ina edilen su yaplar (baraj, glet,.... ) akarsularn yataklarn deitirerek ve akarsular kirleterek, doayla ters den toplumlar deltalar, glleri, nehir yataklarn ve burada yaayan canllar mahvetmitir. Dnyada evre korumasnn her trl yaamn temelini oluturduu tam olarak kabul edilmi deildir. evreyi korumak iin ynetimlerin atmak istedikleri admlara kar kanlar, zel
59
tasarruf haklarn zorlatrmaktadr.
ileri
srerek
zellikle
ABDde
eko
sistemlerin
korunmasn
Gelimi lkelerde ime sular ile ilgili yasa, organizasyon ve finans sistemleri Trkiyedekinden farkl olarak tek bir yasa ile dzenlenmektedir. Bu lkelerde su kaynaklar havza baznda deerlendirilmekte krsal ve kentsel yerleim yeri ayrm yaplmakszn ihtiyaca gre tahsis ve datm planlanmakta ve kullanma sunulmaktadr. Gelimi lkelerde kii bana gnlk su ihtiyac 400-500 lt/gn olarak deerlendirilmesine ramen Trkiyede kentlerde en fazla 200-250 lt/gn, krsal kesimde ise 100-150 lt/gn olarak deerlenmektedir.
TABLO 2 1992 Yl Su Sknts eken lkeler ve 2010 Yl iin Tahminler
Blge / lke Afrika Cezayir Botswana Burundi Cape Verde Cibuti Msr Kenya Libya Moritanya Ruanda Tunus Orta Dou Bahreyn srail rdn Kuveyt Katar Suudi Arabistan Suriye Birleik Arab Emirlikleri Yemen Dier Barbados Belika Macaristan Malta Hollanda Singapur 2010 Ylnda Dier Devletler Malawi Sudan Fas Gney Afrika Umman Nfus Bana Den Yinelenebilir Su Kaynaklar (Kii Bana Metrekp) 1992 2010 730 710 620 500 750 30 560 160 190 820 450 0 330 190 0 40 140 550 120 240 170 840 580 80 660 210 1030 1130 1150 1200 1250 500 420 360 290 430 20 330 100 110 440 330 0 250 110 0 30 70 300 60 130 170 870 570 80 600 190 600 710 830 760 670 Deiiklik (%) -32 -41 -42 -42 -43 -33 -41 -38 -42 -46 -27 0 -24 -42 0 -25 -50 -45 -50 -46 0 +4 -2 0 -9 -10 -42 -37 -28 -37 -46
60
Somali 1390 830 -40 Lbnan 1410 980 -30 Nijerya 1690 930 -45 (1) Yinelenebilir su kaynaklar senede 1000 m3den daha az olan lkeler. Komu lkeler. Komu lkelerden gelen sular gz nne alnmamtr. KAYNAK: Dnayann Durumu, Worldwatch Ens. Raporu, Lester Brown, 1993.
61
Bu yzyln bandan beri su tesislerinde takriben drt kat, kanalizasyon sistemlerinde ise on kat bir art olmutur. Avrupa Birlii yesi lkelerin bir ou alt yap (kanalizasyon, artma tesisleri, atklarn kontrol, etkin bir kurumsal yaplama, su temini vb.) olarak iyi konumda olup srekli geliim iindedir. Su cretleri reel bazda ve kullanclarn tam bir katlmn ve sorumluluunu salayacak ekilde belirlenmi (artma ve kirlenme bedelleri su cretlerine eklenir). Su Kullanc Birlikleri etkili tzkleri ve demokratik yaplar ile sistemin adeta motorudurlar. Su kaynaklarnn ynetiminden sorumlu kamu kurum ve kurulular yeniden yaplandrlmtr. Birlie dahil ye devletler su kaynaklarnn ynetimini nehir havzasndan sorumlu otorite ile yapmaktadrlar. zel sektr, evre politikalar dorultusunda etkin ykmllk ve sorumluluklara sahiptir. Birlik su kaynaklarnn kalite ve kantitesini korumak ve gelitirmeyi eylem plannn merkezine oturtmu, srdrlebilir entegre bir su kaynaklar ynetim ve stratejisine sahiptir. AB direktiflerinde ilk defa 1991 ylnda bir hassas blge tanm yaplmtr ve evsel atk su dearjlar iin konvansiyonel parametrelerin yan sra azot ve fosfor parametreleri iinde kstlamalar getirilmitir. ABDde ise federal lekte uygulanmakta olan azot /fosfor limitleri yoktur. Ancak gl, nehir ve krfez gibi alc ortamlar iin azot limitleri belirlenmitir. Trkiyede ise merkezi dzeyde su kirlilii kontrol ynetmelii, yresel olarak da byk ehir belediyelerine bal su idarelerinin ynetmelikleri geerlidir. Ancak bu ynetmeliklerin uygulanmas ok snrldr. zellikle krsal alanda bugne kadar ynetmelikler dorultusunda herhangi bir alma yaplmamtr. Oysaki Trkiyede turizm asndan ok nemli olan kysal atk su kirlenmesinin byk lde otel, motel, tatil sitesi, kk yerleim birimleri gibi birimlerden kaynakland dolaysyla kirlenmenin direk olarak krsal kesimi etkiledii aktr. Dolaysyla kk yerleim birimleri iinde belirli kstlamalarn getirilmesi ve ynetmeliklerin uygulanmas zorunlu grlmektedir. 2.2. TRKYEDEK DURUM Yedinci Be Yllk Kalknma Plannn en nemli hedefi eitli finansman kaynaklar aray iinde olunmas ve eldeki imkanlarn daha verimli kullanlmas abalardr. Krsal alt yap yatrmlarnn en nemlilerinden olan ime suyu, kanalizasyon ve artma tesislerinin finansmannda merkezi idare kaynaklar yannda zel idare kaynaklar da nemli bir yer tutmaktadr. me suyu, kanalizasyon ve artma tesisi harcamalarnn geri dnnn olmamas merkezi idarede hizmet talep eden yerleim birimlerinin giderek
62
artmas, krsal yerleimin dank dokuda olmas kaynak tahsisinde etkinlii drmekte ve yeni yatrmlar iin kaynak imkann snrlamaktadr. Ayrca 2032 sayl kanun, konuyla ilgili eitli ynetmelikler bulunmasna ramen (KHZ Gen.Md.ce gerek. Ky ime suyu tesislerinin letme, Bakm ve Onarm ynetmelii 18-3-1999 tarihli Resm.Gaz. yayn. yrr. gir.) yre halknn tesis, bakm, onarm, iletme giderlerine katlmn salanamamas hizmetlerin yeterince gtrlmesine ve tesislerden yararlanlmasna engel tekil etmektedir. Tesisler tamamlandktan sonra iletilmek zere yeterli teknik vasfa sahip olmayan ky ime suyu birlikleri veya ky muhtarlna teslim edilmektedir. Bunun sonucunda oluan verimsiz iletme nedeniyle de tesislerden istenilen fayda salanamamaktadr. Bunun nlenebilmesi ve krsal kesimde yaayanlarn ada yaam standardna ulaabilmeleri iin kurumsal ve yasal dzenlemeler yaplarak bu i iin gerekli eitimin verilmesi gerekmektedir. Bakm, onarm ve ksmi yenileme almalarnn zamannda ve yeterli dzeyde gerekletirilememesi ok byk su kaybna neden olmaktadr. Krsal kesimde ime suyu temini konusunda grev alan kurulular arasnda gerekli bilgi ak ve ibirliinin olmay yatrm nceliklerinin belirlenmesi ve uyum salanmasnda aksaklklar dourmaktadr. Bu nedenle Yedinci Be Yllk Kalknma Plan dneminde kurulular aras koordinasyonun nemi belirtilmi ancak yeterli lde gelitirilememitir nmzdeki dnemde bu konuya daha fazla nem verilmesi gerekmektedir. me suyu, kanalizasyon ve artma tesislerinin planlanmasndan yapmna zellikle krsal yrelerin sosyal, kltrel ve ekonomik koullarna uygun teknoloji kullanmna zen gsterilmelidir. Krsal blgelerde yer alt ve yer st su kaynaklarnn korunmasnda, planlanmasnda ve ynetiminde yetersizlikler bulunmaktadr. Sanayi ve evsel atklarn evreyi dolaysyla YAS ve YS kaynaklarn ar derecede ve hzl bir ekilde kirletmesi nedeniyle kstl olan su kaynaklarmzn ynetimi konusunda idari ve hukuki dzenlemelerle yeni bir yaplanmaya ihtiya vardr. Yedinci Be Yllk Kalknma Plannda belirtilen btn kylere su gtrlme hedefine tam olarak ulalamamtr. Su kaynaklarnn giderek azalmas, su rezervinin stteki nedenlerle bilinsiz tketimi, finansal kaynan yetersizlii, yaplan tesislerin ekonomik mrn tamamlamas sonucunda devlet eliyle krsal yerleim birimlerinin %96sna ime suyu hizmeti gtrlm olmasna ramen %4ne ise henz gtrlememitir. Yedinci Be Yllk Kalknma Plannda hi yer almayan doal hayatn ve insan salnn korunmas iin ok nemli olan krsal alandaki kanalizasyon ve atk su artma tesislerinin Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannda etkin bir ekilde ele alnmas gerekmektedir.
63
3. SORUNLAR VE ZM NERLER
3.1. SORUNLAR Krsal alandaki ime suyu ve kanalizasyon ile ilgili sorunlar: 1. Trkiyede su kaynaklarnn ynetimi, korunmas, gelitirilmesi ve kullanlmas ile ilgili su yasasnn olmamas, su kaynaklarndan sorumlu kurumlarn fazlal, havza baznda deerlendirmenin yaplmamas ve birimler aras ibirliine, sektrler aras entegrasyona gidilmemesi nedeniyle kkl zmlere ulalamamas, Krsal alanda dank ve yeni yerleim yerlerinin kurulmas nedeniyle hizmet alan genilemekte dolaysyla ihtiyalarn giderek artmas, bu niteler ile ilgili envanterin salkl yaplamamas ve elde edilen bilgilerin tam ve gvenilir olmamas, Su kaynaklarnn tam olarak deerlendirilememesi nedeniyle zellikle susuz ve yetersiz nitelerin ihtiyalar tesbit edilip sorunlarnn zmlenememesi, Temini ve iletme kolayl nedeniyle YAS rezervinin korunmasna zen gsterilmeden denetimsiz bir ekilde YSden ok YAS kullanmnn yaygn olmas, Yer altsularnn ar kullanm neticesinde su seviyesinin dmesi, zellikle ky eritlerinde sondaj kuyularnn ok fazla almas nedeniyle bu blgelerde tuzlanma olumas, alm kuyu rezervi bulunmasna ramen politik basklarla yeni sondaj kuyular alarak memba sularnn giderek azalmas ve yok olmasyla hizmet gtrlm nitelere yeniden ime suyu hizmeti gtrlmesi talebi, Grup ime suyu tesislerinin planlamas, genelde yrenin ekonomik, sosyal ve kltrel yapsna uymad iin iletilememekte ve gruba dahil nitelere tekrar mnferit ime suyu tesisi yaplmas talebi, Krsal alanda son yllarda kaydedilen sosyal ve ekonomik gelimeler sonucu kii bana gnlk su ihtiyacnn artmas nedeniyle, mevcut tesislerin yetersiz kalmas, Ett, planlama, proje ve yapm ilerine yeterince nem verilmemesi, siyasi basklarn ne kmas, yetimi teknik eleman saysnn giderek azalmas, hizmetii eitime nem verilmemesi, Tesis yapm, bakm-iletme ve onarm maliyetine faydalananlarn katlmamas nedeniyle tesis yapmnda ekonomik analize nem verilmemesi dolaysyla kt olan finans kaynaklarnn rasyonel bir biimde kullanlamamas,
2.
3. 4. 5.
6.
7. 8.
9.
64
10. Krsal alanda tarmsal ve evsel atklarla oluan evre kirlenmesine nem verilmemesi nedeniyle su havzalarnn kirlenmeye ak olmas dolaysyla sularn kirlenmesinin nlenememesi ve halkn bu konuda yeterince bilinlendirilmemesi, 11. Tesislerin yapm, bakm, onarm, ve iletme hizmetlerine faydalananlarn katlmnn salanamamas nedeniyle bu ileri yrtecek olan su kullanc birliklerinin ve ky muhtarlklarnn yeterli miktar ve zellikte personel, ekipman ve finansmana sahip olmamas, yeterince eitimin verilmemesi, bu konularla ilgili eitli ynetmelikler bulunmasna ramen yaptrm gc olmamas nedeniyle bunlarn uygulanamamas, 12. Kamu kurumlarnn aratrma ve gelitirme almalarna yeterince nem vermemesi, teknolojik gelimelerin yeterince takip edilememesi, 13. me suyu ebeke su kayplarnn msaade edilen limitlerin ok stnde olmas olarak sralanabilir. 3.2. NERLER stte belirtilen sorunlarla ilgili zm nerilerini ise u ekilde sralayabiliriz: 1. Herkese yeterli ve salkl ime suyu temin iin su kaynaklarnn havza baznda sektrleraras entegre bir yaklamla korunmasna, kullanlmasna ve gelitirilmesine nem verilmelidir. Bu sorunun zm iin mevcut yasalar yetersiz kaldndan yeni yasal dzenlemeler yaplmaldr. zellikle ime suyu olarak kullanlan kaynaklar, baraj ve doal gller kirlenmeye kar korunmal, bu koruma sistemli olmal ve srekli denetlenmelidir. ncelikle Trkiyede sularn ynetiminden sorumlu kurumlarn bir araya gelerek havza baznda sularn deerlendirilmesini salayacak su yasasnn ivedilikle hazrlamalar gerekmektedir. Grup ime suyu tesislerinin planlamasnn yrenin sosyal, ekonomik ve kltrel yapsna uygun olarak yaplmas, iletilmesinin mmkn olmayaca ve atl durumda braklaca daha planlama aamasnda belli olan tesislerin siyasi basklarla tesis edilmesi nlenmeli, bata Ky Hizmetleri olmak zere tm kamu kurumlarnn zerindeki siyasi basklar kaldrlmal, brokratlarn ve ilgili teknik elemanlarn doru ve zgr kararlar vermesi salanmaldr. Krsal alandaki ime suyu tesislerinden grup ime suyu tesislerinin yapmna balanlmadan grup birliklerinin, mutlaka tzne uygun kurulmas salanmal ve gerekli iletme, bakm ve onarm eitimi verildikten sonra tamamlanan tesis bu birlik
2.
3.
4.
65
bakanlna teslim edilmelidir. Tesisin yapmndan sorumlu zel irketlerin iletme sorumluluklarnn belirlenen sre kadar devam etmesi salanmaldr. 5. Yapm tamamlandktan sonra herhangi bir teknik vasf bulunmayan ky tzel kiiliine teslim edilen mnferit ime suyu tesislerinin durumu da gruplardan farksz olduundan bu tesislerin iletimini salayacak birimlerin (belediyelere benzer ime suyu brolar) kurulmas, blge okullar veya kooperatif iletmeleri anlay ile iletilemeyen bu tesislerin altrlmas salanmaldr. Tesis yapm ve bakm, onarm ve iletme giderlerine nceki yllarda olduu gibi kylnn katlmn salamak amacyla gerekli yasal dzenlemeler yaplmaldr. Yetersiz kalan ime suyu tesisleri alternatif su kaynaklar ile takviye edilmeli ve krsal kesimde yaayan insanlarmzn da ada yaam standardna ulamasna katkda bulunulmaldr. YAS rezervi kontrol altnda tutularak seviyesinin korunmasna zen gsterilmeli gerekiyorsa eitli yntemlerle suni besleme yaplmal zellikle ky eritlerinde tuzlanmann engellenmesi iin YAS larn kullanm denetlenmelidir. ncelikle alm olan rezerv kuyularnn deerlendirilmesini salayacak yatrm planlamalar yaplmaldr. Tarmsal kirlilie neden olan ar gbre ve tarm ilac kullanm snrlandrlmal ve bu konuda kullanclarn bilinlendirilmesi iin eitim programlar dzenlenmelidir.
6. 7.
8.
9.
10. Su kalitesi kaynakta ve kullanm noktasnda, mevsim deiikliklerinde mutlaka kontrol edilmelidir. Bu iten sorumlu kurulularn ibirlii iersinde periyodik kontrollerini gerekletirmeleri gerekmektedir. 11. zellikle krsal kesimde izin verilenin ok stnde olduu belirlenen ime suyu ebeke ve isale hatlarndaki su kayb orann en aza indirebilmek iin bu konuda gelitirilmi teknolojilerden yaralanarak su kayplar nleme projeleri hazrlanmaldr. 12. ebekeli ime suyu tesisi bulunan kylerde kullanclarn, 18.3.1995 tarih ve 22231 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren KTYe gre mutlaka su sayac kullanarak, su tasarrufu ile tesisin bakm onarm ve iletme masraflarna katlm salanmaldr. 13. Gereken nem verilmeyen krsal kesimdeki kanalizasyon hizmetlerinin bugne kadar ancak % 5-7 seviyesinde kald gz nne alnrsa evre kirlilii ve doal evrenin korunmas alannda bu konunun nemi aka grlmektedir. zellikle ime suyu ebekesi tamamlanm olan ky ve bal yerleim birimlerine kanalizasyon ve artma
66
tesisi hizmeti gtrlp bundan sonraki yaplacak almalarda da ebekeli ime suyu ve kanalizasyon hizmetlerinin birlikte planlanarak yrtlmesine zen gsterilmelidir. Ky Hizmetleri Genel Mdrl bu konuda yllk yatrm programlarnda gerekli politikay izlemelidir. Bu alanda krsal kesimde kullanm ve iletme kolayl bulunan zellikle lke, blge ve yerleme koullarna uygun artma tesisi teknolojileri geliimine ve kullanmna zen gsterilmelidir. 14. Endstriyel kirliliin olabildiince aza indirilmesi iin sanayi kurulular artma tesislerinin yapmna ynlendirilmeli ve yasal dzenlemelerle bu konudaki yaptrmlar uygulanmal ve denetlenmelidir. 15. Kanalizasyon tesisleri mutlaka gerekli artma ve dearj tesisleri ile birlikte ele alnmaldr. Atklar evre ve insan salna zarar vermeyecek ekilde dearj edilmelidir. Ky ve bal yerleim birimlerinin kanalizasyon atklar iin doal artma ve benzeri teknolojilerin uyarlanmasna imkan verecek almalar balatlmaldr. 16. Su kaynaklar kirlendikten sonra byk masraflarla artlmas yerine kirlenmeden nce korunmas iin tedbirler alnmaldr. Bu amala pis sularn uzaklatrlmas, bunlarn artlmas, kat atklarn toplanmas, depolanmas veya evre kirlilii yaratmayacak ekilde imha edilmesi salanmaldr. 17. Krsal alana hizmet gtren kurulular arasnda i birlii ve koordinasyon salanmas krsal yaam standardnn da kentsel yaam seviyesine ulaabilmesi iin politikalar ve hizmet kriterleri oluturulmaldr. 18. Krsal alanda bulunan her yerleim birimine salkl ve yeterli ime suyu salamak, teknik ve ekonomik ynden uygun bulunan yerleim birimlerine ise kanalizasyon tesisi yapmak temel hedeftir. Bu hedefe ulaabilmek iin yatrmlara her yl yeterli denek ayrlmaldr. Gerektii takdirde d lkelerden veya uluslar aras finans kurulularndan kredi temin edilmelidir. 19. Krsal alanda dank nite oluumuna son verilmeli bunun iin nite snrlamasna gidilmeli, hizmet gtrlen nitelerin nfus ve hane olarak alt snr arttrlmaldr. Hizmet alt snr 30 nfus ve 5 hane olan nite tanmlamas 100 nfus ve 20 haneye kartlmaldr. Ayrca toplulatrma almalarna hz verilerek, merkezi kylerde imar planl olarak yeni yerleim yerlerinin olumas tevik edilmeli yatrm ve iletme kolayl salanmal ve halkn bu konunun nemi ve yararlar konusunda bilinlenmesine yardmc olunmaldr. 20. Krsal alt yap planlamalarnn daha salkl planlanp uygulanabilmesi iin kylerin halihazr ve yeni yerleim yeri planlarnn almna ncelik ve nem verilmelidir.
67
21. me suyu ve kanalizasyon hizmetlerinin insan ve evre sal asndan da nemi gz nne alnarak nmzdeki be yl (2001-2005) ime suyu ve kanalizasyon be yl olarak ilan edilmeli hatta bu uluslararas platformlarda da nerilmelidir. Bu seferberlik ierisinde i ve d kaynaklar yannda yerel ynetimler, vakf, dernek, zel sektr, gnll kurulularn ve medyann ayni ve nakdi katlm salanmaldr. zellikle d kaynaklarla daha nce rnekleri bulunan blgesel-krsal kalknma projeleri hazrlanmaldr. 22. Krsal kesim iin kstl olan merkezi ve yerel finans kaynaklarnn siyasi amalarla deil ihtiyalar, teknik hesaplar dorultusunda ve etkin bir biimde deerlendirilmesi salanmaldr 23. Tm bu saylan nerilerin suyun, kanalizasyon ve artma tesislerinin geleceimiz asndan ok byk nemi olduunu kullanclara en iyi ekilde anlatabilmek iin tm kamu kurum ve kurulularnn ve sivil toplum rgtlerinin salayabildikleri katklar erevesinde eitim programlar dzenlenmelidir. Bu programlar dorultusunda Milli Eitim Bakanl ve medyann tm olanaklar seferber edilmelidir.
4. AMALAR
4.1. ME SUYU: 1. Krsal alanda devlet tarafndan hizmet gtrlemeyen tm yerleim birimlerine salkl ve yeterli ime suyu gtrmek, ime suyu yetersiz olan yerleim birimlerinin ime suyunu yeterli hale getirmeye almak, krsal alandaki tm kylerin ebekeli ime suyuna kavuturulmas hedeflenmektedir. SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI DNEM (2001-2005)
KANALZASYON: 1. Krsal alanda yaplm olan kanalizasyon tesislerine artma tesisi 2500 kye ise artma tesisi ile birlikte kanalizasyon tesisi yapmak amalanmaktadr. 4.2. ME SUYU: 1. Krsal alandaki btn yerleim birimlerinin salkl ve yeterli ebekeli ime suyu tesisine kavumasn salamak, UZUN DNEM (2001-2023)
68
KANALZASYON: 1. Krsal alandaki btn kylere artma tesisi ile beraber kanalizasyon tesisi yapmak.
5. PLANLANAN YATIRIMLAR
ME SUYU: Krsal alanda ksa dnemde ime suyu hizmeti, amalanan hedefe ulaabilmek iin aadaki program dorultusunda gtrlebilir:
PROJE ADI DEVLET TARAFINDAN HZMET GTRLMEYEN YETERSZ EMEDEN EBEKEYE DN TOPLAM 2001 2002 2003 2004 2005 TOPLAM 1750 1750 1750 1750 1837 1500 1500 1500 1500 1690 1500 1500 1500 1500 1523 4750 4750 4750 4750 5050 8837 7690 7523 24050
KANALZASYON: nsan sal ve evre kirlilii asndan olumsuz etkilenen, nfusu fazla, turistik ve ekonomik zellikler bakmndan nemli olan yerleim birimlerine ncelikle olmak zere kanalizasyon ebekesi ina edilerek tesis-bakm ve iletme maliyeti dk olan artma tesislerinin planlanarak yapm ile, ylda 500 kyden plan dneminde toplam 2500 kye hizmet gtrlmesi planlanmaktadr. Krsal alanda stte belirtilen planlama dorultusunda yatrmlara devlet yeterli finans kaynaklarn ayramadndan birok alt yap yatrm ele alnamamakta, balayan tesislerde bir trl bitirilememektedir. Bu yatrmlarn yapm iin bugne kadar genelde i kaynaklardan yararlanlm olup ylda 1500-2000 niteye ime suyu, 200 niteye de kanalizasyon hizmeti gtrlebilmitir. Ancak Sekizinci Be Yllk Kalknma Planndaki hedeflere ulaabilmek iin finans kaynaklarnn nceki yllara gre nemli lde artrlmasna ihtiya duyulmaktadr. D kaynakl kredilerin bu sektrdeki paynn, kullanclarn yatrmdaki katk paynn ve gnll finans kaynaklarnn artrlmas salanmaldr. 5.1. FNANSMAN VE MALYET ANALZ Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannn uygulanmas iin gerekli olan kaynaklara ilikin finansman tahmini, aadaki maliyet analizine dayal olarak belirlenmitir.
69
PROJE ADI DEVLET TARAFINDAN HZMET GTRLMEYEN YETERSZ EMEDEN EBEKEYE DN ME SUYU TOPLAM KANALZASYON TOPLAM
2001
2002
2003
2004
2005
(1000 $) TOPLAM 447,850 230,700 150,460 829,010 250,000
87,500 87,500 87,500 87,500 91,850 45,000 45,000 45,000 45,000 50,700 30,000 30,000 30,000 30,000 30,460 162,500 162,500 162,500 162,500 173,010 50,000 50,000 50,000 50,000 50,000
212,500 212,500 212,500 212,500 223,500 1,079,010
Not: Maliyetler 1999 yl birim fiyatlarna gre hesaplanmtr.

Devlet Tarafndan Hizmet 50.000 Gtrlmeyen Yetersiz 30.000 emeden ebekeye 20.000 Dntrlen Kanalizasyon 100.000 1 ABD $: 539.500.-TL (10.1.2000 tarihi itibariyle) $/nite $/nite $/nite $/nite
6. YAPILMASI GEREKEN YASAL DZENLEMELER

831 Sayl Sular Hakkndaki Kanun; ehir, kasaba ve kylerde halkn ihtiyac olan suyun temini ve idaresini, belediye olan yerlerde belediyeler, kylerde ise ky kanunu gereince ihtiyar meclisleri yapmaktadr (ileri Bak.). 442 Sayl Ky Kanunu; Sularn temiz tutulmas kylnn mecburi ileri arasndadr (ileri Bak.). 1580 Sayl Belediyeler Kanunu ile Belediyelere, 3030 Sayl kanun ile Byk ehir belediyelerine evre sorunlar ve su kirlenmesi ile ilgili grevler verilmitir. 2560 Sayl kanuna dayanlarak kurulan su idareleri (SK, ASK, BUSK, ZSU vb.) (ileri Bak.). 3621 Sayl Ky Kanunu ile deniz, tabi ve suni gl, akarsu kylar ile bu yerlerin etkisinde olan ve devam niteliinde bulunan sahil eritlerinde bu yerlerin zelliklerini gzeterek koruma ve kullanma esaslarnn tespiti yaplmaktadr (Bayndrlk Bak.). 6200 Sayl kanun ile DS Genel Mdrl, yer st ve yer alt sularnn zararlarn nlemek ve bunlardan eitli ynden faydalanmay salamak grevini stlenmitir. (Enerji ve Tabi Kayn. Bak.).
70
167 Sayl kanun ile yer alt sularnn inceleme, tahsis,iletme, koruma ve belge verme ileri DS Genel Mdrlne verilmitir. (Enerji ve Tabi Kayn. Bak.). 3017 Sayl kanun ve 181 Sayl kanun hakknda kararname ile , iilecek ve kullanlacak sularn salk koullarna uygunluunun denetleme yetkisi Salk Bakanlna verilmitir. 1593 sayl Umum Hfzsshha kanununun 237. ve 238. maddeleri su kaynaklarnn korunmas ile ilgilidir 1380 Sayl Su rnleri Kanunu ile, su rnleri kaynaklarnn kirlilikten, korunmas amacyla almalar yapmaktadr. (Tarm ve Ky leri Bakanl) 2872 Sayl evre Kanunu lkemizde evrenin korunmas ve her geen gn byk boyutlara ulaan evre sorunlarnn zmlenmesi konusunda yeni ve nemli dzenlemeler gelimitir. (evre Kanunu). ED Ynetmelii; 23 Haziran 1997 gn ve 23028 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren evresel Etki Deerlendirmesi ynetmelii yaplacak faaliyetlerin evre zerinde yapabilecekleri btn etkilerin belirlenerek deerlendirilmesi ve tespit edilen olumsuz etkilerin nlenmesini amalanmaktadr. 2872 Sayl kanuna dayanlarak karlan 19919 sayl Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii lkenin yer alt ve yer st su kaynaklar potansiyelini korumak en iyi biimde kullanmak ve su kirlenmesinin nlenmesini ekonomik ve sosyal kalknma nedeniyle uyumlu bir ekilde gerekletirmeyi salamak. 2032 sayl Kye Gtrlen Hizmetlerden Gnll Katklar Dnda Katlma Paynn Alnmamas Hakknda Kanun (KHGM); kye, devlet ve devlete bal kurumlarca gtrlen hizmetler karlnda gnll katklar dnda kimseden katlma pay alnamaz ve kimse bedenen altrlamaz. 3202 KHGMnin Kurulu Kanunu ile ky ve bal yerleim birimlerinin yol, su, elektrik, kanalizasyon tesislerinin inaat, bakm, onarm ve iletme hizmetlerine ait esaslarn tespit etmek ve yrtmek KHGMye verilmitir. 7478 Ky me Suyu Kanunu ile kylerin ime ve kullanma suyu ihtiyacn temin ve tedarik etme ii DS Genel Mdrlne verilmitir. Bu kanuna gre ky ihtiyar meclisine devir edilen ve bir kye ait olan tesislerin bakm, onarm ve iletmesi ky ihtiyar heyetinin grevidir. 18.3.1995 Tarih ve 22231 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren Ky mesular Tesisleri letme, Bakm ve Onarm Ynetmelii (KHGM).
71
Yukarda bahsedildii zere su kaynaklarnn ynetimi deiik kurum ve kurulularn yetki ve sorumluluunda bulunmaktadr. Oysaki lkemizin Avrupa Birliinin yesi olma yolunda bulunduu Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan dneminde zellikle aadaki konular erevesinde srdrlebilir entegre bir su kaynaklar ynetim ve stratejisinin belirlenebilmesi iin grev, yetki ve sorumluluun tek bir kurulua devredilerek bir su yasasnn hazrlanmas gerekmektedir. Bu konuda yaplmas gerekenler; 1. Havza baznda ynetim modelinin lkemiz koullarnda uygulanabilirliinin aratrlmas ve su ynetim politikalarnda effafln, kullananlarn katlmnn salanmas dorultusunda almalar hzlandrlmal ve bunlar belirgin bir eylem plan kapsamnda bir modele oturtulmaldr. Su kaynaklarnn kalite ve kantite hedefleri dorultusunda sektrleraras entegre bir anlayla ynetilmesi iin bir model gelitirilmelidir. Etkin bir bilgi ana sahip olunmaldr. Unutmamak gerekir ki her alanda yeterli bir veri taban ve gl bir enformasyon a ynetim modellerinin temelidir. zleme parametrelerinde ve standartlarda birliin parametrelerini dikkate alarak veya lkemiz sorunlarna paralel olarak standartlar yeniden gzden geirilmelidir. Su kaynaklarmzn istismarn nlemek, kirlenmesini kontrol altna almak ekosistemlerde srdrlebilirliinin esas alnmas salanmaldr. ve
2. 3.
4. 5.
Kirletici kaynaklar tanmlanmal ve faaliyetlerin kontrol yaplmal, zellikle tarmsal alanda organik gbre ve bitki koruma ilalar kullanmnn veya tarmsal girdilerin kontrol salanmaldr. Avrupa Birlii Su Yasas ve ereve Direktif Yasas incelenerek lkemizde fonksiyonel bir ereve su yasas bir an nce oluturulmaldr. Kapsaml bir evre Etki Deerlendirilmesi yaplmadan su kaynaklar ile ilgili proje ve planlamalar yaplmamal veya planlama almalar mutlaka ED kapsamnda deerlendirilmelidir. Avrupa Birlii Su Yasas Direktiflerinin ykmlkleri incelenmeli ve lkemizde de bu dorultuda almalar yaplmaldr. 3202 sayl yasa ile halen yrrlkte olan 442 ve 7478 sayl yasalar arasndaki elikileri giderecek dzenlemeler yaplmaldr.
6. 7.
8. 9.
72
10. 2032 sayl yasa yrrlkten kaldrlmal veya yasann ieriinde deiiklikler yaplarak kye gtrlen hizmetlere kullancnn da belli oranda katlm salanmaldr. 11. 442 sayl ky kanununda ky ve bal yerleim birimleriyle ilgili tanmlar gnn koullarna gre yeniden belirlenmelidir. Ky ynetimi bugnk konumdan karlp iler hale getirilmeli, yeni ky olacak yerleim birimleri ve yeni oluan yerleim birimlerinin tescil edilmesi hususunda belli birtakm kstaslar getiren yasal dzenlemeler yaplmaldr. Sektrn tmn ilgilendiren bu yasalarn gncelletirilmesi, aralarndaki uyumsuzluk ve elikilerin nmzdeki yatrm dneminde ivedilikle gzden geirilerek giderilmesi, yaptrm glerinin arttrlmas, devlete ksa vadede yk getirmesine ramen uzun vadede salayaca ekonomik ve sosyal gelimeler, lkemizin zellikle krsal kesiminin yaam standardnn gelimesine nemli katklar salayacaktr.
7. KURUMSAL DZENLEMELER
lkemizde su sektrnde ondan fazla merkezi ve yerel kurum ve kurulu grev yapmaktadr. Bu kurumlar kendi kurulu kanunlarna gre faaliyet gsterirler. Bunlar ; Devlet Su leri (DS), ller Bankas, Elektrik leri Ett daresi, evre Bakanl, Orman Bakanl ve Ky Hizmetleri Genel Mdrl olarak sralanabilir. Bu kurumlar; kentsel ve krsal alanlarda yaptklar faaliyetlerine ve hizmet gtrlen nfusa gre ayrmak mmkndr. Yerel ynetimlerin gereksinimleri dorultusunda planlama , finansman ve kentsel alanlardaki su ve atk su tesislerinin yapmndan DS ve ller Bankas birlikte sorumludur. DEVLET SU LER GENEL MDRL ( DS ) 6200 Sayl kanunla toprak ve su kaynaklarn gelitirerek ekonomiye katk salamak amacyla kurulmutur. DS, 167 sayl kanunla da, yer alt sularnn tahsisi ile yetkilidir. Sulama tesisleri kurmak, enerji retmek, taknlara kar tarm sahalarnn korunmasn, kurulan iletmelerin bakm ve onarmn salamak. 167 sayl YAS kanununa gre yer alt suyu iletme sahalar iinde alacak kuyularn adetlerini, derinlik ve ekilecek su miktarlarn belirlemek faaliyet alann oluturur.
73
LLER BANKASI GENEL MDRL 1933 ylnda belediyelere bayndrlk hizmeti ve gerekli finansman temin amacyla Belediyeler Bankas olarak kurulan bu kurum 1945 ylnda yapsnda deiiklik yaplarak ller Bankas adna almtr. Belediyelerin bankaya yetki vermeleri durumunda nfusa baklmakszn ime suyu ve kanalizasyon ile ilgili hizmetleri gtrmektedir. Balca grevleri;
!
Ortak idarelere istemeleri halinde mahalli kamu hizmetleriyle ilgili ime suyu, kanalizasyon, artma tesislerinin yaplmasnda kredi salamak veya fondan tahsis yapmak. Yukardaki hizmetler iin harita, plan, proje, keif ve ettler ve inaat ilerini yapmak ve yaptrmak. Bankann kredileri ile yaplacak ilerin teknik kontrol ve denetlenmek. Ortak idarelerin ara, gere, malzeme ve eyasn satmak, kiralamak.
! !
ELEKTRK LER ETT DARES GENEL MDRL (EE) 1935 ylnda kurulmu, zel hukuk hkmlerine tabi , ticari usullere gre ynetilen ve tzel kiilie sahip bir kamu kuruluudur. 2819 sayl kurulu kanunu erevesinde grevleri; lkemizin su kaynaklarndan elektrik enerjisi retimine elverili olanlar saptamak, bunlarn hidrolojik, jeoteknik aratrma ve ett ile baraj ve hidroelektrik santrallerin istikaf, master plan, fizibilite, ett, proje, mhendislik hizmetlerini yrtmektir. MADEN TETKK VE ARAMA GENEL MDRL (MTA) Jeotermal kaynaklarn aranmas ve bulunmas grevlerini stlenmektir. KY HZMETLER GENEL MDRL (KHGM) KHGM 1985 de 3202 sayl kurulu kanunu ile YSE, Toprak-Su ve Toprak skan Genel Mdrlklerinin yeniden organizasyonu ile kurulmutur. Su sektrn ilgilendiren balca grevleri; Kalknma plan ve programnda yer alan ilke ve politikalar dorultusunda toprak ve su kaynaklarnn verimli kullanmn, korunmasn, gelitirilmesini salamak ve bu dorultuda iftilere hizmet gtrmek,
74
Ky ve bal yerleim birimlerine, askeri garnizonlara, salkl, yeterli ime suyu ve kullanma suyu temin etmek, tesislerini yapmak, gelitirmek, yapmna destek olmak ve sondaj kuyular amak Ky ve bal yerleim birimlerinin yol, su, elektrik, kanalizasyon tesislerinin inaat, bakm, onarm ve iletme hizmetlerini yrtmek Sulama suyu ihtiyac 500 lt/snye kadar olan sulama tesisleri kurmak, slah ve tevsi etmek, iletilmelerini salamak. ORMAN BAKANLII Bu kurumun su sektr ile ilikisi, su kaynaklarnn retim ortamlar olan dalk ve yukar havzalarn korunmas, bunlarla ilgili projelerin gelitirilmesi byk nem tar (orman ii akarsu, gl ve gletlerin deerlendirilmesi, korunmas, aalandrma meralarnn slah, erozyon kontrol vb). YEREL YNETMLER Su ynetiminde yerel almalar yrten belediye tekilatlar su hizmetlerini halka gtren en nemli kurumlardr. Ayrca yerel lekte byk ehir belediyesine bal su ve kanalizasyon idareleri il snrlar iinde atk su tesislerinin inaat, iletme ve bakm ile endstri atklarnn kanalizasyona dearjn kapsayan denetim ilerinden sorumludur. EVRE BAKANLII 1991 ylnda kurulan bu kurum evrenin korunmas ve iyiletirilmesi ile ilgili temel grevler kapsamnda su kaynaklarnn kirlenmesini nleyici dzenlemeler gelitirmek ve bu konuda denetimi salamaktr. 2872 sayl evre kanunu kapsamnda yer alan ve 1988 ylnda yaynlanan su kirlilii kontrol ynetmelii ile alc ortam ve dearj uygulamasn salamak, evresel Etki Deerlemesi (ED) ynetmeliini uygulamak ve koordinasyonu salamak grevleridir. SALIK BAKANLII 1936 ylnda karlan 3017 sayl kanunla imesularnn salkl kontrolnn yaplmas hizmetini salar. Su kalitesinin kontrol, fiziksel, kimyasal ve mikrobiyolojik
75
analizler yapma, klor lmleri, ruhsat ve kabul ileri Bakanln evre Sal Mdrlnn grevleri arasndadr. TARIM VE KYLER BAKANLII Bu kurum su rnleri kanunu ve tz ile su rnleri retilen sularn korunmas ve buraya yaplacak dearjlarn kontrol grevini yapar. LER BAKANLII 831 sayl sular hakkndaki kanun ile, ehir, kasaba ve kylerde halkn ihtiyac olan suyun temini ve idaresini, belediye olan yerlerde belediyeler, kylerde ise ky kanunu gereince ihtiyar meclisleri yapmaktadr. DPT me suyu sektr ile makro seviyede ilikili olan DPT hem yatrm hem de denetim mekanizmasn yrtr, ime suyu sektrnde hem yatrm ynlendirici hem de koordinasyonu salayc bir grev yapar. Yukarda sraland gibi su sektrnde birok kurum ynetim planlamasnda hem karar verici hem yatrmlarn yrtlmesi, denetlenmesi gibi pek ok alanda faaliyet gstermektedirler. Ancak baz yatrmc kurumlar arasnda merkezi lekte koordinasyon bulunsa da genelde kurumlar arasndaki farkl yaplanmalar, gr ayrlklar gibi faktrlerle yeterli dzeye eriilememitir. Oysaki yatrmlarn politik tercihler dnlmeksizin merkezi ve yerel ynetimler tarafndan gerek nceliklere dayal olarak belirlenmesi hem zaman, hem emek hem de finans kaynaklarnn boa harcanmasn nleyecektir. Kurumlarn farkl blge tekilatlar arasnda da baz zel projeler hari koordinasyon eksiklii bulunmaktadr. Farkl kurumlarn yerel tekilatlar arasnda da koordinasyon eksiklii bulunmaktadr. Her bir kurum grevlerini birbirinden bamsz yaptndan birbiri ile elien ve engelleyen uygulamalara neden olmaktadr. Baz uygulamalarda tekrarlara bazlarn da ise eksiklie neden olmaktadr. Aslnda Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn 1985 ylnda yeniden yaplandrlmasnn amac krsal kesime alt yap hizmetlerinin tek elden ulatrlmasn salamakt. Ancak bu yaplanmann hedeflenen yatrm birliini ve yeterince ekonomik katky salamad grlmtr.
76
Bu nedenle kurum ii yaplmas gereken dzenlemeleri u ekilde sralayabiliriz: lke apnda sorumlu kurumlarn katlm ile oluturulacak su yasas kapsamnda tm kurumlarla benzer ekilde Ky Hizmetleri Genel Mdrl bnyesinde de Yer alt Sular Dairesi Bakanl kurulmaldr. Bylece krsal alanda YASnn kullanm denetim altna alnarak hem YAS seviyesinin ve kalitesinin korunmasna byk katklar salanacak hem de YASnn etkin ve verimli bir ekilde kullanmn salayabilmek iin gerekli alt yap oluturulmu olacaktr. Ky Hizmetleri bnyesinde yer alan ve su kaynaklar kullanm ve korunmasndan sorumlu drt ayr Daire Bakanl bulunmakta ancak gereken koordinasyon salanamadndan bu alanda ett ve planlama ibirlii yaplamamaktadr. Bu konuda havza baznda salkl su ettleri yaplabilmesi iin tm ett ve almalarnn ya Ett ve Proje Daire Bakanl sorumluluun birletirilmesi yada ilgili dairelerin ett ve proje almalarnn ayn at altnda toparlanmas ile Genel Mdrlk olarak sistem birlii salanmaldr. Kanalizasyon yatrmlarnn sorumlu bir daire bakanl tarafndan yrtlebilmesi iin Kanalizasyon Dairesinin kurulmas, bunun salanamamas durumunda Kanalizasyon ube Mdrln me suyu Dairesi Bakanl bnyesinde yaplandrlmas salanmaldr. Ayrca sektrdeki tm kurumlar iin zellikle de krsal kesime hizmet gtren K.H.G.M.l iin ok nemli olan aratrma, gelitirme (AR-GE) birimleri genel mdrlkler bnyesinde yaplandrlmaldr.
8. ZLENMES GEREKEN POLTKALAR

8.1. BUGNE KADAR KIRSAL ME SUYU VE KANALZASYON SEKTRNDE UYGULANAN POLTKALAR Yatrm, bakm, onarm ve iletme hizmetlerinin karlksz ve gnll katlmlar dnda katlmsz gtrlmesi, Tesislerin iletilmesinin bilinsiz kullanclara braklmas, Dolaysyla iletme maliyetine gre ekonomik analizi yaplp iletme gideri en az olan tesislerin ncelikle yatrm programlarna alnmas, me suyu tesisi yatrmlarnda genelde nfus ve maliyet zellikle de ihtiyaca nem verilmesi, kanalizasyon yatrmlarnda da ebekeli ime suyu tesisinin bulunmas ve kollektrlerin fosseptik sistemine balanarak evre korumasnn kriter olarak alnmas,
77
me suyu projelerinin kii bana ortalama gnlk su ihtiyac 100 (60-150) lt/gn/kiiye gre projelendirilmesi, Su kaynaklarnn kirlenmesini nlemek amacyla eitli yasa ve ynetmelikler ve artnamelerle koullar ve kurallar belirlenmi ancak yaptrm gc bulunmadndan uygulanamamas dolaysyla kirlenmenin nne geilememesi, zellii olan nitelere (merkezi veya turistik ky, GAP blgesi, OHB gibi) ncelik tannmas, Su kalitesi kontrolnn ett safhasnda ve tesisin tamamlanmasndan sonra KHZ tarafndan yaplmas, iletme aamasnda ise bu iten Salk ve evre Bakanlklarnn tara birimlerinin sorumlu olmas, D finans kaynaklarndan salanan kredilerin bu sektre yeterince aktarlmamas, Ett, planlama, proje ve kimi zamanda yapm ve bakm onarm ilerinin tamamen devlet eliyle yaplmas (Ky Hizmetleri makine park ve personelinin katlm ile yaplan ett proje ve premanet yatrmlar), Alt yap tesislerinden genelde yerli retim malzemelerin kullanlmas, ilebilir su kaynaklarnn ime suyu amac dnda (sulama, endstri, vb.) kullanlmas. 8.2. NMZDEK YATIRIM DNEMNDE ZLENMES GEREKEN POLTKALAR Yatrm, bakm ve onarm hizmetlerine kullancnn belli oranda zorunlu katlmnn salanmas, Tesislerin yapm tamamlandktan sonra, ilgili kurumlarca eitim verilmi personele sahip iletici birliklerine teslim edilmesi, Bakm, onarm ve iletme, eitimli kii ve kurumlarca yrtleceinden iletme giderleri ve glklerinin yatrm politikalarn etkilememesinin salanmas, nsan hayat iin vazgeilmez olan ime suyu yatrmlarnda varsa alternatifler arasnda ekonomik analize nem verilmesi, yoksa bu hizmetin mutlaka gtrlmesinin esas alnmas, kanalizasyon yatrmlarnda ise ebekeli ime suyu tesisine sahip ncelikle merkezi ve turistik kyler olmak zere tm kylerimizin kanalizasyon ve artma tesislerine kavuturulmas, kk yerleim birimleri iin yreye uygun doal artma yntemleri ile zm nerileri getirilmesi,
78
ilebilir su kaynaklarnn ncelikle ime suyu amac ile deerlendirilmesine nem verilmesi, me suyu projelerinde kaynakta bol su bulunmas ve ihtilaf yaratmamas durumunda, su ihtiya hesaplarnn en yksek kriter olan 150 lt/gn/kiiye gre deerlendirilmesi, Su kaynaklarnn korunmas ve kirlenmesini nlemek amacyla mevcut yasalarn yaptrm gcnn arttrlarak uygulanabilirliinin salanmas, daha nce szedilen yeni yasal dzenlemelerle kalc zmler retilmesi ve eitim programlaryla halkn bu konuda bilinlendirilmesi, zellii olan merkez kylerin neminin arttrlmas, daha nce sz edilen su kullanc birliklerinin bu kylerde kurulmas salanarak, merkezi ky sistemine geilmesine nclk edilmesi, Su kalitesi kontrolne gereken nem verilerek, sorumlu kurumlarn ibirlii ile zellikle krsal alanda periyodik kontrollerin yaplmasna nem verilmesi, D finans kaynaklarnn, zellikle blgesel krsal kalknma projeleri desteklenecek ekilde bu sektre katksnn arttrlmas, Ett, planlama, projelendirme, yapm, iletme ve bakm-onarm ilerinin tamamen devlet eliyle yapmndan vazgeilerek zelletirmeye gidilmesi bylece rekabet ortam yaratlarak ilerin daha ekonomik ve uygulanabilir yapmnn salanmas, Alt yap hizmetlerinde gerekli aratrma ve gelitirme almalar yaplarak yeni teknolojilerin kullanlmasna zen gsterilmesi, bu teknolojilerin yaygnlatrlmas iin hizmet ii eitime, kullanclarn konu hakknda bilinlendirilmesi amac ile yaygn eitime gereken nemin verilmesi gerekmektedir.
9. KAYNAKLAR
!
Ulusal evre Eylem Plan, Su Kaynaklarnn Ynetimi, DPT, Austos 1997, Ulusal evre Eylem Plan, Atk su Ynetimi, DPT, Mart 1998, Dnyann Durumu, Worldwatch Ens. Raporu, Lester R.Brown, 1993, KHZ Gen. Md. Kurulu Kanunu ve Tara Tek. alma Ynetmelii, Ank. 1998, Ky me suyu Tes. l. Bakm ve Onarm Ynetmelii, KHZ Gen. Md., 18.03.1995 tarih ve 22231 sayl Resmi Gazete,
! ! !
79

!
Hizmet Uygulamalar Genel Envanterleri, KHZ Gen. Md., APK Dai. Bk., Ank. 1999, 2000 Yl Banda Trkiyede Su, Kanalizasyon ve Kat Atk Sorunlar ve zm nerileri, Vahap BALMAN, n. Yk. Mh.,
80
81
KATI ATIK DENETM ALT KOMSYONU RAPORU
82
83
1. GR
nsan doada varoluundan bu yana, doadan yararlanm, doay ilemi, bilgi birikimine ve teknik ilerlemeye kout olarak doaya egemen olmaya almtr. Doada stnlk kurmaya ynelen bu anlay, insan ile insann iinde yaad evresi arasnda varolagelen uyumu bozmutur. Bilimin olanaklarna brnen insan, kendini yeterince gl grd zaman, doay snrszca kullanmaya hatta smrmeye balam, uzun sre doaya verdii zarardan habersiz yaamtr. nsan faaliyetleri sonunda evreye verilen zararlar, doann kendini yenileyebilme yetenei sayesinde balangta farkedilmemi, hatta evrenin zamanla bu kirlilii yok edecei kans yaygnlamtr. Ancak zaman iinde, sanlann tersine, evreye braklan kirliliin nicel ve nitel olarak artmas, evrenin kendini yenileyebilme yeteneinin ok stne km, evre hzla bozulmaya balamtr. Refah art olarak nitelendirilen tketim art sonucunda gerekli ham madde ve enerji kaynaklar smrlm, evreye verilen zararlar kalknmann bedeli olarak grlmtr. Toplumun hayat seviyesinin ykselmesi ile kat atklarn miktar artarak ierii deimitir. Oluan bu kat atklarn evreye en az zarar verecek ekilde yok edilmesi zellikle byk kentlerde nemli bir sorun haline gelmitir. Kentsel kat atklarn denetlenmesi, kontrol altna alnarak salkl ve ekonomik zmler getirilmesine ynelik almalar kapsayan atk ynetimi ile kentte yaayan insanlara uluslararas standartta hizmet sunulmas ve evre kalitesinin korunmas amalanmaktadr. Daha temiz ehirlere sahip olunmas, salk asndan tehlikeli olabilecek kentsel kat atklara hijyenik ve ekonomik zmler bulunmas, konunun bilimsel olarak ele alnmasnn yansra, mevcut tecrbelerden de yararlanmay gerektirmektedir. Srekli bir mal akm olarak dnlen ekonomik faaliyetler srasnda evreden bitki, hayvan ve mineral kkenli girdi alnp ilenerek ekonomik nitelikli mal elde edilir ve tketilir. Tketim esnasnda fiziki ve kimyevi deiikliklere urayan bu mallarn bir ksm istenmeyen maddeler olarak geri verilirler. Atklar retim faaliyetleri sonucunda da ortaya kar. Grld gibi atklar retim ve tketim srecinin bir olgusudur.
2. KATI ATIKLARIN KAYNAKLARI

Kat atklar kaynaklarna gre 4 snfta deerlendirebiliriz.
! !
Evsel kat atklar, Endstriyel nitelikli kat atklar
84

! ! ! !
Tehlikeli Tehlikesiz
Tbbi kat atklar ve zel kat atklar
EVSEL ATIKLAR: Konutlardan atlan, tehlikeli ve zararl atk kavramna girmeyen, bahe, park ve piknik alanlar gibi yerlerden gelen kat atklar ifade eder. Evsel kat atklar toplam kat atk retimi ierisinde olduka yksek bir dzeye sahip olup, insan sal asndan da olduka nemli bir yer tutmaktadr. Bu atklarn toplanmadan nce ve sonra depolanma yerlerinin hastalk tayc organizmalar iin uygun bir reme ortam olmas, toplum sal asndan byk bir sorun yaratmaktadr. ENDSTRYEL NTELKL KATI ATIKLAR: Endstriyel nitelikli kat atklar tehlikeli ve tehlikesiz olmak zere ikiye ayrabiliriz. Tehlikeli atklar; patlayc, parlayc, kendiliinden yanmaya msait, suyla temas halinde parlayc gazlar karan, oksitleyici, organik peroksit ierikli, zehirli, korozif, hava ve suyla temasnda toksik gaz karan, toksik ve ekotoksik zellikler tayan atklardr. Endstriyel zararl atk kaynaklarnn byk bir blmn ise kimyasal madde retimlerinin ve bunlarla ilikili endstrilerin oluturduu grlmektedir. Tehlikesiz atklar; endstrilerden kaynaklanan ancak tehlikeli ve zararl zellii olmayan evsel nitelikli atklardr ve evsel atklarla ayn kategoride deerlendirilir. TIBB KATI ATIKLAR: patalojik, jinekolojik, toksik, enfeksiyonlarla ilgili, korozif, yanc, kesici, delici v.b. zelliklere sahip her trl atk veya hasta ile temas etmi olan enjektr, pansuman malzemesi gibi malzemelerden oluan atklar olarak tanmlanmaktadr. Bu tr atklarn kaynaklar olarak; tp, di hekimlii ve veteriner hekimlii eitimi veren ve aratrma yapan kurulular, kan bankas ve kan nakil merkezleri, tbbi tahlil laboratuvarlar, salk ocaklar ve muayenehaneler, revirler, seyyar salk birimleri, eczane ve ila depolar saylabilir. ZEL NTELKL KATI ATIKLAR: uzaklatrlmas zel nem arzeden, radyoaktif atklar, piller, akler, atk yalar ve inaat-ykm, hafriyat atklar gibi atklar bu gruba girmektedir.
3. KATI ATIK YNETM

yi bir evre ynetiminin gerei olan kat atk ynetimi, dnyamzn sahip olduu enerji, hammadde gibi doal kaynaklarn ktl ve kullanlmasnda maksimum verimin salanmas zorunluluu ile teknik, ekonomik ve sosyal disiplinlerle ok ynl ilikiler ierisinde olan nemli bir faaliyet dal olarak aklanabilir. Atk ynetimi, atklarn geri kazanlmasn, atk miktarn artran retim ve tketim trlerinin snrlandrlmasn ve istihdam yaratlmasn da kapsayan ve giderek nemi artan bir konu haline gelmitir.
85
lkemizde kat atk konusu, fiilen gzden uzak olsun anlay ile grlmekte, byk lde uluslararas gelimelerin itici gcyle konu, ynetilmesi gereken bir sorun olarak alglanmaya balanmtr. Gelimi lkeler bu sreci seksenli yllarda tamamlayarak srdrlebilir atk tnetimi, atk etii, geri kazanm etii ve atk ynetimi etii gibi kavramlarla konuyu ele almaktadrlar. lkemizin bu gelimelerin neresinde olduu bilinmesine ramen siyasilerin harekete gemekte yava davranmasnn nedenleri anlalamamaktadr. Kat atk konusunun sonuta bir kamu hizmeti olduu dnlrse, merkezi ve yerel ynetimin daha ada normlara uygun kaliteli hizmeti vatandalara sunmas bir gerekliliktir. Baarl uygulamalardan da anlalaca zere, kat atk ynetimi; sadece evre kirlilii boyutuyla ele alnmayp, kent ekonomi politii ierisinde retim, istihdam, kaynaklarn etkin ve verimli kullanm, tketim, yaam tarz gibi zelliklerle birlikte deerlendirilmelidir. Kat atk ynetiminin temel ilkeleri;
! ! !
Atk miktarnn azaltlmas, retilen atklarn geri kazanm ve Atklarn evreye zarar vermeden bertaraf edilmesi eklinde sralanabilir.
3.1. ATIK MKTARININ AZALTILMASI Atk miktarnn ve toksik zelliinin azaltlmas kat atk ynetiminin en temel unsurlarndan birisidir. Evsel kat atklarn miktar, toksik zellii ve bertaraf maliyetleri arttka, atk ynetiminde kaynak azaltmann da nemi artmaktadr. Ne kadar az atk toplanr, ilenir ve bertaraf edilirse, atk ynetimi ve retilen atklarn evreye verdii zarar da o oranda az olacaktr. Kat atklarn azaltlmas pek ok yolla mmkn olmaktadr. Bunlar; imalat srecinde paket ve rnlerin yeniden projelendirilmesi; tketim srecinde daha az atkl rnlerin satn alnmas ve yeniden kullanlmas; gnlk hayata geirilen baz kurumsal deiiklikler (kadn iki yznn de kullanlmas gibi); daha dayankl ve toksik zellii az olan rnlerin satn alnmas, endstrilerde daha az atk reten teknolojilerin seilmesi gibi yntemlerdir. Planlama etkili bir atk azaltma programnda en temel unsurlardan birisidir. Planclarn kendi blgeleri iin plan gelitirmeden nce neyi ne kadar azaltacaklarn ve sonularnn nasl lleceini tesbit etmeleri gerekmektedir. Evsel kat atk planlar, etkili kaynak azaltma politikasna, aka tanmlanm amalara ve anlaml lm stratejilerine ihtiya duymaktadr. Gelimi lkelerle gelimekte olan lkeler arasndaki bilimsel ve teknolojik ak, az atkl ve temiz teknolojiler asndan daha da bymektedir. Gelimekte olan lkelerde halen kullanlan eski ve sorunlu teknolojileri evreye uyumlu hale getirmek veya yasaklamak, her
86
zaman mmkn olamamaktadr. Bu lkelerde, madde teknolojisi, enerji tasarrufu, bilgi teknolojisi ve biyo-teknolojideki en son yeniliklerin lke ihtiyalarna uyum salayabilmesi iin yeterli alma yaplamamaktadr. Bu durumda, dnyadaki ortak problem olan kirlenmenin azaltlmasn ve kaynaklarn verimli kullanlmasn salamak amacyla gelimi lkelerden gelimekte olan lkelere yaplacak olan teknoloji transferi nem kazanmaktadr. Burada temiz teknolojiden kastedilen, az atk reten yntemleri kullanan teknolojidir. Bu yolla teknolojik ak bir lde kapatlm olacaktr. Atk miktarnn azaltlmasnda retim ve tketim sreci ile balantl yaklam, tercih ve alkanlklarla ilgili olmakla birlikte, halkn bilinlenmesi ve eitimi ile de yakndan ilgilidir. Kaynak tketimini en aza indirmek, ekonomik ve politik ncelikler ile sosyal deerlerin yeniden oryantasyonunu ierir. evresel planlamaya ynelik olarak mdahale, yaptrm ve pazar teviklerinin birlikte uygulanmas, kaynaklarn srdrlebilir bir ekilde kullanmnn salanmas gerekir. Pazar kaynakl politikalar atklarn azaltlmasnn tersine, atk ynetimi iin daha karl metodlara ynelmitir. rnein; yakma tesisinden elektrik retimi gibi. evre planlama; atk azaltlmas iin uygulama hedeflerini belirlemek ve bunun iin politikalar retmek zorundadr. 3.2. ATIKLARIN GER KAZANILMASI Atklarn geri kazanlmas; pn ierisinden ekonomik deeri olan maddelerin geri alnarak deerlendirilmesi ve bylelikle p miktarnn azaltlmas ilemidir. Bir dier deyile, atn retim ve tketim sistemine geri verilmesidir. Geri kazanm, atk alan ihtiyacn ve kirlilii azaltmak, enerji maliyetinden tasarruf etmek amacyla uygulanmaktadr. rnein; geri kazanml alminyumdan yaplan bir tenekenin enerji ihtiyac, ham malzemeden yaplm bir tenekenin enerji ihtiyacnn sadece %5i kadardr. Yeniden kullanm, geri kazanma ileminin en iyi eklidir. Bunun mmkn olmad zamanlarda, geri kazanlan maddeler bir baka rnn ham maddesi olarak ilenebilir. Geri kazanm, dnyann kaynaklarnn srdrlebilir kullanmna ynelik yaklamlardan biridir. Geri kazanm sadece toplama deildir. retilen son rn iin gl bir pazar oluturmak da hayati bir konudur. Yeniden dolum, yeniden ykleme, orijinal haline getirme ve tamir etme hususlarnn tm, geri kazanm etiinin paralardr. Kentsel plerdeki cam, metal, plastik ve kat gibi tekrar kullanm deeri olan maddeler kontroll bir ekilde ayklanarak ekonomiye kazandrlrken, depolanmas gereken
87
kat atk miktar da azaltlm olur. Unutmamak gerekir ki, geri kazanm atk retiminin azaltlmas deil, atk hacminin azaltlmasdr Geri kazanmn uygulanmasnda alnacak tedbirler aada belirtilmitir.
! !
Hedeflerin belirlenmesi ve gzlem ann kurulmas, Geri kazanlabilir malzemenin kaynanda ya da ulalabilir toplama merkezlerinde ayrlmasnn salanmas, Kaynaklarn aklc bir ekilde fiyatlandrlmas ile geri kazanml rnlere pazar salanmas.
Geri kazanm ve yeniden kullanm yntemleri ancak, entegre bir atk ynetim sisteminin oluturulmas ile gndeme gelebilir. rnein; kombine s-yakma tesisi. Ayn ekilde bir entegre geri kazanm sistemi ile retim ve tketim prosesleri arasnda da balant vardr. Kat atklarn giderimi iin uygun alanlarn azl, giderimin artan maliyeti, yer alt suyunun ve havann kirlenmesi, yetkilileri kat atklarn gideriminde geri kazanma ve at kaynanda en aza indirme yoluna gitmeye yneltmitir. Son zamanlarda, kaynakta ayrma yntemi ile ilgili olarak dnyada ciddi almalar yaplmaktadr. Bu almalar; hukuki dzenlemeler, halkn bilinlendirilmesine ynelik eitim almalar ve teknik alt yap almalar olarak snflandrmak mmkndr. 3.3. ATIKLARIN BERTARAF EDLMES Kat atk ynetiminin en nemli unsurlarndan birisi de geri kazanlmas mmkn olmayan kat atklarn insan ve evre salna zarar vermeden bertaraf edilmesidir. Bu aamada bertaraf teknolojileri gndeme gelmektedir. Hangi teknolojinin nerede, nasl ve hangi kapasitede seilecei, teknik ve ekonomik aratrmay gerektiren bir konudur. Teknolojiyi saptayan en nemli parametre ise o yrenin kat atnn zelliidir. Dolaysyla kat atn zellii iyice aratrlmadan seilen bertaraf teknolojileri yerel ynetimler ve lke iin byk maddi zararlar dourabildikleri gibi evreyi de olumsuz ynde etkileyebilirler. Kat atklarn ynetiminde yaygn olarak kullanlan en nemli yntem;
! ! !
Dzenli depolama, Kompostlama ve Yakmadr.
88
Bu raporda; kat atk ynetim modeli iinde yeralan atklarn toplanmas, tanmas, geri kazanm ve bertaraf edilmesi ile yine atklara ilikin hukuksal ve kurumsal yap ile yatrm ihtiyalar her bir atk tr iin ayr ayr incelenecektir.
4. EVSEL KATI ATIKLAR

4.1. KATI ATIKLARIN TOPLANMASI/TAINMASI/GER KAZANIMI VE BERTARAFI 1997 nfus saym sonularna gre lkemizin nfusu toplam 62.810.111 kiidir. Nfusun yaklak 41 milyon kii ehirlerde yaamaktadr. Bu nfusun atk ynetimi hizmetleri toplam 3215 belediye tarafndan yrtlmektedir. lkemizde kii bana gnde ortalama 0,7-1,0 kg atk retildii kabul edilmektedir. lkemiz nfusu dikkate alndnda gnde ortalama 63.000 ton evsel kat atk retilmektedir. Kat atklara ynelik olarak lkemizde yaplan ilk alma, 1992 ylnda Devlet statistik Enstits tarafndan gerekletirilmi ve takip eden 1994, 1995 ve 1996 yllarnda baz blmleri tekrarlanmtr. Tm kaynaklarda, basl yayn olarak 1992 yl envanteri olduundan, bu tarihe ait olan almalar kullanlm, dier senelere ait olanlara yer verilememitir. Bu nedenle bu raporda bu yllara ait almalara ksaca deinilmesinde fayda grlmektedir. 1994, 1995 ve 1996 yllarnda Belediye evre Envanteri Aratrmasnn kat atk soru katlar srasyla 2133, 2278 ve 2322 belediyeden derlenmi ve bunlardan 1969, 2111 ve 2157 belediyenin mcavir alan snrlar iinde ikamet eden nfusa kat atk hizmeti verdii saptanmtr. Szkonusu yllarda srasyla 1882, 2028 ve 2062sine belediyenin kendisi tarafndan 15, 6 ve 3ne byk ehir belediyesi tarafndan ve 88, 116 ve 116sna da zel sektr tarafndan kat atk toplama hizmeti verildii belirlenmitir. Aratrma sonucunda bulunan toplam kat atk miktarlar 1994, 1995 ve 1996 yllar itibariyle srasyla 17595, 20561 ve 22816 ton/yldr. Gnde kii bana retilen kat atk miktar yllara gre art gstermitir. 1994 yl yaz mevsimi iin 0,9 kg/kii.gn, k mevsimi iin 1,0 kg/kii.gn ve yllk ortalama 0,97 kg/kii.gn olarak bulunmasna ramen, 1995 ylnn yaz mevsimi iin 1,2 kg/kii.gn, k mevsimi iin 1,3 kg/kii.gn ve yllk ortalama 1,23 kg/kii.gn tesbit edilmitir. 1996 ylnda ise yaz mevsimi iin 1,3 kg/kii.gn, k mevsimi iin 1,4 kg/kii.gn ve yllk ortalama 1,39 kg/kii.gn olarak belirlenmitir.
89
Trkiyede 1994, 1995 ve 1996 yllarnda srasyla 252, 66 ve 48 plk alm, 230, 104 ve 64 adet plk de kapatlmtr. 1994, 1995 ve 1996 yllar iin srasyla Kat Atk Ynetmelii hkmlerini yerine getirmeyen 1914, 1563, 1544 belediyenin 1273, 1101 ve 974 bu durumun maddi imkanszlklardan, 774, 580 ve 533 aralarnn yetersizliinden, 814, 665 ve 639u personel yetersizliinden kaynaklandn belirtirken, 532, 452 ve 521 belediye Kat Atk Ynetmelii hakknda bilgileri olmadn beyan etmilerdir. Devlet statistik Enstitsnn 1992 ylnda kat atklara ynelik olarak yapm olduu alma sonucunda bulmu olduu atk kompozisyonu aadaki gibidir. Atk Cinsi Organik atk (mutfak, park, bahe) Kl, cruf, ta, toprak Geri kazanlabilir malzeme Geri kazanlabilir atk kompozisyonu ise; Atk Cinsi Kat, karton Metal Cam Plastik PET, PVC Lastik, kauuk Tekstil (%) 45,48 8,62 18,46 13,19 6,15 3,35 4,88 (%) 65.45 22.48 12.05
lkemizdeki kat atk kompozisyonu verilerine gre, evsel kat atklar iindeki geri kazanlabilir atklar (ambalaj ve organik atk) tam bir ayrtrmaya tabi tutulduklar takdirde depolanacak atk hacminde yaklak toplam % 35 orannda bir azalma sz konusu olacaktr. Bylelikle depo sahasnn mr ortalama % 30 uzayacaktr. Arlk olarak ise toplam evsel
90
atklarmzn yaklak % 12si geri kazanlabilir atklardr. Bu da yllk olarak yaklak 2-2,5 milyon tona karlk gelmektedir. Ayrca pler ierisindeki maddelerin geri kazanlmas, ham madde kaynaklarnn korunmas, dviz giderlerinin ham madde veya mamul madde temininde en aza indirilmesi, gelir elde edilmesi ve depo sahalarnn evreye olan etkilerinin azaltlmas ynnden de ok nemlidir. Bu amala, evre Kanununun ngrd Kirleten der Prensibi dorultusunda kullan-at tr sv gda ve temizlik rnlerinin ambalajlarnn geri toplanmas ve kazanlmas konularnda kota uygulamas ile zel sektre yasal ykmllkler getirilmitir. 1992 ylndan bu yana sv gda, deterjan ve ampuanlar gibi sv temizlik rnlerini plastik, metal, cam ve lamine karton kutu ambalajlarda piyasaya sren iletmelere bu rnlerin bo ambalajlarnn belirli oranlarda geri toplama ve kazanma zorunluluu getirilmitir. Firmalara her yl geri kazanacaklar ambalaj miktarlar evre Bakanl tarafndan bildirilmektedir. Maksimum toplama miktar, 1997 ylnda 98.000 ton olarak gereklemitir. Ancak bu deer 1997 yl toplam geri kazanlabilir atk miktarnn ancak yaklak % 3,5idir. Geri kazanlabilir atklar byk bir oranda sokak toplayclar tarafndan sokak konteynerlerinden veya dzensiz depolama alanlarnda pn iinden ayrlmaktadr. Bunun yannda lkemizde baz belediyelerin evko Vakf ile ibirlii iinde yrtt geri kazanm uygulamalar ile geri kazanlabilir atklar kaynanda pten ayr toplanmaktadr. Bu uygulamalar pilot blge kapsamnda srdrlmekte olup, toplam 50 belediye 130.000 konuta ulamtr. Kat atklar geri kazanabilmek adna yaplan bu almalarn yansra lkemiz koullar deerlendirildiinde, atlacak en byk admn kota uygulamasnn kaldrlp yerine depozito sisteminin yaygnlatrlmas olduu anlalmaktadr. lkemizde ambalaj atklarnn toplanmasnda gsterilen baar yurt dndaki seviyeye ulaamamaktadr. Ayrca ambalaj atklarnn fazla oluu, kota uygulamasnn ambalaj malzemesini azaltc ynde herhangi bir fonksiyonu olmadn da grtermektedir. Kota uygulamasnn tamamen kaldrlp, depozito uygulamasna geilmesi halinde tketici rn kullanp, rn ambalajn para karlnda iade ederek sanayiye geri gnderecektir. Bylelikle ambalaj atklarnn toplanmas sorunu da bir lde ortadan kalkacaktr. Geri kazanmn bir baka eiti olan kompost, kk apta basit teknoloji kullanldnda ekonomik bir yntemdir. Trkiyedeki kat atklar yksek organik madde ieriklerinden dolay kompostlatrmaya elverilidir. Elde edilen kompost erozyonun nlenmesinde kullanlabildii gibi depolama sahalarnn mrnn uzamasn da salar. Atklarn % 30-50si humusa dntrlebilir.
91
Kompost tesislerinin lkemizdeki uygulamalar snrl sayda olup, imdiye kadar beklenen baar elde edilememitir. Bir kompost tesisi kurmadan nce mutlak surette fayda/maliyet analizinin yaplmas ve kompost pazarnn aratrlmas gerekmektedir. Fayda/maliyet analizi yaplmam ya da pazar aratrmas tamamlanmam tesislerden beklenen verim alnamamakta, hatta kompost maliyetinin pazar fiyatn getii durumlarda tesis belediye tarafndan iletilmemektedir. Trkiyede Antalya, Giresun, Edirne, stanbul, zmir, Kemer, Mersin, Turgutlu ve Yalovada kurulmu kompost tesisleri vardr. Ancak bu tesislerin pek ou tam kapasite altrlmamaktadr. lkemizdeki kompost tesislerinde karlalan en nemli sorunlar; 1. dari sorunlar
! ! ! !
Eitimsiz personel Siyasi istikrarszlk letme giderlerinin karlanamamas Kompostun ve ayklanan dier malzemelerin satlamamas
2.
Teknik sorunlar
! ! ! ! ! !
Dk kompost kalitesi (yetersiz rme, yetersiz ayrma) Eski teknoloji Ak tesislerde yamur ve nem problemi Yedek para sknts Yksek enerji giderleri Fizibilite eksiklii eklinde sralanabilir.
Turizm Bakanlnn ATAK Projesi kapsamnda yaptrlan Kemer Kompost Tesisi 1999 yl itibariyle iletmeye alnmtr. Blgede kurulan Gney Antalya Turizm Gelitirme ve Alt yap letme Birlii (GATAB), tm turistik tesis ve iletmeler ile yerleim birimlerinin alt yap hizmetlerini yrtmektedir. Dier alt yap hizmetleri ile birlikte p toplama ve bertaraf hizmetlerini de kurmu olduu ALTA isimli irket aracl ile yrtmektedir. Yrede corafi konumun uygun olmamas nedeniyle dzenli depolama tesisi kurulamam, kat atklarn geri kazanm iin bir ayrtrma tesisi ile Kemerde kompost tesisi kurulmutur. Tesis kapasitesi 50.000 ton/yldr. 540.000 DM iletme gideri olan tesisden 8 ayda 19,5 milyar gelir elde edilmitir. Bir yl iin 135 milyar gelir beklenmektedir. Tesisin toplam
92
yatrm maliyeti 8 milyon DM olup, bunun 2 milyon DM d kredi, 6 milyon DM GATAB tarafndan karlanmtr. Kemerde kurulan kompost tesisine gelen atklarn % 44,3 organik atk, % 26,7si geri kazanlabilir nitelikteki atk, % 19u bahe imi ve % 10u ise talatr. Gelen toplam 7173 ton atktan 601,53 ton kompost elde edilmektedir. Elde dilen kompostun pazarlanabilmesi iin ncelikle kylye parasz verilmi ve artan taleple birlikte kompost piyasadaki fiyatn bulmutur. Kentlerimizde plerin toplanmas, tanmas, geri kazanm ve bertaraf edilmesi belediyelerin sorumluluundadr. Tm belediyeler iin ortak olan bu sorunun zmlenmesi iin nemli bir personel ve parasal kaynak ayrlmaktadr. Byk ehir belediyesi sistemine dahil belediyelerde kat atk ynetimi asndan ilgin bir grev blm getirilmi bulunmaktadr. Buna gre, byk ehir belediyesi kat atklarn depolanmas ve atklarn deerlendirilmesi almalarndan sorumlu iken, ile belediyeleri atk toplama ve tama ilemleri ile genel temizliin salanmasndan sorumlu bulunmaktadr. Bylelikle, iki ayr dzeydeki belediye arasnda bir i blm yaplm olmaktadr. Gnmzde belediyeler tarafndan toplanan plerin byk bir ounluu tedbir alnmadan oluturulan sahalara geliigzel ylmakta ve atlmaktadr. Btelerinin yaklak % 40n temizlik giderlerine ayran belediyeler, kat atk ynetiminde kendilerine verilen grevleri toplama ve tama konularnda yerine getirirlerken, deerlendirme ve bertaraf konularnda gereken nemi gstermemektedirler. zellikle bertaraf iin yaptklar vahi depolama sahalarnn yer seiminde yaplan hatalar ve iletme koullarndaki olumsuzluklar gn getike byyen problemlere sebep olmaktadr. Trkiyede halen 7 adet dzenli depolama tesisi mevcuttur. Bunlar; stanbul, Gaziantep, Bursa, zmit, zmir, Foa ve Gcektir. Bu saynn sratle Arttrlmas ve dzensiz p depolama sahalarnn rehabilite edilmesi gerekmektedir. 4.2. YASAL EREVE lkemizde kentsel kat atklarla ilgili mevzuat ok eskilere dayanmakta olup, zaman iinde deien ihtiyalara gre kanun ve ynetmelikler karlmtr. Bunlardan en nemlilerini sralayacak olursak;
1580
Sayl Belediyeler Kanunu
14.04.1930
93
1593 2709 2872 3030 2464 3914
Sayl Umumi Hfzsshha Kanunu Sayl Trkiye Cumhuriyeti Anayasas Sayl evre Kanunu Sayl Byk ehir Belediyeleri Kanunu Sayl Belediye Gelirleri Yasas
06.05.1930 09.11.1982 11.08.1983 09.07.1984 15.07.1993
Sayl Belediye Gelirleri Kanununda 04.07.1993 Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun
evre korumaya ynelik hedefleri, 09.11.1982 tarih ve 2709 sayl yasa olan T.C. Anayasasnda bulmak mmkndr. zellikle Yasann 56. Maddesinde her vatandan salkl ve dengeli bir evrede yaamn srdrme hakkna sahip olmas son derece nemlidir. Bu maddenin devamnda, salkl bir evrenin gelitirilmesi, evrenin korunmas ve kirlenmesinin engellenmesi Devletin ve vatandan grevidir ibaresi yer almaktadr. Bir dier nemli yasa, 1593 sayl Umumi Hfzsshha Kanunudur. Bu yasa olduka eski olmasna ramen atklarn toplanmasna ve depolanmasna, halk salnn korunmas iin gerekli nlemlerin alnmasna, yeni yerleim alanlarnn almasna ve kentsel gelimelere dair hkmler tamas ve bu konularda kamu kurulular ve belediyeler arasnda grev ve yetki dalmna ilikin dzenlemeler iermesi itibariyle, eskiden olduu gibi gnmzde de byk neme sahiptir. 1580 sayl yasa ile Trkiyede 2000nin zerinde nfusa sahip her yerleim merkezinde belediye kurulmas ngrlmektedir. Bu yasada, kat atklarn bertarafna ilikin hkmler ierilmekte, belediyelere halk salnn korunmas ve yaam koullarnn bu amala iyiletirilmesi hususunda grevler yklemektedir. Atklarn toplanmas, geri kazanlmas, depolanmas ile sokak ve caddelerin temizlenmesi belediyelerin grevleri arasnda yer almaktadr. Bu yasa, Byk ehir Belediyelerini kapsamamakta, tehlikeli ve zararl atklar iin de herhangi bir hkm getirmemektedir. Bu yasa 1984 ylna kadar her belediye iin geerli olmu, ancak youn kentleme sonucu zamanla nfusu 1 milyonun zerine kan kentler olumutur. Bu byk merkezler iin standart belediye ynetim modeli yetersiz gelmeye balam ve 1984 ylnda 3030 sayl yasa ile Byk ehir Belediyeleri dzenlemesine gidilmitir. Bu yeni yasal dzenlemeyle, atk hizmetlerine ilikin alt yap tesislerinin yapm ve iletilmesi, zellikle dzenli atk depolama sahalarnn ve atk ileme tesislerinin kurulmas,
94
Byk ehir Belediyeleri yetkisine verilmitir. Buna karlk, atklarn toplanmas ve tanmasna ilikin hizmetler ile belediyelerinin ykmll altndadr. 2872 sayl evre Yasas bir ereve yasa olup, evre koruma konusunda kurallar ve idari organizasyonda dzenlemeler getirmektedir. Yasa ayn zamanda evre korumaya ilikin ynetmeliklerin kartlmas yetkisini de vermektedir. Yasann ilk blm evrenin korunmas, ekolojik denge, evre kirlenmesi, atk, alc ortam gibi kavramlara tanmlamalar getirmekte, ikinci blmde ise, merkez ve tarada idari yaplanma ve grevler belirtilmektedir. nc blmde evre korumann temel esaslar ile grevler ve ynetsel dzenlemelere yer verilmekte olup, kirlenmeye ilikin yasaklar, evre zerine getirilen etkiler, bavurular, iletme izinleri ve denetim yetkilerine deinilmektedir. Yasann drdnc ve beinci blmnde ise kirleten der ilkesinden hareketle yaptrmlara ilikin dzenlemeler, gelir kaynaklarn oluturan cezalar ve cretler ile evre Kirliliini nleme Fonu ynetimi yer almaktadr. Bu fondan % 45 orannda evre yatrmlarnn karlanmas amalanmtr. Ancak fon kaynaklarnn alnacak nlemlerin ve uygulanacak projelerin finansmanna yetmeyecei hemen anlalmtr. 2464 sayl Belediye Gelirleri Yasas, verilen yerel hizmetler karl alnacak cretleri ve vergi gelirlerini kapsamaktadr. Yerel kat atk ynetimi ile yakndan ilgili dier bir yasa da, 3914 sayl Belediye Gelirleri Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Yasadr. Bu yasa, evre Temizlik Vergisinin toplanmasna olanak yaratm olup, anlan gelir kayna ile belediyelerin kat atk ve atk su bertaraf hizmetleri ile cadde ve sokak temizlik giderlerini karlamalar amalanmtr. Daha nceden belediye btesinden karlanan bu hizmet giderleri yasann yrrle girmesinin ardndan bu gelirlerle karlanmaya balanmtr. Ancak vergiden elde edilen gelirler, atklarn toplanmas, tanmas ile cadde ve sokaklarn temizlenmesine ynelik hizmetleri ksmen karlamaktadr. Ayn yasada, ile belediyelerince toplanan evre Temizlik Vergisinin % 10una karlk gelen tutarn evre Kirliliini nleme Fonuna aktarlmasn, % 20sine karlk gelen ksmnn ise byk ehir belediyelerine aktarlmasn ngrmektedir. evre Temizlik Vergisi yllk art oranlar merkezi Hkmet tarafndan belirlenmektedir. Bu konuda yasann 44. Maddesinin 3. Bendi, yllk enflasyon orannn ancak yars dzeyinde bir art mmkn klmaktadr. Burada aklanmaya allan yasalar, evre ve atk ynetimine ynelik olmalar asndan en nemli dzenlemeler olup, bunun dnda balayc nitelik tayan ynetmelikler ve yasa hkmnde olan uluslararas anlamalar da bulunmaktadr.
95
lkemizde evre Yasasna dayandrlarak kartlm ok sayda ynetmelik ve ynerge vardr. Bunlar, atk hizmetlerine ynelik alt yap yatrmlarnn trlerini ve proje kstaslarn belirlemekte olup, atk tesislerinin planlanmas, yapm ve iletilmesine dair hkmler getirmektedir. Atk toplama hizmetlerini dorudan ya da dolayl olarak etkileyen ynetmelikler aada sralanmaktadr.
! ! ! ! !
evre Kirliliini nleme Fonu Ynetmelii (1985) Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii (1986) Grlt Kontrol Ynetmelii (1986) Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii (1988) Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii (1991), ilgili deiiklikler (1994), (1998), (1999) Zararl Kimyasal Madde ve rnlerin Kontrol Ynetmelii (1993) Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii (1993) Tehlikeli Atklarn Kontrol Yentmelii (1995) evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmelii (1997)
! ! ! !
Saylan bu ynetmelikler arasnda atk ynetimi asndan en nemli olan 1991 ylnda yrrle giren Kat Atklarn Kontrol Ynetmeliidir. Anlan ynetmelikte, atk hizmetlerinin uygulanmasna ilikin dzenlemeler yer almakta olup, atk reticilerine, belediyelere, kamu kurumlarna ve dier kurululara den grev ve yetkiler belirtilmektedir. Ynetmelik atk reticilerini; geri kazanlabilir atklar kaynanda ayrmaya, deerli atklar tekrar ekonomiye kazandrmaya ve atk retim miktarn olabildiince azaltmaya ynelmektedir. Kendi snrlar ierisinde belediye ve byk ehir belediyeleri, atk hizmetlerinin gerektirdii tesislerin planlanmasndan, yapmndan ve iletilmesinden sorumludur. Bylelikle ynetmelikte, atklarn toplanmasna, tanmasna, bertarafna ilikin esaslar ve kstlamalar yer almaktadr. Zaman ierisinde baz deiiklikler getirilen ynetmelikteki standartlarn, Bat Avrupadaki gelimi lkelerde uygulanan standartlarn zerinde olduu dikkat ekmektedir. 1993 ylnda evre Bakanl tarafndan Kat Atk Depo Alanlar Ynetimi ile lgili Ynerge yaynlanmtr. Bu ynergede; atk bertarafna ynelik faaliyetlerin etkinlikle srdrlmesi, Kat Atklarn Kontrol Ynetmeliindeki hkmlerin yerine getirilmesini teminen, atk depolarnn kurallara uygun olarak yapm, iletilmesi, faaliyetine son verilmesi ve slah konularnda hkmler bulunmaktadr.
96
Yine 1993 ylnda yrrle giren Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmeliinde; hastanelerden ve tbbi tesislerden kan atklarn toplanmasna, tanmasna, ileme tabi tutulmasna ve bertaraf edilmesine ilikin talimatlar bulunmaktadr. Burada nemli olan hastane ve tbbi tesislerde atklarn ayr muhafaza edilmesi ve bertarafnda dikkate alnmas gerekli hususlardr. 1995 ylnda yaynlanan Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii, bu atklarn bertarafnda stlenilen ykmllklere deinmekte, atk kategorilerini tanmlamakta, bertaraf faaliyetlerinin kural ve denetimini aklamakta, bu tr atklarn uluslararas ticaretteki konumunu belirlemektedir. Kat atk tesislerinin evreye verebilecei zararlar nceden tesbit edip nlemek amacyla bu tesisler evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmeliine dahil edilmitir. 23 Haziran 1997 tarih ve 23028 sayl Resmi Gazetede yeniden yaynlanan ED Ynetmeliinin Ek I-ED Uygulanacak Faaliyetler ile Ek II-ED n Aratrmas Uygulanacak Faaliyetler Listesinde kat atk tesislerine yer verilmitir. Bu ynetmelie gre, kat atklar depolama tesisleri 10 hadan byk veya gnlk 100 tondan fazla depolama hacmi olan p alanlar ED uygulanacak faaliyetler arasnda, Ek Ide yeralmayan kat atk depolama tesisleri ile p aktarma istasyonlar, kat atk ileme tesisleri veya yakma tesisleri ise ED n aratrmas uygulanacak faaliyetler arasnda gsterilmektedir. 4.3. KURUMSAL YAPI Trkiyede halen alt yap hizmetlerini yerine getirme grevi merkezi ve yerel ynetimlerce paylalmtr. Kent ii yol, meydan, kpr, park yapm, ime ve kullanma suyu datm, kanalizasyon ebeke ve artma tesisi, kentsel ulam gibi alt yap faaliyetleri ile, daha nce de deinildii gibi kat atklarn toplanmas, tanmas ve bertaraf edilmesinden sorumlu otorite yerel ynetimlerdir. Byk ehir belediyesi ile ile belediyeleri arasndaki i blm, konularn yerel nemine ve pragmatik grlere gre belirlenmektedir. Eer grevin yerine getirilmesi daha etkin sonular verecek ve tm kente hizmet gtrlecekse, bu hizmetler byk ehir belediyesince stlenilmektedir. Konular arasnda evre koruma nlemleri de yer almakta, sanayi ve kat atk hizmetlerine ilikin tesislerin planlanmas, yapm ve iletilmesi byk ehir belediye hizmetleri kapsamna girmektedir. Buna karlk ile belediyeleri, atklarn toplanmas ve tanmas grevini stlenmektedir. 1982 yl Anayasasnn 127/6 maddesi, yerel ynetimlerin kamu hizmeti grmek zere birlik kurmalarn Bakanlar Kurulu iznine balamtr. Birliklerin kurulmas, grevleri, yetkileri, mali olanaklar ve merkezi hkmet ile ilikileri yasal esaslarca belirlenmitir. zerk ynetim birlikleri kamu hukukunca tzel kiilie ve bteye sahip olup, gelir elde
97
edebilmekte ve mlk edinebilmektedir. Birlikler, dier btn zerk kurulular gibi kamu denetimine tabidir. Bu birliklerin kurulmasnda ama; turizm ve alt yap tesisleri ile yol ve su ebekesi yapm, orman iletmecilii ve evre koruma gibi belediyelerin bir balarna verecekleri hizmetleri mtereken ve daha yaygn olarak verilmesini temin etmektir. Belediye birliklerince gerekletirilecek atk bertaraf tesisleri de bu kapsama dahildir. Bunun yansra, lke kaynaklarnn gelitirilmesi ve ynetimini salamak, tm yurttalarn toplumun temel hizmetlerinden yeterli biimde yararlanmasn gerekletirmek ve kaynaklarn evre anlay ile gelitirilmesini gzetlemek iin merkezi kamu kurulularnn kentsel alt yap hizmetleri kapsamnda grevleri bulunmaktadr. Kat atklarn ynetimine ilikin grevleri olan kurum ve kurululara aada ksaca deinilmektedir. DEVLET PLANLAMA TEKLATI MSTEARLII: Devlet Planlama Tekilat Mstearl, lke genelinde hazrlad Be Yllk Kalknma Planlar ve yllk yatrm programlar ile btn sektrlerdeki politikalar belirlemektedir ki, bunlardan birisi de evre sektr ve buna bal olarak kat atklardr. 1996-2000 yllarn kapsayan VII. Be Yllk Kalknma Plannn evrenin Korunmas ve Gelitirilmesi konusunu ileyen V. Blmnde, kat atklara ynelik mevzuatn tamamland belirtilmekte, atklarn ynetimine ilikin olarak her trl atk ve artn lkemize girii engellenecek, yurt iinde ortaya kan atklarn en aza indirilmesi, geri kazanlmas ve deerlendirilmesi almalar desteklenecektir denilmekte, ayrca atk ynetimi konusuna nem verilecei de vurgulanmaktadr. Bylelikle aradan geen zaman ierisinde kat atklarn bertaraf edilmesinin yansra, lke genelinde bir ynetim modelinin oturtulmas almalarnn da gerektii anlalmtr. Devlet Planlama Tekilatnn kuruluuna ve grevlerine ilikin yasa, bu rgt uzun ve ksa vadeli blge plan ve programlar hazrlamakla grevlendirmitir. Blge Plan, sosyo ekonomik gelime eilimlerini, yerlemelerin gelime potansiyellerini, kesimlerle ilgili gelime ereklerini etkinliklerin ve alt yapnn dalmn belirlemek zere hazrlanan plandr. Planl bir ynetimde, kat atk tesislerinin, DPT tarafndan hazrlanan bu planlarda yerini almas gerekmektedir. Ayrca daha nce de belirtildii gibi DPT planlarn yan sra, yllk hazrlad programlarla da sektrde belirleyici zelliini srdrmektedir. HAZNE MSTEARLII: Belediyelerin d finansman talepleri Hazine Mstearl bnyesinde D Ekonomik likiler Genel Mdrlnce sonulandrlmaktadr. Belediyelerce Hazineye sunulan projelerin ncelikle Yllk Yatrm Programnda
98
bulunmasna baklmakta, programdaki yeri ve ncelikleri konusunda DPTnin uygun gr aranmaktadr. Ayrca proje evre ile ilgili ise ED Raporu ve bylelikle evre Bakanlnn uygun gr de istenmektedir. Hazine garantrlnde salanacak d borlar iin, garanti verilmeden nce kurulularn performans deerlendirme kriterlerini, garantrlkten doacak riskin teminat altna alnmas usl ve esaslarn, garanti cret orann, garanti verilme aamasnda garantrlk koullarn ve bu borlardan Hazine adna doabilecek ykmllklerin geri deme koullarn belirleme Hazineye aittir. Hazinenin borlu veya garantr olma seenei yatrm sahibi kuruluun hukuki statrsne baldr. Genellikle belediye projelerinin finansmannda Hazine borlu deil, garantr olmaktadr. Hazinenin 1999 yl iin belediye projelerine verdii garantrlk miktar 500 milyon $dr. Son zamanlarda d kredi miktarlar, geri demelerin yaplmamas nedeniyle snrlandrlm ve belediyelere verilecek kredilerde, mmkn olduunca, ller Bankas devreye sokularak kredilerin teknik ve mali adan deerlendirilmesi yaplmaya allmtr. LLER BANKASI GENEL MDRL: Bayndrlk ve skan Bakanlnn ilgili kuruluu olan kurum alt yap/planlama sektr asndan dnya leinde ilgin ve nemli bir konumdadr. Belediyelere ve yerel idarelere teknik ve mali yardmlarda bulunan ller Bankasnn grevleri; kentlerin alt yap plan ve projelerini hazrlamak veya hazrlatmak, projelerin finansman iin ksa, orta veya uzun vadeli krediler amak, bunun iin sermaye piyasas ilemleri yapmak, Belediye Fonu veya sermaye piyasas ilemlerine bavurmak, belediye yatrmlar iin sigorta ve garanti salamak eklinde sralanabilir. Belediyelerin genel bteden ayrlan paylar da ller Bankas aracl ile kullandrlmaktadr. Kat atk tesisi projelerine 1997 ylnda balayan ller Bankasnn 1999 yl Yatrm Programnda etd proje karakteristiinde 10 adet projesi grlmektedir. 1999 ylnda kat atk projeleri iin toplam 718 milyar denek ayrlmtr. EVRE BAKANLII: Trkiyede evre ile ilgili koordinatrln yapan ve evre politikasn saptayan kurulutur. faaliyetlerin genel
443 sayl Kanun Hkmnde Kararnameye gre Bakanlk, evrenin korunmas ile ilgili eitli kurum ve kurulular, yerel ynetimler ve tm ilgililer arasndaki koordinasyonu salamak, izlemek ve denetlemek, evrenin korunmas ile ilgili genel politika ve programlar
99
hazrlamak, eitli ynetmeliklerde evre korumayla ilgili standartlar belirlemek, evresel Etki Deerlendirmesi almasnn yaplmasn salamak, evre Dzeni Plann hazrlamak, evre eitimi ve bilincini yaymak, yayn ve dkmantasyon almalar yapmak biiminde zetlenebilecek ok kapsaml grevler yklenmitir. Ancak grevlerden de anlalaca zere, evre Bakanl evrenin korunmas iin bizzat icrai faaliyette bulunan bir kurum olmaktan ok, koodinatr ve dzenleyici bir yapya sahiptir. Bu genellemenin ardndan kat atklar konusuna gelecek olursak, ayn kararnamede Bakanln grevlerini sralarken 2. Maddenin (f) bendinde Atk, artk ve yaktlar ile ekolojik dengeyi bozan, havada, suda ve toprakta kalc zellik gsteren kirleticilerin evreye zarar vermeyecek ekilde bertaraf edilmesinin salanmas iin denetimler yapmak; tehlikeli hallerde veya gerekli durumlarda faaliyetlerin durdurulmas ile ilgili usul ve esaslar bir ynetmelikle belirlemek; lke genelinde tm uygulayc kurum ve kurulularn bu konudaki taleplerini deerlendirerek, sonulandrmak; lkenin atk ynetimi politikasn belirlemek ve bu konuda gerekli tedbirleri almak denilmektedir. Bylelikle, kat atk politikalarn belirlemekle evre Bakanl grevlendirilmitir. Anlalaca gibi, burada bir yetki tekrar szkonusudur. Daha nce de belirtildii gibi, DPT hazrlad plan ve programlarla politika belirlemekle grevli bir tekilattr. DPTnin kurulu kanunu gcn Anayasadan almaktadr. 443 sayl Kanun Hkmnde Kararnamede ise, evre korumaya ynelik politikalarn belirlenmesinde evre Bakanl sorumlu gsterilmektedir ki, bylelikle ortaya bir yetki karmaas kmaktadr. ZEL EVRE KORUMA KURUMU BAKANLII: evre Bakanlna bal bir kurulu olarak faaliyet gstermekte ve Bakanlar kurulunca ilan edilen 12 koruma alannda evre ynetim planlama almalar yapmaktadr. Grevleri arasnda, evre koruma alanlarnda evre arlkl ynetmeliklerin ve arazi kullanm planlarnn hazrlanmas ve gzden geirilmesi ile kat atk bertarafna ynelik olarak yaplan almalar yrtmektir. 383 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile zel evre Koruma Kurumuna verilen yetki ve sorumluluklar erevesinde zel evre Koruma Blgeleri dahilinde kat atk problemini 1993 ylndan itibaren ele alm bulunmaktadr. Bu erevede 12 adet zel evre koruma blgesinde yer tesbiti yaplm, 7 adet blgede projeler hazrlanarak ED aamalar tamamlanmtr. Bunlardan Foa ve Gcek yerleimleri iin hazrlanan projeler tamamlanarak dnya kat atk normlarnda dzenli depolama tesisleri hayata geirilmitir. TURZM BAKANLII: Trkiyede turizm sektrnn ve turistik tesislerin gelitirilmesinden sorumludur. Grev alanlarna turistik blgelere su temini, atk su dearj ve kat atk bertaraf da girmektedir. GAP BLGE KALKINMA DARES BAKANLII: GAP projeleri olarak bilinen alt yap proje ve tesislerinin kurulmasn, salk ve evre koruma gibi unsurlar sektrleraras
100
entegre bir yaklam erevesinde ele alarak, blgesel kalknmay hedefleyen faaliyetlerin ynetimini stlenen bir kurulutur. Bylelikle ilgi alanna yredeki beldelerin atk berataraf tesislerini de dahil etmektedir. 4.4. FNANSAL DURUM Kat atklarn ynetiminden dorudan belediyeler sorumlu olduu iin ncelikle bu hizmetlerin belediye btelerinden karlanmas gerekmektedir. Belediyeler btelerinin yaklak % 40n atk toplama ve depolama hizmetlerini de ieren Temizlik ileri iin kullanmaktadrlar. Dorudan gelirlerine ek olarak, belediyeler genel bteden de destek almaktadrlar. Bu miktar her yl Bakanlar Kurulu Kararnca belirlenir. Hzl kentleme ve nfus art sonucunda belediyeler mevcut gelir kaynaklar ile hizmet ihtiyacn karlayamaz hale gelmilerdir. Bu nedenle, nem kazanan kentsel atk hizmetlerinin finansman iin 15.7.1993 tarih ve 3914 sayl Belediye Gelirleri Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun ile belediye snrlar ve mcavir alanlar iinde bulunan ve belediyelerin kat atk toplama hizmetlerinden yararlanan konut, iyeri ve dier ekillerde kullanlan binalarn evre Temizlik Vergisine tabi olmas hkme balanmtr. Yasaya gre;
!
evre Temizlik Vergisinin mkellefi her ne ekilde olursa olsun binalar kullananlardr. 7 gruba ayrlan binalar her grup iinde de 5 dereceye ayrlarak tarifelendirilmitir. Tarifede yeralan tutarlar, her yl Vergi Usul Kanununa gre belirlenen yeniden deerleme orannn yars kadar arttrlacaktr. Bakanlar Kurulu, Kalknmada ncelikli Yrelerde ve nfusu 5000den az olan belediyelerde tarifeleri % 50ye kadar indirmeye, bina gruplar ve belediyeler itibariyle % 100e kadar da arttrmaya yetkili klnmtr. Bakanlar Kurulu bina gruplarn tayine yetkili klnm, binalarn tarifedeki derecelerine intibak ise belediyelere braklmtr. Konutlar tmyle 7inci grupta yeralmaktadr. Bina gruplarnn tesbitine ynetlik 93/5105 sayl Bakanlar Kurulu Karar 31.12.1993 tarihinde yaynlanarak yrrle girmitir.
Mevcut yaps gerei TV bir hizmet bedeli deil, bir vergidir. Bu cretin vergi ad altnda toplanmas, belediyelerin kat atk ynetimi ile ilgili etkili hizmet verme ve etkili finansman konusundaki zelletirme araylarnda skntlar yaratmaktadr.
101
Yasalarla belirlenen vergi st limiti, hizmet maliyetlerinin karlanmasnda ok yetersiz kalmaktadr. Ayrca verginin toplanmas ve ilgili ilemlerin yrtlmesi konusunda da belediyelerden kaynaklanan motivasyon eksiklii vardr. TVnin kaldrlp yerine, kat atk reten kii ya da kurululardan belediye meclisince belirlenecek tarifeye gre ceret tahsil edilmesi hususu, TBMMde grlmeyi bekleyen Mahalli darelerle lgili Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasarsnda da yer almaktadr. Belediye hizmetlerinin her biri iin gelir-gider analizine imkan verecek bir yap oluturulmas esas alnmaldr. Ancak bylelikle, kat atk ynetim hizmeti iin kullanlacak kaynaklar kendi kendini besleyebilecek ve sadece bu hizmeti finanse edecek ekilde dzenlenebilecektir. Belediyelere Genel Bteden ayrlan paylarn toplam kamu harcamalarnn %12sini oluturmaktadr. Bu finansman kayna ller Bankas tarafndan ynetilmekte ve aktarmlar yine bu Banka tarafndan yaplmaktadr. Mahalli idarelerin alt ve st yap yatrmlarn gerekletirmekte olan ller Bankas yatrmlarn; a) Banka z kaynaklarndan b) Belediyeler Fonundan c) Belediye katlmlarndan finanse etmektedir. Ayrca kat atk projelerinde kullanlabilecek bir dier mali kaynak da evre Kirliliini nleme Fonudur. Bu fon 1991 ylnda oluturulmu ve ynetimi evre Bakanlna verilmitir. Belediyelerin topladklar evre Temizlik Vergisi gelirlerinin % 10nu ile cezalardan gelen gelirler bu fonu beslemektedir. Bu fondan imdiye kadar kat atk ynetimine herhangi bir destek gelmemi olup, belirli projeler baznda destek salanabilir. Kat atk bertaraf iin maddi kayna olmayan belediyelerin bavurabilecekleri yntemlerden birisi de Yap-let-Devret modelidir. Bu ekilde lkede yatrm yapacak yabanc firmalar da mevcuttur. Ancak bu sistemin alabilmesi iin, atk su bertarafnda gndeme gelen kirleten der prensibi gibi bir sistemin devrede olmas gerekmektedir. Buna izin verecek yasal mevzuatn biran nce kartlmas ihtiyac vardr. Belediyeler, eldeki mevcut mali olanaklar erevesinde alt yap sorunlarna zm bulmakta zorlannca yeni araylara girerek d kredi aramaya ynelmilerdir. Yurt dndan kendi abalaryla kredi temin etmiler ve bulunan bu kredilere Hazine Mstearl garantr olmutur. Balangta projelerin gerek teknik gerekse mali denetimi yaplamam, yatrm maliyetleri 5-10 katna kadar ykseltilmitir. Kredilerin geri deme dnemleri geldiinde ise belediyeler mali yetersizliklerini beyan ederek borlarn demekten kanmlar ve bylelikle borlarn denmesi Hazine Mstearlnn sorumluluuna kalmtr. Bunun sonucu olarak yatrmn bedelini, o yatrmndan yararlanan kiiler deil yatrmla hi ilgisi olmayan bireyler demek zorunda kalmtr.
102
Trkiyede alt yap yatrmlarna destek veren uluslararas kurulularn banda Dnya Bankas gelmektedir. Dnya Bankas ncelikle METAP Program kapsamnda Kat Atklarn Ynetiminde Uygulama almasn desteklemitir. Ancak daha sonra belediyelerin aldklar kredileri geri demelerinde problemlerle karlanca bu konudaki desteini ekmitir. Dnya Bankas halen lkemizde GAP Blgesi ile eme alt yap projelerini desteklemektedir ancak her iki projenin de atk bileeni yoktur. Dnya Bankasnn atk ynetim projelerinde ne srd en nemli koul yrtc kuruluun belirlenmesidir. Dnya Bankasnn ilgili belediyelerde zellikle istedii konuya ilikin olarak birlik kurmalar ve aralarnda balayc bir anlamaya girmeleridir. Dnya Bankasnn dnda Trkiyede dier uluslararas kalknma Bankalar da faaliyette bulunmutur. rnein Japon Uluslararas birlii Kuruluu (JICA) Diyarbakr, Mardin, anlurfa, Adana ve Mersin illerinde dzenli depolama sahalarnn gerekletirilmesi iin almalar yrtmektedir. Belediyelere gtrlen yatrmlarn bedelinin denmesinde zorluklarla karlalnca Hazine Mstearl belediyelere garantr olmay snrlandrmtr. 4.5. KARILAILAN SORUNLAR VE ZM NERLER
4.5.1.KARILAILAN SORUNLAR 1. 2. 3. 4. Kat atk kompozisyonu ve miktarna ilikin verilerin eksik ve hatal oluu, Kurumlar arasnda sorumluluklarn aka tanmlanmam olmas, Ulusal dzeyde kat atk ynetimine ncelik verilmemesi ve bu konuda oluturulmu bir politikann bulunmamas, Daha nceden yaplm olan Ulusal evre Eylem Plan ve buna benzer kat atk ynetimini de kapsayan uluslararas proje ve faaliyetlerin (METAP gibi) hayata geirilmemi olmas, Mevcut yasa ve ynetmeliklere uyulmamas, Her konuda denetim eksiklii, Ulusal teknik performans ve teknoloji uygulama standartlarnn olmamas, zel sektrn katlmn ve rekabetini nleyen yasalarn bulunmas,
5. 6. 7. 8.
103
9.
Yetersiz eitim ve bilgilendirme nedeniyle kamuoyu katlmnn salanamamas,
10. p toplama ve bertaraf sorumluluklarnn farkl belediyelere verilmesi, 11. plerin kaynanda ayr olarak toplanmamas, 12. Geri kazanm programlarnn yetersizlii, olanlarn da bilgilendirme yetersizliinden nedeniyle tam kapasite almamas, 13. Kat atn mlkiyetinin kime ait olduunun saptanamamas (bertaraftan sorumlu byk ehir belediyesi ile toplamak ve tamaktan sorumlu ile belediyeleri arasnda mlkiyet sorunu domaktadr), 14. ED Ynetmeliinin kat atk ynetimine tam olarak uygulanamamas, 15. Belediyelerde kat atklarla ilgili ekipman eksiklii, 16. Belediyelerde, teknik konulara vakf personel eksiklii, 17. Kk byk tm belediyelerin kat atk ynetimi konusunda bireysel araylara ynelmeleri, 18. Belediyelerde kat atk ynetimine ilikin ayr bir muhasebe sisteminin oluturulmam olmas, 19. evre Temizlik Vergisinin ok dk olmas ve kat atk hizmetlerinde kullanlma zorunluluunun bulunmamas, 20. evre Temizlik Vergisinin baarl olarak toplanamamas, 21. Vahi depolama eklinde iletilen mevcut p dkm sahalarnn ciddi evre problemlerine neden olmas, 4.5.2.ZM NERLER 1. 2. Gerek ulusal gerekse blgesel bazda kat atk envanterinin oluturulmas ve gelecee ynelik projeksiyonunun kartlmas, Envanter sonularna gre bertaraf yntemlerinin tesbitinin yaplmas,
104
3.
lgili yasa ve ynetmeliklerin bata lke artlar olmak zere, AB normalar da dikkate alnarak, yeniden gzden geirilmesinin salanmas; mevzuat, yetki ve sorumluluk karmaasnn giderilmesi, Kat atk ynetimini dzenleyen yasa ve ynetmeliklere uyulmas iin denetimin arttrlmasnn temini, Yasa ve ynetmeliklere uymayanlar iin etkin bir ceza sisteminin getirilmesi, Ulusal Kat Atk Politikas ve Ynetim Plannn oluturulmas, Kat atk ynetimi konusunda standartlamaya gidilmesinin salanmas (p toplama ve biriktirme kaplar, tama aralar, kantarlar, bertaraf tesislerinde kullanlacak ekipman gibi), Kat atk ynetiminin en temel unusurlarndan birisi olan az atk retimi iin gerek evsel gerekse endstriyel bazda bilinlendirmenin salanmas, Atklarn azaltlmasn temin etmek iin ncelikle ynetmelik ve politikalar aracl ile doal kaynaklarn fiyatlandrlmas ve yenilenemeyen kaynaklarn korunmasnn salanmas,
4. 5. 6. 7.
8. 9.
10. Geri kazanmn tevik edilmesi ve atklarn kaynakta ayr toplanmas iin pilot projelerin uygulanmaya konulmas, 11. Tketim alkanlklarnn deitilmesi iin gerekli nlemlerin alnmaya balanmas (naylon torbalar yerine kesekad veya geri dnml torba kullanlmas, plastikmetal ambalaj yerine cam malzemelerin kullanlmas gibi), 12. Endstrilerin rettikleri atklar geri kazanmalar iin tevik edilmesi (vergi kolaylklar gibi), 13. Ynetmelikte gerekli deiikliklerin yaplarak, kota mecburiyeti kaldrlarak depozito uygulamasnn getirilmesi, 14. ncelikle Belediye Birliklerinin zendirilerek yresel/blgesel bertaraf sahalarnn tevik edilmesi, daha sonra ise zorunlu hale getirilmesi, 15. Bertaraf sahalarnn yerinin imar planlarnda gsterilmesinin salanmas, 16. Yresel sahalarn oluturulmasnda Yap-let ya da Yap-let-Devret modeline uygun yatrmlarn tevik edilmesi,
105
17. Bu sistemin uygulanabilmesi iin gerekli hukuki deiikliklerin yaplmas, 18. Kat atk ynetimi konusunda gerek halkn bilinlendirilmesi gerekse yrtlecek dier almalarda gnll kurulular ve sivil toplum rgtlerinin desteinin alnmas, 19. Devlet retici Tketici Belediye - Gnll Kurulu - Halk birlikteliinin oluturulmas, 20. Medyada, bnyesinde kat atklar da barndran evre sorunlarna ynelik programlarn yaplmasna arlk verilmesi, 21. Kat atk ynetimine zel sektrn girmesinin temini iin mevcut yasalarda gerekli dzenlemelerin yaplmas (atk toplama ve bertaraf ilemleri Hizmet kapsamndan kartlarak, ihale srelerinin uzatlmasnn salanmas), 22. Halen toplanan evre Temizlik Vergisinin zaman iinde kaldrlarak, retilen atk bedeline gre para alnmasna ynelik bir sistemin oturtulmas ve bedelin belirlenmesinin belediyelere braklmas, 23. Atk bedeli sistemine geerken, bu sre ierisinde TVnin iyiletirilmesi iin miktarlarn tesbitinin ve toplama koullarnn saptanmasnn (su faturasna eklenmesi gibi) belediyelere braklmas, 24. Kat atklarn uzaklatrlmasnn tm masraflarnn, atk reticilerinden alnmas ve bunun iin evre Kanununa ek bir madde konulmas, 25. Belediyelerde kat atk ynetimine ilikin ayr muhasebe sisteminin oluturulmas, 26. Belediyelerin gerek mali gerekse personel sorunlarnn zmlenebilmesi iin Mahalli dareler Yasasnn biran nce hayata geirilmesi, 27. Kat atk ynetimi konusunda belediye personelinin eitilmesi ve kat atklara ynelik bir el kitapnn baslmas, 28. evre yatrmlar iin (dzenli depolama sahalarnn inas ve iletilmesi, mevcut p sahalarnn rehabilitasyonu, toplama ve tama hizmetlerinin iyiletirilmesi, geri kazanm tesislerinin kurulmas) yer tahsisi, ucuz elektrik kullanm, uygun koullarda kredi salanmas ve yatrm indirimi gibi teviklerden faydalanlmas, 29. Mevcut p sahalarnn rehabilitasyonunun lke apnda hazrlanancak olan ncelik listesine gre yaplmas,
106
30. evre Bakanlnn tekilat yapsnn deitirilerek, il mdrlkleri yerine blge mdrlklerinin kurulmas (Blge mdrlklerinin snrlarnn, DS ve Karayollar gibi dier yatrmc alt yap kurulular ile benzer oluturulmas tercih edilmelidir), 31. Kurulacak olan bu blge mdrlkleri bnyesinde blge laboratuvarlar oluturulmas, 32. Blge mdrlklerine geite, il mdrlklerinin hizmet verdikleri yre zelliklerine gre birbirlerine bal hale getirilerek almalarnn salanmas, 33. Kat Atk Ynetimi Aratrma Merkezi ya da Kat Atk Ynetimi Genel Mdrl gibi ayr bir yaplanmann oluturulmas ve belediyelerin bu oluumla dorudan temasa gemesinin salanmas,
5. ENDSTRYEL ATIKLAR
Tehlikesiz endstriyel atklar evsel atklar snfnda deerlendirildiinden bu blmde sadece tehlikeli endstriyel atklar ilenecektir. 5.1. TEHLKEL ENDSTRYEL ATIKLARIN TOPLANMASI/TAINMASI/GER KAZANIMI VE BERTARAFI Endstileme yolunda olan lkemizde tehlikeli atk oran her geen gn artmaktadr. Miktarlar artan bu endstriyel atklar nemli krfezlerimizi geri dnlmesi g biimde tahrip ettii gibi insan ve evre salnda da ok ciddi hasarlara neden olmaktadr. Tehlikeli atklarn depolanmas kadar, atn retildii noktadan son bertaraf noktasna kadar geen srede gvenli artlarda toplanp, tanmas konusu da nemli bir faktr olarak karmza kmaktadr. Tehlikeli atklar gnmzde kara, demir ve su yollar ile tanmakta olup, lkemizde en ok tercih edilen kara yoludur. Gelimi lkelerden lkemize olan yasad atk trafiinin nlenmesi amacyla Trkiye tarafndan 1989 ylnda Basel Szlemesi imzalanm ve bu szleme 1994 ylnda onaylanmtr. Devlet statistik Enstits tarafndan hazrlanan 1994 ve 1995 yllar imalat sanayii atk envanteri aratrmalar, 25 ve daha fazla kii alan imalat sanayi iyerlerinde, toplam retimin % 88,33n ve istihdamn % 75,60n temsil eden iyerlerine uygulanmtr. statistik sonular aadaki Tablo 1de verilmektedir.
107
Tablo 1: Endstriyel Atk Miktar

Atk Tr 1994 945 yeri Says 1995 859 Miktar (ton/yl) 1994 1995 5.492.070 4.138.180 2.453.811 3.278.550 7.945.881 7.416.730
Kl ve Cruf* Kimyasal Atk** TOPLAM ATIK MKTARI
*Kl ve Cruf: Yaktlarn yanmasndan demir, esasl ve demir d metallerin ilenmesinden kaynaklanan tm atklar iermektedir. **Kimyasal Atk: Organik ve inorganik esasl tm kimyasal maddeleri iermektedir.
Tehlikeli atklarn bertaraf halen evsel atk depolama sahalarnda, evsel ve tbbi atklarla kartrlarak yaplmaktadr. Sanayici tarafndan zel nakliyeciler aracl ile belediye plne getirilen atklar burada dier atklarla beraber hibir nlem alnmadan ilem grmektedir. Tehlikeli atklarn bertaraf yakma ve dzenli depolama eklinde gereklemektedir. Yakma genellikle organik bileikli atklarn bertaraf iin kullanlan bir yntemdir. Organik fraksiyonlarn yanma srasnda hacimleri nemli lde indirgenmekte ve iinde zehirli madde bulunan organik ierikli atklar tehlikesiz bileiklere dntrlerek bunlarn evreye zarar da en aza indirilmektedir. Dnyada kullanlan en yaygn atk bertaraf yntemi dzenli depolamadr. Bu yntem her ne kadar atklar kimyasal olarak zararsz hale getirmese de, atklarn evreden izole edilmesini salamaktadr. Ayrca yakma ve geri kazanmdan geriye kalan tehlikeli atklarn bertaraf iin de gereklidir. Bu tesisler lkede gerekli ise de, saylarnn snrl tutularak blgesel lekli ina edilmesine allmaldr. Hem maliyet ve kullanlabilirlik asndan faydal olmas hem de evresel ykleri minimumda tutmas asndan tehlikeli atk ileme/bertaraf tesislerinin Trkiyede nfus younluunun ve endtrileme orannn yksek olduu blgelerde hizmet vermesi avantajl grlmektedir. Uzun dnemde bu tesislerin saylarnda ihtiyaca bal olarak artlar kaydedilse de zellii bakmndan uzun seneler korunup denetlenebilmesi iin lke baznda tesis saysna kstlama getirmek gerekmektedir. Ayrca tesis saysnn arttrlmasndan ok atk reticilerinin atklarn azaltmalar ynnde tevik edilmeleri daha anlaml olacaktr. Tehlikeli atk miktarndaki azalma, beraberinde baz proses deiikliklerini de getirecektir.
! ! ! !
retimdeki girdilerde tehlikesiz ya da daha az tehlikeli malzeme seimi, retim prosesinde teknoloji deiikliklerinin uygulanmas, Atk azaltc ynetim sistemlerinin uygulanmasnn etkinletirilmesi, Alternatif rn retimine gei.
108
retim prosesinde geri dnm, geri kazanm ve atklarn yeniden kullanlmas gibi ilemlerle atklarn yan rnlere dntrlmesi atk azaltmada en etkili yntemlerden birisidir. Tesis ierisinde atk ve yan rnlerin yeniden kullanm mmkn deil ise en iyi alternatif bu rnlerin baka bir tesise hammadde girdisi olarak verilebilmesidir ki, bu da atk borsasn dourur. evre Bakanl, Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii erevesinde, sanayicilerden toplamaya balad Atk Beyan Formlarndaki bilgileri bir Atk Borsas oluturma ynnde deerlendirme program balatmtr. evre Bakanl, Tbitak-Marmara Aratrma Merkezi, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii ile yaplan almalar sonucunda Kocaeli Sanayi Odas ve stanbul Sanayi Odas tarafndan oluturulan Atk Borsalar faaliyete gemitir. Orta vadede, evre Bakanl ile koordinasyonun gelitirilerek oluturulan bu atk borsalarnn daha etkin hale getirilmesi salanmal ve dier sanayi odalarnn giriimleri ile yaygnlatrlmaldr. Sanayi atklarnn retildikleri noktadan hammadde veya baka ekillerde kullanlabilecek kurululara iletilmesi, hem geri dnm ilemini hzl ve etkili bir ekile dntrecek, hem de evre korunmasna katkda bulunacaktr. Bu tr atk borsalarnn faaliyetleri yatrm ve teviklerle arttrlabilir. Ortalama 200 $/ton bertaraf harcamas varsaym ile sadece imalat sanayii iin mevcut atk envanteri verilerine dayanlarak hesaplanan dzenli atk bertaraf maliyetinin ylda 375 milyon $ mertebesinde olaca tahmin edilmektedir. Bu toplam deer uygulama asndan gerei yanstmamasna ramen, tehlikeli atk ynetim maliyeti asndan bir fikir vermektedir. Uygun atk azaltma, geri kazanm ve bertaraf tesislerinin devreye girmesi ve denetim/yaptrm mekanizmalarnn etkin olarak almas halinde ynetilecek atk miktarnda, gelimi lkelerdekine benzer ekilde, byk azalmalar olacaktr. Gelimi lkelerdeki irketlerde, evre koruma amacyla yaplan harcamalar yllk cironun % 1 ile % 3 arasnda deiiklikler gstermektedir. DE imalat sanayii atk envanteri ve retim deeri verileri kullanlarak yaplan deerlendirmeye gre atk bertaraf maliyeti, kimya sanayii iin retim deerinin % 1.9 ile en fazla harcama faktrne sahip olup, bunu yaklak % 1 ile kat saanayii, % 0.2 ile orman rnleri ve metal esasl imalat sektrleri takip etmektedir. Tekstil ve makine sanayii iin bu faktrler % 0.2den kk olarak hesaplanmaktadr. Bu faktrlerin tekstil ve maline sanayii iin kk olmas, bu sektrlerdeki atklarn az olarak beyan edilmelerinin yansra geri kazanlma olanaklarnn yksek olmasna balanabilir. Trkiye baznda imalat sektrleri iin ortalama atk bertaraf maliyeti faktr % 0.56 olmaktadr.
109
Gelimi lkelerde tehlikeli atk toplama, tama, ileme ve bertaraf hizmetleri byk ounlukla, zel sektr tarafndan salanmaktadr. Bu konuda, devlet denetimci ve yaptrmcdr. Bu politikann Trkiyede de yrtlmesi uygun olacaktr. Tehlikeli atk bertaraf, blgesel olarak hizmet veren tesislerde yaplmaldr. Trkiyedeki sanayileme younluklar gznne alndnda, bu tr tesislerin saysnn 6 ile 8 arasnda olmas uygun grlmektedir. Gelimi ve gelimekte olan lkelerde dzenli tehlikeli atk bertaraf creti ton bana 250-350 $ arasndadr. Bu deer zel yakma tesislerinde 1000-3000 $ arasnda deimektedir. lke baznda tehlikeli atklarn ynetimi iin ksa vadede ngrlen faaliyetlerin nyatrm maliyetleri ksaca aada zetlenmitir.

Atk ileme/geri kazanm tesisleri Atk bertaraf tesisleri
: 200 milyon $ : 100 milyon $
Atk borsas, milli bilgi ve acil nlem : 50 milyon $ Merkezi, atk kayt/takip mekezi TOPLAM : 350 milyon $
Trkiyede zmit ilinde 1 adet tehlikeli atk bertaraf tesisi bulunmaktadr. Belediyeye bal bir irket olan ZAYDA tarafndan altrlan, 35.000 ton/yl kapasiteli tesiste, optimum koullarda 2 ton/saat kat, 0.4 ton/saat f, 0.1 ton/saat klinik atk, 1 ton/saat yanabilir sv, 0.1 ton/saat zel sv, 0.5 ton/saat sulu sv atktan oluan men (toplam 4.1 ton/saat) Dner frn ve kinci yakma odasnda yaklarak bertaraf edilmektedir. Tesisin enerji ihtiyac 1.2 MW/saat olmakta, tesisten yaklak 2.5 MW/saat enerji retimi salanmaktadr. Aa kan enerji KEDA ile yaplan szleme gerei enterkonnekte sisteme verilmektedir. Bu tesiste atk bertaraf maliyeti ortalama 450 DM/ton civarndadr. Trkiyede kimyasal alanlarla kirlenmi sahalarn tesbit ve slahnda yer alt ve yer st sularnn kirlenmesi bir gsterge olabilir. Kimyasallarla kirlenmi sahalarn slah projeleri, ok uzun sreli ve pahaldr. Bu projeleri Trkiye iin orta ve uzun vadeli evre koruma programna almak uygun olacaktr. Ancak insan sal asndan acil nlem gerektiren sahalarda, acil temizleme almalarna da balanmaldr. Kirlenmi sahalarn slah programlarnn hazrlanmasnda aadaki kavramlarn gznne alnmasnda yarar bulunmaktadr.
! !
Gelen atk kaynaklarnn durdurulmas, Su ve havann, sahadaki atklar iindeki kimyasallardan izole edilmesi,
110

! !
Bir yeri temizlerken dier sahalarn kirletilmemesi, Kirlenmi sahann ne dzeyde temizleneceinin nceden saptanmas.
lkemizde kimyasallarla kirlenmi sahalarn temizlenmesi iin henz bir ynetmelik mevcut deildir. Bu tr bir ynetmelik almasnn en ksa srede balanmasnda fayda grlmektedir. Konunun yasal, mali ve teknik ynlerinin ok kapsaml olmas nedeniyle, ynetmeliin hazrlanmas aamasnda sanayi ile ortak almalar yaplmas zorunludur. 5.2. YASAL EREVE lkemizde tehlikeli atk ynetim sisteminin oluturulmas amacyla evre Kanunu ve Basel Szlemesine dayal olarak Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii hazrlanm ve 1995 ylnda yrrle girmitir. Burada temel ama; Tehlikeli atklarn, retiminden nihai bertarafna kadar insan salna ve evreye zarar verecek ekilde dorudan ve dolayl biimde alc ortama verilmesinin nlenmesine, retiminin ve tanmasnn kontrolnn salanmasna, ithalinin yasaklanmasna ve ihracatnn kontrolne, ynetimindeki teknik ve idari standartlarn salanmasna, retimin kaynanda en aza indirilmesine, retimin kanlmaz olduu durumlarda retildii yere en yakn mesafede bertaraf edilmesine, yeterli bertaraf tesisi kurulmas ve bu tesislerin evresel bakmdan salkl bir ekilde kontrolne, evreyle uyumlu ynetiminin salanmasna ynelik prensip, politika ve programlarn belirlenmesi iin hukuki ve teknik esaslar dzenlemektir. Ayn evsel depolama alanlarnda olduu gibi, burada da hangi atklarn tehlikeli atk olduu, depolama kriterleri, depolama alannn yerinin nitelikleri, tasarmnda depo taban ve yzey geirimsizliinin salanmas, erozyon ve sel basknlarnn nlenmesi, sznt suyu ve depo gazlarnn toplanmas ve uzaklatrlmas, depolama mrnn tamamlandktan sonra baka amal kullanm ve uzun vadeli izleme programlar belirlenmitir. Dzenli depolama alan ileten her kurulu bu esaslara uymakla ve istenilen kayt ve belgeleri zamannda evre Bakanlna ibraz etmekle ykmldr. Bu ynetmelikte, tehlikeli atklarn toplanmas ve tanmasna ynelik yeterli ayrntda uygulama kurallar bulunmamaktadr. Oysa bu atklarn retildikleri noktadan bertaraf aamasna kadar geen sre, nem verilmedii takdirde ok ciddi sorunlara yol aabilecek ve bu sebeple dikkatle izlenmesi ve kurallar getirilmesi gereken bir sretir. Ynetmelikte tehlikeli atklarn bertaraf tesislerine lisansl irketlerin lisansl aralar ile tanmas zorunluluu getirilmitir. Ayrca evre Bakanlnca yrrle konulan atk tama irketlerinin ve aralarnn lisanslandrlmas esaslar ile ilgili bir genelge bulunmaktadr. Atklarn tehlikeli maddeleri tama belgesine sahip ofrlerin kullanmnda lisansl aralarla nakliyesi zorunluluu olduu halde etkin denetim noksanlndan her trl tama
111
aralar ile atk nakliyesi yaplmaktadr. Etkili bir denetim yapld takdirde ise, yeterli sayda nakliye firmas bulunmamaktadr. 5.3. KURUMSAL EREVE Daha ncede bahsedildii gibi, evsel atklarn toplama ve bertaraf hizmetleri mevcut yasalara gre belediyelerin sorumluluundadr. Sanayi atklarnn bertaraf konusunda da belediyeler sanayicilere gerekli yardm yapmaktadrlar. Ancak, belediyeler sanayicilerin tm atklar iin yeterli olamamakta ve baz tr sanayi atklarn kabul edememektedirler. Tehlikeli atk bertaraf tesislerinin iletilmesinin zel teknoloji ve eitim gerektirmesi nedeniyle, bu tesislerin yapm ve iletilmesi belediyelerin grev kapsamn amaktadr. Kamu kurulular tarafndan yaplacaksa bu tr tesislerin Belediyeler Birlii tr yerel tekilatlarca yaplmas uygun olacaktr. Bu tesislerin ok sk evre koruma denetimi gerektirmesi nedeniyle kamu yerine zel sektr tarafndan kurulup iletilmesi yerinde olacaktr. Yasal ve parasal taahhtlerle balanm zel kurulular, bu tr iletmeleri daha etkili bir ynetimle yrtebilirler. 5.4. KARILAILAN SORUNLAR VE ZM NERLER
5.4.1. KARILAILAN SORUNLAR 1. 2. 3. 4. Tehlikeli atk envanter eksiklii, Denetim eksiklii, Sanayicinin duyarszl ve bilgisizlii, zel sektrn denetim yetkisinin Vilayet Makamnda olmas, belediyenin ceza verme yetkisinin bulunmamas gibi hususlardr.
5.4.2. ZM NERLER 1. 2. 3. 4. ller baznda tehlikeli atk envanterinin oluturulmas, Tehlikeli atk ynetimi grevinin belediyenin sorumluluundan alnarak, atn reticisinin sorumlu tutulmas, Tehlikeli atk bertaraf tesislerinin kurulmas ve iletilmesi grevinin zel sektr eliyle yaplmas ve bu konuda sektre tevik verilmesi, Denetimin devlet kurulular tarafndan etkin bir ekilde yaplmasnn salanmas,
112
5. 6.
Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmeliinde revizyona gidilerek yaptrm, denetim ve ceza hususlarnn uygulanabilir olmasnn salanmas, Tehlikeli atklarn kontrol altnda tutulabilmesi iin tama iinin Sanayi Odalar sorumluluunda ya da bu konuda ihtisaslam lisansl irketlerce yaplmasnn salanmas, retim sektrnde evre dostu teknolojilere destek verilmesi (Temiz teknoloji/daha az atk reten teknolojilerin kullanm konusunda evre Bakanl bnyesi bir alma grubu oluturularak sanayi kurulular ile ibirlii halinde hedefler belirlenmesi ve gerekli finansmann temini iin DPT koordinatrlnde bir alma yaplmas), Sanayide evre yatrmlarnn tevik edilmesi ve bu tr yatrmlar gerekletirmeyen sanayicinin haksz rekabetinin nlenmesi, Sanayicinin atk azaltmaya zendirilmesi ve teknolojik bazda gerekli destein salanmas,
7.
8. 9.
10. Tehlikeli atk bertaraf tesislerinin, evre Bakanlnn organizasyonunda, blgesel bazda kurulmasnn salanmas, 11. Bertaraf tesislerinden enerji elde edilmesine ynelik almalarn ilgili bakanlklar tarafndan tevik edilmesi, 12. Sanayicinin tehlikeli atn Ynetmelie uygun ekilde bertaraf etmeye zendirilmesi ve bunu gerekletiren sanayicilere tevik verilmesi, 13. ehir merkezinde kalan ancak almalar ve rettikleri atklarla evreye zarar veren KOBlerin, evre adna yok edilmemesi iin projeler retilmesi, ihtisas sanayi blgelerinin oluturulmas ve bu blgedeki sorunlarn alt yap sorunlar ile birlikte dnlmesi, 14. Acil durum ve mdahale merkezleri kurulmas, 15. lke baznda tehlikeli atk kayt/takip sisteminin kurulmas ve yllk atk planlarnn hazrlanmas.
113
6. TIBB ATIKLAR
6.1. TIBB ATIKLARIN TOPLANMASI/TAINMASI/GER KAZANIMI VE BERTARAFI Devlet statistik Enstits verilerine gre kii bana den gnlk tbbi atk miktar;
! ! !
Devlet hastaneleri iin 1,92 kg/yatak.gn zel hastaneler iin 2,01 kg/yatak.gn Ortalama olarak ise 2 kg/yatak.gn olarak belirlenmitir.
Literatr verilerine gre ise; hastane alanlarnn atklar da dahil yatak bana 1,54,0 kg/gn atk retildii kabul edilmektedir. Enfekte atklarn ayr toplanmas durumunda ise yatak bana 0,4-0,7 kg/gn atk miktar alnmaktadr. Salk Bakanlnn 1997 yl verilerine gre lkemizde 1120 hastane bulunmaktadr. Yatak kapasitesi ise 160.884dr. Tablo 2: Hastane Says ve Yatak Kapasitesi
KURUM ADI Salk Bakanl SSK niversite KT MSB zel Dier Kurum TOPLAM HASTANE SAYISI 698 115 37 10 42 210 8 1120 YATAK KAPASTES 80297 25934 23383 2217 15900 11255 1898 160884
Trkiyede yatak doluluk orannn ortalama olarak % 65 civarnda olduu kabul edildiinde, yaklak 7,6 milyon ton/yl tbbi atk retilmektedir. Trkiyede sadece stanbulda bir adet tbbi atk yakma tesisi bulunmaktadr. Ayrca zmitte kurulmu olan yakma tesisinde tbbi atklar da ilem grmektedir. Bunun yansra Ankara, Antalya, Sivas ve Mula illerinde olmak zere toplam 5 adet tbbi atk yakma nitesi bulunmaktadr. Tbbi atklarn byk bir ksm ise evsel atklarla beraber dzensiz depolanarak bertaraf edilmektedir. Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmeliine gre tbbi atklarn yaklarak bertaraf esastr. Avrupa Birliine ye lkelerde bu atklarn depolanmas yasaklanmtr. Ancak lkemizde zorunlu koullar sz konusu olduunda, tbbi atk depolamaya gre tasarlanm zel blmlerde atn depolanmas gndeme gelmektedir.
114
6.2. YASAL EREVE Tbbi atklarn toplanmalar, tanmalar ve bertaraflarn ieren Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii 20 Mays 1993 tarihinde yaymlanarak yrrle girmitir. Ynetmelie gre tbbi atklarn yaklarak bertaraf esastr. Yakma sistemleri, belediyeler veya yetkilerini devrettikleri kii ya da kurulular tarafndan kurulur ve iletilir. Bu tesisler Bakanln uygun gr alnmak suretiyle nitelerin (hastane, tahlil laboratuvarlar, salk ocaklar v.b.) bnyesinde de kurulabilir. Ayrca Ynetmelik, bu atklarn kesin bertarafnn sorumluluunu atk reticisine, kontroln ise belediye snrlarnda ise ilgili belediyelere, mcavir alan dnda ise valiliklere yklemektedir. Ynetmelie gre, ncelikle atklarn kaynanda ayr toplanmas gerekmektedir. Evsel nitelikli atklar mavi, geri dnml atklar (serum ve ila ieleri) siyah, enfekte atklar ise zeri tbbi atk sembol ile kodlanm krmz plastik torbalarda depolanmaldr. Kesici ve delici maddelerin, tanmadan nce delinmeye kar paketlenmesi gerekmektedir. Yatak says 20den fazla olan salk birimlerinden kaynaklanan tbbi atklar iin geici depolama alternatifleri Ynetmelikte bildirilmitir. Ayn ynetmelie gre, tbbi atklarn zel tasarlanm aralar aracl ile tanmas szkonusudur. Ara tasarm ve detaylar ynetmelikte yer almaktadr. 6.3. KURUMSAL YAPI Byk ehir belediyeleri, belediyeler veya ykleniciler tbbi atklarn geici depolama alanlar veya konteynerlerden toplanmas, tanmas ve nihai bertarafndan sorumludurlar. evre Bakanl bu konularda gerektiinde belediye ile ibirlii yapabilir. 6.4. KARILAILAN SORUNLAR VE ZM NERLER
6.4.1. KARILAILAN SORUNLAR 1. 2. 3. 4. Tbbi atklarn, evsel atklarla beraber toplanarak dzensiz depolama yntemiyle bertaraf edilmesi, Gerekli denetimin yaplmamas, Salk personelinin konu hakkndaki duyarszl ve bilgisizlii, Salk Bakanlnn uygulamada yer almamas,
115
6.4.2. ZM NERLER 1. 2. Tbbi atklarn evsel atklardan ayr olarak toplanp, tanmas ve bertaraf edilmesi iin gerekli nlemlerin alnmas, Tbbi atklarn sterilizasyonunu salayan sistemin blgesel birimlerde kurulmas, sterilizasyon sonras trlerine gre ayrlp, trler iin gerekli ilem basamaklarnn uygulanmas, Salk personelinin eitilmesi, Denetimlerin etkin ve dzenli olarak yaplmas, Cezai ilemlerin uygulanmas, Salk Bakanlnn evre Bakanl ile ibirliine girmesi ve uygulamada aktif rol oynamas iin gerekli mevzuat deiikliklerinin yaplmas, Tbbi atklarn bertaraf konusunda belediyelerin yalnz braklmamas, zel sektrn katlmnn tevik edilmesi, Blgesel tbbi atk bertaraf merkezlerinin kurulmas,
3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
10. Yap-let-Devret modeline uygun tesislerin kurulmasnn tevik edilmesi.
7. ZEL ATIKLAR
kinci blmde de tanm yapld gibi piller, radyoaktif atklar, akler ve yalar bu grupta deerlendirilmektedirler. Dnyann pek ok lkesinde askeri ve sivil nkleer enerji kaynak ve programlar, doaya binlerce ton yakt posas ve atk brakmaktadrlar. Bunlar biyosferi binlerce yl srecek kirlenmelere itmektedir. Bu atklarn kaynanda ayr olarak toplanmas ve dier atklardan ayr olarak bertaraf edilmesi gerei aktr. Ayr toplama ve kontrol altnda evreden yaltma her ne kadar nkleer atklar iin yaplyorsa da, zel atk snfna giren dier atklara bu zenin gsterilmedii ortadadr. Atk yalar; orijinal kullanm amacna uygun olmayan herhangi mineral kkenli kullanlm makine/motor ve/veya endstiyel yalar atk ya olarak nitelendirilmektedir. Atk yalar grupta deerlendirebiliriz. I. Grup atk yalar; yeniden rafinasyon yolu ile geri kazanma uygun atk yalardr. II. Grup atk yalar; yakt olarak kullanlarak geri kazanlabilen yalardr. III. Grup yalar ise; yeniden rafinasyona uygun olmayan, yakt olarak kullanlmas insan ve evre sal asndan risk yaratan ve tehlikeli atk yakma tesislerinde
116
bertaraf edilmesi gereken yalardr. Atk yalarn toplanmas, tanmas, depolanmas ve bertarafn temin etmek amacyla Atk Yalarn Kontrol Teblii yaymlanmtr. Kullanlm mineral yalarn yeniden deerlendirilmesi, her yl binlerce ton petrol tasarrufu salayacaktr. Avrupada, kullanlm mineral yalar, zel teebbs aracl ile toplanarak ilenmek zere rafinerilerde yeniden ileme tabi tutulmaktadr. Piller ve aklerin evsel atklardan ayr olarak toplanmas gereinden Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmeliinde bahsedilmektedir. Bu tr zel atklar iin Ynetmelikte;
Tablo 3: Atk Kategorileri ve Bertaraf Yntemleri GRUBU Y23 Y26 Y29 Y31 ATIK KATEGORS inko bileikleri ieren atklar Kadmiyum, kadmiyum bileikleri ieren atklar Civa, civa bileikleri ieren atklar Kurun, kurun bileikleri ieren atklar YASAL BERTARAF YNTEM zel ilemli arazi depolamas zel ilemli arazi depolamas zel ilemli arazi depolamas Yakma Metallerin ve metal bileiklerinin slah/yeniden ilenmesi Fiziksel, kimyasal artm Depolama zel ilemli arazi depolamas Yakma
Y46
Evlerden toplanan tehlikeli atklar
11 temmuz 1993 tarihli Zararl Kimyasal Madde ve rnlerinin Kontrol Ynetmelii pillerin kullanm ile ilgili hkmler tamaktadr. Ynetmelikte Bakanlk evreye olan zararlar nedeniyle pillerin kullanm ve atklarn kontrol altna almak, ekolojik sistemlerin dengesinin bozulmasn nlemek amac ile geri toplanmasn zorunlu klar. Pillerin geri toplanmas ile ilgili hususlar Bakanlk tarafndan yaynlanacak tebli ile belirlenir denilmektedir. Bu maddeye istinaden, Bakanlk bu konuda tebli yaynlayncaya kadar pillerin geici olarak depolanmasna izin verilmitir. Radyoaktif atklar: Radyoaktif maddeler ya Trkiye iinde retilir ya da snrlardan gekmek zorundadr. Trkiye iinde nkleer madde (atk) retebilecek nkleer g reaktr halen bulunmamaktadr. Aratrma reaktrleri de kurulmas ve iletilebilmesi iin Trkiye Atom Enerjisi Kurumundan (TAEK) lisans almak ve uluslalaras kurallara uyduunu gstermek zorundadr. Reaktrlerin rettikleri nkleer atklar reaktrn bulunduu sahada srekli gzetim altnda depolanmaktadr. lke snrlarn geebilecek radyoaktif maddeler ayn kurumdan ithal-tama-ihra izni/lisans almak zorundadr. Bylece kurum kaytlarna giren radyoaktif maddeler takip
117
edilmektedir. thal edilen radyoaktif maddeler tbbi (kanser tehis ve tedavisi, radyoaktif madde enjekte ederek izleme v.b.) veya endstriyel uygulamalarda kullanlmaktadr ve bu maddeleri tayan kurulular ile kullanan tesisler lisans almak zorundadr. Bu tesislerdeki radyoaktif madde bulaan giysi, eldiven, alet-edevat ve tama kaplar dk ve orta seviyeli atklar oluturmaktadr. Lisans gerei bu atklar kontroll depolarda doal radyasyon seviyesine ininceye kadar bekletildikten sonra, dier tbbi atklarla birlikte ilem grmektedirler. 13.07.1982 tarih ve 2690 sayl TAEK Kanununda kurmun konu ile ilgili grev ve yetkileri aadaki ekilde tanmlanmaktadr. Nkleer maddeler, zel blnebilir maddeler ve nkleer alanda kullanlan dier stratejik maddelerle ilgili olarak yrtlen her trl arama, karma, artma, iletme, retme, datm, ithal, ihra, ticaret, tama, kullanma, devir ve depolama gibi hususlarda uyulacak genel esaslar saptamak, tavsiyelerde bulunmak ve ibirlii yapmak Radyoaktif maddelere ve radyasyon cihazlarn bulunduran, kullanan, bunlar ithal ve ihra eden, tayan, depolayan, ticaretini yapahn resmi ve zel kurum, kurulu ve kiilere ruhsata esas olacak lisans vermek, radyasyon gvenlii bakmndan bunlar denetlemek; bu grevleri yerine getirlmesi srasnda sigorta ykmll koymak; radyasyon gvenlii mevzuatna aykr hallerde, verilmi olan lisans geici veya srekli olarak iptal etmek; szkonusu kurum ve kurulu hakknda, gerekirse kapatma karar almak ve genel hukuk esaslar dahilinde kanuni kovuturmaya geilmesini salamak Nkleer tesislerden ve radyoizotop laboratuvarlarndan kan radyoaktif artklarn gvenli ekilde ilenmesi, tanmas, geici veya srekli depolanmas iin gereken nlemleri almak veya aldrmak. naat-ykm ve hafriyat atklar: Bilindii gibi, 17 Austos ve 12 Kasm 1999 tarihlerinde meydana gelen depremler Marmara Blgesinde byk bir ykma neden olmutur. Trkiyenin endstriyel can damarlarn oluturan ve youn nfusa sahip olan Kocaeli, Sakarya, Yalova, Bursa, Eskiehir, Bolu ve Zonguldak illeri ile stanbulun eitli semtleri depremlerden etkilenmitir. Yaplan hasar tesbiti dorultusunda yaklak 43.000 binann ykld belirlenmitir. Yklan binalardan ok byk miktarda inaat at meydana gelmitir. Yaklak 13 milyon ton moloz olutuu tahmin edilmektedir. Bu atklar evre Bakanl ve evre l Mdrlklerinin belirledii yerlerde depolanm, bir ksm ise depremin ilk gnlerinde denize dklmtr. naat atklarnn ilenmesi amacyla bir sve firmas tarafndan 6 ay sre ile kullanlmak zere 2 adet ta krma makinesi balanmtr. Bu ekipmanlar zmit ve Adapazarnda bulunmaktadr.
118
Bu dorultuda Birlemi Milletler Kalknma Programnn destei ve evre Bakanlnn kordinasyonu altnda Deprem Blgesinde Moloz in Blgesel Ynetim Plannn Hazrlanmas almasnn taslak final raporu hazrlanmtr. Bu raporun amac; derhal uygulanmak zere blgede bir Moloz Ynetim Plannn hazrlanmasdr. Doal afetlerle ilgili mevcut yasal dzenlemelerde, 1959 tarih ve 7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle Yaplacak Yardmlara Dair Kanun, ykntlar temizleme ilerinin yrtlmesini valiliklere brakmaktadr (Madde 4). Yklmas gereken binalarn ykmnn, ykm masraflarnn ykm malzemesinden karlanmak kaydyla gerekletirileceini belirtmektedir (Madde 3, 6/a-, 14,15). Afet yknt malzemeleri mal sahibine aittir (Madde 24). Yknt kaldrma, temizleme, ykntlarn dklecei yerlerin belirlenmesi, ilerin yrtlmesi konularnda afetin meydana geldii yerin mlki amirlii, l Kurtarma ve Yardm Komitesi ve Kurtarma ve Yknt Kaldrma Hizmetleri Grubu sorumludur (1.4.1988 tarih ve 88/12777 sayl Afetlere likin Acil Yardm Tekilat ve Planlama Esaslarna Dair Ynetmelik Madde 4, 14/b, 24) Sz geen yasa ve ynetmelikte, ykntlarn temizlenmesi dar kapsaml ele alnmaktadr. Bu dzenlemelerde, ykm masraflarnn yalnzca idare tarafndan yknt sahibinden karlanmas yer almaktadr. Ykntlarn ynetimine ilikin planlama ve uygulama ile komite ve hizmet gruplarnn almalarna yn verecek ada dzenlemelerle birlikte yaplacak yasal dzenlemelerde ncelikli olarak yerel Ynetimler ile evre Bakanlna birlikte grev ve yetki verilmelidir. 7.1. KARILAILAN SORUNLAR VE ZM NERLER Kullanlm yalar, kullanlm ara lastikleri, piller gibi zel atklarn toplanmas, tanmas ve bertaraf konusunda ilgili kurulular ve belediyeler evre Bakanl ile koordinasyon iinde almal, Doal afetlerle ilgili yasal dzenlemeler afet, yknt ve atklarn ynetimi de dikkate alnarak yeniden dzenlenmeli, Blgesel Moloz Ynetim Plan hazrlanmal, bu program dorultusunda molozlardan demir, imento ve akl geri kazanlmal, Afet yknt ve artklar ynetimi, mevcut kat atk ynetimi programlar ve kriz ynetimi planlaryla ilikilendirilmeli, Radyoaktif atklar konusunda evre Bakanl ile Trkiye Atom Enerjisi Kurumu arasnda mutlak surette ibirlii kurulmal,
1.
2. 3. 4. 5.
119
6. 7.
Pillerde depozito sistemi uygulamas yaplmal (biten pili getirmeyene yeni pil yksek fiyattan satlmal), TAEKin lisans verme yetkisi bulunmakla birlikte kar taraf kurallara uymad takdirde yaptrm gc bulunmadndan, iinde su ve ceza tanmlarn da kapsayan bir yasal dzenleme yaplmal (Nkleer ve radyoaktif maddelerin kaak olarak veya su fiili oluturacak ekilde kullanlmasn nlemek ve bu konuda ceza yaptrmlar koymak amacyla TAEK, Adalet ve ileri Bakanlklar arasnda almalar yaplm, TCKna ek maddeler hazrlanm olup, yeni taslak TBMMdedir), Gmrk alanlar bata olmak zere ilgili kurum ve kurulu alanlarna radyoaktif atklara ynelik eitim verilmeli,
8.
8. VIII. BE YILLIK KALKINMA PLANINDA KATI ATIK HEDEFLER

Hedef 1: Kat atk retilen her yerde retilen atk miktarnn azaltlmas VIII. Be Yllk Kalknma Plannn ana hedeflerinden birisidir. Bu hedefe ulamak iin kurumsal ve eitimsel nlemlerin alnmas tevik edilmelidir. rnein: Milli Eitim Bakanl ile ibirliine gidilerek, ilkretim okullarndan balanarak retmenlerin bu konuda eitilmesi ve paralel olarak eitim-retim kademelerinin her birinde ders kitap ve ieriklerinin yeniden gzden geirilmesi gerekmektedir. Bu ilemlerin baarya ulaabilmesi iin yerel ynetimler ve yasal bazda yaplmas gereken dzenlemelerin mutlaka tamamlanm olmas gerekmektedir. Hedef 2: Geri dnm ile sanayiye geri kazandrlan madde miktarnn arttrlmas da hedeflerden birisidir. Bu konuda dikkat edilmesi gereken hususlar; (a) geri dnm ile elde edilen maddenin saf hammde kullanlarak elde edilenden daha pahal olmamas, (b) atk malzemeden elde edilen rnlerin kullanlar tarafndan kabul edilebilmesi iin youn reklam kampanyalarnn yaplmas hususlardr. Hedef 3: VIII. Be Yllk Kalknma Plan hedefleri ierisinde yeralan bir dier husus da bylehir belediyelerinden balayarak kat atklarn kaynanda ayrtrlmas ve organik atklarla geri dnml maddelerin ayr toplanmasdr. Evlerden kaynaklanan kat atklarn ayr toplanmas nce tevik edilmeli daha sonra ise zorunlu hale getirilmelidir. Belediyelerin ise bu maddeleri organiklerden farkl, uygun aralarla ve dzenli olarak toplamalar salanmaldr. Hedef 4: Kat atk bertarafnn yresel/blgesel lekte ele alnmasnn temin edilmesi, evre Bakanl/DPT Mstearl nderliinde lke apnda Kat Atk Bertaraf
120
Master Plannnn hazrlanmas ve uygulanmasnn temin edilmesi Plann hedefleri arasndadr. Hedef 5: Bir dier hedef ise, Yap-let-Devret modeli kapsamnda kat atk bertarafnn ele alnabilmesi iin yasal erevenin oluturulmasdr.
9. KATI ATIK YNETM MODELLEMES

Byk ehirlerde baarl ve kontroll bir ekilde gerek hizmetin yrtlebilmesi, gerekse denetlenmesi hususunda kat atk ynetiminin oturtulmas iin toplama, tama, geri kazanm ve bertaraf organizasyonuna ihtiya duyulmaktadr. Tek bir merkezden ynetim anlaynn hakim olaca bir yasal dzenleme yaplarak Kat Atk Genel Mdrl ya da Kat Atk Aratrma Merkezi trnde bir yaplanmann gerekletirlmesi faydal deerlendirilmektedir. Kat Atk Genel Mdrlne ilikin taslak tekilat emas ekte verilmektedir.
121
Kat Atk Genel Mdrl
Evsel Atklarn Toplanmas ve Tanmas Daire Bakanl
Sanayi ve Tbbi Atklarn Toplanmas ve Tanmas Daire Bakanl
Kat Atk Bertaraf Tesisleri Daire Bakanl
Etd Plan ve Proje Daire Bakanl
115
le Belediyeleri Temizlik leri ube Mdrlkleri(rne k ; Balova lesi,Temizlik leri Mdrl) Temizlik leri Mdrlnce Toplanan plerin Transfer Hizmetlerinin Yrtld Transfer Tehlikeli Sanayi Atklar ve Tbbi Atklarn Toplanmas ve Tanmas Koordinasyon ube Mdrl Tehlikesiz Sanayi Atklarnn Toplanmas ve Tanmas ube Mdrl Dzenli Depolama ube Mdrl Kompost Tesisi letme ube Mdrl Geri Kazanlabilir Atklarn Ayr Toplanmas ve Deerlendirilme si b. Mdrl
stasyonlar b. Md.
136

Oik 524

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Oik 524

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DPT:2503 K:524

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

2.4. 2.5. 3.1. 3.2. 4.1. 4.2.

4.PLANLANAN YATIRIMLAR ______________________________________________ 32

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

2.2. 3.1. 3.2. 4.1. 4.2. 5.1.

3.SORUNLAR VE ZM NERLER ______________________________________ 60

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

FINANSAL DURUM ________________________________________ 95 KARILAILAN SORUNLAR VE ZM NERILERI_________ 97

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

YUSUF ALP SEKMEN

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

D - KATI ATIK DENETM ALT KOMSYONU RAPORU

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

KENTSEL ME SUYU ALT KOMSYONU RAPORU

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan

mesuyu, Kanalizasyon, Artma Sistemleri ve Kat Atk Denetimi ik Raporu

FINANSAL DURUM ________________________________ 95 KARILAILAN SORUNLAR VE ZM NERILERI_ 97