1- E-TCARET NEDR?

E-ticareti aklamaya balamadan nce kabaca bir ticaret tanm yapmay yararl gryorum. Gnmz ekonomisinde para karl mal veya hizmet satma olayn ticaret olarak tanmlyabiliriz. E-ticaret1, Dorudan fiziksel balant kurmaya ya da fiziksel dei-toku ilemine gerek kalmadan, taraflarn elektronik olarak iletiim kurduklar her trl ticari i etkinlii olarak tanmlanabilir. E-ticareti sadece internet zerinden yaplmaya balanan ticari aktivite olarak grmek yanl olacaktr; telefon, faks gibi klasik metodlarla ve internet TV gibi intenetten daha yeni metodlarla yaplan ticaret de e-ticaret kapsamndadr. 1.1- E-TCARET TANIMLARI Elektronik ticaret konusunda, dnya genelinde yaanan gelimelere paralel olarak bir ok lke ve uluslararas kurulu elektronik ticaret ve onunla balantl konular gndemine almtr. WTO (Dnya Ticaret rgt), UNCTAD (BM Ticaret ve Kalknma Konferans), OECD (ktisadi birlii ve Kalknma Tekilat), Avrupa Birlii, Birlemi Milletlere bal CEFACT ( Birlemi Milletler Ynetim, Ticaret ve Ulatrma lemlerini Kolaylatrma Merkezi), UNCITRAL ( Birlemi Milletler Uluslararas Ticaret Kanunu Komisyonu) gibi kurulular ile ITU (Uluslararas Haberleme Birlii) ve Dnya Bankas 'nn son bir ka yldr ticarette etkinliin salanmas amacyla, elektronik ticarete ilikin konularda youn olarak almaya baladklar gzlenmektedir. Uluslararas organizasyonlarn ve bu alanda faaliyet gsteren baz uluslararas kurulularn elektronik ticaret tanmlar aada verilmitir; Elektronik ticaret2; WTO - Mal ve hizmetlerin retim, reklam, sat ve datmlarnn telekomnikasyon alar zerinden yaplmasdr. OECD - Saysallatrlm yazl metin, ses ve grntnn ilenmesi ve iletilmesine dayanan kiileri ve kurumlar igilendiren tm ticari ilemlerdir. UN - CEFACT - , ynetim ve tketim faaliyetlerinin yrtlmesi iin yaplanm ve yaplanmam i bilgilerinin, reticiler, tketiciler ve kamu kurumlar ile dier organizasyonlar arasnda elektronik aralar (Elektronik posta ve mesajlar, elektronik blten panolar, WWW teknolojisi, akll kartlar, elektronik fon transferi, elektronik veri deiimi vb.) zerinden paylalmasdr. E-Ticaret3 konusunda en yaygn genel kabul grm tanm OECD tarafndan 1997de yaplan tanmdr. Bu erevede E-Ticaret aadaki eylemleri kapsayan bir sre olarak tanmlanmaktadr; Ticaret ncesi firmalarn elektronik ortamda bilgilenmesi ve aratrma yrtmesi, Firmalarn elektronik ortamda bulumas, deme srecinin yerine getirilmesi, Taahhdn yerine getirilmesi, mal veya hizmetin mteriye teslimi, Sat sonras bakm, destek, vb. hizmetlerin temin edilmesi. 1.2- E-TCARETN SINIFLANDIRILMASI E-ticareti4 genel olarak ikiye ayrabiliriz. irketler arasnda yaplan E-Ticaret (Business to Business) (B2B) Kullanclar iin olan E-Ticaret (Business to Consumer) (B2C)

1 http://biltek.ieee.metu.edu.tr 2 http://www.e-ticaret.gov.tr 3 http://www.kobinet.org.tr 4 http://www.utek.com 1

B2Bnin zellii 1: Byk irketler, tedariki irketlerin hepsiyle ilerini Internet zerinden yapacak. Tedarikilerin hepsi, fiyatlarn Internette aklayacak. Byk irket maln, en ehven fiyat ve koulu sunan tedarikiden alacak. Tpk, e-ticaret gibi... Bu, zellikle elektronik ve otomotiv irketleri iin cazip. rnek: Fordun da General Motorsun da 30 bin tedarikisi var. Artk hepsiyle Internet zerinden i yapacaklar. B2B, byk bir ihale pazar gibi alacak. Uygun koulu sunan, byk irketin sipariini kapacak. Sunamayan, kapamayacak. B2B, rekabeti artrmaya birebir... Daimler Chrysler, British Airways, ngiliz Telefon daresi (BT), Carrefour, Sears, Shell, Unilever de B2Byi seenlerden. B2B, ortaya yepyeni arac irketler de kartt: ABDde MetalSite, demir-elik piyasasn online ynetiyor. ChemDex ve CheMatch da kimya sanayii iin online B2B zm salyor. GroupTrade ise ayn ii ABDde KOBler iin yapacak. Telekom, krtasiye, mobilya, sigorta gibi giderleri iin KOBler, GroupTradein B2B sanal pazarndan yararlanacak. Bir irketin ne kadar ok tedarikisi varsa, B2B ile edecei kar, maliyetlerine(ve fiyata) o kadar ok yansyacak. B2B sayesinde otomobil retim maliyetinin ortalama 3 bin dolar kadar debilecei umuluyor. Elbette i hacmi bu kadar byk bir pazarda, iletim sistemleri ve yazlmlarn hi aksaksz almas gerek. Tpk B2Cde olduu gibi B2B, yazlm irketlerine, glerini (veya gszlklerini) gsterme frsat. u veriler ABD'den: E-ticaret yapan 100 irketin 1998 cirosu 1 milyar dolara dayanm. 1999'da 24 milyon Amerikal, Internet'ten hediye alverii yapm. Ayn yl 6.7 milyon kii tatil ve seyahat rezervasyonlarn Internet'ten yapm. Intelliquist kamuoyu aratrma irketinin anketine yant verenlerin yzde 81'i, bir yl iinde Internet'ten alverie balamaya niyetli olduunu aklam. Ayn ankete gre yzde 78'in yle bir sorunu var: Eer Internet'te sitesi olan irketlere daha ok gvensek, daha ok alveri yaparz. Bu birka veri, web stili yaamn anavatan ABD'deki durumu zetliyor. Birka yl iinde e-ticaretten yararlananlarn says daha da artacak. Ama kimse, bunun, k-ticareti (klasik alveri stilini) ldreceini (en azndan imdilik) dnmyor. Hele, ok katl ok maazal alveri merkezlerinden (mall) alveri yapma alkanln ldreceini, hi... ABD'deki malllarn ou, ortaklklar eklinde (real estate investment trusts-REIT) rgtlenmi durumda. Ve hisseleri borsada kote. ABD'de byle nemli 4 REIT var. E-ticaretin cazibesi ve kabaran cirosuna karlk bu REIT'lerin cirosu da kabaryor! Bir yl nceye bakla kazanlar yzde 26.6 ile yzde 30.2 arasnda artm. Elbette ka milyon kii ABD'de, arad kitap iin belki artk kitapya gitmekten vazgeti. Ya da di macununu, evinin temel gda ihtiyalarn e-ticaretle salamaya balad. Ama tketim, sadece otomatik, anonim ve gndelik alveriten ibaret deil. Pek ok ihtiyac e-ticaretin salad kolaylklara ramen tatmin etmek mmkn deil. Bir kuma ellemeden, bir koltua oturmadan, bir ayakkaby giymeden alveri, henz mmkn m? Deil... e-ticarette en hzl en nc lke ABD'deki veriler, bunun kant... u srada e ve k-ticaret kendi kulvarlarnda koan atletler gibi. E-ticaretin hz ve koma teknii herkese ok ilgin geliyor. Ama k-ticaretin seyircisi, sponsorlar hala ok ve gl. Bu iki gl koucu arasnda rekabet ans giderek azalan ise, kk iletmeler. Bu da ayr bir gerek B2C business-to-customer anlamna gelmektedir. Bu iki szck, i ve ticaretin, Internet balantl yeni boyutuyla ilgili. B2C, ticaretin mteriye bakan yz (yani e-ticaret) iin. B2B ise, irketlerin Internet zerinden birbiriyle i yapmaya balayan firmalara bakan yz. B2B hacmi, bu konularda her zaman nc olan ABDde 1998de 39 milyar dolard. 1.3- KATILIMCILARA GRE E-TCARETN SINIFLANDIRILMASI E-ticaret2, katlmclarna gre 4 snf altnda incelenebilir : A) Firma - Firma aras : Bir firmann, kapal veya ak bir a kullanarak, tedarikisinden mal sipari etmesi, fatura almas ve deme yapmas, bu snfa bir rnektir. Bu snftaki e-ticaret, Elektronik Veri Deiimi (EVD) yoluyla, uzun sredir gerekletirilmektedir.
1 2

http://www.yucebs.com http://biltek.ieee.metu.edu.tr 2

B) Firma - Tketici aras : Genelde e-ticaretten sz edildiinde, kiilerin aklna ilk gelen aktiviteler, bu snftakiler-dir. Elektronik alveri, elektronik bankaclkgibi. Bu snf, internetin ve kiisel bilgisayarlarn yaygnlamas ile poplerlik kazanmtr. C) Firma - Devlet aras : ABD'de hemen hemen tm kamu ihaleleri, internet zerinden ayrntlaryla firmalara duyurulmakta, firmalar bavurularn EVD yoluyla yapabilmektedir. Kurum vergilerinin tahsilat, sosyal gvenlik bilgilerinin devlete takibi gibi birok konuda da elektronik alardan yararlanlmas gndemdedir. D) Vatanda - Devlet aras : Bu snf dahilinde fazla bir ilerleme olmamtr ancak gelecekte, sosyal gvenlik demeleri gibi vatandalar ilgilendiren birok hizmetin internet kanalyla yrtlmesi dnlmektedir 1.4 E-TCARETN TARAFLARI Elektronik Ticaretin taraflarn yle sralayabiliriz1: - Alc - Satc - retici - Bankalar - Komisyoncular - Sigorta irketleri - Nakliye irketleri - zel sektr bilgi teknolojileri - Sivil toplum rgtleri - niversiteler - Onay kurumlar, elektronik noterler - D Ticaret Mstearl - Gmrk Mstearl - Dier Kamu Kurumlar Amalanan dzeyde elektronik ticaretin gerekleebilmesi iin lkemizde olduu gibi dier lkelerde de belli bir sreye ihtiya vardr. Bu konudaki almalar dnyada da yeni hz kazanmaya balamtr. lkelerin elektronik ticarete gei sresini ksalttklar lde uluslararas ticarette stnlk salayacaklar aktr. Kapal bilgisayar alar zerinden elektronik ticaret uygulamalar bir lye kadar gerekletirilmektedir. Ancak, ak bilgisayar a olan internet, elektronik ticaret iin ok daha uygun bir alt yapdr. Internetle, kapal yapdan ak yapya geerek kresel alarn getirecei avantajlardan yararlanmak mmkn olacaktr. Bu da, zellikle Kk ve Orta lekli letmelerin (KOB) dnya ticaretinde yer almalarna imkan salayacaktr. Piyasalarn hzla kreselletii ve bilginin ticaret yapanlar iin stratejik neme sahip olduu gnmzde, zellikle KOBlerin ticari bilgi ve iletiim ihtiyacnn karlanmas amacyla, Birlemi Milletler Ticaret Noktalarn Gelitirme Program erevesinde pek ok lkede ticaret noktalar kurulmutur. UNCTAD tarafndan desteklenen UNTPDC nin (United Nations Trade Point Development Center) gelitirdii Kresel Ticaret Noktalar A (Global Trade Point Network-GTPNet) KOB'lere Elektronik Ticaret Olanaklar (Electronic Trade Opportunities - ETO) sunmaktadr. Tccarlar bu a zerinden sunulan ETO hizmeti ile, ihtiya duyduklar piyasa, nakliye, sigorta, kredi olanaklar, gmrk mevzuat ile ithalat ve ihracat bilgilerine kolayca ulaabilmekte ve kendi rn ve hizmetlerini tantabilmektedirler. GTPNet , ticaret alanndaki kamu ve zel sektr abalarnn desteklenmesi ve milli ekonomilerin verimlilik dzeylerinin artrlmas iin, 180 lkede kurulmu olan ticaret noktalarn internet zerinden birbirine balayan Kresel Ticaret Noktalar Adr. Dnyann her tarafndaki kullanclarna elektronik posta ve Internet News aracl ile datlan rn, hizmet ve yatrm bilgileri GTPNetin ETO hizmeti olup nternet zerinde en fazla bavurulan sitelerdendir. Tm ticaret noktalar GTPNet yesi olarak bu sistemden yararlanabilmektedir. GTPNet zerinde, ETO
1

www.e-ticaret.gov.tr 3

kullanm ve EDI uygulamas ile KOB'lere, kendi olanaklar ile ulaamayacaklar bilgileri edinme, kresel pazarlara ulama ve bu ortamda elektronik ticaret yapma olana salanmaktadr. Ancak, bu sistemdeki al-veri ilemleri birbirlerini tanmayan ve nceden bir balants olmayan kullanclar arasnda gereklemektedir. te bu durum, kullanclarn sisteme gvenini salamak, bilginin gizliliini ve btnln korumak gibi bir ok sorunu da beraberinde getirmektedir. Bu erevede, saysal imza ve bilginin gvenlii ile haksz rekabetin nlenmesi, kiisel bilginin, tketicinin ve fiziki mlkiyet haklarnn korunmas gibi konular byk nem kazanmaktadr.(Bu konu e-ticarette gvenlik bal ad altnda ayrntlar ile incelenmitir.)

2- E-TCARETN ETKLER
E-Ticaret1, z itibariyle ekonomik bir olgu gibi alglansa da sosyal ve kltrel alanlarda da etkiler oluturmaktadr. E-Ticaretin; birey, firmalar ve toplum zerinde farkl etkiler oluturduu grlmektedir. Mteri beklentilerinin pazar yeniden tanmlad veya yeni pazarlar oluturduu koullara E-Ticareti benimseyen firmalar, daha hzl uyum salamakta ve rekabet konusunda avantaj elde etmektedir. Bireylere ise alveri, bilgi ve hizmetlere eriim, kamu ile etkileim konularnda fiziki uzaklk ve zaman kstlarn ortadan kaldran yeni yollar sunulmaktadr. 2.1- E-Ticaret Hayatnda Hangi Faaliyetleri Etkilemektedir? Pazarlama, sat ve promosyon, n sat, taeronluk, tedarik, Finansman ve sigorta, Ticari ilemler: sipari, teslimat ve deme, Servis ve bakm, Ortak rn gelitirme ve alma, Kamu ve zel hizmetleri kullanma, Kamu ile ilgili ilemler: vergi, gmrk, vb. Teslimat ve lojistik, Kamu almlar, Muhasebe, Elektronik ortamdaki rnlerin otomatik ticareti, Anlamazlklarn zm. E-Ticaretin i hayatna etkilerinden rnekler; KOBlere byk firmalarla eit artlarda rekabet etme imkan, Reklam, nakliye, rn tasarm ve retim maliyetlerinde azalma, Pazar raporlar ve stratejik planlama konularnda ilerleme, Etkin pazarlama, Eit artlarda yeni pazarlara ulam, rn ve hizmet tasarmna mterinin dahil edilmesi.

2.2 E-TCARETN EKONOMK VE SOSYAL HAYATA ETKLER OECD tarafndan ye lkelerde 1998 ortalarnda yrtlen ve 1999da yaynlanan aratrmaya gre E-Ticaretin, ekonomik ve sosyal yaamda olduka kayda deer deiikliklere neden olduu belirlenmitir; Ekonomik yaama ilikin etkileri; a. iletmeleraras rekabeti artrmakta, b. iletmelerde genel maliyetleri drmekte, c. maliyetler fiyatlara yansmakta, d. tketici asndan rn seenekleri artmakta,
1

http://www.kobinet.org.tr 4

e. yukardaki (c) ve (d) bendindeki faktrler ile pazar gcnn tketiciye gemesi salanmakta, f. aracszlama veya yeni fonksiyonlar stlenen araclar olumakta, g. Siber araclar olumakta, h. Hayat kolaylatrmakta; 7 gn 24 saat (7x24) alma prensibi ile srekli ticaret ve alveri imkan sunmakta, i. 7x24 prensibi ile ak olan maazalar, araclarn da fonksiyon deitirmesi ile rn fiyatlarn 10a 1 seviyesinde ucuzlatmakta, j. halen firma-firma aras %90 firma-tketici aras %10 civarnda olan orann, teknolojik altyapnn gelimesi ve tketiciye daha kolay ulalmas ile, firma-tketici lehinde ykselmesi beklenmekte, k. telekomnikasyon alt yapsndaki gelimeler, ucuz PCler, kablo TV, telefon hatlar, vb. altyap gelimeleri ile KOBlerin dorudan evdeki tketiciye sat yapmas ve pazarn geniletmesi tahmin edilmekte, l. E-Ticaretin yaygnlamasndaki teknik ve felsefi niteliin effaflk ve aklk olduu belirtilmekte, m.Aklk tketicinin pazar gcn artrmakta, fakat kiisel bilgilerin toplanmasyla aleyhte kullanlabilecek bir veri taban yaratmakta, n. E-Ticaret ile zamann greli nemi deimekte, pazara corafi olarak yakn olmann nemi ortadan kalkmakta, o. Firma tedarik/zincir ynetiminde dzenli bir planlama ile maliyetler drlmekte (ABDde bu konuda %15-20 tasarruf edilmi durumdadr), p. Web tabanl pazarlama ve siparii online gemek de iletme lehine verimlilii artrmakta, q. Sipari alma, alnd makbuzu, fatura tutarll vb. izlemede yaplan hatalar E-Ticaret ile dmekte, bylece genel maliyetler azalmakta, r. Pazar yapsn deitirmekte, s. Firmann i organizasyonu ve modelleri deimekte eklinde zetlenmektedir. ABDde yaplan bir aratrma ile firma-firma aras ticaretin, elektronik ortamda ve geleneksel yntemlerle yaplmas durumunda ortaya kan maliyetlerinin mukayesesi yaplmtr. Bu aratrma neticesinde Tablo 1de izlenebilecei gibi sektrler itibariyle irdelendiinde E-Ticaret ile ortalama %1520 arasnda tasarruf elde edildii belirlenmitir; Tablo 1: E-Ticaret le Tahmini Tasarruflar (*) Tasarruf Tasarruf ENDSTR Oran ENDSTR Oran (%) (%) Uzay, Makine 11 Salk 5 Endstrisi Kimyasal Hayat 10 12-19 rnler Bilimleri Kmr Metal/Makine 2 22 Endstrisi Endstrisi Medya ve letiim 5-15 10-15 Tantm Bilgi letme/Bak 11-20 10 Teknolojileri m/Onarm Elektronik Benzin ve 29-39 5-15 Paralar Gaz Gda Katk Kat 3-5 10 Maddeleri Endstrisi Orman elik 15-25 11 rnleri Endstrisi Havayolu 15-20 Tamacl (*) Kaynak: Business Week, 17 Ocak 2000
5

Sosyal yaama ilikin etkileri; E-Ticaret, ekonomik bir olgu olmasna kar piyasann kresellemesi neticesinde, organizasyonlarn bilgi temelli yapya gemelerini ve bylece ekonominin bilgi temelli yap esasna dayandrlmasn getirmekte ve bunun sonucunda, eitim, kltr, salk gibi alanlarda yaygnlaarak sosyal politikalar retilmesini zorunlu klmaktadr. Farkl gelir gruplarnn E-Ticarete geite eit avantaja sahip olmalarn salamak zere eitim, salk ve kltr alannda ucuz Internet eriimleri salanmas ve Internetin sunduu imkanlardan toplumun her kesiminin eit oranda faydalanma imkannn altyap ve ortam asndan oluturulmas gerekmektedir. 2.3 E-TCARETN KOBLERE ETKS Esnek yaplarndan dolay mteri beklentilerine daha hzl adapte olabilecek KOBlerin(kk ve orta byklkteki iletmelerin), byk firmalara oranla E-Ticarette daha avantaj konumda bulunduklar dnlmektedir. Dinamik yaplar olan KOBlerin byk firmalar karsndaki en byk dezavantaj olan uzak corafyalardaki pazar ve mteriye eriememe sorunuda, nternet ile ortadan kalkmaktadr. Avrupa Birliinde E-Ticaretin KOBlerde geliimi ile ilgili KPMG Group tarafndan yaplan aratrmalar, E-Ticaretin be temel engel ile kar karya olduunu ortaya koymutur. 1997 ylndan balayarak, 1998 ve 1999 ylnda tekrarlanan bu aratrmada, E-Ticaretin engellerinin gvenlik ile ilgili, igc kaynakl, teknik altyap kaynakl olduu ve ayrca uygulama maliyetlerinin yansra E-Ticaretin boyutlar konusunda bilgi yetersizlii ile ilgili olduu belirlenmitir. Ancak son yl kapsayan bu aratrmada, szkonusu engeller varln srdrse de miktar olarak bu engellerde azalmalarn kaydedildii belirtilmektedir. E-Ticaret ile ilgili KOBlerde son yl kapsamak zere yaplan ayn aratrmann dier bulgular da aada belirtildii gibidir; rn tantm amal Internet kullanmnda art bulunmakta, Internet karl sat yntemi olarak alglanmakta, Internet, Pazarlama ve yeni mterilere ulama arac olarak benimsenmekte, E-Ticaret firma-mteri ilikilerini gelitirmekte, letmelerin E-Ticarete ilgisi gn getike artmakta ancak firma btesinde bu ie ayrlan oran sabit kalmakta, letmelerin E-Ticarete geen rakiplerini yakalamalar iin olduka az sre bulunmakta, letmelerin rakiplerinin E-Ticaret konusunda ne yaptklarn mutlaka izlemeleri gerekmektedir. KOBlerin E-Ticaret kapsamnda hangi amalara ynelik olarak Interneti kullandklar ynnde ayn kaynak tarafndan yaplan aratrma sonucunda, Internetten be temel ama iin yararlanld belirlenmitir. Pazar Aratrma, rn/Hizmet Arama, Pazarlama, Mteri ile letiim, Girdi Temini. Fransa Maliye Bakannn, Ocak 2000 tarihinde Nando Timese KOB statsndeki firmalardan %50sinin internet balantsnn bulunduu ynndeki aklamas kayda deer nem tamaktadr. Access Media International tarafndan yaynlanan ABD ile ilgili almann rakamlar ise daha dikkat ekicidir. 1999 ylnda nternet eriimi bulunan KOB says 3 Milyon rakamn amtr. Son yaplan aratrmalar, KOBlerin %84nn bilgisayar sahibi olduu, %21inin ise web sitesinin bulunduunu gstermektedir. Ayn kaynaa gre ABDde 600.000nin zerindeki KOB, rn ve hizmetlerinin satn internet zerinden gerekletirmitir. ABDde KOBlerin E-Ticaret ilem hacmindeki pay ise 25 Milyar $ rakamn amtr. 2.4 E-TCARETN YNETME ETKLER
6

nternet, firmalarn i yapma eklini de deitirmektedir; Elektronikleme: Bilgilerin elektronik ortamda tutulmas ile, herhangi birisi, herhangi bir zamanda herhangi bir yerden ihtiya duyduu bilgiye bir bakasna gerek kalmadan ulaabilmektedir. Fiyat listeleri, sipari formlar, tantm filmleri, vb. materyaller firmann servis bilgisayarndan intranet aracl ile gncel olarak eriilebilmektedir. Hareketlilik: nternet teknolojisi, kiilere bulunduklar yerden bamsz olarak bilgiye eriim imkan sunmaktadr. Mterilerine destek vermek iin seyahat eden alanlarnn, ihtiya duyduu bilgiye herhangi bir zamanda herhangi bir yerden gncel olarak ulaabilmesi, firmann mterilerinin ihtiyalarna cevap vermedeki performansn artrmaktadr. abukluk: adamlar, gncel bilgilere gece veya gndz istedikleri zaman ulaabilmektedir. ortann veya firmasnn web sitesine ulaarak son fiyat listesine, retim rakamlarna, mallarn k tarihine kolaylkla eriebilmektedir. alma Gruplar: nternet, verinin paylamna ve alanlarn ibirlii yapmasna da altyap sunmaktadr. Firmalar, haber gruplar, konuma odalar, vb. aralar ile deiik corafi yerlerdeki alanlarn biraraya getirerek alma gruplar oluturabilmekte, mterilerinin nerilerini deerlendirebilmektedir. 2.5 E-TCARETN REKLAMCILIA VE PAZARLAMAYA ETKLER letmeler asndan sanal pazarlamann birka ayr ynden avantaj bulunmaktadr. Etkileimli Elektronik Pazarlama: letmeler, etkileimli olarak ses, grnt unsurlarn da kullanarak hazrlayacaklar sanal maazalarda mteri ile karlkl etkileim ierisinde satlarn yapabilmektedir. Etkin ve Hzl Mteri Talepleri Ynetimi: Sanal ortamda yaplan alveri hangi mterinin hangi mala talep duyduu ynnde bir veri taban oluturulmasna imkan salamaktadr. Bu kapsamda iletmeler mteri taleplerini veya sat reyonlarn ynlendirme ansn elde edebilmektedir. E-deme mkan: Elektronik ortamda cretin denmesi ve alveriin elektronik ortamda tamamlanmas, iletmeler asndan lojistik altyapda tasarruf yaplmas asndan avantaj olarak deerlendirilmektedir. Etkileimli Tedarik Zincir Ynetimi: letmelerin nereye, ne kadar, hangi tarihte rn veya hizmet salamalar gerektiinin karar ve bunun ynetiminin elektronik ortamda alc ve satclar arasnda etkileimin salanmas bir avantaj oluturmaktadr. Etkileimli Stok Ynetimi: letmelerin tedarik ynetimlerinin bir baka yn de stok ynetimidir. Dolaysyla etkileimli olarak hangi rnden ne kadar ve hangi sreyle stok bulunduracann ynetimi de elektronik ortamda gerekletirilebilmektedir. Bankaclk ve Sigortaclk Hizmetlerinde Etkinlik ve Hz: Bu tr hizmetlerde sonuca hzl eriilmesi, alveriin hzl bir ekilde tamamlanmas taraflara zamandan tasarruf salad gibi hizmetin etkinliini de artrmaktadr. Sanal Anket ve Kamuoyu: Elektronik ortamda alveri yapan kesim ile hzl ve etkin bir ekilde anket yaplp hizmetin ynlendirilmesi ve istenilen kapsamda kamuoyu oluturulmas da mmkndr. Birebir Pazarlama: Elektronik pazarlamada dorudan tketiciye hitap ederek birebir pazarlama yapma imkan bulunmaktadr. Ancak E-Ticaretin yaklak yllk gemiinde byk bir gelime ile yaygnlat bilinmekle beraber, birtakm zorluklar ierdii de gzlenmektedir. Bunlar; letmelerin, deien pazar koullarna uyum salayamamas, Aypl rn teslimi sonucu irketlerin rn yenilemede lojistik glkle karlamas, letmelerin hzl gelien teknolojik altyapya uyum salayamamas, letmelerin rn gelitirmede yetersiz kalmalar, letmelerde, rn datm amal oluturulan kanallarn lojistik olarak yetersiz kalmalar eklinde zetlenebilir.
7

2.6 E-TCARETN TKETCYE VE ALIVERE ETKLER Sanal dnyada alveri yapmak gerek birey gerekse firma olarak mteriye nemli avantajlar salamaktadr; Hesapl: Sanal dnyadaki alveri, klasik maazada yaptnz alveriten daha ucuzdur. Sanal i dnyasndaki maaza kiras, personel gideri, elektrik, vb. masraflarn ihmal edilecek dzeyde olmas sat fiyatlarna da yansmaktadr. ehirleraras veya lkeleraras dolaarak maazalar arasndaki fiyat karlatrmas, bire be orannda ehirii telefon creti deyerek yalnzca nternet ile yaplabilmektedir. Kolay ve Rahat: Sanal dnyadaki alverii ile evden kmadan, trafik ve park sorunu yaamadan, zaman ve benzin harcamadan muazzam eitlilikteki rn ve hizmetler incelenebilmektedir. Birok sanal maaza, ana caddelerdeki benzerlerine kyasla daha fazla stok bulundurabilmektedir. Ayrca sanal dnyada yaplacak ksa bir gezinti ile, satn alnacak rn/hizmet ile ilgili uzmanlarn raporlarna ulalabilmekte, dier tketicilerin fikirleri renilebilmektedir. Hzl: Satn almak istenilen rn seildikten sonra yalnzca beklemek gerekmektedr. Birok maaza e-posta servisi ile sipariin hangi aamada olduu hakknda (ne zaman kargoya verildi, ne kadar srede teslimat yaplacak, vb.) mterisini de bilgilendirmektedir. Gvenli: Birka basit nlemi aldnzda, sanal dnyadaki alveride kredi kart kullanmann restoran veya dkkanda kullanmadan daha az riskli olduu grlmektedir. Birok online sat yapan sanal maaza, mterilerin deme bilgilerini gvenli olarak ulatrabilmesi iin eitli gvenlik nlemleri (SLL, SET) almaktadr. Bilgileri gndermeden szkonusu gvenlik nlemlerinin (alveri yaplan maazann gerekten o maaza olduunun garanti edilmesi, satcya gnderilecek bilgilerin, zellikle kredi kart, ifrelenerek ulatrld, vb.) alnp alnmadnn kontrol edilmesi tketicinin lehine olacaktr. Web tarayc programnn altndaki durum ubuundaki Anahtarn kapal olmas, maazann gvenlik nlemi aldn gstermektedir. Gvenlik nleminin tr ve derecesine anahtarn zerine tkayarak ve maazann web sitesinden renilmesi gerekmektedir. Ayrca son dnemde bankalar, nternet zerinde rahat ve gvenli kullanabilmesi iin Sanal Kart uygulamasn balatmtr. Yalnzca nternette kullanlabilen ve normal zamanda sfr TL/$ limiti olan Sanal Kartn limitini, alveri srasnda kart sahibi artrmakta/belirlemekte ve alveriin sonunda ise kalan miktar olmas durumunda tekrar sfrlayabilmektedir. Elenceli: Web dnyasndaki en keyifli alverilerden birisi de online mzayedelerdir. Dnyann herhangi bir yerinden insanlar herhangi bireyi online mzayedeye katlarak satn alabilmektedir. Kresel: Sanal dnyada mteriler, en geni eitlilikte maaza bulma imkanna sahiptir. Bu maazalarn bir ksm byk ehirlerde bulunabilecek olmasna karn bir ksmna ise yalnzca nternet dnyasnda eriilebilmektedir. 2.7 E-TCARETN AVANTAJLARINA GENEL BR BAKI E-Ticaret1, satc ve alclara u avantajlar salamaktadr: stediiniz yere sat / stediiniz yerden alveri : Satclar, rn ve hizmetlerini tm dnyaya satma imkan bulurken, alclar da sunulan rn ve hizmetler arasndan kolayca seim yapabilirler. Rekabette stnlk / Hizmet kalitesinde art : Satclar, mterilerine daha yakn olduklarndan, rakiplerinden daha ok tercih edilir. Mteriler de daha kaliteli hizmete kavuur. Kiiselletirilmi rnleri ucuza mal edebilme / Kiiselletirilmi rnlere ulaabilme : Satclar, mterilerinin ihtiyalarn ayrntl ve hzl bir ekilde renebilir, onlara ekonomik fiyatlarla zel hizmet sunabilirler. Mteriler de kendilerine uygun rnlere daha uygun fiyatla sahip
1

http://www.yapikredi.com.tr 8

olurlar. Araclarn azalmas / htiyaca hzl eriim : E-Ticaret, rn ve hizmetleri, ou kez , reticiden tketiciye aracsz olarak ulatrr. Bu nedenle, maliyet ve zaman asndan hem satc hem de alc avantajldr. lem maliyetinden tasarruf / Daha ucuz rn ve hizmetler : Elektronik ortamda yaplan ilemler normal ilemlere oranla ok daha ucuza mal olduundan, hem satc hem de alc nemli lde tasarruf edebilir. Yeni i imkanlar / Yeni rnler : E-ticaret, mevcut rn ve hizmetler iin pazar yaratmann ve ticaretin yapsn deitirmesinin yansra, birok yeni rn ve hizmeti de beraberinde getirmitir. Bunlara rnek olarak, sanal ortamda alc ve satclar buluturan araclar (information brokers) gsterebiliriz.

3 E-TCARETTE DEME YNETEMLER

B2C1 e-ticarette gvenliin salanmas iin farkl protokoller ve deme aralar kullanlmaktadr. Kullanlan en yaygn deme arac, sahip olduu standart deme altyaps ve geni kullanc kitlesi ile kredi kartdr. Internet zerinden kredi kartlar kullanarak yaplan ilemlerde SSL (Secure Sockets Layer) ve SET (Secure Electronic Transaction) gvenlik protokolleri kullanlmaktadr. Sanal kredi kart, fiziksel olarak kullanlmayan ve yalnzca internet alverilerinde kullanlan kredi kartdr. Bu kart ile alveri yapmadan nce kullanlabilir limit arttrabilmekte ve alveri tamamlandktan sonra kalan limit sfrlanabilmektedir. Sanal kredi kartnn dk ve kontrol edilebilir limiti sayesinde yetkisiz kiilerin kullanm sonucu doacak riskler en aza indirilmektedir. Geici kart numaras (pseudo, one time card number) , her ilem iin ve yalnzca o ilemde kullanlmak zere rastgele retilen geici bir kredi kart numarasdr. Alveriten nce normal kredi kart ile ilkilendirilir. Bylece alveri sonunda provizyonun gerek karttan alnmas salanr. lemden nce kart sahibi kendisine ait kullanc ismi ve ifresiyle geici kart numarasn almak iin bankasyla temas kurmak zorunda olduundan, ilemi inkar edememektedir. E-ticarette gvenlii arttran bu yntem maazann kimliini kantlayamamaktadr. (Orbiscom.com) Elektronik para ise, internet zerinde yaplan alverilerde gerek para yerine kullanlabilen sanal paradr. Birim maliyeti kredi kart demeleri iin yksek olan dk tutarl alveriler iin idealdir. Yukarda bahsettiimiz deme ekillerine ek olarak elektronik ticarette, kat ortamndakine gre daha sade, hzl ve ucuz zm olan ve fiziksel ekin elektronik ortama aktarld elektronik ek (eCheck.org) , internet zerinde yaplan harcamalarn Internet Servis Salayclarn (ISS) faturalarna bor kaydedilmesini (iPIN.com) , tketicilerin internet zerinden satn aldklar rn ve hizmetlerin bedellerinin telefon faturalarna bor kaydeden (Echarge.com) ve e-ticarette gerekleen demelerin nc bir kuruluta toplanp ilgili taraflara datmnn yapld (PayPal.com) deme sistemleri de kullanlmaktadr. 3.1 SANAL PARA NEDR? Gelecein deme yntemi olarak grdm e-para hakknda biraz daha detayl bilgi vermek istiyorum.E-para2, tam olarak, kullandnz bilgisayarn sabit diskinde sizin adnza bulunan, ve internet zerinde yaptnz alverilerde harcayabileceiniz paradr. Siz harcama yaptka, harcadnz miktar toplamdan dlr. e-para kullanm pek yaygn deildir. Ancak, gelecekte sk kullanacamz bir ara olabilir. Aadaki satrlar bazlarmza u an bir fantazi gibi gelebilir. Temel olarak, gidip, e-para servisi veren bir bankadan, kredi kartmzla ya da pein demeyle, bir miktar e-para alyoruz. Daha sonra, banka bu miktar bizim bilgisayarmza transfer ediyor.Internet zerinde bir alveri yaptmzda da, eer burada e-para geiyorsa, sipari formunda e-para ile deme yaplacan belirtiyoruz. Miktar otomatik olarak bilgisayarmzdaki miktardan dlyor. Btn bu ilemler, e-para servisi veren bankamzdan da kontrol ediliyor. Baz uygulamalarda, e-para demesi
1 2

http://www.yapikredi.com http://www.bahcesehir.edu.tr 9

dorudan bankadan yaplyor. Bu durumda, size bir e-posta mesaj ile, ilgili siparii alp almayacanz soruluyor. Bylece, alverilerde, fiziksel olarak alageldiimiz "para dolam" ortadan kalkyor. En popler 3 dijital para sistemi unlardr : Digital Cash (http://www.digicash.com), Cyber Cash (http:www.cybercash.com) ve First Virtual (http://www.fv.com). Ilgili yerlere web listeleyicinizle balanp daha ayrntl bilgiler alabilirsiniz. Tm dnyada, e-para kabul eden banka says ise hzla artmaktadr.

4 GVENLK
4.1 NTERNETTE GVENLK 4.1.1 GENEL BR BAKI Internetteki1 tm bilgisayarlarn biricik IP adresi vardr. 0 ve 255 arasnda 4 sayyla temsil edilir ve periyodlara ayrlr rnein 195.155.3.3. Taraycnzda http://www.tr.net vb. Bir URLyegirdiinizde, size siteye ulamadan nce bir IP adresine evrilmesi gerekir. IP adresleri olanlar yalnzca byk Web siteleri deildir sizin de bir tane var. Taraycnz herhangibir Web sitesinden bir sayfa istediinde, ayn zamanda siteye sizin IP adresinizin de ne olduunu da syler, bylece site bilgiyi size geri yollar. Ancak Internet kimlikleri konusunda IP adreslerinden fazlas vardr. Bir Web sunucusunu rnek olarak ele aldmzda; sizin Web sayfalarn grntlemenizi salamann yannda, ayn zamanda indirilecek dosyalar iin, tarama yapabilmeniz iin bir FTP sunucusu yazlmna da sahip olabilir. Ayn bilgisayar ayn zamanda bir posta sunucusu olarak da ileyerek mesajlar alp yollayabilir. Bu ilevlerin herhangi birine dair bilgi tabii ki heran gelebilir, rnein, byk bir e-posta almann ortasnda bir Web sayfas istei almak. Peki bunlar nasl organize edersiniz sorusunun cevab portlardr, bir port PCnizdeki port gibi fiziksel bir balantyla ilgili deildir, tamamen sanal bir eydir. Taraycnz bir Web suncusuna bir komut yolladnda, varsaylan http portu 80i kullanacaktr. FTP komutlar ise port 21e gider. Sunucu zerinde her programn tek bir zel portu dinledii sylenir ve dier heryerden gelecek komutlar duymazdan gelecektir. Bu program, byk bir Web sunucusunda olduu gibi, mtevazi bir ev PCsi ya da Macte de ayn ekildedir. Her ikisi de bu portlara sahiptir ve her ikisi de darya farkna vardnzdan daha fazla bilgi verebilir ancak onlar nasl kapayacanz biliyorsanz durum deiir. 4.1.2 TEHLKELER Dier Internet bilgisayarlarnn sizin IP adresinizi ve portlarnz kullanmalar sizin anzdan bir risk tayor mu? Koruma yollarndan biri IP adreslerinin tipik olarak tahsis edilme ekliyle salanmaktadr. Eer ISSnizi evirmek iin normal bir telefon hatt zerinden standart bir modem balants kullanyorsanz, ou ISSnin her balandnzda farkl bir IP adresi verdiini greceksiniz, bu ekilde hedef alnmanz olduka zorlar. Dier yandan, rnein ADSL ya da kablo yoluyla, her daim bal olanlarn ayn kalan (en azndan bir sre) bir IP adresleri olabilir. Gvenli olmayan PCler iin hzla binlerce IP adresi kontrol eden port tarayclar denilen programlarn varlyla, on-line olmakta belli derecede bir risk olsa gerek. Aslnda sisteminizin ne ekilde kurulmu olduuna gre deiir. Bir Web ya da FTP sunucusunu serbeste dolaabilirken, bilgisayarn bunu mmkn klmak iin zel bir yazlm alatrdn ve PClerin en bata bu ekide kurulmu olmadklarn unutmamalsnz. Sisteminizi kontrol etmek iin Denetim Masasndaki A simgesine ift tklayn. File and printer sharing for Mcrosoft Netwok listelenmi grrseniz ve File and Print Sharinge tklamak I want to be able to give others access to my files (Dierlerine dosyalarma giri izni vermek istiyorum) kutusunun iaretli olduunu ortaya karrsa, o zaman bir para risk olabilir. Bunun dzeltilmesi artlarnza
1

http://faq.tr.net/ 10

baldr. Bir network zerinde deilseniz ve File ve Print Sharinge ihtiyacnz yoksa, hayat daha kolay seenei belirleyip ondan kurtulmak iin Removea tklayn. Eer bu fonksiyona ihtiyacnz varsa, muhtemelen bu bir i PCsi olduundan ya da kk bir ev networknde birbirine balanm bir ka makineniz olduundandr, en iyi tavsiye yaptnz ie dikkatle bakmanzdr. Diskinizin yalnzca minimum bir blmn paylan (c:\den ziyade c:\mydocuments\data) ve her paylam iin makul bir ifre kullandnzdan emin olun. 10 karakter ya da daha uzun harfler ve rakamlardan oluan rasgele bir ifre olabilir. ifrenizi her birka haftada bir deitirin, bu sayede herhangi bir hacker yolunuzdan gese bile bunlarla karlatktan sonra daha kolay hedeflere ynelecektir. 4.1.3 IKABLECEK SORUNLAR ou kii ev bilgisayarlarnda File ve Print Sharingin devrede olmasn istemez ama gene de baka zaaflar olabilir. Windows 98de genellikle bir takm Web sunucusu ve uzaktan idare programlar varsaylan olarak devrede bulunurlar. Control Panel>Add Remove Programs>Windows Setupa gidip kontrol edin. Oradan, Internet Toolsu sein ve Web Based Enterprise Management ve Personal Web Server kaldrn (tabii bunlara ihtiyacnz yoksa). Hackerlarn kuland baz port tarayc porgramlar var, interneti zayf PCler iin taryorlar, Shields Up! (http://www.grc.com/) gibi bir takm siteler zellikle anahtar Netbios portlar 135-139u ak tutarak, bununla iyi oynuyorlar ama hackerlarn bunlarla tam olarak ne yaptklarn aklayamyorlar. Gerek u ki bir hacker bu potlar gerekten sorgulam da olsa, tek edinebilecekleri bigisayar ve tanmyla beraber, alma grubu adnz olurdu bir ev sistemi iin pek birey saylmaz. Gene de eer bu bilgilerin daha anonim olmalarn istiyorsanz, bunlar Control Panel>Network>Identificationda bulabilirsiniz. Alternatif olarak, kk bir sistem deitirmesiyle, bu portlar her ihtimale kar kapamak isteyebilirsiniz. Sisteminize gelecek saldr teebbslerini belirleyip durdabilen kiisel firewall programlar da var. Bunlar ortalama olarak her bir ka saate bir bir tane saldr belirleyebiliyor. Gene de kaplmamak nemli. Eer sisteminizde dzgn bir gvenlik nlemi varsa saldrlarn zaten bir etkisi olmayacak, bunun iin firewallun tm yapt onlar haber vermek olur. Ancak para harcamak yerine PCnizin gvenliini kontrol edebilirsiniz. 4.1.4 GEREK TEHLKE Tm bu anlattklarmz hereyin tamamen gvenli olduu anlamna gelmiyor, Trojanlar unutmamak lazm. Bir Trojan virsten farkl olarak kullanl bir program gibi grnebilir ve makinenize ykleyip onu kullanabilirsiniz. Aslnda asl ilevi bu deildir, bu program yalnzca asl amac gizlemektedir. Bizim ilgilendiimiz belirli program tipi backdoor trojan yani arka kap trojan olarak bilinir. En ktlerinden birinin ad SubSeven. Bir kez aktif blmn yklerseniz (herhangi bir EXE dosyasna bal olabilen bir sunucu) her on-line olduunuzda IRC yoluyla yapmcsna yayn yapmaya teebbs eder. Programn client blmn pratik olarak PCnizi ele geirmek iin kulanabilirler. Tabii ki, bunu annda yapmak pek mmkn deil ama potansiyel zellikler gerekten de olduka tehlikeli. rnein keypresslerin kaydn tutabiliyor, off-lineken bile ve sonra onlar yapmcya iletiyor, bylece tuladnz her ey (ifreler, kredi kart numaralar) risk altnda bulunuyor. SubSevenn ayrca, PCnizdeki her dosyaya girerek ve altrarak, uzak client programnn sisteminizi taramasn salayan anlalr bir dosya yneticisi de var. Ve gerekten de korkutulmak isteniyorsanz, yapmas mmkn olan 113 fonksiyonun tam bir listesini F-Seurce Virus Information Pagesdeki (http://www.datafellows.com/v-descs/subseven.htm) makaleyi okuyun.

11

4.1.5 NE YAPMALISINIZ ? SubSeven gibi bir Trojan tarafndan etkilenmeyeceinizi dnebilirsiniz. Ama ne yazk ki, yanl SubSevena (http://subseven.slak.org/) bir gz atn. Herkes program indirebilir ve tm dier yazlm paketlerinde olduu gibi, nasl kullanlacana dair yardm alabilir. Hem kolay hem de bedava; ocuklar bile kurabilir (ve bazlar muhtemelen kuruyordur da). Ama elbette anti-virs programnz onu belirleyecektir. Ama SubSeven yaratcsnn bunun stesinden gelecei metodlar var. Yeni srnler sk sk piyasaya srlyor ve bir kez sisteminize sunucu blm yklendi mi, uzaktan gncellenebiliyor. Bu da demek oluyork ki anti-virs yazlmnz bir srm nasl belirleyeceini renene kadar sisteminizdeki kopyas aslnda olduka farkl olabiliyor. Ve dahas, SubSeven bu tr becerileri olan programlardan yalnzca biri Back Orifice 2000, Netbus ve dierleri de ayn ekilde baka insanlara PCnizdeki dosyalara eriim salamaya izin verme konusunda becerikliler. Bu tr Trojanlar sisteminizin gvenliine en byk tehdidi olutururlar, o halde kendinizi bunlardan korumak iin ne yapabilirsiniz? Yapmanz gereken bir ey varsa o da imlecinizin denk geldii ilk Trojan belirleme programn indirip kullanmak olacaktr. rnein BOSniffer Back Orificei belirleyen bir program olduunu iddia etti ama aslnda Back Orifice sunucusunun kendisiydi. Geen sene benzer bir teebbste, pek ok japon bilgisayar kullancsna bir bir e-posta eklentisi olarak bir program yolland ve bunu altrmann Pinkworm virsne kar bilgisayar koruyaca sylendi. (ama aslnda SubSeven sunucusunu yklyordu). Ayrca arya kaan vaatlerde bulunan yasal yazlmlardan da saknn. LockDown 2000 (http://www.lockdown2000.com/) tm bilinen ve bilinmeyen Trojanlar belirleyip onlardan kurtulacan vaat ediyor. Eer bu iyise, neden program imdiden yedinci srmde? ve (http://www.primenet.com/lippard/pchelp/Ldtest.htmde) daha nceki srm zerinde pheli bir deerlendirme iin Lock Down Test Sonular sayfasna da bir bakn.) Tm belirleme yazlmlar yalnzca yetiebilmek iin sk sk gncellenmeyi gerektiriyor ve kimse gelecekteki tm tehditlerin stesinden gelebileceinin garantisini veremez. Hatrlanmas gereken en nemli faktr Trojanlar sizin onlar dikkatsizce yklemenizden dolay sisteminize girerler, bu yzden indirmek ve yklemek zere setiiniz yazlmlar konusunda ok ok dikkatli davranrsanz, onlardan korunma konusunda daha ok ansnz olur. E-posta eklentileri zelikle risklidir, haber gruplarndaki tavsiyelerle beraber bir yerde bedava bir Web sayfasna bir URLyle yeni bir gerekten ho pprogram indirebilir ve altrabilirsiniz. Bir program denemeniz gerekiyorsa, nce hakknda daha fazla ey renin. Hakknda bilgi edinmek iin; Google (http://www.google.com/) gibi dzgn bir arama motoru kullann dier insanlar ne diyor? Ve en son haberler iin Deja.comun Useent Discussion Servisinde (http://www.deja.com/usenet) haber gruplarn tarayn. nsanlar yazlm iin neler sylyor renin. Ek korunma iin iyi bir anti-virs program edinip onu gncel tutmalsnz. yi bir Trojana zel detektr bulundurmakta fayda var. BoDetect http://www.cbsoftsolutions.com/Products/BoDetect.htm) etkili ve makul bir fiyta sahip bir program. Bu bir para bteniz dnda kalrsa, Trojan problemine bedavaya, ilgin bir yaklam iin In The Zonea bir gz atn 4.1.6 DKKATL OLUN ou ev kullanacs iin, Internet gvenlii hikayesi bir paa karmak bir ey, yi haber u ki hackerlar yalnzca on-line olma suretiyle sihirli bir ekilde bilgisayarnza giremezler. Dosya paylamak zere kurduysanz bile, sisteminizi makul seviyede gvenli klmak zor deil ve izinsiz girmek iin yetenee, zamana ve aralara sahip olan hackerlar da tek bir PC deil, byk networklerin peindeler. Ayarlarnz arada srada kontrol ettiiniz ve ifre seiminiz konusunda dikkat ettiiniz ve onlar dzenli deitirdiiniz srece bir sorun yok. Tabii nceden yanllkla bir Trojan yklememiseniz. Bu kt programlar sisteminizi zayf klarak igalciye depoladnz hereye ve bilgisayarnzda yaptnz her eye erime imkan veriyor. Ne indirdiiniz ve altrdnz hakknda
12

dikkatli olmak yardmc olur ama btn bir zm olamaz. Anti-virs yazlm, Trojan dedektrleri ve ZoneAlarm gibi yazlmlarn hepsi sizi gvende tutmakta rol oynarlar. Asla PCnizin arka kapsnda ne olup bittiini bilemezsiniz o yzden kilitli tuttuunuzdan emin olun. 4.1.7 PCNZDE ALABLECENZ NLEMLER 1. Denetim Masasndaki Network simgesini ift tklayn. Listelenmi NetBEUI yoksa, Add>Protocol sein, retici Microsoftu, profil NetBEUIi sein ve OKa tklayn 2. Bir kez NetBEUI listelelendimi, zerine tklayn ve Propetiesi (zellikler) sein. Burda listelenmi olarak Microsoft Networks ya da Microsoft Family Logon iin Client varsa, bu seeneklerin de iaretli olduklarndan emin olun. OKa basn. 3. Listedeki her TCP/IP kopyasna tklayn (birden fazla varsa), Properties>Bindings sein (Windowsun verdii her trl uyary grmezden gelerek) ve orada listelenmi olarak grdnz her eydeki iaretleri kaldrn. 4. OKa tkladktan sonra Windows sizi hi bir binding semediiniz iin muhtemelen uyaracaktr. Endielenmeyin, bu tam da istediimiz ey, bu yzden NOya tklayn. 5. Hereyin alm olduunu dorulamak iin TCP/IP>Propertiesi tekrar sein ve NetBIOSa tklayn. I want to enable NetBIOS over TCP/IP iaretlenmemi olmal. Eer yleyse iareti kaldrn ve sonra da OKa tklayp, bilgisayar tekrar balatn. 4.1.8 GVENLK N HANG NOKTALARA DKKAT ETMELSNZ 1. Ne indirdiiniz ve bilgasayarnz da altrdnza dikkat edin. Eer ilgin yen bir program kefederseniz, kendiniz kullanmadan nce bakalarnn ne dndn grmek iin internet ve haber gruplarn aratrn. 2. Trojanlarn, virsler gibi, tamamen masum programlara ilitirilebileceini unutmayn. stediiniz program bilinen ve sayg duyulan bir eyse bile, CuteFTP gibi, birbirinin kiisel sayfasndan ziyade, yapmcnn sayfasndan edinin. 3. Kazara bir ey indiricek olursanz her ihtimale kar ikinci bir koruma hatt arttr. yi bir antivirs program edinin (bunlar Trojanlar da kontrol edenler) ve gncel tuttuunuzdan emin olun. 4. Trojon dedektr iyi bir fikir olabilir. Gene de ok dikkatli olun, Trojanlarn gvenlik programlar klnda srlmeleri grlmemi bir ey deildir. 5. Portlarnza izin verilmeyen girileri engellemek hackerlarn sisteminize ulamalarn engeller ve Trojanlarn da dar veri gndermelerini nler. ZoneAlarm (http://www.zonelabs.com/) ya da Black Ice Defender (http://www.networkice.com/) gibi kiisel firewalllar denemenizi tavsiye ederiz. 6. Internette paylamanz gerekenden fazlasn m paylamayn. Gerekten ihtiyacnz olmadka File and Printer sharing gibi eyleri yklemeyin. 7. Bir network zerindeyseniz ve dosyalarnzdan bir ksmn tehir etmeliyseniz, onlar dzgn ekilde ifre korumal yaptnzdan emin olun ky8xdj33bgyt67 gibi uzun ve rasgele bir ifre kullanmal ve dzenli olarak deitirmelisiniz. 8. Gvenlik gelimelerini yakndan takip edin. Anti-virs yapmcnzn kiisel sayfas balamak iin iyi bir yer ve Microsoft Security Page de (http://www.microsoft.com/security) gene iyi bir yer. 9. Ama ou insan gibi, PC nizde dosya paylamak zere kurulmadysa, sisteminiz zaten makul derecede gvenlidir. Kazara bir Trojan falan yklemedike dosyalarnz ve verileriniz gvendedir. Yalnzca potansiyel tehlikelere kar gznz ak tutun. 4.1.9 BAZI TERMLER Hacker: Kendilerine hacker diyenlerin ou insanlarn bu terimi kltc ya da aykr bir ekilde kullanmamzdan rahatsz oluyorlar. Kendilerini yalnzca programlanabilir sistemlerin her ynn
13

kefetmeyi ve renmeyi seven ve asla veri almaya ya da dier bir bilgisayar zarar vermeye teebb etmeyecek insanlar olarak gryorlar. Cracker: Gerek ktler bir sisteme izinsiz girmek iin gvenlii krmaya alan crackerlardr. Ve sonra da ne istiyorlarsa onu yaparlar. Hackerlar crackerlar kmserler. Router: Ynetici alar arasnda trafgi dzenleyen birim. Intranet: Kurum ii veri haberlemesi iin oluturulmu kapal a. Firewall: Gvenlik iin belirlenmi bir dizi kriter boyunca trafigi filtreleyen donanm ve yazlm. Inbound*: Bir kurulua gelen arlar/mesajlar Outbound*: Bir kuruluta giden agrlar/mesajlar Proxy: Bir sistemin dieri yerine protokol taleplerine cevap verebilecei bir mekanizma Firewall: Intranet'ten gelen ya da gnderilen mesajlarn hepsi de btn mesajlar tek tek kontrol edip gvenlik kriterlerine uymayanlar bloke eden frewall'dan (gvenlik duvar) geer. Firewall, aagda ismi geen bir ya da daha fazla gvenlik tekniklerini uygular. Paket Filtreleme: Paket fltreleme, kullancnn belirledigi kurallar dorultusunda giren veya kan TCP/IP paketlerinin herbirini gzden geirir. Paketler kaynagn IP adresinden de sorgulanabilir. Mesela, firewall, balk ksmnda halka ak bir internetten gelen ve aslnda dahili olmas gereken bir IP adresi buldugu zaman sorun var demektir. Paket filtreleme kullanclar iin yeterince etkili ve ak bir ekilde ya inbound ya da outbound olabilir. Sistemi uygulamak (implementation) olduka basit fakat bu ok emin bir gvenlik sistemi oldugu anlamna gelmez. Bir anlamda gvenlik tekil edecek biimde btn trafii bloke edebilir. Fakat faydal bir ebekelemenin ortaya kmas durumunda baz paketlerin gemesine izin vermelidir. Paket filtrelemenin avantajlar iin uygulama kolayl ve basitligi denilebilir. Ne var ki, IP aldatmalarna epey bir elverilidir. Bir hacker mesajn gvenli bir porttan oldugunu belirten bir IP adresi ile bilgisayara paket gnderebilir. Hacker, gvenli bir portun IP adresini bularak ve paketin balklarn degitirerek sanki o makineden geliyormu gibi gsterebilir. Proxy veya kap yolu (gateway) Uygulamas: Proxy, uygulamann protokol ve bilgisini (data) tanr ve bunu yapmaya niyetlenen baka bir uygulamann nn keser. FTP ve posta sunucular gibi spesifk uygulamalar iin gvenlik mekanizmas roln stlenirken uzak sistem ile bilgi dei tokuunu saglar. Belirlenmi kurallara gre trafk akna izin vermeyebilir. Mesela, dosya eriimini belirli erevelerde snrlayp, tasdikli kullanclara gre degien kurallara gre bir sunucuya komuta edilmesine msaade edip digerine etmeyebilir. Uygulama-seviyeli kap yollar (gateways) genelde en gvenli frewall olarak bilinir. Tek olumsuz yanlar kurma ve kullanma ileminin komplike olmas yannda baglantnz iin cret talep edilmesidir. Devre-seviyeli proxy veya gateway Bununla paket fltreleme arasndaki fark udur: Hem kullanc (client) hem de sunucunun paketlerini proxy devresine ynlendirmekte, direkt olarak adrese deil. Proxy bir paket aldgnda bunu dahili hedefi temsil edecek yeni bir adresle degitirir. Fazlaca bir fark olmamasna karn performans paket filtrelemesi kadar iyi degil. En belirgin avantaj sisteminize girmeye alan birine kar gerek IP adresini gizleyebilmesi zelliidir. Paketleri sk bir incelemeden geirdigi gibi her iki ucun da kurallara uygunlugunu test eder ve trafii, msaade edilen kaynaa ancak belli bir sre iin ak tutar. Baglant bir kere kurulduktan sonra paketler ikinci bir kontrolden gemeksizin datlr. Proxy sunucusu: ebekeye giren ve ebekeden kan bilgilerin ak ynn degitirir. Proxy sunucusu ebekelerin gerek adreslerini gizler. Bir ksm router IP adresininin arkasnda i istasyonlarnn IP adreslerini gizleyerek ebeke Adres Nakli'nde rol alr. Daha fazla frewall kaynagn www.cerlas.purdue.edu/coast/firewalls adresinden bulabilirsiniz.

14

4.2 E-TCARETTE GVENLK Elektronik1 ticarette alc ve satc birbirlerini grmeksizin i yaptklarndan karlkl olarak gvenin salanmas iin ek bir takm nlemler almaya ihtiya duyarlar. ncelikle alc ve satc taraflar birbirlerinin kimliklerinden emin olmak isterler. te bu ihtiya dijital imza ve dijital sertifikalarn gelitirilme nedenidir. Bunlar araclyla iki taraf birbirlerinin kimliinden emin olabilmektedir. Trkiye'de u anda dijital sertifikalar ile ilgili yasal altyap henz oluturulmad iin alc tarafnda bulunan bireysel kullanclar henz dijital sertifika kullanmaya balamamlar, sat yapan siteler de mterilerine bunu art komamlardr. Bu nedenle satclar alclarn kimliklerini kontrol edememektedirler. Ancak Garanti Bankas'nn deme sistemini kullanarak Internet'ten sat yapmak isteyen firmalara bankamz bu art getirmi ve bylece tketicilerin alveri yaptklar sitenin kimlii ile ilgili kuku duymalarn nlemitir. Elektronik ticarette gvenlik konusunda deerlendirilmesi gereken dier bir konu da alclarn elektronik ticaret sitelerinden alveri yapmak iin vermek durumunda kaldklar kredi kart vb. bilgilerin Internet zerinden iletilirken nc ahslarn eline gemesi riskidir. Bilindii gibi zellikle telefonla yaplan satlarda (gazeteye ilan vermek, katalog satlar vb) kredi kart numaras ve son kullanma tarihi alveri iin yeterli olmaktadr. Bu yzden bu bilgilerin korunmas elektronikticaretin geliimi iin byk nem tamaktadr. Ancak elektronik ticarette kredi kart bilgilerinin bakalarnn eline geme riski gnlk hayattakine gre ok daha azdr. Gnlk hayatta deme yaparken kredi kart bir bakasna verilmekte, bu yzden kredi kartnn zerindeki bilgilerin gizlilii byk oranda ortadan kalkmaktadr. Sanal alveri hizmeti veren firmalar, kredi kart bilgilerinin gvenlii ve gizliliini salamak iin yaygn olarak SSL ve SET gibi gvenlik standartlarn kullanmaktadrlar. Kullanc, iyeri ve banka arasndaki veri ak srasnda bilgilerin ifrelenerek aktarlmas esasna dayanan gvenlik sistemleri sayesinde bilgilerin baka bir kiinin eline gemesi durumunda zlebilmesi (yani kullanlabilmesi) nlenir. Bylece kart bilgilerinin gizlilii ve alveriin gvenlii salanm olur. Garanti Bankas sistemini kullanan firmalar mterinin kredi kart bilgilerini gremezken Garanti Bankas da yaplan alveriin ieriini bilmez. Ayrca kredi kart sahiplerinin Internet zerinde yaplan alverilere de dier alveriler gibi her zaman itiraz hakk vardr. 4.2.1 SSL (Secure Socket Layer) SSL network zerindeki bilgi transferi srasnda gvenlik ve gizliliin salanmas amacyla Netscape tarafndan gelitirilmi bir gvenlik protokoldr. 1996 ylnda 3.0 versiyonunun karlmasyla hemen btn Internet tarayclarnn (Microsoft Explorer, Netscape Navigator vb) destekledii bir standart haline gelmi ve ok geni uygulama alanlar bulmutur. SSL gnderilen bilginin kesinlikle ve sadece doru adreste deifre edilebilmesini salar. Bilgi gnderilmeden nce otomatik olarak ifrelenir ve sadece doru alc tarafndan deifre edilebilir. Her iki tarafta da dorulama yaplarak ilemin ve bilginin gizlilii ve btnl korunur. Veri aknda kullanlan ifreleme ynteminin gc kullanlan anahtar uzunluuna baldr. Anahtar uzunluu bilginin korunmas iin ok nemlidir. rnein; 8 bit zerinden bir iletimin zlmesi son derece kolaydr. Bit, ikilik sayma dzeninde bir rakam ifade eder. Bir bit, 0 veya 1 olmak zere 2 farkl deer alabilir. 8 bit ise sadece 28=256 olas farkl anahtar ierir. Bir bilgisayar bu 256 farkl olasl sra ile inceleyerek bir sonuca ulaabilir. SSL protokolnde 40 bit ve 128 bit ifreleme kullanlmaktadr. 128 bit ifrelemede 2128 deiik anahtar vardr ve bu ifrenin zlebilmesi ok byk bir maliyet ve zaman gerektirir. Kt niyetli bir kiinin 128 bit'lik ifreyi zebilmesi iin 1 milyon dolarlk yatrm yaptktan sonra 67 yl gibi bir zaman harcamas gerekir. Bu rnekten anlald gibi SSL gvenlik sistemi tam ve kesin bir koruma salar. Daha fazla bilgi iin http://www.ssl.com sitesi ziyaret edilebilir.
1

http://eticaret.garanti.com 15

4.2.2 SET (Secure Electronic Transactions) SET banka kartlar ve demeler ile ilgili bilgilerin gvenliini salamak amacyla Visa, Mastercard, Microsoft, Netscape, GTE, IBM, SAIC, Terisa Systems ve Verisign'n katlmyla oluan bir konsorsiyum tarafndan gelitirilmitir. SET uyumlu ilk alveri, 18 Temmuz 1997'de San Francisco'da yaplan tantmla spanya ve Singapur'da bulunan sanal maazalardan gerekletirilmitir. Garanti Bankas ubat 1998'de gerekletirdii SET uyumlu alverile, bu protokol kullanmaya balayan Dnya'da yedinci, Avrupa'da drdnc ve Trkiye'de ilk kurulu olmutur. SET protokolnde alveri, sanal czdan ve sertifika aracl ile daha gvenli bir ortamda gerekletirilir. SET, alveri ilemi srasnda deme bilgisi gizliliini, kart kullancsnn gerek kart sahibi olduunu ve iyerinin banka ile anlamal bir iyeri olduunu garantiler. SET sisteminde provizyon ilemi mteri alveri seimini yaptktan sonra mterinin sanal czdan ile maazann Sanal POS'unun (V-POS) birbirlerinin gerekliklerini dijital sertifikalar araclyla kontrol etmeleri ile balar. Maazann Sanal POS yazlm sipari tutarn ve sanal czdanda bulunan ve alveri iin seilen kredi kartnn sertifika bilgilerini bankaya iletmesi ile devam eder. Banka yaplan alveriin ieriini (maln ne olduu, ka tane alnd vb.) grmeksizin provizyon verir. Mterinin kredi kart bilgilerini grmeyen sanal maaza ise bankadan gelecek onay bekler. Onay aldktan sonra da rn alcsna gnderir. SET sistemi de SSL'de olduu gibi kullanc, iyeri ve banka arasndaki veri ak srasnda bilgilerin ifrelenerek gnderilmesi esasna dayanr. Bu sistemden faydalananabilmek iin kullanlmak istenen kredi kartnn SET uyumlu olmas gerekir. SET protokoln kullanmak isteyen kredi kart sahipleri iki n koulu yerine getirmek zorundadrlar: ncelikle kullanmak istedikleri her bir kredi kart iin sertifikasyon kurumu (Certificate Authority) ayr birer SET sertifikas almaldrlar. Ardndan kart sahipleri yine kredi kart veren bir bankadan sanal czdan ad verilen bir program alp bilgisayarlarna yklemeli ve bu ykleme srasnda SET sertifikal kredi kartlarn programa tantmaldrlar. SET uyumlu alveriler sanal czdann ykl olduu bilgisayar kullanlarak SET uyumlu maazalardan yaplabilecektir. Sanal czdan program en fazla kez yklenmek zere yazldndan en fazla bilgisayarda kullanlabilecektir. SET protokolnn SSL'e gre ok daha yksek denebilecek gvenliine ramen yeterince yaygnlaamamas sanal czdann mobilitesinin olmamasna balanabilir. Bu yzden Garanti Bankas sistemi SET uyumlu olmasna karn SET protokoln tam olarak uygulamamaktadr. Sanal maazalar ise Sanal POS (Point of Sale) olarak adlandrlan V-POS yazlmn ykledikten sonra bir sertifikasyon kurumundan (www.verisign.com, www.gte.com) dijital bir sertifika alarak alverilerin gvenliini salarlar. SET ile gerekleen alveri srasnda gerekleen ilemler srasyla aadaki gibidir: SET protokol, kart sahibi Internet zerinde aratrmasn tamamlayp seimini yaptktan ve sipariini verdikten sonra devreye girmektedir. SET ileminin balamasndan nce kart sahibi sipari formunu doldurmu ve onaylam olmaldr. Kart sahibi ayrca kart trn de semi olmaldr. 1. Kart sahibinin yazlm satc firmaya kullanlacak kredi kartn belirten ve deme altyapsn salayan kuruluun sertifikal ak anahtarnn kopyasn isteyen bir mesaj gnderir. 2. Satc firmann yazlm mesaj aldnda, sadece o mesaja zel bir ilem tanmlama numaras belirler. Daha sonra bu zel tanmlama numarasyla beraber kart sahibine satc firmann ak anahtarn ve deme altyapsn salayan kuruluun (genelde bankalar) onayl ak anahtarn gnderir. 3. Kart sahibinin yazlm satc firmann ve deme altyapsn salayan kuruluun sertifikalarn kontrol eder ve sipari srecinde kullanmak zere bunlar kaydeder. Kart sahibinin yazlm sipari bilgisini ve deme talimatlarn oluturur. Yazlm satc firma tarafndan belirlenen zel tanmlama numaras ile sipari bilgisini ve deme talimatlarn ilikilendirir. Bu tanmlama daha sonra satc firma tarafndan deme talebi yapldnda, deme altyapsn salayan kurulu tarafndan sipari bilgisini ve deme talimatlarn ilikilendirmede kullanlacaktr. 4. Kart sahibinin yazlm sipari bilgisi ve deme talimatlar iin bir dijital imza oluturur. Yazlm daha sonra deme altyapsn salayan kuruluun ak anahtarn kullanarak dijital olarak imzalanan
16

deme talimatlarn ifreler. Son olarak yazlm imzalanm ve ifrelenmi sipari bilgisini ve deme talimatlarn bir mesajla satc firmaya gnderir. 5. Satc firmann yazlm siparii alr ve kart sahibinin ak anahtar zerindeki dijital sertifikay kontrol eder. Bundan sonra gene bu ak anahar kullanarak sipariin gerekten kart sahibinden geldiinden ve mesajn gnderim esnasnda deitirilmediini teyit eder (Satc firma deme talimatlar deme altyapsn salayan firmann ak anahtar ile ifrelendii iin deifre edemez). 6. Bu ilemlerin ardndan satc firmann yazlm deme onay istenmesi de dahil olmak zere siparile ilgili ilemlere balar (ltfen 9. Maddeye baknz) 7. Sipari bilgisi ileme alndktan sonra, satc firmann yazlm bir cevap mesaj hazrlar ve dijital olarak imzalar (satc firmann onayl ak anahtar ile). Kart sahibinin sipariinin alndnn ve ileme konulduunun bildirilmesi amacyla hazrlanan cevap mesaj kart sahibine gnderilir. 8. Kart sahibinin yazlm satc firmadan cevap mesajn ald zaman dijital sertifikasn kontrol eder. Bunun ardndan bu mesaj kullanarak kart sahibine bir teyit mesaj gsterir veya sipariin durumunu gnceller. 9. Kart sahibinden gelen siparilerin ileme konulmas esnasnda (ltfen 6. maddeye baknz) satc firmann yazlm denmesi talep edilen tutar, sipari bilgisindeki ilemi belirleyen zel tanmlama numarasn ve ilemle ilgili dier bilgileri ieren bir deme onay talebini hazrlar ve bu mesaj dijital olarak imzalar. Ardndan bu talep deme altyapsn salayan kuruluun ak anahtar kullanlarak ifrelenir. Satc firmann deme onay talebi ve kart sahibinin ifrelenmi deme talimatlar deme altyapsn salayan kurulua gnderilir. 10. deme altyapsn salayan kurulu onay talebini ald zaman satc firmadan gelen onay talebini kendi gizli anahtarn kullanarak deifre eder. Ardndan satc firmann ak anahtar zerindeki dijital sertifikay kontrol eder ve sertifikann geerlilik srerisinin dolup dolmadn belirler. 11. deme altyapsn salayan kurulu kart sahibinin satc firmadan gelen onay talebiyle birlikte gnderilen deme talimatlarn kart sahibinin ak anahtarn kullanarak deifre eder. Ardndan bu ak anahtar kullanarak kart sahibinin deme talimatlar zerindeki dijital imzasn kontrol eder ve bylece deme talimatlarnn kart sahibi tarafndan imzalandndan ve iletim esnasnda deiiklie uramadndan emin olur. 12. deme altyapsn salayan kurulu satc firma tarafndan gnderilen ilem tanmlaycs ile ile kart sahibinden gelen deme talimatlarndaki tanmlar karlatrarak her ikisininde ayn olup olmadn kontrol eder. Kontroln ardndan deme altyapsnn salayan kurulu, kredi kartn veren bankaya Internet zerinden almayan bir deme sistemiyle bir onay talebi gnderir. 13. Kart veren banka onay talebini ileme alr ve deme altyapsn salayan kurulua gvenli deme sistemi araclyla bir cevap gnderir. 14. Onay cevabn aldktan sonra deme altyapsn salayan kurulu kart veren bankann cevabn ve onayl ak anahtarn ieren bir onay cevap mesaj yaratr ve dijital olarak imzalar. Cevap satc firmann ak anahtarn kullanarak ifrelenir ve satc firmaya gnderilir. 15. Satc firmann yazlm deme altyapsn salayan kurulutan onay cevabn ald zaman kendi gizli anahtaryla deifre eder. Ardndan deme altyapsn salayan kuruluun ak anahtar zerindeki dijital sertifikay kontrol eder ve bu ak anahtar kullanarak deme alyapsn salayan kuruluun onay cevap mesajndaki dijital imzay kontrol eder. Satc firmann yazlm, sipari tamamen yerine getirildikten sonra deme talebinde bulunulabilmesi iin (gn sonu ilemi ile) bu onay cevap mesajn kaydeder. 16. Satc firma onay cevabn aldktan sonra kart sahibinin siparii tamamlar ve ilgili rn sevkeder veya szkonusu hizmeti verir. 17. Siparii yerine getirdikten sonra satc firma deme talebinde bulunur (Sipariin tamamlanmas esnasndaki gecikmeler onay talebi ile deme talebi mesajlar arasnda nemli zaman aralklar olumasna yol aabilir). 18. deme talebinde bulunmak iin satc firmann yazlm ilemin nihai tutarn, sipari bilgisindeki ilem tanm numarasn ve ilem hakkndaki dier bilgileri ieren bir gn sonu ilemi oluturur ve dijital olarak imzalar. Bu talep deme altyaps salayan kuruluun ak anahtar ile ifrelenir ve deme salayan kurulu gnderilir. 19. deme altyapsn salayan kurulu gn sonu ilemi talebini ald zaman, kendi ak anahtarn kullanarak talebi deifre eder. Daha sonra satc firmann ak anahtarn kullanarak gn
17

sonu ilemindeki dijital imzay kontrol eder. Satc firmadan gelen gn sonu ilemiyle, daha nce ileme alnan onay talebini karlatrr ve bir tahsilat talebi oluturarak bunu kredi kartn veren bankaya gvenli deme sistemiyle gnderir. 20. deme altyapsn salayan kurulu kendi onayl ak anahtarn ieren bir gn sonu cevap mesaj oluturur ve bunu dijital olarak imzalar. Bu cevap satc firmann ak anahtar ile ifrelenerek satc firmaya gnderilir. Bu mesaj sayesinde gn sonu ileminin deme altyapsn salayan kurulu tarafndan alndn ve ileme konulduunu satc firmaya bildirir. 21. Satc firmann yazlm deme altyapsn salayan kurulutan gn sonu ileminin cevabn alnca, mesaj kendi gizli anahtarn kullanarak deifre eder. Ardndan deme altyapsn salayan kuruluun ak anahtar zerindeki dijital sertifikay kontrol eder ve yine bu ak anahtar kullanarak deme altyapsn salayan kuruluun dijital imzasn kontrol eder. Son olarak satc firmann yazlm gnsonu ilemi cevabn yaplan demeler iin gnderilen gnsonu talep mesajlar ile mutabakat iin kaydeder. Daha fazla bilgi iin http://www.setco.org sitesi ziyaret edilebilir.

5 E-TCARETN GELM
E-ticaretin1 geliim srecinden bahsetmeden nce, e-ticaret ile ilgili bir deerlendirmenin yeniden hatrlatlmasnda yarar grlmektedir. Bu deerlendirme, e-ticaretin her anlamda yeni bir ticari yntemi ifade ediyor olmasna ilikindir. E-ticaret kukusuz yenidir, ancak geerli olan esaslar ve ilkeler bakmndan geleneksel ticari yntemlerle benzerlikler iermekte, zaman zaman ayn yntemleri kullanmaktadr. Dolaysyla e-ticaret, her anlamda yeni ve geleneksel ticarete alternatif bir ticari usuller seti deil, iletiim ve bilgi ileme teknolojilerinin geliimine paralel olarak ortaya kan ve ticareti kolaylatran bir yeniliktir. E-ticaretin geliim sreci, yl ncesine dayanmaktadr. nternet ortamnda e-ticaret irketler tarafndan youn olarak 1996 ylnda kullanlmaya balanmtr. Bundan nceki yllarda da e-ticaret uygulamalarnn varlndan bahsetmek mmkndr. Ancak, bu tr uygulamalar ya intranet olarak adlandrlan irket ii alar ya da ekstranet ad verilen ve irketlerin kendi aralarnda veya belirli mterileri ile bilgi alveriinde/ticari ilikide bulunduklar ve nc taraflara kapal olan uygulamalardr. Bu uygulamalarda EDI (electronic data interchange) ad verilen bir yntem kullanlmaktadr. EDI, 1990l yllarn ortalarnda ABD ve Avrupada youn olarak kullanlmaya balanmtr. Dnya Bankasnca 1995 ylnda yaplan bir aratrmada, Avrupada EDI kullanan irketlerin saysnn 30 bini bulduu tespit edilmitir. Internet zerinden yaplan e-ticaret ise, EDIden farkl olarak, yalnz belirli retici, salayc, datclar bir araya getirmeyip, Internet eriimi olan her bir kullancya eit frsatlar yaratabilmektedir. 1989 ylnda bulunan world wide web (www) html dili (standart kodlama sistemi) ve daha nce 1980lerin ortalarnda gelitirilen TCP/IP transfer protokol, bilgisayarlarn ak alarda, ya da daha iyi bilinen adyla Internet zerinde birbirleri ile iletiime gemesini salamtr. Daha sonra, tarama, snflandrma aralar, hzl ilemciler, uydular, optik kablolar vb. gibi bilgisayar ve iletiim teknolojilerinde salanan dier gelimeler, sz konusu iletiimi nceden ngrlemeyen boyutlara tamtr. 1992 ylnda 1 milyon olan host (sunucu) bilgisayar saysnn, 1997 ylnda 20 milyon olduu, 2001 ylnda ise 110 milyon olaca tahmin edilmektedir. Internet kullanc saysnn ise 2001 ylnda 300 milyon olmas beklenmektedir.
1

http://ekutup/dpt.gov.tr 18

E-ticaretin geliim srecinin, doal olarak, Internetin geliimine paralel olduu gzlenmektedir. nk, e-ticaret kavram; herkese ak elektronik a zerinden gerekletirilen ticari faaliyetleri ifade etmektedir. Toplam e-ticaretin, 1997 ylnda tahmin edilen 26 milyar USDlk seviyesinden, 2001 ylnda 330 milyar USD ve 2005 ylnda da 1 trilyon USD seviyesine ykselmesi beklenmektedir E-ticaretin geliimi, Internet kullanmnn yaygnlamasna bal olduuna gre, Internet kullanm istatistiklerinin de bilinmesinde yarar vardr. Aralk 1997-Haziran 1998 dneminde yaplan ve baz lkelerdeki Internet kullanc saysn kapsayan bir aratrmann sonular ekil 1 de grlmektedir. Trkiyede ise, 1997 ylnda yaplan bir almaya1 gre toplam bilgisayar says 1,18 milyon, modem says ise 310 bindir. Modemlerin tamamnn Internet balants iin kullanld varsaymyla, Internet kullanc saysnn yaklak 300 bin olduu tahmin edilmektedir. lek bakmdan, Trkiyeye ait bilgiye ekil 1 yer verilememitir

ekil 1: Internet kullanc saylar

Almanya ngiltere Kanada Japonya ABD Dier lkeler 0 10 16 20 30 (milyon kullanc) 40 50 60 5,3 5,5 8 10 55,2

Kaynak: www.headcountcom.com sitesinden salanan veri ile retilmitir

Internet kullanclarnda olduu gibi, Internet host olarak adlandrlan ak a eriimli server saysndaki gelimeler de dikkat ekicidir. Internet hostlar, esas olarak irketlerin Internet ortamna ak bilgisayarlar olabilecei gibi, kamu kurumlarnn bilgi ieren serverlar ya da Internet tarama makineleri de olabilmektedir. Bu konuda ilk aratrmann yapld Haziran 1995den sonra Internet host saysndaki gelime ekil 1de gsterilmektedir. Aratrmann sonularna gre, Internet host says 3,5 yl iinde yaklak 6 kat artarak 37 milyona ykselmitir. E-ticaret, ticari ilikiler asndan yenilikler ierdiinden, ekonomik ve sosyal hayat kanlmaz olarak birok ynden etkilemesi beklenmektedir. alma koullar, kamu grevlerinin yerine getirilmesindeki usuller, tketim paternindeki deiimler, e-ticaretin gelimesine paralel olarak etkilenmesi beklenen alanlardan yalnzca bir kadr. Sz konusu ekonomik ve sosyal deiimlerin, esas olarak sadece lke ve blge yaam artlarna deil, giderek kresel etkileimlerle tm dnya yaamna hakim olmas beklenmektedir.

1 TUENA-Trkiye Ulusal Enformasyon Altyaps Projesi, Durum Saptamas ve Dnyadaki Eilimler, Ocak 1998. 19

ekil 2: Internet host (sunucu) bilgisayar saylar

40.000 35.000 30.000 (milyon) 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 5.846 8.200 14.352 16.729 21.819 26.670 29.670 36.739

95 Ocak

95 Tem.

96 Ocak

96 Tem.

97 Ocak

97 Tem.

98 Ocak

98 Tem.

Kaynak: NUA, How Many Online?; Nielsen/CommerceNet Survey,Policy issues relating to access to participation in electronic commerce adl UNCTAD belgesinden aktarma.

Tahminler az ok farkl olmakla birlikte, gnmzde e-ticaret uygulamalarnn byk blmnn Kuzey Amerika ve Avrupa lkelerinde gerekletii grlmektedir. Bununla birlikte, yakn gelecekte dier lkeler lehine gelime olmas beklenmektedir. eitli aratrma irketlerinin bu konudaki tahminleri Tablo 1de verilmektedir. Tablo 1: E-ticaretin Corafi Dalm iin Tahminler (Yzde) IDC ABD/Kuzey Amerika Avrupa lkeleri Japonya/Asya-Pasifik Dier lkeler Toplam Kaynak: OECD (1998) 87 8 4 1 100 Booz-Allen & Hamilton (1997) 76 24 ActiveMedia (1997) 93 5 1 1 100

100

E-ticaretin gelecei konusundaki tahminler, birbirinden farkldr. ok yeni bir kavram olduundan, bu gne kadarki gelime trendi gz nne alnarak gelecee ynelik tahminlerde bulunmak g olmaktadr. Bununla birlikte; mal ve hizmetler baznda e-ticaretin toplam satlar zerinden alaca paylarn 2000-2005 yllarn kapsayan dnemde ekil 3de gsterildii gibi olmas beklenmektedir.

20

 ek il 3 : Baz M al ve Hizm et lerin Elek t ro n ik S at n d a Olas Gelim eler

70 60 50 Y zde 40 30 20 10 0 Bankaclk Mzik Bilgisayar yazlm Elence Kumar Uak bileti sat Perakende alveri Otomobil sat Fatura deme Posta kartlar Sigorta Radyo Video Bireysel haberleme Telefon grmesi irketler aras haberleme Gazete/dergi Televizyon Eitim Kitap 36 33 33 25 25 20 20 20 20 20 23 16 10 10 10 7 10 5 5

60

M a l v e Hiz m e t

Kaynak: OECD; eitli kaynaklardan derleme

ekil 3de yer alan mal ve hizmet gruplar, ayn zamanda, halen e-ticaretin en youn uyguland alanlar gstermektedir. Buna gre, 2000-05 yllarnda sz konusu mal ve hizmetlerin toplam satnn ortalama %20si e-ticaret yoluyla yaplacaktr. E-ticaret ile birlikte dier ticari aralarn geliimi ise ekil 4de verilmektedir. ekil 4: 1997 ve 2000 yllarnda Ticari Aralarn Geliimi

1997
Posta %2 E-ticaret (Internet) %15 E-ticaret (Dier) %10

Dorudan sat %22

Telefon/fak s %51

2000 (T ahm in)

E-ticaret (Dier) %8 E-ticaret (Internet) %42

Telefon/fak s %32

Posta %1

Dorudan sat %17

21

6 TRKYEDE E-TCARET
lkemizde dnyada hzla yaylan e-ticaretin gerisinde kalmamak iin D Ticaret mtearl bnyesinde ETTKy kurmutur. 6.1 ETKK NEDR? lkemizin1 uyum salamak zorunda olduu dnyadaki gelimelere paralel olarak ulusal bir strateji belirlenmesi amacyla, Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulunun 25 Austos 1997 tarihli toplantsnda alnan karar dorultusunda, Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu(ETTK) oluturulmutur. Bu kurulun yapaca almalarda koordinasyon D Ticaret Mstearl , sekretarya hizmetleri ise TBTAK - BLTEN tarafndan yerine getirilmektedir. 6.1.1 ETKKALIMALARI KAMU KESMNDE YAPILMI OLAN ALIMALAR lkemizin uyum salamak zorunda olduu dnyadaki gelimelere paralel olarak ulusal bir strateji belirlenmesi amacyla, bakanln Sayn Babakann yapt, Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulunun 25 Austos 1997 tarihli toplantsnda, Trkiyede elektronik ticaretin yaygnlatrlmasna ilikin bir Karar alnm ve koordinatrlk grevi D Ticaret Mstearlna verilmitir. Bu Karar uyarnca, D Ticaret Mstearlnn bakanlnda ilgili kurulularn katlmyla oluturulan Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu (ETKK) nun ilk toplants 16 ubat 1998 tarihinde yaplmtr. Bylece, elektronik ticaretin gelitirilmesine ilikin geni katlml ve dzenli almalar balatlmtr. Anlan toplantda, almalarn verimli bir ekilde srdrlebilmesi iin Teknik, Hukuk ve Finans ad altnda, toplantya katlan kurulu temsilcileri arasndan ayr alma grubu oluturulmutur. alma gruplarnn her ayn birinci ve nc haftasnda olmak zere ayda en az iki defa toplanmalar ve ay iinde bir rapor hazrlamalar kararlatrlmtr. Ayrca, her alma grubundan seilen er yeden oluacak ve ETKKnn onayna sunmak zere, alma gruplarnn hazrlayaca raporlar deerlendirerek tek rapor haline getirecek bir Deerlendirme Komisyonu kurulmasna karar verilmitir. ETKKnn 16 ubat 1998 tarihli toplantsnda alnan Karar gereince Hukuk, Teknik ve Finans alma gruplar aylk raporlarn hazrlayarak Mays 1998 ay iinde ETKK Deerlendirme Komisyonuna iletmilerdir. Deerlendirme Komisyonu bu raporun bir zeti olan ETKK Rapor zetini oluturarak ETKKnn onayna sunmutur. alma gruplarnn raporlaryla birlikte 26 Mays 1998 tarihli ETKK toplantsnda son eklini alan Rapor zeti BTYK Sekreteryasna iletilmitir. Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulunun 2 Haziran 1998 tarihli toplantsnda ETKKnn raporlar grlm ve toplantda yaplan almalarn memnuniyetle karland belirtilerek, Trkiyede elektronik ticaretin yaygnlatrlmas ile ilgili dzenlemeler tamamlanncaya kadar ETKKnn grevini srdrmesine ve kendi nerileri dorultusunda bir eylem plan hazrlayarak uygulamay izlemesine, sonular deerlendirmesine, uygulamada ortaya kacak sorunlar zmeye ynelik yeni neriler gelitirerek bunlar ilgili kurulularn ve BTYKnn grne sunmaya devam etmesine karar verilmitir. Ayrca ayn Kararda Kurul almalarnn Ulusal Enformasyon Altyaps Anaplan ile uyumlu olarak yrtlebilmesi iin oluturulacak Ulusal Bilgi Teknolojileri Konseyince ETKK almalarnn izlenerek gerekli koordinasyonun salanaca ifadesine yer verilmitir. Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulunun sz konusu Karar uyarnca, hukuk, teknik ve finans alma gruplar Eylem Plan hazrlk almalarna balamlardr. inde bir pilot projenin de yer ald Eylem Plan Bilim ve Teknoloji Yksek Kuruluna sunulacaktr. Pilot projeyle, dnya standartlar esas alnarak lkemizde saysal imza iin bir algoritma gelitirilmesi ve bu algoritma yardmyla kiilerin kendi ak ve kapal anahtarlarn oluturarak elektronik ticaret yapmalar salanacaktr. Byle bir uygulama iin nce alt ve st yapnn oluturulmas gerekmektedir. Alt yapnn oluturulmasnda, - Standart ve protokollerin belirlenmesi,
1

http://www.e-ticaret.gov.tr 22

- Seilecek ticari alanlara ilikin yazlmlarn hazrlanmas, - Gvenlik mhendislii yazlmlarnn gelitirilmesi, - En az er onay kurumu ve elektronik noterin belirlenmesi gibi konular yer almaktadr. st yapnn oluturulmasnda ise, - En az 20 alc ve satc firma, 2 banka ve 3 nternet servis salayc olmak zere ticari alandaki taraflarn belirlenmesi, - Eitim ve tantm gibi konular yer almaktadr. Bu pilot proje ile, nternet zerinde bilginin gizlilii, btnl ve kimin tarafndan gnderildiinin dorulanmas salanarak bir gven ortam oluturulmas ve bu gerek ortamda elektronik ticaretin teknik, finansal ve yasal boyutlarnn belirlenerek snanmas hedeflenmektedir. Byk bir hzla yaygnlamakta olan elektronik ticaretin vizyonu, bilgi ve iletiim teknolojileri araclyla, kreselleme, rekabet stnl, uluslararas ticaretten daha ok pay ve srdrlebilir sosyal ve ekonomik kalknmaya katk olarak zetlenebilir. Bu durumda, Trkiyenin elektronik ticaretin dnda kalmas dnlemez. Daha nce de deinildii gibi, bugn iin lkemizin, elektronik ticaret konusunda, gelimi lkelerin gerisinde kald da sylenemez. Ancak, uzun sre devam etmeyecek olan bu avantajn ok iyi deerlendirilerek gerekli nlemlerin bir an nce alnmas zorunlu bulunmaktadr. Elektronik ticaret konusunda kamu kesiminde youn almalarn balam olmas sevindiricidir. Ancak, uluslararas ticarette, lkemizin sahip olmas gereken yere tanmasnda Trk iadamlarnn yeniliklere ak olmalar, gelimeleri zamannda ve doru olarak alglamalar ve an gereklerine uyum salamaya zen gstermeleri byk nem tamaktadr.

6.2 E-TCARETN LKEMZDE GELM lkemizde1 Internet zerinde ilem yapmak ve hizmet retmek konusunda ba bankalar ekti. Bu ok doal bir durumdu, zira konu bankaclar iin uygun bir ortam yaratyordu. Ayrca, bankalarn ekonomik gc, bu apta bir uygulamay destekleme ynnden bir itici g niteliini tayordu. lkemizde E-ticaret konusunda ilk uygulama (aada anlatacam dzeyde bir uygulamann daha nce yapldn bilen varsa ve bunu rnekle aklarsa yazm iine yerletirmekten zevk duyacam belirtmek isterim) Ege niversitesi Bilgisayar Aratrma ve Uygulama Merkezi (BAUM) da 1989 ylnda gerekleti. Bu projede ama; TEK zmir Elektrik Datm Blge Mdrlne bal Bornova be Mdrl etki alanna giren elektrik abonelerinin elektrik saya okumalarn el bilgisayarlar ile gerekletirmek, bu yolla elde edilen bilgileri kullanarak fatura bilgilerini hazrlamak, bu bilgileri Bornavada bulunan ayr bankann birer ubelerine iletmek ve Bornova elektrik abonelerinin bu bankadan arzu ettii birine demesini yapp faturasn almasn salamakt. Bunu gerekletirmek zere , ekil-1 de grld gibi, Bornova TEK ube mdrlne bir u yerletirildi be bu u'a 5 adet beik baland. Ayrca Bornovada bulunun ayr bankaya ait birer ubeye bir u ve yazc yerletirildi. Saya okuyucularna gerekli eitim salandktan sonra uygulamaya geildi. Her gece beiklere yerletirilmi veri toplama cihazlar (el bilgisayarlar) na Ege niversitesi BAUM'dan gerekli bilgiler aktarld. Bu bilgiler bir cihaza bir kiinin bir gnde okuyabilecei adetle snrl idi. Bu bilgiler iinde abone numaras, bir ay nceki saya adedi bulunuyordu. Okuma memuru kendisine verilen cihazla aboneleri dolayor ve elektirik saatlerinde okuduu yeni saya adedini cihaza yklyordu. Gn sonuna kadar toplanan bu bilgiler akam Bornava TEK ube mdrlndeki beiklere konarak (bu
1

http://www.adambilgisayar.com.tr 23

beikler hem cihazlarn arj olmasn salyor hem de bal bulunduu sistem zerinden o gn kendi zerine yklenen bilgileri BAUM'a gnderiyordu) bilgi ak salanyordu. Bilgiler BAUM sisteminde deerlendirilip fatura bilgileri haline dnyor ve ertesi gn ilgili banka ubelerine iletiliyordu. Artk fatura deme ilemine geilebilirdi. Abonelere, okuma srasnda elde edilen bilgileri kullanarak cihaz aracl ile gerekletirilen, n fatura braklmakta idi. te bu n fatura ile aboneler istedikleri bir bana ubesine ba vurup faturalarn demek istediklerinde veznedeki memur yazc aracl ile abone faturasn retmekte ve demenin gereklemesini salamakta idi. Bu uygulama 14 gn iinde gerekleen iin 2 gne inmesini salad gibi, yaplan veri giri hatalarnn da en aza indirmesini de salamakta idi. Hemen belirtelim ki, bu bir E-ticaret, ancak Internet zerinden gerekleen bir E-ticaret deildi ve baz ekonomik ve brokratik nedenlerle yaygnlaamamt. Bu projenin 1989 koullarnda gereklemesi o gnleri hatrlayanlar iin gerekten olaan d bir uygulama idi.

EKL 1: Trkiyede Uygulanan lk E-Ticaret Projesi in Yaratlan Bilgisayar A imdi artk lkemizdeki uygulamalar tantmaya devam edebiliriz. Bugn 12 banka, ubelerinde yaplabilen ilerin nerede ise tmnn evden yaplabilir hale gelmesini salam bulunmaktadr. Hergn bankalarn bu ynde verdikleri servislerin reklamn izleyerek yaammz srdryoruz. kinci adm, kanmca Borsa Araclar tarafndan atld. Internet devreye girmeden nce mteriler ya merkeze giderek ilemlerini bizzat kendileri yapyordu veya araclara talimat vererek ilemleri gerekletiriyordu. Her iki uygulama da byk sakncalar tamakta idi. Bizzat merkeze gidip ilem yrtmek iin kiinin gnde 3-4 saatini ayrmas gerekirken, telefonla verilen talimatlarda ise piyasay annda izleyememe sakncasn beraberinde getiriyordu. Ayrca telefon balants ile i zmlemede,
24

ilemlerdeki gelimeler yakndan izlenemiyordu. Ancak Internet yukarda saydmz tm sakncalar ortadan kaldrarak, tm gelimeleri tablolar halinde gzler nne sererek, al veri yaplmasn olanakl kld. Ancak Internet zerinden ilem yaplmasnn en byk eksii kiiye fiyat bilgilerinin dakika sonra duyurulmasdr. Pek ok eletirmene gre IMKB'nn ynetmenliinin getirdii bu kstn, IMKB'na gelir getirmekten baka bir amac bulunmamaktadr. Bir baka eksiklik ise, tm teknik olanaklar el vermi olmasna karn, IMKB merkezi ile borsa arac kurulular arasnda evrim-ii balant kurulamam olmasdr. nc adm, kitaplar, CD satclar, elektronik ve zellikle bilgisayar paralar satclar ve oyuncaklar tarafndan gerekletirildi. zellikle Remzi Kitapevi, Genlik Kitap Evi, Pandora ve buna benzer kitap evleri Sanal Kitap Evleri kavramn lkemizde yerletirme abas iindeler. lkemizde yaplan aratrmalara gre; Internet zerinden en ok kitap ve CD satlar yaplmaktadr. Bilgisayar ve evre nitelerini Internet zerinden pazarlamaya ilk kurulu, benim belirlememe gre, Data Bilgisayar'dr. Bu kurulu aylk satlarn 15.000 dolara karm bulunmaktadr. Bu rakkam, ABD de bu konumda lider durumda bulunan CompUSA'nin gelirleri ile karlatrldnda ok clz bir rakkam olarak grlyorsa da, lkemiz koullarnda hem de balang olarak hi de kmsenecek bir rakkam deildir. Bir bilgisayar irketi olan Info Bilgisayar, bilgisayar satlarna ek olarak kitap, CD ve oyuncak satlarn da sitesine dahil etmi bulunuyor. Stok yapmadan, depo kullanmadan, aracsz bu ve buna benzer uygulamalar, sat miktar arttka maliyete yansyacak ve giderek yaygnlaacaktr. Btn bu Internet zerinde satlarda irketler kendilerine zel bir fiyat politikas uyguluyorlar. Ancak hepsi iin deme, kredi kart zerinden yrtlyor. Tm kredi kart ilemlerinde SSL (Secure Socket Layer) uygulamas gerekletiriliyor. Atlan son adm, yaammz ilgilendiriyor. Bugn THY bata olmak zere pek ok kurulua balanarak yaammz ilgilendiren konularda bilgi almamz olasdr. rnein bir akam yemei yiyeceksiniz; http://www.lokanta.com.tr Bu site size zmir, Ankara ve stanbul lokantalar hakknda bilgi salamaktadr. Gazeteleri, TV hakkndaki bilgileri gnlk olarak Internetten izleyebiliriz. SONU: ABD ve AB lkelerindeki gelimelerin nda lkemizdeki E-ticaret'in gelimesi incelendiinde varlacak sonu hi de kmsenmiyecek bir sevide olduumuzdur. Ancak lkemizde E-ticaret uygulamalarnn yaygnlamas iin; 1 - TT'nin bir an nce zellemesi ve rekabet ortamnn artmas, 2 - Baz gereksiz brokratik engellerin kaldrlmas, 3 - Internet eitiminin tm eitim dzeylerinde yaygnlamas, temel nitelikte sayabileceimiz nlemler olarak grlmektedir.

25

ekil 2 Trkiye'de1 nternet zerinden Yaplan Ticaret Tutar (Milyon Dolar)

2000 yl sonu tahminleri B2C e-ticaret hacmi Internet kullanc says Kii bana den yllk online harcama PC says Trkiye ABD Toplam 20,1 milyon $ 37 milyar $ 56 milyar $ 1,8 milyon 136 milyon 375 milyon 11,2 $ 273 $ 149 $ 2,45 milyon 153 milyon 521 milyon 2001 69,7 78 3,5 19,9 3,6 298 522 2002 177 121 6,1 29 6,1 656 782 2003 365,2 188 7,5 48,7 7,7 1457 1113 2004 614,3 233 10 61,4 11 3235 1500

2001-2004 yl sonu tahminleri B2C e-ticaret hacmi(milyon $)Trkiye B2C e-ticaret hacmi(milyar $)Toplam Internet kullanc says(milyon)Trkiye Kii bana den yllk online harcama ($)Trkiye PC says (milyon)Trkiye B2B e-ticaret hacmi (milyon $)Trkiye B2B e-ticaret hacmi (milyar $)ABD

EKL 3: Yl sonu e-ticaret hacmi tahminleri.

Kaynak : http://www.yapkredi.com.tr

7 E-
7.1 E- NEDR E-1 (E-Business), her trl i balantlar ve bunlarla ilgili ksmlarn elektronik ortamda yrtlmesini tarifleyen bir kavramdr. Yani, bir i ortamnn paralar olan mteriler, iiler, ortaklar arasndaki ilikiler, yeni i balant yazmalar ve benzeri her ey elektronik ortamda gerekleir (eposta kullanarak, sanal proje gruplar yoluyla, faks ve data haberleme sistemleri kullanarak vb). E-i byk oranda; potansiyel mterileri elde tutmak, yeni mteriler kazanmak ve mterilerle ilikileri gelitirmek hizmet, sat ve bilgilendirme servisleri ile mmkn olan en ksa zamanda mterilere ulamak retimde ve her trl i prosesinde maliyeti drp verimi arttrmak gibi konularda internet/intranet ve zellikle web teknolojilerinin kullanlmasn ierir 7.2 E- VE E-TCARET ARASINDAK FARKLAR NELERDR?

Kaynak: IDC (International Data Corporation)

http://www.bahcesehir.edu.tr 26

E-i, internet haberleme aralarn (web bilgi sayfalar, e-mail, grup posta haberleme aralar (liste servisleri), haber bekleri) kullanarak, potansiyel mterilerle ilikiye gemek ve ksa/orta/uzun vadede iinizi gelitirmek, pazarlama/reklam vb gibi konularda internet teknolojilerini kullanmak anlamna gelir. Ksaca, internet ortam, insanlarla tanma ve i yapma mekandr. E- sonunda illa ki bir para ak olmayabilir. Ancak, e-i balantlarnn doal uzants, ticari kazan salamak (para ak, e-ticaret) olarak dnlmelidir. E-ticaret ise, Elektronik ortamda (byk apta internet zerinde) para kazanacak aktiviteleri ierir. E-ticaret sonucunda, net bir para ak vardr. 7.3 NTERNET MKANLAR GEREKTEN E-TCARET VE E- YAPMAK N YETERLM? nternet, e-i ilikilerinin yrtlebilmesi iin gerekli iletiim imkanlarna sahiptir. Elektronik posta yoluyla ok hzl haberleme yaplabilmekte, aranlan bir konuda i yapan firmalara web arama aralar kullanarak eriilebilmektedir. Ayrca, internet zerinde sunulan senkron ve asenkron tartma ortamlar yoluyla allan bilgisayar ve mesafeden bamsz alma gruplar oluturulabilmektedir. letiimde bilgilerin gvenlii de, eitli gvenli haberleme protokolleri ve gvenlik sistemleri kullanarak salanabilmektedir. nternet kullanmnn yaygnlamas ve web'in bilgi aktarmada kullanlan ortak bir ara birim olmasyla, eriilebilecek insan kitlesi ticaret yaplmaya deer boyutlara ulamtr. web, kendi ticari yntemlerini kendisi oluturmutur. Altyap internet protokolleriyle salanrken; reklam, sat ncesi ve sonras servis, deme yaplmas vb gibi imkanlar klasik anlamdan daha farkl boyutlara gelmitir. Modern haberleme imkanlar zaten e-i ve e-ticaret'te kullanlyordu. Kredi kartlar, akll kart uygulamalar, elektronik fon transferi gibi kavramlara i hayat pek te yabanc deil. Zaten gnlk hayatmzda da, para aknn nemli bir ksm kredi kartlar yoluyla olmaktadr. imdi, karmzda internet var. nternet'in sunduu en nemli teknolojik girdi world wide web (www, web) dir. web, bilgisayar okuryazar olan ve internet kullanan herkesin kullanabildii standart bir bilgiye eriim ortam sunmaktadr. Bu, gvenli veri iletimi ile birletirildiinde, e-ticaret iin gereken ok kullanl ve ucuz bir ortam ortaya kmaktadr. nternet, e-ticaret sz konusu olduunda, (i) kolay pazar bulma (ii) hzl bilgi eriimi (iii) geni lekli pazarlar (iv) kolay, hzl ve ucuz iletiim (v) yeni i imkanlar (vi) kolay destek imkanlar gibi konular zellikle n plana karmaktadr. 7.4 NEDEN E-TCARET?BUNA HTYACIM VAR MI? BANA NE YARARI OLUCAK? E-ticaret konusuna tm i evrelerinin dikkat etmesi ve bunu ciddiye almalar gerekir. nk e-i ve e-ticaret modelleri irketlerin yeni pazarlara almasna yardm etmektedir. Bu yeni pazar, hayatlarnn nemli bir ksmnda internet kullanan yzmilyonlarca insandan olumaktadr ve burada herhangi bir corafi snr da yoktur. Ayrca, iletiim teknolojilerinin salad hz, ucuzluk ve gven pazarlama stratejileriyle birletiinde, global olarak, iletmelerin karlln arttrmaktadr. Ticaret ve i ilikilerinde elektronik ortamlarn ve zellikle internet teknolojilerinin kullanlmasyla; Mevcut i imkanlar byyecektir, Halen pazarlanan rnlerin sat daha kolaylaacak ve reklam, rn tantm, sat ncesi ve sonras destek ve benzeri kanallar tamamen elektronik ortamda daha efektif kullanlabilecektir. Otomatik bilgi datm sistemi yardmyla, mterilere ve daha geni kitlelere kolayca ulalabilecektir, Global olarak, i dnyasyla olan etkileim artacaktr, verimlilik analizleri ve planlamalar daha kolay yaplacaktr, Uluslararas pazarlara kolayca ulaabilme imkan olacaktr. E-Ticaret, 2000'li yllarda, uzmanlarn tahmininden 2-3 kat daha hzl byyen bir ekonomi mekanizmasdr. Global ekonominin gelecei, art e-ekonomidedir. Bu belli oldu. Ticari iletmeler byle bir ortamda yer almak zorundadrlar. Yoksa, pazar paylar decek ve kimseyle i yapamaz hale geleceklerdir. Yakn gelecekte, e-dkkan olmayan, e-posta kullanmayan ticari kurulular muhakkak ki, ilerini gelitirmede ve kar etmede, yeni i balantlar kurmada ok zorlanacaklardr.
27

7.5 E- VE E TCARET YAPMAK N NELERE HTYACIM VAR? MEVCUT M NASIL EE NASIL DNTREBLRM? E- ve E-Ticaret aslnda, firmanza dier insanlarn (mteriler!) kolay ulamasn salamak ve mal satmak (pazarlama/sat) amacyla elektronik eriim kanallarnn (web sayfas hazrlama, buraya rn kataloglarn ve sat mekanizmalarn koyma, rn destek ve bilgi sayfalar hazrlama, firma adna alnm web sayfalar, e-posta vb) almas anlamna gelmektedir. nternet ortamndan ticaret yapmak ya da i ilikileri kurmak, mevcut iinizin gelitirilmesi ve yeni pazarlar bulmak; sonuta da, hzl gelien dijital ekonomiden pay almak iin gereklidir. E-ticaret, firmanzn halihazrda yapt ii ilk anda kknden deitirecek bir olgu deildir. Ancak, internetin "heryerde, herkese kolay eriim" mant ile, dier insanlara (mteriler, ortaklar vb) ulamak ok kolay olacaktr ve 2000'lerin balarndan itibaren dijital ekonomi, global ekonominin en nemli unsuru haline gelecektir. Ekonomik gstergeler ve tahminler de bunu gstermektedir. (http://www.ecommerce.gov , http://www.oecd.gov) letmelerin "internette" yer almalar konusunda danmanlk veren ve anahtar teslimi zmler sunan birok firma vardr. Ancak, sunulan teknolojik zmler, iyi bir i stratejisiyle birletiinde baarl olacaktr. Firmanzn sanal halini internette kurmak iin ana hatlaryla u admlar takip etmeniz size kolaylk salayacaktr. 1. nternet zerinde, sizinle benzer sektrde/sektrlerde hizmet veren firmalar ve alma ekilleri, web/internet teknolojilerini nasl kullandklar konusunda bilgi sahibi olmalsnz. Alta Vista, Yahoo gibi arama motorlar kendi sektrnzle ilgili firmalarn web sitelerine erimenize yardm edecektir. 2. Bilgi sahibi olduktan sonra, en nemli nokta "i stratejisi" dir. Eer, web'i kendi rnlerinizi elektronik ortamdan satabileceiniz bir ortam olarak dnyorsanz bunu "bata" belirtmelisiniz. Eer, sadece "firmanzn tantmn" yapp potansiyel mterilerle daha hzl irtibata gemek ve belki rnlerinizle ilgili tantm faaliyetlerini internete tamak istiyorsanz stratejiniz daha deiik olmaldr. ki strateji arasndaki fark kukusuz ki bilgisayar ve iletiim altyaps iin yaplacak harcamalardr. 3. Bir firmann internette yer almasnn baz "olmazsa olmazlar" vardr. Bunlar, i) firmaya ait kaytl bir alan ad ii) firmaya ait bir web adresi, ii) yazmalar iin, iinde firmann alan ad geen bir email adresi gibi. Bunlar, teknolojik altyapnn nemli unsurlardr. 4. Firmann i hacmine ve byklne bal olarak, tm firma bilgilerini ya iletmenizde bu ie tahsis edeceiniz bir bilgisayarda tutmalsnz, ya da "web sayfalar iin ev sahiplii -web hosting-" yapan internet servis salayc firmalardan bir web alan kiralamalsnz. Bu web alanlar sizin elektronik dkkanlarnz olacaktr. Gnmzde internet servis salayclar, firmalar iin alan ad almadan balayarak, web sayfas dizaynna ve firmaya zel e-posta adresleri tahsis etmeye kadar her servisi vermektedirler ve bu konularda danmanlk yapan kurulular da vardr. 5. Firmanzn internet ortamnda "adnn duyurulmas" iin, birtakm arama motoru ve katalog servislerine kayt ettirilmesi gerekmektedir. 7.6 E-TCARET VE E- LETMELERN STRATEJLERNDE NEML DEKLKLERE YOL AIYORMU? Bir ok geleneksel yapdaki ve uzun sreli faaliyet gsteren irketler, e-i ekonomisinde yer alabilmek iin kendi iletme planlarnda ok radikal deiikliklere gidiyorlar. Bu, zellikle, yeni pazar artlarna uyan daha esnek bir irket yaps, rn tantm ve sat evrimindeki deiiklikler, elektronik i konusunda servis destei verecek yeni elemanlarn irket iinde istihdam ya da bu konularda dardan firmalarla anlalmas gibi konularda nemli deiikliklere yol amaktadr. Doal olarak, irketlerin kendi elektronik dkkanlarn amak iin, biliim teknoloji altyaplarn gelitirmek konusunda da stratejik deiiklikleri olacaktr. 7.7 E- VE E-TCARET LE BRLKTE OLUAN YEN MKANLARI VE MODELLER NELERDR?

nternet zerinde para kazanmann iki temel yolu var :

28

1- Bir rn ya da servisi web sitesinden dorudan satmak. Burada, dorudan sat yaplabilecek bir mekanizma oluturulabilecei gibi, nce insanlara bir rn ya da servis hakknda bilgi verip daha sonra onlar, bunlarn satld yere ynlendirmek eklinde bir yaklam da izlenebilir. kinci yntem daha fazla tercih edilmektedir. Gnmzde, byk imerkezleri benzeri (Akmerkez, Capitol, Zafer Plaza gibi) oluumlar internette de vardr. Byk lekli sanal i merkezleri, alveri ve tantm altyapsn hazrlayp buralar irketlere kiralamaktadrlar. 2- Hazrlanan bir web sitesine (ieriin popler olmas lazm!!!) olabildiince ok sayda ziyareti ekmek ve onlara bedava bilgiler, programlar vb sunmak. Ziyareti says fazla olduunda, sayfalardaki baz yerler reklam amal olarak satlabilir. Genel olarak, her iki yntemin de ok fazla para kazanma riski iermediini syleyebiliriz. Bu sebeple, internet zerinden para kazanma amacna dnk yeni fikirler kolayca denenebilir ve eer tutmazsa, ok ta fazla birey kaybetmi saylmayz. E-i ve E-Ticaret, sermayesi 50 dolar olan bir irketle, 50bin dolar olan bir irketi zellikle rn tantm ve reklamclk konusunda, web zerinde, neredeyse eit konuma koyabilmektedir. Bylece, mteri isteklerini iyi analiz eden ve sanal dkkanlarn iyi hazrlayan irketler parlak baarlar kazanabilmektedirler. nternetin ve e-ticaretin ksa gemii, bu konuda baarl rneklerle (success story) doludur. Yeni gelimekte olan e-ticaret ve e-i imkanlar; parlak fikirler ve aklc reklam/pazarlama stratejileri ile bymektedir. nternette, insanlarn ok rabet gsterdikleri bir konuda bir web sitesi hazrlayp daha sonra bu siteye alnan reklamlarla hatr saylr gelirler elde etmek olasdr. Hedef, "daha ok insana erimek" olduuna gre, birok insann ziyaret ettii popler siteler, doal olarak, rn tantm reklamlar vermede ok tercih edilir olmaktadrlar. Ayrca, bu tip siteler, zaman zaman astronomik cretlerle satlmaktadrlar. Ancak, yeni bir sitenin popler olmas en az 6 ay civarnda bir zaman gerektirir.

7.8 E-DKKAN NEDR? nternet zerinde her trl rnn satld zel tasmlanm web sitelerine e-dkkan denir. Bu sitelerin ilk giri sayfalar, e-dkkann vitrini gibi dnlebilir. e-dkkanlarda; rnlere ait bilgiler (resimleri, fiyatlar, zellikleri), mteri destek bilgileri (ska sorulan sorular, rn ikayeti iletme, mteri anketleri), yeni rnler, promosyonlar ve tabii ki, kredi kart deme sistemleri (kasa) bulunur. edkkanlarn web sayfa tasarmlar olabildiince sade, kolay gezilebilir zelliklerde ama ayn zamanda renk/yaz/bilgi ak zelliklerinin dikkatlice kullanld ekillerde olmaldr.

8. SONU
E-ticaret bence ikinci sanayi devrimidir. ok ksa zamanda insan yaamn etkiliyecek nemli gelimeler salamstr, E-ticaret insan hayatnda bir ok kavramn anlamn deitirmiti.rnein eskiden maza maza dolap yaptnz alverii evinizden birka tklama ile gerekletire biliyorsunuz. Bir firma iseniz size en uygun malzemeyi bulmak iin ktalar aras seyahate kmak zorunda kalmyorsunuz. E-ticaret sayesinde artk herey size bilgisayarnz kadar yakn. Firmalar iin e-ticaretin nemini anlatmak iin sanrm intel Ynetim Kurulu Bakan Andy Grove'in u yorumu yeterli olacaktr: "Be yl iinde tm firmalar ya internet firmas olacak ya da firma olamayacaklar." Yalnz herey tabiki bu kadarda toz pembe ve kolay deil. E-ticaret rnein hrszlk kavramnda deitirdi artk bir hrsz iinde soyaca kii bilgisayar kadar yakn ona. Bunun iin gvenlik eticarettede ok nemli bir yer kaplamaktadr. Gvenilir olmuyan bir ortamda kimse i yapmak istemez. E-ticaret gelimekte olan lkeler iin ayr bir nemi vardr. Sanayi devriminde gerkli olan giriimi yapamayp geride kalan ve hala gelimekte olan lkeler statsnde olan lkeler iin bu ikinci bir frsattr ve bundan gerektii gibi yararlanlmas lazmdr. Fakat ne yazkki lkemizde e-ticarete gerekli
29

nemi devlet tarafndan verildiini gremiyorum. Nitekim meclis ile cumhurbaskan arasnda gidip gelen yeni RTK yasas eer onaylanrsa zel sektrn e-ticaret yapmasn olduka zorlastrcak. E-ticaretin en nemli sonularndan biride zaten kreslleme srecine girmi olan dnyamzda kreselleme hzn olduka arttrmtr. Sonuta adan zye her i ve her ya gurubu ile ilgili olan e-ticaret diye bir kavram vardr.Bu kavram firma yaplarndan,alveri ekline kadar bir ok yapy deitirebilecek bir gtr.Bundan gerektii gibi yararlanlrsa hem bireyler daha rahat bir yaam srer hemde toplumsal refah salanr.

9. NOTLAR
Elektronik veri,szleme ve imza kanun taslana www.e-ticaret.gov.tr den ulaabilirsiniz. ETKK almalar; BTYK'ya sunulan Deerlendirme Raporuna (hukuk alma grubu,teknik alma grubu,finans alma grubu raporlarna) http://www.igeme.org.tr/TUR/ETRADE/index.htm adresinden ulasabilirsiniz. 3- Trkiye in Elektronik Ticarete Gei Durum Deerlendirmesi ve Pilot Uygulama Projesi sonu raporlarna http://www.igeme.org.tr/TUR/ETRADE/index.htm adresinden ulaabilirsiniz.
12-

.
30

31