Sanat Kibrit

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

www.derindusunce.org Fikir Platformu
1
Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
indekiler nsz..................................................................................................................................................... 4 Ayp sanat olur mu? (Mehmet Ylmaz) ..................................................................................... 5 Enver Glen ile Sava ve Sinema zerine.(Tuncay Ylmazer) ................................. 18 Giuliano Carmignola ile ibadet(Mehmet Ylmaz)................................................................. 26 Pornografi Nasl Sanat Oldu? (Sever Ik) ............................................................................ 28 Filmler, armlar(Suzan Baarslan) ................................................................................... 31 Esrarengizce Kaybolanlar(Fatma Kopuz)............................................................................... 34 Bir mart uarsa gklere(Suzan Baarslan)....................................................................... 36 Krleme: Elias Canetti(Suzan Baarslan) ........................................................................... 39 Ak, Elif afak(Suzan Baarslan) ............................................................................................. 46 Stn kvrmlar (Burhan zgen) ............................................................................................ 51 Huzursuz Bacak - Mustafa Kutlu (Suzan Baarslan) ......................................................... 54 Yeryznn Lanetlileri (zlem Yaz) ..................................................................................... 58 Yasakl Bir Filmin Anlattklar(Talha Can) .............................................................................. 61 Bir Milliyetinin Otobiyografisi - Mor Salkml Ev(Tuncay Ylmazer) ........................... 65 Benjamin Buttonun Tuhaf Hikyesi (F. Scott Fitzgerald) (Burhan zgen) ............. 71 Avatar kmaz( Cemile Bayraktar) ......................................................................................... 82 Recep vedik: Halkn elitlerden intikam(Emre Er) ............................................................ 85 Mustafa(Ekrem Senai) .................................................................................................................. 97 Kymetlimiss(Suzan Baarslan) ................................................................................................. 99 Yar Bana Bir Komutan! (Mehmet arman) ......................................................................... 102 Skhizein: Deiik bir ksa anime(Suzan Baarslan) ........................................................ 105 Ak yoksa Ankara da yok (Suzan Baarslan) .................................................................... 107 L, Nazan Bekirolu(Suzan Baarslan) ................................................................................ 111 lmden Saklanamayan Salinger(Cemile Bayraktar) .................................................... 114
Fikir Platformu
nsz Sanat bilim adamlarnda ve filozoflarda bulunmayan bir aydnlatma kapasitesine sahip insan olabilir. Sanatnn eserleri zamann akn durduran tlsml bir cisim olmal, deney ve gzlem yoluyla renme imknmz olmayan bilgiyi ve bilgelii bize aktarmal. Beerlikten nsanlka giden bir kpr olmal her sanat eseri. Neden bir natrmorta alkla bakmyoruz? Tersine ressam yiyecek-gda elmay silmi, elmann elmal ortaya km. Gerek bir elmaya bakarken gremeyeceimiz bir eyi gsteriyor bize sanat. lk harfi byk yazlmak zere Elmay kefediyoruz btn orjinallii, tekillii ile. Boyac sanat teknisyeni bize gnlk hayatn dnda bir ey anlatabilir mi? Dnceye rakip ya da koltuk denei olabilir mi? Sanat kelimenin bittii yerde dncenin yardmna koma kapasitesine sahip kanaatimzce. Henz adn bile koyamadmz hislerin, hallerin, dncelerin ifade yolu. ... Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Zek gzmz kapatp akl gzmz amak iin gnderilmi bir davetiye! Bu kitapta Derin Dnce yazarlar sanat sorguluyor. Toplumdaki yeri, siyas, etik ve felsef ynyle... Denemelerin yan sra son dnemde ne kan, ekranlar, kitap raflarn dolduran eserlere (veya rnlere?) dair eletiriler de bulacaksnz.
Fikir Platformu
Ayp sanat olur mu? (Mehmet Ylmaz) Baklamayacak kadar sanatsal!
Geenlerde Fransada plak ocuk bedenlerini olduka erotik pozlarda gsteren bir sanat(?) sergisi mahkemelik olmutu. Bordeaux mahkemesi beraat karar vermiti ama Nan Goldin, Jeff Koons ou Garry Gross gibi sanatlarn(?) resimlerini gerekten iren bulduumdan koymadm siteye. (iren diye yargladmn ve sansrlediimin farkndaym, bu da benim tercihim)
Eserlerini siteye koymak istemediim bir baka sanat(?) Amerikal Andres Serrano. nsan dks ve ls zerine uzmanlaan Serrano Hz Isann armha gerilmi bedeninin tasvirini de dahil edebiliyor dk ile ilgili almalarna. Buna sanat deniyor, bir ok ehirde sergiler alyor, insanlar bilet alp giriyorlar. Neyin ayp/gsterilmez olduuna bir tr karar veremeyen bir insanln ocuklaryz. Gzel nedir? Sanat nedir? Aaa! Bu kadar da fazla! Bu gsterilemez! denilecek bir yer yok mudur? Sanat hukukun dnda kalmal mdr?
5
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Aslnda bu tr rahatsz edici sanat(?) eserlerinin bir faydas var: Sormay hep ertelediimiz Sanat nedir? sorusunu bize sordurmak. Yani kendisini sanat iln eden her insann yazd, izdii sanat olabilir mi? Mesel maara devrinde insanlarn Lascaux gibi yerlerde izdikleri av sahneleri birer sanat eseri midir? nsann iindeki iz brakma drtsyle yapt herey sanat saylabilir mi? Tuvalet duvarlarna, merdiven boluklarna yazlan iirler, kfrler, izilen resimler de birer sanat eseri midir?
Sanatsal faaliyetlerin hukuka konu edilmesi elbette sansr arstryor. nk sanatlar(?) her eyi kullanmakta zgr olduklarn sylyorlar. Gerekten de duygular, hatralar, sakatlar ve hastalar, dinsel inanlar, soykrmlar bir boya ya da fra gibi sanata malzeme yaplabilir mi? Lego Concentration Camp Nazilerin Yahudilere uygulad soykrm konu edinen bir sergi. Bu serginin New Yorktaki Yahudi cemaatinin desteiyle alm olmas dikkat ekici. O dnemde Yahudiler ikiye blnmler, ounluk protesto etmi. Bu sanat(?) eseri de baz sorular getiriyor akla: Sadece Yahudilerin deil Romanlarn, komnistlerin ve akl hastalarnn da ikence altnda can verdii toplama kamplar sanat iin kullanlabr mi? Lego gibi oyunu, elenceyi artran bir arala temsil edilebilir mi aclar? Ailesi bu kamplarda can vermi onca insann hislerini bu derecede hafife almaya hakk var m bir sanatnn?
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Ya insan bedeni? Sanatn ne olduunu sylemenin zorluu karsnda ilk tepkim ne olmadn sylemek oluyor. Kendi kendime diyorum ki hayat ve insan aalayan, bir obje mertebesine indiren (ya da bu riski ieren) faaliyetler sanat adyla yceltilmesin. Birisi ufack ocuklarn plak resmini ekince ya da ekile bir keinin bana vururken filme alnca heyy polis, ek ellerini zerimden, ben sanatym, dokanma! demesin. Tabi yine bu duruun bir sonucu olarak benim paramla asla! demek istiyorum. Benim verdiim vergilerle bu tr faaliyetler desteklenmesin. Eer bir insan tuvalette ihtiyacn giderdikten sonra resmini ekip evine asyorsa ayr bir mesele. Ama ocuklarmn resim retmeni onlar byle bir sergiye gtrrse bu benim sorunum olur. Hele hele bu sergi benim vergilerimle alma Yanlyor muyum? Cezayirli sanat(?) Adel Abdessemed bana ekile vurularak ldrlen bir keiyi kamera ile kaydettikten sonra San Francisco Art Instituteda sergiledi. Halktan toplanan vergiyle desteklenen bu sanat(?) faaliyetine ok tepki gelmi ama eseri sergilenmeye deer bulan yetkili ekicin bir sembol olduunu, kiisel ve toplumsal boyutta devrimi temsil ettiini sylemi. Oysa Fransada yaplan bir rportajda Abdessemedin kendisi rkln kt bir ey olduunu anlatmak iin yaptm diyor. Enstitnn sitesinde daha detayl aklama var ama zavall keinin ve teki hayvanlarn ldrlme sebebini yine de anlamadm.
Rasgele bir yerde ekile hayvanlar ldrlse belki polis arlr, bu sanatlar(?) psikopat olduklar dncesiyle akl hastahanesine konabilir. Ama durun, ben sanatym diyerek hukukun yetki alan dna kmak mmkn. nk kimse sanatn ne olduunu bilmiyor. Kimse bu yaptn sanat olamaz! diyemiyor.
Bize ters gelen davranlar sanat etiketiyle karmza gelince mayyoruz sanki? Peki kollarna jiletle sevdii kzn adn yazan bir gen, kendi kanlaryla Trk bayra izen ocuklar birer sanat mdr? l nedir? Evet ya da hayr demek deil derdim. Neye, hangi zemine dayanarak tutarl yantlar verebiliriz sanat ve hukukun birbirine eklemlendii bu blgedeki binlerce soruya?
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir u anda okumakta olduunuz paragrafa Ya insan bedeni? adn verdim. Zira vcudumuzun bir et-kemik yn gibi grlmesine ve gsterilmesine karym. nsan bedenini fiziksel varlndan te bir simge olduunu dnyorum. Nasl Trk bayra Trkiyeyi simgeliyorsa bedenimizin de btn insanla ortak olan eyi, ilk harfi byk yazlmak zere nsan temsil ettiini dnyorum. nsan vcudu deyince Paristeki bir mahkeme tarafndan yasaklanan Our Body isimli sergi geliyor akla hemen. Mahkeme kararnn gerekesi insanlk onuruna zarar vermek. Zannediyorum bu terimi ilk kullanan Immanuel Kant olmutu. Geen zaman iinde laik bir tabu haline geldi insanlk onuru. Kimi liberaller kurban olmadan su olur mu? diye soruyorlar. Evet, tamamen bireyci bir gzle bakarsanz kurban yok. Mesel bir liberal yle diyebilir itiraz emek iin: lm bir insann bedeninden sana ne? Akraban deilse? Rahatsz oluyorsan sergiye gitme kardeim!. Ama mesele burada bitmiyor. Tam tersine! Burada balyor. Ben sadece bir birey deilim ki. inde yaadm toplum ile de bir hukukum var. Toplumun gznde nsann deeri bir saks ya da bir dk mertebesine indirilirse ben nasl yaarm? Can ve mal gvenliim de dahil hereyim tehdit altna girmez mi? Bylesi saldrgan bir toplumda insanlarn yarsn polis yapp dier yarsn zaptetmek zorunda kalmaz myz? (Bkz. Fahielik, ehitlik ve zgrlk) Yine de liberal hukuka hitap edebilmek iin unutmadan ekleyelim, sanat(?) Gunther Von Hagens bu sergiyi amak iin inde idam edilenlerin cesetlerini araklyormu. lenlerin aileleri itiraz ediyormu ama rvet ile inde kap amak kolay olduundan Gunther Von Hagens artk bu lkeye yerlemi. lk meslei anatomi imi. Sanat(?) olduktan sonra keyi dnmesi baya bir heves uyandrm meslektalar arasnda. Bir ok yeni ceset sanats(?) tremi. Yasalarn kolay inenebildii lkelerde cidd bir ceset trafii balam. Sanat baka, boyac baka! Kanaatimce sanat ve sanat teknisyeni diye bir ayrm yapmak gerek ncelikle. Yani sanat yapan ile baz boyama/oyma teknikerini uygulayabilen. Bence bir sanat ile bir boyac ayn ey deil. Sz konusu teknikleri bilen ve uygulayanlarn bir tr estetizasyon yaptn syleyebiliriz. Yani sanat teknii ile ekici hale getirme. Neden?
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Gerek hayat hzla etrafmzda olup bitiyor ve ayrntlar zerinde durup younlamaya vaktimiz yok. Yaadnz ehrin karmaasn dnn mesel. Ama uydudan ekilmi bir fotoraf ya da bir gece manzaras gznz ister istemez ekiyor. Zira ehrinizi gerekten GRME imkn veriyor size bu fotoraf. Bir trafik kazas dnn. indeyseniz ne olduunu bile anlamadan oradan oraya savruluyorsunuz. Ama bakasnn yapt bir kaza (ya da gazetedeki fotoraf) gznz ekiyor. Grsel zeknz buna a. Bu kazadan zevk almak deil, kazay anlamaktan zevk almak sz konusu. Bizzat yaadnz bir kazada herey yarm saniyede olup biterken gazetedeki fotorafn ayrntlarnda gzlerinizi dakikalarca gezdirebilirsiniz. Yine bu sebeple romanlarda en ince ayrntlarna kadar anlatlan bir kr gezintisi o olayn zihninizde gerekten VAR olabilmesini salar. Krlardaki ieklerin kokusu, gnein lts, rzgrn serinlii Gerekten yaptnz bir piknik yle deildir oysa. ocuklarnzdan birini ar sokar, hanm dolma tenceresini evde untmutur, gneten snan araba koltuklar kt kokuyordur, giderken yolunuzu kaybetmi, dnte trafie taklmsnzdr Sanat teknisyeni bize gerek hayattan daha ekici hayat dilimleri sunar. Bunun iin biz onun rnlerine bakarz, dinleriz, okuruz Bu sayede gerek hayat daha iyi anlamay umarz. Ama byle ekici hale getirilmi her rn bir sanat eseri saylabilir mi? Bu ayr bir konu.
Sanat teknisyeni bize gnlk hayatn dnda bir ey anlatabilir mi? nsan nedir? Neden var? gibi sorulara yant arayarak dnceye rakip ya da koltuk denei olabilir mi? Bu soru ise okumakta olduunuz yaznn bel kemii.
Ntr bir g olarak sanat(?) Sanatn yanna soru iareti koymaya devam ediyorum zira henz salam bir tanm vermedim. Ama sanat teknisyeninin ekiciletirme (estetizasyon) gcnden bahsettim. Evet, bu gerekten bir g. Kendine ait kurallar, yntemleri olan, hayata dair baz eyleri dierlerinin nne geirmeye yarayan bir g sz konusu olan. Bir anlamda basn gibi. lkede olup biten binlerce nemli olaydan hangileri manette yer alacak? Halk neden bahsedecek? Gndemde ne olacak? ekiciletirme bilgisinin bir g olduu konusunda srar ediyorum. Zira grsel ekiciliin mutlak bir insan deer olarak kabul edilmesine karym. Yani mesel adalet ile ayn mertebede deil bu ekiciletirme dediimiz ey. Daha ok
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir teknoloji gibi, iyi veya kt ynde kullanlabilecek bir teknik. zetle akln deil zeknn konusu. Neden? rnein resim tekniindeki nl gen kompozisyon kuralna bakalm. nsan gznn daha iyi seebilmesi iin figrler bir gen oluturacak biimde nasl dizilmi? Philippe de Champaigne (1602-1674) tarafndan yaplm u tabloya bakalm: Renklerin (stte siyah-beyaz, altlarda mavi-sar) simetrik biimde dalmasna, insanlarn oluturduu kk genlere ve bunlar iine alan byk gene dikkat edin. Baka kompozisyon rnekleri tekil etmesi bakmndan srasyla Edgar Degas ve Vincent Van Goghtan kegen ve baklava kompozisyonlar deerlendirin. Arkadan gelen fotoraf karesindeki aalarn boy fark sebebiyle bir kegen oluturmasnn bu kareye kazandrd anlatm gcn de gz nnde bulundurun.
yi sanat ve kt sanat Sanat tekniinin, ekiciletirmenin bir deer deil bir anlatma gc olduunu bylece grm olduk. Yani sanat teknii akln mutlaka semesi gereken bir deer ya da bir doru yol deil. Urunda baka eylerin feda edilebilecei mesel adalet gibi bir stn deerden bahsetmiyoruz boyaclk derken. Boyaclk zeknn konusu.
Fikir Platformu
10
Boyaclk mertebesinden sonra sanat denmeyi hak edebilecek, zekya deil de akla hitab eden stn bir deer bulabilir miyiz? Boyalar kazdmz zaman yine zekya hitab eden ikinci bir katmanla karlayoruz ki bu yaz kapsamnda buna hikye demei uygun buluyorum. nc ve son katman ise anlam olacak ve akla hitab edecek. Hikye mertebesinde ekici hale getirilen (=estetize edilen) bir hikye var. Boyac sanat teknisyeninin bize anlatacaklar var. Mesel Francisco Goyann yapt El tres de Mayo adl esere bakalm. Napolyonun spanyay igal ettii dnemdeki zulm anlatan bu eserde kuruna dizilen bir kyly anlatyor hikyeci. Yzleri ve duygular netletirilerek ispanyollarn birer insan olduklar buna karlk fransz askerlerinin tek tip, acmasz birer emir kulu olular vurgulanm. Kylnn beyaz gmlei yerdeki lambann n yle bir yanstm ki lambadan daha beyaz ve parlak olmu. Safl, masumiyeti artran bu beyazlk kollarn armha gerilmi Hz sa gibi almasyla daha da pekitirilmi. Bu kara gnde gkyz lacivert deil siyah, uzaklardaki ky zulme ramen halkn kklerinin burada olduunu anlatyor. Kurbann hemen yanndaki rahip de direnie aktif biimde katlm olan kilisenin Goya tarafndan unutulmadn ispat ediyor Hikye uzun.
Fikir Platformu
11
Goya bu resmi elbette yle kafasna estii bir anda yapmad. spanyol ulusal kimliine hizmet edecek bir propaganda afii gibi, politik amala yaplm bir eser bu. Goya gerekte savaa katlmad ve buna benzer sahnelere de tank olmad. Olaylarn bitiinden 6 yl sonra, 1814te yapt bu eser iin ispanyol hkmetinden para istemesi zannediyorum business is business boyutunu anlamak iin yeterli.
Siyas sanat(?)-boyama-hikye deyince Nazilerin yaptklar propaganda amal sanat eserleri de geliyor akla. Grbz ve sarn Alman genleri, savan ve almann yceltilmesi Tabi faist sanat deyince bir sre nce sorduumuz ABDyi tedavi etmek mmkn m? sorusu hatrlanabilir. Bu soruya cevaben Amerikan Saldrganl ile sinema sanatnn(?) Amerikan milliyetiliine hizmetini tartmtk okurlarla. Yine siyas sanat erevesinde Trkiyedeki binlerce Atatrk heykelinin sanatsal deeri ve onlar yapanlarn sanat(?) ynleri de ayr bir tartma konusu olabilir. Trkiye deyince unutmamak gereken bir baka sanat dal da karikatr. Bu konuda Ayy bu Mslmanlar da pek irkin! makalesi okunabilir.
Sanat(?) topluma kar sorumlu mudur? Buraya kadar grdmz kadaryla sanat dediimiz insan boyac ve hikyeci bilgisiyle iyi ya da kt amalara hizmet edebiliyor. Bilim ve teknolojinin bir insanlk deeri olup olamayacan Evrimcilerin i hastalklar bal altnda bilimin tartmaya amtk. (Mustafa Akyolun Hayatta En Hakiki Mrit zerine isimli makalesinden esinlenerek) Bu tartmalar dahilinde bilimin tek bana mesel adalet ve iyiliin yerini alabilecek ya da bunlar retebilecek bir deer olmadn savunmutum. Nkleer enerjiyi kefeden bilim adamnn atom bombasn da yapabildiine dikkati ekmitim.
Fikir Platformu
12
Sanat hakkndaki bu yazda grdmz rnekler nda, en azndan boyac ve hikyeci sanatn da bilim gibi bir deer deil bir g olduunu anlattm. Ama byk bir g. u halde g sahibi herkes gibi sanatnn da iinden kp geldii topluma kar sorumlu olmasn savunmak mecburiyetindeyim. Sanat bu sorumluluu redderse ya da toplum sanat hukuk d/st bir deer olarak kabul eder, boyac-hikyeciye snrsz zgrlk ne olur? ok basit. Sanatn byk gcyle herey ekici hale getirilebilir. Mesel iddet. Irklk. Bencillik, madd karlarn insan hayatnn ve doal yaamn zerinde tutulmas Ayrca sanatya sunulan bu kusursuzluk payesi yznden sanatla alakas olmayan bir sr frsat halkn tabularna saldracak, insanlar korkutarak, zerek nl olmaya alacaktr. Sonuta toplumla beraber sanat ve sanat imaj da ypranmaya mahkum gibi grnyor. Bylesine vahilemi bir toplum elbette sanatnn suu olmaz. Ama sanat burada kullanlm, sanatn, yeteneini satm olur. Satlm sanat deyince aklma ilk gelenler psikolojik harbin hizmetinde retilmi Kurtlar Vadisi, lgn Trkler ve Metal Frtna gibi rnekler. Satlm sanatn en byk darbeyi nsana vurduunu sylemek isterim. Topluma en pahalya patlayacak olan zannediyorum nsann silinmesi olur zihin corafyamzdan. Avusturyal Elke Krystufek gibi sanatlarn(?) izleyicilerin nnde mastrbasyon yapmasna sanat denildiinde kendimi saldrya uram hissediyorum. lkemin snrlarn aan bir dman ordusu yok grnrde ama kelimelerimi, dncelerimi yamalayan bir apulcu ordusu var. Zihin corafyamda sregelen bu saldr devam ederse zaten korumaya deer bir ey kalmayacak korkarm. Ne lkemin snrlar iinde ne de evimin duvarlararasnda Bu paragraf da Hamza Yusufun yorumuyla bitirelim:
Basl kltre geiimizin en problemli yan, bunun byk bir ksmnn kadn bedenine ait cinsel eleri iermesi olmutur. nsanlndan soyutlanm, rtlenmi, yanl ve doal olmayan durularda, ar sokmu gibi dudaklar, bytlm gsler ve ceza gibi diyetler ve yorucu egzersizler sonucu ekillendirilmi butlar, porno yldzlarnn bu arptlm modellerine ait resimler ve filmler erkeklerin hayat arkada, e, kz karde, anne ve genelde kadnlar hakkndaki realistik beklentilerine ciddi
13
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir bir tehdittir. Toplumun gzleri saldr altndadr, bunun anlam kalplerimizin de yle olduudur. [...] (Araf Dana Trman isimli yazdan alnt)
Sanat Nedir peki? Tahmin edebileceiniz gibi ansiklopedilerde ortak bir tanm yok. Hemen her kaynak etimolojisi zerinde durmu, Franszcada art (artificiel = yapay) ngilizcede art (artificial = yapay), Almancada Kunst (knstlich = yapay) ve Trkede sanat (suni = yapay [Arapadan]) ngilizce ve Franszca tanmlarda algya, duygulara ve zekya hitap etmek iin bilinli olarak ekil verme denmi. Bunu olduka kltc buldum. nk bu sanat boyac-hikyeci erevesine hapsetmek olur, bizim detayl biimde anlattmz ekiciletirme (estetizasyon) ya da sanat teknii diyebileceimiz ey. Kimi kaynaklarda ise yaratcla vurgu yaplm. ortak bir insanlk deeri denilmi ki bu da yazda savunduumuz durua aykr. Sanatn bu derecede yceltilmesini de hatal buluyorum. Bu sebeple kendi tanmm retmeye karar verdim. yle sormutum bu yaznn tam ortasna geldiimizde: Sanat teknisyeni bize gnlk hayatn dnda bir ey anlatabilir mi? nsan nedir? Neden var? gibi sorulara yant arayarak dnceye rakip ya da koltuk denei olabilir mi? Kanaatimce nsan Sanat kelimenin bittii yerde dncenin yardmna koma kapasitesine sahip. Henz adn bile koyamadmz hislerin, hallerin, dncelerin ifade yolu olabilir. Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Zek gzmz kapatp akl gzmz amak iin gnderilmi bir davetiye! Sanat ise bilim adamlarnda ve filozoflarda bulunmayan bir aydnlatma kapasitesine sahip insan olabilir ancak. Sanatnn eserleri zamann akn durduran tlsml bir cisim olmal, deney ve gzlem yoluyla renme imknmz olmayan bilgiyi ve bilgelii bize aktarmal. Beerlikten nsanlka giden bir kpr olmal her sanat eseri. Biraz aalm imdi: Bir natrmorta bakarken alkla bakmyoruz. Tersine ressam yiyecek-gda elmay silmi, elmann elmal ortaya km. Gerek bir elmaya bakarken gremeyeceimiz bir eyi gsteriyor bize sanat. lk harfi byk yazlmak zere Elmay kefediyoruz btn orjinallii, tekillii ile.
Fikir Platformu
14
Friedrich Nietzschenin (galiba Goetheden esinlenerek syledii) bir szn hatrlatyor bize bu gzlem: Bachn mzii Tanrnn Dnyay yaratt anda orada bulunduumuz hissini veriyor insana. vg perdesini aralayp szn aslna yneldiimizde Nietzschenin iaret ettii eyin sanatn gc olduunu fark etmiyor muyuz? Zaman ve mekn iptal eden ve bu kstlarla formatlanm zekmza ramen bize baka bir dnyann varln mjdeleyen bir anlatm gc? Deney ve gzleme dayal (ampirik), doa kurallaryla nceden belirlenmi (determinist) bir dnya dnda VAR olduumuzun farkna varmak. Immanuel Kantn Ding an sich terimiyle iaret ettii ve Saf Akln Eletirisinde sayfalarca anlatt ey tam da bu deil mi? nsann ve Varlkn olduu gibi gibi alglanmas. Sanatmz ya da sanat diyerek ycelttiimiz ey toplumun kendine, nsana, bugne ve yarna bakn ekillendiren ok byk bir g. Sanatn, sanatlarn insafna braklamayacak kadar nemli birey olduunu dnyorum
Fikir Platformu
15
arm Kaynaklar Mesnev (Mevlna Hazretleri) , Mikatl Envr (Gazl Hazretleri), Saf Akln Eletirisi (Kant), Gzelliin Analitii (Kant), Madde ve Bellek (Bergson),
Tavsiye okuma: 1. 2. 3. 4. 5. Ak Bir Sureti Tek Bana Yaatmaktr Aktan Narkissosa Sanatta Hakikat Aray ve Das Man Trk Sinemasnda Tasavvuf Dil mkn ve Yumurta Hanekenin lmcl Oyunlar Sanatn sonu mu? Tasavvuf Sinema likisinde Rya: Tarkovskyden Kaplanoluna Ksa Bir Bak 6. lm zerine 7. ran Sinemas: Sanat, Toplum ve Devlet 8. St (Film): Endstrilemeye Direnen Sanat 9. Yeryznn Lanetlileri 10.Pornografi Nasl Sanat Oldu? 11.Sanat ktidar likisi Balamnda Tiyatrocularn Yry 12.Ak, Elif afak 13.Esrarengizce Kaybolanlar 14.Qatsi lemesinden nsanla Tutulan Ayna 15.yilik ve ktlk zerine 16.Douya Ait Bir Tefekkr abas Olarak ki Filmiyle Mecid Mecidi Sinemas 17.Mihi kanto et musis 18.Tarkovskyde Sanat ve nsan Ruhu
16
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir 19.Huzursuz Bacak (Mustafa Kutlu) 20.Baudolino (Umberto Eco)
Fikir Platformu
17
Enver Glen ile Sava ve Sinema zerine.(Tuncay Ylmazer) Geliboluyu Anlamak Sitesinden Enver Gleni www.derindusunce.org daki sinema eletirileri, dnce ve tasavvuf yazlarndan tanyorum. Glen, Geliboluyu Anlamak sitesi iin Birinci Dnya Sava arlkta olmak zere sava filmlerinin deerlendirecek. Sinema yazlarn byk bir beeniyle okuyacanza eminim. Bu vesileyle Enver Glen ile Sava ve Sinema konulu bir sylei yaptk. Glen benim amdan nemli olan ey, o filmin tarihi nasl anlatt, ya da belgeselci bir slupla tarihi doru ele alp almad deil, anlatt insanlk durumunun bugne nasl tanddr. nk bugne tanmayan ve bugnde bir anlam tamayan hibir filmin kalc olabileceini dnmyorum. diyor. Ynetmenin sava kart ya da sava taraftar durua angaje olmasnn filmin sanatsal deerini drdnn altn iziyor. Terence Mallick, Oliver Stone, Tarkovski, Spielberg, David Lean, Coppola vs. gibi bir ok nl ynetmenin ektii sava filmleri hakknda baz nemli noktalar bizlerle paylayor. Enver Glenin nmzdeki gnlerde bizlere deerlendirecei ilk film ise , Birinci Dnya Sava konulu filmlerin klasiklerinden saylan ynetmenliini J. Renoirin yapt 1937 yapm Byk Aldan olacak. Merhaba Enver Bey. Sizi Taraf Gazetesinde Her Taraf kesindeki makalelerinizden ve Derin Dnce sitesindeki (www.derindusunce.org) fikir, sinema eletirisi ve tasavvuf zerine nitelikli yazlarnzdan tanyorum. Geliboluyu Anlamak sitesinde de Birinci Dnya Sava ile ilgili filmlerin sinema sanat asndan deerlendirecek, eletirilerini yapacaksnz. Dorusu yazlarnz merakla bekliyor ve okuyucularmzn da bir hayli yararlanacan dnyorum. Mtevaz siteme katkda bulunmay kabul ettiiniz iin ok teekkr ederim. Dilerseniz sizi ksaca tanyalm
Fikir Platformu
18
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir ncelikle ben teekkr ederim. Katkm olabilirse ne mutlu bana. Asl mesleim mhendisliktir. Uzun yllar elektronik ve bilgisayar teknolojilerinde aratrma gelitirme almalarnda bulundum. Ancak son birka yldr mesleimi devam ettirmekle birlikte okumalarmn davurumu olarak yazma ve yazdklarm yaymlamak gibi bir gayret iindeyim. Hayat, btnl ve derinlii ile alglamak niyetinde olduum iin uzmanlama yerine daha stten ve btnlk bir bakla hayatn derinliine nfuz etmeye alyorum. Bu yzden sanatn, edebiyatn, politikann, felsefenin ve dinin birbirlerinden keskin izgilerle ayrlamayacan dnyorum. Yazlarm da aslnda bunun abalar mahiyetinde deerlendirilebilir. Sinema, sanat veya dnce yazlarmn hepsinin birbirleriyle geili olmasna ve bu yazlarn, uzmanlk yerine bana atklar kaplarn arkasndakileri grmeye niyetlenmi yazlar olmasna alyorum. Umarm bir gn baarrm. lk sorum baz popler sinema terimleri zerine olacak Ska duyuyoruz. Sava filmi, Tarihi film, epik filmBu terimlerin sinema sanat asndan tanmlamas var m? Aslnda sinema eletirisi ve sanat asndan elbette bu terimlerin hepsinin birer karl vardr; ancak ben sinemada trlerin bu kadar keskin bir izgiyle birbirinden ayrlabileceini dnmyorum. Elbette ilk bakta sava filmi, tarihi film ya da epik film olarak deerlendirilebilecek ve bu trlerin iinde kategorize edilebilecek filmler vardr. Ancak benim amdan nemli olan ey, o filmin tarihi nasl anlatt, ya da belgeselci bir slupla tarihi doru ele alp almad deil, anlatt insanlk durumunun bugne nasl tanddr. nk bugne tanmayan ve bugnde bir anlam tamayan hibir filmin kalc olabileceini dnmyorum. Bugnden kastm ise tarihin iindeki btn bugnlerdir. Bir film ancak bu ekilde evrensel olabilir bence. nk insanln hakikati yle ok deiken deildir; daha ok o hakikatin ele aln biimi deiir. Gerekten sava ortam insann yaayabilecei en dehetli duygularn ve koullarn birliktelii Sinema sanat asndan bu koullarn ve duygularn yanstlmas ve verilmek istenen mesaj da nemli. Deer Hunter Avcnn ynetmeni Michael Ciminonun Savala ilgili iyi bir film sava kart olmaldr. dediini okumutum. Siz bu gre katlr msnz? Sava yandal, ya da sava kartlbence her iki adan da sanatnn ele alaca konuya bu ekilde angajman, onun yapt eseri angaje bir eser hline dndrr. Elbette sanat sava kart olabilir (ki bana kalrsa makbul olan da budur) ancak bu, sava filminin illa sava kart bir angajmanla dile getirilecei manasna gelmemeli bence. nk eninde sonunda bak anz ve bakn kendisi politik bir baktr. Savan mahiyetine gre sizin sava kartlnz ya da yandalnz anlam kazanr, ya da anlamn yitirir. Eer politik bir doruculukla ele alacaksak, mesela Vietnamda lkesi binlerce kilometre teden gelen birileri tarafndan igale
19
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir uram birilerine, sava kartln empoze etmek tam anlamyla sava yandalnn bizzat kendisi olacaktr. Bir filmin hem militarizmi kutsamas hem de sanatsal adan ok baarl olmas mmkn m? Bu soru ok zor bir soru. Ancak unu syleyebilirim: hibirimizin eli temiz deil. Bu yzden bu kutsamann kr gzm parmana bir kutsama olmasnn zaten filmi bir tr propagandaya evirecei iin sanatsal adan deersizletireceini dnyorum. Ancak bu sadece militarizmin kutsanmas asndan deil, dier tr politik angajmanlar iin de geerlidir bence. Mesela nl ngiliz ynetmen Ken Loach, Marksist kesim tarafndan ii snfnn dertlerini tasalarn, problemlerini byk bir cesaretle ve politik bir angajmanla ele ald iin ok sevilir. Ben ise Ken Loachn en iyi filminin, politik bir dili olmayan ama buna ramen ok iddetli bir toplumsal protestoyu iinde srf sanatsal zellii asndan tayabilen Kerkenez - Kes filminin olduunu dnyorum. ou nemli grnen filmi ise benim iin ok deerli olmayan filmlerdir. Bence soruyu u ekilde ele almak gerekli: bir sanat politik cokuyu sanat eserine dorudan yanstabilir mi? Bence sanat eserine dorudan yanstlan politik coku, aynen Tarkovskynin syledii gibi sahtekrlktan baka bir ey deildir. Sinemayla yakn ilgilenen bir dostum sylemiti. Amadeus filminde Mozartn lmnn tarihi gereklere uymad konusundaki eletirilere Milos Forman, ben belgesel deil film ekiyorum diye cevap vermi. Tarihi film gereklere uymal mdr? Ynetmenin bu konudaki tasarrufu nereye kadardr? Bu soruyla eminim ok sk karlamsnzdr. Siz ne dnrsnz? Ben, bu konuda Formanla ayn ekilde dnyorum. Tarihi filmin gereklerle birebir uyumlu olmas filmi belgesele gtrr (uyumlu da olabilir elbette ama belgesel gibi ele almamak kouluyla). Ayrca tarihin kendisi zaten ok ynl alglanmaya msaittir bence. En bata sylediim gibi bir ynetmenin filminde o tarihi olay bugne nasl tad ve o olay bugn iin nasl anlaml kld nemlidir. Amedeus bence ok vasat bir film; ama bu vasatl tarihi arptmasndan deil, tarihin iinde kalp bugne tanamad iin anlaml olmaktan uzak olmasndan kaynaklanyor bence. Formann ok daha nemli filmleri vardr Tarkovsky, Andrei Rublevi yaptnda, SSCBli eletirmenler ve devlet grevlileri tarafndan tarihi yanl aktarmakla sulanmt. Tarkovsky, filmin amacnn tarih bir bilgi aktarmak deil, bir sanatnn (Andrei Rublev bir ikon ressamdr) evresinde gelien sava, ykm, eziyetler ksacas toplum ile ilikisinin onun sanatnn geliimindeki etkisini anlamaya almak olduunu sylemiti. Bence de bir sanat duruu bu ekilde olmaldr.
Fikir Platformu
20
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Gelibolu adl filmin final sahnesinde ynetmen Peter Weir, Avustralyallarn Trkler karsndaki bir saldrda ar kayp vermesini ngiliz birliklerinin hatasna balar. Gerekte yakndaki Yeni Zelanda birliinin hatasdr. Yukardaki soru balamnda yine tekrarlayacak olursam, sizce ynetmenin bu davran etik olarak doru mu? Dorusu stte sylediim gibi bir filmin amac tarihsel dorular birebir aktarmak olmayabilir. Ynetmen bence bu konuda sonsuz bir tasarruf hakkna sahiptir. nk film bir kurgudur ve ynetmenin amac tarihsel bir olay olduu gibi aktarmak deil, o filmin ierisindeki belirli bir insanlk durumunun gnmze tanarak anlalmasna almak olmaldr. Bu adan, Peter Weirin bunu neden yaptn bilmemekle birlikte, ok eletirilebilir bir davran olduunu dnmyorum. Zengin bir tarihimiz var diye vnrz. Zaman zaman da medyada yaknmalar duyarz. Bir Fatihin, Kanuninin, Atatrkn doru drst filmi yok diye. Ancak neden Trkiyede doru drst bir tarihi film ekilemiyor? Sorun sadece maddiyat m sizce? Dorusu tarihi film denen kategorinin ok keskin kullanlmasna karym. Trkiyede byk bteli filmler ekilebiliyor. Ama byk bteler sinema asndan byk yeteneklere deil, sinema esnafna ve tccarlarna dt iin ortaya sadece tarihi film asndan deil, tm filmler asndan pek verimli bir ortam kamyor. Semih Kaplanolu, Zeki Demirkubuz, Nuri Bilge Ceylan, Reha Erdem vesairebu insanlar film ekebilmek iin byk zveriyle mcadele ediyorlar. Bence dnya sinemas iinde dahi ok nemli olabilecek filmler kyor. Ama bu sanatlarn filmleri, arkasnda byk reklam kampanyalar olmaynca doru dzgn izlenemiyor bile. Ancak, bir sr plk milyonlarca izlenebiliyor. imdi o plkleri yapanlarn elinde byk imkan var ama yetenek ve sinema sanats ruhu yok sanat olanlarda da para yok. Byle olunca bu ksr dngden kabilmek ok zor grnyor. Bir de ben, hadi Kanuninin, Atatrkn filmini ekelim denilerek ekilecek bir filmin Hollywoodun benzer filmlerinden daha nitelikli olabileceini dnmyorum. Sanat bir tr vahiyle konusunu belirler. Ismarlama konular sanat deil, esnaf bulur karsnda. yle olunca o filmin nitelikli bir film olmamas srpriz olmamal bence. Pentagonun Holywood ile gerek 2.Dnya Sava ve gerekse Vietnam Savan anlatan filmler iin ibirlii yaptn biliyoruz. Bir ynetmen byle bir ibirliinden sinema sanat asndan iyi bir film karmas mmkn m? Bu tip birlikte almalara ne diyorsunuz?
Fikir Platformu
21
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Bu konuda fikrim daha nce de bahsettiim gibi ok nettir. Bir tr angajmanla iyi bir film ekilemez. Eli yz dzgn, teknii salam filmler kabilir ama iyi film bambaka bir ey gerektirir: bamsz bir sanat ruhu
Bir grmemizde Arabistanl Lawrence filmini ok baarl bulmadnz sylemitiniz. Dorusu bu deerlendirmeniz ilgimi ekti. Hafzam beni yanltmyorsa 7 Oscar alm bir filmdi. Bu yargnza tarihi gereklere uymamas asndan m vardnz?
David Leann tm filmlerini, byk bir zenle ekilmi; ama bir o kadar da dz filmler olarak grrm. Arabistanl Lawrence da yle bir film bence. Sinema sanatnn en nem verdiim zellii, dier sanatlarda olmad kadar insan hakikatine yaknlama potansiyelidir. Ancak Leanin, filmlerinde tarihi kiiliklerle i gr biimi, kiilik olarak derinleemeyen robotlarla urar gibidir. David Lean Dnya sinemasnn o dneme kadar bulunmu sinema dili ile ilgili kaynaklarn en teknik ekilde kullanr; ama arkasnda bir sanat deil, bir tr mhendis vardr kamerann. O yzden filmleri hibir ekilde derinleemeyen hikye anlatan izgi romanlar gibi kalr. Benim sinema anlaym ise hikye anlatan klasik sinemann ok tesinde bir anlaytr. Sinema sanat hikye anlatmak iin deil, insan ruhuna ulama kapasitesi asndan biriciktir bence. David Lean filmlerinin hibirisinde bunu grebildiimizi syleyemem. Belki Dr.Jivago filmi biraz da Pasternak etkisiyle bunun dnda kabul edilebilir Akademinin Oscar iin sava filmlerine yaklam nasldr? Benim Oscar dllerine bakm maalesef olumsuzdur. Oscar dllerinin, byk bteli filmler yapm olan byk prodksiyon irketlerinin bir yarmas olduunu dnyorum. Elbette iddial bir sava filminin byk btesi dolaysyla Oscar aday olmas ounlukla kanlmazdr. Ancak benim amdan son 50 - 60 yln Oscar dlleri sinema sanatna byk katklar olmu filmlere ya da ynetmenlere deil, ok daha sradan filmlere gidiyor. Hepimizin genel olarak bildii popler sava filmleriyle dikkati eken birka ynetmen ismi vereyim. Sizin grlerinizi alaym. ( phesiz ok sayda film var. lk aklma gelenler. Oliver Stone (Platoon), Terence Malick ( nce Krmz Hat ) , Francis Ford Coppola ( Kyamet) Steven Spielberg ( Er Ryan Kurtarmak, Schindlerin Listesi ) Franklin J. Schaffner ( General Patton ) Brian De Palma (Sava Gnahlar )
Fikir Platformu
22
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Platoonu nemli bir film olarak grmtm ilk izlediimde. Ancak sonraki izleyilerimde bu grm byk oranda deiti. Oliver Stoneun nispeten nemli bir ynetmen olduunu dnsem de ok az filminin vasat atn dnyorum. nce Krmz Hat, Terrence Malickin benim ok nemli bulduum filmidir. Aslnda sava filmi olarak kategorize edilse de, bence kulland dil ile daha ok savaan insanlarn ruhsal durumuna odaklanan bir filmdir. Malick ise gerekten ok az ama z film yapan byk bir ynetmendir bence. Kyametin de ok nemli bir film olduunu dnyorum. Ayn ekilde bu filmin de aslnda sava ortamn bir k noktas olarak alarak, insan ruhunun karanlk taraflarna yapt odaklanmann ok daha nemli olduunu dnyorum. Conradn romann (Karanln Yrei) k noktas yapan film, hibir ekilde romann altnda ezilmiyor (genelde iyi edebiyat eserleri iyi film olamaz. Filmler genelde o edebiyat eserinin altnda ezilir). Spielberge gelince szn ettiiniz iki filmin de Spielbergde ok fazla grnen bir iticilik tadn syleyebilirim. Spielberg dnyada ok fazla bytlen bir ynetmen; ama bir tane dahi vasatn st filminin olduunu dnmyorum. Sanat deil sinema mhendislii iin verilebilecek ilk rnektir Spielberg! Er Ryan Kurtarmak filmini bir ara yazdm bir yazda sava pornosu olarak deerlendirmitim. Schindlerin Listesi ise bak ben ciddi bir film de yapabiliyorum demek iin yaplm gibi Ama yine de ciddiyetten uzak bir film! Palmann Sava Gnahlarn sanyorum izlemedim. Patton filmini ise seyrettiimden bu yana ok uzun sre geti. Sadece klasik bir Hollywood tipi sava filmi olduunu hatrlyorum hepsi o kadar! Sizin sava filmleri ya da tarihi filmlerdeki favori ynetmenleriniz kimler? Kesinlikle izlememizi nerdiiniz filmler Akas kategorize etmenin doru olduunu dnmyorum. Sava filmi ya da tarihi film olarak kategorize edilsinler ya da edilmesinler sava ya da tarihi bir olay k noktas olarak ele alan ve ok sevdiim ynetmenler vardr. Tarkovsky benim iin tm zamanlarn en byk ynetmenidir. Onun tm filmlerini neririm elbette. Ama Andrei Rublev, vann ocukluu, Ayna filmlerinde sava ve tarihi olaylarn bir k noktas oluturmas sz konusudur. vann ocukluu tek bir sava sahnesi gstermeden savan bir ocuun yreinde ve ruhunda at derin yaralarla ilgili bir filmdir. Ayna ise bambaka bir filmdir ama bu film Rusyann yaklak 35-40 yllk srecinin de tarihsel olarak arka planda bulunduu bir filmdir. Jean Renoirun Byk Aldan filmi yine ilk aklma gelenlerden.
23
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Bergmann sava ortamn bir k noktas olarak alan byk eseri Utan filmi Kurosawann kimi filmleri (Kagemusha, 7 Samuray, Ran vesaire) belirli bir sava deil ama sava ortamnn insanla ilikisini de ele alrlar. Theo Angelopoulosun hemen tm filmleri Avrupadaki savalar arka planda kullanr. Yunanistan tarihini ve
Polonyal ynetmen Adrzej Wajda tarihsel filmler asndan ok nemli bir ynetmendir. Miclos Jancso da Macar sinemasnda bu konudaki byk ustalardan birisidir. Pasolininin Hz. sann hayatna kendince bir bak att Gospel According to Saint Matthew filmini ve tarihsel saylmasa da mitsel denebilecek Oedipus Rex ile Medea filmlerini herkese tavsiye ederim. Kubrickin baz filmlerini, ilk dnem Sovyet sinemasndan Pudovkin ve Eisensteinin baz filmlerini; hem Vidor hem de Borzagen Silahlara Veda uyarlamalarn; Pontecorvonun Cezayir Savan; Rene Clementin, Gore Vidal ve Coppolann senaryolarn yazd Paris Yanyor Mu? filmini; Nazilerin propoganda ynetmeni olmakla birlikte nemli bir ynetmen olan Lina Riefensthaln filmlerini; Sokurovun Alexandra, Boa, Gne filmlerini ve baz belgesellerini; Rosselininin Roma: Ak ehir ve Almanya: Sfr Yln; Bertoluccinin baz filmlerini; elbette Elem Klimovun muhteem filmi Gel ve Grn; Mike Nicholsun Heller uyarlamas Catch-22sini; Chukrainin Askerin Trks filmini; Chaplinin Great Dictator filmini; John Fordun kimi filmlerini nerebilirim. Aslnda ok fazla film var bu tr kategorilere sokulabilecek. Ancak ilk akla gelenler bunlar. Trk sinemasndan rnek verebileceiniz film ve ynetmen var m? Dorusu Trkiye sinemasnda ok nemli bulduum ve tarihin bir blmn veya sava ortamn k yapan ve beni etkilemi ok fazla ynetmen bilmiyorum. Tomris Giritliolunun sinema nitelii asnda orta dzey olsa da cesur filmlerinin bu adan bir eksiklii doldurduunu syleyebilirim. Ancak Trk sinemasnda benim sevdiim ynetmenler bambaka bir mecradan hareket ediyorlar. Ziya ztann Kurtulu ve Abdlhamid Derken adl filmleri maddi destekli byk projelerdi. Ancak nedense izleyenleri pek tatmin etmedi. Neden?
Fikir Platformu
24
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir ok fazla izleyicileri oldu mu bilmiyorum ama ikisi de son derece vasat filmlerdi bence. Atom Egoyann senaryosunu yazp ynettii Ararat filmi bildiiniz gibi bir hayli tartmalara neden olmutu. Siz bu film iin neler sylemek istersiniz? Atom Egoyan, genel olarak beendiim bir ynetmendir. Bu motivasyonla Ararat izlemitim. Akas ok fazla kr gzm parmana tarz bir propaganda filmiydi. Egoyan gibi nemli bir ynetmene yaktramadm bir filmdi dorusu. Yine sinematografisi ve sanatsal yn asndan iyi denebilecek bir durumdayd; ancak propaganda niyeti filmin o ynn de idi ediyor bence. Suriyeli ynetmen Mustafa Akad iin zel bir balk amay gerekli grdm. ar ve mer Muhtar adl filmlerinin her sahnesini neredeyse ezbere biliyoruz. Mustafa Akad hakknda ne dnyorsunuz? arnn da mer Muhtarn da beni ok etkilediini syleyebilirim. ar, sonuta bir mesajn; stelik benim seve seve buyur ettiim bir mesajn filmi olduu iin nyarg ile beendiim bir filmdi. Ancak benim sinema anlaymla ok uygunluk salamadn bile bile byle dndm sylemeliyim. mer Muhtar ise, tarihsel arka plan bir yana Mslman bir inanm kiinin (Muhtarn) ruhuna girebilmeyi baarmt. Bence Mslman bir ynetmeninin sinemasna uzak bir film deildi. Her ikisi de birer bayapt deildir ama her ikisi de en azndan nemli filmlerdir. Geliboluyu Anlamak sitesinde Birinci Dnya Sava konu eden filmleri deerlendireceksiniz. nce hangisinden balayacaksnz? Belli bir nedeni var m? Aslnda ilk aklma gelen Tarkovskynin vann ocukluu olmutu. Ancak Tarkovskyye hayranlm biraz fazla gze batt iin, vazgeip Renoirin Byk Aldan filmini ele almann daha doru bir balang olacan dndm. Renoir hem byk bir ynetmendir; hem de filmi en nemli sava kart filmlerden (bu kartln nasl bir ey olduunu yazya saklayalm) birisidir. Verdiiniz cevaplar iin ok teekkr ederim. Okurlarmz sizin grlerinizi yazdnz film eletirilerinden ok daha ayrntl okuyacaklar. Ben teekkr ederim. Umarm bir faydamz dokunur.
25
Fikir Platformu
Giuliano Carmignola ile ibadet(Mehmet Ylmaz) Uzun zaman nceydiBir Pazar sabah ailece kahvalt ediyorduk. Mezzo kanalnda deiik eserler alyordu. Birden Vivaldinin 4 mevsimini duyduk. Daha ilk notalarla beraber eimle birlikte hayretle nce birbirimize sonra da ekrana baktk! Kulaklarmn fazlasyla aina olduu bu eseri ilk defa dinlediim hissine kapldm. Hatta Vivaldinin k mevsimini besteledii o ana tank oluyordum adeta! Ben mi abartyordum? Hayr. Yalnz deildim. Ayn hayret ifadesini eimin yznden de kolaylkla okuyabiliyordum. Venedik Barok Orkestras eliinde Giuliano Carmignola (fr. ng. Alm.) alyordu. Kuma reklamlarndan cep telefonlarna kadar her ortamda suyu kartlm bu eseri dinlerken bu kadar zevk alabileceimi asla dnemezdim. 21 ocak akam Salle Gaveaudaydm. Giuliano Carmignola Tokyolu piyanist Yasuyo Yano eliinde mthi bir konser verdi. Salonun kk olmas sanatlarla izleyiciler arasnda o grnmez ban kurulmasn kolaylatrmt. Yanonun zarif el hareketlerini, Carmignola ile gz gze konumasn, yznden akan boncuk boncuk terleri grebiliyordum. Carmignola kendisine bir vakf tarafndan kalc olarak dn verilmi bir Stradivarius 1732 alyordu.
Fikir Platformu
26
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Ancak ibadet ederken duyabildiim bir huu ile dinledim Mozarttan ve Beethovenden seilmi eserleri. Venedik, Tokyo, Viyana, Paris, stanbul Kkenleri ne olursa olsun insanlar gzel mzikte kendi i gzelliklerinin yansmalarn grebiliyorlard hl. Demek ki hl iyimser olmak iin bir sebep vard. Gzellik Matkabnn sonunda sylediklerimi pekitiriyordu hissettiklerim: Gzellik-Ak tecrbesinin kulluk mertebesindeki sradan insanlara verilmi bir ilh armaan olduunu dnyorum. Yani inanmak iin mucizeye ihtiya duymayanlara, iman ettikten sonra verilen bir mucize-hediye bu kanaatimce. Kulun ne kadar ok sevildiini idrak iin bir iaret. Ve tabi dier insan kardelerinin de ayn biimde sevildiini [...] nsanla bakm da deiti. inde yaadmz dnyann bencillikleri, zulm, savalar bize adil bir dnyann ve kalc bir barnn mmkn olmad ynnde telkinde bulunuyor. Oysa Gzellik-Ak tecrbesi bunun tam tersinin ispat, akln zek zerine Mutlak ve aNmaz zaferi kanaatimce. Zira domu ve doacak her bir insan kalbinde btn Kinatn Gzellikini ve Akn tayor. Bu Hazinenin geici olarak maskelenmi olmas bunun hep byle srecei anlamna gelmez elbette. Gzellik-Ak tecrbesi ksaca insan ve insanlk iin karamsarln imknsz hatta sama oluunun ispat. Sanat dinin kz kardeidir diyor sevgili dostum Enver Glen. Son gnlerde aklmdan kmyor bu cmle. Sanki ksal ile younluu doru orantl! Ne gzel bir davet bu tefekkre. Mesel Sinema Mslmann yitik maldr isimli yazs. Sadece Enverin yazlar deil tabi. Hayat, Modernleme, Sanat, Sinema, lm, nsan kategorilerindeki yazlarn bir ou bir yemini hatrlamaya davet. Bildiini unutmu gibi yaayan insana bir hatrlatma Oysa hayattan koparlm, boya ve ses tekniklerine hapsedilmi sanat can ekiiyor. Sergi sonras kokteyller birer cenaze treni, boyac-sanatlarn kibiri sanatn mezar olmu. (bkz. Ayp sanat olur mu?) Giuliano Carmignolaya brakyorum sz Not : Sanatnn deiik eserleri icra ettii videolar izlemek iin siteye buradan balanabilirsiniz. Ayrca Derin Dnce yazarlar beendikleri baka besteci ve icraclarn almalarna da yorum ksmnda balantlar verdiler. Izlemeye deer.
Fikir Platformu
27
Pornografi Nasl Sanat Oldu? (Sever Ik) Kendisine ait Profesr Unrat romannn Mavi Melek isimli sinema uyarlamasn izleyen Heinrich Mann, film hakkndaki dncesini ironik bir slupla yle dile getirir; benim kafam ve bir artistin bacaklar! Mannn yzyln ilk yarsna ait bu yargs/analizi bugn iin toplumsal hayatn her alanna szan pornografinin nasl olup ta bu kadar yaygnlk ve hatta saygnlk kazandnn ve rahatlkla pazarlandnn ipularn vermektedir. Buradan hareketle seks/sanat/ticaret geninde devr-i daim olmas iin maksimum grnrl hedefleyerek bedeni dikizleyen ve ifa eden sinemann, edebiyatn, resmin ve mziin nasl ve niin sanat halesine/aurasna brndn anlayabiliriz. Nihilizmin kader olarak tarihte revan olduu dnyamzda, pornografi, ahlakn srekli saldrya urayarak mevzi kaybetmesine paralel yeraltndan yeryzne karak zgrlkler elde etmitir. Fakat hala dinsel, ahlaki ve trel yasaklarn tmden yok olmad yerlerde porno bir ksm kamusal alanlarda hala yasaktr. Dolays ile pazar geniletmek isteyen pornocular bir zm/hile bulmak zorunda idiler ve buldular da; pornografinin kltre/sanata szdrlmas ve zamanla ona dahil edilmesi.. Ve bylece, bu gizlenme pratii ile pornografi, modern sanatn dokunulmaz, eletirilemez saygn mabetlerinde, sanat galerilerinde ve mzelerde, yasann takibine urama kaygs tamadan mterisi ile bulumakta ve kamusal alanlarda ahlaklarn soruturmasna ve saldrsna maruz kalmadan varln devam ettirmektedir.
Fikir Platformu
28
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Kamusal mekanlar gibi insan dolamnn fazla olduu yerler, belirli bir ahlakn ve onun yasaklarnn (alkol, uyuturucu, seks) hayat bulduu son yasal snma noktalardr. Bu alanlara girebilmek iin uluslararas kltr trafii ile birleen pornografi bylece kltrel faaliyete ile kararak ve kaynaarak kltrel faaliyete tannan ifade zgrlnden faydalanmaktadr. Kltrle karan ve kaynaan porno, kalan son hukuki snrlamalardan da kamay baararak hizmet sektrnn ayrmclk yapmayan niteliinden de faydalanmaktadr.* Bugn, pornografik bakn odakland ticari beden sanat igal etmitir ve tersi. Seks/ticaret/sanat ls Mahrem olan tm ayrntlar ile a maruz brakm, tehir ve ifaata icbar etmitir. Meta-sanat, derin bir ehvetle elektronik gzlerin panoptik bakna ve teslim edilen bedeni/teni/eti tm ayrntlar ile grnt, sz ve mzik olarak pornograflarn ehvet masasna servis etmektedir. Nesnelletirilmi bedenin hoyrata harcanmas ve ikenceye maruz braklmas bir strateji dahilinde sanata dahil edilen pornografinin neticesidir. Pornografi suret-i sanata/n brnerek/grnerek kltrel etkinliklerin tekin meknna yerleiyor. Kalabaln ticari amala sanat mekanlarna ekilmesi ve pazar pastasnn bytlmesi gayesi ile cinsel tahrike ynelen pornografik grnt pazarna dnen galeriler, mzeler, sinemalar, mterilerini kendilerine reklam afilerinde sunulann/gsterilenin daha fazlasn/devamn grmek iin sinemaya, sergi salonlarna yahut mzelere davet etmektedirler. Seks ve ticaret, sanat ile btnlemi durumda. Sanat mteri bulmak, para kazanmak iin cinsel hazzn tahrikine ve davetiyesine kaplar aarken, seks pazar son kadim kurumlar tarafndan korunan alanlarda rahatlkla ticaretini yapmak iin sanatn koruyucu kollarnn/kanatlarnn altna snmaktadr. Sonu, sapknlk ve saplantlarn, cinsel hezeyanlarn sanat suretine brndrlmesi ve merulatrlmasdr. Fakat iin ticari hacminin bykl sanat korsanlarn bu konuda srekli cesaretlendirmektedir. Ksaca, kr gds/tanrs sanat ve pornografinin nikhn kym ve izdivacn temin etmi durumda. Sanat, modern dnyann en kutsal!, ve en korunakl alandr. Gelenee kar bir put kran olarak ilev gren, saygn ve neredeyse eletiriden mnezzeh, ahlaktan muaf bir etkinlik alandr. Modern sanat ve ona dahil olan/edilen her unsur, ahlaka kar bir dokunulmazlk zrhna brnmektedir; sanat, ahlakd olmaz kliesi bu anlayn gstergesidir. Bu ayn zamanda yasad sanat yoktur demektir, nk; ahlaki olan kolaylkla yasak olmaz. Bylece mstehcen olan, sanat maskesi ve hilesi ile ahlak askya alrken, yasadan ve yasaklardan da paay syrmaktadr. Pornografi, bugn mzikte, sinemada ve resimde gl sarslmaz bir taarruz konumundadr. Sanat, ahlakn, yani iyi ve ktnn tesine tannca haliyle snrlar kendiliinden yok olurken, yeni snrlar/snrszlklar/tanmlar feti bir
29
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir etkinlik olan sanattn bizzat kendisi tarafndan tanmlanmaktadr. Artk sanat olan eyin ktlk ile ilintilendirilmesi, yarglanmas ve cezalandrlmas sz konusu deildir. Yeni sanatn merkezinde hedonizm vardr. Ama, hem kalite hem de kantite olarak olabildiince daha ok arzunun tahrik ve tatminidir ve tabi ki tm bunlar kapitalin egemen ara ve ama olduu bir piyasa iinde vcut bulmaktadr. Ve tm bunlarn ardnda hazlarn kullanm ve denetimi ile toplumsal gvdenin kontrol salayan bir iktidar kavray vardr. * Paul Virilo (2003). Enformasyon Bombas.stanbul: Metis Yaynlar. (ev; Kaya ahin)
Fikir Platformu
30
Filmler, armlar(Suzan Baarslan) Trkiye olarak, Alejandro Gonzlez Inrritunun filmlerinden birindeyiz sanki. Inarrittyuyu 21 Gram, Parampara Aklar ve Kpekler, Babel filmlerinden hatrlarsnz. Tm bu filmlerde dikkatimi eken en nemli noktalardan biri, birbirinden bamszm gibi duran tm paralarn aslnda btn oluturduu ve birbirinden farkl insanlarn bir ekilde bir kazayla ortak bir an paylamalardr. Birbirlerinden farkldrlar, hayatlar farkl, yaam kltrleri farkl, zevkleri farkl ve hatta dilleri ve dinleri farkl ama bir ekilde ayn ana/olaya tanklk ederler ve o ann/olayn paralarndan birini olutururlar. O ortak andan sonra asla ayn insan olamazlar, byk bir krlma yaamlardr ve alakasz gibi duran kk bir ayrnt, yaam paras, ac nsanlar birbirine kopamamacasna balar/ayrr. Sorgulamalar, kin, nefret ve en nemlisi hesaplamalar en dibine kadar yaanr ve tm taraflar kendi sorgulamalarn bitirmeden, dierini anlayamazlar ve affedemezler, ne zaman ki sorgulamada asl sorgulamann kendilerine kar olan hesaplama olduunu anlarlar, ite o vakit sulu grnenin aslnda varlyla, yaptyla sulu olmadn anlarlar ve hayat kald yerden devam eder ama asla ayn ekilde deil. Paralanm olarak ve bu paralarla yeni bir btn oluturarak.
Fikir Platformu
31
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Trkiye olarak birbirinden ok farkl insan suretlerini oluturan karakterleri bir genelleme ile bu filmlerin karakteri gibi grrsek, tam da bir kaza ann paylatmz grmemek iten deil. u anda her karakter kazann kendi grd ve kazaya maruz kald ann bak asna hapsolmu durumda. Kardakini tanmyor, kaza anndan nceki varslln kaybettiini anlyor ve dalan paralarla suu karsndakine atarak bir hesaplamann sorgulamasn yayor en dibine kadar. Oysa bu sorgulamada kendisini eletiremez ve hesaplamas gerekenin kendisi olduunu gremezse uzayacaktr filmdeki sahneler ta ki karsndakinin farkl bir hayattan gelse de ayn kazaya uradn ve onun da aclarnn olduunu anlayana dek. Paralanm bir Trkiye ve her bir parada ayr dnyalar te bu paralarn kimi paralar tam da bugnlerde kendisiyle hesaplamada ve yeni bir btn oluturma yolunda. Film bu noktadan sonra farkl bir ynetmene kayyor. Inarritudan Wachowski kardelere. Wachowski kardelerin son filmi V for Vandetta, ite yeni bir btn oluturmaya alanlarn iinde olduklar filmin ad. Vandettann kim olduunun nemi yok ve zaten bu yzden Vandettann da bir yz yok. O, biri olmak zorunda deil, herhangi biri de o olabilir. Birileri elinizden en nemli varlnz, siz olma hakknz elinizden aldnda -ki bunun ad sadece zgrlk deildir, zgrlk de sizi siz klmaya yarayan etmenlerden biridir- siz, sadece bir surat olursunuz, bir maske. O maskeyi kimin tadnn bir anlam yoktur. ocuk ya da yal, inanl ya da inansz, solcu ya da sacVandetta olmak Bu bir genelleme ya da tektipleme de deildir. Yaplana kar bir kar-duru sergilemedir, ayn olmak deil, farkl birleri btnlemektir, asla teki olmak deil, kendin kalmak iin tekiyle ayn duruu sergilemektir. teki kavramna kzsa da kimileri, aslnda herkes dieri iin tekidir. nemli olan teki kavram deil, teki kavramnn da kendisi iin ben olduunu alglamak ve her bene kendi benin iin istediini isteyebilmektir. Vandettadaki maske budur aslnda, her surat bir bendir, ve her ben tekinin tekisidir. Ayn saatte, ayn mekanda, ayn taleple, ayn haklarla, ayn eyi isteyerek durursak, narritunun tm o paralanm hayatlarndan, Vandettann btnlne ulaabiliriz. Bunu baarmaya alyor Trkiye ve bunu baarm olanlar var. nemli olan, ayn eyi istemek, kendimiz olma hakkn. Ve bu hak, aslnda tek bir eymi gibi dururken, tek ey olmaktan karak, her birimiz iin ayr anlamlar kazanarak, bizi tek bir hareketten toplumsal bir harekete ulatrabilir ve ona ulatmzda nmzdeki engeller bizleri durduramaz. Sonuta Vandettann takt da bir maskeydi ve onun altndaki yzn bir sureti yoktu. Bu ne mi demek, ilk hareketi kimin balattnn ve onun yzndeki suretin ne olduunun bir anlam yok demek; nemli olan tm yzlerin bir araya gelerek, kendi suretini aarak sonunda maskelerden kurtulmas ve kendisi olabilmesi.
Fikir Platformu
32
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Kendimiz olabilmek iin, imdi herkesin ayn maskeye ihtiyac var, ayr ayr suretlere ve ayrlklara deil, ayn surete ve aynlklarmza ihtiyacmz var bugn. Ve bunu yapamazsak, narritunun filmlerindeki kaza ann yeniden ve yeniden yaayacaz demektir. Filmler insana ok ey anlatrlar. Anlatlanlar hep kurgusal dnyann zararsz camndan izleriz, bamza hi gelmez gvencesiyle. Oysa geliyor. imdi hangi sahneyi yaamak istediimize karar verelim seyirci olarak. Michael Hanekenin lmcl Oyunlar filminde Paule yaptrd gibi filmi geriye sarp son illa da benim istediim gibi olacak anlayna son vermek iin, sonumuzu istedikleri gibi bir finalle sonlandrmak isteyenlerin ellerinden o kumanday alalm ve tpk filmin kahramanlarnn yapt gibi klasik gerilim filmi kahramanlarnn yapt bildik hatalar yapmaktan vazgeelim. Yok artk, bu kadar da olmaz ama dediimiz sahneleri gerek hayatta gerekletiren bizlere de birileri ayn eyi sylyor olmal deil mi? Kim mi? Bizi renkli camn arkasndan tpk bir film izler gibi izleyenler ve sonu nasl olacak diye merakla bekleyenler elbette. Drt ynetmen, filmler ve armlar te tm bu filmlerin beni ulatrd yer uras. Bir filmin iinde deiliz ve beenmediimiz sahneleri yeniden ekme ansmz yok. Zaman geiyor ve bu zamanda bir izimiz olmal, tpk Tanpnarn Mahur Bestede dedii gibi: esas olan, zaman dediimiz eyi insan ruhunun benimsemesi, bir meyve srr gibi, kendi izlerini ona kuvvetle geirmesiydi. Her trl saadet ve felaket dncesinin stnde bir talihin kendisini tamamlamas lazmd. Izdrap insanolu iin gndelik ekmek, lmse sadece bir kaderdi. kisinden de kanlmazd. Asl dava, derin bir ekilde yaamak ve kendi kendisini gerekletirmek, lml hayata ahsi bir eni vermekti. Hakikaten, bu zamanda bir izimiz olsun istiyor muyuz?
Fikir Platformu
33
Esrarengizce Kaybolanlar(Fatma Kopuz)
Bir araya getirilen kelimeler ve oluturduklar anlamlarn zaman ierisinde ne denli deiime uradnn en belirgin rnekleridir arklar. ou zaman ylesine dinleriz szleri ve szleri ekillendiren melodileri. Tercih de yaparz arklar, mzikler, trler arasnda. Klasik, pop, rock, fantezi, arabesk caz, . inde yaadmz toplumumuzda mziin, mzii oluturanlar arasndan szn yaad garip deiim sreci. Garip diyorum nk gerekten arlas bir durum. Tabi burada unu da belirtmek gerekir ki kreselleen yaay biimleri, tv programlar, kltr, dil, birok ey sz konusu ve btn bunlarla beraber mzik de kreselleenlerin arasnda yerini almakta. Fakat anlamlarmzn bu kadar farkl bir anlam sreci iine girmesi konunun artc bir hal almasna sebep veriyor. nemli olan mziin kalitesi, sanata uygun olup olmamas deil. Sorgulamay istediim tek ey anlamlarn neden esrarengiz bir ekilde kaybolmak zere olduu. Sz ve mzik de birok sanat dalnda olduu gibi kiinin duygu younlunun bir sonucudur. Kii bir eyler yaar belki, hisseder, hislerinde younlar ve btn fazlalklar bir rn olarak dklr, serpilir insan dna. Buradaki fazlalklar gereksiz, fuzuli eyler deil elbet, duygunun ie smayp, ziyadesiyle younlap sz, iir, nota, ses olarak dar tamasdr. Sevgiliye, anneye, babaya, zgrle vs duyulan hasret duygusu olur bu bazen, bazen kavuamamann,
Fikir Platformu
34
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir ulaamamann verdii straptan, ahde vefaszln dourduu sancdan, bazen belki alktan, anlamszlktan, susuzluktan. Kiinin cevabn bulamad sorular
zamanlarca dnmenin verdii younluktan bir ok ey sebeptir buna. Velhasl var olan ve derinleen bir hissin, duygunun dar vurumudur. Bir anlamn iten da geliimidir. Soyut bir anlamn sesle somutlamas ve kendini zamanlara duyurmasnn bir yolu haline gelir arklar bylelikle. Tad anlamlar, barndrd duygular hasebiyle hem zneldirler biraz hem de nesneldirler. Elbet genel geer deildirler fakat birok insana tercman olurlar. Bu balamda arklar; anlamlarn, hislerin, ieriklerin tand, duygularn samimiyetle dillendii sz ve nota bileimidir. Fakat maalesef durum artk byle deil. Neden bunu hissetme, dnme, sorgulama ve dillendirme ihtiyac douyor? Nedeni ok basit, imdikiler eski tad vermiyor. Yok, o eski arklar. evremizde ok kiiden duymuuzdur bunu ve zellikle byklerimizden iitmiizdir baz insanlarn pek de ehemmiyet vermedii, bazlarmzn da zamanla ok daha iyi anlad bu sz. Birok kavramda, olduu gibi eskide neyin fazla, farkl olduu yahut yenide, uan olanda neyin eksik veya farkl olduu sorusu var. Bir deiimin olduu gayet ak. Neydi peki bu yeni durumun olumasna sebep? Yitiriyor olduklarmzn farknda myz yahut farknda myz yeni edindiklerimizin? Ve aslnda kaybolan, hayatlarmzdan uzaklaan bir eyler var m gerekten? Anlamlar kayboluyor ve duygularmzdan uzaklayoruz. erikten, manadan yoksunlayoruz. Cisme ve ekle younlayoruz farknda olmasak da, bunu kabul etmek istemesek de. Bugn dillerden bunca baya szlerin dklebiliyor olmas durumun en ak resmidir. Maddeyle yorulan, harmanlanan zihinler nihayetinde ayn dorultuda rnler karr ortaya. Maddeleen dnyalarn, fikirlerin neticesi ite bylesine sz bekleri ve melodiler. erikten tamamen yoksun, manadan nasipsiz, anlamsz eserler kyor ortaya. Bir de baknca eskilere bu fark daha da bir belirginleiyor. Bunu daha iyi anlayabilmek iinse sadece hayata bakmamz, nazarlarmz evremize yneltmemiz yeterli. Her eyi incelemeye de gerek yok. Dinlemek, kulak vermek anlamlarn, dncelerin dkld szlere yeter. Fark hemen kacaktr ortaya. Ne denli maddeletiimizin, ne denli duygulardan koptuumuzun resmini grebiliriz bu ekilde. Ve tm bu kopularla beraber ilerini boalttmz kavramlarn da farkna varabiliriz pekl. Ak mesela, varlndan itibaren hi bu kadar yozlam mdr? Hi bu derece hafiflemi midir ak? Hi bylesine daraltlp, ekle sokulmu mudur? imdiyse en irkef dillerde, en baya cmlelerde yer alyor ak. Yahut hasret kelimesi. imdi duyulan hasret ancak bedene, ancak be duyuyla alglananlara. Bizse hasret kaldk yllardr, hasretin iini dolduranlara. Anlamlarn bizi, bizim anlamlar bulmamz, anlamla tekrar buluup birleebilmemiz temennisiyle; titre ve kendine gel insan.
Fikir Platformu
35
Bir mart uarsa gklere(Suzan Baarslan) Bir mart uarsa gklere sevineceinizi dnrsnz ilk bata, hele de size misafir olmu, hasta ve uamazken her sabah sesiyle size gnaydn demise lk geldiinde, nasl geldi bilmiyorum, ya biri brakt ya kendi geldi, uamyordu ve ok korkuyordu insanlardan. Ertesi gn iki oldular. Biri dierine elik ediyordu, belki yolda belki e, belki arkada ama onu hi brakmad yeniden uana dein. Evimizin hemen yanndaki aacn evreledii iki metrelik tek toprak parasnda yaadlar. Bu aa benim ocukken anneme kstm iin evden katm aa, beni btn gn arayp da evin hemen yannda bulduklar aa. Bir ocuk iin uzak, bir yetikin iin ise ok yakn. Ne dnd ocuk-ben bilmiyorum ama kamak iin yle uzaa gitmeye gerek yok, nk insanlar katklarnda onlar arayanlar en yakna deil uzaklara bakyorlar genelde. En yakna hi dikkat etmiyoruz nk, en yakn grmyoruz nk, en yakn uzak ediyoruz nk En yakna dikkat etmedikleri iin ocuk36
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir beni ancak akama doru bulabilmiler -byk korku ve kaygyla aradktan sonra- evin hemen dibindeki aacn zerinde. ocuklara dikkat etmek lazm, ocuklar bazen ok gzel cezalar verebiliyorlar yetikinlere. Neyse bu baka bir
hikaye, martya dnelim yine. Onu ilk grdmde hem zlm, hem arm -bizimle yaayan ilk mart ohem de inallah hemen iyileir de gklere kavuur diye dua etmitim. Her sabah suyunu verirken hem korkusunu gryor hem de benden korkmamasn istediim iin ok sessiz davranyordum. Onlara su ve yemek verirken bizim kara kedi kskanlndan atr atr atlayp miyavlyordu. Bizim kara kedi bu, asla baka hayvanlarla ilikimizi onaylamaz ve yemeyecekse bile, illa bana ver, diye barr. ok ehli keyiftir nk, yle her eyi yemez, st bile ierken lutfeder, az st ekitmemitir imeyip brakt iin. Evime izinsiz girer, ortal kolaan eder, almasn istemediim iin tarafmdan dar kklanr ama yine de evime izinsiz girmekten vazgemez, devaml gevezelik eder, sar gzleriyle miyavlar durur, kendi blgesine kimsenin girmesine izin vermez, bu bizim evin civardr ve aslnda bu civar onundur, beni hi kle almaz, ho, kediler her nedense onlara kar zaafm anladklarndan sanrm, beni hibir zaman kle almadlar, hatta bir seferinde Kt-Kara Kedi erafettin -bu baka kedi- beni srdktan sonra-onun yznden a olmak zorunda kalmtm ve kolum balon gibi imiti- kendisini affettirmek iin bir hafta peimde gezmi, miyavlam -ona pas vermedim ama, hatasn biliyordu zahir, bu sre iinde evime hi girmedi ve suratma bakp miyavlad durdu, oysa bir kez bile barmadm ona beni srd iin- sonra da her naslsa kendini affettirmeyi baarp yeniden evime girmeye balamt, ama ona kzgnken asla bunu yapmamt, cam ak olduu halde girmemiti, kzgnlmn getiini anlaynca yine evime damlamaya balamt, konuyu yine dattm, bu da baka bir hikaye, martya dnelim yine. Bizimle kalmalarn istemitim, gideceklerini biliyordum da onlar gremeyince yine de ardm, panikledim, zldm. Bu sabah seslerini aradm -seslerini bir duysaydnz, o kadar gzeldi ki- aacn oraya baktm, itikleri su kabna, onlara su verirken fark etmitim gittiklerini de yine de suyu kaba dkmtm belki geri gelirler diye. Yoklar. Sanmam ki geri gelsinler. En azndan ramazanda bizimle kalsalard, yemeklerimizden yeseler, suyumuzu paylasalard, en azndan ramazanda. O gzel gzleriyle ekinerek yzme baksalar, o gzel sesleriyle sabah enlendirseler, yemeklerini geriye hibir ey israf etmeden yemeye devam etseler, birbirlerine yolda olurken bize de misafir olsalar, vakti geldiinde de gidiverselerdi. Vakti geldii iin gittiler de bu vakit benim vaktimle rtmedi farkndaym. Yokluklarna zlsem de, iim bir tuhaf olsa da, birka haftada onlara alsam da, martnn iyilemesine sevinsem de, mahalledeki ocuklarn sevin lklaryla yeniden utuunu ve uurlandn rensem de, uamayan martya uan martnn elik ettiini ve onu hi yalnz brakmadn, bu uuta da yannda onunla ayrldn bilsem de bir garip hissettim. Ayrlk bu olmal, her
37
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir zaman orada olan yerinde bulamamak ve boluunu fark etmek ve hibir eyin ayn kalamayacan hissetmek
Bir mart uarsa gklere sevineceinizi dnrsnz ilk bata, hele de size misafir olmu, hasta ve uamazken her sabah sesiyle size gnaydn demise sevincinizin yerini zlem alr, varlnn yerini bir boluk. Bu duruma en ok bizim kara kz/kedi sevinecek, tahtn yeniden ele geirdii iin. Kimi sevin kimi hzn bazen de iki duygu ayn andadr insann yreinde. Bir mart gklere uarsa uar gider szlerek kendi hayatna. Herkes kendi hayatnn gkyznde szlr; bazen birilerini geride brakarak bazen de geride kalarak Geride kalana den uurlamaktr: Hoca kaln gittiiniz yerde ve salcakla.
Fikir Platformu
38
Krleme: Elias Canetti(Suzan Baarslan) Canetti, 1981 Nobel edebiyat dl alm bir yazar. Balzacn Comedie Humaineden esinlenerek Comedie Humaine an Irren(nsanln Yanlglar Komedisi) adl bir roman dizisi yazmay tasarlam, 1930-31de bu tasarnn zerinde younlaarak Kant Faenght Feuer(Kantn Yan) adl tek bir romanda (ismi sonralar Die Blendung olacaktr) Krlemeyi, tam 26 yanda yazmtr. Eser, 1935te Viyanada yaymlamtr. Krleme, Almanyada Die Blendung(Kamama), ngilterede Auto da Fe, Amerikada The Tower of Babel, Fransada La Tour de Babel isimleriyle yayma sunulmutur. Profsr J.Isaacs, 1950de bir konferansta Krlemeyi Karamazof Kardeler ya da Ulysses ile karlatrmtr: Yzylmzn en byk romanlarndan olan Krlemenin ekicilii, ilk okuyuta ancak Karamazof Kardelerle ya da James Joyceun Ulyssesi ile karlatrlabilir. Yaptn tm zenginliinin bilincine varmak ise ancak zamanla stesinden gelinebilecek bir itir. Uygarln yklyla insanolunun aalanmas, romann konusunu oluturur. Ktln betimlenmesi asndan Canetti ile karlatrldklarnda Franois Mauriac bir acemi, Graham Greene ise henz anasnn karnndaki bir ocuk kadar saf kalrlar. Ancak tanrbilimsel anlamda ktnn canlandrlmas deildir burada sz konusu olan; buradaki cehennemin ardnda herhangi bir tanr yoktur Canetti, ustal ancak Dante ya da Kafka ile llebilecek alegorisine konu olarak bir bilginin fildii kulesini semitir; bu fildii kule sonunda kaba gcn etkisiyle parampara olur Romann karakterleri, gerekte en seme soyutlamalardan olumadr. Bu soyutlamalarn en ustacasn,
39
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir bilgin karakterini ise Canetti, kendine kurban semitir. Gerekliin ok uzanda yaayan bilginin, Prof. Kienin tm dnyas, kafasnn iindedir ama kafasnn bir dnyas yoktur. kmekte olan bir kltr ortamnda bu salt bilim insan, bilgisizlik, agzllk, nefret ve kskanlk gibi tm kt glerin saldrs sonucu parampara olur. Ama tm bunlar, bizi duygulandrmaya yeten bir insanc tutumla anlatlmtr: Kurbann yazgsnda bizim de suumuz olduunu duyumsarz elimizde olmakszn Krleme, Ahmet Cemal tarafndan 7 yllk bir evirinin rn olarak Trk edebiyatna 1981de kazandrlm bir roman. Trkiyede 1981den beri 4 basm yaplm ve toplam 17 bin kitap yaymlanm, yaklak 30 yl iin sadece 17 bin kitap. Doal olarak Ahmet Cemal de bu durumu dile getirerek okuma zrl bir toplum olduumuz gereini belirttikten sonra; bu durum ile krlemenin penesine dme arasnda da bir balant kurarak romann ak sreci kendi monologlarnn erevesine hapsolmu bir aydn trnn ne dnyada ktln kk salmasn, ne ktln kendi kitaplarna kadar el uzatmasn engelleyebileceini ok ak ve akc bir biimde ortaya koyacaktr. diyerek gnmzdeki aydnlarn da (1980 sonras) Kienvari bir aydn tipini temsil etmeye baladklarn ve okumayan lkemize bir de dnme zrl aydnlarn elik ettii keskin yargsn dile getirmitir. Seslendii kitle, Ahmet Cemal tarafndan var olan koullar altnda, insann insan olma onuruna aykr den tm buyurganlklarla hesaplamak isteyen, sesini belki her zaman ykseltmeyen ya da trl nedenlerle ykseltme olana bulamayan ama dnmeyi, tan olduu dnyayla hesaplamay da bir gereksinim sayan sessiz bir ounluk olarak belirtilmi ve u da eklenmitir, Bu ounluk, ayn zamanda Profesr Kienin kiiliinde paylamclktan uzak, kendi i dnyalarna skca kapanm kimi aydnlarn yzlerini gren bir ounluktur.2 Krleme; budalaln, iletiimsizliin, agzlln, snf farknn, bilimsellii n plana alp kitaplardan fildii bir kule ina eden bilim adamnn dnyasndan insanlara bakn aslnda bakamamasnn roman. Balzac karakterleri, Molierenin tipleri ve Cervantesin Don Kiot ve Sancho Panzas toplumdaki marjinallikler farkl karakterlerle bu romanda bir araya gelerek bir karnaval karmaasyla okuyucunun karsna kmaktadr. Yapt ana blmden olumaktadr: Dnyasz Bir Kafa, Kafasz Bir Dnya ve Kafadaki Dnya. DNYASIZ BR KAFA Dnyasz Bir Kafa adl blmde ncelikle Profesr Kien tantlr. Uzun boylu, zayf, sert bakl ve kemikli zayf yzl, ok konumaktan holanmayan, ask yzl, kirli kitaplardan nefret eden, kitap tutkunu, obsesif, ocuklardan holanmayan, ahlak, kadnlara uzak, yalandan tiksinen, gnlk yaam yalanlardan kurulu yzeysel bir dzen kabul eden, bilim ve hakikat kavramlarn her eyin stnde tutan, bir dzine Dou dili yannda birka Bat dilini de ana dili gibi bilen, edebiyata ilgili, bilimi para iin yapmayan hatta bu yzden niversitede ders
40
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir vermeyen, tek maddelik bir vasiyetnamesi olan (Kien otuz yandayken kafatasn, tm iindekilerle birlikte bir beyin aratrmalar enstitsne brakr), bellek ile dehann eanlaml kavramlar olduuna inanan, kt anlarn not defterine yazarak bir daha onlar okumayan ve unutan (bunlar Bir Sinoloun Gezintilerinden zlenimler ad altnda yaymlamay planlayan), evresindeki olumsuzluklara tepkisiz deilse de tutarsz bir tavr sergileyen, kr kalmaktansa lmeyi tercih eden, her eyi inceden inceye dnen, szcklerin ardnda anlamlar arayan ve bulan, sessizlii seven ve insanlardan ve onlarla konumaktan holanmayan, sokaa bakmamak iin odasnn pencerelerini tavana yaptracak kadar sokaktan uzak, eski bir yaz masas, darack bir divan ve iki sandalyeden baka binlerce kitab dolduran(yirmi be bin kitap) kitaplklar dnda hibir eyas olmayan krk yanda bir sinoloji (Dou -zellikle in- dili ve uygarl alan) bilginidir. Therese Krumbholz (Canetti, Steinhof Akl ve Sinir hastalklar hastanesine bakan bir oda kiradnda pansiyon sahibesinden esinlenerek Therese karakterini yaratr.); sekiz yldr Kienin evinde hizmeti olarak alan, paradan baka hibir eye nem vermeyen, cahil, sradan, kiliseye gitmeyen ve duaya nem vermeyen, yalnzca kendi iine bakan, bencil, elli yan zerinde (elli alt yanda) ama kendisini otuz olarak dnmekten vazgemeyen, kolal mavi eteiyle sokaktaki herkesin dikkatini eken ve alaya alnan ama bunun farknda olmayan, tek bir kitapla (Bay von Bredowun pantolonlar) Kieni gstermelik kitap sevgisi ve saygsyla tuzaa drp evin hanm olan, kurnaz, karc, sinir bozucu bir kadn. Kienin grleri gibi yazarn romanndaki tm kadn karakterler/tipler s, agzl, tektip, ya ok pasif ya ok aktif yani normal-tesi bir yapda karmza kyor. Canetti, Krleme iin hazrln anlatt denemesinde her bir romann ana figr, deliliin snrlarna varm bir tipti ve bu figrlerden her biri, diline ve en gizli dncelerine varana dein tekilerin tmnden ayryd. Birinin yaadklarn tekilerin yaayabilmesi olanakszd derken, hakikaten biri dierinden ok farkl, tip olmaktan te karakter olma zellii gsteren kahramanlarla Krlemede karmza kar; oysa tm bu karakterler evreninde tek bir kadn karaktere rastlamamak, sadece tip olarak kadnn(akgz, sradan insan tipi Therese; edilgen ak, Fisherin) verilmi olmas yaptn evrenselliine ters dt gibi, kurgu dnyasna da ters dmektedir. Nikah ahidi olan ayakkabc Hubert Beredinger, Theresenin mobilya satn ald dkkann sahibi Gross, Theresenin ak olduunu dnd dkkandaki satc Grob, Ehrlich Caddesi 24 numaral binann (Kienin oturduu bina) kapcs(Benedikt Pfaff) bu blmde yer alan dier kahramanlar. lk blm Kien zerinden yaad dar evrenin anlatlmas ilevinden te Kienin dnyas ve kahramanlarn tantm zerine younlam. Bu blmde en ok dikkati eken eyse u: letiimsizlik. Farkl sosyo-kltrel dnyalarn/hayatlarn (hatta buna snfsal ayrm, ya ayrm, cinsiyet ayrm, eitim ayrm da eklenebilir) ayn mekan-zamanda paralel yaanmasnn ironik yks bir nevi. Btn kahramanlar kendi dnyasndan, kendi kelimelerinden, kendi algsndan
41
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir dierini anlamadan ve anlamaya almadan, bakyor ama grmyor, iitiyor ama duymuyor. Tam bir krlk insanlar evrelemi durumda. lk blmde verilen olay ok basit aslnda, Theresenin Kieni kandrarak evlenmesi ve evin hakimiyetini ele geirmesi. Anlatlan, g savaym gibi dursa da aslnda dnyadan uzak bir kafann karakteri, hezeyanlar, fikir yaps tm detayna kadar -Kienin insanlara bak as, ryalar, ryalarnn anlam, romana ve tiyatroya ahlak ve eitici tutumla bak, eyaya tavr al ve ona ykledii ikincil anlamlar, eyay kiiselletirmesi (Kitaplarn ve eyalarn/mobilyalarn kiiselletirildii blmde, Kien kitaplarna sylev ekmekte, kitaplarn gemiini gzler nne sererken kitaplarn yakld bir dnemi ( 213te in Hanedan Shi Hoang Ti) anlatarak kitle psikolojisinin analizini de yapmaktadr. Kien, halk sayd kitaplar kitaplarn kleliine kar savaa davet ederek burada Budann, Schopenhauern Hegelin, Schellingin, Kantn, Nietzschenin oradan Fransz felsefecilerin, oradan ngilizlerin sava hakkndaki grlerini dile getirir), krln felsefesi, sevgi ve ak hakkndaki grleri, sava, lkelerin ve felsefecilerin savaa ynelik tutumlarnn genelletirilerek sunumu, delilik, kadnlar ve dayak, gereklik ve kitaplarn gereklii, Kienin karsna ak olduunu zannetmesi, Kienin aknn snmesi, vasiyetname iin Therese ve Kien arasndaki trajikomik iliki sarmal, Son Akam Yemei Tablosunun Theresenin perspektifiyle betimlenmesi, Kienin hayatn ilk kez sorgulamas, Theresenin evin kontroln Kienden tamamen alarak durumu abartmas, Kienin karsndan dayak yemesi, rya araclyla kolalanm mavi etekin Therese ile zdelemesi/sembollemesi, zaman ve Tanr kavramlar, sanat ve sanat ele alnan konular ve olaylar olarak okuyucuya sunuluyor. Dnyasz Bir Kafann en dikkat eken ksm, krlemekten ok korkan Kienin adm adm krlemesi. Krlemenin ilk sebebi eyalar. Eyalar aslnda sembol olarak karmza kyor ve Kienin sorunlarn temsil ediyorlar. Kien eyalar grmemek iin gzlerini kapatmay zamanla kendi evinde bir kr gibi gzleri tamamen kapal gezmeye, hatta kitaplarn dahi gzleri kapal semeye vardrana dek devam ettirerek bilinli bir krl tercih ediyor. Gzlerini kapatarak sorunlardan kama, onlar yok sayarak gereklerden uzaklama tercihini ise bir g belirtisi olarak kabul edip kendi krlk kuramn gelitirerek bunu felsefi bir zemine oturtuyor ve gnlk alkanlklarn dahi bu uurda teliyor. Yani kendi olma halinden karak deimeye balyor. Dier bir dikkat ekici blm ise ryalar ki zellikle Konfysn patanl alt balndaki rya sadece Kieni tanmamza yardmc olmuyor ayn zamanda romanda gerekleen rya olmas nedeniyle romann sonu hakknda da okuyucuya gndermelerde bulunuyor. Bu da romann kurgusal gerekliinde ryalarn sadece bilinalt olmadklar ve gelecee ynelik iaretleri de barndrdklar gibi Kienin karakteriyle(bilim adam) tamamen zt bir durumun karmza kmas anlamna gelmektedir. Baka bir rya, krlemenin ikinci basama yani sadece gzlerini kapayarak deil kulaklarn da kapayarak, istemediini duymama edimini Kienin kazanmasyla Kienin tamamen yaad ortamdan kama/soyutlanma isteminin davurumu olarak karmza kyor ve Kien ryadan uyandnda
Fikir Platformu
42
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir savunmasz/kapaksz kalan kulaklarna veryansn ederek bir ekilde kendi gereklerine dnmek zorunda kalyor. Krlemenin nc ve hatta onu da aan son basama ise, grmeyen, duymayan Kienin talaarak/ta kesilerek tamamen edilgenlii tercih etmesi ve talaan Kienin en sevdii varlklarndan, halkndan, kitaplarndan kopuu. Yani tm dnyasn d dnyann gerekliinden kamak iin feda edii ve krlemenin de tesinde bir kan/yok oluun, Kien tarafndan orijinal bir ekilde somutlamas KAFASIZ BR DNYA Kafasz Bir Dnya adl blm; evden atlan Kienin Cennetin Yldzlar adl pavyonda girdii yeni evrede, yeni sosyal tabaka ve yeni karakterlerle tamamen Theresenin uzanda ama kt dnyadan daha da tuhaf bir dnyann iinde gemekte. Kitaplarndan maddesel anlamda kopan Kien onlar artk kafasnda tamaktadr. Kitaplarn kafasndan karp oraya yerletirmek iin bir yardmc bile bulur kendisine: Kambur Cce Fischerle(Siegfried Fisher). Thereseden de agzl, satran oynamakta usta ve hayali Amerikaya gidip satrantaki ustalyla milyoner olmak ve insanlar tarafndan deer grmek isteyen baka bir karakter. Fischerlede aslnda Sancho Panzay grrz, onun Moliere tipleri gibi daha da sivriletirilmi deiik versiyonudur. nk Fischerle, Kienin kitaplarn var olmadn bildii halde Kienin kafasndaki kitapla inanmakta ve onu korumaktadr. Ccenin kars Emekli(hayat kadndr ve dzenli mterileri sayesinde kocasna bakar), Lamc, Gezgin Satc, Fischerin ve Kr(aslnda kr deil, ii gerei kr numaras yapan bir dilenci/Johann Schwer) gibi deiik kahramanlarla da karlarz bu blmde. Kafasz Bir Dnyadaki olaylardan en gze batan Kienin rehin braklan kitaplar Theresianumdan kurtarma operasyonu ile parasn arur etmesi ve Cce tarafndan oyuna getirilmesidir. Bunun iin de pavyonun mdavimlerinden Lamc, Gezgin Satc, Fischerin ve Kr ortaya kar. Dier olaylarsa rehinecide Thereseyle karlamalar, Thereseyle kapcnn(Benedikt Pfaff) birlikte yaamaya balamalar, Cce Fischerlenin Kienin paralaryla kendine pasaport yaptrmas, kyafetlerini yenilemesi ve grnnn ardndan kendisini Dr. Fisher olarak insanlara tantarak para ve kyafet ile grntsnn kusurlarn gizlemesi ve toplum tarafndan kabul grmesi Ancak Ccenin yapt hata yznden(dme verdii kii/Johann Schwer yani Kr dilenci tarafndan) ldrlerek bir nevi yaptklarnn cezasn demesi Okuyucu, bu blmde olaylarn anlatmnn ok uzatlmas ve tiplere ait detaylarn fazlasyla derin verilmesiyle ylgnla uruyor ve unu fark ediyor -ya da fark ettiriliyor- : Kienin kafasnn dndaki dnya, yani kafasz dnya aslnda kafadaki dnyadan daha skc, fazlasyla agzl, karc, benmerkezci, iletiimsiz, riyakr, nefret dolu, maddeci, utaki tiplerle(rnein kapc Ptaff, karsn ldryor, kzyla ilikiye giriyor, onu da devaml dverek hastalanmasna ve lmesine neden oluyor/bu bilgiler ilk blmlerde sezdirilse de Kafadaki Dnyada ayrntl olarak veriliyor) her trl ktln somut olarak yaand bir yer
43
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir KAFADAK DNYA nc ve son blmse, Kafadaki Dnya. Bilinakm tekniiyle Kienin dnce dnyasna daha rahat girilebilen, Karde Kien(Georges) ve onun psikolojik zmlemeleriyle dier iki blmden daha farkl, daha zevkli bir blm olarak okuyucunun karsna kyor. Gnlk yaam ve insanlar, kadn, mavi renk saplants ile aslnda Theresenin varlndan kaynaklanan dnsel skntlarn son noktaya ulamas, Kienin iyice ldrarak parman kesmesi, kular ldrmesi, Thereseyi l kabul ettii iin onu grse dahi bunu gerek olarak kabul etmemesi, deliliin yeniden sorgulanmas, izofreni, romanc ve dil sorunu, roman ve roman yazar, varolmak ve delilik ilikisi, seslerin ruhbilimi, deliliin bilmeceleri, delilik ve normallik, okumak, kitle ve birey, Kienin krleme korkusunun nedeni (ocuklukta kabakulak geirirken ryasnda kr olduunu grmesiyle bu korku bilinaltna yerleiyor), Kienin kr olmaktan korkarken kr olmay tercih etmesi, kadn-rmcek eletirmesi, kadna ynelik Kienin subjektif varolusal sorgulamas, Budaya, Hinte zdeyilere, Homeros destannn yeniden analizi, Nibelngen destan, Mikelanj ve tablosu ve Tanrya uzanan uzun bir yolculua kyor okuyucu. Kienin, bana gelenleri destanlar araclyla anlatrken, karde Kienin bunlar yorumlamas yapttaki en nitelikli blm olarak okuyucunun karsna kmakta. Destanlara gnderme yaplarak, destandaki olaylar yeniden okuma/farkl bir bak as ile yorumlanm/analiz edilmi. Yani destann gereklii, Kienin gerekliinin sembolize edilmi hali olarak okuyucunun karsna kyor ki romann kurgusal gerekliinde yeni bir gereklik ina etme, bu gereklii romann kahramannn kafasndaki dnyasn verme amal yani ara olarak kullanma bu ksm romann en iyi ve en zor blm haline getiriyor. Bu blmdeki en trajik olaysa Theresianumda kan yangndan sonra Kienin akln tamamen yitirerek kendi kitapln, kafasndaki dnyasn yani kitaplarn yakarak kahkahalarla atein kendisine ulamasn izlemesi. Kienin ilk grd rya gerekleirken, varlnn tamamen anlamn yitirmesi, kitaplardan kulesinin yklmas, gerek dnyann onu gerek-dla hapsetmesi, edilgenlii, dnyay kendi algsyla dierlerinden farkl deerlendirmesi ve kendi yaratt dnyay kendi elleriyle ykarak/yakarak kendini deliliin krlne brakmas aslnda Kien tipine bu hayatta yer brakmayan bir kesinlii barndrdndan didaktik bir alglamann, bir ders vermenin romann sonuna hakim olduunu gstermektedir. Bata da sylendii gibi, Krleme; budalaln, iletiimsizliin, agzlln, snf farknn, bilimsellii n plana alp kitaplardan fildii bir kule ina eden bilim adamnn dnyasndan insanlara bakn aslnda bakamamasnn roman ve kitaplarn/romann dnyasnda bile, bu fildii kule yklmaya mecbur. Okur, Canettinin kurgulad Kienin dnyasna girdiinde fildii kuleye trmanmakta zorluk yaasa da, yer yer sklsa da, tiplerin marjinalize edilmi halinin bir aptallk haline dnne tahamml edemese de, Kiennin dnyasnda gezinirken ok ey reniyor ve en nemlisi bu anti-kahraman/Kieni bir ekilde seviyor ve ona balanyor. Ona yazar tarafndan biilen rol ok acmasz olsa da
44
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir hatta farkl bir gerekliin sorgulanmas olduunu bilseniz de(kulesinden kamayan aydn tipinin yergisi), Kien dnya edebiyatndaki yerini alyor ve Canettinin nne geerek kendi kafasndaki dnyay, okuyucunun kafasndaki dnyaya yerletiriyor. Krleme; yazm, evirisi ile yllarn rn bir bayapt ve hepsinden te, karakterleriyle farkl bir dnya Okurken zorlanlacak romanlardan, ama ayn zamanda mutlaka okunmas gereken romanlardan biri. Zorluu gze alabiliyorsanz, bu dnyaya gz atmaktan sakn ekinmeyin.
[1] Elias Canetti, Krleme, eviren Ahmet Cemal, Payel Yaynevi, 4. Basm, stanbul, 2005. [2] Ahmet Cemal, Krleme, nc basma nsz, stanbul, 1993. Enver Glenin ayn kitap zerine bir makalesi: Krleme
Fikir Platformu
45
Ak, Elif afak(Suzan Baarslan) Elif afakn son iki anlatsnda yaad en byk sknt; slupta yaad, slubunu oturtamad hissini veren silik bir girile eserine balamas ancak bir noktadan sonra -ilgin karakterlerin esere giriiyledzelen anlatm ve kazanlan akclk. Biimle muhteva farkl deerlendirmelere tabi tutulurlar ama afakta muhteva oturduunda slup da oturuyor. Balangtaki gvensizlik, skclk olaylarn ilerlemesiyle yerini gvene ve akcla brakyor. Araf, Baba ve Pi ve Ak, yazarn eviri romanlar ve dier romanlarn tadn vermiyorlar. Her ne kadar yazar, evirilerinin kendi kontrolnde basma hazrlandn sylese de diller aras geite, yazarn kelime ve duygu dnyas deiiklie urad iin, kendi eseri de olsa, kelimeler anlam kaybna uruyorlar ve yazlan dille eviri yaplan dil arasnda kelime, kelime gruplar ve cmleler etkisini yitirerek ya da anlam kaybna urayarak istenilen etkiyi veremiyorlar. Yine bir dier farkllk, tezli roman yazmayan afakn, Ak adl romannda eserine bir misyon yklemesi: Mevlanann kendi topraklarndan bir yazar tarafndan anlatlmas. Romann dili sade ve her kesime hitap edebilecek dzeyde. Ele alnan metnin tasavvufa dair bir konuyu ele ald dnlrse, terminolojik dil(kavram, terim ve imgelerle ykl st dil) anlatda daha fazla olmalyd. Pinhanla karlatrma yaplacak olsa (muhtevalarnn ayn kaynaktan kmas esas alnarak) aradaki dil/slup fark kendisini daha bariz gsterecektir.
Fikir Platformu
46
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir yleyse ama, glgelerin/sembollerin/metaforlarn arkasndaki dnyay vermek deil, bu dnyaya giri iin gerekli olan ilk basama gstermektir. Ak roman, konusu itibariyle iki ucu keskin bir bak. Okuyucularn bir kesimi, yazar -dine ait bir alana girdii iin- neden bu konuyu seti(!)i ynnde; dier kesimi ise ele alnan konuyu -yine dine ait bir alana girdii iin- yzeysel verdii ya da kullanmak iin setii iin yazar eletirecek hatta sulayacaktr. Bu, kanlmaz bir sonu. imdi Elif afak kim? Dine mi kayyor ya da din bir konuya el atarak din zerinden kazan m salyor? Evet, bunlar tartlacak olan iddialar. Bir baka okuyucu kitlesi de, ele alnan konuyu - yazara ait bir alan olduu iin, nedenini- nemsemeden, eser merkezli deerlendirmelerde bulunacaktr phesiz. Bu incelemede, eserin deerlendirilmesi yaplacak ve okuyuculara karlaacaklar sorunlu durumlar ifade edilerek bir nevi taraf olmadan metnin deerlendirilmesi gerektii hatrlatlacaktr. Bir de eserin edebiyat sosyolojisine ait yn var ki -ite iki farkl kesimin ortak olduklar nokta buras- yazar-okur-yaynevi geninde eserin basm, reklam, pazarlamas gibi bir alan ieriyor ve edebiyat eletirisinin alannn uzana derek farkl bir tartma alannn iine girmek zorunda kalyorsunuz. Ak adl romann kapak rengi, basm says(100.000), eserin ayracndaki fotoraf, eser tantmna ynelik reklamlar, programlar kimi okurlarn tepkisine yol amakta hatta yazarn tercih ettii yaynevi dahi eletiri konusu yaplmaktadr. Edebiyat sosyolojisi asndan bakldnda romann hitap ettii kitle, gen okurlar ve Mevlevilii merak eden Batl okurdur. Elbette afak okuyucusu da dnlm olabilir ama eserin dili ve slubu, ele ald konudan yola klarak elde edilen sonu bu kitlelere hitap ettii ynndedir ama istatistiki bir veri olmadan bunu ispat etmek ok zor olacaktr. Yaynevinin byle bir almas olursa eserin hitap ettii okur kitlesi daha iyi ortaya konacaktr. Eserin slup ve muhtevasndan ok tartma konusu olan iddialar edebiyat sosyolojisinin alanna girdiinden ve tesinde de farkl bak alarnn, fikri ynelimlerin tepkilerini ierdiinden zetle eser merkezli tartmalarn dnda kaldndan, bu blmde sadece bu tepkiler iaret edilmekle braklacaktr. Gelelim Akn incelemesine Akta iki ayr dzlem(zaman olarak) yer almakta. Birincisi Ella ile Aziz Z.Zaharann gnmzde geen hikayesi; dieri Mevlana ve ems merkezine alnarak anlatlan 13.yy.a ait olan zaman dilimi. Bu iki dzlem verilirken anlatc kii de deierek birinci dzlemde ilahi/tanrsal bak as, ikinci dzlemde ise karakterlerin kendi anlatmlaryla kahraman anlatc bak as kullanlm. kinci dzlemde karmza kan farkl anlatc kiilerle sadece bu karakterlerin kendi dnyalar deil, ayn zamanda Mevlana ve ems de farkl gzlerden okuyucuya sunulmu, bylece Mevlanada yaanan deiim ve geliim, farkl hayatlara yavaa nfuz edii, hamdan pimeye oradan da yanmaya doru ald yol baarl bir ekilde verilmitir. Bu karakterler ayn zamanda, Mevlanaya bak farkllklarnn verilmesini salarken o dnemde ve gnmzde de tartlan kimi konularn cevaplanmasnda kullanlarak karakterlerin sadece eseri renklendiren unsur olmalarndan kartarak onlara ayr bir deer kazandrm, roman gerekliini arttran unsurlar olmalar dnda gerekliin de kurmaca eklinde romana giriinin aracs olmulardr. Romann en baarl teknik unsurlarndan
47
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir biridir bu uygulama. Romanda mektup, mail, menkbe, hadis-i erif, Kuran ayetleri, mesneviden beyitler, yemek mns, ryalar, dualar metni teknik adan/yap asndan zenginletiren ayn zamanda da metne hareket kazandran unsurlardr. Romanda Kuran ayetlerine gndermeler, menkbeler, tm dinlerin znn ayn olduuna ynelik vurgulamayla Mevlanann Gel diyen sylemi birletirilmi; gnmz hayatnn eitlilii ve deiimlerimizin vurgulanmasyla, dnyann neresinde olursak olalm, kim olursak olalm ayn syleme ihtiya duyduumuz Ella ve Aziz Zahara adl iki zt karakterlerle (biri sradan, dieri srad)birinci dzlemde; aykr karakterler olan lgl, Dilenci Hasan, Sarho Sleyman ile de ikinci dzlemdehissettirilmitir. Ella, Aziz, Mevlana, ems, Katil, mez, Efendi, Dilenci Hasan, Fahie l Gl, Sarho Sleyman, Mutaassp, Alaaddin, Kerra, Kimya, Gevher Hatun, Cengaver Baybars, Sultan Veled, Talebe Hsam romann kahramanlar. Hepsinin ayr bir hikayesi var ve hepsi apayr kimliklerle bir emberin paralar. Onlarla tamamlanyor ember/roman. Farkl bak alar, farkl ynler, farkl mizalar, farkl isteklerle insana dair hllerin bir hikayede suret bulmasna yardmc oluyorlar. Baybarsa kzarken, yaptnn pimanlyla yaamaya mahkum olan emsin katiline acyorsunuz, Kimyann ak acsn aresizce izlerken, Kerrann skutuna ahit oluyorsunuz, Alaaddini anlamaya alrken, Sultan Veledle karlatryor ve ayn rman iki farkl kolunun ne derecede farkl akabileceini gryorsunuz, Mutaasspta gnmz yansmalarnn hala ayn olduunu ama Talebe Hsamlarn da varlnn bu iki ucu dengelediini fark ediyorsunuz. l Glne hayran oluyor ve Sarho Sleymann sorularna glyorsunuz (sizin de sorduunuz sorular bunlar) her biri apayr miza, her biri btnn bir paras, her biri hem dnemlerinin hem de bugnn insannn birer gstergesi. Zaman, mekan ve yaanan olaylar farkl da olsa, insan yine insan. Romanda, hayat izliyorsunuz. Ella, RBT yaynevinde editr asistan olarak deerlendirecei ilk kitab Ak eriatn alr ve hayatnn deieceini bilmeden okumaya balar. Ella iin Bir kitap okudum ve hayatm deiti. gndermesi var gibi grnse de aslnda Ellanun mutsuzluunu fark etmesi, hayatndaki tekdzelik, einin kendisini devaml aldatmas, konuacak bir insana ihtiya duymas, rutinleriyle kendisini hapsettii dnyann farkna varmas ve zellikle Azizle maillemesi, okuduu kitapta anlatlanlar ya da kitapta karlat tevafuklar kadar etkili olur ve Ellann fitilini ateleyen asl g de bu maillerdir yani ihtiyac olan kelimeleri konuabilecei birinin karsna kmasdr. Azizdir onun emsi ve o, ak karlamaya hazrdr. Dier nemli karakter olan Azizse hayatta en dibe batarak Fasta karlat Sufiler araclyla hayatnn anlamn kefeden ve uzun yolculuklara karak hayat an olarak yaamaya balayan, rutini olmayan ve sra d bir karakter olarak karmza kar. Birinci dzlemde yk bu iki karakter zerine kuruludur. kinci dzlemde ise olaylar daha ok emsin zerine kuruludur. Mevlanann deiim ve geliimleri daha ok yan karakterler zerinden anlatlr. Bu noktada
48
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir ems, Mevlanaya gre daha fazla vcud bulmutur roman kahraman olarak. Aslnda Azizde de emsin yansmalarn grdmz dnrsek, romann asl kahraman emstir. Romanda; zaman, ayrlk, lkeler ve kaderleri, ehir ve adap, lm, ak, ldrme, nefis ve tabakalar, eriat, Konya ehri ve 13.yy. Anadolusunun sosyosiyasi yaps, gnah, inan, kadn, zlemek, kader, yol ve yolculuk, hilik, hikaye ve grup psikolojisi gibi bir ok kavrama k tutulmu. Yazar ztlklardan yararlanarak gzel-irkin, temiz-kirli, yara-iyileme gibi kavramlara farkl bir bak as sergilemi. Badat dn emse verilen hediyeyi ems, zahirde tam tersi insanlara verir, asl olan batndr nk: gm aynay Dilenci Hasana vererek irkin grnendeki gzeli; ipek mendili l Glne vererek kirli grnendeki temizlii; merhemi Sarho Sleymana vererek yarada iyilemeyi gsterir ems araclyla yazar. Biime takl kalann payna bir ey dmeyeceinin de gstergesidir bu. Eserin baarl bir dier yn hikayeleraras gndergesel bir ilev yklenmesi. Azizde emsin hikayesi, emste Yusuf peygamberin hikayelerine gndermeler vardr. Azizde emsi, emste Yusuf peygamberi bulursunuz. Kuyuya atlarak ldrlen ems, kuyuya atlarak ldrlmeye allan Yusuf. Hibir yere balanamayan ems, dnyay gezerek emsin son duran son dura yapan Aziz. Azizle yeniden doan ve tamamen farkl bir insan olan Ella; Yusufla yanan, yalanan sonunda gzellii kendisine yeniden sunulan Zleyha ve ems iin yanan ve mrn harcayan Kimya ve hatta Kerrada Zleyhay bulursunuz. Aziz ems kadar gzel, ems Yusuf kadar. Ryalarla yollara den ems, ryalarla yollar aan/alan Yusuf Drt unsur(Toprak,Su, Hava, Ate), krk kural(Gnl Geni ve Ruhu Gezgin Sufi Mereplilerin Krk Kural). Her biri birbirinden deerli nasihatler silsilesi. Yirmi altnc kural kelebek etkisinin (her eyin birbiriyle ilintili olmas) tasavvufi almdr: Kainat yekvcut, tek varlktr. Her ey ve herkes grnmez iplerle birbirine baldr. Sakn kimsenin ahn alma; bir bakasnn, hele hele senden zayf olann cann yakma. Unutma ki dnyann te ucunda tek bir insann kederi, tm insanl mutsuz edebilir. Ve bir kiinin saadeti, herkesin yzn gldrebilir. Aslnda bu incelemeye bu krk kuraln hepsini almak lazm ama kurallar ve bu kurallarn hangi durumlarda hayat bulduunu ve bu nasihatlere insann hangi durumlarda ihtiyac olduunu anlamas iin metnin tamamen okunmas lazm ki, her bir para yerine otursun. On ikinci kuralda ak bir seferdir deniliyor. Ayn ey, romann dnyas iin de geerli. Okumak sefer etmektir. Bu sefere kan yolcu, istese de istemese de tepeden trnaa deiir. Bu yollara dalp da deimeyen yoktur.(s:118)diye devam ediyor on ikinci kural. Okur, bu sefere ktnda deiimi de gze alr. Ve sadece paray vererek btn asla olduu gibi anlatamazsnz. yleyse okura den emberi/roman tamamlamak, kendi emberinin paras klmaktr. Birbirinden gzel bu kurallardan krkncsyla son vermeli bu incelemeye tpk romanda olduu gibi. Krknc Kural: Aksz geen bir mr beyhude yaanmtr. Acaba ilahi ak peinde mi komalym mecazi mi, yoksa dnyevi, semavi ya da cismani mi diye sorma! Ayrmlar ayrmlar dourur. AKn ise hibir sfata ve tamlamaya ihtiyac yoktur.
Fikir Platformu
49
Bal bana bir dnyadr ak. Ya tam ortasndasndr, merkezinde, ya da dndasndr, hasretinde.(s:415) Hasretinde kalanlardanz ya ite bundan daha da anlaml geliyor krknc kural. Herkes emsini istiyor, ama Mevlana olmak lazm ki ems de kapna/gnlne gelsin. Romanda Bamza beklenmedik rastlantlar ancak bunlar karlamaya hazr olduumuz anlarda gelir.(s:340) diyor Aziz, Ellaya. Ve o zaman kendinize sormadan duramyorsunuz: Sahi, karlamaya hazr msn ki istiyorsun?
Fikir Platformu
50
STN KIVRIMLARI (Burhan zgen) Sinemann uzun zamandan beri uzak kald bir durumu son dnemde kimi filmlerin yeniden yakalayabildiini gryoruz. Bu da bir zaman edebiyatn gl bir biimde yapt tipler yaratma sanatdr. Toplumsaln iindeki dalmlklarn, izgilerin yeni imajlarla sinemadaki sunumu alglama biimleri zerinde gl etkiler yaratabiliyor. Sinemada bireyliklerin buharlamadan belli bir younlukla verilebilmesi imajlarn sunumunda yeni sluplarn douunu da salyor. Belli dalgalar halinde gnderilen oklar alg rejimlerini yerinden ederken, yaratlm tiplerde grdmz kararllklar, bireylemeler iindeki toplumsall daha da grnr hale getirebiliyor. Ylmaz Gneyin zellikle de Yol filminde belirginlik kazanan tipler yaratma ustaln neredeyse o dnemden beri yerel sinemada grememekteydik. Bu anlamda o dnemle gnmz arasndaki alt balantlarn (sluplar ok farkl da olsa) Zeki Demirkubuz ve Nuri Bilge Ceylan filmleriyle birlikte yeniden yakalandn sylemek mmkn grnyor. Benzer bir biimde Semih Kaplanolunun St filmi de sz konusu edilen tip yaratma ve alg biimlerini dntrme konusunda sarsc bir etkiye sahip. lkin Yumurtada karmza kan Yusuf, annesinin lm haberi zerine yllardr gitmedii, doup byd kasabaya doru bir yolculua km, bu yolculuk gittike bir tr bellek yolculuuna dnmt. Ancak bunun gemie doru bir gidi ya da bir tr nostalji olmadn zellikle vurgulamak gerekir. Yusufun aray tastamam imdiye ve gelecee ynelik bir araytr. Yusuf melankolik bir ruh hali iinde ve dnyayla balarnn byk oranda koptuu anlalan bir karakter olarak belirir. Yaad kopularn (ya da olaylarn) Yusufu Yusuf yapan hallerin varln Yumurtada hissedebilmekteydik. Ancak ne oldu? sorusunun cevaplarn St filminde bulacaz
Fikir Platformu
51
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Hikyenin kedini ina ettii zemin yzeysel olarak bir tr tara sknts deildir. Kasabada ya da tarada yaamann getirdii klie bir bkknlk durumuyla kartrmamamz gereken bir haller zinciri var burada. Daha evvelinde de Nuri Bilge Ceylann Kasaba, Mays Sknts gibi filmleri de yer yer benzer bir temann arl ierisinde ve yzeysel bir tara sknts olarak deerlendirildi. Bu tr deerlendirmeler filmlerin sunumu asndan zayf kavraylard. Kuramsal olarak ok eskilere giden kasaba- kent kartl zerine ina edilmi bir sosyolojik kavray biimi gnmz asndan pek de zmleme zenginlii sunmuyor. nk bugn iin biliyoruz ki, byk metropollerde bile kasaba veya ky ilikilerine rastlanmakta ve tm bu unsurlar i ie yaanmaktadr. O halde buradaki meselemiz tara skntsnn ve onun yaratt bireylemenin ok tesindedir. Dahas Yusuf lemesinin iki filminde grebildiimiz ve ncsnde geleceini hissettiimiz ey Yusufun ruhunun kvrmlarnn toplumsallama sanclar ile birlikte nasl ekillendiidir. Semih Kaplanolu Yumurtada bize bir tip sunmutu. Yumurta Yusuf karakterinin iine sirayet edebilmemiz iin bir tr kap ilevi gryordu. Bir tr eik hali. Aralanan kapnn eiinde durabilme hissini yaamaktaydk Yumurtada. (Kap metaforunun Zeki Demirkubuz sinemasnda temel bir gnderimi olduunu hatrlamakta yarar var. Kapanan kaplarn bir ekilde almas, resmi kurumlarn arzal kaplar brokrasideki aksaklklar ve bireyle brokrasi arasndaki kopularn bir gstergesi olarak kafkaesk bir durumu ortaya koymaktadr. Bireyin kendini brokrasiye kapatma lks yoktur. Bu denense bile brokratik aygt bireyi bulacak ve edilgenletirecektir. Bu bakmdan Demirkubuzun kaplar Kafkann kaplarn artryor. atonun hi girilemeyen kaplarn aralamaya alyor sanki Demirkubuz.). Kaplanolunun sinemasnda ise odada olma halinden ziyade eikte olma hali vardr. eri ile dars arasndaki kap eiinde durma hali. yle ki Yusuf bir tr kmldayamama durumundadr. Bu durum Yumurtada daha belirgindir. Stte ise tedirginlik haline yakalanm bir Yusuf vardr. Bir eyler olacaktr ama bu belirsizdir. air olarak kabullenilecek midir Yusuf yoksa st m kalacaktr ya da dier air aday arkada gibi iilik mi olacaktr yazgs? Kukusuz Yusufla annesi arasnda grnmez balar vardr. Anneye ayakkab alma arzusu ya da peynirlerin doranmas iin alnan yeni bak armaann zneler arasndaki ruh yolculuunun gcn gsteren pratiklerdir ayn zamanda. (Yusuf armaan mbadelesini sklkla kullanr. Yumurtann banda arapla takas edilen kitab hatrlamakta yarar var. Kaplanolu burada, daha bandan parann gcn Yusuf karakterinde bertaraf eder.) Yine Yumurtada Yusufun balangta tereddtl olsa da annesinin adan yerine getirmek iin kurban kestirmesi ve Stn en nemli sahnelerinden biri olarak karmza kan sazan balnn yakalanmas (bu da doann Yusufa bir armaandr.) ve anneyle oul arasndaki geveyen balarn bir armaanla (sazan bal) yeniden yakalanmaya allmas; Yusufun kendisi iin ok deerli olan, ilk iirinin yaynland dergiyi ii arkadana vermesi armaan mbadelesinin gl etkilerini gstermektedir. Yusufun ruhundaki krlmalar gelecek olan byk bir krizin kvrmlardr. Askere gidememek (fiziksel rahatszlk), st satamamak (anneyle olan balarn zayflamas), ve ldrme duygusunu ortadan kaldran, byk bir ksmet olarak gelen devasa sazan balna baba adaynn avlad yaban rdeinin tercih
52
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir edilmesi. Tm bunlar byk krizin habercileri olarak belirirler ve tedirginlii gittike daha ok arttrrlar. Zincirleme olarak gelien bu olaylar Yusufu tedricen bir eie doru srkleyecektir. Bu ayn zamanda filmin hznn artt bir aamadr. Hzlanan filmin ritmi deildir sadece Yusufun ruhu da byk bir hzn iine girmitir. Yusuf sara nbetine yakalanarak kaza yapt ve stlerinin dald noktadan itibaren bir bakalama iine girmitir. Burada Yusufun ruhu kvrlr. Dalan, dklen st deildir sadece. Stle birlikte Yusufun btn hayat dzenekleri de dalr. Yusuf artk ocuk olmaktan ve belki de gen olmaktan da kacaktr. Yetikin olu iilemeyle gerekleecektir. Bu ayn zamanda birok kn da kapanmas anlamna gelecektir. iirlerini paylat ii arkadann mecburiyetten olarak formlletirdii lna karlk buna mecbur deilsin demiti Yusuf. Ancak bu mecburiyet durumuna adm adm kendi de girmitir. Filmin sonundaki kask feneri sahnesi Yusufun iine girmi olduu bakalamay ve yaad travmay benzersiz bir sinema diliyle ifade eder. Yusuf izmeleriyle, zerindeki i elbiseleriyle ve en nemlisi de fenerli kaskyla bir ok ifadesiyle belirir. Bu sahnede Yusufun baklar artk bambakadr. O sanki artk baka biridir. Kaskndan yaylan k gittike younlaarak, objektifin merkezine doru kayar, izleyenin gzlerini kamatrr ve her ey beyazlar. Bu noktada sinemadaki izleyici bakarken, birdenbire baklan pozisyonuna der. Bu sahne Yusufun yaad okun grsel bir sunumudur; yaam dzenekleri dalm bir znenin iine girdii bir mecburiyet halinin ifadesidir. Bu ayn zamanda stn younluundan, akkanlndan, beyazlndan kp yumurtann sertliine, her eyi iinde gizleyen ketumluuna da bir geii ifade eder.
Fikir Platformu
53
Huzursuz Bacak - Mustafa Kutlu (Suzan Baarslan)
Modern anlatnn Yunusudur Mustafa Kutlu. Ne kadar da sade, kolay sylenmi ifadeler, ne kadar kolay okunuyor dediiniz anda okuduunuz cmlenin anlamn dndnzde, okuduunuzun sadece grnd kadar olmadn anlyorsunuz. Kutlu, hikyelerini daim eyll aynda -eylln dourgan ocuudur o- ve daim iimizdeki kk, sradan, gze arpmayan insan zerinden anlatr. Sokakta yanmzdan geen biridir anlatt. Bu noktada Hseyin Suyla paralellik gsterir/vardr iledii konu olarak. Oysa ondan, Sunun hikyelerinde karmza kan lirizmle ve zaman olgusunu kullan biimiyle ayrlmaktadr. Kutlunun hikyelerinde gereklik tm plaklyla verilir ve Suda, zamann durduu hissini veren an -mekn ve zaman gemie hapsolmu bugn anlatrKutluda devinim kazanmaktadr. Huzursuz Bacakn Kutlu hikyeciliinden ayrlan ilk yn eyll deil austos aynda ilk basksn vermi olmas. Biraz daha beklense -ok deil bir ay belki daha az- eyll aynda baslacakken; Huzursuz Bacak, Kutlu geleneinin dna karak farkl bir zamanda okuyucusuyla buluuyor. Dier bir ynse eserin fikri ynnn ar basmas ve muhafazakr gelenein eletirisi olma zellii tayor olmas. Bu sefer anlatt bireyde/bireyle kendini sorgulayan bir kesim, bu kesimin hatalarnn tespiti ve bunun sadece bu kesimle snrl kalmayarak genel bir sistem sorgulamasna dnm olmas. mer Faruktan balayan yolculuk nce bir kesimin gemiinin ve bugnnn sorgulamasn ierirken, sistemin iindeki bireyin sorunlarn nasl zebilecei sorusuna bir cevap aramakta ve bunu Trkiye gerekliini ortaya koyarak yapmaktadr. Eserin ilk blm Siz bu hikyeyi daha nce okumutunuz adn tayarak anlatnn metinleraras bir gnderme yaptn ifade ediyor ve bizi Kutlunun
54
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Srdaki Satlk Huzur (1990) hikyesinin ilk bir buuk sayfasyla, daha dorusu, bu hikyenin kahramanna benzer birinin yllar sonra memleketine dnmesiyle[1] balayan hikyesine ynlendiriyor. Anlatnn metinleraras gndermelerinden bir dieri de -ki bu ok orijinal ayn zamanda ho bir bulu- kendi kurgusunun gerekliinde -Huzursuz Bacak- kurgu dndaki gerekliine ait ismini ve baka bir hikyesini -Mustafa Kutlunun p adl hikyesini mer Farukun okumas ve okunan eserin aynen aktarm- ve okunan bu hikyeden yola karak Edebiyat ne ie yarar? sorusunu okunan bu hikye ile aklamaya alm olmasdr. (s.109-113) Buradan yola karak yazarn mer Faruk araclyla bu soruya, en azndan okuyan rahatsz eden, kimin ipine sarldmz hissettiren, bir ipucu veren, adm attran ve atlan admn aklen olmasa bile kalben doru olup olmadn sorgulatan bir zellii olmas gerektii fikrine sahip olduu ortaya kmaktadr. Anlat mer Farukun yurt dndan dnyle balar ama aslnda asl anlat duvar metaforuyla balar. Biz eskiden duvarlarla konuurduk. Duvarlar anlatrd memlekette olup bitenleri. G kavgas onlarn zerinden yaplrd. Onlarn rengi yansrd insanlarn yzlerine. Duvarlar ykmlar Tarihin sonu. (s.7) Duvarlar bir dnem siyasetin, fikirlerin tayclk grevini stlenen birer sembolken, mer Farukun gzlerinden; bu duvarlarn ykldn, yklmayan duvarlarn zerindeyse konser afileri, yerli ve yabanc arabalar, piyangolar, mankenlere ait resimler, yazlar olduunu gstererek, tamamen deien memleketi, zihniyeti, bir dnemin sonunun geldiinin ifadesini duvarlar zerinden vererek anlaty eski-yeni atmas zerine oturtur. Anlatnn leitmotifi Ne yapmak lazm? sorusu. Aslnda bu leitmotif, arayn ve arayan bireyin sorgulamasnn gstergesi ve anlatnn ismiyle de balantl. Anlatda mer Faruk, Bu huzursuz bacak bana lkemin hatras oldu. Ne zaman bir olumsuz durumla, bir d krkl, dramatik bir hal, bir zulm, bir soygun, bir hakszlk, bir yanllk grsem bacak tklyor.(S.38) derken, huzursuz bacak memlekete dair olumsuz bir durumun gstergesi olarak lkesinin sorunlarna ilgisiz kalamayan, sorumluluk sahibi bireyi/aydn iaret ediyor. mer Farukun tespitleri ve ne yaplmas gerektii konusunda cevaplar olmasna ve istikbali kurmak iin lkesine dnmesine ramen, sonunda bir kitap yazmaya karar vererek doaya dnmesi anlatnn paradoksu aslnda. Kanaat ekonomisi adl kitap yazsa dahi bunun benimsenmeyecei, benimsense de uygulanmayaca, rafta rmeye braklarak unutulmaya mahkum bir kitap yazmann anlamn sorgulayp tm bu negatif dnceleri egale ederek, sonunda denize de atacak olsa kitab yazma kararyla bacaktaki tklamasn durduran ve kendi zmn reten mer Faruk sadece sistemden kaarak baba yadigar iftlikte saklanmay tercih eder. Tm devinimin iinde, edilgen bir yolun tercih edilmesi ve ka fikri, edilgen aydn geleneimizin hl devam ettiinin gstergesidir. Tanzimat ikinci dnemle balayan sistemle uyuamad iin uzak yerlere/topraa/tabiata kama temi zellikle Servet-i Fnnda- Eve Dnen Adam temiyle btnleen Kutlu
55
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir karakterlerinin iinde mer Faruku farkl bir noktaya tamakta. Aslnda Kaplar Amak ve Ya Tahamml Ya sefer adl hikyelerinde Eve Dnen Adamn yceltilmesi ile karlarken bu hikyede eve dnen adamdan beklentilerin sorgulanmas ve zmn aranrken sonucun doaya ynelme olarak sunulmas Drbnl iekte de vardr bu tem- ama bu edilgenliin ortaya kartt ka temi, aydn kimliine ait bir sorgulamay da ieriyor. Sistemde tlmemek iin Babil Kulesini ina eden aydn profili. Anlatda, niversite-genlik hareketleri, askerlik-olgunluk, stanbul(aile, mimari, gnlk hayat), muhafazakrlk nedir?, dindarlk-muhafazakrlk ilikisi, Trk muhafazakrl, rektrler, ikinci el maazalar -ikinci el maazalar zerinden postmodernizm sorgulamas ve kitsch hayatn eletirisi-, siyaset ve ilikileri, sahte rak, marka-imza fark zerinden sanatkrlk ve hegemonik mistifikasyon, ekonomi, gndelikiler, Trk esnaf, modern lkelerle Trkiyenin farklar, edebiyat, vatan nedir, mimari meseleler ve gkdelenlerin anlamsorgulanm ve aslnda tm bu sorgulamalarda deien hayatmzn, eskinin yerini alan deerlerin, fikirlerin, hayat tarznn sorgulamas eletirel bak asyla hatta yer yer ironik bir slupla gerekletirilmi. zellikle Direk Alinin kahvesinin bara evrilmesiyle yaanan zihniyet deiimi eserde nemli bir noktay vurguluyor. inde fikri sohbetlerin yapld kahvenin deiimi ve geriye eskiden hibir ey kalmayyla eski-yeni atmasnda eski/ideal olann yitip gittii, yeni/taklit olann eskinin yerine konduu ifade edilmektedir. Eskiye ait olandan/kahveden geriye sadece erevesi tozlanm bir fotorafn kalmas, gelecei kurmak iin lkesine dnen mer Farukun gemiin artk solgun bir an/eya olduunu anlamas ve zerine ina edebilecei bir gemi/birikim olmadnn gstergesi olarak modernitenin neden olduu kopuu ifade etmektedir. Hayata dair anekdotlarla dolu olan hikyenin en etkileyici ksmlarndan biri ise Bu Manzara Bizi Aar adl blmde yer alan inaat ukurunda alan ihtiyar usta ve gen yardmcsnn yaadklar beklenmedik hadisedir. Her eyin birdenbire olduu, kasrgann balayp hemen bittii ama tabelann koparak gen yardmcnn bana derek onu bayltt sahne ve oradaki ifadeler: Bir kk kasrga, yerinden kopan tabela te hayat Ama ne? Okuyucusuna hayatn beklenmedik gelimelerini hatrlatan yazar, okuyucusunu dnmeye davet ederek okuyucuyu da aktif bir hle getiriyor ve dnyorsunuz. Hayat nedir? Tpk p hikyesinde mer Farukun dedii gibi rahatsz oluyor ve sorgulamaya balyorsunuz ve yazar bu noktada edebiyat ne ie yarar sorusuna verdii cevabn karln alm ve bir edebiyat eserinden beklediini gerekletirmi oluyor. Anlatnn biim zelliklerine baktmzda, bak asnn kahraman anlatc bak as (ben anlatm) olduunu ve yaananlar, mer Farukun kendi azndan anlattn gryoruz. Anlatnn anlatm as ve sunu biiminde, ie bak yntemi (i monolog ve yaanmakta olan aktarm), tasvir ve montaj teknii
Fikir Platformu
56
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir kullanlmtr. Yola koyulduk. Kavaklar, tozlu yapraklaryla yeni dikilmi nar aalar, akasyalar, zakkumlar yol kenarnda esas durua gemilerdi. nmzden yanmzdan geen aralar, aalarla birlikte beni sessizce selmlyorlard sanki. Bir daha vay canna Byle bir karlama trenini mmkn yok hayal edemezdim. Bunlar benim yllar nce brakp gittiim aalar, yollar ve frler deildi (S. 6-7) ( monolog-tasvir) Dnya bir gndr, o da bugndr. arambal Deli Remzi. (Montaj) Anlatda; iir, ark, hikye, halk deyileri gibi eitli trler bir arada kullanlmtr. Ooooo Sen yana ben yana kimizin resmini karsnlar yan yana (s.14) (ark) Babalar paltolardr; gri, yeil, lacivert / Her pederin pederi kendi yreine dert[2] (s.50) (iir) P Adam koltua oturmu, urgan kalnlndaki ipi byk bir evkle ekiyor, ekiyor, az sonra ucunu yakalayacan (bulacan sanyordu. pin ucu pencereden sarkm, kim bilir nerelere uzanmt. Ka saattir ekiyordu ipi, yorulmutu, ama gevemiyordu, ekmeye devam ediyordu; nasl olsa ucu geecekti eline. te o zaman! (S.109-113) (Hikye) Men t senin yannda hasretem sana (s.118) (iirden bir dize)[3] Harabat ehlini hor grme akir / Hazineye malik viraneler var (s. 56)[4] (menkbeye gnderme) Davul dengi dengine (s.31), Madem yle, ite byle (s.58.) (halk syleyileri.) Huzursuz Bacak, olan olduu gibi anlatan, anlatrken zorlanmayan, zorlamayan, devingen bir anlat sradan grnenin/insann, sradan/bildik ifadelerle anlatmnn sra d etkisi. Hikye yazmak roman yazmaktan zordur, azla ou anlatmak yetenek iidir ve Kutlu bu noktada, baarl bir hikyeci. Okuyucusuna herhangi bir eyi, ok iyi bildii bir eyi, acaba bir sayfa sonra ne olacak merakn hi kaybettirmeden anlatyor. Anlatlan dinliyor gibi okuyor, sorguluyor, kendinizce cevaplar veriyor, pasif deil aktif bir okuyucu olarak okur-eser arasnda organik bir ba kuruyor ve kimi yerde tebessm ederken kimi yerde oturup dnyorsunuz. Mustafa Kutlu ite bu noktada ok ansl bir yazar. [1] Ayhan Demir, Mustafa Kutludan Huzursuz Bacak [2] Hsrev Hatemi, Postniin adl iirden. http://siir.ozgurask.com/siir.asp?id=5948 [3] Rabia Hatun
Fikir Platformu
57
Yeryznn Lanetlileri (zlem Yaz) Siyasetin kmaza girdii, maluplarn mitlerine zm deil galiplerin karlarna hizmet etme arac haline geldii bir dnyada biz ne kadar yceltirsek yceltelim, objektif ve amaz deerler atfedersek edelim sosyal bilimler dediimiz alan da byk oranda ideolojik bir kurgu olmann tesine geemiyor. Kimilerine gre ise sanat modern dnyann acmaszlna ve insan ruhundan alp gtrdklerine kar kiinin en iyi belki de yegane direni arac. Tarihi ou zaman egemenler yazyor, biz okuyoruz. Ve egemenlerin yazd tarihin tesindeki hakikati, yenilenlerin sesini arayan tarihi bir yn tahrip edilmi, el konulmu belgenin ierisinden gerek denilen o eriilmesi g ama aramaktan da asla vazgemediimiz gzelin peinde didinip duruyor. Bulduklarn kitlelere sunma hususunda ise mutlaka resmi sfatl, kabul grm bilim insanlarndan ok daha ansz, bir o kadar da korunmaya muhta. te yandan ne kadar tarihe zerinde uzlalm yalanlar yn da desek gerek dediimiz o gzel, btn gzeller gibi zamann ierisinden bir ekilde ortaya kmay, kendini gstermeyi, yokluunda at oynatan rakiplerini alt etmeyi seviyor. Bazen bir szl tarih gelenei bazen nesilden nesile geen trkler, resimler, el yazmalar bazen de roman haline getirilmi bir hayat hikayesi, bir hiciv yazs tm o tartlamaz olmu resmi dorularn cilal yzeylerini rseliyor, altndaki gizlere k tutuyor.
Fikir Platformu
58
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Bugnlerde izlediim bir sinema filmi de bazlar iin belki de byle bir iz brakan, soru iaretleri oluturan bir yapt olmaya aday. Tanrnn Vadisinde isimli film Iraktan dnen Amerikal bir askerin gizemli lmn aratran babasnn yaadklarn anlatyor. Gerek bir olaydan alnd sylenen filmde len gencin babas bir arsada yaklm, paralanm cesedini bulduu olunun katillerini aryor. Deliller kimi zaman babay uyuturucu mafyasna kimi zaman ise Iraktayken bir arada savat genlerden firar etmi Meksikal bir gmen gencine gtryor. Balangta olunun dramna ilgisiz kalan polis mfettiine benim olum ln ortasna demokrasi gtrmek iin gitti, bundan fazlasn hak ediyor diye baryor acl baba. Bazen Irakta yaadklar cehennemi anlatan bir arkada oras iin savamaya demez nkleer bomba atmal diye alyor, kimi zaman da baba olunun katili olduunu dnd Meksikal genci dverken siz gmenler hep bylesiniz hep elinizde bak vardr ve adam dorarsnz deil mi diye baryor. Filmin sonunda ise Amerikan ideallerine gnlden bal, olunun bir kahraman olduunu dnen baba basit bir gerekle kar karya geliyor. Olu ne bir gmen tarafndan ldrlm, uyuturucu mafyasna kar koyan bir kahraman ne de eski masum evlad. O uzak diyarlara elleriyle gnderdii ve kendisiyle birlikte giden tm arkadalar gibi artk savan acmaszlatrd bir cani. Kendi gvenliini atee atmamak iin kk bir Irakl ocuu tankla ezecek ya da esirlere ikence ederken kahkahalarla glecek kadar deimi olan olu ve tm arkadalar artk dndnde bildii insanlar deiller. Artk hayat tarzlar haline gelmi bir uyuturucu ve seks partisinden sonra dier asker arkadalar her zamanki kavgalarndan biri gibi balayan bir kavga sonunda olunu baklyor, doruyor, yakyor ama karnlar ok da a olduu iin gmme zahmetine katlanmadan bir arsaya atp beraberce tavuk yemeye gidiyorlar. Gerek ortaya ktnda O da olsa byle yapard, bizi anlamtr diyor bir tanesi. Onlar iin bu olayn anlam bu kadar basit ve sradan. Bir lkeyi igal iin giden askerlerin bir daha eskisi gibi dnmedii, ruhundaki deimeler filmlerde, romanlarda defalarca baar ile ilenen bir konu. Btn bu lkelerde evi yklan, yaknlar ldrlen artk milyonlarla ifade edilen sava, tecavz maduruna ise kimi zaman yine de insanlk sende kalsn diyen, kimi zaman hadi unutalm, yeni bir sayfa aalm imasnda bulunan bazen de tamam yaplanlar ktyd amalarla konuan medeni bir dnyann korkular ve aclar bir yana, bir de maluplarn psikolojisi var.. Muktedirler savaa balayaca an da hadi artk bitirelim diyecei an da kendisi seiyor. Yzyllardr kymeti kendinden menkul varlna ykledii ayrcalklar, ona bunu yapma hakkn verdiini vehmettiriyor. Iraka gidip de dnen asker bir daha giderkenki asker deil. Vietnama da yle. yle acnlas bir felaketin iine attlar ki onu, yarglama hakkna da sahip deiller artk. Ancak yardm etmeye almallar o feda edilmi evlatlarna. Peki o askerin yllardr dnyann en gl ordusunun imkanlar ile ezip getii lm bazen bir dn evinde bazen bir kahvalt sofrasnda ya da bazen en az Amerikal asker kadar vatanm dedii deerler uruna arprken tatmlarn saysz yaknlar iin nasl olacak bundan sonra hayat.
Fikir Platformu
59
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir 11 Eyll saldrsnn yaand gn bat iin bir milatt. O gnlerde Newyorka giden herkes insanlarn bir baka trl olduunu ve artk dnyaya daha ktmser, daha gvensiz ve intikamc baktklarn gzlemlediklerini anlattlar. yi de modern dnyada baka hayatlara baka varolu biimlerine frsat tanmayanlar dayatt modernizm algs ile bizzat bu sonucu kendileri hazrlamadlar m? Noam Chomsky gibi yazarlar yllardr bu sonuca kar uyarmadlar m bizleri sorusunun cevabn aryor Giovanna Borradori Terr Gnlerinde Felsefe isimli kitapta.. Kurban ne kadar baka bir tr, bize benzemeyen baka bir varl artryorsa o kadar maduriyetini yitiriyor vicdanlarmzda. Burkalarna brnm bir Afgan kadnn ya da sakall bir Petun erkeinin yzne bakmak sanki bu lkede igal altnda len, kara maynlarnn sakat brakt on binlerce insan grnmez klyor gzmzde. gal altndaki Filistinde yllardr direnmeye alan insanlarn kanksanm manzaralar, yklp yok edilmi evleri, baheleri, sradan bir srailli aileye her gn su verilirken, bir Filistinlinin roket tehdidi altndaki sokaklardan geerek bir emeden kovasna su doldurmaya alarak srdrd hayatn gremeyen insanlk imdiler de abluka altna alnm Gazzede yiyecek ve ila satn alabilmek iin binlerce insann toplanp Msra alan duvar ykarak yaamaya deil daha yava lmeye alt utan grntlerini de ayn umursamazlkla seyrediyor. 17 Ocaktan beri abluka altna alnm, Msrn bile snrlarn kapatt Gazze elektriksiz, susuz bir mahpushanede hepimizin gzleri nnde can ekiiyor. Bizler tm bu yeryz lanetlilerini zihinlerimizin kuytularna gmerek bir slk alyor ve gzel bir dnyann, barn hayalini kuruyoruz yaadmz topraklarda. Can ekien Gazzenin olmayabileceinin, olduu bir dnyada intihar bombaclarnn
daha on yl nce Srebrenitzann yaand bir Avrupada o topraklarn bir adm berisinde biraz daha demokratiklesek meselelerimizi zp, kendimizi gvende hissedebileceimizi vehmediyoruz. Kresellemi bir hakszlk anda dnyann mutlu aznln oluturan bir ksm yeryznn tm zenginliklerini kullanrken dier tarafta alktan ve savatan kaan saysz insann g yollarnda, ak denizlerde boulduu, kamyon kasalarnda havaszlktan ld, insan tacirlerinin elinde pazarlara srld, artk sadece Afrikann deil, inden Asya lkelerine her gn yzlerce insann alktan ld gerei ile yz yzeyiz nicedir. Ne kadar kurgu ne kadar gerek bilinmez ama El-Kaide terr ve Somalili korsanlar gibi olaylarn, modern dnyann kendisine reva grd zulmlere kar (Fanonun deyimi ile) yeryz lanetlilerinin bu defa bir o kadar acmasz cevab olup olmadn tartyoruz. te yandan hayat denen ey var olduka her eye ramen umut etmeyi, adalet iin mcadele etmeyi ve direnmeyi srdrmek zorunda olduumuzu da biliyoruz. Zaten baka aremiz de yok.
60
Yasakl Bir Filmin Anlattklar(Talha Can) Byk Adam Kk Ak Trkiye, son 40 yldr yaad terr sorunu sebebiyle toplumda tohumlar ekilmi nyarglarla bouuyor. Toplumda kamplamalara, ztlamalara ve hatta kavgalara sebep olan bu nyarglarn altnda yatan en byk neden ise karlkl anlayszlk Bu sorun ise kendini en ok Trk - Krt ayrmnda gsteriyor. Bin yldr ayn corafyada ayn deerleri paylaan Trkler ve Krtler, bugn aralarna ekilen nifak tohumlar yznden bir evde kavgal iki karde grnts veriyor. Birbirini dinlemiyor, anlamyor, anlamaya almyor belki de Devleti ve otoriter zihniyetin topluma gnden gne nfuz etmesi yaray daha da derinletiriyor. Bu konu hakknda -olmas gerektii gibi- her gn bir eyler yazlyor, iziliyor, derleniyor Ve bizler gryoruz ki karlkl anlaya sahip olmadan zihinlerimizdeki bu nyarglardan asla kurtulamayacaz ve belki de karlkl sevgimizi hep tarih sayfalarndan okuyacaz Birbirini sevmeyle sonulanan karlkl anlayn konu edildii bir film var karmzda Altn Portakala be dalda aday olmu1, tamamn kazanm ama Sinema, Video ve Mzik Eserleri Denetleme Kurulunca yasaklanm2 bir film; Byk Adam, Kk Ak. Nefretin yerini giderek aka brakt bir hikye Kahramanlar 75 yandaki bir yarg emeklisi ile yaknlarn kyne yaplan bir operasyonda kaybeden kk bir Krt kz3 Kk bir Krt kz olan Hejar bir akrabas tarafndan bir avukatn evine braklr. Ancak bu evde kalan iki militan, polisin baskn sonucu ldrlnce Hejar kar daireye, cumhuriyet ilkelerine son derece bal emekli hkim Rfat Beyin evine kaar. Trkeden taviz vermek istemeyen Rfat Bey ile Krteden baka dil bilmeyen inat Hejarn ortak yaamlar iti kak ile balasa da, birbirlerine snmaya baladktan sonra nce Trke-Krte renirler, ardndan da birbirlerini sevmeyi Bu hikyeyi ana hatlaryla gzmzn nne getirdiimizde varmak istediimiz mutlu sonla karlayoruz. Fakat filmi detaylaryla ele aldmzda bu mutlu sona gtren yolda daha kat etmemiz gereken mesafeler olduunu gryoruz. Bize her zaman bahaneyi arpackta deil de bir kerecik olsun bakan gz de aramamz gerektirecek mesafe Baarmamz gereken de bu herhalde.
Fikir Platformu
61
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Buyurun bu yasakl filmi detaylaryla analiz edelim ve zihnimizdeki prangalar beraber kralm Filmin balang sahnesinde stanbulun ara sokaklarnda yryen iki ark gryoruz. Dounun mtevazi arln hissettiren admlarla metropol stanbulun ara sokaklarnda ilerleyen gebe arklar Mmtazer Trknenin Krt sorununa zm olarak sunduu stanbul modelini4 hatrlarsak filmin hemen banda sergilenen bu tablo ok manidar Tabi bu sahne bir o kadar da aresizlii sembolize ediyor. Krt dede Evdo, yakn akrabas kk bir kz olan Hejar, baka bir yakn akrabas olan Krt kkenli ve halinden stanbul hayatna entegre olduu anlalan avukat bir bayana brakmaya gidiyor. Bu hznl ayrln sebebi ise Evdonun btn ailesini operasyonlarda kaybeden Hejarn gelecei hakkndaki kaygs ve aresizlii Avukat ise filmin ilerleyen sahnelerinde Hejarla yollar kesiecek olan emekli yarg Rfat Beyin kar komusu. Avukatn evinde polis tarafndan aranmakta olan iki militan kalyor. Evdo, Hejar brakp gittikten sonra polis eve baskn yapyor Burada dikkatimizi eken bir sahne var; polis evin etrafn sarnca Krt avukat evinde arlad militanlara teslim olun, birka yl kar yatar, yeni bir hayat kurarsnz arsnda bulunuyor. Polisin operasyonunda da baz hatalarn olduu grlyor. Birincisi, operasyondan nce salkl bir istihbarat faaliyeti yaplmam ki evde her eyden habersiz kk Hejar varken operasyon yaplyor ve Hejar atmann iinde kalp yaralanyor. Buna ramen Hejar operasyondan sonra polisler evde arama yaparken kap komular Rfat Beyin evine geiyor. kincisi, militanlar ldrlp atma bitince yerde yaral yatan avukata silah dorultuluyor, avukatn ate etme yalvarmasna karlk bir memur -ne sebeple olduu farkl analizlerle ortaya konabilir- ate edip avukat ldryor. Tm bu olanlara ahit olan Rfat Bey, daktilosunun bana geiyor ve yeni bir yazya balyor; Polis Devleti mi, Hukuk Devleti mi?. Bu arada Rfat Beyin evinde temizliki olarak alan ve Rfat Beyin bu konudaki otoriterce hassasiyetinden tr Krt olduunu aklamayan Sakine, eve aldklar ve hala olayn okunu atlatamam Hejarla Krte konumak durumunda kalnca Rfat Beyden bir daha Krte konumamas iin uyar alyor. Rfat Bey, ertesi gn Hejarn yaad bu olaydan sonra kap zili (operasyondan nce polisin uzun uzun zile bastn hatrlyor), polise ve askeri niformaya kar byk bir tedirginlik sergilediini fark ediyor. Filmin burada verdii mesaj Gneydouda skynetim zamannda karakollarda ve hapishanelerde yre halkna yaplan muamelelerin bugnk tedirginlik ortamna zemin hazrlad eklinde yorumlayabiliriz. Rfat Bey, kk Hejara yeni kyafetler vermesine ramen Hejar eski kyafetlerine kar alakasn hi kesmiyor. Burada grdmz ise insanlarn kltrel balarnn onlarn en deerli yanlarn oluturduklar bilincinde olabilmemizdir. Filmin en gzel mesajlarndan biri de Rfat Beyin Hejarn sanda bit olduunu anlayp zm arad sahnede veriliyor. Rfat Bey byk bir telala Hejarn salarn keserek soruna kknden zm bulmak istiyor. Hejar tepki
62
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir verince Rfat Bey, bit ilacyla Hejarn san ykyor ve ardndan Hejarn salarn taryor. Gnmzde terrle mcadelede toplumsal bir krize sebep olacak kkten zm gibi otoriter yaklamlarla konuya yaklaanlarn bit iin sa kesme ya da bit iin saa ila kullanma rnei zerinde bir kez daha dnmeleri gerekmekte. Rfat Bey, Hejarla olan hikyesinde bata nyarglarla ve otoriter devleti zihniyeti temsil eden bir tavrla balarken zamanla kendisi iin Krtleri temsil eden Hejara kar sevgisi artyor ve yava yava nyarglar krlmaya balyor. Bu sreci Trkiyenin hikyesi iin yorumlarsak birlikte yaam iin herhalde ihtiyacmz olan ilk ey birbirimize kar nyarglarmz krabilmemiz Aksi halde, Rfat Beyin zoraki Trke kullanmn Hejara dikta etme abasnn karsnda kk kzn ne kadar da inat durabildii, hlbuki Rfat Beyin filmin ilerleyen sahnelerinde zamannda yasak koyduu Sakineden rendii Krte kelimelerle Hejara jest yapmas zerine Hejarn Trke kelimeler rendiini filmde ahit oluyoruz. Filmde nyarglarn nasl bir hastalk olduunu gsteren bir sahneden daha bahsetmek gerek; Rfat Bey, Hejarla birlikte bir restoranda girer ve sipari verip telefon etmek iin masadan ayrlr. Bu arada garson, kk Hejara bir ikolata verir. Restorandan ktklarnda Hejar, Rfat Beye az nceki dner smarlamasna karn bir ikolata ile cevap vermek ister. Fakat hi beklemedii bir ey olur; Rfat Bey, Hejarn kendisine uzatt ikolatay grnce Nereden aldn bunu, ben bu yama geldim hrszlk yapmadm, seni Krt diye azarlar ve tekrar restoranda girip ikolatay teslim edecekken gerekleri renir, ok piman olur fakat Hejarn kalbini tekrar kazanmak gerekten zor olur. Toplumsal nyarglarn iftiraya varacak yaftalamalara uzand bu rnekle ok gzel sahnelenmi. Toplumsal uzaklmz, kendi insanmzn birbirine kar ne kadar uzak durduu ve birbiri hakknda ne kadar da az ey bildii filmde yle gsteriliyor; Rfat Bey, Hejarn eski kyafetlerinin iinden Evdonun adresini bulur. Hejarn ilk geldii gnden beri Evdo diyerek alamas zerine Evdoyu bulmak iin stanbulun meskenlerine doru yola koyulur. Rfat Bey, yllarca bu lkede yarglk yapm, insanlar arasnda hak taksimatnda bulunmu fakat ilk defa kendisine uzak grd bu insanlarla ayn dolmua binmi, yaadklar yerleri grmtr. Filmde lanse edildii ekliyle bu lkenin insanlarnn yalnzca scak evlerinde rahat bir hayat yaayan, Cumhuriyet Gazetesi elinde (filmdeki ekliyle) ayn yudumlayanlardan ibaret olmadna ahit olur. stanbulun sokak hayat ok farkldr; muhafazakar, komnisti, milliyetisi, Krd, Laz, travestisi, isizi, gmeni Rfat Bey, Evdoyu bulur Evdo, byk bir nezaketle Rfat Beyi ieri davet eder, tanrlar. Rfat Bey, evdeki ocuklarn halini grnce ve hallerini bir de Evdonun azndan dinleyince Hejardan bahsetmez. nk belki de Hejarn hayat, huzuru artk Rfat Beye baldr. Evdeki manzara toplumumuzda birbirine kar sevgi ve saygnn esasnda hep var olduu, fakat bunun birbirini dinlemek ve anlamaktan getiini bizlere gsteriyor. Evdo, evin en rahat yerini ve tek koltuu Trk misafiri Rfat Beye ayrmtr. Hele Rfat Beyin emekli yarg olduunu renince hukuka olan saygsn verdii selamla gsterir. Filmin bu sahnesinde yine ok nemli bir gerek vurgulanmaktadr. Evdo, Rfat Beye durumlarndan bahsederken yle der: Biz arada kalmz beyim, bir tarafta devlet, bir tarafta gerilla Ne yapalm? Bu cmle hem filmin hem de yllardr
63
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir yaadmz sorunlarn en arpc gereklerinden biri. Kamuoyunda yaplan mlakatlarda da en ok karlatmz bu gerein aktrlerinin bir yanda terrist bir grup dier yanda ise devletin bulunmas ok ac Oysa devlet, insann aresizlie itmemeli, hele bylesine ciddi bir durumda devlet halkna yanda olmas gerekirken, izlenilen otoriter ve militer politikalarla blge insan iki arada bir derede braklmakta ve bylece sorun daha da katlanmaktadr. Rfat Beyin nyarglar krlmaya baladka nceleri kendisine ok uzak grd bu insanlara kar zamanla yaknlk duymaya balar. Evdodan habersiz, oturduu meskenin telefon borcunu der. Yllardr yannda altrd, Hejarn eve gelmesiyle Krt olduunu anlad ve o andan itibaren evde Krte konuulmasn yasaklad Sakinenin evini ziyaret eder, ondan Krte kelimeler renmeye balar ve rendii bu kelimelerin karl olan Trke kelimeleri Hejara retir. Filmin yasaklandn bata sylemitik. Esasnda toplumsal sorunlarmza bu kadar iyi eilen ve verdii mesajlarla adeta zm arayan bu filmin neden yasakland pek de anlalr deil. Fakat bu konuda alakadar olabilecek bir sahneden bahsetmek gerek; Rfat Bey, Hejarla bir akam yemei yerken rahmetli annesini ve karsn hatrlamtr. Ardndan televizyonu aar, haber saatidir Karna kan ilk haber ehit cenazelerini gsterir. Kanal deitirir. Bu sefer ldrlen terristlerin cesetleri ekranlardadr. Tekrar kanal deitirir, bir trafik kazas, bir kamyon ve bir araba. Spikerin konumalar da manidardr: kazadan sonra polis-mafya-siyaset ilikisini tartlmaya baland sayn seyirciler Rfat Bey, iyiden iyiye hznlenmitir, Hejarla tant gnden beri edindii tecrbeler sert zihniyetinde yumuamay salamtr. Alayarak yle der: nsanlar bozuldu nsanlar bozduk, biz bozduk Dengeyi bozduk, doay bozduk, her eyi bozduk Rfat Bey, Hejarn her gn en mutlu anlarnda dahi Evdo diyerek alamasna dayanamaz ve Evdoya haber verir. Evdo gelir, Hejar bir tercih yapmak durumundadr. nsann kklerine olan sadakatini sembolize eden bir sahnedir; Hejar eski kyafetlerini giyer ve Evdoyla beraber ayrlmak iin hazrlanr. Hznl bir ayrlktr, tabi tekrar grmek iin szleirler. nk bir Trk olan Rfat Bey ile kk bir Krt kz Hejar derin bir dostluk kurmulardr. Her ikisi de hayatnn en unutulmaz derslerini birbirlerinden renmilerdir Anadolu tarih boyunca bir kltrler atlas olmutur. 21. yzyln dnyay daraltan hz kimliklere dayal farkllklar arasnda risklerin yannda frsatlar da sunmaktadr. Trkiye son yzyldr, Osmanldan sonra zerine giydii ulus gmleinin dar gelmesiyle bir boulmuluk hali yaamakta Fakat Trkiye, farkllklarn sunduu bir mozaikte her mahsul ayr diyardan-kltrden bir aure tadn bizlere frsat olarak sunabilir. Beklide tek ihtiyacmz karlkl anlay Birbirimizi dinlemeli, birbirimizi anlamal, yeri geldiinde birbirimizi yaamalyz. Karlkl sevgiye giden yol ncelikle zihinlere vurduumuz prangalar; nyarglar krmaktan geiyor. Aynen Rfat Bey ve kk Hejarn hikyesi gibi.
Fikir Platformu
64
Bir Milliyetinin Otobiyografisi - Mor Salkml Ev(Tuncay Ylmazer) http://www.geliboluyuanlamak.com/ sitesind e yaynland. Mor Salkml Ev , Osmanl son dnemi ve Cumhuriyet dneminin en nde gelen mnevverlerinden Halide Edip Advarn yaamnn Birinci Dnya Savann bitimine kadar olan dnemini anlatan bir otobiyografi. Selim lerinin de kitabn sunuunda belirttii gibi Mor Salkml Ev, yakn tarihimizin ruh iklimini anlamak, kavramak ve o iklimde yaamak asndan esiz bir an kitab . Bu eserde Halide Edip kendi ocukluunu , yetime yllarn, ilk yazlarn, ilk evliliini einden ayrln ve tabi ki bizim amzdan da son derece nemli olan Birinci Dnya Sava yllarn anlatyor. Yazar Trkn Atele mtihan adl ok bilinen eserinde de olduu gibi bu eserini de nce ngilizce yazm. Ancak bu eserin de tam eviri olduunu sylemek zor. Nasl Sinekli Bakkal ve hatratmn birinci cildini nce ngilizce sonra Trke yazdmsa , hatratmn 2. cildi olan ve 1918den 1923e kadar stiklal Savan da iine alan Trkn Atele mtihann da nce ngilizce sonra Trke yazdm. Bunlarn hibiri tercme deildir, fakat baz yerleri biraz ksa , baz yerleri biraz uzun olmakla birlikte , z itibaryla ayndr.(s.5) Halide Edip , 1884 ylnda dodu. ocukluu kitabna da ismini verdii mor salkml evde geti. ocukluk dnemimin aklmdan silinmeyen cumbal eviydi, mor salkml ev. Yengemin de evi cumbalyd ama o karsndaki ev mor salkmlar ile daha bir gzel daha bir zenliydi sanki. Baharn gelmesini iple
65
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir ekerdim ve k gelene kadar hep yengemin balkonunda oturup o evi seyretmek isterdim Saatlerce, sklmadan Yaad dnem bir imparatorluun ykl ve yeni bir devletin douuna ahitlik ettii sancl yllar. An kitaplarnda objektiflik, ya da ilgilendiiniz konularda her zaman doru bilgi ya da ayrnt beklemek zor. zellikle sz konusu anlar yllar sonra kaleme alnmsa. Mor Salkml Evde de bu duygular hissetmek mmkn. Hele hele annesinin lm, yksek dzey brokrat olan babasnn tekrar evlenmesi , sonrasnda teyzesini de ikinci e olarak almas anlarnda sratle geilen blmlerden. Zaten bu blmlerin nemli bir ksm 3.tekil ahs azndan anlatlyor. Bu blmlerde en ok and kii tipik bir Osmanl hanmefendisi olan Haminnesi ( anneannesi ) Eyp Sultanl Nakiye Hanmdr. Mevlevi olan Haminne kimseye lakrd sylemez, hiddet etmez, en kuvvetli itirazn yahut takdirini yedii nane macununa bak diye ifade eder. Namazn klar, orucunu tutar, fakat din gsteri hi yapmaz.( s. 11) Sarayda grevli yksek bir brokrat olan babas kznn ngiliz terbiyesiyle yetimesini istedii iin , Halide skdar Amerikan Kz Kolejine verilecektir. Okul yllarnn kendi dnce hayatna olan etkilerini kolejde bilhassa geceli olmak ve ayda bir kez eve kmak mebni muhitimin yeknesak ve ekseriyatla ac olan hakimiyetinden kurtard. Talebe hayatnn eitli olaylar ve hayat tarzlar daha serbest ve tabii bir ekilde ahsiyetimin inkiafna yol at diye anlatacaktr. Halide Edip dneminin bir ok hemcinsinden olduka ansldr. Filozof diye anlan Rza Tevfikden (Blkba) Fransz edebiyat dersleri ile birlikte Dounun mistik edebiyatn dinleyecek sonradan evlendii dnemin nl matematikilerinden Salih Zekiden de matematik dersleri alacaktr. Salih Zekiyi pozitivist olarak niteler Halide Edip. ki olunun babas pozitivist(!) Salih Zekinin ikinci bir evlilik yapmak istemesi daha sonra ayrlmalarna yol aacaktr. 1899 ylnda henz evirdii J. Abottn Ana adl eseriyle II. Abdlhamit tarafndan efkat Nian ile dllendirilir. 1901 ylnda skdar Amerikan Kz Kolejinden mezun olur. Halide Edipin Salih Zeki, Beyle evliliinde iki olu olacaktr. kinci olunun adnn Zeki Hikmetullah almasna ramen nl Japon Amirale atfla Togo diye arlmas Japonlarn Ruslar karsndaki 1905 ylndaki zaferinin Trk aydnlarn nasl etkilediine dair arpc bir rnek diye dnyorum. Merutiyetin ilan sonras Burgazadadan stanbula indiinde karlat manzara Halide Edipi bir hayli artr: Ertesi gn stanbula indim. Kpr zerinde kadn erkek herkesin gsnde krmz-beyaz kokartlar , bir insan denizi gibi bir taraftan br tarafa akp gidiyordu. Yzlerce yln biriktirdii yer nevi gayz ve garaz ortadan kalkm hatta ahsi veya cinsi itiyakler de kayboluvermiti. Heyecan dalgas halinde geen halkn ilerinden her nev ktlk , her nev irkinlik birdenbire ilahi bir dezenfekteye tabi olmu gibi idi. (s.147) Halide Edipte yaz hayatna giriinin bu gnlerde baladn belirtiyor. nl air Tevfik Fikretin banda olduu Taninin edebiyat , kadn haklar gibi konularda yazacak , zellikle muhafazakar evrelerin tepkisini ekecektir. 13 Nisan 1909 tarihinde gerekleen tarihimizde 31 Mart Ayaklanmas olarak bilinen
66
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir olaylar sonucunda ehirde birka gn boyunca asayi ortadan kaybolur. Tanin gazetesinin matbaas baslarak datlr. Halide Edip yakn dostlarndan kara listede kendisinin de olduunu renince iki ocuunu da alarak Msra gidecek , ksa sre sonra da ngiltereye geecektir. Orada ngiliz edebiyat evrelerinden nl isimlerle de tanr. 1909 sonlarna doru stanbula geri dner ve retmenlik ile mfettilik grevlerinde bulunur. Balkan Sava kmadan yl kadar nce Yanyada grevli babasna yapt bir ziyarette tant bir Trk subaynn fikirleri dikkatini ekecektir: Yanyada babamn evine sk sk gelen Sabit Bey adl bir Trk zabitini tandm. Babamn iman ettii ttihat ve Terakkinin en etin aleyhtarlarndan biri olmasna ramen , yine de babamn en yakn dostu ve arkada idi. Onun bu ttihat Terakki dmanl srf yeni rejimin Arnavutluktaki bir isyan bastrrken gsterdii kanl iddetten domutu. Damarlarndaki kana ne karm olursa olsun Osmanl mparatorluu Trknn gerek adalet gerekse ll bir insaniyet bakmndan en gzel bir rnei idi. Zulmden olanca kudreti ile nefret ederdi. te Makedonyada , Arnavutlukta bir bir Balkan Harbine mncer olacak tohumlar yeni rejimin diktiini ilk defa o syledi ve bunun zerinde durdu. (s.183) Gerekten de Osmanl mparatorluu yllarca ynettii milletler karsnda tam bir hezimete urayacak, zellikle Bulgar ordularnn neredeyse stanbula girme tehlikesi ba gsterecektir. Balkan Savalar srasnda yesi bulunduu Teli-i Nisvan Cemiyeti giriimleriyle hastanelerde hemire olarak hizmet verir. Bu dnemde Halide Edip Trk Oca evresinden Yusuf Akura, Ziya Gkalp , Ahmet Aaolu, mer Seyfettin gibi milliyeti yazar ve aydnlarla tanacaktr. Balkan Savann Osmanl aydnlar ve halka olan etkisini Halide Edip yle belirtiyor: Garbn Trkiyedeki Mslman Trklerle , herhangi cinsten Hristiyanlar bu suretle ayrt etmesi Trkiyedeki milliyetilik hissinin ly aan feverannn balca sebeplerinden biri olmutur. Adeta Trklerin bazlarna kendilerinin intihap edilmemesi , ancak aralarnda Mslman ve Trk olmayanlar imha ile mmkn olabilecei hissini uuralt olsa dahi alad. (s. 188 ) ( fadedeki cmle dkl orijinal metindendir. T.Y ) Bu ifadelerin birka yl sonra sava srasnda gerekleecek Ermeni Tehciri kararna atfta bulunmas asndan nemli olduunu dnyorum. Ben milliyetilii muhabbetle karlkl bir anlayla dolu bir lke yaratacak zannetmitim. Fakat milliyetiliin lsn kard zaman yer yer insanlar birbirini boazlamaya, yer yzn bir salhaneye ( mezbahaya ) dndrdklerini grdm. Mamafih herhangi lsn sa yahut sol ideoloji de milliyetilii glgede brakacak daha kanl feci bir dnya yarattlar. (s. 216)
Fikir Platformu
67
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Felaket gnleri birbirini kovalayacak, idareyi darbe ile ele geiren ttihatlarn ynettii hkmet Dnya Savana katlacaktr. Milletimin ve memleketimin istikbali tehlikede olmamak kaydyla ben daima harp aleyhtarym. Fakat harbe girdikten sonra o gnlerin millet olarak hayatmzda btn zaman iin bir eref , ayn zamanda tarihimizin nian talarndan ve Gelibolunun insanst bir kudret ve fedakrlkla mdafaasn da hi unutamam. (s.218) Halide Edip, 18 Mart saldrs ncesi ttihat Terakki ye yakn aydnlarn aralarnda nasl bir yol izleyeceklerine dair tartmalar hakknda pek bilgi vermiyor. Yahya Kemalin anlarnda bu konuda bir hayli tartma yaandn bir grubun stanbulda kalmak bir grubun ise gitmek taraftar olduunu, ayrca Halide Edipin milliyetilik anlaynn dierlerine pek uymamams nedeniyle iddetli tenkit edildiini reniyoruz. Sz konusu toplantlarda milleti oluturan unsurlar, din, dil, rk konularnda da iddetli tartmalar yaand anlalyor. Halide Edip Hanm 1. Dnya Savann tm iddetiyle yaand dnemde Cemal Paann davetlisi olarak Suriyeye gider. Paa am, Beyrut gibi yerlerde eitim kurumlar amak istemektedir. Grevi Arap ocuklar eitecek bir eitim kurumu kurmak ve ynetmektir. Hamdullah Suphi beyle birlikte yola koyulurlar. Halide Edipin sava srasndaki savan yakclyla kavrulan bu blgelerdeki Suriye, Lbnan ve Kuds izlenimleri hayli nemli. Halide Edip, Cemal Paann baz milliyeti Arap aydnlar idam ettirmesiyle Arap kamuoyunda oluan nefreti bu yolla gidermeye altn belirtiyor. Yahya Kemal Beyatl Siyasi ve Edebi Portreler adl eserinde Halide Edipten sz ederken Suriyeye gidiini ok ho karlamaz: Burgazda birgn Halide Edip hanm yeni ve garip bir projeden bahsetti. Suriyeye gideceini orada alacan , mektepler aacan , benimde mutlaka beraber gitmemi hararetli bir lisanla syledi. Suriyeye gidemeyeceimi syledim. ok srar etti. Kabul edemedim. .. Anadolu bombo dururken , yalnz Cemal paann muvakkat bir hkmranln tezyin etmek iin bizi ve lisanmz pek zlemeyen Suriyede bir maarif fezeyan , bahusus o felaketlerin ortasnda , bir ok insan ac ac glmsetiyordu. 1 Peki Halide Edip neden sava gnlerinde Suriye blgesinde almay semitir? Mor Salkml Evde bunun da cevabn buluyoruz: 1916 ylnn Eyll harbin insanlar mitsizlie sevkeden strap ve sefaleti ile doludur. Muharrirlik hayatm bence o gnlerde ehemmiyetini kaybetmiti. Bir satr dahi yazamyordum. Eer Mslman kadnlarnn ekilebilecei bir manastr hayat bizde olabilse idi , mutlak ekilirdim. Her ne ise bu vaziyette her insan mutlak insaniyete elinden geleni yapmak ister. Benim iin tek saha talim ve terbiye sahas olabilirdi. O hizmet sahasn bana Lbnan ve Arap diyar at. Ayin Tura yetimhanesindeki ocuklarn says sekiz yze km olduunu, gerek oras ve gerekse Lbnan ve Suriyede hazrlanm plana gre mektep ama faaliyetini deruhte etmemi Cemal Paa tekrar teklif ettii zaman hi dnmeden kabul ettim.
68
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Cemal Paa ile birlikte gezdikleri Ayn Tura yetimhanesinde ise aralarnda tartma kacaktr. Nedeni ise Cemal Paann buradaki Ermeni yetimlere Trk ve Mslman ismi vermesidir. Halide Edip Hanm ise buna kar kar. ( s.253 ) Plana gre Beyrutta bir retmen okulu alacak , Lbnan ve amda iki yatl okul kurulacakt. Halide Edip hem yetimhanenin hem de bu okullarn mfettiliini yapacaktr. Halide Edip sava ncesinden orada kalan Fransz uyruklu rahibeleri de kalmalar iin ikna edecek, ancak rahibeler iin Fransz tarafna casusluk yaptklar iddias zor durumda brakacaktr. (s.257) Bu arada kendi milliyetilik anlaynn bir noktasn da yle zetler: Dar grl olmamak artyla milliyeti olan herkes her imparatorluun mterek dili ve kltr ile beraber kendi cinsi ve lkesine mahsus kltr ve dili renmesi icap ettiine inanr zannediyorum. S.258 Bence hatralarn en nemli blmlerinden birisi Krt, Ermeni Arap ve Trk yetim ocuklarn birlikte yaad Beyruttaki Ayn Tura yetimhanesi. Halide Edip ilk geldii gnlerde yetimhanenin bakmsz halini arpc rneklerle anlatrken ayn zamanda farkl milletlerden ocuklarn birbirlerine nasl dman olduunu da anlatyor: lk gnlerde -imdi rclkte en ileri olan- iki Krt ocuk balar beyaz sarg ile bana gelmiler, ve : Biz ama gitmek iin izin istiyoruz, demilerdi. Niin gitmek istiyorsunuz? Ermenileri ldreceiz. Niin ldreceksiniz? Anamz babamz Ermeniler ldrd. Buradaki Ermeni ocuklar bize hergn dayak atyorlar. Babanz, ananz ldrenler buradaki ocuklar deildi. Hem onlarn anasn babasn bakalar ldrm.imdi bana banzn nasl yaralandn syleyiniz. Sylemediler. Hastaneye gnderdim. ( s.265) Ancak zaman ierisinde herey dzelecektir. yle ki iki ay kadar sonra ayn ocuklar Ermeni ocuklarla dokuma tezgahnda birlikte alacaklar, can cier arkada olacaklardr. nl Ermeni mzisyen Vedi Sabra Halide Edip in Yusuf Peygamber ve kardelerini konu alan Kenan obanlar adl oyununu bestelemek ister. Bu mzikli oyun cepheden yenilgi haberlerinin geldii, evrede aln kol gezdii ksacas savan en zor koullarnn yaand bir dnemde yetimhane rencileri tarafndan tam 13 kez sahneye konacaktr. Mart 1918de dier mektepler de kapanr. Halide Edip Allaha smarladk Lbnan ve gelip getiim Arap diyarlar diye yazacaktr Mor Salkml Evin son satrlar yaklarken. Peki Halide Edipin kitabnn son blm olan Suriye anlar ikinci bir Zeytinda olarak nitelenebilir mi? Belki evet. Ancak Halide Edipin anlarn Falih Rfknn
69
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Suriye anlarna gre daha samimi bulduumu belirtmeliyim. . ok daha nemlisi Falih Rfkda kendini hissettiren Araplara kar rk saylabilecek bak as Halide Edipte yok. Bunun da ok nemli olduunu dnyorum. te yandan Birinci Dnya Sava srasnda Trk aydnlar arasnda grlen milliyetiliin de homogen olmadn, rklktan daha hogrl, dier kltrlere de saygl olanlara kadar geni bir yelpazeye yayldn da grebiliyoruz. ( Falih Rfknn Zeytinda adl almas Tark Suat Demren tarafndan sitemizde daha nce deerlendirilmiti . ) zetle bu eser Osmanl mparatorluu son dneminin sosyal ve siyasi ynlerini Mor Salkml Evin penceresinden Halide Edipin gzyle anlatyor. Halide Edip gibi ok ynl bir kiilii sadece milliyetilik konusundaki grleriyle tanmak tabi ki mmkn deil. Feminizm, Trk modernlemesi , Dou-Bat ilikileri edebiyat zerine dnceleri vs. gibi konular da ok daha derinlemesine incelemek gerekiyor.
Fikir Platformu
70
Benjamin Buttonun Tuhaf Hikyesi (F. Scott Fitzgerald) (Burhan zgen) F. Scott Fitzgeraldn Benjamin Buttonun Tuhaf Hikyesi adl uzun yks ile ynetmen David Fincerin ayn adla ektii film birebir rtmyor kukusuz. Fincerin senaristleri orijinal metni deitirmekle kalmayp, yky dramatize etmeyi ve dahas metne baz eklemeler yapmay tercih etmiler. Orijinal metinde doar domaz konuan, yal bir bebek olan Benjamin Button filmde grnm ve fiziksel salk asndan yal ama zihinsel olarak bebek olarak karakterize edilmi. Bir baka farkllk ise filmde Buttonun babasnn sekseninde domu bebeini reddetmesi ve onu bir bakmevinin kapsna brakmasdr; Fitzgeraldn yksnde ise balangta bir kabullenememe hali yaasa da sonrasnda olunu kabullenen, onu benimseyen bir baba figr ile karlarz. Dolaysyla da filmde doar domaz dlanmla maruz kalan Benjaminin ykdekine gre daha trajik bir pozisyona doru itildiini grmekteyiz. Aile tarafndan terk edilmi, istenmeyen bir bebek hikyeyi daha trajik bir hale getirmektedir. Oysaki metinde baba figrnn neredeyse hibir pimanlna rastlamayz. Tam tersine oulla kurulan yatay bir ilikiden bahsetmek mmkn. Dolaysyla da daha bandan Fitzgeraldn oedipal dzenekleri paraladn ve mizahi bir gle anti oedipal bir zemin kurduunu syleyebiliriz. Babadan ve tm aile bireylerinden daha yal bir bebek her bakmdan kuatlamaz, zapt edilemez bir konum oluturacaktr. Mesela filmden farkl olarak ykde Benjamin doduktan hemen sonra babasna kendisini hastaneden karmas talebinde bulunacaktr. Baba da aknlkla olunun isteklerini yerine getirecektir. Fitzgerald burada babaya itaat eden ocuk yerine babann davranlarna yn veren bir ocuk dinamiini ortaya kartacaktr.
71
Fikir Platformu
te yandan baba her bakmdan sradan bir ocua sahip olmann rutinlerini yerine getirmek iin byk abalar sarf edecektir. Tuhaf bir erkek ocua sahip olmay unutmay tercih ederek onu dier ocuklar gibi okula gnderecek, onlar gibi giyinip kuanmasn, oyunlar oynamasn arzulayacaktr. Hatta niversiteye girmesi ve askerlik yapmas iin eitli abalara giriecektir. Tm bunlar Fitzgeraldn eserinde bulunan ama filmin senaryosuna yansmayan unsurlar. Filmde Benjaminin (tuhaflklarn normalletirmek iin belki de) yetmilerinde ana okula gitmesinin yerine bir yallar evinde yalanmas (genlemesi) tercih edilecektir. Bylelikle Fitzgeraldn yetmilerinde tpk onlu yalarndaymasna okula gnderdii, ellili yaarnda tpk yirmili yalarndaymasna niversiteye ve askere gnderdii Benjamin Button, filmde yetmilerinde yallar evinde vakit geiren bir yalya, genken de dnyay dolaan bir gezgine dnecektir. Dolaysyla da eserdeki temel bir anomali (biyolojik olarak yetmili yalardayken ana okula gitmek, ve ya elli yalardayken askere gitmek, savalara katlmak gibi ) filmde normalletiriliyor. Aslnda, hem filmde hem de metinde iki temel unsurun biraradaln gryoruz. Birincisi akp gitmekte olan kurgusal zamann ters evrimi, dieri ise yaamn ak iinde bir bedenin biriktirdii deneyimler. Kuku yok ki Fitzgerald sadece zamann geriye doru gidiini iine alan bir yaamyks kurgulamamtr. Yani hayat tersine doru evrilse ne olur, zaman ters yne doru ilerlerse nasl olur? gibi sorular Fitzgeraldn metninin temel sorunsallar deildir. Bir bakma Fitzgerald bize unu sylemek istemekte deil midir: Zaman elbette akyor ancak bu ne ileriye ne de geriye doru bir aktr. Zaman sadece akar. Zaman snrlar belli bir kronolojiye sktrmak anlamszdr. Bu bakmdan da yine filmde karmza kan ancak anlatda olmayan, geriye doru ileyen saat metaforu Benjamin Buttonun durumuyla rtmyor. En azndan Fitzgerald anlatda zaman bir saat-zaman ya da ilerleyen ve istikameti geriye doru evrilen bir mefhum olarak ina etmez. Bu adan diyebiliriz ki Fitzgerald Benjamin Buttonun hikyesinde belli bir noktadan balayp bir hedefe doru ilerleyen pozitivist zaman alglayndan ziyade Bergsonun sre (dure) kavramna daha yakndr. Bergson zaman srekli olarak insan zihniyle birlikte var olabilen yaratc bir hareket olarak dnmtr. Bu noktada insann zihni dnda akan, ilerleyen kronolojik bir zaman mefhumundan ziyade varla bal olarak gerekleen bir zamandan bahsedebiliriz. Bergsonun sre kavram ncesiz, sonrasz ve sezgilerle
72
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir yakalanabilecek an ifade eder. Bu, elbette ki biyolojik yan tesinde metafiziksel bir durumu iaret etmektedir. O halde, belki de Benjamin Buttonun hikyesi iin yle bir iddiada bulunabiliriz: nsan doar, byr, yalanr ve lr ya da insan yal doar, genleir, ocuklar ve lr. kisi de ayn ey. Borgesin seksenli yalarn srerken yazm olduu Anlar iiri Benjamin Button iin belki de bir tr gndelik yaam klavuzu olabilirdi demeye heves ediyor insan. Eer, yeniden balayabilseydim yaamaya, kincisinde, daha ok hata yapardm. Kusursuz olmaya almaz, srtst yatardm. Neeli olurdum, ilkinde olmadm kadar, ok az eyi Ciddiyetle yapardm.. diye balayan
Eer yeniden balayabilseydim, lkbaharda pabularm frlatr atardm. Ve sonbahar bitene kadar yrrdm plak ayaklarla. Bilinmeyen yollar kefeder, gnein tadna varr, ocuklarla oynardm, bir ansm olsayd eer. Ama ite 85indeyim ve biliyorum LYORUM dizeleriyle biten Borgesin iirindeki geri dnlemezlii ve tm bunlarn yeniden yaplabileceine ilikin imknszl Benjamin Buttonun yapabilmeye muktedir olabilecei hissine kaplabiliriz ilk bakta. Ancak tm bu satrlar Borgese yazdran tam da deneyimin kendisidir. Bu yzden de Benjamin Buttonun sekseninde de olsa deneyimden yoksunluu onu ayn hatalar yapmaya zorunlu hale getirecektir. Baka bir deyile bir yaam sondan yaamaya balamak gibi bir imknnz olsa bile bunun da bir yazgs olacaktr. Ve eer trajedi olacaksa, sondan balandnda da bu kanlmazdr.
73
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Fitzgeraldn hikyesindeki tuhaflklardan biri de gen bir bedenin tecrbe ile kurduu ilikiyi yal bir beden iin de dnlebilecek bir hale getirmi olmasdr. Yal bir beden yaam tecrbesizlii karsnda nasl davranacaktr? Beden yal ancak yaanan tm eyler ise yenidir. Aslnda bu noktada da Fitzgerald tecrbe denen eyin biyolojik yala alakal olmadnn iaretlerini verecektir bize. Daha ziyade yaamn iinde ortaya kan hzlar, geiler, eikler ve farkn temel yaratcs olan izgiler tecrbenin deiik ynlerden gelen mimarlar olacaktr. Tecrbe elbette ok yl yaam olmann getirdii bir vasf olmaktan kacaktr bu balamda. Lautramont yaamsal portresi tam da bunu kantlamyor mu? ine girdii byk hz, yirmilerin banda yazd iirler ve yirmi drdnde sona eren biyolojik hayat onun deneyimlerinin younluunu asla azaltmamtr. inde yaadmz dnemin bilme anlay ve zaman kavray hala byk oranda eski fizik bilimlerinin ve pozitivizmin izlerini tamaktadr. Eitim sistemi zaten bunun zerine ina edilmitir. Bu yzden de saat-zamanla kalplanm bir zaman alglay baat olarak varln srdrmektedir. Deneyim ise yaanan uzun biyolojik hayatlarla zde tutulmaktadr. Oysaki zaman bir bedenden, hafzadan kopartlarak var klnamaz, zaman bizzat bir znede yaantya dnr ve bu kesintisiz bir devinim iindedir. Bu bakmdan insan yaamnda kronoloji yoktur aslnda. Gemi srekli olarak gemiin zerine ylarak bir blok oluturur ve her ey imdinin iinde akar. Deneyim de bu blok iinde serbest olarak ortaya kar. Tpk Marcel Proustun peine dt yitik zaman gibi. Proustun eseri bir yaamn kronolojik sunumu deildir. st ste birikmi anlarn serbest yzeye klardr. Balarla sonlar hep i iedir, hep yan yanadr, tpk Benjamin Buttonun yksnde olduu gibi.
Fikir Platformu
74
Emmadan Bihruza Bovarizmden Sendroma(Suzan Baarslan) Yeryznde yazarndan daha ok tannm bir kurgu kahraman varsa o da phesiz Emma Bovarydir. 12 Nisan 1857de yaymlanm Madame Bovary. O zamandan beri de hakknda hala bir eylerin sylendii, tahlilinin yapld, yazarn skntda brakan ve itirafa zorlayan bir karakterdir Emma. Hatta Emma Bovary fahielikle, Flaubertin ahlkszlkla sulanr Fransada, bir yl sonra da yaam, sanat taklit ediverir: Almanyann Hamburg kentinde arabalarda sevien fahielere Bovaryler denmeye balar.[1] Emma o kadar nl olmutur ki Kendisinin olan bu Bovary ad nl bir ad olsun isterdi. Kitap camekanlarna serildiini, gazetelerde tekrarlandn, btn Fransada tanndn grmek isterdi.[2] eklindeki dnceleri, istekleri, sonunda kabul olmu, hatta fazlasyla kabul olarak sadece Fransada deil, dnyann her tarafnda tannan nl bir insan olmu, kitap camekanlarna serilmi, saysz gazetede ad tekrarlanm, hakknda inceleme yazlar, tezler, kitaplar yazlmtr. lk modern realist roman kabul edilmesinin dnda, nemi sadece tara hayatndan bunalan, isteklerine gem vuran ve kentsoylu insanlar yeren bir kitap olmas mdr Madame Bovary? Hayr, yle etkilemi ki Emma insanlar, bu romandan sonra Bovarizm akm domu ve psikolojide tatminsizlik, memnuniyetsizlik ad verilen bir hastaln ismi olmu hatta Bovarizm edebiyatta da kullanlan bir kavram olmu. Jules de Gautier 1892de Madame Bovaryden hareketle yazd denemelerinde Bovarizmi bir isel telkin eksiklii, kiinin d evrenin telkinine boyun emesi olarak tanmlar. Zamanla bir edebiyat terimine dnen Bovarizm, kiinin (yazarn ya da kahramann) kendini bakasnn yerine koymasn, bir baka deyile gerek d, sahte bir kendilie snma eilimini belirt[3]en bir tanma dnmtr. Kimdir Emma?
75
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Madame Bovary benim! Flaubertin kendisine gre Emma yazarn kendisidir. Tpk Emma gibi yazarn kendisi de genliinde ak roman okuma lgnlna kaplmtr. Oysa arada byk bir fark vardr, Emma okuduklarndan etkilenerek bunun zerine bir dnya hayal etmeye ve bu dnyay kurmaya alarak hayatn mahvetmi, Flaubert ise, Emmann okumaya bayld eyin reddi zerine kurulu bir estetiin, gndelik hayatn bayalklarndan uzaklamay hedefleyen modernist szcs[4] olmutur. te tam bu noktada 1889-1896 yllarnda, Recaizade Mahmut Ekremin yazd Araba Sevdasndaki [5] kahraman Bihruz Beyle yollar kesiir Emmann. Emma kadndr, Bihruz erkek. Etkilenime ak olann kadn karakterler olduu ilense de sk sk, birok nl erkek kahraman da ayn eyi yaamlardr Trk romannn zellikle balang dneminde. Bir nevi kadns-erkek formunda, zaaf temsil eden, zayf karakterli, naif olarak tahlil edilmilerdir. Recaizade de Flaubertin yapmaya altn yapmtr. Bihruzu reddederek yeni bir estetik anlay ortaya koymaya almtr. Flaubert bu noktada Emma benim diyerek bir itirafta bulunsa da Recaizade bunu bildiimiz kadaryla hi yapmamtr. Bunun sebeplerinden biri; Flaubertin roman gelenei oturmu Bat edebiyat geleneinden geliyor olmas oysa Recaizadenin babasz bir edebiyat geleneinde -roman- ilk denemeleri yapyor olmasdr. Recaizade, Trk romannn ak-nefret ilikisiyle hem taklit edip hem de uzak kalmaya alt bir Bat dnyasnn daha iyi olduunu yeni yeni kabul ettii bir dnemin yazardr. Dieri ise, Flaubertin gnah kartmaya dayal Hristiyan dininin bir mensubuyken Recaizadenin gnahlarn gizli kalmasn benimseyen slam dininin bir mensubu olmasdr. Tanpnar, Mslman dininin ilk gnah kabul etmemesi, binaenaleyh insann batan mahkum olmamas, -tpk slamln vaktinden evvel getirdii o tezat dolu ve hibir itimai meyyidesi bulunmad iin yalnz snflarn teekkln nleyen, bu yzden garpte terakkinin zemberei olan mcadeleyi ortadan kaldran demokratik esaslar gibi- slam cemaatlerini sadece tarihi giyyet fikrinden mahrum etmiyor, ayrca dini dramn teekkln de imkanszlatryordu. Dier taraftan uluhiyetin mutlak surette insani vasflarn dnda, tamamiyle tenzihi oluu ve ibadetin deimez ekilleri bunu imkanszlatryordu Dinde gnah karmann bulunmamas ferdin kendi iine eilmesini daima men eder. Medeniyetimizin gz nnde gelien Rus romannn byk hususiyetlerinin Ortodoks kilisesindeki aleni itiraf messesesine neler borlu olduunu biliyoruz.[6]diyerek, roman trnn Batda hzla geliip bizde sonradan ortaya kmasnn sebeplerinden birini belirtir, yani dini etkiyi ki bu Recaizadeyi de -Bat kltrnn zellikle yanl Batllamann konu edildii bir dnemin yazar olmas ve kltrel farklln deiimi tetiklemesi ve iinde bulunduu dini kltrel gelenek- asndan birincil derecede etkilemektedir. Meri bunu Osmanlnn ne yaralar vardr ne de yaralarn tehir etmek hastal nanm bir toplumda, przlerini yok etmi bir toplumda, hayali zm yollar aramaya ihtiya duymayan bir toplumda romann ne ii var? Osmanl Osmanl olarak kaldka Bat romann anlayamazd. nce uzun bir temessl, daha dorusu tesemmm merhalesinden geecek, iktisadi ve itimai messeseleriyle deiecekti.[7] ki bu deiim yaanm ve Osmanl Osmanl kalamam, roman tr deiimin sonucunda kendi varln kabul ettirmi ksacas bu dini etkinin dna kmtr.
76
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Flaubert, Madame Bovary ile realist romann balangcn yapm bir yazardr. Bu da onun Recaizade ile kesitii noktadr. Recaizade, Trk edebiyatnda grme ve kaydetme arzu[8]suyla realizmin ve natralizmin, dnemi iin yeni kabul edilen bir anlayn hazrlayclarndan biri olmutur. Kendi edebiyatlarnda ilk rneklerini veren iki romancnn romanlardr Madame Bovary ile Araba Sevdas ve realizme konu olan iki romantik ve aykr karakterdir Emma ile Bihruz. Bihruzun Emma ile kesitii noktalardan bir dieri de bir sendroma isim olmasdr: Bihruz Sendromu. erif Mardin, Tanzimattan Sonra Ar Batllama[9] adl yazsnda bu terimi, Bat uygarlnn Osmanl mparatorluunda yaratt travmann sonucunda ortaya kan etkiyi ifade etmek iin kullanmtr: Bat uygarlnn maddi ynlerine dknlk kadar, bu tutkuyu gnahkar olarak damgalayan bir modernlik kartln yanstyordu. Yeni Pazar ekonomisini geleneksel yapya tehdit olarak alglayan cemaati alt snflarn bireysel tketime ynelik honutsuzluunu, sokaktaki adamn yeni ynetici sekinlere, Mslman mahallenin gsteri dkn amlcaya, geleneksel cemaatin gnah ve iret dolu Boyoluna duyduu tepkiyi ifade ediyordu. Ama Bihruz Sendromunu yalnzca alt snflarn deil, yeni sekinlerin de paylatn sylyordu Mardin. Yeni Osmanllar alt snflar kendi siyasi hedefleri etrafnda toplayabilmek iin bu honutsuzluktan yararlanmlar, siyasi mcadelelerinde zppe aleyhtarlna yaslanmlard.[10] Yine de eklenmesi gereken ey, sadece ar Batllamann ulusal dzlemde yorumlanarak gecikmi modernitenin dourduu kendini kaybetme veya dn ahsiyete[11] dnme korkusu deil, buna cinsel bir endienin elik ettii ve dn cinsiyete dnme endiesini yani, yabancnn telkinine apak bu kaygan zeminde blnmeden kalabilmi, salam, eril bir anlatc sesi gelitiremem endiesi, bir efemineme korkusu[12]dur. Araba Sevdasnn nemli zelliklerinden bir dieri de romanmz iin o dnemde henz ok ham olan hatta olmayan eletiri geleneini gerekletirmi ve ona objektivite kazandrm olmasdr ki eletiri geleneimizin olmamas Tanpnarn roman trnn Trk edebiyatnda ge gelmesinin sebeplerinden biri olarak saylmaktadr. Bu noktada Flaubertle Recaizadenin kimleri eletirdiine bakmak iki karakterin de aslnda ortak noktalarn kefetmek anlamna gelecektir: Madame Bovary, zenginlik ve yoksulluk farklarn, parann gcn, eyann kamlad arzular, Parisle tarann kartln, ksacas daha balangcnda yozlaan burjuva dzenin insan doasna yapt ykc etkileri yle karakteristik sahneler[13]i tasvir eden bir romandr. 19.yy. Fransasnn kk burjuva snfnn Emma zerinden Fransz kadnnn, ahlaki yapnn ve deer yarglarnn ikiyzllnn, toplumsal kntnn eletirildii realist bir romandr Madame Bovary. Ama Flaubertin Benim zavall Bovarym. Hi phesiz doduundan bugne o tara kasabasnda alyor ve ac ekiyor. Ve ben onu ok iyi anlyorum. demesi; aslnda yazarn eletirel bakndaki objektivitenin sarsld ve kahramanyla duygusal ba kurarak, realizmi balatrken romantik bir tepki verdiinin de ifadesidir ki bu da romann ironik ynn oluturur. Araba Sevdas, Tanpnarn ifadesiyle: bir modann ve muayyen iktisadi artlar etrafnda hemen bir lahzada teekkl etmi kksz bir kalabaln romandr.[14] zellikle Bihruza izilen karakter zelliklerinden muayyen bir snfa ait bir eletiri olduunu fark ederiz. Bu snf da Abdlaziz dneminin son senelerinde araba sevgisinin yaygn olduu ve Bihruz ve Bihruz karakterine benzeyenlerin oluturduu, her eyin moda olduu, kyafetine, ssne ar nem verme ve her eyin geicilii ile hayata yansyan tutumlar simgeleyen, yalan ve
77
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir aldatmann ba tac edildii, sahip olmann ne kt-zellikle para- sosyal bir snftr. zetle dnemin kk burjuva snfnn sosyal eletirisinin yapld antipoetik bir romandr Araba Sevdas. Kk burjuva snf ve zengin-nl olma, rahat bir hayat srme, bunu salamak iinse kolay yolu tercih ederek, hayatn/toplumun realitesinden kap hayal dnyasnn -ki bu, okunan romantik eserlerin besledii bir dnyadr ama ortaya knn nedeni asla kitaplar deil, hayatn iindeki ufak bir andr. Emmada Marquis dAndervilliersin ona Parisin lks yaantsndaki ihtiamndan, elencelerinden bahsetmesi, Bihruzda Perivei arabann iinde grd zamanpeinden gitmesidir. Emma ve Bihruz karakterleri ile, genele ynelik bir tavr al ve iki kahraman da toplumu uyarma adna cezalandran bak as ve eletirel keskinlik. Sonu: Romantizm ktdr, yanl kitaplar okumayn! Kimi yazarlar Emma iin ikinci Don Kiot, Bihruz iin, ikinci Felatun(hatta onun da Don Kiotla benzeyen ynleri vurgulanr)[15] dese de, iki karakter yazarlarn kendi dnyalarndan kurgu dnyasna tadklar kahramanlar olmalar ynnden bu tespitin dna karlar. Madame Bovaryde romana gerek bir olay kaynaklk etmitir. Bir gazete haberine gre, Rouen yaknlarndaki bir kyde, bir tara doktoruyla evli olan Delphine Delamare adnda bir kadn, tekdze yaamndan sklarak baka erkeklerle iliki kurmu, altndan kalkamayaca borlar etmi, sonunda kendisini zehirleyerek yaamna son vermitir. Dostlarnn tavsiyesi zerine Gerilimli bir gncel konuyu ilemeye karar veren Flaubert, be yla yakn sre alarak, bu sradan olay bir yazn eserine dntrr ve bylece Madam Bovary ortaya kar.[16] Araba Sevdasnda ise, Tanpnarn ifadesiyle, Recaizade: Name-i Seherin nerinden hemen sonra ve airin Hamidle byk dostluklar srasnda gemi bir vakann deitirilmi bir hikyesi[17]ni yazarak genlik dneminin hikyesini aktarmtr. Emma, Bernardin de Saint-Pierrein Paul et Virginiesini, manastrda ncili, dini sohbetlerde sk sk geen nianl koca ve gksel sevgili benzetmelerini, Kutsal Tarihin zetini, Peder Fraysinousun konferanslarn, Hristiyanln Hikmetini, manastrdaki yal kzn anlatt aklar, sevgililer, ssz kelerde ile dolduran hanmlar, hkrklar, pler[18]i, Walter Scottu, Marie Stuart, Janne dArk, Heloisei, Agnes Soreli, Ferronnierei, Clemence saureu(ksacas tm romantik eser ve oluumu), kadn gazetelerinden Corbeillei, kibar evrelerin hayatndan sz eden Sylphe des Salons dergisini, okur/dinler ve okuduu ak romanlarnn etkisiyle yaad hayatn skclndan hayal bir dnya kurarak kocas Charlestan uzaklaarak, kitabi tutkularla hayatna yn vererek nce Leona -ak olursa da istediini elde edemez-, sonra ise Rodolphea ak olarak onunla ilikiye girer ve tm parasnn bu ak yolunda feda eder ve ila ierek intihar eder. Bihruz, yarm yamalak Franszcasyla Rousseaunun Nouvelle Heloisesini, Abbe Prevostnun Manon Lescautu (18.yy- Manon Lescaut, iyi bir aileden gelen gen bir adamn bir fahie uruna yaamn tketmesini anlatr.), Bernardin de SaintPierrein Paul et Virginiesini, Alphonse Karrn Sous les Tilleulsunu/Ihlamurlar Altndasn, Alphonse de Lamartinein Gratziellasn, Garnierden Le Secretair des Amants, Alexandre Dumasdan La Dame aux Camelias, La Belle Helene operetini okur/dinler ve okuduu bu romanlar kendisini yle etkiler ki, bilmeden Manon Lescaut romannn kurgusunu yaar ve bu romandan drt ay sonra Perivee ak olarak kendi sonunu hazrlar ve evet, Perive asla onun hayallerindeki temiz, el dememi ve kendisine olan ak yznden verem olmu
78
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir gen kz deildir ve Bihruz, tm parasn bu ak yolunda feda eder. Bu da bizi aslnda, bu romanlar okumayn derken yazarlarnn bunlar okuduu sonucuna gtrr ki, tam bu noktada karmza Harold Bloomum ortaya koyduu Anxiety of Influence(Etkilenme Endiesi) kartr. Ve yazarlarmz yarattklar kahramanlar zerinden kendi bilinalt etkilenimlerini yanstma yoluyla bir bakasna aktarrlar yani Emma ve Bihruza. Bu durumda aslnda Recaizade, Flauberte gre ok daha farkl bir konumdadr. Henz Franszca eserlerin evirisinin yeni yeni yapld ve evrilenlerin de kaliteli romanlar olmad dnlrse, bu tepkiyi verme sebebini daha farkl bir sebepte aramamz gerekir. te burada devreye Dou-Bat kimlii ve Batya kar duyulan tepki girer. Flaubert kendisinden nceki romanlar/romantikleri reddederken, bir nevi birincil olma, biricik olma yolunu aryordur ve bu etkilenmeden kurtuluunun biricik yoludur -ki bunu baarr-. Oullarn babalar tarafndan (ezilmeleri) gibi, airler de kendilerinden nceki gl bir airin, bir nceki iiri (sistematik olarak) yeniden (biimlendirmesi, bu etkilenme endiesinden kurtulma abas[19] iindedir Flaubert. Oysa Recaizadenin reddetmeye alt ey, kendisinden nce yazlanlardan te, Bat edebiyatyla ortaya kan deerler ve kendi deerlerini, kltrn koruma teladr. Yani babasz bir edebiyatn/romann kendine baba araynda nndeki babay kabul etmekte direnmesinin ve bir nevi ak-nefret ilikisiyle ona kar karken vazgeememesinin tepkisidir. Araba Sevdasnn dikkate deer dier bir yn bilinakm tekniini(s.184/Bihruzun Perivei bulmak iin Kefi beyin evine giderek onun ua tarafndan kaba karlanarak arabayla evine dnerken aklndan geenleri sralad ksm)Trk romannda ilk kez kullanan roman olmas; Madame Bovaryde ise, mekan kullanmndaki yeniliktir. Madame Bovary, mekn asndan snrl grnse de bu meknlarda karlalan yer deitirmeler, romann gerek meknna bal olarak yerletirilen hayl meknlarn da eklenmesiyle etkinleir hatta kahramann ruh hlini anlatan, olayn gidiatn veya sonucu hakknda ip ular sunan bir yapya dnr. Madame Bovarydeki Yonville kasabas ile Rouen ehri arasndaki gidi-geliler, Emmann ak ve lm arasndaki git-gellerini ifde eden birer sembolik unsura dnr. Faytonda yapt bu yolculuklarda sadece adn duyduu yerlere yapt hayl yolculuklar ve yaamlar onu gereklemeyecek yolculuklar yani gereklemeyecek mutluluklar olarak anlam kazanr, gerek-hayl mekn arasndaki bu yolculuklarda ve mekanlarda aslnda kahramann ruh hlini zmler. Yine bu yer deitirmeler hareketsiz bir hayat anlatan romanda, gereksiz gibi grnrken, hikyenin akn, ilerlemesini salayan ritmik bir unsur olarak ilev kazanr.[20] in ilgin yan, her iki kahramanmz iin de arabann onlarn yaamnda gerekle hayal arasndaki fark niteleyen sembol olmas; arabann hayallerini, olduklar deil, olmak istedikleri insana ulatran nesne olmas ve bu yolculuklarn, Rouenamlca, ikisinin de asla kavuamayacaklar bir yne/hayata gidiyor olmasdr. Biri zengin ve aal, ak dolu hayata; dieri de zengin ve aal, ak dolu hayata arabayla/hayalleriyle kavuacaklarn sanarak tm servetlerini harcar, ellerindeki mutluluu hayallerindeki mutlulukla yok eder, kitabi/kurgusal/hayali dnyay gereine tercih ederek gerekliklerini kitaba/kurguya/hayale tarlar. Biri lr dieri sessizce yrr. Biri Bovarizme dieri Bihruz Sendromuna isim olur. Ve yle nl insanlar olurlar ki bu aykr kiiler, yazarlarndan te kendi isimleri edebiyata konu olur ve isimlerini yzyllar sonrasna tarlar ve biz, Flaubertten
79
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir ok Emma, Recaizadeden ok Bihruzun adn ve kiiliini tanrz. Bu da roman dnyasnn yani hayalin gerein bir adm nne getiinin ispat kabul edilebilir hem de realizmin ncs olan iki anlat sayesinde. Gerei anlatmaya adanm iki romann, -kendisinin eletirdii- hayal dnyasn temsil eden ve onun gcn vurgulayan rnekler olmas ise hayatn ironisi olmal. Hala Bovarylar aramzda, arabalaryla Bihruzlar. Bovary iin Yonvillee, Rouenea; Bihruz iin amlcaya, Beyoluna gitmenize gerek yok. Roman taklit eden hayat, hayat taklit eden roman. Ksrdng. Romanla kendini seyrettiren hayatn kurgu formunun gerekliinin aramza katl. Ve Bihruz iin romann sonunda biten ama bizim iin bitmeyen bir sendrom. Meriin ifadesiyle: htiyar bir medeniyetin dramyd bu; kendini inkar eden bir medeniyetin dram. Dou ile Bat, Hala Hilal, muhteem bir maziyle karanlk bir istikbal boaz boaza idiler. Ama kavga sona ermemiti henz. Son sz sylenmemiti.[21] Dram hala devam ediyor ve deierek yenilemenin sonu yok. Tamamen deiim olmad gibi tamamen yenileme de yok. Araftayz hala. Son sz kimse sylemedi. yleyse Fatih Andnn[22] smet zelin; Bize ne bakasnn lmnden demeyiz / nk baka insanlarn lm / en gizli mesleidir hepimizin / baka lmler eker bizi / ve bazen bakalar / lm eker bizim iin. iirini lm yerine hayat kelimesini koyarak okuduu gibi okursak baka hayatlarn bizi ekmesi ve romann neden bu kadar hayatmzn iinde oluuna anlam verebilir ve roman kahramanlarnn, incelediimiz romanlarda Emma ve Bihruzun hayatnn neden bizimle bu kadar ili dl olduunu anlayabilir, onlar yarglamadan zaaflarmza, hayatmza k tutan ynlerine salkl bir deerlendirme yapabilir ve onlarn neden yazarlarnn ilerisine geerek isimlerinin unutulmadn zebiliriz. Emma ve Bihruz hem biziz hem de biz deiliz nk. Tpk aynadaki grntmz gibi, hem biziz hem de deiliz. Grnen biziz(sadece grntmz) ama grnt biz deiliz. [1] www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&haberno=2649, 16.04.2004 tarihli. [2] Flaubert Gustave, Madame Bovary, Kum Saati yaynlar, stanbul, s:68(ev.Mustafa Bahar) [3] Grbilek Nurdan, Kr Ayna, Kayp ark, Metis yaynlar, stanbul, 2004,s.21. [4] Andreas Huyssenden aktaran Grbilek Nurdan, Kr Ayna, Kayp ark, Metis yaynlar, stanbul, 2004,s.24. [5] Ekrem Recaizde Mahmud, Araba Sevdas, Bordo Siyah Yaynlar, stanbul, 2002. Bu bilgi Berna Moranda (Trk Romanna Eletirel Bak1, letiim Yaynlar, stanbul, 2004,s:73)1886 olarak gemekte ve eserin 1895te yaynland eklinde gemektedir. [6] Tanpnar Ahmet Hamdi, 19.Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, Ankara, 1988, s:29-30. [7] Meri Cemil, Krk Ambar, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s:287-288. [8] Tanpnar Ahmet Hamdi, 19.Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, Ankara, 1988, s:294. [9] Mardin erif, Trk Modernlemesi, letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s:21-79. [10] erif Mardinden aktaran: Grbilek Nurdan, Kr Ayna, Kayp ark, Metis yaynlar, stanbul, 2004,s.54.
80
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir [11] Tanpnar Ahmet Hamdi, Yaadm Gibi, Dergah Yaynlar, stanbul, 2000, s:270. (dn ahsiyet terimini, Tanpnar; Alt Kii Yazarn Aryorun Maria Casares kahraman iin kullanr.) [12] Grbilek Nurdan, Kr Ayna, Kayp ark, Metis yaynlar, stanbul, 2004,s.56. [13] /www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&haberno=5421, 21.07.2006 tarihli. [14] Tanpnar Ahmet Hamdi, 19.Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, Ankara, 1988, s:491. [15] Moran Berna, Trk Romanna Eletirel Bak1, letiim Yaynlar, stanbul, 2004, s:76. [16] www.turkdiliveedebiyati.com/flaubertin_madame_bovarysi-t4810.0.html [17] Tanpnar Ahmet Hamdi, 19.Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, Ankara, 1988, s:490. [18] Flaubert Gustave, Madame Bovary, Kum Saati yaynlar, stanbul, s:4042(ev.Mustafa Bahar) [19] Yavuz Hilmi, Edebiyat ve Sanat zerine Yazlar, YKY yaynlar, stanbul, 2008, s:71. Bu zet Bloomun ifadelerinin Eagleton tarafndan yaplm zetinin aktarmdr. [20] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s:92-98. [21] Meri Cemil, Krk Ambar, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s:377. [22] And M.Fatih, Roman ve Hayat, Kitabevi, stanbul, 1999, s:52.
Fikir Platformu
81
Avatar kmaz( Cemile Bayraktar) yle renkli bir dnyayd ki ; yerli,aynada teninin siyahn,yabanc aksinin beyazn seemiyordu.Grilerin ve renklerin hkmdarlnda kle ile kul sadece renkleerek dnyordu.Her ey bitmi,nc boyuta geilmiti. CB arkllarn arasna daha giede ilk hareket ile teslim olunuyor.Soyulmaya balyoruz,nce madden , tutar belirten gie grevlisi faturayla birlikte aklama yapyor,ksaca ; -Film boyutlu,normal filmlere gre X lira daha pahal,X lirada boyutlu filmi izlemek iin gerekli gzln kiras iin. ( daha girite boyut oluyorsunuz zaten ) Hayatlarmz birbiriyle balantl arklarn birbirini oluturmaktan fazlas deil aslnda.Bunu ancak maratona dndrdmz hayatlarmz anlk dahi olsa dondurarak,olayn dna ykselebilmeyi ve oradan hayatlarmz bir an dahi olsa dardan gzlemleyebilmeyi baarrsak fark edebiliyoruz.Lakin bu yle bir maraton ki,tur atlama saplants ierisinde kendimiz duramadmz gibi,duranlar da fark edemiyoruz.arklar ainalktan kaynakl duyulmayan sesleri ile ritimlerine katyor bizleri.Her bir arkn kendi tonunda,kendi renginde,kendi renklerimizin ne olduunu hi bilemeden dnp durmaya,kendimizi bilmeden,bir bilinmeyen ile hilie abalyoruz.
Fikir Platformu
82
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Bilim-kurgu,fantastik dediimiz eyler aslnda hi var olmam ve muhtemelen var olmayacak kurgulardan baka birey deildir.Var olmayan-var olmayacak eyler iin hem altmz zamann gelirini,hem de kendimize ayracamz zamann huzurunu heba ediyoruz,o gienin nnde ark grevimizi tamamladmzda. AVATAR,benim grdm kadar ile bilim-kurgu,fantastik bir film. boyutlu oluu,tarzn pekitirme amac ile olmas gerektii gibi ilenmi.Zaten boyutlu grnt demek,yardmc aletler ile hi iinde olmadnz bir dnyada kendimizin varmz gibi salamas deil mi?Ekrandan zerinize frlayan nesnenin grnt etkisinde eilip,bklmenizin temelinde sadece sanmak ve sonucunda yanlmak kandrlmalar yatyor.zetle hi var olmayan bir dnyann paras olduunu zannerderken aslnda kandrlyorsunuz. Film kabaca, maddecilik eksenli insan tr ile manevi kaynaklardan beslenen yerli tr arasnda geen,maddi ve manevi olann savan hikaye ediniyor,manevi kaynaklarn temsilcilerinin baarsn sonu olarak oturtarak,noktalyor yksn.Tm bu ykleme srasnda grselledii her sahnenin ar renkliliinde,yanlglar aleminde kaybediyorsunuz kendinizi.Aslnda vermek istedii mesaj, tketen,modern beyaz adamn caniliine,doymak bilmeyen taraflarnn zalimliine ramen modern olmayan yerlilerin temiz imaj,korunmas gereken deerler.zellikle doaya ve mistie baskn bir dokunu var,maddeciliin kirliliinden,manevi olann temizliine ka, iyi olan vurgulayarak anlatyor.Buraya kadar film asndan ierikle ilgili olumsuz bir etkiye rastlamyorsunuz.Peki verdii mesaj,grsele aktarrken?te yapmak istedii eyi,vermek istedii mesaj verirken film bal gibi eletirdii maddeci tarafn argmanlarndan besleniyor,fazlasyla.nk o kadar renkli ki,yle alacal ki,tek bir renge ( tek renk kendini ortaya koyandr,kayp ya da alacalkta eksik deildir )ait bir duru yakalayamyorsunuz,bir yk var ama ayn zamanda o yknn temasn yakalayamayacanz her trl grsellikte mevcut.Sonra zellikle takldm boyutlu ( aslnda var olmayan var sayma,san,yanlg ) oluu,normal filmlerden ortalama bir saat daha uzun oluu ve olay ierisinde kendinizi kaybetmenizi salamak istemesi gibi bilinli uygulamalarn hepsi kendini aklama imaj ierisinde,iyiye,gzele zlemi anlatp,onu deerlerken ayn zamanda ondan uzaklatrmay da dev edinmi kendine.zetle modern zihin kendini ancak bu kadar temizleyebiliyormu,diye mrldanmadan edemeyeceiniz bir dzenekte gerekleiyor tm bunlar.Siz ne ark sesini,ne de ar renkliliinin uyukanln hissetmeden baladnz gibi bitiriyorsunuz filmi.nk deiime zlemi vurgulayp,bundan nemalanan kurgucu,deiimi gerekletirmeden sadece -m gibi yaparak tamamlyor grevini,baaryla ! nsan modernletike laikleti,modernletike seklerleti.Laiklik,seklerlik ve modernitenin oluaca zemini hazrlayan Kilisedir.Onun kurumsalnda ekillenen din ( aslnda semavi anlamda bir din deildir ) basks ok anlalabilir bir sonu olarak dourmutur,moderniteyi.nsan dnem itibariyle modernletike kendi olabildiini kefetmi,bu kefin hazznda uzun zaman geirmitir.Ta ki bu eilimin sonucunda insann manevi olana muhta bir varlk olduunu,manevi olandan
83
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir koparak uzun sre yrtemeyeceini anlayana kadar.Tam bu gerek ile burun buruna geldiinde devreye insann temel ihtiyac olan dini de bir ekilde fazla grlt koparmadan dahil etme gereinin farkna varr ve devreye tm hayat kapsayacak bir din modelini sokmaktan itina ile kanarak,dinin yerini tutabilecek,anlk iyiletirmeler salayabilecek, boyutlu grntye( gerekte var olmayan ) sahip, mistik denilen argmanlar yerletirir. Mistik,bir anlamda,insann temel arnma,inanama,gvenme gibi ihtiyalarna ilkel zamanlardan modern zamanlara kadar hizmet etmi,kendi eitli balklar altnda ekillenmitir.Dnyaya dadanma,dnyay ekillendirme,belirli kalplar ile yol alma,ruha hitabnn yanna bedensel faaliyetleri ekleme gibi bir iddias olmayan,olsa dahi bunu olmazsa olmaz kalplar,kurallar btnne evirmemi,daha ok yeri ve sras geldiinde,bir nevi ihtiya duyulduunda bavurulan,keyfe hizmet olarak adlandrlabilecek kadar yeri geldiinde kartlan,yeri geldiinde rafa kaldrlan bir sistemin addr.Bu anlamda mistik bireyin hizmetinde,ona tabi olan,sz sahibi olann kutsal olmad,sz sahibi olann birey olduu tersine hizmet eden bir inan eklidir.Ayn zamanda kabaca ifade edecek olursam sosyal yaama alabildiine mdahale etmeyen,gereinde yerinde kullanlan,gereinde ayak altndan kaldrlabilen,bir nevi laik diyebileceimiz sistemin addr.Laiktir nk,inan sistemini,inan bal altndan baka bir alana dahil etmez. slam,ise bunun tam tersi,kural koyucunun hkmranlnda,bireyin hizmet ettii,patronun birey olmad,hayatn her alanna sirayet etmi,yalnz kaltan,kalabala kartmz ana kadar tm yaama mdahale eden,bir anlamda anti-laik,kurallar belli,ihtiya duyulduunda bavurulan deil tmyle hayatn her annda ruhani ve ekli emirleri ile bireyi ekillendiren sistemin addr. Avatar kmaz,giri tespitlerimin yan sra bu tanmlar ile yorumlandnda ; insan modernitenin,maddeciliin etkisinde zalim olmaktan koruyabilme grselliinde insan maddi soygundan geirerek, manevi soygun unu da gerekletirmektedir.Birinci soygun,arkn devamlln madden salarken,ikinci ve daha etkili soygun boyutlu (var olmayan ) din anlayyla aslnda var olmayan ile ruhu doyurmay,yanltmay salar.arkn devamll iin en kuvvetli renkler gzmz boyarken,mistiin etkisi gnllerimizi uyuturur,bu afyonlar ile yine arkn sesini duymaz,hareketini hissetmez,aslnda var olmayan boyutlu bir yaam srmeye devam ederiz. Modern zamanlar ile birlikte,din gibi siyah ve beyaz ( net kurallar ) olan bir gereklik ierisinde,siyahn kendine bakamad,beyazn kendini gremedii bir dzenekte,grilerinde olduu tezini savunurken ve savururken aslnda bu ara rengin ( gri ) insani bir esneklik gibi grnp,aslnda bir esneklik deil,tamamen bir yanlsama olduunu, boyutlu bir grntye inanmaya baladmz ve kandrldmz ancak saatlik zaman diliminde,karanlkta,renkli sahneye konsantre olmaya programlanmken,gzlerimizden sahte bir dnya grnts oluturan boyutlu gzl kartp,an durdurup,ierisinden syrlabildiimiz bir hle geii salayabilir,oradan hayatlarmz,gerek hayatlarmz izlemeye,sorgulamaya baladmzda fark ederiz ancak.
84
Recep vedik: Halkn elitlerden intikam(Emre Er) ahan Gkbakarn Recep vediki sayesinde iimizde elit tabakaya kar yllarca birikmi ve her gn artan zehiri en zararsz yoldan boaltyoruz. Bu ynyle Recep vediki toplumsal bir tedavi yntemi olarak tanmlasak hata etmi olmayz. Hibir baar tesadf deildir. Tesadf ancak cahillerin lgatinde bulunabilecek bir szcktr. Recep vedikin ortada kalite adna ok az ey varken bu kadar baarl olmasnn ardnda sanatn dndaki sosyolojik dinamikler yatmaktadr. Halk bu film sayesinde kendisini aalayan zihniyete Recep vedikin ahsnda en ar hakaretleri etme frsatn bulmutur. Recep vediki sradan bir maganda olarak tanmlarsanz, bu apl yksek ilgiyi anlamak imkansz hale gelir. aknlk iinde kalrsnz. Hatta umutsuzlua kaplrsnz. Halk kendisini bir maganda ile mi zdeletirmektedir? Toplumun byk bir blm Recep vediklerden mi olumaktadr? Cevap elbette hayr. Sz konusu olan bir magandann adeta bir silah gibi elitlere kar kullanlmasdr. Sz konusu olan aalayan batc, elit zihniyete kar bir nevi halk-maganda ibirliidir.
Fikir Platformu
85
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Trkiyede batc zihniyet ilk defa tanzimat dneminde ortaya kt. Osmanlnn son dnemlerinde Trklk ve slamclk ile birlikte nemli bir yer tutan batclk etkilerini gnmze kadar gstermeye devam etti. Batclarn lke ynetiminde daima sz sahibi olmalar bir tesadf deildir. Zira, batclk fikrini yeerten, yabanc devletlerin kendi dillerini hem lafzen hem de yntem olarak konuacak Osmanl brokratlarna duyduklar ihtiyatr. Bu nedenle yabanc okullar kuruldu. Bu okullarda hem yabanc dilde eitim veriliyor, hem de bat kltr her yn ile rencilere benimsetiliyordu. Dier yandan devlet, geleceini kurtarmak iin kendi eliyle bat tipi eitim veren kurumlar da kurdu. Bu kurumlarda yetien ocuklar Trklkten etkilendikleri gibi yabanc okullardaki kadar olmasa da yine batc akmlardan nasiplerini aldlar. Sonuta her iki tip okulda ok iyi yetien Trk ocuklar brokrasi iinde ykseldiler. Eitimli ve ounlukla batc bu toplumsal kesimi elit olarak tanmlyoruz. Elit kendi iinde iki snfa ayrlabilir. 1. elit tanzimattan bu yana gelen lke ynetiminde sz sahibi asker-sivil brokratlardan oluur. kinci elit ise 2. Dnya Savana kadar 1.nin gayretleri ile yeertilen burjuva snfdr. Batclk, modernlemenin batllama ile ayn manaya geldiini iddia eder. Batnn sadece tekniinin alnmas yeterli deildir. Kltr ile bilim ayrlmaz birer btndr. Batclara gre sanayi kadar bat kltrnn aralar olan opera, tiyatro, bale, bat mzii, bat elence tarz, bat yemek kltr de modernlemenin nemli aralardr. Bu nedenle bat her alanda taklit edilmelidir. Gnmze kadar devlet ynetiminde hep sz sahibi olan elitler, kendileri gibi halkn da eitilerek modern olabileceini varsaydlar. Bylece bat kltr yerli kltrn yerini alacakt. Bat kltrnn stn olduu dncesi ynetimdeki elitler tarafndan her vesile ile halka yanstld. Devlet meddah, karagz deil, bat tarz tiyatroyu, halk danslarn deil baleyi, Trk halk mziini deil bat klasik mziini destekledi. Batc zihniyete gre halk bu deiimleri anlayabilecek dzeyde deildi. O henz beyni gelimemi bir ocuktu. Batllama politikalaryla onu modernletirdikten yani byttkten sonra her eyin farkna varacakt. Ancak bu bilinlenme snrl kald. Kltrel batllama Trkiyede baarl olamad. Aksine bir de youn bir tepkinin ortaya kmasna yol at. Halk, kltrn deitirmek isteyen elit zihniyete doal bir fke ile doldu. Buna karlk amalarna ulaamayan elitler de hnlarn halk aalayarak kardlar. Bu davran bugn dahi srdrlyor. Bir tanesi kp halkn gbeini kayan adamlardan olutuunu iddia ediyor. Bir bakas halkn oyunu bir ton kmre satabilecek kadar ucuz olduunu ifade ediyor. (Ama nedense hibir ideolojik temele dayanmayan, kfte ekmek
86
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir datarak, brahim Tatlsese ark syleterek insan toplayan, yakkl Cem Uzan liderliindeki Gen Parti eitimli zmirde oy patlamas yapyor.) Gazetelerde, televizyonlarda elit kesimin yeleri ya da elit zentileri her gn demokrasinin bu halkla neden uygulanamayacan anlatyor. Bunu Dadaki obann oyu ile benim oyum bir olamaz. diyebilecek kadar apak bir ekilde yapyor. Halk ne yapyor? Grnte insanlar her gn gazetelerde, televizyonlarda kendilerini aalayan elite tepki vermiyorlar, deil mi? Yanlyorsunuz, aslnda veriyorlar. Hem de birka ekilde. ncelikle tepki her devirde seimlerle ortaya konuyor. Aalayan elitin partisi hep hezimete uruyor. Ortada her gn toplu iletiim aralarnda yaplan bir aalama var, ve oy kullanmak bunun acsn karmak iin yeterince rahatlatc m? Tabi ki deil. nk genellikle bize bir ktlk yapldnda ayn ekilde cevap vermek isteriz. Kardaki bizi aalyorsa biz de onu aalamalyz. Ya da az laf yapan bir temsilci semeliyiz. O bizim admza elitle alay etmeli, biz de kanan gbeklerimizi hoplata hoplata kahkahalarla glmeliyiz. Alay etme seans mutlaka sinemada gereklemeli. Korsan kopyalarn kmasn ya da filmin internete dmesini beklemeyiz. Ama dnld gibi sabrszlktan deil, alay etmenin doasndan. Alay topluca yapldnda zevki kar. ocukluunuzdan hatrlayn. Kulaklar kepe diye bir ocukla alay ettiinizde bunu tek banza m yoksa bir ocuk korosuyla m yapmak daha zevkliydi? te biz gbeini kayan adamlar bu nedenle sinema salonlarnda toplanp kulaklar kepe ocua btn uzuvlarmzla glyoruz. Esprilerin aslnda komik olmadn iddia edenler kesinlikle hakl. ocuklar kepe kulaa komik olduu iin glmezler. Bu adan bakldnda biz ahan Gkbakara, Cem Ylmaza gldmz gibi glmyoruz. Biz ahan Gkbakara ngilizlerin rlandal fkralarna, Amerikallarn zenci fkralarna, Franszlarn Belikal fkralarna gldkleri gibi glyoruz. Bunlarn hepsinde kardaki toplumsal grubun aptallklar anlatlr. ocuklar arasnda alay konusu kepe kulak iken toplumsal kesimler arasnda aptallklardr. yi de bu ocuk grnte mkemmel. Kendisini halktan stn gryor. Bylesine eitimli bir toplumsal snfn aptal yan olur mu? Var. Elitte taklitiliin faturas olarak izah edebileceimiz bir aalk kompleksi var. Takliti modernleme doal olarak taklit edenlerde komplekslere yol at. nk ne kadar taklit ederseniz edin orijinali ile hep arada bir fark kalr. Hep orijinale zenirsiniz. Ama bir trl ayns olamazsnz. Kompleksler elitlerin ve kendisini o kesime dahil hissedenlerin davranlarn ekillendirmektedir. Daha orijinal batl gibi grnmek iin bu kesim kendi iinde birbiriyle yarmaktadr. te komiklikler de buradan kyor. Recep vedik
Fikir Platformu
87
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir buradan ortaya kan kepe kulaklar gsterip onlarla alay ediyor. Biz de sinema salonlarnda cmz almann zevkiyle drt ke oluyoruz. Bir kompleks gstermek iin Recep vedikten bir sahne almak yerine kendim bir rnek vereceim. Bunun ayn manta dayanan bir benzeri vedikte var. Ama filmi izlemeyenlerin keyfini karmamak adna onu anlatmyorum. rneimiz Mc Donaldsa kar elitin taknd tutumla ilgili. ABDnin bir nevi ayak st dnercisi Mc Donalds 1980lerde Trkiyede aldnda zengin elitlerin hcumuna urar. Self Service batl olduu iin yenilik olarak karlanr. Halbuki ayn tarihte bir lahmacuncu Abi, biz lahmacunu masaya getirmiyoruz, gelip kendin alacaksn. Para da pein. dese bizim elit bunu doulu bir eit kabalk olarak nitelendirirdi. Ekmein arasndaki kfte de aslnda yabanc deildir; ama nedense batdan gelince tad bir baka olur. Batc zihniyetin algsndaki farkllk Mc Donalds bylece bir stat sembol haline geldi. te grdnz gibi kompleks mantn yerini ald, ve ortaya bir aptallk kt. Bir rnek de filmden. Recep vedik yoga esnasnda bada kuran yoga retmenine bunun bada olduunu syler. Yoga retmeni kzarak badan doulu barbarln bir oturma biimi olduunu ifade eder. Bunun zerine Recep vedik bu aptall yoginin ve dierlerinin yzne iimizden geen her eyi hatta daha fazlasn yaparak arpar. Maganda tarafn da sonuna kadar kullanr. Bizim sevdiimiz onun maganda taraf deil aslnda. Ama cmz alrken de dorusu ok ie yaryor. te bu yzden Recepi ho gryoruz. O cmz almak iin kullandmz bir eit silah. zleyenler filmi bir gzlerinin nne getirsinler tekrar. zlemeyenler de filme gittiklerinde bir de bu adan bakabilirler. ahan Gkbakar Recep vedikin her karesinde elit alkanlklar, elit hayat tarz ile alay ediyor. Biz de tam o karelerde glyoruz. Alay etmenin zevkini iyice karmak iin kahkahalarmz abartyoruz. Bir de glemeyenler var. Bilin bakalm kim onlar? lkinde filme glemediklerini sylemilerdi. Ama nedenini anlayamamlard. Tahminimce bu sefer filmi kzgnlkla karlayacaklar. nk Recep vedik 2 onlarla ilkinden ok daha ar, ok daha gze sokarak alay ediyor. ahan Gkbakarn Recep vediki sayesinde iimizde elit tabakaya kar yllarca birikmi ve her gn artan zehiri en zararsz yoldan boaltyoruz. Bu ynyle Recep vediki toplumsal bir tedavi yntemi olarak tanmlasak hata etmi olmayz. Teekkrler toplum doktoru, ahan Gkbakar!
Fikir Platformu
88
Uzak ihtimal Yeniden (enler Yldz)
Uzak htimal, A..F. lahiyat mezunu Musann, Beypazarndan stanbul Topkapda kk bir camiye mezzin olarak gelmesi ve Galata civarnda bir lojmana yerlemesi ile balar. Musann kap komusu, rahibe aday Claradr. lmek zere yal bir rahibeye bakan kimsesiz gen bir kadn olan Clara ile Musann karlamalar, gen mezzinin ona ilgi duymasna sebep olur. Bu arada Musann kilisede tant Sahaf Yakupunda Clara ile ilgili bir srr vardr. Her iki adamn, Claraya syleyemedikleri zerine ekillenen filmde genel olarak Musann, ak tanma sreci ilenir. ocuk adam olarak Musa ya da masumiyetin ocuksulua tahvili Musa; korunakl bir hayatn yetikinlie geememi, Mslman mahallenin bile teki olan. Musa imam-hatipli, ak retimli, (yani yaygn eitimli) haliyle kar cinsle arkadalk kuracak kadar vakit geirme olasl iin permtasyon bilmeye gerek yok. Musa stne bol gelen takm elbisenin iinde; erkenden ya alm, gen olmadan orta kuaa uzun atlamayla geenlerden. O, yolculuk yapt Mustafa Abisine eker ikram edenlerden.
Fikir Platformu
89
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Musa yalnzln ilk defa tadan, ilk defa bir bana kalm, evde yolluunu yiyen bir ocuk adam. Eve yerleme aamasnda, ocan n yapm olmas onu sevindirir. I birka kez ap kapar. Sigortalar atmasa, tornavida istemek durumunda kalmasa, asansrde mahzur kalmasa Musa Hoca, cami ev arasnda mekik dokur ve imam efendinin ya da hanmannesinin mnasip bulduu biriyle ba gz edilir. Senaristler ta batan Musada her anlamda tamamlanmamlk hissini vermek ister. Hafz deildir mesela, son sureleri iyi olsa da. lahiyat Fakltesini n lisans olarak okumutur. Hafzla devam eder mi ya da lisansa gei yapmak iin bir abas olur mu? Musay tandka hi zannetmez seyirci; nk onun daha fazlasn talep etmesi kendi iradesi ile deil iradeyi zorlayacaklara baldr. Musa, genel geer karizmatik her tavrdan yoksun. Hani beerle mnasebeti gelimemitir de mesela kitapla ilikisi nispeten daha iyi olan insanlar vardr ya, bu durum adamn alnnn ortasna akl durur, ite Musa o adamlardan da deildir. Menakibl Arifini bilir. Neticede imam hatiplidir; ama o kadar. Bavulundan kitaplar karpta yatann kenarn dizdiini grmez seyirci.(Mustafa Kutlunun Mavi Kuu dnda) Sahaf Yakupa bile ok kitap birikmi, bunlar kim alyor der. Meraklsnn varln yadrgar gibidir. Yakupun Musaya ilgi duyma nedeni Clarann komusu olmas deilse nedir? Sahafta zcaciyeye girmi bir fil yavrusu andrr tavrlar. Antika kitabn srtn koparr, lambay krar. ylesine arayp bulmu, yani tercih ettii bir kitap deildir ki Bukowskinin Kadnlar. Ama Sahaf kadnlar, dikkatli olmak gerekir dediinde nar tutmu gibi hemen yerine brakr kitab. Her eyin ortalamasdr Musa, bir tek ay be ekerle ier o kadar. ocuk adam Musa, Claray mutfann penceresinden grdnden beridir artk mutfakta yaar, gz hep kar pencerededir. Tabaklar defalarca ykar, elmasndan srn orada alr. Claray ke balarnda orta mektep talebeleri gibi bekler; nk bundan kendini alkoyamaz. Onu yle derin dnceler iinde grmeyiz. Boaza kar burnunu eke eke simit kemirir Musa. Musann HLli arkada Ulan Ayhan da Mslman mahallenin dier teki olandr. Musa, Ayhann kendisini brakp gitmesinin ardndan bile ocuksu bir jestle gel tamam m yapandr. Musa dnmez sadece yaar. Clara ile bir gelecek kurma fikri bile dzenbaz Ayhann yi ya Mslman yaparsn hatunu sevaptr. demesi zerine olumu olabilir. Nitekim o sahneden sonra Sultan Ahmetde msr yiyen Musann gz orada bir kadn (bartl) ile adama - bir ifte- taklr. Musa edilgendir. Karakola gtrldnde tokat yediinde edilgenlii daha bir belirginleir. Musa ocuk adamdr. Clara, Yakupu hastane ziyaretinden ayrlrken Musaya ilk defa adn sylediinde yle mutlu olur ki Musa, Yakupa glmseyerek Clara der. Clara ka zaman sonra ismini bahetmitir ya da sylemeyi akletmitir. Musa, kahveyi byynce iecektir. Ya alm ama damak tadn alamamtr. Bu ac eye, bundan sonrada ie ie alacaktr.
90
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Bir ocuk adamdr Musa. Clarann akam yemeine gelecek olmas, onu limonlarla oynamaya hatta Yakup Beyin kafasna arptrmaya kadar gtrr. ilede Clarann yannda klktan kla girer ve o meum fotoraftada ocuksu bir safiyetle gznn takl kald yerde durur. Musa, stanbula bir ocukla kafa kafaya geldii gibi, ileye de arka koltukta gider, oradan arka koltukta dner. Hayatn arka koltuk mdavimidir o. Musann, Clarann talyaya rahibe olmaya gittiini rendiinde ki tavr bile ocuksu bir ierlemilikten ibarettir. yle ki Claraya ksm gibidir, iyi akamlar bile diyemez. Musa, zntsn nasl yaayacan da bilemez, sigarasn balkonda ocan akmayla g bela yakarda tellendirmeyi beceremez.
Bu baln ad neydi? UPRA Ya bu durumun ad? Musa, irtifa olarak Clarann ayak dibindedir. Asansrden kma sahnesinde olduu gibi kmaya alt yer Clarann yandr. Clarann mum tuttuu yer kadar aydnlkta evinin kapsn aabilecektir. Film boyunca Musann edilgen tavrna uymayan tek yapt ey, Clarann drd hal kolyeyi vermek iin arkasndan koturup kilise kapsndan dndkten sonra tekrar kiliseye kadar gitmesidir. Geri bu herkesin girebilecei saattedir, (bir giriimde bulunmay gerektirmez) ama bu kadar bile Musadan beklenmeyecek bir eydir. (Pekala, Claraya akam kapsndada verebilirdi. Malum kolye bu, ekimez kokmaz.) Yine Clarann ilede birlikte ektirdikleri fotoraf Musaya vermek iin (pekala Musann evine gelipte verebilirdi. Malum fotoraf bu, ekimez kokmaz.) camiye kadar gelmesi de bir nevi ayn eydir. Bylece aslnda birbirine ok benzeyen bu iki karakter kendilerinden beklenmeyen bir ey yapm ve bir dierinin mabedine gitmitir. Sahaf Yakup, Musa ile Clarann ileyi grmemi olmamalarna ok arr. Yakupun bilmedii bizim hissettiimiz ey ise ikisinin daha nce hi ak olmamasdr mesela Yakupun da Musa gibi Claraya syleyecekleri vardr. Her ikisi de syleyemezler. Her ikisi de mevcut durumlarn tam tamna ayn kelimelerle ifade ederler. Korkuyorlardr ve daha zaman gelmemitir. Ama Musa iin daha zaman var, Yakupla ayn eyi ifade etmez. Yakup iin bu zaman; her eyin olgunlamas iin, gemesi gereken sreyi gsterirken, Musa iinse; kar tarafn saati gzne drtmesi, kadran gzbebeinin iinden geirmesi, yelkovan avcuna almas, olmad e hadi demesi ile mmkndr. Ama muhatab kendisi gibiyse tm bunlara frsat dahi kalmayacaktr.
Fikir Platformu
91
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Sahi Clara, bir de sen vardn deil mi Clara lm eiinde birisinin her gn erimesine an be an tanklk ettii bir hayat yaarken nasl bir yaam enerjisine sahip olabilir ki! O, sahaflardan ald kendine benzeyen fotoraflardan aile albm yapan u dnya da yalnz bir kadndr. Yapayalnz Kendisi iin yapt tek ey mutfakta kahve ve sigara imek. Sigara ierken ne dnd nemlidir Clarann. Kendine aile albm yapan bir kadnn hayalperest olmadn kim iddia edebilir ki? Claray rolnde izlediimiz ayrca filmin yazar kadrosunda da geen Grkem Yeltan, verdii tm rportajlarda; Clara evlenmeyi hi dnmeyen biridir; nk bir rahibe olarak zaten Tanr ile evlidir eklinde gr beyan eder de; filmde Clara henz rahibe deildir ve sigara ime grnts bile onun mevcut durumu asndan protez kamaktadr. Bir dier taraftan srekli aile resimlerinden albm yapan bir kadn, halihazrda bir ailenin paras olmay dilemiyorsa bunu senaristler niye yazm, ynetmen niye ekmitir. Yoksa bobinler kart da o Clara, bu Clara deil midir? Hayat bilgisi belli ki ok snrl olan bu yalnz kadn, kendisine hibe edilen be yirmilik banknotla ayakta kalamayacana gre rahibe olmaya memleketi talyaya gitmesi bir adan tercih bile deildir. Uzak htimalin yaknlklar Uzak htimal; Takva ve The mam ile birlikte kategorize edilmeye allsa da her ikisinden bir hayli farkldr. Takva; ateist bir perspektifin cemaat ahvalini anlarm gibi yapmasn, The mam ise karikatrize edilmi fazla idealist bir tavr ierirken, Uzak htimal, senarist ve ynetmenlerinin geldii sosyal evre gz nne alndnda; hem slami kesimin jargonuna hakim bir dil tutturulmas hem de davran kalplarnn yerindelikleriyle her iki rnekten daha samimi unsurlar barndrr. rnein; Musa, Clara ile ilk defa yle bakmadan etmeden konuur, mutfak penceresinde Claray ilk grdnde bakmaya bile utanr, onunla ayn asansre binmeye bile ekinir, tokalamak iin elini ilk uzatan olmaz. Filmde Mslman mahallesinde ki adap, ana karaktere genetik bir kod gibi ilenmitir. Caminin daimi cemaatinin sabah ayn birlikte imeleri, Musay davet ederken ihtiyarlarn; Hoca gelsene simit var, peynir var, her ey var derken ki halleri, cami cemaatinin namaz sonras dalrken Musann elini muhabbetle skmalar, bir panorama gibidir. Musann imamn evinde ereti otururken hocann Cami cemaati de seni sevdi. Seni ba gz etmekte bize decek anlalan. Aday var m? yle bir yok dedin ki, evet der gibi. Hayrl iin utanmas olur mu Musa! Dindar bir kz m? Maallah ehl-i dinden kzdan zarar gelmez. Hayrls olsun. szleri; hem ince bir mizah hem de ilerin olurunu gzler nne serer inceliktedir.
Fikir Platformu
92
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Musann en hali Uzak htimalin yks; Musann tpk asansrde mahzur kaldnda ne yapacan bilememenin aresizliiyle annda dilinden dklen Bismillahirrahmanirrahim ile balar. Claray asansrden kendisini kurtard iin teekkr gibi Allah raz olsun eklinde devam eder. nk artk o, mutfakta pencere nnde yaayan, sokak kelerinde yol gzleyen bir yaama sevincine tutulmutur. nk o, kalbinin baka bir ritimle atabileceini gstermitir. Bu az ey deildir ve onun nezdinde Claradan Allah raz olsundur. Film Musann, Claray, Yakupun akam yemee davet ettiini rendii an sevincinden Vallaha m derken ki hem hayreti hem iman eddeleyen akyla geliir ve Musann silindir altnda kalmasna ezilen iine karn, (kal denilemediine gre vardr bunda da bir hikmet.) hayrls neyse o olsun eklinde de biter. Senaristler, bu ocuk adamla sadece duygularmza seslenir; nk Musa batan ayaa safi duygudur. Musa sevilmeyecek bir adam da deildir hani. Caminin gedikli cemaati, bu kendi halinde mahcup adam nasl severse, seyircide sevecektir. Ona kar seyircinin, karakoldaki Sahaf Yakup gibi hissetmesi kanlmazdr artk, anlalmtr ki Musa mazur grlecek olandr. Musa karakterinde Nadir Sarbacak ise zaten muhteemdir. Umarz ki bir gn slami hassasiyetler tayan karakterlerin, bizi sadece hislendirmeleri deil, dndrmeleri de mmkn olacak. Syle Rabbin kimse ona tapaym. Uzak htimalin tantmlarnda geen ana cmle bu. Neredeyse kamyon arkas arabesk kartma gibi. Oysaki bu, filmin hibir sahnesinde renk ve doku olarak yer almam bir hissiyattr. Sz konusu ticari bir tavr dahi de olsa, Musann tespih niyetine yanllkla hal kolyeyi ekmesini yadrgayan yal amcann bak gibi tuhaf hislere gark olmamak yine de elde deildir.
Fikir Platformu
93
Osmanl Cumhuriyeti (Hasan Rua Demirolu) Gani Mjde Osmanl ile ilgili ekeceim filme 10 milyon kii gelecek eklinde iddial konuunca gitme gerei duydum. Filme para deyip giren herkes gibi ben de salondan hayal krklyla ayrldm. Hayal krkln yaratan iki neden var. ncelikle; bir komedi filmine gidiyor olduumu zannediyordum. Topkap Saraynn nnde Gengara binmi olan Ata Demirerin bulunduu afii gren hi kimsenin de aksini beklediini dnmyorum. Ancak ne yazk ki, ikiyi elma suyu sanp imek ve sonra pskrmek, hamburgeri yemeyi baaramamak, cep telefonu ile ksa mesaj yollamaya almak ve becerememek gibi nicesinin iinde bulunduu aa yukar btn sit-comlarda grdmz trden basit espriler dnda hibir ey gremedim. Salona girdikten sonra tek bir yerde glebildim, o da yaknlarda kacak olan bir baka komedi filminin bizim izleyeceimiz film balamadan nce verilen reklam-fragmanndaki bir espriydi. kinci neden ise daha ac verici.. Battal Gazi, Kara Murat filmlerini anmsar msnz? Her filminde benzer senaryolarn farkl isimlerle oynand, bizim esas ocuun btn bir Bizans imparatorluunu (stelik kimi zaman tek kolla) tek bana kerttii ve filmde illa ki birka kt karakterin ilahi bir kla atr utur slamiyete getii anlamsz, ii bo ama bir neslin siyasi fikirlerini, milliyeti duygularn ve gz pnarlarn en derinden etkilemi kalitesiz Yeilam filmleriydi bunlar. Osmanl Cumhuriyeti ile ne alakas var diyebilirsiniz.. yle syleyeyim: bazen eski filmler farkl oyuncularla yeniden ekilir. Osmanl Cumhuriyeti de bundan baka bir ey deil!
94
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Gazili, ehitli, hacl, hocal Yeilam ultra-faist filmleri herkese iselletirilmi ama modern zamanlarn getirdii aklclkla ve insanc yeni dncelerle elien faizan duygularn daha rahat ifade edilmesini salamak adna bir hayli faydal olmutu. Bu filmlerin verdii duygular belki de demokrasimizin hi geliememesinin nemli nedenlerindendir. Mizahn muhalif olmas gereken yan Osmanl Cumhuriyeti filminde yerini ortalama toplum aklna, ne abd, ne ab tam bamsz Trkiye eklinde kahvehane lmpenlii sylemlerine, siyasi ezberlerimize brakyor. Elbette ki mizahn politik yan vardr, peki zgr bir sanat dal olan mizahn faist fikirleri savunmas ne derece makbuldur? Bir mizah eseri nasl olur da insanlarn milliyeti duygularn coturur? Film, Atatrkn 1888 ylnda bir kuu kurtarmak iin kt aatan aa dmesi ve lmesiyle deien tarihe yaplan bir gnderme niteliinde. Atatrk olmasayd Kurtulu Sava olmazd ezberlerini gncel politik meselelerde bu ezberi yaratan adamlarn benimsedii grlerle ayn tepsiye koyarak servis ediyor film. stanbulda kimsenin nemsemedii bir padiahn zerinden demokrasi, Avrupa Birlii ve liberalizm ktleniyor. Ayn zamanda Ankarada bir kahvehanede tam bamszlk fikrini savunan kahraman esas ocuklarn azndan ulusalc mottolar seslendirilirken onlarn karsna da Liberal olduklar belli olan (ve sonra ilahi bir kla Ulusalcla geen) iki adam koyuluyor. Bu iki ztlktan doan atma ilkinin filmin verdii milliyeti duyguyla badatrlmasyla daha da alevlendiriliyor. Geri liberal kafirler sonra ehadet getirip ulusalc oluyorlar ama yine de Ulan memleket batyor bu libolar hala pipirik oynama peinde! sulamasndan kurtulamyorlar. Ne kadar da kahvehanelerimizde dnen ve ve muhabbetin iinde olanlar hari herkesin vatan haini ilan edildii konumalarn arkasnda yatan fikirleri anmsatyor deil mi? Filmin bir dier kt yan ise klieler. Esas ocuun yanna onu kendine ak edip kontrol altna almas iin gnderilen bir kz ve bunlarn arasnda balayan sahici ak Esas ocuun yaknnda gibi gzkmesine ramen arkasndan oyunlar eviren ve tahtn elinden almak isteyen ve bir yakn akraba Bu klieleri ka kez izledik, ben artk sayamyorum. Ama bence Gani Mjde bir eyi unutmu, film rnein yle bitebilirdi: Bizi er meydannda yenemeyen kafirler ve onlarn libo ibirlikileri kahraman Trk rkn tarih sahnesinden silmek iin saatli bir bomba yaparlar! Bombay bir otelin en st katna ibirliki libolar yardmyla yerletiren kafirler esas ocuun geliyor olduundan habersizdir! Otelin nndeki ve iindeki yzlerce kiiyi tek bana dven ve hi yorulmayan esas ocuk bombann bana gelir ve mavi kabloyu keser. Bomba patlama ve Tam Bamsz Trkiye kurulur. Tam o anda da bir libo ibirliki ehadet getirip Kemalist olur! nann espri yapmyorum, padiahn yalandan destekisi brahim Paann Amerikan Valisi ile olan diyaloglarndaki yapmackl ve klielii grseydiniz
95
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir sahiden neden byle bitmemi diye beklerdiniz. Film byle bitmedi. Bir gece nce yzlerce destekisini kaybeden ve tek kurtulu yolunun ulusalclk olduunu gren Kemalist Padiah sevgilisini de alp gle oynaya Bodruma gitti, tahtn da torununa brakt. stelik bu sahneler bir su gibi deil, romantik sahneler gibi sunuldu. Yzlerce destekisini ve en yakn arkadan bir gece basknyla kaybeden padiahn zntsnn gayet gzel bir mzikle sunulduu sahne ve hemen ardndan ak sahneleri Ne kadar mide bulandrc yle deil mi? Belki de bu sahnelerin ard ardna gelmesi ulusalc kafann ehitlerimize verdii byk nemi gsteriyordur(!) , ne dersiniz?
Fikir Platformu
96
Mustafa(Ekrem Senai) Uzun sredir fragmanlarn izliyordum. Dorusu beklediim, Turgut zakmann lgn Trklerinin belgesel versiyonuydu. Bol bol alatacak, rejime ve Atamza ballmz konusunda imanmz tazeletecekti. Ama yle olmad. Sinemaya tanr Atatrk grmeye gidenler byk hayal krklna uradlar. nk filmdeki Atatrk, aklar, zaaflar, korkular, hrslar, baarszlklar, zntleri, yalnzl ile tpk bizim gibi bir insand. Karanlkta uyuyamyordu, sklyordu, yalnzlk ekiyordu, maann azlndan ikayet ediyordu, byk ordular ynettii halde bir kadn idare edemiyordu; skntdan bol bol kahve, sigara iiyor; her akam bir ie raky bitiriyordu; Sofyada baloyu, operay, valsi, Avrupa yaam tarzn gryor ve bizde bunlarn olmamasna ierliyor; bundan dolay halk suluyor; kendisinin onlarn seviyesine inemeyeceini, onlarn seviyelerini ykseltmeleri gerektiini sylyordu. Bunlara kalrsa hibir ey dzelmezdi. Bir devrimle her eyi bir anda dzeltecekti. Kadnlar balarn aacak, erkekler apka giyecekti. Filmde anlatlmayan ok ey vard, ama baz gereklerin anlatlmas artcyd. Samsuna kmadan nce Vahdettinin Paa, imdiye kadar orduda byk hizmetler ettin, byk baarlar kazandn. Ama bundan sonra yapacaklarn bunlarn hepsinden daha nemlidir dedii ksm mesela. Ayn ekilde stanbul hkmeti tarafndan yetkisi elinden alnan Mustafa Kemalin, her eyin bittiini dnd bir anda, tutuklanmasn beklerken karsnda selam duran ve ordusunu onun hizmetine veren Kazm KarabekirI bulmas sahnesi de kimsenin beklemedii bir sahneydi.
97
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Ama eminim izleyicileri dumura uratan sahne ise Mustafa Kemalin slamiyet ve din hakkndaki fikirlerini aka ifade ettii ksmd. Bunun byk frtna oluturacan imdiden tahmin etmek g deil. Mustafa Kemalin meclis aln dualarla, hatimlerle balatp, sonra dine ait kurumlar ve halifelii nasl ortadan kaldrp ocukken mahalle mektebi hocasndan yedii dayan intikamn aldn; bolevizmi kullanp Kurtulu Sava iin gerekli mhimmat saladktan sonra nasl tavr deitirdiini ok itenlikle anlatm Can Dndar. Tek lider nosyonu uruna Mustafa Kemalin nasl muhalefeti ortadan kaldrdn ve bu hrsnn onu sonunda nasl yalnz brakt ok gzel betimlenmi. Bu yalnzlk ve aresizlik ierisinde nasl Ali Fuat Cebesoyu yanna arttn; sofrada nasl gzya dktn, ks olduu tek dostu smet nnnn gnln bir notla nasl ald itenlikle anlatlm. Mustafa Kemalin, aracnn bozulduunda arkadalarna Da ban duman alm marn sylemesi; savan sefaletini eken ocuklara merhamet gstermesi ve bu ocuklardan birini evladlna almas ise sayg ve hrmet uyandran sahnelerdi. Byk ihtimalle, bu film sonrasnda beyinlere doktrine edilen Tanr Atatrk imajn ykt iin Can Dndar epey bir azarlanacak, gittike artan homurtular bunun iareti. Latife hanm kitabna verilen tepkileri hatrlaynca, Lider Kltnden beslenenlerin rahatsz olaca aikar. Trkiyedeki akl salnn dzelmesi, insanlarn normallemesi, mantkl hareket edebilmesi, tabularn alabilmesi iin byle filmlere ihtiya var. Hi vakit kaybetmeyin, mutlaka izleyin.
Fikir Platformu
98
Kymetlimiss(Suzan Baarslan)
nsana dair hallerin sembollerin ve metaforlarn ardna gizlendii en gzel filmlerden biridir Yzklerin Efendisi lemesi. Tm bu hayal dnyann rn gibi duran kahramanlardan en gerei Smeagoldur, tm o insanlarn, Elflerin, ccelerin, Eltlerin, hayaletlerin, hobbitlerin iinde. En gerek, en insana dair olandr. Kraln Dnnn son sahnelerinden biri, Frodoyla Smeagol arasndaki kavgadr. Aslnda aralarnda hi fark yoktur tam da bu kavga annda, nk ayn ey iin ve ayn amala savayorlardr. Smeagol, Frodonun parman srmasayd Frodo vazgeebilir miydi Kymetlisinden? Hayr. Smeagol istedii ey iin lrken, Frodo Smeagol sayesinde -isteinin sembol olan o eksik parmakla- hayatta kalr. Kaybettii tek bir parmaktr, g yzne sahip olmak istemeyenin bile o yzn etkisine girdiinde kaybedecek bir paras mutlaka vardr ve o yz hangi amala istiyorsa tam da o amac isteyen taraf eksik kalacaktr,bunun ad ister film olsun ister de gerek hayat. Bizler de byle deil miyiz?
99
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Bazen, doruya giderken yanla saparak -baka bir yanla giden sayesinde- bir bedel deyerek tekrar doruya kavumuyor muyuz? Bir yzk, ama g yz, Kymetlimiss. Bir yzk, altndan, dnyay simgeleyen yzk insann elindeyken bile, elinde olan insan gnden gne tketen yzk. Bir yzk, tek bir yzk, Kymetlimiss. Kamz hayatmz tek bir yzk yznden harcyoruz lmne ya da kamz ondan kurtulabiliyoruz? Doru soru bu olmal. Kamz ondan kurtulabiliyoruz? Frodoya bir Sam lazmd. Gce talip olmayan, sadk bir dost. Dostluktan baka bir istei olmayan. Frodo dostsuz aabilir miydi? Gl olan kim, Frodo mu, Smeagol mu, Sam mi? Sam; dostluk, sevgi, vefa, fedakrlk, azim, aba Sam, dtmzde bizi kaldran, mit veren bir el. Son yemeini veren, son damla suyunu veren, geri dnemeyeceini bilerek yola devam eden Onun bile tereddt var oysa. Yz tamay teklif ettiinde, Frodonun cevabn Anlamak zorundasn, yzk benim ykm. anlayabildi mi peki? Anlayamadysa bile teslim oldu bu cmlenin doruluuna, hepimizin rolleri farkl farkldr nk hayatta ve herkes tayamaz g yzn, kimine de g yzn tayan tamak der. Samin yapt gibi ve bu daha zordur aslnda. Kimimize Frodo, kimimize Sam, kimimize de Smeagol olmak der hayatta. Ve Frodonun zdrab. Hibir tad hatrlamayan, rlplak kalm Frodo. Atee atlmas gerektii bilinirken atee atlamayan yzk; eliki, tereddt, kararszlk Baskn gelen benlik. Bu yzk benim. Arkada alayan Sam, aznda tek bir kelime: Hayr, Hayr! Tam da burada devreye girer Smeagol. Sava balar. Sava. Her yerde sava. nsanln sava ile insan kalmann sava. Karanlklar aydnla evrilir g yz yapld atete eridiinde, geldii kaynaa dndnde, ortadan kalktnda. Tm yaanmlklarn izi vardr bir de, unutulmas zamana braklamayacak kadar derin olan: Nasl devam edersiniz artk yreinizde geriye dn olmadn anlamaya baladnzda? Zamann merhem olamayaca yaralar vardr, hele bazs ok derindir, izi kalr.dedii gibi Frodonun. Hayatmzda derin izler brakan olaylar yaarz, birey olarak ya da toplum. Kelebek kanatlarn rpar ve dnyann teki ucunda bir kasrgaya yol aar.[1]misali, bir yerlerde bir eyler yaanr ve fark etmeden byk bir frtnann iine savruluruz. O anda, Kimileri iin yaprak bile rganmazken dalnda, Kimileri iin kasrgalar kopar bir yerlerde [2], o kasrga da ulaana dek dibimize, kaabiliriz kaabileceimiz kadar gereklerden ama bir gn mutlaka bize de ular. Ulatnda kimi Smeagollua zenir, kimi Frodolua kimi de Samlie ki ktln kaynandan bahsetmiyorum bile, bahsettiim kasrga kapmza gelmiken bizlerin ald/alaca tutum. mraniyede bir eyler olur, Ergenekon kapmza dayanr. Kimileri zaten karanla hizmet ettikleri iin kasrgann iinden olaylara bakarlar, g yzdr dertleri, tek bir yzk ama Kymetlimissdir o, kimileri de -bizler gibi- kasrgann bu yannda, tam da nmzde cereyan eden olaylara bakarz. Kimin hangi karakter olaca ise kendi payna den ksmdr. nk Frodolua zenip gcn etkisinde kalmak da vardr, Smeagol olup kazanmak iin kaybedecek olan da, ya da Sam
100
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir olup Frodoluk yapan tayarak onu dorudan ayrmamaya uraan da olacaktr bazen tereddt yaasa bile. Siyah-beyaz snrlar da yoktur tm bu karakterlerin. Ne tam iyi ne tam kt, geiler vardr i ie. nsan anlatacak olsaydnz da en iyi yntem bu olurdu zaten. Frodo salt iyi olsayd, Smeagol saf kt, geree bu denli yaklaamazd film. Smeagolun yaad tm o ikirciklik ise, bir uyardr aslnda insanoluna. Bazen kt olduu iin balamayz bir ie, fikre, olaya zamanla dnrz. Frodonun karanla yaklat her an kadar Smeagolun da aydnla yaklat anlar vardr filmde. Tpk hayat gibi. Ancak unutmamal ki, her zaman bir Same ihtiyac vardr insanolunun, bu benim dediinde hayr hatrlatacak. Yoksa Frododan Smeagole gemek an meselesidir ve o ann hangisi olduunu bilmek, insan iin zoru baarmaktr ve bu yzden, zoru baaramadmz iin ounlukla, Frodonun kopan parma gibi, bir bedel deyerek ve bir paramz eksilerek tekrar doru olana dneriz. yi-kt arasndaki sava da keke filmlerdeki gibi bitseydi ve mutluluk, aydnlk ve her ne deniyorsa o, kuatsayd evremizi. Yok byle bir ey. Ztlklarn savan, ztlklarn sentezi takip eder ve tekraktis, toplamsallk izler sreci ama tm bu srelerde dahi her zaman baa dnlr ve mutlaka bir yerlerde iyi-kt arasndaki sava devam ediyordur, yani kelebek kanat rpyordur ve bizim iimizde de devam edip giden bir sretir bu aslnda. nsanln sava ile insan kalmann sava arasnda kalan insann hikayesidir Yzklerin Efendisi ve bu film, bizim gereimize tutulmu aynadr. Aynadan grnenlerse imdilik bunlar [1] Kelebek etkisi (matematik) - Vikipedi [2] Edebiyat Kesi
Fikir Platformu
101
Yar Bana Bir Komutan! (Mehmet arman) Yaamdaki birok hatann, kabaln, kofluun, zarafet ve saygdan uzak dmln ve bunlarn yol at ahlaki erozyonun nedenlerinin banda Dile kar taknlan sorumsuzluk ve umursamazlktr. Burada dil olarak kavramlatrmaya altmz eyden, herkesin her konuda sz syleme hakkna sahip olamama durumunu kastediyoruz. Resmi sylemde liykate, entelektel camiada ve bilim dnyasnda otoriteye dar anlamda karlk gelebilecek dil ve hakikat ilikisi, geni anlamda ise hakikati tama ve onun szcln stlenebilme yeterliliine denk gelir. Tm hayat boyunca adaletsizliin mimar olmu birinin, adalet adna, baz eyleri sylemeye soyunup da, drst bir sorgulamayla kendini, hesaba ekmeden, pikince sunmasna hakk olduuna inanmyorum. Bu sebepledir ki kullandmz birok kelime ve kavramn bir bedeli olduu, adil bir Dilin ise ancak ar sorumluluklar, vaktinde omuzlanmasndan sonra ulaabileceini syleyebiliriz. Dile yaplan saygszlk gndelik hayatmzda ok ahit olduumuz bir durum. Davosta kkreyen babakan, kendi lkesindeki birok problemi grmezden gelmesi ya da soykrm sulusu M.El Beiri barna basmasnn iretilii bahsettiimiz elikilerden kaynaklanyor. ABD siyasetinin dilinde dnya bar, Deniz Baykalda sosyal devlet ve laiklik, Ergenekoncularda zgrlk, tam bamszlk kavramlar nasl ireti duruyorsa, Mahsun Krmzgln aznda ve son filmi Gnei Grdmde Krt Sorunu ylece ireti duruyor. Bunun da tesine geip, hakaret ve hakszln snrna pikince dalyor.
Fikir Platformu
102
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Magazin dllerinin datld gecede, konforlar, haftalk uzatmal aklar elden gider korkusunu vatanperverliklerine destek yapp, sahneye frlayan, alnmzda korkulardan bir elenk diyerek, kibar maskelerini yrtp, Ahmet Kayaya atallanan gecede Krmzgl, mahsun mahsun oturuyordu sandalyesinde. Muhtemelen Hepimiz kardesek bu kavga ne diye? Bu bir kavgaysa, kardelik nerede? Bir karde bir kardei atalla kovalyorsa; sevgilim nerede? Dalara gel dalara Sorularnn eliinde, ok bilinmeyenli kardelik formln geniletmekle urayordu. Yoksa onun da atal tutacak elleri vard. te gnei ilkin orada bir kvlcm olarak, grp, bugn ise onu zapt ettii filmini, o anki suskunluuna, youn sorgulamalarna borluyuz. Krk kolumuza, maynl kesik bacaklarmza kuruluk yara band Kardelik arksyla sorumluluunu yerine getirdiini dnen Krmzgl, Esmer dergisinin kendisiyle yapt bir syleide Krt deil, Zaza olduunu da ekleyerek, devlet babaya gz krpmt zamannda. Resmi rk sylemin tm dorularn(!) Devlet Babaya, pardon Devlet Anaya olan derin itaatle kabullenmi, boynu bkk, erkek ocuk hasretiyle kavrulmu Krmzgln filmi merakla beklenildi gnlerce. Kr karanlk gzlerimize gne dosun diye doldurduumuz sinema salonlardan gzleri slak slak kan eletirmenler, bakanlar, Unaktanlar da pek beendi filmi! Askerlerine neden lmediler diye kzan Adalet bakan ahinin Krmzgle uyumu, tencerekapak uyumundan ok te bir ey. Siyasetilerin beenisi de yanna alan, bunun zerine, Mesaj yerine ulamtr. Diye buyuran Mahsunun bkk boynu dzelir mi, yoksa; gereklere yle yan yan bakmaya devam m eder bilinmez. lm kuyularnn alp, hakikatin en iskelet haliyle ortaya kt, sevgili paalarmz ve komutanlarmzn yldzlarnn bir bir kayd, u gnlerde Krmzgln sevimli, anlayl, pek insani komutanlarn, bu yldz kayanlarla arpsak geriye ne kalr? Her ky basknnda tm kyllerin ikencelerden geirildii, kayplarn, yok etmelerin had safhada olduu, hayvanlarn dahi kuruna dizildii gereini tavuk bohasna koysa, o kadar rahat kaabilir mi, lm kusan helikopterlerden? Adornonun, ahane mazlumlarn yceltilmesi, sonuta onlar mazlumlatran ahane sistemin yceltilmesinden baka bir ey deildir. sz Mahsunun mthi Devlet Ana buluuyla tekrar hayat buluyor. Asmayalm da besleyelim mi, Sz konusu vatansa gerisi teferruattr, Esir alnan askerlere lselerdi keke gibi szlerinin cehenneminde kl olup, toz gibi dalr, Mahsun ve filmi. Tm bu gerekleri gz ard edenlerin, hayatmzda atklar gedikten yiyoruz, onca iddetti. Onlar ki, vicdanlarn snrlara operasyon iin nbete gnderip, hem lmediler diye kzp ayn zamanda bol gzya dkp ktlar filmden. Filmin teknik sorunlarna, acy arabeskletirmesine, yava ekimler, bol acl mzikler eliinde seyircinin seyrine mdahalesine herkesi kapmak adna, ingene misali bohasna deinmek bile gereksiz. Bohasnda iki tutam Krt Sorunu, birka metre g travmas, kilolarca erkek ocuk hasreti koyup, duygusal dnyamza pornografik saldrlar yapt, bir filmin sinema tarihinde kaplayaca yer ne olacak ki?
Fikir Platformu
103
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Devlet Baba, Devlet Anaya tecavz ederse, geriye ok iyi yetitirme yurtlarnda Nurseli diz hanmefendinin efkatli kucana braklm, kksz, dilsiz, bir, haydi kzlar okula kampanyas kalr. Toparlarsak, Mahsun Krmzgln, bu konuda sz syleme hakk zaman amna urad. Bu yzden bu film, ahlaki bir kar ktan ok, onca gnee ramen tm gerekleri grmezden gelip, aclarmz smrmesinden dolay, ahlakn ok uzana dm bir tavr ve film olarak alglanabilir ancak.
Fikir Platformu
104
Skhizein: Deiik bir ksa anime(Suzan Baarslan) Skhizein, kendisine meteor arpan -astroid deilbir adamn yksn anlatan Fransz yapm 13.30 dakikalk dll bir anime. Henry, bu arpmayla kendisinden tam 91 cm uzakta kalan ve yeni dnyasn buna gre ekillendirmesi gereken yeni bir hayata balang yapar. Telefonu 91 cm uzaktan amas gerekmektedir, koltua 91 cm uzaktan oturmas gerekmektedir, hatta daktilosunun tularn 91 cm uzaktan basmas gerekmektedir nce kendisinden uzaklaan Henry, tm bu zorunluluklarla toplumdan da uzaklamaya balar. zm iin en iyi yol meteoru takip etmektir, o da meteorun peine der ve normale dneyim derken bu sefer yerden 75 cm aaya kayar ve tm normal uzamn dna derek iyice grnmez olduuna inanmaya balar. Darndan aslnda normal grnmektedir ama Henry bunu fark edemez, tek bildii insanlarn onu grmediidir ve iyice karanlkta kalr. stedii tek ey, Burada olduunun bilinmesidir. Buradaym, burada, buradaym Henry oradadr. Karanln iinde, siliklemi, klm, sessizlemi, insanlardan uzaklam. Ona baktmzda tek dndmz onun izofren olduudur. nk gerekte/normalde teleskoptan bakarken (Buras izim hatas deilse ki olmadn dnyorum) doru noktada dururken, onun 91 cm uzakta olduuna inandn grrz. Kendinden 91 cm uzaa dmek, soyut olan somutlamak, eyayla arana mesafe koymak, tam 91 cm, insanlar seni normal grrken onlar tarafndan grlmediini dnmek, bu grlmezlik/hilik olgusunu amaya alrken iyice sevdiklerinden ve tandklarndan uzaklamak, kendini karanla hapsetmek ve
105
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir oradan lk atmak, ama tereddrl bir lk, kendinden emin deil, fazla da grltl deil, silik bir lk, sesleni aslnda: Buradaym, burada, buradaym lk balarda Henrynin ruhu ile bedeni arasnda bir ayrlk yaadn dnyor insan. Beden orada ama ruh ona uzaktan bakyor ve o da kendisini bedene gre deil, ruha gre ayarlamak zorunda hissediyor. Zaten, Skhizien, Greekede split (blnme, krlma, paralanma) ya da cleave. (ikiye ayrlmak) anlamna geliyor ve schizophrenia kelimesinin ilk yarsn oluturuyor, dier yar ise, phren, yani spirit (ruh) Henry izofren ya da deil, ki obsesyonlar da var, ok titiz ve dzenli, izgisel dorulara takntl, kalabalk bir i ortamnda tekdze bir hayatn, klasiklemi sessiz kalabaln iinde kendisinden uzakta kalarak, normal bildiimiz gerekliin dna dm bir karakter ve bu kadar ksa bir animede de ortaya bir karakter konmas da bu animenin farkl olduunu gsteren baka bir zellik. Bana gelenin de 100 kiiden birinin bana geliyor olmas, normal olmayann normalletirilmesi olarak karmza kyor. Henry olarak uyanabiliriz bir gn, ya da gnden gne Henryleiyoruz ve bunun farkna varamyoruz ya da farkndaym gibi yapyoruz. rpndka daha derine ve karanla, sessizlie ve yok olua daha da yaklamamz mmkn, Henrylemek zorunda kalmak var sonunda, Henrylemeyip Henryye tuhaf/deli/deiik tanmlamalar ile bakmak da Her izleyenin farkl bir ey grecei, izlenmesi gereken bir anime. Kimi varolua uzanacak, kimi delilie, kimi 91 cm.ye taklacak -ben yleyim- kimi animedeki baz noktalarn gzden kaan bir hata m yoksa bilinli bir tercih olduuna Sahi, neden 91 cm?
Fikir Platformu
106
Ak yoksa Ankara da yok[1] (Suzan Baarslan) Yeni bir lke bulamazsn, baka bir deniz bulamazsn bu ehir arkandan gelecektir.[2] Baz ehirler ardnzdan gelirler siz onlar geride brakmak isteseniz de. Her ehri yannzda tayamazsnz, baz ehirler ayrldnz yerde kalmaldr, ayrldnz zamanda, ayrldnz duygularla, ayrldnz insanlarla O ehirden gelecee bir ey/biri/an tamak istemezsiniz, hatrlamaktan kaarsnz unuttum dediiniz ama aslnda unutamadnz her eyi. Bir ehirden nefret edebilir mi bir insan, yoksa nefret ettii o ehirdeki yaanmlklar ve bunlarn toplam mdr? Yaanmlklarn toplamn alrsnz, onu bir ehirle somutlarsnz, ehir o noktadan sonra ehir olmaktan karak aslnda size yaadklarnz hatrlatan bir sembol olur ve ehir olmaktan kar. Ad ac olur, yalnzlk olur, krgnlk olur, hzn olur, kavga olur ad ehirdir de aslnda siz olursunuz, sevmediiniz tarafnz, nefret ettiiniz, unutmak istediiniz. Bakalar iin ehrin ne anlama geldii deildir nemli olan, sizin iin ehrin ne anlama geldiidir. ehir sizin aynanzdr ve ehirde grdnz, kendinizdir, kendinize ait bir paradr, arkanzdan gelmesini istemediiniz.
Fikir Platformu
107
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Hilmi Yavuz, gzlerinizi kaparsnz, bir kenti gznzn nne getirirsiniz (aslnda kenti deil, kentin somut bir uzamn; bir soka, bir caddeyi getirirsiniz gznzn nne). Bir imgedir kent ve artk onu ancak siz, kendi imgeleminizde grebilirsiniz.[3] der. Hangi sokandan bahsedersem bahsedeyim -ki ancak Cebecidir benim iin Ankarann en gzel yeri, aman ne nemli!- neresinde yaarsam yaayaym, hangi yllar arasnda orada olursam olaym, benim Ankaramdan bahsediyorum size, benim imgelemimden, benim bakmdan yleyse itiraz edemez hi kimse, ite bu gzel. Benim imgelemim, kimseninkiyle ayn olamayaca iin, itiraz etmek anlamsz olacaktr. Zaten bu, yazya dkldnde de imgemi kelimelerle/gstergelerle ifade etmeye alyorum anlamna gelir ki, bu da imgemden deil, imgenin gstergeleri zerinden ne demek istediimi anlamaya alyorsunuz anlamna gelir. Aynaya baka bir aynadan bakmak gibi. ehir, imge, gsterge Neden savunmaya geiyorsam, neyse konu dalmadan geri dnmeli. Dndm. Yahya Kemale Ankarann nesini seviyorsunuz dediklerinde, stanbula dnn. diye cevap vermi, ansl air, en azndan sevebilecek bir eyini bulmu karanlk, ruhsuz, ta yaplarla dolu ve dzen taknts olan bu ehrin. Ankara iin kitaplar yazyorlar bir de, gaflet Ve her nedense bu nefret ilikisinde ehrin/duygunun zttna ihtiya duyarsnz. Nefreti andnz her anda aklnz/yreiniz hemen dier keye kaar; aka ve nefret ettiiniz ehri anlatmaya alrken kendinizi k olduunuz ehri anlatrken bulursunuz. Ankarann dier ucu, ztt stanbuldur benim iin ve eminim biroklar iin. Niye biroklarn da iin iine kartrdysam, dier biroklar tersini syleyecek imdi. Hi hazzetmem Ankaradan ve iin garip yn u ki, orada nefes alamam, boulurum ve hemen geri kaarm stanbula. Bir kez daha akla byr gzbebeklerim, akla, huzurla ve sknla ak yoksa ehir yoktur ve Ankara yoktur. Haydar Erglen, Ankara -bellein karanlk tarafnn imgesi olan bu kent iinyokturu yle ifde eder: Ak yoksa, Ankara da yok! stelik ilk bakta bir aktan da sz etmiyorum, sonradan, yaandka, tandka gelien bir ak szn ettiim. stanbul ilk bakta aktr evet ya da ak sandmz duygulara aktr, yle hissettirir ve ounlukla orada kalr. Akn, nefrete dnmesi stanbulda olaan hllerdendir. Ankara, beterdir. Merakl bir renci kadar beterdir Ankara. Sanki btn hayatn rencilikte geirmeye yemin etmi bir ocuk gibidir, ka yanda olursa olsun.[4] Taklp kaldnz bir an gibidir Ankara ve iinde kamadnz bir mahkmiyet. Huzursuzluun bakentidir ve oradan ayrlmadan ve belli bir sre etkisi gemeden anlayamazsnz dnyanzn ne kadar karanlk olduunu. Sanki ekran noktacklarla dolmu ve grnt bir trl netlememektedir. Ne zaman ki aylar sonrasnda ekrann yeni renkleri gsterdiini fark edersiniz, o zaman anlarsnz mahkmiyetinizin snrlarn. Sizi snrlandran, muallakta brakan,
108
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir arafta, karanlkta brakan ehir stanbulda engelkyde bir bardak ay ierken Boaza nazr, her bir grnty belleinize kaydetmeye alrken, akam oturduunuz yerde, birok bardak ayn ardndan getirip de, bir kez daha baktnzda ehre, kl ehirin Ankara olmadn, onun stanbul olduunu anlarsnz. Tm kemekeiyle, huzuru ve huzursuzluuyla, dzeni ve dzensizliiyle, eitliliiyle, deiim iindeki sabitliiyle, sokandaki kiri, dilencisi, simitisi, balks, minibss, dindar, dinsizi, haydi eller havayacs, aydn, enteli ve danteli, okuyan ve eline hi kitap almayan, boaz kprsnden atlayan ve atlamaktan korkan, belediye otobsnde hamburger aras kfte olan ve son model cipiyle yollarla cirit atan, alacan olsun diye ark sz yazan ve verecekli olan, ucusu bucusuyla ztlklar birletiren ekiciliiyle oysa severdim Ankarann klarn, gemi zaman, gemie dikkat Ve gideni dndnde nce korkutan, korkutsa da aidiyetin neresi olduunu yeniden hatrlatan ehir; stanbul: bu ehir var ya, bu ehir, imdi eskisinden daha ok korktuum, kalabalndan rktm, bitmez bilmek yolculuklarnn ya getike insan daha da ypratt bu muazzam ehri yle ok zlemiim ki, burasym benim evim, ev dediim drt duvar tala evrili mekn deil ama. Yuvadan bahsediyorum, bu ehir her eyiyle zlemmi iimde, buray nasl zlemiim, buras geride braktm ve dnerken iimi actan ve her eyin farkllatn beyan eden ve bu yzden gitmesi iimi burkan dier ehirlerden ok farkl, elbette buras da deiiyor an be an, ama yle bir ey var ki burada, onunla sen de deiiyorsun deitiini anlamadan ve sana hep aynym izlenimi veriyor, kk ehirlerde deiimi daha abuk fark ediyorsun, burada yaarken ise u camiler var ya, u saraylar, u kpr, u deniz, deiimi sanki kendi evresinde dndryor ve sanki hibir ey deimiyormu izlenimi veriyor insana. Sen yalanyorsun, o genleiyor, sen klyorsun o byyor, sen yitip gidiyorsun, g ediyorsun, dnyorsun o seni bekliyor, imdi git ama geri dn diyor, senin yuvan benim, sen bana aitsin, ve ne kadar gidersen git bana dnmeden rahatlayamayacaksn, yalnzlndan kurtulamayacaksn, ait olamayacaksn diyor. Buradaym, yuvama dndm, gittiimde de grdklerim oradayd, dndmde de, baba evi gibi, seni bekleyen ve her dndnde seni scack karlayan, neden gittin diye yarglamadan iyi ki geldin diyen.[5] Sonra airin dilindeki kelimeleri bilinsiz bir bilinle tekrarlarsnz iinizden: stanbul benim canm; Vatanm da vatanm
109
Fikir Platformu
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir stanbul, stanbul O manay bul da bul! lle Istanbulda bul! stanbul, stanbul [6] stanbul, stanbul by gibi, dua gibi, tekrar ettike tekrarn isteten bir kelime, kelime mi, deil; ak, can, bak, vazgeememe Kzmamal kimse bu duygulara. Farkl anlamlar yklememeli hele. Harakaninin dedii gibi: Gnl deniz, dil kydr, gnlde ne varsa, kyya o vurur. Kyya stanbul vuruyorsa, stanbul gnldedir ve gnl stanbuldur, stanbulundur. Ak yoksa, Ankara yoktur. Zorlamamal yleyse. Ak varsa, stanbul vardr. Ak var. Ve bir ehir arkandan gelecekse, bu Ankara deil, stanbul olmaldr. lle de stanbul olmaldr. stanbul, stanbul
[1] [2] [3] [4] [5] [6]
Haydar Erglen, Ankara: Eski Ruh Park. Kavafis. Hilmi Yavuz, Anlat, Taormina. Haydar Erglen, Ankara: Eski Ruh Park. Suzan Baarslan, Bel. Necip Fazl Ksakrek, Canm stanbul.
Fikir Platformu
110
L, Nazan Bekirolu(Suzan Baarslan) L, Nazan Bekirolunun son eseri. yle hemen okunuverecek bir anlat deil karnzdaki. Romandan ok mesneviye yakn, nesirden ok nazma, dzyazdan ok iire bu yzden her bir kelimeyi yudum yudum imeniz gerekiyor. Adm adm ilerleyebiliyor ama koamyorsunuz. Ademin hikyesini okurken, Ademde kendinizi okuyorsunuz. Adem her Rabbim dediinde, siz de Rabbim diyorsunuz. Kelimeler Ademin kelimeleri deil, sizin kelimeleriniz. Bir nevi dejalu yayorsunuz, kelimeleri daha nceden okumu olduunuz hissine kaplyorsunuz. syana muktedir olann, hatasnn ardndan ba eiinin kymetini anlyorsunuz. Kymetli olan, bakaldracak gce muktedirken, itaati tercih etmek bu tercihi seviyorsunuz. Hatann byk ya da kk olmasnn deil, hata olmasnn, hata ileyebilecek yaratlta ve hatay anlayabilecek kavrayta olmann adm olduunu anlyorsunuz. Her ey adm. Ademin admlarnda insanln admlarn fark ediyorsunuz. Adm adm ilk admlar takip ediyorsunuz: lk ses, ilk kelime, ilk cmle, ilk yalnzlk duygusu, ilk erkek, ilk kadn, ilk ak, ilk gnah, ilk gaflet, ilk tevbe, ilk affedili, ilk affedi, ilk gzya, ilk tebessm, ilk dokunu, ilk yalan, ilk kayp, ilk srgn, ilk hata, ilk krl, ilk hzn, ilk susay, ilk ack, ilk sefa, ilk cefa, ilk yara, ilk tad, ilk uyku, ilk rya, ilk hastalk, ilk nimet, ilk ekmek, ilk kan, ilk sevime, ilk kan, ilk anne, ilk bebek, ilk baba, ilk
111
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir p, ilk hrs, ilk kin, ilk edep, ilk edepsizlik, ilk dikballk, ilk kendini beenme, ilk kibir, ilk ahde vefaszlk, ilk kurban, ilk terk edi, ilk cinayet, ilk mezar, Azrailin ilk grevi, bir olun babadan evvel ilk l, bir annenin evladn ilk defa yitirii, ilk lm acs, ilk vicdan azab, bir kardein dierini ilk kez ldr ve ilgintir, hem ilkken hem de son olan ilk ey: cennette ilenen ilk/son gnah. Neden L? L, teslimiyetin ve isyann ilk kelimesi nk. Lda kalrsa isyana, tamamlanrsa (ilahe illallah) teslimiyete iaret nk. Yazara gre, Adem, LLya giden yolda bir L hecesidir. syan tecrbesi onun ilk halidir. Adem, cmlenin daha banda L diyecek, reddedecek zgrle sahip olduu halde illallaha varmasyla yaratlmlarn en gzelidir, mmknler alemindeki o en esrarl heceyle, kendiliinden deil bile isteyedir. L, hilik mertebesi, yleyse sonsuzluk ekidir. (S:8) lk kadn, bir kadnn anlatmas beklenirken, ekimser kalm yazar, Meryemin hikayesini dillendirmeMEyi tercih etmi, aslnda Meryemin hikayesinin ar ykn omuzlamam, Ademle insanl anlatrken, Meryemi kadn ve ana olarak ahsa indirgememi, GENELLEMEM, ona bir kadnlk ya da annelik rolleri zerinden bakmay tercih etmemi. Bunu da okuyucusuna bildirmi: Bu kalem, Havva kalbinin bu hikayedeki gereini ekmez. Bu yzden bu hikayeye Havvann halleri smad, sadece ryalar kald. (S:287) Bu, yazlanlarn hikaye olduunu, ayn zamanda yazl(a)mayan bir hikaye de olduunun da gstergesi ayn zamanda. Hikayeci olarak sz alrken, geleneksel anlatnn anlatc ustalar gibi olaylar anlatm, anlattn da gizlememi. Bu noktada gelenekle moderni birletirmi, tpk dzyazyla iiri birletirdii gibi: u cmle yazcnn hibir yksnde deimez: Hesab, btn masumlar gibi, Hesap Gnnn Sahibine havale etti.(s:339) Burada ve dier yerlerde de (bu kitabn en ac sayfalar bunlar s:321) karmza kan anlatc kii/yazar, tam da bu noktalarda modern anlatdan geleneksel anlatya kayp, olaylar hakknda yorumlarda bulunarak anlatsna kar nesnelliini yitirmi. Oysa tavr, okuyucunun tam da yazarn/anlatcnn o tepkiyi verdii noktada, kendi tepkisini verebilmesi iin -olumlu/olumsuz- anlatc kiinin duygu ve dnceleriyle mdahalesinin olmamas olmalyd. Yazar, anlatc kii olarak okuyucusuyla sohbet ederken, bu hikayeyi yazma amacnn kssa zerinde dnme niyeti olduunu vurgular. Buna da referans olarak, Kuranda anlatlan hikayelere deinir: Her eyin dorusunu syleyen Kitap, manay verir suret zerinde durmaz. Esas verir ayrntda oyalanmaz. Kssa anlatr ama maksad hikaye anlatmak deildir. Esas destekledii nisbette kssa muteberdir. Bir nevi surete takl kalr, ayrntya dalar, kssa anlatr ama sebebi, bir niyete dayanr. Dnmek ve tesinde de dndrmek. Yoksa ayrntlar ya da sureti tartmayacaktr okur, yledir ya da deildir, kurgu dnyasdr ve gerein yaknnda ya da tesindedir ama kendi gerekliinde ama, dnmektir. Kssamzdan bize den hisse, dnmektir. slup, yazarn bugne kadarki en iyi slubu. Kelimelerle yle bir evren kurmu ki okurken hayran oluyorsunuz. Bekirolunun cmlelerini bilen okurlar, onun normal cmle yapsn krdn, devrik, secili bir slubu tercih ettiini bilirler. Bu yap, slubunun zelliidir ve bu slup, en ok da bu son anlatda belirginlemi hatta ustalamtr. Ryalar, sesler, aalar, iekler cmle tabiat betimlemelerle karnzda iken; sadece bir hikaye anlatlr grnrken alttan alta
112
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir insan psikolojisine tek bir hikayeden yola karak k tutan(Ademde ademin hikayesi); kah bir kuun dilinden, kah bir aacn duygusundan, kah bir atn ryasndan, kah topran acsndan balayarak kainatla btnleen bir eseri binlerce kelimeyle vcuda getirme ve kelime ve kavramlara allmadk cmle dizisiyle yolculuk etme ansn buluyorsunuz. Ancak, Bir Ryann Tabiri adl blmde yazar, adm adm ilerleyen, acele etmeyen, lirik, iirsel slubunu kaybederek hikemi(nasihat etme) sluba yaklam ve eser boyunca kelimelerle byledii okuyucusunu, bu bynn dna tam. yle gze batar bir tarzda ki bu blm, anlatc kii inandklarn/dorularn bu kadar dorudan vermeseydi de -fazlasyla emir cmleleriyle keskinlik tayan bir blm- sezdirseydi ok daha gzel olurdu. Postmodern romann sorunlarndan biri, romanda hibir snr olmamasdr ve trler arasnda gei yapabilmesidir ki bu da ayn zamanda onun sonunu hazrlar. Ortaya kan ey roman mdr? sorusu ile yzlememiz gerekir ve ou yazar bu durumu bu tarzdaki esere roman deil de anlat diyerek zmler. Bekirolu, ekil zerinde bilgi verirken, romanla mesnevi arasna dm bir kalemle hikaye ettim der. Aslnda, tam da bu noktada Bekirolunun eseri de roman deil, anlatdr. Romandr dersek tartma kanlmaz olur ve eseri gereksiz yere hrpalarz. Bu anlat hrpalanmayacak kadar uzun bir yolun admlarndan izler tayor. Ademden balyor yolculuk, hayr, ncesinden ve gelip gzlerimize deiyor, aklmza sesleniyor, her trl duygumuzu hatrlatyor, kalbimize dokunuyor. L, iimizde olan yeniden hatrlatyor, unuttuumuzu sandmz ya da az hatrladmz dnerek kah telalanp kah umursamaz olduumuzu. L, Bekirolunun en gzel anlats. nsan doasna rlplak bakn satr satr rl kelimelerle. Bir roman gibi deil, kelime kelime okunacak bir iir. Bu, kusuru aslnda Bekirolunun, ama ayn zamanda slubunun da baars. Doas gerei mesnevi, doas gerei roman, ama kelimeleriyle pr iir, pr kelime, pr insan. Eer kelimeler zerine gece-gndz almadysa yazar, bu kelimeler bir hediye olarak sunulmu olmal kendisine. (Hatta bu romandaki kullanlan kelimelerin bir almas yaplmal ve kullanlan kelime says ve tr ortaya konmal.) Ayrntlar, ayrntlarn skmayan, tersine yeniden oku beni diyen ekicilii. Herbir varln kendisini gsterii ve isim buluu. smiyle varln ispatlamas. Aalarn dahi hikayeleriyle anlatya girii ve zenginleen/varsllaan hikaye/varlk dnyas, hikayenin/insann dnyas. L, okurken, Beni oku diyen bir anlat. Kenara braktnzda, sizi aran ve beni tamamla diyen L, bir hatrlatn kitab. Geriye onu (L) tamamlamak kalyor. Bu da Lda takl kalmayann, devamn getirebilenin nasibi.
Fikir Platformu
113
lmden Saklanamayan Salinger(Cemile Bayraktar) Jerome David Salinger, 1919 New York doumlu Amerikal bir yazar. Kariyerine ksa hikayeler ile balayan yazar, avdar Tarlasnda ocuklar ( The Chatcer n The Rye ) eseriyle ilk zamanlarda dikkati ekmese dahi zaman ierisinde byk bir n kazand. Bir dnem yasakl olan bu eser yaymlanmasndan, yaygnlamasna kendi kaderinde sonlardan ilk sralara byk bir hzla yol ald. lgintir, Salinger ise eserinin ve onun glgesinde kendi nnn ykseldii istikametin tam tersi olarak kendini kendi iine hapsetti,eser yayldka yazar garip bir ekilde kayboldu. Bugn ise Salinger artk aramzda deil,kendi sakllnda ld Salinger. Yllar nce ya benden olduka byk bir avukat arkadama yzde yz sulu olduuna inandn bir kiinin davasn stlendin mi hi ? diye sormutum. Bana yzde yz sulu insan yoktur demiti. Unutmadm bu cevaptan yola karak Salinger gibi - ki ben Salinger saklsnda ok anlaml baka isimler daha grrm ; Kafka gibi Sezai Karako gibi - isimlerin yaamlar srasnda ya da sakllar lmlerinden sonra, kendilerini bariz ortaya koyduklar duygu karmalar zerinden muhasebelerinin grlmesine kar karm. Fiile dklm eylemlerin dahi bir arka plan,bir gemiinin,bir batnnn olduu kabul her akla,her gnle sirayet etmiken, duygu denilen civa misali iinde bulunduu ortama eklen uyum salayan, urad etki ile ne ekilde kaa blnecei ve nasl bir sonu kacann bilinmedii bir olguya bakarken somut karmlarda bulunmak ne denli doru ? Bu nedenle iir,roman,resim,mzik gibi kurgudan
114
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir yoksun,mutlak bir duygunun gdmyle ortaya kan eserlere, eserlerin failleri zerinden yorum getirmek gayri ahlaki eylemlerin en bydr, ahsi hakka tecavzdr,diye nitelendiririm.Eletiri,zerine konuma ya da yorum yapma haklar ancak ve ancak o eserlerin ve o eserlerin faillerinin etkilerinin bizde brakt etkilere dair ise dillendirilmeli diye dnrm. Bu tr nedenlerle Salinger lm, onun ncesinde sakll, onun ncesinde eserinin hrn ergeni Holden zerinden kendi kiiliinin okunma abas, oumuzun tkrd magazinsel kltr etkisinden esinlenerek yaplan kymlardan tesi deildir.
Bir etki yoktur ki, herkeste ayn tepkiye yol asn.Etki birdir ama tepki eitlidir.Tekil bir etkiden, oul tepkilere ulaabilirsiniz.Milyonlarca insan ve bu insanlarn hibirisinin bir dieriyle tpatp benzerlik salayamad ve milyonlarca insannda bir zamanlar var olduu, imdilerde adlarnn dahi anlmad bir ortamda ; insanlarn oulluu, tepkilerin ounluuna karmken acaba etkinin bir ve tekil olduu fikri, kimin zihnine dyor ?Peki bu nasl bir berekettir ki, yokluktan varla,birlikten oklua kadar tm sralamalar kendi kontrolnden geirebiliyor ?Akl ile dndmzde buna bilimsel gerekleri de eklersek eer hibir formln sonucu 1 = 10000. sonucuna ulamaz iken, kendi farknda olmadan yaadmz hayatlar srekli olarak 1 = 10000. sonucunu verir ? Hi bu sorunun cevabn bileniniz var m ? Ve melekler arp sorduunda ( Bakara/30 ) Ben sizin bilmediklerinizi bilirim ( Bakara/30 ) . Ve Yakupa ararak sorduklarnda Ben sizin bilmediklerinizi bilirim ( Yusuf/86 ).Akln ve kalbin bir olduu bu cevaplarda bir olan etkiye, ayn tepkilerin verilmesi, 1 = 1 formlnde zerre phe tamayan sonulara ulalmasnda, ounlua kar yakalanan teklik nasl bir dnmdr ?
Peki ya lm ? Kendi iimizden taanlar dahi kendimiz anlayamadmz bir ekilde dar vurduumuz, bizi biz dndakilere sunduumuzda her ynelene verdiimiz tepki Kafka misali tm yazlarm yakn gibi bir unutulmaya heves; Salingen misali bir saklanma , her gn gazete ya da televizyon ekranlarnda grmeye altmz nller kervannn kendine her uzanana ylt bir poplerite ile srekli var olma,unutulmama,aikar olma ve bunu devaml klma hevesi gibi farkl tepkilerin, lm gibi bir etki neticesinde herhangi bir tepki deil etkide yok olma ve bundan kurtulamama sonlanmasnda, saklanamamamz, unutulamamamz, yahut unutulmamz ?Bu tercih edememe kskacnda sonucun bizim elimiz dnda kalmas ?Tm bunlar kendimize dair yaptmz hesaplarn iflasndan baka nedir ki ?
Fikir Platformu
115
Peki ya Salinger etkisi ?Herkesten hatta kendi tam olann etkisinden dahi saklanrken nedenlerinin okluk olduu bir kurguda Salingeri sakland yerde, arayp, bulan teklik-etki-lm-deimeyen sonu olan lm nedir ?Sahi yok olmay dilediiniz zaman yok olduunuzu mu sanyorsunuz ? Kendi hayatlarnzn,alla geldii ekliyle kaderlerinizin ancak yrd yolun rotasn izebildiinizin, o yolun balang noktasnn, zemininin ve biti izgisinin sizin elinizde olmad, dolays ile hakikatin deil sadece fiillerin faili olduunuzdan sahi haberiniz yok mu ? Bu denli acziyet ierisinde insan nasl olurda saklanabilir ? Aslnda her saklanlan lm deil midir ? Arkasna saklandmz hereyin arkasnda aslnda lm yok mudur ? Madde, hret, itibar, para, meslek, roller gibi smsk tutunduumuz ou kez arkasnda kaldmz, saklamba oyunlarmzdaki zrhlarmz hep bizi lm denilen yok oluun grnen tarafndan saklamaz m ? nsann kapasitesi kap miktar ise bunlardan biri doum, ikincisi yaam sreci, ncs ise lm deil midir ? Bu kap miktarna fazladan eklenilen yaam sreci o kabn dna kendi yerleemeye niyetlendike, oradan tap, kayp giden lm deil midir ? Salingerin saklanma fazlas ile doldurduu kabnn dna itilen lm tm kurguyu tarumar ederek gelip akland yerde onu bulmam mdr ?Bulmutur. nk hesaplar ok, lm tek tepkidir. Gariptir, insan ldnde,lm fiili gerekletiinde,tamamlandnda yani bir aama geildiinde Rabbine, teklie kavuur sanrz. Oysa ki bir sonraki aamaya dahi gerek yoktur,lm zaten birdir,tektir,tek tepkidir. lm kendimize yakn bir cmle ierisine sokmaktan dahi itina ile kandmz sonucunun farkndayken balangcn ad olan masumiyet, ocukluk ile bir son olan lm ayn cmlede kullanamayz ? Kendi ocukluumuzu tamamladmz andan itibaren, o ocuklua dokunamam kirlilik yani masumiyeti de lm gibi kandmz hallerden yine uzak tutarz. nk lm uzaktr, masumiyet ve ocukluktan, nk lm ayn zamanda kaybettiimiz masumiyetin hesabnn addr ayn zamanda. Biz lmden saklanrken Salingerin avdar Tarlasnda ocuklar oluruz, o masumiyetin arkasna saklanr, bir daha bizi kimsenin bulmamasn salarz. Lakin tekliinden, ve ayn tepkiye ballyla birliinden mtevellit lm her saklmzn arkasndan bizi bulmakta bizim saklanmamzdan ok daha ustadr. Ne kadar baarl olursak olalm, bizden daha usta olann yannda hep rak kalrz,biz hep tepki veremeyeceimiz etkinin karsnda Salinger kalrz. lm sakllarmzn arasndan usulca yanmza sokulduu an gzlerimizi ayn sonsuza diker, ayn karede dondurur , ayn cmleyi kurarz ; avdar tarlasnda ocuk kalmalydm. Ve beni bulacandan emin olduum lm bana dokunduunda o ocuun masumiyetinden ldayarak keke saydamlarn ardna saklanmasaydm KekeAh keke saklanmasaydm.
116
Sanat karanlkta aklm bir kibrittir Keke demeden dahi, Her nerede olursanz olun lm size yetiir, son derece salam kaleler iinde de bulunsanz yine kurtulamazsnz. Nisa/78 Keke demeden dahi, sorulduunda Yl says olarak yeryznde ne kadar kaldnz ? Mminun/112 Keke demeden dahi, Der ki: Keke hayatm iin, (nceden bir eyler) takdim edebilseydim Fecr/24
Fikir Platformu
117

Sanat Kibrit

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sanat Kibrit

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Ayp sanat olur mu? (Mehmet Ylmaz) Baklamayacak kadar sanatsal!

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Esrarengizce Kaybolanlar(Fatma Kopuz)

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Huzursuz Bacak - Mustafa Kutlu (Suzan Baarslan)

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Uzak ihtimal Yeniden (enler Yldz)

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

[1] [2] [3] [4] [5] [6]

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

Sanat karanlkta aklm bir kibrittir

You might also like