^,

Manas'Destant,

Prof. Dr. Tuncer Gtilensoy

Akga! Yaymlan I 419 Destan / I

ISBN 975-338-404-r

Bu kitabrn biitiin haklan AkCaE A.g.'ne aittir.

Sayfa Diizeni / Akga!

Dizgi lnitesi

Kapak I Emin Bebek Bash I BaEer Matbaas 356 88 88 2002-Ankara

Genel Ytinetmen I Hilseyin Hiisnii Yaztct Yaym Ydnetmeni I Ahmet Tiilek

Akga{ BaumYaytm Pazarlama A.$. Tuna Cad.811 06420 Ktzilay - Ankara Tel: (312) 432 17 98 -433 86 5I

Faks:432 28 52

www.akcag.com.tr akcag@akcag.com.tr

I\{ANAS

DESTAI{I
(Tiirkiye Ttirkgesiyle)

hof.

Dr. Tuncer Giilensoy

t a
41

Prof. Dr, Tlrncer Giilensoy

1939 tarihinde Ugak'ta doldu. Babasmm memuriyeti sebebiyle ilkokulu Ugak, Ankara ve istanbul'da; ortaokulu istanbul, Zonguldak ve Eskigehir'de; liseyi ise Eskigehir ve Ugak'ta tamamladr. 1960-1961 itlretim yrlmda istanbul Universitesi Edebiyat Fakiiltesi Ttirkoloji Biiltimiine girdi ve 1962-1963 itlretim yrhndaAnkara Universitesi Dil ve Tarih-Colrafya Fakiiltesi IDTFC] Tiirk Dili ve Edebiyah Biiltimtinden mezun oldu. fiirk Ktiltiir0nii Aragtrma Ensti*ilmi Uzman" olarak gahgtr (1963-1970; 1972-1974). 196? yrhnda Prof. Dr. Ahmet tiisiinde TElvdR'in yamnda doktora gahgmasrna bagladr ve "Mo{ollann Gizti Tarihinde Hal Ekleri ve Cfinlede KullaruE $ekilleri" adh tezi ile "Edebiyat Doktoru" oldu. (1970)

::l

Ankara Universitesi DTFC Tiirk Dili ve Edebiyah Kiirsiisiine Dr. Asistan olarak atandr (Nisaq 1974). ABD'deki Texas Tech University (Lubbock-Texas)'ne misafir tilretim iiyes! olarak gitti ve Archive for Turkish Oral Narrative'de hof. Dr. Warren S. Walker ve Barbara K. Walker ile galqn (1976-1977). Ttirkiye'ye diindiikten sonra DTFC'de Eski Yazr ve Osmanhca ile Mololca Dersleri verdi. KiitiihyaYdresiAlrzlan (inceleme-Metinler-Stidtik) isimli teziyle dogent oldu (1980). Frat Universitesi Fen-Edebiyat Fakiiltesi Ttirk Dili ve Edebiyatr Biiliimiinde iinceleri misafir ii$etim iiyesi (1980-1986), daha sonra ise kadrolu dogent olarak gahgtr (1987-1989). Fuat Univenitesinde bulundulu yrllarda (1980-1989) Tiirk Dili ve Edebiyatr Biiliimii Bagkanhfr, Rektitrliik Tiirkge Biiliim BaEkanl{r ve Sosyal Bilimler Enstitiisii Miidiirliilii (1989-1998) rekttir yardrmcrhlr ve vekillili gdrevlerinde bulundu (190-1992). 198'den beri Krgrzistan-Titkiye Manas Univesitesi Tiirk Dili ve Edebiyatr Biiliimiine yiinetici misafir Olretim iiyesi olarak giirev yapmaktadr. hof. Dr. Tuncer Giilensoy, Folklor AraEtrma Kurumu (ihsan Hrnger Tiirk Folkloruna Hizmet Odiilii, 1986), Ttirkiye Yazarlar Birlili (Tiirk diline hizmet 6diilii, 1986) gibi geqitli kurum ve kuruluElardan gok sayrda iidtil almrgtr. Aynca, Krgrzistan-Tiirkiye Manas Universitesinde giirevli bulundulu 1998 (Kasm)-2fi)O (Afustos) yrllan arasnda yazdft; l. Krgrz Tiirkgesinin Grameri-I (Fonetik-Morfoloji)
2.

Krgrz Tiirkgesi Kavramlar Siizliifii,

3. Tiirkge-Krgzca/Kugrzca-Tiirkge Sdzliik, 4. Tiirkge-Krrg ncalKngrzca-Triirkge Gramer Terimleri Siizli.ifti,

Krgrz Kigi Adlan (kadrn-erkek) Stizliilii (Etimolojik), Krgrz Tiirkgesinin Latin Harfli imlA Krlavuzu (22 bin kelime) adh eserlerinden dolayr; I. Tiirk Halklanna Hizmet Odtilti lAlmatr-Kazakistan) II. $eref Odtilti ("Krgrz Tili" Koomu, Bigkek-Krgrzistan)
5. 6.

III. $eref Odiilii (Uluslararasr Ruhaniyet DerneEi) ile tidiillendirilmigtir.

hof.

Giilensoy; 76 Yiiksek Lisans,43 Doktora tilrencisinin tezlerini ydnetrniE olup, gegit-

ve sempozyumlarda sunulmug gok sayrda bilimsel bildiri yanrnda, geEitli dergi ve gazetelerde yayrnlanmrg makalelerinin sayrsr 1000'in tistiindedir.

li iiniversitelerde pek gok dErencisi/ttEretim iiyesi bulunmaktadr. Yurt drEr-yurt igi kongre

Yayrnlanmrg 26 kitabr bulanan hof. Giilensoy'un Altan Topgi, OtemiE HactlQingizname (Qa{atay Tiirkqesinden), Tiirkiye Afiulan Bibliyografyas ve Krgtz Tilrkgesi Gramerill isimli eserleri de basrm agamasrndadr. Prof. Giilensoy, Ealqkanh$ ve iiretkenlili kadar, gezmeye ve giirmeye olan merakr ile de dikkati geken bir insandr. Bu ballamda diinyamn birgok iilkesini ve iinemli merkezleri gezip gtirdiiliin0 belirnnek gerekecekth. Bu iilkelerden bazrlan gunlardr: ABD, Rusya, Almanya, Yugoslavya, Bulgaristan, Romanya, Belgika, Hollanda, Danimarka, Norveg, Gago[uzistan, Moldovya, Azerbaycan, Kazakistan, Pakistan, Afganistan, Krgrzistan, Ozebekistan, Krnm, Abu Dabi, Dubai, Mofolistan...

IqINDEKILER
ON sO2....,

cini$
MANAS / 9

Manasgrlar Kollan "MANAS" Adr U2erine................. Manas Destanmda Medeniyet Unsurlan MANAS (Tiirkiye Tiirkgesiyle Metin)
Manas Destanrnrn Ozeti ve

.................13 .................14

.................16 ........20
...........27 !

MANAS'rN DOGU$U / 29
II. BOLUM

I. BOLUM

ALMAMBET'rN rUuSruUAN OLUP ER KOKeo'yu TERK ETMESi VE MANAS'A KATILMASI / 35

M. BOLUM

MANAS ir,B nn KOKQO'NUN OoVu$u; MANAS ILE KANIKEY'IN EVLENMESI, OluwrU vE YENiDEN DiRiligi I ae
IV. BOLUM BOK MURUN / 163 V. BOLUM KOS KAM AN I22I

VII. BOLUM SEMETEY'iw UOGUSU VII. BOLUM SEMETEY /317

257

Ox soz
"Manas" adrm krk yrl6nce Tiirkoloji Olrenimine baglayrnca, bir ansiklopedi maddesi olarak gdrmiigtiim. O zamanlar Tiirkiye'de yayrmlanmrg tam bir Manas neqri yoktu. W. Radloff'un derledili Krrgrzca metnin Almanca terciimesi dikkate ahnarak, bir mezuniyet tezi yaprldrlrm biliyordum. Fakat, bu metin yayrmlanmamrqtr. Rahmetli Abdiilkadir iNAN'm negri de serbest terciime ve 6zet bir metindi.
Aradan yrllar gegti. Manas destarunm yazrlryrmn bininci yrh dolayrsryla

TURKSOY tarafindan yayrmlanan Emine GURSOY-Naskali ve TDK tarafindan yayrmlanan Naciye YTLDA negirleriyle Tiirkologlar igin yeni bir kapr aralandr. Geng Tiirkologlar, halkiyatgrlar, etnologlar ve amatdr aragtmcrlar bu

iki yeni neqrl kaynak alarak saynrz makale ve bildiri iirettiler. Fakat, o zamanlar, Ttirkiye'de Krgrz Tiirkgesini gok iyi bilen Ttirkologlar bulunmadrlr igin bu iki negir de tam anlamryla tenkit edilmemig, aktarmalarda g6riilen
yanlry ya da f.arkh anlamalar tizeridde durulmamrgtr.

Bu negirlerden sonra Manas'la ilgilenmeye, K. K. Yudahin'in iki cilttik "Ktrgtz Siizlti{ii"nin Rusga ve Tiirkge baSkrlannr esas alarak, metni yeni bir yorumla aktarmaya baglamrgtrm. Qahgma gok dikkat istedili igin yavag gidiyordu. qiinkii, bu destan, bir milletin duygusunu, felsefesini, tdresini, gelenek ve gdreneklerini; en dnemlisi dilini ruhunda yagatlyordu. Onun igin kelimelerin belirli sdzliik anlamlanmn yamnda niianslanm da yakalamak gerekiyordu. Destan, btitilntyle manzurnmuE gibi gdriintiyorsa da pek gok btiliimiinde tizellili de taqryordu. Nitekim, bunu iki sene kaldrfrm Krrgrzrstan'da
de

nesir

dinledilim Manasgrlarrn alzrndan da duyunca, aktarmama bu 6zelli[i

ta$ldlm.

Krgrz

Ttirkgesinden aktarmada sdzliiklerin yanrnda, Manas

Universitesindeki meslektaglanm Prof. Dr. Salican Cigitov, Prof. Dr. Kadirali Konkobayev gibi Kugrz Tiirkologlarmrn yorumlanndan da yararlandlm. Hatta Krrgrzistan-Tthkiye Manas Universitesinde llocahlrm yaptrlrm (Ekim 1998, Temmuz 2000) Tiirkoloji bdltimiintin sevgili ve unutamadrlrm Krrgrz d$rencileri de yardrmcr oldular. Pek gok kelimenin yorumunda onlann olurunu
aldrm.

8 / Manas Destani

Metni aktarrrken kafiyelere dikkat etmek gerekiyordu. Bunun igin

ydntemi uyguladrm:
1-

gu

Krgrz Ttirkgesi - Krgrz Ttirkgesi kafiye,

2-Krgtz Tiirkgesi - Tiirkiye Tiirkgesi kafiye, 3- Ttirkiye Tiirkgesi - Krgrz Tiirkgesi kafiye,
4- Tiirkiye Tiirkgesi

Tiirkiye Tiirkgesi kafiye.

Briylece destanm giir ruhu kaybolmayacakfl. Gereken yerlerde kafiye olugturan kelimeler dip notlan hAlinde agrklandrfr igin okuyucu ve ara$tmcl hemen bilgilendirildi. Aynca, kafiye kelimeleri giize de hitap etsin diye siyah dizildi.
Deyim, terim, kigi ve yer adlan ile bazr madde adlar: italik,

siyah-ita-

lik, ve siyah fontlarla gtisterildi. Manas'rn dizgisi de sabrr istiyordu. Kayseri'de edebiyat dlretmenlerinin olugturdulu Lagin dizgi evi operatdrleri bu zor igi de baqardrlar.
Kendileiine tegekkiir ediyorum.

W. Radloff varyantl esas alnarak kurulan bu metin, Naskali ve Yrldrz aktarmalanndan pek gok yerde farkhhklar gdstermektedir. Ama yine de benim yorumladrlrmdan farkh aktarrmlarrn yaprlabilecelini belirtmek isterim. Manas, kelime kelime araqtrnldrkga dolru metinler ve daha do!ru aktarmalar oftaya grkacak, bundan da Tiirk kiiltiirii kazanacakhr.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY tualft 2001, Girne

:l

ii
flj
t:

f,
i:i

Ii

hil
rrl,

{lt

GIRI$ MANAS
Krrgrzlmn milli destam MANAS, beq yti, elli iig bin mrsra olup, biiyiik bir bdliimti manzumdur. Destan;

I. MANAS, 2. oflu SEMETEY,

3. torunu SEYTEK

hakkrndaki biiliimlerden ve yine MANAS dairesi iginde oldulu kabul edilen ER TO$TUK ile COLAY HAN destanlanndan ibarenir.

Radloff'un tespit etti$i MANAS varyantmda ise destan:

1. Manas'rn dopuEu,

2. Almambet'in Miisliiman olup Er-K6kg6'yti terk etmesi ve Manas'a

katrlmasr,

3. Manas ile Er-Krikgti'ntin ddviiEii, Manas ile Kamkey'in evlenmesi, dltimii ve yeniden diriligi,
4. Bok Murun, 5. Kds Karnan,

6. Semetey'in dolugu,

7. Semetey
bdliimlerinden olugmaktadr. SEYTEK ile anlatrlmaktadrr.

ilgili olaylar SEMETEY bdliimiinde

En eski Tthk destanlanndan, mitolojisinden ve bozkrr kiiltiiriinden derin izler tagrmakla birlikte MANAS, 6teki destanlardan balrmsrz ve mrsra sayrsl itibariyle diinyanrn en btiytik destanrdrr. Giiniimiizde de bu Manas'tan, manzum bazr bdliimler anlatrlmaktadr. Bu tizellifinden dolayr MANAS, ya$ayan ve Krrgzlarca yagatrlan tek destandri.

MANAS'Ia hayatlarr anlatrlan gdgebe Krrgrzlar, heniiz bir devlet kurma, dtinyayr zapt etrne, halklara, iilkelere hiikmetme gibi iilkiilere sahip olmayrp, kabile hayatr yagamaktaydrlar. Fakat destan, Krrgrzlann ig ve drq diigmanlan, Budist Kalmuk-Molollar, Qinliler, krsmen de Uygurlar ve Orta

l0 /

Manas Destani

Asya'da yaqayan titeki Tiirk boylarryla yaptrklan miicddeleler, derin vatan ve millet sevgisinin giirsel soyldnigiyle dikkati geker. MANAS, milli dzellikleri itibAriyle gok renkli, kendisine has deyiglerle yo!rulmug orijinal bir destandrr. Krgrzlann folkloruna, gelenek ve giireneklerine, inanglanna, ttirelerine, bozkr hayatrna, etnografyasna (giyim-kugam, gadtr hayatt, hayvanciltk, deve ve at kogumlan, mutfak kiikiirii vb. gibi), deyimler, terimler, ata siizleri gibi bilgilerin yamnda, Tiirk Dili Tarihi igin gok delerli olah dil, edebiyat ve tarih malzemelerini de btinyesinde yaEatmaktadrr. Kigi' boy, soy, oymakt cemaat adlan ile (Ak+ulpar, Kara-ker, Krl-ciren, Korcong-boz, Koyon-boz, Kdk-ala, K6k-borguk... vb. gibi at; Ak-gumkar gibi kug; Ak-taygan, Baytitbttt gibi kiipek adlan) 6zel hayvan adlartnt ta$rmasr agrsrndan da bir ONOMASTIK hazinesidir. Ayrrca: Abrlay, Abeke, Agrk, Acrbay, Aksaykal, Albay vb. gibi pek gok kadrn ve erkek kahramanlann adlannr da belirtmesinden dolayr tinemlidir.

Bu arada, Ak-albars ve Stit-bolot adh krhg, Ak-otpok ve Kdk-ktibd adlt zrrh, Ak-tinke adh hanger tizel adlannr da gdrerek,Klrgrzlarrn ad verrne g e I e n e ! ine verdikleri iinemin izlerini tespit edebiliyoruz. MANAS destamnda adr gegen Abeke, Abrlay, Agrk, A!rg, Acrbay, Alierkeg (kadrn), AkrlayA.{akrlay (kadrn), Ak-nakrg (kadrn), Ak-ktyaz, Akpay mamet... vb. gibi bazr kahraman-alplerin hayatr ve dzellikleri O(uz Ka{an, Dede Korkut, AlpamtE, Ki)ro{la gibi Tiirk destanlarrndaki kahraman-alplerin hayatr ve dzellikleriyle yakrndan benzerlik gdsterir. MANAS'Ia adr gegen Ag-maral, Agr-min, Ak-bulung, Ak-ermen, Akcermen,.....Balakgan (Bedehgen), Balk/Bahk (Belh), Bar-kiil, Becin, Boy-barak...vb. gibi colrafi adlar; Erkeg (kegi halkr), indi (Hintli), it (K6pek halkr), Kazak, Krrm, Krtay, Kurl-BaE, Nayman, Nogoy, Noygut, Oyrot, Oogan (Afgan), Orus (Rus), Oziibek (Ozbek), $trqiit (Mangu), Tecik (Tacik) ka' vim adlarr ile yukanda belirttilimiz kigi adlarr Genel Tiirk Tarihi iginde yer alan tarih? ve cofrafi gergeklere uygundur. Bu bakrmdan, bu destan, yakrn tarihe kadar yazrh eserlere sahip olmayan gtigebe Krgzlann hayatrnr btittin ytinleriyle aksettiren bir ansiklopedi nitelilindedir. Bu <izelliklerinden dolayr Krrgrzlar, bit " Manas Ansiklopedisi" hazrrlamrglardr.

MANAS ve etrafindaki yi[itlerin miicadele ettigi "kdfir"ler, Molol asrlh Budist Kalmuklar ve Qinlilerdir. Fakat, destanda, Krrgrzlar arasrnda yaprlan kardeg kavgalarrnrn kanh sahneleri de srk ve geniq qekilde yer alr. Btittin bu savag sahneleri anlatrlrrken sihir ve bi)yilye balh masahmsr hayali tr sahnelere yer verilirse de destanrn gergekgi bir iisl0pla anlatrldrlr gtiriiliir. fl.-''", ...,,0J1e ki, bazt tabiat, eEya, hayvan ve insan tasvirleri, kahramanlann bazt ,''t!rygut*rt; iimid, korku ve heyecanlan galdaq roman anlafiqma benzer bir
:l l
,'i1

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

/ II

gekilde ve bi.iytik bir ustahkla anlaulmrgtrr. Baba ile olulun, kardegle kardegin, gelinle kaynananrn, yelenle amcanrn, kan ile kocamn biribirleriyle miicadelesi gok agft olarak, hatta bazan dramatik bir gekilde if6de edilmigtir. MANASQI, bu destanda, o devirde gdriilen sosyal hayatm bazr aksayan yd,nlerini, ddetlerin, gelenek-gdrenek ve trirelerin, ahldksrzhfrn ve zalimli$in tenkidini de sert bir ifdde ile yapabilmigtir.
{

X.

{r

Manas Destanr'ndan bahseden en eski kaynak Seyfeddin Molla'nrn Mecmu'a't-Tevdrih adh XVI. yiizyrlda yazrlmrg olan eseridir. Bu eserde Manas tarihi bir kiqi ve kahraman (alp) olarak gdsterilir. Manas iizerine gahgan bazr bilim adamlanna gdre MANAS destanr, Krrgrzlann Yenisey rrmafr ile Minusinsk bozkrrlanndaki hayatlan srasrnda, 840 yrh civannda, btiyiik bir devlet kurduklarr yrllarda, Uygur Tiirkleri ve Qinlilerle yaptrklarr savaqlarda olugmaya baqlamrq; daha sonra, XVI-XVII. yiizyrllardaki Krrgrzlar ile Kalmuklarrn veya Budist Kalmuk Molollan ve Qinlilerin Orta Asya'daki Miisliiman Tiirk kavimleriyle yaptrklan savaglar srasrnda btinyesine yeni unsurlan da alarak zenginlegmig, 1917 Sovyet dev. riminden ijnce ve sonra da ydnetime yaprlan dvgiilerle, yeniden tegekkiil etmiEtir.
Daha gok XIX. Ytizyrlda destana isldmi unsurlar girmiqtir. Biiylece bu btiyiik destan, alplerle (Miisliiman kahramanlarla) kAfirler (Budist Kalmuk Molollar) arasmdaki savaglar ve kardeq kavgalan geklinde gtiriinen yeni bir gekil kazanmr$tr. Destanrn biinyesine sonradan giren islAmi unsurlar Manas'ln orijinal yapnml ve btitiinltiEiinii bozmadrlr gibi, Krrgrzlar arasrndaki milliyet duygusunu da olumlu ydnde etkilemigtir. Destan, bu heyecanh duygularla yagatrlarak bugiine kadar getirilmigtir:

milli ve dini duygulan beslemesi, banh tutmasl, devrin Sovyet htiktimetini rahatsz etmig, lg5l-1954 yrllan arasrnda, (Dede Korkut, Atpamtg, O{uz Ka{an vb. gibi) titeki Tiirk destanlanyla birlikte okunmasr, anlatrlmasr ve basrlmasr yasaklanmr$tr. 1952 yrhnda Bigkek (eski adr: Frunze)'de toplanan sdzde bir sempozyumla dh destandaki gayri insani (!), govenist (!), feodal cemiyetin duygulanm aksettiren zuath krsrmlar (!) tespit
Destarun

edilerek kdtiilenmiqtir. Fakat, halktan ve mtinevverlerden gelen baslcrlar sonucunda Manas hakkrnda bilimsel araEtrmalar yaprlarak, destandan pargalar

12

Manas Destani

yayrmlanmrg; daha sonra Bok pek gok varyantr derlenmigt#.

Murun, Semetey ve Seytek bdliimlerinin

Krgrzlaun bu <iliimsiiz destamnr bilim diinyasrna ilk duyuran Kazak bilgini Qokan VELiHANOdTTU (1 835- 1 865)'dur. Qinggis Kafan'rn soyundan gelen bu Kazak prensi, 1856'da Krgrzistan'da yaptrlr seyahatte MANAS DESTANI'r derlemig, 1861 yrhnda "Rus Co{rafya Cemiyetinin Yaztlarf' dergisinin I. ve II. Kitaplannda "Kiikiitey Han'tn Agl" (yo!
tdreni) adh lasmrm, Rusga'ya gevirerek yayrmlamrgtr.

TiAk dili ve ktiltiiriine biiytik hizmetleri bulunan, Orhun yazrtlanmn ilk *Ttirk Halk Edebiyatt okuyuculanndan ve 'Ttirk Lehgeleri Siizltilii" (4 cilt), Num0neleri" (10 cilt), "Sibirya'dan", "Tgastvustuk" gibi biiyiik eserlerin ya%n Alman asrlh Rus Tiirkololu W. Radloff, 1862, 1864 ve 1869 yrllanndaki Krrgrzistan gezilerinde Manas'tan pargalarr derleyerek yaztya gegirmig ve bunlan "Tiirk Halk Edebiyatr Numfineleri, C.V" (St. Petersburg 1885) iginde
Kugrzca-Rusga-Almanca olarak yayrmlarmgtr.

Manas iizerine pek gok yayln ve derleme yaprlmrgtrr. Bugtin Kggrzistan'da yagayan Manasgrlardan pek golu bu destant ezbere okuyabilmektedir. Krrgrzistan'da yaprlan derleme gahqmalarr sonucunda, Manasgrlardan derlenmiE OI.{tiQ ayn varyant, yazma olarak bulunmaktadr'

MANAS destam iizerine yaprlan en tinemli gahgmalardan birisi de Kazakyae,an ve bilim adamt Muhtar AVEZOV'undur. AVEZOV, 1930 yrhndan beri yaptr$r gahgmalan otuz yrl devam ettirmiq ve destanrn halk arasrnda ya$ayan pek gok varyantml @taya grkarmrytr.

MANAS iizerine gahgan pek gok Kazak ve Krrgz bilim adamr bulurmaktadu. Bunlann yapmlg olduklan gahgmalardan bazrlan Kazakga, Ozbekge ve Ttirkiye Tiirkgesine de aktanlmrgtu.

Tiirkiye'de MANAS iizerine gahgan bilim adamlanmn baErnda Baqkurt Tiirkt asrlh tiirkolog Abdiilkadk iNAN gelir. Onun Kiiltiir Bakarnrlr yayrnlan arasrnda grkan "Manas'tan Segmeler" (Ankara 1973; istanbul 1992) adh eseri ilk cinemli negirdir.

rafindan yayrna hazrrlanan RADLOFF varyantr uMa.nas Destant", TURKSOY tarafindan btiytik boy ebatta, Kiril harfleriyle Krgrzca-Latin harfleriyle Kugrzca-Ldtin harfleriyle Ttirkiye Tiirkgesi olmak tizere tig stitun halinde neqredilmigtir. (Ankara 1995,279 s.)
:il1
I

Bu neEirden yrllar sonra , lgg5 yrhnda, Emine GURSOY-NASKALI ta-

ir
1l

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

13

Naciye Yllrdrz tarafrndan doktora tezi olarak haznlanan Radloff varyantl

daTDKtarafindan "Manas Destant (W. Radloffl ve Ktgtz Kiiltiirii ile itstti Tespit ve Tahliller" (Ankara 1995, 956 s.) adr ile
yayrmlanmrgtr.
1995 yrh Manas'rn yazilrgmm 1000. yrh olmasr dolayrsiyle Tiirkiye'de yaprlan gegitli bilimsel toplantrlarrn bildirileri de farkh adlar altrnda

yayrmlanmrgtr.
:t
tF

MANASqILAR
Manasgrlar, Manas destamn obuz gahp, tiirktiler sdyleyerek anlatan; el-

kol ve bag hareketleriyle MANAS, SEMETEY, SEYTEK, eR TO$TUK ve COLAY HAN gibi destan kahramanlannm konugmalanm yer ve olaya uygun olarak ses tonlannda canlandrran, "OZAN-A$IK-MEDDAH-AKTOR"
kangrmr meziyetleri btinyesinde toplayan sanatgrlardtr. Manasgrlar, ustalarrnrn yanrnda, iyi bir hikiyeci; iyi bir aktdr; iyi bir ttirkticii, iyi bir bestek6r ve gok baganh bir kompozitiir olarak yetiqmiqlerdir. Bu meziyetleri taqrmayan kimselere "manasgl" denilmez. Manas Destamnr gok iyi bilen Manasgtlara "NAGIZ (gergek) MANASQIT'; yanm bilenlere "$ALA (yan) MANASQI" adr verilir. "Nagrz Manasgr"lar destanm tamamrnr ddabr ve erkdm ile anlatrrlar ve Uq BIMJK KOLU da btitiin epizotlanyla, kesintisiz olarak, fakat ancak ALTI ayda sdyleyip tamamlayabilirler.

Bilinen en eski Manasgr KELDIBEK (1750- ?)tir. Oteki tanmmr$ Manasgrlardan bazrlan da gunlardr:

"Bahk" l6kaph BEKMURAT (?-1868), NAYMANBAY, AL QONBA$, TINIBEK, quVur, SAGIMBAY ORAKBAKOdLU ( 1 867- 1 930), SAYAK BAY KARALAYOGLU (1894-?), TOGOLOK MOLDO, $. RISMENDEYEV, C. KOCEKOV, B. SAZANOV. Kazak Manasgrlan arasrnda Cambil Cabayollu (1846-1945), Maykdt, Kulmambet, Siiyimbay, S. Mtirsekoy iinliilerdendir. Gtiniimiizde, Krrgrzistan ve Kazakistan'd'a MANAS'r yanm veya tam
olarak sdyleyebilen geng Manasgrlar bulunmaktadrr.
:NB

{r

rF

14

Manas Destant

MANAS DESTANININ OZETi VE KOLLARI Uq biiyiik "KOL"dan ibaret olan destamn, MANAS adrnt tagryan birinci btiliimti: Manas'rn dolumu, giig sahibi olarak kendisini tanrtmasl, Krgrzlar arasrndaki savaqlarda g6hret kazanmasr, Kalmuklara kargr elde ettili baganlar, Krrgrzlarr bir bayrak altrnda toplamasr, ilini dtipman istildsrndan kurtarmdsr gibi olaylardan olugmaktadrr.

"Kara Han'rn ollu YAKUP (Cakrp) Han ile Haydar Han'tn ktzr, kansr QIYRICI'nIn gocuklan olmaz. Baba Yakup bir gocuk vermesi igin Tannya yalvarn ve bir erkek gocuklan olur. Yeni dofan gocufa " diirt ulu peygamber" tarafindan MANAS adr verilir ve goculun geleceli hakkrnda kehanetler yaprlrr. Begikte iken konugmaya baqlayan Manas't Hrzu aleyhisselam korur; kdfirleri (Kalmuk ve Qinliler) yenecelini bildirir. Baba Yakup ollunun yetigmesi igin BAKAY'I giirevlendirir, ilerisi igin tasarlanan iki gdzann mAhiyeti anlatrlr; Manas gabucak biiyiir ve yilit bir delikanlt olur; Kaggar'da bulunan Qinlileri haraca ballayrp doluya siirer.

yo!

Bu briliimtn en giizel krsrmlan, Kiikiitey Han Agr (Kdkiitey Han'tn "matem" t6reni), Manas'ln yaralanmasr ve tiliimtiniin anlatrldrfr

pargalardn.

Manas, fOfqOfOZ ve KOZ-KAMAN tarafindan zehirlenerek tildtirtiltir. (Bu tiliim olayr, Radloff'un derledili varyantta, beginci bdliimde etraflr gekilde yeniden ele ahmp anlatrlrr.) Manas, destanda iig defa 6ltir: ilk defa, KOKQO ile savaguken, aldrlr yara onu dldiiriir; ikinci defa, zehirlenme neticesinde dliir; Ugiincii defa, geri ddnemeyecek qekilde iiliir.
Manas'rn tildiiriilmesinden sonra, Krrgrzlar arasrndaki ig gekiqmeler artar, iktidar miicddelesi yeniden baglar. Bu biiliimlerde htirriyet savaqlart motifinin daha zayrf oldufu gtiriiltir.

SEMETEY ve SEYTEK kollarrnda ise Krrgrzlar arasrndaki kardeg

kavgasrnrn derin izleri gtirtiliir. Milli miicddeleden gok gahsi kavgalar, hanlar ve beyler arasrndaki anlamstz ig savag anlatrlr.

SEMETEY'in adrnr alan yedinci bdl{imde Manas'rn kansr KANIve annesi QIYRIQI (veya QIYIRDI), ktigtik Semetey'i yanlanna alarak Buhara'ya, Manas'm kayrnatasr olan TEMIR HAN'a srlrnrlar. SemeKEY
tey, Buhara'da dayrsr ismail'in yamnda kim oldufunu bilmeden biiytir. Onddrt ya$ma geldifinde kim olduSunu Ofrenir. Babasr Manas'rn da vasiyeti tizerine TALAS'a geri dd,ner. Uzun mticddelelerden sonra, iktidan dedesi Temir Han ile amcalannui elinden alr. Buna ralmen Krrgrzlar arasrndaki beylik ve benlik

t. I I

I
t
t

prof. Dr. TuncerGULENSOY/

15

mticadeleleri bitmez, siirer gider. Bu miicAdeleler sonunda, akrabalanndan birisi olan il,ylS HAN, SEMETEY'i iildiiriir ve karrsr AY-QOROK'i de kendisine alrr. Bu bdltimiin asrl ba$ karakteri MANAS'rn karrsr, SEMETEy'in annesi KANIKEY ile SEYTEK'in annesi AY-QOROK'tiir. Her iki bdltimde de bag
roldeki kadmm intikam almasr incelenir.

SEYTEK kolu, Manas destammn iigiincii btiltimii olup, Seytek'in hayat'hikdyesinden ibarettii. Seytek de babasr SEMETEY gibi genglik ya$rna gelince, babasrmn kdtillerinden intikamrm alrr, iktidan eline gegirir, vzun zamandr esir olan dedesi Manas'rn kansr, biiytik nenesi KANIKEY'i de esaretten kurtarrr. Ug nesle uzanan destanda MANAS kurucu gdrevini g6riir, ollu SEMETEY iktidan tehlikeye sokar. SEMETEY'in oglu SEYTEK ise igleri yeniden diizene koyar. KANIKEY, ollu SEMETEY'i YAKUP'tan ue ooun o[ullarr ABEKE ili KOBO$'tin elinden kurrarrr, biiytik zorluklar sonucu seldmete grkanr.

Ancak, SEMETEY baEa gegtikten sonra igleri do!ru diizgiin yi[itlerini giicendirir ve uzaklagmalanna sebep olur. sonra, akrabasr UtrlUrOy'iin niganhsrm
gdtiiremez: rince, ddab, erkdn bilmedifi igin Manas'm

kagrnr..: Tdreleri yerine getkmez. Riiyasrnda uyanlmcaya kadar dlmiiq babasrnrn anlstna saygrda kusur eder. Semetey'in sonu kdtti olacaktr. semetey ile birlikte soyunun da sonu tehlikeye girmigtir. Semetey'i yenen ER-KIYAZ, Semetey'in yeni dofan oflu SEyTEK'i iildiirmek iizeredir. Trptr KANIKEY'in Semetey'i ahp kagrrarak kurtardrfr gibi bu sefer de AY-QOROK, * KUG(J- gekline girecelini ve babasr AKINIIAN ile yilitlerini galrraca$rnr siiyleyerek ER-KIYAZ'I tehdit eder ve SEYTEK'i kurtanr.

'

**
r0grUr
Bg iig biiytik hol drgrnda, Manas dairesi iginde kabul edilen ER ve coLAY HAN desranlan da vardr ki, bu son iki kol bazr bilim
adamlan tarafindan "mtistakil birer destan" olgrak kabul edilirler. Bazr bilim adamlanna gdre bu iki destan da MANAS'm birer epizotu olup, onun etrafinda olugmuglardr.

**

16

Manas Destant

MANAS AD.I UZERiNE

Diinyamn en uzun dCstanlanndan olan "MANAS", ktguTiirklerinin zenginbir dil hazinesi ve zengin bir dil hazinesi ve folklor-etnografya ansiklopedisidir. Manas, Ttirkiye Tiirkgesine ddrt kez aktanlmrqsa da heniiz genig half kitlelerine yayrlmrg defildir. Ttrkiye'deki Manasla ilgili yayrnlar gunlardr:
1) Abdulkadir INAN, Manas Destaru,Kiiltiir Bakanhlr yayrm.

2) Emine GURSOY - NASKALI, w. Radloff, Manas, Ankara 1995,

Ttirk soy Yay.
3) Naciye

YlLDlZ, Manas, TUrk Dil Kurumu Yay., Ankara

1996.

Manas Destanr hentiz dil$zellikleri bakrmrndan (fonetik, morfoloji, sentaks ve leksikoloji) araEtrnlmamrgtrr. Naciye YILDIZ tarafindan yaprlan doktora galrymasr folklor ve halk edebiyatr a[uhkhdr.

Manas'rn Naskali ve Yrldrz tarafindan Ttirkiye Ttirkgesine aktanlmrg olan metinleri, ne yazrk ki tam aktarma delild'ir. Naskali'nin negrindeki Tiirkiye Ttirkgesi karErhklann biiyiik bir bd,liimii Kugrzca Manas'm ttrm anlammr vermekten gok uzak olup, "serbest terciime" nitelilindedir. Bu aktarmada eserin giir dzellilini sa$layan "aliterasyonlar" ve "kafiye" dikkate ahnmadrlr igiii dest6ni duygu ve miizikal hava kaybolmugtur. Yrldrz'rn kurdulu Tiirkiye Ttirkgesiyle metin de Naskali'nin yaym gibi hatahdr. Krgzca metnin pek gok kelimesi ii2ellikle "deyimler" Tiirkiye Tiirkgesine aktanlrken asil anlamlarr ikinci plana itilmig ya da Krrgrzcalan iizerinde higbir agrklama yaprlmadan ve not diigtilmeden oldulu gibi verilmigtir. Bu yiizden metnin biitiiniindeki birlik kopmugtur. Hele "Manas destanrnrn yazthqrmn bininci yrh dolayrsryla Naskali negrine dayamlarak yazian makale ve bildiriler, bu negirdeki serbest 'laktarma ve yorumlar" ytiztinden mesajlanndan uzaklagmrglardr. Bu konu ayn bir bildiri ile gtindeme getirilmig ve tespit edilen aksakhklar ayr:ca sunulmuqtur.

*MANAS" adrnrn taqrdrlr anBurada igaret etmek istedi$imiz husus, lam ve kdkeni ile ilgilidir. "Manas" adrnrn ne anlama geldiline dair yeterli sdzliik bilgisine sahip de[iliz.
Tiirkge sdzliiklerde bu adla ilgili bilimsel kayrt yoktur. TDK tarafindan yayrnlanan "Tiirkge Sdzliik"te de kelimenin bambagka anlamr verilmektedir f,i
ii"
.i
1

(bk. C.II, s. 985a) Finli Tiirkolog Martti Rlisiinen'in

"Versuch

eines

?r

,trlilr

Prof. Dr. TuncerGULENSOY/ 17

Etymologisheen Wiirterbuch der Tiirksprachen" (Helsinki

etimolojik sdzliiliinde de bir bilgi yoktur.

1969) adh

"Maras" adrmn Sanskritge'de "gdniil" anlamrna geldifi; Budizm'de "eski bir ildh adt" oldufu; Do[u Tiirkistan'da " bir savag tanr$tntn adf ' (turgan ulmas, Uygurlar) olduSu hakkrnda bazr qifdhi bilgilerimiz varsa da kaynak gdsteremedilimiz igin yeterli delildir.

ilgili ciddi bilgi E. J. Eitel'in "Hand-Book four the student of CHINESE BADHISM" (Honkong-Shang hai: Lane, Crawford and co.,1870, s 7l) adh eserinde bulunmaktadr. Bu eserde: "MANAS. Lit The mind. The last of the 6 vidjgana or sensations also callet the 6 iyatana of organs. The mental faculties which constitute man as a moral and intelligent being. The Mongols explain the term "will or
Manas adr ile

desire" agrklanmasr bulunmaktadu. Aym sayfada verilen "MAnasa" adr ile ilgili bilgi de ifgi gekicidir:

"MANASA or.manasvin. Explained by lit. Produced by the mind (sc. lit. A large body. 1. The modern name (manasasarovira) of the like anciently called anavatapta. 2. a naga king, the guardian deiti of that lake."
Of Brahma), or by Manas adr ile ilgili olarak madde gdyledir:

Yukarrda yazrlanlarr "ansiklopedik bilgiler" de deiteklemektedir. "Ana Britannica" da (C.XXI, s. 401) yazrlan

"MANAS. (Sanskrit dilinde "diigiince"), Hint felsefesinde, biling dtizeyinde 6nce duygusal izlenimler arasrnda eqgiidtim saflayan insan "zihni."
insan bir geyi gdrdti$ii, duydulu ve kokladrlr zaman manas, birbiriyle zorunlu iligkisi bulunmayan bu iig farkh izlenimi bir ve aym nesneyle ilgili oldu[unun bilincine vanlmasrm sa$lar.

'Biiyiik Larousse"
giiyledir:

(C. XV, s.7742\ ansiklopedisindeki madde de

"MANAS. Dilgiince anlamrna gelen vg duyu verilerini, daha onlan birlegtirerek bilince sunmadan tince dtizenleme yetisini adlandrran Sanskritge sdzciik. Biitiin bigimleriyle Hindu gilesi, gok deligken olarak kabul edilen bu yetiyi egemenlik altrna alma gabasryla baqlar."

18./ Manas Destant

MANAS adr, yukanda ki.inyesini verdilimiz *CHINESE BUDHISM" stizliiliinde "mind" anlamlna verilmektedir. Bu kelimeyi Tiirkge'ye gevirecek olursak, "akrl, zihin, dimafi,fikir, kafa; zek6, idrak; Euur; kafah adarn" anlamlanyla kargrlandrlrnr g<iri.iriiz. Bunlar da ansiklopedilerde verilen "diigiince" stizciiltiniin e ganlamltsrdrr. Manas adl, "Manasse" geklinde kabile adr olarak tarihte ya$amrytr. "Maverai Urdiin"de yerleEmig bir v^hudi kabile olup israilolullarrnl olugturan 12 kabileden birisidir. Adrn. r aKub'un ollu Yusuf'un ktigiik olullan Manasse'den alan bu kabile Hz. Siileyman zamantnda ortadan kaybolmugtur." (bkz "Btiyiik Larousse", C.XV, s.7743; "Ana Britinnica", C.XK. s.402) 1604-1657 yrllan arasrnda yagamr$ olan "Manasse ben Israel" adh kiginin adr ile Bizansh tarihgi ve gair "Konstantions Manasses"in adtndaki "MANAS" kelimeleri bu adla ilgili olmahdrr. (a.g. yerler) MANAS adrnrn Bhutan vd Hindistan'da (Assam) rrmak adr olarak yaqadrfr bilinmektedir. "Biiytik r ?!'ousse", C.XV. s.7743)

ilgili tinemli yer adlan qunlardr: l) Manas .sanctuary: Hindistan'tn Assam btilgesinde Gahuati'nin batrsrnda 272km'hk do[a koruma alanr. 2) Manassarovar gtilil: Himalayalardaki yiiksek bir vadide 5600 m. yiikseklikte 560 km"lik bir gtil. Hindular ve Budistler tarafindan kutsal
Manas adr ile sayrlmrg Sanskritge eserlere konu olmuEtur. manastrr. Duv-arlannda dikkat gekici resimler bulunan kilise rulmuq olup,dnemli bir ktiltiir merkezi idi.

3) Manasrja manastrn: Srrbistan'da Dostopovag yakrnlannda eski kale XV. yiizyrlda kudoruk.

4) Manash: Himalayalann Nepal'deki kesiminde, 8156 m.lik

(bkz "Bi.iyiik Larousse", C.XV, s.7743)

MANAS adr Nilde'nin Bor ilgesinde "mayls bticelinin trrhl durumu" (bkz. Derleme Siizliilii, C.IX s. 3116 b) kullanrlmakta; bu siizciik TDK yaymt Ttirkge Stizliik'te "Krn kanatlanndan ergin evrede yapraklarr kurtguk dlesinde kiikleri kemirerek tarrm bitkilerine ve onnan alaglanna biiyiik zarar veren bir bdcek" (C.II, s. 985a) geklinde tanrmlanmaktadrr.
Bu sdzcti[iin:
a) Bok bdcefinin eEanlamltsr,

hof. Dr. TuncerGULENS0Y

19

sarr renkli ve beyaz hareli iri Mayrs bdcefi (Polyphylla fullo) adr ile ansiklopedilere girdifii gdriilmektedir. (bkz "Btiyiik Larousse", C. V, s.7743)

b) Genellikle krzrl

Manas adr, destanda agrkhkla anlatrlmaktadrr. Destanrn I. bdliimiindeki "Manasln do!uiu"; kahramamn nasrl do[dulunu ve kendisine nasd ad verildilini hikAye etmektedir. Agafrda gtiriileceli iizere, Manas dofdu$unda "beyaz eti pamuk gibi, kemikleri bakr gibi"dir. Onun dolumu gerefine bir ak krsrak kesilir; Cakrp (Yakup) Han ollunun adrnr DORT ULU PEYGAMr BERe *MANAS" koydurur. Manas ugurumun kenarrnda kundaklanrr; (erken) gtilmeye baglar ve begikte yatarken konugur.

Yukandaki bilgilerin rgrlrnda destandaki MANAS ud*rn Sanskritgeden Krgrz Tiakgesine gegmig tidiing bir kelime oldu$u ve"kafahlakilhlzeki adam" (ing. mind) anlamrnda kullanrldrlr anlaqrlmaktadr. Bu anlamda Tiirklerdeki ad verme geleneline uymaktadr.
Manas admrn Anadolu'nun Bor ilgesinde kullamlan "zararhbdcek" ve ansiklopedide belirtilen "may$ bdcefrilbokbdce$i" anlamryla higbir iligkisi

bulunmadrlr anlaqrlmaktadn.

20

Manas Destanr

MANAS NBSTiNT'NDA MEDENiYET UNSURLARI "Manas Destanl", 553 bin mrira ile diinyanrn en uzun destanlan arasrnda yer almasrmn yanrnda, biiyiik bir "bozkr kiilttirii"niin izlerini de
iginde ya$atmaktadrr. Bin yrlhk bir tarihi siireg igerisinde, destanrn katmanlan arasrnda gtirtilen medeniyet unsurlan giizleri kamagtrracak niteliktedir. Bu

medeniyet unsurlarr ile Tiirkolojiyi gok yakrndan ilgilendiren "adbilim", "etnografya", "folklor" ve '5halk edebiyatr" konulanmn basit bir tasnifini gdyle yapabiliriz:

destanda gdriilen

I. Ki$i ADLART: rr. QoGRari aoun:

Yer adlan (da!, tepe, ova adlan) 2. Su adlan (deniz, gtil, akarsu adlan)

l.

III. ETNOGRAFiK UNSURLAR:

l.
Toplum hayatrnm izlefi - Tdre - Gelenek ve Grirenekler,
2. Kadrn ve erkek giyim kugamlan,

3. At kogumlan, 4. Yiyecek ve igecekler, 5. QeEitli ev 6let ve edavatlarr, 6. Savaq Aletleri,

7. vb.

IV. FOIKLORiK
Halk oyunlan, 2. Halk musikisi,
1. 3. vb.

UNSURLAR

V. HAK EDEBiYATI UNSURLARI:

1.

Tiirktiler,

2. Deyimler, terimler, tekerlemeler,

3. Atastizleri,
4. Mdniler,
5. vb.
{
:

I
ill

hof. Dr. Tuncer GULENSoY / 2l

Tiirkolog meslektagrmrz Emine Giirsoy-Naskali tarafindan yayma hazrrlanan "MANAS DESTANI" (Ankara 1995, Tiirksoy yayrnr) adh eserin 269-274. sayfalannda "iizel isimler indeksi" bdltimiinde "kigi, tizel ad tagryan /ttifek: Ak-kelte, zrrh: Ak-olpok, hanger: Ak-tinke, krhg: Stit-bolot" gibi madde adlan verilmigtir.

Kiqi adlarr verildikten sonra, genellikle, kadrn ve erkek igin ttkahramantt, "kadln kahlaman"l bazt 6zel durumlarda "dervig: Aykoco" "evliya: Baabedin", "hoca: Cangtr", "hazreti Er Nazart', "krrk yardrmcr ruh:Ktrk Qilten", "cadr kartst: Kuu-kempir",

"ktitii niyetli

danrgman: Mengdibay", "falcr: Targil-tay", "goban: Tagga-bek", "silah yapan usta: Tiikiir usta"r "huri:

Altmay" agrklamalan yaprlmrgtrr. At, krsrak, kiipek ve kug adlarr da " Ozel
iginde verilmigtir.

isimler indeksi"
Carmo-

AT: Ak-bangkrl, Ak-borguk, Ak-bungung, Ak-kula, Ak-tulpar,

yon, Coor-ker, Qal-kuyruk, Qong-kara, Kambar-boz, Kara-ker, Kara-aygrr, Kart-ktirdng, Korcong-boz, Koyon-boz, Kdk-ala, Kdk-golok, Kiik-teke, Ktirdnggii, Kuu-gabdar, Manrker, Merdiyen, Sur-kula, Tay-buural, Too-toru;
:

KISRAK:

Boz-bee

XOpBf:Ak-taygan, Bay-tdbtit "bekgi kdpe$i" KU$ (SUNGUR): Ak-gumkar

TABiAT USru YARATIK:

Cerin-sekirrpes

adlan "Manas" iginde yer alan 6zel isimlerdir.

Bu adlarrn 553 bin mrsrahk MANAS Destanr igindeki sayrsr oldukga ciltlik SAGIMBAY OROZBAK UULU'nun varyantl Boyonga'nrn agrklamah bir indeksi olmadr$r igin bu konuda yeterli bilgiye sahip deliliz. Ancak, IV. cildin 354-366. sayfalan arasrnda verilen "Kiteptegi Ayrrm Stizd0rdin Tiigiindiirmdsi",
kabarrk olmahdr. Elimizde bulunan DORT

"Kiteptegi Adam Attannrn Tizmesi", "Kiteptegi Etnonimoerdin Tizmesi" ve "Kiteptegi Toponimderdin Tizmesi" baghkh btili.imlerde
verilen adlann genel Tiirk tarihi igindeki yeri tirrimlidir.

Bunun yanrnda, Manas'rn 1000 yrlhk siire igerisinde kag katmandan olugtufu, bu katmanlann neler oldulu ve Krgrzlann devlet olduklan, Qarhk Rusyast hflkimiyetine girdikleri ve Rus komtinizminin esAreti altrnda bulunduklan ddnemlerde destana hangi mrsralann girdili araqtrrlmahdrr. Gergi,

T2

I Maras

Destanr

Radloff varyantrnda komiinizm ddnemine ait mrrsalar agrkga giirtilebilmektedir; ama bu,gibi "sahte" siiylentilerin gergek MANAS'rn
yaprsrndan gftanlmasr gerekmektedir. Mesela:

"Rus milleti pek ctimerttir, (IIl1780-1786) Rus iline giderseniz Ak Han ile yemek yiyin, Qrkarrp elbisesini size verir. Rus ilinde yagayrn. Rakr igin, bulu grkar Erce (Krrg.:bulka) igin su grkar"
mrsralan destana eklenmig bir*yama" gibi durmaktadr.

"MANAS"rn Radloff varyantmda gegen "Cofrafya isimleri" Emine GURSOY-NASKALi yayrnmrn 275-277. sayfalannda agrklamah olarak verildiEi igin, burada tekrarlamaya gerek gdriilmemiEtir. Ancak, bu adlann titeki Tiirk yurtlanndaki, dzellikle Anadolu'da yagayan benzerleri iizerinde durulmasr gerektifini vurgulamak isterim. Meseld: MANAS adrmn Anadolu'da kom, mezra,yayla, ova vb. adr olarak verilip verilmediSi ara$tmlmahdu. Bu arada, Ni$de lli Bor kazasrnda "Mayrs bdce$inin trrtrl durumuna "manas" adrnr nverildiSini de hatnlamak isterim (bkz. Derlerne Sdzlii{ii,lX, s.3I16 b)

MANAS, hareketli bir destan oldulu igin bozku kiiltiirtiniin yerlegik unsurlannr pek fazla iglememektedir. Bu varyantrn iginde zaman zamfit g6riilen etnografik ve folklorik unsurlar da oldukga dnemlidir. Mesel6, "Manas'rn Dofugu" bdliimiintin 12-22. mrsralannda gegen gu sdzler "dofumla ilgili

inanrglar"

agrsmdan dikkat gekicidir:

"QtyrtE'yt alahl ben bir gocuk iipmedim, Qryng giizdii(ii sagmr. taramadr, Allah'a tdvbe deyip hig igime bakmadt! belini nh bolmadt, Qryngr bana o{ul do$urmadr. Qryngt'yt alah, yazt ktgt oldu tam ondiirt yil, evliya rnezarlartna gitmedi, elmahkta yuvarlanmadt,
kaphcalarda gece yatmadt!"

$
rUiti

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

23

mrsralarr Klrgrz Tiirklerinin dolumla hakkrnda ip uglan vermektedir.

ilgili

gelenek-gtirenek ve tdreleri

Do[umdan sonra gocu[a ad verme geleneli.de Orta Asya Tiirk kavimleri arasrnda oldukga iinemlidir. Miisltiman Tiirk boylanmn hemen hep sinde "AD TOYU" adr altrnda yemekli bir gdlen diizenlenmekte, gocula verilecek ad, yemeli takiben sa! kulalrna ezan okunduktan sonra "Besmele" ile sdylemektedir. Bu tdre, Kayseri'ye 40 sene 6nce yerleqmiq olan Uygur (DoEu'Ttirkistan) Tiirkleri tarafindan hdl6 siirdiirtilmektedir. Manas'ta da bu gelenele benzer izler bulunmaktadrr:

"Yakup Han, kanst Qtyrlgr'dan/ gimdi bir oflan dofurttu./ Ollunun yiiziine baktr,/ beyaz eti pamuk gibi,/ kemikleri bakrr gibi./ Bir ak krsrak kestirdi,/ Yakup Han, dolan ollunun adrnr/ diirt ulu peygambere/ "Manas" koydurdu./ Dilrt peygamber onu kucakladrr/ peygamber gocufu slnadr./ Yarkent'te4 gelen yedi elgil yemeli Qviip yiyip gitti,l "Manas" obur olacak!" deyip gitti.l ,Qin'den gelen krrk elgi/ yemeklerden bol yiyip gitti,l *Manas Qinlileri krracak!" deyip gitti./N ogay'dan gelen on elgi/ oturup eti yiyip gittirl "Manas korkung olacak!" deyip gitti." (455e)

Yukandaki mrsralann Uygur Tiirklerinin yagayan "Ad toyu"na gok benzedili agrkga gdriilmektedir. Bunun igin de Krgrz kfilttir tarihinin iyi bilinmesi gerekir. Tiirk

kiiltiir

Manas'ta zaman zamal mrsralara gizlenmiq olarak gegen gu sdzler, ve medeniyet tarihi igin iinemlidir:

begikte yat-; eyer vur-; (yakasr altrn, yeni bakrr,/ delikleri kug gdzii kadar kiigiik ak zrrhrn/ altrndan nakrgh yapttrdtft/ giimfi$ten nakrglar ditkttrdiigii) zrrhrnr giy-; kazan asrp ateq yak-; ipekli (kumag); ince yaka; altrn tilgiilii, sagakh kugak; kara kalpak; diiEme; makas; ustura; kitap; ak gadrr; ipekten kalm yaygr, kadifeden kahn yaygr; semdver; ganak; krl zrrh; (yakasr altrn yeni bakr, hig ok iglemez, higbir tiifek kurgunu gegmez) zrrh (W1762-1765); altrn taht; nakrg; altrn baghk; bayrak; Kalmuk hrrkasu bohga; krmrz tulumu; siit kovalarr; sahtiyan; Qin ipdfi; tokmak; som demir; altm drgiilii sagakh kugak; piring kaph ibrik; grkrtrh tulum; gini ganak; yatak; guvaldrz; yular; heybe; pabug; kamgr, "ince, ince kesilmig/ iki kanE <iriilmiiq/ altrn saph kamgr; baq drtiisti; siingii; tiifek sagmasr; kara gelik krhg; krn; demir tabanh iizengi; gizme; "perginli, boz renkli" kese; "siyah samur" kalpak;

24

Manas Destanr

"uzun iikgeli" gizme; beline nigan kemeri ba!la-; baEr sorguglu (krz); "ak direkli" krzrl tu$; "ak" Qayrak; "ipekten tay" yulan; eyer; (maden givili alaca) eyer (IV1580); kemer; deri elbise; giimiig kiipe; kenarh gini kise; kahn dtigek; el lefeni; altrnh kiirk; kundak; (on iki krzrn elleriyle efirip drdtilii ipekli yular (II/1519-I521)...vb. bunlardan bazrlandr. Bu konuda, eserin tamamrna dayanan iirnekli ve kargrlagtrmah bir araqtrma yaprlmasr gerekmektedir.
gereken kigi" olup, en miikemmel gekilde itibar gdriir. Bakrn, bir "gay ikraml" dahi nasrl an-

Konuk (misafir), Krrgrz Ttirklerinde de "alulanmasr

Kiikgii ordusunu topladr, ak gadrnnr kurdurdu,

latrlmaktadr:
$A1,25)

ipek ve kadifeden altrna kahn yaygrlar serdirdi,

semaveri ateEe koydu, (suya) ak kuyruk gaydan saldr, (onun tizerine) kaymak ahp kattr,

(aynca) elma da koyup, kaymak ekledi, ciimertge gayl kaynafrp, Eimdi Almambet'e sundu. *
' *{t

Anneye olan sevgi ve saygr Manas'rn mrsralanndan gdyle tagmaktadu:

On iki ay beni ta$rdrn,(Ill324)

i.l ,r :,:
nil

omurganl srzlattrm, ar karntnr geniglettim, tag (gibi sert) memeni gevgettim,

sen ollunu drglama!

[j
Hrl

lilt

llli
Eril

Itiii

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

25

Bdylesine sevgi yahn arkadaqlar igin de duyulur:

"Tendeki canrm, biricik dostsm,(Il/409) afzrmdaki dilim, biricik dostum

mrsralan Almambet'in alzrndan Ktikgd igin dd,kiilmektedir. Aynca, Kdkg6'niin:

"Tende canrm gibi dostumsun, (IIi480) Bohgada elbisem gibi dostumsun,

srizleri de Krrgrzlann dostlarrna verdikleri delerin izlerini taqlmaktadr. Saygr ve sevgi Manas'rn sattrlannda yagamaktadr:

Uzaktan gelen misafire haztrltk yapmak (II/510-511); el f,a{layry durmak (IIl5aO); kocakanlara kuyruk gi{netmek (II/709); elgiye zeval olmaz, ktz isteyene. hakaret olmaz (II/834835);....sofralar kurulsun, el le{eni hazrrlanstn (IIl984-985); dizinin altrna bir yasttk dayadilar (lUI697); akrabana yamugak ol (II/1837)...vb. gibi sdzler destanrn satrrlan arasrnda yaqamaktadrr ki bu
siizler Krgrz ttiresinin iqaretleridir.' Etnografik bilgiler baktmmdan MANAS oldukga zengindir. Bozkrr hayatrnrn pek gok unsurunu destamn satrrlarrnm arasrndan segebilirsiniz. Sag iirgiilerinin

alttn siisii bir kucak

Kuyrupuna ay toka taktt, Sag iirgiilerinin giimrig stisti bir kacak Kuyru{una giimiig toka taktt.(lvl030-1033)
sdzleri bir gelenefin izlerini yansrtmaktadn.

Riiya giirmek (IIl1132) ve falu kara Tiilek (IIl1159) sdzleri ilgi gekicidir. Altrn iirgiilii, sagak kugakhlAziz hantn ofla (1111679-1680) olmak bir imtiyaz iqaretidir. Giibe{inin kesildi{i yer neresi 0I/1802) sorusu dofum Adeti ile ilgili giizel bir ip ucudur. Gdrtildtifi.i izere, krsa bir ara$trrma dahi. bize MANAS hakkrnda oldukga zengin bilgiler aktarmaktadr. Yazrmrzrh baqrnda de$indilimiz gibi, MANAS'rn 553 bin mrsrahk tamamrna dayah genig bir aragtrrma, Krgz Tiirklerinin zengin bozkrr kiiltiirii hakkrnda yukarrda girigte verdilimiz
smrflamadan da gok fazla malzeme verecektir. Bu araqtrrma en krsa zamanda yaprlarak Tiirk kiiltiiriiniin zenginlili ortaya konulmahdr.

MANAS DESTANI
-Ttirkiye Tiirkgesiyle-

(METIN)

I. BOLUM

MANAS'IN DOGU$U

(1)

Biiytin Han Yedi-Tdr'iin

B0ytin Han'm o$u gayretli dolan Kara Han,

bagrnda do[mugtu.

(5)

Kara Han'rn ollu gayrerli dolan Yakup Hanl idi. Yakup Han, Q ungar- uy a' nrn iistiinde Almatr'mn a$nnda ofuruyordu. Yakup Han,

(10)

Haydar Han'rn krzr Qryrrgr'yr

(eg olarak) almrq idi. Yakup Han (Edyle s6yledi):

"Qryng'yr

(eg olarak) alah

Ben birgocuk tipmedim,

Qryngr giizdii[ii sagrm (bir daha hig) taramadr,

(15)

Allah'a tdvbe edip hig (bir) igime yararnadt! Belini srkrca germedi,
Qryngr bana (bir) olul vermedi. (Ben) Qryngr'yr alah (mevsimler doldu), y^z-kr$ (gelip gegti) tam on diirt yrl oldu,

(20)

(Qryngr) evliya mezanna gitmedi, e lmahkta (yerlerde) belenmedi, kap lrc alafia (yrkamp), gecelemedi Ey Ulu Tannm, O bana yAr olsun! Qryngr'mn kamrnda

(25)

bir ollan var olsun! (Qryngr'mn) belini bir srkabilsem! .' Qryngr'ya bir erkek gocuk dolurtabilsem!

yamgh etik,gdk lcaloE'lu Noygut'u yerle bir edip yoketse,

Oda

t;Yakup Han: Kngrz Tiirkgesiyle Cakrp Kan. Aktarmamrzda Yakup siiylenigi kullamlmrgtrr.

30

Manas Destanl

(30)

kaEbagr eyerli,gdk gapanh Hokand'r yerP bir edf yok etse,

yarah e Eekli,

de

ilmiE damlt

Sartlan yerle bir edip yok etse,

(35)

giiriik b e ll e rne li, kura kargilt Kazak'ryerb biredipyoketse, hcp aggdzlii, y..i.yip-Qip doymayan Krrgz'r yerle bir edf yoketseP'
Yakup Han, Qryngr'mn beline btr sodak ballattr ve O'ndan gimdi bir o$an dofurtru. (Yakup Han) oflunun yiiziine baktr, beyaz eti pamuk gibi, kemikleri baku eibi (idi)

(40)

(45)

(O'nun dolumunun qerefine) Bir ak lusrak kestirdi;

Yakup Han, do[an ollunun admr

DORT ULU PEYGAMBER'e *MANAS- koydurdu.. Ddrt Peygambbr O'nu kucakladr

(50)

ve kiiqiik Mqnas'r smadilar.

Yarkent'ten gelen YEDI ELqi

(ad toyu) yemefi(ni) yiyip tiverek

"Manas obur gtkacaft!" deyip gitti(ler)

(55)

Qin'den geten KIRK ELQi (ad toyu yemelini) bolca yiyip,

"

Manas Qinlileri krracakl" deyip gitti(ler).

Nogay'dan gelen ON ELQi

oturup (toy) eti yediler

(ve) "Manas korkung olacak!" deyip gittiler.

(60)

Bu Baybige Qryrrgr Manas'r alaca beEipe beledi

Manas'r

Htzr

korudu.
arasmda,

Manas ugurum kenannda kundaklandr.

Kdfir ile Miisltiman

(65)

Manas'rn haberi duyuldu, Manas kiikredi (ve daha) Begikte yatarken konugtu:
*

Ak sakal atcke Yakup

Han,

Miisliiman jrolunu agacaltm,

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

/ 3t

(70)

Kdfrin malrru sagacalrm, Kifiri siirgiin krlacafrm,

MiislUman (igin) kurmlug olacalrm!" (dedi) Yakup Han bu siizii duyunca
alaca bagh

yorga

a:.r,

(75)

getiripeyervurdurdu: yakast alfin, yeni bakr, (tirgtileri), turgay (kuEu) giizii glbi kiigtik ak zrrhrnr;
altrndan nakrglar yaptrdrlr, giimiigten nak4lar diiktiirdti$ii

(80)

arhrm giyince,

Yakup Han (gtiyle) seslendi:

"Bay'ln o$u Bakay Han!

Beri gel (g6yle dur) karErma!
(Birqeyler) sOyleyeyim dikil

baErma,
;

(85)

Benim er Matas oflum Ata binecefim!

Uza$a sefer edecefim, dedi.

Medine'den yol

ahp,
dolamp

(90)

Ulu Buhara'dan

irkegtiii'dengegecelim! dedi.

BeE-tehek'ten agarak Beycin'deki Konur-bay'a vanp vuruEaca$rm!

dedi.
"

Ak tenge dolu hazinesini agacalrm

(95)

Kalmuk'unmalrrusagacafrm! Uzun-bulak'r agacalrm !

Kebes-bulak'a ulagaca$lm !" dedi. "$emey ile Klzll-car ortasrndAki Klr-kegtifi'yti.

(100)

yiizerek gegecelim! Beg-terek'ten dolarup,

.
(105)

Kum-bulun'a gelecelim! Almah'yr aEacalrm!

Bana kapryr kaldrrdrfrnda,

efilerek gegip

grkacalrm!

.'

Kopoluu'yu gegecefim, Tor-aygrr'r agaca[lm! Sarl-kaykan'r basaca!lm ! Temirlik'i agacaflm !" dedi.

32

Manas Destanr

(110) Medine gtiliinden

dolaqrP

GeniE ili'den'gegerek

Qong Buura nehriboYunca Altr gtin yatacafrm!" dedi.

Atlan dinlendiriP,

(115)

genig

ili'yi

gemi ile gegecelim Genig Kulca'yr dolamp agacaflm! Koco qehrini basacalrm! KorguE'tan dolanacalrm! " dedi.

(120)

$u Manas (adh) gocu$uma kazan agrp, ateq yaktp; yanlna yoldag ol (ey) BakaY gtirmedilini giisterip; yamnda birlikte yiirii (ey) Bakay,

(125) bilmediliniiilretip;
birlikte olup "haydi yiirii!" de (ey) Bakay!
Adem2 atanln, Hawa3 anamn doldulu yeri bildir ona, '
,, Sa! yanrna

Oysul-ata'yr bola et,4Bakay!

(130)

kollasm, Bakay! (olsun), BakaY! Bahaeddin baErnda Koca Hrar dibinde (olsun), BakaY!

Sol yanrm Koca

Hzr

Benim ollum Manas,

Atr yelesinden tutup binince, Bakay!

(135)

Biiyiiyiip adam (yerine) girince, Bakay!

qenesinde sakal bitince, BakaY!

O'na binecek (a0 bul, Bakay! O'na giyecek ton5 bul, Bakay! At bagr kadar (biiyiik)6 Kur'in'rnvar,Bakay!

.,, :.,,, : ,,i ',,t

f,,',,.
ieiiii
rrri

2. Adem: Kug. Adam. 3. Havva: Kng. Ooba.

4. bola et-: Krg. Buka etken.

5. ton: Elbise, kiirk. 6. at bagr kadar {biiytik): Krrg.

At

bagrnday.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

33

(140) Koyun

sayrsr kadarT kitabrn var, Bakay!

ona

KryAmei alimetlerinis

tilret, Bakay!

Yrlkrmm iginde boz (at) ol, Bakay! Manas ile kryamete kadar dost kal, Bakay!" Bay'rn ollu bu Bakay dedi ki:

(145)

"Makuldiir,

baE ilstiine, Yakup! Atlanahm, uzaklagahm, Yakup! Mtisliiman yolunu agahm, Yakup! Beycing yolunu tutahm, Yakup Tanrll0 izin verirse (onlan) yeneriz Yakup!

(150-165) On yaErnda ok atan, on dtirdiine girince gehirler fethedip han olan Yakup'un ollu geng Manas, geng kahraman er Manas, Hokand'dan altmq aygr

tay getirdi. Buhara'dan seksen haytalll bin (top) krnkapl2 getirdi. Kaggar'daki Qinli'yi grkardr, Turfan 'a siirdii; Turfan'daki Qinli'yi Aksu'ya do!ru
pUsktirttii.

yiz

(BiRiNci BOr-UMUN soNU)

7. koyun sayrsr kadar: Krrg. Koy baEnday. 8. krydmet alAmetleri: Krrg. Ktyamet colun.

9. Beycin: Pekin. 10. Tann: Kug. Kuday (< Fars. Hudd). ll. baytal: Genq krsrak.
12. kunkap: ipekli kumag.

tr. BOLUM

ALMAMBET'iN MUsLUnatr oLUp nn xOxgO'yU tnnr nrumsi vE MANAS'A KATTLMAsI

i

(l)

Yer yer iken,

su su iken,

alh atanm ofullan kdfu, tig atanm olullan Miisliiman imig.

(5)

Dtirt arrEh Oyrot'un13, krl yakah Oyrot'un, 14 Altm iirgiilii piiskiillii kuEakh Kara Han'rn oflu,
kaplanls (gibi) do$an Almambet
biitiin evliydmn toplamp, bir alzdan okumasryla;
biiti.in evliydmn toplamp,
,

(10)

Ffltiha duasryla, Argaluu Mazar Hazret'in

(15)

Allah'rndan olmugtu.
Almambet diinyaya geldiginde

Ala-da!

korkudanefildi,

akan su(lar) korkudan kurudu. Ug atanrn Miisliiman (olan) o[ullan

(20)

suyun bagmdan gtigiip kagh.

Kara Nogay Camgrrgr, Sarr Nogay Er Manas,

arka atasr Kambar-Han, kendi atasr Haydar Han,
, .xrr;i :;i::; .r)!
.u,rir:i;i;: ;:;;:
13. ditrt anqh Oyrot Diinyamn dtirt bir yam. 14. hl yakah Oyrot: Diinyanrn tek hdkiml 15. kaplan: Krrg. kablan.

i r:ir:r c':l;;i.{li
.:;:1

tr;\ili e:)ji*g .3i

r-:g!--il.;vt: .{,}i

.i!

:{,:ri,;i:";iiig .li

36

Manas Destant

(25)

tekl6dolan Er Kiikgii,
"Biz, ilg Mij\lilmarun ortasmda duruP

il tutalm!" dedi. Kiikgti bu s0zii siiYleYince

(30)

Ona "Kara NogaY Camgugr

Kiirmiintii-$atuu'yu gegti!" diye bir

"$imdi bu yerden giigiiP gitti.

haber geldi'

ili

vadisine dolru indi.

ollu geng Manas, yattk yeleli, (35) tam etli, hdrgiicii biiyiik, yiiksek ve iistiin d.o{an
Yakup Han'rn

Ak-kula ile su ayaprndan gegti geliyor.!"

Kiikqit dedi ki:

(40)

"Safrnda durdu[um Manas Han,

Solunda durdufum Camglrgt, Atrmrn bagrm buramam, $imdi bu yerde duramam." Tan artarmadanrlT

(45) ''

giineE krzanp do{madanl8 yurdunun insanlanm bir araya topladr: "Atrlmr$ ok gibi vtnlaYarak,
ordu ktikreyip Yiiriisiin!

Giirz sallar gibi grnlaYarak,

(50)

halk giirleyip yiirtstin! Krzrl ateg (gibi) yanan OYrot'un,

il

srrunna

varallm,

Haberciyi yakalaYahm, s6zden mand gtkarahm!"

(55)

Ktikgii bu siizleri stiyledikten-^sonra kara ya{u (afi) Bulan'ale bindi;

giilde kug kovaladt, ayaklan perdeli kaz2o kovaladr,

gdk ala hoyunlu suna2l kovaladr.

, . ,: 1= :,rl ;" ,i f' ,1. ' .',,"

]l
iliitl

16. tek: Krrg. aylangas. 17. tan afarmadan: Krg. tan afarrp atkan. 18. giineq krzanp dofmadan: Krrg. kiin karartp grkkan. 19. kara yalrz (at) Bulan'a: Krrg. kara tdbiil Bulandl. 20. ayaklan perdeli kaz: Krg. cargak taman kas.

21. giik ala boyunlu suna: Ktrg.

kiik ala moyun

sono.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

37

(60)

Kam ateg gibi krzgrn iken Is* ktil'iin krytsrna vardr.

Arkadaki da$lardan,
kaplan (gibi) doEan Almambet, bagrnda kara btirkle22

(65)

ansran grkrp geldi. Ktikgii onu gtiriince korktu. Almambet Ktikgti' yii gtiriince:
*

Altay Altay!" diye bafrrdr,

Yabr.l" diye haYkr&.

"Yabt

(70)

Miindii Miindii!" diye grlrdr, " Kalakay kaEkal" diye, " Bigik solon!" diye seslendi
"

Kiikgti durup g0yle cevaP verdi:

(75)

Altay nedir bilmiyorum, Yah nedt bilmiyorum, Kalak ay nedir bilmiyorum."

Kaplan (gibi) dolan Almambet,

Isrk-ktil'tin

bagrndan

atlanrp kogmaya bagladr.

(80)

"Atrnrn bagrnr burdur, Kdkgii gel kargrmda durdur, K0kgti!" (dedi). Kaplan (gibi) do[an Almambet,
Kcikgd'niin yamna vanp,
^

Akay Altay!" diye,

Yabr!" diye,

(85) "Yabt
"

KalakaY kaEkat" diYe,

* Bigik solonl" diye, baludr.

Kdkgti giiyle cevap verdi:

"Bu sdzlerin (anlamrm) bilmiprum!"

(90)

Bu cevap iizerine Almambet:

*Altay Akay, deyince hAlin nasrldrr? demiEtim

Yabt yabt, deyince, iyi misin? demigtim.

22. baErnda kara btirkle: Krrg. kaldaygan

kara b0riik.

ItL,

38

Manas Destanr

(95)

Kalakay kagka, deyince kalanm var prr? demiqtim.

Bigik

solon, deyince ttiriin23 var mr? demigtim.

Bu diinyadan giigiip de
<iteki diinyaya gitmek igin

(100)

bagka yol var mrdr?"

(105)

Kdkgii durup Eunlan stiyledi: "Bryr!rn124 oydursan sakalmr koydursan

Kikiiliinii2s krphnan bagrndan kalpak diilmesini g*arnsan;

o cuma ile bu cumaya, eder hepsi yedi giin,

kendisiyle26 sekiz giin,

(110)

Cennet'e girilir dediler.

Hz. Allahu Teala ay'r g6kyiiziinde ryrldatlr, Giinegi giikyiiziinde rErlatrr, rgrlryla yeryiiziinii rsrtu!"

(115)

Sonra, dedin ki Almambet: ,I'Ben bryrlrmr oydursam, sakahmr koydursam, Hiliti altrn tu!27 gelir, Alu bdltik kara kol gelir, Makasrn2S vardr yarunda, Usturan vardr cebinde,29

(120)

Kitabrn vardr koynunda, Kur'6n'ln vardrr boynunda,

Getir Kur'0n' rm gtireyim
!

(125)

Ag kitabrm okuyayrm!"

Kiikg0 ordusunu topladr, Kitkg6 ak gadtnm kurdurdu;

I
I h
E

,;,

ipek ile kadifeden, altma yaygrlar dii$etti.

{.'].: Ll Lt.'

E,
$.'

26. kendisiyle: Krrg. Ozii minen. 27. hllefi altrn tu! gelir: Krrg. aygrfr altrn tuu kelet. 28. makas: Krrg. diikOrt. 29.cep: Krrg. aldl .;!ir"riiri *':ri:,t t:i;g.1*!.rli:;{ .p;r,}* :r.*i",i:iji ;.:ri;j s\r-ri;r;i .i.i

I(rg. torii: Bey. Krg. moyloon 25. kikiil IQrg. kiikiil < Mololca.
23.

24. bryrk

'iit:tlin:'b l"x*i:i;atis rlill:r* ::riiv;':h ,r{r>v. r*rrY .nril;irrr:;i.: l niai:n !1i

rrra lr'iri,

iiiililil

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

39

(130)

Semdveri3o

atege koydu,

ak kuyruk (adh) gaydan (suya) saldt,

k a y m a ktan ahp doldurdu, yanma geker koydu;

igine elma,

(135)

(iistiine) peker katfl,

biiylece gayr kaynattr.
Sonra Almambet'e sundu. Almambet gayr almadr:

"Benim bryr$rm oyuk deSil,

(140)

sakahm koyuk defil. Getir Kur'in'rm g6reyim! Ag kitabrm okuyayrm! (manisrm) anlarsam (gayrnr) igerim, Anlamazsan nasrl igerim!?" Er K6k9ti kalkp dedi ki:

(145)

"K"r"-Han'rn balasr
kaplan (gibi) dofan Almambet,

bryrlrm oyuver
sakalmr

koyuver

(150)

kakiiliinukrptmp,
kalpalrn siisiinii aldrnver, (o zaman) kitabrmr okursun,

KurtAn'rmr tamrsrn!" Kaplan (gibi) doEan Almambet,

(155)

bryr[rmoydu, sakahnt koydu, saglannt krptndr,

kutsal kitabr aqarak, Oniine koydu (ve)

(160) Kur'in'r

yardrm gilrmeden okudu,

arahksz kitap okudu.

Kara Han'm er ollu kaplan (gibi) doEan Almambet:

"Ben Miisliiman olayrm!" dedi.

30. semiver: Krrg.

mamoor < Rusga.

40

Manas Destanr

(165) Almambet'e tag giniye3r (gay) koydu,

Almambet gayr (yine) almadr. "Gtilstime can koyayrm, aiama dil koyaytm,
ay rgrlr32 gibi solayrm,

(170)

senin ile dost olayrm ondan sonra (gayrm) igerim!" dedi. O zaman K0kg0 qtiyle cevap verdi:

"gelen bu ayalCS benim olsun, giden bir ayak senin olsun!"

(175)

Ay rgr[r gibi soldu,

Haydar Han ollu Er Ktikgii kucaklagrp dost oldu. O zaman Almambet gayr igti. Almambet gayr igtikten sonra,

(180)

drrup Ktikgii'ye Etiyle stiyledi: "Gtifstimds34 camm bir, Siiylemek istedilim dilim bir, dedi. $imdi ben ilime diineyim,
kendi yurduma varayrm, tuilkrmlakonugayrm: yurduma anlataylm, halkrm sOziimii dinlemezse,

(185)

.
(190)

ak'tenge pulunu sagaylm,

krzrl ateq gibi yanan Oyrot'un
hakamm iildiirtip kagaylm!

Halkrn sdziimti dinlerse, altr oluilu Oyrot'u,

korkudan su boyunca kagan

iig ata olullu Miisliiman

(195)

igine girip varayrm!

Mah sayrp yazayrm,

mah hel6l krlayrm Parayr kalrda kaydettirip, parayr helillagrp alahm!

:
b #.

(=kase). 31. tag gini: Krrg. tag 32. ay rqrfr: Krg. ay carrlr. 33. ayak: Kadeh, ganak. 34. gii[s0mde: Krg. k0kiirtiktO.

gil

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY / 41

(200)

Miisliiman kavim ile geginip gidelim!" Almambet atma bindi, babasrmn yurduna dtindii Babasrmn evine girince Almambet "Sel0miinaleyktim, babam!" dedi. Seldm verince Almambet, elini veren adam yok(tu), ayala kalkan adam yok(tu). Almambet ategin bagrna
gegip qiiyle stiyledi. "Dolmaz olup kalsaydrn! bagaramadan kurusaydrn! yalan diinya burada, gergek diinya orada! O diinya igin bu diinyada

(205)

(210)

(215)

iyili[i do!rulu[u ti$enelim!

'Kul hiivallahti Ehad' Kur'6n dilini bilelim.

Mekke ile cennetin (220) ortasrnr alallm!

bizMiisliiman olahm!
aramzda g6riigiin, yann gelin anlanm,
atrmrn bagrnr buramam ben,

(225)

Bu yerlerde duramam ben," Kaplan (gibi) doEan Almambet

evden drqan grktr, Kll-ciren (adh atrna) bindi.

ktl ztrhmgiyindi,
(230)

halkrmn yanlna, diigmamrun kargrsrna gelip gath. Tahtrnda (oturan) Kara Han ilini yurdunu topladt tahtrndan kalkrp giiyle stiyledi:

(235) * Arkafs
ke

aynlmaz kayadan,

ne atadan ne

yuvadan,
kayadan,

gitef6 aynlmaz

ne anadan3T ne yuvadan,

yumurtadan ak idi o,
35.

Krg. arkar: Da! koyunu.

36. kegi: Krrg. egki.

37. ana:

Krg. ene.

42

Manas Destanr

(240)

Ana rahminde tek idi o!

Kan Almambe.g biricik ollum, bana nasrl bdyle dedin?
srk ormanh btitiin yurdum,

bu Almambet (adh) ollumu

(245) Bir (daha) g6ziime

g0srerme,

erken yaglandrr dldiir (beni)

gekip firlath[rm okumdu o,

katr s..tr[rm b.kumdu o." Yurdun halkr Ka$an'a gtiyle s6yledi.

(250)

"Okumuzu sessizce salanz. Biirkiiti.i balrtmadan alrrrz,

suyun bagma koyarlz!" Han o zarnan (giiyle) cevap verdi: "(Ey) s* orman gibi gok halkrm,

(255)

ben sizden aynlamam, altmdan yaprlmrg taht(rm)dan, ben yerlere inemem, kapryr kendim agamam. Han bagrm kara mr olsun?"

(260)

HilAUi altm

tu{ gtiriindii;

"
(265)

alh kol(dan) ordu38 giiriindii. Krtay'm krk b0liik ordusu, gOriindii, Rus'un on btiliik ordusu gOriindii. (Bu ordular) Almambet'in yolunu
kollamayabagladrlar. Tan a$anp annca
giineE doSup gthnca

kaplan (gibi) doEan Almambet,

(an) Ktl-ciren'e bindi,

(270) ktl ztrhlnlgydr,

(baba) evine do!ru (at) siirdii.

Krtay'rn ordusu krrk

bltik

asker,

Rus'un ordusu on biiliik asker (iginden) gegip gitti Almambet.

(275)

Altrn tahtrmn iistiinde oturan

babasmn huzuruna vardr. "SelAmiinaleykiim ! " dedi. SelAm verince Almambet, eli yok oldu atasmm.

38. ordu: Krrg. kara kol.

.t

:l '5 I
j

hof.

Dr. TuncerGOLENSOY/ 43

(280)

Altrndan yaprlmrg altrn tahttan (yere) indi atasr,

kapryr kendi agarken, kaplan (gibi) do$an Almambet atasrnr tutup (gtiyle) dedi:

(285) "Do[urttufun
iyilik

evldttan yoksun olasrn (Onu) uguramadan kuruyup kalasrn ! O diinya ile bu diinya (igin)
yaprp gidelim!

(290)

Ktl gibi ince ktal canlara "Kul hiivallahii Ehad" Kur'f;n dilini bilelim, Biz Miisliiman olahm! KAfrin kalanr olacaprna, Miisliimamn kulu olahm!"

(295)

Atasr durup qtiyle dedi: "O diinya ile bu dtinyaya (nasil) iyilik yaprlacafmr bilemem,

Mekke ile Cennet'in39

ortasrm alamam,

(300)

Ben Miisliiman olamam, Keseceksen igte bag! Dtikeceksen igte kan!" Kara Han bu sdzleri sdyleyip,.
evden grkrp uzaklagtr;

(305) kara bedevi (atrna)

binip,

gdle do[ru at siirdii. Kaplan (gibi) dofan Almambet,

anasrna do!ru saldrrdr, krhcrm krmndan sr)rmp,

(310)

anasrna yeti$erek (qiiyle) dedi:

"Atam ile siiylegtim, gok siiz stiyleyip yalvardrm: O diinya ile bu diinya (igin) iyilik yaprlaca[rm bilelim,

(315)

BizMtisltman olahm! de.tim. Sdylesem de olmadr, atekem s6ziimii almadr:

'O dtinya ile bu dtinyaya

iyilik (nasrl) yaprlrr bilemem

39. Cennel Krrg. Beygt (<Fars. Benigt).

I.i.-i _r.,.,

44 / Manas Destanr

(320)

Mekke ile cennetin

ortasrm alamarp, ben Miisliiman olamam!" dedi. Atekemin siizii bu idi. On iki ay beni (kamrnda) ragrdrn

(325)

omurgamsulattrm, dar kur s a { tnt g e ni S I et tim,

tag (gibi) memeni yumuSattrml
Sen

ollunu drglama!

(330)

Anasr olluna (giiyle) s<iyledi: " Kara-han giderse, ben de giderim, atekemden aynlmam! Oniinde adam olmasrn! Ardrna kimseyi koymasrn! Benden tince sen vanrsan, Gdzden uak tutup, unutma bizi!" O zaman Almambet (Eiiyle) siiyledi:
*

(335)

.
(340)

Ak tenge paraml sagartm,

krzrl kor (gibi) yanan Oyrot'un

kalamm rildtirtip kagarlm! Kdfire kagan olmakransa, Miisliimana ktile olur (yaganm)!" Almambet anasrndan aynhp Krl-Ciren (adh atrna) bindi,

ktl ztrhmr

kugandr,

(.345) Almambet qimdi

(atrm siiriip) gitti. (bir) tepede Krtay'rn4o Ku krrk kol askeri duruyordu, aga$rsrnda Orus'un4l
on kol askeri yer almrgtr.

(350)

Kaplan (gibi) dolan Almambet

kara polat4z ktlrcnr

bir hamlede krmndan g*anp,

bir vurarak geri koydu. Krzrl kor (gibi) yanan gok sayrda Oyrot,u

40.

Ktay: Qin.

41. Orus: Rus. 42. polat (<Fars): Qelik.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

45

(355)

ortasrndanyararak
gegip gitti Almambet

Kolordunun golunu gegip gidince,

bir saf duran Kalmuk'a Krhcrm tuttu saprndan,

(360)

Savurup vurdu kabrndan,

Bir yaman darbe indirdi. Kzrl kor gibi yanan gok sayrda Oyrot (askeri), iistii drtiilmiiq kiiz gibi
(etrafa) savrulup yatrp kaldrlar.

(365)

(Almambet) bir btilii$Un baqrnda durmugtu.

Alhn (gibi) kakiilii dalgalanan,

sdzleriyle halkr darmadalrn eden Kalamn ollu Karaga (adh birisi) vardr.

Kara diEi deve

gokse giirmeyen,

(370)

Bagma de[nek deymeyen Qdl yerinin ktrsasr43 Bir Eok cinin mirzasl, Orus'tan gftm4 idi! Almambet batr dedi ki: Oteki diinya igin bu dUnyada

(375)

iyilik yaprp varayrm, Kilgaaa ktztl canrma

KryAmeti dileyip varayrm!

Klzll korlu4s Oyrot'un

(380)

Alaca (atlanm) ahp kagmadrm,

Kula atlarnt kovalayrp

kagmadrm...!

Medine'nin sararmr$ sahrasrna Bir defa indirip almasam, Seni bir (tek) Tann'dan bir dileyip salmasam..."

(385)

Almambet batr btiyle stiyleyip Oyrot'a dolru (atrm) stirdii, krzrl kor (gibi yanan) biitiin Oyrot (halkr) grup grup6 oldu. Uzun bacakh4T Almambet

43.

.l4. Iirg. kilga: Azac*. 45. krzrl korlu: Krrg. goktuu. 46. grup grup: Krg. diirkiin diirkiin.

Krg. krsa: Tilki.

4T,tzunbaiakh: Krrg. anErn uzun.

46 I Manas Destanr

(390)

bayrak gdnderini yerden kaprp,

pegi sra talcip etti. Krzrl bir kor (gibi yanan) Oyrot'u doluyaa8 dolru siirdii! "kapatrlmrE kalan cennetin

(395)

(400)

kaprsmr agan Er Kogoy, ballamp kalan pazann yolunu agan Er Kogoy! Namusun duruyor baErnda, ruhun duruyor karErnda! (seni) ruhlann korusun! Meleklerin yardrmcr olsun! Qa$rran sesin ezcn gibi, Hocam bagrnda sank49 kazan gibi,Hocam! Melekler yardrmcr olsun,

(405)

Ruhlar (seni) desteklesin!"

Almambet bayrak giinderiniso yerden kaprp, krzrl bir kor (gibi yanan) Oyrot'u dofuya do!ru siirdti. "Giifsiimdekisl camm, tek dostum,

(410)

dilcifimdekis2 siiziim, tek dostum,

Melekler yardrmcr olsun!

..
(415)

Krzrl bir kor (gibi yanan) Oyrot'un alaca atlanm ahp kagmadrm,

kula atlanm kovalayrp kagmadrm... (Ey) Yaradamm! Sana ne yaptrm?

(Ey) kudretlim! Sana ne ettim?"
Almambet bu etelini bu tarafa fulataraks3 krshrdr,

sol ete{ini sol tar$a

(420) firlanp afip ktstrdr,

sol elindeki kargryr54 sol elinden brrakrp

saf eline aldr (ve) "Ktikg6, Kiikgti!" diye ba[rdr.

48. dofu:

Krg. kin

grgrg.

49. sank: Krrg. selde.

52.

50. bayrak gtinderi: Krg. celek. 51. gO[iis: Krg. ktikiiriik.

53. firlatarak: Krg. bolkup ahp. 54. kargr: Krrg. nayza.

dilcik Krg. kdmdkdy.

Prof. Dr. Tuncer GULENSAY I 47

(425, Kdkgd'niin meleli baskrn yapu.

Manas'rn r0hu alzrna girdi,

I
I

:
haykrrdr,

Manas'rn savat naraslss

saylsrz askerin balrnqrnr56 Almambet batrr haykrdr,

ile

(430)

sayrsrz
K a lp

atn tepinmesini Krl-ciren (adl) yiiriiksT atr, grkart:u^.

aklan da! gibi yrldr,
ev gibi krldr, sagtr,

kolsuz htrkasm'S ak tenge aftgcsrm

(435)

krzrl bir kor (gibi yanan) Oyrot'un

kalarum iildiirtip kagtr!

Ay rgrlr boz oldu,

Haydar.han ollu Han Kiikgii ile kucaklaErp dost oldu-

(440)

"Ben Mtisliiman oldum!" dedi. Ak$arn olup gtin batrnca, sular bulamp halk yatlnca, krzrl kor (gibi yanan) Oyrot'un

(445)

tiliileri (tizerinden) at ko$turup geqri. Yer ortasrndaki gtik tepeye

atasr5g Kambar Han, oz babasr Haydar Han; Haydar Han'rn balasr biricik dolan Er Kiikgii,

ulu

(450)

Er Ktikgii de geldi.

Bugiinlerdeo karErlaEtrlr yerinde Er Kiikgti'yti giirdii[tinde, Almambet batrr (gOyle) dedi: "-Sel6miinaleykiim, Er k0kg0, dostum!

(455)

-Aleykiimselim, Almambet, dosfum!

-SaE selimet ddndtin mii, dostum? -Sa! seldmet dtindiim, dostum!

-6zlem dolu, sdlimen geldim, dostum!

Halkm sdziimii dinlemedi, dostum,

55. savag narasr: Krrg. uraan. 56. bafrng: Krg. krykrra!/krykrrrk. 57. yiiriik Krg. buudan. 58. kolsuz hrrka: Krg. kiinmiin iin. 59. ulu ata: Krrg. ar['ata. 60. bugiinlerde: Krrg. baya.

48

Manas Destanr

(460)

annem s6ziimii dinlemedi, dostum, yurdum sdziimii dinlemedi ka$anrm stiziimii dinlemedi, dostum, ktilelerim sOziimii dinlemedi, dostum! Ak tenge paramr (bu ufurda) sagtrm, dostum!

(465)

Krzrl bir kor (gibi yanan) Oyrot'un, dostum, Hamm tildiiriip kagacaftm, dostum! Zay:frrrr may6l krlayrm dostum, biitiin yurdunu bay62 krlayrm, dostum,

gadtnn baca deli\ine kadar may

basaytm, dostum,

(470)

tamamiyle bir yurdunu bay kilaytm! Dostum, iglerimi yoluna koyup geri dtineyim, dostum,
zild

iirtl

r i baY

laEtvtP, dostum

Kocakanya63 kuyruk yafu gi$neteyim, dostum, Celine64 giizet elbise65 giydireyim, dostum!

(475) Er dldiirsen, kan bahast66 vermeyeyim,

tek hdrgiigtii
deve67

(ildiirsem, para vermeyeyim,

yaptrlrm gdrevi yapmayaylm, dostum! (Beni) iyi a[rrlayrp, (bana) itina et, dostum!"

.. (480)

K6kgd kalkrp g6Yle cevaP verdi:

"G6!siimde(ki) canrm (gibi) dostumsun' bohgadaki donum6s (gibi) dostumsun, Ak-kryaz ile KOk'krYaz, Yii'idim6e nehirdeTo (hig) gemi yok,Yifidim bizden bir qeY Yok, Yifit! Kara-Han'rnbalasr,yifidim'
Kaplan (gibi) doEan Almambet, yifidim, iizii geldi evime, Yifidim! Qok kalabahk bir Nayman yurdundan, yifidim' "Deferini bilir!" deyip alan, yilidim,

(4S5)

61.

62.Kvi. bai:7.e,isin. 63. kocfuan: Kue. ftempir. ' 64. selin: Krs. li'elin.

Krp. mav: YaE.

65. Etizel elbise: Krre. kete. 66. Fan bahdsr: Krrg.'hun (<Fars. H0n). 67. tek hiirsiiclti deve: Krrs. nar. 68. Kre. to"n'- TT. don: Elbise, ktirk.
69. viEil Krs. coro. 20. hetrir: KFg." kara suu.

Prof. Dr. TuncerG(iLENSOY/ 49

(490)

pek gok7l biiyiik bir Nayman yurdundan yigidim, "Pek giizel!"1z deyip alan, yi$idim,

kar iistiine kar yalsa,

kardan ap-ak eti vat, kar iistline kan damlasa,

(495)

kandan knil betJ3 var, giide riTa gibi titreyen,

kurt yavrusu gibi aluyanT,

.
(500)

siitiinT6 gibi gerilip, sdylenen siize erinipTT

giiliince kiirek gibi disleri parhyor, bir yandan iibtir yana dtinerek yatsaTS giizel kokan,
sepilenmiE deri gibi /colsan

Buuday-bek'e,

giizel koku saganTg Ak-erkeg'e ikisine de haber verin, yiSidim

(505)

bu yerdenso g(igsiin, de! uzaktan konuk8l geldi, de!

Atekem Haydar-han'a sOyleyin,

oradan kalkrp buraya gOgsiin de, ilerleyip (bir yere) konsun, de!

(510)

Uzaktan konuk geldi, de!

Konulu rahat ettirsin, de!"

Haydar Han'rn ollu Er-ktikgd,

krk yilidini Krrlrngal'r

yamna ahp, bagqr yaptr,

(515)

konakladrklan yere hareket etti. iti yiEit eve giderek, konulun geldilini haber verdiler.
Tan alanp atrnca, giin krzanp grkrnca,

oekcok Krrs. oorcrn. 72.'pek'guzel: Krrg. olo'o suluu.

71. 73. tGrg. bet: Yiiz. 74. giideri: Krg. kiidiirii (: tilkiden bir parga biiytik olan yabanl hayvan.).

75. kurt yavrusu gibi uluyan: Krrg.

kiigiikiittiiy gnkrldAlan. Krg. kiiymdnsii.

Kng. siiildsiin. 77.Krg. erin-: tembellik et-.

76. siiliin:

78. bir yandan tibiir yana ddnerek yatsa; 79. giizel koku sag-: Krrg. buruksu-. 80. bu yerden: Krg. ugu(l) cerden.
81.

konuk Krg. beyman/meyman (<Fars. Milhm6n).

50

Manas Destanr

(520) iki yilit

gadrn gdzdti,

g6gii burdan yola diizdii, ovada (bir yere) kondu. Bin kulunu82 altrnrg iple,

sra ile ba!la&.

(525)

Seksen iple pek gok tayr stra srra bafla&. Qadrnn iiziikiS3 salrrunca sepilenmiE deri gibi kokan Bwday-bek (ile)

giizel kokan Ak-erkeg

(530)

kadrnlantopladr. "ScDc'mrn84 siisleri giizel olsun!" deyip, sahtiyandan yaptrdl, "Kiiniikii' 1niin85 siisleri giizel olsun!" deyip, tabaklanmtg meginden diktfudi,
Qin ipe[inden87 ordtirdii,
" Kamalar giizel olsun!" diye,

(535) "Tay yulartnrn alt kwmf6 giizel olsun deyip;

kalaylatrp koydurdu, gadr kubbesinin direkleriniss gtirstn,

gtuuE 9

(540)

sabasrn gdrsiin, rgtuugo "Tolonadt giizel olsun!" deyip, biiyiik demir pargastndan9r ddktiirdii,
Koy unun
se

mi zi

ni kestirdi.

Kol l<avugturup durdular,

(545)

"Almambet ne zaman gelecek?" diye, gtizlerini dtirt agrp92 biiylece bahp durdular. 93 Sepilenmig deri gibi kokan
Buuday-bek,

82.Krg. kulun: Tay. 83. Krg. iiziik: Tuurduk'un bir

parQa yukansrndan gegen

87. Cin'ioeEi: Krrs. crn cibek.' 88. 9?drr'kribbesin'in'direkleri: Kug. 89. Krs. ustuu: Siwi uclu. 90. KlrE. rs'tuu: islenmis. 93. 6hkrp dur-:

84.KrE. saba: Biiyiik krmrz tulirmir. 85. Klre. kdn6k0: Siit kovasr. 86. hvnulannrn alt krsmr: Krre. crkta.

iki kege (gadrrda).

'

uu!/ uuk.

91. bii;iik'demir oarcasri Krrs. som temir. 92. gttilerini ddrf aq'-; Krrg. Eki kiizi tiirt kel-.

Krrg.laraf tur-.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

/ 5l

(550)

Ak-erkeg'in gadrnndaoturuyorken, o srrada94 "Almambet geldi!" deyince, ikisi birliktees iki taraftan gizlicebaktrlar.g6
Ak-erkeg'in kadrm dedi ki: "Qadrnmrzrn dibine dtigmangT gelse, (onunla) yalmz savagacak er kigidir, Bagrmrza bir ig gelsegS yalmz baErna halledecek er kigidir!" Krk goro geliyordu.

(555)

Krrk goronun cintinde,

(560)

Kdkgti ile Almambet, ikisi geliyordu.

Krrkkiginin iginden uzun bacakhs Almambet

kol boyu loo y$kseliyordu.

(565)

Eve yaklaEmca,
sepilenmig deri kokan Buuday-bek giizel kokan Ak-erkeg, kapr eqiline grkrp beklediler. Ak-erkeg'in kadrm (qiiyle) siiyledi:

ile

(570)

"Ddrt uzun adtmh Oyrot'txr

efendisinin oflu, hl yakah Oyrot'un laymetli o!lu,

,.1

lii

alh uzun adrmh Oyrot'un

(575) azizkalanrnrn o!lu,

alnn pergemlilot

, piiskiitlti

kuEalsplo2

Kara-han'rn (sevgili) 5u1urt lo3 kaplan (gibi) dolan Almambet!

(580)

selAm vermek bizde yok, sel6m almak sizde yok:

selim size buyurulmuq, " tatay!" feryadr bize buyurulmug, Atrnrn bagm burdur
tam kargrma durdur!"
94. o srrada:
95. ikisi birlikte:

96. gizlice bak-: Krig. srkalap kara-.

Krs. osondo. Kre. Okttd /

ek0ii.
iiy
doo
kelse.

'

97. cfiisman: Krrs. co-o. 98. bagrmrza blr\gelse: Krrg. kOtiinii 9. uain bacakh: Kr-rs. arlsln uzun. 100. kol bovu: Krre.'I(an 6ovu.

l0l . altrn

pbncemfi: Krre. alirn avdar. 102. piiskfflltilusakh: Krre. cok belboo. 103. (sevgili) balir: Krrg. b'oti.

52

Manas Destanr

(535)

Krl-ciren gibi yiirtik atmlB yulanm los Ak-erkeg yakaladr 16 atm baEmt burdu. lo7 Uzun bacakh Almambet 6uru6ulo8 durdu; attan

(590)

indi,lD

da! gibi (yaptlt) olan Kiikgti-han

"Benim atrmr almadr!" diye

kut, attndan inmedi.

Ak-erkeg'in kadrnr gtiyle dedi:

(595)

"Krzrl-su gukurundall0 beyim,

Krtaylardan Er-Agrq, beyim, Bir yrlkryr almrqtr, beyim, Peginden grkrp kovaladrn, beyim, (onu) kagmaya zorladrn, beyim!

(600)

Orada bir atmr tufrnu$tum, beyim! nerede bir boynuz gktl, beyim?

dizinin ig yanmtl 1l kug pengesi

ili-suyu'nun (kenannda) gezinen,,beyim,

I 12

trmrklayan, I l3 beyi*,

orada bir atrm tuffnuqtum, beYim!

(605) '. (610) ' (615)

Nerede bir boynuz grktr, beyim? giinde (bfu) it sahp, (bir) kug sahp, beyim, giinde bir sefer yaparsln, beYim! giinde bir atrm yakalanm, beYim! nerede bir boynuz grktr, beYim?

Zarafetinrr4 neden yok oldu beyim? Uzaktan gelen konulum, beyim, atrm bir durup ben alsam, beyim, iginde bir srkrni mr olur, beYim! O zaman dedin ki K0kg6-han: "De$er bilen Ak-erkeg, krymet bilen olmaz mr?" "Soy-sopunu bilen Ak-erkeg, ne oldufunu bilmez mi?"

106.

l(X. viiriik at: Klrs. buudan. 105. fular: Krrg. gilbrr (Manas,ta: golbrr). -vakala-:
IGrd. karrira-. l07.6urdu: SvirEi. 108. burada: Krg. ugul cerde.

109.attan indi: Kug. attan tiigii kaldr 110. Krzrl-su gukurunda: Krrg. krzrl suudun oyunda.

lll

. dizinin Qi yant: Krrg. taktm. l12. kug pengesi: Krrg. gengel. I13. trrm*la-: Krg. sldlr -. l14. zerAfet: Krg. bey(i)l.

,
Prof. Dr.

-'_.:_.

Tmcer,GBLE{{}ft

(620)

Da! gibi (ulu) olan Kdkgti-han,

eyerinin iizerinde dodrulup attan indi,uS ga&nn kaprstm agrverdi, evin igine girdi gitti. Giizel kokan Ak-erkeg,

(625)

grndrmail 16 tulum(la), gini fincan{ yiik burcundan grkarrp verdi.

Kiikgii ile Almambet-batrr' rn
dniine koyup buaktr.

(ona) bir tulum cralr verdi;

17

(630)

Birisi (arak) koyup verdi, Birisi (arah) sunup verdi,

giizel kokan Ak-erkeg ateEi alevlendirip, t l8 semaveri ocala koydu;

(635)

(igine) ak-kuyruk (adh) gayr saldr;

kaymaktan (da) ahp koydu. kanttan ahp (igine) kattr;
elmadan aldr, Eekerden koydu, cdmert davramp lte gayr kaynattr.

(640)

"Kd,kgti ile Almambet, bu ikisi, sarhog olacaklar!" diye, gaydan verip igirdi. "Sarhog etmeyen gaylan,

(645)

sarhoglu$u giderir!" diye sundu. O zaman Ktikgii Edyle dedi:

"Sepilenmig deri kokan Buuday-bek, giizel kokan Ak-erkeg,

tung ibri$ir2o ahp

(650)

elinizi yrkayrn

nakryh ibri{i121 ahp,

ytiztintizii yftaym! Koyunun semizini kessinler! Uzaktan gelen Almambet'e

ll5.

eyerinin 0zerinde do!rulup attan indi: Krrg. tonkoyrip attan diigtii. I16. Krg. grndlrma: $arap tulumlannda Srngrrdayan kiigiik demir gubuklar. ll7. gini fincan: Krrg. gtrtl giigdk. ll8. ategi alevlendirip: Krrg. ottu cagrp ciberip.

l19. ctimert davramp: Krg. martuulap. 120. tung ibrik: Krrg. kololuu kumgan,

l2l . nakrEh ibrik Krrg. bediirliiii kumgan.

54

Manas Destanl

(655)

kol baflayry durunuz! Konuk ka[am Syuk qadra, ahp vann igeri sokun!" Sepilenmig deri kokan Buuday-bek ile giizel kokan Ak-erkeg, (konufiu g0tiirdiiler), birisi kapryr agnrz2

(660)

dipei diiSekl2s serdi,

(onu) ahp igeri lioydular

Tung ibrik alry eline su diiktiiler,

(665)

nahEh

ibrik atrp

yiiziine su diif;tiiler.
Koyunun semizini kesip soydular, (kargrsrnda) el ba[layrp (divan) durdular. (Yatmadan) yataEmr rsrttrlar,

(670)

ondan sonral2a kaprdan grktrlar. Tan alanp atlnca, giin krzanp grkrnca Almambet diigekten kalktr. Almambet' in kargrsrnda K0k9d duruyordu.

(675)

,Kiirtingii (adh) ata binmiqti;

uzun ayakh Ktirdngii,

toprak sagrp kogturdu. Bahadrr dolan btiyiik Kiikgti,

(680)

altmrg kazr[a bin kulunu balladr. Seksen kazrla sayrsrz kulunu .

suaya koyup balladr. Hangi trsrr hsrapt2s

kesecelini bilmiyor(du);

(685)

hangi ig atrnrnl26 kalabahk yrlkrmn arasmda iiteye beriye dolagtr(lrm bilmiyordu);

koyu yelelil2T tor aygtrlarm alaca beygir ktimeleri iginde

P,-n: 124. onilan sonri: Kris. im. I25. krsrr krrsak: tuu bee.

lfi:lew

Krs' esik ar'

at.

l!Q. iq atr: Krrg.

127. kbyu yeleli: Krrg.

tokir

Kri

tolimak calduu.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

55

(690)

gayet ktigiik i1i 1tro1l28 va61. Kdkgd (bu krsraklara) yakrnlaqrp

geldili zaman,

(bu krsraklar) gaprazvanr2g durdular, kargrhkh tepigtiler,

birinin takrtrs dilerinden aynlmca

ls

(695)

Han Kdkgii bu iki krsrafr kestirdi. Han Almambet-batr'rn bagrm onunla selimladr. 5"6u1131 Almambet-batr bdyle yaptr. Gtin berbat mr olacak, sormadan
Eecer32 iyi mi olacak, sormadan. Krzrl kor (gibi yanan) Oyrot'u

(700)

ahp buraya getirdi. Kiikgti'nitn zayrf (halkrm) yallandrdr, btitiin yurdu zen ginlegtirdi;

(705)

gadrnn tiind.ii$iner33 kadar ya! doldurdu. Biitiin yurdu bay krldr.

Biirkiit

kugunun tepelifini dtizeltti,

ziifiirtleri
Geline serpug giydirdi,

(710)

kocakanya kuyruk yalr giynetti. Han Almambet-batr'rn gece yatacafr yeri zenginlegtirdi Haydar-han'rn alnn tahtrmn <iniinde oldu; giindiiz onun yiiriidiilii yer,

(715)

K6kgti'ntin tistiinde oldu.

Her geyi uygun krldrlarly, g u valdumr3s gelikten yapfilar.

Ktikgti'niin kargrsmda yfiriiyen

krk

qoro (bunu) krskandr.

l?3.

gayet kiigiik iki krsrak: Krg. 129. gaprazviri: Krrg. arkl-terki.

eki biiykiil

bee.

t30. birinin takrtrsr digerinden aynhnca: ikisi birbirinden 6ynhnca. l3l. sebatlr: Krrg. kdk.

133:f,iihflt-iH'kubbesinin
Parga. 13.4.

srnktarrnrn iisr ugranyla rutulan, yukandaki alastan yuvarlak

135. guvaldu:

her geyi uygun krl-: Krg. telegeyin tetis krl-. Krg. temene.

56

Manas Destanr

(720)

"Uzaktan gelen Almambet,

k6fi rden grkary Almambet,

beyimize derikr36 oldu, kukrmrzdan gong137 oldu. Batrr dolan Kiikgti Han,

(725)

6uri1138 iEler yapmasrn!

Uzaktan gelen kf;firi yanmdan grkanp atsrn!" dediler, krk yi[it btiyle konuqtular. Bir gece Han Ktikgd,

(730)

Buuday-bek'ingadrnnda konuk (olup) uyuyordu. Tan afanp atanda, giin krzanp glkanda, Buuday-bek ile kalkanda,

(735) ulu a$asrAk-kryaz, kiigiik inisi Kiik-kryaz

gorolarur yahgilan gelip ak gadva girdiler, dnlerine oturup durdular.

(740)

'
(745)

Ak-kryaz goro dedi ki: "Yukandan I39 gelip kiigtimseyiplaO

krrk gorodan btyiimseyip Tann'mn yiicelttili lal

Efendime denk batrnmrn kadrm

ettilila2 lAlmambet),

Ak-arkeg'in dtigeline
Almambet girmeyi diigiiniiyor!" dedi. Kdk-kryaz adh goro dedi ki:

"Ben de giiriip duyuyorum,

(750)

bagkasr s0yler diye

duruyorum!"

Sepilenmig deri kokan Buuday-bek, o da hamna sdyledi:

"(Bunlan) ben de biliyorum.

(Ama) Kiikg6-han'a stiylersem,

l! il

kensinip. tengsinip.
:

itlr.
hr

F'i

Prof. Dr. TuncerGULENSOY

57

(755)

"Kadtn krskangh$r ile siiyliiyor!" (diye diiqiineceli igin)

sdylemekten vazgegtim."

Kiikgii o zaman dedin ki: "Almambet'i galrnn gelsin! Bu yaptrlrmn cezaslm vereYim!

(760)

(E!er) Ak-erkeg suglu

ise,

(onu da) parga parga kesip yok edeyim!"

Kiik-kryaz adh goro vardr, "Selimiin aleykiim!" dedi, (O da) "aleykiim selim!" (diye cevap verdi).

(765)

"Bu Almambet (adh) batn beyim Ktikg6 ga[rdr!" dedi. Almambet, "(Peki) varayrm!" dedi.
(Sonra) Almambet Haydar-han'a (diinerek):
"

Al'atekem

143

Haydar-han,

(770)

zaytflan may krldrm,l4 fakir halkr bay lcldrm, 145 gadtnn tiindiigiine kadar may krldtm, btittin yurdunu baY krldrm, baglan

kaytttrm, (775) zU$iirtleri bayttttm, kocakarrya kuyruk yaP gidnettim,

!il:.

{l
ij.. ii,:
dir,

geline k e t e 146 bagtattnn, yapacafrm dedi[im vazifemi yapmadrm mr? benim hangi yerimde eksiklik buldun?

(7S0)

Gegenlerde

ti
ihr

$t
1i.

I.:

(785)

ek tengel47 paramr sagarken, lazrl kor (gibi) yanan OYrot'un yiiziinde bir kdtiiliik sakhyorl4s (gibi) giirdiim, ka[anr 6ldiiriildiiEii zatnan, giiziinde bir k0ttiliik sakhyor (gibi) gtirdiim, yalnrz gelen Kdk-kryaz'rn, (bu) Ktik-kryaz adb goronun, yiiziinde bir kittiiliik saklamyor (gibi) gtiriiniiyor' giiztinde bfu ktttiiliik saklamyor (gibi) giirtiniiyor'
olmadrk s6zler149 sOylemig olmah!

143. Krre. al'atekem: Kudretli babam. l$.KrE- mav krl - : Semiz et-. 145. KrrE. bay kil - : Zengin et-. 146. KrrE. kefe: Serpus. 147 . KrV. ak teneei Giimiis sikke. l48. yaiumde birXtttiiliik sakla - : Krg. iingii bozuk 149. olmadrk sOzler: Krrg. ongor Eumduk kep.

kiiriin'.

58

Manas Destam

(790)

Hayrrh 162l5o olursa, gelir sana sOyferim:

y:rman sdz ol'ursa,
oradan tlteye giderim, sa! seldmet ol, derim

(795)

dert etme, sa$rcakla kal, derim!" Kaplan (gibi) dolan Almamber, Krl-ciren adh atrna bindi, hl zrhrru giydi, (atmm toynaklanndan) ombo-dombu (diye) sesler grkartrp, (atrm yaydan fulamrg) ok gibi selirtip gitti; yegil otlarla kaph lst (yerlere) girdi, dar gegitlerden grktr,
Han Krikgd'niin gadnna

(800)

'
(805)

vanp attan aga[rya indi,

Eizf,icetsz (igeri) eirdi. Daha 0nceki (her) geliginde, Almambet gadra her giriginde, gorolar hayktrorolrl 53 ayafia lcalkartar &, beyleri bu K<ikgri (de O'nu)

(810) , sa! tarafina oturturdu.l54

Kaplan (gibi) doSan Almambet, sel6m verip (igeri) gidi. Ayala kalkan goro yok(tu); oturacak yer veren treyl5s yok(tu).

(815)

"Sel0miinaleykiim!" dese, "Aleykiimseldmlf' (diyecek) yok(tu). "Aleykiim" ile igleri yok(tu).

Orada oturan Han Ktikgd uzafim$ oldu$u ayalrm toparlamadr,

(820)

yrmulu gdziinii agmadr. Kara Han'rn balast, kaplan (gibi) dofan Almambet,
igte o,ateEin baqrna, bu ocalrn kargnrna oturup kaldr Almambet.

150. hayrrh sOz: Krg. cakErluktuu kep. l5l. yegil otlarla kaph: Krg. kdktiiii. 152. gizlice: Krrg. giptep. 153. haykrrarak: Krrg. duu dep. 154. sa! tarafina oturtup: Krrg. ongdolop oltura berigi. 155. bey: Kug. tdrti.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

59

(825)

Qorolara baktr,

yiizlerinde kitttiliik saklamyordu, g0zlerinde kOtiiltik saklamyordu.

Ak-kyaz goro gdyle stiyledi:

"Bugtinkti aldrlm sana iyidir,

(830)

verileni bana iyi "At gerek olursa, at istesin!" diye, siiyledi, "Giyecek gerek olursa, giyim istesin!" diye siiyledi. "Bagka ne alrrsa alsrn!" diye, sdyledi, 'Diledi[i her geyi alsrn!" diye, s0yledi. O vakit Almambet giiyle cevap verdi: "At(rmr) kogacak yeri(m) yok, donumun yamanacak yeri yok, bozamn iEi bozulsun ktitii kigi yanlsrn!

(835)

(840)

(845) "(Ey)
rl rl

at bana gereksiz, don bana gereksiz!" dedi. Y ere arkrterkirs6 gizdi, brgalr ahp kruna koydu. ApEr 1*u1ul57 bulunan K0k-kryaz dedi ki:
sen uzaktan gelip hava atanlss krrk goroya caka satan

Tann'nm beyim ile

yiikseltti!i

denk ettilirse

ii,

l'

tek bilinen Tann'ya

(850)

(hig) Eiipheyle bakmadrn mr? inat 16l efendim var idi,

efendimin inadrru

ls

(855)

ahp g6tiirmeye geldin sen! Ak-erkeg'in kadmmr istedin, (kendini) sana vermedi mi? (sen) mutlululu iildiiren yiSit bir eftssint"r62 Almambet (bu sdz iizerine) gtiyle dedi: "Tann istedi, ar[aml63 yok, Kudret istedi garaml64 yok:

arkr-terki: Caoraz. 157. asaEr tarafta: Krgi fiimiingii cakta. 158. hiv-a at-: Krrg. b66diisit-." 159. denk et-: Krrs. Oddsii-. 160. q0pheyle baktradrn mr?: Krg. tarbaybr? (: bu delil mi; igte bu ya!). 16l . irnir Krrs. oolukma (Manas5ta : ulukmil. 162. Krg. ekE/ake: Amci "yagqa biiyiik erke!-e hitap tarzr".
156. Krrs. 163. 164.

Krr[. argam: Qaresizfikl Krg. gara: Qare.

"

60

Manas Destanr

(860)

veriverin burayal65 araktant"166 Arak ahp geldiler. Kaplan (gibi) dolan Almambet
be$ kadehl67 dolusu igti.

O zaman KOkgii dedi ki:

(865) "At gerek olursa, Almambet

at iste al!" dedi; "Elbise gerek olursa, elbise iste al!" dedi. Almambet b_atr Eunu sOyledi:

(870)

"Ben at istiyorum, (bir de) giyecek gerek bana!

damgahdanl6s begi yot beyli alagal69 (donlumun) giizeli yok: amnmqlardan altrsr yok,

(875)

(8S0)

aldatmak igin, yulaflTo yok! Almrq idi qeref ile altmrt dokuz mal ile, yemletin yalnrz yetmig batman nanl7l ile, kogturun yalnrz ala galbtrt cas172 ile geldin yalmz sonbahardaki hafif serinlikh173 gtiz ile krk adam boyun var idi, (fakat, bir) ince kuyruklur14 taynyok idi,

'

Tekegi'nin terlemeyen

175

altm bilek, baktr toynok(h) (atr)

(885) Ktik-ala'yr ver bineyim!

Kttk-kiibit (adh arhrm) ver giyeyim! Kara samur katpafiI76
baqrma versin gegireyim!

dkgesi yiiksek kdk cekeyilTT ver,

165. 165. 167. 168.

kad6h: Krs. tmr. dameah: Krri. beleeliiii. 169. beylialaqa: Krrg. 6el alaga (= bir at donu).

veriverin buraya: Krrg. kele. Krrs. arak: lcki- rakr.

l7l.

170. vulaf:

172. Krig. ala galbrrt cas: Yer yer kann erimesinden olugan agrkhk; bu agrklftlann ortaya l73.ionE'ahardaki hafif derin"lik: Krrg. kongur salkrn. 174. ince kuyruklu: Krrg. krl kuyrukl 175. terlemeyen: Krrg. terdebes. 176. samur kalpak Krrg. kig telpek. 177 . Kvg. kiik ceke: Bir gegit krymetli ayakkabr.

Krrg. nanl<Fars.): Ekmek.

baslansrcr.

Kris. sulfiu.

c*nEr ilkbfiann

Prof. Dr. TunceTGULENSOY/

6l

(890)

ayalrmagegireyim! "iste!" diyorsan, istediklerim bunlar! "Dile!" diyorsan, dilediklerim bunlar! Ktikgii (de) kalhp Eunlan stiyledi: " 11111-";"178 atrm pek gok,

(895) sarr alaca

atrm sayrsrz, hangi, hangi Kdk-ala, hangi, hangi sar'ala(yr istiyorsun?)" O zamanda Almambet-batrr qdyle dedi:
" Gdfisiimde carum

bir",

dostum,

(900)

'A[amda dilim bir" , dostum! yularhda179 mahm bir, bohga iginde elbisem br!
sdylemeyince bilemezsin, (bohgayr) agmayrnca giiremezsin

(905)

en baqmdan stiyleyeyim!

(910)
i

Tekegi-mergen geng idi, Tekegi, Lu1u180 tay idi, Konurbay o6urtst krr182 (at) idi, iiteki Tekegi'nin terlemeyen Attm bilek, bahr toynak,ts3 yiiksek da! yaylasrnda dolmug 184 Kiik-ala'm,
K0k-ala'ru ver! Bineyim! Kiik-kiibii'nii ver! Giyeyim! "Rica et!" diyorsan, budur istelim!"

il

{tr

,s

lall

(915)

ffl.
ili!.

O zaman Kiikgii gtiyle cevap verdi: "(Ey) uzaklardan gelip hava atan, krrk goroya caka satan,

ni

,i
1t!

Thnn'nm yiikseltti!i beyim ile denk ettili

ffi,, t.n

(920)

ffi

ti
iii
iir ij'

Kdk-ala'yr bu diliyor, (o atrn) lagmr sana kim verir? San-ala'yr bu istiyor? (o atrn) budunu sana kim verir? (atrn) bagrna kamgr (vurun) tirkiitiin,

Krg. kdk ala: Agrk mavi benekleri olan, kiil rengi kula.' 179. yularh: Krrg. oktoluu / noktoluu (<Mo!olca: nokta). 180. Krrg. kula: Dayamkh, yiyecek hususunda kanaatkdr at.
178.

l8l.
182.

obur: Krg.sorgok.

rengine galar beyaz.). 183. bakrr toynak: Krrg. ces tuyak. lM. yiiksek da! yaylasrnda dolmug: Krg. mustakka tuugan.

kr: Krrg. gal (: Kiil

62

Manas Destanr

(925)

yakasmr srkr yakalayrn!

"Qrk!" deyipce, it (gibi) gider,

Almambet, (bu) Kalmuk neden gitmez?', Almambet duran araktan beg kadeh igiverdi,

(930)

sonra kalkrp qunlan siiyledi:

"Ar!r bir atan Kambar-han,

yakrn atan Haydar-han,
Haydar-han'rn balasr,

(935)

deliqik dolan Er-Kdkgii, (e[er) vermezsen, kahrol!185

Haydar-han' rn Kdk-kiibti(sti) heybende duruyor mu?

uzaktaki kigiler hissediyor, yakrndaki ki giler gtiriiyorlar,

(940)

'Verdim!" diye, alzrndan grkarsana!

Kara samur kalpalrn

heybende duruyor mu? Ben alsam onu olmaz mr? Ben giysem onu olmaz mr?

(945)

Kiikgii o zaman qtiyle dedi:

"Uzaklardan gelip hava atan, krrk goroya caka satan, Tann'mn yiiceltti[i benim ile denk ettifi, K6k-ala'yr bu (kiqi) isriyor,
(aun) krgrnr sana kim verdi? Sar'ala'yr bu (kigi) istiyor, budunu sana kim verdi? "Qrk!" deyince, it (gibi) gider. Almambet, (bu) Kalmuk nigin gitmiyor? Uzun ayakh Almambet giiliimseyerek gOyle cevap verdi:

'
(950)

' (955) . .
(960)

"Atanln mezan, it Kiikgii!

Sakahn dolsun bit Kiikgti Kaburgandaki bitler duysun, Hep birlikte havlayan itler duysun! Atanln mezan, it Ktikgti! Sakahn dolsun bit, Kcikgd! A!il a[rl koyununu it bassrn, kal!.

185. kahrol!: Krrg. beren

hof. Dr. Tuncer GULENS'OY I 63

(965)

ap$ aranr bit bassrn! Kebigini 186 dikmezsem,

senin kocakanyrl8T ripmezsem

krhcm yere gakmazsam, yeni gelininle yatmazsam,

(970)

kaprsrmntokmafrm,l88 krhg ile koparmazsam, t dt d g dliitsg b oz g adv rn yamagtan agalr 190 diigtrmezsem, kendini be[enenl9l erlerini, kamgr atarakl92 (avr; taksim etsem, "Almambet" (denilen) adrm kurusun! Ulu kran kiigiilti,

(97s)

kiigtik krzrn biiyiigii, (onlann) ortasrnda bulunan

(980) altr yagrndaki Ktirpii-can'r
ince bile$inden 193 tutmazsam MANAS adh beyime

av etinden hediye vermezsem,lg4

(e8s) benim Almambet (denen) adrm kurusun! Kna cele'yi195 P"rlO almazsam

Uzun c elka' yr sarmazsam, benim "Almambet" (denen) adrm kurusun!

itkbahar merasmdaki yrlkrnr,

korkutup kagrrmazsam,
(eeO)

gay yatalmdaki yrlkrm,

siiriip gdtiirmezsem, DAVULBA$'rma196 vurup,

gilmardan'r galmazsam,

benim "Almambet" (denen) adrm kurusun!

186. Krre. kebic: Pabuc. 187. koc"akan: Rrre. keinoir. 188. tokmak Krrel kiincdk.

189.

iiztk'iin birleqti[i yerin bir pargh fukansrndan sus. 190. vamactan asaEr: Krs. tiis. l9l . kendiiri beEbn"en: Kfre. eikimsieen.
ile

Krg.

tOtOgd: Krrnirzr ve bayaz keee parQalanndan dikilen, obanrn drs tarafindan tuurduk gegerek obayr kufatan qerit qeklindeki

133:,igfi,,3ff?i#"jlff:'fl
ln.Cy llb.
ranrran rp.

etsem-: kamsrga senep

krl

-1=

L"*n'ra

g<ire paylaqtrr-).

etinden lediye'ver-: Kug. soogatka karmap ber-. l95.,Krrg. cele: Ugldn iki kazrliballlnarak gerilen, taylan ve buzalrlan ballamak iginkul-

Krrg. dobulbag

doolbaE: Ahcr kuEla avlanrrken kullamlan kiigiik davul.

64

Manas Destanr

(995)

YalvartrpvermedilinKdk-ala'yr
(senin) altrndan ahp binmezsem, rica ile vermedilin Kdk-ala'yr, siiriip grkanp binmezsem, benim "Almambet" (denen) adrm kurusun!

(1000) Sa!-esenle7 ol Ktikgti sa! ol! Y"*in198 senin boynuna, ben andrmdan kurnrldum! "

Krl-ciren
(1005)

Kaplan (gibi) dolan Almambet, (adh) atma bindi,

ktl

ztrhmgiydr,

Almambet (atmr) siiriip grkrp gitti. Kalabahk Naymanlann (bulundufu) pek gok gadr(lar arasmdan) "Kadrini bilin!" deyip alan pek gok 199 Nayman yurdundan

(1010) "Qok giizel!"2m deyip alan

Kara-gag'rn gadrnnda

Ak-erkeg sagrnr ykryordu.

Ersiz kalan Kara-gag'rn
digleri krnlmrg2ot iO'.

(1015) (Fakat) giinlii uza$r gtiren2uidi.

Qadrnnda sagmr yrkayan

Ak-erkeg'e gOyle stiyledi "At, basiretli dost igin nedir ki?

elbise, basiretli2o3 dost2& igin nedir ki?

(1020) Kara-han'm balasr kaplan (gibi) dolan Almambet kalkmrg gidiyor."

Giizel kokan2o5 Ak-erkeg,

nwndiliyiM

197. Sa!-esen: Krrg. kog

198.

yemin: Krrg. ant gert. 199. pek gok: Krg. oorgun kdp. 200. gok giizel: Krg. ogolo suluu.
diqleri krnlmrE: Krrg. tiEi ketik. 2@. gdnlii uzalr gdren: Krrg. g0nlii cetik (Manas'ta : qetik). 203. basiretli: Krrg. ayar (KS. I,63). 204. dost: Krrg. ayag (KS.I, 64). ?-05. giizel kokan: Krrg. buruksuugan (Manas,ta: buruksurgan). 206. Krrg. mandili: Kadrn baE iirtiisii.
201 .

kuna.

Prof. Dr. TuncerGULENSOY/ 65

(1025) ahp bagrna giydi.

Sagmrn sa! tarafim alarak

gtiziintn sa!

tistiine2oT gevirdi.

Sagrmn sol tarafim alarak

giiziiniin sol iistiine gevirdi.

(1030) Altrndan

sag ballanm bir kucak kuymfuna ay tol<a takn; Giimiiqten sag ballanm bir kucak

kuyruluna

giineS

toka taktu.

it yavrusu gibi titreyip, (1035) kurt enili gibi uluyup,

giiliince, kiirek gibi digleri parladr krmrldayrnca, misk gibi kokular sagtr, taze kuzular gibi2oS 1o1o16o209

" solango|r2lo "* t s1e16u2ll (1040) Han balasr Ak-erkeg,

qimdi egile grktr. Almambet gibi batrnn

yolunu L"sstsk2l2 Ak-erkeg (ona) giiyle siiyledi: (1045) "Selim demek sizde yok, dost! selima karErhk vermek bizde yok, dost!
atrmn bagrnr buruver, (sen) bu yerde duruver! Ben beyime gideyim,

(1050) Kdk-ala'yr isteyip giireyim! Kdk-kiibti (adh arhr) isteyip giireyim!

Gitsen dahi, Almambet, Kiik-ala'ya bin de git! Gitsen dahi, Almambet,

(1055)

sen dahi

Kiik-kiibti'yii

giyin de git, Almambet!"

Atrmn baEmr burdu, Almambet, 61sh2l3 yerde durdu. Ak-erkeg gadra gelip girdi:

20l. gdztiniin sa! iistii: Krg. ong geke. ?fi. taze kuzular gibi: Krg. iag kozuday. 209. Krg. torol-: Biiyii-.
210. Kng. soganguk: Qocuk doEurmamq kadrn. 2ll. Krg. orol-: Qele gekline koy-. 212. yolunu kes-: Krrg. astrnan krya bas-. 213. ttteki: Krg. ogo.

66

Manas Destanr

(1060) Er Kdkgii beyim, ey! Erli$in vardr,bilgin yok, higbir geyle il'gin yok!2ta (bir) at yiiziinden dostluk bozulur mu?
(bir) don yiiziinden dostluk bozulur mu?

(1065) Ktik-ala'yr sakrnayrm! derken,

ktip yrlkrdan oldun, Bir yrlkryr sakrnayrm! "derken, oldukga gok2l5 (attan) aynldrn! giin sayarak otursam,

(1070) 1iip216 sayarak otursam, Almambet'in geldili aydan bugiine kadarken,

Almambet gidip vannca, kaprdan grkarak baksam (ki), hay v a n me I e kl e r i min hepsi,

(1075) can meleklen'min hepsi, (Onun) peginden g*mrg gidiyor.

Bugiin ayrn yedisi, yann ayln sekizi,

Kdk-ala'yr verrnezsen, (1080) Senin soyun-sopun2l7 1u6to1run2l8

bugiin tath siizlerle avutarak2l9 (stiyle) burada kalsrn! Yarrn aym sekizi,

sekizinde bir gadrnndan siiriip grkannca, yldrzm baganp almrEtrr, (1085) yrldzm sa! omuzuna koymugtur!

Da! srtrm22o dolagmcaya kadar,

_bel gibi krzrl sOltit biter
I
I

bir egin Tann (sana) yardtmcrdr:

gadumr(n etrafint dolagrncaya kadar,

i&

(1090)

gadrr gibi krzrl sOliit grkar

Koca Kldrr22l (sana) yardrmcrdrr! Bashlm yer bak olur dayana[rn tek Tann'ya cakz2 olur!
Kaplan (gibi) doEan Almambet,

216. Krg. fiin': Gece (Noc Bu krilime Tiirkiye Tiirkcesinde unirtulmus. yalnrz tiine- (<tiin+e-) 218. Kahrol!:-Krrs. becen
v-e tiinek (<tiin+e-k) kelimelerinde ^-_ . 1080. soyun-soDun: Krs. tiiokii. kdk olaralikalmrqtrr.). 217

3li: lililltd J"tf;,'i*lx#lf,lg:

estengke menen ising cok'

219, tath stizlerldavutarak: Krre. aldao soolao. 220. daf srrtr: Krrs. bel avlanal 4l . Kne. Krdu : fhzrr (al6yhissel6m). 2n.Krr[.cak: Yiin.

kil!. '

Prof. Dr. TuncerGULENSOy I 67

(1095) tath s<izlerle avutarak (siiyle) burada kalsrn!"

O zaman Er-Kiikg6, (sen) giiyle dedin:

"Kdk-ala'yr vbremem,

Kdk-kiib'yii iirtemem, gidersen, riziin gidersin!"

(1100) Ondan sonra Ak-erkeg cevap verdi: "Kdk-ala'yr sakmayrm!" derken,
gok yrlkrdan oldun,

"Bir yrlkryr sakrnayrm!" derken,

oldukga gok (attan) aynldrn.

(1105) Rica edip verrnezsen Kdk-ala'yr,

altrndan

alr

Almambat.

isteyince verrnezsen Kcik-ala'yr, siiriikleyip grkanr Almambet, avuglanru birbirine vurup223

(1
1

10)

krgrm yere koyup224 (oturursun!)" O vakit Er-ktikgii, (sen) q6yle dedin:

"Kiik-ala'yr (ona) verin!

Kdk-kiibtt'yii giydirin! Almambet'i ahp getirin!" Qorolar2s gelip dediler ki: "Almambet (adh o) Kalmuk, sarhoq oldu, bir dikigte beE @ardak) igti, daha sonra beE daha igti, ata binerken beg daha igti,

(l I 15)

(1120) Almambet (adh o) Kalmuk sarhog oldu! (bir) k0knar'rn226 gtilgesine

yatrp kaldr Almambet oradan kalkrp gelir." O zaman Ak-erkeg dedi ki:

(1125) "Bu txiyle Kalmuk de!ildir!"

(Qadrr) kapsmr agrp baktrlrnda227 Ak-erkeg, Almambet gekip gitmigti "Ktik-ala'yr ahp getirecekler!" sanmrgtr; gok beklemekten usanm4tr Almamhit.

223. avuglannl birbirine vurup: Krrg. alakanm gak koyup.

?#:

226. kitk-nair: Kre. Eareav.

[lif'"ili[!

feJw'

xoe.'xiitiit

cerge tak koyup.

2Z7.Krg. bak: ffaf.

68

Manas Destanr

(l 130) Kdk-ala'yr

ahp getirmeyince, Krl-ciren (adfr) atrna binip, Manas'tn yamna gitmigti. Yakup'un ollu er Manas,

o gece bir diig gtirdii, ateg etrafinda pek gok giE gtirdii.

(1135) ertesi sabah kalkrnca, gorolanm ga!u&: "Kuk'ln bagr Kr!il'rm! B oz-golok' a binen Qabay'rn!
Yedi-su'da yemek yiyen

"

(1140) ey, srrta atrlmrq olan (palto)228 Slrgak'rm Kiik-gebig' e binen Sereg'im Kutunay'rn Kuu-cigit, kurnaz $un-cigit!

kak[(lii) Yag-uul, (l 145) Bay'rn ollu Bakay'nn! Ak-balta olluBolot'um!

da[rmk
B

eyke gorom, Cayzan'rn!

- s ti

Ak
(

ii

k'tin229 balasr!

l50)

DaS(lar)rn Biirkiit-batrr' tm 2s, su(lar)rn Sazan-batlr'tm231

yeniden232 atrlan Kan-keldi'm feldket getiren 233 Can-keldi'm

Iraman'rn lrgr-uul Yrtrlam y.rmayan,

(1

!234

155) bozulam diizelten,

tu6t 6i1623s Acrbay! Kene'in ollu Ken Canbay, alolh dolan Er Qanbay ! P11s1236 kara T0liig'iim!

srta atrlmrg olan (palto): Krrg. celbegey. 229. Krg ak-stiOk: Asilzide. 230. Itug. Biirkiit Karakug. 231. Krrg. Sazan: Sazan bah!r..
?2,8.

?32. yeniden'. Kug. kayta. 233. fel6ket getiren: Kug kara coltoy. 234.Krg. rrgr: Kahramanhk destam s6yleyen; gAir. 235. tatb dilli: Krg. cat* tildiiii. 236. falct: Krrg. tOlgiigii.

Prof. Dr. TuncerGULENS0Y

69

(1160)

krk goronln biil6g'tm!238' Kazak'tan gelen Kolmon-bet, Klrglz'dan gelen Calman'bet! Kdfir ile Miisltiman segme239 kvan'lar?&
Hediyem23T

(1165) elim ile yurdumdan segilmiq yilitler Karabaytr24l Kazanat

hepinizde zzamat242 gece tilkinin izini bulur yamlmadan
(1

170) taylak'rm243 gzzl'um, Tdriikiiy

karanhkla

karsak'rn4 izini yamlmadan

!

bulan

Kaplan' rm, t aylak' wr, Ennl'um

Atakem YakuP-baY'a siiYleYin!

(1175) Ben ateg etrafinda Eig gtirdtim, Ben gok giizel (bir) diig gOrdiim
Etini ikram etsin! Krmram ikram etsin!

Diig(iimii) Yoran kiEiYe

(l180)

ben miijdesini vereyim"! dedi.

Bozulam diizelten,

Yrrtrlam yamayan, Tath dilli ActbaY (ata binip) y0nelip (1185) Yakup-bay'a geldiler. "seldmiinaleykiim Yakup-bay, atam!", "AleykiimselAm AcrbaY, balam!"

Altrn tahtrn iistiinden

Yakup-bay agalr indi, Bagrnda kalpa$r yok bag agrk, (1190) ayalrnda kepig?as yok yahn ayak tisttinde gepkeni Yok gaPansrz

indi ocak bagrna, Bu ocafrn kargrsrnda

Yakup-bay

oturuYordu.

237 . hedry e:

Krg..iibiil gii.

238. Krg. b0l6g;Ozel iyn; diEer. 239. weme: Krg. (mecazi) kargap algan. 2n.KIiq-. kran: Cevik. qiilesen.

Ul

M2. Kfis. azamat : Azamet. 2A.KnE. tavlak: iki vasrna sirmis zm.rrE ka'rsak: Boikri tilkisi.
245.

.KEE. karabayrr: SaftanTtirtmen atr ile adi attan dolan.

deve vawusu.

Krg.

kepig : Deri gizme.

70

Manas Destanl

(1195) Acrbay gora gdyle dedi: *Melek gibi beyime

belge verilip kalmrgtrr,

azametli beyime igaret verilip kalmrgtrr!

(1200) Beyim Manas bu gece ateg etrafindd Eig giirmiig, gok giizel2a6 Oir) diig gdrmiig, "Etini (sofraya) getirsinler,
Krmrzrm ikram etsinler!" dedi.

(1205) " Diig yoran kiqiye (hediye) vereyim,

dtigiimii do!ru yorarsa! "dedi,

Okt&47 dan seqme mal vereyim Bohgadan segme don vereyim, dedi.

Diiltinii kiitii yorarsa, (1210) O$lu gider Urum'a krzr gider Krnm'a!" Acrbay yenidbn2as Manas'a diindil: *Atekeme sdyleyip geldim!" dedi. "Etini sofraya koyacaklar, (1215). Klmrzmr ikram edecekler!" Batu Manas ayala kalkarak
"Agrn kapryr! diye, stiyledi.
Manas-han evden grktr.

Ak-kula'ya (L220) " udalasr yiiksek,2s0 sai.nst algak"

Sabrrsu
doPan2a9

cesur do !,an25 I Ak-kula'ya; krsa yeleli, oldukga zayf rlgigekici Ak-kula; higbir attan geri kalmayan,

(1225) ayalrna yuvarlak

no7252

gaktrmayan,

(iEte bu) Ak-kula'ya bindi.

Bu Qinli ustanrn

(bir zamanlar) zahmetle yaptrfr;

tu Rus ustamn (da) 2fi.9*.

A7.Krg okto: Yular [< Mofolca: nokta].
?!!. cesuidoian: Kug. dktdm fuugan."
?5l2. nal;

giizel: Kug. ogolo (KS. II, 58?: ogolo ele gakgl: gayret iyi).

24E. yeniden: Krrg. kayta. 249. sabrrslz doEan: Krrs.

tikiim tuupan. 250. crdalasr ytlksek, siEnsr alcak: Krrg. iirkiipii biyik, ceeri bas. Krrgltuyak.-

(1230)

daha

bu

iyi yaptr[r; Kalmak ustanln,

mrnltryla garkr stiyleyerek yaptrlr, pistonlu

tiife[in253 sagmast 6o7r,*ron254

(1235) pt11"2ss mermisi erigmeyen; Ustiindeki Ak-olpok adh ak zrrlu giydi.

K0rniir bu lunmadrlrndan
su

iginden gegilmez srk orman256 yok edilen257 / at' a258 su yetmedi[inden,

(1240) sdluk prnar2se kuruttuklan;

e$eler dayan madr$rndan, otuz e$eyi diizledikleri; krgl* vaktine kalanda, karrn ya!1260 ile bumban

(1245) en iyi (adamlann) gelip sardrklan;

yazhk vaktine kalanda yeqil,26l srk ve yiiksek262 otlara.yaydrklan giiglii dursun diye,
insan karunr

(1250) sivrisinek263 hortumu ile katrp

(su verdikleri) krhcrm beline kuEamp,

Yakup-bay'a (dofru) seyirtti. O'nu gtiren yurt halkr, "babasr Yakup-han'r mr iildiirecek,

(1255) ya da anasr Qakan baybige'yi mi?" dediler.

Yurdun biitiin insanlan, Manas'rn peqine diigttiler,
vanp Yakup-bay'rn gadrnna girdiler.

"Karlrtrkh her yere bat'ayak26 koy!" dedi. ttfek Krrg. barang (<Fars.). 254. sagmasr batmayan: Krrg. ogl patmagan. 255. Krrg. kelte: Bir nevi eski zaman tiifefi olup, Semetey Bahardrr'rn tiifelinin adr da "Ak Kelte" dir. 256. iginden gegilmez srk orman: Krrg. kdngkd tokoy. E7 . yok edilen: Krg. coyulgan. 258. Krrg. sufah Hayvanlara su igirilen yer, yalak. 259. prnar: Krrg. bagat. 260. kann ya!r: Krg. kazr.
?53. pistonlu 261. yegil: Krg. kOk. 262. sft ve yiiksek: Krrg. giber. 263. sivrisinek: Krg. girkey. 264. Krg. bat'ayak: Kadeh.

72

Manas Destanr

(1260) Bat'ayak'r igti. Fatiha o1u6o265'

Fatiha tamamhnsrn, oturunuz!" dedi. Sonra.Manas (gunlan) sdyledi: "Elim ile yurdum var, (bir de) segme erenler266

(1265) Kafu ile Mtisliiman

(hepsi) segme krranlar26T melekli dziime belge verdi bir agikl2ot (azbeline) dziime

(1270') ikaz verdin tiziime!

gece yafip diiE gtirdtim, gayet iyi26e diig giirdiim diigtimii do$ru yorarsan,

okto'dmt segme mal veririm! (1275) Bu Krtay ustasrrun

zahmet ile yaptrfr, Bu Orus ustasmrn

'

diigiinerek yaptrgl,

pistonlu tiifertin mermisi batmayan

-. iistiimdeki

(1280) kelte (tttfepin) mermisi defmeyen,

Alglpok

(zrrhrmr)

bunu goztp2To vereyim ben! diigtimii 166i271 yorarsan

ollungiderUrum'4 (1285) krzn gider Knm'a,

bagrm koyun gibi keserim,

kamm su gibi dtikerim!" lgki igerken yedi$i et ile

igtifi krmrzr kusup grkardr. (1290) Buyurttaki insanlar (gok) korktular. Yolu iyi olan gtisterildi; yagr biiytik olanlara niyet etti:
battr dofan er Manas, has g elilcten2T2 1t1"tnt
255. Fdtiha oku-:

266. secme erenler: Kre. ekceo alean. 267. seqme kuramlar: Kirg. tialgap-algan krran.

Krs. bata krl-.

TQ.elypt iyi: Krlgl Ogolo zlu. cozuoi lllrs. ucrD.

271 .

268. isikar: Krrs. Avan-

gaksay.

ktittii

Kughizrili.

2i72.has gelik: Kug. kara bolod.

Prof.

r)r.TlEclh.nwl?l

(1295) tutup yakaladr saprndan,

gekip grkar& kmmdan; atasrna iinden saldrrmaya niyet etti. Bozulam diizelten, yrrfllant yamayan,

(1300) tath dilli Acrbay,

Acrbay ayala kalktr. Beyine bakarak giiyle dedi: "dla-da!'r ag, beyim, alar su273 ili'yi geg, beyim,

(1305) deniz (gibi) ili'ye ulramadan geg, beyim, detuP14 fii'ye dal, beyim! Diig'tinii siiyle duyahm beYim
Diigiiniip bulahm sevinci, beyim! Olse de Acrbay iiliir, beyim! (1310) (diiEii) yorsa da Acrbay yorar, beyim, Korkan yurdun yiirefi, bir hopladr, (bir) durdu (Ondan sonra) Manas gunlan stiyledi: "Ak-kula' ya binmiEtim,

s'

F
f;'

(1315) gece yatarken diiEiimde Ak-taygan' r cetelep2T, Ak-gumkar' r bdpi)16p276

Ben sefere grkmrEtrm,

ffi
#
,r.il

Kolumdaki Ak-$umkar,

277

ti

(1320) Ak-qumkar'tmr ugurunca,

kanath bilinen kuglann hePsi ayalrmrn dibinde kmldt (bu) ne demek oluyor? Ardrmdaki Ak-taygan,

(1325) Ak-taygan't sahnca, d6rt ayakh kayberen278

ayalrmrn altrnda tiliiP gitti, (bu) ne demek oluyor? Acrbay gora cevap verdi:

273. akar su: Kug. agtn suu. TI4. det'tn:. Krg. tereng.

/76.KrE. biiptiliip:
277 -

275

. Kts.. ceteleo: YedeEe altp.

ak-sumkar: Ak sunsur. iZS. kay1ereni Krrg. Kayrp eien

Kri.

Ahcr-kugu trtipii btipii diye ga[[mak'

hdmisi; bu gibi hayvanlann genel adt.).

kayberen

kayrp (=DaEh gevig getiren hayvanlann

74

Manas Destanr

(1330) "Ala-da!'r agayrm, beyim,

ili suyunu gegeyim, beyim, Deniz (gibi) ili'ye u[ramadan gegeyim, beyim 'Hikmet' deyip sdz279 s0yleyeyim, imah sdz28o siiyleyeyim,
(1335) kinaye ile sdyliiyorum2sl
Ak-taygan'mr cetelep,
Ak-$umkar'mr bdpdldp, Sen bu sefere grksan, kolundaki Ak-Eumkar,

(1340) Ak-qumkar'rm ugursan, kanath biitiin ku$larm hepsi, ayalrna gelip knlsa, babasr ile baban denk, Fitiha'sr ile Fdtiha'n denk, (1345) krymetli Han'm balasr
gadmna konuk olacak mr?

ardrndaki Ak-taygan,

Ak-taygan'r koyversen dtirt ayakh kayberen'm

(1350) (aya[rmn) alhnda dliifii ' buburt ile baban denk, FAtiha'sr ile Fdtiha'n denk,
krymetli Han'rn balasr
peginden cesaretlenen

delil mi?

(1355) Diigiinii do!ru yordumsa, Aceke'yi yarunaal!&

Dtigiinii yanhg yordumsa, Aceke'nin bagmt all8 Tath dilli Aceke'm

(1360) bildim mi (senin) diigiinii?"

O zaman Manas bunlan siiyledi: " Konguroolu-bay'rn (o$lu) KoE-abrg, biriniz aya[a kalkrp da, Ak-olpok (adh) arhrmr ahp,

279. sdzl. Krg. kep (< Fars.). 280. imah siiZ: Kue. candlrinaktuu keo. !!1. kindye ile s0yTiiyorum: Klrg. canrlitatrp dagr aytam. 282. vanrira al: Krie.haslnsa al] 283. Sagrnr al: Krrgl baEin ft.

hof.

Dr. Tuncer GULENSOY

75

(1365) Aceke'nin iistiine,

ahp vanp giydirin!

Aceke'm gelsin Yamma!" dedi' Aceke oldu$u Yerden aYafa kalktr,

DOKaZ DEFA BaLDUK URdu284

(1370) Manas-han'rn
6ntine285

gidip oturdu. O zaman Manas qdYle sbYledi: "Bozulanr diizelten,

yuflaru Yamayan (1375) tath dilli AcrbaY

ferigteli dziime,
belge verdilini belli et telkin verdi!"in belli et!

olacaklan Oziime telkin verdifini belli et!

(1380) Dort artgtuu?86 Oyrot'un,

Aziz-han'm balasr,

kil-yakalig7 Oyrot'un
#

krymetli balast, altm aydar' 1t 288 gok belb?iii'liFe

ii, ti
,l

,rtr

(1385) Aziz-han'rn balast Kara-han'tn 6o16' 3Y290

kaplan (gibi) do$an Almambet yiiziinil bize geviriP ruhlan bu Yana gtinderdi!

(1390) halk (buraYa) geliYor,

diigman gibi geliYor

hayret! diigmanhlrm bilemedim. Gdlde Yatan ktiP Yrlkr,

ktiP Yrlkrmn iginde

284. 285. 286. 28?. 288. 289. 290.

Krre. bulduk ur-: (eskiden) Tam itaat gOstermek. tiniiie: Krg. aldrna. Krg. Angtuu: Geniq admb. kll yakah: Krrg. Krl-cagaluu. Krrg. Aydar: Pergem; (erkeklerde) lag iirgiisii. Krrg. Qok belbd6: Sagakh kugak. Krr!. iots: "Bir yagrnCa deve yavrusu" demek olup "okEama" siizii olarak kullanllu.

76

Manas Destanr

(1395) atasmrn Fdtiha'sr,

no

ut1u29l yaranidr

ukum ile 1v16v4'uP92

Kambar-boz'un aygrr siir0siinden

Qifter gifter2e3 ahp gelin! (1400) Bu atekem Yakup-bay'r oniki kulag ip ile bir baflaup getirin. kurban kesilecek atr g'iittiriip koyuverin !

(1405) Birini ahp getirin!

Altmrg kulun2% oldtiriip
yem verdipimiz Tay-buural, yetmiq kulun tildiiriip hububat yemi ite bestedi$i^ir29S Tay-buural Tay-buural'r ahp gtittir!

(1410)

'

kabargasP96 httr ktur297 Kara dag gahst2es 1gibi1 Ord&ee dikerse, biliniz! B a Pr sa P iyr i-buyrtF 00 lcaska-s u' yu30t

(ilgilig

konso) tiikenmeden3o2

(1415) benim Qozf -kara'mtahp giitiir! ' tavEan yanakh, eEe dig(i)
Kiik-ala' yr ahp gdtiir! yiiriirken gevik hareket eden,

hsa tilylii3o3 kadife gibi, (1420) benim Koyon-boz ala'mr ahp g0ttir! Kalkaman'rn K ar a - k e p' iri halkn (elinden) ahp giitiir! Tokomon'un ?orr'sunu

y$tn yaprp3M ahp gdtiir!

. namuslu: Krrg. Ak niyet / neet. D2. ukum ile tukuit: Soy sop.
291

D4.Kre. Rulun: Siifemeh

295. 2!]6. 297 . 298.
hub-ubat vemi

293. gifter qifter: Kug. kirEtop.

tav.

29E..Kre. orilo: Hamn kirarsahr. 300. baEirsaEr buvru: Kr?s. icesisi. 301 . Krig. klsk-a suui Berrakl teiriz, duru su. 3(2. ttikEnmeilen: Krrs. tiieiiirsiiz. 303. krsa tiiylii: Krg. Iiinfi"taykr. 304. yrtm yaprp: Krg. 0opton.

ile beslenniek: Kue. cemdemek. kabursa:'Krrs. kabrrsa ( < MoE.Jrabirha). Klttr Frur: Kire. kacli - buclr.Kara daE cahs'i: Krrs: kara too karagan.

iff

hof.

Dr. TuncerGULENSOY

77

(1425) "Aya$r topa!305 olur!"diye yular taktfo6 kogmayr ii[reten "baglan sert @tfo7 olur!" diye,
bagrna ktrmtzt guhadan yutat308 taktran " sadnst yara olmasm1"3o9 6it"

Orttlxen, gdtiir! Hayrh sdz3l2 olsa, ona diigmanhk yapmayrz; kdtii stiz3t3 olsa, (1435) ona diiqmanhk yapanz!" $iddetli tahrnsla 1" 6; (ok) firlatrp3l5 gtiriiltii g*ararak ordu ytrtdii tsl* galan bir (ok) atry giirleyerek ordu yiiriidii.
kapla71310 derisinden gul3

(1430) iistiine

. Sar'ala'y

(1440) Su ayalr Korkurt'tan Mangalan'a yiiriidii;

Mangalan'a vardrlar,
o yerde konakladrlar. Tan adanp atfidt,
:r'

(1445) giln ktzanp g*tr{t zaman

buradan giigttiler.

frr
li

Qatkal (suyun)'dan yukanya grkrp,

Kara-buura beline

Qirnag (da!rm) agarak indiler;

(1450) yiikselerek grktrlar; da! belini agrp agalrya indiler.

{b
W
;il

Kara-buura ovastna gelip konakladrlar.

Sabahleyin
3

16

g(igerek,

,:l

iij
$i,

309. salnsr yara olmasrn: Krg. soorusl caypoo 310. kaplan: Krrg. colbors. 311. gul: Krg. kecim. 312. hayrrh stiz: Krrg. cakElhktuu kep. 313. kittii sdz: Krrg. camandrktuu kep. 314. siddetli takrtr: Kus. tars. 315. firlatro: Krre. atrn.3 16. sabatileyin:"Krg'. erteng minen.

305. topal: Krrg. boloo. 306. yular yakrp: Krrg. noktoloy / yular: nokto. 3O7. sert (at): Krrg. caypoo. 308. krmrzr guhadan yular: Krg. manattan nokto.

bolot.'

78

Manas Destanr

(1455) Talas boyuna grktrlar; Celgek'in san vadisine3l7

gelip kondular Tan afanp attrlr, giin krzanp grktrlr zaman,

(1460) Manas qunlan stiyledi:

" Dadmtk 2o2;i11i;318 geng ofiul3|e, at eyerleyen320 geng o$ul

semaveri ateg (iizerine) koyunuz, (iEine) hrtcnw gaydan sahmz,

(1465) kaymaktan (da) aLp koyunuz,

kanttan ahp katrnrz, bolca gayr kaynatrp yalnrz bana veriniz! ileriye gideyim, (1470) ilimi dolagrp geleyim,

ilkemi dolagrp geliyim!" dedi.

Demir tabanh ilzengiye3zl basmadan
srgrayrp (ata) bindi.322

Merke'nin
(147

baqmr kesti, saldr.

5), AEamara'mn Kum-bel'den Ak-kula'ya ba$layrp

Agamara'nrn Kum-bel'den takke gibi Kara-tag, Kara-ta$'rn tisttinde

(1480) Manas gelip bakrndr;

etrafinr dikkatlice gtizledi, dtirt tarafim taradr. Orada higbir gey gti'riinmtyordu. "Melekli iiz[ime,

(1485) belge veren igeretten: burada yok tiyle (bir) gey!"

Manas'rn kaglan gank tdi,

kirpi{i uzun idi,

g dz

tiniin

y a s fi { t nda duru

yordu

317. san vadi: Krg. san talaa.

318. daErmk k6kiillii: Kus. cavma-ktikiil. 319. ee-nc oEul: Krre. cas-uuli boz uul. 3Z':_. at eyerleven: Krre. toltucu. 321 . deniir ta6anh iize"ngi: Krrg.iemir taman iizdngii. 322. srgrayrp bindi: Krgl rrgrm-mindi.

it

Prof. Dr. TuncerGULENSOY

79

(1490) Agamara'mn altrnda, Ak-ermen frmaEr) boyunca yiiriiyor;

Krl-ciren'ine binmig, hl urhtn giymiE,

uzun b ac akh 323 Almambet,

(1495) Sdlilkiitii-sdlpiitii ata binmig gidiyordu. Ata bindifi kryafeti kdfire benzer gtiriini.iyordu. 32
Alnn y ilz g iz gil e r i nn ryrpr (1500) Miisliimana benzer g6riiniiyordu. DtEmanca gelse idi,
atrm t*iyle strmezdi. Krk goroma vara)nm,

kavmime stiyleyip (onlan) g6reyim. (1505) EteEinden tutup gabuk atasrm sorayrm! Yakasrndan tutup acele atasrnl sorayrm! Manas (atrm) geri siirdii,

(1510) demir tabanh iizengiye

basmadan (atrna) srgrayrp bindi.

Manas (atrna) g iiitdpls2s deyip siirdii.

Almambet'in giiziine
hayal-meyal 326 (bir gey) g<iriindi.i:

(1515) "Bu K0kgii'den kagahdan beri

gdztime (b6yle) hayal-meyal bir gey gtiriinmemigti.

Hayal-meyal bir gey giiziiktii ve hemen kayboldr. (1520) Ben oraya (bir) gideyim!"
0E yagrna basmry olan deve327 derisinden yaprlmrg kamgryf28 eline ahp salladr,

(ki onunla vurulunca) insamn kulalr sa$rrlagryordu. BeS yagmdaki devenin derisinden

323. uzun bacakh: Krrs. ansr uzun. 324. kdfire benzer giirfinmeR: Krrg. kaprrga gal6 kiiriiniiii. 325. Krrg. giidOii: Atr ytiriimeye tegvik igin haykrmak. 3Zi. hayal-meyal: Kug. karang-surang.
327 . iig yagrna basmrg deve: Krg. kunan. 328. kamgr: Krrg. buldursun.

80

Manas Destanr

'

(1525) yaprlmrg (ince) kamgryr

iki kanE driilmiis
altm saph cikih kamg (ile) Krl-ciren' in tolors uk' una329 yukan do!ru vurdu. Kaba etinin alt krsmrna

(1530) dofru salladr, tay gibi taz,e eti yanldr. a^rr33o gibi srrtr kamburlaEtr. AEmara'mn Kum-bel'ine
fulayarak trrmandr.

(1535) iki tarafim gtizleyip,

etrafim gizlice kollayrp,

bir 0kgesi bir kanq (olan) td&-ceke'nin33t

izini gtirdii. Almambet attan yere indi,

(1540) (gtirdiilii o gizmenin) izine

bastr.

(Olgiip baktr), bir parmak geni$liEi!3z kuguk geldi! Biiyle bir ayak izinin
yamnda bir atrn (ayak) izi de vardr.

Krl-ciren'i ileri gtitiiriip (o izin iizerine) bastrrdr, (1545) geri gdttiriip bastudr,
(atrmn toyna[r da) bir parmak kiigiik geldi.

.. "Kim olursa olsun, bu kigi

benden iki parmak uzun er imig!" Bir miiddet tincd33 bastr$r bu yerde,
(1

550) Ak-kula'nrn izlerinin

'

yeni at izi oldulunu bildi. Almambet gidip duruyordu. Manas gorolanmn (yamna vardt), onlara gtiyle stiyledi:

(1555) Kafir ile Miisliiman, gorom, 3 a kranlar,goFD, s e E il mi E3 ilim ile yurdumdan, gorom,
segilip gelmiE3 3 5 erenler,gorom, orduya haber salmrz, gorom,
329

. Kqg tolorsuk: (Krg. giikii) " ayk kemid}" ile (gryrak = baldvtrun gift kemiklerinin
bfry ii !il'

Krrg. taygan. 331. Krg. kiik ceke: Bir geEit krymetli ayakkabr. 332.bir parmak geniglifi: Krrg. bir elisi.
330. tazt;

)r birleqtiren kemikqik.

333. bir miiddet 6nce: Krg. cangrdan. 334. segilmig: Krrg. kalgap kalgan. 335 segilip gelmig: Krrg. ekgep algan.

q
.:

hof.

Dr. TunceTGULENSOY

I 8l

(1560) yurda haber saltnlz, gorom,

16 kd t ii - s ii I p ?i t ii, gorom ata biniE kelbeti336, gorom, kdfire benzer gdriiniiyor, gorom,
s ?i

altrn gizgili nur ytizii, gorom,

(1565) (bir) Mtsliimana benziyor, gorom!

Halkrmdan (biri) gibi mi geliyor, gorom? Gdriintiqtinden bilemedim, gorom, DiiEmanca niyetlerle mi geliyor, gorom? Benden agafrya konan btitiin halk, gorom,

(1570) benden yukan konsunlar, gorom!

Evleri dik kurunuz, gorom, arkasrna gadr dikiniz, gorom! attan (inip) yaya olunuz, gorom, dik olup durunuz, gomm! (1575) Orudu'nun Oniine altr kigi gegsin, gorom; o yerden (buraya) yayan getirin, gorom!"
Almambet orduyu dad deresines3T girdii dere (boyunca) yiiriidii; (1580) ugan bir turgay (kugu) nu;

gdrdii,
_

Krl-ciren'in rahvan ytirtiyiigii ile, yakalayrp yine sahverdi!

Altr kiEi seldm verdi: "SelAmiinaleykiim! " dediler.

(1585) (Almambet,) "Aleykiim selAm!" dedi. "Yolcu olsan, yol gdstersem,

kayrp arayan olsan, mal gdstersem; nereden geliyorsun sen? " (diye sordu). "Hanh yerden geliyorum,

(1590) hana sOziimii stiyliiyorum.

Beyli yerden geliyorum, Beye sOziimii s6yltiyorum." O zamanda ath kiEi cevap verdi:

"Hanh yerden gelseniz, (1595) hana sbziiniizti siiyleseniz,

beyli yerden gelseniz, beye sOziiniizii sbyleseniz,

Han'rm Manas 0teki

bigdreyiz biz,

gibi338

336. Krrg. kelbet: Krhk; giizel, yakyklt, endamh. 337. dafderesi: Krg. koktu. 338. 6teki gibi: Krg. tigindey.

82

Manas Destam

(1600) sizler hamn ugafr.

(yamna) atla varmak iyi olmaz." Yulanndan ya(aladr. Kaplan (gibi) dolan Almambet Butkup aldr grlbrn

(1605) gukup al&dizgini

'
yahgrnrn yakasrndan bastrnp,

yamaru tepsetip uzaklagrp gitti.

Almambet ile M anas, ikjsi,

(1610) nasil yiiz yiize gdrtigecek? diye, herkes merak etti. Ak gadrnn kapnrmn iiniine
Almambet yeti$ip varmr$tr. Tath dilli Acrbay,
kaprya gtup qtiyle siiyledi:

(1615) "Seldmiinaleykiim!",
"Aleykiimseldm!" dedi bu.
Acrbay gunlan siiyledi: "Yolcu olsan, yol gdstersem; kayrp arayan olsan mal gdstersem. (1620) Nereden geliyorsun sen?" . O zaman Almambet, dedi ki: "Ben kayrp arayan delil, yolcuyum; yol sormaya geliyorum. Han'h yerden geliyorum,

(1625) siiziimii Han'ma sOyleyece[im:

beyli yerden geliyorum, sdziimii beyine siiyleyece$im!" Acrbay o zamai dedi ki:

"Han'h yerden geliyorsanrz, (1630) Han'a sdziiniizii sOyleyiniz. Beyli yerden geliyorsanu,

,:'
tr;

#L

E.
[1''

beye sdziiniizti siiyleyiniz. Biz onun hizmetinde bulunan adamlanyrz. Hammrz Manas iEte orada duruyor.

H,

F*,: B\*

ffi.

(1635) Biz onun hizmetk6nyrz. Beyim Manas iEte orada duruyor!"

Atmm baErm burdu,
.

ffi
ffii: ffi$

asil dolan Almambet geldi o yerde durdu.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

g3

(1640) Kil-ciren'in dizginini srmsrkr tutup dedi ki:

"Kuday istedi, arfiam yok,339 Kudret istedi, garam yok! " 340 Kll-ciren'in dizginini

(1645) firlatrp, (attan) atladr, (yere) indi Almambet. Tath dilli Acrbay, elilerek kapryr agtr. Uzun hacakh Almambet (1650) e$ilerek (gadra) girdi:
"Seldmiinaleykiim!" dedi. sa! mrsrn?" "Aleykiimseldm!" diye cevap verdi. O zaman Manas ona gdyle dedi: (1655) "Bu taraftan (sen ey) yolcu s 616kdtii- s iilpdtii (gelirken)

"Han Manas-batlr,

at iisttinde oturan gdvden (bir) kdfiri andmyordu, altn gray 3a I nur yiiziin

(1660) (bir) Miisliiman gibi giiriiniiyordu.

Babamn adr kim olur? Anamn adr kim olur?" Asil dolan Almamber, Manas'a ddnerek E6yle dedi:

(1665) "Kuday istedi arfam yok, Manas,

Kudret istedi, garam yok, Manas! Igittifini btiyle mi duymugtun, Manas?
Ben deve(ler) iginde ns1342 i6im (1670) Ben yerimde senin gibi var idim: nar iginde liiktr43 idim ben yerimde kiip idim Altr boylu Oyrot'un

aknn'rnrn balasr,

(1675) dtirt boylu Oyrot'un ldrdsiintin balasr,

kl

yakah Oyrot'un
kugaldaa

ktytnnn34 balasr, alfi aydafas, sagakh

339. Krrs. argam cok: eiiciim vok. 340. KrrE. caiam cok:-cirem iok-

#l:f,ie$.*xH.'*'#T"ffig*r;,t*111'u"""'!i,s.ret. y3
.
167

l. KrE. Lik:

Tek horEiialii erkek deve.

#,iffft Frft f i1fiiffi

#'J"?'$#:fr

,,erkekerdeiirgii.

"'.?'it53ffi

84

Manas Destanr

(1680) Aziz Han'rn balasr, Kara-han'rn balasr,

kaplan dolan'batudan Han Almambet gftmrgur! iqittigimi biiyle mi duymugtun, Manas,

(1685) gtirdiiliinii btiyle mi gdrmtigttin, Manas? Ben Han Almambet (iEte) benim!" Manas kalkrp dedi ki: "Kara-han'm balasr
Han Almambet sen isen,

(1590) elini bana ver!"

Giiriigmeye bagladrlar.

Manas ona griyle dedi: "Kafir ile Mtisliiman, (hep) s e g ilmiS ktranlar I (1695) itim ite yurdumdan (hep) ez iyi347 erenler Kara-han'm balasr ey Han Almambet batrra
O zaman

Gelip (siz de seldm) durun!

(1700) Semaveri

ate$e koyun!

(iqine) kaymaktan ahp sahn! (iistiine) kanttan ahp ekleyin!

cdmertge gayr kaynatrp

Almambet'e verin! (1705) Naafas alsm alzrna, gtnm349 alsrn giiziine!" Asil dolan Almambet'in
gtnm aldt gdziine, naar aldt a[zma.

(1710) Ozaman Manas qdylededi:

"H0rgiiEii yiiksek, srrtr. algak,

kuvvetli dofan Ak-kula,

Ak-kula'y

baE krhp Onun arka tarafina

(1715) Sar'ala'yr koyunuz!

(Onun da) arkasrna tay-kuvrul'u koyunuz!

baE krhp dokuz (atr) Eekip giitiirsiin!

Ak-kula'yr

Y7.1696. en iyi:Krg. Ekgep algan 348. 1705. Krg. Naar: Derideki gizgiler; parmaklann igindeki
349. 1706. Krg. Qrrrm al-: Uyku kestirmek, uyuklamak.

ve el ayasrndaki ufak gizgiler.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

85

(1720) vardrlr (her) memlekete, gitti[i (her) daflrk yere

deyip gelsin Almambet, binip gelsin 6uu6on' u35o Benim Ak- o fu o umu getinn Almambet'in tisttine Ahp bagtanbaqa koyunuz! Giyip gelsin Olpok'u,

(17

25)

Kiiknar kargr3sl, sert mrzrak

(1730) Alaq'tan ahp getirdilim
kds Eegetiss2 boE kise'yi3s3 takrp gelsin beline! Kara renkli samur kalpak Bagrna ahp koyunuz!

(1735) Giyip gelsin Almambet! Vardrlr (her) memlekete, GittiEi (her) dalhk yere
Almambet'i haber verin! okgesi kang3s4 kdk ceke'yi3s5 (1740) giyip gelsin ayafrna" Siiyledili gibi yaptrlar,
stiylendi$i gibi krldilar.

Asil do[an Almambet

verilenleri almadr, gdyle dedi:
(17

45) " Sar'ala'ya binerim ben, Ak-kula'n dursun 6ztinde,

Olursa olsun!"

Manas

batr

siiyledi:

" Serek, Srrgak, iki o[ul, gorom, (1750) kendisine kurban oldulum Kuday'a, gorom,
arpa ile bu$daya, gorom,

"Veririm!" deyip eline, gorom,

haztrl ay ry y ol una 3 56, gorom, Kara-han'rn balasr

(1755) kaplan (gibi) dolan Almambet'e

dokuz tane at bulup
at yanfl hazrlayn!

Ak-sakal' a, at grkacak! Kiigiiciik goro('ya), don g*acak!

350.1723. Krg. Buudan: Yiirtik at. 3!!. 1129: tsiiknar kargr, sert mrzrak: Krrg. Karagay nayza, kak ziimgii 352. 1731. Krrs. Kiis cbse: KaloaEr kalkrk olan civi.. 353. Krrg. BoI kisc:'foz,kesb (kise, meginden yaprlrr ve kuEala ballanr, kav gakmak 354. Lhg. Kirg. Kairg: Ar$rnrn ddrtrc biri uzunluk dlgiisii. 355. Kre. KiiF ceke:'Bir iesit krvmetli avakkabr. 356. l7sj. hazrrlayrp yakrirai Krig. Beleri krhp coluna.
sisara tasrmak icin kullamlrdr.).

86

Manas Destanr

(1760) Kara-han'm balasr

Han Almambet bu ise

bir seldmlayaliir, gorom! " S0ylendili gibi_yatrlar: " inatg tekeyi3s1 yabani 1"1r"358 gibi korkutan, gorom

(1765) beybaban Yakup-bay'a stiyleyin, gorom!

Aladan bayta1359 kessin de, qorom! uzak illkelerdeki3ff insanlan toplasrn de, gorom!
Kemeke'nin bagrna, gorom,
I(lr.k kerme'yt36l gersin de, gorom,

(1770) krrk ata bayge diksnde, gorom,

'

o yerden at kogulan yapakrf62,gorom, eve ulagana kadar at yangtrraca$rmr goroft, Almambet gibi batra, gorom, Yeniden hediyeler hazrlansm, gorom,

(1775) tiniinde kargrlamaya grkrp gelsin de, gorom!" iki goro hareket edip,
Yakup-bay'a ulaqtr. "SelAmiinaleyktim, baba!", "Aleyktimsel dm, y av r um !"363 (1780) "Erkenden geldik (biz), baba, atabinip yeldik3e biz, baba, Han ordo'stn6"365 rahat mr, baba, halk da giikiir ediyor mu, baba?" . "Han ordo'sunda rahattrr, yavrum,

(1785) Halk(r) da Etikiir ediyor, yavrum!" "Ey s iiyting ii - s i)y iing ii 19366 baba ! Kara-han'rn balasr, baba, Kaplan (gibi) do$an Almambet, baba,
Kagrp geldi tragum4367 6"6u1

(1790) Kara elli, mavi bitli, baba,

Han Almambet geldi, baba! (Beni) beyim Manas giinderdi, baba, Aladan baytal kessin dedi, baba, "Uzak iilkelerdeki insanlan toplasrn!"dedi, baba,
357.176y'.. inatgr teke: Krg. Kdk teke. 35E.'yabanl teke: Krrg. too teke.

359. 1766- Krg. Aladan baytal: Ala renkli, heniiz kullamlmamrg olan geng krsrak. ffi.1767. uzak tilke: Krg. Agrgr curt. %l .1769. Krg. Kerme: Atlan ballamak igin iki gah arasrna gerilen urgan. %2. 1771. at ko$lan yap-: Krg. At gap-. 363.1779. yawum: Krg. Botom.
364..1781. vel-:

365. 1782. Kre. Orto: Hanrn karareah. 366. 1786. Krrl. Siiyiincii-siiyiincii: Sevincli haber setirene veril6n hedive. mustuluk. 367.1789. Krg. Koi: Ifreti k69e 6v; uzun gS ve sefer srrasrnda kullanrlair litigiit kege ev.

Krs. Cel- "hrzh

kosmak"-

hof. Dr. TuncerGfiLENSOY/

87

(1795) "Kemeke'nin bagrna,

baba,

krrk kermc'yi gersin!" dedi, baba, "Krrk ata bayge diksin!" dedi, baba "Oradan at yan$r yapahm!" dedi, babam! Yakup-bay (da) bunlan s6yledi: (1800) "Atanm do[du[u yer nerede, yavruni, Ananrn doldulu yer nerede, yavrum?

Giibe{inrp68 kesildili yer nerede, yawum

Kirini ilk yrkadrfirn yer nerede, yavrum?"

O zaman iki olul cevap verdi: (1805) "G0belimizin kesildifi yerleri, babam, kirimizin ykan&$ yerleri, babam, biz bilmiyoruz!" dediler. *Gdbek kesilen yerlerin, yavrum kiri yrkanan yerlerin, yawum,

(1810) Kebes Dall'nrn beri yant, yavrum, serilip yatttflt genis irtig'in baEdtf69, yavrum. Almambe t' in soluk bakrglanna dayanamayrp, yavrum,
GogUp yiiriiyup tiikendin, yavrum,

Altmrg ala-bag cygrr siiriisii, yavrum (1815) Altmrg tay haarla, yavrum! Onlan kestirip sen al, yavrum! Doru alaca aygr siiriisii, yavrum! Altmrg tay haarla, yavrum! Onlan kestirip sen al, yavrum!"

(1820) Cakrp-bay (oradan) inip gtigtti,

diiz (bir) ovaya kondu. Altmrg celeyebnkulunt
fazlaca ba$lattr.
;l
.jt.

$
ii'

Yetmig celeye bin kulanu (1825) sra sra baflattr. Tepe gibi et ygdr&,370 iizerine gdl gibi et suyu di;kttirdl9r;

Kemege'nin

bagrna

i,
ili

krk (tane) kaak gaktrrdr, (1830) krk ata fitil verdi.

Manas ondan sonra aflnt hzla siirdt,

fr

Krl irtig'ten yukan grktr; Almambet'in Krl-ciren'i

Ak-kula'mn'tintine gegti,
368. 1802. eiibek: Kre. kindik. 369. l8l l. Serilip yarulr genig lrtig'in bagrdr: Krg. Kengirsip caktan keng 370. 1826. teoe eibi et vrE-: Kre. T0b6ddv etti krl-. 371.1827. ii2erine gof glbi et-suyu diik-i Krrg. Ktildiiy grktr iizerine et suyu dOkmek.).

ele.

Ertigtin

bag

krl-. (grktoo: biryiyecelin

88

Manas Destam

(1835) yagh giifsii ytiksek al at. Manas alundaki atr brrakrverince, Ak-kula uzun adrmlarla kogmaya bagladr. Manas, Manas'a yakrgrr (gekilde) geliyor, Manas'tn " uran" firthaykrnyordu! (1840) YakrnlaErp gelince, (annesi) Qakanrm Baybige,
iiniine karElamak igin geldi. (Biraz sonra) Almambet giirtndil; Almambet atrndan indi.

(1845) Manas da attan inmiqti. Qakantm'm semsert duran ak memesine,

o anda siit dolmug, ince kuwetli ve titrek bir ahnfi halinde ahyordu. O zaman Almambet dedi ki:

(1850) "Annenin ak memesinden siit akryor, Manas-han ! Bir emgef inden sen emesin,
Bir emgelinden ben emeyim! Belimi kn gibi srmsrkr ballayrn!

(1855) Yakup-bay'dan dofayrm! ''Bir emge$ini Almambet emdi, bir emQe[ini (de) Manas emdi!
Ondan sonra evine vardrlar,
senin ile kardeg olayrm!

(1860) Qtrgap-kulop yattiar; Manas ile Almambet, ikisi 6z kardeq oldular.

***

(iKiNci BoLT}MUN soNU)

trI. BOLUM

MANAs iLE ER KOKqO'NUx n0vugU, MANAS,IN KANIKEY iln nvlnnunsi, Olultu ve YENiDEN niniligi

(l)

Manas Manas olanda,

Manas idin'e konanda,
algayrp31 2 ata binende,

uza[a sefer edende,

(5)

bu dtinyayr korkutan,

kulu kdleyi iirkiiten, midesine ag koyan Ak-padigah denende Ezga Manas bag koyarr

(10)

Bastrlr yolu oyup duran,

gok vurugup diiEman krran, Ak-padigah halklannrn Midesine ag doldurdu. Ak-padigah denende

(15)

batu Manas baq koydu,

kuga[ma bafla&fi bel oldu373 Ak-padiEah eline batr Manas el oldu,

buyurdulu zaman yutuyor,

(20)

her (emri) Manas tutuyor.

" Ak-kula'mn a[anr yrtanm
tii nd iik' 1637 4 g ab u u'
nu?1 5

kargt ile diirterim,

eSi$inin engsesi'ni 376

372,Kng. alga-: Bacaklannr aprgmak (algayrp

binmek.).

atka min-: Bacaklarrnr aptgarak

373. kugalrna balladrlr bel oldu: Krrg. kegine buugan bel boldu. 374. Kug. tiindiik: Obamn, uuk'lun iist uglanyla tutulan, yukandaki ahqap dairesi. 375. cabuu (: tiindiik cabuu) Obamn duman delilini Ortmek igin kullanrlan kege. 376. Kug. egiginin engsesi: Kaprmn iist siivesi.

90

Manas Destanr

(25) ' (30)

krhcrmladdndtirtiriim, ta$tan driilmQg duvan, tahF77 krhp sdndiiriiriim, kumdan yaprlmrg duvan gup - g un lkurgal78 yrkanm!

turna tiiyleri ile stislenmif79 bukrzr tutup olco380 ederim,

ince bilelaen tutanm, (rmrn) krgrna atanm!
Q iildiire

gen $iirgtit'ii

(35) batrr Manas iirkiittii!

Bulutlar gibi boqandr,
Giineg gabucak vannca batlr Manas rica etti. Ak-cebe38 I giyse, yeng oldu,

(40)

Ak-padigah denilen Manas ile deng3& ol&tr Ak-kula'ya binip gelmiyordu, Manas Orus'u kovalayrp yenmiyordu! TobryEaF83 (ile) siirii toplandr

(45)

- Orus'tan bagka bu yurdu

Manas kengegne3S4 topladr. Ak-tepe'ye grkrp taE vurdu, Orus'tan bagka milletler Manas'a gelip bag vurdu:

(50)

dal iisttinde badam yok, Manas'a itiraz edecek adam yok. Coloy'u yolda ragralan385 hbtnPa1386 candt ba g tapan387

Krtay'dan da[ srn burunlu Konur-bay

378. Krrg. gup-gungkurqak : Temelinden. 1Z?. !ry" ttiyleri ile siislenmig: Krg. karkaruluu. frg.olco: {9. cebe: Krg. Savagra veya avda ganimet [<Mo[olci. olcay]. 381. soot; Krg. yeng: kol, yen. 382. Krg. deng: Denk, egit. 383. Krg. toburgak: Iyi ve iri at, savag atr. 3&4. kengeg: Mtigavere, danrgma; giira.

377.Kng. takr: Qrplak, bitkisiz, otsuz.

: I f

I l
E

387.

J85. Krrg. tagta-: Atmak. 386. Srg.J<lbrra -: A$rr ve tembel etmek; yerinde saymak,

Krg. bagta-:

Baga gegmek.

l' :..;

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY / 91

(55)

Sra sra dizdi bu Manas, Sart'rn yurdunu sagtrdm,

Kalga yurdunu lcagtrdm,

Klzll-bag

yurduna azap verdin, Ak-padiEah'a vanp h0rmet ettin!

(601

r\k bayrak (ile) krzrl tu!,

(iizerinde) ak bayralrn

giilii

deldi,

krk yilidin yiikseldi

Acrbay gorona ba{vdtn,

Almambet;iga{pdm,

(65)

krhcrvar bilekte,

Manas'rn batrh$ yiirekte.

hiicuma haznlandr

krk

y iir e d i, goronun (hep) giiglendi biledi!

Karkara'nrn388 1-ro"t

(70)

her

tiirlii alp'm sarcsr389 alp (ile) deltJr kengeE toplayan,

Manas'a kary kamq sallayanl Asil ata binse, htzlr koSmayan,3% batlr Manas'rn oniine

(75)

do!'ru adam gelmedi, rgrfrndan ay korktu,

panltnndan3gl giineg korktu.

Ay buluta saklandr,
Giineg buluta saklandr!

(80)

Ak-kula, giydili nrh Ak-kiib6, Ak-kula'ya at erigmez, Ak-kiib6'ye ok iglemez!

Binek au
Srgrayrp

bindili Kara- ker

(85)

basnlr yolu lcarayerl Manas Manas olah, Manas ata konah, Ak-kula'ya at erigmez, Ak-kiib6'ye ok iglemez!

388. Krg. karkara: Turna kugu. 389. Krg. sara: Segme, en iyi. 390. hrzh kogmayan: Krg. celmegen. 391. panlu; Krg. kiilpOng.

92

Manas Destanr

(90)

Ata bindin, er Manas, "Yavagca yolrma gideyim!" dedin,

" Er Ktikgii'ye diigmanga davranayrm!', dedin, " Ak-colbors'u yakalayayrm!" dedin, " Kdkgii'niin kik alah k6p yrlkts61392

(95)

eyersiz rolrlrorr393 yapahm! yerinde duramayan kulunlannr suvanp geleyim!

Aunapan3% aygnru
yaban hayvanrna salaytmt

(100)

acr acr kiqneyen krsra$rnr

tayr yokken sa{aytm! sra sra konup gelen Kiikgii'yti aynca sayrp alaym! Donunu don yapayrm,

(105)

afina

yiik vuraytm,
ata sunaytml atr

azrlrm

Kiiriinggii (adh) yiiriik Ak-padiEah'a armalan edeyim,

Bayramda at oyanrs395 alaym

(110)

'

Ak-padigah'rn dedilini yapayrm! Panldayrn yazdavar, Ak-padiEah benimle giiriigtiikten sonra, bana siiylenecek sdz nerede var?

(l15)

Avladrlrm arkal , kulca , geyik'tir , Ak-padiqah Ala-da!'dan biiytiktiir. Ak-padigah (benimle) gdriigtiikten sonra, Manas'a kamgr vuracak kigi nerede var? Ak-kula atrm tok oldu: Ak-padigah beni arkaladrktan sonra,
benimle vurugacak krgi yok oldu,

(120)

batlr Manas!', "Karh dallardayatrp mal topladrm, Kanlkey refah gOrsiin!" diye,
ben,

"Buzlu yamaglarda yatrp mal topladrm,

392. Krrg.

kiik alah kiip yrlkr: Teni lekeli

393. nakkare: ytik beygiri: Krrg. rtoo. ]!!.Krg. airna-: Srk srk ve yiiksek sesle kiqnemek. 395.oyan: Krg. ciirgdndiiii 1= 5u$tn" oyan glgirilmig olan, oyanh.).

at siiriisii.

Prof. Dr. Tuncer GULENSAY

93

(125)

fukaram sefa strstn!" diye, " Dereli tepeli396 yerdenyrlkr aldrm, krrk gorom sefa stirsiin!" diye, Alp'lar toplamp gelende, Baqrm koyun gibi keserim!
kanmr kara su gibi dtikerim! giyecelini giyecek ederim, atrrtt yiik beygiri39T yapanm!

(130)

turna tiiylii hzlarsx ince bileklerinden yakalanm,

(135)

ganimet olarak ahp gelirim! Almambet gibi goroma,

ona soo[at398 veririm Kiikgii'niin gok ala yrlkrsr var, hepsini derip-toplayrp siirdiim,

(140)

ipekten yapilmrg yulartm eyer terkimi3g bagladrm peEimden gelen Ktikg0'ye kargr durup dd'liigiiriim!"

Altrndaki Kiiriinggii ile

(145) Kiikgii

geldi peqinden, bu Manas'r gaSndr: "Stirdtfiin altr yrlkr siiriisiinii, egit olarak paylaqahm, eqit biiliigiip alahm!

(150)

Takip ettilin yedi yrlkr ile, eqit olarak phylagahm, egit btiliigtip alahm! Doksan doru yiirtik (at) var, biiyiik pargasrm sen al!

(155)

Altmrg ala yiirtik (at) var, ak-sakalh babana (bir) krsmrnr al! Yetmiq ala yiiriik (daha) var,

'Ceen aYak'*400 4,
ek olarak (bunlan da hep) sen al!"
3!)6. dereli tepeli yer: Krg. kryaluu cer. 397. yiik beygiri, nakkarer Kug. rloo. 398. Krrg. sooga soogat:. Harpte veya avda elde edilen ganimet veya etten hediye. 3g9. terkisi: Krg. kancrga.

q00. "y., ceen ayak: Kabile ziyafetlerinde (ceen= yefen) lere iizel ikram; giilenlerde ceenKrg. 'in amcasrndan yahut dedesinden canr istedifi gibi ikram edilme veya siiriiden istedili atr
segme hakkr

(KS.I,

197).

94

Manas Destanr

(160) Manas, Kiikgii'yedediki:

"ikimizden birimiz (tilmeli), birimiz kalmilr. (Ben) aym gdrtigte olamam! Ben paylagamam,

'
(165)

eqit btiliiqtip alamam, sana bir gey veremem! Giiciin varsa, gelip al!

Giiciin yetmezse, komgunun iti gibi vinileyip kal!" "Mal igin 6len it, Manas,

(170)

mal igin ikimiz de iilelim! On dtirmdr$l gtittiren ate$ sagan kara mtlndrmrM

*i

senin eline vereyim! Avuglayrp kurgun koyup al!

(175)

Tabakrabak

barut$

koyupall

El kadar ak dtigiimti
tiylece agrp vereyim!

Miluk ile atrp vur!

Beni vurup tildtrlirsen,

(180) .. bu yrlkrmr al giiriir!

Eler beni dldtiremezsen,

zorbahlrna katlanmam!"
Ondan sonra Manas gtiyle stiyledi: "Artrk senden korkmuyorum,

(185)

vuru$ursan vurugahm,

tiifek ile atrgahm,

vuru$amn vurusup, 6lene dek tutugahm,

milnk ile atrEahm

(1e0) krhg ile vurugahm"
krhcrndan korkmuyorum! vuru$san da korkmuyorum,

KuSaklaM srkrlmrg belim var,

Srrhma giydiEim

,"6t'^405 yvyr-

lQl.baniq Krg. dan [<Fars.]. 404. kugak: Kiig. kesine. 405. cebe: Krrg. kiibii.

191. Ir<"e. diirmiitfiifelin yemi, doldurma. ,l{I2. Kre. mrltrk: Tiifek.-

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY I 95

(195)

Ak-kula'srnabindi, Ak-kiib0'siinii giydi, atlarup gtktl Manas,

Aydar-han o$u Er Ktikgii,

(200) guhffi

ebisesini giydi,

bu taraftan grktr. O taraftan grktr Er Manas, ikisi karEr kargrya geldiler, s6ylenmeyecek stizlerini sOylemediler.

(205) ikisi geldi bdliir bii[tire,

(sanki) Elmah-da!'r devire! Yakasrndan yapglp, yukan gtitiirdii, agalrya diigtirdii.

(210)

Sonunda

Ktikgii yalvardr:

"Koyver artrk yakamr! yukanya gektin sen, aqalrya bastrn sen,

(215)

yrlkmr derip aldm sen, krk goromu krdrn sen! kaymm ile diiliigtip,
kanm ile vuru$tun "Ofken artrk yatrgsrn!" "Hiddetin bitsin!" dedim,

(220)

sana dogru kamgr Salladrm mr?

sert (bir) stiz stiyledim mi? Koyver artrk yakamr! Sen her zaman Er Manas'srn!, Ben her zaman Er Kiikgii!

(225) it gibi olup bo$ugursak,

kiile gibi olup dtivtigiirsek, k6tii gtihretli olmaz mrylz?
ikimizden birimiz, Mal igin iilecek olduk!

(230)

"Koy! Koy!" dedim, yapmadrn, benim stiziimti dinlemedin ! " Onil.r diirmdr gdfliren,
ate$ sagan

milnk'nr

Manas'm eline verdi,

406. guha: Krg.. kulgun.

96

Manas Destanr

(235)

(bir) tabak (da) barut koydu.

Avug dolusu,sagma koydu.

"Tars!" diye tiifelini bogalttr!

Kiikgii'niin atr Kiiriinggii bu Kiikgti'yilkaldrnp

(240)

toz-duman (iginde) kayboldu! Btiylece Kiikgtt sr oldu! kurgun Kiikgti'ye deyememigti! Tam karqrda Ktikgii durup, kahkaha ile giildii: "Ateg sagan kara mrltrkr, benim elime ver! Tabak tabak barut koyayrm avug dolusu sagma salaym! Tabilp(ya)M budak ol, Manas, 6o11408 olup dimdik dur, Manas! Ben sana takrr taku atayrm!
srkr ilikle diifmelerini,

(245)

(250)

srla balla iipgiilein,M ecelin oku delende,

(onu) tutsun, Ak-k6bd!

(255)

Agrkyerin kalmasrn! mermiyi yamhp salmasln

Manas, Manas, iilmesin!"

Ktikg0, "tars!" diye tiifelini patlattr,

(sagma) Manas'rn yiireline deldi.

'

(260)

O zaman

bindili Ak-kuta,

O'nu oradan gtitiiriip ahp kagtr. Kiikgd arkasmdan ba$rdr:

"Er (olarak) yalnrz sen idin, Manas,

Babamrn

ollu yalmz

ben idim, Manas,

(265)

'

Sen teksin, ben de tekim Manas, ikimizden biri (iiliir) Manas, . niqangahr (iyi) gOriir bu giiziim, Manas, kagrp gitsen olmaz mrydr, Manas? tetik geken bu parmalrm,

5"g. tabrlgr: Latince 4{X. dost: Krrg. tatuu.

191.

adr

Spiraca olan bir a!ag.

409. Krg. iipgii: giyime diilme yerine dikilen a!ag.

Prof. Dr. TuncerGOLENSOY/ 97

(270)

ba$lamp kalsa olmaz mrydr, Manas?

Qmr denen (bir) grmm var,

giyalo tyleyen4ll 6ir) 4orr'^412 vzv

6len canhyr kanlandrran, sdnmiiq ategi canlandrran,

(275)

ak pamula sarmalanmrq bir sarr'm var, ak pamula sarmalanm4 bir darr'm var,
srkrp sana igireyim,

vticuduna melhem siireyim!

iyilegtirip koyvereyim

(280)

Yolda boguna 6liip kalrsrn, Manas!" O zaman, yarah olan Manas,

(285)

"Allah!" deyip atrna atladr; gok uzaklara do!ru siirdii. Yaratan Tann'nrn sevgisine (sr[rndr), Ak-padigah'm huzuruna grktr.
"Kuday, Kuday!" deyince,
Kuday oldum sanmrEtrm, Kuday bagka delil mi?" Kuday da defil bu Manas

(290)

Kuday'r aldr a[zrna. "Hoca, Hoca!" demekten

Kuday oldum sanmrgtrm, Ey Kuday'rm, ey Koco'm,
Emanet camma sabr koy!

(295)

Aygtr geneli, kara dilli, yolbarsar3 gibi bOliiren

Aclbay'r, ne yapayrm?
ya[macr bir kaplan gibi

Almambet'i, ne yapayrm? (300) Karanlftta kabr-kubullr'koEarken

karsak'm4ls izini kagrrmaz Kaman,416 Coypur, iki o!ul! Geceleyin tilkinin izini bulan Tiirsiin, Taylak, iki o$ul!
410. Krg. giy: Ytiksek, hasrr yaprlan sert bir or. 4ll. Krg. iyle-: Sepilemek. 412. dan: ing 1<fars.1.

413. yolbars

414. Krg. kabrr-kubur: Ayakkabmrn grkardrlr ses. 415. Kug. karsak: Kar tilkisi, bozkr tilkisi. 416. Krrg. kaman: Yabanidomuz.

/ Krg. colbars, colbors: Kaplan.

98 / Manas Destanr

(305) Elim, Seyit,

iki o!ul!
!

Kiildiir'iin ollu Qalbay'rm,

Qalbay'la yanyana yiiriiyen Balbay'rm Kiik-serek ile Slrgak'nn!
Altmrgaltr mal dostum,

(310)

mal dostumun iginde

kryametlik Kara-toko can dostum!

GitEUn

yrldrz batn,

Suyun kunduz batrn!

Krk

(315)

Tazbaymat, semaverde gay kaynat!' Yirmi giinde, yirmi gecede,

goronun en y.rmam

Yer alhndan geldim ben,

Krk

goromu o yollarda bulamazsam,

Obtir dtinyaya varanda,

(320)

azabrm nasrl gekeyim? Yer altmdan gegerek, yurt ucuna ererek, o an Olsem olmaz mr? Ey Allahrm, ey Hocam,

(325)

emanet (canrma) sabrr koy!"

'
(330)

Kiikgti dizgine yap4rp: "Dur, duruver! Dur, dur Manas! Duruver, dura-dur, dur Manas!" (deyip), Manas'r yukan kaldrrdr;
iistiine de Kdkgii'yii kaldrnp,

Giikytizti bulutlu giiniin altrnda,

demetlenmig kuru otlar iistiinde, sanhp ugugtular; sonra yere dtigtiiler.'

(335)

Dizgini kavramrE olan

Kiikg0 atr durdurmuqtu. Ak-kula'mn afzr yanldr. Manas, efilip (Ak-ku la'yr) gtirtince,
kmrndaki krhcmr gekip grkardr;

(340)

dizgini srmsrkr tutan Ktikgd'yii

krhcr ile vurdu.

(O zaman) Kttkgii attan inip kagrr!

Kiikgii'niin bindi$i Kiiriinggii (adh

belinin iizerinden (ikiye) yanldr.:

ar)

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY I 99

(345)

"Senitildiirmekisteseydim, Allah'a yaaktr (atrn) d6* butu sana drirt gtin aztktv!
(bu) ditrt butu kavurup

yiyiver gitsin ey Ktikgii!

(350) Kiiriinggii

(adh) atrn 6ldti, garip kaldrn!

Ddrt bacalrmn dtirt derisi Ayaklanna ganktr!" Krk gorosuyla birlikte yrlkrmrn ariasrndan gitti. Yolbars gibi btigiiren

(355)

Acrbay yrlkryr siiriip gdtiirdii. Boz-adr da$rnrn tepesinin iistiinde Kuday Tann gibi Almambet yalkryr siiriip giirtirdii. Kr yeleli erkek kurt gibi; yamagtaki karakuE gibi, Almambet, siiriiyti geri gekip gitttirdii.

(360)

"Yrlkrm

alnp

gidesin

vanp evime yetesin! Atekem ak sakalh Yakup-bay,

(365)

konuk alu seni dniinde krz kardeqim Kardrgag konuk alrr seni dniinde,

anne(m) Bagdr-diiiil ot baybigea I

gOyle sorar iiniinde:

(370) "Da! gibi Manas nerede?" der.

Ben dOniiyorum bu yoldan,

sdliitiin kiikiinii yarayrm: Ak-padiEah ulu'mla

ben karqrlagrp geleyim!

(375)

Ak-padigah ulu'nun dediklerini yapayrm!.." " Kalgar'rn yurdunu inleteyim, jazaplanma, Padigahrm!

Krzrl-

baE yurdunu krrayrm,

(380)

iifkelenme Manas'a!

Krtay

yurdunu krayrm,

gazaplanma Manas'a! Sart'rn yurdunu savuraylm, Kokand'm yurduna g6zdalr vereyim,

417

. Kng. baybige:

ilk

kadrn, hatun; ev sahibesi.

100

Manas Destanr

(385)

Hintlininyurdunuinleteyim,
hiddetlenme $anas'a!

Ak-padigali, ulu han'rm, Tacik yurdunu derip toplayayrm! Ak'kula atrmr sefere hazrrlayayrm!

(390)

Canlan, btitiin varhklan bir sOziimle boyun eldireyim! A r { t m ak ugrt4 18 toplayayrm, Krtaylar'dan diiz burunlualg Kongur-bay onu gidip (esir) alayrm,
Padigah'dan izin alayrm! Yedi yrl yayan yaprldak,

(395)

ter kokusu salan Coloy'u onu vanp alayrm, yetmig alp'r 0ldiiriip,

(400)

kan kokusu salan Coloy'u, onu vanp alayrm! Kara orman'daa2o el yapan

AlrE ile KocoE var:

(405)

onu vanp alayrm! .. Car Kemer'in arasr ihtiyar42 I (ile ) kocakanmn422 balasr dokuz olulun en giigliisti

(410)

Eleman-bay'rn ollu Er Ttigtiik, Kuday'rn tek eri denilen bir olul Ttigttik,
ona ben kendim boyun efdirdim!

Tekegi'nin yiiksek salnh Ktik-ala'yr istedilinde vermedi, Tekegi'den genlik ile aldrlr,

(415)

altmrg dokuz mal ile, kara kuyruk nar423 ile

balah dilber cariye il42a

o Kiik-ala'yr Almambet istedi, istedi[inde, 6teki vermedi.

iEte
:.

418. Kug. argrmak at : Asil at. 419. diiz burunlu: Krg. krr murunduu. 4?fi.kara orman: Kug. kara tokoy.
421

.ihtiyar: Krrg. ablEka.

422. kocakan: Krrg. kempir. 423.416: Krg. nar: Tek hcirgiiglii deve. 424.417. balah dilber cAriye ile: Krrg. balaluu cuban keng-minen.

hof.

Dr. Tuncer GULENSOY

/ l0l

(420)

Almambet danlmrg

6teki Kiikgii'niin 6zii tiltinen

" Kiik-ala'yr ona vermedim!, Tekegi'den oynat oynayrp aldrm, gahErp ldyrkiyle gekip aldrm,

(425)

oynag (ile) oynayp aldrm,

bdyle zorbahk yapmadrm!" Al mambet kalkrp haykrdr: "Kendi kendini biiyiitiiyorsun,

Tekegi'yi kiigiiltiiyorsun,

(430)

.
(435)
'

bana neyi yapacaksrn? "Kadrn ahp verdim! "deyip, "geri diinmem (o) kadrna, kadrn

yolda olur bala belde olur.

Ben atlamp Oylece giderim,

Nogaylar'dan Er Camgrrg Sultan var,

ona yoldag olurum, onda kalan bir kadm (var)

ben denklikte egitim!"

(440)

Seninle (bir) yerde birlekte otursam (da)

_
(445)

Kdk-ala'yrvermezsin!

Kiik-ala tok mudur? Ben bir yrlkr kadar yok muyum? Benim (igin) yaya yiirtisiin der misin?
YiirUrken Olsiin der misin?

(450)

Bir atr benden nasrl esirgersin? Kiik-ala'mn drqr tiiy, igi bok, temiz tilse, bir kazan et, murdar 6lse, it ile kuga yem! (ben) bir Ktik-alaga kadar olamadrm mr? G dnliim so dud4425 K0kgii'den Ben Manas'a varrnasam,
vanp yoldag olmasam! Manas'rn siizlerini etraflrca diigiiniip,

(455)

dolru siizlerini uygun bulup,

atlamp sefere grktrlrmda!" " Almambet igin yiiriidiim ben, Er Ktikg0'niin yrlkrsrm aldrm ben,

Er Kiikgii rle vuruEup,

425. gdnltim so[udu: Krrg. kiingliim

kaldl

l@ /

Manas Deslanr

(460)

ktileler gibi bogugup, koyu ala26 atr iildtirdiim!

Krtay'r krdrin gegirdim, Klzll-bag yurduna eziyet verdim, Hintlinin yurdunu aflattrm, (465) Tacik'in elini yere serdim!
Ak-padigah eline

'
(470)

adn tilylti Orus'a, (ag) kamrna ag koydum

herkesin bagrna saE (= sag) koydum!
Ak-padiqah eline ben kbndim saldrmadrm,

kuqalrn boldulu bel oldum,

Ak-pafi[ah eline
savagmadan el oldum!

(475)

Ey kaplan gibi padigahm, nerede kamgm dermansrz? Ytiriisen, yolunda 1roo427 da yok Ak-padiqah kavmiyle Savagtllrn coo42E da yok

(480) Manas Ak-padigah tiniinde , Manas gikAyetini stiyledi.

Ak-padigah (ona) qiiyle cevap verdi:

"Oteki alp'lann hepsine

yapacalrnr yap!"

($ry)

fazla varhlrm atma! Ak-padigah yurduna soylu Manas saldrrma! Akhnr kagrnp saldrnrsan, Sakrn bana danlma!

(490)

Atr olmayana at versen,

giysisi olmayana giyecek versen
aqr olmayana a$ versen,

g0Esii olan ciittiliir,42e seni Kuday i61i;"6.430

426. koyu al: Krg. kiirOng. 4Tl .Kng. koo: Derin hendek, derin gukur. 42E Krg. coo: D0gman. 4D . Krg. ciit0l6r : OtsUrrir. 430. Krg. kdtiirOr: Yiikseltir.

hof. Dr. Tuncer GULENSOY /

103

(495)

buyuran yemek agata143l

Kuday ytiz yrl yagatar. Ateqin etrafina baE verir, sana uzun yag verir, bu diinyaya kulak asma!

(500)

Benim dedilimden gagma!

Benim bu s6ziimii unutursan, geng dliirsiin, Manas'rn! Biitiin diinyayr yiineten Ak-padigah denileni

(505)

Ala-da! gibi Er Manas (510) Padigah ile soydaq olsan

ay gibi kaErmr gererim! Ak-padiqah ben ulu

Kuday 'iilgen' yarattt, Kuday Ak-padigah'r gtiglii kdm4! Hiddetlensem korkuturum, Kltay yurduna eziyet gektiririm!

iki kayrg, bir dizgin Manas'rn kendi eline veririm!"

(515) Manas yurduna vardrktan

babasr

sonra,

Yakup-bay,

dniine vanp Manas'r kargrladr:

"Ala-da! gibi (ytce) Manas'rm, krk goro eve gelende

(520)

(sen) tig ay gdriinmedin, nerelerde yiiriidiin kulun' um?"

Asil dolan Er Manas

(babasrnrn) dntinde durup gdyle dedi:

"Han babam Yakup-bay

(525) Kiikgti'niin

yilkrsmr kovalayrp alanda, arkadan gelen siirgiine vurup salanda, atrn hepsini alanda, Kltay'r krnp gegirende, Coloy'u yoldan grkaranda,

(530)

Camgugr'yr yalvartrp gelende, AgrE ile Kogog'u

Oniime katrp gelende,

Ayu-kem ile Boo-bekl

riniime katrp gelende,
431. Krrg. agat-: Birisinin alzma lokmayr bizzat kendi eliyle koyarak ikram etmek.

104

Manas Destanr

i.i

(535)

Egig ile SegiE'i ba$ayrp ahp gglende,

Er Ktik-koyon (il,e) Bay-mamat(r) yamma katrp gelende iEte o Ak-kula atr sefere hazrrladrm,

(540)

alp'lann hepsini bir stiztime boyun eldirdim,

alundan kumas dokudum, Ak-padigah ulu'ya

vanp akil danrqtrm, "Ak-kula atrn tok olsun!

(545)

Benden (ve) senden ulu kimse yok olsun! Sana targr kamg sallayan olursa Ak-padigah oldukga bagrm koyun gibi kesip al! Kamm kara su432 gibi diikiip al! I\{anas sen korkutup aldm"

(550) Tdgiirdka$ iikelerinhepsini

"Ak-padigah'm iilkesine
sakm Manas el stirme! Ey Manas'lm, anladrn mr?

(555)

Benim iilkeme el stirersen, 6o".434 garpay'3s Manas'r!" Higbir alp'tan korkmam ben,

eskisi gibia36 diigman peginden kogmam ben! Kaylp'm krzr Kara-btiliik' U

(560)

yakalayrp aldrm taladan,437 ganimelS I 46^ 1ro1o d*,439' (higbir) krzla olmadrm, (hig) hz gtifiiisiie gwrrcdiml

$oorok'un krzr Akrlayl

432. Krg. karasu: Yer alu sulanyla beslenen gay. 433. Krrg. t6g6riik: Diinyamn d0rt k0gesi. 434. dua: Krrg. batr (<Arapga. FAtiha). 435. garp: Krg. ur- "ileng sdzlerinin bir pargasr gibi kullamlu." 436. eskisi gibi: Krrg. bayagrday. 437.Kng. tala: Bozku. 43E.562. ganimet: Krrg. olco [<Mo!olca. olcay]. 439. kale: Kug. korgon. 440. giiEiis: Krg. koyun.

i I

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

105

(565)

Han atam Yakup-han, asil afi geri bastrn,44l atlamp (o) krzr (bana) isteyin!
Ben yahgi kadrn alayrm,

Krz giifsiinii giireyim! "

(570) Atlanlp grku,Mz

gok

Yakup-bay,

krz bulmaya koyuldu, ara$tmp dolagtr yad elleri,

balrdr

sesi

bofuldu

biittin koyunlan yaya giiden

(575)

(bir) kel gobana rastladr.

Koyun gobam kel, davet etti: "Ey Yakup-bay, dur biraz
Sen kara samar bdrkiinti kar kllmrysrn, neden yiire$ini hor kllmrysrn,43

(580) karanhktanasrl4 ytiriiyorsun?

Sen

rilti bdrkiini

lslatrp

gece nasrl yiiriiyorsun?

Batlr

Manas ollum var,

bu Manas'rn varhlrnda

(585)

attan inip yaya oldun mu? atrnr izleyip yUriidiin mii?

Bu Manas'rn varhfrnda
elbiseye muhtag oldun mu?

Elbise isteyip yiiriidtin mii?

(590) Batlr
ag

Manas'm varh$nda

oldun mu? dilenip geldin mi? "YaYa giden ala'sln!445 Beni nerede gdren bala'sln?
aga muhtag

(595) "Yakup-bay,
koyun gtittiim

seni iinceden gdrmedim,

burak'la6

iintinii iEittim rrak'tan

krlft kryafetin denw tamdrm, giizellilinden 48 tamdrm. "

. asil atr geri bastrn: Krrg. argrmak atl tistettin. 442. Atlanrparzl isteyin: Kirg. altanrp klstr istetkin. ,M3. hor krlj: Hakir edi-. {.{-{. 14d; Krs. kaitio. 445. Krrg. ala:-Rezil ofmug. 446.K$8. burak: Yiiriik af. 47.kl,hk kryafet: Krrg. kelbet. 2148. giizellik: Krrg. sumbat / srmbat.
441

rlri

106

Manas Destam

(600) "Batlr

Manas'tn vadt[rnda

attan yere inrgedim, (hig) at isteriredim. Aga muhtag olmadrm, aq dilenip gelmedim,

(605)

elbiseye muhtaE olmadrm,

elbise isteyip gelmedim,

Batlr Manas

bu balam,

ak sakal (babasrndan) at aldr,

Ak-padi$ah'rn huzuruna

(610)

Manas vanp dua aldr. 'Duasrna doydum !" dedi, "Btitiin cortkonwn$g koydum !" dedi.
"Crr$apandr gal[rga,a5o kiiyiitdpast suluu katm alfrga,

(615)

ar crr[aldr kiirgiigti !'as2

Ak-kult
bana krzr

atlr:.r

tistetti,

istetti,

igerime tuz istedi Manas'rn almasr igin krz istedi,

(620)

kara samur bdrlnm karlandt, , tilki b0rkiim rslandr. Krz bulamadrm bu yerde, Neden camma zal53 hldtm'tKoyuncu bu sdzii igitince, gtiyle dedi:
ateke,

1-

(625) Yakup-bay'a

"Ey Yakup-bay,

rrgathktan aldr[rm, bir tek boz toklum var, toklumu tutup keseyim!

(630)

Sana pigirip vereyim! Hayu duam verip git!

Krzrn adrm biliyorum.

Temir-han'rn lzr Kanrkey Manas'a denk krzdrr O:

2149.

450. Krr!. crrgalandr galgrgir: (refah) iginde galgr gahp, geceyi yanrnda ge.girdilim giizel kadrn
i

Krre. cort-: Av va da diisman ardrnda kosmak.

45l..Krg kiiytilii-:
lemek.

ahnca.

NiEanh krzr niganh delikanh srracl ile ziyaret etmek ve onun yanrnda gece-

t,

452. _Krrg.ar crrgaldr kiirgiigd: Her zevki tatmak isterdim. 4JJ. Krg. zar: Kuvveth.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

lO7

(635)

batakhk sazr gibi sahmr. bakrkargr gibi hafifleyip alhndan s()ykd454 taklgrr, kaynatasr Yakup-han'a yaklErr, iyi gelin olurdu,

(640)

kaym ana Bagdr-diitiliit baybige giimiig kiipe taklErrdr,'

Baybige'ye yaklErrdr,
gok giizel bir gelin olurdu! Kugalr sarmalanmrg belinde,

(645)

igte o Temir-han'rn elinde, Temir Han'rn dili ile konuqur,455 gu akan suyu siiziicii,

Temir-han ona verecek beylik,

vernez ise olur bozucu,

(650)

krr sakalh

Mengdi-bay,

ahliksrz dolmug kuldur!

Temir-han ile Yakup-han

diiniir
o tdukl6616u 456

Manas'la kucaklagrrken

(655) MengAi-bay

bozmaya kalkrr. senin basfilm yolu derin sel gukuru yaprp

Manas ile Temir-han,

kendi babasr Yakup-han, kaynatasr Temir-han,

(660)

iigii gimdi dtiEman olur, igte o yerde hazu ol!" demiEti.

Hayr duasmr verdi. Temir-han'a vardr. Krr sakalh Mengdi-bay,

(665)

uzaktan Yakup'u giirdii (ve) ata binip selirtti,

Yakup'un yanrna geldi. Yakup-han'a gtiyle dedi:

454. Kug. siiykii: B0yi.ik kiipeler. 455. Temir-han'rn dili ile konugur: Krrg. Temirkandm tilin siiiiliip turugu. 456. diiniir ol-: Krrg. kudalaq- "gocuklannr ve akrabalannr evlendirmek iuretiyle akraba olmak".

Siil

:l

.i]

:
;l

i,l
rl

,ij

l(ts / Manas

Destanr

I :r' , i

(670)

"Sen aygag atrnr yorarak, ayalrna altrn gank sararak, diinyanrn dtirt bucafrm dolaqrp, nereden geliyorsun, sen yaqlnm?
nereye varacaksrn, sen yaghsm?
gatlamrq,457
458

(675) Alt dudalm

krzrl yiiztn sararmrg,

sen yazrn dtigmanrn aldrlr zayf diigmiig ihtiyar degil misin, krgrn mah 1t.t1*459

(680)

aghktan r?trrap gekerek ytriiyen ihtiyar

defil misin?

siirdiiltin mah kaybedip sadaka istemeye mi geldin?"

"Ben yazrn diigmamn aldr$r
zayrfl amrg dilenci

delilim,

(685)
'
.1,

krgrn mah krnlan

rjj

::1 ' iil

'i

'
(690)

aghktan rtrrap gekerek yiiriiyen defilim, siiriimii kaybedip sadaka istemeye gelmedim. Benim batlr Manas balam var,

Kayrp'rnkrzr Kara-biiriik'ii ' yakalayrp aldr bozkrrda. $ooruk'un kra Nakrlay'r

ganimet aldr kaleden,

krzlarla evlenmemig,
':r
:

ll

rti

(695)

krz g6Ssiinii gtirmemig!

A y g a $ atrmr dizginledim,

'l

Manas'a giizel bir

galdr-guldur

kz istedim, sdyleyen
dolagtrm,

dilini kimsenin bilrnedili

(700) Krtay'm yurdunu gezip

Orada bir

kz

bulamadrm,

kazmaya sdliitten sap takan, inatg eEegini asil at gibi metheden,460 bufday ile mtsrr kangrk (undan) ekme{i koynundd6t,

i3i:l[,,f 1,H13:1"?fr 1I[""?i19ii3"tffigtu",f?xi:.'. 45e.*r$n mal*f[nr*:n.

krgrn

mahi

cu"t

otup (cut= dondan ve yem krthlrndan kiitle

.7agrra nani t oynunTa-

I .704. inatg egelini asil it giui metheden: K*g.ker egegin argrmak attay maktagan. 6l 291. bulday ile mrsr kanqik (undan) ekmeli loynundaiKrrg
i

i:)
I

hof.

Dr. Tuncer GULENSOY

t09

(705) anadut(la) Eapa'il boynunda, Sart'rn yurdunu gezip dolaEtrm, batlr Manas olluma
oradan giizel (krz) bulamadrm;

Calpak-da!'a g*rp yaylayan,

(710)

domuzun butunu kesip ahp

eyerine ballayan,
yuvarlak kalpak, kalk* biiriiklii Kalmak'rn yurdunu gezip dolaEtrm,

batrr Manas olluma

(715)

orada (da) giizel (krz) bulamadrm; Kalga'nm yurdunu gezip dolagtrm, orada (da) giizel (krz) bulamadrm; Klzrl-bag yurdunu gezdim dolaqtrm, orada (da) giizel (krz) bulamadrm,
su bagmda gadrn olan, gadrn bagrnda krsralr olan, Krrgrz'rn yurdunu gezip dolagtrm, orada (da) giizel (krz) bulamadrm; Hint yurdunu gezip dolagtrm,

(720)

(725)

orada (da) giizel (krz) bulamadrm; Tacik'in yurdunu gezip dolagtrm, orada (da) giizel (krz) bulamadrm;

Alp'm yurdunu dolandrm,

orada (da) giizel (krz) bulamadrm,

(730) Kazak'rn

yurdunu gezip dolaEhm, orada (da) giizel (krz) bulamadrm! Allah Kuday yardrmryla Ak-padigah varhlryla, ak sakaldan ad alan

(735)

Padigah'danbat'alan

(740)

Ak-kula atr tok olan! Ak-padiqah'dan dua aldrktan sonra, Manas'a siiz sOyleyecek kigi yok idi! Temir-han denilen bir han varmlg, aqa sahnacak tuzu varmt{; Kanlkey denilen ktzt varmry; cebe giyse, boyuna denkmiq,462 o Kanlkey denilen krz
bu Manas'a denkmig,

462. cebe glyse, boyuna denkmiE: Krrg.

kiir6kii kiyse,

cenkdeg.

1, 'll

l0 /

Manas Destant

(745) Kanrkey'e
ii
i

dtiniil63 olarak geldim!,,

K6k_ata sakat!
,r:
,

ill
&

F,.
ts,

.'l

Mengdi-bay, bindili atr ddndtirdii, Temir-han'rn evine

gelince attan indi,

:l 'r,l

(750) Temir-han'aEunlan stiyledi:

"Krzmayasrn Temir-han,
avul,unun kaErnda, boz tepenin baErnda

i !-

,..

r i;:

:::.

*.
F1 I' t.
F-:

ak-sakalh yakup,han (var)

[ :, l1.i'ill

(755)

ardmdan gelen mah yok, srrtrna yiiklenmig puluau yok kullanacak kutuyok,

F-

i
i-"
b

(760)
ji

E,
E"'

E.'r

FL

'Ara binip geldim!" diyor, '. Kanlkey,e diintir olmaya geldim!,, diyor. Biiyle horluk olur mu, b6yle zorluk olurmu? Biiyiik nehrin bagrndan geri gevir! eli bog gelen diiniirii
kdlelerine d<ivdtir!"

F,
t:
s

[,]
i1;:

'
rtr

(765) O zaman Temir_han gciyle s6yledi: . "K6k_ala sakalh Mengdi-bay:

ara bozmak igin dolan kul, bozguncululuna girmiyorum Sa! taraftaki Q oro,lar465
I

ri

:il'

E.t

Frl
Eir.
B'1
Fi-

t:
a

:'
Ntl

ii."

ri 'l
.;

(770) . sol kaprdaki goro,lar, gergekten yakup-han o ise, batrr Manas o$lu var! Bagma giydili bOrkii var,
'Dtnyadan gok alp'r

F.

(775)

:.;

r
,l:
::
l

yapanm!" dese giicii var! batlr Manas ollu var! Sa! yandaki goro'lar,
sol yandaki goro,lar,
ahndan indirip alrruz!

i,r
nl,

ti;l

ilt {r:
5,

{i
ri u.

pul : para. 465' Krrg' goro: l' Birtaklmdrrki onun iiyelerinden eder;2. Bu takrmrn iiyesi; 3. ernuOug.'-'-"""- biri <iteki iiyelere boza pigirerek ikram

,16$.

463. dtiniir: Krrg. cuueu.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

1l

(780) Aya$ yere defmesin!

Atmdan indirip ahn! (Altma) kahn dtigekler serin! Biiytik koyundan ag piqirip narrn466 getidp veriniz!

(785)

BaytaXa'T krsraktan krmrzr, balla kanEnnmz! gmlayan kise gini ayak

elilerek ayat sununuz!

Susuzlulunu giizelce kandrnp

(790)

(altrna) kaln dtigek seriniz! OrttisUnti sessizce Ort[niiz! Rahatga uyutup koyunuz! Tan alanp atanda
obadan yildrz batanda,

(795)

gtineg sabah dolanda, uyandrnp ahp sorun!

Al

atrna bindirip

ahp tepeye gftayrm!

Giizel, tath sriz sOylerse,

(800)

giizel cevap vereyim! Kdtii, kaba stiz siiylerse, kiitti cevap vereyim!

Sdylenildili gibi yaptrlar. Erkenden kalku (o);

(805) onine demir ledenikoydalu,

yiiziinii-elini yrkadr.
Susuzlulunu iyice kandrnp, beklenilen yere vardr. Yakup-han'rn yamna yaklagan Temir-han,

(810)

O'na ne istedi$ini sordu:

"

Ala-da! gibi Yakup-han,

yolunu qa$rrmr$ (gibi) nasrl yiiriiyorsun? K6k-ala sakal Mengdi-bay arabozmak igin dolan kigidu, bil;

466.

Krg. narln:
582).

(Jzerine gorba ddktilmtiE ufak dofranmr$ etten ibaret olan yemek (KS. II,
geng krsrak.

467.Krg. baytal: Heniiz kulunlamamrg olan

+.1

.it'

:i
l

1 : 1.

ll2 / Manas

Destanr

(815)

"Sazhfa at kogturup girme!" der,

benim duran,beylilimi verrneyen dd bozucudur,

ktttii ktttti stiz stiyledi.

Bozgunculu$una girmedim,

(820)

gelip seninle raruEmak istedim!', O zaman Yakup-han Eriyle siiyledi: "Benim geldilim yolumu soruyorsan, benim sOziimii igitirsen
baEr kara, butu gatal,

(825)

insanlann bu yurtlannr onun hepsini gezip dolaqtrm:

Batrr Manas ofluma

boylu, giizel (bir) krz bulamadrm! Yaratanrn hoguna gider,

(830)
l
I

:l f
;.

alnn kiipe kula{md,a,468 kaynatasr ben Yakup |giilmeye yahEan,469 bana iyi gelin olacak gibi, Kanrkey (adh bir) klzrn varmrq:
" elgilige dliim yok, diiniir c tilii ! e zul iim y o k ! " Kanrkey'e geldim ben, diintir olmaya geldim ben, tadar mrsrn sen bu tuzu?

(835)-

'
(840)

verirmisin Manas'a ktzt?" Temir-han kalkrp buna q6yle cevap verdi; "Ey Yakup-han, danlma!
Senin balan bu Manas

dtiniirii ile kovalagrvereyim demez mi?

(845)

Dostu ile dolagrvereyim demez mi? Kanndagr ile kaprEryor, de[il mi? Senin balan bu Manas Qok yalmacr delil mi?

Ak-kula'run

kuy

rufiunu

ba llay tp,a70

469. iiliilmeye yakrgan: Krrg. makrhgr cakkrday. 470. kuyrulunu baflayrp: Krrg. kuyrulunu buudat.

19.

{!tl

kiipe kulafrnda: Krg. attrn iymek kakkrday.

Prof. Dr. Tuncer GOLENSOY

I 13

(850)

biittinyrlkryr, koE-koyunrlTl kovalayrp, altrnlar ile kaprgrp,

battr' lar ile kargrlagrp, gtiftis gererek gelen Ak-kula'yr (tistiine) ahlan oklardan kagrnyor,

(855)

yakasr alfin ak kiibii'sinii grtlak grrtlala geldili diigmana yrttnyor,

bir alp'm elinde tiltip kalmaz mr? Benim biricik krzrm .Kanrkey
yalnrz tiindiift'ten giin giiren
Su igen

(860)

bir tiitiik'tena72

yorga att^n iizenle segilmiq boz (atlara) binen,

Arak'tan tizenle segilmiq bal igen,

yakav agtk olarak riizgara gtkmayan4T3

(865)

yel yiiztinii gtirmemig

geceden kalan aqr yemeyen,

biricik krzrm Kanlkey

kara(lar) giyip kalmaz mr?

Yalmacrhktan vazgegsin

(870)

Ondan soma krzrmr vereyim. Atrqkarun474 koydursun ! ry k a n na75 koydursun ! S ay t g k a n nq6 koydursun! Ondan sonra lurmr vereyim!
Qab

. (875)

Atrg yangrndan vaz gegmezse, at yanqrndan vaz gegmezse mrzraklagmaktan y az gegmezse,

asil kzrmr (ona) vermem!"

Alagtk gibi (iri) Yakup-han,

(880) Ala-da! gibi (yiice) Yakup-han;

Yakup-han hrslandr; tifkesi yaman geldi: " Temir-han, ey Temir-han benim gukur igindeki kurumug drgkrmr kepiren,

celbegey celge gkpagan.

ilr
;isSliiii

iE*;

rilt
4;

l
'l

** ;iia
[3t rlt

, ,

14

Manas Destanr

,fl
;f,
[rl

fii
,

(885)
:r;

ben Manas'a varmazsam!

":rl,

',,1 ..,1
..

.::

,.

vanp haber verrnezsem! sazhla hrzla k'og Temir-han ! Manas krzrldan bayrak agacak, da$ srtrrun tepesine grkacak,

',:'1.

1.r, it:l

(890)

haykrnp Manas (mrzrafrm) saplayacak,

isteyip vermedilin Kanlkey,i,

i nc e

.r:l,l :r'

: ,')'

bile [i ndet477 yakalayacak

.l]

r;;,,:1], ir,'
ff

atmm kt7tna bi ndi r ipa78 harp esirlTg yapacak,

f,ii :.

: i:t.

ll

(895)

o zaman giiciin neye yeter?

D d kme

tj''X
*-:.;t I I ltlt i
lrl

li

oy an48o ftaEfta

slndg4S I

Ak-padigah eli ile br)16(82 baEkasrnda dikkatli segipa83 tot1r484 yaranda Ak-padiqah (bana) dua et!" deyip, bafudrlmda,
"

(900)

Ay gibi ftagrnr gerdi de, Orus'tan bagka bu yurdu Ak-padigahrm ona yerdi de.

Parlakhk yayda var krzrm bana verrnezsen '(kagarak) yerin kayda485

ysl?-

(905)

O zaman Temir-han da gtiyle dedi:

"$aka stiyledim, yakup-bay, latife ettim, yakup-bay! Ay karanhk, tiin486 idi

kadrn ile gocu[un

(910)
l

bir araya geldifi giin idi

Kadrmmla damgayrm! (Ku) balamla konugayrm! Afamta gdriigeyim! Ondan sonra geleyim

4?.Kog.biiliik:
4M.
esash:

477 . ince bilek: Krg. ac bilek. 478. atrnrn krgrna b-indirip: Klrg. at kiitiinii sahgr. 479. harp esiri: Krrg. olco cesrr. 480. ditkmeli oyan: Krrg. kuvmaluu ciisiln. 1l! . 5"g. kagka : Alnrnda b6yaz lekesi "olan- hayvan, akrtmah. ---J'-

483. dikkatli segip: Kirg.t atdip.

485. Krrg. kayd-a: Nerede. 486. Krg. tiin: Gece.

Parqa, krsrm,

btiltik.

fri.itiptiil.

H
,q
hof.
Dr. Tuncer GtiLENSoY

I 15

(915)

(Sen) burada bekle, Yakup-han! Deminki kdk-ala sakal(h) Mengdi-ba y ara bozmak igin dolmug kigidir
Padiqaha verilecek geyler

at bagr kadar altrndr,

(920)

koyun baqr kadar giimtigtiir "Verme !" diye kaqr gftan bozufu, o (da) beni bozmazsa! Gtiriigiip geleyim,
burada bekle, Yakup-han!" (Kamgryr atrn) kalgasrna vurup gitti;

(925)

bay tu{la beyleiin,

karrst

to1t1r487 hanlanm, at(h) g6rderip gafrrttr,

kendi evine topladr:

(930) "Diin gelen Ala-da! gibi Yakup-bay'dr,

"Sazhla bir ip ger!"dedi, "Bir tek oplum Manas'a Kanlkey (adh) krzrnt ver!"dedi,
Nasrl hareket edelim muteber kiEiler'!"a88

(935)

Ktik-ala sakal

Mengdi Bay

ki,

ara bozmak igin dofan kul imig,

acele yerinden kalku, gtiyle dedi:

"Ardrndan gelen mah yok,

yiikleyip getirdili pulu yok:

(940)

"yalmz atryla gelen Yakup'a

ona krzrmr vereyim!" diyorsun. Sen akhm mr kaybettin?

Akan suyun bagrnr burarlm, yanyana dizip srk kaleler kuranm

(945)

kendim tetikte duranm! Asil (aun) a$zrnr yrtanm,

Yalntz (bagma) Manas'r vurarrm, atrnr yiik hayvanr krlanm, korkma, korkma, Temir-han ! "

487 . Krg. karrsr sahk: Kolun dirsekten omuza kadar olan lusmr sarktk. 488. Muteber kigiler: Krrg. cakrlar.

I 16

Manas Destanr

(950) Mengdi-bay

bu siizleri sdyleyince,

kanst sahk.hanlar (ile) bagr tuplu'beyler

Mengdi-bay'a dediler ki:
"

Temir-han'rn nimetlerine doymadrn,

(955)

bozgunculu$unukoymadrn, kiik-ala sakalh (adam) sen qiiyle dur, kanst sahk han ben gdyle durayrm,
bagr turtfu (bey) gtiyle durun, Ak-padiqah ilinden

(960)

ondan baEka bu ilini Manas saman gibi savurup,

kamrg gibi krvrnp,

turna tiiyleriyle siislenmiE kularr

yakalayrp ganimet yaptr,

(965)

(Ak) duvakh gelinleri

yakalayrp ganimet yaptr. cesaret taslayan yi[itlerimi, batrrlrk taslayan yi$itlerimi hepsini krnp gegirir!

(970) '. (9?5)

Yakup-han'r galrnp getidniz! Ayalrm yere de[irmeyiniz

yukarrya kotay ve gabuk kaldtrnnaSg Han tahtrna g*anp (altrna) kahn ddgek seriniz. Barga4eo 11" 611o'^asL altrna serip koyunuz! guulu^492 g" 6u1a's493 bacaklanna sanmz!

Barga ile balklnr

(980)

altlrrra

tegelt/e4 seiniz!

Arakrya bal katrp altrndan yaprlmrg kadehe, onu koyup sununuz! Sofralan seriniz!
489. yukanya kolay ve gabuk kaldu-: Krrg. tak kdtiir-. 490. Krg. barga: Diba kumaE. 491 . balkl: Krymetli bir kumag. 492. Kug. buulum : I . Krymetli bir kumE; 2. Bir kiirk adr. 493. buta: Bir kumag adr. 494. telelti: Krrg. terdik.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

/ I 17

(985)

QilapEn\4e5getiriniz
Erik4% ile kuru iiziimii,

Oniine vanp sununuz! 497 A I n nh kiir klein dokuzunu ona giydirip veriniz!

(990) " Temir-han'rn

krzrna

Cakrp-han diiniir oldu!" deyip,

bUtfln yurt hayret etsin!

"On gukuru doldurun!" "Yrlkryr siirtip gelsin!"

(995)

"Kuk gukuru doldurun!" "Koyunlan siiriip gelsin!"

"Yiiz gukuru doldurun!" "Sr[rrlan ahp gelsin!" "D0rt. gukuru doldurun! " (1000) "Develeri ahp

gelsin!"

(Daha) pek gok mal getirmez mi? Bulsa siiriip gelmez mi? Bulmazsa iiylece tite gitmez mi?"

Sdylendili gibi yaprldr,

(1005) daha pek qok mal verildi,

ona yara$rr olundu.

Yakup-bay geri dtintip vardr Manas'a;

(yamna) gidip Manas'a Etiyle dedi: "Av ve diigman ardrndan kogturmaktan vazgegeceksin!"

(1010) "Av ve diigman ardrndan koEturmayr buakmazsan,

krzrmr vermem!" dedi.

"Krk gorona haber sal! yolbars gibi ktikreyen Almambet'e haber sal!
(1015) (hemen) gahp kagrran kaplan gibi Aclbay'a haber sal! Boz-adlr ulu dafrnrn heybeti gibi iistiindeki Kuday Tengri gibi ' Manas burada durasrn.

;i

;7

:l

495.

Krg. glapgm: El legeni.

'j

4%.erik: Krg.6riik.
497. iiniine vanp sununuz: Krrg. aldrna banp tartrngar.

ll8 / Manas

Destanl

(1020) Ak-padigah ulu'ya kendin gidip varastn' sdyleneni yap'astn!"

Manas gorolannt gafrrdr: "Almambet, (sen) yiiz yrlkr (getir)!

(1025) Actbay, (sen) ytiz ytlkr (getir)!

Denk tuffir[um

krk goro

krkrmz da bir tiiriiags krkrmz krkar yiiz yrlkr getirin!

vadileria9 doldurmaz mr?

(1030) Kuk vadiyi doldurmaz

mr?

Yiiz vadiyi doldurmaz mr? Dtirt vadiyi doldurmaz mr?

Hepsine haber saldr, Yakup-bay'rn evine (1035) Manas baga gegip geldi

Gelip evde attan indi: "Hangi yol ile gidelim?

Birisi yaman sdz sOyler Birisi yahgr stiz sciyler, (1040) yahgrlan yahgrl*la ahnz,
yamanlan yamanlagrp ahnz!

Dolma tiifek, " miluk'sm patlatrp

parlak gtinderime dayamp5ol

(1045) kdkrwr l<argrmtelime alayrmls@

gaddarlagrp (oraya) varaylm yalm krhg baflayrp calmamsrt'o3 varayrm! Yahqrlar canlanna veda etsin!

(1050) Yamanlan mallanna veda etsin!"

Stiylenilenleri yaptrlar.

Krglz

yrlkrlanm stirdiilet

yaElanmamrg kara "enenmemig develer"sge,

yorulmam4 ak "enenmemiq develer"e

4.: tu

4l

. parlak siinderime davanro: Krrs. srrduu celek siiiiliio. 5{D. kQknq)rargrmr elim6 alalyrm: Krrg. karagay nayza kolgo alah. @. kiiknarkarsrmr elime alavrm: Krrs, karagav navza koleo 503. 1048. Krrg.-calmanrg.: Sirratrna, eie ackrfir$olan-yrrtrcr Eayvan qekli vermek. 504. enenmis deve: Krrs. atan. enenmiq Krrg.
501

,j

hof.
(1055) aaklan gorolar yiikledi:

Dr. TuncerGULENSOY/ 119

"sizler yola grkrmz!

Ben Ak-kula'mr kogturup Ak-han'a vanp geleyim! Ondan cevap alayrm!

(1060) Altmdan kumas dokutayrm

Ak-padiqah uludan

'vanp

tiliit

alayrm!
505

Ak-kula'sm I uzun adtmlarla ka gturup tine dolru hrzla siirdiifii bagrm krsrp,
(1065) Ak-padigah ulu'ya,
Manas gimdi vardr;

Ak-padiph'a gtiyle dedi: "Sii[iidiin ktiktinden yarryorum, Hamnkrzr Kanrkey'i (1070) gimdi almaya vanyorum,
nasrl olacak, Padigahrm?"

"Tebrikler olsun

sana,

tatminkar buldum siiztinti uygun buldum iiziinii,

(1075) zarif buldum siiziinii!

Sa! yandaki gorolar, sol yandaki tirnek kigiler
ak heybelei agnrz!

AlnnditddM grkanmz! (1080) Akqalan birleqtirini2ls0T Manas kaynnv50E vannca,

yengeleri. gelince,

bal&zlarfD vannca,
alun, giimiig akgalan

(1085) onlara versin er Manas!"

Siiyleneni yaptilar: Sa! kaprdaki ddrt goro, altrn sikke ahp geldi; sol kaprdaki ddrt timek ki$i,

505. uzun adrmlarla kogturup: Kug. arrm arrm ciigiirtiip. 506. Krg. dilde: Altrn. 5O7. Akgalan birlegtiriniz!: Krrg. akganr kogo ahp grk!. 508. Kug. kayrn: Kan ya da koca tarafindan akraba. 509. baldrz: Krrg. baldrz.

j,
t
l

120

Manas Destam

(1090) altrn giimiiE akgalan getirip verdiler Manas'a. Bu Manas'rn liuk gorosu,
orta yola gelince,

Ak-kula ile bu Manas (1095) onlara yetigip geldi.

O zaman krrk goro dedi ki:

"Nereden geldin sen Manas? Kl"lgtk gibi krul mtzrad,m sallayrp Qinlilerle mi savagrp geldin?

(1100) Gtivers to senin gibi olur mu?

Ktiknar gibi mtlnk asrnrp

Kalmak'r kovalayrp mr geldin?

Giivey senin gibi olur mu?
sada{mt ardtna kuganry

(1105) Sart'r kovalaytp mr geldin?

Gtivey senin gibi olur mu?" "T0vbe Tengri Kuday'a, Ak-padigah giiriip aldr, Yahgr giirdii Manas'r!

,l
I
1

(l

l0)

.I

1,r

Altrn-giimiig akgayr fazlasryla verdi Manas'a! risiiyledilimi yap!" dedi, " Ayrl'rna gidip vannca,
yengeler bir araya gelince,
ulaErnca,

j'l
')t

tl

(1115) baldrzlar

i:]i
+tl 'i
i

'

6ntinde agrversin, " Baldtzlanvannca, yengeleri erigince, altrn, gtimiig akgadan

(l120)

baldzlanna versin!" "Yengelerine versin!", dedi

Kdk

sakalh"

Mengdi-bay,
koEturup,

Ma nas'r giiriir gdrmez,

Temir-han'a
i

(1125) ara bozmaya gitti.

Temir-han'a giiyle stiyledi: "Atlan, atlan! Temir-han !

lt
,t.

Ak sancak (ile) tug geldi,

dalgalannntug geldi,
'

,l
r'l

.l

ii
ll

510 .giivey: Krrg. kiiyO.

il)
$ji

hof.

Dr. Tuncer GULENSOY

/ l2l

(l 130) yer titreten ordu geldi,srr

gabuk atlan, Temir-han
!

O g[n dedifimi yapmadm,

"Nehrin bagrnr burayrm!" dedim,

"Srk duvarlar tireyim!" dedim,

(1135) "Yanyana gtiglendirip koyayrm!" dedim,

sdyledilim s6zlerimi dinlemedin.

"Tarbaza"mn alzrnda
patlahhyor biitiin tiifekler!

Temir-han, tez atfant (1140) Manas ile krk qoroyu ikiye biiliip alahm! (btiylece) kargaga krlallm! " Temir-han (ona) gtiyle cevap verdi:
"Fesata ben giremem!
'

(1145) vanp gOriip gelsinler!" " Temir-han'n kolday, birlikte yiiriiyen yolday

krk
,..
,i*

(drgan) firlayrp gtirdiiler (ki), goro geliyor,

(l150)

krrk ytz yrlkryr siiriip getiriyor. "Bunlar hangi yrlkrlar?" "Yakup'un iilkeye saldrlr alrm'ft2

Kanrkey'e krk goronun, ahp geldili L1r*'1513

tl:

(1155) "Stiriiniizii toplayrp ahnrz! Dtirt vadiye sallnrz!

DOrt vadi dolar ise,

!!f

t"

bitti sizin kahm'rnrz

dtirt vadi dolmaz ise,

; h
U'

rIi
rt&..

i*i t] fri'
.,

(1160) senin kahm'rn bitmezse, daha yrllo getiriniz!" Manas bozktr'as| yalmz indi. Kiik-ala sakal Mengdi-bay
Manas'rn

,i

krk

gorosunu

'

{,

't

$'

5ll.
512.

yer titreten ordu geldi. Krrg. ceri maygkan kol keldi.

Krg. alrrn:

Harag.

llli,:

s
ffi

513. Kug. kahm: Hediye. 514. bozkr: Krrg. tala.

I
{l,

':l

122

Manas Destanr

(l 165) ak saray

eve gdfiirdii,

kaprsrnr

kilitlqyip koydu.

Manas bozkrrda kaldr,

yalruz kaldr bozknda. Krk goro eve girince,

(1170) arakryla kangtrnlmrg bal igip,

agltk susuzluk gekmediler.

Bu Manas'rn yamnda
kara bagh adam (ile) dOrt ayakh it (bile) yoktu.

(t 175) Srcak Temmuz (ayrnda), gtn srcalrnda "Manas susuzluktan tiltip gidecekti!" "Atadan yalnrz dofmasaydl, t6vbe! Adrm "Manas" koymasaydt, tiivbe! dniimde bir afabeyim var olsaydr, (1180) "Arslan Manas ne oldu?" diye
gelir idi yanrma:

Arkamda ;o-515 var olsaydr, " Manas yalmz kaldr!" deyip gelir idi diintp dolagrp."

(llS5)'

Manas arakrya bal katrp,

tulumrndtki suyunu
kendisi koyup igti. Namaz ktldt oturup, gok acrlar gekti Manas.

(l190)

Altmrg ah mal dostu,

mal dostunun iginde

Kara-toko can dostu.

Kaprya gftrp baksa,

bu Manas'ln yamnda

(1195) karabaEh &iEi yok,

diirt ayakh it de yok. Manas lcara baE cildh yay'r gerip fulatrverdi.
:i
:

Krk

goro ata bindi,

l.
li=l

515. Kng.

ini: Kiigiik

erkek kardeE.

E:

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

123

(1200) iqmeden kalan krrk goro,

yemek tadrna bakmadan kalan krrk goro,

korkup qtiyle dediler:

"Bu Manastrn yanrnda

kara bagh kigi yok,

(1205) diht ayakh it de yok, beyimiz Manas bizi dldiirmez mi? Bizi dldiiriip yok etmez mi?
Qabukslo atlamn, kuk goro! Biz Manas'a varahm,

(1210) vanp cevap verelim!"

Birinin atrna iiteki binip kogturdu,

birinin elbisesini
6teki giyip kogturdu:

(1215) "Yemek yemedik tag yedik, Hakan'rn iki kanath kaprsmda Kara moo ile ag yedik,
bey kaprsrm bekitip bekitip de ag yedik!

(1220) Ala-da! gibi Manas han, yaptrlrmut bafrglar mrsrn? Akar su gibi (gtiglii) Manas
sugumuzu bafrqlar mrsrn? Kesici olsun baymzt!

(1225) Dtikiicii olsun kammrzr!" Manas giilerek dedi ki:

"Krk

goro(m), sizleri iildtirmem! OtaUgiintizti de giirmeyeyim!

Akh size vereyim!

(1230) DiiEman yerinden gekeyim! Altmrg tanap,l7 ak ga&n gti[e yiikseltip kurdular.
Manas yalruz oturdu.

'

Giindiiz korkup gelmediler,

516. gabuk: Krrg. lldam. 517. Krg. tanap: l/6 hektar.

l -l
1

ri

124

Manas Destanr

(1235) baldrzlar ile yengeler

karanhk giik$lUnde kumaEa Lu6i1"sl8 ekleyip drtiinup5l9 inc i-boncuk' a52o mer carf 2 I katrp takrmp; pudra' y a522 411 523 tcrp siiriiniip,

(1240) yavagga 524basrp, malrur bir tavrrla gezinip

Manas'rn yamna geldi krz.

5u1rtur525 gibi boynunu vzattp,

su gibi beyaz bet'ini klLzaftip,

(1245) basrp geldi yamna. Bir kenara oturdu.

"Gece gelip gatrnca, Ak-padigah ulu'ya, Ona kendim vannca,

(1250) altrn giimiig akgayr

yiikleyip verdi padigahrm,
6o7t, 526 taba[a koyunuz ! akgayr dniine koyunuz!"

Sdyleneni yaptrlar.

ir.:

(1255) Acrbay akga ddktii; iki yakrn yengesis2T "Gece geldi!" deyip, "Kanlkey'in koynuna
,r

(Manas'r) yatrrahm! "dediler.

(1260) Gecenin karanhlrnda saklanrp gittiler.

Kamkey'in evine gelince, at ballanmayan ahra (Manas) atrnr da ballayrp koydu; kamgr talalmam4528 sd diit' a{ac16529

i:
!i..
f,i
t!l

518. kadife: Krrs. makmal. 519 tirtiin-: Krsl camrn-. 520. inci boncu[: Krs. bermet. 521 . mercan: Klre. su:ru. 522.oudra: Krrs.-uda523. alhk: Krrslenitik. 524. yavasca: I(rrs. akrrrn. llJ. $r$.'Sltksuri Anas radorno denilen kara iirdefi. 526. bakr: Krrs. miscengge'
333 :

i:: ,lr !i,l

E.

529.

;*il'g;tg?i-5"c'':nak
siiltit
afaEr: Krrg. tal.

E:

:l'

F tI r.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

125

fl il
5

{
fl

(1265) kamgnmr takrp gegti;

kug konmamtQ tuur' s,530 kugunu kondurup gegti. Ate gin y anmdakis3 | 1ro"r' 6*t532

f,l

s rl
H
!E :! g

bir parga kopanp yedi.

if;

(1270) KAsedeki san

bah tadrp gegti.

il
iE g

Balh geng krrsak krmrzrndan

susamrg gibi ahp yuttu. Otuz dii$me,533 on prtu'ru534 (127
H

5)

grkrrdatmadan535 96zdii.

Ktz yatallna536 y*"Stp, girdi yattr. Yer yata(nda btiziilmiig yatan (ktza)

rt i! g r

Manas beg sarildr. (1280) Temir-han krzr Kanrkey

uykusundan uyanlp, gilztinii agrp firladr. Alaca saph aE bryapn eline ahp gtiyle dedi:

(1285) "Atekem Temir-han'rt

at bad,lanamaz ahtnna
at ba$layan kimdir?

Kamg tahlmaz sd$iidiilrc

kamgr asan kimdir?

(1290) kuq konmaz tuur'wa

kug konduran kimdir?

Kdsemdeki san baldan tadrp gegen kimdir? Balh genE ktsrak ktmtzl"ndan (1295) r*u*rX-r$ gibi igen kimdir?"

"Yazrlan her gey haf37 olmaz,

yabancr u6rtt538 yat olmaz,

Toburgaks3g ile at siiriip sayrsrz ytlkr (ve) ktsrak siiriip,

530. Kre. tuur: Ahcr kusun oturduEu t0nek.

!1!

532.Kak. kazr: Kann ya[r. 533. diid:me: Krrs. ttm6.

534.
535

. _qt"fir- yanr:,Krrg.od

cakalay.-

537.

Kfs. toocuiKemik diiEme. . srkirdatidadan: Klrs. Jadrratnav. 536.krz vataEr: Krre. cfrrincak t6sdk. xmektup" hat:'Kri. hat

538. Yabanciadam: Krg. bttl6k ki$.539. Kug. toburgak: Savag atr.

[<Ara'pca].

.J

126

Manas Destanr

(1300) derin vadiyi dolduran, iEte o Manas benim!"

"Sen hangi Manas'srn bilemem ben!

Atekem Temir-han'm
bu diinyasr yar idi, (1305) yrlkrsma hizmet eden
o yrlkrsrna bakan

"Manas" adh kulu var (idi)!

Koyunlanmrzr giiden, koyun gobant kulun adt var,

(1310) Onun adr da "Manas"drr!

Deve giiden (bir) kulu var (onun) adr da "Manas"drr! Hangi Manas'srn (ne) bileyim? Hemen grk, "Manas" koynumdan!

(1315) Kolunu

gek boynumdant

abalak saph ak tinte'yiffi 'ag yiirek'e saplasam!" Abalak saphk ak tinte'yr

(1320) kmmdan gekip qrkardr. O zaman Manas gdyle sciyledi: "Vay Kanlkey, ne yapryorsun? .
Han balast nazltsut,54l nazh nazh stiyleyesin. (1325) Bey balast nazhsrn, nazh nazh stiyleyesin! Vay Kamkey ne yaptyorsun?" Abalak saph bu bryadt krmndan gekip grkard;

Atekem Temir-han'm

"

(1330) Kanrkey (brga[r) salladrs42 ' (Manas'rn) alaca baldr, ak bilelini kesiverdi!
Eteklerini biirtip topladr, yenlerini diiriip topladr.

(1335) O zaman Manas Edyle haykrrdr:

"Eyersiz grplak olayrm!
Kadrnsrz bekdr olayrm! Altr bttluk yrlkryr kovalamazsam, siirtip beri almazsam
54O. Krrg. abalak saph ak tinte: Da! koyununun boynuzundan yapilmtq ak saph hanger. 541. nazh: Krrg. erke. 542. salladr: Krg. giltep iydi.

Prof. D1. TuncerGULENSOy

I tn

(1340) Kara yiizlii5a3

sana gOsteririm!

Eline sopa veririm, koyun pegine salanm,

krsrak pegine salanm! Kara yiizlii sana gcisteririm!

(1345) Yolbars gibi biiliiren, atlan! atlan! Almambet, 544 Yamagtaki tur " OrrOO' Eibi, ku yeleli "biiril" gibi! Kiildir ollu Qalbay'rm, (1350) atlan! atlan! gabuk bin!
"Yahgr gtizel bir krz buldum! Ala-da!'a koqahm! Altr Mliik yrlkryr siirelim! Siiriip titeye verelim!

(1355) siiriip beri alahm Eline (bir) sopa verelim, koyun pegine salahm! Qok allatrp koyahm! Oylece <iciinii alaylm! (1360) Eyersiz grplak olayrm!
Kadrnsrz bekdr olayrm! Onu kucaklamaktansa, kuruyup kalayrm! (Onu) almadan zayrflayrp halsiz dtiEeyim! KaEkuloPsas 56ii var mr (sende)?

(1365) Han-Temir'in ildcr var mrym4?

Ezip igime veriniz!

Ezip drgrma stiriiniiz! Arakr'ya bal kangtrnp

onu igeyim, veriniz!

(1370) Kara yiizlii sana gdsteririm! Yirmi gorom, ata binin! Yakup-bay'rn yilkrsmr
Ahp buraya getiriniz! Yirmi gorom atlamp

543. kara yiizlti: Krrg. kara bet. 544. Kug. keriiii: Otla drttilen daf yamacr. 545. Krg. kagkulak: Porsuk.

ln

[,
H

*l gt

t{

128',/,Manas Destanr

(1375) Temir Han'myilkrsmr

buraya ahp geliniz! Krzrm dikkafalr 546 yetigtiren, iilkenin en giizeli denilen iilkenin yenilmezs4T krzr imiq;

(1380) halkrn en giizeli denilen hakrn yenilmez krzr imiq, "Sabrrh ol, Manas-han !"
Kaynanasr gtlyle haykudr: "iki tulpaf4s taymr

(1385) bir ahra ballayrp koymugsun, yemini birlikte sahp vermigsin, yava$ga siiriip "gapgrp-549 yaparsa, birisi yaralanmasrn! iki Eunkar yavrusunu (1390) bir tiinele koymugsun,
yem (igin) dalagmazlar mr?

Birisi yaralanmaz
1.1

mr?

Han balasr Kantkey,

:t i :IJ
I

Vay Kanrkey, ne yaptyorsun?

(1395) Bey balasr Stmanl<srn, . grmanksso (bir gocuk gibi) konug!" Kanrkey krz Etiyle s6yledi:
" Vryaklayan ;755 1, 6o9rrr*7 Vryaklama shkin yat!

(1400) Ben
sen

adamrn /arktna varrrm,ss2 hangi Manas'trr bilirim!

Temir-han olah,

devletine doymuEsun, yrlkr bakan kulunun

' '
,:ti,

(1405) adrnr "Manas" koymugsun,

her zevke doymugsun, devene bakan kulunun adrm "Manas" koymugsun,

Kara-deve'nin ollu Kart Manas,

,.l
,:il
i'ii.

546. dikkafah: Krg. doolu.

ii;l iilii
:iilll :1.:11

547. yenilmez: Krrg. cenggisiz. 548. Krrg. tulpar: l.) Kanath at; 2) Savag atl, yiiriik at. 549. Krrg. gapgrp: On ayafryla, trmalryla yere vurmak (at hakknda). 550. gmanki krE. nazh (1323): Krg. erke. 551. vryaklayan it: Krrg.- kangkrldagan it, kalapa. 552. farkrna var-: Krrg. ktiskti il-.

Prof. Dr. Tuncer GULENSAY

I ln

(1410) o Manas'r bilmiyonrm!" Qrylrdr-bay'm oflu gergek Manas, Yakup'un o$lu geng Manas,
onun igine diigmanl* salmry! Bolluk igindeki yurduma bag olmug,

(1415) altrndan kumaE dokumug

"Ak-padiEah" denen (kigiye), sonra vanp akil damEan, kdknar mrzra[r savurdu Manas'rn stiziinii kadrn gevirdi!

(1420) Kuk goro geceleyin atlandu yirmi goro Temir-han'n

yrlkrsrm altp geldi.

Yirmi goro Yakup-han' rn

yrlkrsrm ahp geldi.

(1425)

yam nehif53 (ve) giilsv (olup) iki yolu vardr; yrlksmr yollara siirdiiler; yattr uyuyup kaldr. Tan atrp uyandrktan sonra,

iti

(1430) altmrg tanap akgadu,

atrn bulusuna dayanamayrp

giikyiiztine grkrp gini "Bahadrr Manas, (gimdi) biz ne yapalrrn? Altmrq tanafss ak gadr

(1435) at bulusuna dayanamayrp gdkyiiziine grkmry ak gadr!" "Ak tag ile bashnp koy! ikiniz birlikte olunuz, yilitlerim, ikiniz vanp bir krsrak kesiniz, yilitlerim,
(1,140) ya$ doSayrp doyunuz, yi[itlerim! Ag iken gdriigme yapilmaz, tok olanlardan iyiJikirler da$ar! Yukan tarafta kara tug556 Temir-han'm tu[u de[il mi?
553. nehir: Kug. darrya (<Farsga.

deryi).

Krg. ktil. 555 . Krg. tanap: l/6 hektar. 556. kara tu!: Krg.kara tuu.
554. gdl:

I
1

130

Manas Destanr

(1445) AgaSr taraftaki ktztl tu! Yakup-Han'r4 tuEu degil mi?

Gunegin bumu bit<itaiginOe noolandan'ST yaprlmrE ak goynesi(mi) yakasr agrk olarak giyip

i i
I

(1450) yiiriiyerek tepeye grkayrm! Yakup ile Temir-han yalruz bir o$ul ile cesaret edemez, bana tek (bir) kurgun (ve) grgas,s atamaz, pistonlu tiifek ile ateg edemez, (1455) feldket mermisini atamaz, Yakup'un ilini ben vurayrm!" Ala-da! gibi Almambet, Akilh dofan Acrbay, Elim (ve) Seyit, iki ogul, (1460) karanhkta baskrn yapan karsadn izini (bulmakta) yamlmaz Kaman (ve) Coypur, iki olul
Atlamp yola grktr, Serek ile Srrgak (da)

l i

(1465) 'atlamp yola grktr! Krk goronun en yamanl Taz-baymat

efendisi susadr[rnda
attan inip gay kaynath,
sorua o da ata bindi.
I
i

(1470) Acrbay gibi haykrnp saldrrdr, Almambet gibi haykrnp saldrrdr, Yakup-han'rn ordusunu bozdu! Temir-han'a hiicum etti,
hepsini yenip yere serdi!

(1475) Yakup ollu bu Manas "Efendi Kanrkey" diye yiiriiyiip Temir-han'rn yurdunda Kanrkey'i gekip alahm, Manas'a hediye krlahm,
rtl.
il

557. Krg. noolan : Bir tiA kumag. 558. Krg. grrga: Tuza[a veya oltaya konulan yem.

trll

,'t'

j ;f,

rS
!il

riE

'tr hof.
Dr. Tuncer GULENSOY

/ l3l

:5 fl ..:
F ::l

(1480) adi halk, tanmmr$ Tacikler "Kasfi alahm!" deyip yiirtidiiler. Kanrkey elbisesini giyindi,
Hepsi toplamp geldikten sonra,

'-r:{

j .: -5

iE

...1

-E

Kanrkey (1485)

bagma gelecelini

bildi,

= .!t
:5

segme bir boz

yiirtik

ata bindi,

ipekten segme elbiseler giydi,

arakrdan segme aE igti.

Ayrp-Han'm (bir) krzr vardr,

= ,
,f 'H ;a j

Altrnay gibi ablasrm

(1490) Almambet
ata bindirdi.

Karanhkta yol bulan Aygr yanak(h), kara dil(li),

nnhifsse

,.j ::

dolan Acrbay

O da bir krzr ahna bindirdi,

(1495) Manas'rn krrk gorosu (da)

kuk krzr atrna bindirip aldr.

Temir-han'rn krzr Kanlkey

Krk

goroya gunlan siiyledi: "Durun, durun krrk goro!

(1500) Siz karasrnr456ben tdrdlxt

Elinizi yakamdan tutturmam!

Krk goroya krk krz ben ahp varaylm, Kanrkey, size kendimi armalan ettim.
(1505) Kendim elgi olarak geldim!"
Krrk krz ile atlamp, Qtup geldi Karukey, Kara gdzlii kart Manas,
b
e

kl e ni lm e y e n y e r dens62

gdrdii

(1510) hrk goroya giiyle dedi: "$u gelen yiizii kara ka&n dep:ilmi? Krk iginden ktrk hzr segmiq,
ahp (buraya) getiriyor! Ummadrfr yerden (6niine) gkrmz,
559. nahit Krrg. siiliingkii. 560. kara: Krg. kara "halk". 561 . Krrg.tdrii: Han soyu. 562. beklenilmeyen yer: Krrg. kaprs cer.

132

Manas Destaru

(1515) (yakalayrp) ganimet olarak getiriniz! Krkga&rdihp kurunuz! (igine) krrk diigek seriniz! Asil atrn afzrm agahm!563 Hepsini bir arada katahm ! (1520) ince bileklerinden tutahm ! Atlann kgna atallm! Ganimet, esir kllahm! (O) nazh Kanrkey'in
o zaman gtinlii daralsrn!

(1525) $imdi kalgasr ve arkasr

eyersiz at iistiinde yara olsun!

(O) nazh Kanrkey'in gimdi (akh bagma) gelsin!" Yukanya grkrp gitti, (1530) agalrya inip gitti.5s

Kanrkey, Manas'a yalvardr: " Giivercitf6, ugarsa, tiiytinii kes! Kara yiizlii566 gok konugursa, dilini kes!
Saksa !,ans67 ugarsa,

ttiytinii

kes

(1535) Kara yiizlii gok konuEursa, dilini kes!" Bu Manas (da O)na giiyle cevap verdi:
.l

.ti
:illr

,1

o7r
(

"Saksa$an ugup saraya kondu, o11568 baybak, nasrl gukura diigtii? Giivercin ugup mavi eve kondu,
iyi kalpl;s'e baybak, 4asd gukura diiqtii? $imdi daha ileri vardr,
gadrra ulaEtr.

l,ll
.,i,

1540)

krk

Al mam bet'in gadrnna gelince,

Giifiisleri kiiniiksTo gibi, (1545) altr kttk salmrg gibi,

kara krz oturmuqtu. kuyruk killan bol ve dadmtk olansTl Sar'ala,
gagmp kaldr

Almambet

Almambet giizel krz yok mu?

563. asil atrn aEzrnd acahm: argrmak oosrn cayalr.

a.gagry.a !!J. guvercln: in"ip giui: .Krrg_. d'(l)dti(y) )o). Kus. Kosurckon.

sahp

lietti; rldiy

sahp

567. saksdEan: Krrsl saslskan. 568. ahmak: Krre. Iana- z. 5. iyi kalpli: K-ng. kiingiilgiik.
570. Kre. liiiniik : Kova.
571 .

566. kara viizli.i: Rirs. liara'bet.

"

kufruk krllan bol ve dalrmk olan: Krrg. uy kuymulgak.

Prof. Dr. Tuncer GULENSoY

I33

(1550) Dikkatle segip ahp geliniz! Temir-Han'rn kra Kanlkey vardrn Altlnay'rn yaruna: "Senin atan Aytp-han, Benim atam Temir-Han (1555) itisi uir do[mug. Ak yiiztinii gevirsene !
Deligmekten vazgegsene!
Sagrm rig

belikli 6rsene!

Agrk al ytiztinii, nurlu benzini

(1560) Almambet gtintin!

O Almambet haykrsa, Giizleri agrk olan it bakamaz, Saldrsa, diiEmam bet bakamaz, kuynrk krllan bol ve da[rmk olan Sar'ala,

(1565) (at) hrsrzrndan yiiriik at aldt! Ktik-ala sakal Mengdi-Bay Manas'a kargr (savaqrrken) iildti! Sallam vticudunu ileri grkarsana, ecem, giizel yiiziinti giistersene, ecem, (1570) "Saflam vticudumu giistermem,
giizel yiiztimii gOstermem
!

Bu kulunu ben kiigtimsesem,

Bu kulun beni ktigiimser, ben ne yapayrm?" Manas'rn tiziinden daha er,

(1575) gegitler agan Almambet, dliitler veren Almambet,

gok konugan Almambet!

Sa! yamnda bahadu yok, Almambet'ten bagka yilit yok!"

(1580) "(Birbirine) denk atalann gocufuyuz, denkliline ahErnm.

Senden aEa$ kalamam!

Geceleyin siirii gelince, krsrak salrhp stt verince,

(1585) "Krsraklan alrla koy!" dersin,

ben denk atamn gocu[u deniz gibi kryrm galkalanryor,slz

onun yerine ahEamam,

ahqamadr[rmda baEanh olmadtm 572. Destanda: deniz
!

gibi ktytm galkalanryor.

134

Manas Destam

(1590) "Cele'den573 krsrak sa[!"

eve konuk geldiginae,

desen,

"Kalk ktmtz koy!" desen, "Ahp gelip sun!" desen, (1595) o $eye ahgamam,
Sevgili ablacrlrm, duradr! Altrndan kiipe takaym, benim enigtem Manas'tan ondan akrl danrgayrm!"

(1600) "Brak goculum sorma!

iyilifi

tutarsa,

iyi stizler stiyler size,

ktttiiliiEii tutarsa, ktitti sdzler siiyler size,

(1605) onun igin gtinliin kalmasrn! Ey Altrnay, bunu brak!,

Gtizel sdzlerini (etrafa) sag! Nurtopu (gibi) giizellilinle panldasan!

"Suftszr" (tirdefi) gibi boynunu uzatlp, (1610) su gibi parlak ytiziinti krzartrp, kaz palan gibi panldayrp, Almambet'e giirtinsen!
Sana konuk geldifinde,

(1615) "Haydi bana ktmtz koy!" desem, "Cele'ye baflr krsralr sa[!" desem, "Biribirine balh koyunlan sa!!" desem, "Kalk krmrz koy!" desem, ' ben, giizel kardeEim, Kanrkey (1620) tepesi aqrk gdk vursun,
ddgiimii yer vursun!
SaEm iig driik yapt Almambet'e gergek hAlinle giirtin! " "Ay gibi parlak giiriiniiriim,

573. Krg. cele: Uglan

ip.

iki kazrla baflanarak, taylan ve buzalrlan baflamak

rgm gorev yapan

574. Krrg. kogok: Birbirlerinin boyunlanna ballanmrg olan koyunlar, kegiler dizisi.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

135

(1625) Giin gibi parlak giiriiniiriim!

Donup kalsrn Almambet, gagrnp kalsm Almambet!"

Aylp-Han ileTemir-Han,
gimdi zenginlikte yan gtrlar

(1630) hazinelerini o*aya yrfidtklannda, Er Manas'a krz verirken, igitmigti Mengdi-bay.

Temir-han'rn yamna gidip, Temir-han'a (giiyle) dedi:

(1635) "Kuday alsm, Temir-han! Yagh babast Yakup'a tutup kzrm vermeyesin! Ayrp-Han'rn verdifi
hesapsrz goktur575

(190)

akgasr bine yakrndr,

diin senin krzrn Kanrkey Manas'a ktitii sdzler stiyleyip

yurda akrn yaptr da bozulmug yrkrlmrg kaldt da!

(1645) Atlara kog'unu570 yiikledi, deveye yiiktidi 577 yiikledi, konuEan dilini koparttr,
koyun gibi kiigiimsedi,
Ona Oliim ver, Temir-han!" (1650) kiingiililk'tens7B fii1tiil;i1r's57e

ktzlrrr giiveyinin (kiiyiine) gtinderip koydu,

dtiniip evine geldi. "Altmrg deve ahp gel!" dedi, Otuzuna altrn, giimiig

(1655) yiikleyip, ahp getir!

Otuzuna kadife rle ipe!\ yiikleyip, ahp getir!

Bttttlum" (kumaEr) ile "Buta"'kumaglnl, ayaklanna dolasm,

"

575. hesapsrz goktur:

576. Krg. koE:
577.

236: ciik, 2).

Ilreti kege ev. yii[: Krg. ciik "Kege evin bir

Krg. sanatr sandan iitiiptiir.

kdgesinde toplantlmrl olan yorganlar, yastrklar vb. (KS.

I.

578. Krg. kiingiiliik: Bir gtiniin uzunlu[u. 579. Krg. tiiggtiliik: Sabahtan ii$eye kadar ytiriimekle kat edilecek mesafe.

136

Manas Destam

(1660) altrn ile giimiigii

atma nal vursup, o.nu aynca yiikieyip getir! I nc i - b o rrc uk ile merc ant, yana$ma takrp siislenir,

(1665) onu aynca yiikleyip getir! Krik-ala sal<alh Men gdi-bay,

verdi$in sdzii tutmazsan, onu ytikleyip gelmezsen,

Gdrtnme sen giiziime, (1670) hig yaklagma Oziime!"

Yeniden geri dtindii, gidip evine vardr.
Sd,ylenileni yaptr:

Kbk-ala sakal Mengd i -bay

(1675) altrn ile giimtigii,

onu yiikleyip geldi,

ktzil mcrcan, akinci "Yiiziine takrversin!" onu yiikleyip geldi.

(1680) Doksan deveyi yukletip,

.ahp 'Bu Kalmuk'un beri yam,

gelip yola diigtti,

Miisliimanlann iite tarafrnda,

Ktikgti-k0z ile Kamang-k6z (1635) (adh) hrsrzlann evi vardr. Ala-kiik salcalh Mengdi-bay,
(bunlara) haber verdi:

"Arakrya bal koyup, alu kaap galkalayn!

(1690) Bunu Manas'a verelim!" (Biiyle) haber salmryu. qg-kaPkak'rn aYznda, 580 Ukiirgii (suyu) boyunda, 0y-kaylng'rn boyunda, . (1695) ak gadmntdiktircli, eyvah! Manas gdriindii! Altna kilim serdiler,
KaprEmaya hazrr ohirdu dizinin alnna ddgek koydular,
580.

Krg. oy:

Qukur.

hof. Dr. Tuncer G{ILENSOY

137

(1700) tek dizinin fistiine oturdu.

Agu oldulunu bilmedi. "Uykum geldi!" deyip, yaftr, Takanan diiqtii bu Manas!

Serek ile bu Strgak,

(1705) geride kalmrg idi. Yilitlerini galndt Er Manas sdyledili birinsEr sii,z
aygtr yanak gilinsE2 s6z, aygr yanak, tcaraSs d{,li

(1710) Acrbay diri kalasm! San otla ilrtiilii da{ yanwct gibi, boz yeleli erkek bdrii gibi, Almambet sen de diri kal!
Ulkeiginde e$encem,

(1715) Elim ile Seyit, iki o!ul, onlardan biri (hayatta) kalsm!
Karanhkta " kabt-kubar" yiirtiyen, " katsak"tn izini (gtirtince) yamlmayan

Kaman, Coypur, iki o!ul,

(1720) onlardan biri (hayatta) kalsm! * Geceleyin diibilrii -dilbiirii" yilriiyen tilkinin izini ( gdriinc e ) yarulmayan Tiirsiin, Taylak, iki o[ul, onlardan biri hayana kalsrn! (1725) Kiildiir oflu Qalbay'rm, Qalbay ollu Albay'rm, 'onlardan biri hayatta kalsrn!

Gdpiin Krk

yildtzrbatrnm,

sayun kanduzu batrnm, (1730) onlardan biri hayana kalsm

goronun en "yamanl" Taz Baymat, susadrlrnda attan inip gay kaynat! Qukurasao dolup kalahm, koyun dliimti geldi mi?

Krg. birin: Tek. 582. Krg. gilin: Kesken. 583. Krg. kara: Kotii.
581.

5M.gukur: Krg. koktuu.

ii

138

Manas Destanr

,,' l,

(1735) Qay yatalrnasss 6o1up yarahm, yilkt iililmii gely'i mi? Kuk qorunun hepsini Tann almrgfir,

Krk

gbronun "yaman"lan

Sirek ile bu Srrgak

l, , ,:

(1740) tilmeyip nasrl diri kalmrq." tanas'rn gdlsiinden cam grkrp gitti. Krk goro (ona) giiyle dedi:
"Canr saklayan yeri sdyle de git!

kivmaslnl stiftite saplayan,

(1745) egelini koyu doru at gibi maktayan,586 "Babanrn k6riit587 Sart o[lu
ona girsek ne yapar? Kaz gibi badrarak konugan,

dilini kimsenin bilmedili

(1750) Krtay'a gitsek ne yapar?

Yassr Tortat'ta yazlanan domuzun budunu terkilere ba$ayan Kalmuk'a gitsek ne yapar? Biiyilk ince burunlu, gukur gdzlii

:,

(1755). Kalgak'a gitsek ne yapar?

;:l;T,r?J:,1:'Jr'$*:f
;'l

l"yapar?

O zaman dedin ki er Manas: "Siiyledi[im gibi yaprmz!

.
I ., I '

,1760) sti'vledrEffi"r'ltrj*-avtnzl
Rus'a gider vanrsrn! Sart'rn yurduna sefer agtrm, sakrn oraya gitmeyin!

(1765) Kalga'mn yurdunu vurdum,

takm oraya gitmeyin! Krtay'rn yurdunu krrdrm,
sakm oraya gitmeyin!

Tacik'in yurdunu kudrm,

'lti

585. gay yatafr: Krrg.crlga. 586. Kug. rnakta.: Methetmek. 587. babaun kirti,bir siivme tabirdir.

'li
:r'ir

l;

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

139

(1770) sakrn oraya gitmeyin! Ak-padigah biiyiik (devlet), Ona gidip bag e!in! Tepesinden, sarkan sag brrakan sagmr sarktttp koyanl (1775) Nereye girse doyan!
Fakir gelip zengin olart,
yahnayak gelip, giyinen, a9 gidip kamr doyan, zayf gidip semiren!

(1780) Ne etse ustaca idi, akgasmr verse, bolca idi, Rus'un yurdu iyilik yeridir.
Rus'tan girip, yer ahmz! Ak-han'a vanp gorba igin

(1785) Giyimini grkanp verir,

Rus'tan yatacalrn yer al!
Rakr igip bufu grksa, Bu[u igip suyu grksa. Almambet gibi bafrran

(1790) Acrbay gibi haykuan Er Manas gibi kiikreyen!" Manas'rn sinek gibi canr gitti, gergek evine gitti, Ak-saray gibi (ev) yapn, (1795) Gdk-saray gibi (mezar) yapn, Dokaz giin (orada) yatn:
Doksan do{urmug tlsrat kestiler altr giin (orada) yattr altmrg dolurmuE krsrak kesti

(1800) altmh elbisesini, dokuzlu$t

halkma hediye verdi. Kdknqr'dan derin tabut yapurdrlar
ig yiiziinil alttnla, drg yiiziinii giimiigle kapladtlar
.

(1805) Manas't nbuta koydular. Mezara sere yaptiar. 6n krsmrna yerden su gegirmesin,
iisttine giineg vurmasrn (diyerek), mezata yatnp koydular.

140

Manas Destam

(1810) Krk goro

ata binip,

Yakup-han' m,yanma geldiler. Krk goronun'yahErsr akrl veren Almambet, gok konugan Almambet.

(1815) Yakup-han'a (giiyle) dedi: "Doksan doru yiiriik atr

eyerlet, Yakup-han!

Altm4 ala yiiriik

atr

tiniine kat Yakup-han!

(1820) Yetmig ceyldn @ibi) yiirtik an

yine al, Yakup-han!

Keng Talas gibi yerinden,

buradan halkrn gOgiince
yanan ocalrn

siiniince

(l 825) buradan halkrn gtigiince,

titeki yrlkm rilkenince,
kamrm aclktrrma, Yakup, yutrk putrk elbiseyle dolaqma, Yakup! Ktitti kaderini stiyleme, Yakup!
(
1

830) Biricik Manas'rm iildii!"deyip, Yakup,

, kendini gdzden mahrum etme, Yakup,

sallam balla belini, Yakup sallam rut giinliinii, Yakup!
Sadalrm beline kugan, Yakup!

(1835) Krhcmr gaprazballa, Yakup! (kabzast) lqikrurdan tiifedini (omuzuna) sertlifini brakma!
Diigmana kargr kaba olursun, akrabana yahqr olursun!

asrp

(1840) "Evet, (gdkte) yrldrz(larj batsrn, biricik Manas tildil!" diye

(sen) zayrf diigme, Yakup-han! Manas'rn varhlrndaki gibi sertleq!" Bay'rn ollu Bakay da,

(1845) Yakup-han'a (gdyle) dedi: "Akrabamn da! gibi (olmasrm) saila, Yakup, diiEmam kara koyun gibi balla, Yakup, Yahgilar evden grkmasm, kalsn!
Yamanlar sana yaklagsrn!

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

/ l4l

(1850) Bu stizlerimi unutma, Yakup! Btu tiindiilaen giin igen, bir tiitiiktenden su igen. Manas ile ayru kucakta yatan,
aynr memeden emigen,

(1855) Manas'rn kanndaEr Kardrgag

garip olup kalmasm!

Anasr Bagdr-d0iiltit baybige

Kuil keklik gibi

sekerek

Sart bagalrm dermesin!

(1860) Han babasr Yakup-han, toy kugu gibi bag agafi,

Sart hasadrnt bigmesin!

ktg

yuknn yilrilyilp

Manas dlmiiE olsa (da) Almambet gibi bahr var,

(1865) Acrbay gibi itibarh (kigi) var, Soorungu, kara dahq o yifitin de var. Senin o$un Manas'tn
alfrmg altr yorgun dostu,

(1870) yorgun dostunun iginde Ahiretlik Kara-toko can dostu! Ak-borguk atrm yanma al! Krk goronun birini seg Ay knS(h) crim seg! (1875) Krk goronun yahgrsrm seg!
Giigerken deveni aydasln ottakta krsraklannt baylasrn. Konuk gelip konunca,

el baflayrp divan dursan! (1880) Evne diiEek kursun! Tiir'den dtiEek kaldrtma,
tepedeki meclisi da[ttma Manas'rn varh[rndaki gibi yap! Manas'rn varhfrndaki gibi devir stir!

(1885) iti saltver, kugu ugur!

Qonoylu rl gibi yola gevir,

"Krymetli biricik Manas 6ldii!" diye,

hiiziinlenme Yakup-bay
!

Haramhfa yOnelmezsen!

142

Manas Destanr

(1890) Biiliiciiltik eylemezsen!

Seni giyecekgiz komayz! Aghk gektirmeyiz! BOlticiiliik yapma! B0liiciiliik yaprp slzlatma,

(1895) Almambet'i hrrslatma,

yokuE yukan destek deyip,

atasr baEka istek deyip, "Acrbay' m_ gOnlii kalmasrn Elim, Seyit, iki o!ul,

(1900) onlann giinlii kalmasrn! Kiildiir'iin oflu Qalbay'rm,

onun gcinlii kalmasrn.

Otekilerle edemezsen, ikimiz (bir) avulda konahm,

(1905) eskisi gibi olahm!

Manas'ln varhlmdaki gibi refah! Bu diinyada siizlegtilimiz gibi Kryamette (de) birbirimize yardrm edelim.

ahbaplann cam bir, (1910) diiniirlerin mah bir, tiyle delil mi, Yakup-bay?"
Manas'rn babasr Yakup-bay, Bay'rn olluna dedi ki: "Manas ve kunan tay ile kurdagl

(1915) tel kuzu gibi tengdegi Irmakta gegit arasa bir aradm, Da! gegidini aEsa bir agtrn, stiyledili kaldr Manas'a! Yrlkryr stirerken, birlikte stirdiiniiz (1.920) tozu kaldr Manas'a. Ulkeleri (zaptetmek igin), birlikte at stirdiiniiz, genlik giirtilttisii kaldr Manas'a! ' Manas'rn birlikte yiiriiyen kuk gorosu, Krkr (da) birer bey gibi, tiiriisii (1925) krrkr (da) bir suyun bagrnda yaylayan stra srra krsraklan ba$ayan
porselen, cilAh kdse, grnayak (ile) doldurup arakr sunduran kenarlan ince san ayak (ile)

hof. Dr. Tuncer GULENSOY /

143

(1930) elilerek arakr sunup

Yiyecekleri su gibi akrtrp,
ag ve zayrflan koruyan,

"Arslan Manas iildii!" deyip,

Yaghhlrnda Yakup-han,

(1935) ben nereden konuE isteyeyim?

Ben (hep) bu yerlerde yattrm, besideki hayvammrz azabllrca, arkasr yok aramasam. Manas'rn mah azahnca,

(1940) igece[i, yiyeceli ttikenince, giyeceli elbisesi bitince,

ondan sonra istemeye varaylm. Manas'rn oturdulu (bu) yerden ayrllmam bu sriziimden kayrllmam

(1945) Bakay o zaman dedi ki: "Krrk goro krrk suyun bagrnda
krrkr da bey olmug yatarlar,
cinceki gibi olamaz! Batrr Manas Oliince,

(1950)

sen kendine sahip ol! N0betgileri srkga sal itibanna sahip ol,

"Batr Manas iildii!" deyip, gok kalabahk, saylsrz diigman

(1955) yrlkrna hiicum edip almasrn! Ozti yaya kalmasrn!
Benim sana sOyleyecelim igte budur!" Yakup o zaman (gtiyle) dedi: "Almambet'i iqittin mi,

(1960) evine vanp yere yat!

Manas'rm Olse, bagrm var, altrnh parlak rgrfrm var Yakup-han denilen iintm var!

Kulun, taylm

sayrsrz,

.,

(1965) gidin yiiriik atlara binin! Kul ve baytrm, sayrsrz,

gidin mirza (gibi) yagaym! Padigahrm Manas dldiikten sonra,
gagalamrg olmayrn!

144

Manas Destanr

(1970) iki

kayrE (ile)

bir dizgini,

yagh Bakay'averin!

Qok sdylenen iifiitleri Acrbay'a verin!

Atlamp dtigmana saldrrmayr

(1975) Almambet'e tilretin!

Anladrn mr benim dedigimi?" 'Yahgr stiyledin, Yakup-han, senin sdzlerini anhyoruz,

dedilini yapryoruz!"

(1980) O zaman Yakup (gttyle) stiyledin: "Ben gerefim ile yaqayaca$rm, altn verseler, almaym!
Benimle denk gdriinen kigiyi Bakay'rn g6nliinii krmaym!"

(1985) Kuk goronun yahgsr,

gok konugan Almambet, Yakup-han'a (gdyle) dedi:

"Dedilini yapayrm,
Bay Bakay'r a[ulayayrm

(1990) Bakay'm giinliinii alayrm! ' O zaman Yakup-han (gdyle) dedi: "Bu yakryu erlifine, gorom!

'

Razr oldum iiziine, gorom!

Hayran kaldrm siiziine,gororn!

(1995) Sen afrlasan Bakay denen kanfrde Kuday alrrlar bereketli barrfrde,
Her kondulunuz yerde kalarak! Ondan sonra refah iginde yagaymrz!" Yakup ile denk olan,

(2000) Bay'rn ollu bu Bakay, O zaman (gityle) dedi Yakup'a: "Benim sdyledilimde olmadrn Yakup, benim iiliitlerimi almadln, Yakup,
bir stiziimti dinlemedin, Yakup!

(2005) Burak atr baflryorsun, bir alzmr tutmuyorsun,

o zaman gerek olursam, o yerde (ben) ne yapayrm? Giizel boyum denkleEip

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

l4S

(2010) krk goro ile kengegip

asil ata binsem, eziyet ederim, Arslan dofan Manas'm Bir rOhuna srlrnayrm, Savag atma binsem, eziyet ederim!"

(2015) $erefli Yakup-han hig olam yok, "Ak-kula'sr uygundur! " deyip,
Gegirir bu Manas'r!"

Ala-da! gibi (ytce) Yakup-han,

"Krk

goroyu giiz0m gdrtir!" dedi,

(2020) $erefli Yakup-han'da hig yok.

Aylar aylan kovaladr,
Manas'm azabr gok kiitii gegti, Alada! gibi (yiice) Yakup-han Giinler giinleri kovaladr,

(2025) miikemmel dolan Manas'rn

acsr gok k6tii gegti, han babasr Yakup-Han altrn sandrk btikiilse, Manas'rn bulup verdi[i bu mah, azahp gitti,

(2030) ri,ikendi,
Manas'rn babasr Yakup-Han

"Her geyi iiveyim" dedi,

"Cammr nasrl koruyayrm?

Mah nereden bulaym?" dedi,

(2035) Yaglandrlrm bu galrmda

atr nereden bulayrm?" dedi,

"Toy kugu gibi

bag agalr krg yukan yiirtiyiip, Sart ekinini bigeyim" dedi,

"Qiftgilik yapayrm!" dedi,' (2040) "Toprala ekin atayrm!" dedi,

Toy kuqu gibi bag agalr krg yukan yiiriiyiip, Yakup-han Sart ora!ryla ekin bigti, anneci[i Bagdr-dOiiliit baybige
keklik gibi seterek, (2045) Sart baqa[rm derdi.
Kanndaqr Kardrgag

bir tiindiik'ten giin gdren

bir tiitiik'den su igen, ipek gibi sagr yiin oldu,

l,16

Manas Destanl

(2050) kuuray derip, kiifr oldu,

odun tagrdr, .*u gekti. "Annecilim Bagdr-dti6l0t baybige yaqlandrpr ga[rnda nasrl seni kollayaym?

(2055) Kaplan dolan Manas'rm

geri dtinmedi bu yere Manas'tmm aldt[t

Kaylp-han kra Kara Bdriik'ti

almrgtr harp ganimetinden.

(2060) $oorok'unkrzr Aktlayl

aldrn iig kaleden harp ganimeti! Senin ahp mahm taqtdr[rn,

altrnh kalbini eline alan.

siirdiiriip mallanm drgan salan.

(2065) Sevilen camm eline alan, Temir-Han'rn krzt Kantkey (bir) gobana varmtqtr!"
Bir kaynatrm gay igip,

yanmtokog nan ahp

(2070) yaglamp giden Yakup-Bay,

"

yaglanmrg Bagdr-dtitilirtbaybige,

iigiinii Kamkey koruyup yoruldu, Manas'rn bindifi afi Ak-kula, giindiiz szrayrn dibinde,

(2075) gece sarayrn dibinde, " Ktlt" edip, bir yudum su igmedi, * Kert!" edip kuru ot yemedi, kaburgasr kara sinek gibi kurudu, acr acr balrnp sarayrn dibinde (kendini) korudu, (2080) Manas'rn mezannda yatryordu,
Ak-kula tasvir (gibi) olup kalmrqtr, Giindtiz sarayrn dibinde,
Gece sarayrn dibinde, GOle bakrp kiqnedi,

(2085) Ak-kula ruh gibi olup gitti, Altrn boo ballanmrg, GiimiiE caloo takrlmrg Manas'rn Ak-sungur'u, " Kaz gibi iitiip kaz tuttu,

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

147

(2090) Ku$u gibi 6tiip kuEu rurtu,

iig tepe gibi yr$dr, gagalayrp yem (gibi) yemedi,

giindiiz sarayln bagrnda,

gd,kyiiziine bakrp acr acr 6ttil,

(2095) sivri kulakh, krk memeli Manas'rn kiipeli Ak-taygan vardr, kumlukta kulan digledli, tepede arkar digledi, ddnip kufiu digledi, (2100) iig tepe gibi yrldr,
baqrna gegip yem (gibi) yemedi, gtikyiiziine bakrp, acr acr uludu,

ip-ince bacak olup kurudu

o tigiiniin feryidrndan,

(2105) titredi yiireklerin hepsi. "Ne kadar dertli bu it dyle?

Ne kadar dertli bu kug tiyle? Ne kadar dertli bu at dyle?" Tann ta'alA gdnderdi,
(21

10) (bir) meleli giirevlendirdi:

"Yahgrmn atr o ise,
yahqrnrn kugu o ise, yahgrmn iti o ise

sahibini dirilt gel!

(2115) Yamarun atr o

ise,

yamamn kuqu o ise, yamamn iti o ise,

iigiinii de dldiirtip gel! Ba$nna bastrlr kara tag,

(2120) hazret(in) krzr Altmay,

giizel hatun olsun o alp'a! Ustiinde ak saray gibi kubbesi; aln kanath ak ordo ev olsun!
Qabuk vann!" dedi.

(2125) Qabucak vanp ulaEfi,

melekler sordu: Sen hangi itin kuqusun? riaz gibi iitiip kaz yakaladm, Ku[u gibi 6tiip kulu yakaladm,

148

Manas Destanr

(2130) iig tepe gibi yaptrn,

gimdi yem de ypmiyorsun, kanatlann kupllu* olmugsun, hangi itin kugu idin? Sen hangi itin atr idin?

(2L35) " Krlt!" edip su igmedin, " Kert!" edip ot yemedin

kaburgalanm kara sinekler emdi! Hangi itin atr idin? Sen hangi itin kugu idin?

(2140) Kumdan kulan diglemig tepeden " arkari' diglemig,

dtiniip
Ug tepe

"&ufu"

diqlemig,

gibi yr[mrqsm,

$imdi yem de yemiyorsun! (2145) Hangi itin iti idin?"

O zaman sungar

gOyle dedi:

"it"

demeyigi (benim) efendime! Ben Manas'rn kugu idim, Bu Manas'rn varltlrnda,

(2150) kardeEi Kardrgag, y alnrz " t ii n d. iik" ten giineg giirdii, ' bir tek " tiitiik"ten su igti, yakasr agrk olarak riizgira grkmadr, ruzgir serinlili (nedir) gtirmedi, (2155) geceleri kapr eqiline (bile) grkmadr,
geceden kalma yemek yemedi,

Kardtgag'm ipek gibi sagr yiin oldu, Qah grpt derip kiile oldu, Onu giirdiim, (igim) yandt!

(2160) Onun igin kederlendim!" Ak-kula da gelip gdyle dedi:

"Kaburgamr kara sinekler emdi, ben feryat edip sarayrn dibinde saklandrm

Bagdr-DOiiliit baybige (2165) krzrl keklik gibi sekiyor,

Sart baEalrm gok derdi, onu gOrdiim, igim yan&! Onun igin alladrm,

"it"

demeyin efendime!

hof.

Dr. TuncerGULENSOY/ 149

(2170) Ben Manas'rn atr idim!" ' (Kiipefi) Ak-taygan gelip tepede "arkar" digledim;
kumda " kula.n" diqledim, donip "ka{u" diEledim

Etiyle dedi:

(2175) iig tepe gibi ev yaptrm,

onlan gilneyip yemedim! giikyiiziine bakrp uluyorum!

Annecili Bagdr-Dtitiliit baybige,

Kzil keklik gibi sekerek

(2180) Sart ba$alrru gok derdi,

. '

onu giirdtim, igim yan&! Onun igin alladrm,

"it"

demeyin efendime, Ben Manas'rn iti idim."

(2185) G0kteki melek

Manas'rn (mezan) bagrndaki kitdbeyi gimdi gelip diirtiikledi, Ak saray gibi ev oldu,
ba$nndaki kara tag

QlgO) Ezrethtzr Altrnay gok giizel oldu!

Manas (aya!a) kalktr dirilip,

Ak-Kula'sma bindi, A k - k ii b ii' sinii giydi,

kilrcrm (beline) eapraz bafladr (2195) Ak-gumkannr eline aldr! Manas itine buyruk verip giinderdi, Manas kuguna buyruk verip g6nderdi, da! srrtrna doffu yol aldr, ak gdlstine el attr,

(2200) sabahleyin atlanrp,

(av hayvam) iizerine

it gdnderip, kuq sahp,

dtnyaya gelen kiqilerden, Manas'm tild[Sfinii bilen yok! O zaman Manas dirildikten sonra

(2205) giyece[ini kiE gtirdii

"

Temir-han'rn lcrzr Kamkey uykuya yatrp dii$ gitrdii! Qok konugan kara yiizii hrghrarak korkup (ve)

150

Manas Destanr

(2210) hrnldayrp g0yle'dedi:

"Benim babacrErm ile anneci[im, iki defil, bir mi idi?
Gece yatrp diig gtirdtim, o diigiim opkon diiE,

(2215) ytirelimin

baErnr

kopkon dtig!

ay karanhlrnda gece idi, ay tepeden doluyordu!

Giin karanhk giin idi,

giin tepeden doluyordu,

(2220) Bununla temiz dilelim oluyor demek: Occlr bagmda bir kavak,
kol gibi kavak g*ryordu. Bir dah krvnhp
ayrn gOziinii aldr,

(2225) (bagka) bir dah(da) krvnhp guneqin gtiztnii aldr!

Giineg srcak olunca, giilgelenip yiiriidii, gUliimseyip Kamkey

(2230) giilgelikte yiiriidti! ' Bir dah eEilip, gii[iin g0ziinii ald, Ala-too gibi (do!an) Yakup-Han, onun gtilgesinde yiiriidii, (2235) bir dah e[ilip,
yeryiiziinii drttii! Yer soluk olunca, Bagdr-Diidltit baybige
onunla rsrmp yiiriidii!

(2240) Padigahrm Manas dirilip, dirilip geliyor olmastn?" O zaman Yakup-Han (gtiyle) dedi:

"

"K[k

goroya haber sal, balam!

Ala-Too gibi (dodan) Manas'm

(2245) dirilip geldi[ini, akar su gibi (co{an) Manas'tn

dalgalanarak geldi$ini, selvi gibi senin Manas'rn
sahnarak

geldilini,

Prof. Dr. TunceTGULENSOY/

I5l

(2250) deniz gibi senin Manas'rn,

galkalamp geldiSini

Diigiin diig olmasm! gergek olsun, balam!"

O zaman Kantkey (Etiyle) dedi:

(2255) "Ak-Kula gitti yok oldu, Ak-$umkar gici yok oldu, Ak-Taygan gitti yok oldu,
Bu nasrl bir srr oldu? Ak-Borguk'u eyerle bin!

(2260) Al yilkr igine (bir) bak!

Ak-Kulayok oldu! Ak-$umkar tiinelinden yok oldu!
Ak-Taygan ininden yok oldu! Bu n3srl bir su oldu?

(2265) Manas'rn kiimbetini giirtip gelsene! Ala-Too gibi (do$an) Yakup-han,

Ak-Borguk'a bindi, o yrlkrya varsa, Ak-Kula'sr da yok,
'

(2270) Ak-$umkar'r

da yok;

Ak-Taygan'r da yok (olmugtu). Ala-Too gibi (do$an) Yakup-Han,

geri dtiniip evine geldi. B agdr-Dtidliit baybige:

(2275) "Manas-Bay dlmemiE olsa (bile), Eimdi iildii Manas'rm, gimdi 0ldiiliinii siiyleyeyim! Krk goro bizden aynlan,
Manas'rn tam kendisi gibi gdriinen,

(2280) Ak-Kula yok yrlkrda;

goculu Olen Manas'rn goculu gibi gtiriinen Ak-$umkar yok ttinekte; Manas'm inisi gibi gciriinen

(2285) Ak-Taygan yok evinde! Tdr0sii Manas iildtkten sonra,

teselli olan (bunlar idi) giinltime! Ak-kula senden aynldrm, gimdi h6lim ne olacak?

152

Manas Destant

(2290) Balasr gibi giirtinen

Ak-$umkar'dan aynldrm,
gimdi hdlim ne olacak? Kardepi yerine gegen Ak-Taygan senden aynldrm,

(2295) gimdi hAlim

ne olacak?

Yiiziimden agalrya do!ru benim akan gtiz prnanm, ellerimde tuttulum giftkandilli ryftm! (2300) ilinden halkrm giigmeyen!
geceleyin yaksam siinmeyen bakrp duran karalIm yamp duran glraftm bu Manas'rm da yok!

(2305) Manas g69iip gittikten sonra, kuk goro bundan aynldl

gimdi hAlim ne olacak?

Ay karanhlr

gecede

yaElamp giden gtinliinde

(2310) gtiglii tazr gafrnda, ' seksene yagrm ulaqtrlr giln, kurnrlmuE oldulu giin,
kanadrmdan aynldrm,

Han Manas'dan aynhp,

(2315) .krk gorom

benden ay.nlmrg,

bu Manas gibi gdriinen,

Ak-kula seni nerede bulayrm? Manas gdgiip gittikten sonra, elilmez mege alactmt

(2320) yansmdan biikiiverdin.

Yaglanrp giden Yakup-Han, srtma yiizlerce yiikti yiikledim. Ey Ak-Taygan seni ne yapayrm? Elilmeyen kaym alacrm

(2325) tam ortadan btikiiverdin.

Yaglanmaya baElamrg Baybige'nin sfima yiizlerce yiik yiikledin. Doru gobur aygudan toruul binek atr dofmaz,

,.;,1

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

153

(2330) doksanma ulaqan Yakup'tan (artrk) Manas gibi er do!maz!"

"Yaglamp giden Yakup-han, Ak-Borguk'a binsene! Krrk goronun yaruna var!

(2335) Ak-$umkar'rn adrm stiylesene! Ak-Kula'mn admt siiylesene!

Ak-Taygan'rn adrm sOylesene! Manas'a Tann yAr mldr?

Kuk goronun akhnda

(2340) Manas batrr var mdr? Kalplerinde Manas var mrdr?"

Atlamp grktr Yakup-bay. Bd$iirtiisii yolbars gibi Almambet'e (do!ru) gini,

(234

aygr yanak, kara dilli, Acrbay'a (dofru) gitti, "Ak-kula yok yrlkrda,
onu nereden bulaca[rz, Ak-$umkar yok ttinekte,

(2350) Ak-Taygan yok tasmasmda

onu nereden bulacafrz? $imdi hdlimiz ne olacak? $imdi igimiz ne olacak? Kanadtmdan aynhp,

(2355) Han Manas'tan aynhp, garip olup yiiriidiiliimde, Manas gibi gdrtinen Ak-Kula'yr
giirse gdziim panldar, Ugtinii bir yerden 6yle ahp getirin!

(2360) Panltrsrnda rgrk giirdiim,

aydrnhlrnda yemek yedim, izine basrp yol yiiriidiim,

ytnlerinden elbise giydim

iigii

gu diinyadan vaz gegse

(2365) igime hgak vururnm,

Manas'm ardrndan giderim! " saraydan yuvarlamp 0liiriim, Manas'rn yaruna giderim!" Almambet ile Acrbay

154

Manas Destanr

Q370) diinyay Erpgabayt,

birinden biri trp gEabayt. Allayrp geri dtindti yhkup-han, Bagdr-Dtidltit Baybige geldi. "Ey Baybige ne yapahm?

(2375) Krk goronun hepsini ziyaret ettim, Manas igin bag koymuyorlar,
R0huna ag koymuyorlar! Hepsini unutup gitmigler!" O zaman Baybige qiiyle dedi:

(2380) "Ala-Too gibi (dpEan) Yakup-Han, Serek ile Srrgak'r,

Kara-Toko can dostu, Bakay'a vardm mr? Vanp haber verdin mi?"

(2385) "Hayrr haber vermedim." O iigiine varrp gel, vanp haber verip gel!
Burunlan btiziildii,

tiliitleri kayboldu, (2390) Serek ile Sugak'rn, ' gu tiEiinti ahp gel,

Bakay'r da ahp gel! Aman de! Cammrzr verelim, Manas'rn mezanna vanp gelelim!"

(2395) Yakup-bay yine geri d6ndii,

Serek ile Sugak'r,' onlan atlara bindirip aldr. Manas'rn altmrg ab mal dostu,

mal dostunun iginde,

(2400) Ahiretlik Kara-Toko can dosru,

onu atlandrnp aldr.

Bakay-Han'a geldi:
bal iginde maktanan, sarhog olunca atlanan,

Q4O5) Bay'rn oflu Bakay Sart,

onu atlandmp aldl. . Dtirdti bir gibi oldu.
B

agdr-Dti'Oltit baybige,

onun evini

tagtadr

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

155

(2410) Bay'rn o$u Bakay Sart

Manas'rn mezanna bagtadl Bal igince, maktanan, sarhog olunca atlanan, Bakay geldin ata binip!

(2415) Serek ile Srrgak,

ikisi birlikte geldi atlantp! Ktik-Borguk (adh) atr yel gibi koqtu
Manas'rn Kara-Toko can dosfu o da ne zarnan gelecek?

(2420) Bay'rn oflu Bakay,

gtiz yaqrndan gdl oldu,
hrqkrrarak a$ryor, dlen Manas kin besledi! Altmrgaltr mal dostu,

(2425) mal dostunun iginde

ahiretlik Kara-Toko can dostu,
gimdiye kadar gelmedi, bindifi at yelmedi. Altrn verse mi,

(2430) Ala-Too gibi (do!an) Manas'tan?

Kara-toko can dostu
Manas'tn gdnlii kaldr mr?

Elim, Seyit, iki o!ul,

Sirek ile Srgak'tm (2435) Kara-Toko geldilinde, tecriibeli (bir) itE[t vereyim! Krk goronun en yamam Taz-Baymat, Manas susayrp geldi[inde, Attan inip gay kaynat! (2440) Altrnh bakrr gibi biilelim !

$imdi vanp gelelim! Manas'rn mezannl gdrelim!

Krrk goro ile Manas-Han at yan$tmp oynayan

(2445) gayrn kaynalmda

oturahm!

'

Gtilgelikte uzanahm!
Meydanda kavak ormam var,

bir oraya varahm! A[ag altma inelim!

156

Manas Destanr

(2450) Altrug kanath ak gadrn,

gdkyUziine dg$ru kurahm,

tahtrna "tor(i" oturtahm!

Ala-Too gibi (do!an) Yakup'u

yaglansa dahi

Hanlul&np

l<oyalrm^l

(2455) Ak-boz krsralr keselim,

Manas'rn rOhuna balrglayrp

Kur'f,n'r okuyup

"kulhiivallahii" diyelim Ayete'l-ktrsii imandr

(2460) namazda hep okuyup stiyleyelim! Ak-Kula ulurlu mu acaba? Ak-Taigan u[urlu mu acaba?" Ak-$umkar ulurlu mu acaba?" Bakay'm s6yledilini yaptr, (2465) vanp oraya kondu, "Serek'i ata bindirdi." Manas'ln mezanmn baElna tiirbesinin kaElna
Serek yetigip geldi.

(2470) Manas'rn tiirbesi yok olmugtu

'
5)

tiirbesinin yerinde sarayr yok, ev durur

Ak-Kula'ya benzeyen bir at,

al0ndan yem teknesi yapmrl,
(247

arpayla kiEmig diilmiiEtii,

Ak-Kula duruyordu afuda! Ak-$umkar duruyordu tiinekte!
Ak-Taygan duruyordu l<argt da Serek basrp geldi,

(2480) "trir" kaprsrndan

agtr

Manas orada yatryordu! Beline kadar diigek koymuElardr, ay dedi[inde adr yok, giin dedifinde giizellili yok,

(2485) "diba" kumag ile "balkr!"a

Manas'r da beleyip koymugtu, inci ile mercan gerdanhlr takrmp, kadife ahp giydirip

Manas'rn bagrru yaslayrp,

hof. Dr. Tuncer GULENSOY I

157

(2490) bir giizel krz oturuyor!

Ddrdiinti birden g6rtince,

giinlii sevingle doldu

"Ey Hudam!, Ey Tannm!
[Koroson] kilrcma ktn olsa,

(2495) Ak-Kula ile Ak $umkar Manas'rn dirildigi gtn (=gergek) olsa,

koyunlardan dokuzunu alayrm, ineklerden dokuzunu alayrm, develerden dokuzunu alayrm

(2500) yrlkrlardan dokuzunu alayrm!

Krk

goronun bagr sayrp, her bir dokuzu

"Dilek lul!" deyip salayrm! At yanstup, toy yaprp

Bay'rn ollu Bakay'r (2505) dttrt bir yanp bag yaprp her dileli yerine gelsin!
Yaqlarup giden Bakay-Han Manas ile yanyana otursun! Ay gibi kaslanru gatarak,

(2510) yaglamp giden Bakay'rn dile[ini HudA verdi

ytriidU, yolu agrl&! dnceden 6len bu Manas

dirilerek Bakay'a kavuqtu.

(2515) Ellerini agry hayrr-dua alsm! Dirilip "dem" yesin! Dirilip gelen Er-Manas
binlerce yrl yagasrn!

$imdi Serek seslendi:

(2520) "Babacrfm geldi, kalk Manas!

Bagdr-Diidltit baybiqe, Manas! anacrlm geldi, kalk, Manas!

Krk

goron geldi, kalk, Manas!

Bal igince 6!iinen, Manas,

(2525) sarhog olunca ata binen, Manas, asil ata binip (onu) yoran, Manas, Yakup-han gibi yaglanan, Manas, Bay'rn oflu Bakay geldi, Manas!
artrk yerinden kalk, Manas!

158

Manas Destam

(2530) Almambet geldi, kalk, Manas! Elim ile Seyit, iki olul geldi, Manas!
gimdi kalk Manas!

Kaman, Coypur, iki o$ul, Manas, onlar da geldi, kalk, Manas! (2535) Gdklerin yrldrc bann, Manas, sulann kunduz battrt, Manas,
onlar da geldi, kalk, Manas!

Kiildiir'iin ollu Qalbay'rn, Manas, yanmda gelen Balbay'rn, Manas,

(2540) onlar da geldi, kalk, Manas!
Krtay'rn yurdunu kan diikerek al, Manas!

Krk

goronu sayrp al, Manas!" Manas o zamian (gtiyle) dedi: "Diiqmana hig krymet vermiyorum!

(2545) ben ne oldufumu bilmiyorum.

"Babacrlrm" dedi$iniz kim oluyor? "Annecifim" dedi$iniz kim oluyor? "Krk goro" dediliniz kimlel oluyor?
Ben dlti de[ilim,

(2550)

ben diri

defilim,

ben farkh bir kiqi olup kaldrm!" Serek o zaman (qtiyle) dedi: "Babacrlrm bilmedin, Manas, anacrlrm bilmedin, Manas,

(2555) kuk goronu bilmedin, Manas,

sl
,,,'l
..,ill ll

Bakay var mr aklmda, Manas?

Altmrgaltr yorgun dostun

yorgun dostunun iginde

dhiretlik Kara-Toko can dostun

1:::.1:

, ':.t

(2560) var mr aklmda, Manas?" O zaman (lttyle) cevap verdi:

"Kara-Toko can dostum! Ak sancak, ktztl tu$u
ak mtzra[a a$tadtm,

l:1.

(2565) krrk goroya bagtadrm, asil afina binip at aldrm,

Ak-padigahrn kendisinden, vanp (ondan) bat aldrm.
Ben tiliip dirilmedim mi?

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

159

Q57q

Babacrlrm Yakup-han'r ahp gel!

Anacrlrm Bagdr-Diirildt baybige'yi ahp gel!

Krk goronun hepsini ahp gel! Boru, zarna gahnlz! Manas' tn dirilip geldilini
(2575) biitiin yurda yayrnrz!
Bagdr-Dtiiildt baybige'ye miijde igin vanmz!

Anacrfrmr hemen ahp geliniz!"

DenildiEi gibi yapildt,
boru-zurna Ealmdt,

(2580) Manas'tn dirilip geldi$ini; biitiin yurda hililirdiler.

Annesine vardr. Yahgr Manas kulunun

Ak-kula'srna bindi,

(2585) Ak-Kiibii'sinii giyindi, Ak-$umkar'mr (ava) saldr,

Manas gimdi dirilmigtir!"
B

agdr-Dd'0l0t baybige:

"Ata binip gidelim!" (dedi) (2590) Mendilini bagrna sardr,

atlanrp hrzla stirdii.

Manas'a haberi Serek sdyledi.

Bagdr-D0til6t baybige'yi,

aln kanath ak gadtra,

(2595) Manas'rn yamna almadrlar; dul kalan Kanlkey'i,

Manas'm yanlna almadrlar.
Kaprsrmn egi$ini agtrlar;

Manas "tor"den kalktr.

(2600) Ellerini uzanp,

gelenlerle selAmlagu! Ertesi giiniin akgamr, Bagdr-Dtidltit baybige, ancak aklma dtgtii.

(2605) "Sen tildiikten sonra, kulunum,

anacrfm Bagdr-Dtitiltit baybiEe'nin gtirmedili kiir oldu, gdrdti$ii ile denk oldu!

Benim temiz kulunum

160

Manas Destanr

(2610) defiqir misin

acaba?

Benim aziz kuhrnum, nasrl bizden aynhp gittin sen? Sagba! ile sagrm bofayrm uzun boyunu temizleyip yulaytm.

'

(2615) Temizlenip geleyim, Sagba! ile saglanm boldu, uzun boyunu temizleyip yufdu,
Manas'rn yaruna vanp, Manas'rn iintine grktr.

(2620) Bagdt-Dddliit baybige, anne olup yiirlidii,

kuru emge$i lurnugaytp siit verdi, Manas (bu) siitii emdi.

katrlaEmr.E

(2625) Bagdr-D00l6t baybige'yi,

tahta grkanp oturttu.

Yanan ategi sdndiirdii, Yakup Manas'r han yaph, vanp avula kondurdu.

(2630) Deveden dokuz aldudr,

inekten dokuz aldrrdr,

krrk goro, krkr da dokuzar aldr,

dokuzun hepsini soydurdu
agr zayft doydurdu ! (2635) Yagh ham, Yakup'u Bay'rn ollu Bakay't Han yaprp tahta koydurdu Han kaldrnp oturttu.

Han'rn krzr Kamkey, Manas Oliip gittikten sonra,

ak kemikleri azat bagr

Q64q

kiil olmuEtu kul olmuEtu.

Kaynatasr Yakup-Han, kaynanasr Bagdr-D66ldt baybige,

Qg,

kanndagr Kardrgag

birisinden may ahp,

birisinden gay ahp birisinden tokoE ahp, iiqiinii de besleyip btiytittti!

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

161

(2650) Bdyle oldufunu Manas gimdi bildi, Kamkey'e Manas'rn giinlii qiikran duydu!
Bagdr-D66ltit baybige'yi yanlna ahp koydu.

Qrmmsz (bir) dalda yaylatrp, (2655) kazrklara taylar ba$attp bir tepe gibi et y$dt, bir gdl gibi gorbay$dt,
aglan zayrflan doyurdu!

Yakup-han'dan (bir) at aldr,

(2660) Bakay'dan bat aldt, Yakup-Han kondu bir su bagrna, Bakay kondu bir su baErna, Manas kondu bir su bagtna, Acrbay kondu bir su bagtna, (2665) Kara-Toko kondu bir su baqrna, Almambet kondu bir su baqrna, Serek kondu bir su baqrna, Srrgak kondu bir su bagrna, insanlan g<iztiyle ildi (267 O) Ak-padigah'rn halkrndan bagka <itekilerin hepsini bildi. Manas'rn Ak-kula'sr tok oldu,
Ak-padigah'rn halkr ile soyu bozulup yok oldu!

(2675) Savagmaktan yorulup uyu$tu

ding olup uyudu Hep beraber toplarup damgtr danrgmada, ne danrEtr Manas'a "Dikkatli ol!" dedi.

(2680) "Padigahrm, ciziinii bil!" dedi.

Padiqah dedi: "Ben bilsem,

hiddetlenip buruEma, gok yurt ile vurugma !"

Buyurulan yemeli yutup

tur.
.

(2685) halkrn hepsini tutup tur!

Padigahtan dua ahp, Manas yahgr oldu, dtiqmanr kagrp gitti. Bahtr muradrna yetti.

***

GqUNcU BOLUMUN soNU)

IV. BOLUM

BOK MURUN

(l)

Han Kiikiitiiy hasta oldu,

yaqr kemdlini buldu, kan tiikiiriip rengi soldu.

Kan tiikiirdiikten sonra,

(5)

Bok Murun'a

bafrdr,

ilini yurdunu ga[lrdr, "(Beli) btikiilen yaqhm var,

Kiigiik gocuklanm var,

(10)

Bay tu[lu kadanrmvar. Oynayrp duran "bum" var. Qafrrd*tan sonra, ili ile biittin yurdu
toplanrp gelmiE. Cam gibi giizii siiziildii,

(15)

Han Kiikdttiy iiziildii, Ondan sonra Bok Murun Soylu yerinden haykrdr, Beq yavrusunu gafrdr, Qalrnnca ne dedi: Beybabam Han Kdkcitdy, Oldtigrinde,
agrnr diizenli veriniz! Oteki yerde yatnrz! Ondan sonra gidiniz!

(20)

(yu!)

(25)

(yu!) agrna vannrz! Bundan bdyle sen varsan kapah olan Cennet'in kaprsrnr agan Er Koqoy kapah olan pazann
yolunu eliyle agan er Koqoy O Kogoy'a gidiniz! Ona vanp deyiniz!

(30)

Kiik Diinii'niin baEr idi, Ktikiitiiy Han'rn agr idi.

164

Manas Destanr

(35)

Birinci olan atm \dillii, binlerce sanqa deve keseyim binlerce sart alaca ktsrak keseyim, binlerce sart bagh koyun keseyim.

ikinci ahn tidiilii

(40)

afaghk yere toplattrm, /uau kiEiye adu yaknr&m, bin ala baqh danayt,
begyiiz doksan beg ata tidiil var. At baglanmlq olmasrn!

(45)

Atr olup kalmasrn! Pigmanhlr olmasrn! iste[i rtiyasrnda kalmasrn!

Bu aqrma gelmezse,
gdriinmesin gtiziime!

(50)

Danlmasrn iiziime!
Tan atmadan evvel,
giineg dolmadan 6nce,

"

Bok Murun gibi yi[idin AyStdt altm hul tu!" a gelv.

" tt;tdgd-liis88 boz evini yamacln altrna kurmazsam ror589 dolduran gtizelini

(55) "

ince bilelinden tutmazsam, atrn terkisine atmazsam,

(60)

artrk ganimet almazsam! bu bagtma gelmezse,

danlmasrn tiziime, gririinmesin giizii me, sdyleyin vannca Kogoy'a!

(65)

Ondan sonra sen vanrsan, ormanda ayrya benzeyen, da! srrtrndaki yolbarsas90 benzeyen

san giizlii,59l elmac* kemikleri grkrk

giineq gtirmeyen gdlgeli yerde krglayan,

588. Krrg.

tiitti'gii: Krrmrzr ve beyaz kegc pargalarrndan dikilen obanrn drE tarafindan "tuurduk" ile iiziik':iln birlegtigi yerin bir parga yukansrndan gegerek obayr kugatan gerit

geklindeki stis (KS. 11,757). 589. Krrg. tiir: Obanrn giremecine kargr olan yer, bagkiiEe (Ks. II, 756). 590. kaplan: Krrg.colbors. 591. sarr gtizlii: Krrg. gayan kdstiiii.

hof. Dr. TunceTGULENSOY/

165

(70)

annesindenheniizaynldrfmda,
koyvn lcaraci!"r;s92 gibi kara kan sa! elinde bulunan, kaslan gatrlc, bakrgr donuk gtizii krzrl, yiizii san

(75)

(avucu) kanh dolan

Er Manas,

gdlgede gdniil ellendiren, gdnlii ile grmank biiyiimiiq agrkh, ilikli kemik, srrtr, Yakup Bay'rn duasl, yiice soylu Manas'a

(80)

yeti$ip haber veriniz! Ondan 6teye sen varrsan, kara ma$araya ev yapan,

karanl* ornam miilk yapan

(85)

giilsii alaca yavru kuq, yiice ruhlu do[an Er Agrg,

ona yeti$ip haber ver! Ondan iiteye sen vanrsan,

dokuz olulun gencesi

(90)

Tann'mn sevgili bendesi,

Eleman Bay'rn balast, Er Tiig0k'e yetip sdyle.

Ondan sonra sen vanrsan, irtiq nehrind e y azlay an,

(95)

bir gift kara ya$rz at ba$layan, K0ktim'iin ollu Urbii var,

ona yeti$ip haber ver! Ondan 6teye sen vanrsan,

Alpay-imet'i

n 1n|

(100)

" abugkq5g4 kempir-595 balasr, altr yagrnda Kiik Koyan ona yetigip haber ver! Kara tiife[i596 teselli eden,

"i59j,

592. karacifer: Krrg. boor. 593. kiigiik erkek kardeg: Krrg. ini.

59{. ihtiyar: Krrg.abrgka. 595. kocakan: Krrg. kernpir. 596. tiifek Krg. mrltrk.

166

Manas Destanr

(105)

attrEmr daldan dligiiren, yrlan gibi597 foylu EreE var, ona yeti$ip hiber ver! Ondan <iteye sen vanrsan

Alpay-Mamet
(1

balasr,

10)

sa!-sdlim erenler,
ona yetiqip haber ver!

' (l15)

Ondan 6teye sen vanrsan,

Yediger'in Er Baglg,
ona yeti$ip haber ver!

Ondan 6teye sen vanrsan,

Kiik

Tepe'nin

bagrnda,

Temir bala

kaErnda59S

ona yetiqip haber ver! Ondan iiteye sen vanrsan,

(120) Kiin-tumuE
Kara-doo

ili olur, ona yetiqip haber ver!

Ondan iiteye sen vanrsan,

ollu Yar Manas,

ona yetilip haber ver!

(125) -. Ondan titeye sen yanrsan,

Klrlmlann Boz-oful,
ona yeti$ip haber ver!

Ondan Oteye sen var[san,

Semerkand'da Han Koyon,

(130)'

ona yetigip haber ver!

Ondan 6teye sen varlrsan,

Teke

ili, it ili,

ona yeti$ip haber ver!

Ondan Oteye sen vanrsan,

(135) toy kugus99gibiboynuuzayankul,

bayh$ yurdunu
aqan

kul,

Haydar Han'm Han ktikgti, ona yetigip haber ver! Ondan dteye sen vanrsan,

597. yilan gibi: Krrg. enggedey. 598. kaErnda: yanrnda. 599. toy kugu: Krg. toodak.

Prof. Dr. Tuncer G{ILENSOY

167

(140)

kafirin yurdu var imiq, adaleli eti bola gibi,

genesinde sakal uzatmayan, burun altrnda bryrk brakmayan, Urus'un hant biiyiik Yolay,

(145)

ona yetiqip haber ver! Ondan iiteye sen vanrsan, kafirin hanr Nes-Kara, ona yeti$ip haber ver! Ondan 6teye sen vanrsan,

(150)

Kagkar'r, Yarkend'i srkrgtrran, bin Krtay'r ydneten, diiz burunlu, lasrk giizlii, Krtaylardan Kongur Bay,
O Kongur Bay, kagkaffi

la[,

(155)

tabiatr halkrndan baskakul, ona yeti$ip haber ver! Ondan titeye sen vanrsan,

kafuin Sultam Yrl -Basal,

ona yeti$ip haber ver!

(160)

Ondan iiteye sen vanrsan, Ogiis Han ili olacak, Ona yetigip haber ver! Ondan iiteye sen vanrsan, Tootenggir ili olacak,
ona yetigip haber ver! Ondan 6teye sen vanrsan,

(165)

Orong'un hanr Mls-Burgak, ona yeti$ip haber ver! Ondan iiteye sen vanrsan,

(170) Turfan'm

halkr olacak, ona yeti$ip haber ver!

Ondan 6teye sen vanrsan, Orongo ili olacak, Ona yetiqip haber ver!"

6fi). Kug. kagka: Akrtmah (hayvan), alnrnda beyaz lekesi olan.

168

Manas Destanr

(175) Bok Murun'un

botosu,ffil Han sOziinii igittikten sonra, ata binip grktr,

dtinyarun diirt kdgesini hepsini birden dolaqtr,

(180)

konuk galrrdr, Kdkordy ollu Bok Murun Yiice yerinden baftrtyor, gorolanm gaflrlyor, "Bu aqr nasrl sofraya sunarrm?
aga

(185)

Ah nasrl kogtururum? Bu ihiret yerini (nasrl) kazarunm?

Bu k6fir ile Miisliimam, bu hangi yerden yakalanm? Ben bu yerden gtigerim,

(190)

ben Sayram'a yerlegirim, ben o yerden gtigerim, ben "qibi" kente konanm, San Bulak'a ayak basanm,

Kara Bulra'yr aqanm, (195)' Keng Talas'ainerim,

ben o yerden gtiEerim,

Kara-giil' ii basrp gftanm,

Ug-Korum'u agartm,

Su-Samur'a inerim,

(200)

kuzu ile kogkoruffi2 hepsini kesip dolranm, mah yavrusuzfl3 ederim, bir ay orada yatanm, mah semirtip ahnm, ev alacrnr yerleEtiririm,

(205)

evi diizenleyip koyanm,

geri g<igiip kondu$umda,

Kara-Balta'yr agarrm Kayrndln'r basarrm,

601. deve yavrusu: Krrg. boto. 602. damrzhk kog; Krrg. kogkor. 603. yavrusuz: Krrg. subay.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

169

Qrc)

geri gdqiip geldifimde,

Aglr-min'e geldifimde,
devenin havutunu ahnm, Koora-kot'u dolagrp, it-kegii ii' nii gegerim,

(215) Ak-cor

v6disini dolagrp,

Ak-bulung'a konanm, koyunlan hrl<ar ahnm, kege evi drter loplanm,

ben o yerden gtigerim.

(220) Irgayttn'r

aganm,

Kopun'u (da) basanm, ben o yerden gtigerim, Karkara boyuna konartm, Kalday ile dost olup,

(225)

tuz kaynatry alrtm, ben o yerden gtigerim,

Temirdik Da[t'nt

basanm,

ben Tuuluk'tan aqartmt ben o yerden giigerim.

(230) Baktt-Kuray't

basanm,

KuE Murun Dall'nt aganm,

Ulu-Kulca'ntn [stiinden, Kigi-Kulca'nrn baqrndan,

ortasrna konanm.

(235)

Gelecek yedi ay boyunca

KemegemiM kazanm biitiin on ay boyunca

odunumu toplanm,

6teki diinyadaki meskenimi kazantnm,

(240) kifir ile Miisliimanrn

hepsini egitfls tutanm. Onun beri yamnda krymetli yerden balrnnm! Hig birini unutmadan galrnnm!

604. Krrg. kemege: Toprafr kazmak suretiyle yaprlan uzunca ocak (obamn drgrnda olur'). 605. egit: Krrg. birdey.

170

Manas Destanr

(245)

Krymetli dopan" tentek"ffi6 var, "o^bS'^607 "Tay tuygag"t-608 bir

" Bdyriik bagka var, fane var,

gegerli sikkem iig tane var, gelirse delicesine il bozar.

(250) .

Gdnlii isterse gelsin,

de,

istemezse gelmesin, de."

Bok Murun gibi efendiden

grkan elgi gitti,

dUnyamn ddrt ktigesini,

(255)

hepsini bir bir gegti, kdfir ile Miisliimamn hepsini birlikte gafrrdr,

gafrrrnca

Er

Manas

agalrya gegip gitti[inde

(260)

birden srgrayrp durdu.

Oteye ytiriiyiip gittifiinde,

o zarnan hemen durdu, elgiye cevap vermedi. O zaman elgi ona dedi ki:

(265)'

"Aulan ok taEtan geri ddnmez,

giden elgi yoldan geri ddwnez, ben 0teki yerden ddnerim, Bok Murun gibi beyime ben neyi nasrl anlatayrm?

(270)

Bunu sdyleyip bu elqi,

ces6ret edip yiirtidti,

Manlker gibi yiiriik atr, geri gekip aldr, Manas'a ytinelip saldl.

(275)

Kaplan (gibi) dofan Er Manas, Han oyunu satranct

Ulu-Komrr bagrnda Almambet ile oynuyordu. Ug tagrnr alan Almambet,

606. Krrg. tentek: $uh, cilveli, muzip; delice. 607. Krg. biiyrtik cambr: Biibrek geklindeki giimtig sikke. 608 . Krrg. tay tuygag: Giimiig sikkenin tay toynaEr geklindeki olanr.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

171

(280)

iitiip almrq idi (oyunu), utamp gitti Er Manas,

yanrndaki mendile

yiiziiniin terini sildi, Bok Murun'un elgisi

(285)

dafmrk kakiillii geng o$ul onu gtiriip gaqrdr, kaplan (gibi) do$an deli-dolunun
hiddeti kotu oldu, yamndaki krrk yi$itle

(290)

"Tura kondu nrktrap

Sakah keni burkurap, Almambet durdu yalvartp

(Ona) itaat ederek

"Ey deli-dolu sen ne diyorsun?"

(295)

Ofkeni bastrrsana!

Akhm baqrna alsana! giile giile sOylersen,

giin do$muE gibi gtiriiniir, suratrnr asrp sdylersen,

(300)

kar yafmrq gibi gdriiniir." O zaman dedin ki Er Manas: "Ey yilidim, ey ay tgtltm, ey yi$idim, ey giin tErfrm,

illi

yerden toplanrp,

(305) eniyi kuygasa

bu yOne gekse olmuyor,

boladan elitim alan kul,

iine do!ru uzatrp kargr sokmayan, vakur tavrr ahp diigmandan kagmayan,

(310)

hepsi birlik olan beylerim,

kara balrra

"kazanattt

diigman kagran "ar,amat" benim gOrdiiltimii gdrdtn mii?

. (315)

Benim bildilimi bildin mi?

Dalrmk kakiillii geng o!ul,

gelip duram gtirdiin mii? Boka selim vermeyecelim, baEr gider 6liime, mah gider talana,

172

Manas Destanr

(320)

geriye bakrp almrgtrm,

gdziimii grkaFp almrgtrm, gidip atrmr ilmrgtrm,

butunu kesip koyanm, batrrlann muraklagrp,

(325)

pehlivanlann giiregip, bofaya binip yarrErp, geng bola gibi tokugup, zevk alarak baktntz! DOrt butuna d6rt kazrk kaklnlz!
Boynuna mercan takr taklnrz! yanlmrg, rssrz da! beline
adrmzr yazrp dciniiniiz!

(330)

"

Manas yi$itlerine (btiyle siiylemigti): orada durup gorolar,

(335)

yanlmrE, rssrz da! beline, Oylesine gekip aldr,flg

diirt kazrfr kaktrlmda

etrafinda kogturdu,
sabah ile kalkn,

(340)

ensesi kalm, boynu uzun, yorga basan iri kulaya, kay boyah Mogol eyerini Ak Kula'ya eyerletti,

ak tabanlt6l0 "ceke iitiik"le6lI

(345)

demir tabanlt iizengiye

basmadan srgrayrp bindi,

ak giimle$i {pantalonsuzl. giymig halde yiiriiyup grktr geldi, Nogay'dan biiyle olul dolar mrymrE?

(350)

kaplan (gibi) doSan Er Manas geri gekip aldr,

yiiksek sesle bafrrdr,

Manas qorolannr galrrdr:

"Muratahm, Burat-Bek!

609. Krrg. odura tartrp saldr: Oyle bir gekti ki bir yana meyletttdi. 610. ak tabanh: Krrg. kaEka taman. 6l I . Krg. ceke titiik : Bir tiir krymetli ayakkabr (- ktik ceke).

hof.

Dr. Tuncer GULENSOY

173

(355)

B6yle kogan Kuat-Bek! Elim, Seyit, iki o!ul!

Kazaklardan Kargarday, geng o!ul! fol"r6'
2

Kara Tol6g'iim,

gece karanhlrnda

tilkinin izini bulabilen $uut'um

(360) Tiirsiin, Taylak,6l3

karanl*ta karsak n6I4 izini butabilen

Kaman, Coynur, $uut'um, U$iin, Umii t, caysaftag615,iki ogol Sarl Ala'ya binen Almambet,

(365)

ruran"6l6 Kiik Slrgak, Tath dilli6tT Acr Bay,

" gdzden

agalrya do!ru vardrfrnda,

"

Krk

baEl'618 kugrld'rm

Kdk Qebig6le ile Sereg'im

(370)

YayrlmrE'm ktigiik erkek kardegi

Yag-Kamrg'rn afasr, at giidiicii Boz-olul, gorolann en kiigiilii Tas-Baymat, o kazam tez kaynat.

(375)

At yangr giinii do[du

deve derisinden, altm direkli ak Eadm,

dilrerek, sarry ba{laymtz ! Kulpunu piiriizletip,

sapmr srrlattt[tm

(380)

a{uh siingiiile bay gdde uzanan

gift

dibi yere saplanan

Engin Narln'r dolanrp Ak-Kula'mn iistiine

612. falcr: Kug. tdlgiign. 613. Krg. taylak: Iki yagrna girmiE olan diEi deve.

614..Krg. karsak: Kar tilkisi.

615. Krg. caysafi: Qince: Kalmuk serdan. 616. giizden vuran: Krg. k0sk6 saygan. 617. tath dilli: Krrg. gatrk tildiiii.

618. krk bagr: Krg. klrktln bagl. 619. Krrg. kiik gebig: Kr renkli, iki yaErna basan kegi.

174

Manas Destant

.(385)

kaplan derisinden "kecim" drtiiniiz! Bagrna al Euhadan620 yulor62l takrmz!

Kiik dootiag"622 baflayrnrz! Yedele ahp gdtiiriiniiz! Deste{i alnn (direkli) ak gadtrr
"

(390) iki ata srkrca baglayrnrz!

Kebesti dafl'nrn Ote yaru, Keng KaEgar'rn beri yanr, Bok Murun gibi efendinin623
armalam olacak, g6relim.

(395)

O yerden armalan gelmezse,

gtinderi altrn bayralr diirelim! Ri.izg6r gibi (giden) mrzrafr,
hemen kaprp saplayahm. Aqrnr haram lalahm!"

(400) Ak Kula'nrn iistiine,

-

kaplan derisinden kecim orttirup, yedele aldrnp, silkindirip Narrn boyunca gitti,

desteli altm (dhekli) ak gadrn

(405)' Kebesti Da[r'mn

boyunda

sazhk yere kurdu Ak-Bolqong'a bindi, Kebesti Dalr'mn yamna baqryla iqiret edip grktr,

(410)

ddrt bir yana dikkatlice bakarak, etrafrnr gdzledi.

Altr kaprh kaleden

siitun gibi toz bulutu yiikseldi, toz bulutuna bakmca

(415)

"Bu ne demek?" diyerek, kaplan (gibi) dolan Er Manas

geri kogup geldi: Qorolar atlan eyerleyin! Kdfir ile Miisliiman

620.aI guha: Krrg. manat.

621 .

622.

yular: Krrg. nokto (<Mo!olca). Krg. doolbag: ALcr kuElar avlanrken kullanrlan kiigiik davul. 623. efendi: Krrg. tdrii.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

lT5

(420)

kargr kargrya gelmig mi?

Aralanna girelim!

Aracrlk edelim! Agrnr haram krlmayahm,

kulpunu piirtizleyip,

(425)

sapmrsrlattrfirm, gift alrzh parlak siingiiyii koltulumuza srkrqtrnp yiiriiyelim. Ak-Kula'nrn [stiine, kaEr boyah Mo$ol eyerini Ak-Kula'yavurunuz!
Alaca eyer minderini koyunuz! altm kemeri takmrz! Aralanna girelim, Aracrhk edelim!"

(430)

(435)

Ata binip yiiriidii, gtivercin gdrse durmadan, gOziiniin yaqrnr tutmadan, kafirin karErsrna geldi,

(440)

Abrla Canggrr, Han Koca'mn tiifek ile rakrrrr yaprp,

zrhm giyip,
6ne grkrp vuru$tu.
Savaq kryafetini giyinip,
"M
eg i

n"

624

Oft rp

vuruqtu,

(445)

kara baqh tulunu kaldrnp kafrin ham Nes-Kara birbirlerini patakladrlar. Kaplan (gibi) do[an Er Manas

(450)

aralanna diigtii, bangrtrnpayrrdr, Miindii Barut kagtr, One grkrp kovdu, meghur Burut kaEtr, " Sanagan" Kalmuk kovdu.

(455)

Han-koca iilkeyi yenmig idi, kaplan tentek yelmig idi, Han-koca'ma gelmig idi.
" Sel6m!r.625 Burut kagtr deyip, binlerce Kalmuk atlandr.

624.Krg. Megin: Do[u Tiirkistan Kalmuklannda bir memur.

625. Sel6m!: Krrg.

Kdrkii!

176

Manas Destam

(460)

"Argrnak"rn baErm buradur!

Han-koca'nup Oniinde duradur! Hayu duant verip git!

sakal koymayan, dudalrndaki btyrlr uymayan'

Qenesinde

(465)

obalar kadar gok Kalmuk atlandr, eyvah gorom, diigman kagu! Tdvbeler olsun gorom, diiEman kagtr!

Geriye diiniip geldi, Almambet, Srgak, iki o$lu

(470)

Yasavulffi olup geldiler, kafr ile Miisliimanr

aEa[rdan beriye siiriip getirdi,

kapah duran Cennet"in

kaprsrm agan Er KoEoy,

(475)

ballamp kalan sarayrn yolunu bezeyen Er KoEoy, kaplan (gibi) dolan Er Manas gadnnr yakma kurmug,

iitekin Bok Murun.

(480)

Da$rmk kakiillti geng olul

''
(485)

(490)

Boz afi kenardan gdtiiriip, inci mercan gerdanh[r takrp, kazr armalan etti. Kaplan (gibi) do[an Manas'a Bok Murun gibi goculu birinci giinii getir (dedili halde), birinci giinii gelen yok. ikinci gtin getir (dedi[i halde), ikinci giinfi gelen yok. Ugiincii giinii getir (dediEi halde),
tigiincii gtinii gelen yok. Ddrdiincii giinti Bok Murun, Maniker'e bindi, zrhrnr giydi,

Ak

(495)

yiiriiytip grkrp geldi. Kaplan (gibi) dolan Kogoy'a

ona selAm verdi. Kaplan (gibi) Koqoy dedi ki: "Apak donan buza stiyliiyorum,

626. yasavul: Krrg. casool "Bir hiik0met memurunun yanrnda bazr igleri yapan kimse"

hof. Dr. TuncerGtiLENSOyi

177

(500)

birinci giinii gelmedin, ikinci giinii gelmedin,

taslayan atasrn, 0giincii giinii gelmedin,

yilitlik

(505)

beylik taslayan

atasrn,

her toplumun iginde kemikleri grk* duran gocufunu, Bok Murun size sdyliiyorum, halkm kendisine bilgiglik taslayrp

(510)

bunu iyi igit." O zaman Bok Murun (qtiyle) dedi: "Kaplan Kogoy, han amca, camm da srkma, danlma da! Birinci giinii gelmediysem,

(515)

bey sdkinlegsin dedim ben,

ikinci giinii gelmediysem,

il dinlesin dedim ben,

kendini iyi hissediyor musun? Sa[ selimet yiiriidiin mii?

(520)

Yemeli nasrl sunayrm?

Au nasil yangtrayrm?
Ahiretten yer kazanayrm, kdfirile Miisliimam nasil birlikte tutayrm?

(525)

O zaman Kogoy dedi (ki):

"Ey deli dolu (adam) dur bakahm!

Ktfir ile Miisliimamn

birlikte idaresine ne gerek var?
Bizim idaremize giiE gerek.

(530) CtiltiniiE Dalr'mn

otlu yamacr,

Mtisliimamn yilidi Manas giiglendirsin toplumu." Manas o zaman giiyle dedi: "6yle deme Han Koqoy amca

(535)

kiirkiintin yakasmr kaldrnp, etelinden giyer mi?

Alasr kciyde oturur

kiigiik kardegi igini yiinetir mi? Bu toplumu kendin ytinet Kogoy."

178

Manas Destam

(540) Ak-Korgon

gehrinin kalast,

Kiikiim-sart'.m babasr ' Urbii gtiyle stiyledi: "Ben iki iig kelime sdyleyecelim!
Yararsa sdylediklerimi yaprmz!

(545)

Yaramazsa, yapmayrnrz!" Han Kogoy da gdyle cevap verdi: "S0yleyeceksen stiyle; senin sOziinii duyahm!" Urbii devamla (gtiyle) dedi:

(550)

"Devesi gitsin on beq giin, buraya gelsin on beg giin, atla oradan yangaltm giindiizii gecesi ondrirt giin, at terletip alahm!
On aln gtin boyunca,

(555)

atlan srra srra dizelim! K6flu ile Miisliiman

ath sayrsrm bilelim!" Kaplan (gibi) doEan Er Manas'tn

(560)

iifkesi k6tii geldi,

yamndaki gelik krhct

. tutup gekerek kabzasrndan,

saldrnp vuruverdi, altr bdliikten gok kdfiri,

(565)

dolagtrrrpkovaladr, iig biiliik Miisliimam dtindiirerek kovdu, kogturup yetiEtilinde

(570) A!6'r

Coloy'un yolunu bastt, atlanrp kag[, Tdqttik'ii, tepesine basrp gegti,

Kogoy'un boynuna girip kagfi, Kaplan (gibi) dolan Er Manas gelik krhg ile Urbti'niin etelini

(575)

indirip (karmnr) degiverdi

"Aranrn

bildili oyffi

degil,

anruun bildigi toy628 degil, krsa boylu, yanm cesur, haram kul bundan sonra bu tavnm koy emi!"
627. oy : Fikir.

628.toy: Dii[iin.

hof.

Dr. TuncerGULENSOY/ 179

(580)

Kaplan (gibi) dofan Er Manas, gelik *rhcrm krruna geri koydu, Er Kogoy'a yiineldi,

KoEoy'la danrqtrktan sonra:

(585)

"Yurdun aksakqh Han KoEoy,

sen y6net (bu) toplumu." dedi. O zaman Han Kogoy (Etiyle) siiyledin: "Ey delice (adam) (orada) dur!

Ben bu toplumu ydnetemem

(590)

Cdltiniig Dafr'nn otlu yamacr,

Miisliimamn

yilidi

sen y0net bu toplumu.

Yrinetemem kafir ile Miisliimam. Bizim ytinetmemize ne gerek,

(595)

bizim ytinetmemize giig gerek, Kendin yOnet (bu) toplumu, delice!" O zaman (Ottyle) dedin Manas: "Kaplan Koqoy Han amca(mrz),
bunun onbeg giin dedili.

(600)

Qocuklulumuzda eyersiz tosunu yan$trmaya geldi[imiz yer idi, kdfir ile Miisliiman vuru$up geldi[inde
yang kavga olmaz mr?

(605)

Yurtta bozukluk olmaz mr?

Yemek haram olmaz mr? Bok Murun gibi efendinin gtinliinfl dert sarmaz mr?

Varsrn serinlikge gttz ile

(610) '

gelsin sinek ugan "ala galbrr" yaz rle,

iyisi gelsin terilip ktttiisti kalsrn tegirip." O zaman (Sdyle) dedin Han Kogoy: "Ey delice, bu dedifin,
peki, iiyle olsun siiyledi[in! Kdfir ile Mtisliiman giirtiltti grkanp gitti.

(615)

Gtiriiltii grkanp gittikten sonra

giindiizii gecesi on beq giin

t'

,,]'1 .l ,i

:.:l

.l
.i
r,il
:ll

180

Manas Destant

:i

(620)

at terletti, giiniltizti geccsi tig ay onyedi giin olunca, atlan srraya dizip geldi, at uzmaru@ deneyip geldi,
at uzmam srnayrp geldi.

(625)

uzman srnaylp brakuktan sonra, ata bakp gtiyle dedi:

Kuyruluna (kut)6s dtigen ulurlu kula_at kimin?

Ensesi ytksek, boynu uzun

(63p) tek hiiigiiglii 4sts63l gibi kula at kimin?

Yere giimeligi tek h6rgtiglii deve gibi Dost gibi kula at kimin? Ensesi yiiksek boynu uzun

toklu gibi kalgasr salman

(635)

iyi kula at kimin? "Elbis" gibi karm gekilen "da[ kegisi'632 gibikula at kimin?
Bumunun ucu araltklt toynalr cilfrlanm4 ganak gibi

(640) kurt kulakh,

karaca bacaklt

gok gtizel kula at kimin?

Da!-kogu kulakh "out*"633kalgah

azgm kula at kimin?

Balrrsafr ilne gibi

(645)

incecik kula at kimin? Gerilmig kayft gibi boylu poslu kula at kimin?
Geniq safnsr bel gibi Srkr bedeni kiirek gibi

(650)

konugulam anlayan kula at kimin?

genesi One do[ru gtkmq, erkeg gibi boynunu zarif g0steren, giilsii genig, boyu yiiksek kula at kimin? Sert kafa

kemili ibrik gibi,

333:ftf!1ftffii,$ii,mi*!i*oyu krrmrzr renkre pelremsemsi bir parqadrr ki, guya. tiindilk'ten *kilomtot'(Joca[<)ya
geq6rek

63l.ieR hiirgiiclii deve: Kirg. nar. 632. daL kelisi: Kre. ecke.

diiger ve bu riesneyi yakalayabildne tAliti !e[irir.

633.K4. kdran : Bfr

vahqi hayvan.

hof.

Dr. TuncerGOLENSOYl

l8l

(655)

kulaklanvolkangibi
gOlsii genig, boylu yiiksek kula at kimin? On abteri givi gibi, dimdik duran kula at kimin? Krzrl dili bile[i tay gibi,

(660)

krsmetli kula at kimin? Boynunun arkasr bir kulag, aydrn yol gibi kula at kimin?

Hatasz girdi yanqa.

Onun beri yamnda,

(665)

kanaldan akan suyun plnan var, kuyntlunda kuyu var, gizliden gizliye ayaklamp gitmeyen iistiinkiirii kanatlamp gegmeyen kaburgasr kalkan da! (gibi),
omurgasr oron da! (gibi),

(670)

sanyilan
krzrl yrlan

srah6!, ilikli$s

tirdel&36 gibi boynunu vzatan su gibi canh at kimin?

(675)

QekiEme oldu at yangrnda,

bizim C0liiniiE Dalr'run berisi Miisliimamn biiriisii Er Manas'rn Ak Kula O nasrl giiriiniiyor?

(680)

O kazandr at yan$mr. Bu kafrin ham ulu Coloy, lllu Coloy'un Ag-Buudan (adh atr) O nasrl giirtiniiyor?

E[er iiyleyse gekigmeli oldu yanqr,

(685)

Onun 6!e yamnda toynafrnda gatah yok " Kanath os'637 soyundan mal imig. Yiirelinde artrk et yok, yiiriik at soyundan alan bu hayvan,

63.sriah: Krrg. kezektiiii. 635. ilikli: Krg. Oziiktiiii.

636. iirdek: Krrg. suksur. 637. kanath afi (mitolojide)

Krg. tulpar.

182

Manas Destanr

(690)

Kogmak arzusuyla hep ileri atrhyor

firlanm diyenin

en dl6sr,

yeri oyup durmuyor, nasrl koEtufu bilinmiyor638, toyna$r yere ilinmiyor639,

(695)

omuz kemili kolkan gib\ kendisi bu yrl yedi yanqr diiqiinmeksizin koEan da! gibi doru ar kimin? Yer altmdan grktr[r (heniiz) yedi giin olmugru,

(700)

kogmaktanyorulmugtu,
utang ile koqmuqtu,

Alaman-Bay'm balasr Er-T6gtiik' iin Qal-Kuyruk O kazandr yangr.

(705)

Onun beri yanrnda,

bacalrnda, "burmah kayts kdstek,'in

iisttinde, heybedeki ilmilin gdkiintiisi.i var (ayaklan) kiistekli doru at kimin?

O kazandr yangr.

(710)

Onun daha yakrnrnda yavag adrmlarla ytirtiyen benekli at, o kimin atr imig? Hatasrz girdi yanga, yan tarafindan baksan,

(715)

yulanmz kesti$i yarasl var,

srrtrndan baksam iki kiqi bindili igin krgrnda ya$r bile var,

(yelesi) drgtilti koyu doru640 at kimin?

(720)

Keskin savag balrasr belinde,

Krgzlann elinde,
Agrg (ile) Kocog'un

srfi ya{trh

koyu doru (an)

O kazandr yangr. Yele altr yalrnndan baksana,

638. bilinmiyor: Krg. billnbeyt. 639. ilinliyor: (basmryor): Krrg. ilinbeyt. 640. koyu doru: Krrg. ker.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

183

(725)

araba gektilinin izi var, g<i$siiniim yan kilrna baksam,

tekerlek ispitinin izi var, kendisi boz krsralrn balasr bu doru at kimin?

(730)

O kazandr yarrgr.
Onun beri yarunda, kara aygmn balasr, kart koyu al&l (atrn) inisi

yalrrh bozun balasr

(735)

yorga bozun inisi, yangr kazanmryh gan ile altmrgdokuz mal ile, yan yemigti yedi batman, genlikle, yiiksek da! yaylasnda dolmug Kiik-Ala' demir toynakh, bakr bilekli, kusursuz yiiriik at Ktik-Ala, bu yanqtan kalmtg. Engin Kulca'nrn boyunda, daha tince yaprlan krrk yangr kazanm4. Onun beri yanrnda, begyiizdoksanbeq attn ayalr, Orafrgu'nun kula krsrafr, (iqte) o kazandr yangr." $imdi at siiriiciisi.i oldu. dolagtmp,

(740)

(745)

(750) Isrk-Kiil'ti

Tosor ile Tangan'dan

gok ileri gitti, engin Narrn'r dolagtmp, drganda serin yere (geldi).

(755)

Atrn toynalr
tagta yanar deyip, yaz krq gider deyip,

Nann'dan aga[rya,
at kogturan balantn,

(760)

erzalrm Buhara'yagtinderdi.
Balaya yaz krE baksrn diye, ata yemini versin diye, altrn mtihiir bastrmrq, Buhara'ya erzak saldrmrE,

641 . koyu al:

Krg. kiiriii.

184

Manas Destam

(765)

varsrn, hafif ve hoq serinlikli giiz ile,

gelsrn sineHerin uEugtudu "ala Salbry'642 yaz

ile,

iyisi gelsin toplampg3, g, ktitiisii kalsm gticenip

atmr stirdii gitti.

Q70)

Altr miifrezefl5k6fule,
iig miifreze Miisliiman onlann hepsi takdir edip gelsin. Bok-Murun gibi balamz,

Manrker'e bindi,

(775)

halkr takdir edip geldi$inde, ince ve yiiksek burunlu, gelik gtizlii, Krtaylardan Kofr ur-Bay, Bok-Murun gibi efendiyi gelip yakaladr.

(780) Zth{vgtyinip,
Kalday'rn bindili hayvan imiE. Savag zrhrru kugamp,

Megin'in bindili hayvan imig. AIa heybesrni ardrna (yiikleyin), (785) . Esen-Han'a do$ru yollayrn,

'

gevik ve hog bir hayvanmrq, Maniker'i bana ver!

Maniker'i verrnezsen,
bayralr yerden toplanm,

(79O)

az Miisliiman mahvolasryr Buhara'mn g6zta$ma doSru siirerim. Atanlar yola yatmaz mr?

Yilit

dntine kazmaz rm!

mr?

Azr diglerini srntarak

(795)

at

iiliimii olmaz

Bryrklanm dqan do[ru sarkrhp,

er dliimii olmaz mr?

BaYrakh mzrak "maY " 646slur, aradaki az Klrgz

&2. Krg. ala galbrrt: Yer yer kann erimesiyle olugan agrkhk. 643. toplamp: Krg. terilip. 644. giicenip: Krg. terigip. 645.miifreze: Kug. araan (ordu, sal, onve orto olmak flzere iig araan'a b6liintiyordu.).

ffiKrg.

may: Ya!.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

185

(S00)

at yemine

"cay"&1

ol',

_
(805)

ot gibi olan Bay Kazak,

dOgefinde yabancrohx. Maniker'i bana ver! Maniker'i veflnezsen,

ba! ile ballarrm toy, "taze genglik" gallartm, tahrip ederim kalasrnr,

aflatrnm balastnl."
O zaman (S6yle) dedin Bok-Murun:

(810)

"Halkrmla dantgaym, halkrm ver derse vereyim."

Bok-Murun gibi o efendi.

geri d6niip geldi,

halkrnbilgisi KoEoy'a

(815)

Ona danrqtr. O zaman Koqoy (qiiyle) dedi: "Tdvbe Bok'um duradur! Vay Bok'um duradur! At ayap yere bakar,
kugun bo{au bir tutamdu, kuq ayalr gii[e bakar, Manrker'i diliyorsa,

(820)

(825)

Manas'a dantgmz! Manas Mamker'i ver ondan sonra veriniz!"

dese,

Bok-Murun gibi efendimiz, Manas'a kogarak geldi, Manas'a gelip sOyledi, "Ey deli-dolu dur bekle! Krtaylardan Koflur Bay Mamker'i versin! diyor, verirsem mi dulltca olw, koyarsam mr akrlhca olur, versin dedili neden?"

(830)

'
(835)

O zaman ($yle) dedi Er Manas;

"Alfi

yagrnda iken,

Ak-Kula'ya bindilimde, Ayrmag'a siirdiiliimde, sonu nehir Siir-Kiil'de,

647 Krg. cay: Sebep.

186

Manas Destanr

(840)

yaz boyunca kaldrm ben Manas,

kdfirin ham btiyiik Coloy, doksan deve.ii yiikletmiq,

yaz boyunca kaldrm ben Manas, yapmadrlrm iq kalmadr,

(845)

agalrya do!ru vardrlrmda,

Aleiikti

denen han qrkn,

grku,

dediliyle can

koyundan zekdt versin, demig, koyundan zekdt vermezse,

(850)

diledilinde olan Manas'r, ak siiriiyii yakalayrp versin, demig, ak siiriiyii yakalayrp yermezse, vurugacak yeri sdylesin! demig, durugacak yeri sdylesin! demig. Pisletmesinyerini! Durdurmasrn ilimi!
Her diledilini gdrsiin! demig, Ukesini hemen gezsin! demiq, Ona iki elgi giinderen

(855)

(860) '

benim babam Yakup Bay, hig zamanr kalmayan,

savag

atrnrffi ballatrp,

kendim vereyim diye s0yliiyor. Batrr Manas delicesi

(865)

Ala giil'de iti koyuvermig649, kugu sahvermig.

itin su iEmedi$i
Altmrgrndaki Yakup Bay, geri diiniip geldilinde o muhterem yalnrzken sdyledi$inde,

(870)

altmrqrnabastrlrnda altr yagrndaki Er Manas

4ltmr$a grktr[rnda

han babasr Yakup Bay

ak siiriiyii yakalayrp verdi.

649

648 savag atl: Klrg. toburgak. it koyuvermek: Yabani hayvan 0zerine ktipek salmak.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

187

(875)

Azrcrk Nogay halkrna

nasrl cevap vereyim.

Ak-Kula'ya binmiyor, kaplan (gibi) do$an Er Manas'tn tifkesi ktitti oldu.

(880)

At kuyrudunu ba{,ladr,
altr kaprh genig Hokand'rn (iginde) dolagrp, (at) siiriip ya[maladt. Verir deyiginin sebebi akgam san rrmak Qiiy'tin baqrnda

(885)

kargr kargrya vuru$tum Kofrur Bay'la Somunda giicii yetmeyen, babasr gelip ddniip kovmugtu,

annesi ikiz dofurmugtu, verir deyiqinin sebebi,

(890)

bugiin Maniker'i aldrktan sonra, yann Ak-Kula'yr veriin! der, iilkelerindeki yilit yiirtik atm hepsini aldfttan sonra
"

Kazanbak' 65ogibi zavalh bag,

(895)

han 0niinde srralamrsa, mi{fe765l gibi zavalh baq,

lzf (900)

0niinde stralanrrsa,
baqtnda,

biisbiitiin verecek ne kalrr?

Din Baktr-Kuuray'rn

kargr karErya vuru$tum Kofrur-Bay'la, o zaman giicii yetmeyenin, gimdi gticii yeter mi?

Batur do[an Er Manas, frlayrp gitti yerinden

(905)

arka tarafindan bakarsa, krk kiginin tozu var. On tarafrndan bakarsa, beE drgiilii scgr var. Ormanda ayrya benzeyen, tepede kaplan bagma benzeyen, gayan gbzlii, zayf yanaklt kumral sakslh, saz benizli, kaplan (gibi) do[an Er Manas, Bok Murun gibi balaya

(910)

650Krrg. kazanbak: Kazan kaymak igin kafes geklinde olan tahta kap. 651. miffer: Krgr. tuulga.

188

Manas Destam

(915)

tifkeleniverdi "Vereyim deyiginin sebebi nedir? Kalabahk geri dtintip yattrlrnda, iig ay tamam oldufunda, yemeli sunmak gerekti, gimdi neyi cidtl vereyim?" YaEadrlr yere tellil gdnderdi, Atsrz .beye yetigeyim deyip, kogu yangrnrn bagr olana,

(920)

(925)

altmrg ala bofia saydr,

TOEtiik yer altrndan bulmugfu, yerinden atlamaz var idi,

Coloy'un, afin boynuzlu bir kurnaz kocakan var idi,

o gelip katrldr.

(930)

U9 ayhk yollardan atsrz olarak yanga katrldr. U9 ayhk yollardan yeti$ip vardrlrnda yanggrlar, O kocakanyr gtirsen, rakr koyup almrgtr, biitiin varan kogucuya

(935)

'

'

rakryr verip salmlEtr, igte o varan koqucular, sarhog olup kalmrgtl.

(940)

Kocakan geri diinmtigtt,

Eleman Bey'in gocufu,

Er Togtiik

tepeye grkmrytr, d6rt yanrna bakmlEtl, yer altrndan bulmuEtu,

(945)

Kazatar nigancryr giirmiigtii: "Adr gtizel ay rErlr efendim,

kendi giizel giin rgrlr efendim, Coloy'un koca kans geliyor efendim." Kova dolusu "kaka"smr,

(950)

yaprverdi Kazatar Bir yiiziine alu srlmryor, bir yiiziine su sr$mryor.

Yaradamna yalvanp, Tannsrna srlrmp.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

189

(955)

Ertesi giin ahamteyin,

akgamrn saat beginde, koqup yetigti kocakanya. O zaman (gityle) dedi Kazatar: "Bu kocakanya bakarsan,

(960)

donunun almr aynvereyim mi?

"kutu"suna avlar toptan atrhp, laval kemidi gigip gitsin mi?

ay a k" 652 611 da kuru kocakanyr, koguya almayrp kalsam mr?

"

gatk

(965)

Yerimde srgramadan y0nelsem, (yoksa) uyu$up durakalsam mr? O yerden luzla kogarak gegsem mi?
Kurnaz kocakanya yetigsem mi? Kanatlamp, yelip gegti[inde,

(970)

okunu gekip grkanp alsam mr?

Hrzh kogup yangr kazansam mr?

ondan sonra dciniip yatsam mr? Halka haber sahp yiiriidiifiinde,

(975)

halkkazanambildifinde,

Bok Murun gibi efendimiz $imdi nasrl tidiil vereyim deyip, yatan iilkeye telldl saldr. Fakir pehlivan giiregsin deyip,

(980)

altmrg ala yorga (atr),

baSladr Bok Murun, basit halkr otursun, efendisi gtiregsin pehlivanla.

Kdfir ile Miisliiman

(985)

nerede bunun gibi aE veriyor? Giineg parlayrp dolarken, bal&r eti, bala gibi, da! (gibi) olari Er Coloy, boz tepenin bagrnda,

(990)

yuriiyup gelip oturdu, iilleden Once oldu[u halde, Miisliimandan ihtiyath adam Ekmadr, Coloy'un alusuna dayanamayrp iille vakti gegtikten sonra,

,'

652.

Krg. gatkayak: Aun

art ayaklanmn iist krsrmlanmn arkasrndaki yank.

190

Manas Destanr

(995)

" 56rii653 giizlii", ak bryrkh Kaplan (gibi) do[an Er Manas, ydriiytp geldi Kogoy'a. Han Koqoy'a (gtiyle) dedi: "Kaplan Kogoy, han anne, O itdiil kime verilecek, yenilmeyip odiilii kim alacak? Orttitti olan Cennet'in kaprsrnr agan Er Kogoy,

(1000) bu kdfire (kimse) grkmryor.

(1005) tilkesinin bilgini Han Koqoy,

sen nasrlsrn? Pehlivanr, yenip iidiilii almaya, (yoksa) yrkrhp higbir geysiz Kogoy Han (giiyle) dedi: yagrm doksanbeqe grktr,

kalmaya."

(1010) "Yaqhhk karqrma geldi, delice

pir (gibi) ihtiyarlayrp gidiyorum. Genig Kegen'in boyunda,

Kenceke'nin toyunda, (1015) Too-teflger ile kaprqmrqtrm,

- O zaman giici.im_bir tay gibi idi.

Kazlllk'un oyb)+ma., Kasr Caabas'rn boyunda,

Alp-Biirii

ile kaprgmrgtrm,

(1020) O zaman giiciim bir tay gibi idi. KAfirinham Nes-Kara,

Onu yakalayrp yatrrdrlrmda,
rek oglu Bilerik, k6fi r yakalayrp gittifinde,

(1025) altr kaprh kulede, qiddetli ddliig yaptrm, tek ollu Bilerik,
o zaman giiciim bir tay gibi idi, (limdi) giiregemem pehlivanla, delice!

(1030) Yenip

fiiil

almaya,

ollunu gtireqtir, (ey) delice!" Bank-Balakgan ilinden, koEarak geldi Er Manas: "Dokuz o[ulun en kiiqiilii,
bagkasmm
653. Krg. biirii: Bahadrnn mtispet sfatlarrndan biri. 654. Krrg. oy: Qukur vadi.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

/ l9l

(1035) Tann'nrn sevgili kulu, Eleman Bay'rn balasr, yere dii$en Er TiiEtiik,
sen nasrlsln pehlivana?" Yenip iidi.il almaya,

(1040) yenilip (eli) boq kalmaya,

o da olmaz dedi.

Tdgttik ayala kalkrp, $unu s6yledi:

"yer altrna diiEeli, yedi yrl (tamam) oldu idi,

(1045) yer iistiine grktrlrnda, galrncr geldi idi,

mahcubiyetimden gelecelim, giiregemem pehlivanla,
yenip tidtil almaya (1050) yenilip eli bog kalmaya, delice!" Tiigtiik kabul etme

Krzrl-BaE'rn Dogan yurdundan, kendine giivenip grkan bala idi. Batr Manas yiirtiyerek,
.ii

t
fr

(1055) kargrsrna geldi.

Batrr Manas (gtiyle) dedi:

"Alp-Aymet'in inisi,
ihtiyar kempiAn balasr, alh yaqrndaki Kiile Koyan,

$r {d
j*r
r1i,

,iiit

li

H ';fl
11,,:

(1060) sen pehlivanla giireqebilecek misin? Yenip tidiilii alabilecek misin? Yenilip elin bog mu kalacaksrn?" Kttk Koyon, Manas'a cevap verdi: "Yenersem Odiilii ahrlm, (1065) yenilirsem eli bog kahrrm,
(onun igin) giiregembm pehlivanla"

J ,s

ili

Da! gibi olan Coloy'un

hagmetine (kimse) dayanamaz. Kargrsrna, Miisltimandan bu mahvolasrnrn

(1070) yilitkigi g*madr temiz tabanh "ceke 6111655" i1"

demir tabanlt ilzengide

giiglii baldrlanyla duran

kaplan (gibi) doSan Er Manas
655. Krrg. ceke

titiik: Bir gegit krymetli

ayakkabr.

-'!

192

Manas Destam

(1075) (iizengiyi) tepmeden, srgrayrp indi, yiiriiyiip (oryya) vardrlrnda, kiigiik Kiik Koyon yavafga yiirtiyiip geldi: "Ey delice, ne yapryorsun? (1080) CiiltiniiE'iin san otla tirtiilii tepesi, Miisliimanlann efesi,
yanrhp (da ortaya) ben grksam, Tann bize yardrm eder mi? yamhp (da) yenilirsem,

(1035) Miisltimamn beli

tag gibi656

hiicffm ettik deyip,

bayralr yerden toplamaz mt? riniine, Miisliiman mahvolasryr

(katrp), Buhara'ya do!ru siirmez mi? (1090) Develer yola yatmaz mr? yipiti tintine katmaz mr? yenilirsem yerler dayamr,
yenersem Coloy dayamr,

ben gtiregiyim pehlivanla!"

(1095) Kiigiiciik KOk Koyon,

attan inip geldi,

yiirefi da[dan biiyiik imiq,

kolunun giicii qiiriik imig. Ulkenin Otesindeki Han Koqoy,

(1100) yiiruyiip g*rp geldi: "Ey delice, ne yapryorsun?

ktigiiciik Kdk Koyon'un
yiire li daddan biiyiik imiE, kolunun giicii giiriik imiq,

(1105) Kocamry olsam da Han Kogoy,

ben giireqeyim pehlivanla."

Kogoy'u soyunniaya mecbur edip, bakrnca,

lasa boylu ve kamburu gftrk, gtifstiniin yassr, gemi gibi (oldulunu) giirdii.

(1110) Pehlivana benzemig, gemi gibi,

han amcasr Er Kogoy, pehlivanla giiregecek oldu,

yiiriiyup vardrlr zamanda,

han Kogo'ndan dua ahp
656, ta$ gibi:

Krg. katuu.

hof. Dr. Tuncer GUL-ENSOY /

(1 I

193

15) ytirfiyiip ileriye varmrEtr. Batr Manas seslenir:

Ey KoEoy Han amca, ayalmdaki Ealvann
yeni do[mug ceylf;n derisi.

120) Yazrn mal

vurTnugsun,

derisi altrnda /curt varmrg, orta parmalrm diigiirmez mi? iginden ayrnp almaz mr?
cinsel organlanm yurda giisterip,

(1125) kepaze edip koymazmr? Han goculu Kanftey'i

kadmlann en giizeli (diye), 'methedip s6ylesem olmaz
Han gocufu Kamkey,
mr?

(l130)

avcrlara ok vermig, bir yandan bir yana gitmig, altmrEaltr k6pelin

hepsini drgan salahm, altmrg teke derisini

(1135) koyun kadifesi ile iglettim,

Kamkey'e diktirdim. "AS atktsr"m anlatayrm, d6rt ay tamam olunca, iig kere sepiletrp suya saldrrdrm,

(1140) han amcasr yagh Kogoy,

ugkurumun durumunu anlaiayrm,
dev e

asil yerde cazglra, kal&ran pe hlivana, gizlice sepilettim.

(l145)

han amcasr ihtiyar Kogoy, gimdi pehlivanla giiregirsen,

kispetfr giyip giireg!"

Kaplan (gibi) dolan Er Kogoy

o zaman gtiyle dedi Manas'a:

(1150) "Ayalr oynak, Manas'lm,

atrnr methedip durmaz mr? bagr oynak Manas'rm, kadrnmr tiviip durmaz mr? nispetini ahp gel!

194

Manas Destadr

(1

155)

Pagasrm pargalayaym!

Hepsini ayrnp,salayrm!" YaElansa da Han KoEoy, aya[rmn gticiinii toplayrp kispeti giyiverdi,

(l 160) dizine kadar krvrdr,

eli ile gekerek gi! kayry gibi uzatrp,
boyu ile denk oldu. Koyuverip buaktrktan sonra,

(1165) 9i! kayrE gibi buruEup, yrlrhp vanp kaldrktan sonra

Koqoy batrr daha (da) siiyledi, Manas'a vanp ciddi konugtu: "Ey delice, duradur,

(l170)

bu siiyledilin makul idi,

bizim kiitti kadrnlar gelinin trnafrna bir giinde, bin siiylense makul idi. Sdlimen vanp saf ddnersem,

(1175) Sa$-sel6met varrp, uyamk ddnersem, ' dost Tannm yir olursa, yaratan piri korursa,
altrndan olan canrm akmazsa, giimiigten olan camm yanmazsa,

(1180) ayalrndaki kispeti (grkar),

onun ile dolagma." Yaglanan amca han Kogoy, Manas'rn verdili kispeti isteyip alarak gitti,

(1185) Manas'rn beylifini bildi,

baban deve gibi giikiip, Coloy yiiriiyiip grktr, deve yavrusu gibi kog anp,

Koqoy yiiriiyiip geldi.

(1190) Kispetinin iki kath yamndan tutarak,

el uzahp geldi,

ikisi birbirini yakalayp geldi,

(el) tutugup yiineldi[inde, geliqmig adalesini kopanp,

hof. Dr. TuncerGULENSOY/

195

(1995) iki

yaErna basmq tosun gibi kaprgrp,

gecesi gtindiizii onbeg gtin ikisi birbirini yakaladr.

qevlnp

gekse olmamrE,

kaplan (gibi) Koqoy'a bakarsan, (1200) bofa ile talim yapan kul,

geri gekse olmamrg, surlarda talim yapan kul, (kispetinin) alrndan futtu, (kispetinin) aprm yrtrp koydu,

(1205) cinsel organlanm halka giisterip,

rezil edip koydu.

Bir giin ne yaptr, deyip kaplan dofan Er Manas, yiiriiyiip gilop geldi.

(1210) Herhangi bir yerden baksa,

da! gibi olan biiyiik Coloy, Kogoy'u bir daha yenmiEtir.
Manas'rn <ifkesi kiitti olmugtur, on iki smmdan driilmiis hrbactm

(1215)

beg yaEndaki dktiz derisinden kendi yapnlr hrbacm, koyun kesmeyen Sartlan
" K ok uy -k o k
a

"

diye haykrtan krrbacrm,

tepedeki yr[mr,

(1220) ddrt pargah hrbaanr

gekip salladrn Er Manas,
kaplan dolan Kogoy'a sert vurarak salmadn mr? Kaplan dolan Er KoEoy'un

(1225) eti agrhp kalmadr

mr?

Kaplan Kogoy'a bakarsan, Manas'r yan gtizle siizdii, Manas'a bakarak gOyle dedin: "Ey, delice, ne diyorsun?

(1230) Vay delice, ne diyorsun? Anacr[rm kiitii kigi imig,

dar beqi[e konulmug, giin ortasrnda srkrqmrq, birlegmeyi bitirmig,

196

Manas Destant

(1235) (Bir) bardak kadar san

altrnda toPlan;P kalmrg,

su,

kabuk (gibi) biiYtimtiq, da! gibi olan biiYiik ColoY, Kalmuk gibi yakalaYP tutmug,

(1240) dirse[inden tutunca,

tam ortadaki krkrrdak,

bile$imdeki hastahla y6nelmig,

Olgiip, uyuqup yiirelim, yaglansa da KogoY'un

(1245) eflencesini gdrmiig!"

Kaplan dolan Er Kogoy, Manas'a bu stizii stiyledifinde,
guvah tutuP aldr,

geri dtiniip gitti.

(1250) Elbise diizenleyen kocakan gibi, geki tay yuvarlayankocakan gibi,

Coloy'u ytktp gitti. Alttaki Miisliiman mahvolasr,
Odiil ahp kazandr.

(1255) Bu kalabah[a kim (karqr) grkar?

Tann verse kim kargr grkar? Yaglandrlrnda Han KogoY, iidiil altp kazandr, 6diil aldrktan sonra,

(1260) oniki yagrndaki Bok Murun gibi beyimiz,

tellAl saldr.

Altmrg alaca yorga att

bafla& Bok Murun.

Basit kimseler dursun, efendisi yarllsm,

(1265) murakla bagkalan vuru$sun, demiq,

kifu

ile Miisliiman,

nerede bunun gibi ag vermig?

Telldl geldifinde,

Kaggar ve Yarkent'i sormug, (1270) ince-yiiksek burunlu, gekik giizlii,

Krtaylardan Koffur Bay, Kanath Kara Beden'e
srgrayrp bandr,

ldknnr a{,actndan mrzra$rnt omuzuna ahp,

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

/ ty/

(1275) buz gibi demir (ztrh) giyinrp, dqanya do[ru gtuk demiri kugamp,
slgraylp atrna bindikten sonra,

alttaki Miisliiman mahvolasr

Kofrur Bay'rn pis kokusuna dayanamayrp,

(1280) hig kimse (giirege) g*mamrE.
Krtaylardan Koflur Bay, altmrg ala yorga atrn, '

ipini kopanp aldr,

altmry ala yorga atl,

(1285) tutup akp y6neldi, kurt gdzlii,akbrykh, kaplan (gibi) dolan Er Manas
(atrmn bagrm) gevirip y6neldifinde, Koflur Bay'rn (iizerine) atrldr.

(1290) Ukesine olan yaptr deyip,

altmrq ala yorga atr, yeniden siiriip beriye getirdi. Kurt giizlii, ak bryrklr kaplan (gibi) do$an Er Manas,

(1295) Miisliimanlara do!ru bafrdr: "Bu toplulula kim (kargr) grkar? Tann (izin) verse kim (kargr )grkar?" Oogan'rn hanr Mus Burgok, Ak Bulgun'a kindi, (1300) gece Kokon'a gdnderdili, sap yerini ttirpiiledifi,
kulpunu parlatu[r, gift dilli cil6h kargryr, koltuk alhna srkrqtudr,

(1305) elilip gegmeye zorlayrp,

giilgeye yetigmesine izin verip,

Koflur Bay gibi saygrsrza

yeti$ip kargr saldr. Qevirip gektikten sonra,

(1310) Manas durmadan gitti, Krtaylardan Koflur Bay,

kanath

Kara Beden'e

srgrayrp bindi,

(kargrsmr) koltupuna krstnp saldr,

198

Manas Destanr

(1315) kargr ile Manas'rn b6!r$ne do!ru vurup gitti, Bahadu dolan Manas
kahraman, kargr de$miE kul idi. tenine kargr iglemedi.

'

(1320) Teni alnyrp kaldrktan sonra, Ak Bulgufr gibi yiiriik atrm

geri gekip aldrktan sonra,
Manas gok dfkelendikten sonra, saldnp garptrktan sonra,

(1325) iiniindeki gok k0firin arasrm yanp kagt*tan sonra, kargr ile Er Manas
koltuk altrna koyduktan soffa,
Krtaylardan

Kofrur Bay'a

(doEru)

(1330) firlatrp attrktan sonra,

caka satrp geldi Er Manas: "Bu topluma (karE| kim grkar, bu toplumun (kargnrna) ben gftanm, Tann (izin verirse) ben grkanm."

(1335) Destek657(dire!i) altrn olan akga&rn

kaprsrna indi. sapt kaplan kzmi{inden olan brya!1, lamndan gekip aldr, o yerdeki alacr, (aEacr) kesip yontarak oturdu, gimdi oniki yagmda olan Bok Murun, tellal saldr. "Kargl boynunda hendek kazdr,

(1340) topra[rndan stikiip aldr,

'

(1345) atmrg giimiig sikkeden fazla (para) harcadr, deveyi bir yere ba$a&. Agalrya ballanan devenin (ipini), digi ile gOzecek kim var?"

K0firin (arasmdan) grkan Oroflgo,

(I

350)

devenin ipini gtizecek bulunur, Usttinii bagrm silkeleyip Orof,go g*rp geldi,

deveyi giiziip attr[rnda,

Mtisliimanlardan Koyluu Bay,

657.destek Krrg.

tiirkiik.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

199

(1355) gtup geldi Manas'a: "Adr giizel ay rgrlr efendim,

Oroflgo'nun (yanrna) varayrm, ganimetine ortak olup geleyim!" O zaman Manas (giiyle) dedi:

(1360) "Gideceksen haydi git!" deyince,

Koyluu Bay ytirtiyiip gitti.

Elilip ok atan Oroflgo'nun

arka tarafina geldi, iki yagrndaki rosan gibi vurdu,

(1365) altmrg giimiiq sikke sagildt,

ikiye btiliip aldrktan sonra, yiice soylu Manas gunu diyor: Krymetli yeniden balrrdr, Almambet'i ga$IrdI:

(1370) "Yiice efendim, ay qrlrm,

ttivbe efendim, giin rytftm, Orofigo digi de olsa han idi, Orofigu'nun giinlii kalmasm, efendilik edip sayahm!

(1375) At ahp, vanp, bindirin! Kiirk ahp, vanp, giydirin! Edep yerini iirtiip gelsin!'
Yiice soylu efendi Almambet,

Sarr-Ala (at) ile yel (gibi) geliyor.

(1380) Oroffgogeliyor,
gelerek Eunlan sOyliiyor: "Tuh! Oroflgo'nrn yiiziine, Ag Buudan'r yede[e ahp Coloy gelsin peginden.

(1385) Yanlmrg gibi gtiriiniiyor,

keser sapr takayrm mr? Apagrk durmuq gtiriintiyor,

matkapm saprm takayrm mr?

D4t kara gdriiniiyor.

(1390) iz siiriip koy, igi kzrl gdriiniiyor. krzrl ciler t*ayrm mr?
Tuh! Oroflgo'nun yiiziine, Ag Buudan'r yedele ahp,

l
200 / Manas Desterl

(1395) Coloy gelsin peqinden. Kryn da! gukuru658 gsbi, gekirdelin mi!fer659 gibi,"
O zaman Almambet efendi,
atrp gitti erkek kaftamm

(1400) iistiinti

baErm agtrnp, Orofrgo al& tidiilii. Ahp vardr giimiig sikkeyi, her iidtilii bittikten sonra,

(1405) genig Buhara'dan at geliyor, sineklerin ugtulu yaz baEr ile,

Pee'nin boyunca gtkmryh.

Srr Tefris'in sonuna muteber olanr geldi dirilip,

(1410) kdtii olam geldi darahp,
atr siiriip gideyim, diye,

iidiing (ahnan) " siirdiin'60

ciimbiig edip, yiiriiyerek gitti, Miisliimanlann illerinden,

(1415) Almambet (ile) Srrgak, iki oEul, Manas'rn o (iki) yiEidi delil mi? , Kokon'dan vanp ileri gideyim deyip,
kAfirlerden gitti iki adam, (1420) Piiyiik Coloy'un iki o!lu, Okiim Bolat, Ttird Bek, O da gitti Kokon'a. Srrderya'ya geldilinde, Ag-Buudan geliyordu riniinde, (1425) iki omuzunun arasr biiyiik, boynu uzun, yorga yiiriiyiigtil btiytk kula, Er Manas'rn Ak Kula'sr, kanrna terini katmrytr,

Kokon'a do$ru (yola) Erktrlar,

bozumtrak olup kalmrgtr,

(1430) giig hdl ile alzrm agmrgtrr,

kanh ktipiik sagmrgtr r. Ak Kula geliyor krzgrnca,

Tas Maymat geliyor

Manasga.

Car Masar'a geldi[inde,

658. da! gukuru: Krg. crlga. 659. mif,fer: Krrg. tuulga. 660. Krg. striXin: (Kogan ata yardrmcr olmak iizere kogularda yabancr bir aU katrnak).

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

201

(1435) yanm ay bir defa giiriiniiyor.

Gelip duruyor Ak Kula,
Han Coloy'un AE Buudan'l tiniine gelip duruyor" Hrzh giden at iken,

(1440) (gimdi) bir parga kocamrq,

gevgek basarak geliyor,

Ak Kula'nrn nasrl kogtulu bilinmiyor, toyna& yere iligmiyor. Car Masar'a geldilinde,

(1445) yifitleri toplayrp,

asrl Manas bunu sdyledi: "HePimiz bir gibi KOY-GA$KA661, hepimiz bir gibi SANGA$IA{662,
uzamp gidiyor bir at,

(1450) "ALTAY!"663 diye haykrarak geliyor bir Rus'tan geliyor bir at, Oyrot'ton geliyor bir at,
Krrgrz'dan geliyor bir at, Krnm'dan geliyor bir at,

at,

(1455) "ALA$!" diye balrnp, "URAAN!" (demek) yok,

Manas gibi haykuan yok, Ak Kula sana (bunu) yapmazsam,

gergin bagrm kesmezsem, genig kiirek kemifiini oymazsam, (1460) yol iistiinde saymazsam, kurt ile kuzguna boguna yiyecek koymazsam, at bagr gibi yiirefi, at gibi biiziilmeye cesaret etmedi,

(1465) gti$siime yatmadr.

'Barlk

BalakEan iline,

grkrp gelen Acrbay, yatan koyunu kaldrrmayan

kumral yi$it de$il mi?

(1470) Yurttan hayr-dua gok alan, sert yabancr yi$it delil mi? Efendilili iistiinmtig,
at kdptik iginde duruyor. Oru brraktr Acrbay: 661. Kre. kov-gaska: Bahadrr.

62 . Kn-g.

sahg"agka

663. Krrg. altayla- : "Altay!" diye haykrrmak. Savaga davet iinlemi.

: Yifit.

2V2

Manas Destanr

(1475) "Ey il6hl gorom, ay rErlrm, ey gururlu ggrom, giin 4r[rm, Almambet "goro"nun
acrmtrrak iifkesi ddmiirii ile iig grktr.

(1480) Ak Kula (gimdi) gelen krsra[rm,

atrmn baqrm gevir gorom!"

Acibay siiyledi bu siizii, asil "delice", haykrrdr, beylerini ad ve samyla gafudr:

(1485) "Ey Murat'rm, Murat Bek gorom, bunun gibi tuzh kogan Kuat Bek gorom,

'

ablamdan dolan ye$enim, gorom, Elim, Seit, iki o[ul, gorom, Kazaklardan Karganday gorom,

(1490) Mrrza, geng oflum, gorom, Biirii'ntin ollu Biiriig'tim gorom, Ak Kula aksayrp gitti$inde altm nql (ile) bahr mrhl
iyice nallayrverecefim.

(1495) Ak Balta ollu Bolot'um, gorom, . Konrooh Bay'rn Kog AklE, gorom, - falcr kara Tiiliik'iim, gorom, Coorumgu Kara BadrEa'm, gorom, geceleyin tilki izini bulmakta yamlmaz, gorom, (1500) Tiirsiin Taylak, "guut"um, gorom,
duman Ekaran tiifekle, gorom, giddetle saldrnp wrufan, gorom,

karanhkta bozkrr tilkisinin izini bulmakta yanrlmaz, gorom, kaplan Taylak, ay rgrlr, gorom,

(1505) ay ile giinegim, ey gorom,

gece yansmda belir.enin, gorom, giin dibinde tazrm, gorom, ortasrnda bitenim, gorom, kamrna girsin bir biiti,in, gorom,

(1510) kunda$a belese bir yatan, gorom,

gtizii agan Kdk Srgak, gorom, kafidn ham oluncaya, gorom, Miisliimamn kulu olayrm deyip, gorom, ak sikke parayr sagantn, gorom,

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

203

(1515) Kalmuklar gibi "Altay!" diye balrnp, er iildiiriip kaganln, gorom, Sarl Ala'yabinen Almambet, gorom, Ak Kula'yr eyerlettin, gorom, on iki krzm iline, gorom, ( 1520) silindir gekline sokup, iildiiren, gorom, ipekten yapilmtg yularrn var, gotrom,
sagmayrp durup takrmz, gorom!"

$imdi "krk goro" sesini duydupunda, Ak Kula'ya her yandan hiicum edip gitmez mi?

(1525) Manas'rn sesini igittikten sonra,

erkekge gelmez mi?

Oxiim Botot, Tiirii Bek, Ag Buudan sesini salmlE,

hrzh siirtip kalmtg,

(1530) ktmu galkalayrp karmrg, Ak Kula'ya bakarsan, aktl "tentek" Er Manas, Ak Kula'yr ileri hareket ettirmig,
Ag Bundan'dan gegirip,

(1535) geri gekip durmugtur.

Orirs da olsa han idi,
pek gok ile bag idi.

"Ag Buudan'a yolu iyi yapaltm,

yolu iyi yaptrktan sonra,

(1540) Ak Kula'nm ardrndan ondan sonra sahp gidelim!" Yi[itlerini toplayrp, Biiyiik Colay han dedi ki, Batrr Manas'a bakarsan (1545) durup kaldr Ag Buudan,
sevgili Tannsrna yalvanp, Yaradana srlrmp Ag Buudan'r yiineltti,
yenilmeye ybr bulamadr,

(1550) da! trrmanan kocakan

gibi

yere yrlrhp yok oldu. OC (almak) igin grktr deyip,

6kom Bolot, Ttirti Bek

Manas'rn gorosunu gelip kesiverdi.

204

Manas Destanr

(1555) Gdptis gtiliise

sava$ oldu, diyor, gimdi aya bakarsan gtindiizii gecesi ondcirt giin kargr ile vurugup,

panltrsr gii[e yiikselmig,

(1560) balta ile

Qarprgrp,

kabza siperinden aynhp, krhg ile garpr$rp, cam elinde kaptglp, zevkli savag olduktan sonra,

(1565) kdfrin ham biiyiik Coloy, Kafrkay'dan haber ulaqtrktan sonra, krymetli eqya serveti Coloy yalmalayrp saldrktan sonra, "Altay!" diye balran pek gok k6fir, (1570) rezil olup gittikten sonra,
onbeg goroya bag olup

Almambet durdu vuruEa, bayralr yerden kaldrnp, " taElu rntzrak"r yerden kaldrrp,

(1575)

bagrm gdziinii

paralayrp,

biittin viicudunu yaralayrp!

koyun karaciferi gibi kara han gdlsiim fena dolagrp, kafirin igi diizelip

(1580)

srh Mo{ol eyerinin kaqmr yararcasrna kesip, (tiksiiriirken) kan tiikiirdii Almambet, Krtaylardan Koftur Bay, kindar (ve) i4atgr kul idi.
geniE kagh,

(1585) Sarr Ala'yr yiiriitmiiyor, San Ala'ya binen Almambet aygrr yolu Boz Tepe'ye San Ala'yr stirdiirmiiyor. Etrafi pek gok akla doldu, (1590) Kaplanefendi yok oldu. iki yamna bakrnrp, Almambet diirt bir yam tarayrp oteki " t e nt eft " geliyor,
yalnrz bagrna ap-agrk duruyor.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

205

(1595) Ak Kula'yr qiiyle-biiyle kogturup " Sart iiziik"ffiyaprp gitmesin.

Toynalrna kan diiEiip
gift taban olup kalmasrn! Almambet durup bunu stiyledi:

(1600) "(Koy-kagga)mn kimi geliyor, kimi yok, ileri adamlann yansr geldi, yansr yok, yilkrh yere nalbant, tdrdm, illi yerde "kiigiin"6656e yat, tOnim,
krzh yerde gapkrn, tdrtim,

(1605) genig kagh, srh Mofol eyerinin, tdrrim,

kaEmr yararcaslna, ttir6m,

kan tiikiirdii Almambet, tdr6m, altr miifreze kafirin, tdriim, araslna gtinderdin, tdrdm,

(1610) nasrl kumazhk ettin, t0rdm. O zaman (qiiyle) dedin Er Manas:

"Oyle olsa ay rgr[r, gorom, kendisi iyi, ay rgrfr, gorom,

Konguroolu Bay'rn Kog-abam, gorom, (1615) gift at ile eve var, gorom, san nehir yatalr Qiiy'ii dolamp, gorom, bir de Qtiniir'ti agrp gtir, gorom,
genig Talas'rn boyunda gorom, alu zenginin adasrnda, gorom,

(1620) beybabam Yakup Bay'rn ili var, gorom,

topal usta olunca,
verdim idi iig ay gegene kadar. Ak gelik krlry ktrinca,
anardr mr krkcr?

(1625) D(ivdii mi demir cebey{!

Onarmadrysa Eimdi krhcr, diivmediyse gimdi cebeyi, topal ustayr 0ldiiriip brrakrnrz. Tath dilli Acrbay, gorom,

'

654. Krg. sarr 6z0k: Bir at hastahlrmn adr 665. Krg. kdgn: Uzun urgandan ve buna ballanan kiigiik iplerden ibaret olan koyun baflanacak
yer.

206

Manas Destanr

(1630) bundan

citede sen varsln, gorom, uzak atasr Kambar Han, kendi atasr Haydar Han, Haydar. Han ollu Kiikgii'ye, bereli atrmr verdin de!

(1635) Bereli ahmr verrnezse,

beresi gOze garplnca,

Kiikgti'den bagka diigmamm yok,

genig alan iginde

btyiimiig idi Camgrrgr,

(1640) Camgugr'ya vanp siiyle, Altrn gOzlii Merdicen,

Merdicen'i versin de,

Merdicen'i vernezse
Camgrgr'dan bagka diiEmamm yok.
(

1645)

Siit Bolot'u

versin de!

Basit usta yaprp, giiglii vurmu$, Siit Bolot'trn kendisi iyi idi. Ondan 6teye sen varsan, il smmnda Kogoy var,

(1650) aksakal kigi idi,

..

orada dua ahp geri diin! Ondan iiteye sen varsan,

Abilay Caflgar Kan Kogofl,

ondan dua ahp geri diin!" (1655) Acrbay siirtip gitti, Koflgooluu ollu KoE AbrE

gift atr ile gok hrzh kogtu, san nehir yatalr Qiiy'ti dolamp,

bk de Qtifliir'ii

agtr.

(1660) Geniq Talas'rn boyunda, genig Kol-ata gukurunda, Yakup bay ili var idi. Altr zenginin arasrnda,
topal usta var idi.

(1665) gtiyle dedi ustaya.

Topal usta bimu stiyliiyor:

Yapnydm krhcr, goro,

diikttiydtm cebeyi, goro, ben "tentek"e varayrm, qoro,

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

I zvl

(1670) Manas'a cevap vereyim, goro,

krhctn yerini sdyledikten sonra, goro,
kara krsra$a binip diineyim, goro,

Karukey'e diyeyim, goro."

(1675) Ata binip yiiriidii, Manas'a do!ru bastrrdr. Manas'a ulagrp geldikten sonra, ' Manas'a seldm verdikten sonra,
Manas (gtiyle) dedi ustaya:

(1680) Yaptrn mr krhcr, demirci?

Ddktiin mti cebeyi, demirci? Topal usta cevap verdi: Yapuydrm krhcr, delice, Dttktflydiim cebeyi, delice,

(1685) Krhcm yerini stiyleyecelim, delice,

yaprhErna tahammtil edemeyip, delice, yaman carum.vap gekti, delice, kaburgasrna dayanamayrp, delice,

(1690) ddkiimiine dayanamayrp, delice

balyozlar yok oldu, delice, (kitriiEiin) alevlendirilmesine dayanamayrp, delice, gocuklanmrn hepsi dermansrz kaldr, delice, yiizii san olsun deyip,

(1695) (krhcrn) yiiziinii zehirle tavladrm, delice,

kendine yiineltip sallama, delice, piddetli diivege sahnrz, delice."

(Atmr) geri diindiiriip stirdii Er Manas,

krrk goro'ya geldi.

(1700) Kaplan (gibi) dofan Er Manas

krk goro'ya (96yle) dedi: " Saflndtk Sargtl'a binelim,

gororn, srkrlrrsa yabani eEek avlayahm, gorom, slkrlmazsa tikiize atahm, gorom,

(1705) Ug karool'a varahm, gorom, Haydar Han ollu Kiikgii'den gorom, Bereli atr isteyip verdili yok, gorom,
mal,. servet diigkiinfi kul, gorom,

Ktikg0tden baqka dtigmamm yok, gorom,

208

Manas Destaru

(1710) Sabahleyin kalkrmz, gorom,

San Ala'ya biniver, qorom! Ug Karool'ugegip var, gorom! Ztrtum giyinmig, gorom! " Kalday"rn mahnr g6riip gel, gorom,

(1715) oklu$unu kolunun altrna

almrg, gorom,

Cayzafi'n mahnr giiriip gel, gorom, tek bir atm yolunda, gorom,

Ca Merke'nin yamnda, gorom,

Krsrl Kiiktin'tin

evi var, gorom,

(1720) Kdfirin ham btiyiik Coloy,

yrlkrsmr otla besliyor, gorom, yrlkryr terkiye ballayrp ahmz! Yrlkr otlamyor olsa (da), yrlkryr baslan yaprp alahm!

(1725) Giiriinmez elbise giyelim!

Toplantryr basrp yafmalayahm!" Tan atlp giin afardrktan sonra, terazi top ytldtn battrktan sonra, yidrza gekidiizen verdikten sonra,

(1730) Sarr Ala'yabindi, ' San Ala'ya binip Almambet, kegif igin ytiriiytp geldi.
Tek bir ahn yolunda, Ca Merke'nin yerinde,

(1735) Kffirin

haru biiyiik Coloy'un, yrlkrsr otlayrp gelmig, diirt yanrnr koruyup her tarafi bastrnp, her tarafi bastrrdrktan sonra,

(1740) yeniden giinderdi tdrd'ye tdrti'ye gelip (gtiyle) dedi: "Tek bir atrn yolunda,
Ca Merke'nin yerinde, yrlkrsr otlayrp gelmiq, tdr,6m,

(1745) 6teki, bugiin atlanrp, trirdm,

ordusu daE (gibi) oldu, trirOm, Coloy ile diiqman olduk, t0riim, tu{u yerden kal&r drm, tiirom, yilkrya qiddetle hiicum edelim, tdrdm!

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

209

(1750) Zrhn' giyinen, tdrcim, Kalday'r yenip alahm, t6rdm!" Manas'a cevap verdi,
ona Batrr Manas (gtiyle) dedi: "Adr giizel, ay rgrfr gorom,

(1755) ata srcak giin dofar, gorom,

erkele qimdi kogacak giin dofar, gorom,
ustaya cevap verelim, gorom, gimdi geri ddnersen usta demirci hrk siit emen tayh hsrak aln,

(1760) Krhcmrn miikAfatr, diyor,

Kanrkey'e siiylemeye git: Ak cebeli, tarla kuEu gdzlii, yakasr altrn, kolu bakrr, tiifelinin mermisi (delip) gegmeyen,

(1765) pistonlu tiifefiinin mermisi batmayan,

" Y, 17r" 666 mermisi delmeyen, s* ipekten "inin dokunmuE ak savaE gdmle$in var,

Kan*ey'e sdylemeye git!

Birisini ahp giysin de!

(1770) Sdlimen varrp sa! geri diinersem,

seldmet varrp ihtiyath geri diinersem, Coloy'un biiyiik krzr Ul bike'yi, kendime ikinci kadm yapanm kiigtik krzr KigmiE'i

(1775) olluma ahp veririm,

qimdi geri dOn usta." Usta hareket etti,
qimdi atlara hiicum etti,

Afrgrgal tazr Ak Saykal,

(1780) Coloy'un kansr btiylemiymig?

Giinahr gok kiqi imig, gece riiyasrnda gtirmiig, Sabahleyin kalktr yiirtiyiip geldi Coloy'a,

(1785) Coloy'a gelip dedi:

"Tiivbe (olsun) Coloy biiyiik han'rm,
geceleyin yatrp riiya giirdiim, geceki riiyam kdtti rtiya, soruyorum yiirefimin bagr
666. Krrg. kelte: Bir tiir eski zaman tiifefi.

210 / Manas Destanr

(1790) at gibi krg attrnp, uyandran riiya,

vehmi kcitii deyip, atrn tepinmesfne zorlukla katlandrm, dtigmanrn hakaretine zorlukla katlandrm,

yiice soylusunu gOrmedim

(1795) eziyetine zorlukla katlandrm,

Coloy biiyiik han'rm, geceleyin riiyam bozulur, dirsek gibi Er Manas, atlara hiicum etmig,

yilit

(1800) yrldrza sa! taraftan sahp

" kiiniiEii" gok ktitti olmug, kolsuz kiirk elbise giymig, soyup so[ana gevirmig, bu ne demek oluyor?"

(1805) Bu yok olasr Saykal, Coloy'a gelip, siiylediydi. KAfirin hanr ulu Coloy, siiyledili ciddi siizii dinlemedi:
"Benim yrlkrmr kim alabilir?

(1810) bu dirsek gibi hrsz kul,

ayglr siiriisiiniin krsralmr,

alarak kagrp gitmigtir. Baktl-kuuray'r basarrm, ben oraya yetiqemezsem,

(1815) Qelek'te denklegtirip yetiqirim,

ben oraya yetigemezsem,

Qekirte'nin alaca

taEt

ben orada yetiqirim, ben orada yetiqemezsem

(1820) Boy-Borak'rn kara

ben orada basanm,

taEt

ben orada basamazsam, Ktik Oyrot'rrn sart saz,

ben orada basanm,

(1825) ben orada basamazsam, Koopr'ya do!ru basarrm, Irgaytrn'r a$artm, Sarr nehirin yatalr Qiiy'0n Buurala'nrn yanrnda,

baErnda,

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

I Zll

(1830) ben orada basanm,

ben orada basamazsam,

Ag-Maral'rn etelinde,
at kuyrugunu ba$lanm, Qatkal'daki Manas'a

(1835) hticum ederim,

istetip kah
n667

verdiren,

han goculu Kantkey'i

ince bilelinden (tutar) ahnm, at arkasrna koyanm,

(1840) kara yiizlii

Ak

Saykal,

sana dedikodu yapanm, kara krhg kabzasr yaman deyip, avamdan dopan han Coloy, ..benim kabiledagrm iyi deyip,

(1845) kagrp gelip sen saldrsan,

benim yrlkrmr kim alacak?

Daphkyerde badem yok, yrlkrmr alacak adem yok,

kara yerde gemi yok,

(1850) k0fr ile Miisliimandan

bana karqr duracak gey yok."

Afrgrgal krzr Ak saykal,

inlemeden rahat otur,

Higbir zarnan iyilik yiizii gdrme Coloy,

(1855) Ak Saykal grktr sdylenip,

Saykal baskrn yapb balalanna,

"One dofru uzadp kargr grkmayan, boylu boslu Bolot, siit emen tayrm, saldurytan geri ddnmeyen,

(1860) gayretli Bolot, siit emen tayrm,

beybaban Coloy olmadr,

Ag Buudan'r ahnrz,
yiice soylu do[an Manas'm
ardrndan kovalayrp yarrntz, (1865) yrlkryr zorla ahp siiriiniiz, soyunun gerefi ondan bitmez mi? Gecede riiyam'bozulur, Kiikiitiiy Han'rn yofi aEtnda,

Bok Murun gibi tdrdniin

667.Krg. kahn: Baghk parasr.

212

Manas Destant

(1870) o hanrn yarunda,

krymetli egya,.terveti yalmalayrp aldr beybaban,
ben korkuyorum ondan, yoluna konacak ig olmayacak,

(1875) Ot<om Bolot, Tiirom Bek

han babasr Coloy'a kogup geldi gocuklan, babasr Coloy'a sdz s6yledi: "Halkrn hanr han Coloy,

(1880) beybaban Ag Buudan'r bana ver!

Dirsek gibi hrrsrz kulun, ardmdan kogup varaytm! Yrlkryr zorla alaylm!"

(1885) O zaman (qttylS) stiyledi gocuklanna:

"Oyle demeyin geng Qocuklar! o dirsek gibi hrsrz kulun, babasr geri d6niip kovmuEtu, annesi ikiz dogmuEtu.
(1890) Ag Buudan'r verrnem, '. Ag Buudan't verdikten sonra, evinde yatrp kaldr deyip, tifkesi kabanr Manas'tn, Ag Buudan'a ben binerim,

(1895) higbir zaman gocuklara vennem,

zrhrm giyinmiq, Kalday' rm gelsene yamma, savaq elbisesini giyinmiq
M e gin'im gelsene yanlma,

(1900) oklulunu taktnmtq Kalmuk serdanm gelsene yanlma, Targrl Tas gelsene yanrma!"
Targrl Tas'rn tam omuzlanndan omuzlanna baklp ald*tan sonra,

(1905) Targrl Tas durup, daha (gunlarr) stiyledi: "Kdfirin hanr biiyiik Coloy,
ben korkuyorum omuzlartndan, bu omuzlann iginde

kazanbak gibi zavalh bag

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

213

(1910) han dniine dizildi,

mi$fer gibi zavalh tug dntine dizildi,
bu kere atlanna,
ata kargr ay imiE,
bag,

(1915) ata kargr yrl imig,

bu dirsek gibi kan emici kul,

yl/,dlza saldan sahptlr, giinege tepesinden daltpttr, yrlkr verecek diigman de$il,

(1920) sbfere grkmayan ay rgrlt t6rcim!" O zaman Coloy da (qtiyle) der: "Tanrt ile st)yleSen, mahvolasr Karluk ne diyorsun?
zrrhrnt giyerek,

(1925) Kalday'rm yiirtimiig kargtma, Savag giyimini kuganmrg, Megin'im yiiriimiig yanrma."
Kara bagh rujumu kaldrrrp,
Han Coloy yiiriiyecek oldu,

(1930) Han Coloy yi.iriiyiip gideceli zaman,

Targrl Tas da kalkrp (qiiyle) der:

"Koy! koy! dediysem, olmadrn, Kazanbak gibi basit insan,

Han Coloy'un Ontinde dizildi,

(1935) sefere gftma Han Coloy, milfer gibi zavalh bag, tu! dniinde dizildi,
sefere grkma biiyiik Coloy! yilan yilrnda siiriinsene !

(1940) Yrlkt yrh o yerde, varlp sava$ yapsana!

Tann sana vermez mi?
Yabancrya hayrrsrz ay idi, ona denilen (gibi) olmazsan,

(1945) ayr yenilenip sefere grk!"

Ona Coloy uymadr, atlarup yiiriiyiip gitti, zevkli igi alayrm deyip,

zevkli

savaq yapayrm deyip,

214

Manas Destanr

(1950) Coloy Han gitti sahnarak,

zehirli igkiyi brakrp,
sulu rakr

igti, .'

knrt ederek deve gibi salmp, Han Coloy ytirtiytiverdi,

(1955) Han Coloy yiiriiyiiverdikten sonra, aygr yelesi boz tepeden,

yrlkryr gegirip a$rrmr$tr. Batrr Manas'a bakarsan, takip ne znman baghyor, deyip

(1960) bekleyip bakryordu,

bekleyip baktrktan sonra, hesapsrz gok asker geliyor, dalgalanarak sancak geliyor, tiifekleri qrngrrdryor,

(1965) siingiileri trkrrdryor,

sahnrp geldikten sonra,

Batur Manas bunu siiyliiyor:

"Batur Slrgak

varsana!

KOk Teke'ye binsene! (1970) Onbeg Kalmuk serdan ata bin!

.,Onaltr Kalmuk serdan ata bin!

Yrlkrya gtiglii saldnn!

OnbeE Kalmuk serdarrmn yardrmcrsrnr,

ardrndan gidip ahmz!

(1975) Mrzra$r kuvvetle sokunuz!

Yrlkrnrn toz bulutunu gtirmez mi? Mrzralr tutup almaz mr? Yrlkryr do$ru y0neltmez mi?

Ormanlft yerde karErlayahm

(1980) Aygtr yelesi Boz

Tepede

bekleyip, bakrp durayrm!

Yamaca ytinelip gegtilinde, yabancr kaburgalanndan salayrm
!

Bir Tann'dan dileyeyim,

(1985) hesapsrz gok asker geliyor,

dalgalamp sancak geliyor, gorom, iiniinde gok kAfir, gorom, hepsi ata binmiq mi, gorom, soy gerefi salmlq mr, gorom,

hof. Dr. TunceTGULENSOY/

215

(1990) Ak kula'yr beri gek, gorom, (dn kay genig) srh Mo{ol eyeri,gorom,
sallam eyerleriniz, gorom, tutacak yerini ttirpiileyip, gorom,
tutacak yerini cilAlaylp, gorom,

(1995) Hokand'dan aldrlrm mrzralr, gorom,

sallanrp duran bayra[r, gorom, yerden kaldmp alakm, gorom, dalgalanmayan mrzrafr, gorom,

do!ru diiriist tutup atahm, gorom!"

(2000) Siiriiye kuvvetli hiicum etti,

siiriiyii, hticum edip aldrktan sonra,
arkasrndan kovaladrktan sonra, aygtr yelesi Boz Tepe'de, bekleyip balcp durdu, gorom,

(2005) yrlkrmn toz bulutunu giirdtikten sonra,

artunr giyinip,

Kalday' r kovalayrp gegti,

savag giyimini kugamp, M e gin' i kovalayrp gegti.

(2010) Etrafina gizlice bakrndr,

Kalday'rn igine bakmdt, orada Coloy gOriiniiyor mu? iki tarafina dikkatle bakmrp, etrafina gizlice bakrmp,

(2015) kara gdziine kan dolup, cesur dolan Er Manas,

krzrl benzi moranp, iifkelenip kalktr, ormanhk yerde bekledi,

(2020) bekleyip, bakarak durdu,

arkasmdan Coloy geliyor.

Targrffi T as giftqift olarak yiiriimiig,

Coloy zehirli araktan igmiE,
ddviiEmeye diigman bulamryor,

(2025) vuru$maya da! bulamryor. Coloy geliyor sahnrp

Targrl Tas

bunu s0yliiyor:

"imdat Coloy, bi.iyiik harum,

canlmr da srkma, giicenme, Coloy!

't ,iir2'.. tar'gtlt Kara yollan bulunan kuil (inek, 6kiiz rengi).

216

i Manas

Destanr

(2030) Vurugacak diiqman 6ntnde, Coloy! altmry kalday birlikte varsa,

agrkga vurugan gorolar!

Yetmiq kalday birlikte varsa, tek bagrna vurugmuq gorolar!

(2035) Acele etme biiyiik Coloy,

cin tarafinda algak tepenin, dirsek gibi hrrsrz kul, bekleyip baktp kalmrq,

aqrnp koyuvereyim!"

(2040) koyuver dese olmadr,

dfkesi kittti geldi,

Coloy'un tifkesi geldikten sonra,

Targll Tas'r

kogturdu,

Qenesi gidiyor yarthp,

(2045) genesinden kara kan akryor yaytltp, "Bir tilmektense bir ril!" deyip,
koyuyuverdi Targrl Tas, ilkbahar yeli gibi giirleyip, Coloy gitti gtirleyip,

(2050) buraya gekse olmamrg,

bofiadan idman alan kul, geri gekse olmamrg,

yabant domuzdan idman alan kul,

kaplan dolan

Er

Manas,

(2055) yamaca yiinelip gegti[inde, da! gibi olan Er Coloy,

saldrnp duruverdi, ay deyince

oldu[u yok,

mrzra$r gevirip saldrfr yok,

(2060) el kaldrnp verdikten sonra, mrzrak ile Er Manas,

Coloy'a gelip hticum ettikten sonra, devrildi kara kavak gibi, bir yandan tibtir yana sallayamryor Coloy'un,

(2065) iki delik bir gelirse,

hayalanmn gitti$idir,

iki nayza bir

eriqse,

ecelinin geldifidir, Sarr Ala'ya binen Almambet,

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

217

(2070) mrzrak ile saldrdr, da[a trrmanan "kempir" gibi, ykrp gitti Coloy'u. Kaplan (gibi) dolan Er Manas, yanrndaki ak Eelik kthu, (2075) tutup aldr saprndan,
sryrnp gekti krnrndan,

saldrnp vurdu Coloy'a,

Kazanhsk gibi zavalh

han iiniinde dldtirdii.

bagt,

(2080) Mififer gibi zavalh baqr s anc a k tintinde iildiirdii. Biiyiik Coloy orada tildii, Manas yiirtiyiip gitti. Biiyiik Coloy Han 6ldi.ikten sonra, (2085) Manas yiiriiyiip gittikten sonra, btiytik Coloy'un (iki) ofluna
Oktim Bolot (ile) Tdrtt Bek'e,
onlara haber ulaqtr:

"Kaplan (gibi) dolan Er Manas,

(2090) beybaban biiyiik Coloy'un yrlkrsmr ahp, (onu) tildiirdii."

Krzrl biibreline dayamp, kaplan Bolot geldi. Sol biibreline dayamp,

(2095) " Saltarum attan!" deyip,

T0r0 Bek gift geldi.
Onbeqinde kagrp gelen Almambet,

Miisliiman dilini de biliyor, kafrin dilini de biliyor.

(2100) Kolsuz elbise giyip saldr,

biiytik Coloy'un olluna, gelip vurugtu. Koyun karacileri gibi kara kan

giilsiine kiitii doluqup,

(2105) delidolunun igini yiiriittip Eok kifiri kagrdr. Okom Botot (ile) Tiiriim Bek'in
ikisini de orada Oldiirdii. Ondeki kalabahk kdfir,

218

Manas Destanr
*

(21

10)

trt15r4i;669 murut sonugtr!" deyip, - 9o6167o mugut sangtr!" deyip, altr miifrezedeir gok kdfiri, iki su arasrnda gecelemeye zorlayrp, geri diiniip vardr Almambet,

(21l5)

Manas'a haber verdi. Tdrd, kalkrp, daha (gunlan) siiyledi:

"illi

yerden toplayrp,

kagka"671 halkr yerden toplayrp,

eniyi"kiik

(2120) "mihir" alan"sap kagka", hepsi bir gibi erenler, hepsi bir gibi yifitler,
sabahr ile uyanrnrz,

tavuk sesi yayrhnca,

(2125) tarla kugu sesi yayrhnca, " S ambr.rek"i "tars!" diye koyup, Manas'rn sava; narastm atrp, atm kuyru gunu ba dlayntz,
yabancr kabileden gelen Semetey Bahadrr'rn -

tiife[i "ak kelte"yi,

Coloy'un iline hiicum edelim! Coloy'un iline hiicum ettikten sonra, btyiik krzr Ul-Bike'yi, ustaya ahp verelim!

(2130) gtiriiltii yaparak yatnp koydu,

(2135) Stizfl yalan krlmayahm! Yalancr olup kalmayaltm! Kiigiikkrzr KiEmig'i

Usta'nrn olluna ahp verelim! Yalancr, rezil olmayahm!

(2140) Kdtti gttrtip salmasrn!"

Sabahleyin uyandr,

kalkrp Manas'a da s0yliiyor: "Zrhr yrldrm senin igin, gorom, Savagrp tiliiniiz benim igin,-gorom!
669. Krg. mdndii: Kalmuklar ve Qinliler tarafindan bir savag parolasr gibi kullamlan soz. 670. Krrg. cabr: "iyi misin?" anlamrna Mogolca bir stiz. 671. Krrg. kiik kagka: Bagkalanndan iyi vasrflanyla aynlan kigi.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

219

(2145) Krhcr yrldrm

senin igin, gorom, amansrzca kaprgrn benin iqin, gorom! Savag baltasrnr yrldrm senin igin, gorom,

garp$rp Oliin benim igin, gorom, oradan geri dtintip kagamn,

(2150)

bagr gider <iliime, mah gider ya$maya, diigmandan tince yayanm,

Kltay'dan rince kranm,

yiiriik (atlan) yr$drm senin igin, gorom, (2155) gekigip iiliin benim iqin, qorom, ben Tagkent'den aldrrdrm,
arabaya koydurdum, elma baEh "koy gaprr"672 onu yrldrm senin igin, gorom,

(2160) hep beraber

ateg edip, 6liin bcnim igin, gorom!" stiktiikten sonra, $afak "Sanmbek"i "tars!" diye koyup, Manas gibi "uraan" haykrdr,

bastanba$a dolan gok

Kalmuk'a,

(2165) tutup, giittirtip saldrrdr, Afrgrgal krzr Ak Saykal,

kargrh$rm gok verip, biribirini patakladr.

Coloy'un biiyiik krzr Ul-Bike'yi (2170) yakalayrp aldr Er Manas, Usta'ya baEka grkardr, kiigiik krzr Kigmig'i
t,/
I

yakalayrp aldr Almambet,

o$una bagka grkardr.

(2175) $imdi geri diindiikten sonra, kiigiik kege ev'ine gelip indikten sonra,

'

evine vardr Er Manas. Namusum burada temizlendi deyip, Manas eve geldi.

(2180) Kaba ddgek serildi, cibinli$i kurdump han krzr Kanrkey'i

"B

iirkilldiik"ten

gekti,

tema$a edip yattr.

672.

Krg. koy galrr : Eski zamanlara ait bir

silahrn adr.

220

Manas Destani

(2185) Sabahleyin uyanrp, baftrryor, iqte o vakit,usta koqtu, Batrr Mands galIrIyor.
Qa[rrdr[rnda ne dedi? "Ganimetini verecelim." dedi,

(2190) "Biiyiik krzr Ul-Bike Coloy'un kra defil mi?"

Usta'ya verdi ikinci kan673 olarak, ktigiik krzr Kiqmig'i ofluna tutup verdi.

(2195) Adet olarak verdi.

Altmrg ala yrlkryr, siiriip verdi Usta'ya.
***s

@ORDtTNCU SOLUIvIUN soNU)

673. ikinci karr: Krrg. tokol.

V. BOLUM

KOS KAMAN
(I

Yakub'un ollu Han Manas, kaplan (gibi) do[an Er Manas, iig kadtn a/mrE idi.

Kayrp Han'n Kara Biiriik'ii

(5)

yakalayrp aldr yafmadan. Qoruk'un krzr Akrlay'r

galrnp aldr evinden.

Babahk hakkr gergek devletle, kendisi gelip vardrfrnda,

(10)

Han goculu Kanrkey, altmrg enenmiS deveyi siiriip getirmiq, arakr bahnr toplatmrq, rij'zgdr kirasrna genlik yaprp,

mah ile almrqtr.

(15)

Han atasr Yakup Bay,

qimdi ategin kenarrna gelip

(20)

gocu[u slnaylp duruyor gocufiu srnaylp neyi soruyor? "Oteki oturan gocufumun, er soygunu yok imiq,

il

soygunu yok imiq, alnrna yazrlmrg bahn yok, bahtsrz gocufun delil mi?

Oteki oturan goculumun,

(25)

(30)

dama[rnda miihiirii var, kau dilinde silili var, ldnetleyen goculum delil mi? 6teki oturan goculumun er soygunu var idi, il soygunu var idi,
alnrnda yazrlmrq bahtr var, bahth goculum de[il mi? Asilzdde hanrn goculu, iyi insan delil mi?

(35)

iglerini yoluna koyan,

kymetli gocu[um de$il mi?

Asilzdde hamn goculu, Ak devletli do$an gocuk imig." Han babasr

Yakup Bay'rn,

222

Manas Destanr

(40)

hoguna gitti han goculu

Kanrkey,

Ak Kula'nxr

iisfi.inde

(bunlan) igiten Er Manas, (abru) geri gevirdikten sonra,

yagh babasrna seslendi.

(45)

Kaplan (gibi) do[an Er Manas,

krk yi$idini ga[udr: "Kayrp Han'rn Kara Biiriik'ii,

yakalayrp aldrm bozkrdan. Qoruk'un krzr Akrlay'1

(50)

galrrtrp aldrm evinden.

Han babacrlr Yakup Han,

Kamkey'i iiviiyor, diyor,

Sabahleyin sen kalksan, Bahadrr ollanlar " krk yi{it",

(55)

ytiziinii elini y*asan, yilitler(im) Kamkey'e varallm,

hizmet edilecekse yapahm, " I skat"r674 olursa bilelim,

giinliinii hog etmez,

(60)'

han babacr[rm Yakup Bay'r yabancr krhp d<inelim." Sabahleyin kalktr yi$itler,

(65)

yiiriik ata binerek gekiqip, iki yagmdaki tosun675 gibi varagup676, beyin yanrna geldi yigitler. ' Kanrkey'e gidelim deyip,
hdrgiigii bilyilk boynu uzun, yorga at gibi ytiriiyen Qon Kula,

yiirtiyiigii rahat Ak Kula,

(70)

bay boyalt Modot eyerini6TT

eyerletip, koydurup, altm kayq gektirip, Manas Ak Kula'ya bindikten sonra,
al a c a dd
e E

Ak Kula'ya

k678

3i1:'iii$$lt?H,Tillli1g:ffi
676. vurirsrip: Krrs. culkusuo.

i'l

oaErtrtan hediverer

(Ks' I' 360)'

r

i3 : f,it

ii?l,il1 [[lr,lr'-"1*:,T' ifu f

kan

gr eer

rd

gas'

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

223

(75)

Kanrkey'e dolru yiiriidiikten sonra, Han gocuSu Kamkey, mesuliyeti biiyiik kigi imiq, do!rulup kalktr o yerden, iki gelinlik krzr var imiq.

(80)

Qalrrdr yaruna Kamkey,

krzmrg gibi san krzr, kumq gibi kara krzr,

galrrsa yanlna Kamkey boyunlan ince ve zarif giiriiniiyor,

(85)

gefdanlan sarkryor.

Kelenger" (adh) sag ba$r bir kucak, kalg aurun iisti)nde679 crvrldryor,
"

yavru kug gibi dtiiyor,

baldran otu gibi hrEudryor.

(90)

iki krza sdyliiyor, diyor:

"Kaplanrm, ay rErlr efendim, Er Manas geliyor, kaplarum, giin rgrlr efendim, han Manas geliyor.

(95)

Atrnr tutup

alnu!

Biriniz kapryr agrruz!

Biriniz Ak Kula'yr ahnlz! Sart tutsalrnr sahnrz!

Efendime rakr, qerbet, aq veriniz!

(100)

$afafrn stikiigiinii seyredelim, | Q m dr m al t68o k i; ki;r 168

biiyiik sandrktan alahm,

rakr koyup verelim,

yi[ide "sarp ay-682 giydirelim. (105) At armafian edelim, bir kiirk diktirip giydirelim,
r0hu igin hediyeler yapahm, hizmetine durahm!" Geldi batur Er Manas,
679. kalgasrnrn 0stiinde: Krrg. may soorunda (KS. n,660: sooru "sa!rr"). 680. Krrg. grndrma: $arap tulumunda grngrrdayan kiigiik demir gubuklar.
681. Krrg. kiikiir: Tulum. 682. Krg. sarpay: Erkek kaftanr (<Farsga).

224

Manas Destant

(l

l0)

ikisi aym kzlann birisi Ak KuJa'yr ahyor, birisi kapryr agryor, birisi Sart tutsalrnr sahyor, alhn sandrk "abdva"dan
gekip grkardr rakryr,

5)

krk yi$it gelip oturdu. Krrk yilit gelip oturunca,

yi$ite verdi rakryr.

(120)

Yi[ite verince rakryr, yilitler "ala ev"e giriyor, han goculu Kanrkey, yilite "sarpay" giydireyim diye,
ak heybeyi aldrrdr. Geniq KaEgar'dan aldrrdr[r,

(125)

arabayakoydurdulu, oniki diifme taktr$,

tiifek kurgunundan nefret eden, ak cebeli "torgay"683 gdzli,

yakasr altrn, yeni bakrr

(130)

ahp giydirdi "sarpay"r.

'
(135)

Giyip aldr yifitler, Yine ak hevbevi aEdrnvor.

" Q iiEtii" ffioa"n t"otl.uuut giydiriyor, Qin ipelinde n Oo"oou giyOiiyor, tam olarak zevk ahyor, genig Ta gken t'ten aldrrdrfr,
"K

arabaya attrrdrlr, aEka" tabanh ktymetli ayakkabryr687 zayf ayai..na giyiyor.

(140)

Hepsine "sarpay" giydirdikten sonra, yilitler ayala kalkrp seviniyor: " Kanrkey iyi imig deyip,

Kara Han'rn Kara Btiriik'ii

yakalayrp aldr bozkudan.

683. 684. 685. 686. 687.

Krrg. torgay: Tarla kugu, turgay. Krrg. giigtti: ince beyaz patiska. gdmlek: Krrg. ktiyniik. don: Krrg. dambal. krymetli ayakkabr: Krrg. ceke iitiik.

Prof. Dr. Tuncer G{}LENSOY

225

(145)

Sonrabunun gibisiyokidi, atahktan ak (olan) devlettir. Sonra bunun gibisi yok idi,

Qoruk'un kur Akllay,

sonra bunun gibisi yok idi,

(150)

Asil688 hanrn goculu, akh daha qok kiEi imig, gok uyumlu gocuk imig.

Yifitler gitti sevinip, yilitler kesse sevinip,

(155)

$imdi Manas yattrktan sonra,

at tavlanrp gtisterigli olur, kra[r diiqiince giiz olur, mert (olanlar) yatrnca giigsiizlegir gimdi diigman ardmda kogmak zamanrdrr.

(160) Altay'r

dolduran Eok

Kalmuk,

Ay Han'a (do!ru) akryor. Kiin-kay'r dolduran gok Kalmuk, Giin Han'a (doEru) akryor,
ticaret yapryor.

(165)

O zaman Manas (Eiiyle) dedi: "Altay'r dolduran gok Kalmuk'un,

Kiin-kay'r dolduran gok Kalmuk'un yansrru tutup alahm! Haberciden gerekli bilgiyi tifrenelim!

(170)

Ata binip diigman ardmdan kogahm! Ak Kula'yr hazrlaynrzl Atlamp sefere g*ahm!
boyah Mo{ol eyerini Ak Kula'ya eyerletmiq." On

kay

geniS,

(175)

"Kaqka" tabanh ktymetli ayakkabryla,

Ak Kula'ya slgraylp bindikten

sonra,

Kanlkey; yakalayrp aldr Manas'r. Han Manas'a (qdyle) dedi:

Han goculu

(180)

"Zayrf adama karqrhk cariyeye git, beyim, yirmibeg yagrnda pars (gibisin), beyinr;'
bu yrl yirmibeEini doldurdun, beyim, at (igin) hayrrsrz yrl idi, beyim,

688. asil: Krrg. ak sdiik.

?25

Manas Destanl

(185)

yakalayrp alsa Manas'r

(190)

"Koy! Koy!" dese alacalr yok, Kanrkey'in hhberini aldrlr yok" Manas'rn iifkesi giddetli oldu. Oniki srtmdan drillmiis baha&r kamgnry vurursa (insamn) kulalrnl safulaqtnyor,
gekip salladr Kamkey'e, ipekten yaprlmrE gtimlefi, dikig yerlerinden sriktiltip, inci ile mercam,

(195)

yol fistiine dtiktiliiyor. Han goculu Kamkey kahkaha ile gtiliiverdi: "Ofkeni bastrr, tdrtim! Fikrini deliqtir, tdrOm!
Diigmanmr basrp dtin, ttirdm! Kendini yendirip, ondan sonra ddn, tririim! Diigmamn ardrndan kogtukga, yolun baEanh olsun, tOriim! Dostun Hlzlr (aleyhisseldm) olsun, trircim! Kanrkey girdi evine,

(200)

(205)
''

Batrr Manas batrrdr,

gecikip gelen Kanrkey han Manas'r yakaladr, "biz ne olduk?" diyerek

Qoruk'un ktzr Akrlay,

(210)

Manas'r yakalayrp aldr: "Zayrf adama kargrhk cariyeye git, t<irtim! Yirmibeq yagrnda pars (gibisin) tdnim, bu yrl yirmibeqini doldurdun, t6rdm, atlan gabuk ay rgr[r, ttirOm, atlan, boyun elme giineg rqrlr, tdnim, at (igin) ulursuz ay idi, tiirtim, er (igin) ulursuz yrl idi, t6rdm. Manas (Edyle) dedi kadrna:.

(215)

"Her zaman yiik hayvanr yedirip, Eirkin,689

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

227

(220) Kanlkey'in

hakaretini almadrn, girkin, senin s6ziinil dinleyeyim mi, girkin?" Qekip salladrn Er Manas, ipekten yapilmtE gi)mle{i

dikig yerinden siik

iiliiyor,

(225)

inci tle mercanr

yol iistiine dtikiiliiyor.

Korkup kaldr, Manas dinlemeyip yiiriidii:

"Yiiriiyiip gelme, ttirdm!

(230)

Diiniip evini gdrme, tiir6m! Kanrkev'i kucaklanna. tdriim!

tut-", tiirtim ! Kara adnna kan dolsun, tiirdm! Geri gelmeyecek giin dolsun, tdriim!"
B

i;r kf;M A k' rcn

6s

(235)

Beddua edip kaldr

Manas gekip gittikten sonra,

Barkiil'ii basrp gegti, Tiir Kiil'ii dolamp gegti, Kuzu Bagr, Koymorok,

(240)

oralan basrp gegti. Evde yatan Kanlkey,

o rinceden bildi

kereminde duydu, krymetli yerden sesleniyo4

(245)

deve kaldran pehlivanr

Kamkey kendi gafrnr:

"Krymetli yerde telahm, deve kal&ran pehlivamm,

gifte ah eline al! dedi.

(250)

Qifte atr eline aldrktan sonra,

asil do$muE tdr<ime, yeti$ip haber ver! dedi. Ak bayrra konayrm, Ak boz krsrak keseyim

(255)

O Tann'ya yalvanp kurban kesmeye niyet edeyim

Giivercin gOriirse ttiytinii kes! Bedbaht (krz) gok sdylenirse, dilini kes, saksa{an g0rUrse, tiiyiinii kes!
690. Krrg.

bnlkiildiik: Kannrn

ahqa tarafinr kugatan zar.

228

Manas Destam

(260)

Bedbaht (krz) gok s0ylenirse, dilini kes! Akllay'rn evipe, Tdr0m gelip aisrn de! San suyumu ddksiin de! Bedduasr hayrrdua olsun de!"

(265)

Asil yerde(ki) telldl kul,

deve kaldrran pehlivan kul,

Bar-Kiil'iin bagrndaki Sayram'da yetigip stiyledi Manas'a,

Batrr Manas'm oldulu yok,

(270)

kadmrn stiziinii aldr deyip, ddntip eve gitti. Qorolara nasrl cevap vereyim deyip,

olmayrp siiriip gitti, Manas'rn /czg uykusu geldi,

(275)

pamupu bir kang ak" olpok"u697, aykrndan saldr.

Yrlkrcrmn TagEa Bek'in yamna Manas geldi, uyuyup yattl.

(280)
'

Yorga ytriiyiiElti btiyiik kula, yorga yiirUyiiglii rahat Ak Kula, nefes nefese koEturdu. Qorolara bakarsan, dimdik olmug geliyorlar,

(285)

6n krsmrnr sarmqtr, Ak Kula dosdo!ru geliyor,

Almambet durup bunu stiyliiyor: "Ay gorolar beri dursamz,

aygrr yelesi boz tepeye

(290) Karakol'a dofru "bergi" edin,

.
(295)

sen Ak Bala'mno$lu Bolot'um, sen Krrangalbay, $uut'um, sen Kongrooluu Bay'm KoE-AblE, dtirdiiniiz benimle gelin." Almambet ile beg goro aygrr yelesi boz tepede diirt tarafrna dikkatle bakrndr, yeri gtilii g6zledi, g6riineni gtiriiyor,
Srk ipekten yaprlan ve sava$

691

.Krg. olpok:

gtimlefi yerini tutan bir tiir giyim.

hof.

Dr. Tuncer GULENSOY

22>

(300)

gdriinmese gtik tiittin gibi uzuyor, bir insan geliyor, Almambet vardr Manas'a Manas'a gelip (qdyle) dedi: "Aqa$rya geri vardrlrmda, ben,
atrma binip, yel gibi ugsam, ben, ormanhk yerde dafrhp toz olsam, ben, aygrr yelesi boz tepeden, ben, gdzetleyip bakrp dursam, ben,

(305)

(310)

yiizii atrlgan giiriiniiyor, giizii ateEli giiriiniiyor,

sakah yok, ktise gibi, teni olsa kdfir gibi,

geliyor bir adam,

(315) O zaman Manas sen (giiyle) s6yledin:

"Kaplan dolan Almambet,

gimdi ne yapaylm, ay 4r$r, t6rdm?"

bir insan g6rtirse,

Atlah aghna692 ne oldulunu sordurup,

bir goronu gdndersen!"

(320)

Almambet kalktr, gorolara hizmet etti. Bfiyiik bir arzu ile girmiqsin, krrkrn baEr Klrgln'rm, uzak bir yurttan gemigsin, Boz " golok"6e3 atabinip hrzla gelsene, ormanhk yerden kargrya gegsene, gdzetleyip bakrp dursana, oradan geliyor bir adam,
sakah yok kOse gibi,

(325)

(330)

giiriiniigii kdfir gibi, yakalayrp al gocufu,

0teki dtinyadan geri getir!
o goculun Allah agkrna hdlini sorl"

Boz "golok"a bindi Krrgln Qal,

(335)

gabucak geliyor, aygr yelesi tepeden, gdzetleyip bakrp duruyor,

69.Allah

agkrna: Krrg. tegi (KS.

n,720).
(KS. I, 279).

693.Krrg. golok:

l. Kdtii ve zayrf at,2. Krsa kuyruklu

230 / Manas Destanr

(340)

gocuk gegip vardrfrnda,

,
(345)

Boz "golok"a binen Krrgrn Qal,

buraya gelen gocuEu, saldrnp yakaladr.

Qocuk baEmr gevirerek baktr.

"Miindii,694 mcindii, mrindti!" dedi,

Kiirkii, kdrkti, ktirkii, dedi, Sayln, sayrn, sayrn, dedi,

altay, altay, dedi. O zaman (giiyle) dedi Krrgrn Qal:

Altay,

(350)

"Ey sakah yok, kdse kul,

giirtiniiqii kafir kul,

Miindii dedilin

ne? ne?

Kiirkii dedilin

Sayrn dedilin ne?

(355) Altay

dedifin ne? Sen "EsselAm"dan "sel6m" desen! Ben "AleykiimselAm" desem!

Qocuk durup (qiiyle) dedi: "Sel6mrm bilmiyorum,

(360)'

Aleykiimii bilmiyorum,

Altay, altay dedi[im,

'Merhaba!" demektir.
K0rkii, k6rkii dedilim,

'SelAmlaEmak' demektir.

(365)

Cabr, cabr dedilim,

'iyi

misin?'demektir.

Ben beyi olan iilkeden geliyorum, beyine stiziimii s6yleyeyim, hanr olan yurttan geliyorum,

(370)

hanrna sdziimii sdyleyeyim, beyin kim oluyor? " Ttiltin ggiit" 695 kim oluyor? Hamn kim oluyor?

Halkrn kim oluyor?

69.
695.

tL,572).

Krrg. miindii: Kalmuklar ve Qintiler tarafindan savag parolasr olarak kullamlan s6z. (KS.

Krg. tiiliinggiit:

Hamn uga$r.

hof. Dr. TuncerGULENSOy t

nl

(375) Krrgrn

Qal durup (qtiyle) dedi: "Kula (donlu) geng krsrala binen,

zavalh gocuk, zavall:, benim beyimi sorarsan, zavallt, altrndaki Ak Kulq zavalh,

Biilgiiriiii Da[t'mn ete[i gibi,

zavalh,

(380)

yukandaki beyimiz, zavalb, havadaki giik Tanrr gibi, zavalh, dokunmug idi beyimiz, zavalh, beyini isteyip ne edeyim, zavalb." Kula (donlu) geng hsrada binen zayrf gocuk, esir diigmiig kumaz gocuk, yukan buakrp yolladr,
elinden grkrp gitti. Dizinin ig yamna kamg rlevrndu,

(385)

koltuluna srkrqtrrdr,

(390)

kula (donlu) geng krsrak, adn gtiglil 4t imi$, (au) deh! deyip, stiriiverdikten sonra,

okgibigelen Almambet,

San Ala'mn

baErna,

sertge garplp kaldrktan sonra,

(395)

"kaEka"696 tabanh "ceke 6tiik"@7 ile iizengisine ayalr ile basrp grktrn Almambet. Dimdik duran ince kllaklan oynatryor, Zfihre yildrzt gibi gtiziinii krrpryor,
bagrnr gevirip arkasrna bakfi. "selAm"l dlrenen zayf gocuk,

(400)

Almambet'e selAm verdi. Seldm aldr Almambet.

Almambet durup (Eiiyle) dedi:

(405)

"Kula (donlu) geng krsrala binen zayrf gocuk, zavalb, gtiziin mutlu gtiriiniiyor, zavalh,

yiiziin gayretli gtiriiniiyor, zavalh, ata binip kastrdln, zavalh, nereden buraya astlrdln, zavalh?

696. Kug. kaEka: Alnrnda beyaz lekesi olan (hayvan).

69.

Krrg. ceke titiik: Bir tiir krymetli ayakkabl

?32

Manas Destanl

(410)

Ata binip

yelersin, zavalh,

hangi ytinden gelirsin, zavalh,

ad sormak gelenekten, zavalh, yilit sormak siinnetten, zavalh, ahn arkadag er zayrf, zavalb,

(415)

hangi yOnden geliyorsun, zavalh?"

Zayf gocuk durup bunu sOyliiyor:

"Adr giizel ay rgrlr, t6rdm,
soysuz kiqi mi diyorsun, t6rdm, ttireli iilkeden geliyorum, tiirdm,

(420)

bir tek sana siiyleyecefim, tOrrim,

sdyleyip de dilneyim, tdrOm, bilmesem de yolun var, tiiriim, gcirmesem de seldmlagrnm, elini ver, tdrtim." Almambet'in elini gtirmeden tuttu,

(425)

"Hanh yurttan geliyorum, trirOm,

hamm sana sdyliiyorum, tdrdm, sdyleyip de dtineyim, trir0m,

ey "iuyiingu"698 ai rgrgr, itirom,

bu "siiyiingii" giineg rgrlr, t6r0m,

(430)

"siiyiingii"ne dua etsin, ttirOm, dua etsin de tez etsin, tdrOm,

'' birbiderine olan ba$lan Edziitmemig deve versin,t6r6m, bohgau agilm"amtg giyecek versin, tdr6m, han babasr Yakup Bay,tdr6m,

(435)

altr yagrnda iken, t6r0m,

Kiis Kaman gibi ktigiik erkek kardegi, tdrdm, Altay'a dolan pek gok Kalmuk, tdrdm, Ay Han gelip auldr[rnda, tdrdm,
da$rn giiney yamacma dolan pek gok Kalmuk, ttiriim,

(440) Kiin Han gelip atrldr[rnda,

Kds Kaman gibi kiigtik Krtay'a vanp,

t0rdm,

erkek kardegi, tiir6m,

Kalmuk'a dolru gidiyor, tdrdm, Kalmuk'a vanp, yer ahp, tdrdm,

ev ahp, ttirdm,

(445)

Krrrm'a vanp, yurt ahp, tdrtim,

gdgiip geliyor Ktis Kaman, t6rdm, beg t6rd gibi ollu var, t6rdm, beE o$lunun iginde, tdriim, kaglan gatrk, grizii qukur, tiirdm,

698. Krg. siiyiingii: Sevingli haber getirene verilen hediye, miijde, mugtuluk.

hof.

Dr. Tuncer GULENSOY

233

(450)

kara niyetli Kiikgtigiiz, trir6m, ak sakah o imig, trirOm,

birinin

adr

Biirbiilgiin,

tdrOm,

birinin adr Diirbtilgiin, ttir0m, birinin adr Qaganday, t<iriim,

(455)

birinin adr Agantay,tdrdm,

gdgiip gelen Kiis Kaman, tdrOm, bozkra giirleyigi yayrlan, tdr0m, geliyor Kijs Kaman, ttirdm." Zayif o$lann sdziinii duyduktan sonra,

(460)

kaplan (gibi) dofian Almambet, Sarr Ala'ya bindi, Er Manas'rn (yanma) vardr, duydulu stizleri stiyledi $imdi Manas (gunlarr) s<iyledi:

(465)

"Mesk0n yerden kaybolup, qorom, eniyi alu ahtmah koyun,gorom,

halkh yerden toplayrp, gorom, arzu edip alan segkin "kaEka", gorom, hepsi biribirinden yifiit erler, gorom,

(47O)

hepsi biribirinden bahadrr, gorom, dne do!ru uzattr$r kargryr dtirtmeyen, gorom, kadrna slmm agmayan, gorom, hepsi alru ahtmah koyun gibi, gorom, kula (donlu) zayrf ollan, gorom,

(475)

giizellikle parlayan kurnaz oflan, gorom, mtijdeli haber getirdilini s6yltyor, gorom,
miijdesini verelim, gorom,

Kayrp Han'rn Kara Biiriik'ii,

gorom,

yakalaup aldrm bozkrrdan, gorom,

(480)

bir Almambet oSlandan, gorom,

babahk hakkrndan ak devlet, gorom, galrrtrp aldrm evinden, gorom, ondan gocuk yok idi, gorom, kime vereyim miijdeyi, qorom,

(485) Qoruk'un krzr Akrlay'r,

gorom, ondan gocuk yok idi, gorom,

kime vereyim miijdeyi, gorom,

han gocu$u Kanrkey, gorom, ondan gocuk yok idi, gorom,

2:A

Manas Destanr

(490)

.
(495)

kime vereyim miijdeyi, gorom, benim babary Yakup Bay, gorom, kendisi n0dii (bir) kigi idi, gorom, yumurta akrndan ak idim, gorom,

bir anadan (do!ma) tek idim, gorom, yalnrz idim "nya"_!aan, qorom, yalmz idim "uyo"'wdan, gorom,
gigman hdlim yok idi, gorom, onun beri yamnda, gorom, .srrtrmda "yele alh yafu" yok idi, gorom,

(500)

alhmda kuyruk yok idi, gorom, yi$irlerin biricili gocuk idim, gorom, kime vereyim miijdeyi, gorom, 6z kardegim Kardrgag, gorom, onbeginde ergin (bir) gocuk idi, gorom,

(505) krymetli
"sor"

ayakkabtst olmuyor, gorom, ayakkabrsr srlmryor, gorom, hig kaym yok idi, gorom, ben kime vereyim mtijdeyi, Qorom, onun beri yamnda, gorom,
Baybige,gorom,

. (510) Bahtr Diiiiliit

kime vereyim miijdeyi, gorom, Eukurdaki70l evi gtirdtin mii, gorom, deredekil@ yrlkryr buldun .u, qoro-, gaym yata$tndaki703 evi gordiin mu, gorom,

(515)

dsre. yatadndanTs yrlkryr buldun mu, gorom,

Eukurdaki evi o grirse, gorom, dereden yrlkr ot bulsa, gorom, gay yatalrndan evi o g6rse, gorom, dere yatalrndan yrlkr ot bulsa, gorom,

(520)

baqa gegip vanmz, gorom,

miijdesini veriniz, gorom,

titeki dtinyadaki yerden koklayarak al, gorom, zayf goculun hdlini sorup gel, gorom!,' Sarr Ala'ya bindin Almambet,

700. Krg. uya: Yuva. 701. gukur: Krg. kolot.

Y.

yamag, bayv, 2. eapraz olarak. !25.Krrg. krya: t.

742. dere: Krrg. koynot.

703. gayrn yata[r: Krrg. clbrt.

7M.

dere

yatall: Krrg. crlga.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

235

(525)

San Ala'ya binip hrzla koEtu, zayf gocufa geldi: "Kula (donlu) geng krsrala binen zavalh gocuk, zavalh,

gtiziin ateE (gibi) gocuksun, zavalh,

(530)

gehresi sevimli gocuksun, zavalh, miijdeleyip haber verdin, zavalh, kime verecek miijdeyi, zavalh, yumurta akrndan ak idi, zavalh, benim beyim Er Manas, zavalh,

(535)

bir anadan (doEma) biricik idim, zavalh, kime vereyim miijdeyi, zavalh, yalnu idim kr.ya dan, zav alh, benim beyim Er Manas, zavalh, bir yuvadan yilit yalnrz, zavalh,
kime vereyim mtijdeyi, zavalh, dniinde yelesi yok idi, zavallq arkada kuyru{u yok idi, zavalb, altmrg (yaqrnda) babasr, zavalh, elliye ulagmrq annesi, zavalh, benim beyim Er Manas, zavalh, kime vereyim miijdeyi, zavalh, onun beri yanrnda, zavalh,

(540)

(545)

Kayrp Han'rn Kara Biiriik,zavalh,

ondan qocuk yok idi, zavalh,

(550)

----'/
(555)

kime vereyim miijdeyi, zavalh, Qoruk'un krzr Akilay, zavallt, ondan gocuk yok idi, zavalh, kime vereyim mtijdeyi, zavalh,
han gocufu Kanlkey, zavalh,

aldrlr altr ay olacak, zavallt,

yiiziimde " beyaz diizgiin" uygun idi, zavalh, dikigli hasr orfiisii uygun idi, zavalh, benim beyim Er Manas, zavalh, kime vereyim miijdeyi, zavalh,

(560)

onun beri yamnda, zavalh, gukurdaki evi o gtirsiin, zavalh, beyim baga gegip varsrn diyor, zavalh, gayrn yatalrndaki evi o gtirsiin, zavalh, beyim baga gegip varsrn diyor, zavalh.

?-36

Manas Destam

(565)

Zayrf gocuk durup stiyltiyor:

"Tiir0lii yurtlan geliyorum,

efendime sti2iimii sriyliiyorum, sOylerim de drinerim, hanh yurttan geliyorum,

(570)

han efendime stiylerim, siiylerim de drinerim." Kula (donlu) geng krsrafrna_plnen zayrf gocuk, bu geng krsra[rn " yagtr":rirtv)

iyilegtirip binip almrE,

(575)

Manas'a do[ru salmrE, Manas'a gelip sdylemiq: "Adr giizel ay qr!r, tOrcim, kendisi giizel giin rgrlr, tiircim, ey miijde ay rgrlr, tiir6m,

(580)

ey miijde giin rgr$r, trirdm, sdyledi$i yalan der isen, t0r0m,

giigtip geliyor Ktis Kaman, t0rdm kaplan (gibi) doEan Manas'rn, t0r0m, haberinden anlamr$tr, tOrdm,

(585)

'
(590)

kdfir ile Miisliimanrn, tdrOm, ortasmdan gegti diyor, tdrdm" O zaman (S0yle) dedin Er Manas: "Ey kula (donlu) gdng krsrala binen zayrf gocuk, ey hilekdr kurnaz gocuk,
bdyle stiylemedi beybabam, altr kaprh genig Bukar, onu ya$maladrm ben Manas, bdyle sdylemedi beybabam,
ak boz afin nalmdan geniE

(595)

Andrcan tarafindan

iiz tay imig Camgrrgr

yrlkruna saldrnp aldr[rmda, o zaman stiylemedi beybabam, Aygan'rn ham Mus Burgak,

(600)

ona hiicum edip aldrfrmda, kolsuz yeledi soyup giydifimde,

soyup solana gevirip giydifimde, soymamn zevkine vardrlrmda o zaman s0ylemedi beybabam:
705.

ya!r: Krrg. coor (arka derisi srynlmrg

olan at veya eqek).

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

237

(605) Turfan

ilini ya[ma etrilimde,

o zaman_sriylemedi beybabam, ktrk yidide baE yaprp,

Sarl Ala'ya bindirip, Almambet gibi yigidi,

(610)

ttire yerine kaldrnp,

Orus'un Orok batmnln

on bin yrlkrsrna hiicum ettifimde, o zaman s6ylemedi beybabam,

Klzllklt'rn

gukurunda,

(615)

Kar-caabas'rnkryrsrnda, KaEkar (ile) Yarken'i geviren,

bin

Kltay'r yendilimde,

(620)

Kongur Bay'r yendilimde, o zaman siiylemedi beybabam, Ak Kula'ya bir zaman bineli, yagrm yirmibege geleli,
bana sdylemedi beybabam, kula (donlu) geng krsra$a binen zayrf gocuk,

(625)

korkru[un igin stiyliiyorsun, beklenilmedengiripgelmigsin, attan gekip indiriniz!

Ayalrna ince srnm ba$ayrmz! Qok sa$lam diiliimleyiniz ! geniq Kulata vAdisinde,

(630)

genig Talas'rn kryrsrnda,

beybabam Yakup Bay var. han beybabam Yakup Bay,

alfint bahr gibi bursana,

(6ZS)

soydaqlanmn durumunu sorsana, bu soyledili gergek ise, otlalrm hayvanla doldurup, evini para ile doldurup, geline " k e t e706" giy drip 7 ffi krzrna " k u rnk o p giydirip, han srnrnna san ddktip, kaprsma bakr "buyla"1r7o& "oor"t$ gtikrip Yurdu hizaya getirelim! Yurdun dizginini verelim! Tabaklarda giiniilden sunahm !

(640)

l. G_egg kadrnlann giizel elbisesi, 2. Kadrnlann serpuiu (KS. II, 445). kumkap.: Bif tiir ipeksi k[mar (KS. U,454). 708 . Krg. buyla: Dkiizi,in ya'da devenin blrun krikrrdalrna gegirilen kiigtik gubuk (KS. I. 709. Ku!. nar: Tek hrirgiiglii deve.
ZQ.
706. Klrg. -kete-:

["g.

I5I

).

238

Manas Destam

(645)

Hanr tahta oturtahm! Bunun srizii yalancr olursa, bagrnr koyuir gibi keselim! Kamm su gibi diikelim!" Sarl Ala'ya binen Almambet,
ddrt nnlaTlo geliyor,

(650)

insana btiyiik zevk veriyor fuzla yeliyor, *urf'711 atmrg gibi oluyor, (ahnr) stiriip geliyor Almambet,

(655) Kopun'a dofru hareket

ediyor,

Irkaytrn'r aglyor, Sarr Oziin Qiiy'ii dolaqrp, bir Qiingiir'ii agryor. Geniq Talas'm krysrnda, (660) genig Kol-ata vddisinde, Yakup Bay'rn ayrh var, Kara-atar, KoE-kagat'r,
iniverdin Almambet,
dar da! deresi gibi tedbirler ahp,

(665)

samur kiJirktinii giyinip, han babasr Yakup Bay, alrldan koyun qrkanp, tepede oturmug idi. O zaman (g0yle) dedin Almambet: "Esseldmdan seldm Yakup Bay Ata!" "Aleyden aleyki Almambet, oflum! gidecelin -y^ere belirlenmig zaman yok, ollum,
'

(670)

sooga'

"'

demek ' olcay'tt3 yok, ollum,

Hrzh gidip tez ddnemli, oflum,

(675) Eleman iilkesini yalma eftin mi, ollum,

Tokomon iilkesini yalma ettin mi, oflum, Kalkaman iilkesini yalma ettin mi, oflum,

hzh gidip,

tez ddndiin,

ollum,

ne edip yiiriiyorsun, o$um, 710. dttrt nila: Krre. efiee deiee.

Zll 5-"g. urt at-l 7l2.Kng. sooga:

(ordo*atkandfy: Ordo oyunu gibi zevkli oluyor. KS, II,59g: ordo-3) Sava$ta ya daavda elde edilen av hediyesi. 713. Krrg. olgo/ olcay: Ganimer (<Mo!olca).

hof. Dr. TuncerGULENSOY

239

(680) Ak Kula

iyi miymig, o[lum,

han beyim iyimiymig, oflum, hangi yerden ddndiiniiz, o!lum?"

Almambet stiyledi bu siizii:

"$agilacak gey mtijde beybabam,

(685)

mtijdemi gabuk versene, baba! Qabuk{ersen de,tez versene, baba! Alrldan bdlmeden koyun versene, baba! Balrndan g<izmeden deve versene. baba! Bohgayr agmadan elbise versene, baba!
Sen babandan stiztildtifi.inde, baba, sen anandan dofdulunda, baba, kag akraban var idi, baba?"

(690)

Yakup Bay durup (gOyle) dedi: "Akrabalanndan haber aldrn mr, ey babam?

(695) Kurban oldu{um Almambet, ey babam!"

Almambet (qityle) cevap verdi: "Adr gtizel ay rgrlr, baba, iizii giizel giineg 4r[r, baba,

(700)

'
(705)

Altay'r dolduran pek qok Kalmuk, baba, Ay Han gelip saldrrdrfrnda baba, Kiin-Kay'r dolduran pek gok Kalmuk, baba, Kiin Han gelip saldrrdrSrnda, baba; senin kiigiik erkek kardegin Ktis Kaman, baba
gelmiE idi Kalmuk'a, baba,

asil dolan efendim, ey baba, Kalmuk'tan haber aldr, baba, .

-'
(710)

Ogkiikiinglii Kalmuk'tan,

baba,

gtigiip geliyor KOs Kaman, baba, bey gibi davransa, bey de[il, baba,
han beyimden eksik
beS

bey gibi

de[il, baba, ollu var, baba,

baba, baba,

birinin adr Btirbiilgtin, birinin adr Diirbiilgiin,

ak sakalh K0kgiikiis, baba,

(715)

birinin adr Qagalday, baba, birinin adr Agalday, baba,

gtigiip geliyor Kds Kaman, baba!" Yakup Bay gunu sOyler:

"Kurban olacalrm ay 4r!r, babam,

240

Manas Destanr

(720)

.
(725)

Tann kalmrE yalntz, babam, Yiikselecek,olsa destek yok, babam, agalr inse yardrm yok, babam, Oniinde yele yok idi, ey babam,

yanhh baytrdan, babam, altmda iizenginin dibi bir Huda, babam, kendisinin yaptr& yalmz bu, babam,
akraba duyarsa sevinsin, babam, diiqman duyarsa iiziilsiin, babam

(730)

Tann'nrn yarattlEl "tentek"Tl4,ey babam,

yeniden iyi olmug, babam, dnceden han bey babam, Yakup Bay, babam, altr yagrnda iken, babam,

Kiis Kaman gibi kiigiik

erkek kardegi, ey babam,

(735)

diigmiig idi Kalmuk'a, ey babam, evde oturan birinci l<adtn, avuqlanru birbirine vurdu, krgrm anszln yere koydu, acl acl balrnp (drqan) gfttr hatun,

(740) "Yrkrlan ardrg adacna benzeyen, kumaz, . yrfilan diba kumas gibi, kumaz,
bir tanecik Manas'a, kumaz,
zor giin dolmug delil mi, kurnaz? Bir tanecik Manas'a, kumaz,

(745)

kara giin do[muq delil mi, kumaz? Beg kurt bir kurta sardlnrsa, kumaz, saldnp yerse etini, kumaz, bol bol doyar bu kurt, kurnaz, akrabasr ile tuz diik,klmaz,

(750)

Kalmuk'tan gelen akraban, kurnaz,

aslA sana soydag olmaz, kurnaz, Kltay'dan gelen akraban, kumaz, asl6 sana teb'a olmaz, kurnaz, Biirbiilgiin adhdan hayrr gelir mi, kumaz,

(755) Diirbiilgiin
Agalday

adhdan hayn gelir mi, kumaz, adhdan hayrr gelir mi, kurnaz, Qagalday adhdan hayrr gelir mi, kurnaz, Kiikgiigiis adhdan hayu gelir mi, kurnaz, Kiis Kaman adh olur mu, kumaz,
Quh, oynak, muzip,Z. Delice (KS. 11,726).

7l4.Krg. tentek: l.

Prof. Dr. TunceTGULENSOY/ 241

(760)

akraban lle tuz dok, kurnaz, nastJ masal anlatacaks$r. kurnaz?"

Baybige yiirtiytip geldikten sonra,

Yakup Bay'r koEturup gdnderdi.

Yakup Bay bunu siiyliiyor:

(765)

"Yiice soylu ige yaramaz yaghsm, girkinTts,

Tann'nrn yarattr$ Oziirliisiil, girkin, orta yerini oyduran, girkin, mememi braktran, girkin,
akhn olmadr[r igin siiyliiyorsun, girkin,

(770)

biricilime yeniden iyi oldu deyip, girkin,

kanadr dallanrp biiyiidii deyip, girkin, yeniden iyi gdrsene, girkin!" Kahkaha ile giiliip Yakup Han, kahkaha atrp bakn kaldr.

(775)

Oradan gidip

Almambet,

ne yapacalrm bilmedi.

Han gocufu Kanlkey, nasrl cevap verecelini bilemez, s0ylesem mi? stiylemesem mi?

(780)

$iiphe iginde bulunup geliyor,

giinahr biiyiik kigi imig,

han gocu[u Kanrkey, (yere) basmaya iiqeniyor, kiipek yavrusu gibi krvnhp,

(785)

boynu ince ve zarif g0riiniip,

grdrfr sallanrp,
'

KeIe nke

r'

(adh)

sagba
I

kalgasmr

iistilnde7

frt ziyn:eti,

qrkrrdryor,

yavru kaz gibi iitiip,

(790)

gemberli krikir'ikoltuklayrp, Karukey yiiriiyUp geliyor.

Altrn yerden bakrnarak, Han balasr Kanlkey,

Almambet'i gafrdr: (795) " Sarr Ala'ya binen ay rgrlr, o!ul, San Ala'mn baErnr buruver, o[ul,
tintindeki yerde duruver, o!ul, gidecelin yerde dara yok, o!ul, hediye alacak para yok, o[ul,
715. Kug. girkin : Menfur, murdar (KS. I, 276), 716. kalgasrnrn 0stiinde: Krrg. may sooru.

242

I Mtnas Destam

(800)

Tokomon ilini yapmaladrn mr, o[ul?

Kalkaman ilini yafmaladrn mr, o!ul? Geri ddniip.feldin mi, o[ul? Kaplanrn ay rgrfr, o[ul, ormandaki ayt suratmt andran yiizlii,olll,

(805)

da! srrtrndaki kaplanalr1 benzeyen o!ul,

giineg giirmeyen yerde krqlayan; koyun ba{n gibi kara kan,o$ul, sa! kolundan akan, o!ul, arka tarafina bakarsan, o[ul,

o[ul,

(810) krk

kiginin tozu var, o!ul,

.
(815)

yiiziine baliarsan, o!ul, beg drgiilti h/r var, o!ul,

kaplamm, ay 4r!r, o!ul, Han beyim sa! mr, o!ul? Ayrnda sefer gok siirsen, o!ul, bir aydan fazla gezsen, o[ul, ala (atr) siirecefin biitiin yaz yok, o[ul, kadrini bilecek kadrrun yok, o!ul, yrl boyunca gezsen, o[ul, gtimlelini giy deyince, gidelim deyip, o!ul, giinlii detli beyimin, olsun deyip, o!ul, bt cevizin iginden, o[ul,

(820)

' hl heybenin gOziinden, o!ul, \ devirip agrp baksan, o!ul, (825) Quagtal'dan gdmlek bir tane var, o!ul,
Tuurbsr'dan gdmlek bir
tane var,

o!ul,

ipekli kumagtan gdmlek iki tane var, o!ul, diba kumastan gdmlek beg tane var, o!ul, 'basayt'ttd ipekliden gdmtek aln tane var, o[ul,

(830)

hepsini ahp giyersin diye, o[ul, bir cevize trkryorum, o!ul, onu ahp giydikten sonra, o$ul, (eli) bog gelen askere, o!ul, hayatmr kurtarmak kadar defil, o!ul,

(835)

(eli) boq gelen avcrya, oful 'Av ola!' diyecek kadar delil, o!ul,
gabuk vanp, tez diindiin, o!ul, hepiniz sa[ ve srhhatte misiniz, o[ul? Hepiniz esen misiniz, o[ul?"

717 . kaolan: Krrs. colbors. 718. Krig. bagayTr: EI dokumasr olan bir ttir ipekli kumaE

ffS. I, 95).

hof. Dr. TuncerGULEN SOy I 243

(840)

O zaman gdyle dedin Almambet:

"Ey mtijde ay rgrfr, yenge,

Qabuk vereceksen hrzh ver, yenge, 'koro'dan"t bdliinmemig koyun ver, yenge, balrndan giiztilmemig deve ver, yenge,

(845)

bohgadan agrlmamrg elbise ver, yenge, benim babam Yakup Bay, yenge, altr yagrnda iken, yenge,

Kiis Kaman gibi kiigiik erkek kardegi, yenge,

o beE yaqrnda iken, yenge,

(850) Altay'r

dolduran pek gok Kalmuk, yenge, Ay Han gelip ahldrfrnda, yenge, Kiin-kay'r dolduran pek gok Kalmuk, yenge, Kiin Han gelip atrldrlrnda, yenge, Yakup Bay'rn kiigiik erkek kardeqi, yenge,

(855)

KOs Kaman ulagmrg Kalmuk'a, yenge, Kalmuk'a vanp soydaq olup, yqnge, Kltay'a vanp yurt olup, yenge, Kaplan (gibi) dolan Manas'rn, yenge,
haberini almrg o yerde, yenge,
ben akrabalanma varayrm diyor, yenge nehri gegip geliyor Kijs Kaman, yenge, beg'efendi'gibi o$u var, yenge, o o$ullanmrn iginde, yenge, kaglan gatrk, gtizleri gekik, yenge,

(860)

(865)

kitti.i niyetli Kiikgiigiis, yenge, gtfiip geliyor Kalmuk'tan, yenge."

Han goculu

Kanlkey,

(870)

o zaman (gtiyle) dedi: Kiis Kaman denilen nedir? Ktikgtigtis denilen nedir?

Biirbiilgiin denilen nedir? Diirbdlgiin denilen nedir?

Qagaltay denilen nedir? Agaltay denilen nedir?

(875)

Ben korkuyorum Kalmuk'tan, Kalmuk'tan gelen gift aygrr, yammrza boydag olmaz,

iistiimtze soydaE olmaz,

gelin giznl elbise giydikten
719. Kng. koro: A[d. sonra,

?-A4

Manas Destanr

(880)

kocakan kuyrukyap gignese,

lrrizr'

kolokop' giydikten sonra,

semiz ata bindikten sonra, ' s e mizcilik' yaptrktan sonra, yalnrz do$an efendime,

(885)

hemen ahp geldikten sonra,

kurt bir kurta saldrsa, o izin verir mi? Saldrnp yese insanr, eti ile rahatga doyar mr?
beE

(890)

Gel efendime siiyleyiver, kendisi kusurlu olmasrn, kendi kendine dost olsun sefere grktr$rnda korkuyorum, babamm iilkesi ay rgrfr, 'Qarryraluu

(895) Sarr Ala'mn baym geviriver!"

kiikiir'i

Sarr Ala'nrn iistiinden, (900). Han goculu Kanrkey, Almambet'e slrndu,

San Ala'ya binen Almambet, bayrn gegip aldr. Arah denilen krzgrn kigi,

koltuk altrndan gekip aldr, Eini piydleye d<iktii.

(905)

Almambet ahp yuttu; (atrn) bagrnr gevirip kogturdu. San Ala'ya binen Almambet, han beyine geldi. "Esseldmdan sel6m, ay rgrlr beyim!" (dedi).

(910)

"Aleyden aleyki seldm, giin rgrlr, gorom,

Sen gideli onddrt gtin oldu, qorom,

benim babam Yakup Bay, gorom, akrabasmr yaz boyunca sordun, gorom, Han beybabam ne diyor, gorom?"

(915)

Almambet goro gdyle diyor:

"Ey miijdesi ay r9r!r (gibi parlak), beyim, altrm bakrr gibi burdum, beyim,
akrabamn durumunu sordum, beyim, senin baban Yakup Bay, beyim,

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

245

(920)

(925)

altr yagrnda iken, beyim, Ktik Kaman gibi ausi, beyim, Altay'a dolan pek gok Kalmuk, beyim, Ay Han gelip atrldrfrnda, beyim, Kiin Han'a dolan pek gok Kalmuk" beyim, Kiin Han gelip atrldrfrnda, beyim,
diigmiiqmtiq Kalmuk'a, beyim! "

Batr Manas ayala kalktr diyor:

"Kula (donlu) geng krsrala binen zayf gocuk, zavalh,
Sokulgan kumaz gocuk, zavalh,

(930)

elini ayalrnr giiziintiz, zavalh, tungtan yapilruS ibrik veiniz, zavalln,

el temizlifini yapmaz mr, zav alh? na h S h i b r i k v einiz, zav alt,,

yiiziiniin temizlilini yapmaz mr, zavalh?

(935)

$imdi geriye ddniip var, zavalh, yeniden gelen akrabamn, zavalh, bagrna gegip ahp geliniz, zavalh, miijdeni vereyim, zavalh, esen vanp, sa! diinersem, zavalh,
seldmetle vanp, sa! drinersem, zavalh, tidiiliinii daha fazla yapanm, zavalh!" Ondan sonra (g6yle) dedi, efendiye: hepimiz bir gibi yi{it,&yim, Ak Kula atrn yorulmaz, beyim,

(940)

"Hepimiz bir gibi 'akttmah koyun',beyim,

\'

(945)

higbir zaman yolculufa bakmaz, beyim, yeniden akrabalar ge^l iyor, beyim, (onlara) ' iiriiliik'tzv verelim, beyim,
o zaman sefere koqanz, beyim,

(950)

trivbe Tann Hudi'ya, ealpyim, canuruz srkrlrrsa, 'kulan' 't' avlattz,beyim, carumlz sil<rlrsa, giinde bir yang yapanz, beyim!" Geri gelip yiiriidii,

yiiriiyiip gelerek Er Manas,

(955) Er-Kaytrn
Sarr-Oziin

(belini) gegip,

geliyor Er Manas.

eiiy'ii

yiiriiyiip,

O'nun geldilini bildi Karl1keV, Altmrg baghk at obaya,

l?n.Ktg. driiliik:

Eskiden gelip yerlegmiq olanlar tarafindan yeni giigiip gelenlere verilen ikram (yemek vb.) (KS. II, 616). 72l.Krg. kplan: Yaban egefi. 722.beyaz oba: Krrg. ak ordo.

2C6

Manas Destanr

(960)

arak, gerbet, ag Yr[rYor, 7a ytftyor, ' kazrll23 ile' cal' kaba doge,t doldurir deYiP, yilit beyim geliY_o-r deYiP,
'

iilk iild

dk'ten yiiksek,

/zi geker deYiP, sa{ns algak,

(965)

kaplan (gibi) dolan Er Manas,

hirgilcii

yorga ytiriiyen b[Yiik kula (ile) atan tan gibi hareket edip, 'orkar'726 gibi baca$ru srvayrp,

(970) Ak Kula

ile geliyor.

At ba$anmayan ahra
Ak Kula'yr bafladr. Kapsr biyitk boz Eadva

elilip

gtudi Er Manas.

(975)

Ormanda ayl suratrru anduan yiizlii,

daE srrtrnda

bay'yolbars' '''

bagtna benzeyen,

san edzlii. 'cao' tarafh.

baE,nd" 'k ri gimdi kaEtnda, Hrzrr "ren'in728

(980)

arka tarafindan bakarsa,

'
(985)

ktrk kiginin tozu Yar, 0n tarafindan bakarsa, beg drgiilii r4gl var,

otlu tarafa baqlamrg, koyun ba[n gibi k4ra kam, sa! koluna eklemiE,
gtilgede sertlegen gdn,

"gdnlii ile ytkselen,

agrkh

ilikli kemik srfi,

deve yavrusu,

(990) Yakup Bay'rn

asil dolan Er Manas, eve girip oturdu,

bu tarafa gekse olmadr, bafladan talim alan kul,

723.Krp. kezr: Atrn kann vaEr (KS. tr.427).

Z?S.KuE.biilkiildtik: Karrun ahga Fprntll,4 & t{afinr 725.Kns. arkar: DaE kovununuri disisi (KS. t 47).
727. voiSars: gticii olan k[*.-varl* (KS. l, ZZS: qilt-en).

7U.Ktfi.cal: Atrn vele altindatii val'r (xS. u. l0Sl.

kugatan zar

(KS.I,

155).

Krs. cblbdrs "kaolanr'. 728.krrk eren: Kirg. klrk qilteri: Giize gdrtinmeden insanlar arasrnda ya$ayan ve tabiat

hof. Dr. TuncerGULENSOY lz47

(995)

geriye gekse olmadr,

kamt' dan talim alan kul, 'kay-kagka' ata bindi,

'

kaplan (gibi dolan) delicenin miikellef ak obasrna indi.

(1000) $agkrnhkla etrafina bakn,

etrafina bakrmyordu. Arakr, gerbet, ag yedi,

yafi rle yele yap yedi. Han gocu!'u Kamkey,

lcann

(1005) yiiriimeye iigeniyor,

enik gibikuruluyor,
kaz gibi nefis boynunu uzatarak,

gt&klan sallamyor, kann yallan eriyor,

(1010) balrrsaklan yayrhp yatryor, 'keleftker' adh sag balr bir kucak, kalgasmrn i.istiinde gaklldlyor, , yavru kaz gibi 'karktldryor',
enik gibi silkiniyor,
(

1015) zincirli' kiikdr'i koltuklayrp,

gini kAseyi eline ahyor, krk goroya suasryla gokVeriyor, arakr, gerbet, ag yiyip, alacakaranhk girdikten sonra,

\ t

(1020) gorolar e$enceye daldrktan sonra, d$e vakti elilip geldikten sonra, ikindi vakti olduktan sonra, 'Maft mafr'(diye) havladr Bay Ttibdt, Bay Titb0t'iin sesini duyduktan sonra, (1025) 'Vay vay!' .(diye baluan) Serek onmasrn, 'Defol it!' deyip grktr,
etrafina bakrmp yOneliyor, geliyor Kalmuk'lar. ' T ata' da yatalr yorgam ytikleyip,

(1030) ytik eyerini gakrdatrp, (nehii) gegip geliyor Ktis Kaman.

Altrndakine bakarsan, yiiksek, kr (donlu) gibi atr var, katrlagmrg gocufu var,

248

Manas Destanr

(1035)'ftus' kaph krhcr, fit;ltt ttifekle gibi Kiis Kaman'rn

silAhr,

(iyice) gatip srkrytr!

hdlini sorma! Mor sakalh73o aag *oEu giai

(1040) geliyor

KOs Kaman.

'

O zaman Serek (qiiyle) dedi: Kurban oldulum ay rqrlr beyim! S6yledilin akraban bu mu? Qanlmdan toz grkryor,

(1045) galvanndan su grkryor,

geliyor yayan-yaprldak. Tann'mn yarattl$' tentek' tin, evini gdriip yiineldikten sonra, mahgup olup gini, krzanp,

(1050) bu ne demek? deyip,

iig tagtan yapilruE sacayak, bir ocak, 'kwban oldu$um' ay rgrlr beyim, bunt siinnet ettirelim inatqr qocuk,
bunun kiifiiliik neresinde?"

(1055) Frsrldayrp girdi o Serek,

kara kanh inatgr,

srrtr kamburlafmr$, sararmrg Almambet,

kara kanh inatgr,

bozkurt yelesi kalpakh Almambet,

(1060) erke[ini digleyip braktrktan sonra,

griztinii krsrp ydneldikten sonra 'ak buulum'13| ve'tefige'732 sagan kul, Serek kalkrp (qiiyle) dedi diyor: "akbuulumve teftge sagan kul,

(1065) Altay'a dolan Kalmuk'un, erini dldiiriip kagan kul,

tiz iilkesine srSmayan, at gibi srgrayrp durmayan,

.
729

demirden kalan ctirufu,

Kug. buulum: l Krymetli bir kumag, 2. Bir tiir ktirk. 732. Krg. teffge: O zamanki para birimi.
731 .

730. mor sakalh: Krrg.

. firilli tiifek : Krrg. eotolo= gotola (KS. I, 281).

ktik ala saka.

!i

;:
E

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

249

(1070) Kiikgti'den gelen yabancryr, ahlikr bozuk 'sokak kadrn,'133 kul,

erkeklenip g6ziinii krsarak oturdu, homurdanarak gidip oturdu, kaplan (gibi) doEan Almambet,

(1075) Ak Kula'yr gek!" dedi. On kagr genig, cihlt Mo{ol eyerin, Ak Kula'ya eyg4gyip,
alaca' kiipg iift "*' koydurup, alfi mt g' tan tiriilmiig, (1080) 'kaEka' tabanh 'ktymetli ayakkabt' ile, demir tabanlt tizengiye, tepip bindin Er Manas, o zaman (giiyle) dedin Er manas: "Kahkaha ile giilen, gorom,
'

(1085) hepiniz ata bininiz!"

Qorolara bakarsanrz, arakr, gerbet, ag ahyor, besiye gekildi gorolar, bir miiddet 6nce gelen akrabamn
(
1

090\' driililk' liinii73s vereyim, deyip,

Vanas yiiriidii ma!rur bir tavrla gezinip,
krzil ormarun sonunda,
KOs Kaman'rn gocuklan

(1095) akp gelip indirdi, Altay'a dolan Kalmuk'tan, gOgtip gelen Kiis Kaman,
'kara kursak" 'o kahrolasr, arakr igtikten sonra,

(1100) mest olup durduktan sonra,

arakr igip saldrnyor, yavru kug gibi grrprmyor, gimdi Batrr Manas da (griyle) diyor: "Aga$rya geri vardrlrnda, gorom, (1105) ba[rran sesini krs, gorom, krrkrn bagr Krrgtl'rm, daha yakrn obaya sen gir, gorom!

Sarl AIa'yabinen Almambet, gorom!

daha yakrn obaya sen gir, gorom!
733. sokak kadrnr: Krrg. Eiktir (KS. II, 689). 7'34.Klre. kiipciik:.Eyerde yastrk yerini tutan ditsek (KS. II,505). 735 . KrrE. or$liik: iclir ut<. s?9.

736.Krrf kara kurtak: Coro azasrndan olmadlEr halde, coro toplanfisrna boza igmek igin gelenlimse (KS. II, 525: kursak).

250

Manas Destanr

I I 10) beraber yazsa bir dolan, qorom,

asilim Srrgak sen oldun, gorom,

daha yakrn,bbaya sen gir, gorom!

Altr oba yaprver, gorom!

Ag verelim halkrma, gorom!

(1115) Ona haber veriniz, gorom! Beyaz yiizlii ktsrak kesip, gorom,
san bash beyaz koyun kesip, gorom,

btiyiik' ftnrDcn'737 yapahm, gorom!

al atlan giiglti krhp, gorom,

(1120) Al atlan yafh krhp, qorom, geline'kete' 738 giyaitb, gorom,

'kempir'e kuyruk (ya!r) gi$netip, gorom, hepsini bir gibi denk yaprp, gorom, Eenesine sakal koyahm, gorom,
(

25)

dudadmdan brygtnt al ahm,gorom, dinini Mtisliiman yapahm, gorom!" Bir mtiddet Once gelen akrabayr, Kalmuk'tan gelen akrabayr, altr obadan igeri soktu, dudafrndan bryr$rru aldr,

(1130) qenesine sakal koydu,

'

.. Bismilldh'r it}retip, dinini Mtisliiman yaptr. Dinini Miisliiman yaptlktan sonra, (1135) asil tentek de (g6yle) diyor: "Qenesine sakal koymu{rrz,gorom,
dudalrndan bryrk almrgu, gorom,

dinini Miisliiman yapmlglz, gorom,

ag verecek

halkrm var, gofom,

(1140) ona haber veriniz, gorom! Atlan ballanmrg kalmasrn, gorom,

pigmanhlr olmasrn, qorom, at yan$r igin <idtilii stiyleyeyim, gorom, birinci gelen atrn ddiiliine, gorom,

(l145)

altmrq grizilg sikke koyanm, gorom,

sonuncu gelen atm ildiiliine, gorom,

ktal kuyruklu deve koyarrm, gorom,

domuzunu keselim, gorom, o zaman dua edelim, gorom,

738 .

737. kurban: Krrg. tiiliiO (KS. tr,770). Kug. kete: l. Geng kadrnlann giizel giysisi; 2. Kadm serpu$u (KS. U, 445).

Prof. Dr. Tuncer GUL,ENSAY

?51

(1150) Kara-Bu[ra ovasrnda, gorom,

'

inek kaymap ile semirmig, gorom, san yalrnr kemiren, gorom, Bey'in o$u Bakay Bey, gorom, Tann'yla sdylegen dost ile, gorom, Bakay'a haber ver, gorom!" Bey'in ollu Bakay, bUyUk kurban kesti.
ata

(1155) kadir krsmetli kigi idi, gorom,

(1160) O kurbahrn baErnda Ak Bankrl gibi yiirtik

biniverdi Er Bakay.

Yavru kaz gibi 'bo$uk boluk'balrarak, iilkenin bagrna gegtin Er Bakay.

(1165) Ak Kufa giiciinde atlardan,

at yan$r bittikten sonra, iilkeye alun sikke sagtrktan sonra, kii knard.en tabut y aphrtp, testere ile kestirip,

(1170) Besmeleyle yaptrrp,

boyuaQruk Yapffip,
cevherli

jerde tell6la,

deve kalduan pehlivana, bagrm saSlam futturup,

(l 175) balta ile bastnp,

Kalmuklann domt;gurw keser ile kestirip,

Mtsliiman yaprp koydu. Beg vakit namaztOg*tip

(l 180) krgrm temizletip Kur'An kitabr koynunda bir Mtsliiman olduktan sonra,
Kudret stizii alzrnda, yagldm 6yle Kiis Kaman.

(l 185) Altm bakr gibi krvrnp,

Besmele gekip yagad*tan sonra, atlamp,

siiriip balrrdr,
Kds Kaman'rn gocuklanm,

252 / Manas Destant

(1

190) kuk goronun

her birini galrrdr.

Arah verdi 9[,rrlaYrP,

at bindirdidavet ediP, heniiz gelen akrabaYt,

g6niillerini almak igin iinledi,

(1

195) bir giin geqtikten sonra, Ktis Kaman kalkrP gunu siiYledi.
Qocuklanna (gdyle) deyip, sdyliiyor:

"Hey gocuklar s6z sdYlecelim,

buraYa bakrn, (bir) ldf edecefim!

(1200) Ug kiime Kalmuk'tan,

g69iiP gelen Yolum var' Sahrada Yiikiinii gattrdatrP,

yiik eYerini EaklrdattP' AltaY'a dolan Kalmuk'u (1205) gocuklar orada haber duydulunda,
Tann'mn YarattlEl Manas'tn haberini duYuP giigtiifiinde, gelmigtim akrabaYa, gelinime' ke te' grYdkdi, (1210) kocakanma kuyruk yafr gi[netti,

'

gocuklar

K6k'Adrr'a
laY

grkrp yaylrruz!

K aa {a kt s r ak ba I M ayalaYtP ktmrz Ytf,nrz

rnrz!

KoYulaEtrnP arakr Yrlrnrz!

(1215) Bahadrkul idi, Tann'mn Yarattrlr Manas'r,

Bu yana dofru galrnruz! Arakr veriP giinderiniz ! Ata bindiriP salrruz!

(1220) Giizel sdzler sdyleyiniz!" Arakt, gerbet, aq Yl[lP, krymetli yerden baflrrP, Battr Manas't galtrtP,

iyi kaynattr Manas'a,

(1225) gafuayrm deyip QalaltaY, Korgun Boz'abiniyor, krk goroya vanyor, yi$it dolan Manas'a,
gidip stiziinii s0YleYemiYor,

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

253

(1230) Manas'a sdylemeye cesiret edemiyor, kuk qorosundan duyar deyip, geri dtindii Qalalday,
Koqturarak geldikten sonra, krrk goro kalktr toplanrp,

(1235) krrk goro geliyor kastrnp, bu yana do!ru bastlrrp,

dtirt bh yamna dikkatle bakrndr, 6'niimde'serek' onmasln, kuk goronun igine bakm&, (L240) "Kurban oldulum ay rgr$r goro, deferli beyim han idi,
6zii giin 4r[r goro, gururlu beyim han idi, tekesi yok kegi gibi,

(1245)

imrenerek_^baklp nasrl vartnz?

kaplan

"Boto"739su kaybolmuq deve gibi, "bozanp" nasrl vannz? Krymetli lerden hrzla kogup gir!

(gib\ogan

beyime

(1250) Almambet kendin geliver!"

Ata binerek Almambet, kaplan (gibi) dolan efendime, kogturup kendi geliyor, Altm tahth ahua,

(1255) San Ala ile "pat!" diye indi, krsrakh kerim Kanlkey,
ayak pafirtrsrm duyduktan sonra,

zincirli tulumunu koltuk altrna ahp,

gergekten dilber kigi imig,

(1260) akh gok c6riye imiq, Kanrkey yiiriiyiip grktr, diyor, kurban oldulum ay qr!r, o[ul, kendisi iyi giin qr!r, o!ul, dniindeki beyini uyandrrma, o!ul, (1265) akrabanrn igi zor ig, o!ul, arakr igip (sarhog) olduktan sonra,
efendime ayrp olmasrn! Yanlan dolgun fiEek olur,

ruhundaki

yifitlik yok olur.

II,
133).

739. Krrg. boto: Bir yagrnda olan deve yavrusu (KS.

2-54

Manas Destam

(1270) iki akraba dtisiiEiirse,

kan koca ba4Erlar,
usuliine uyg'un akraba olduktan sonra, bir miiddet Once gelen akrabaya, rezil olup ne yapayrm deyip,

'
(127

5)

gorolar gider yerine,

Biirbtilgtin kalkar balrnp, Kiikgti Ktis kalkar silkinip

bolazr saph baltacrk olur yakalayrp alrr sapndan (1280) demiri cins kafirin, beyime kallop gevrildifinde, beyime ayp olmasrn! Melek korkup gitmesin! Kendin vanp igip gel (1285) olursa biiyle olsun.', dedi. Akft do[an kul imig, Almambet geri kogru, krk goroya geldi. Krk goroya geldikten sonra,

(1290) Almambet kalkrp (qriyle) sdyltiyor: , "Ey gorolar bir parga bekleyin,
vay, beyim diigman olmug, batrr beyim dtigman olmug,

'.-

'

Kanlkey yok olsun. (1295) Erresi sabah arakr,

beyime verip igirmig, onu sarhog edip yatrrmrg, arakr igip ateglenip,

grpmlp, (1300) beyim yatrp kalmqrr,

sarhog olup

kendimiz iilkeye varahm ! Nasrl oldufunu grirelim, arak igip gelelim!,' Almambet onu siiylediktn sonra, (1305) Serek kalkrp (gdyle) dedi,

"Almambet nasrlsrn, nicesin? Her zaman ve daima Kanrkey'in dili ile sdyliiyorsun, bir kere bakmak lQdunda bile bulunmadan,

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

255

(1310) kiismiig gibi duruyorsun, sntarak giiliip durdulunda,

almry gibi duruyorsun, kendim iilkeye varaylm."

Asla Serek iyilik y$zii giirmesin. (1315) Kiik Kebig ile giinderdi,
gevirip siiriikleyip verince,

Almambet'in

<ifkesi

ktitii geldi,

oniki stnm ile driilmiis kamgtsrm, sallayrp vurdu Serek'e (1320) yanalr gitti yanhp, kara kan aktr yaylhp, Serek kalkrp allay.qak (gdyle) diyor: tN " Tanrr var,' dtr' Kalmuk kul,
beyimden hakaret gOrmedim,

(1325) senden gok hakaret giiidi.im,

Almambet sana yapmasam!" Geri dtinmek igin hareket etti bu Serek,
altrndan iqlemeli ahua, inatg ke giyiTal bugludr.

(1330) Ayak sesi duydu Kanrkey, ayafrndaki 'kdk kebig' ile,

kuvvetlice bastr,
Kamkey koEarak grkrp geldi, asl6 Serek iyilik yiizii gii,rmesin.

(1335) Evin haremliginde ve seldmhfrnda,

ayak sesini duyurdu, her tarafa bastrk. Kamkey gibi kahrolasr, hangi tarafa grktr?
(

1340) Asl6 Serek iyilik yiizii giirmeyesin-!

Her tarafa bastr, eve girip geldi. ' Hepsini ddge$e oturtan kul, baganya gark olan kul, giineg do$uncaya kadar yatan kul,
sabaha kadar okuyayrm deyip,

(1345)

yatm$ idi Er Manas, 'sanftkt' yay ile 'ak olpok'un74z etelinden gekiyor:

'

740.Kug. dr: Taklitlik sciz (KS. 1.308). 741 . naig kegi: Krg. kdk gebig. 742.Krg. olpok: Slk ipekten yaprlmrg ve savag giimleli yerini tutan giyim.

256

Manas Destanr

(1350) "Ey beyim ne oldun?

YiSit beyim ne oldun? Gtinler gegii kaldtn, karanhla gark olup kalmrEsrn, okumayr yazmayt ii[renmig ay rgrlr,

(1355) heniiz gelen akraban, 'dri)liik' yayrp ddvet ederek,

bir gtinliinii almaz mr?

kiitii gdriini.igiinii salmaz

Batrr beyim kalksana!"

nu?

(1360) Uykusu gelmiE gtizlerini agrverdin Er Manas,

altrn' tuyak' h7 kryme temiz ayalrna giydi.
'

43'

tli ayakkabf unr

K e I e' denT

yaprlmrq kugafrnr,

(1365) beline sallamca kugandr, cin kagr geniq cil6h Molol eyerini Ak Kula'ya eyerledi.
' KaEka' tabanh' krymetli ayakka,br rle demir tabanh iizengiye (basarak),

(1370) srgrayrp (ata) bindi Er Manas. Yiiriiyiip vardrlr zaman,

baqmr arkaya gevirip baktrlr zaman,

orada (gtiyle) dedin Er Manas:

(1375) "Zavalb Serek ne oldu?
Savagtan m1 geldin Serek?

Serek'i gtirdiigti

zaman

Giiregten mi geldin Serek? Yanalrnda kara kan vardr, bu kan nereden oldu?"

(1380) O zaman Serek

<izti

sen (gdyle) dedin:

"Adr iyi ay rgr$r, beyim,

iyi giin rgrfr, beyim,

birlikte yazrlmrg, birlikte dolmuguz, beyim,

ben Manas'tan eksik delilim, beyim,

!!1. Krg. !re. 744.

kele: Krymetli bir kumag.

tuyak: At toynafrndan goban ayakkabrsr (KS. II, 767).

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

257

(1385) gegende 'gf, tenge'745 ve'kiirk746' da$rtan kul, at ' A It a ! ?' diYe ba[ran Kalmuk'tan,
t

yilit tildtiriip kagan kul,

6z yurdunda bulunmayan,

(1390) 0z iline sokulmayan, kaplan (gibi) dolan Almambet,

o kul vurdu yanalrma,

kara kanrmr akrttr,

batrr beyim

Er

Manas,

(1395) sizden aEa$rlama gdrmedim, Almambet gibi Kalmuk'tan,

ben agalrlamayr gok gdrdtim, bunun ile duramam,

iyi ay rgrfr, beyim, (1400) tizii iyi gtin rgrfr, teyim,

adr

ya Almambet'i ahp gOtiir, ya da beni ahp gtitiir, o kulun aqafrlanmasmr, ben kiitii gtirdiim, beyim."

(1405) O zaman (gtyle) dedin Er Manas:

"Adr iyi ay rgr[r, gorom, iizii iyi giin rgr$,gorom,
onun beri tarafinda, gorom, asilzdde hamn gocufu,

(1410) asil dolan Almambet,

iifkesi gelirse seni vurur,

iifkesi gelirse beni vurur."

O zaman Serek afhyor:

"Vay beyim ne diyorsun,

(1415) her zaman ve daima, Almambet'in stiziinii dinliyorsun. "

Yana$rndaki kam yrkadrktan sonra, batr Manas geliverdi. Akrabasr ile yemek yiyip,

(1420) araklan gok igip,

etrafa iyice baktrktan sonra, Tann vurdu Kalmuk'u. Arakr (igip) sarhog olduktan 'semizgilik' yaptrktan sonra,
745. Krs. ak teftee: Giimiis sikke.

sonra,

746.Kri. bulun=auulum: "Bir ti.ir kiirk" 747.Ktr{. altayla-: Sava$a davet etmek.

258

Manas Dstanr

(1425) hktrdak saph ptisHillii bryafit

tutup aldr saprndan, gekip grkardr,krnrndan,

kaldrnp vurhu Manas'a.

Ug tagtan yaptlmtg bir ocala (1430) kesilmemig 'kdk Eogok'

sagakh gelik ile vurdu. Takkesinin altma,

genig alrumn tistiine,

tigii vanp hiicum ettiler.

(1435) Allahu Taal6 bir Tann! Arzuladm Er Manas,

su kenanndaki' yarpuz'u, Allahu Taalim Kudret! Neden yarattm 'yalruz\

(1440)'yankr'yr yamagtan,
bu Kudreti yalnlz yarattm 'yuva,dan,
kalga kemifi dolu ok oldu, yamnda Eoro yok oldu,

zevkli igip gittikten sonra,

(1445) ellenceli dtivtiq olduktan sonra, o babasr Kiis Kaman,

'

arasrna diigtiikten sonra, kavgacilan ayrrdrktan sonra, aynhp gittin Er Manas.

-

(1450) Kanrkey'e vardrktan ynra,

geri ddniip eve girdikten sonra, Kanrkey ile sen yattrn, uyuklayrp kaldrn yamnda. Ertesi giin tan attrktan sonra,

(1455) giin rErlr grkhktan sonra, o zaman kalktrn Er Manas.

Sabahleyin de (g6yle) dedin:

"Batrr Manas haykmyor,

Qorolanm adlan ile ga$rnyor,

(1460) Murat ahm, Murat Bey, gorom, bunun gibi atrlan Kuat Bey, gorom,
ablamdan dolan ye[enim, gorom,

Elim, Seyit,.^iki o$ul, gorom, ou Kars aklann t Karganday, gorom,

748. Krrg. karsak: Kar tilkisi.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

259

(1465) Mirza geng o$ul sen, qorom, Biirii'niin o$lu BiiriiE'iim, gorom, Ak Kulqr'rn aksayrp gittilinde, gorom, altn nal749 rlebakt mhr
saflam nallayrver gorom,

(1470) Kenan'm o$lu Ken-Caman, gorom, Kongrooluu Bay'rn KoE-Abig, gorom, Aglk'tm oflu CaE-cigit, gorom, Umiit, Cayzafi ,iki o[ul, gorom, Tiilgiigii Kara Ttiliig'iim, gorom, (1475) Qorugu Kara Badiga'rm, gorom, ' Kuu Qabdar'a binen Er Qalbay, gorom, geceleyin tilkinin izini bulmakta yanilmayan, gorom, Tiirsiin Taylak, "gutum" gorory;fiitiip duran tiifele, gorom, (1480) giddetli saldrnp vuru$an, gorom,
karanhkta "karsak"rn izini bulmakta yamlmaz
ay rgrS, gorom, benim annem ev kadrm, gorom,

Kaplan Taylak

gorom,

(1485) asil atr ba$amrg, gorom, Ak Boz aygrr kiirlegmiq, gorom, Mekke'ye girip gittifinde, gorom, Hazret-i Sultan Peygamber, gorom,
benim yoldaErm olmugtu, gorom,

(1490) birlikte yaratsa akrabamr, gorom, kursakta bitse bir bilen, gorom kundala yaysa bir yatan, gorom,
ay ile giindiiziimiin, gorom, birisi ile biten kul, gorom,

(1495) krymetli

toE7sq

il" getiltm,gorom,

birisi ile biten kul, gorom,

yiice dostum Slrgak, ay rgrfr gorom, aqalrya vardrfmda, gorom, Krnm yurdunu yallamadr$mda, gorom,

(1500) balrrarak ahn kuyrulunu krrkmrgsrn, gorom, Boz Qolok'a binen Krrgrn'rm, gorom, Bark Balakgan'r bastrfrnda, gorom, .' vanp Tiigtiik'e saldrrdrfrnda, gorom,
evliydh yurttan gelensin, gorom,
749. nal: Krrg. taka. 750. krymetli ta$: Krg. asrl (KS.

I,5l:

asrl

-2).

zffit

Manas Destam

(1505) tathdilli Agr Bay, gorom,

kafhin ham olacafma, gorom, Miisliiman [ulu olayrm deyip, gorour asilzdde hamn gocufu, gorom,
asil do[an Almambet, gorom,

(1510) CaylmrE'rn kiigtik erkek kardeqi, gorom, Cag Kamry'rn afabeyi, gorom, at gobaru Bos-uul, gorom, Manay'rn oplu MadrE'lm, gorom, biitiin yurtta iyi tanrnan, gorom, (1515) Ktik Qebig'ebinen Qereg'im, gorom,
'Yamma gelip siiz siiyleyecefim', gorom, gorolann en kiigiifti Tas Baymat, gorom, yeni kazanr tez kaynat, qorom,
ata giineq rgrlr doldu, gorom,

(1520) erlerin yel gibi kogaca$ giin do$du, qorom, cammrz srkrlrrsa 'kulan' avlartz, gorom,
canlmrz srkrlmazsa yang yapanz, gorom, Bolgolduu'nun boz tepesi, gorom,. 'Ordo'ya dopru gideriz, gorom,

(1525)'Oroboy' deyip ahnz, gorom, Kiiniik0r'e vannlz, gorom,

-,
(1530)

giinfi sorup gidiniz, gorom,

kurbanl* /clsral kesiniz, gorom, -iyi giinde gift siirmeye baElayrnrz, gorom,
ald.bayrak,

hzrl

tudam,gorom,

kdkiinii yere sokunuz, gorom,

bagrm gOklere grkanmz, gorom,

topu'giiml' diye patlatrp, gorom, atlara binip evden grkahm, gorom, (1535) kurbanhlrn aErnr yiyelim, gorom, Baktuu-Kuray'r bashktan sonra, gorom, Kiin-Tiibes'ten gegtikten sonra, gorom, Kalmuk'a do!ru yel gibi kogahm, gorom,
at semirip rengi yerine geldi, gorom,

(1540) 'bozktra!1'

diiEtii giiz geldi, gorom,

Qoodlrmak'a girelim, gorom,

Altay'a dolan pek gok Kalmuk, gorom, Ay Han'a tdbi oluyor, gorom, Kiin-Kay'a dolan pek gok Kalmuk, gorom,

hof. Dr. TunceTGULENSOY/

261

(1545) Kiin Han'a tdbi oluyor, qorom,

aradaki yolu

(1555) Niyetlenip sefere grkahm, gorom!"

Qorolara bakarsan,

Kiindkiir'e

vardr,

zamanr sordu, Ala bayrak, krzrl rufun,

(1560) saprnr yere batrrdr,

baqrm gtiklere grkardr. Topu' gilm!' diye patlatrp, ata binerek evden grku, Bar-Kiil'ii basrp gegti,

(1565) Tur-Kiil'e do!ru gitti, Kazllrk v6disine, Kar-Caybas'rn kryrsrna, Kiin -Tiybes'in sAhiline ' Kiir0btis'iinovastna, (1570) Batrr Manas vardr.
Gururla girip yattr, evde yatan Kiikgiigtis, tig giinden sonra bildi. Ugyiiz kigilik miifrezeye bag olup,

(1575) peEinden kovalayrp gitti,

gururla gelip yatayrm (dedi). Gecesi giindiizti altr giin, ata eziyet etti. Ktikg6gds Kalmuk geldi,

(1580) ertesi giin tan atmca,

qimdi durup gunlan sOyltiyor; Batlr Manas siiz diyor: "San Ala'ya binen Almambet, gorom, benim babam Yakup Bay, qorom,

(1585) Yakup Bay ile kardeg, gorom, .' Kiis Kaman 'kuru kafa'gelmig mi gimdi, gorom, Sarr Ala'ya binip sen yel gibi gelsen, gorom,
KOs Kaman'rn gocufu, gorom,

Kiikgtigds'e varsln ml gimdi, gorom,

?:52

Manas Destanr

(1590) altrm bakrr gibi burup gel, gorom,

gegenlerde Kglmuk'un gelip vardrlrnda, gorom,

dziiniin gOrdtilii yol idi,gorom, nehir yatafrmn kaynalr su idi, gorom, onun beri yamnda, gorom,

(1595) yiiksek gdliislii

ata binip kamgrlasm de, gorom,

kendisi at koqtursun de, gorom, baEa gegip ahp yiiriisiin de, gorom, vanp durumu sorsana, gorom!" KAh a!rr, kAh hrzh rahvan gidiyor,

(1600) insana biiytik bir zevk veriyor. Flzla kogarak geldi, 'or4o'75r oyunu gibi zevkli oldu, Kiis Kaman'm goculu Kiikgiigiis'e geldi, (1605) gelip durumu siiyledikten sonra,
"sabahleyin kalkakm,

yi[it dolan
iki

beyime,

saf olup yiiriiyelim,

at hata yapmasln,

(1610) er yanhghkla rilmesin."

Toptr'

giim!'

diye patlatrp,

iki

saf olup

yiiriidii,

'serinlikte siireyim' deyip, yaylaya gftp gitti.

(1615) Kiis Kaman'rngocuklan, yi$it dolan Er Manas'a do!ru Kum'u basrp ytiriidii. Kum'u basrp gelerek yayilsa,
ktiknar mrzrak sallandr,

(1620) (bundan) yifit Manas hoglandr. 'Ug Karool'dan gegti,

iig giin rince vardr. Ug gtinden sonra bu yerde,

Ktis Kaman'rn

gocuklan

751. Krg. ordo: Krrgrzlann kumar mahiyetinde olan agrk oyunudur ki, bu oyun hanrn kararg6hmt ele gegirmek igin olan savaqr temsil eder. (KS. II, 398).

hof. Dr. Tuncer GULENSOY /

263

(1625) atrn aya[rm incitiverdi.

QanSndan toz grkrp,
dermansrz diiqiip uzandr, iig giin orada yattr. O zaman gOyle dedin Er Manas:

(1630) "K0s Kaman'm goculu, Kiikgiigiis gibi bu Kalmuk, Karool'a varsm! deyip,
kegif yaprp gelsiq! deyip,

'Korgofl Boz' t)tabinsin!

deyip,

(1635)' Kogogoymo' giysin!

onun hdlini sorup, haber vormig idi.

deyip,

bize haber versin! deyip."

Yilit dolan Er Manas,

(1640)'Kegfe E*m!' dedi$inde,
midesi kanndt, htzltca kegfe kogup gitti.

Altay'daki Kalmuk'un
arasrna girip gitti.

(l64t

Kalmuklann iginde Ay Han durmuq idi. 'Kalmuk serdart ' duruvor emrinde. 'Mofiol beyi'7s3 auruyor yanrnda. Bu Kalmuk'un serdan (1650) ileri geri gidip geliyordu. Aralanna giren K0kgtigiis' ii

Kalmuk Serdan giiriip tamdr,

g0riip tamyrverdi: " Atantn *lrri Ktikgtigtis,

(1655) Kalmuk geliyor!" diye (haykudt.) Ay Han'a bakarak mmldantp, " Kdkgdgds' ii al!" dedi. " At iistiinden indirip, (1660) Kalmuk serdannn gdttir ver!" dedi.
" SoruEturup bilgi al!" dedi. (Ay Han) at iistiinden indirip,

K6kgiigds'ii aldr, Kalmuk serdanmn eline braktr, 752.Krp. korcofl: Yiiksek (KS. tr.486). 753. MoEol beii: Krg. Kalday.

?fr4

Manas Destam

(1665) soru$turup bilgi al&. Bilgi aldrktap sonra,

o zaman (qttyle) dedin Ktikgtigtis: " Manas geldi krrk kigi,
ben getirdim yiiz kigi,

(1670) Manas, Sart'r yenelim!

Bir bir ttldiiriip dOnelim Ddrtkadrnmr alaylm!
Beyleri ben olayrm! Ulkeme vAli gideyim!
!

(1675) Han balasr Kanrkey'i, Nik6h hhp alayrm!" K0kgiigiis bilgi verdikten sonra, Ay Han'a bakarsan,
ktiknar mrzr apr ktirle gtirip,

(1680) tiifekleri grkrrdatrp, mzraklan trklrdatlp,

lAmbalan agarak yakrp, qhvndan beri gekip, hildl gibi nahsh alun tu! rle

(1685) alu bdltik miifreze ile

orduyu topladr.

Ktikg0g6s geriye yiirtidii, Manas'a cevap vermedi,

gece saklamp geldi,

(1690) gadrnna indi,

. '

asla cevap veren yok(tu). Kurt giizlii, kaytan bryrkh, kaplan (gibi) doEan Er Manas,

sanca[mr takmrp,

(1695) gadrrna yakrn yayrhp,

gtiriiverdin Er Manas. Yiice yerden ba$rnyor,

Almambet'i qa[rnyor:
"Oteki diinyadan geri diin gorom!

(1700) Kiis Kaman'rnoflu, gorom! K0kgtigtis'iin hAlini sorsana, gorom! Kegfe g*rp geldifinde, gorom, dii$manm hilini iilrenmig mi, gorom?
Ulkenin hdlini Olrenmiq mi, gorom?"

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

265

(1705) Ata binip stiratle kogarak, kaplan (gibi) dolan Almambet, Kiikgtigiis'e geldi. Atrmn (bagrm) bakr gibi burdu, diiqmamn durumunu sordu. (1710) O zaman (S6yle) dedin Ktikgiigtis:
"Kum gibi kalabahk Kalmuk,
yatryorken kalede, servetinden sarhog olmug, bolluk iginde yaqtyor(mug).

(1715) O yerden sen hiicum edersen, tiifek ile (aralanna) girersen, ganimet ahp grkarsln, diiqmamn yurdunu ktrarsrn! Qivisini' mrlk' ediyor, (1720) midesi karm 'Er//c!' ediyor, geliyor Almambet.
inatgrhk ile kazmrg, qayrn yatalrndan yola gtkmq,

boz' kese7'4'sini kuganrp,

(1725) brlz' cepken'ini giyinip,

geliyor(du) KOs Kaman Almambet'i galudr: /)), "Atrnrn bagmr buruver, botom
Ondeki bir yerde duruver, botom,
(
1

730)

geceden ben' ktiybtir grybtr'

56

biiyildii,botom,

deli dana gibi, botom,

yaqlamnca babasrm, botom,

gadrdan gftanp attl, botom, hayrrh olacak ig defil, botom,

(1735) hakkrndan gelinecek diigman delil, botom, sdyleyiversene biricile, ey botom, dn kay boyah Mo{ol eyerini,botom, Ak-Kula'ya eyerletip, botom, '
Kalmuk'a hiicum etsin, botom,
754. kese: Mo!. kise : l) (eski) Megin kes-e olup kugala baflanrr, gakmak kav vb. taErmak igin kullamlu; 2) Kayg kemer ve ona takrlan brgak krm, kav kesesi vb. (KS. tr,475). 755. Krg. boto: Bir yagrnda, siit emen deve yavrusu.(KS.I, 133). 756. Krg. kiiybiir grybrr biiyii-: Kemiyetge btiyii.

?56

Manas Destanr

(1740) uyu$up kalmasrn, botom, ,yr!m y$mKalmuk, ey botom,

birdenbire bastrnvermesin, botom, Almam bet' i cesaretlendirip, botom, giddetli vurup alsrn hemen, botom,

(1745) ben korkanm Kalmuk'tan, botom!"

Qilcp geldi Almambet, kaplan (gibi) dolan beyime sriyledi cevabrm:

"Her birisi baqka sdyteyen (1750) bin bag bola gibi bozuk yurt imig,
babasr durup bagka stiyliiyor, beyim,

oflu durup baEka siiyliiyor, beyim, keqfi srkr yapahm, beyim, kendimiz srm bilelim, beyim!" (1755) Sarr Ala'ya bindin Almambet, Ak Kula'ya bindin Er Manas. Agalr Kokan'a gdnderdili,

kulpunu piirtizletti$i, kulpunu parlattrlr,

(1760) gift uglu parlak mtzra!1, koltulunun altrna krstrrdr.

'

Sallamp duran bayrapt7s7

yerden kaldrnp aldr.

Mrzra$r krvrmadan

(1765) diiz tutarak yiineldi. Altay'a dolan Kalmuk,

ona bakrp geliyor.

Alacakaranhk girip,

giin battr$rnda,

(1770) karanlft gOktiiliinde, girip geldin Almambet.

Bu ne oldu deyip,

ah hihl nahglt /zg bulunuyor,

giiglii kuvvetli ordu uzamyor.

(1775) Haber verilmig diye,

bu taraftan srvr$tr. Bu taraftan huhca srgradr, obalar ile kalede soydaglar yatrycrliar.

757 . bayrak:

Krrg. celek.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

257

(1780) Etrafr gtizetleyelim deyip, casusun a$zrnda bilgi alahm deyip,

bekleyip dylece durakaldr. Kocamrg yaghlann.

geliyor 'mdndiit'7s, diye balrnp,

(1785) yipit dolan Almambet, onbeginde kaqrp gelmig de[il mi? Miisliiman dilini de biliyor, kafr dilini de biliyor: 'Mdndil mbndiil' dedi, ( 1790) 'Cabt cabt! '759 d"di.
Almambet bunu sdyledikten sonra,
duruverdin ihtiyar: "itrtiyar nereden geliyorsun? Ata hiikmetmek endamdan,

(1795) insana hiikmetmek siinnetten,

ihtiyar, gece karanhlmda geliyorsun, gece vakti nereye gidiyorsun?"

"Ay Han mtifrezeyi

diizenledi, orduya geliyoruz" demig.

(1800) "Ay Han'a dtigman nereden hiicum etmiq? iilkeyi nereden yalmalamrg? Aya oradan bakarsan
kalkanlannr ballayrp, neyi gOrdiin, neyi duydun?

(1805) Kalmuk serdanm eflendirip,

memurlanm ti$retip,
ne iEler qeviriyor?"

"Oy botom oy, oy yi$it, (1810) benden ne diye soruyorsun?

Hamn haykrngr giddetli oldu,

krymetli canrm tath oldu,

bana yapmaym kdtiiliik, azrk alayrm diye grkrp,

(1815) eve do!ru gidiyorum." ."Bu ateglerin bagrnda,

bu ne oluyor?"

mal gibi kigi gok imig, da[ gibi evler gok imig,

.'

758. Krre. miindii: Kalmuklar ve Qinliler tarafindan savaq parolasr gibi kullanrlan bir sdz (KS. 759. Krrg. cabr-cabr: Iyi misin? (< MoSolca).

rr,

fiz\

268

Manas Desranr

(1820) " 'Keleftker'7tr ldenilen; sagbafh gelini var, boyu kadag ollu var,
gergekten' giizel krzlan var,, beyleri de var,

hizmetgileri bile var.

(1825) Ay Han'm krzr Altrn Ay,

Oyun oynuyor." "Bagka l0fin var mr ihtiyar? Bagka siiziin var mr ihtiyar?" "Yok, yok, lffim yok beyim,

(1830) yaElandrfrnda ihtiyar,

ne l6f bilsin ey beyim!""

Yi$it dolan Almambet, yanrndaki iyi Eelikten yapilmrg ktlrct yakalayrp tuttu kabzasrndan,

(1825) sryrnp gekti krrundan, bagrna gelip vurdu, srtlnm kemiklerini krdr.
Bagrmn kam yayrhp,

'Kazanbak' gibi krymetli

(1840) kana bula$-trktan sonra, 'mi{fer'76r gibi krymetli

bag,

'

baga

dogru hticum ettikten sonra yi[it dopan Almambet

Sarl Ala'dan indi,

(1845) giyimini gtiziip grkardr, Sarr Ala'mn eyer kayrglna balladr.

Orada yatan ihtiyann,

giyimini soyup (kendisi) giydi. 'Kdfigtizds'in beline,

(1850) sallam ve Eiddetli vurdu,

Kdfl giiziis'iin gdzlerini, gtizlerini agrp baktr. San Ala'yr yedeline ahp, ' Ben ktzlara varaytm' deyip,

(1855) at bay gibi yiire[i at gibi gahlanrp cesaret edemedi,

gti[siine yatmadr.

Manas'a geldi Almambet,

Er Manas' gtiyle dedi:
rcW.kelefrker : Fir 79. mlgrer: Krg. tuutga. ttir sag ba!r; sag tirgiisii /or.
gerit (KS. II, 433).

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

259

(1860) "Asil beyim, ay rgr$rm, tilmekle ben kimi eksiltecefim?

Olmeyip kimi go[altacafrm? 6hem it derisi kigiyim, tilmesem koyun derisi kiqiyim.

(1865) Fdtiha okuyayrm, gergek srm bileyim, gergeli sOyleyip geleyim. " Batr Manas sen (gtiyle) dedin:
"Vanrsan, varakoyun! deyip,

(1870) Srm iiprenip gelin!" deyip, Yilit Manas (bdyle) stiyledikten sonra, Ala Baytal ile yiirtdii, Altay'daki Kalmuk'un,
arasrna geldi.

(1875) Ay Han'm kur Altrn Ay,

giinahkdr, kerim, kahrolasr, ak evinde otururken ayak sesi duyup ytineldi. Omuzunun iizerinden arkaya baktr.

(1880) Kara kanh, sebatkdr, kaplan (gibi) doEan Almambet, gtriildi ile yere indi: "Mdndii, mtindii, mtindii" deyip, "Kiirkii, kiirkii, kdrkti -762 d"yip, (1885) "Cabl, cabr, cabr" deyip, "Altay, Altay, Altay" deyip,
Kalmuk dilini bilen kul, Cidp geldin Almambet, girip gelince Almambet,

(1890) hig birisi yerinden kalkmadr, birisi kalkp kapryr agmadr,

(onun) kim oldulunu bilmedi, girip geldi Almambet, dttrt bir yaruna bakrndt, (1895) evin igini (gdzleriyle) taradr, "Altay! Mdndii! Ktirkii!" deyip,

birisinin grktrfr yok. O zaman (g6yle) dedin Almambet: "Kayrp arayrcr olup giftim, diyor,

762.1(rrg.

kiirkii:

Seldm (< Mololca) (KS.I,507).

270

Manas Destanr

(1900) gegen aym

bagrnda,

kaybolup gitti yedi atan, yedi atanrn.belirtisi,

'celmir'e basan yagh deve aygrn, yaqh deve aygrnmn belirtisi,

(1905) memesi

srj'tlld beyaz diSi deve, beyaz digi devenin belirtisi,

bumuna gubuktakmayan, bumuna adam srfmayan, bakn gubuklu 'nar taylak'

(1910)' nar taylak'nbelirtisi,

saldndan dtinmeyen, geriye, ileriye gekmeyen, iki yagrndaki,kara, tek hdrgilglii deve, tek hd,rgiiglti devenin belirtisi,

(1915) kova bagh hr erkek kurt

gtirmeden uludu, bildin mi?

baktr zincirli zaytf tan, koklayrp iz bularak geldi, bildin mi? ay boynuzlu ak kogu

(1920) kaybediverdim, bildin mi?

Saldrndan ddndtren, karabufiravrT63 kaybettim,

<iyle geyi bildin mi?"

Dedilinde (gtiyle) stiyledi (bazr) kiqiler: (1925) "Yok, yok, yokun bulunsun! Eteklerine indirilsin!"

Tebig'in ollu Kara Bay, tokmak vurup ayala kalktr, kaplan (gibi) dolan Almambet, tokma$ gekip aldr, (1930) Altrn Ay'a saldr;
basmaya iigenip, yavru kiipek gibi gerilip,

yiirtiyerek

geldi,

ak yiiziinden dptii.

(1935) Dudaklannr gekmeden emip, yiiziinden gitti kara kan.

Yiiziinden kesilince kara kan,

kzm akh bagrndan gitti. Akh baErndan gittikten sonra,

763. bu[ra: Krg. buura: Deve aygrn (KS.
:i:

I,

150).

+
,i:

Prof. Dr. Tuncer GULENSAY

nl

(1940)' yi)k'iin7&

6,niine yrkrldr.

O zaman (qtiyle) stiyledin "Kargrmda oturanlar,

Altrn Ay:

etelinin ucundan tutunuz, (1945) yamndaki muhafizlar,

tam yakasrndan tutunuz.
Kepig'in ollu Kara B"y, kapryr sallam kapafiruz, Oteki diinyadan drindiiriiniiz,

(1950) bu yilitin hdlini sorunuz.

Digleyip kopardr yiiziimii, koklayrverdi etimi, akhm baErmdan gitti o yerde." Kargnmdaki oturanlar,

(1955) etefinin ucundan tuttular.

Yamndaki niibetgiler, tam yakasrndan yakaladrlar, Almambbt gibi yiliti, o zaman yakalayrp aldrlar:

(1860) '.' 'Altay, mdndii'

sen kimsin? Insan giizeli sen kimsin? Vay vay! nasrlsrn, iyi misin?

'Mdndii, mdndii', ben buradanrm,

'Cabt, cabt' ben burahyrm,

(1965) 'Altay, Altay', ben bu yerdeyim!"

Elini silkip aldr.

Elini silktikten sonra,

cesaretlendi Kalmuklar. Bakrr halkayr aldr,

(1970) 'tiindiik'n765 kapatan kegeyi gekti,

bakrr halkaya balladr, srkrca disledi.
Tuzak766 gakrrlann

dzenle gtizden gegirdi,

(1975)

atege daldrnp aldr, kancayr gekip aldr, drman grktr giikyiiziine.

Ateq baErndaki i)g ayaklt ki)giik kazanr1ffi firlatrverdi,

764..yi.ik: Kr.g. cii-k:.Kege_evin bir kdgesine toplanmrg olan yorganlar, yastrklar vb. (KS. I, 237) las. Usak: viikliik= Yatak. vorean kunulan kaodkh dolaol 765. Kirg. fiindlik: Boz iiy'iin iik'fannn iist uglariyla tutularn, yukandaki ahgap dairesi (KS.

7efr.$trg. barprratma: l) Kaytan halkalanndan yaprlmrg tek tuzak;2) Titreyen (KS. 1,90). 767 . n9 ayakh biiyiik kazan: Kirg. dankan (< Qin-ce.) (KS. I, 297).

\.riD.

Zl.2

Manas Destanr

(1980) hilii gOkytiziine grktr. Ay karanl* gece oldu,

kim olduluntr bilemedi.
Karanhkta Kalmuklar, yukandan yakalayrp ydneldi,

(1985) alasr agrk kaldr, Almambet gegip gitti,

ala krsra$a bindi, daha hrzh kogturdu,

ikiger ikiger vurdurdu.

(1990) Karanhk evin iginde,

Kalmuklar kendi kendini vuruyordu. ikiger ikiger dolayrp, birbirlerini baflayrp, Kalmuklar yatryor(du) evin iginde.

(1995) Kaplan (gibi) dofan Almambet,

drgandan gimdi seslendi: "Vay vay 'mcindil' ben buradayrm,
Y ay'

cabt' ben buradayrm,

ben buradayrm,

insan giizeli, ben buradayrm,

(2000) vay'saytn'

koyun eti piEirecek kadar zaman oldrrktan sonra, hakarete ufrayrp Altrn Ay, hasara ulramrg gemi gtrbi,

grrtlalrnr uzatrp,

(2005) bastrrdm Altrn Ay." Altrn Ay, ayala kallap dedi ki: "Yalancr yilit, bildin mi? ince belli, krzrl yiizlii
krza yakrn.kul imig.

(2010) Kendisi giizel kul imiE

gdzleri giizel kul imig,
kaprdan girip geldifinde,

ben'knra yilz' yeimden,

. '

iig defa krmrldayrp durdum.

(2015) 'Kerege'nin768

kulugr u-, damgrcr olsan uzalr var. Ben korkuyorum o$uldan, onun daha yakrmnda,

evvelki ayrn bagrnda,

768. Kug. kerege: Kege evin duvanm tegkil eden alag kafes (KS. tr,441).

hof. Dr. TuncerGULENSOY

ln3

(2020) yaklafrp gidenyedi atanl

yedii 'atake'mdeEil mi?

Yalpalayarak basan yagh deve aygrn, Ay Han babam de$il mi? Meme.si sfitlii, kurumug diEi deve, (2025) Ak KanrE annem -deEil mi? Burnuna ; gubuk'769 burnundan insan sr$mayan bakrrgubuHu, tek hdrgiiglil deve yavrusu, Altm Ay bedbahh delil mi?

tit-uy-,

(2030) Kova bagh erkek kurt g6rmeden uludu dedili Kiis Kaman'rn Ktikg6gtis
gelip haber verdi deyip, havadis veren de$il mi?

(2035) Ay boynuzlu uk koE,?7o Acrbay delil mi?

Saldndan ddnmeyen
kara bola

dedi[i.
yapsrn de!

kaplan doymaz"' delil mi?

(2040) BekgiliEi gtiglti

Btiytik orduyu kuwetlendirsin de! Uyamk olup beklesin de!" Altm Ay onu sdyledikten sonra, Almambet de (giiyle) dedi:

(2045) "Damga vurdum ytiziine,

haber saldrn ucuna,

gafak sOktiiliinde terazi top ytldw batn$nda 'eftgene'si yiiksek boz gadrn,

(2050) elilip adrmlayarak sen geqsen,

ince bilekten yakalamazsam,

atrn terkisine salmazsam, ahp ganimet krlmazsam,

gafak stiktii[iinde, (2055) terazi top yrldrzr battrlrnda

dibini yere dikerim,

bagrm gti$e yayanm.

'Eftgenesi yiiksek boz gadrn,

e$ilip adrmlayarak sen gegsen,

Ze9.

p;Uu* Kug. buyla: Oktiziin veya devenin burun krkrrda$rna gegirilen kiigiik gubuk (KS. L

770. koc: Kue. kockor.

771. doymaz\obui): Krrg. sorgok.

774

Manas Destanr

(2060) harun

bagmr

kiitii yapanm,

lark goroya yakalayrp veririm,

benlilim y8a olduktan sonra,

iyilik yerin nerede var?

Kuvvetim gok olduktan sonra iilmeyen yerin nerede var?" (2065) Ala geng krsralr gekip, Almambet gekip gitti, kaplan gibi do[an Manas'a. Altr kaprh kalenin
arasrna geldi.

(2070) Manas'rn 'kuE uykusu' geldi. Pamulu bir kang (ok batmayan) ak,olpok,u71z
sannlp yattl.
Uyuklayrp dururken, atm ayak sesini duyduktan sonra, (2075) hayvan da olsa Ak Kuta, bagrm gevirip arkasma bakn,

Almambet'i tamdr, hafifge kigneyiverdi. Ak Kula'run sesi ile uyandm

(2080) sel6m verdin Almambet:
"Esselimdan sel6m ay rqrfr, beyim," "Aleykeden aleykiim ay rgr$r, gorom. Altay'a dolan Kalmuk'un gorom,
arasrndan geliyorsun, gorom,

(2085) konugsana ldfinr duyayrm, gorom,

Sriylesene sdziinii dinleyeyim, qorom!

"

Almambet ayala kalkrp (qtiyle) diyor: "Miijde, mtijde, ay rgrfr, beyim!" "Olsun, olsun, Almambet, gorom!"

(2090) Ay Han'rnkrzr Altrn Ay,beyim,

onu ver miijdeye, beyim, gergekten giizel kigi imig, beyim, akh Eok gocuk imig, beyim, Eok anlayrgh kigi imiq, beyim,

(2095) onu bana miijde ver, beyim."

"Babahktan da tiyle olsun, gorom, Kara Btirtik'ten de tiyle olsun, gorom." "Babahktan o kadar iyi, beyim, Kara Bdrtik'ten de daha iyi, beyim,

nZ.fa|..

olpok: Srk ipekten dokunmug ve savag giimleli yerini tutan bir tiir giyim (KS. II,

ttof. Dr. Tuncer GULENSOY /

275

(2100) han gocu[u Kanrkey'i, beyim, nasrl giiriirsen iiyle giir, beyim."
"$akadan sdyleme Almambet, gorom,

Mtisliiman veya k6fr,

Kanlkey'e nasrl benzer?" (2105) Almambet kalkrp (gdyle) dedi: "O yalam ben sdylesem, beyim, Zatirr ey e tutulayrm, beyim, kan tiikiiriip tileyim, beyim, krlara geziye g*ahm, beyim, (2110) bir gok yalanr siiylerim, beyim."
"Oyle olsa ay rgrlr, gorom, babahk hakkr gibi olsa, gorom,
alakoyun der idim, gorom, Kara B0rtk gibi olsa, gorom, yakalayrp alm der idim, gorom, han gocuSu Kanrkey, gorom, Kamkey gibi var olsa, gorom, han efendimle mtnakaga etme, gorom!"

(2115)

"O hangi varhfrn, beyim,

(2120) hangi bana ganimet igin miinakaqa ediyorsun, beyim,

bu da hangi hasisli[in, beyim, yer demem Talas'a, beyim, su igmem Talas'tan, beyim,

(2125) g6nliim kaldr Manas'ta, beyim, ben Talas'r gegmezsem, beyim, ben Manas'tan gitmezsem, beyim,
biraz iince sriyledi[in stiz hani ya, beyim, evvelce sdylenen sOz hani ya, beyim, (2130) o hangi huyun, beyim, huyundan utandrm, beyim, onun beri yamnda, beyim, babam diiniir olmazsa, beyim, annen itaat etmezse, beyim." (2135) "Baban diiniir olmazsa, gorom, annen itaat etmezse, gorom,
qaka stiyliiyorum ay igrlr, gorom,

alakoysun

Altln Ay'r, gorom."

(2140) Kahkaha ile gtiliip gegti,

geri dOntip gitti goroya.

Batrr Manas (gtiyle) dedi: "Burada duran lark gorom, arhr giydim senin igin,

?176

| Matas

Destam

(2145) savagr kes 'mon'773 igin, hhcr kugandryr senin igin,

amanslzca sava$in benim igin."

Sabahleyin kalktt,

Boz Qolok'abinen Krgm Qal, (2150) tulu kaprp koydu, tu! ytkltp kal&.
Dtigmana koltuk altmr agrp,

Boz Qolok'un ayalma Rzs tdstejinivurdu. (2155) Topu atlatrp,

Manas.gibi'
savaE

ndrast' attp,

kannca gibi gok Kalmuk'a ellerini garparak saldrrdr. Bilmem nereden beyim diigman kag0.

(2160) Tiivbe beyim diigman kagtt.

Alaman, gorom, aiaman, talaman, gorom, talaman, biribirine vurup, ateq edip, krrk goroya bakarsan,

(2165) balta ile biribirini kesip,

'

bagrm gtiziinil parga parqa edip, biitiin viicudunu yaralayrp, koyun karaci{eri gibi l<ara kan koynuna gok ktitii dolmuq.

(2170) Akgama dolru beq oldulunda Batlr Manas'a bakarsan, ensesi biiytik, boynu uzun, yorga basan iri kula yorga ytiriiyiglii, ding Ak Kula ile, (2175) sessizce gegip gini,
batrr delice kagrp gitti. Batr beyim kagtr, diye, bu ig nasrl oldu, diye, kara kanh inatgr, (2180) kaplan dolan Almambet,
kogup kagrvermig.

klrk goroya

Kogup kagrverdikten sonra bag olup ' ktan'774' s v g ak'775 kalmrq,

713.Kr9. mdn: Sdy/<d'niin alt krsmr. (siiykii= Biiyiik kiipeler) (KS. tr, 665). 774.Ktrg. krran: Qevik; bahadrrn iyi srfatr (KS. II,458).
775. Krrg. srgak: Ki.ipe.
j
I

l'l

t. t

Prof. Dr. TunceTGULENSOY

ln7

(2185) 'Vay, beyim kagttl'

demig,

'Bu nasil oldu?' demig,

Kiik Teke'yi mahmuzlayrp,

tayrn etine kamgr ile vurarak, butunun etini derisinden yararak, (2190) Almambet'e yetigti, (gtiyle) dedi:

"Sarr Ala'mn

bagrm buruver,

iiniindeki yerde duruver, koyun karacileri gibi kara kan koynuna ktitti dolmuE, (2195) kafirin igi yoluna konulmug, yifitlerin bir krsmr geldi, bir krsmr yok, (v0cudunu) delip gegti demir ok,

yi[itlerin yansr geldi, yansr yok, kalga kemi$ine deldi demir ok. (2200) Akrabadan ve diiqmandan kagmayan, dtiEmana' koltuk' olmayan, genesinde sakal koymayan
dudalrnda bryr& bitmeyen
sakah yok kOseyi,

(2205) dini bozuk kdfiri, gok geliyor gok Kalmuk Sarl Ala'run bagrnr bura tur!/ /o Almambet'in yamndaki yerde tura tur!"
O zaman (gtiyle) dedin Almambet:

(2210) "Omurgamda on yara, kaburgamda kuk yara

krvnlmryor kolum,
ne yapaylm ben bu giinii? Sende yara varmrg da

(2215) bende yara yo$4uymug?

Pistonlu ttifek/-!-/ (kurEunu) deldi balnma, nuuzer tiife$i//6 (kurgunu) depdi dala$rma,
kan oluk gibi akmadr mr? Koyun karaci[eri gibi kara kan,

(2220) gO$siinde prhtrlaqrp kalmrgtrr." Yara alan bu Manas

gevirip diintiverince,

Almambet Batrr'r vurdular,

'gengel'e779 batan kara kan,
777. oistonlu tiifek Cak etme (KS.I. 245: cak-IID. Tl8.'mavzer tiifeEi: Tars etme'(Ks.' II. 7 I I ). 779.Krg. gengef Tencerede piEinekte olan 6ti gevirme aygrtr (KS. 1,261).
776. buraduc Cevir!

278

Manas Destanr

(2225) biiyiik kazamn

agr

gibi,

'gak gak edip' .nereden d$gmiigtiir, giiriiltiistine dayanamayrp,

Almambet'in Sarr Ala,

salnsrnda ak'r var

{2230) ak krkna de}diler, giiriilttisiine dayanamayrp

krh dtikiiliip gini.
Han gocu[u
'

Almambet,

kalgayry'1$o bakarak yiineliverdi

bastr,

(2235)' kaEka'1\r tabanh'krymetli ayakkabr' ile,

dizini biikmeden
dayanmasrna yardrmcr oldular. Qorolannr hzh kogturdu,

kuwetli imiq Sarr Ala, (2240) utanrrsa geri kalrr,

utanmazsa gecesi sekiz giin, dniinden yiirtr,

pe$i stra vatamaz. Kaplan dolan Manas'm

(2245)' kars'

'San

diye Oniine grktr,

Ala'danindi:

Oylece durdu yalvanp, boynuna' botom'782 diy"sanhp. "Vay beyim, ay rgrlr,

(2250) tdvbe beyim, gtin

rEr$r,

akrabadan ve diiEmandan kagmrg,

diigmana' koltuk' agmamrg, koyun karacileri gibi kara kan, beyim, giilsiine kdtii dolmug, beyim,

(2255) kAfirin igi bitmigtir, beyim." O zaman Manas (Eiiyle) sriyledi:

"Sen ne diyorsun ay rqr[r, Qorom,

Ak Kula'nm

varh$rnda, gorom,

sudan korkup gideceksin, gorom,

780. Kug. kalga-: (agrk oynarken) Biitiin oyuncularrn vurug agrklannr almak ve oyuna kimin baglayacalrnr tayin eylemek igin onlan dafrtrp atmak (KS. II, 38S). 781. Kaqka tabanh krymetli ayakkabr: Krrg. ceke tttiik (KS. I, 197: ceke I). 782. Krrg. boto: Okqama stizii (KS. I, 133).

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

279

(2260) han beyinin varhlmda, gorom,

diigmandan korkup gideceksin, gorom, iiyle ise buraya gel, gororn, bana yardrma koEan biiyiik gorom, arkamdan brakrveriniz, gorom."

(2265) Buraya gektin Er Manas, Altay'a dolan gok sayrda Kalmuk'u

her yandan kuqatrp, yiirUyiiverdi. Ktsa kollu zvh glydr, kakmah tilfek al&,

(2270)'AlmabaE'frt' koy

gagtr'r,1u

gatrrdatrp patlatarak, Manas gibi savaq ndrasr atarak, Altay'a dolan Kalmuk'a hula kogup saldrrdr.

(2275) Almambet baga gegip vardr, Ay Han'rn krzr Altrn Ay, tufu iistiine dikti.
Kula donlu genE hsrakh785 zayrf gocuk, zayrf gocu[un kiigiik erkek kardegi,

(2280) Kargalday denilen gocuk idi.

Krrk goronun igine, girip grtmiS de[il mi? Yrllolardan yiiziimii ahyor, yiiklenip hazrlanmry tek hdrgiigli) deveyiTM ahyor.

(2285) Beylik igin begi almrg, 'Beg kiikiil'liilerin787 iginden gegip krzr almrg, yiiklerinin arkasrna almrq,
gok hrzh koganlann hepsini almrg, etrafta kogarak ganimet almrg.

(2290) Orakg Sart'r krlavuz ahp,

gerileyip saldrrarak gehri ahp,
kazmact Sart'r krlavuz ahp,

krymetli egyasrnr, srtma ytiklenip yiirtiyor.

Kre. alma bas: Tiifek aldr (KS. I. 29). 784. KrI. kov caeri: Eski devirl'ere ait bii sil6h adr (KS. 1.244\. 785 kula-donlu lefiq krsrak: Krrg. kula baytal (baytd: Heriiiz kiilunlamamrE olan geng krsrak) (KS. r, 103): 786. tek htireiiclii deve: Krs. nar (KS. tr. 582). 787. Krre. b-es'kiikiil: (MeEazi) aiaEr vukan'12 yasrnda olan klzcaErzdrr ki o zaman ona her
783 .

bir g-akafina sarkan'beger tirgii

o--reiler

(KS.[I,'499: kiikiil).

280 / Manas Destanr

(2295) Manas'rn yamna tuzla geliyor, (giiyle) diyor: "Adr giizel ay,qr$ beyim,
kendi giizel giin rgr$r beyim, Kiis Kaman'rn gocuklan, beyim, Elmah Bulak'rn bagrndan, beyim,

(2300) sa! esen yrlkr alan beyim, Tolono Bulak'rn bagmdan, beyim,
dokuz saf yrlle alan benim, beyim, (onlan) siiriip gelen benim, beyim, 'Soogat'rmr vanp alayrm, beyim.

(2305) O zaman

(g6yle) stiyledin, Er Manas: "Oyle olsun ay qr[r, gorom, vanrsan varakoy, deyip, gorom." Yilit bey (<iyle) dedikten sonra,

yel gibi kogarak gitti Kargalday.

(2310) Yel gibi kogup dolagsa Kargalday, Kiikgtigtis'e geliyor: "Esseldmdan sel6m ay qr$t beyim." " "Aleyden aleykiim seldm Kargalday rrgrm,
ay rgrlr rrg,rn788 Kargalday,

(2315> Manas'm alacalr ganimet nasrl?

Benim alacalrm ganimet nasrl?" O zaman (qityle) dedi Kargalday:
" Manas'rnkini ne edeyim? Seninkini sdyleyivereyim,

(2320) ganimetin ile yok ol! Manas' mkini sdylemiyorum,

krymetli egyasrnl

'

arabaya koyaca$rm, atr

yiiriitiip gelecefim."
89

(2325) Yel gibi kogup gitti Kargalday,

'

ar g tmak'1

atrna haykrnp,

yel gibi kogup giden Kargalday'r

.
788. Krg.
790.

Kiikgiig0s Kalmuk galrnyor: "Dtiniip sdylesene ,nnr,1n

rgr: l) Kahramanlft destam siiyleyen; 2) $eir (KS. I, 358). 789.ICrg. argrmak: Asil, cins at (KS. I,43).
fug.

r:

Destan;

lrgl:

Destan siiyleyen.

prof. Dr. Tuncer GULENSOY / 281

(2330) d0niip stiylesane srrnru,

sepilenmig deri vereyim! Ganimetin ile mahvol, Bu Manas'tan ne kaldr? Halkm elindeki deriyi alm4,

(2335) siirgen, takattan diigmiiq ihtiyan almry,

ishalden dertli gocu[u almrq,

i$dig edildikten sonra tagaP

enenmig boda almrg, senin ganimetin kurusun!

SiEmiE

olan tekeyi almtg,

(2340) Ukenin iyisi (olursa), iilke mesut, halkrn iyisi (olursa), halk mesut,
ata ytklenmiE olan krymetli eqyayr indirip,

(hepsini) ya$malayahm,

Manas'm elinden alahm, (2345) tek olan Tanrr'dan dinleyelim!" Manas'a do!ru hrzla kogtu. Kdkg0gtis gibi bu Kalmuk
kogarak gelip ulagfi. Bu Manas'a ulagtrfrnda,

(2350) atrn alzrm gektiginde

kara kanh, inatgr,

kaplan (gibi) doEan Almambet, iki dilti, cildh kargyo koltuluna krstrnp aldt.

(2355) Acr acr balran kogu atrm, gamura batnug,'ctlp ctlp' diyen o$ulu, kaplan (gibi) doEan Almambet,
giddetle atrverdi. Ensesi btyiik, boynu uzun,

(2360) ufak adrmlarla yiirtiyen biiyiik lola, kiigtk ama canh adrmlarla yiiriiyen Ak Kula atan $afak gibi siikttiriip, digi da! koyunu gibi butu biikiiliip,
'ebesin' tarafim dne grkanp,

(2365) erkeg gibi nefis boynunu

uzatarak,

bastrnp geldi Er Manas, yakalayrp aldrn Almambet : "Adr giizel ay rgrfr, gorom, kendi giizel giin ryt$, gorom,

?82

Manas Destanr

(2370) tifkelenmesene, gorom,

oynaylp gtilprek desene, gorom, benim atam Yakup Bay, gorom, Yakup Bay ile kardeg, gorom,

yaglandrlr zaman
(237

Kiis Kaman, gorom,

5)

altmryrna ulaqtrlrnda, gorom, atlamp sefer geldi$inde, gorom,

hiddetlenmesin, gorom,
bedduasr bize de[mesinr gorom, hiddetlenmeden duradur, gorom,

(2380) ganimeti geri verin, gorom, ganimeti bltigelim, gorom,

ganimetten higbir gey almayahm, gorom, igi yamp yatanlar, Qorom. Krymetli egyalan

(2385) ahp geri verdikten sonra,

ganimeti bdliiEtip aldrktan sonra, Er Manas. Geliyordu bir yolda, tepelerde di{i da{ koyunu avlayrp,

geriye ytiriidiln

(2390) tepelerden karacaya ' eve do!ru siirdii.

ateq edip,

Yolda bulunan bir eve ulaqrp vardrn Er Manas. Birlikte varan Kalmuk lar,

(2395) birlikte varan gorolar

orada kahverdiler. Arakr igerek sarhog olup, igte o yere bakarsan sarhog olup diiltiEtii.

(2400) Zil-zuma sarhog olduktan sonra, Ktis Kaman'rn goculu, Kiikgiigtis denen bu Kalmuk
arakrya zehiri koydu. Orada bulunan lcrrk goro

(2405) batrr dolan Er Manas

zehiri igtikten sonra, luurunu kaybederek yatlp kaldl.

Manas'rn igi yandrktan sonra,

ensesi biiytik, boynu uzun

Prof. Dr. TuncerCULENSOy/ 283

(2410) yorgo yiiriiyiiElii biiytik kulaya binerek kagtrn Er Manas. 'Ak keltu'7el il" Kokgogiis, Manas'a ateq etti, kolunun ortasrna kurgun deldi. (2415) (KurEun) de$en yere bakarsan, girdili yer para gibi,

g*trfr yere bakarsan dokuz kang yara gibi. Bo$azdan agalrya yuvarlandr.

Qnq

homurdanarak gittin Er Manas. Evde yatan Kanlkey,

o 6nceden gOrdii.

Han Temir'den ilAcr ahyor, Manas'a do!ru sahyor. (2425) Kiik Dostok'un altrnda, batr dolan Er Manas'a
yetigip geldi. 'Kaynatma kara ilic'r . kaynatarak ddktii yaraya.

(2430) 'Siirtme hal ihc\

siirterek koydu Manas'a.

Mekke'deki Han Hoca, yetigip geldi Manas'a.

On iki giin oldufunda,

(2435)

iki oldufunda, iyi oldun Er Manas.

gece on

Ddniip baktrlrnda, tilmiiE idi krk goro. O zaman (qiiyle) stiyledin Er Manas:

(2440) "Yalnrz nasrl yagayayrm,

Y ar adan' dan dileyeyim, Yaradan'dan dost olsa,

biittin evliyalar kollasa,

krk

goromu dileyeyim!"

(2445) Ata binip gitti, Mekke'ye vanp ulaqu.

Mekke'de yedi kapt apn, yedi kapr afzma sr[mdr.
Dtinyamn dtirt tarafinr
791 .

Ak kelte:

Semetey bahadrnn

tiifelinin

adr (KS. 1I,434:. kelte

III).

284 I Manas Destam

(2450) dtirt dtiniip dolaEb:

"Yapmadrfrm yok idi, yalntz nasrl yaqanm, Yaradan'dan dost olsa, bttiin evliyalar kollasa,

(2455) krk goromu dilerim."

Yer altrna girmeyen,
er nazaln deyen kul imig, Tann'mn yarattrlr kul imig,

goro diri@ .kalkh. (2460) Manas gibi ere varaltm deyip,

ata binip gitti,

krk

Mekke'ye vanp ulagtr. Kanlkey evinde yatrp,

geceleyin diiqii gtirdti:

(2465) "Yidit beyim geldi" deyiP, " Orceki gibi oldu" deYiP,
gekti deyip, " Kaprst yiiksek boz gadtra
'

iitktilddk'

ten

7e2

Kaplan Manas geldi." deyip, (2470) tam beyimin bagrnda,

'

."

gelik ele bulunuyordu, demiE, Koynumda sakla&m." demig,

" Bu ne demek oluyor?" demig, " DiiSilmii kime siiyleyeyirn ?" demiE.

(2475) Asil hamn gocu[u, Alttn Ay'a varayrm

asilzddenin gocu{u, akh ile (dilg) yorar, deyip, yiiziinii elini yrloyor.

(7180) Aptessiz yiiziinii siliyor. Ytirtiyup geldi Kanrkey, Altrn Ay'a siiyledi. Altrn Ay ayala kalkrp Eunu stiylilyor: "Ey Kanrkey, ablacrlrm, (2485) bagma aylar do{an yilit beyin delil mi? Ay tgril akarak gilneS do$sa,
o krrk goro yagamaz mr? Kapst yiiksek boz gadrn

1V2.Ktg. biilkiilddk: Kamrn ahEa krsmrmn ig tarafim

kuqatan zar (KS.

I,

154).

hof. Dr. TunceTGULENSOY I 255

(2490) elip kurduktan sonra,

yilit

beyin gelecek, gevgeyip yatrp kalacak. ' Oboo' dan boz turumtay,

bz

turgayr yakalasa,
beg

(2495) Kiis Kaman'rn

ollu

yilit beyini tildiirtiyor. Tam beyinin bagrnda gelik ele bulunuyor. Erkek gocula hdmiledir!
(2500) Cdldniig san doruimig,
gdk yeleli ergin erkek &urr imiE, babastndan dalw iyi er imiq, babasr onu gtirdiikten sonra

Ak Kula'yr loy'unda
(2505) kesmig imig do!.ru mu?
Tek yavrusu oldu deyip, bir yagrna basmrg, kangrk kr donlu taya binmiq, diinyamn ditrt bir kOgesini, hepsini gezip dolagmtqtr.

(2510) Kofrur-Bay ile yanErp, Coloy ile (gtireg) tutuEup, kifirin ham Nes Kara
onunla da kaptgtp,
ya$amr$tr

delil mi?

(2515) Hagan kaplan geldi diyor. D6niip geldi Mekke'den Kiis Kaman'rn gocuklanm, k8fir Kalmuk'u iildiirdii.
KAfir Oldiikten sorua,

(2520) geriye yel gibi diindtkten sonra, Ay Han'rn krzr Altrn Ay, O'nu gdrdiikten sonra, kaplan (gibi) dolan Er Manas,
yailndaki gelik kthct,

(2525) tutup aldr kabzasmdan,

sryrnp gekti krmndan. Yetigerek atthp vurdulunda, yakalayrp aldrn Kanrkey. "Ey beyim ne aldrm?

286 / Manas Destanl

(2530) Altay'a dolan Kalmuk'u,

onu yalmalaytp aldtllnda,"o.

ganimet aldrlrn 'kara bet' bunun iginden ne gOreceksin? Dur beyim, giin rgrlr,

'"

.(2535)

sen gideli gok oldu, beyim,

yrl oniki ay oldu, beyim, tizleminden sarardrm, beyim, camm gok azap gekiyor, beyim, senin gdziin kapandr[mda, beyim,

(2540) yalnrz mezan grirmedim, beyim,

***
(BE$iNCi sor-uMuN SONU)

793. bedhaht Krrg. kara bet (KS.

I, ll0).

VI. BOLUM

SEMETEY'iN DOGU$U

(1)

Ak Kula artmtEtt,T% Manas Han kanmtgttr7gs.

(eg olarak) alah Otuz iki yil olmuE idi. goculuna hAmile kalah,

Kanlkey'i

(5)

yedi ay d.olnug idi.

krk

Hastalamp yatan Er Manas, gorosunu galrrdr: KAfir ile Miisliiman, gorom,

(10) rrg^rM baha&rta/e7, gorom,

soydagrm ile halkrmdan, gorom, iyi yifitler, gorom, develerini siiriip, gorom,
en

(15)

siirerek' bagl* almq',gofom, ytik hayvanlanm siirmiiE, Eorom, siirdiiriip baghk almrg, gorom,
babasrnrn yaylalrnda, gorom, ince bilelinden yaralanan, gorom, qdhretini kaybeden, gorom,

(20)

Han goculu Kanrkey, gorom,

yedi ayhk hdmileymig, gorom, soyunu gdrecek pislik imig, gorom, diiEman gOrecek geng imig, gorom, uyuyup kahverirse uyandrr, gorom,

(25)

allamaya baglarsa teselli et, gorom, gdziiniin kirini yrka, gorom, goculum krz olursa, gorom, yerini bulup veriniz, gorom,

Bay'rn ollu Bakay'rn, gorom,

(30)

vasiyet sdziinti igittin mi, gorom, kefenini bigtin mi, gorom, (bu) dtinyadan gimdi gegiyorum, gorom,

ak kamtgrmr bigmig, gorom,

han olmasr igin tedbir al, gorom,

794.arrmrstl: Zayrflamrstr. 795. karlriustl : Yaslanrilrstr.

796. secme: krrs. k'alcan hlsan. 797. bafiadrlar: Krrg. lirr'andir (bahadrrlarrn srfan).

288

Manas Destanl

(35)

han balasr KanlkeY, gorom, dafrunasrn.sagmr, gok iiztiliir, gorom, nrnaklamasrn yiiziinii, gok [ziiliir, gorom,

yiicelilin olsa giisterinin, gorom,

eziyetin olsa gekersin, gorom,

(40)

Abeke (ile) KtibiiS, iki o!ul,gorom,

stiylenmiE bir sdz duydun mu, BakaY,

gimdi baErmr, ayalrmr gekiniz, Bakay."

Yakup'un oflu geng Manas

(45) . (50)

diinyadan gimdi gtigtti. Bay'rn tek oflu bu BakaY, ak karuy hrzla vurdu, da! gibi olan Manas'r ahp vanp (yerine) koydu.
Han goculu Kantkey, qimdi kogarak alhyor (ve gtiyle) diyor: l' Arkor798 yiiriiyemez yarnagtan, tcirdm, babadan yalmz yuvadan, t6riim, kegiler yiiyiirnez yamagtan, tdr<im,

(55)

anadan yalmz yuvadan, ttircim,

etrafta ugan kaz idin, tdrdm, peri babadan ur799 idin, tdr6m, yumurtadan ak idin, tdr6m, bir yatakta tek idin, ttir6m,

(60)

babasr giizel ay qr!t,,tti-r0m,

altrndan yaprlmrg srr800 cebem, tdriim, tintinde afan oluverse, lqlitm, giimiigten yaprlmrg klrE0l cebem, tdriim, arkanda kardegin olsa, tdrdm,

(65)

altrnda kuyruk olurdu, tOriim, arkanda yele olurdu, ttir6m."

Han gocufu

Kantkey

dalrtrp saldt saglannt,

srkrp saldr belini

798. Krg. arkar: DiEi da! koyunu.

79D,Krg. as:Kahm.

800.Krg.sr:
801 .

Boyah.

Krg. kr: Diiz.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

2S9

(70)

Han goculu Kamkey,

(tmakla) ynttr yiizlerini. grirdtlii giiniinii gdl aldr,

igti[i suyunu sel aldr. Yakup'un ollu geng Manas,

(75)

bu Talas'mboyunda

Sulpu-kor'un dziinde,
ahp vanp koydu.

Yedi aydan (sonra) sekiz ay,

qimdi olup geldi.

(80)

Sekiz aydan (sonra) dokuz ay, Eimdi olup geldi.

(85)

Yakup Bay ktitii kul Mengli Bay'r gtinderiyor. Kanrkey'e s6yledi, diyor: " At 6liirse, sa{n derisi vasiyet edilir, adabey dliirse, yenge vasiyet edilir. Han gocufu Kanrkey,

Er Manas'tan kaldr, diyor.

Akrlh dolan Abeke

(90)

akilsrz dolan o Kiibtig, er Manas'rn kiigiik erkek kardeEi.

Ya KiibtiE'e varmaz mr? Ya (da) Abeke'ye varmaz mr? Sevdifine varsrn diyor!"

(95)

Han goculu

Kantkey,

bu sdzii duyunca a$adr: " Abeke, Kiibiig, haramrn siiyleyeceli siiz bu defil, Manas'tan (dul) kalan kadmm

(100)

duyaca$r sti4 bu

delil.

Manas ttiriim Oldiifiiinde yedi ayl* hdmile idim, yedi aydan (sonra) sekiz ay, bu zamana kadar doluyor.

(105)

Sekiz aydan (sonra) dokuz ay, bu zamana kadar doluyor.

Yantlry bir hz gocupum olursa, atege attp yakanm, saya atrp btrakrtm,

290

Manas Destam

(110)

ondan sonra vannm.

Benim goculum ollan olursa, higbir zaman'evlenmem ! " Bilylece deyip cevap gOnderdi.

Kanrkey'in yamnda

(115)

$orok'un krzrmn Akrlay'rn kiiyii vardr.

Akrlay'a vardr Mengdi Bay Yakup'un siiziinti ona s6yledi. $orok'un krzr Akrlay:

(120) "At dliince saln derisi

vasiyet edilir, alabey tiliince yenge vasiyet edilir. Akrlh do[an Abeke, hiidiik dofan o Ktibiig,

Er Manas'rn kiigtik

erkek kardegi,

(125)

hangisine vanrsrn? Ktibtig'e mi vanrsrn,

Abeke'ye mi vanrsrn?
Sevdiline varsrn!" diyor. $oruk'un krzr Akrlay (90yle) diyor:

(130)

"
(135)

"Qocuklu kadm var olsa, gocu$unu hoqlanarak yetiqtirir, Qocu$u yok ben zavalhnrn.

Akrlh dolan Abeke,

gizlice gelip (stiz) kessin de!"

Kusakalh Mengdi Bay,

Yakup Bay'a vardr,

O'na (qriyle) dedi:
"Han gocufu Karukey,
gdyle cevap gdnderdi:

(140)

Bu Manas'rn iildiiltinde,
yedi aylft hdmileydim. Yedi aydan (sonra) sekiz ay Eimdi dolup geldi. Sekiz aydan (sonra) dokuz ay

(145)

gimdi dolup geldi.

Yantlry bir ktz gocu{um olarsa,

atry yakartm, suya attp btraktnm,

ateEe
ondan sonra vannm.

hof.

Dr. TuncerGULENSOy/

Dl

(150)

Erkek gocuk olursa, Abeke (ile) KObdE kOtiisiine higbir zaman varmam, diyor.

$oruk'un krzr Akllay'rn

evine ben indim.

(155)

inip durup (gdyle) dedim: $oruk'un krzr Akllay, stiziimii iEitip (giiyle) dedi, aklh do[an Abeke'ye,
gizlice gelerek sOz kessin, diyor."

(160)

Bunun stiziinii duyduktan sonra, ahlh dolan Abeke: " Vawsqm varaytml" diye, sdyledi. Alacakaranhk gOkmeye baqladr, gtin battr, karanhk bastr, halk yattr,
akrlh dolan Abeke gimdi ata bindi.

(165)

$orok'un krzr Akrlay

koynuna gelip yattr.

(170)

$oruk'un krzr bunu sOyledi: Han gocu[u Kanrkey, bir erkek gocuk do[uruverse,
gdbek badw kendim keseyim, deyip, kirini kendim y*ayaytm, deyip, bu gocu{un adzma

(175) bir (tutam) pamuk

nkayaytm!

Qocufunu 0ldiiriip koyayrm gtinlerden giin gegti. Han goculu Kanlkey,

on ay gegti[inde,

(180)

altm kapayr, baktr sopayt

Kamkey sahp gevirdi. Qocu$un sesi yiiksek grktr, q<ihreti yer yiiziine gabuk yayrldr. Han gocu[u Kanrkey,

(185)

goculu dolurduktan sonra, $oruk'un krzr Akrlay, kogarak gelip girdi.

" Gtibek badmt kendim keseyim" demig,
"

kirini kendim y*ayaytm", demiq,

N2 |

Manas Destanr

(190)

" gocud,urnu gdriivereyim" demig.

Bagr Diidliit Baybige,

(195)

erkelini diqisini bildirmeyip

ahp kagtr yaylasrna. $oruk'un krzr Akrlay biriniz gocukdo[urmugsunuz,

biriniz gabuk kagrrmrgsrmz,

goculu bana gdstermiyorsunuz." (deyip,)

danhp gekip gitti.

Danhp gitti[inde,

(200) Kanrkey

durup (gttyle) stiyliiyor:

"Sevgili annecifim, erkek mi idi goculunuz, krz mr idi gocu$unuz?" Annesi giirtip (qdyle) dedi:

(205)

"Sevgili Kanrkey
ey mugtuluk, mugtuluk, yeni dolan bu gocuSum, bir erkek oldu bu goculum." O zaman kalkrp Kanrkey (gtiyle dedi:)

(210)

'

"Sevgili, kutsal anam,

bu uykuyu

atallm!

Eik y apmayabm! QocuSa ndbetlege bakaltm!"

Qocula

be

Gece yansrna kadar

(215)

birisi aldr gocufu. Gece yanst gegtilinde, birisi durup aldr. Yaqlandrlrnda Yakup Bay,

Abeke

ile bu KdbiiE,

(220)

tig kiEiyi ntibetgi dikip gitti. Yeni do$an goculu

yann biz iildiirece[iz, diyorlar." Tan alanp attrfmda, giin krzanp grktrfrnda,

(225)

hticum edip geliyor.

Han goculu KanIkey, yeni dofan goculu koynuna koyup ald.

Altmrg yagrndaki anaslnl

Prof. Dr. Tuncer

ciiLENSOY/ D3

(230) Bagdr Dttitltit Baybige'yi

eliyle (tutup) terkisine aldr,

Altt-bay'rn

adasrna

Eimdi girip gitti. Manas'rn iki kiigtik erkek kardegi

(235) Abeke

ile Kiibiig"kiitii kullar,

bulamadr,

qimdi eve girse de

Kantkey'i

geng goculu bulamadr,

'gamgarak'r8o2 ylktr,

(24O)

yrkrp ategte yaktr.

'

re ge8o3'sini kesti,

kesip ateEte yaktr.

Qukurlara dolan egyasrm, onlan ahp gitti.

(245) Ak heybedektparalanm,
onu ahp gitti. Kegiden kalan o!la$, (annesinin) karmnda kalan kesik kulafr, kargrdan kalan bayralr

(250)

Manas'tan kalan armafam, Kanrkey ile Baybige

ahp, orman (iEine) girip gitti. Alarak kagrp gitti (ama)

varacalr halkr yok,

(255)

srlrnacalr da! yok.

O zaman dedin

ki Kanrkey:

"$imdi anne, ne diyorsun? Nereye varacalz anne?

'Okiil ata'mffi, K""r. Bay (var), (260)

Kanm Bay'a varahm! Ete[in elek oldu,

yelek oldu. Kanm Bay'a varmazsak,

Yenin de

biz nereye vannz?"

802. Krrg. gamgarak: Tiindiik'iin altrnda kesigen bir qekilde konan ve obanrn alag iskeletini tamamlayan biikiik delnekler (KS. 1,249). 803.Krg. kerege: Kege evin duvanm tegkil eden afag kafes (KS. II,,l41). 8(X. Krrg. iikiil ata: (diiltinde) Baba yerini tutah kimse (KS. II, 608 itkill < Ar. v ekil).

294

Manas Destanr

(265)

Kanm denen beyin

oturuyor depilen yerine
Eimdi vardikadrnlar.

Oturdulu denen yerine,

kagarak gelip vardrfrnda,

(270)

O gogiip gitmiEtir.

(O'nun) g6giinii4 izinden koEtu(lar). Yolda yiirtiytip gittifinde, *:rzrl renkte, iki yaql* bir buzafr, geliyor(du) ona dolru.

(275) Kanrkey onu yakaladr.

Keseceli brgalr yok,
gakacalr gakmalr yok,
ne yapacafrm bilemedi. Orada a$layrp dururken,

(280) 'Okiil ata'sr Kanm

Bay,

hrzla oraya geliyordu. Kanrkey onu g6rdiiliinde,

Karlm Bay'r tamdrlrnda, yalvararak (gtiyle) dedi:

(285) " Okiil ata'm, sana diyeyim, , Batlr Manas(dr benim) erke$im,
bu diinyadan gdgtiiliinde,

Abeke ile K0b0E, kotii kul

beni alayrm diye geldi.

(290)

Ben ktitiiye varmadrm,

bu kiitiiye vannayrnca;

Abeke (ile) Kiibog,kotiikul,

benim evime geldiler, 'garngarak'rmr ytktt,

(295)

yrkrp atege attr, 'kerege'mi kesti, kesip atege attr.

Kegiden kalan

ofla[r,
kula[r,
bayralr,

(annesinin) karmnda kalan kesik

(300)
i

kargrdan kalan

Manas'tan kalan' armafianr,

alarak, kagrp (sana) veriyorum."
i

t.I

6kiil Ata,Karrm Bay,

Kanrkey'e (Eiiyle) dedi:

I
i
I

li
I t

Prof. Dr. TUnceTGULENSOY I

85

(305)

"Ey Karukey, Kamkey, giizelim! Manas'tan kalan goculunu

ahp kagarak sen gelsen,

evime seni alamam, (sana) oturacak yer bulamam.

(310)

senin bir beyin Manas'tan,

hognut kalmrg gdnliim ondan.

Bu danamr sen tuttun,

danamr sana veremem!"

O*tit

en Kanm Bay

(315)

krzrl (donlu) iki yaghk bir buzalryr

elinden gekip aldr, evine siiriip vardr. Kanrkey geri geldi,

Baybige'ye ulagtr:

(320)

"Kurban oldu[um, kutsahm, ana, Okul Atam Kanm Bay, ana, krzrl renkli, iki yagl* bir buza[ryr, ana,
elimden gekip aldr, ana,

Bay'rn ollu Bakay'ln,

ana, ana,

(325)

sa$

kiirelinin krkrdalr,

oyup bir sahverdi, dediydi, ana,

sol ktirefinin krkrdaSl ana, Sulpu-kor'un baErnda, ana, deve giidtiyor, dediydi, ana,

(330) yiirii, Bakay'a

varallm, ana!" Btitiin gece boyunca yiiriidii, biitiin giin boyunca yiir0dti. Ete[i elek (gibi) oldu, yeni yelek (gibi) oldu. Bay'rn ollu bu Bakay,

(335)

evinden gtkrp geldi.

Bindigi au Ktik-golok,

Kiik4olok'a binmigti Bakay, pek gok deveyi yrlrp varmryu, Bakay.

(340)

Vanp gelen Bakay'r

Kamkey gdriip yiineldi. Kamkey gelip stiyledi: "Seldm vermek bende yok, Bakay, Aleyk$m almak sende yok, Bakay,

296

Manas Destam

(345)

kegiden kalan oflalt, Bakay, (annesinin) karmnda kalan kesik kulafr, Bakay, kargrdan kalan bayralr, Bakay, Manas'tan kalan armalam, Bakay, onlan kagrnp geleyim, Bakay.

(350)

Bay'rn o$u o Bakay,

atrmn bagmr gevirdi, o yerde durdu. Kanlkey'in elinden, goculu gekip aldr,

(355)

yukan do!ru kaldudr, a[rp bir diigtii bu gbcuk.

Aqa$ dofru indhdi, efilip bir diigtii bu gocuk.

(360) ,

Kamkey ile bu Qakan, Bay'rn o$u bu Bakay her iigii de gelip alladr. O zaman (giiyle) dedin Karukey: "Abeke, Kiibtig k6tii kul, hayvanlan' kagka' ya kangtrdr, hayvanlann hesabrm aldr. Parayr kdlrda kaydetti, para hesabrm aldr.

(365)
..

Kanrkey ile bu Qakan,

ikimiz kagrp geldik.

(370) Abeke (ile) KiiboE,kdtiikul,

bagrn olsa 6liimde, mahn olsa talanda, bagmr koyun gibi kesmezsem! Karunl su gibi ddkmezsem!

(375)

Bay'rn ollu sen Bakay, ata,

qimdi gare ne olacak, ata? Ben gimdi ne yapanm, ata?"

i
:

(380)

yakrna gelip duragiir, boto.m, yaytkta cryran yapaytm, botom, ayran gallcalayrp geleyim, botom, atrn eyerini hazrrlayayrm, botom, ondan sonra yolu g6stereyim, botom."

805. Krg. boto: OkEama belirtmek igin kullamlan sdz.

Prof. Dr. TunceTGULENSOY

I 2n

(385)

Han gocu$u

Kanrkey,

yaklagtmp aldr. Yayrkta ayran yaptl, atrn eyerini hazrrladr, eruapm diizdii,

(390)

yol aynmrna ahp geldi. O zaman (g(tyle) dedin Kantkey: "$imdi gire ne olacak, Bakay?

Kara Nogay Camgrgt,

Camgrgt'ya varayrm,

(395)

.
(400)

Camgrg'ya giden yolu, $imdi bana gOstersene, Bakay!" O zunan Gttyle) dedi bu Bakay: "Kara Nogay Camgtrgl, balam,
onun yolunu gtistermem, balam,

Manas ile Camgrrgr, balam,

ikisi de diiEmanhk besleyen kigi idi,

Kara Nogay Camgrgr,
kegiden kalan

ollalr

(annesinin) karmnda olan kesik kulafr,

(405)

o (yavruyu) diiEiirtiip ti'ldiirmez mi? Kendisine nikAh krydrmaz mr? Ondan sonra gdre ne olur? Qamgrqr' run yolunu gdstermem. Oz babacrlrn Kara Han,

(410)

Kara Han'a sen varsan!

Kara Han'rn yolunu gOsteririm." Bu Bakay bunu dedikten sonra, Kara Han'rn yolunu g6sterdikten sonra, han goculu Kanlkey,

(415)

giinler boyu yiiriidii, geceler boyu yiiriidii. O zaman ne kadar giin oldu, o zaman ne kadar gece oldu.

Hazrlayrp verdili azr$r,

(420)

han goculu Kamkey,

anaslna apzlyla veriyor,

balasina gi$neyip veriyor.

Azrk ttikeniverdi.

Yiiriiyiip gelen kocakanmn

298

Manas Destanr

(425)

(430)

(435)

kamr acrkrp gitti, gdzi.i moragp gini. O zaman (gttyle) dedi bu kocakan: "Kendisine kurban olaca$rm Kanrkey, botom, g6z(ti) morrnp gitmigti, botom, gimdi gdre ne olacak, botom, $imdi sa$hlr ne olacak, botom, babacrlm AkEagll, botom, giiriintiyor mu bu yerden, botom?" 0 zaman (g6yle) dedin Kamkey: "Sen birkag gtin dayansan, ana, Eu yerden gabuk (gidersek), ana, altr giin sonra ulagrnz, ana, acele etmezsek annecelim, ana, yedinci giinii ulagrnz, ana."
Han gocupu Kamkey, annesine a$nyla (yemek) verdi,

(440)

gocufuna gi[neyip verdi. $imdi bir yiir0yiiverdi, (gocuk) iki gun a$amaktan trkandr,

(445)

Kanrkey durup a$adr:

"Kurban oldufum, kutsalrm, ana, orada duran Ak TumEuk, ana,

bir zamarilar benim babacrErmrn ^' ..'

x"." Iil J,;;;'ri'ffi

(450)

\i ;;"e"

orada benim (geng) krzh[rmda, boya otu kazdrfirmtz yer idi, o yerin elmalan,

koyu'kagka' inek (donu) gibi,

oranur

er*leri

(455)

(460)

iig yaErndaki koyunun yiireli gibi, o yere bir gitsek mi?" O zaman itoyle) dedi "baybige"w: "Kurban oldulum Kanrkey, botom, benden nesini soruyorsun, botom, bunun yolunu sen bilsen, botom, krlavuzluk et, gidelim, botom!" O yere vardr. Vannca yerlegip kaldr, elmalannr aldl,

i.
t I I

tiir: l) Bag kiiqe; 2) Yayla otlafr 8fr. Krrg. baybige: Birinci kadrn; hatun.
806. Krrg.

E.
Ir
I

hof. Dr. TuncerGULENSOY I Zw

(465)

eriklerini yedi,
trkabasa doydu,

(gerisini) heybesine koydu. Ondan sonra,

yiiriiyiiverdilinde

(470)

babasrmn AkEagrl (adk atr) ona yetigip vardr. Akgagrl'rn tistiinde

Kanlkey'in afabeyi
Solton

Kul

geldi.

(475)

Kagrp gelen Kamkey,

(onunla) kargrlagtr.

A[abeyi Solton Kul

Kanrkey'i tammadr. Apabey'i Solton Kul'u

(480)

kahrolasr Kamkey tammryor.

Kamkey'i giirdtfiinde, Solton Kul bunu sdyltiyor: "Yolcu olsan yol siiylerim,
gezgin olsan

mal stiylerim,

(485)

nereden gelip, nereye gidersin?"

O zaman (giiyle) dedi Kanrkey:

"Ben yolcuyum, yolcuyum, arnca, yolda yiiriiyiip geliyorum, amca,

yolu sorarak vanyorum, amca."

(490) Solton Kul a[asr (gtiyle)

"Bu Talas denilen yerde
gdlgede giizelli{i biiyiiyen,

dedi:

gdnlil ile yi{it olan,

begikte beline kadar

ag* yatan,

(495)

bey ogtu gibi salman,

dodmadanyatrp gupman, dogar do{maz (ayak ilstii) dikilen,

Yakup Bay'rn balasr, geng Manas adh (birisi) var idi,

(500)

sa! mr, esen mi?

Onun hakkrnda bir gey duydum mu?" Onun hakkrnda bir sdz duydu[unda, Kanrkey alabeyini taruyor. Kanrkey (o zaman gdyle) dedi:

300

Manas Destanr

(505) "Ey

alabeyim Solton Kul,

'
(510)

beni taruyor.musun?

Kara Han'mgocufu Kanrkey denen ben miyim?

Solton Kul sen misin? Kaplan (gibi) doSan Er Manas, bu diinyadan gtigtiikten sonra, yere yatmp gtimdiikten sonra,

Abeke (ile) Kobiig kotii kul, ' gamgarak' rmrSo8 ylkmlEtl,

(515)

yrkrp ategte yakmtgtr, ' Kere ge'ri8o9 kesmigti, kesip atege vermigti, kendisine gdre yalanct rezil, Ozbek'e g6re Sart rezil.

(520)

Talas'rn bagrm yangrn almrq,

bu ayalrm sel almrg. Kegiden kalan ollalt, anaslnrn karmnda kalan kesik kula$t,

mrzraktan kalan' c ele k\8lo

'

(525)

Manas'tan kalan 'belek'78rr

alarak kagrp geliyorum." Arka tistii diigtii Kanrkey, bayrhp yatrp kaldt.

Alasr Solton Kul,

(530)

tistiine basrp kaldt. ikisi adamakrlh giiriigiip

6z kardegini buldu, ahp evine geldi. Ahp evine geldifinde,

(535)

altr kanath miikellef ak obayr, Kara Han yaprp verdi. Kanlkey'in goculunu, Kamkey'e vermedi. Kara Han ahp baktr.

808 gamgarak igin bk. 802. 809 kerege igin bk. 803. 810 Krg. gelek: Bayrak. 8ll Krrg. belek: Hediye.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

301

(510)

Kara Han ahp baktrnp, ala donlu hsrak saldtnp inceleme iEin halhnt toplayry, tepeleme hsrak kestirip, biltiln yurdu bir araya toplayrp,

(545)

iilkesine bir ziyafet Eekti.

Kantkey'in

gocu$una

adrru koyuversin deyip, orada toplanan en yaghlara, genglere baktr.

(550)

Geng

yilide baktr,

yilit

gocula baku. Qocuk yeri deqip bakh, admr koyuvermedi. Onlar (higbir) soz siiylemeden durdufunda,

(555) Ak boz atr var olmug.

Asa baston elinde, ak sakalh bir kigi,

Kara Han'rn 6niine, yaklagrp gelip durdu.

(560) Ak sakalh (giiyle) dedi:

"Bu goculun adrm,
toplanan halkrn bilmiyorsa, ben (onun) admt koyuvereyim,

(565)

ver goculunu elime!" Qoculu ahp geldi, kucalrna koyup aldr. O zaman (Eiiyle) dedi ak sakal: "Bel etrafinda dtlniince, bel gibi hnl sd{iit bitsn!

(570)

iglerini dost Tanrr kayrsrn! Ev etrafinda dOniince, ev gibi krzrl sdliit bitsin! Koca Krdlr dost olsun, bem, kegiden kalan oflak, bem,

(575) Manas'tan

kalan kesik kalakgr2,bem, mzraktan kalan bayrak8t3, b"*,

Manas'tan kalan belek,814 b"-,

kara kanh, sebath,

Han

Semetey bu olsun!

812. kesik kulak: Kug. gunak. 813. bayrak Kug. celek. 814. armafan: Krg. belek.

3@.

Manas Destanr

(580)

Btiytik babasmt tildilrsiin!

Kavgacl kesi[ kulak bu olsun! Begikte yatrp kaprgmaya haarlansm! Beg yaErnda oba ya$malasrn! Do$madan yatrp cesurluk taslasrn!

(585)

tine{nden815 diig.ryip grprnsm! On beEinde ok atsrn! On beqine bastr$rnda,

T

gok kalabahk halk toplansrn! Han Semetey bu olsun!

(590)

Ad veren ak sakal,
giizden kayboluverdi

Han Semetey biiyiidii,

kendi ayaklarryla yiiriidii. Kendi ayaklarryla yiiriidiikten sonra,

(595)

altmdan ayk atfi, giimiigten ' giik6'8r6 '!calga'dr8r7

Kara Han'rn gocufii,

Han Semetey olup hizmet etti. Kara Han gibi babasrnr,

(600)' $irkim

Bey davet etti toy verip. Biiyilk, ulu kiqiler ellenip oynadr.

Semetey ile gocuklar,

astk atrp oynadr. Kara Han toy yaprp igtilinde

(605)

akhndan grktr Semetey. Toyu tamamen dalrttrlrnda Semetey'i istedi. Semetey allayarak (giiyle) dedi:

"Ey babam, ay Kara Han,

(610)

bende kcitii ne gdrdiin?

Ay* atry oynadm"

yaya varsam yararh olmaz,

beni ata bindirsen!" O zaman giiyle dedi Kara Han:

815. tiinek: Ahcr kuElarrn oturdufu tiinek. 816. Krg. qiik6: Koyun ya da keginin agrlr. 817. Krrg. kalga-: (agrk oynarken) Biitiin oyunculann vurug aqlklarrnr almak ve oyuna kimin baqlayacalrnr tayin etmek igin onlan da[rtrp atmak (KS. II, 388).

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY/ 303

(615) "Ey

Semetey, biricifim, niye allayrp duruyonun? Seni ata bindireyim, ata bindirip siireyim!" Alnn kagh baktrsts gocuk eyerini Yorga ytiriiy ei iauant eyerleni, Semetev'i bindirdi. "Erksle 'Fi*ar;&2o gibi gdztii Sarr Tasl
Semetey'e arkadaq verdi.

(620) Kara Han ahp eetirdi.

(625) 'QdEdk' gibi gdzlii San Tas, ' goculu yedekleyip aldr.
Semetey durup (giiyle) dedi: * QdEbk qibri Stizlii San Tas, girkin,ETl y u I a r rmt"" koyuver, girkin,

(630)

benim babam o olsa, girkin, kendisiyle almaz mr, girkin? Kara Han babam de$il, girkin." Fulayrp aldr yulan, kopanp al& dizginis23 Hrzla kogup bafrdr, bagrm gevirdi. San Tas gimdi Kara

(635)

erilin

Bay'n

evine doSru vardr.

'QdEdk'gibi giizlU San Tas,

(640)

Kara Han'a ulagtr vanp gelip (gtiyle) dedi:

"Ey hamm, ey Kara Han, goculun ile yok ol! Rrlayarak aldr yulan,

(645)

silkip aldr dizgini,

gidip kaldr o goculun, hrzla kogup bafrrdr,

eri$in baqrm yere dogru e!di,

evine dtindi.i bu gocufun.'

Krg. aytrmag.

3(X

Manas Destam

(650) Kara

Han korkup kaldt. Kara Han at bipdi, vanp evine geldi.

Yiiriiytip giden goculu
yakalasa da olmadr.

(655)

Kara Han'm baybigesi yakalasa da olmadr. Kaz boyunlu Kanun-Can, Ku[u boyunlu Kubul-Can,
yakalasa da olmadr. Dayrsr824 Solton Kul, yakalasa da olmadr. Han goculu Kanrkey o zaman gelip yakaladt.

(660)

Yakalasa da Kanrkey,

(665) Semetey

kesik kulak bunu sdyliiyor:

"Han gocu$u Kanrkey, dotol825

Kibirden uzak dur, dolo! Ben halkrmr dzledim, dolo! Ben iilkemi tidedim, dolo!

(670) '

Benim biiytik babacr[rm Yakup Bay, dolo, tiz biiyiik babacrfrm Manas Han,dolo, Abeke, Kiibiig iki amcam, dolo, ben halkrma varacaErm, dolo,

biiytik

babam rn uk

jiiriik

otr826,

(675)

ahp bir bineyim, dolo, biiyiik babamm ak savag gdmlegirisn,dolo,

ahverip bir giyeyim, dolo,

ben halkrma varaca[tm, dolo, ben yurduma varacaltm, dolo!"

(680)

O zaman (Eityle) dedin Kanrkey:

"sevgili Semetey, botom,

'

B o rtko'828 rr;y"tin UaEnnda, botom

'

gvtmtal'Lzn

ruy

onsrrtrnda, botom,

sen nasrl vanrsrn, botom? 824. dayr Krg. tay ake. 825. Krg. dolo: Hamm, kadrn. 826. yiiriik at: Krrg. tulpar. 827. sava5 giimleSi (srk ipekten yaprlrr): Krrg. olpok. 828. Kug. bortko: GttEiisteki yumugak tiiy. 829. Krg. grrrmtal: Yeni dolan yavrunun viicudundaki tiiy; civcivlerin teleEi (KS.I, 272).

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

305

(685)

Han gocufu Kanrkey

Kara Han'a
'

vardr.

B o s o g o'ht83o boz gadrra

do!ruca vanp girdi,

Kara Han'a (fiiyle) (690) "Kegiden kalan bu oflak,

babasr

dedi:

anne tarafindan kalan bu kesik kara kanh, sebath,

.

kulak,

Han Semetey, bir tanem, halkrru bilip kahyor,

(695)

yurdunubilipkahyor.

Ak ytiriik atmr soruyorum, ak savaE giimle[ini soruyorum,

ben hal*:rma varacalrm, diyor, ben yurduma ulagacalrm, diyor."

(700)

Kara Han balasr

ak yiiriik afinr verdi,

ak savaE giimlefini verdi.

Han gocufu

Kanlkey,

(onlan) ahp getirip (Semetey'e) verdi.

(705)
,

Semetey yemek

yedi,
"832,

o gece konakladr. Sabahleyin yola grktr.

'

K i)nEi)tilk' ten83r' tiigg iiliik'

yamna ahp geldi

Kanrkey.

(710)

Han gocufu Kamkey, Semetey'e (gtiyle) dedi: "Bu Talas'rn iginde

Sulpu-Kor'un bagrnda
deve
gijrdid;p

duruyor,

(715)

Bay'rn ollu Bakay var,

O Bakay'a seldm siiyle!

Alnndan

^iral,833 mendil armafan giinderiyorum Bikay'a, ey balam, ey Semetey

iElemeti

830. Krg. bosogo: Kapr gergevesi, egik. 831. Krg. kiingiiliik Bir giiniin uzunlufu. 832. Krrg. tiiggfliik: Sabahtan tifleye kadar ytir0mekle ketedilecek mesafe. 833. Krg. ketegin: Bag Ortiisii, iqlemeli mendil.

306

Manas Destanr

(720)

Bakay'm sijziinden gftmaYm! Bakay'm sOziinii dinlemeniz gok iyi olur!"

Kanrkey evb dOndti, Semetey grkrp gitti.' Geceler boyunca yiiriidii,

(725)

giinler boyunca yiiriidii. Gidip vanp yattrlar.

Talas'tn bagrnda Ug Kogoy'a

elilerek girip vardt.
Bu Talas'm iginde,

(730)

Sulpu-Kor'unbaqmda, Bay'rn ollu Bakay Han

deve giidiip duruyor.

Bu Bakay'r gtirdiiliinde, Semetey durup (96yle) dedi:

(735)

"Esseldmdan seldmiinaleykiim Ak sakal ata"

,
(740).

"Aleykiimselim geng gocuk, balam! Nereden grkrp geliyorsun, balam?" "Balam suyun bagrndan, ata,

"

Kara Han'rn ilinden,

ata,

Oradan grkrp geliyorum, ata."" tt "O Kara Han'dan sen grktrysan, balam, Kara Han'rn krzr, balam, Kanrkey denilen biri vardr, balam, ondan bir Eey bildin mi balam.""

(745) Semetey

durup (Etiyle) dedi:

"Onun hakkrnda bir qey bilmedim, Han goculu Kantkey, Kamkey denen kadrmmz alnn iglemeli mendil,

(750)

mendil vermig armafan,

Manas'rn ollu Semetey,

Bakay'r ahp geliyorum."

Bay'm ollu Bakay Han

kucaklaytp, yamna sarkrp yr$rldr:

(755)

"Sevgili Semetey, botom,

deve anast, sevgili digi deve, botom,

ahp gelip bofazlayayrm, botom"

Deve anasr, sevgili digi deveyi,

Prof. Dr. TunceTGULENSOY

(760)

'

ahp geldi bu Bakay. Tannsrmn yolunda, ahp gelip bolazladr. O zaman (lttyle) dedin Bakay Han:

"Manas'ln

ollu

Semetey, botom,
kttttiye, botom,

(765) Abeke (ile) Kiibiig

ben siiriip giderim, botom, bu yerde durup bekle, botom, ben varayrm yalnrzca, botom."

Manas'rn o$lu Semetey,

(770)

o yerde kaldr.

Bay'rn oflu bu Bakay,

buradan sahp vardr,

Yakup Bay'a geldi: "A mtijde, mtijde, Yakup, -

(775)

gidenin gelmig, Yakup,

gedilin dolmug, Yakup, bu Manas'rn gocu[u, Yakup,

dOndf geldi evine, Yakup, a mtijde, miijde, Yakup,

(780)

Han Semetey gelmiE, Yakup!" Yakup Bay durup sordu: * Nerede duruyor bu gocuk? Alm gelin gocugul" Bay'rn ollu bu Bakay,
kaprya grktr,

(785)

dinleyip durdu. Evin iginde Yakup,

Abeke (ve) Kiibiig iigii

sohbet edip siiylegti.

(790)

Yakup Bay o$luna:

"Ak heybedeki a{ulan,

onu buraya getiriniz. Porselen fincamn dibine, a$uyu srvayrp siiriiniiz.

(795)

Bu Manas'rn goculu

Semetey'i tildiiriin,
yanan ategini siindiiriin !"
Kaprda duran bu

Bakay

bu siizii duydu.

308

Manas Destaru

(800)

Duyup (atrm) stiriiverdi,

Semetey'e vprdt:

"sevgili Senietey, botom, Yakup Bay'a sen varsan, botom, arah saktn igmeyin, botom,

(805)

porselenfincan dibine, botom,

Yakup Bay biiyiik baban, botom, afu srvayacak oldu, botom, seni iildiirecek oldu, botom!"
Semetey ata bindi,

(810)

Yakup'a (doEru) siiriiverdi. Yakup Bay'rn evine ulagrp geldi, girdi: "Esseldmiinaleykiim Yakup Bay, ata!"

"Aleykiimseldm Semetey, botom!"

(815)

Ulu atasr Yakup Bay, kara giice hrgkrra hrgkna alladt.

Allaytp allayrp durdufunda,

taE

piydleyekoydu,

Semetey'e sundu.

(820)

Manas'm oflu Semetey

bu elinden aldr,

Yakup Bay'a ikram etti. Yakup Bay (piytleyi) altp igmedi.

(825)

O zaman (*tyle) dedin Semetey: "Senin igmedilin arakr, Yakup,

ben igecek miyim, Yakup? bu arakr igmeyecefim, Yakup,

ite gdttiriip verecelim, Yakup!"

(830)

(Arakryr) ite gtitiiriip verdi.

Gdzii, kuyrulu morarmr$ biiyiik erkek it, kaprdan girip geldi, arakryr koklayrp igti.

(igtikten sonra) dOrt aya[rnr gtikyiiziine

(835)

dikerek iiliip kaldr. Oradan kalktr Semetey, altm talrrrn iistiinde oturan Yakup Bay'r diiqtinden gelip tepti.

Prof. Dr. TunceTGULENSOY/ 309

(840)

Biiyiikbabasr Yakup bay, arka iistii (dUgup) gitti. O zaman (qiiyle) dedi Semetey: *Yilrii Bakay Ata, Abeke'ye gideliml"

(845)

O zaman cevap verdi Bakay:

" Seugili Semetey, botom,

atmtn bagrnr buradur, (sen) bu yerde duradur.

Ben Abeke (ve) Kiibtig'e

(850)

ikisine vanp geleyim!" Han goculu Semetey,

atrmn baErm burda, o yerde durdu. Bay'rn ollu bu Bakay

(855)

siirdii, Abeke'ye vardr:

ata binip

"Gidenim gelip kalmrgtrr, mrzraktan kalan bayrapt,

(360) Manas'tan

kalan belerti,834 kegiden kalan o$lagt, __

kursakta kalan' guna$r'6J)

Han Semetey bir tanem, qimdi ulagrp geldi."

(865)

'

Akrlsrz dolan Ktib0g'ii, - 836., ash nn{t"-" ile Bakay'm bagma vurarak yardr.

Akilh dolan Abeke, kdtil sdz sdyleme." deyip,

(870)

'krl torko'yuB7 giydirdi. Bay'rn ollu bu Bakay dttntp (ahnt siiriiverdi.

"Sevgili Semetey, botom, akilsrz dolan KiibtiE'ti, botom,

(875)

budakh srnt ile vurdu, bu gidigatr sriyleme deyip, akrlh dolan Abeke ' hl torko' yu 6rttindti." O zaman (giiyle) dedin Semetey:

834. Kue. belek: ArmaEan. hedive. 835. KrE. qunak: KesiFfritat; kiuhksrz. 836. askisinEr: Krs. ala bakin. 837. Krg. krl-torko-: Bir tiir ipekli kumag.

310

Manas Destanr

(880) "Bay'rn

tek oflu sen Bakay, ake, senin bagma Bakay, ake, budakh snk ile vurduysa, onlann bagmt ben, Bakay,
'

Ak albars' ile iyilegtiririm!"

(885)

Bu Bakay ile Semetey, Simdi siiriip vardr. Oradan vanp Semetey,

eve geldi$inde girip sel6m verdi:

(890)

"Esseldmdan selimiin aleykiim,

Abeke (ve) Ktibiig, iki a[am!"

"Aleykiimden aleykiimselAm, Han Manas'rn goculu,

Han

Semetey, botom!"

(8i5)

Girip gelip oturdu.

Abeke (ile) bu KiibtiE

arakryr verdi.

Hepsini igip doydu. Abeke (ile) KdbdE, kiitii kul,

(900)

'

arakr (igip) sarhoE oldu, (yere) y[tltp kal&. Bakay grkrp geldi, Han Semetey'e sdyledi: "Sevgili Semetey, botom,
beybabamn 'ak olpok'u\38, botorn, orada duran (o) olacak, botom, [tin bagr genig olan] strh Modol eyeri, botom,

(905)

Manas'rn eyeri (o) olacak, botom,

beybabamn boz kesesi, botom,

(910) '

orada duran (o) olacak, botom, beybabamn ak lnnler i, botom, orada duran (o) olacak, botom,

beybabamn' Tay839

Buu*/'um,

botom,

bu 'cele'nin84l bagrndu, botom,

838. IQrg. ak olpok: Srk ipeklen yaprlan ve savaf gtimle[i yerini tutan giyim. 839. Krg. tay: iki yagrna basan tay. 840. buurul: Kang* krr (at donu). 841 . Krg. cele: Uglan iki kazrla ba$anarak gerilen, taylan ve buzalrlan ballamak igin hizmet
eden ip (KS.

I,

199).

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

3l

(915)

biiyiikbabamn Ak Kula'sma, kiigiik goro Tas Maymat o bakryor." Bakay bunu dedikten sonra, kalkrp geldi Semetey.

(920)

Dedilini vanp aldq

geri bakrp siirdii.

Tay Buural'a binip aldr, Ak Tulpar'r yedeline aldr: "Bay'ln ollu Bakay Han,

(925)

Sa! ve selimet olup dur!

Ozlemeden mutlu bakrp dur!

Sa!-esen Bakay, mesut Semetey gimdi siirdti, giin boyunca siirdii,

ol!"

(930)

gece boyunca siirdii, Kanrkey'e vardr:

"Biiyiikbabamn (atr) Tay Buurul'u, Tay Buurul'u bana verdi.

Yarayacak biitiln techizatmt,

(935) Abeke (ile) Kiib0g iki alam

bu babanrn vasiyeti deyip onlann hepsiii o verdi.

Biiytikbabanrn (atr) Ak Kula, kiigiik go'ro Tas Maymat

(940)

yeni kazanr tez kaynat, en iyi erke[e baktmyor, geri geldi$inde al! dedi.
Ben halkrma gidecefim, anam,

ben yurduma gidece$im, anam."

(945)

Han gocupu Kanrkey, ollunun s6zti bitti, Kara Han'a sOyledi.

Kamkey'in babasr
alumE deveye akga yiikleyip,

(950)

yetmig deveye geyiz yiidr-leyip,

alfi kansth m[ikellef beyaz oba,

onu kurup verdi. Kanrkey ile ba' galan'842, Manas'rn o$lu Semetey
842. Krg. gakan: Kiiqiik (KS.I,245).

312

Manas Destanr

(955)

grlgtip gelip vardr.

Yakup Hanll
Qiiy'iin

varmadr,

bagrndan diindii,

Bakay'rn yattrlr yerine,

vanp gelip indi.

(960)

Han goculu Kamkey,

(965)

aldandrlrm bildi. Bakay'a durup (giiyle) dedi: "Sa! seldmet aldun mu, Bakay? Hasret gekmeden mutluluk siirdiin mii, Bakay, sa! sAlim oldun mu, Bakay, camn srkrlmadan sdlimen siirdtin mii, Bakay, sevgili adrndan, Bakay, sevdi[im Oziinden, Bakay, kegiden kalan o!la!rm, Bakay,

.
(970)

kursakta kalan,gunak'rm, Bakay, tath sdzlerle avufarak geldi, Bakay." O yerden giigtti.

Manas'm han karargdhl kurdu[u yerine Manas'rn ollu Semetey gadmm dikip kurdu.
U9 dtirt giin otmug idi.

(980)

Kendiyerindedurdulu ' tiful' i843 alttn tufigeliyor.

'AIu onbin'liliH miifreze geliyor,

dalgalanan

tuf geliyor, 'yedi onbin'lik miifreze geliyor.

(985) Abeke (ile)

KdbitO k6rii kul, miifrezeyi kurup toplamrg,

Manas'rn ollu Semetey,i

onu alayrm deyip gelmig. Han Semetey geng gocuk,

(990)

Tay Buurul'a biniyor. Tay Buurul denen (at) aksadr.

Han balasr Kanlkey,
evden grkrp aldr.

Tay Buurul'un, bindi$i atm

843. hilil: Krg. aygrk. 844. alu on bin: Krg. altr san.

Prof. Dr. TuncerG'ULENSAY

313

(995)

tin ayalrm biikiip baktr. Manas Han'rn brdyi*.' tiindiik'

bnyitk' t iind iik' irnus p e r E i n g iv i s iM bacalrna girip gitmigti,

, u7.. umbtz-' ile gekip aldr.

" AnnecikW, bu nedir?

(1000) O zaman (s6vle) dedin Semetey:

"

'Qarngarak'r*849

yrktrlr

yer,

yrkrp, ateqtg_yaktllr yer,

' Kerege'ni65u kestili yer

(1005) kesip ategte yaktr$r yer. biiyij&-' tiindiik' ten' lcadoo' kalan yer, Manas Han'rn rildiiEii yer, ceyldn vurdufiu '^oyll'851 yrr, 'Ii*on'852 virdu[u kutlu yer, (1010) Kanrkey'in hayal meyal gOrtindiilii yer, Qakan'm azap gektili yer, Semetey'in dkstiz kaldrll yer."
Kamkey bunu sdyledi[inde,

'Kak Telki'ye atlayrp bindi:

(1015) "Han Semetey ollumu sava$a yalmz grkarmayaylm. Kendim bir tarafrndan girip giiglii bir vuru$ yapayrm!" dedi. Semetey'in goculu

(1020) annesini attan kaldrdr,

'kerege'ye balladr.

Kiigiiliip duran biiyiikanne,

g0ziip giinderir, salar diye

biiyiikannesi Qakan'r

(1025) onu da ba$ayrp koydu. Manas'rn ollu Semetey,

gimdi savaga grktr, hepsini daE gibi yrfdr.
Elbiselerini ev gibi yrfdr.
845.

77

846. Krrg. kadoo: Pergin givisi. M?. KrrE. iskek: Crm6rz.' 848. KlrE. eneke: Annecik. 849 cam"sark icin bk.802. 850.kere=ee iciri bk. 803. 851. Kus.-ma'Yluu : YaEh. 852. Krr!. kur'an: VahgT bir hayvan adr.

llrg. tiindiik: Ofu'nn, ral'lann tf.

tist uglanyla tutulan, yukandaki ahgap dairesi (KS. II,

314

Manas Destam

(1030) Abeke (ile) KiibiiE ktifiisiinti,

onlan yakalayrp aldr.

Biiyiik babasr Yakup Bay,

onu yakalayrp aldr.

Sulpu-Kord'un igine, (1035) srk ormarun igine,

tigiinii de getidp koydu. Eve gelip indi,
eve adam gOnderdi:

"Kanlkey ile Qakan'r (1040) 'kerege'den gtiztp al!" . Han gocufu Kanlkey
ak hangeri aldr,

ahp gelip kogturdu. Bu ormamn igine,

(1045) Abeke (ile) KiibtiE'e vardr: "Abeke (ile) Koboq kdtii kul,
Tdr0miin yemelini versene!
Bagrmdan haram diiqsene! Tdrti'miin yemelini versene!

(1050) Araka adam koysana! Peygamberin hrzla yiiriidiilii yolu Yakup'un tek oflunun, Manas'r kargrlayan eli bu,
dokunmayayrm dese, yapsana!
(

bu,

1055)' Qamgarak' rmr yrkmrEsrn, yllcp ate$te yakmlgsln,

'kerege'mi kesmigsin,
kesip ategte yakmrEsrn!" Elini el gibi kesti,

(1060) bacafrnr but gibi kesti. Abeke (ile) Kiibtig kdtiikullan, bir tildiirtp brraktr. Altmrgrndaki Qakan'rn, Yakup Bay'rn bagma (1065) bir oturup aldr: "Bir ete$imi yel agtr, Yakup, bir etefimi sen agtrn, Yakup,
hangi yerimi sen k0tti buldun, Yakup, benim bir ollum Manas Han, Yakup,

t,rof. Dr. Tuncer GULENSOY/ 315

(1070) o cehenneme gdnderecek mi, Yakup Abeke (ile) KiibtiE kiittiyii, Yakup, Cennete diirtiip gOnderecek mi, Yakup,
elini koyun gibi kesti, diyor, baca[rm but gibi kesti, diyor,

(1075) "$imdi gtilsiim soludu, deyip, ben Allah'a rAzryrm." Bir ig gekip koydu, demig, "Ben Allah'ardzryrm."
**d3

(ALTTNCT BOLUMUN SONU)

VII. BOLUM

SEMETEY

(l) (5)

O Semetey 'yaE'oldu,

oakrldan boE oldu. Dolmadan yatrp'tuyladl853, tiinele konmayrp oynadr.

Oniigiinde ok attr, Onbeginde diiqman yendi, Han babasmdan kalan, krk goroya baE oldu.

(10)

At semirip giiz oldu, er semirip 'tiiz'854oldu: "Atla ahm, kogalm!

Ozleyip san$rna binelim! Srgrayrp savag atrna binelim! Altrn-emel ile Kiiriink0y

(15)

Qorom onlan gtiren var mr?

- onlan giiren var mr?

$emey Kala,

Kuil

Yar,

Kiiygiin tokuy, Ku-sere,

(20)

onlan gdren var mr? Tag mezar gibi kabiri

onu g0ren var mr?

TaE-aklr'm kuru tarla,

onu giiren var mr?

(25)

Bugiinkii giin iyi gtin, zurnagahp iittiirtin, gorom! 'Kerney' gererek galm, gorom!
Ak g adr r toplaym, gorom! Ak Borglk'a yiikleyin, gorom! G dk E a&r r toplayrn, gorom !

(30)

Gtik Borg*'ayiikleyin,qorom,
altmq geng krsrak, bir aygrra, gorom, hayvan yeri hazrlayrp siiriin, gorom, Ona goro (giiyle) dedi: "Sevgili ay rgrfrm, t6rdm,

853. Krg. tuyla-: Srgramak, kr9 atrnak. 854. Kug. tiiz: Do!ru, diizenli.

318

Manas Destanr

(35)

eskiden baban Manas'lnzamanlnda, tiiriim, Ozleyip' sargil' a binmigiz, ttirtim,

Kanggay'dan yrlkr almrgrz, tiiriim,

giivercin gibi bahadrlar yafmalayrp

gtinliimiizii

basmrqrz,

(40)

saksa[an gibi bahadrlar yalmalaytp kederimizi dafttmtEtz. Yorga atr rahvan salmrqrz, kargagayr ig yapm4tz, azr diqlerini gtcrdahp, tdrOm,

(45)

bry*lannt sivriltip,

ttirOm,

bahadrrlan iildiirecefiz, tdnim,

uygun olur, akrlhca olur, ttirdm,

gimdi (atlan) yiikleyelim, (diiqman ardrnda) kogaltm, tOrdm."

(50)

Orada duran krrk goro toplamp grktr evinden.

Birbirine siiylegip (giiyle dediler):

"Ak Baltar ollu

insandan daha

Qubak'tm,

iyi yakrn dostum.

(55) Btirii'ntinollu Btiriig'iim, . atrm aksak yiiriidiilii zaman

sallam nal takrverenim.

Ttilgdgii ile Tiiliik'tim,

'Qft'a|ag'rm biitiin

gorolara taksim edenim.

(60)

Krkkigininbaqr Krrgrn Qal,

yatan koyunu uYandrrmaz.

Tath dilli Acrbay, dniimiiz altmrg (kigiye) bedeliz,

arkamrz altmrq (kigiYe) bedeliz.

(65)

Altmrga grkrncaya kadar, babasr Manas'rn attnt eYerledik. Yetmiqe grkmcaya kadar, O[ulu Semetey'in atmr eyerledik.
Saldrrganla ddnmeyen,

(70)

dtiniip cevabrm sdylemeyen,

l<ara lcanh, gdk

bitli

kesik kulak bu Semetey. Gegidi ytiksekteki daflara, bizi siiriip gtitiiriip iildiiriir.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY / 319

(75)

YaEhhk gattrlrnda, yel gibi gegtifinde, cogkun akan sulara siiriip gtitiirerek iildtiriir. Oliim atma binelim,

yilitlik

(80)

kefen bezine grrelim,

iizlemle' sargil' abinelim, Sargtr'a sefere glk4lqr, Srgrayrp 'yiirilk at'aur) binelim gizlenerek sefere siirelim!"

(85)

Krk

goro gimdi (at) siirdii,

bagak

hlgtft gibi mtzraklan dalgalandrnp,

yedi giin oldu, Semetey'e haber geldi:

"Giimiig sikke (ile) kiirkleri sagtr,

(90)

babamdan miras kalan, krrk gorom Eimdi kagtr. Babamdan kalan mirasm attan gtinlii kaldr mr? giyimden giinlii kaldr mr?

(95)

Ey Kanrkey anacrlrm, gimdi sana diinmeyecefim,

mirasmdan aynlmayaca$rm, ahp gelen Tay Buurul

(100)

Onu yolundan gevirmeyecqEim."

E t b i s e I e r i ni dii liiml ey ip6t o

kagarak giden krk goroyu Semetey gimdi kovaladr. Kagrp vardrlr yolunda

(105)

Manas'rn ollu Semetey,

gimdi yetigerek vardr.

O zaman (l6yle) dedi Semetey:

"AleykiimselAm
ak sakalh

(ll0)

krk goro hepinize, Krgm Qal, yaqhm,

tagtan akan bulafrm, bir Tann'dan yaratrlmrqrm,

Almambet'im, yakrn dostum, atmrn bangmr buradur. dniindeki yere duradur.

855. Krg. buudan : Yi,iriik at. 856. elbiselerini diifmeleyip: Krrg.

tulu boyun topgulap.

320

Manas Destam

(115)

Attan giinliin kaldr mr gorom?

Kiirkten gitnlii! kaldr mr gorom?

Agtan gOnliin kaldr mr gorom? Anne oluP iilreten, gorom, baba olup btiYiiten, gorom,

(120)

ben babadan'ya$'857 kaldrm, gorom, ben akrldan boE kaldm,gorom,

Ug-Kogoy ile Talas't, kumar oynayarak utmuguz,

altmrg kunduz (ile) bin gilmliE sitfteyi858

(125) Arka'dan

altp Yutmuguz, kumar oynayarak utrnuEuz, yetmiE kunduz (ile) bin giimiiq sikkeyi,

Cerken'den altP Yutmuguz, agalrst Talas, Yukansr TaEken,

(130)

frkir deliEtirip YatmrErz,

dur gorom, duradur! atrmn bagrm buradur! bir yana elilmeden siiriiP Qoronun dniine do$ru

git!"

(135)

Han SemeteY saldr. Tam tiniine geldilinde, durup kaldt Semetey, attan inip kaldr. Tay Buurul gibi yiiriik on85e
peginden gekti. Durmadt gorolar,

(140)

siiriip giderek kaldt. Semetey atrna bindi, krk goroya ba$rdt:

(145)

"Dur gorom, durunuz!

Sevgili'

koy

gdgk6',gorom,

saksa$an gibi gevik,gorom,

an diglerini grcudatrp
at tiliimiine u dra yasrn,

857. Krrg. yaE: Geng. 858. Krg. cambr: Giimiiq sikke. 859. Krrg. kiiliik: Ytirtik at.

hof. Dr. Tuncer GULENSOY /

321

(150)

btytHannt dikry, er dlilrniine u[rayasn! Dur gorom, durunuz!

Annecilim gibi Kanrkey,

(155) 'tipti' gorcm senden

aynlmayayrm!" Krrk Eoro ata bindi, krrk qoro (at) striip gitti. Attan indi Semetey,

boynuna mendilini ba$adr.

(160)

Bagmr riiqvet verdi, gorolar g6ziinii gevirmedi.

Han goculu Semetey tifkelendi durdu.

(165)

Ata bindi srgrayrp,

' '

Karagay' n86o

y""-"rr,ffi

Q e gedek'm862

kry-"r,,863

balta& Eelik, ucu keskin,

kdknar mrzradr yere devirdi,

(170)

'dtigman kagtr!' diye bairrdr, Manas gibi' uraan'ge galrrdr,

Semetey gibi bafrdr, krk goroyu kagudr

'Ay balka'Ks ile vurdu.

(175)

O zaman kagan goronun,

arka boynunu knp saldr, azr diglerini grcrdatrp

at dliimiine gel&. Bryrklannr diklegtirip,

(180)

er tiliimiine geldi.

Semetey krrk gorosunu krdr,

giysilerini yalmalayrp aldr, atrm siiriip aldr. Semetey eve geldi.

860. Krg. karagay: Ktiknar. 861 . yarma: Yararak kopanlmrg (uzun) grra. 862. Krg. gegedek: Kdknar dah. 863. kryma: Qarprk kesilmiq. 864. Krg. uraan ga!rr-: SavaE narasr atmak. 865. Krg. ay balka: Topuz.

32 I Manas

Destant

(185) Act Bay'm

kadrnt

hAmile kalmrg*'

Almambet'in kadrm

(190)

himile kalmq. Manas'rn oflu SemeteY, attan yere indifinde iki kadrn dolurdu.
Bir gocuk kiil avuglayry doddu, bir gocuk kan avuglaytp doddu. Sevincinden Semetey

(195)

o zaman durup (96yle) dedi: "Babadan altr tane olmadtm, her yalmzhk baqrmda. Allahu Taal6 Kudret, Yalmz neden yarattrn baqrmr?
Anadan ikiz olmadrm, her yalnrzhk bagrmda, yalnz neden yarattm baErmr? Neden almadrn yaElml?

(200)

Yalmzh$rm yiiztinden

(205)

asil atllr-866^tgpladrm, at topladtm, yiiri)katel gibisi olmadr. Yalmzhfrn yiiztinden, yilit topladrm, er topladrm, bir kardeg gibisi olmadr,
bir en biiyiik arzum uludur

(210)

Tanrr'ya."

Alru yilduh aktmah geng ktsrak kesti, gevredeki hallam topladr; benekli hsrak kesti, imece igin halkrm topladr.

(215) 'Qeg' tepesi gibi et yt[dt,

Isstk-Kiil
Kanrkey'i
gsbi

et suyu yapn.

yamna altp, emgegniemdirip aldr. Yeni do[an bu iki bala ile

(220)

siitl<arde$ olup alayrm deyip, halkrna ziyAfet qekti. Qocuga ad koydurayrm deyip, halkrm bir araya getirdi. Kill avuglayry do lan gocl.tla

866. asil at: Krs. arsrmak. 867. yiiriik at: Krg. Fuudan.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

323

(225) 'Kiil

Qoro' (adrm) koydu. Kan avug layry do ! an grcula 'Kan Qoro' (adrn0 koydu. ikisi de altr gtnde baba deyip, ikisi de iki gtinde anne deyip,

(230)

kuru daldan yay yaptt, 'giy' otundan ok yapfi. kak eden kargakoymadr, kuk e.den kuzgun koymadl Ergenlik gafrna erdifinde, at yelesini gekip biiyiida.

(235)

Daviyr ikisi davAladr,

diiqmam ikisi kovaladr.

itisi

1oe; batv

g*tt.

Han Manas'rn goculu,

(240)

Semetey gibi kesik kulalr,

evde yatrp beyoldu

halkrm yiinetip han oldu.

Melekli camnda, birlikte durdu bu goro.

(245)

Nez6ketlicanrnda,
aynlmayrp durdu bu goro.

Beli dOniiverince,
bel gibi hzrl sddilt bitrni$, verilecek zamanl geldifinde,

(250)

verici Tann ydr olmug. Hergeyi gok verince, tepe gibi krzrl siiliit bitrni$, Yardrm vakti geldilinde, yardrmcr Tanrl yir olmuq.
Han gocufu

(255)

Semetey

evde oturdu dzleyip. Qorolar durup siiyledi: "Sevgili kesik kuladm, niye dzleyip oturdun?

Q60D

akhna ne dtigtii? Bir gey mi bildin"!" O zaman (Edyle) dedin Semetey:

!'Sevgili Kan Qoro,

beri gelsene yamma!

324

Manas Destanr

(265)

Canrm, sevgilim Kiil Qoro, beri gelsene ydnrma!

Da! kogu86 yakalayrp aldlgrnda,

kulalrm kesip

saldtltnda,

gdk gubuklu tiifek aldrpnda

(270)

o zaman duyup kalmqtrm, Akrn'rn86e lozr Ay Qtiriik (bir) kadrndan usta imig, koyg7o (igine) g*maz nazh imig,

Akn'rn krzr Ay Qdrdk'iin

(275)

kumazhlr87l var imiq, dnceden gdriig yetenegfT2 var imig. SdnmilS ateEi yeniden tututturur, Akrn'rn krzr Ay Qtiriik
6len cant dirilttr.

(280) Kiikgii'niin

o$lu Umiitiiy,

Ay Qiiriik'iin

giiveyi,

'Terazi yildtzr' grktrlrnda

(285)

Eafak sdkfipiinde8?3, Qoro, birin2 Ktik Qebig'ebininiz! Qoro, biriniz Kiik Btirti'ye bininiz!

Tay Buurul gibi yiiriik

bana ahp veriniz!

atr

Akrn'a dolru siirece[im, Akrn Han'a varaca[rm,

(290) Akn'rnkra Ay qdriik'ii,

ya elim ile alaca[rm, ya diigmanhk ile alacafrm!"
T erazi

yldrzr

grkfl frnda,

gafak sriktiiliinde

(295) Kiil Qoro ile Kan Qoro

evden grkp geldi.

Birisi Kiik Btirii'stine bindi, birisi Kiik Qebig'ine bindi. Tay Buurul gibi ytiriik ah
868. dag kogu: Kng. argunak. 869. Krg. akrn: g6ir.
870. ktiy:

Krg. ayrl.

871. kumazl*: Krrg. kekselik. 872. (harikulide bir tarzda) dnceden gdriiq yetenefi: Krg. keret. &73. gafak siiktiifiinde: Krrg. taff sararrp atkanda.

hof. Dr. TuncerGULENSOy

325

(300)

yedefine alarak gelmig, ata binip aldr.

Han Semetey kesik kula$r

Akrn'a do!ru siirdii, Akrn Han'a vardr,

(305)

yabancr devlete ulaqh. Alacakaranhk girip, giin batrnca, tath dilli, girin stizlti

iyi dolan Kiil Qoro, onu galndr Semetey:

(310)

"Gtin rylr Kiil Qoro'm, ata binip alakoy. Alacakaranhk girip, gtn batlnca, halkrn hepsi dinlenmeye yatrnca,
halkm arasma varakoy, gorom!

(315) Alan'nkrzr Ay Qiir0k,

otuz km ref6katgr ahp, krk yiliti baEgr ahp, Akrn'rn krzr Ay Qiiriik, oyunda baga gegendir,

(320)

alaca vanp kalandrr. Veresi giyimini bele kadar agrp, peri garpmrg gibi (bir parga) sahmp, o' * ' lekk)rti' gibi titreyip
'

kiigiibiit' gibi baEmp

(325) Ay Qtir0k bir oyunda

Ay Q6r0k'e varakoy,

siirendir. Ata binip alakoy, gorom! Ay Qiirtik'e dofru salakoy, gorom!

gorom!

Sametey kesik kulak geldi deyip

(330)

Ay Qiirdk'tin kulalrna salakoy, gorom!"

iyi dofan Kiil Qoro

ata binip aldr,

Akrn'a do!ru saldr.

Alacakaranhk girip, giin batmca,

(335)

Akrn'a vardr.

Halkn hepsi dinlenmeye yafinca, .' Ay Qiir0k'e vardr. E$encede olan Ay Qtiriik, ' kituldrii' gibi tireyip
874. Krg.

ktd0rii: Tilkiden bir parga btiyiik

olan bir yabani hayvan.

326

Manas Destam

(340)

'kilgilbfit' gibi ba$nyordu.

O zaman geldin

Kiil

Qoro.

Semetey

ke'sik kulak geldi deYiP, grkrP geldi,

kulalrna s6yledi.

Ay Qtiriik

(345) Semetey

kesik kulak aldr. Atrnt evine do!ru siirdii,

o evine vardr. Vanp yatrp kaldt.

Kiil Qoro

ile Kan Qoro,

(350)

atr yedele aldt,

yrlkrya do!ru saldr, ikisi de yrlkrya vardr. Orada duran yrlkrYt bir araya toplayrverdi.

(355)

ikisi birbirine

damgtr.

'"Sevgili Kan Qoro,

O zaman dedin ki

Kiil

Qoro:

ata siivari takrmrm salmtqz ' eyer kakn'875 olmuguz.

(360) Kiik

Qebig'e bineyim!
6,

Y a g I t Q orbil t87

y aPh etli877

Kalmuk'a do!ru varaYrm!

Ben Kalmuk'a vardrktan sonra,
orada duran Kalmuk'tan

(365) iki (tane) iig yagrna basmrg tay irisi alayrm,

boynuna ip ballaytp salaYrm, Ktik Qebig gibi yiirtk atm

arkasmdan saltp alayrm, yeniden bacaklannt ba$aYaYm

(370) 'Tutkuy'dan
'T

qadrr dikelim!

uulga'

dan kazan asalwrt

Kaburga ategini yakahm ! ikimiz bir ziy6fet yapahm!" Zayrflamrq olan Kiil Qoro,

875. Krg. eyer kaktl: At iizerinde gok dolagan ve buna ahEtk olan. 876. yalh gorba: Krrg. itkeldiiii sorpo. 877. ya$h et: Krg. mayluu et.

Prof. Dr. TUnceTGULENSOY

727

(375) Kiik

Qebig'e bindi,

Kalmuk'a do!ru stirdii.

Yorgunluktan bitap dtigmiig Kan Qoro, KOk Biirii'ye bindi, atlan gevirip geldi.

(380) Kiik Bdrii gibi ytiriik afi

basarak aldl. Nahgh kara kegeden (yaprlmrg) iist giyime

balrarak sanndt. Kan Qoro iilt gibi uyuyarak kal&.

(385) Kiikgii'niinollu Umiitiiy,

tu[,unu tu$a vurlnug, orduyu orduya vurrnug,
dalgalanan

tu! ile,

yer titreten ordu tle,

(390)

nahslan alnndan tu{ ih altl boltik ala ordurle, Umiitiiy kesik kulak siirdii, Semetey'e geldi.

'Artlgtuu Bulak'

bagrnda,

(395)

altr su dolan kalabaltk ylkr, altr biiliikte altr bin, at siiriip aldr timiitiiy. Nalhdan /ay koymayp damgahdnnar koymayp,

(400) Tay Buurul'dan

bir miitiiy Ktikgti'niin ollu U

bagka

gey kalmadr.

ahp siiriip gitti. Yorgunluktan UitHn atigmtig Kan Qoro, iilii gibi uyuyup kaldt.

(405)

Zaytflayan

Kiil

Qoro,

Kalmuk'a varmrg delil mi?

iki (tane) iig yaqrna basmrE tay irisini almrE, boynundan ballayrp tuthug,
Kiik Qebig gibi yiirtk
atrn

(410)

arkasrndan getiimig,

yilhmn yattrgl yere gelmig,

siiriilmiiq idi yrlhsr.
Sayrsrnr sdyleyivereyim:

Altr txiliikte alh bin,

328

Manas Destam

(415)

nalhdantayryok, stit emen lcydan,krsrafr yok,

kazrlarak izi kalmrq, saranp yurdu kalmq.

(420)

Iki gtiziinii agtp, iki bacalrru sallayrp, Kiil Qoro atrru miskin miskin siirdii.
Yorgun diigmiig Kan Qoro'nun tam iisttinden grktr:

"Ey Kan Qoro sakrn yatma!"

(425) Kiil Qoro durup s0yledi:

"Miskin Kan Qoro kara alzrn kan dolsun! haym olmaz giin dofsun
Burada duran yilkrntn,
!

(430) bir a$zrna cin dolsun

baban sevgili t0r6me,

Hayrr olmayan giin dofsun,

tilmeyip diri kaldrm diyerek, siinmeyip rqrk saldrm diyerek,

(435)

tdreme nasrl varaca$tm? Nasrl vanp siiyleyece[im? Tozluda gimdi tozu gdriiyorum, kaleye tutugarak bakryorum, Oliirsem 'seyit'in yamna gideyim

(440)

dldiirtirsem gazd edeyim!" Zayrflamrq olan Kiil Qoro, iki (tane) iig yagrna basmrq tay irisini aldl (O) yere gdtiiriiP kesti.
(Kurban edilen tayrn) butunu kopanp aldr' Giden yrlkrmn ardrndan Kiil Qoro atmt miskince siirdii. Babayifit gibi kesik kula$rm

(M5)

iyi dolan Semetey

evde yatrp (olacaklan) bildi.

(450)

Evden yava$gainleyerekgrktr, eve kiikreyerek girdi.

Akln'rn krzr Av Ciiriik

tunglr878

brrkfig

al&,

elini yiiziinii y*a&.

878. tunglu:
87.9.

Krg. kololuu. ibrik Krg. kumgan.

Prof. Dr. TunceTGULENSOY/

3E

(455)

Nahgh ibrik aldt, yiiziinii elini yrkadr.

"Sevgili ay

rgr$r, tdrOm,

inleyerek grktrmz, t(hOm, kiikreyerek girdiniz, t6rdm,

(460)

Ee3i mi bildiniz, tdr6m, bilmediyseniz ay rgrlr, tOrdm, (tiyleyse) nesine giildiiniiz, tdriim,

bir

bryrlm krmrldattrn, tcirtim,

duda[mr sanlattrn, tdriim,

(465)

gabuk sdyleyiverip, baq olsana, tiiriim!" O zaman (gityle) dedin Semetey:

"Akrn'rnkrzr Ay Qiiriik, lranmw,

inleyerek grkmrgtrm, hamm, ktikreyerek girmigtim, hamm,

(470)

Ktikgti'niin ollu Umiitiiy , larEnst

altryiizbin ala ordu ile,

hildli alnn turt ile,

nalhdan tay koymuyor,

Tay Buurul gibi yiiriik atrmr

(475)

yede[ine ahp geliyor.

Evimdeki yrllamn saylsrnl sdyleyivereyim! Altr b6liikte altrbin stiriip vanp geliyor.

(480)

Uyuyan kigi uykusunu alu, geceleyin yiiriiyen ise at kazarur. Bugiin ahp, o vanrsa,

Kiil

Qoro da diri olursa,

yann vanrsam ben ahnm.

(485)

Miskinlegmig Kan Qoro, 6liip kalmrg bileydim, giig[p kalmq bileydim, Kiil Qoro diri olsa,
vermiyor bile haberi.

(490)

Miskinlegmiq

Kiil Qoro

ardrndan kovulmuq defil mi?

Tozludan tozu Kiil Qoro kaleye varmrltr, hi6li alnn /ag imiq,
880. hamm: Kue. dolo. 881. hrqrn: Kugl dolu.

giirmii$tii,

'

330

Manas Des'tanr

(495)

altrytzbin yabancr asker imig,

tt?up, dalrtmamrg mr? Yrlkrsrnt siiriip gtittirmemiq mi?

ordusunu

Tay Buurul gibi yiirtik atrm

yedeline ahp gekmemig mi?

(500)

Miskinlegmig

Kiil

Qoro'nun

yanmayan yeri kiil oldu,

alevden' galbtr' rkomiirSS2 oldu

Kiil

Qoro, Tay Buurul'u giirdiiliinde: "6lsem 'esit'e gdzeyim." demig,

(505)

"Karmma brgak sokayrm." demiE, "Tdrcimden nasrl (ayn) kalaytm?" demig. Miskinlegmig Kiil Qoro
k6knardan mrzr apr yatlrdl,

Manas gibi'savaE nara$'nr bafrdt,

(510) Semetey gibi toplanmaya

Miskinlegmiq

ga$rrdr.>
askere

Kiil

altlyiizbin yabancr kalabahk

Qoro

Kiil Qoro saldrnp hareket etti. Kiil Qoro aralanna girip vardl (515) Tay Buurul'u tutan kigiyi, Kiil Qoro dolu dizgin kogturdu. Tay Buurul gibi ytiriik atr
elinden gekip al&. Gdkyiiziinii bulut kapladr,

(520)

Kiil Qoro altryiizbin yabancr kalabahk askerin arasrndan kagp kurtuldu,

miskinlegmig

Kan Qoro'ya vardr:

"Sevgili Kan Qoro,

(525)

atr yedekleyip ahver!

Tdrdm ugaylm dese kanatl yok, bineyim dese atr yok.

Kamrq bagr kalem de!

(530)

'

T0reme du0yr selim de! Yedi giinde 'art'883 yat! Yedi giinde ben gel! 'An'vang yedi giin, Beri geliq yedi giin.

882. kiimiir: Krrg. gok. 883. Krg. arr: Oteye.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

331

(535) Aygr

gibi kap6rp,

bola gibi siisiiEiip,

onbegini heldk ederim, dokuzunu krgl* et yapanm, hilAli altrn kalabahk askeri

(540)

sizler geri gelinceye hareket ettirmeyip tutanm. Yedi giinden gok sen kalrrsan, seni yiyen karga bana yok, beni yiyen karga bana yok." Miskinlegmig Kan Qoro atr yedekleyip aldr,
eve do!ru saldr, o evine vardr.

(545) Kiil

Qoro durup kaldr.

(550)

Tdrtisii ile seldmlagrp aldr. O zamut durup Semetey

Kan Qoro'ya

g<iyle dedi:

"Yedefe aldr$rn at kurusun, gorom!

Siiriip gtitiirdiiliin ylkr kurusun, gorom!

(555) Kiil Qoro sa!:sn1i* de[il miymiq?"

Semetey gibi bu yiEit, Kan Qoroiyu trayuitz ada.884
Altrytizbin yabancr asker olsa,

(560)

iine koydu bu,

iiliip, kaldr desene siiniip kaldr desene,

biitiin gdvdesini diilmeleyip biittin Wcudu nu " iipgiileyip"
^^_ e)

(565) Semetey

kesik kulala siirdii, diyor.

Miskinlegmig

KiiI

Qoro

onbeEini helAk etmig

delil mi? Dokuzunu kesip doframig delil mi? Yersiz yurtsuz kalan

(570) oyncfrffigelikgibi
bacak arasr gukur gibi dimdik duran sivri kulaklan,

krz goculuna

benzeyen

ytiriiyiigii asker gibi,

''

884. havrrsrz adam: Krrs. ofibosan. 885. Krig. iipqiile-: Giyime, dti[me yerine dikilen geritleri ballamak. 886. toyfiak:'Rug. tuyig.

332

Manas Destanr

(5?5)

semizli[i "siimb6"ffi7 gibi,

akrmsrz kalaq Kiik Qebig, yedi giindiir kogturdu, Yedi giinii gegtikten sonra

srfindan yafrrlagtr,

(580)

ayalrndan aksadr. Yukan geksen acr acr afladt,

agapr geksen gitmedi.

Miskinleqmig

Kiil Qoro

zavalh,

iki gOziinti korkuyla agrp

(585)

BacaSru sallayrp yorgun diigmtig Kiil Qoro zavallt act act allaytp durmug delil mi?

Ktikgii'niin o$lu Umiit0y,

I<ara

ahtmah, dik boyunluyn

(590)

yedeline alarak binmiq delil mi? Yer ortasr oldu mu? Sahp grkmrE de[il mi

Manas'rn o$lu Semetey' in

'

hrzla kogup geldifini,

(595) Umiit0y

giiriip durmug delil mi?

'
(600)

Atrm askere do$ru mahmuzladr,

ablasmdan do$an iki yefeni var imig.
Ona sOyledin

0miittiy:

"Ablamdan dolan yefenim

Ktik Biirii sultanrm

diigmam kovalaytp atty or uz,

askeri askere katryoruz. Askerin sayrsrm bilmiyoruz.

(605)

Diin geceli giindiizlii kapryan, Kiil Qoro kalu de$Lmi?

.
(610)

Manas'rn offu Semetey, Tay Buurul'a binmig,

Yorgun diigen

gimdi buraya gelmiyor mu?

Kiil

Qoro

Semetey'e do!ru (at) siirdti: "Aleykiim selAm ay ryrfr, ttirdm,

Saf-seldmet oldun mu, tiirdm? Zihnine beni aldrn mr, tdrtim?
887. Krg. siimb0: Harbi, demirgubuk.

--1

.l

tl

li I

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

333

(615)

Hatnna beni aldrn mr, tdr0m?" O zaman (*tyle) dedin Semetey: "Aleykiim sel6m ay rgrfr, batur,
sa!-selAmet olamm, batur, zihnime seni almryrm, batur,

(620)

esen ve sa! olamm, batur, hatrnma seni almrgrm batur." O zaman (Ettyle) dedin Kiil Qoro:

"Sevgili ay qr!r, tiirtim,

bakrmsz kalan

Kiik Qekig, tiirdm,

(625)

yedi giin kogturdu, ttir6m, yedi gtin gegtikten sonra, ttirdm, sutrirda yagrr oldu, ttirdm,

ayafrndan aksadr, tiiriim, yukan kovalasam acl acr afhyor, tdrdm,

(630)

aqa[r kovalasam ulaqmadr, tiirdm,

bakrmsrz kalan Ktik Qebig'e, tdnim, o giinden bu gtne, ttirtim,

ot otlatamadrm, t6rdm, o giinden bu giine, tdrdm,

(63.5)

suyu a[zma koyamacirm, tdrdm, ot otlatayrm, t6r6m! Su iqireyim, ttirtim! Arkandan yetiEeyim, tdrom! Q tlm! m gevirmeyen, tdrdm, grcrrdayan sesini basmayan, tdrdm, Manastrn sava$ narasrm bafrnp, tdrrim, Semeteyce ga[rnp, tdriim, kagan diiEmanr sordursan, tiiriim, Hareket ettirmeyip diigmam durdursan, tdrOm,
diiqman dendilinde sevi nen

(640)

(645) Yifit gibi kesik kulalr,

at iistiinde giyinen, at kula$rndan siiz alan,
ateg eden diigmandan

bilgi alan,

(650)

saldrnsrndan d6nmeyen,

diiniip cevabrru verrneyen, 6ne dolru uzattr[r mrzrafr gekmeyen,

vakur bir tavr takrmp cevabrm sdylemeyen, Tay Buurul gibi yiiriik atr

334

Manas Destanr

(655)

takrma sahp' aldr, koltuk altrnakoyup saldl. Kdknann yannasl, kiiknar dalmm garprk kesilmigi,
baltasr Eelik, ucu keskin ucuna koydu[u, l<ara gelik, demirden yaprlmrg kabzast. Kabzanm siperi alnnla zengin olur,
baga vursa

(660)

(665)

6liim olur, Sarl yayla zirvesine kurtdillikvqkla

sa! parmalrn gticiinii srnayahm, tiinim,
sa$ trtibrekten batrnp sol b0brekten bastp, gekip, altp, tdrtim bir arzudan qtktgtp,

(670) Semetey

gibi kesik kulalrn

gaEaasrndan ay korkuyor,

pnlusmdan gtineg korkuyor. Semetey gibi kesik kulak,

Manas'ga' waon' bafiudt,

(675)

'

Semeteyce haykrdr, kiiknar mtzrak savurdu, diiEman kagtr diye bafrdt.

altr boliik yabancr kalabahk askerin Semetey, arasrnda girip gitti.

'

(680)

Altr btiliik yabancr kalabahk askeri at salnsrna saldt,

yayrlarak kagrp siirdii.
Arasrna girip

Semetey,

elilerek yi$it vuruyor

(685)

ikisini beraber bir vuruyor,

dayanaraktan bir vuruyor,

ddrdiinii beraber bir vuruyor. Semetey gibi kesik kulaft,

do$an hrdcum etmig alaca karga

$6,

(690)

kiime hdlindd toplayrp saldnp gkdi.

Klrt hiicum etmig l<oyunlar gSbi

olup, yayrhp girdi.

Au diglerini gtardatrp, at dliimii oldu.

Prof. Dr. T\rncer GULENSOY

335

(695)

Brytklanntsiv:riltip

yi{it tiliimii olda. K0kgii'niin oflu Umiitiiy,

ordu iintine qlkb, askeri durduruverdi.

(700)

Hildli altm tu! rle,

altr bttliik yabancr asker ile Semetey' in dniine saldr. Yersiz yurtsuz kalan Tay Buurul, dimdik duran siwi kulakh,

(705)

krz gocu[a benzeyen, ba$rr dolu ya! idi, boynu dolu ya! idi, ter diikerek yorgun diigfii,
igi kabanp kaldr.

(710)

Semetey'in bindi$i Tay Buurul,

olmayrp geliyor.

Arkasr ktitti kurudu.

(? t

5)

Kiik Qebig gibi yiirtik ata ot otlafin$ defil mi?

Kiikgii'niin ollu Umiitdy, altr bitliik yabancr kalabahk askerden gttriiliip, grkrp srynldr. Semetey'in kagacak yeri kalmadr. Yorgunluktan bitkin dtitmiig Kiil Qoro,

(720)

Su igirmig

delil mi?

Eyersiz ata srgrayrp bindi,

mrzrafrru gekip aldr.

Manas gibi savag narasl Semetey gibi haykrnp,

atrp,

(725)

alu btiliik yabancr kalabahk askeri(n)

Kiil Qoro (tiniinii) kesip, durdurdu.

Kiikgii'ntin oflu Umiitiiy
ddniip halkm igine girince, at baqmr gevirinceye kadar,

(730)

kuruyup kalan Kiil Qoro, firlaap koyup saldr. Kara akrtmah, dik boyunlu (an) tutup, ahp g*tr, Kiil Qoro'su oldu,

336

Manas Destam

(735) Kan

Qoro'su oldu,

Semetey kqsik kulak oldu. Ogii beraber oldu. Ugti beraber olduktan sonra,
kara kabi.re dursun mu?

(740)

Kapah gehir, pek gok halk

at safnsrna saldr.

Yilit

gibi kesik kula[a,

azr diglerini glcrdatlp,

at iiliimti oldu.

(745)

Bryrfrmsivriltip, bahadrdliimii oldu.

Semetey gibi kesik kula[r, altmrE ah bir yerde

bir dwdurup gitti.

(750)

Kiil Qoro, yetmi$ atr bir yerde durduruverdi. Kuruyup kalan Kan Qoro, seksen atr bir yerde
Kuruyup kalan
durduruverdi ' Topguluk' u888 bir' ruto*889', hepsini alacak kigi yok. 'Biigiililk' iism bir 'tutqm' 'buulunt'u alacak kigi yok. Hepsini da! gibi yrldr, ' dalumboo' yu ayrnp giydi,
atr segip aldr,

(755)

(760)

kiirkii yafmalayrp aldr,

bahadrn ballayrp aldq

(765) yilkry ayrnp

aldr.

Semetey eve vardr, Kiikgii'niin oflu Umiitiiy'ti

evine gtittiriiverdi.

Koyunun semizini kesti,

888. Krg. topguluk: (diiEmeleri iliklemek igin) Giyim iizerine dikilen ilrnik. 889. Krrg. tutam: Diirt parmak geniElilinde olan uzunluk 6l9iisti. 890. Krry. biigiiliik: Kadrnlann gdliislerinde tagrdrklan bir ziynetin adr.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

337

(770)

el penge

divan durdt. Semetey gibi kesik kulak,

iig giin rahat yattr. Erler dinlensin diye sdyledi. Altr gi.in rahat yattl,

(715)

at(lar) dinlensin diye stiyledi. O zaman (lityle) dedin Semetey: *Tath dilli, girin sdzlii, iyi dolan Kiil Qoro, ata binip hazrr ol!
Er dinlensin dedilim, altr giin yattrfrm, ben 6ziim yeleni olugum. Bir taym varmrg, Kan ter igin kagrp ben geldim,,

(780)

(785) Umiit0y vara koy,

Umiitiiy anne tarafimdan akrabam olur,
ben kendim yeleni olurum.

Bir akrabam var idi,

ahp, kagrp ben geldim!"

(790)

Alayrm desen, alsln

de!

Aldrlr yerde de olsa, atrm olsa, binsin de! Ktirktim olsa, giysin de! Beni'yelen kilsm de!

(795)

Kendisi akraba olsun Ak ay yalmz olur,

ben de yalmz olmugum.

de!

itimiz siiriip biiytik oluruz, birimiz kusurlu oluruz.

(800)

Baba yaEh, gocuk yok,

halk fakir yaparn)' Tath dilli, girin stizlii iyi dolan Kiil Qoro
ata binip gitti.

(805) Umiitiiy'e

do[ru

saldr.

Kiikgii'niin o$u Semetey,

seldm verip aldr,

O zaman (*tyle) dedin "Ey timtitiiy, Umiitoy,

Kiil

Qoro:

338

Manas Destant

(810)

benim ttiriim Semetey, iig gun yattrprm, diyor yilitler dinlerisin dediPim. Alh giin yattr[rm, diyor a(lar) dinlensin dedilim. Ben ye$en olurum, Sen akraba olursun. Bir tayrn var idi, alarak kagrp ben geldim. Alahm diyorsan, almrz. koyayrm desen, koyunuz.

(815)

(820)

Aldr[rn yerde de olsa,

atrm olsa bininiz. Kiirkiim de olsa giyiniz!

Beni yelen krlmz!

(825)

Kendiniz akraba olunuz. Biiyle siiriip btiyiik oluruz,

baba yagh, gocuk yok,

birimiz 6liip kalnz, halkr fakir yaparn.

(830) Iyi iiliirse, hepsi 6liir,

'

kbtil dliirse, biri iililr. Cins, asil atrn semirdi, acrkan kamr doydu."

$imdi

Umiitiiy

durup dedi ki:

(835)

Ben askerin (iiniine) inip diyecefim, ben korktulumdan siiyleyecefim. Bu biiyiik, giizel sOzlerin do!ru olsa, iite yakadan beri yakaya atamzdan babamz, alarak siirtip doymadr,
a9

(840)

gOzliiltilii doymadt,

qimdi bunca ahp gelesin,

Eimdi bunu ahp ne edesin?
Ben ne gibi murada erecelim,

(845)

bu biiyiik giizel siiziin gergek olursa, ah olursa, bindirsin! Kiirkii olursa, giydirsin! Bunu yelen ktlaytm,

kendim akraba olayrm!

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

339

(850) Kiil Qoro

ata binip aldr,

Semetey'e do!ru mahmuzladl. Semetey'e (gtiyle) dedi: " Kiikgii'niin oflu Omiitiiy, seni yelen krlaylm diyor.

(855)

Kendim akraba olayrm diyor. Bu aldrlr kadrm almayacafrm, beni akraba kilayrm derse, kiirkii varsa giydi rsin, atr varsa bindirsin."

(860)

SevincindenSemetey,

Tay Buurul gibi ytiriik

ahp gelip bindirdi.

atr

Manas'tan kalan delil mi?

Yakasr altrn, yeni bakrr,

(865)

ak cebesi tarla kugu gdzlid', pistonlu tiife [inn mermisi batmayan,

feliketin mermisi gegmeyen, 'gunbadana' tarla kugu gdzl[i zrhg

ahp gelip giydirdi.

(870)

Ata binip aldr,

kiirkii giyip aldr,

kendisi akraba oldu, Semetey ye$en oldu.

Umiitiiy strtip gitti. (875) Ay Qtiriik gibi al&ktan

Semetey yatrp kaldr.

sonra,

Ay Q6riik ile Semetey

durup yanp kaldrlrnda,

iyi dolan Semetey

(880)

gece yahp dtiE gtirdii.

Sabah olup kalktrfrnda,

Semetey durup kalktrlrnda:

"Sevgili
camm

Kiil

Qoro,

Kan Qoro, sallandl.

(885)

' gece yatrp diig giirdiim,

kavak dibinden

deniz dipten galkalandl. Devrilmeyen titrek kavak,

yattrgm yerin bu yer,

340

Manas Destanr

(890)

hoca (ile) molla hepsinin

doldulu yer bu yer.

Eskilerden oH

ib dirinin,

r0hunu Eimdi galrdrk. Olii ile d,irinin

(895)

M u ht e re m

r0hlan ata binip geldiler. 1 i

ns a nl

sn89

att*,

r do {du(unda, tan saranp attr{rnda,

T erazi Y t I dtz

(900)

biriniz Kiik eebig'ebininiz!

(905)

(910)

Kiik Biirii'ye bininiz! yurtsuz kalan eong BaE'rn Jersiz baln ya! dolu imiE, boynu ya! dolu imig. Kullann 'kuruk, saldrlr yok, iqginin ara eyersiz bindigi yok, yelesi nefesinden kabarmrg, yall kalm hadrsa$na kadar varmrE, yann onu ahveriniz! Ak Boz hsragmr alolm!
Biriniz Han babamtn mezannda, kurban edip gelelim!,'
Terazi

hldtn

grkaig:*rrda

tan saranp attr$mda,

(915) Kiil

bir krsralr yedekleyip aldr, bir atr yedekleyip aldr,

Kan Qoro, Kiik Biirii'siine binmiq, Qoro, Kiik Qebig'ine binmig

Semetey,e ahp geldi.

(920)

Ay Qtirdk koltuk

zincirli ktmrz torbas ile gini klseyr

Akrn'm krzr Ay eiiriik,

Semetey ata bindikten sonra, Semetey (atr) mahmuzlayrp gitti

.

altrna koyup aidr,

Semetey'in tam dniine g*:h:

(925)

Atrmn bagrm buradur, t6r6m,

bu yerde duradur, t6r6m! Geceleyin yattnca bir diiq g6rdiim, tdr6m! Geceki dtigiin 'oplroz,892 dii$, Yiire[imin bay, kopkon'893 dii$,

f"e. ^8??.

891 . muhterem insan

opkon : Korkung.

(lar): Kug. arbaktr korgon (kiqi).

893. Krrg. kopkon : Koparan, kaldran.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

341

(930)

ben diiEiimii deyeyim, (ben) bu yerden dOneyim! Kavok dibinden sallandl,

de ni z

dibinden galkandr,

Tdrdm, bu ne demek oluyor?

(935) 6tti ite dirinin,

ruhlan ata binmigtir, ruhlann huzuru gelmigtir. Gtife ugan 'ron'894 aflryor, gok yaEayan 'kan'895 afhyor,

(940)

giikyiiztndekihrgkrnklaalhyor,
altr yagrndaki gocuk afhyor, ben diiqiindiim iirkiiyorum, bu sefer brraksana!

.
(945)

Sonraki sefere varsana!

Hildli altrn tu$u gdrdiim, altr biiliik yabanct asker g0rdiim,

dalgalanan

.
(950)

tu! giirdtim,

yerleri titreten ordu gdrdiim,

bu sefer vazgeginiz!

Bu seferden vaz gegmezsen,

bir geng hsra!,m boynuna bakmadw, bir geng krsrafa bindirip,

biiyiik babanla yanstnp,

Tay Buurul'u ahmz!

(955)

Tay Buurul'a bindikten sonra,

o sefere gtkmtz. Biiyiik babana varmazsan

Tay Buurul'u almazsan,

bir geng krsra$rn boynuna bakarsan,

(960)

kdtii olur seferin!" Akrn'rn krzr Ay Q0rtik, ' arla kolon' a897 sanldr dizginni topladq
Semetey'

gtindermeyip

894. 895. 896. 897.

Krg. sarr: KarakuE tiirlerinden biri. Krg. karl: Yagh, ihtiyar.

boynuna bak-: Krg. moynun kara- (Bir baytal moynun karaba.). arka kolan (eyer bagrna tak{rr): Krg. olofi

342 I Manas Destanr

(965)

yatrp kaldr Ay Qiiriik. Semetey gibi kesik kula[r dinlemeyip, durup (gOyle) dedi: "Diiqiindiim bana ne olur? Tilkinin boku o olrx? Sen kendin ne olursun, benim bokum sen olursun!" BeE yasltk dkilziin derisinden drillmuS hrbaa eline aldr S emetey.

(970)

(975)

Orada duran Ay Qtir0k'e krbag ile vurdu. (Ay Qdritk)iin ipekli elbisesi yrrtrhp, parga parga oldu, kabur gaslrrl;n iisttindeki eti kesildi.

iyi dolan Ay Qtirek

(980)

yerde yatrp kaldr.

Semetey gibi kesik kulak

ata binip gitti.

Semetey'e varan haberi

Kanlkey'e ulagtr.

(985)

Kanrkey ata binip aldr, yalmz birini arkasma saldr. Kamkey gelip alladr: "O Semetey kesik kula$rn
atrmn bagrnr

buradur!

(990)

Altmdaki yere duradur! Mrzraktan kalan yelegim, bir tek kalan bele!im8e8, 899, cebeden kalan' kuyak', * ey Semetey 'gunak'rmw, bu seferi brraksana! Sonraki sefere varsana! 'Ay Qiiriik'iin diigti 'opkon'eor d:drS, Yiire[inin bay' kopkon'9o2 diiq." Allasa da Kanrkey

'

(995)

Krg. belek: Hediye. 899. Krrg. kuyak: D0kiim 9m, Ku!. gunat , Kulaksrz, kesik kulak. ml .Xnt. opkon: Korkung.
902.

898.

Krg. kopkon: Kaldran.

Prof. Dr. TuncerGULENSAY

I y3

(1000) batur do[an Semetey,

Karukey'in haberini almadr.

Aflayrp kalan Kanrkey acr sesini kesmedi, (1005) hrgkrnlrm basmadr.

Gdziiniin yagr g0l oldu, allaymca giilsii rahatladr,

iki g6zti birden parladr. Kamkey ata bindi, (1010) arkasrna saldr. Allayarak yine stiyltiyor: "Ey Semetey duradur' Atrnm baqmr buradur!

'

Dinlemeyip vanyorsun!

(1015) Yrfrp koyan' var, ^egin'w3 iyi okuyup krlarsrn, Ak Boz krsra$r kesersin, biiyiik babamrn ruhuna gimdi kurban edersin! (1020) Asrhp duran kazan var.
yaprlmrg olan sacayakfu biriniz eti salarsr n r z, biriniz odun al lrsr n rz,

u*,

biriniz ateg yakarslnlz. (1025) Kazanr tez kaynatrp alrsrn,

kazamn tistii kdptiklenip kaynarsa,
han baban yeniden dirilmiE olur, koyu krrmrzr kan grksa, han btiyiikbaban yeniden dlmiig olur.

(1030)

Sol bdbre$ine dayanr, sultamm, ak sakalhm de, acr act a!la!

Sa! bdbre[ine dayarup,

'Oyronum! diye, acr acr a!la!

Ata binip act acl aflayacaksn, (1035) sevgili bir tanem, eve do!ru ytinelsin." Bu yerde kaldrn Kanlkey.
Qrkrp koyan 'megin'e

.'

Semetey (atrm) mahmuzlayrp gidip vardr.

903. Krg. megin: Dolu Tiirkistan Kalmuklannda bir memur. 904. Kng. tulga: Sacayak; 52a Krg. oyron (Farsga: viran): Kadrn iilen kocasr igin aflarken, adet oldulu tizere, kocasru triiyle adlandrnr (KS. II, 605).

!44 I Manas Destanr

(1040) Semetey sahp gilip verdi. Yatsr namazr*Tt krldt, Ak Boz krsralr kesti. dltintin rfrhuna kurban kesti. Biri odun aldr, (1045) birisi ateqi yaktr, birisi de eti (kazana) saldt.
Kazan kaynaylp tagtl, koyu krrmur kan gfttr. UEii (de) aflayrp 'kobo" kaldr..

(1050) (Semetey) sol btibrefine dayanrp,

'sultarum babaml" dedi,
acl acr aflayrverdi.

Ata binip kddr,

k)tii bryak gibi hr (1055) krzrl yamagh

taEa,

tag yrlrnrna (do!ru),

iigti yanga grlap vardt. On tarafina baktr, hildli alun raf geliyor, altr btiliik yabancr asker geliyor,

(1060) dalgalanan tu! geliyor,

yer titreten asker geliyor. Da! gibi olan bir adam, doru ata binip gelmigtir. Altr bbliik yabanct kalabahk askeri,

(1065) toplayrp yrlmrg,

siirtip beriye getfuiyor. (O adam) Semetey kesik kula$ gtirdii,
gdriince durup (Etiyle) s6yledi:

"Sevgili

Kiil

Qoro,

(1070) atrnrn

buradur! Altrndaki yerde duradur!

bagrnr

Salcsa{an gibi er yafmalayrp, Kaderimizi bastnahm! Gfivercin gibi er ya$malayrp,

(1075) gdnltimiizii basahm!

Sevgili

Kiil

Qoro,

saplanmrg gelen

Boz Uguk,

ydnelerek, vanp, yolu kapat!

Sevgili Kan Qoro'm,

905. yatsr namazr: Krrg. kuptan.

hof.

Dr. TuncerGULENSOyl 345

(1080) sipsivri kayahfa,

yiinelerek, vanp, yolu kapat! Dirsek gibi boz da! etefine, sabrla sahp varaylm! Au kristekleyip salaylm!

(1085)' Alaydan' diiqen Semetey'in tiifefine,

harbi ile mermiyi vurayrm, doldurup barut koyayrm,

teti[i gekip ateg edeyim Fitili zorlayrp gekeyim!

(1090) Yiinelip ahp varayrm! 6teki da! gibi doru atr,

bagka Huda'dan dileyeyim!"

Semetey gibi kesik kulalr

tetili

gekip ate$ etti.

(1095) Falya deli[ini zorlayrp saldr, ytiziine dayayrp kaldr. Da! gibi doru ah sorarsan,
dikilmiE dura kaldr. Doru at (E6yle) dedi sahibine:

(1100) "Benim g0rdii$iimii g<irdiin mii?

Benim bildigimi bildin mi?

Bildi$imi sdyleyeyim: Dikilip gelen uguk'ueb "biz Kiil Qoro kulu bulmuE,
(1

105) Kiil Qoro'yu giirdiin mti, tiirdm,

sivri kayahk yeri Kan Qoro kulu kapatm4, dirsek gibi boz yarnacl, Semetey kesik kulak kapatmrg.

(1100) 'Alay'dan

diiEen Semetey'in harbi ile mermi koymug. Tetili gekip ateg etmek igin, (tiifeli) yanalrna dayamq, gimdi gekip 'tymek' olmug.

tiife[i 'ak kelte'ye

(1115) Ben derlenip toplamp saklanayrm, (onu) bir gagutayrm. Ann kuyru$unun yukanvnt ba{laywer, Ayafrnr gtiziip koyuver!"
O zaman, duran Semetey
906.-Ko-g.uguk: Sezdirmeksizin, giyimine iplik pargasr takan kadrna, erkek tarafindan verilen
hedrye.

34'6

Manas Destanr

(1120) takrtr ile tiifeli koydu, da! gibi (iri) dgru at ktstltp btiztildii. At(rn) kuyrulunu balladr Doru ata binen bu yifit, hildli altm tu! ile

(1125) Semetey'e saldudr.

Semetey ata bindi, askerin Ontindeki diize gfttr,

Manasga nara attr,

(l130)

Semeteyce haykrdr. Semetey gibi bu kesik kulak aralanna gelip girdi.

Elilip er vuruyor, iki srayr bir vuruyor.

Semetey gibi kesik kulalrn

(1135) bakrmsrz kalan bu Qoft-baE, baln dolu ya! imiE, 'yele ah dolu ya! imig. 'kann yall s?semirmeye denk oldu,

(l140)

'yele altt yagl908 toplarup tepe oldu. Bakrmsz kalan Qofr-bag'r sivri boz taEtan
meyledip agalr vardrlrnda, bagrm sallayrp durdu. Binmek istedi, basamadr.

(l 145) Yedeklemek istedi, yiiriimedi.

Yalmz arkasr kavruldu.
Semetey kesik kula[rn igi miiEkiil, iginden grkrlmaz vaziyetteydi.

'Alay'dan dtgen Semetey'in tiifeli 'ak kelte'yr

(l150) Semetey bir eline aldr. Miskinlegen Kiil Qoro,

diinerek baktr, Semetey'i g0rdii,
Semetey'e do!"ru yiineldi:

(1155) "Sevgili ay rgrlr tdrdm,

yorgunluktan halsiz diiEen toyna$nda gatal yok,

Kiik Qebig'in,

ytiriik

ata benzemiyor mu?

Sivri kanq kulakh,

9O7. Krrs. kazr: Kann vaEr (atrn). 908. Kn[. cal : Atrn yel6 a]trndaki yaEr.

hof. Dr. Tuncer GULENSoY /

347

(l 160) krz gocuktan'styaktuu'%g Kiik Qebig'e binekoy, tiirdm,

versene biiyle camnr, tcir0m,

kagrverip kurtulsan, ttir6m, Ociimii alrsrn, tOrdm,

(l 165) intikamrmr alrsrn, trir0m,

Kiik Qebig'e bininiz, tiiriim! Eve dolru mahmuzlaymz, t0riim!"

O zaman (Sityle) dedi Semetey:

"Sevgili

Kiil

Qoro,

(1170) ata binip alacafrm, eve do!ru salacallm. Ben kurnrluqu ne edeyimr go00, ne murada ereyim, gorom, iiliip kalsam derede, gorom, (1175) diri kalsam tepede, gorom Kiik Qebig gibi yiiriik ata, ikimiz birlikte binetim ! Yankft patika yol, patika yola do!ru kagrp (inelim)!" (1180) Semetey ile Kiil Qoro, Kiik Qebig gibi ytiriik ata
ikisi, birlikte bindi, patika yola do[ru siirdti.

Yediger (kabilesinden) (1185) hildli altrn tu! ile

Er

Kryas,

Semetey'i peginden kovaladr. Yorulup bitkin diigen Kiik Qebig ikisini bftden bindirdili igin biittin viicudu srndr,

(1190) ba[rrsafr luzrgtr. Zorlukla a$zrm agtl, . ak kOpiiliinii sagtr. Yorulup bitkin dtiEen Kiik Qebig'in
ddrt toyna$ da gelik gibiydi.

(1195) Btiziiliip kalan toynagr

dtirt gukur gibi oldu.

Patika yola girdi[inde,

adrmlan yere deldifinde,

Ktik Qebig'in toynafr

9{D. Krg. slyaktuu: Benzeyen.

348

Manas Destam

(1200) yere batmayrp duruverdi. iHsi ae attan irdi,

yere yattl.

Yediger (kabilesinden)
(onlann) Oniinii gevirdi.

Er

Ktyas

(1205) Gdlq[izii bulutlq kaplandt.

Miskinlegen Kiil Qoro, Kiik Qebig'e bindi,
kalabahk asker arastndan kagtp kurtuldu. Semetey yerde yatsa da

(1210) azametinden ay korkuyor, panlnsmdan glneg korkuyor(du). (Yerde) kalan Semetey kesik kula[r
yakalamak igin adam gtkmadt. Kuruyup kalan Kiil Qoro

(1215) kurnrlup da kaqrverdi. Kara 'tumguk'lugro Kan goro

tam tiniine grktr:

':Of,

Kiil

Qoro duradur,

atrmn bagmr buradur!

(1220) Semetey'in yaptr$ igi gok idi, yapmadrlr igi yok idi. ".Semetey'in Dad koyununa yakalayrp aldtflnda, Kula$rm kesip saldrlrnda, (o kulalr) bana verrneyip, sana vermig(ti), (1225) sen kiigiik olsan da, ben biiyiik olsam da,
o z:unan bir defa giinliim kaldr.

Ulu Bag'rn dafrnda,

yrlkr ya$malayrp, yrlkr aldr$mda,

(1230) Yedigerli

Er

Toltoy,

kovulundan grlnp geldi[inde, Semetey gibi bu kesik kula[r sallayarak koydulunda,

Krl ciren gibi ytirtik atrn(r),

(1235) yede$e ahp grktrlrnda,
bana vermeyip sana vermig(ti), o zaman bir defa (daha) gOnliim kaldr. Kogrn sahibi mahm ak tagta, koyunu(nu) yalmalayrp aldrfrnda,
910. Krg. tumguk: Hayvan surafi, hayvan bumu.

Prof. Dr. TuncerG{iLENSOY

I y9

(1240) kocamrg adam yagh kra Qagrke'yi yakalayarak alrp gfttrfrnda,

(onu) bana vermeyip, sana vermiE(ti) o zaman(da) bir defa (daha) giinliim kaldr.
G6nliim bir kalmadr, iig kaldr.

(1245) Gel! Er Kryas'a kahlahm, Semetey'den aynlahm!

Senin baban Acrbay, onu iildiirmtig Semetey. Benim babam Almambet,

(1250) onu iildiirmiig Semetey, . Er Klyas'a katrlahm! (Biz) yalmz yaylayahm,

ahnmayan iiciin Ociinii alahm! Ahnmayan intikamrn intikammr alahm!

"

(1255) O zaman

(q6yle) dedin

"Ey Tannm,

yilit Kan

Kiil Qoro: Qoro,

at benimki dedi mi? Aq benimki dedi mi? Attan giinliin kaldr mr?

(1260) Agtan gtinltin kaldr mr? Oliirsem ge&it olurum, iildiiriirsem gazA krlarrm. Kamrmabrgak salayrm, nasrl tdremden diri kalayrm!" (1265) Yorgun diiqmiiE Kiil Qoro'nun
bu stiziinii duydufunda,
ateg gibi yandr, yanmayan yer kiil oldu.

igi

Ktiknar mrzra! r'captr'drgLl

(1270) " diigman kagfi!" diye ba[lrdr, Manasga savaE ndrasr gafrrdr. Altr b6liik yabancr kalabahk askerin,
arasrna gelip girdi.

Yorgun diigmiiE

Kiil

Qoro,

(1275) Yedigerli Er Kryas, Too-toru tistiinden

srgrayarak saldr.

Bakrmss kalan Too-toru er kagmrg(tr).

9l I . Krg. caprr-: Devirmek, biikmek, yere dolru efmek.

350 / Manas Destam

(1280) Yorgun dtigmiig Kiil-Qoro altr bdliik yabanc,r kalabahk askerin,

arasrndan kacro kurtuldu.

biitiin viicudun u' c a1rrdr'9

I2

elma gibi baEtru ' agirdt' .e (1285) Bekleyip bakryordu: "T6riimii tildiiriip salmaz mr? At kuyruduna dii(iim atmaz ml? Demir toynakh, bahr bilekli, Kiik Qebig gibi yiirtik atrma (1290) ot otlatrvereyim!
Su igirivereyim! Eve hiicum ettilinde KOk Qebig'e bineyim! Tiirii'miin dliimiine varayrm! (1295) Ottislinu gelip alayrm! (Onu) yere gtimeyim! Semetey'in evinde

I3

Akrn'rn krzr Ay Qiirtik'iin

hiinerleri var idi,

(1300) dnceden

sezgisi var idi.

Sdnmtig ate{i tutusturan, dlmiig cant dirilten, insandanfark, t S, idi.

T6rdmiin efendisini kollayan

(1305) Ay Qtiriik'e varayrm!" Yatrp kalan Kan Qoro, (atmr) Er Kryas'a (doEru) mahmuzladr. Er Kryas'a (gtiyle) dedi: "Sevgili Er Kryas, t6rdm, (1310) altr bijliik yabancr asker olsa, tdr6m,
yakalamaya kimse grkmadr, trirdm, birini ben yakalayrversem, tdrtim, neyi krsmet edersen, tdrtim?" O zaman (lityle) dedin Er Kryas:

(1315) "Sevgili Kan Qoro, birini yakalayrp sen versen, birini rildiirdiikten sonra,
evine hiicum ettikten sonra, kocamrg, yagh krzr Qagrke
912. Krg. caglr-: Gizlemek. 913. Krg. agrr-: Qrkarmak.

hof. Dr. TuncerGULENSOY/ 35t

(1320) Kiil Qoro'nun kadrnr

Kan Qoro'yu sana nikah kryayrm! Yanan ategi siindiiriip, halkr o yerden giigtiiriip,

Ostindiiii Bulak'tan, Ondur Su'dan (1325) yukanya grkanp, bir kondurup salayrm! Han yaprp seni kaldraytm!" Bunu duyan Kan Qoro
arkasmdan vardr, Semetey' i yakalayrverdi.

'

(1330) Yedigerli

Er

Kryas,

ay balta ile saldrdr, arka boynunu krnp koydu.

Birini Eimdi dldiirdii.

$imdi Yedigerli

Er

Kryas,

(1335) (atrm) evine doSru siirdii. Tann'ya varan Kan Qoro,

asker 6niine grktr:

"imdat Kryas duradur! Atrnrn bagrnr buradur! (1340) Bunun hilini bilmezsin,
ben bilirim bunun hdlini,

diinkii giin huh koEfupunda, giikyiiztinde bulut tutulmu g,

Tagtuu-Too'ya Ktil Qoro (1345) gftarak kagrp kurtulmug.

Btiti,in viicudunu saklayrp,
elma gibi baErm grkanp,

giizetleyerek, bakrp duruyor.

Askeri kdz gibisiiriin! (1350) Ovamn odununu kesip (diiriin)! Dafrn odununu kesiniz! Semetey gibi kesik kulalrn kemifini yakrnrz! Kiiliinii savurup attntz!"

(1355) Yedigerli Er Kryas, Siiylendili gibi yaptr, Semetey'in ak kemifini

ate$e atrp

yaktl.

Semetey'in evine

352 / Manas Destanr

(1360) do$ru siirdii

Er Ktyas.
Kiil Qoro

Miskinlegmig

k{inin tildiiltinti gimdi bildikten sonra, SemeteY'in evine (1365) doEru (at) sihdii Kiil Qoro. ( Eyvah; tdrdm 6ldii!" deyip, Ay Qiiriik'e var&. Hilili altrn tuf ile altr btiliik asker ile
Semetey gibi 6iricik

(1370) grkrp geldi Er Ktyas. Miskinlegmig Kiil Qoro' ata binip girdi.
Boga gibi olup tos vuru1vP,

aygtr glbi olup d0viiEiip,

(1375) gece gtindiiz yedi giin (birbirlerine) tutulup kald(lar). Kiil Qoro'nun KOk Qebig
yedi giindtir koqturdu.

Yedi giiniin sonunda

(1380) srrhndan yalrrlagtr, ayalr topallagtr. ' Miskinlenmig Kiil Qoro'yu

yakalayrp aldr Er Kryas SaP kiirek kemiginn?ra krkndalrm

(1385) oyarak kesip, saldr ya! kaynatrp (igine) koYdu.

Hoca ile mollayr topladt, Ktil Qoro'nun kadlnl,

ihtiyar, yagh krzr Qagtke'yi

(1390) Kan Qoro'yanikdh krydt.

O yerden altp g0ttiriiP, yanan ateEi sdndiirilp il srnmndan altp vanp, su boyunda kondurup

(1395) Kan Qoro adh kulunu han kaldvtp yapn. Akrn'rn krzr Ay Qiiriik'ii
evinden ahp gitti. O evine vardrktan sonra
914. kiirek kemifi: Kug.

dah

laj

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

353

(1400) Alcm'm kl.zr Ay qdfitk'ti Kryas kendine nikdhladr. O zaman (l6yle) dedin Er Kryas: "Kuruyup kalan Kiil Qoro'nun yaptr& igi gok oldu, (1405) yapmadrfr igi yok oldu.
Dokuzu bn gibi ytlktct, o kulu ahmz! ' Dayak atrp dldiiriiveinizl" Dokuzu bir gibi yrlkrcr

(1410) dayak atrp, gekip gitti.

Odunualan

Kiil

atesi yakan Kiil Qoro, kazan asan Kiil Qoro, iskenbe /coyan Kiil Qoro,

Qoro,

(1415) deredeki diken acr acr alhyor Kiil Qoro, giirdiiliim giinii kurusun !

iqtifi

suyu kurusun!

Kiil Qoro hayvan olup ot yemedi, (1420) Kiil Qoro it olup pislik yemedi. Kiil Qoro gtirmedilini gimdi giirdii. Akm'mkrzr Ay Q0rtik'ii Er Kryas almrg delil mi? Altr ay (Once) hdmile (kalmtg) delil mi? (1425) Aln aylft olan gocufunuz Semetey'den delil mi?
Aydan aydan ay gegip,
ay oniki, yrl oldu.

Giinden gtinden giin gegip

(1430) giin oniki ay, yrl oldu. Ay Qiirtik erkek dofurmug defil mi? Ay Qiirtik erkek dofurdu diye tepede oturan Klyas'a mtijdeci varmrg delil mi? (1435) Kryas diyor bu stizii:
"Zehirin dibi zehir olur, kurunun dibi kuru olur, Akrn'm krzr Ay Q0riik, qocufun ile kuruyup kal!

354 / Manas Destanr

(1440) Dofan erkek gocufun

elma gibi bagrn; ahmz!" Kadrnlar gocula vardr,
kadrnlar goculu gdrdtiliinde, goculun gdzid' ziihre yildrzt' gibi (parhyordu).

(1445) Qoculu tildiiremedi

Bir geng geng kadmels lgtiyt"; sdyledi:

"Sevgili yengeler,
benim birgocufum yok idi, Sunu iildiirsek ne yapacaksmrz?

(1450) $u goculun gSzij ziihre yil&n gibi,

gu gocu$un bag elma g;bi,

gunu Oldtirmeyip bana veriniz! Ondan sonra Er Kryas'a varrnrz! Oldtiruverdik deyiniz!

(1455) Ben gunu evlAtl* alayrm,

ben yetiEtireyim!" Orada duran kadrnlar

(gocu!u) geng kadrna verdi. Geng kadrn (gocu$u) koynuna koyup al&. (1460) Tepede oturan

Er

Kryas

(gocu$u) iildiirmedi[ini

bildi

eve girip geldi. Kdrcrm tutup aldl, hmndan tutup saldl.

(1465) Geng kadrrun koynundan

goculu gekip grkardr. Qocufu gekip aldrktan sonra, Ay Qiir0k durup kaldr: "Yedigerli Ay Qiirtik, tdrdm,

'

(L470) akil

baEa sonradan

gelir,tdram,

itfke ise gabuk gelir,t6rom, altr ayr onunki, altr ayr seninki,

' g arana' daki9l6 bu gocuk (1475) hangi gehrini yakp yrku?

Bu gocu[u iildiirme!

Bu goculu tildtiriirsen, ak kugu elbisemi gimezsem,

Akln Hanta varmazsam,

915. geng kadrn: Krrg. kelingek. 916. Krrg. Sarana: Yeni do[an goculun tenini iirten zar.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

355

(1430) almmamrg dciimii almazsam,

almmamry intikamrmr almazsam,

Ay Qtirtik adrm kurusun!" Korkusundan Er Klyas Ay Qdriik'iin gocufunu

(1485) kucalrna koyup verdi, biiyiik toy yapu.
Tibiiyetindeki halklanm sabah ezanrndan itibaren kurdu

durdu. (1490) Qocufa ad koyan kigi yok(tu).

akqam geg vakte kadar

Akgamrn beEi oldufunda,

Alnn sakalh Ay Koco

gdkyiiziinden diinerek inip geldi. Yere inince (giiyle) dedi:

(1495) "Yedigerli Er Kryas o$lum halkr sabah ezanrnda kurdunuz, balam, ak$atn geg vakte kadar durdunuz, balam, ne ii$iit vardr, balam!" O zaman (Etiyle) dedin Er Kryas: (1500) "Sevgili Ay Koco'm, halkr sabah ezarnnda kurdum, Koco'm ak$am geg vakte kadar durdum, Koco'm,
bA goculum vardr, Koco'm,

ad koymnyakigi yok, Koco'm."

(1505) Ay Koco durup (giiyle) dedi:

" Adt yok gocuk bu ise, balam,

ad koymaya kigi yok ise, balam, adrru (ben) koyuvereyim, balam,

Semetey'in goculu (1510) Seytek.olsun!" Ay Koco adrm koyduktan sonra,

giizden kayboldu.

Yedigerli

Er

Kryas

yatrp kaldrn bu yerde-

(1515) Miskinlegen Kiil Qoro,

yrlkrmn iginde yattr.

Aqalrya

gegen bezirgdn,

yukanya gegen yolcu, " Ay Qiiriik erkek gocuk do[urdu" diye,

356 / Manas Destam

(1520) haber stiyleyip, yiiriidii. Kiil Qoro'nun lulalma

bu hirber ulaqrp'gelmez mi! Miskinlegen Kiil Qoro,

" Ay Qiiriik gocuk do[urdu" dendifinde, (1525) Kiil Qoro'i[reti kege ev'de yatmadr ytirefri at gibi hg anp batmadr. O yerden gideyim deyip, O Seytek'e yeteyim deyip,
(atmr) dereye mahmuzlayrp vardr.

(1530)

Ktl
nakt

Qoro iisfiine eivdiEi t7

Elt

E"d,

ne

\iro7r,

giyiminier}

dikiq yerinden b6ldti,

kendililinden

s<iktii.

Kalmrg olan pargayr

(1535) boynuna asrp aldr. Yrlkr (gobanlannrn) en yaElrsrglg.Kara Bii'ye Kiil Qoro kogarak yetigip geldi: "Ey ana dedem Kara Bii,
nakrEh kegeden kara iist giyim, ake,

(1540) dikig yerinden b0liindii, ake, kendililinden stikiildii, ake, bir geng krsrafr versene, ake, Ay Qiiriik'e ben varayrm, ake, (1545) sallam i$ne,'goona ip' ake, delik olsa diktirip, ake,
yrrtrk olsa biizdliriip, ake, geri geleyim, ake."

Ak sakal Kara Bii (1550) dfkelenip balrdr: "Kdlenin sdyledili sdzii duy! O k6le kege evde yatmadr,
hatunu erkek gocuk dofurdufunda,

yiire{i at gibi hoplamail.

(1555) Ay Qiiriik'e sen varsan, benim ateEimi kim ahr?

Benim igkembemi (kazana) kim sahr? Kazanrmr (ate$ tistiine) kim asar? Dokuzu bir olan yrlkr gobam,
917.-nakrgh kege: Krg. grrdamal, grrdak. 918. kegeden iist giyim: Krrg. kementay. 919. en yagh: Krrg. ak sakal.

hof. Dr. Tuncer GULENSOY /

352

(1560) dokuz sopa alnrz!

Kaburgasmr

(K0leyi) yrkarak, atrhp vurqnuz! krtr krtrr klrlnlz!

bagrm kesip ahmz!

Dokuzu bir olan yrlkr gobaru,.

(1565) dokuz sopa aldr,

.
(1570)

ktileyi yere yrkrp vurdu. Miskin Kiil Qoro,

tiliir 6lmez can havliyle, akci{er (ve) karacigeri(nin) giicii ile

bagrm kaldrnp kaldr.

Yrlkr gobamnm bagr Kara Bii

o zaman durup bunu sOyltiyor:

"Babamn mezan Kiil Qoro, bu yilkmm arkasmda

(1575) hsa kuyruklu knra hsrakvar,

o krsrala binip al!

Bugiin vanp, bugtin gel! Bugiin (burada) kalrrsan,

koyun gibi bagrnr kesmezsem,

(1580) su gibi kamm ddkmezsem, Kara Bii olan adrm kurusun!'n

Krsa kuyruklu kara krsralr

boynundan (iple) ba$ladr,

(1585) yede$ine ahp geldi.

ip

kuskunile ip arkakolant kamrmn altrndan kuvvetli qekip aldr,

eve do!ru mahmuzladr.

Yedigerli Er Kryas
(1590) tepede oturmu$ durmuyor mu! Kiil Qoro'yu gdrekoydu.
Yedigerli Er Kryas

Kill Qoro'yu ga[rrdr, Kiil Qoro (ona dolru) ytinelip gini.

(1595) Yedigerli Er Kryas

krsa kuyruklu kara krsrall iiyle gekti ki, bir yana e!di,

(yere dtiEen) Kiil Qoro'nun gOlsiine Er Kryas oturup aldr.

358 / Manas Destanr

(1600) Ayalrndaki deri papu$a

Yedigerli Er Kryas

(Kiil Qoro'nun) iki kaburgasr krnldr. Miskin Kiil Qoro (1605)

sopa ile d6viiliip yere yrkrldr.

Ktil Qoro'yu

teperek vurdu,

(Yere) yatrnca hatrrladr.

Ktil Qoro bagrm kaldrnp kaldr, $Y QtirOh' e vardr.

iyi dolan Ay
(1610)

Qtirdk

Kiil Qoro'yu gtirdiiltinde, yanmayan yer kiil oldu,

alev alev yanrp kor oldu,

acl sesini kesmedi,

grnlayan sesini bastlrmadl. (1615) (Ay Qtir0k) miskin Kiil Qoro'yu bir kucaklayrp aldr: "Sevgili Kiil Qoro,
krsa kuyruklu kara krsrak

bineyim diyecelin at mrydr?

(1620) Nakrqh kegeden kara iist giyimi, ' giyeyim diyecefin kiirk miiydii?" Allayarak baln rahatladr,

iki gdzti (allamaktan)

gigti.

Sallam igne (ve) deve tiiyilnden yapilmtg kalm ip lle

(1625) nakrgh kegeden kara iist giyimini

ta(n:rmen dikiverdi.

klsrala binen Kiit Qoro'ya Ay Qiirtik durup Etiyte siiyledin:

Geng
"Sevgili Ktil Qoro,

(1630) atrmn bagmr buradur! Altrndaki yere duradur!

Mrzraktan kalan bayrafr, ertesi gegen yalnrz1 altr ay kalan belefi,

(1635) o Seytek kesik kulafr, tig almadan iictinde kalr,

intikam almadan intikamrnda kalu,
e rke kl ik g a lma erdilinde, at yelesine tutunup bfiyildiiliinde,

::i:::':_,*

Prof. Dr. Tunoer GOLENSOY

359

(1640) uygun bir zaman bularak gelip bak!"

Ata bindi Kiil Qoro, yrlloya do[ru saldr, kiile gecikip kaldr. Dokuzu bir olan yrlkr gobam,

(1645) dokuz ata binmig (96yle dediler): "Kiil Qoro'nun iri ytirefi, at gibi krg aup batmadt.
Bay Bige erkek gocuk dofurdufunda, Ktil Qoro keqe evde yatmadr.

(1650) Kiil Qoro seni yola koyanz, senin bagrnt Ktil Qoro kol-basan ile kahba sokanz."
Dokuzu bir olan yrlkt gobam dokuz topuz aldt,

(1655) dokuz (kez) vurarak grktr.

Krsa kuymklu kara krsraktan Kiil Qoro bag aEafr, bacaklar yukan yrkrldr.

Ktil Qoro gibi bahadrra

bayrdaki dikeni

(1660)'kokuy-kokuy

!'

diye,haykrarak yoldurdu.

Odunu alan Ktil Qoro ateqi yakan Kiil Qoro kazam asan Kiil Qoro igkembeyi salan Kiil Qoro'nun

(1665) gtirmedi$i mezar oldu, biriktirmedili bok oldu. O Seytek kesik kulalr altr giinden (sonra) 'baba'deyip, iki giinden (sonra) 'ana'deyip, (1670) kuru daldan yay yapmr$ delil mi?

'Qi['

otundan alc yalrnrg de$il mi?

' Kak' (diye) dten kargaYtf,oyan Yok, 'kuk' (diye) dten kuzgun yokHeldl (maldan) bir tepe yapp,

(1675) fakir ile fakir oldu.

Seytek hayrr dua altp yatfi. Miskinlegen Kiil Qoro yrlkr gobam ile siirdii. Derin dereye kogturmug defil mi?

360

Manas Destanl

(1680) Ustiimdeki kdtii kege giyim, didip almrg delil mi? Oba bagr Kaf:a Bii, ona kogup gelmiq de[il mi? "Sevgili Kara Bii (1635) bir geng krsrafr versene!

'

*Ben evime varayrm,

iistiimdeki kege giyim, dikig yerlerinden aynldr,

Ay Qiiriik'e

varayrm!

(1690) Saflam i!ne, kahn deve ytiniinden ip ile delik varsa diktirip
geri dtiniip geleyim!" Kara Bii durup (gtiyle) sdyltiyor: "Babamrn mezan Kiil Qoro,

(1695) derin elem gegirdim,

uysal elem gegirdim. Bugiin vanp, bugi.in gel! Bugiinden (sonraya) kalsan,

koyun gibi bagrm kesmezsem,

(1700)

su gibi karum drikmezsem,

Kara Bii adrm kurusun!"

Krsa kuyruklu kara geng krsra$r,

Kiil Qoro binip aldr, eve do!ru mahmuzladr.

(1705) Eve girip vardr,

Yedigerli Er Kryas
bir galrrrverip aldr,
krsa kuyruklu kara geng krsraktan elilerek gekip saldr.

(1710) Gtilsiine binip bastr, iki kaburgasr krnldr. Oliir dlmez can havliyle Kiil Qoro baqrm kaldndr, Ay Q0rtik'e vardr. (1715) Allayarak (Eiiyte) siiytedin 'Sevgili Ktil Qoro,
krsa kuyruklu kara geng krsrak,

Ay eiir6k:

bineyim diyece$in at mrydr?

iistiindeki kege giyim,

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY/ 36t

(1720) giyeyim diyecelin kiirk miiydii? Gticiim gok kiitii kurudu, geviklilim gok kiitii tiikendi, at yorulunca ay dolar, ata serin giin dolar, (1725) altrndaki yerde duradur!" iyi dolmug Ay Qiirtik, Seytek'i qimdi gafrrdr:
"Mrzraktan kalan bayralrm, yalnrz baqrna altr ay kalan belefim,
(1

730)

cebeden

kalan' kuyak' r^90,

bir tek kalan 'tuyak'rrrPt, ey Seytek, kesik kulafrm.

At^ccan

n922 kanadl ak atmac anrn923 gugu"r,

(1735) Too-toru'ya binecelim deyip,

tepede oturan babana, allayarak grkrp vanver! Boynuna sanhp alagtir!

Too-toru'ya binmezsen,

(1740) gekip attrlr ok olsan, drgkrladrlr trok olsan,

benim anah[rm kurusun! Qocuk oynayarak gitti,

"

Kiil Qoro ata bindi.

(1745) Kiil Qoro gidip vardr!,rnda,
gocuk gOriiverdi.

Ay Qiir0k'iin dedili stizler

gocu$un akhna diigtip kaldr.

Tepede oturan Kryas'a

(1750) Seytek a$ayarak gftrp vardr, (96yle dedi):

"Sevgili babactfrm, Too-toru'ya ben binece[im, yrlkryr giftlegtirmeye ben gidecefim!" (Qocu[un) boynuna sanhp, kucakladr.

920. Krrg. kuyak: Ddkiim. 92l . Krg. tuyak: Soy, sop, ziirriyet.

922. atmaca: Krg. karglga. 923.beyaz atmaca: Krrg. tuygun.

362

Manas Destanr

(1755)

Yedigerli Er Kryas
Kiil Qoro'yu galrdr.
yorgunluktan bitkin diiqmiig Kiil Qoro:

" Buyurunuz e\endim!"92a ddli:

O zaman (gttyle) dedim Er Kryas:

(1760) 'Babarun

, giktir kul, ^"rorr'e25 senin yaptrfrn gok olmug,

yapmadrlrn iEin yok olmug, gocugu Too-toru'ya bindirip, yilkmrn yamna ahp vann.

(1765) Ug giinyrlkr ile yatsrn, Ug gtinden sonra, Kiil Qoro,

eve dikkatlice ahp gel!

Ug giinden sonra ahp gelmezsen, koyun gibi bagrnr kesmezsem,

(1770) kanrnr su gibi ddkmezsem,

benim Er Kryas adrm kurusun!" Miskinlegen Kiil Qoro, gocu[u yanma aldr, yilkrmn yamna vardr.

(1775) O zaman (l6yle) dedin Kiil Qoro:

"

Mrzraktan kalan bayralrm, yalmz bagrna kalan belefim, ey Seytek, kesik kulafrm, giirdtifitim giinegim kurusun !

(1730) igtifim suylrm kurusun!

Eve dOniip geldifimde, dokuzu bir arada yrlkr gobam, yolumu kesip kapattr, krsa kuyruklu kara krsraktan

(1785) yrkarak, koEup vardr!" O zaman seytek durup (giiyle) dedi:

" Seveili

takkeve

iitktisizg26 diinya otur mu? Ecelsiz kigi dtiir mil?

924. buyurunuz efendim!: Krrg. lepay taksir! (<Arapga. Lebbeyk taksif). !{. $tan11 mezan: Krg. atafinrfi kiirii! (s6vme tuulri;619. kiir < Farsga: 926. iilkii: Krg. arman.

gfir:

mezar).

Prof. Dr. TunceTGULENSOY/ 363

(1790) itmttti kement ile seni terbiye etse, 'Ay balta' ile kahplanz!" O zaman (Sityle) dedi Kiil goro:
"Sevgili kesik kula$rm,
stiyleyigine inandrm,

(1795) akraba gibi dayandtm.

Siiyledifine inandrm, at gibi giivendrmf' Yorgun diiqmiiq Kiil Qoro (nun) sevincinden gillsii kabardr.

(1800) Krsa kuynrklu kara geng lasra$rn aybrr gaybr' yorga (ytiriiyiigtinti)
'

rahvamna saldr. Dokuzu bir olan yrlkr gobammn dokuzu gelip vurdu.

(1805) Krsa kuyruklu kara geng krsraktan

baE agalr, bacaklar yukan diiEtii. Seytek, kesik kulak bu gocuk kap (gibi) erdi ay baltayr eline gimdi aldr,

(1810) dokuzrr bir olan yrlkr gobamm

yrkarak, kesip vurdu. Yerde yatan Ktil goro'yu
ata bindirip aldr.

qint grptat

kagtr yrlkr gobam.

(1815) Yorgun diigmiiE Kiil Qoro ' KiiEiik keEe ev'e,927 vardr. Bahadu dolan bu Seytek, ylkrya dolru saldr

ktsrr

ktsrapr yakalayrp aldr.

( 1820) Kilgiik kege evin kaprsmr ykarak gekip saldr,

kar m yagt928 tle katm ba ltrsagl2g

Ktil Qoro'yu yala bulayrp sardr.

Yedi giinden sonra

Seytek

'

(a!ag kafesleri kiigiik kege ev olup, at gobanlan kurarlar): Krg. colum. 927. ktigiik k99e 9v 928..kann ya!r: Krrg. kazr. 929.Ktrg. karta kazr: Kahn balrsak (atrn kahn ba[rrsafr olup, lezzetli pargasrdrr.).

364

Manas Destanr

(1825) agarak ahp baksa,

sa[ ktirek kemi[indeki
oyup kesen kuli

kkrda[r

yaf kaynatrp dciken kul,

felce ulramrg ktirek kemi$i93o

(1830) yala konulmug delil mi?

Agarak ahp baksa, yorgun diigmiig Kiil Qoro'nun kara. giizii Qolpan (yild.tzt) gSbi, iki yiizii, iki iri ktipek (ve) atmaca gibi,

(1835) iki omuzuna iki kigi konmuq gibi. O zaman (q<iyle) dedi Kiil Qoro

"

Sevgili Seytek'im,
!

ata binip alakoy

Yrlkrya do!ru salakoy!

(1840) Kiik Qebig'i ahp gel!"

Ata bindi bu Seytek, yrlkrya do!ru kogtqdu.

Kiik Qebig'i ahp geldi. MiskinleEen Ktil Qoro

( 1845) (atr) eyerleyip bindi.

Bahadrdofanbu Seytek Too-toru'ya bindi. Kiil Qoro ile Seytek . Er Kryas'a do!ru siirdii. (1S50) ikisi yangrp girip vardr.

"

O zaman KUI Qoro durup (gtiyle) s6yltiyor: SelAmtin aleykiim Er Klyas, tOrtim!'"

"Aleykiim seldm Kiil Qoro, batu!" " Canlm Er Klyas, tdr0m!" (1855) "Sevgili Kiil Qoro, batrr!" " Sattp yersen bir g{inliik,
_

safitp yersen bin giinliik.

KuEak baglaytpe3 diintire3z ol aywil KucaklaEtp dost olaywil

930..felce ulramrg ktirek kemigi: Krrg. kuu dah. 931. kugak baflamak: Krg. kurgal932. dtiniir: Kiig. kuda

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY

365

(1860) beni azrcrk (da olsa) kdtU krlmayrn!" O zaman (g0yle) dedin Kiil Qoro: " Sa! kiirek kemilimdeki krkrdalr, ttirtim,
oyup, kesip, salan, trir6m, babamn 6cii var mrydr, ttirtim?

(1865) Ananrn intikamr var mrydr, trir6m?" Yorgun diiqen Kiil Qoro
Icara gelik kahcw. kavrayrp aldr kabzasrndan, srymp gekti krnrndan,

(1870) diifme gibi olan bahadrn

yuvarlayrp kesti. Ktil Qoro ile bu Seytek ata binip kaldr, Kanrkey'in izini siirdii.

(1875) Tann'dan bulan Kan Qoro, yorgun diigen Kanrkey'e koyun giittiirap baktrrmrq.
Eline dednek vermig.
Gdzi qocuk hanlann

(1880) igkembesi sallanan krsraklanm, yalan stiyleyen(lerin) iyisini Kan Qoro toplayrp almrg, delil mi? Kan Qoro siiyliiyor bu siizt: ':Manas'm ollu Semetey, ( 1885) Almambet benim babamr, tildiiriip atrverdi. Kiil Qoro'nun babasr tath dilli, girin sdzlii iyi dofan Acrbay'r (1890) iildiiriip atrverdi,
Onun igin riciimii aldrm.

Birisini haklayrverdim, Er Ktyas'a gimdi girdim." Kan Qoro'nun dedilini (1895) igiten Kiil Qoro
atrndan atlayrp indi, Kan Qoro'nun genig gdlsiine Kiil Qoro ahp bindi. Bacafrnr, kolunu ba$adr,

366 / Manas Destanr

(1900) kapt gergevesine ballayrp koydu. Kuruyup kala0 KanfteY

karEr gelmig d'eEil mi?

Koyunu brakmrE delil mi? Kogturup yeti$mi$ de$il mi?

(1905) " Sevgili Kiil Qoro, balam,

hepsini stiyleyiP ne edeYim, balam,

Kan Qoro'nun

kanmdan

bir kaqrk kan versene, balam,

Onun karurureeyim!

(1910) igtikten sonra ben Oleyim!" Kanrkey, ak gelik ktltcr aldl Kan Qoro'yu param parga etti,

iyi dolan bu Seytek (1915) ipekliden segip giydirdi,

yorga attan segiP bindirdi, Kanlkey'i ahp geldi, Ay Qiiriik'ii ahp geldi. iig giin orada rahat Yattr, (1920)., Ug giinden sonra gtrgiirdii. Genig Kul-ata krYrsrnda" geniq Talas'ln vddisinde, orada yatan Manas'rn ev kurdu$u yerde ev kurdu.

'

Kan Qoro'nun kamna doYdu.

(1925) Ug Kogoy ile Talas'r

hareket ettirmeden tuttu.

Ayafr Talas'ta, bagr TaEken'e

hAkimiyet kurdu.

'*** (YEDINCI BOLUMUN SONU)

lJpJltill