Professional Documents
Culture Documents
Manas'Destant,
ISBN 975-338-404-r
Dizgi lnitesi
Akga{ BaumYaytm Pazarlama A.$. Tuna Cad.811 06420 Ktzilay - Ankara Tel: (312) 432 17 98 -433 86 5I
Faks:432 28 52
www.akcag.com.tr akcag@akcag.com.tr
I\{ANAS
DESTAI{I
(Tiirkiye Ttirkgesiyle)
hof.
t a
41
::l
Ankara Universitesi DTFC Tiirk Dili ve Edebiyah Kiirsiisiine Dr. Asistan olarak atandr (Nisaq 1974). ABD'deki Texas Tech University (Lubbock-Texas)'ne misafir tilretim iiyes! olarak gitti ve Archive for Turkish Oral Narrative'de hof. Dr. Warren S. Walker ve Barbara K. Walker ile galqn (1976-1977). Ttirkiye'ye diindiikten sonra DTFC'de Eski Yazr ve Osmanhca ile Mololca Dersleri verdi. KiitiihyaYdresiAlrzlan (inceleme-Metinler-Stidtik) isimli teziyle dogent oldu (1980). Frat Universitesi Fen-Edebiyat Fakiiltesi Ttirk Dili ve Edebiyatr Biiliimiinde iinceleri misafir ii$etim iiyesi (1980-1986), daha sonra ise kadrolu dogent olarak gahgtr (1987-1989). Fuat Univenitesinde bulundulu yrllarda (1980-1989) Tiirk Dili ve Edebiyatr Biiliimii Bagkanhfr, Rektitrliik Tiirkge Biiliim BaEkanl{r ve Sosyal Bilimler Enstitiisii Miidiirliilii (1989-1998) rekttir yardrmcrhlr ve vekillili gdrevlerinde bulundu (190-1992). 198'den beri Krgrzistan-Titkiye Manas Univesitesi Tiirk Dili ve Edebiyatr Biiliimiine yiinetici misafir Olretim iiyesi olarak giirev yapmaktadr. hof. Dr. Tuncer Giilensoy, Folklor AraEtrma Kurumu (ihsan Hrnger Tiirk Folkloruna Hizmet Odiilii, 1986), Ttirkiye Yazarlar Birlili (Tiirk diline hizmet 6diilii, 1986) gibi geqitli kurum ve kuruluElardan gok sayrda iidtil almrgtr. Aynca, Krgrzistan-Tiirkiye Manas Universitesinde giirevli bulundulu 1998 (Kasm)-2fi)O (Afustos) yrllan arasnda yazdft; l. Krgrz Tiirkgesinin Grameri-I (Fonetik-Morfoloji)
2.
Krgrz Kigi Adlan (kadrn-erkek) Stizliilii (Etimolojik), Krgrz Tiirkgesinin Latin Harfli imlA Krlavuzu (22 bin kelime) adh eserlerinden dolayr; I. Tiirk Halklanna Hizmet Odtilti lAlmatr-Kazakistan) II. $eref Odtilti ("Krgrz Tili" Koomu, Bigkek-Krgrzistan)
5. 6.
hof.
ve sempozyumlarda sunulmug gok sayrda bilimsel bildiri yanrnda, geEitli dergi ve gazetelerde yayrnlanmrg makalelerinin sayrsr 1000'in tistiindedir.
li iiniversitelerde pek gok dErencisi/ttEretim iiyesi bulunmaktadr. Yurt drEr-yurt igi kongre
Yayrnlanmrg 26 kitabr bulanan hof. Giilensoy'un Altan Topgi, OtemiE HactlQingizname (Qa{atay Tiirkqesinden), Tiirkiye Afiulan Bibliyografyas ve Krgtz Tilrkgesi Gramerill isimli eserleri de basrm agamasrndadr. Prof. Giilensoy, Ealqkanh$ ve iiretkenlili kadar, gezmeye ve giirmeye olan merakr ile de dikkati geken bir insandr. Bu ballamda diinyamn birgok iilkesini ve iinemli merkezleri gezip gtirdiiliin0 belirnnek gerekecekth. Bu iilkelerden bazrlan gunlardr: ABD, Rusya, Almanya, Yugoslavya, Bulgaristan, Romanya, Belgika, Hollanda, Danimarka, Norveg, Gago[uzistan, Moldovya, Azerbaycan, Kazakistan, Pakistan, Afganistan, Krgrzistan, Ozebekistan, Krnm, Abu Dabi, Dubai, Mofolistan...
IqINDEKILER
ON sO2....,
cini$
MANAS / 9
Manasgrlar Kollan "MANAS" Adr U2erine................. Manas Destanmda Medeniyet Unsurlan MANAS (Tiirkiye Tiirkgesiyle Metin)
Manas Destanrnrn Ozeti ve
.................13 .................14
.................16 ........20
...........27 !
MANAS'rN DOGU$U / 29
II. BOLUM
I. BOLUM
MANAS ir,B nn KOKQO'NUN OoVu$u; MANAS ILE KANIKEY'IN EVLENMESI, OluwrU vE YENiDEN DiRiligi I ae
IV. BOLUM BOK MURUN / 163 V. BOLUM KOS KAM AN I22I
257
Ox soz
"Manas" adrm krk yrl6nce Tiirkoloji Olrenimine baglayrnca, bir ansiklopedi maddesi olarak gdrmiigtiim. O zamanlar Tiirkiye'de yayrmlanmrg tam bir Manas neqri yoktu. W. Radloff'un derledili Krrgrzca metnin Almanca terciimesi dikkate ahnarak, bir mezuniyet tezi yaprldrlrm biliyordum. Fakat, bu metin yayrmlanmamrqtr. Rahmetli Abdiilkadir iNAN'm negri de serbest terciime ve 6zet bir metindi.
Aradan yrllar gegti. Manas destarunm yazrlryrmn bininci yrh dolayrsryla
TURKSOY tarafindan yayrmlanan Emine GURSOY-Naskali ve TDK tarafindan yayrmlanan Naciye YTLDA negirleriyle Tiirkologlar igin yeni bir kapr aralandr. Geng Tiirkologlar, halkiyatgrlar, etnologlar ve amatdr aragtmcrlar bu
iki yeni neqrl kaynak alarak saynrz makale ve bildiri iirettiler. Fakat, o zamanlar, Ttirkiye'de Krgrz Tiirkgesini gok iyi bilen Ttirkologlar bulunmadrlr igin bu iki negir de tam anlamryla tenkit edilmemig, aktarmalarda g6riilen
yanlry ya da f.arkh anlamalar tizeridde durulmamrgtr.
Bu negirlerden sonra Manas'la ilgilenmeye, K. K. Yudahin'in iki cilttik "Ktrgtz Siizlti{ii"nin Rusga ve Tiirkge baSkrlannr esas alarak, metni yeni bir yorumla aktarmaya baglamrgtrm. Qahgma gok dikkat istedili igin yavag gidiyordu. qiinkii, bu destan, bir milletin duygusunu, felsefesini, tdresini, gelenek ve gdreneklerini; en dnemlisi dilini ruhunda yagatlyordu. Onun igin kelimelerin belirli sdzliik anlamlanmn yamnda niianslanm da yakalamak gerekiyordu. Destan, btitilntyle manzurnmuE gibi gdriintiyorsa da pek gok btiliimiinde tizellili de taqryordu. Nitekim, bunu iki sene kaldrfrm Krrgrzrstan'da
de
nesir
Krgrz
Universitesindeki meslektaglanm Prof. Dr. Salican Cigitov, Prof. Dr. Kadirali Konkobayev gibi Kugrz Tiirkologlarmrn yorumlanndan da yararlandlm. Hatta Krrgrzistan-Tthkiye Manas Universitesinde llocahlrm yaptrlrm (Ekim 1998, Temmuz 2000) Tiirkoloji bdltimiintin sevgili ve unutamadrlrm Krrgrz d$rencileri de yardrmcr oldular. Pek gok kelimenin yorumunda onlann olurunu
aldrm.
8 / Manas Destani
gu
2-Krgtz Tiirkgesi - Tiirkiye Tiirkgesi kafiye, 3- Ttirkiye Tiirkgesi - Krgrz Tiirkgesi kafiye,
4- Tiirkiye Tiirkgesi
Briylece destanm giir ruhu kaybolmayacakfl. Gereken yerlerde kafiye olugturan kelimeler dip notlan hAlinde agrklandrfr igin okuyucu ve ara$tmcl hemen bilgilendirildi. Aynca, kafiye kelimeleri giize de hitap etsin diye siyah dizildi.
Deyim, terim, kigi ve yer adlan ile bazr madde adlar: italik,
siyah-ita-
lik, ve siyah fontlarla gtisterildi. Manas'rn dizgisi de sabrr istiyordu. Kayseri'de edebiyat dlretmenlerinin olugturdulu Lagin dizgi evi operatdrleri bu zor igi de baqardrlar.
Kendileiine tegekkiir ediyorum.
W. Radloff varyantl esas alnarak kurulan bu metin, Naskali ve Yrldrz aktarmalanndan pek gok yerde farkhhklar gdstermektedir. Ama yine de benim yorumladrlrmdan farkh aktarrmlarrn yaprlabilecelini belirtmek isterim. Manas, kelime kelime araqtrnldrkga dolru metinler ve daha do!ru aktarmalar oftaya grkacak, bundan da Tiirk kiiltiirii kazanacakhr.
:l
ii
flj
t:
f,
i:i
Ii
hil
rrl,
{lt
GIRI$ MANAS
Krrgrzlmn milli destam MANAS, beq yti, elli iig bin mrsra olup, biiyiik bir bdliimti manzumdur. Destan;
hakkrndaki biiliimlerden ve yine MANAS dairesi iginde oldulu kabul edilen ER TO$TUK ile COLAY HAN destanlanndan ibarenir.
3. Manas ile Er-Krikgti'ntin ddviiEii, Manas ile Kamkey'in evlenmesi, dltimii ve yeniden diriligi,
4. Bok Murun, 5. Kds Karnan,
6. Semetey'in dolugu,
7. Semetey
bdliimlerinden olugmaktadr. SEYTEK ile anlatrlmaktadrr.
En eski Tthk destanlanndan, mitolojisinden ve bozkrr kiiltiiriinden derin izler tagrmakla birlikte MANAS, 6teki destanlardan balrmsrz ve mrsra sayrsl itibariyle diinyanrn en btiytik destanrdrr. Giiniimiizde de bu Manas'tan, manzum bazr bdliimler anlatrlmaktadr. Bu tizellifinden dolayr MANAS, ya$ayan ve Krrgzlarca yagatrlan tek destandri.
MANAS'Ia hayatlarr anlatrlan gdgebe Krrgrzlar, heniiz bir devlet kurma, dtinyayr zapt etrne, halklara, iilkelere hiikmetme gibi iilkiilere sahip olmayrp, kabile hayatr yagamaktaydrlar. Fakat destan, Krrgrzlann ig ve drq diigmanlan, Budist Kalmuk-Molollar, Qinliler, krsmen de Uygurlar ve Orta
l0 /
Manas Destani
Asya'da yaqayan titeki Tiirk boylarryla yaptrklan miicddeleler, derin vatan ve millet sevgisinin giirsel soyldnigiyle dikkati geker. MANAS, milli dzellikleri itibAriyle gok renkli, kendisine has deyiglerle yo!rulmug orijinal bir destandrr. Krgrzlann folkloruna, gelenek ve giireneklerine, inanglanna, ttirelerine, bozkr hayatrna, etnografyasna (giyim-kugam, gadtr hayatt, hayvanciltk, deve ve at kogumlan, mutfak kiikiirii vb. gibi), deyimler, terimler, ata siizleri gibi bilgilerin yamnda, Tiirk Dili Tarihi igin gok delerli olah dil, edebiyat ve tarih malzemelerini de btinyesinde yaEatmaktadrr. Kigi' boy, soy, oymakt cemaat adlan ile (Ak+ulpar, Kara-ker, Krl-ciren, Korcong-boz, Koyon-boz, Kdk-ala, K6k-borguk... vb. gibi at; Ak-gumkar gibi kug; Ak-taygan, Baytitbttt gibi kiipek adlan) 6zel hayvan adlartnt ta$rmasr agrsrndan da bir ONOMASTIK hazinesidir. Ayrrca: Abrlay, Abeke, Agrk, Acrbay, Aksaykal, Albay vb. gibi pek gok kadrn ve erkek kahramanlann adlannr da belirtmesinden dolayr tinemlidir.
Bu arada, Ak-albars ve Stit-bolot adh krhg, Ak-otpok ve Kdk-ktibd adlt zrrh, Ak-tinke adh hanger tizel adlannr da gdrerek,Klrgrzlarrn ad verrne g e I e n e ! ine verdikleri iinemin izlerini tespit edebiliyoruz. MANAS destamnda adr gegen Abeke, Abrlay, Agrk, A!rg, Acrbay, Alierkeg (kadrn), AkrlayA.{akrlay (kadrn), Ak-nakrg (kadrn), Ak-ktyaz, Akpay mamet... vb. gibi bazr kahraman-alplerin hayatr ve dzellikleri O(uz Ka{an, Dede Korkut, AlpamtE, Ki)ro{la gibi Tiirk destanlarrndaki kahraman-alplerin hayatr ve dzellikleriyle yakrndan benzerlik gdsterir. MANAS'Ia adr gegen Ag-maral, Agr-min, Ak-bulung, Ak-ermen, Akcermen,.....Balakgan (Bedehgen), Balk/Bahk (Belh), Bar-kiil, Becin, Boy-barak...vb. gibi colrafi adlar; Erkeg (kegi halkr), indi (Hintli), it (K6pek halkr), Kazak, Krrm, Krtay, Kurl-BaE, Nayman, Nogoy, Noygut, Oyrot, Oogan (Afgan), Orus (Rus), Oziibek (Ozbek), $trqiit (Mangu), Tecik (Tacik) ka' vim adlarr ile yukanda belirttilimiz kigi adlarr Genel Tiirk Tarihi iginde yer alan tarih? ve cofrafi gergeklere uygundur. Bu bakrmdan, bu destan, yakrn tarihe kadar yazrh eserlere sahip olmayan gtigebe Krgzlann hayatrnr btittin ytinleriyle aksettiren bir ansiklopedi nitelilindedir. Bu <izelliklerinden dolayr Krrgrzlar, bit " Manas Ansiklopedisi" hazrrlamrglardr.
MANAS ve etrafindaki yi[itlerin miicadele ettigi "kdfir"ler, Molol asrlh Budist Kalmuklar ve Qinlilerdir. Fakat, destanda, Krrgrzlar arasrnda yaprlan kardeg kavgalarrnrn kanh sahneleri de srk ve geniq qekilde yer alr. Btittin bu savag sahneleri anlatrlrrken sihir ve bi)yilye balh masahmsr hayali tr sahnelere yer verilirse de destanrn gergekgi bir iisl0pla anlatrldrlr gtiriiliir. fl.-''", ...,,0J1e ki, bazt tabiat, eEya, hayvan ve insan tasvirleri, kahramanlann bazt ,''t!rygut*rt; iimid, korku ve heyecanlan galdaq roman anlafiqma benzer bir
:l l
,'i1
/ II
gekilde ve bi.iytik bir ustahkla anlaulmrgtrr. Baba ile olulun, kardegle kardegin, gelinle kaynananrn, yelenle amcanrn, kan ile kocamn biribirleriyle miicadelesi gok agft olarak, hatta bazan dramatik bir gekilde if6de edilmigtir. MANASQI, bu destanda, o devirde gdriilen sosyal hayatm bazr aksayan yd,nlerini, ddetlerin, gelenek-gdrenek ve trirelerin, ahldksrzhfrn ve zalimli$in tenkidini de sert bir ifdde ile yapabilmigtir.
{
X.
{r
Manas Destanr'ndan bahseden en eski kaynak Seyfeddin Molla'nrn Mecmu'a't-Tevdrih adh XVI. yiizyrlda yazrlmrg olan eseridir. Bu eserde Manas tarihi bir kiqi ve kahraman (alp) olarak gdsterilir. Manas iizerine gahgan bazr bilim adamlanna gdre MANAS destanr, Krrgrzlann Yenisey rrmafr ile Minusinsk bozkrrlanndaki hayatlan srasrnda, 840 yrh civannda, btiyiik bir devlet kurduklarr yrllarda, Uygur Tiirkleri ve Qinlilerle yaptrklarr savaqlarda olugmaya baqlamrq; daha sonra, XVI-XVII. yiizyrllardaki Krrgrzlar ile Kalmuklarrn veya Budist Kalmuk Molollan ve Qinlilerin Orta Asya'daki Miisliiman Tiirk kavimleriyle yaptrklan savaglar srasrnda btinyesine yeni unsurlan da alarak zenginlegmig, 1917 Sovyet dev. riminden ijnce ve sonra da ydnetime yaprlan dvgiilerle, yeniden tegekkiil etmiEtir.
Daha gok XIX. Ytizyrlda destana isldmi unsurlar girmiqtir. Biiylece bu btiyiik destan, alplerle (Miisliiman kahramanlarla) kAfirler (Budist Kalmuk Molollar) arasmdaki savaglar ve kardeq kavgalan geklinde gtiriinen yeni bir gekil kazanmr$tr. Destanrn biinyesine sonradan giren islAmi unsurlar Manas'ln orijinal yapnml ve btitiinltiEiinii bozmadrlr gibi, Krrgrzlar arasrndaki milliyet duygusunu da olumlu ydnde etkilemigtir. Destan, bu heyecanh duygularla yagatrlarak bugiine kadar getirilmigtir:
milli ve dini duygulan beslemesi, banh tutmasl, devrin Sovyet htiktimetini rahatsz etmig, lg5l-1954 yrllan arasrnda, (Dede Korkut, Atpamtg, O{uz Ka{an vb. gibi) titeki Tiirk destanlanyla birlikte okunmasr, anlatrlmasr ve basrlmasr yasaklanmr$tr. 1952 yrhnda Bigkek (eski adr: Frunze)'de toplanan sdzde bir sempozyumla dh destandaki gayri insani (!), govenist (!), feodal cemiyetin duygulanm aksettiren zuath krsrmlar (!) tespit
Destarun
edilerek kdtiilenmiqtir. Fakat, halktan ve mtinevverlerden gelen baslcrlar sonucunda Manas hakkrnda bilimsel araEtrmalar yaprlarak, destandan pargalar
12
Manas Destani
Krgrzlaun bu <iliimsiiz destamnr bilim diinyasrna ilk duyuran Kazak bilgini Qokan VELiHANOdTTU (1 835- 1 865)'dur. Qinggis Kafan'rn soyundan gelen bu Kazak prensi, 1856'da Krgrzistan'da yaptrlr seyahatte MANAS DESTANI'r derlemig, 1861 yrhnda "Rus Co{rafya Cemiyetinin Yaztlarf' dergisinin I. ve II. Kitaplannda "Kiikiitey Han'tn Agl" (yo!
tdreni) adh lasmrm, Rusga'ya gevirerek yayrmlamrgtr.
TiAk dili ve ktiltiiriine biiytik hizmetleri bulunan, Orhun yazrtlanmn ilk *Ttirk Halk Edebiyatt okuyuculanndan ve 'Ttirk Lehgeleri Siizltilii" (4 cilt), Num0neleri" (10 cilt), "Sibirya'dan", "Tgastvustuk" gibi biiyiik eserlerin ya%n Alman asrlh Rus Tiirkololu W. Radloff, 1862, 1864 ve 1869 yrllanndaki Krrgrzistan gezilerinde Manas'tan pargalarr derleyerek yaztya gegirmig ve bunlan "Tiirk Halk Edebiyatr Numfineleri, C.V" (St. Petersburg 1885) iginde
Kugrzca-Rusga-Almanca olarak yayrmlarmgtr.
Manas iizerine pek gok yayln ve derleme yaprlmrgtrr. Bugtin Kggrzistan'da yagayan Manasgrlardan pek golu bu destant ezbere okuyabilmektedir. Krrgrzistan'da yaprlan derleme gahqmalarr sonucunda, Manasgrlardan derlenmiE OI.{tiQ ayn varyant, yazma olarak bulunmaktadr'
MANAS destam iizerine yaprlan en tinemli gahgmalardan birisi de Kazakyae,an ve bilim adamt Muhtar AVEZOV'undur. AVEZOV, 1930 yrhndan beri yaptr$r gahgmalan otuz yrl devam ettirmiq ve destanrn halk arasrnda ya$ayan pek gok varyantml @taya grkarmrytr.
MANAS iizerine gahgan pek gok Kazak ve Krrgz bilim adamr bulurmaktadu. Bunlann yapmlg olduklan gahgmalardan bazrlan Kazakga, Ozbekge ve Ttirkiye Tiirkgesine de aktanlmrgtu.
Tiirkiye'de MANAS iizerine gahgan bilim adamlanmn baErnda Baqkurt Tiirkt asrlh tiirkolog Abdiilkadk iNAN gelir. Onun Kiiltiir Bakarnrlr yayrnlan arasrnda grkan "Manas'tan Segmeler" (Ankara 1973; istanbul 1992) adh eseri ilk cinemli negirdir.
rafindan yayrna hazrrlanan RADLOFF varyantr uMa.nas Destant", TURKSOY tarafindan btiytik boy ebatta, Kiril harfleriyle Krgrzca-Latin harfleriyle Kugrzca-Ldtin harfleriyle Ttirkiye Tiirkgesi olmak tizere tig stitun halinde neqredilmigtir. (Ankara 1995,279 s.)
:il1
I
ir
1l
13
daTDKtarafindan "Manas Destant (W. Radloffl ve Ktgtz Kiiltiirii ile itstti Tespit ve Tahliller" (Ankara 1995, 956 s.) adr ile
yayrmlanmrgtr.
1995 yrh Manas'rn yazilrgmm 1000. yrh olmasr dolayrsiyle Tiirkiye'de yaprlan gegitli bilimsel toplantrlarrn bildirileri de farkh adlar altrnda
yayrmlanmrgtr.
:t
tF
MANASqILAR
Manasgrlar, Manas destamn obuz gahp, tiirktiler sdyleyerek anlatan; el-
kol ve bag hareketleriyle MANAS, SEMETEY, SEYTEK, eR TO$TUK ve COLAY HAN gibi destan kahramanlannm konugmalanm yer ve olaya uygun olarak ses tonlannda canlandrran, "OZAN-A$IK-MEDDAH-AKTOR"
kangrmr meziyetleri btinyesinde toplayan sanatgrlardtr. Manasgrlar, ustalarrnrn yanrnda, iyi bir hikiyeci; iyi bir aktdr; iyi bir ttirkticii, iyi bir bestek6r ve gok baganh bir kompozitiir olarak yetiqmiqlerdir. Bu meziyetleri taqrmayan kimselere "manasgl" denilmez. Manas Destamnr gok iyi bilen Manasgtlara "NAGIZ (gergek) MANASQIT'; yanm bilenlere "$ALA (yan) MANASQI" adr verilir. "Nagrz Manasgr"lar destanm tamamrnr ddabr ve erkdm ile anlatrrlar ve Uq BIMJK KOLU da btitiin epizotlanyla, kesintisiz olarak, fakat ancak ALTI ayda sdyleyip tamamlayabilirler.
Bilinen en eski Manasgr KELDIBEK (1750- ?)tir. Oteki tanmmr$ Manasgrlardan bazrlan da gunlardr:
"Bahk" l6kaph BEKMURAT (?-1868), NAYMANBAY, AL QONBA$, TINIBEK, quVur, SAGIMBAY ORAKBAKOdLU ( 1 867- 1 930), SAYAK BAY KARALAYOGLU (1894-?), TOGOLOK MOLDO, $. RISMENDEYEV, C. KOCEKOV, B. SAZANOV. Kazak Manasgrlan arasrnda Cambil Cabayollu (1846-1945), Maykdt, Kulmambet, Siiyimbay, S. Mtirsekoy iinliilerdendir. Gtiniimiizde, Krrgrzistan ve Kazakistan'd'a MANAS'r yanm veya tam
olarak sdyleyebilen geng Manasgrlar bulunmaktadrr.
:NB
{r
rF
14
Manas Destant
MANAS DESTANININ OZETi VE KOLLARI Uq biiyiik "KOL"dan ibaret olan destamn, MANAS adrnt tagryan birinci btiliimti: Manas'rn dolumu, giig sahibi olarak kendisini tanrtmasl, Krgrzlar arasrndaki savaqlarda g6hret kazanmasr, Kalmuklara kargr elde ettili baganlar, Krrgrzlarr bir bayrak altrnda toplamasr, ilini dtipman istildsrndan kurtarmdsr gibi olaylardan olugmaktadrr.
"Kara Han'rn ollu YAKUP (Cakrp) Han ile Haydar Han'tn ktzr, kansr QIYRICI'nIn gocuklan olmaz. Baba Yakup bir gocuk vermesi igin Tannya yalvarn ve bir erkek gocuklan olur. Yeni dofan gocufa " diirt ulu peygamber" tarafindan MANAS adr verilir ve goculun geleceli hakkrnda kehanetler yaprlrr. Begikte iken konugmaya baqlayan Manas't Hrzu aleyhisselam korur; kdfirleri (Kalmuk ve Qinliler) yenecelini bildirir. Baba Yakup ollunun yetigmesi igin BAKAY'I giirevlendirir, ilerisi igin tasarlanan iki gdzann mAhiyeti anlatrlr; Manas gabucak biiyiir ve yilit bir delikanlt olur; Kaggar'da bulunan Qinlileri haraca ballayrp doluya siirer.
yo!
Bu briliimtn en giizel krsrmlan, Kiikiitey Han Agr (Kdkiitey Han'tn "matem" t6reni), Manas'ln yaralanmasr ve tiliimtiniin anlatrldrfr
pargalardn.
Manas, fOfqOfOZ ve KOZ-KAMAN tarafindan zehirlenerek tildtirtiltir. (Bu tiliim olayr, Radloff'un derledili varyantta, beginci bdliimde etraflr gekilde yeniden ele ahmp anlatrlrr.) Manas, destanda iig defa 6ltir: ilk defa, KOKQO ile savaguken, aldrlr yara onu dldiiriir; ikinci defa, zehirlenme neticesinde dliir; Ugiincii defa, geri ddnemeyecek qekilde iiliir.
Manas'rn tildiiriilmesinden sonra, Krrgrzlar arasrndaki ig gekiqmeler artar, iktidar miicddelesi yeniden baglar. Bu biiliimlerde htirriyet savaqlart motifinin daha zayrf oldufu gtiriiltir.
SEMETEY'in adrnr alan yedinci bdl{imde Manas'rn kansr KANIve annesi QIYRIQI (veya QIYIRDI), ktigtik Semetey'i yanlanna alarak Buhara'ya, Manas'm kayrnatasr olan TEMIR HAN'a srlrnrlar. SemeKEY
tey, Buhara'da dayrsr ismail'in yamnda kim oldufunu bilmeden biiytir. Onddrt ya$ma geldifinde kim olduSunu Ofrenir. Babasr Manas'rn da vasiyeti tizerine TALAS'a geri dd,ner. Uzun mticddelelerden sonra, iktidan dedesi Temir Han ile amcalannui elinden alr. Buna ralmen Krrgrzlar arasrndaki beylik ve benlik
t. I I
I
t
t
15
mticadeleleri bitmez, siirer gider. Bu miicAdeleler sonunda, akrabalanndan birisi olan il,ylS HAN, SEMETEY'i iildiiriir ve karrsr AY-QOROK'i de kendisine alrr. Bu bdltimiin asrl ba$ karakteri MANAS'rn karrsr, SEMETEy'in annesi KANIKEY ile SEYTEK'in annesi AY-QOROK'tiir. Her iki bdltimde de bag
roldeki kadmm intikam almasr incelenir.
SEYTEK kolu, Manas destammn iigiincii btiltimii olup, Seytek'in hayat'hikdyesinden ibarettii. Seytek de babasr SEMETEY gibi genglik ya$rna gelince, babasrmn kdtillerinden intikamrm alrr, iktidan eline gegirir, vzun zamandr esir olan dedesi Manas'rn kansr, biiytik nenesi KANIKEY'i de esaretten kurtarrr. Ug nesle uzanan destanda MANAS kurucu gdrevini g6riir, ollu SEMETEY iktidan tehlikeye sokar. SEMETEY'in oglu SEYTEK ise igleri yeniden diizene koyar. KANIKEY, ollu SEMETEY'i YAKUP'tan ue ooun o[ullarr ABEKE ili KOBO$'tin elinden kurrarrr, biiytik zorluklar sonucu seldmete grkanr.
Ancak, SEMETEY baEa gegtikten sonra igleri do!ru diizgiin yi[itlerini giicendirir ve uzaklagmalanna sebep olur. sonra, akrabasr UtrlUrOy'iin niganhsrm
gdtiiremez: rince, ddab, erkdn bilmedifi igin Manas'm
kagrnr..: Tdreleri yerine getkmez. Riiyasrnda uyanlmcaya kadar dlmiiq babasrnrn anlstna saygrda kusur eder. Semetey'in sonu kdtti olacaktr. semetey ile birlikte soyunun da sonu tehlikeye girmigtir. Semetey'i yenen ER-KIYAZ, Semetey'in yeni dofan oflu SEyTEK'i iildiirmek iizeredir. Trptr KANIKEY'in Semetey'i ahp kagrrarak kurtardrfr gibi bu sefer de AY-QOROK, * KUG(J- gekline girecelini ve babasr AKINIIAN ile yilitlerini galrraca$rnr siiyleyerek ER-KIYAZ'I tehdit eder ve SEYTEK'i kurtanr.
'
**
r0grUr
Bg iig biiytik hol drgrnda, Manas dairesi iginde kabul edilen ER ve coLAY HAN desranlan da vardr ki, bu son iki kol bazr bilim
adamlan tarafindan "mtistakil birer destan" olgrak kabul edilirler. Bazr bilim adamlanna gdre bu iki destan da MANAS'm birer epizotu olup, onun etrafinda olugmuglardr.
**
16
Manas Destant
1996.
Manas Destanr hentiz dil$zellikleri bakrmrndan (fonetik, morfoloji, sentaks ve leksikoloji) araEtrnlmamrgtrr. Naciye YILDIZ tarafindan yaprlan doktora galrymasr folklor ve halk edebiyatr a[uhkhdr.
Manas'rn Naskali ve Yrldrz tarafindan Ttirkiye Ttirkgesine aktanlmrg olan metinleri, ne yazrk ki tam aktarma delild'ir. Naskali'nin negrindeki Tiirkiye Ttirkgesi karErhklann biiyiik bir bd,liimii Kugrzca Manas'm ttrm anlammr vermekten gok uzak olup, "serbest terciime" nitelilindedir. Bu aktarmada eserin giir dzellilini sa$layan "aliterasyonlar" ve "kafiye" dikkate ahnmadrlr igiii dest6ni duygu ve miizikal hava kaybolmugtur. Yrldrz'rn kurdulu Tiirkiye Ttirkgesiyle metin de Naskali'nin yaym gibi hatahdr. Krgzca metnin pek gok kelimesi ii2ellikle "deyimler" Tiirkiye Tiirkgesine aktanlrken asil anlamlarr ikinci plana itilmig ya da Krrgrzcalan iizerinde higbir agrklama yaprlmadan ve not diigtilmeden oldulu gibi verilmigtir. Bu yiizden metnin biitiiniindeki birlik kopmugtur. Hele "Manas destanrnrn yazthqrmn bininci yrh dolayrsryla Naskali negrine dayamlarak yazian makale ve bildiriler, bu negirdeki serbest 'laktarma ve yorumlar" ytiztinden mesajlanndan uzaklagmrglardr. Bu konu ayn bir bildiri ile gtindeme getirilmig ve tespit edilen aksakhklar ayr:ca sunulmuqtur.
*MANAS" adrnrn taqrdrlr anBurada igaret etmek istedi$imiz husus, lam ve kdkeni ile ilgilidir. "Manas" adrnrn ne anlama geldiline dair yeterli sdzliik bilgisine sahip de[iliz.
Tiirkge sdzliiklerde bu adla ilgili bilimsel kayrt yoktur. TDK tarafindan yayrnlanan "Tiirkge Sdzliik"te de kelimenin bambagka anlamr verilmektedir f,i
ii"
.i
1
"Versuch
eines
?r
,trlilr
1969) adh
"Maras" adrmn Sanskritge'de "gdniil" anlamrna geldifi; Budizm'de "eski bir ildh adt" oldufu; Do[u Tiirkistan'da " bir savag tanr$tntn adf ' (turgan ulmas, Uygurlar) olduSu hakkrnda bazr qifdhi bilgilerimiz varsa da kaynak gdsteremedilimiz igin yeterli delildir.
ilgili ciddi bilgi E. J. Eitel'in "Hand-Book four the student of CHINESE BADHISM" (Honkong-Shang hai: Lane, Crawford and co.,1870, s 7l) adh eserinde bulunmaktadr. Bu eserde: "MANAS. Lit The mind. The last of the 6 vidjgana or sensations also callet the 6 iyatana of organs. The mental faculties which constitute man as a moral and intelligent being. The Mongols explain the term "will or
Manas adr ile
desire" agrklanmasr bulunmaktadu. Aym sayfada verilen "MAnasa" adr ile ilgili bilgi de ifgi gekicidir:
"MANASA or.manasvin. Explained by lit. Produced by the mind (sc. lit. A large body. 1. The modern name (manasasarovira) of the like anciently called anavatapta. 2. a naga king, the guardian deiti of that lake."
Of Brahma), or by Manas adr ile ilgili olarak madde gdyledir:
Yukarrda yazrlanlarr "ansiklopedik bilgiler" de deiteklemektedir. "Ana Britannica" da (C.XXI, s. 401) yazrlan
"MANAS. (Sanskrit dilinde "diigiince"), Hint felsefesinde, biling dtizeyinde 6nce duygusal izlenimler arasrnda eqgiidtim saflayan insan "zihni."
insan bir geyi gdrdti$ii, duydulu ve kokladrlr zaman manas, birbiriyle zorunlu iligkisi bulunmayan bu iig farkh izlenimi bir ve aym nesneyle ilgili oldu[unun bilincine vanlmasrm sa$lar.
'Biiyiik Larousse"
giiyledir:
"MANAS. Dilgiince anlamrna gelen vg duyu verilerini, daha onlan birlegtirerek bilince sunmadan tince dtizenleme yetisini adlandrran Sanskritge sdzciik. Biitiin bigimleriyle Hindu gilesi, gok deligken olarak kabul edilen bu yetiyi egemenlik altrna alma gabasryla baqlar."
MANAS adr, yukanda ki.inyesini verdilimiz *CHINESE BUDHISM" stizliiliinde "mind" anlamlna verilmektedir. Bu kelimeyi Tiirkge'ye gevirecek olursak, "akrl, zihin, dimafi,fikir, kafa; zek6, idrak; Euur; kafah adarn" anlamlanyla kargrlandrlrnr g<iri.iriiz. Bunlar da ansiklopedilerde verilen "diigiince" stizciiltiniin e ganlamltsrdrr. Manas adl, "Manasse" geklinde kabile adr olarak tarihte ya$amrytr. "Maverai Urdiin"de yerleEmig bir v^hudi kabile olup israilolullarrnl olugturan 12 kabileden birisidir. Adrn. r aKub'un ollu Yusuf'un ktigiik olullan Manasse'den alan bu kabile Hz. Siileyman zamantnda ortadan kaybolmugtur." (bkz "Btiyiik Larousse", C.XV, s.7743; "Ana Britinnica", C.XK. s.402) 1604-1657 yrllan arasrnda yagamr$ olan "Manasse ben Israel" adh kiginin adr ile Bizansh tarihgi ve gair "Konstantions Manasses"in adtndaki "MANAS" kelimeleri bu adla ilgili olmahdrr. (a.g. yerler) MANAS adrnrn Bhutan vd Hindistan'da (Assam) rrmak adr olarak yaqadrfr bilinmektedir. "Biiytik r ?!'ousse", C.XV. s.7743)
ilgili tinemli yer adlan qunlardr: l) Manas .sanctuary: Hindistan'tn Assam btilgesinde Gahuati'nin batrsrnda 272km'hk do[a koruma alanr. 2) Manassarovar gtilil: Himalayalardaki yiiksek bir vadide 5600 m. yiikseklikte 560 km"lik bir gtil. Hindular ve Budistler tarafindan kutsal
Manas adr ile sayrlmrg Sanskritge eserlere konu olmuEtur. manastrr. Duv-arlannda dikkat gekici resimler bulunan kilise rulmuq olup,dnemli bir ktiltiir merkezi idi.
3) Manasrja manastrn: Srrbistan'da Dostopovag yakrnlannda eski kale XV. yiizyrlda kudoruk.
MANAS adr Nilde'nin Bor ilgesinde "mayls bticelinin trrhl durumu" (bkz. Derleme Siizliilii, C.IX s. 3116 b) kullanrlmakta; bu siizciik TDK yaymt Ttirkge Stizliik'te "Krn kanatlanndan ergin evrede yapraklarr kurtguk dlesinde kiikleri kemirerek tarrm bitkilerine ve onnan alaglanna biiyiik zarar veren bir bdcek" (C.II, s. 985a) geklinde tanrmlanmaktadrr.
Bu sdzcti[iin:
a) Bok bdcefinin eEanlamltsr,
19
sarr renkli ve beyaz hareli iri Mayrs bdcefi (Polyphylla fullo) adr ile ansiklopedilere girdifii gdriilmektedir. (bkz "Btiyiik Larousse", C. V, s.7743)
b) Genellikle krzrl
Manas adr, destanda agrkhkla anlatrlmaktadrr. Destanrn I. bdliimiindeki "Manasln do!uiu"; kahramamn nasrl do[dulunu ve kendisine nasd ad verildilini hikAye etmektedir. Agafrda gtiriileceli iizere, Manas dofdu$unda "beyaz eti pamuk gibi, kemikleri bakr gibi"dir. Onun dolumu gerefine bir ak krsrak kesilir; Cakrp (Yakup) Han ollunun adrnr DORT ULU PEYGAMr BERe *MANAS" koydurur. Manas ugurumun kenarrnda kundaklanrr; (erken) gtilmeye baglar ve begikte yatarken konugur.
Yukandaki bilgilerin rgrlrnda destandaki MANAS ud*rn Sanskritgeden Krgrz Tiakgesine gegmig tidiing bir kelime oldu$u ve"kafahlakilhlzeki adam" (ing. mind) anlamrnda kullanrldrlr anlaqrlmaktadr. Bu anlamda Tiirklerdeki ad verme geleneline uymaktadr.
Manas admrn Anadolu'nun Bor ilgesinde kullamlan "zararhbdcek" ve ansiklopedide belirtilen "may$ bdcefrilbokbdce$i" anlamryla higbir iligkisi
bulunmadrlr anlaqrlmaktadn.
20
Manas Destanr
MANAS NBSTiNT'NDA MEDENiYET UNSURLARI "Manas Destanl", 553 bin mrira ile diinyanrn en uzun destanlan arasrnda yer almasrmn yanrnda, biiyiik bir "bozkr kiilttirii"niin izlerini de
iginde ya$atmaktadrr. Bin yrlhk bir tarihi siireg igerisinde, destanrn katmanlan arasrnda gtirtilen medeniyet unsurlan giizleri kamagtrracak niteliktedir. Bu
medeniyet unsurlarr ile Tiirkolojiyi gok yakrndan ilgilendiren "adbilim", "etnografya", "folklor" ve '5halk edebiyatr" konulanmn basit bir tasnifini gdyle yapabiliriz:
destanda gdriilen
l.
IV. FOIKLORiK
Halk oyunlan, 2. Halk musikisi,
1. 3. vb.
UNSURLAR
Tiirktiler,
3. Atastizleri,
4. Mdniler,
5. vb.
{
:
I
ill
Tiirkolog meslektagrmrz Emine Giirsoy-Naskali tarafindan yayma hazrrlanan "MANAS DESTANI" (Ankara 1995, Tiirksoy yayrnr) adh eserin 269-274. sayfalannda "iizel isimler indeksi" bdltimiinde "kigi, tizel ad tagryan /ttifek: Ak-kelte, zrrh: Ak-olpok, hanger: Ak-tinke, krhg: Stit-bolot" gibi madde adlan verilmigtir.
Kiqi adlarr verildikten sonra, genellikle, kadrn ve erkek igin ttkahramantt, "kadln kahlaman"l bazt 6zel durumlarda "dervig: Aykoco" "evliya: Baabedin", "hoca: Cangtr", "hazreti Er Nazart', "krrk yardrmcr ruh:Ktrk Qilten", "cadr kartst: Kuu-kempir",
"ktitii niyetli
danrgman: Mengdibay", "falcr: Targil-tay", "goban: Tagga-bek", "silah yapan usta: Tiikiir usta"r "huri:
Altmay" agrklamalan yaprlmrgtrr. At, krsrak, kiipek ve kug adlarr da " Ozel
iginde verilmigtir.
isimler indeksi"
Carmo-
yon, Coor-ker, Qal-kuyruk, Qong-kara, Kambar-boz, Kara-ker, Kara-aygrr, Kart-ktirdng, Korcong-boz, Koyon-boz, Kdk-ala, Kdk-golok, Kiik-teke, Ktirdnggii, Kuu-gabdar, Manrker, Merdiyen, Sur-kula, Tay-buural, Too-toru;
:
KISRAK:
Boz-bee
Cerin-sekirrpes
Bu adlarrn 553 bin mrsrahk MANAS Destanr igindeki sayrsr oldukga ciltlik SAGIMBAY OROZBAK UULU'nun varyantl Boyonga'nrn agrklamah bir indeksi olmadr$r igin bu konuda yeterli bilgiye sahip deliliz. Ancak, IV. cildin 354-366. sayfalan arasrnda verilen "Kiteptegi Ayrrm Stizd0rdin Tiigiindiirmdsi",
kabarrk olmahdr. Elimizde bulunan DORT
"Kiteptegi Adam Attannrn Tizmesi", "Kiteptegi Etnonimoerdin Tizmesi" ve "Kiteptegi Toponimderdin Tizmesi" baghkh btili.imlerde
verilen adlann genel Tiirk tarihi igindeki yeri tirrimlidir.
Bunun yanrnda, Manas'rn 1000 yrlhk siire igerisinde kag katmandan olugtufu, bu katmanlann neler oldulu ve Krgrzlann devlet olduklan, Qarhk Rusyast hflkimiyetine girdikleri ve Rus komtinizminin esAreti altrnda bulunduklan ddnemlerde destana hangi mrsralann girdili araqtrrlmahdrr. Gergi,
T2
I Maras
Destanr
Radloff varyantrnda komiinizm ddnemine ait mrrsalar agrkga giirtilebilmektedir; ama bu,gibi "sahte" siiylentilerin gergek MANAS'rn
yaprsrndan gftanlmasr gerekmektedir. Mesela:
"Rus milleti pek ctimerttir, (IIl1780-1786) Rus iline giderseniz Ak Han ile yemek yiyin, Qrkarrp elbisesini size verir. Rus ilinde yagayrn. Rakr igin, bulu grkar Erce (Krrg.:bulka) igin su grkar"
mrsralan destana eklenmig bir*yama" gibi durmaktadr.
"MANAS"rn Radloff varyantmda gegen "Cofrafya isimleri" Emine GURSOY-NASKALi yayrnmrn 275-277. sayfalannda agrklamah olarak verildiEi igin, burada tekrarlamaya gerek gdriilmemiEtir. Ancak, bu adlann titeki Tiirk yurtlanndaki, dzellikle Anadolu'da yagayan benzerleri iizerinde durulmasr gerektifini vurgulamak isterim. Meseld: MANAS adrmn Anadolu'da kom, mezra,yayla, ova vb. adr olarak verilip verilmediSi ara$tmlmahdu. Bu arada, Ni$de lli Bor kazasrnda "Mayrs bdce$inin trrtrl durumuna "manas" adrnr nverildiSini de hatnlamak isterim (bkz. Derlerne Sdzlii{ii,lX, s.3I16 b)
MANAS, hareketli bir destan oldulu igin bozku kiiltiirtiniin yerlegik unsurlannr pek fazla iglememektedir. Bu varyantrn iginde zaman zamfit g6riilen etnografik ve folklorik unsurlar da oldukga dnemlidir. Mesel6, "Manas'rn Dofugu" bdliimiintin 12-22. mrsralannda gegen gu sdzler "dofumla ilgili
inanrglar"
"QtyrtE'yt alahl ben bir gocuk iipmedim, Qryng giizdii(ii sagmr. taramadr, Allah'a tdvbe deyip hig igime bakmadt! belini nh bolmadt, Qryngr bana o{ul do$urmadr. Qryngt'yt alah, yazt ktgt oldu tam ondiirt yil, evliya rnezarlartna gitmedi, elmahkta yuvarlanmadt,
kaphcalarda gece yatmadt!"
$
rUiti
23
ilgili
gelenek-gtirenek ve tdreleri
Do[umdan sonra gocu[a ad verme geleneli.de Orta Asya Tiirk kavimleri arasrnda oldukga iinemlidir. Miisltiman Tiirk boylanmn hemen hep sinde "AD TOYU" adr altrnda yemekli bir gdlen diizenlenmekte, gocula verilecek ad, yemeli takiben sa! kulalrna ezan okunduktan sonra "Besmele" ile sdylemektedir. Bu tdre, Kayseri'ye 40 sene 6nce yerleqmiq olan Uygur (DoEu'Ttirkistan) Tiirkleri tarafindan hdl6 siirdiirtilmektedir. Manas'ta da bu gelenele benzer izler bulunmaktadrr:
"Yakup Han, kanst Qtyrlgr'dan/ gimdi bir oflan dofurttu./ Ollunun yiiziine baktr,/ beyaz eti pamuk gibi,/ kemikleri bakrr gibi./ Bir ak krsrak kestirdi,/ Yakup Han, dolan ollunun adrnr/ diirt ulu peygambere/ "Manas" koydurdu./ Dilrt peygamber onu kucakladrr/ peygamber gocufu slnadr./ Yarkent'te4 gelen yedi elgil yemeli Qviip yiyip gitti,l "Manas" obur olacak!" deyip gitti.l ,Qin'den gelen krrk elgi/ yemeklerden bol yiyip gitti,l *Manas Qinlileri krracak!" deyip gitti./N ogay'dan gelen on elgi/ oturup eti yiyip gittirl "Manas korkung olacak!" deyip gitti." (455e)
Yukandaki mrsralann Uygur Tiirklerinin yagayan "Ad toyu"na gok benzedili agrkga gdriilmektedir. Bunun igin de Krgrz kfilttir tarihinin iyi bilinmesi gerekir. Tiirk
kiiltiir
Manas'ta zaman zamal mrsralara gizlenmiq olarak gegen gu sdzler, ve medeniyet tarihi igin iinemlidir:
begikte yat-; eyer vur-; (yakasr altrn, yeni bakrr,/ delikleri kug gdzii kadar kiigiik ak zrrhrn/ altrndan nakrgh yapttrdtft/ giimfi$ten nakrglar ditkttrdiigii) zrrhrnr giy-; kazan asrp ateq yak-; ipekli (kumag); ince yaka; altrn tilgiilii, sagakh kugak; kara kalpak; diiEme; makas; ustura; kitap; ak gadrr; ipekten kalm yaygr, kadifeden kahn yaygr; semdver; ganak; krl zrrh; (yakasr altrn yeni bakr, hig ok iglemez, higbir tiifek kurgunu gegmez) zrrh (W1762-1765); altrn taht; nakrg; altrn baghk; bayrak; Kalmuk hrrkasu bohga; krmrz tulumu; siit kovalarr; sahtiyan; Qin ipdfi; tokmak; som demir; altm drgiilii sagakh kugak; piring kaph ibrik; grkrtrh tulum; gini ganak; yatak; guvaldrz; yular; heybe; pabug; kamgr, "ince, ince kesilmig/ iki kanE <iriilmiiq/ altrn saph kamgr; baq drtiisti; siingii; tiifek sagmasr; kara gelik krhg; krn; demir tabanh iizengi; gizme; "perginli, boz renkli" kese; "siyah samur" kalpak;
24
Manas Destanr
"uzun iikgeli" gizme; beline nigan kemeri ba!la-; baEr sorguglu (krz); "ak direkli" krzrl tu$; "ak" Qayrak; "ipekten tay" yulan; eyer; (maden givili alaca) eyer (IV1580); kemer; deri elbise; giimiig kiipe; kenarh gini kise; kahn dtigek; el lefeni; altrnh kiirk; kundak; (on iki krzrn elleriyle efirip drdtilii ipekli yular (II/1519-I521)...vb. bunlardan bazrlandr. Bu konuda, eserin tamamrna dayanan iirnekli ve kargrlagtrmah bir araqtrma yaprlmasr gerekmektedir.
gereken kigi" olup, en miikemmel gekilde itibar gdriir. Bakrn, bir "gay ikraml" dahi nasrl an-
latrlmaktadr:
$A1,25)
(aynca) elma da koyup, kaymak ekledi, ciimertge gayl kaynafrp, Eimdi Almambet'e sundu. *
' *{t
i.l ,r :,:
nil
[j
Hrl
lilt
llli
Eril
Itiii
25
Uzaktan gelen misafire haztrltk yapmak (II/510-511); el f,a{layry durmak (IIl5aO); kocakanlara kuyruk gi{netmek (II/709); elgiye zeval olmaz, ktz isteyene. hakaret olmaz (II/834835);....sofralar kurulsun, el le{eni hazrrlanstn (IIl984-985); dizinin altrna bir yasttk dayadilar (lUI697); akrabana yamugak ol (II/1837)...vb. gibi sdzler destanrn satrrlan arasrnda yaqamaktadrr ki bu
siizler Krgrz ttiresinin iqaretleridir.' Etnografik bilgiler baktmmdan MANAS oldukga zengindir. Bozkrr hayatrnrn pek gok unsurunu destamn satrrlarrnm arasrndan segebilirsiniz. Sag iirgiilerinin
Kuyrupuna ay toka taktt, Sag iirgiilerinin giimrig stisti bir kacak Kuyru{una giimiig toka taktt.(lvl030-1033)
sdzleri bir gelenefin izlerini yansrtmaktadn.
Riiya giirmek (IIl1132) ve falu kara Tiilek (IIl1159) sdzleri ilgi gekicidir. Altrn iirgiilii, sagak kugakhlAziz hantn ofla (1111679-1680) olmak bir imtiyaz iqaretidir. Giibe{inin kesildi{i yer neresi 0I/1802) sorusu dofum Adeti ile ilgili giizel bir ip ucudur. Gdrtildtifi.i izere, krsa bir ara$trrma dahi. bize MANAS hakkrnda oldukga zengin bilgiler aktarmaktadr. Yazrmrzrh baqrnda de$indilimiz gibi, MANAS'rn 553 bin mrsrahk tamamrna dayah genig bir aragtrrma, Krgz Tiirklerinin zengin bozkrr kiiltiirii hakkrnda yukarrda girigte verdilimiz
smrflamadan da gok fazla malzeme verecektir. Bu araqtrrma en krsa zamanda yaprlarak Tiirk kiiltiiriiniin zenginlili ortaya konulmahdr.
MANAS DESTANI
-Ttirkiye Tiirkgesiyle-
(METIN)
I. BOLUM
MANAS'IN DOGU$U
(1)
bagrnda do[mugtu.
(5)
Kara Han'rn ollu gayrerli dolan Yakup Hanl idi. Yakup Han, Q ungar- uy a' nrn iistiinde Almatr'mn a$nnda ofuruyordu. Yakup Han,
(10)
"Qryng'yr
(15)
Allah'a tdvbe edip hig (bir) igime yararnadt! Belini srkrca germedi,
Qryngr bana (bir) olul vermedi. (Ben) Qryngr'yr alah (mevsimler doldu), y^z-kr$ (gelip gegti) tam on diirt yrl oldu,
(20)
(Qryngr) evliya mezanna gitmedi, e lmahkta (yerlerde) belenmedi, kap lrc alafia (yrkamp), gecelemedi Ey Ulu Tannm, O bana yAr olsun! Qryngr'mn kamrnda
(25)
bir ollan var olsun! (Qryngr'mn) belini bir srkabilsem! .' Qryngr'ya bir erkek gocuk dolurtabilsem!
t;Yakup Han: Kngrz Tiirkgesiyle Cakrp Kan. Aktarmamrzda Yakup siiylenigi kullamlmrgtrr.
30
Manas Destanl
(30)
yarah e Eekli,
de
ilmiE damlt
(35)
giiriik b e ll e rne li, kura kargilt Kazak'ryerb biredipyoketse, hcp aggdzlii, y..i.yip-Qip doymayan Krrgz'r yerle bir edf yoketseP'
Yakup Han, Qryngr'mn beline btr sodak ballattr ve O'ndan gimdi bir o$an dofurtru. (Yakup Han) oflunun yiiziine baktr, beyaz eti pamuk gibi, kemikleri baku eibi (idi)
(40)
(45)
(50)
(55)
(60)
Htzr
korudu.
arasmda,
(65)
Manas'rn haberi duyuldu, Manas kiikredi (ve daha) Begikte yatarken konugtu:
*
Han,
/ 3t
(70)
yorga
a:.r,
(75)
getiripeyervurdurdu: yakast alfin, yeni bakr, (tirgtileri), turgay (kuEu) giizii glbi kiigtik ak zrrhrnr;
altrndan nakrglar yaptrdrlr, giimiigten nak4lar diiktiirdti$ii
(80)
arhrm giyince,
baErma,
;
(85)
Medine'den yol
ahp,
dolamp
(90)
Ulu Buhara'dan
irkegtiii'dengegecelim! dedi.
(95)
(100)
.
(105)
efilerek gegip
grkacalrm!
.'
Kopoluu'yu gegecefim, Tor-aygrr'r agaca[lm! Sarl-kaykan'r basaca!lm ! Temirlik'i agacaflm !" dedi.
32
Manas Destanr
dolaqrP
GeniE ili'den'gegerek
(115)
genig
ili'yi
gemi ile gegecelim Genig Kulca'yr dolamp agacaflm! Koco qehrini basacalrm! KorguE'tan dolanacalrm! " dedi.
(120)
$u Manas (adh) gocu$uma kazan agrp, ateq yaktp; yanlna yoldag ol (ey) BakaY gtirmedilini giisterip; yamnda birlikte yiirii (ey) Bakay,
(125) bilmediliniiilretip;
birlikte olup "haydi yiirii!" de (ey) Bakay!
Adem2 atanln, Hawa3 anamn doldulu yeri bildir ona, '
,, Sa! yanrna
(130)
kollasm, Bakay! (olsun), BakaY! Bahaeddin baErnda Koca Hrar dibinde (olsun), BakaY!
Hzr
(135)
O'na binecek (a0 bul, Bakay! O'na giyecek ton5 bul, Bakay! At bagr kadar (biiyiik)6 Kur'in'rnvar,Bakay!
At
bagrnday.
33
(140) Koyun
KryAmei alimetlerinis
tilret, Bakay!
Yrlkrmm iginde boz (at) ol, Bakay! Manas ile kryamete kadar dost kal, Bakay!" Bay'rn ollu bu Bakay dedi ki:
(145)
"Makuldiir,
baE ilstiine, Yakup! Atlanahm, uzaklagahm, Yakup! Mtisliiman yolunu agahm, Yakup! Beycing yolunu tutahm, Yakup Tanrll0 izin verirse (onlan) yeneriz Yakup!
(150-165) On yaErnda ok atan, on dtirdiine girince gehirler fethedip han olan Yakup'un ollu geng Manas, geng kahraman er Manas, Hokand'dan altmq aygr
tay getirdi. Buhara'dan seksen haytalll bin (top) krnkapl2 getirdi. Kaggar'daki Qinli'yi grkardr, Turfan 'a siirdii; Turfan'daki Qinli'yi Aksu'ya do!ru
pUsktirttii.
yiz
7. koyun sayrsr kadar: Krrg. Koy baEnday. 8. krydmet alAmetleri: Krrg. Ktyamet colun.
9. Beycin: Pekin. 10. Tann: Kug. Kuday (< Fars. Hudd). ll. baytal: Genq krsrak.
12. kunkap: ipekli kumag.
tr. BOLUM
(l)
(5)
Dtirt arrEh Oyrot'un13, krl yakah Oyrot'un, 14 Altm iirgiilii piiskiillii kuEakh Kara Han'rn oflu,
kaplanls (gibi) do$an Almambet
biitiin evliydmn toplamp, bir alzdan okumasryla;
biiti.in evliydmn toplamp,
,
(10)
(15)
Allah'rndan olmugtu.
Almambet diinyaya geldiginde
Ala-da!
korkudanefildi,
(20)
i r:ir:r c':l;;i.{li
.:;:1
.i!
:{,:ri,;i:";iiig .li
36
Manas Destant
(25)
tekl6dolan Er Kiikgii,
"Biz, ilg Mij\lilmarun ortasmda duruP
(30)
haber geldi'
ili
ollu geng Manas, yattk yeleli, (35) tam etli, hdrgiicii biiyiik, yiiksek ve iistiin d.o{an
Yakup Han'rn
(40)
(45) ''
giineE krzanp do{madanl8 yurdunun insanlanm bir araya topladr: "Atrlmr$ ok gibi vtnlaYarak,
ordu ktikreyip Yiiriisiin!
(50)
il
srrunna
varallm,
(55)
16. tek: Krrg. aylangas. 17. tan afarmadan: Krg. tan afarrp atkan. 18. giineq krzanp dofmadan: Krrg. kiin karartp grkkan. 19. kara yalrz (at) Bulan'a: Krrg. kara tdbiil Bulandl. 20. ayaklan perdeli kaz: Krg. cargak taman kas.
sono.
37
(60)
Arkadaki da$lardan,
kaplan (gibi) doEan Almambet, bagrnda kara btirkle22
(65)
ansran grkrp geldi. Ktikgii onu gtiriince korktu. Almambet Ktikgti' yii gtiriince:
*
"Yabt
(70)
Miindii Miindii!" diye grlrdr, " Kalakay kaEkal" diye, " Bigik solon!" diye seslendi
"
(75)
Isrk-ktil'tin
bagrndan
(80)
"Atrnrn bagrnr burdur, Kdkgii gel kargrmda durdur, K0kgti!" (dedi). Kaplan (gibi) do[an Almambet,
Kcikgd'niin yamna vanp,
^
(85) "Yabt
"
(90)
kara b0riik.
ItL,
38
Manas Destanr
(95)
Bigik
(100)
(105)
(110)
Hz. Allahu Teala ay'r g6kyiiziinde ryrldatlr, Giinegi giikyiiziinde rErlatrr, rgrlryla yeryiiziinii rsrtu!"
(115)
Sonra, dedin ki Almambet: ,I'Ben bryrlrmr oydursam, sakahmr koydursam, Hiliti altrn tu!27 gelir, Alu bdltik kara kol gelir, Makasrn2S vardr yarunda, Usturan vardr cebinde,29
(120)
(125)
Ag kitabrm okuyayrm!"
I
I h
E
,;,
{.'].: Ll Lt.'
E,
$.'
26. kendisiyle: Krrg. Ozii minen. 27. hllefi altrn tu! gelir: Krrg. aygrfr altrn tuu kelet. 28. makas: Krrg. diikOrt. 29.cep: Krrg. aldl .;!ir"riiri *':ri:,t t:i;g.1*!.rli:;{ .p;r,}* :r.*i",i:iji ;.:ri;j s\r-ri;r;i .i.i
I(rg. torii: Bey. Krg. moyloon 25. kikiil IQrg. kiikiil < Mololca.
23.
24. bryrk
rrra lr'iri,
iiiililil
39
(130)
Semdveri3o
atege koydu,
igine elma,
(135)
(140)
sakahm koyuk defil. Getir Kur'in'rm g6reyim! Ag kitabrm okuyayrm! (manisrm) anlarsam (gayrnr) igerim, Anlamazsan nasrl igerim!?" Er K6k9ti kalkp dedi ki:
(145)
"K"r"-Han'rn balasr
kaplan (gibi) dofan Almambet,
bryrlrm oyuver
sakalmr
koyuver
(150)
kakiiliinukrptmp,
kalpalrn siisiinii aldrnver, (o zaman) kitabrmr okursun,
(155)
(160) Kur'in'r
40
Manas Destanr
(170)
senin ile dost olayrm ondan sonra (gayrm) igerim!" dedi. O zaman K0kg0 qtiyle cevap verdi:
(175)
(180)
drrup Ktikgii'ye Etiyle stiyledi: "Gtifstimds34 camm bir, Siiylemek istedilim dilim bir, dedi. $imdi ben ilime diineyim,
kendi yurduma varayrm, tuilkrmlakonugayrm: yurduma anlataylm, halkrm sOziimii dinlemezse,
(185)
.
(190)
(195)
:
b #.
(=kase). 31. tag gini: Krrg. tag 32. ay rqrfr: Krg. ay carrlr. 33. ayak: Kadeh, ganak. 34. gii[s0mde: Krg. k0kiirtiktO.
gil
(200)
Miisliiman kavim ile geginip gidelim!" Almambet atma bindi, babasrmn yurduna dtindii Babasrmn evine girince Almambet "Sel0miinaleyktim, babam!" dedi. Seldm verince Almambet, elini veren adam yok(tu), ayala kalkan adam yok(tu). Almambet ategin bagrna
gegip qiiyle stiyledi. "Dolmaz olup kalsaydrn! bagaramadan kurusaydrn! yalan diinya burada, gergek diinya orada! O diinya igin bu diinyada
(205)
(210)
(215)
(225)
ktl ztrhmgiyindi,
(230)
halkrmn yanlna, diigmamrun kargrsrna gelip gath. Tahtrnda (oturan) Kara Han ilini yurdunu topladt tahtrndan kalkrp giiyle stiyledi:
(235) * Arkafs
ke
aynlmaz kayadan,
ne atadan ne
yuvadan,
kayadan,
gitef6 aynlmaz
ne anadan3T ne yuvadan,
yumurtadan ak idi o,
35.
Krg. ene.
42
Manas Destanr
(240)
g0srerme,
(250)
(255)
ben sizden aynlamam, altmdan yaprlmrg taht(rm)dan, ben yerlere inemem, kapryr kendim agamam. Han bagrm kara mr olsun?"
(260)
HilAUi altm
tu{ gtiriindii;
"
(265)
alh kol(dan) ordu38 giiriindii. Krtay'm krk b0liik ordusu, gOriindii, Rus'un on btiliik ordusu gOriindii. (Bu ordular) Almambet'in yolunu
kollamayabagladrlar. Tan a$anp annca
giineE doSup gthnca
bltik
asker,
(275)
.t
:l '5 I
j
hof.
Dr. TuncerGOLENSOY/ 43
(280)
(285) "Do[urttufun
iyilik
evldttan yoksun olasrn (Onu) uguramadan kuruyup kalasrn ! O diinya ile bu diinya (igin)
yaprp gidelim!
(290)
Ktl gibi ince ktal canlara "Kul hiivallahii Ehad" Kur'f;n dilini bilelim, Biz Miisliiman olahm! KAfrin kalanr olacaprna, Miisliimamn kulu olahm!"
(295)
Atasr durup qtiyle dedi: "O diinya ile bu dtinyaya (nasil) iyilik yaprlacafmr bilemem,
(300)
Ben Miisliiman olamam, Keseceksen igte bag! Dtikeceksen igte kan!" Kara Han bu sdzleri sdyleyip,.
evden grkrp uzaklagtr;
binip,
(310)
"Atam ile siiylegtim, gok siiz stiyleyip yalvardrm: O diinya ile bu diinya (igin) iyilik yaprlaca[rm bilelim,
(315)
I.i.-i _r.,.,
44 / Manas Destanr
(320)
(325)
ollunu drglama!
(330)
Anasr olluna (giiyle) s<iyledi: " Kara-han giderse, ben de giderim, atekemden aynlmam! Oniinde adam olmasrn! Ardrna kimseyi koymasrn! Benden tince sen vanrsan, Gdzden uak tutup, unutma bizi!" O zaman Almambet (Eiiyle) siiyledi:
*
(335)
.
(340)
kalamm rildtirtip kagarlm! Kdfire kagan olmakransa, Miisliimana ktile olur (yaganm)!" Almambet anasrndan aynhp Krl-Ciren (adh atrna) bindi,
ktl ztrhmr
kugandr,
(atrm siiriip) gitti. (bir) tepede Krtay'rn4o Ku krrk kol askeri duruyordu, aga$rsrnda Orus'un4l
on kol askeri yer almrgtr.
(350)
bir vurarak geri koydu. Krzrl kor (gibi) yanan gok sayrda Oyrot,u
40.
Ktay: Qin.
45
(355)
ortasrndanyararak
gegip gitti Almambet
(360)
Bir yaman darbe indirdi. Kzrl kor gibi yanan gok sayrda Oyrot (askeri), iistii drtiilmiiq kiiz gibi
(etrafa) savrulup yatrp kaldrlar.
(365)
gokse giirmeyen,
(370)
Bagma de[nek deymeyen Qdl yerinin ktrsasr43 Bir Eok cinin mirzasl, Orus'tan gftm4 idi! Almambet batr dedi ki: Oteki diinya igin bu dUnyada
(375)
(380)
kagmadrm...!
Medine'nin sararmr$ sahrasrna Bir defa indirip almasam, Seni bir (tek) Tann'dan bir dileyip salmasam..."
(385)
Almambet batr btiyle stiyleyip Oyrot'a dolru (atrm) stirdii, krzrl kor (gibi yanan) biitiin Oyrot (halkr) grup grup6 oldu. Uzun bacakh4T Almambet
43.
.l4. Iirg. kilga: Azac*. 45. krzrl korlu: Krrg. goktuu. 46. grup grup: Krg. diirkiin diirkiin.
46 I Manas Destanr
(390)
(395)
(400)
kaprsmr agan Er Kogoy, ballamp kalan pazann yolunu agan Er Kogoy! Namusun duruyor baErnda, ruhun duruyor karErnda! (seni) ruhlann korusun! Meleklerin yardrmcr olsun! Qa$rran sesin ezcn gibi, Hocam bagrnda sank49 kazan gibi,Hocam! Melekler yardrmcr olsun,
(405)
(410)
..
(415)
Krzrl bir kor (gibi yanan) Oyrot'un alaca atlanm ahp kagmadrm,
48. dofu:
Krg. kin
grgrg.
I
I
:
haykrrdr,
ile
(430)
sayrsrz
K a lp
(435)
(440)
"Ben Mtisliiman oldum!" dedi. Ak$arn olup gtin batrnca, sular bulamp halk yatlnca, krzrl kor (gibi yanan) Oyrot'un
(445)
ulu
(450)
Er Ktikgii de geldi.
Bugiinlerdeo karErlaEtrlr yerinde Er Kiikgti'yti giirdii[tinde, Almambet batrr (gOyle) dedi: "-Sel6miinaleykiim, Er k0kg0, dostum!
(455)
55. savag narasr: Krrg. uraan. 56. bafrng: Krg. krykrra!/krykrrrk. 57. yiiriik Krg. buudan. 58. kolsuz hrrka: Krg. kiinmiin iin. 59. ulu ata: Krrg. ar['ata. 60. bugiinlerde: Krrg. baya.
48
Manas Destanr
(460)
annem s6ziimii dinlemedi, dostum, yurdum sdziimii dinlemedi ka$anrm stiziimii dinlemedi, dostum, ktilelerim sOziimii dinlemedi, dostum! Ak tenge paramr (bu ufurda) sagtrm, dostum!
(465)
Krzrl bir kor (gibi yanan) Oyrot'un, dostum, Hamm tildiiriip kagacaftm, dostum! Zay:frrrr may6l krlayrm dostum, biitiin yurdunu bay62 krlayrm, dostum,
basaytm, dostum,
(470)
tamamiyle bir yurdunu bay kilaytm! Dostum, iglerimi yoluna koyup geri dtineyim, dostum,
zild
iirtl
r i baY
laEtvtP, dostum
Kocakanya63 kuyruk yafu gi$neteyim, dostum, Celine64 giizet elbise65 giydireyim, dostum!
yaptrlrm gdrevi yapmayaylm, dostum! (Beni) iyi a[rrlayrp, (bana) itina et, dostum!"
.. (480)
"G6!siimde(ki) canrm (gibi) dostumsun' bohgadaki donum6s (gibi) dostumsun, Ak-kryaz ile KOk'krYaz, Yii'idim6e nehirdeTo (hig) gemi yok,Yifidim bizden bir qeY Yok, Yifit! Kara-Han'rnbalasr,yifidim'
Kaplan (gibi) doEan Almambet, yifidim, iizii geldi evime, Yifidim! Qok kalabahk bir Nayman yurdundan, yifidim' "Deferini bilir!" deyip alan, yilidim,
(4S5)
61.
62.Kvi. bai:7.e,isin. 63. kocfuan: Kue. ftempir. ' 64. selin: Krs. li'elin.
65. Etizel elbise: Krre. kete. 66. Fan bahdsr: Krrg.'hun (<Fars. H0n). 67. tek hiirsiiclti deve: Krrs. nar. 68. Kre. to"n'- TT. don: Elbise, ktirk.
69. viEil Krs. coro. 20. hetrir: KFg." kara suu.
(490)
pek gok7l biiyiik bir Nayman yurdundan yigidim, "Pek giizel!"1z deyip alan, yi$idim,
(495)
.
(500)
Buuday-bek'e,
(505)
(510)
(515)
konakladrklan yere hareket etti. iti yiEit eve giderek, konulun geldilini haber verdiler.
Tan alanp atrnca, giin krzanp grkrnca,
78. bir yandan tibiir yana ddnerek yatsa; 79. giizel koku sag-: Krrg. buruksu-. 80. bu yerden: Krg. ugu(l) cerden.
81.
50
Manas Destanr
gadrn gdzdti,
g6gii burdan yola diizdii, ovada (bir yere) kondu. Bin kulunu82 altrnrg iple,
(525)
Seksen iple pek gok tayr stra srra bafla&. Qadrnn iiziikiS3 salrrunca sepilenmiE deri gibi kokan Bwday-bek (ile)
(530)
kadrnlantopladr. "ScDc'mrn84 siisleri giizel olsun!" deyip, sahtiyandan yaptrdl, "Kiiniikii' 1niin85 siisleri giizel olsun!" deyip, tabaklanmtg meginden diktfudi,
Qin ipe[inden87 ordtirdii,
" Kamalar giizel olsun!" diye,
gtuuE 9
(540)
sabasrn gdrsiin, rgtuugo "Tolonadt giizel olsun!" deyip, biiyiik demir pargastndan9r ddktiirdii,
Koy unun
se
mi zi
ni kestirdi.
(545)
"Almambet ne zaman gelecek?" diye, gtizlerini dtirt agrp92 biiylece bahp durdular. 93 Sepilenmig deri gibi kokan
Buuday-bek,
87. Cin'ioeEi: Krrs. crn cibek.' 88. 9?drr'kribbesin'in'direkleri: Kug. 89. Krs. ustuu: Siwi uclu. 90. KlrE. rs'tuu: islenmis. 93. 6hkrp dur-:
84.KrE. saba: Biiyiik krmrz tulirmir. 85. Klre. kdn6k0: Siit kovasr. 86. hvnulannrn alt krsmr: Krre. crkta.
'
uu!/ uuk.
91. bii;iik'demir oarcasri Krrs. som temir. 92. gttilerini ddrf aq'-; Krrg. Eki kiizi tiirt kel-.
Krrg.laraf tur-.
/ 5l
(550)
Ak-erkeg'in gadrnndaoturuyorken, o srrada94 "Almambet geldi!" deyince, ikisi birliktees iki taraftan gizlicebaktrlar.g6
Ak-erkeg'in kadrm dedi ki: "Qadrnmrzrn dibine dtigmangT gelse, (onunla) yalmz savagacak er kigidir, Bagrmrza bir ig gelsegS yalmz baErna halledecek er kigidir!" Krk goro geliyordu.
(555)
(560)
(565)
Eve yaklaEmca,
sepilenmig deri kokan Buuday-bek giizel kokan Ak-erkeg, kapr eqiline grkrp beklediler. Ak-erkeg'in kadrm (qiiyle) siiyledi:
ile
(570)
,.1
lii
, piiskiitlti
kuEalsplo2
(580)
selim size buyurulmuq, " tatay!" feryadr bize buyurulmug, Atrnrn bagm burdur
tam kargrma durdur!"
94. o srrada:
95. ikisi birlikte:
ek0ii.
iiy
doo
kelse.
'
97. cfiisman: Krrs. co-o. 98. bagrmrza blr\gelse: Krrg. kOtiinii 9. uain bacakh: Kr-rs. arlsln uzun. 100. kol bovu: Krre.'I(an 6ovu.
l0l . altrn
pbncemfi: Krre. alirn avdar. 102. piiskfflltilusakh: Krre. cok belboo. 103. (sevgili) balir: Krrg. b'oti.
52
Manas Destanr
(535)
Krl-ciren gibi yiirtik atmlB yulanm los Ak-erkeg yakaladr 16 atm baEmt burdu. lo7 Uzun bacakh Almambet 6uru6ulo8 durdu; attan
(590)
indi,lD
(595)
(600)
Orada bir atmr tufrnu$tum, beyim! nerede bir boynuz gktl, beyim?
trmrklayan, I l3 beyi*,
Nerede bir boynuz grktr, beyim? giinde (bfu) it sahp, (bir) kug sahp, beyim, giinde bir sefer yaparsln, beYim! giinde bir atrm yakalanm, beYim! nerede bir boynuz grktr, beYim?
Zarafetinrr4 neden yok oldu beyim? Uzaktan gelen konulum, beyim, atrm bir durup ben alsam, beyim, iginde bir srkrni mr olur, beYim! O zaman dedin ki K0kg6-han: "De$er bilen Ak-erkeg, krymet bilen olmaz mr?" "Soy-sopunu bilen Ak-erkeg, ne oldufunu bilmez mi?"
106.
l(X. viiriik at: Klrs. buudan. 105. fular: Krrg. gilbrr (Manas,ta: golbrr). -vakala-:
IGrd. karrira-. l07.6urdu: SvirEi. 108. burada: Krg. ugul cerde.
109.attan indi: Kug. attan tiigii kaldr 110. Krzrl-su gukurunda: Krrg. krzrl suudun oyunda.
lll
. dizinin Qi yant: Krrg. taktm. l12. kug pengesi: Krrg. gengel. I13. trrm*la-: Krg. sldlr -. l14. zerAfet: Krg. bey(i)l.
,
Prof. Dr.
-'_.:_.
Tmcer,GBLE{{}ft
(620)
(625)
17
(630)
(635)
(640)
"Kd,kgti ile Almambet, bu ikisi, sarhog olacaklar!" diye, gaydan verip igirdi. "Sarhog etmeyen gaylan,
(645)
(650)
elinizi yrkayrn
ll5.
eyerinin 0zerinde do!rulup attan indi: Krrg. tonkoyrip attan diigtii. I16. Krg. grndlrma: $arap tulumlannda Srngrrdayan kiigiik demir gubuklar. ll7. gini fincan: Krrg. gtrtl giigdk. ll8. ategi alevlendirip: Krrg. ottu cagrp ciberip.
l19. ctimert davramp: Krg. martuulap. 120. tung ibrik: Krrg. kololuu kumgan,
54
Manas Destanl
(655)
kol baflayry durunuz! Konuk ka[am Syuk qadra, ahp vann igeri sokun!" Sepilenmig deri kokan Buuday-bek ile giizel kokan Ak-erkeg, (konufiu g0tiirdiiler), birisi kapryr agnrz2
(660)
(665)
nahEh
ibrik atrp
yiiziine su diif;tiiler.
Koyunun semizini kesip soydular, (kargrsrnda) el ba[layrp (divan) durdular. (Yatmadan) yataEmr rsrttrlar,
(670)
ondan sonral2a kaprdan grktrlar. Tan alanp atlnca, giin krzanp grkrnca Almambet diigekten kalktr. Almambet' in kargrsrnda K0k9d duruyordu.
(675)
(680)
kesecelini bilmiyor(du);
(685)
P,-n: 124. onilan sonri: Kris. im. I25. krsrr krrsak: tuu bee.
lfi:lew
tokir
Kri
tolimak calduu.
55
(690)
geldili zaman,
ls
(695)
Han Kdkgii bu iki krsrafr kestirdi. Han Almambet-batr'rn bagrm onunla selimladr. 5"6u1131 Almambet-batr bdyle yaptr. Gtin berbat mr olacak, sormadan
Eecer32 iyi mi olacak, sormadan. Krzrl kor (gibi yanan) Oyrot'u
(700)
ahp buraya getirdi. Kiikgti'nitn zayrf (halkrm) yallandrdr, btitiin yurdu zen ginlegtirdi;
(705)
Biirkiit
ziifiirtleri
Geline serpug giydirdi,
(710)
kocakanya kuyruk yalr giynetti. Han Almambet-batr'rn gece yatacafr yeri zenginlegtirdi Haydar-han'rn alnn tahtrmn <iniinde oldu; giindiiz onun yiiriidiilii yer,
(715)
krk
l?3.
eki biiykiil
bee.
t30. birinin takrtrsr digerinden aynhnca: ikisi birbirinden 6ynhnca. l3l. sebatlr: Krrg. kdk.
133:f,iihflt-iH'kubbesinin
Parga. 13.4.
135. guvaldu:
her geyi uygun krl-: Krg. telegeyin tetis krl-. Krg. temene.
56
Manas Destanr
(720)
beyimize derikr36 oldu, kukrmrzdan gong137 oldu. Batrr dolan Kiikgti Han,
(725)
Uzaktan gelen kf;firi yanmdan grkanp atsrn!" dediler, krk yi[it btiyle konuqtular. Bir gece Han Ktikgd,
(730)
Buuday-bek'ingadrnnda konuk (olup) uyuyordu. Tan afanp atanda, giin krzanp glkanda, Buuday-bek ile kalkanda,
(740)
'
(745)
ettilila2 lAlmambet),
Ak-arkeg'in dtigeline
Almambet girmeyi diigiiniiyor!" dedi. Kdk-kryaz adh goro dedi ki:
(750)
duruyorum!"
l! il
kensinip. tengsinip.
:
itlr.
hr
F'i
57
(755)
Kiikgii o zaman dedin ki: "Almambet'i galrnn gelsin! Bu yaptrlrmn cezaslm vereYim!
(760)
ise,
Kiik-kryaz adh goro vardr, "Selimiin aleykiim!" dedi, (O da) "aleykiim selim!" (diye cevap verdi).
(765)
"Bu Almambet (adh) batn beyim Ktikg6 ga[rdr!" dedi. Almambet, "(Peki) varayrm!" dedi.
(Sonra) Almambet Haydar-han'a (diinerek):
"
Al'atekem
143
Haydar-han,
(770)
zaytflan may krldrm,l4 fakir halkr bay lcldrm, 145 gadtnn tiindiigiine kadar may krldtm, btittin yurdunu baY krldrm, baglan
{l
ij.. ii,:
dir,
geline k e t e 146 bagtattnn, yapacafrm dedi[im vazifemi yapmadrm mr? benim hangi yerimde eksiklik buldun?
(7S0)
Gegenlerde
ti
ihr
$t
1i.
I.:
(785)
ek tengel47 paramr sagarken, lazrl kor (gibi) yanan OYrot'un yiiziinde bir kdtiiliik sakhyorl4s (gibi) giirdiim, ka[anr 6ldiiriildiiEii zatnan, giiziinde bir k0ttiliik sakhyor (gibi) gtirdiim, yalnrz gelen Kdk-kryaz'rn, (bu) Ktik-kryaz adb goronun, yiiziinde bir kittiiliik saklamyor (gibi) gtiriiniiyor' giiztinde bfu ktttiiliik saklamyor (gibi) giirtiniiyor'
olmadrk s6zler149 sOylemig olmah!
143. Krre. al'atekem: Kudretli babam. l$.KrE- mav krl - : Semiz et-. 145. KrrE. bay kil - : Zengin et-. 146. KrrE. kefe: Serpus. 147 . KrV. ak teneei Giimiis sikke. l48. yaiumde birXtttiiliik sakla - : Krg. iingii bozuk 149. olmadrk sOzler: Krrg. ongor Eumduk kep.
kiiriin'.
58
Manas Destam
(790)
(795)
dert etme, sa$rcakla kal, derim!" Kaplan (gibi) dolan Almamber, Krl-ciren adh atrna bindi, hl zrhrru giydi, (atmm toynaklanndan) ombo-dombu (diye) sesler grkartrp, (atrm yaydan fulamrg) ok gibi selirtip gitti; yegil otlarla kaph lst (yerlere) girdi, dar gegitlerden grktr,
Han Krikgd'niin gadnna
(800)
'
(805)
(815)
(820)
yrmulu gdziinii agmadr. Kara Han'rn balast, kaplan (gibi) dofan Almambet,
igte o,ateEin baqrna, bu ocalrn kargnrna oturup kaldr Almambet.
150. hayrrh sOz: Krg. cakErluktuu kep. l5l. yegil otlarla kaph: Krg. kdktiiii. 152. gizlice: Krrg. giptep. 153. haykrrarak: Krrg. duu dep. 154. sa! tarafina oturtup: Krrg. ongdolop oltura berigi. 155. bey: Kug. tdrti.
59
(825)
Qorolara baktr,
(830)
verileni bana iyi "At gerek olursa, at istesin!" diye, siiyledi, "Giyecek gerek olursa, giyim istesin!" diye siiyledi. "Bagka ne alrrsa alsrn!" diye, sdyledi, 'Diledi[i her geyi alsrn!" diye, s0yledi. O vakit Almambet giiyle cevap verdi: "At(rmr) kogacak yeri(m) yok, donumun yamanacak yeri yok, bozamn iEi bozulsun ktitii kigi yanlsrn!
(835)
(840)
(845) "(Ey)
rl rl
at bana gereksiz, don bana gereksiz!" dedi. Y ere arkrterkirs6 gizdi, brgalr ahp kruna koydu. ApEr 1*u1ul57 bulunan K0k-kryaz dedi ki:
sen uzaktan gelip hava atanlss krrk goroya caka satan
yiikseltti!i
denk ettilirse
ii,
l'
(850)
ls
(855)
ahp g6tiirmeye geldin sen! Ak-erkeg'in kadmmr istedin, (kendini) sana vermedi mi? (sen) mutlululu iildiiren yiSit bir eftssint"r62 Almambet (bu sdz iizerine) gtiyle dedi: "Tann istedi, ar[aml63 yok, Kudret istedi garaml64 yok:
arkr-terki: Caoraz. 157. asaEr tarafta: Krgi fiimiingii cakta. 158. hiv-a at-: Krrg. b66diisit-." 159. denk et-: Krrs. Oddsii-. 160. q0pheyle baktradrn mr?: Krg. tarbaybr? (: bu delil mi; igte bu ya!). 16l . irnir Krrs. oolukma (Manas5ta : ulukmil. 162. Krg. ekE/ake: Amci "yagqa biiyiik erke!-e hitap tarzr".
156. Krrs. 163. 164.
"
60
Manas Destanr
(860)
veriverin burayal65 araktant"166 Arak ahp geldiler. Kaplan (gibi) dolan Almambet
be$ kadehl67 dolusu igti.
(870)
(875)
(8S0)
aldatmak igin, yulaflTo yok! Almrq idi qeref ile altmrt dokuz mal ile, yemletin yalnrz yetmig batman nanl7l ile, kogturun yalnrz ala galbtrt cas172 ile geldin yalmz sonbahardaki hafif serinlikh173 gtiz ile krk adam boyun var idi, (fakat, bir) ince kuyruklur14 taynyok idi,
'
Tekegi'nin terlemeyen
175
kad6h: Krs. tmr. dameah: Krri. beleeliiii. 169. beylialaqa: Krrg. 6el alaga (= bir at donu).
l7l.
170. vulaf:
172. Krig. ala galbrrt cas: Yer yer kann erimesinden olugan agrkhk; bu agrklftlann ortaya l73.ionE'ahardaki hafif derin"lik: Krrg. kongur salkrn. 174. ince kuyruklu: Krrg. krl kuyrukl 175. terlemeyen: Krrg. terdebes. 176. samur kalpak Krrg. kig telpek. 177 . Kvg. kiik ceke: Bir gegit krymetli ayakkabr.
Kris. sulfiu.
c*nEr ilkbfiann
6l
(890)
ayalrmagegireyim! "iste!" diyorsan, istediklerim bunlar! "Dile!" diyorsan, dilediklerim bunlar! Ktikgii (de) kalhp Eunlan stiyledi: " 11111-";"178 atrm pek gok,
atrm sayrsrz, hangi, hangi Kdk-ala, hangi, hangi sar'ala(yr istiyorsun?)" O zamanda Almambet-batrr qdyle dedi:
" Gdfisiimde carum
bir",
dostum,
(900)
'A[amda dilim bir" , dostum! yularhda179 mahm bir, bohga iginde elbisem br!
sdylemeyince bilemezsin, (bohgayr) agmayrnca giiremezsin
(905)
en baqmdan stiyleyeyim!
(910)
i
Tekegi-mergen geng idi, Tekegi, Lu1u180 tay idi, Konurbay o6urtst krr182 (at) idi, iiteki Tekegi'nin terlemeyen Attm bilek, bahr toynak,ts3 yiiksek da! yaylasrnda dolmug 184 Kiik-ala'm,
K0k-ala'ru ver! Bineyim! Kiik-kiibii'nii ver! Giyeyim! "Rica et!" diyorsan, budur istelim!"
il
{tr
,s
lall
(915)
ffl.
ili!.
O zaman Kiikgii gtiyle cevap verdi: "(Ey) uzaklardan gelip hava atan, krrk goroya caka satan,
ni
,i
1t!
ffi,, t.n
(920)
ffi
ti
iii
iir ij'
Kdk-ala'yr bu diliyor, (o atrn) lagmr sana kim verir? San-ala'yr bu istiyor? (o atrn) budunu sana kim verir? (atrn) bagrna kamgr (vurun) tirkiitiin,
Krg. kdk ala: Agrk mavi benekleri olan, kiil rengi kula.' 179. yularh: Krrg. oktoluu / noktoluu (<Mo!olca: nokta). 180. Krrg. kula: Dayamkh, yiyecek hususunda kanaatkdr at.
178.
l8l.
182.
obur: Krg.sorgok.
rengine galar beyaz.). 183. bakrr toynak: Krrg. ces tuyak. lM. yiiksek da! yaylasrnda dolmug: Krg. mustakka tuugan.
62
Manas Destanr
(925)
(930)
(935)
(940)
(945)
'
(950)
' (955) . .
(960)
(965)
(970)
kaprsrmntokmafrm,l88 krhg ile koparmazsam, t dt d g dliitsg b oz g adv rn yamagtan agalr 190 diigtrmezsem, kendini be[enenl9l erlerini, kamgr atarakl92 (avr; taksim etsem, "Almambet" (denilen) adrm kurusun! Ulu kran kiigiilti,
(97s)
korkutup kagrrmazsam,
(eeO)
186. Krre. kebic: Pabuc. 187. koc"akan: Rrre. keinoir. 188. tokmak Krrel kiincdk.
189.
iiztk'iin birleqti[i yerin bir pargh fukansrndan sus. 190. vamactan asaEr: Krs. tiis. l9l . kendiiri beEbn"en: Kfre. eikimsieen.
ile
Krg.
tOtOgd: Krrnirzr ve bayaz keee parQalanndan dikilen, obanrn drs tarafindan tuurduk gegerek obayr kufatan qerit qeklindeki
133:,igfi,,3ff?i#"jlff:'fl
ln.Cy llb.
ranrran rp.
krl
-1=
L"*n'ra
g<ire paylaqtrr-).
etinden lediye'ver-: Kug. soogatka karmap ber-. l95.,Krrg. cele: Ugldn iki kazrliballlnarak gerilen, taylan ve buzalrlan ballamak iginkul-
Krrg. dobulbag
64
Manas Destanr
(995)
YalvartrpvermedilinKdk-ala'yr
(senin) altrndan ahp binmezsem, rica ile vermedilin Kdk-ala'yr, siiriip grkanp binmezsem, benim "Almambet" (denen) adrm kurusun!
(1000) Sa!-esenle7 ol Ktikgti sa! ol! Y"*in198 senin boynuna, ben andrmdan kurnrldum! "
Krl-ciren
(1005)
ktl
ztrhmgiydr,
Almambet (atmr) siiriip grkrp gitti. Kalabahk Naymanlann (bulundufu) pek gok gadr(lar arasmdan) "Kadrini bilin!" deyip alan pek gok 199 Nayman yurdundan
nwndiliyiM
yemin: Krrg. ant gert. 199. pek gok: Krg. oorgun kdp. 200. gok giizel: Krg. ogolo suluu.
diqleri krnlmrE: Krrg. tiEi ketik. 2@. gdnlii uzalr gdren: Krrg. g0nlii cetik (Manas'ta : qetik). 203. basiretli: Krrg. ayar (KS. I,63). 204. dost: Krrg. ayag (KS.I, 64). ?-05. giizel kokan: Krrg. buruksuugan (Manas,ta: buruksurgan). 206. Krrg. mandili: Kadrn baE iirtiisii.
201 .
kuna.
gtiziintn sa!
tistiine2oT gevirdi.
(1030) Altrndan
sag ballanm bir kucak kuymfuna ay tol<a takn; Giimiiqten sag ballanm bir kucak
kuyruluna
giineS
toka taktu.
yolunu L"sstsk2l2 Ak-erkeg (ona) giiyle siiyledi: (1045) "Selim demek sizde yok, dost! selima karErhk vermek bizde yok, dost!
atrmn bagrnr buruver, (sen) bu yerde duruver! Ben beyime gideyim,
(1055)
sen dahi
Kiik-kiibti'yii
20l. gdztiniin sa! iistii: Krg. ong geke. ?fi. taze kuzular gibi: Krg. iag kozuday. 209. Krg. torol-: Biiyii-.
210. Kng. soganguk: Qocuk doEurmamq kadrn. 2ll. Krg. orol-: Qele gekline koy-. 212. yolunu kes-: Krrg. astrnan krya bas-. 213. ttteki: Krg. ogo.
66
Manas Destanr
(1060) Er Kdkgii beyim, ey! Erli$in vardr,bilgin yok, higbir geyle il'gin yok!2ta (bir) at yiiziinden dostluk bozulur mu?
(bir) don yiiziinden dostluk bozulur mu?
bugiin tath siizlerle avutarak2l9 (stiyle) burada kalsrn! Yarrn aym sekizi,
sekizinde bir gadrnndan siiriip grkannca, yldrzm baganp almrEtrr, (1085) yrldzm sa! omuzuna koymugtur!
i&
(1090)
Koca Kldrr22l (sana) yardrmcrdrr! Bashlm yer bak olur dayana[rn tek Tann'ya cakz2 olur!
Kaplan (gibi) doEan Almambet,
216. Krg. fiin': Gece (Noc Bu krilime Tiirkiye Tiirkcesinde unirtulmus. yalnrz tiine- (<tiin+e-) 218. Kahrol!:-Krrs. becen
v-e tiinek (<tiin+e-k) kelimelerinde ^-_ . 1080. soyun-soDun: Krs. tiiokii. kdk olaralikalmrqtrr.). 217
219, tath stizlerldavutarak: Krre. aldao soolao. 220. daf srrtr: Krrs. bel avlanal 4l . Kne. Krdu : fhzrr (al6yhissel6m). 2n.Krr[.cak: Yiin.
kil!. '
"Kdk-ala'yr vbremem,
alr
Almambat.
10)
(l I 15)
?#:
[lif'"ili[!
feJw'
xoe.'xiitiit
68
Manas Destanr
(l 130) Kdk-ala'yr
ahp getirmeyince, Krl-ciren (adfr) atrna binip, Manas'tn yamna gitmigti. Yakup'un ollu er Manas,
o gece bir diig gtirdii, ateg etrafinda pek gok giE gtirdii.
(1135) ertesi sabah kalkrnca, gorolanm ga!u&: "Kuk'ln bagr Kr!il'rm! B oz-golok' a binen Qabay'rn!
Yedi-su'da yemek yiyen
"
(1140) ey, srrta atrlmrq olan (palto)228 Slrgak'rm Kiik-gebig' e binen Sereg'im Kutunay'rn Kuu-cigit, kurnaz $un-cigit!
Ak
(
ii
k'tin229 balasr!
l50)
!234
srta atrlmrg olan (palto): Krrg. celbegey. 229. Krg ak-stiOk: Asilzide. 230. Itug. Biirkiit Karakug. 231. Krrg. Sazan: Sazan bah!r..
?2,8.
?32. yeniden'. Kug. kayta. 233. fel6ket getiren: Kug kara coltoy. 234.Krg. rrgr: Kahramanhk destam s6yleyen; gAir. 235. tatb dilli: Krg. cat* tildiiii. 236. falct: Krrg. tOlgiigii.
69
(1160)
krk goronln biil6g'tm!238' Kazak'tan gelen Kolmon-bet, Klrglz'dan gelen Calman'bet! Kdfir ile Miisltiman segme239 kvan'lar?&
Hediyem23T
bulan
(1175) Ben ateg etrafinda Eig gtirdtim, Ben gok giizel (bir) diig gOrdiim
Etini ikram etsin! Krmram ikram etsin!
(l180)
Bozulam diizelten,
Yrrtrlam yamayan, Tath dilli ActbaY (ata binip) y0nelip (1185) Yakup-bay'a geldiler. "seldmiinaleykiim Yakup-bay, atam!", "AleykiimselAm AcrbaY, balam!"
Yakup-bay
oturuYordu.
237 . hedry e:
Krg..iibiil gii.
238. Krg. b0l6g;Ozel iyn; diEer. 239. weme: Krg. (mecazi) kargap algan. 2n.KIiq-. kran: Cevik. qiilesen.
Ul
M2. Kfis. azamat : Azamet. 2A.KnE. tavlak: iki vasrna sirmis zm.rrE ka'rsak: Boikri tilkisi.
245.
Krg.
70
Manas Destanl
(1200) Beyim Manas bu gece ateg etrafindd Eig giirmiig, gok giizel2a6 Oir) diig gdrmiig, "Etini (sofraya) getirsinler,
Krmrzrm ikram etsinler!" dedi.
Okt&47 dan seqme mal vereyim Bohgadan segme don vereyim, dedi.
Diiltinii kiitii yorarsa, (1210) O$lu gider Urum'a krzr gider Krnm'a!" Acrbay yenidbn2as Manas'a diindil: *Atekeme sdyleyip geldim!" dedi. "Etini sofraya koyacaklar, (1215). Klmrzmr ikram edecekler!" Batu Manas ayala kalkarak
"Agrn kapryr! diye, stiyledi.
Manas-han evden grktr.
cesur do !,an25 I Ak-kula'ya; krsa yeleli, oldukga zayf rlgigekici Ak-kula; higbir attan geri kalmayan,
no7252
gaktrmayan,
Bu Qinli ustanrn
giizel: Kug. ogolo (KS. II, 58?: ogolo ele gakgl: gayret iyi).
tikiim tuupan. 250. crdalasr ytlksek, siEnsr alcak: Krrg. iirkiipii biyik, ceeri bas. Krrgltuyak.-
(1230)
daha
bu
Yakup-bay'a (dofru) seyirtti. O'nu gtiren yurt halkr, "babasr Yakup-han'r mr iildiirecek,
"Karlrtrkh her yere bat'ayak26 koy!" dedi. ttfek Krrg. barang (<Fars.). 254. sagmasr batmayan: Krrg. ogl patmagan. 255. Krrg. kelte: Bir nevi eski zaman tiifefi olup, Semetey Bahardrr'rn tiifelinin adr da "Ak Kelte" dir. 256. iginden gegilmez srk orman: Krrg. kdngkd tokoy. E7 . yok edilen: Krg. coyulgan. 258. Krrg. sufah Hayvanlara su igirilen yer, yalak. 259. prnar: Krrg. bagat. 260. kann ya!r: Krg. kazr.
?53. pistonlu 261. yegil: Krg. kOk. 262. sft ve yiiksek: Krrg. giber. 263. sivrisinek: Krg. girkey. 264. Krg. bat'ayak: Kadeh.
72
Manas Destanr
'
diigiinerek yaptrgl,
Alglpok
(zrrhrmr)
igtifi krmrzr kusup grkardr. (1290) Buyurttaki insanlar (gok) korktular. Yolu iyi olan gtisterildi; yagr biiytik olanlara niyet etti:
battr dofan er Manas, has g elilcten2T2 1t1"tnt
255. Fdtiha oku-:
266. secme erenler: Kre. ekceo alean. 267. seqme kuramlar: Kirg. tialgap-algan krran.
gaksay.
ktittii
Kughizrili.
Prof.
r)r.TlEclh.nwl?l
(1305) deniz (gibi) ili'ye ulramadan geg, beyim, detuP14 fii'ye dal, beyim! Diig'tinii siiyle duyahm beYim
Diigiiniip bulahm sevinci, beyim! Olse de Acrbay iiliir, beyim! (1310) (diiEii) yorsa da Acrbay yorar, beyim, Korkan yurdun yiirefi, bir hopladr, (bir) durdu (Ondan sonra) Manas gunlan stiyledi: "Ak-kula' ya binmiEtim,
s'
F
f;'
ffi
#
,r.il
Kolumdaki Ak-$umkar,
277
ti
273. akar su: Kug. agtn suu. TI4. det'tn:. Krg. tereng.
/76.KrE. biiptiliip:
277 -
275
Kri.
kayberen
74
Manas Destanr
ili suyunu gegeyim, beyim, Deniz (gibi) ili'ye u[ramadan gegeyim, beyim 'Hikmet' deyip sdz279 s0yleyeyim, imah sdz28o siiyleyeyim,
(1335) kinaye ile sdyliiyorum2sl
Ak-taygan'mr cetelep,
Ak-$umkar'mr bdpdldp, Sen bu sefere grksan, kolundaki Ak-Eumkar,
(1340) Ak-qumkar'rm ugursan, kanath biitiin ku$larm hepsi, ayalrna gelip knlsa, babasr ile baban denk, Fitiha'sr ile Fdtiha'n denk, (1345) krymetli Han'm balasr
gadmna konuk olacak mr?
ardrndaki Ak-taygan,
(1350) (aya[rmn) alhnda dliifii ' buburt ile baban denk, FAtiha'sr ile Fdtiha'n denk,
krymetli Han'rn balasr
peginden cesaretlenen
delil mi?
279. sdzl. Krg. kep (< Fars.). 280. imah siiZ: Kue. candlrinaktuu keo. !!1. kindye ile s0yTiiyorum: Klrg. canrlitatrp dagr aytam. 282. vanrira al: Krie.haslnsa al] 283. Sagrnr al: Krrgl baEin ft.
hof.
75
kil-yakalig7 Oyrot'un
#
ii, ti
,l
,rtr
Krre. bulduk ur-: (eskiden) Tam itaat gOstermek. tiniiie: Krg. aldrna. Krg. Angtuu: Geniq admb. kll yakah: Krrg. Krl-cagaluu. Krrg. Aydar: Pergem; (erkeklerde) lag iirgiisii. Krrg. Qok belbd6: Sagakh kugak. Krr!. iots: "Bir yagrnCa deve yavrusu" demek olup "okEama" siizii olarak kullanllu.
76
Manas Destanr
no
ut1u29l yaranidr
(1410)
'
kabargasP96 httr ktur297 Kara dag gahst2es 1gibi1 Ord&ee dikerse, biliniz! B a Pr sa P iyr i-buyrtF 00 lcaska-s u' yu30t
(ilgilig
konso) tiikenmeden3o2
(1415) benim Qozf -kara'mtahp giitiir! ' tavEan yanakh, eEe dig(i)
Kiik-ala' yr ahp gdtiir! yiiriirken gevik hareket eden,
hsa tilylii3o3 kadife gibi, (1420) benim Koyon-boz ala'mr ahp g0ttir! Kalkaman'rn K ar a - k e p' iri halkn (elinden) ahp giitiir! Tokomon'un ?orr'sunu
. namuslu: Krrg. Ak niyet / neet. D2. ukum ile tukuit: Soy sop.
291
tav.
29E..Kre. orilo: Hamn kirarsahr. 300. baEirsaEr buvru: Kr?s. icesisi. 301 . Krig. klsk-a suui Berrakl teiriz, duru su. 3(2. ttikEnmeilen: Krrs. tiieiiirsiiz. 303. krsa tiiylii: Krg. Iiinfi"taykr. 304. yrtm yaprp: Krg. 0opton.
ile beslenniek: Kue. cemdemek. kabursa:'Krrs. kabrrsa ( < MoE.Jrabirha). Klttr Frur: Kire. kacli - buclr.Kara daE cahs'i: Krrs: kara too karagan.
iff
hof.
Dr. TuncerGULENSOY
77
(1425) "Aya$r topa!305 olur!"diye yular taktfo6 kogmayr ii[reten "baglan sert @tfo7 olur!" diye,
bagrna ktrmtzt guhadan yutat308 taktran " sadnst yara olmasm1"3o9 6it"
Orttlxen, gdtiir! Hayrh sdz3l2 olsa, ona diigmanhk yapmayrz; kdtii stiz3t3 olsa, (1435) ona diiqmanhk yapanz!" $iddetli tahrnsla 1" 6; (ok) firlatrp3l5 gtiriiltii g*ararak ordu ytrtdii tsl* galan bir (ok) atry giirleyerek ordu yiiriidii.
kapla71310 derisinden gul3
(1430) iistiine
. Sar'ala'y
frr
li
Kara-buura beline
16
g(igerek,
,:l
iij
$i,
309. salnsr yara olmasrn: Krg. soorusl caypoo 310. kaplan: Krrg. colbors. 311. gul: Krg. kecim. 312. hayrrh stiz: Krrg. cakElhktuu kep. 313. kittii sdz: Krrg. camandrktuu kep. 314. siddetli takrtr: Kus. tars. 315. firlatro: Krre. atrn.3 16. sabatileyin:"Krg'. erteng minen.
305. topal: Krrg. boloo. 306. yular yakrp: Krrg. noktoloy / yular: nokto. 3O7. sert (at): Krrg. caypoo. 308. krmrzr guhadan yular: Krg. manattan nokto.
bolot.'
78
Manas Destanr
Merke'nin
(147
tiniin
y a s fi { t nda duru
yordu
318. daErmk k6kiillii: Kus. cavma-ktikiil. 319. ee-nc oEul: Krre. cas-uuli boz uul. 3Z':_. at eyerleven: Krre. toltucu. 321 . deniir ta6anh iize"ngi: Krrg.iemir taman iizdngii. 322. srgrayrp bindi: Krgl rrgrm-mindi.
it
79
(1495) Sdlilkiitii-sdlpiitii ata binmig gidiyordu. Ata bindifi kryafeti kdfire benzer gtiriini.iyordu. 32
Alnn y ilz g iz gil e r i nn ryrpr (1500) Miisliimana benzer g6riiniiyordu. DtEmanca gelse idi,
atrm t*iyle strmezdi. Krk goroma vara)nm,
kavmime stiyleyip (onlan) g6reyim. (1505) EteEinden tutup gabuk atasrm sorayrm! Yakasrndan tutup acele atasrnl sorayrm! Manas (atrm) geri siirdii,
Almambet'in giiziine
hayal-meyal 326 (bir gey) g<iriindi.i:
Hayal-meyal bir gey giiziiktii ve hemen kayboldr. (1520) Ben oraya (bir) gideyim!"
0E yagrna basmry olan deve327 derisinden yaprlmrg kamgryf28 eline ahp salladr,
(ki onunla vurulunca) insamn kulalr sa$rrlagryordu. BeS yagmdaki devenin derisinden
323. uzun bacakh: Krrs. ansr uzun. 324. kdfire benzer giirfinmeR: Krrg. kaprrga gal6 kiiriiniiii. 325. Krrg. giidOii: Atr ytiriimeye tegvik igin haykrmak. 3Zi. hayal-meyal: Kug. karang-surang.
327 . iig yagrna basmrg deve: Krg. kunan. 328. kamgr: Krrg. buldursun.
80
Manas Destanr
'
(1530) dofru salladr, tay gibi taz,e eti yanldr. a^rr33o gibi srrtr kamburlaEtr. AEmara'mn Kum-bel'ine
fulayarak trrmandr.
bastr.
(Olgiip baktr), bir parmak geni$liEi!3z kuguk geldi! Biiyle bir ayak izinin
yamnda bir atrn (ayak) izi de vardr.
Krl-ciren'i ileri gtitiiriip (o izin iizerine) bastrrdr, (1545) geri gdttiriip bastudr,
(atrmn toyna[r da) bir parmak kiigiik geldi.
'
yeni at izi oldulunu bildi. Almambet gidip duruyordu. Manas gorolanmn (yamna vardt), onlara gtiyle stiyledi:
(1555) Kafir ile Miisliiman, gorom, 3 a kranlar,goFD, s e E il mi E3 ilim ile yurdumdan, gorom,
segilip gelmiE3 3 5 erenler,gorom, orduya haber salmrz, gorom,
329
. Kqg tolorsuk: (Krg. giikii) " ayk kemid}" ile (gryrak = baldvtrun gift kemiklerinin
bfry ii !il'
Krrg. taygan. 331. Krg. kiik ceke: Bir geEit krymetli ayakkabr. 332.bir parmak geniglifi: Krrg. bir elisi.
330. tazt;
)r birleqtiren kemikqik.
333. bir miiddet 6nce: Krg. cangrdan. 334. segilmig: Krrg. kalgap kalgan. 335 segilip gelmig: Krrg. ekgep algan.
q
.:
hof.
Dr. TunceTGULENSOY
I 8l
gdrdii,
_
gibi338
336. Krrg. kelbet: Krhk; giizel, yakyklt, endamh. 337. dafderesi: Krg. koktu. 338. 6teki gibi: Krg. tigindey.
82
Manas Destam
(1610) nasil yiiz yiize gdrtigecek? diye, herkes merak etti. Ak gadrnn kapnrmn iiniine
Almambet yeti$ip varmr$tr. Tath dilli Acrbay,
kaprya gtup qtiyle siiyledi:
(1615) "Seldmiinaleykiim!",
"Aleykiimseldm!" dedi bu.
Acrbay gunlan siiyledi: "Yolcu olsan, yol gdstersem; kayrp arayan olsan mal gdstersem. (1620) Nereden geliyorsun sen?" . O zaman Almambet, dedi ki: "Ben kayrp arayan delil, yolcuyum; yol sormaya geliyorum. Han'h yerden geliyorum,
"Han'h yerden geliyorsanrz, (1630) Han'a sdziiniizii sOyleyiniz. Beyli yerden geliyorsanu,
,:'
tr;
#L
E.
[1''
beye sdziiniizti siiyleyiniz. Biz onun hizmetinde bulunan adamlanyrz. Hammrz Manas iEte orada duruyor.
H,
F*,: B\*
ffi.
ffi
ffii: ffi$
g3
(1645) firlatrp, (attan) atladr, (yere) indi Almambet. Tath dilli Acrbay, elilerek kapryr agtr. Uzun hacakh Almambet (1650) e$ilerek (gadra) girdi:
"Seldmiinaleykiim!" dedi. sa! mrsrn?" "Aleykiimseldm!" diye cevap verdi. O zaman Manas ona gdyle dedi: (1655) "Bu taraftan (sen ey) yolcu s 616kdtii- s iilpdtii (gelirken)
"Han Manas-batlr,
at iisttinde oturan gdvden (bir) kdfiri andmyordu, altn gray 3a I nur yiiziin
aknn'rnrn balasr,
kl
yakah Oyrot'un
kugaldaa
#l:f,ie$.*xH.'*'#T"ffig*r;,t*111'u"""'!i,s.ret. y3
.
167
l. KrE. Lik:
#'J"?'$#:fr
,,erkekerdeiirgii.
"'.?'it53ffi
84
Manas Destanr
(1685) gtirdiiliinii btiyle mi gdrmtigttin, Manas? Ben Han Almambet (iEte) benim!" Manas kalkrp dedi ki: "Kara-han'm balasr
Han Almambet sen isen,
Manas ona griyle dedi: "Kafir ile Mtisliiman, (hep) s e g ilmiS ktranlar I (1695) itim ite yurdumdan (hep) ez iyi347 erenler Kara-han'm balasr ey Han Almambet batrra
O zaman
(1700) Semaveri
ate$e koyun!
Almambet'e verin! (1705) Naafas alsm alzrna, gtnm349 alsrn giiziine!" Asil dolan Almambet'in
gtnm aldt gdziine, naar aldt a[zma.
Ak-kula'y
Ak-kula'yr
Y7.1696. en iyi:Krg. Ekgep algan 348. 1705. Krg. Naar: Derideki gizgiler; parmaklann igindeki
349. 1706. Krg. Qrrrm al-: Uyku kestirmek, uyuklamak.
85
(17
25)
(1735) Giyip gelsin Almambet! Vardrlr (her) memlekete, GittiEi (her) dalhk yere
Almambet'i haber verin! okgesi kang3s4 kdk ceke'yi3s5 (1740) giyip gelsin ayafrna" Siiyledili gibi yaptrlar,
stiylendi$i gibi krldilar.
Manas
batr
siiyledi:
" Serek, Srrgak, iki o[ul, gorom, (1750) kendisine kurban oldulum Kuday'a, gorom,
arpa ile bu$daya, gorom,
86
Manas Destanr
bir seldmlayaliir, gorom! " S0ylendili gibi_yatrlar: " inatg tekeyi3s1 yabani 1"1r"358 gibi korkutan, gorom
'
o yerden at kogulan yapakrf62,gorom, eve ulagana kadar at yangtrraca$rmr goroft, Almambet gibi batra, gorom, Yeniden hediyeler hazrlansm, gorom,
(1775) tiniinde kargrlamaya grkrp gelsin de, gorom!" iki goro hareket edip,
Yakup-bay'a ulaqtr. "SelAmiinaleyktim, baba!", "Aleyktimsel dm, y av r um !"363 (1780) "Erkenden geldik (biz), baba, atabinip yeldik3e biz, baba, Han ordo'stn6"365 rahat mr, baba, halk da giikiir ediyor mu, baba?" . "Han ordo'sunda rahattrr, yavrum,
(1785) Halk(r) da Etikiir ediyor, yavrum!" "Ey s iiyting ii - s i)y iing ii 19366 baba ! Kara-han'rn balasr, baba, Kaplan (gibi) do$an Almambet, baba,
Kagrp geldi tragum4367 6"6u1
359. 1766- Krg. Aladan baytal: Ala renkli, heniiz kullamlmamrg olan geng krsrak. ffi.1767. uzak tilke: Krg. Agrgr curt. %l .1769. Krg. Kerme: Atlan ballamak igin iki gah arasrna gerilen urgan. %2. 1771. at ko$lan yap-: Krg. At gap-. 363.1779. yawum: Krg. Botom.
364..1781. vel-:
365. 1782. Kre. Orto: Hanrn karareah. 366. 1786. Krrl. Siiyiincii-siiyiincii: Sevincli haber setirene veril6n hedive. mustuluk. 367.1789. Krg. Koi: Ifreti k69e 6v; uzun gS ve sefer srrasrnda kullanrlair litigiit kege ev.
kosmak"-
87
baba,
krrk kermc'yi gersin!" dedi, baba, "Krrk ata bayge diksin!" dedi, baba "Oradan at yan$r yapahm!" dedi, babam! Yakup-bay (da) bunlan s6yledi: (1800) "Atanm do[du[u yer nerede, yavruni, Ananrn doldulu yer nerede, yavrum?
(1810) Kebes Dall'nrn beri yant, yavrum, serilip yatttflt genis irtig'in baEdtf69, yavrum. Almambe t' in soluk bakrglanna dayanamayrp, yavrum,
GogUp yiiriiyup tiikendin, yavrum,
Altmrg ala-bag cygrr siiriisii, yavrum (1815) Altmrg tay haarla, yavrum! Onlan kestirip sen al, yavrum! Doru alaca aygr siiriisii, yavrum! Altmrg tay haarla, yavrum! Onlan kestirip sen al, yavrum!"
$
ii'
Yetmig celeye bin kulanu (1825) sra sra baflattr. Tepe gibi et ygdr&,370 iizerine gdl gibi et suyu di;kttirdl9r;
Kemege'nin
bagrna
i,
ili
fr
ele.
Ertigtin
bag
88
Manas Destam
(1835) yagh giifsii ytiksek al at. Manas alundaki atr brrakrverince, Ak-kula uzun adrmlarla kogmaya bagladr. Manas, Manas'a yakrgrr (gekilde) geliyor, Manas'tn " uran" firthaykrnyordu! (1840) YakrnlaErp gelince, (annesi) Qakanrm Baybige,
iiniine karElamak igin geldi. (Biraz sonra) Almambet giirtndil; Almambet atrndan indi.
(1850) "Annenin ak memesinden siit akryor, Manas-han ! Bir emgef inden sen emesin,
Bir emgelinden ben emeyim! Belimi kn gibi srmsrkr ballayrn!
(1855) Yakup-bay'dan dofayrm! ''Bir emge$ini Almambet emdi, bir emQe[ini (de) Manas emdi!
Ondan sonra evine vardrlar,
senin ile kardeg olayrm!
***
trI. BOLUM
MANAs iLE ER KOKqO'NUx n0vugU, MANAS,IN KANIKEY iln nvlnnunsi, Olultu ve YENiDEN niniligi
(l)
(5)
bu dtinyayr korkutan,
kulu kdleyi iirkiiten, midesine ag koyan Ak-padigah denende Ezga Manas bag koyarr
(10)
(15)
(20)
373. kugalrna balladrlr bel oldu: Krrg. kegine buugan bel boldu. 374. Kug. tiindiik: Obamn, uuk'lun iist uglanyla tutulan, yukandaki ahqap dairesi. 375. cabuu (: tiindiik cabuu) Obamn duman delilini Ortmek igin kullanrlan kege. 376. Kug. egiginin engsesi: Kaprmn iist siivesi.
90
Manas Destanr
krhcrmladdndtirtiriim, ta$tan driilmQg duvan, tahF77 krhp sdndiiriiriim, kumdan yaprlmrg duvan gup - g un lkurgal78 yrkanm!
gen $iirgtit'ii
(40)
Ak-padigah denilen Manas ile deng3& ol&tr Ak-kula'ya binip gelmiyordu, Manas Orus'u kovalayrp yenmiyordu! TobryEaF83 (ile) siirii toplandr
(45)
Manas kengegne3S4 topladr. Ak-tepe'ye grkrp taE vurdu, Orus'tan bagka milletler Manas'a gelip bag vurdu:
(50)
dal iisttinde badam yok, Manas'a itiraz edecek adam yok. Coloy'u yolda ragralan385 hbtnPa1386 candt ba g tapan387
: I f
I l
E
387.
J85. Krrg. tagta-: Atmak. 386. Srg.J<lbrra -: A$rr ve tembel etmek; yerinde saymak,
Krg. bagta-:
Baga gegmek.
l' :..;
(55)
Klzll-bag
(601
giilii
deldi,
Almambet;iga{pdm,
(65)
krhcrvar bilekte,
krk
Karkara'nrn388 1-ro"t
(70)
her
(75)
Ay buluta saklandr,
Giineg buluta saklandr!
(80)
(85)
basnlr yolu lcarayerl Manas Manas olah, Manas ata konah, Ak-kula'ya at erigmez, Ak-kiib6'ye ok iglemez!
388. Krg. karkara: Turna kugu. 389. Krg. sara: Segme, en iyi. 390. hrzh kogmayan: Krg. celmegen. 391. panlu; Krg. kiilpOng.
92
Manas Destanr
(90)
(95)
Aunapan3% aygnru
yaban hayvanrna salaytmt
(100)
tayr yokken sa{aytm! sra sra konup gelen Kiikgii'yti aynca sayrp alaym! Donunu don yapayrm,
(105)
afina
yiik vuraytm,
ata sunaytml atr
azrlrm
(110)
'
Ak-padigah'rn dedilini yapayrm! Panldayrn yazdavar, Ak-padiEah benimle giiriigtiikten sonra, bana siiylenecek sdz nerede var?
(l15)
Avladrlrm arkal , kulca , geyik'tir , Ak-padiqah Ala-da!'dan biiytiktiir. Ak-padigah (benimle) gdriigtiikten sonra, Manas'a kamgr vuracak kigi nerede var? Ak-kula atrm tok oldu: Ak-padigah beni arkaladrktan sonra,
benimle vurugacak krgi yok oldu,
(120)
batlr Manas!', "Karh dallardayatrp mal topladrm, Kanlkey refah gOrsiin!" diye,
ben,
393. nakkare: ytik beygiri: Krrg. rtoo. ]!!.Krg. airna-: Srk srk ve yiiksek sesle kiqnemek. 395.oyan: Krg. ciirgdndiiii 1= 5u$tn" oyan glgirilmig olan, oyanh.).
at siiriisii.
93
(125)
fukaram sefa strstn!" diye, " Dereli tepeli396 yerdenyrlkr aldrm, krrk gorom sefa stirsiin!" diye, Alp'lar toplamp gelende, Baqrm koyun gibi keserim!
kanmr kara su gibi dtikerim! giyecelini giyecek ederim, atrrtt yiik beygiri39T yapanm!
(130)
(135)
ona soo[at398 veririm Kiikgii'niin gok ala yrlkrsr var, hepsini derip-toplayrp siirdiim,
(140)
ipekten yapilmrg yulartm eyer terkimi3g bagladrm peEimden gelen Ktikg0'ye kargr durup dd'liigiiriim!"
(145) Kiikgii
geldi peqinden, bu Manas'r gaSndr: "Stirdtfiin altr yrlkr siiriisiinii, egit olarak paylaqahm, eqit biiliigiip alahm!
(150)
Takip ettilin yedi yrlkr ile, eqit olarak phylagahm, egit btiliigtip alahm! Doksan doru yiirtik (at) var, biiyiik pargasrm sen al!
(155)
Altmrg ala yiirtik (at) var, ak-sakalh babana (bir) krsmrnr al! Yetmiq ala yiiriik (daha) var,
'Ceen aYak'*400 4,
ek olarak (bunlan da hep) sen al!"
3!)6. dereli tepeli yer: Krg. kryaluu cer. 397. yiik beygiri, nakkarer Kug. rloo. 398. Krrg. sooga soogat:. Harpte veya avda elde edilen ganimet veya etten hediye. 3g9. terkisi: Krg. kancrga.
q00. "y., ceen ayak: Kabile ziyafetlerinde (ceen= yefen) lere iizel ikram; giilenlerde ceenKrg. 'in amcasrndan yahut dedesinden canr istedifi gibi ikram edilme veya siiriiden istedili atr
segme hakkr
(KS.I,
197).
94
Manas Destanr
'
(165)
eqit btiliiqtip alamam, sana bir gey veremem! Giiciin varsa, gelip al!
Giiciin yetmezse, komgunun iti gibi vinileyip kal!" "Mal igin 6len it, Manas,
(170)
mal igin ikimiz de iilelim! On dtirmdr$l gtittiren ate$ sagan kara mtlndrmrM
*i
(175)
Tabakrabak
barut$
koyupall
El kadar ak dtigiimti
tiylece agrp vereyim!
(185)
vuru$ursan vurugahm,
,"6t'^405 yvyr-
lQl.baniq Krg. dan [<Fars.]. 404. kugak: Kiig. kesine. 405. cebe: Krrg. kiibii.
(195)
(200) guhffi
ebisesini giydi,
bu taraftan grktr. O taraftan grktr Er Manas, ikisi karEr kargrya geldiler, s6ylenmeyecek stizlerini sOylemediler.
(210)
Sonunda
Ktikgii yalvardr:
(215)
yrlkmr derip aldm sen, krk goromu krdrn sen! kaymm ile diiliigtip,
kanm ile vuru$tun "Ofken artrk yatrgsrn!" "Hiddetin bitsin!" dedim,
(220)
sert (bir) stiz stiyledim mi? Koyver artrk yakamr! Sen her zaman Er Manas'srn!, Ben her zaman Er Kiikgii!
(230)
"Koy! Koy!" dedim, yapmadrn, benim stiziimti dinlemedin ! " Onil.r diirmdr gdfliren,
ate$ sagan
milnk'nr
96
Manas Destanr
(235)
(240)
toz-duman (iginde) kayboldu! Btiylece Kiikgtt sr oldu! kurgun Kiikgti'ye deyememigti! Tam karqrda Ktikgii durup, kahkaha ile giildii: "Ateg sagan kara mrltrkr, benim elime ver! Tabak tabak barut koyayrm avug dolusu sagma salaym! Tabilp(ya)M budak ol, Manas, 6o11408 olup dimdik dur, Manas! Ben sana takrr taku atayrm!
srkr ilikle diifmelerini,
(245)
(250)
'
(260)
O zaman
bindili Ak-kuta,
ollu yalmz
(265)
'
Sen teksin, ben de tekim Manas, ikimizden biri (iiliir) Manas, . niqangahr (iyi) gOriir bu giiziim, Manas, kagrp gitsen olmaz mrydr, Manas? tetik geken bu parmalrm,
adr
(270)
(275)
ak pamula sarmalanmrq bir sarr'm var, ak pamula sarmalanm4 bir darr'm var,
srkrp sana igireyim,
iyilegtirip koyvereyim
(280)
(285)
"Allah!" deyip atrna atladr; gok uzaklara do!ru siirdii. Yaratan Tann'nrn sevgisine (sr[rndr), Ak-padigah'm huzuruna grktr.
"Kuday, Kuday!" deyince,
Kuday oldum sanmrEtrm, Kuday bagka delil mi?" Kuday da defil bu Manas
(290)
(295)
Aclbay'r, ne yapayrm?
ya[macr bir kaplan gibi
413. yolbars
414. Krg. kabrr-kubur: Ayakkabmrn grkardrlr ses. 415. Kug. karsak: Kar tilkisi, bozkr tilkisi. 416. Krrg. kaman: Yabanidomuz.
98 / Manas Destanr
iki o!ul!
!
(310)
yrldrz batn,
Krk
(315)
Krk
(320)
azabrm nasrl gekeyim? Yer altmdan gegerek, yurt ucuna ererek, o an Olsem olmaz mr? Ey Allahrm, ey Hocam,
(325)
'
(330)
Kiikgti dizgine yap4rp: "Dur, duruver! Dur, dur Manas! Duruver, dura-dur, dur Manas!" (deyip), Manas'r yukan kaldrrdr;
iistiine de Kdkgii'yii kaldrnp,
(335)
Kiikg0 atr durdurmuqtu. Ak-kula'mn afzr yanldr. Manas, efilip (Ak-ku la'yr) gtirtince,
kmrndaki krhcmr gekip grkardr;
(340)
ar)
(345)
"Senitildiirmekisteseydim, Allah'a yaaktr (atrn) d6* butu sana drirt gtin aztktv!
(bu) ditrt butu kavurup
(350) Kiiriinggii
Ddrt bacalrmn dtirt derisi Ayaklanna ganktr!" Krk gorosuyla birlikte yrlkrmrn ariasrndan gitti. Yolbars gibi btigiiren
(355)
Acrbay yrlkryr siiriip gdtiirdii. Boz-adr da$rnrn tepesinin iistiinde Kuday Tann gibi Almambet yalkryr siiriip giirtirdii. Kr yeleli erkek kurt gibi; yamagtaki karakuE gibi, Almambet, siiriiyti geri gekip gitttirdii.
(360)
"Yrlkrm
alnp
gidesin
(365)
konuk alu seni dniinde krz kardeqim Kardrgag konuk alrr seni dniinde,
(375)
Ak-padigah ulu'nun dediklerini yapayrm!.." " Kalgar'rn yurdunu inleteyim, jazaplanma, Padigahrm!
Krzrl-
(380)
iifkelenme Manas'a!
Krtay
yurdunu krayrm,
. Kng. baybige:
ilk
100
Manas Destanr
(385)
Hintlininyurdunuinleteyim,
hiddetlenme $anas'a!
Ak-padigali, ulu han'rm, Tacik yurdunu derip toplayayrm! Ak'kula atrmr sefere hazrrlayayrm!
(390)
Canlan, btitiin varhklan bir sOziimle boyun eldireyim! A r { t m ak ugrt4 18 toplayayrm, Krtaylar'dan diiz burunlualg Kongur-bay onu gidip (esir) alayrm,
Padigah'dan izin alayrm! Yedi yrl yayan yaprldak,
(395)
ter kokusu salan Coloy'u onu vanp alayrm, yetmig alp'r 0ldiiriip,
(400)
kan kokusu salan Coloy'u, onu vanp alayrm! Kara orman'daa2o el yapan
(405)
onu vanp alayrm! .. Car Kemer'in arasr ihtiyar42 I (ile ) kocakanmn422 balasr dokuz olulun en giigliisti
(410)
Eleman-bay'rn ollu Er Ttigtiik, Kuday'rn tek eri denilen bir olul Ttigttik,
ona ben kendim boyun efdirdim!
Tekegi'nin yiiksek salnh Ktik-ala'yr istedilinde vermedi, Tekegi'den genlik ile aldrlr,
(415)
418. Kug. argrmak at : Asil at. 419. diiz burunlu: Krg. krr murunduu. 4?fi.kara orman: Kug. kara tokoy.
421
422. kocakan: Krrg. kempir. 423.416: Krg. nar: Tek hcirgiiglii deve. 424.417. balah dilber cAriye ile: Krrg. balaluu cuban keng-minen.
hof.
/ l0l
(420)
Almambet danlmrg
(425)
Tekegi'yi kiigiiltiiyorsun,
(430)
.
(435)
'
bana neyi yapacaksrn? "Kadrn ahp verdim! "deyip, "geri diinmem (o) kadrna, kadrn
(440)
_
(445)
Kdk-ala'yrvermezsin!
Kiik-ala tok mudur? Ben bir yrlkr kadar yok muyum? Benim (igin) yaya yiirtisiin der misin?
YiirUrken Olsiin der misin?
(450)
Bir atr benden nasrl esirgersin? Kiik-ala'mn drqr tiiy, igi bok, temiz tilse, bir kazan et, murdar 6lse, it ile kuga yem! (ben) bir Ktik-alaga kadar olamadrm mr? G dnliim so dud4425 K0kgii'den Ben Manas'a varrnasam,
vanp yoldag olmasam! Manas'rn siizlerini etraflrca diigiiniip,
(455)
kaldl
l@ /
Manas Deslanr
(460)
Krtay'r krdrin gegirdim, Klzll-bag yurduna eziyet verdim, Hintlinin yurdunu aflattrm, (465) Tacik'in elini yere serdim!
Ak-padigah eline
'
(470)
Ak-pafi[ah eline
savagmadan el oldum!
(475)
Ey kaplan gibi padigahm, nerede kamgm dermansrz? Ytiriisen, yolunda 1roo427 da yok Ak-padiqah kavmiyle Savagtllrn coo42E da yok
($ry)
fazla varhlrm atma! Ak-padigah yurduna soylu Manas saldrrma! Akhnr kagrnp saldrnrsan, Sakrn bana danlma!
(490)
103
(495)
Kuday ytiz yrl yagatar. Ateqin etrafina baE verir, sana uzun yag verir, bu diinyaya kulak asma!
(500)
(505)
Kuday 'iilgen' yarattt, Kuday Ak-padigah'r gtiglii kdm4! Hiddetlensem korkuturum, Kltay yurduna eziyet gektiririm!
sonra,
Yakup-bay,
(520)
(525) Kiikgti'niin
yilkrsmr kovalayrp alanda, arkadan gelen siirgiine vurup salanda, atrn hepsini alanda, Kltay'r krnp gegirende, Coloy'u yoldan grkaranda,
(530)
104
Manas Destanr
i.i
(535)
Er Ktik-koyon (il,e) Bay-mamat(r) yamma katrp gelende iEte o Ak-kula atr sefere hazrrladrm,
(540)
(545)
Benden (ve) senden ulu kimse yok olsun! Sana targr kamg sallayan olursa Ak-padigah oldukga bagrm koyun gibi kesip al! Kamm kara su432 gibi diikiip al! I\{anas sen korkutup aldm"
(555)
Benim iilkeme el stirersen, 6o".434 garpay'3s Manas'r!" Higbir alp'tan korkmam ben,
(560)
yakalayrp aldrm taladan,437 ganimelS I 46^ 1ro1o d*,439' (higbir) krzla olmadrm, (hig) hz gtifiiisiie gwrrcdiml
432. Krg. karasu: Yer alu sulanyla beslenen gay. 433. Krrg. t6g6riik: Diinyamn d0rt k0gesi. 434. dua: Krrg. batr (<Arapga. FAtiha). 435. garp: Krg. ur- "ileng sdzlerinin bir pargasr gibi kullamlu." 436. eskisi gibi: Krrg. bayagrday. 437.Kng. tala: Bozku. 43E.562. ganimet: Krrg. olco [<Mo!olca. olcay]. 439. kale: Kug. korgon. 440. giiEiis: Krg. koyun.
i I
105
(565)
Han atam Yakup-han, asil afi geri bastrn,44l atlamp (o) krzr (bana) isteyin!
Ben yahgi kadrn alayrm,
Yakup-bay,
balrdr
sesi
bofuldu
(575)
rilti bdrkiini
lslatrp
Batlr
bu Manas'rn varhlrnda
(585)
Bu Manas'rn varhfrnda
elbiseye muhtag oldun mu?
(590) Batlr
ag
Manas'm varh$nda
oldun mu? dilenip geldin mi? "YaYa giden ala'sln!445 Beni nerede gdren bala'sln?
aga muhtag
(595) "Yakup-bay,
koyun gtittiim
burak'la6
rlri
106
Manas Destam
(600) "Batlr
Manas'tn vadt[rnda
attan yere inrgedim, (hig) at isteriredim. Aga muhtag olmadrm, aq dilenip gelmedim,
(605)
Batlr Manas
bu balam,
(610)
Manas vanp dua aldr. 'Duasrna doydum !" dedi, "Btitiin cortkonwn$g koydum !" dedi.
"Crr$apandr gal[rga,a5o kiiyiitdpast suluu katm alfrga,
(615)
Ak-kult
bana krzr
atlr:.r
tistetti,
istetti,
(620)
kara samur bdrlnm karlandt, , tilki b0rkiim rslandr. Krz bulamadrm bu yerde, Neden camma zal53 hldtm'tKoyuncu bu sdzii igitince, gtiyle dedi:
ateke,
1-
(625) Yakup-bay'a
"Ey Yakup-bay,
rrgathktan aldr[rm, bir tek boz toklum var, toklumu tutup keseyim!
(630)
450. Krr!. crrgalandr galgrgir: (refah) iginde galgr gahp, geceyi yanrnda ge.girdilim giizel kadrn
i
45l..Krg kiiytilii-:
lemek.
ahnca.
NiEanh krzr niganh delikanh srracl ile ziyaret etmek ve onun yanrnda gece-
t,
452. _Krrg.ar crrgaldr kiirgiigd: Her zevki tatmak isterdim. 4JJ. Krg. zar: Kuvveth.
lO7
(635)
batakhk sazr gibi sahmr. bakrkargr gibi hafifleyip alhndan s()ykd454 taklgrr, kaynatasr Yakup-han'a yaklErr, iyi gelin olurdu,
(640)
(645)
igte o Temir-han'rn elinde, Temir Han'rn dili ile konuqur,455 gu akan suyu siiziicii,
(650)
krr sakalh
Mengdi-bay,
Manas'la kucaklagrrken
(655) MengAi-bay
(660)
(665)
454. Kug. siiykii: B0yi.ik kiipeler. 455. Temir-han'rn dili ile konugur: Krrg. Temirkandm tilin siiiiliip turugu. 456. diiniir ol-: Krrg. kudalaq- "gocuklannr ve akrabalannr evlendirmek iuretiyle akraba olmak".
Siil
:l
.i]
:
;l
i,l
rl
,ij
l(ts / Manas
Destanr
I :r' , i
(670)
"Sen aygag atrnr yorarak, ayalrna altrn gank sararak, diinyanrn dtirt bucafrm dolaqrp, nereden geliyorsun, sen yaqlnm?
nereye varacaksrn, sen yaghsm?
gatlamrq,457
458
sen yazrn dtigmanrn aldrlr zayf diigmiig ihtiyar degil misin, krgrn mah 1t.t1*459
(680)
defil misin?
delilim,
(685)
'
.1,
rjj
'i
'
(690)
aghktan rtrrap gekerek yiiriiyen defilim, siiriimii kaybedip sadaka istemeye gelmedim. Benim batlr Manas balam var,
krzlarla evlenmemig,
':r
:
ll
rti
(695)
'l
galdr-guldur
kz istedim, sdyleyen
dolagtrm,
kz
bulamadrm,
kazmaya sdliitten sap takan, inatg eEegini asil at gibi metheden,460 bufday ile mtsrr kangrk (undan) ekme{i koynundd6t,
mahi
cu"t
I .704. inatg egelini asil it giui metheden: K*g.ker egegin argrmak attay maktagan. 6l 291. bulday ile mrsr kanqik (undan) ekmeli loynundaiKrrg
i
i:)
I
hof.
t09
(705) anadut(la) Eapa'il boynunda, Sart'rn yurdunu gezip dolaEtrm, batlr Manas olluma
oradan giizel (krz) bulamadrm;
(710)
eyerine ballayan,
yuvarlak kalpak, kalk* biiriiklii Kalmak'rn yurdunu gezip dolaEtrm,
(715)
orada (da) giizel (krz) bulamadrm; Kalga'nm yurdunu gezip dolagtrm, orada (da) giizel (krz) bulamadrm; Klzrl-bag yurdunu gezdim dolaqtrm, orada (da) giizel (krz) bulamadrm,
su bagmda gadrn olan, gadrn bagrnda krsralr olan, Krrgrz'rn yurdunu gezip dolagtrm, orada (da) giizel (krz) bulamadrm; Hint yurdunu gezip dolagtrm,
(720)
(725)
orada (da) giizel (krz) bulamadrm; Tacik'in yurdunu gezip dolagtrm, orada (da) giizel (krz) bulamadrm;
(730) Kazak'rn
yurdunu gezip dolaEhm, orada (da) giizel (krz) bulamadrm! Allah Kuday yardrmryla Ak-padigah varhlryla, ak sakaldan ad alan
(735)
Padigah'danbat'alan
(740)
Ak-kula atr tok olan! Ak-padiqah'dan dua aldrktan sonra, Manas'a siiz sOyleyecek kigi yok idi! Temir-han denilen bir han varmlg, aqa sahnacak tuzu varmt{; Kanlkey denilen ktzt varmry; cebe giyse, boyuna denkmiq,462 o Kanlkey denilen krz
bu Manas'a denkmig,
kiir6kii kiyse,
cenkdeg.
1, 'll
l0 /
Manas Destant
(745) Kanrkey'e
ii
i
K6k_ata sakat!
,r:
,
ill
&
F,.
ts,
.'l
:l 'r,l
i !-
,..
r i;:
:::.
*.
F1 I' t.
F-:
[ :, l1.i'ill
(755)
ardmdan gelen mah yok, srrtrna yiiklenmig puluau yok kullanacak kutuyok,
F-
i
i-"
b
(760)
ji
E,
E"'
E.'r
FL
'Ara binip geldim!" diyor, '. Kanlkey,e diintir olmaya geldim!,, diyor. Biiyle horluk olur mu, b6yle zorluk olurmu? Biiyiik nehrin bagrndan geri gevir! eli bog gelen diiniirii
kdlelerine d<ivdtir!"
F,
t:
s
[,]
i1;:
'
rtr
ri
:il'
E.t
Frl
Eir.
B'1
Fi-
t:
a
:'
Ntl
ii."
ri 'l
.;
(770) . sol kaprdaki goro,lar, gergekten yakup-han o ise, batrr Manas o$lu var! Bagma giydili bOrkii var,
'Dtnyadan gok alp'r
F.
(775)
:.;
r
,l:
::
l
yapanm!" dese giicii var! batlr Manas ollu var! Sa! yandaki goro'lar,
sol yandaki goro,lar,
ahndan indirip alrruz!
i,r
nl,
ti;l
ilt {r:
5,
{i
ri u.
pul : para. 465' Krrg' goro: l' Birtaklmdrrki onun iiyelerinden eder;2. Bu takrmrn iiyesi; 3. ernuOug.'-'-"""- biri <iteki iiyelere boza pigirerek ikram
,16$.
1l
(785)
(790)
(altrna) kaln dtigek seriniz! OrttisUnti sessizce Ort[niiz! Rahatga uyutup koyunuz! Tan alanp atanda
obadan yildrz batanda,
(795)
Al
atrna bindirip
(800)
giizel cevap vereyim! Kdtii, kaba stiz siiylerse, kiitti cevap vereyim!
(810)
yolunu qa$rrmr$ (gibi) nasrl yiiriiyorsun? K6k-ala sakal Mengdi-bay arabozmak igin dolan kigidu, bil;
466.
Krg. narln:
582).
(Jzerine gorba ddktilmtiE ufak dofranmr$ etten ibaret olan yemek (KS. II,
geng krsrak.
+.1
.it'
:i
l
1 : 1.
ll2 / Manas
Destanr
(815)
(820)
gelip seninle raruEmak istedim!', O zaman Yakup-han Eriyle siiyledi: "Benim geldilim yolumu soruyorsan, benim sOziimii igitirsen
baEr kara, butu gatal,
(825)
(830)
l
I
:l f
;.
alnn kiipe kula{md,a,468 kaynatasr ben Yakup |giilmeye yahEan,469 bana iyi gelin olacak gibi, Kanrkey (adh bir) klzrn varmrq:
" elgilige dliim yok, diiniir c tilii ! e zul iim y o k ! " Kanrkey'e geldim ben, diintir olmaya geldim ben, tadar mrsrn sen bu tuzu?
(835)-
'
(840)
verirmisin Manas'a ktzt?" Temir-han kalkrp buna q6yle cevap verdi; "Ey Yakup-han, danlma!
Senin balan bu Manas
(845)
Dostu ile dolagrvereyim demez mi? Kanndagr ile kaprEryor, de[il mi? Senin balan bu Manas Qok yalmacr delil mi?
Ak-kula'run
kuy
rufiunu
ba llay tp,a70
469. iiliilmeye yakrgan: Krrg. makrhgr cakkrday. 470. kuyrulunu baflayrp: Krrg. kuyrulunu buudat.
19.
{!tl
I 13
(850)
(855)
bir alp'm elinde tiltip kalmaz mr? Benim biricik krzrm .Kanrkey
yalnrz tiindiift'ten giin giiren
Su igen
(860)
bir tiitiik'tena72
(865)
Yalmacrhktan vazgegsin
(870)
Ondan soma krzrmr vereyim. Atrqkarun474 koydursun ! ry k a n na75 koydursun ! S ay t g k a n nq6 koydursun! Ondan sonra lurmr vereyim!
Qab
. (875)
ilr
;isSliiii
iE*;
rilt
4;
l
'l
** ;iia
[3t rlt
, ,
14
Manas Destanr
,fl
;f,
[rl
fii
,
(885)
:r;
":rl,
',,1 ..,1
..
.::
,.
vanp haber verrnezsem! sazhla hrzla k'og Temir-han ! Manas krzrldan bayrak agacak, da$ srtrrun tepesine grkacak,
',:'1.
1.r, it:l
(890)
.r:l,l :r'
: ,')'
.l]
r;;,,:1], ir,'
ff
f,ii :.
: i:t.
ll
(895)
tj''X
*-:.;t I I ltlt i
lrl
li
oy an48o ftaEfta
slndg4S I
Ak-padigah eli ile br)16(82 baEkasrnda dikkatli segipa83 tot1r484 yaranda Ak-padiqah (bana) dua et!" deyip, bafudrlmda,
"
(900)
Ay gibi ftagrnr gerdi de, Orus'tan bagka bu yurdu Ak-padigahrm ona yerdi de.
ysl?-
(905)
(910)
l
4?.Kog.biiliik:
4M.
esash:
477 . ince bilek: Krg. ac bilek. 478. atrnrn krgrna b-indirip: Klrg. at kiitiinii sahgr. 479. harp esiri: Krrg. olco cesrr. 480. ditkmeli oyan: Krrg. kuvmaluu ciisiln. 1l! . 5"g. kagka : Alnrnda b6yaz lekesi "olan- hayvan, akrtmah. ---J'-
Parqa, krsrm,
btiltik.
fri.itiptiil.
H
,q
hof.
Dr. Tuncer GtiLENSoY
I 15
(915)
(Sen) burada bekle, Yakup-han! Deminki kdk-ala sakal(h) Mengdi-ba y ara bozmak igin dolmug kigidir
Padiqaha verilecek geyler
(920)
koyun baqr kadar giimtigtiir "Verme !" diye kaqr gftan bozufu, o (da) beni bozmazsa! Gtiriigiip geleyim,
burada bekle, Yakup-han!" (Kamgryr atrn) kalgasrna vurup gitti;
(925)
karrst
(935)
Ktik-ala sakal
Mengdi Bay
ki,
(940)
(945)
Yalntz (bagma) Manas'r vurarrm, atrnr yiik hayvanr krlanm, korkma, korkma, Temir-han ! "
487 . Krg. karrsr sahk: Kolun dirsekten omuza kadar olan lusmr sarktk. 488. Muteber kigiler: Krrg. cakrlar.
I 16
Manas Destanr
(950) Mengdi-bay
bu siizleri sdyleyince,
(955)
bozgunculu$unukoymadrn, kiik-ala sakalh (adam) sen qiiyle dur, kanst sahk han ben gdyle durayrm,
bagr turtfu (bey) gtiyle durun, Ak-padiqah ilinden
(960)
(965)
(980)
altlrrra
tegelt/e4 seiniz!
Arakrya bal katrp altrndan yaprlmrg kadehe, onu koyup sununuz! Sofralan seriniz!
489. yukanya kolay ve gabuk kaldu-: Krrg. tak kdtiir-. 490. Krg. barga: Diba kumaE. 491 . balkl: Krymetli bir kumag. 492. Kug. buulum : I . Krymetli bir kumE; 2. Bir kiirk adr. 493. buta: Bir kumag adr. 494. telelti: Krrg. terdik.
/ I 17
(985)
QilapEn\4e5getiriniz
Erik4% ile kuru iiziimii,
Oniine vanp sununuz! 497 A I n nh kiir klein dokuzunu ona giydirip veriniz!
krzrna
(995)
"Yiiz gukuru doldurun!" "Sr[rrlan ahp gelsin!" "D0rt. gukuru doldurun! " (1000) "Develeri ahp
gelsin!"
(Daha) pek gok mal getirmez mi? Bulsa siiriip gelmez mi? Bulmazsa iiylece tite gitmez mi?"
"Krk gorona haber sal! yolbars gibi ktikreyen Almambet'e haber sal!
(1015) (hemen) gahp kagrran kaplan gibi Aclbay'a haber sal! Boz-adlr ulu dafrnrn heybeti gibi iistiindeki Kuday Tengri gibi ' Manas burada durasrn.
;i
;7
:l
495.
'j
4%.erik: Krg.6riik.
497. iiniine vanp sununuz: Krrg. aldrna banp tartrngar.
ll8 / Manas
Destanl
krk goro
mr?
Birisi yaman sdz sOyler Birisi yahgr stiz sciyler, (1040) yahgrlan yahgrl*la ahnz,
yamanlan yamanlagrp ahnz!
Krglz
yrlkrlanm stirdiilet
4.: tu
4l
. parlak siinderime davanro: Krrs. srrduu celek siiiiliio. 5{D. kQknq)rargrmr elim6 alalyrm: Krrg. karagay nayza kolgo alah. @. kiiknarkarsrmr elime alavrm: Krrs, karagav navza koleo 503. 1048. Krrg.-calmanrg.: Sirratrna, eie ackrfir$olan-yrrtrcr Eayvan qekli vermek. 504. enenmis deve: Krrs. atan. enenmiq Krrg.
501
,j
hof.
(1055) aaklan gorolar yiikledi:
'vanp
tiliit
alayrm!
505
Ak-kula'sm I uzun adtmlarla ka gturup tine dolru hrzla siirdiifii bagrm krsrp,
(1065) Ak-padigah ulu'ya,
Manas gimdi vardr;
Ak-padiph'a gtiyle dedi: "Sii[iidiin ktiktinden yarryorum, Hamnkrzr Kanrkey'i (1070) gimdi almaya vanyorum,
nasrl olacak, Padigahrm?"
"Tebrikler olsun
sana,
bal&zlarfD vannca,
alun, giimiig akgalan
505. uzun adrmlarla kogturup: Kug. arrm arrm ciigiirtiip. 506. Krg. dilde: Altrn. 5O7. Akgalan birlegtiriniz!: Krrg. akganr kogo ahp grk!. 508. Kug. kayrn: Kan ya da koca tarafindan akraba. 509. baldrz: Krrg. baldrz.
j,
t
l
120
Manas Destam
(1090) altrn giimiiE akgalan getirip verdiler Manas'a. Bu Manas'rn liuk gorosu,
orta yola gelince,
"Nereden geldin sen Manas? Kl"lgtk gibi krul mtzrad,m sallayrp Qinlilerle mi savagrp geldin?
,l
I
1
(l
l0)
.I
1,r
Altrn-giimiig akgayr fazlasryla verdi Manas'a! risiiyledilimi yap!" dedi, " Ayrl'rna gidip vannca,
yengeler bir araya gelince,
ulaErnca,
j'l
')t
tl
(1115) baldrzlar
i:]i
+tl 'i
i
'
(l120)
Kdk
sakalh"
Mengdi-bay,
koEturup,
Temir-han'a
i
lt
,t.
,l
r'l
.l
ii
ll
il)
$ji
hof.
/ l2l
"Tarbaza"mn alzrnda
patlahhyor biitiin tiifekler!
Temir-han, tez atfant (1140) Manas ile krk qoroyu ikiye biiliip alahm! (btiylece) kargaga krlallm! " Temir-han (ona) gtiyle cevap verdi:
"Fesata ben giremem!
'
(1145) vanp gOriip gelsinler!" " Temir-han'n kolday, birlikte yiiriiyen yolday
krk
,..
,i*
(l150)
krrk ytz yrlkryr siiriip getiriyor. "Bunlar hangi yrlkrlar?" "Yakup'un iilkeye saldrlr alrm'ft2
!!f
t"
; h
U'
rIi
rt&..
i*i t] fri'
.,
(1160) senin kahm'rn bitmezse, daha yrllo getiriniz!" Manas bozktr'as| yalmz indi. Kiik-ala sakal Mengdi-bay
Manas'rn
,i
krk
gorosunu
'
{,
't
$'
5ll.
512.
Krg. alrrn:
Harag.
llli,:
s
ffi
I
{l,
':l
122
Manas Destanr
(l 165) ak saray
eve gdfiirdii,
kaprsrnr
kilitlqyip koydu.
Bu Manas'rn yamnda
kara bagh adam (ile) dOrt ayakh it (bile) yoktu.
(t 175) Srcak Temmuz (ayrnda), gtn srcalrnda "Manas susuzluktan tiltip gidecekti!" "Atadan yalnrz dofmasaydl, t6vbe! Adrm "Manas" koymasaydt, tiivbe! dniimde bir afabeyim var olsaydr, (1180) "Arslan Manas ne oldu?" diye
gelir idi yanrma:
Arkamda ;o-515 var olsaydr, " Manas yalmz kaldr!" deyip gelir idi diintp dolagrp."
(llS5)'
tulumrndtki suyunu
kendisi koyup igti. Namaz ktldt oturup, gok acrlar gekti Manas.
(l190)
bu Manas'ln yamnda
Krk
l.
li=l
515. Kng.
ini: Kiigiik
erkek kardeE.
E:
123
(1205) diht ayakh it de yok, beyimiz Manas bizi dldiirmez mi? Bizi dldiiriip yok etmez mi?
Qabukslo atlamn, kuk goro! Biz Manas'a varahm,
birinin elbisesini
6teki giyip kogturdu:
(1215) "Yemek yemedik tag yedik, Hakan'rn iki kanath kaprsmda Kara moo ile ag yedik,
bey kaprsrm bekitip bekitip de ag yedik!
(1220) Ala-da! gibi Manas han, yaptrlrmut bafrglar mrsrn? Akar su gibi (gtiglii) Manas
sugumuzu bafrqlar mrsrn? Kesici olsun baymzt!
"Krk
(1230) DiiEman yerinden gekeyim! Altmrg tanap,l7 ak ga&n gti[e yiikseltip kurdular.
Manas yalruz oturdu.
'
l -l
1
ri
124
Manas Destanr
Sdyleneni yaptrlar.
ir.:
(1255) Acrbay akga ddktii; iki yakrn yengesis2T "Gece geldi!" deyip, "Kanlkey'in koynuna
,r
i:
!i..
f,i
t!l
518. kadife: Krrs. makmal. 519 tirtiin-: Krsl camrn-. 520. inci boncu[: Krs. bermet. 521 . mercan: Klre. su:ru. 522.oudra: Krrs.-uda523. alhk: Krrslenitik. 524. yavasca: I(rrs. akrrrn. llJ. $r$.'Sltksuri Anas radorno denilen kara iirdefi. 526. bakr: Krrs. miscengge'
333 :
529.
;*il'g;tg?i-5"c'':nak
siiltit
afaEr: Krrg. tal.
E:
:l'
F tI r.
125
fl il
5
{
fl
f,l
s rl
H
!E :! g
if;
il
iE g
5)
grkrrdatmadan535 96zdii.
Ktz yatallna536 y*"Stp, girdi yattr. Yer yata(nda btiziilmiig yatan (ktza)
rt i! g r
Kdsemdeki san baldan tadrp gegen kimdir? Balh genE ktsrak ktmtzl"ndan (1295) r*u*rX-r$ gibi igen kimdir?"
!1!
. _qt"fir- yanr:,Krrg.od
cakalay.-
537.
Kfs. toocuiKemik diiEme. . srkirdatidadan: Klrs. Jadrratnav. 536.krz vataEr: Krre. cfrrincak t6sdk. xmektup" hat:'Kri. hat
[<Ara'pca].
.J
126
Manas Destanr
Atekem Temir-han'm
bu diinyasr yar idi, (1305) yrlkrsma hizmet eden
o yrlkrsrna bakan
(1315) Kolunu
gek boynumdant
Atekem Temir-han'm
"
(1330) Kanrkey (brga[r) salladrs42 ' (Manas'rn) alaca baldr, ak bilelini kesiverdi!
Eteklerini biirtip topladr, yenlerini diiriip topladr.
I tn
sana gOsteririm!
(1345) Yolbars gibi biiliiren, atlan! atlan! Almambet, 544 Yamagtaki tur " OrrOO' Eibi, ku yeleli "biiril" gibi! Kiildir ollu Qalbay'rm, (1350) atlan! atlan! gabuk bin!
"Yahgr gtizel bir krz buldum! Ala-da!'a koqahm! Altr Mliik yrlkryr siirelim! Siiriip titeye verelim!
(1355) siiriip beri alahm Eline (bir) sopa verelim, koyun pegine salahm! Qok allatrp koyahm! Oylece <iciinii alaylm! (1360) Eyersiz grplak olayrm!
Kadrnsrz bekdr olayrm! Onu kucaklamaktansa, kuruyup kalayrm! (Onu) almadan zayrflayrp halsiz dtiEeyim! KaEkuloPsas 56ii var mr (sende)?
(1370) Kara yiizlii sana gdsteririm! Yirmi gorom, ata binin! Yakup-bay'rn yilkrsmr
Ahp buraya getiriniz! Yirmi gorom atlamp
543. kara yiizlti: Krrg. kara bet. 544. Kug. keriiii: Otla drttilen daf yamacr. 545. Krg. kagkulak: Porsuk.
ln
[,
H
*l gt
t{
128',/,Manas Destanr
(1380) halkrn en giizeli denilen hakrn yenilmez krzr imiq, "Sabrrh ol, Manas-han !"
Kaynanasr gtlyle haykudr: "iki tulpaf4s taymr
(1385) bir ahra ballayrp koymugsun, yemini birlikte sahp vermigsin, yava$ga siiriip "gapgrp-549 yaparsa, birisi yaralanmasrn! iki Eunkar yavrusunu (1390) bir tiinele koymugsun,
yem (igin) dalagmazlar mr?
Birisi yaralanmaz
1.1
mr?
:t i :IJ
I
(1395) Bey balasr Stmanl<srn, . grmanksso (bir gocuk gibi) konug!" Kanrkey krz Etiyle s6yledi:
" Vryaklayan ;755 1, 6o9rrr*7 Vryaklama shkin yat!
(1400) Ben
sen
Temir-han olah,
' '
,:ti,
ii;l iilii
:iilll :1.:11
547. yenilmez: Krrg. cenggisiz. 548. Krrg. tulpar: l.) Kanath at; 2) Savag atl, yiiriik at. 549. Krrg. gapgrp: On ayafryla, trmalryla yere vurmak (at hakknda). 550. gmanki krE. nazh (1323): Krg. erke. 551. vryaklayan it: Krrg.- kangkrldagan it, kalapa. 552. farkrna var-: Krrg. ktiskti il-.
I ln
(1410) o Manas'r bilmiyonrm!" Qrylrdr-bay'm oflu gergek Manas, Yakup'un o$lu geng Manas,
onun igine diigmanl* salmry! Bolluk igindeki yurduma bag olmug,
(1425)
yam nehif53 (ve) giilsv (olup) iki yolu vardr; yrlksmr yollara siirdiiler; yattr uyuyup kaldr. Tan atrp uyandrktan sonra,
iti
giikyiiztine grkrp gini "Bahadrr Manas, (gimdi) biz ne yapalrrn? Altmrq tanafss ak gadr
(1435) at bulusuna dayanamayrp gdkyiiziine grkmry ak gadr!" "Ak tag ile bashnp koy! ikiniz birlikte olunuz, yilitlerim, ikiniz vanp bir krsrak kesiniz, yilitlerim,
(1,140) ya$ doSayrp doyunuz, yi[itlerim! Ag iken gdriigme yapilmaz, tok olanlardan iyiJikirler da$ar! Yukan tarafta kara tug556 Temir-han'm tu[u de[il mi?
553. nehir: Kug. darrya (<Farsga.
deryi).
Krg. ktil. 555 . Krg. tanap: l/6 hektar. 556. kara tu!: Krg.kara tuu.
554. gdl:
I
1
130
Manas Destanr
i i
I
(1450) yiiriiyerek tepeye grkayrm! Yakup ile Temir-han yalruz bir o$ul ile cesaret edemez, bana tek (bir) kurgun (ve) grgas,s atamaz, pistonlu tiifek ile ateg edemez, (1455) feldket mermisini atamaz, Yakup'un ilini ben vurayrm!" Ala-da! gibi Almambet, Akilh dofan Acrbay, Elim (ve) Seyit, iki ogul, (1460) karanhkta baskrn yapan karsadn izini (bulmakta) yamlmaz Kaman (ve) Coypur, iki olul
Atlamp yola grktr, Serek ile Srrgak (da)
l i
(1470) Acrbay gibi haykrnp saldrrdr, Almambet gibi haykrnp saldrrdr, Yakup-han'rn ordusunu bozdu! Temir-han'a hiicum etti,
hepsini yenip yere serdi!
(1475) Yakup ollu bu Manas "Efendi Kanrkey" diye yiiriiyiip Temir-han'rn yurdunda Kanrkey'i gekip alahm, Manas'a hediye krlahm,
rtl.
il
557. Krg. noolan : Bir tiA kumag. 558. Krg. grrga: Tuza[a veya oltaya konulan yem.
trll
,'t'
j ;f,
rS
!il
riE
'tr hof.
Dr. Tuncer GULENSOY
/ l3l
:5 fl ..:
F ::l
(1480) adi halk, tanmmr$ Tacikler "Kasfi alahm!" deyip yiirtidiiler. Kanrkey elbisesini giyindi,
Hepsi toplamp geldikten sonra,
'-r:{
j .: -5
iE
...1
-E
Kanrkey (1485)
bagma gelecelini
bildi,
= .!t
:5
yiirtik
ata bindi,
= ,
,f 'H ;a j
,.j ::
dolan Acrbay
Krk
Krk goroya krk krz ben ahp varaylm, Kanrkey, size kendimi armalan ettim.
(1505) Kendim elgi olarak geldim!"
Krrk krz ile atlamp, Qtup geldi Karukey, Kara gdzlii kart Manas,
b
e
kl e ni lm e y e n y e r dens62
gdrdii
(1510) hrk goroya giiyle dedi: "$u gelen yiizii kara ka&n dep:ilmi? Krk iginden ktrk hzr segmiq,
ahp (buraya) getiriyor! Ummadrfr yerden (6niine) gkrmz,
559. nahit Krrg. siiliingkii. 560. kara: Krg. kara "halk". 561 . Krrg.tdrii: Han soyu. 562. beklenilmeyen yer: Krrg. kaprs cer.
132
Manas Destaru
(1515) (yakalayrp) ganimet olarak getiriniz! Krkga&rdihp kurunuz! (igine) krrk diigek seriniz! Asil atrn afzrm agahm!563 Hepsini bir arada katahm ! (1520) ince bileklerinden tutahm ! Atlann kgna atallm! Ganimet, esir kllahm! (O) nazh Kanrkey'in
o zaman gtinlii daralsrn!
(O) nazh Kanrkey'in gimdi (akh bagma) gelsin!" Yukanya grkrp gitti, (1530) agalrya inip gitti.5s
Kanrkey, Manas'a yalvardr: " Giivercitf6, ugarsa, tiiytinii kes! Kara yiizlii566 gok konugursa, dilini kes!
Saksa !,ans67 ugarsa,
ttiytinii
kes
(1535) Kara yiizlii gok konuEursa, dilini kes!" Bu Manas (da O)na giiyle cevap verdi:
.l
.ti
:illr
,1
o7r
(
"Saksa$an ugup saraya kondu, o11568 baybak, nasrl gukura diigtii? Giivercin ugup mavi eve kondu,
iyi kalpl;s'e baybak, 4asd gukura diiqtii? $imdi daha ileri vardr,
gadrra ulaEtr.
l,ll
.,i,
1540)
krk
Almambet
a.gagry.a !!J. guvercln: in"ip giui: .Krrg_. d'(l)dti(y) )o). Kus. Kosurckon.
sahp
lietti; rldiy
sahp
567. saksdEan: Krrsl saslskan. 568. ahmak: Krre. Iana- z. 5. iyi kalpli: K-ng. kiingiilgiik.
570. Kre. liiiniik : Kova.
571 .
"
I33
(1550) Dikkatle segip ahp geliniz! Temir-Han'rn kra Kanlkey vardrn Altlnay'rn yaruna: "Senin atan Aytp-han, Benim atam Temir-Han (1555) itisi uir do[mug. Ak yiiztinii gevirsene !
Deligmekten vazgegsene!
Sagrm rig
belikli 6rsene!
(1565) (at) hrsrzrndan yiiriik at aldt! Ktik-ala sakal Mengdi-Bay Manas'a kargr (savaqrrken) iildti! Sallam vticudunu ileri grkarsana, ecem, giizel yiiziinti giistersene, ecem, (1570) "Saflam vticudumu giistermem,
giizel yiiztimii gOstermem
!
134
Manas Destam
desen,
"Kalk ktmtz koy!" desen, "Ahp gelip sun!" desen, (1595) o $eye ahgamam,
Sevgili ablacrlrm, duradr! Altrndan kiipe takaym, benim enigtem Manas'tan ondan akrl danrgayrm!"
iyilifi
tutarsa,
"Suftszr" (tirdefi) gibi boynunu uzatlp, (1610) su gibi parlak ytiziinti krzartrp, kaz palan gibi panldayrp, Almambet'e giirtinsen!
Sana konuk geldifinde,
(1615) "Haydi bana ktmtz koy!" desem, "Cele'ye baflr krsralr sa[!" desem, "Biribirine balh koyunlan sa!!" desem, "Kalk krmrz koy!" desem, ' ben, giizel kardeEim, Kanrkey (1620) tepesi aqrk gdk vursun,
ddgiimii yer vursun!
SaEm iig driik yapt Almambet'e gergek hAlinle giirtin! " "Ay gibi parlak giiriiniiriim,
574. Krrg. kogok: Birbirlerinin boyunlanna ballanmrg olan koyunlar, kegiler dizisi.
135
Aylp-Han ileTemir-Han,
gimdi zenginlikte yan gtrlar
(1635) "Kuday alsm, Temir-han! Yagh babast Yakup'a tutup kzrm vermeyesin! Ayrp-Han'rn verdifi
hesapsrz goktur575
(190)
(1645) Atlara kog'unu570 yiikledi, deveye yiiktidi 577 yiikledi, konuEan dilini koparttr,
koyun gibi kiigiimsedi,
Ona Oliim ver, Temir-han!" (1650) kiingiililk'tens7B fii1tiil;i1r's57e
I.
578. Krg. kiingiiliik: Bir gtiniin uzunlu[u. 579. Krg. tiiggtiliik: Sabahtan ii$eye kadar ytiriimekle kat edilecek mesafe.
136
Manas Destam
Ktikgti-k0z ile Kamang-k6z (1635) (adh) hrsrzlann evi vardr. Ala-kiik salcalh Mengdi-bay,
(bunlara) haber verdi:
(1690) Bunu Manas'a verelim!" (Biiyle) haber salmryu. qg-kaPkak'rn aYznda, 580 Ukiirgii (suyu) boyunda, 0y-kaylng'rn boyunda, . (1695) ak gadmntdiktircli, eyvah! Manas gdriindii! Altna kilim serdiler,
KaprEmaya hazrr ohirdu dizinin alnna ddgek koydular,
580.
Krg. oy:
Qukur.
137
(1705) geride kalmrg idi. Yilitlerini galndt Er Manas sdyledili birinsEr sii,z
aygtr yanak gilinsE2 s6z, aygr yanak, tcaraSs d{,li
(1710) Acrbay diri kalasm! San otla ilrtiilii da{ yanwct gibi, boz yeleli erkek bdrii gibi, Almambet sen de diri kal!
Ulkeiginde e$encem,
(1715) Elim ile Seyit, iki o!ul, onlardan biri (hayatta) kalsm!
Karanhkta " kabt-kubar" yiirtiyen, " katsak"tn izini (gtirtince) yamlmayan
(1720) onlardan biri (hayatta) kalsm! * Geceleyin diibilrii -dilbiirii" yilriiyen tilkinin izini ( gdriinc e ) yarulmayan Tiirsiin, Taylak, iki o[ul, onlardan biri hayana kalsrn! (1725) Kiildiir oflu Qalbay'rm, Qalbay ollu Albay'rm, 'onlardan biri hayatta kalsrn!
Gdpiin Krk
yildtzrbatrnm,
Krg. birin: Tek. 582. Krg. gilin: Kesken. 583. Krg. kara: Kotii.
581.
ii
138
Manas Destanr
,,' l,
(1735) Qay yatalrnasss 6o1up yarahm, yilkt iililmii gely'i mi? Kuk qorunun hepsini Tann almrgfir,
Krk
gbronun "yaman"lan
l, , ,:
(1740) tilmeyip nasrl diri kalmrq." tanas'rn gdlsiinden cam grkrp gitti. Krk goro (ona) giiyle dedi:
"Canr saklayan yeri sdyle de git!
(1745) egelini koyu doru at gibi maktayan,586 "Babanrn k6riit587 Sart o[lu
ona girsek ne yapar? Kaz gibi badrarak konugan,
:,
;:l;T,r?J:,1:'Jr'$*:f
;'l
l"yapar?
.
I ., I '
,1760) sti'vledrEffi"r'ltrj*-avtnzl
Rus'a gider vanrsrn! Sart'rn yurduna sefer agtrm, sakrn oraya gitmeyin!
'lti
585. gay yatafr: Krrg.crlga. 586. Kug. rnakta.: Methetmek. 587. babaun kirti,bir siivme tabirdir.
'li
:r'ir
l;
139
(1770) sakrn oraya gitmeyin! Ak-padigah biiyiik (devlet), Ona gidip bag e!in! Tepesinden, sarkan sag brrakan sagmr sarktttp koyanl (1775) Nereye girse doyan!
Fakir gelip zengin olart,
yahnayak gelip, giyinen, a9 gidip kamr doyan, zayf gidip semiren!
(1780) Ne etse ustaca idi, akgasmr verse, bolca idi, Rus'un yurdu iyilik yeridir.
Rus'tan girip, yer ahmz! Ak-han'a vanp gorba igin
(1790) Acrbay gibi haykuan Er Manas gibi kiikreyen!" Manas'rn sinek gibi canr gitti, gergek evine gitti, Ak-saray gibi (ev) yapn, (1795) Gdk-saray gibi (mezar) yapn, Dokaz giin (orada) yatn:
Doksan do{urmug tlsrat kestiler altr giin (orada) yattr altmrg dolurmuE krsrak kesti
(1805) Manas't nbuta koydular. Mezara sere yaptiar. 6n krsmrna yerden su gegirmesin,
iisttine giineg vurmasrn (diyerek), mezata yatnp koydular.
140
Manas Destam
ata binip,
Yakup-han' m,yanma geldiler. Krk goronun'yahErsr akrl veren Almambet, gok konugan Almambet.
atr
siiniince
(1835) Krhcmr gaprazballa, Yakup! (kabzast) lqikrurdan tiifedini (omuzuna) sertlifini brakma!
Diigmana kargr kaba olursun, akrabana yahqr olursun!
asrp
(1845) Yakup-han'a (gdyle) dedi: "Akrabamn da! gibi (olmasrm) saila, Yakup, diiEmam kara koyun gibi balla, Yakup, Yahgilar evden grkmasm, kalsn!
Yamanlar sana yaklagsrn!
/ l4l
(1850) Bu stizlerimi unutma, Yakup! Btu tiindiilaen giin igen, bir tiitiiktenden su igen. Manas ile ayru kucakta yatan,
aynr memeden emigen,
sekerek
ktg
yuknn yilrilyilp
(1865) Acrbay gibi itibarh (kigi) var, Soorungu, kara dahq o yifitin de var. Senin o$un Manas'tn
alfrmg altr yorgun dostu,
(1870) yorgun dostunun iginde Ahiretlik Kara-toko can dostu! Ak-borguk atrm yanma al! Krk goronun birini seg Ay knS(h) crim seg! (1875) Krk goronun yahgrsrm seg!
Giigerken deveni aydasln ottakta krsraklannt baylasrn. Konuk gelip konunca,
el baflayrp divan dursan! (1880) Evne diiEek kursun! Tiir'den dtiEek kaldrtma,
tepedeki meclisi da[ttma Manas'rn varh[rndaki gibi yap! Manas'rn varhfrndaki gibi devir stir!
Haramhfa yOnelmezsen!
142
Manas Destanr
atasr baEka istek deyip, "Acrbay' m_ gOnlii kalmasrn Elim, Seyit, iki o!ul,
ahbaplann cam bir, (1910) diiniirlerin mah bir, tiyle delil mi, Yakup-bay?"
Manas'rn babasr Yakup-bay, Bay'rn olluna dedi ki: "Manas ve kunan tay ile kurdagl
(1915) tel kuzu gibi tengdegi Irmakta gegit arasa bir aradm, Da! gegidini aEsa bir agtrn, stiyledili kaldr Manas'a! Yrlkryr stirerken, birlikte stirdiiniiz (1.920) tozu kaldr Manas'a. Ulkeleri (zaptetmek igin), birlikte at stirdiiniiz, genlik giirtilttisii kaldr Manas'a! ' Manas'rn birlikte yiiriiyen kuk gorosu, Krkr (da) birer bey gibi, tiiriisii (1925) krrkr (da) bir suyun bagrnda yaylayan stra srra krsraklan ba$ayan
porselen, cilAh kdse, grnayak (ile) doldurup arakr sunduran kenarlan ince san ayak (ile)
143
(1945) Bakay o zaman dedi ki: "Krrk goro krrk suyun bagrnda
krrkr da bey olmug yatarlar,
cinceki gibi olamaz! Batrr Manas Oliince,
(1950)
sen kendine sahip ol! N0betgileri srkga sal itibanna sahip ol,
Kulun, taylm
sayrsrz,
.,
144
Manas Destanr
(1970) iki
kayrE (ile)
bir dizgini,
yagh Bakay'averin!
dedilini yapryoruz!"
(1980) O zaman Yakup (gttyle) stiyledin: "Ben gerefim ile yaqayaca$rm, altn verseler, almaym!
Benimle denk gdriinen kigiyi Bakay'rn g6nliinii krmaym!"
"Dedilini yapayrm,
Bay Bakay'r a[ulayayrm
(1990) Bakay'm giinliinii alayrm! ' O zaman Yakup-han (gdyle) dedi: "Bu yakryu erlifine, gorom!
'
(1995) Sen afrlasan Bakay denen kanfrde Kuday alrrlar bereketli barrfrde,
Her kondulunuz yerde kalarak! Ondan sonra refah iginde yagaymrz!" Yakup ile denk olan,
(2000) Bay'rn ollu bu Bakay, O zaman (gityle) dedi Yakup'a: "Benim sdyledilimde olmadrn Yakup, benim iiliitlerimi almadln, Yakup,
bir stiziimti dinlemedin, Yakup!
l4S
(2015) $erefli Yakup-han hig olam yok, "Ak-kula'sr uygundur! " deyip,
Gegirir bu Manas'r!"
"Krk
(2030) ri,ikendi,
Manas'rn babasr Yakup-Han
l,16
Manas Destanl
(2065) Sevilen camm eline alan, Temir-Han'rn krzt Kantkey (bir) gobana varmtqtr!"
Bir kaynatrm gay igip,
"
yaglanmrg Bagdr-dtitilirtbaybige,
iigiinii Kamkey koruyup yoruldu, Manas'rn bindifi afi Ak-kula, giindiiz szrayrn dibinde,
(2075) gece sarayrn dibinde, " Ktlt" edip, bir yudum su igmedi, * Kert!" edip kuru ot yemedi, kaburgasr kara sinek gibi kurudu, acr acr balrnp sarayrn dibinde (kendini) korudu, (2080) Manas'rn mezannda yatryordu,
Ak-kula tasvir (gibi) olup kalmrqtr, Giindtiz sarayrn dibinde,
Gece sarayrn dibinde, GOle bakrp kiqnedi,
(2085) Ak-kula ruh gibi olup gitti, Altrn boo ballanmrg, GiimiiE caloo takrlmrg Manas'rn Ak-sungur'u, " Kaz gibi iitiip kaz tuttu,
147
(2095) sivri kulakh, krk memeli Manas'rn kiipeli Ak-taygan vardr, kumlukta kulan digledli, tepede arkar digledi, ddnip kufiu digledi, (2100) iig tepe gibi yrldr,
baqrna gegip yem (gibi) yemedi, gtikyiiziine bakrp, acr acr uludu,
ise,
148
Manas Destanr
"&ufu"
diqlemig,
gibi yr[mrqsm,
O zaman sungar
gOyle dedi:
"it"
(2150) kardeEi Kardrgag, y alnrz " t ii n d. iik" ten giineg giirdii, ' bir tek " tiitiik"ten su igti, yakasr agrk olarak riizgira grkmadr, ruzgir serinlili (nedir) gtirmedi, (2155) geceleri kapr eqiline (bile) grkmadr,
geceden kalma yemek yemedi,
Kardtgag'm ipek gibi sagr yiin oldu, Qah grpt derip kiile oldu, Onu giirdiim, (igim) yandt!
"it"
demeyin efendime!
hof.
(2170) Ben Manas'rn atr idim!" ' (Kiipefi) Ak-taygan gelip tepede "arkar" digledim;
kumda " kula.n" diqledim, donip "ka{u" diEledim
Etiyle dedi:
. '
"it"
dtnyaya gelen kiqilerden, Manas'm tild[Sfinii bilen yok! O zaman Manas dirildikten sonra
"
Temir-han'rn lcrzr Kamkey uykuya yatrp dii$ gitrdii! Qok konugan kara yiizii hrghrarak korkup (ve)
150
Manas Destanr
(2215) ytirelimin
baErnr
kopkon dtig!
(2220) Bununla temiz dilelim oluyor demek: Occlr bagmda bir kavak,
kol gibi kavak g*ryordu. Bir dah krvnhp
ayrn gOziinii aldr,
(2230) giilgelikte yiiriidti! ' Bir dah eEilip, gii[iin g0ziinii ald, Ala-too gibi (do!an) Yakup-Han, onun gtilgesinde yiiriidii, (2235) bir dah e[ilip,
yeryiiziinii drttii! Yer soluk olunca, Bagdr-Diidltit baybige
onunla rsrmp yiiriidii!
(2240) Padigahrm Manas dirilip, dirilip geliyor olmastn?" O zaman Yakup-Han (gtiyle) dedi:
"
"K[k
geldilini,
I5l
(2255) "Ak-Kula gitti yok oldu, Ak-$umkar gici yok oldu, Ak-Taygan gitti yok oldu,
Bu nasrl bir srr oldu? Ak-Borguk'u eyerle bin!
(2270) Ak-$umkar'r
da yok;
(2275) "Manas-Bay dlmemiE olsa (bile), Eimdi iildii Manas'rm, gimdi 0ldiiliinii siiyleyeyim! Krk goro bizden aynlan,
Manas'rn tam kendisi gibi gdriinen,
152
Manas Destant
ne olacak?
Yiiziimden agalrya do!ru benim akan gtiz prnanm, ellerimde tuttulum giftkandilli ryftm! (2300) ilinden halkrm giigmeyen!
geceleyin yaksam siinmeyen bakrp duran karalIm yamp duran glraftm bu Manas'rm da yok!
Ay karanhlr
gecede
(2310) gtiglii tazr gafrnda, ' seksene yagrm ulaqtrlr giln, kurnrlmuE oldulu giin,
kanadrmdan aynldrm,
benden ay.nlmrg,
Ak-kula seni nerede bulayrm? Manas gdgiip gittikten sonra, elilmez mege alactmt
,.;,1
153
(234
aygr yanak, kara dilli, Acrbay'a (dofru) gitti, "Ak-kula yok yrlkrda,
onu nereden bulaca[rz, Ak-$umkar yok ttinekte,
(2355) Han Manas'tan aynhp, garip olup yiiriidiiliimde, Manas gibi gdrtinen Ak-Kula'yr
giirse gdziim panldar, Ugtinii bir yerden 6yle ahp getirin!
iigii
154
Manas Destanr
(2375) Krk goronun hepsini ziyaret ettim, Manas igin bag koymuyorlar,
R0huna ag koymuyorlar! Hepsini unutup gitmigler!" O zaman Baybige qiiyle dedi:
(2385) "Hayrr haber vermedim." O iigiine varrp gel, vanp haber verip gel!
Burunlan btiziildii,
tiliitleri kayboldu, (2390) Serek ile Sugak'rn, ' gu tiEiinti ahp gel,
Bakay'r da ahp gel! Aman de! Cammrzr verelim, Manas'rn mezanna vanp gelelim!"
Bakay-Han'a geldi:
bal iginde maktanan, sarhog olunca atlanan,
agdr-Dti'Oltit baybige,
onun evini
tagtadr
155
oturahm!
'
Gtilgelikte uzanahm!
Meydanda kavak ormam var,
156
Manas Destanr
Hanlul&np
l<oyalrm^l
Kur'f,n'r okuyup
(2460) namazda hep okuyup stiyleyelim! Ak-Kula ulurlu mu acaba? Ak-Taigan u[urlu mu acaba?" Ak-$umkar ulurlu mu acaba?" Bakay'm s6yledilini yaptr, (2465) vanp oraya kondu, "Serek'i ata bindirdi." Manas'ln mezanmn baElna tiirbesinin kaElna
Serek yetigip geldi.
'
5)
agtr
Manas orada yatryordu! Beline kadar diigek koymuElardr, ay dedi[inde adr yok, giin dedifinde giizellili yok,
157
Krk
(2515) Ellerini agry hayrr-dua alsm! Dirilip "dem" yesin! Dirilip gelen Er-Manas
binlerce yrl yagasrn!
Krk
(2525) sarhog olunca ata binen, Manas, asil ata binip (onu) yoran, Manas, Yakup-han gibi yaglanan, Manas, Bay'rn oflu Bakay geldi, Manas!
artrk yerinden kalk, Manas!
158
Manas Destam
(2530) Almambet geldi, kalk, Manas! Elim ile Seyit, iki olul geldi, Manas!
gimdi kalk Manas!
Kaman, Coypur, iki o$ul, Manas, onlar da geldi, kalk, Manas! (2535) Gdklerin yrldrc bann, Manas, sulann kunduz battrt, Manas,
onlar da geldi, kalk, Manas!
Krk
goronu sayrp al, Manas!" Manas o zamian (gtiyle) dedi: "Diiqmana hig krymet vermiyorum!
(2550)
ben diri
defilim,
ben farkh bir kiqi olup kaldrm!" Serek o zaman (qtiyle) dedi: "Babacrlrm bilmedin, Manas, anacrlrm bilmedin, Manas,
1:::.1:
, ':.t
l:1.
159
Q57q
Krk goronun hepsini ahp gel! Boru, zarna gahnlz! Manas' tn dirilip geldilini
(2575) biitiin yurda yayrnrz!
Bagdr-Dtiiildt baybige'ye miijde igin vanmz!
Ak-kula'srna bindi,
agdr-Dd'0l0t baybige:
160
Manas Destanr
acaba?
Benim aziz kuhrnum, nasrl bizden aynhp gittin sen? Sagba! ile sagrm bofayrm uzun boyunu temizleyip yulaytm.
'
(2615) Temizlenip geleyim, Sagba! ile saglanm boldu, uzun boyunu temizleyip yufdu,
Manas'rn yaruna vanp, Manas'rn iintine grktr.
Yanan ategi sdndiirdii, Yakup Manas'r han yaph, vanp avula kondurdu.
Q64q
Qg,
kanndagr Kardrgag
161
(2650) Bdyle oldufunu Manas gimdi bildi, Kamkey'e Manas'rn giinlii qiikran duydu!
Bagdr-D66ltit baybige'yi yanlna ahp koydu.
Qrmmsz (bir) dalda yaylatrp, (2655) kazrklara taylar ba$attp bir tepe gibi et y$dt, bir gdl gibi gorbay$dt,
aglan zayrflan doyurdu!
(2660) Bakay'dan bat aldt, Yakup-Han kondu bir su bagrna, Bakay kondu bir su baErna, Manas kondu bir su bagtna, Acrbay kondu bir su bagtna, (2665) Kara-Toko kondu bir su baqrna, Almambet kondu bir su baqrna, Serek kondu bir su baqrna, Srrgak kondu bir su bagrna, insanlan g<iztiyle ildi (267 O) Ak-padigah'rn halkrndan bagka <itekilerin hepsini bildi. Manas'rn Ak-kula'sr tok oldu,
Ak-padigah'rn halkr ile soyu bozulup yok oldu!
tur.
.
***
IV. BOLUM
BOK MURUN
(l)
(5)
Bok Murun'a
bafrdr,
(10)
Bay tu[lu kadanrmvar. Oynayrp duran "bum" var. Qafrrd*tan sonra, ili ile biittin yurdu
toplanrp gelmiE. Cam gibi giizii siiziildii,
(15)
Han Kiikdttiy iiziildii, Ondan sonra Bok Murun Soylu yerinden haykrdr, Beq yavrusunu gafrdr, Qalrnnca ne dedi: Beybabam Han Kdkcitdy, Oldtigrinde,
agrnr diizenli veriniz! Oteki yerde yatnrz! Ondan sonra gidiniz!
(20)
(yu!)
(25)
(yu!) agrna vannrz! Bundan bdyle sen varsan kapah olan Cennet'in kaprsrnr agan Er Koqoy kapah olan pazann
yolunu eliyle agan er Koqoy O Kogoy'a gidiniz! Ona vanp deyiniz!
(30)
164
Manas Destanr
(35)
Birinci olan atm \dillii, binlerce sanqa deve keseyim binlerce sart alaca ktsrak keseyim, binlerce sart bagh koyun keseyim.
(40)
afaghk yere toplattrm, /uau kiEiye adu yaknr&m, bin ala baqh danayt,
begyiiz doksan beg ata tidiil var. At baglanmlq olmasrn!
(45)
Bu aqrma gelmezse,
gdriinmesin gtiziime!
(50)
Danlmasrn iiziime!
Tan atmadan evvel,
giineg dolmadan 6nce,
"
(55) "
(60)
(65)
Ondan sonra sen vanrsan, ormanda ayrya benzeyen, da! srrtrndaki yolbarsas90 benzeyen
588. Krrg.
tiitti'gii: Krrmrzr ve beyaz kegc pargalarrndan dikilen obanrn drE tarafindan "tuurduk" ile iiziik':iln birlegtigi yerin bir parga yukansrndan gegerek obayr kugatan gerit
geklindeki stis (KS. 11,757). 589. Krrg. tiir: Obanrn giremecine kargr olan yer, bagkiiEe (Ks. II, 756). 590. kaplan: Krrg.colbors. 591. sarr gtizlii: Krrg. gayan kdstiiii.
165
(70)
annesindenheniizaynldrfmda,
koyvn lcaraci!"r;s92 gibi kara kan sa! elinde bulunan, kaslan gatrlc, bakrgr donuk gtizii krzrl, yiizii san
(75)
Er Manas,
gdlgede gdniil ellendiren, gdnlii ile grmank biiyiimiiq agrkh, ilikli kemik, srrtr, Yakup Bay'rn duasl, yiice soylu Manas'a
(80)
yeti$ip haber veriniz! Ondan 6teye sen varrsan, kara ma$araya ev yapan,
(85)
(90)
(95)
Alpay-imet'i
n 1n|
(100)
" abugkq5g4 kempir-595 balasr, altr yagrnda Kiik Koyan ona yetigip haber ver! Kara tiife[i596 teselli eden,
"i59j,
592. karacifer: Krrg. boor. 593. kiigiik erkek kardeg: Krrg. ini.
59{. ihtiyar: Krrg.abrgka. 595. kocakan: Krrg. kernpir. 596. tiifek Krg. mrltrk.
166
Manas Destanr
(105)
attrEmr daldan dligiiren, yrlan gibi597 foylu EreE var, ona yeti$ip hiber ver! Ondan <iteye sen vanrsan
Alpay-Mamet
(1
balasr,
10)
sa!-sdlim erenler,
ona yetiqip haber ver!
' (l15)
Yediger'in Er Baglg,
ona yeti$ip haber ver!
Kiik
Tepe'nin
bagrnda,
Temir bala
kaErnda59S
(120) Kiin-tumuE
Kara-doo
Klrlmlann Boz-oful,
ona yeti$ip haber ver!
(130)'
Teke
ili, it ili,
kul,
Haydar Han'm Han ktikgti, ona yetigip haber ver! Ondan dteye sen vanrsan,
597. yilan gibi: Krrg. enggedey. 598. kaErnda: yanrnda. 599. toy kugu: Krg. toodak.
167
(140)
(145)
ona yetiqip haber ver! Ondan iiteye sen vanrsan, kafirin hanr Nes-Kara, ona yeti$ip haber ver! Ondan 6teye sen vanrsan,
(150)
Kagkar'r, Yarkend'i srkrgtrran, bin Krtay'r ydneten, diiz burunlu, lasrk giizlii, Krtaylardan Kongur Bay,
O Kongur Bay, kagkaffi
la[,
(155)
tabiatr halkrndan baskakul, ona yeti$ip haber ver! Ondan titeye sen vanrsan,
(160)
Ondan iiteye sen vanrsan, Ogiis Han ili olacak, Ona yetigip haber ver! Ondan iiteye sen vanrsan, Tootenggir ili olacak,
ona yetigip haber ver! Ondan 6teye sen vanrsan,
(165)
Orong'un hanr Mls-Burgak, ona yeti$ip haber ver! Ondan iiteye sen vanrsan,
(170) Turfan'm
Ondan 6teye sen vanrsan, Orongo ili olacak, Ona yetiqip haber ver!"
168
Manas Destanr
(180)
konuk galrrdr, Kdkordy ollu Bok Murun Yiice yerinden baftrtyor, gorolanm gaflrlyor, "Bu aqr nasrl sofraya sunarrm?
aga
(185)
(190)
ben Sayram'a yerlegirim, ben o yerden gtigerim, ben "qibi" kente konanm, San Bulak'a ayak basanm,
Su-Samur'a inerim,
(200)
kuzu ile kogkoruffi2 hepsini kesip dolranm, mah yavrusuzfl3 ederim, bir ay orada yatanm, mah semirtip ahnm, ev alacrnr yerleEtiririm,
(205)
601. deve yavrusu: Krrg. boto. 602. damrzhk kog; Krrg. kogkor. 603. yavrusuz: Krrg. subay.
169
Qrc)
Aglr-min'e geldifimde,
devenin havutunu ahnm, Koora-kot'u dolagrp, it-kegii ii' nii gegerim,
(215) Ak-cor
v6disini dolagrp,
(220) Irgayttn'r
aganm,
Kopun'u (da) basanm, ben o yerden gtigerim, Karkara boyuna konartm, Kalday ile dost olup,
(225)
Temirdik Da[t'nt
basanm,
(230) Baktt-Kuray't
basanm,
(235)
604. Krrg. kemege: Toprafr kazmak suretiyle yaprlan uzunca ocak (obamn drgrnda olur'). 605. egit: Krrg. birdey.
170
Manas Destanr
(245)
(250) .
de,
(255)
hepsini bir bir gegti, kdfir ile Miisliimamn hepsini birlikte gafrrdr,
gafrrrnca
Er
Manas
(260)
o zarnan hemen durdu, elgiye cevap vermedi. O zaman elgi ona dedi ki:
(265)'
(270)
Manlker gibi yiiriik atr, geri gekip aldr, Manas'a ytinelip saldl.
(275)
606. Krrg. tentek: $uh, cilveli, muzip; delice. 607. Krg. biiyrtik cambr: Biibrek geklindeki giimtig sikke. 608 . Krrg. tay tuygag: Giimiig sikkenin tay toynaEr geklindeki olanr.
171
(280)
(285)
dafmrk kakiillii geng o$ul onu gtiriip gaqrdr, kaplan (gibi) do$an deli-dolunun
hiddeti kotu oldu, yamndaki krrk yi$itle
(290)
(295)
Ofkeni bastrrsana!
(300)
kar yafmrq gibi gdriiniir." O zaman dedin ki Er Manas: "Ey yilidim, ey ay tgtltm, ey yi$idim, ey giin tErfrm,
illi
yerden toplanrp,
(310)
kara balrra
"kazanattt
. (315)
172
Manas Destanr
(320)
(325)
pehlivanlann giiregip, bofaya binip yarrErp, geng bola gibi tokugup, zevk alarak baktntz! DOrt butuna d6rt kazrk kaklnlz!
Boynuna mercan takr taklnrz! yanlmrg, rssrz da! beline
adrmzr yazrp dciniiniiz!
(330)
"
(335)
(340)
ensesi kalm, boynu uzun, yorga basan iri kulaya, kay boyah Mogol eyerini Ak Kula'ya eyerletti,
(345)
ak giimle$i {pantalonsuzl. giymig halde yiiriiyup grktr geldi, Nogay'dan biiyle olul dolar mrymrE?
(350)
"Muratahm, Burat-Bek!
609. Krrg. odura tartrp saldr: Oyle bir gekti ki bir yana meyletttdi. 610. ak tabanh: Krrg. kaEka taman. 6l I . Krg. ceke titiik : Bir tiir krymetli ayakkabr (- ktik ceke).
hof.
173
(355)
Kara Tol6g'iim,
gece karanhlrnda
Kaman, Coynur, $uut'um, U$iin, Umii t, caysaftag615,iki ogol Sarl Ala'ya binen Almambet,
(365)
Krk
baEl'618 kugrld'rm
(370)
Yag-Kamrg'rn afasr, at giidiicii Boz-olul, gorolann en kiigiilii Tas-Baymat, o kazam tez kaynat.
(375)
(380)
618. krk bagr: Krg. klrktln bagl. 619. Krrg. kiik gebig: Kr renkli, iki yaErna basan kegi.
174
Manas Destant
.(385)
Kiik dootiag"622 baflayrnrz! Yedele ahp gdtiiriiniiz! Deste{i alnn (direkli) ak gadtrr
"
(395)
kaplan derisinden kecim orttirup, yedele aldrnp, silkindirip Narrn boyunca gitti,
boyunda
sazhk yere kurdu Ak-Bolqong'a bindi, Kebesti Dalr'mn yamna baqryla iqiret edip grktr,
(410)
(415)
622.
yular: Krrg. nokto (<Mo!olca). Krg. doolbag: ALcr kuElar avlanrken kullanrlan kiigiik davul. 623. efendi: Krrg. tdrii.
lT5
(420)
Aralanna girelim!
(425)
sapmrsrlattrfirm, gift alrzh parlak siingiiyii koltulumuza srkrqtrnp yiiriiyelim. Ak-Kula'nrn [stiine, kaEr boyah Mo$ol eyerini Ak-Kula'yavurunuz!
Alaca eyer minderini koyunuz! altm kemeri takmrz! Aralanna girelim, Aracrhk edelim!"
(430)
(435)
Ata binip yiiriidii, gtivercin gdrse durmadan, gOziiniin yaqrnr tutmadan, kafirin karErsrna geldi,
(440)
n"
624
Oft rp
vuruqtu,
(445)
kara baqh tulunu kaldrnp kafrin ham Nes-Kara birbirlerini patakladrlar. Kaplan (gibi) do[an Er Manas
(450)
aralanna diigtii, bangrtrnpayrrdr, Miindii Barut kagtr, One grkrp kovdu, meghur Burut kaEtr, " Sanagan" Kalmuk kovdu.
(455)
Han-koca iilkeyi yenmig idi, kaplan tentek yelmig idi, Han-koca'ma gelmig idi.
" Sel6m!r.625 Burut kagtr deyip, binlerce Kalmuk atlandr.
Kdrkii!
176
Manas Destam
(460)
(465)
obalar kadar gok Kalmuk atlandr, eyvah gorom, diigman kagu! Tdvbeler olsun gorom, diiEman kagtr!
(470)
(475)
ballamp kalan sarayrn yolunu bezeyen Er KoEoy, kaplan (gibi) dolan Er Manas gadnnr yakma kurmug,
(480)
''
(485)
(490)
Boz afi kenardan gdtiiriip, inci mercan gerdanh[r takrp, kazr armalan etti. Kaplan (gibi) do[an Manas'a Bok Murun gibi goculu birinci giinii getir (dedili halde), birinci giinii gelen yok. ikinci gtin getir (dedi[i halde), ikinci giinfi gelen yok. Ugiincii giinii getir (dediEi halde),
tigiincii gtinii gelen yok. Ddrdiincii giinti Bok Murun, Maniker'e bindi, zrhrnr giydi,
Ak
(495)
626. yasavul: Krrg. casool "Bir hiik0met memurunun yanrnda bazr igleri yapan kimse"
177
(500)
yilitlik
(505)
beylik taslayan
atasrn,
her toplumun iginde kemikleri grk* duran gocufunu, Bok Murun size sdyliiyorum, halkm kendisine bilgiglik taslayrp
(510)
bunu iyi igit." O zaman Bok Murun (qtiyle) dedi: "Kaplan Kogoy, han amca, camm da srkma, danlma da! Birinci giinii gelmediysem,
(515)
(520)
Au nasil yangtrayrm?
Ahiretten yer kazanayrm, kdfirile Miisliimam nasil birlikte tutayrm?
(525)
otlu yamacr,
Mtisliimamn yilidi Manas giiglendirsin toplumu." Manas o zaman giiyle dedi: "6yle deme Han Koqoy amca
(535)
178
Manas Destam
(540) Ak-Korgon
gehrinin kalast,
Kiikiim-sart'.m babasr ' Urbii gtiyle stiyledi: "Ben iki iig kelime sdyleyecelim!
Yararsa sdylediklerimi yaprmz!
(545)
Yaramazsa, yapmayrnrz!" Han Kogoy da gdyle cevap verdi: "S0yleyeceksen stiyle; senin sOziinii duyahm!" Urbii devamla (gtiyle) dedi:
(550)
"Devesi gitsin on beq giin, buraya gelsin on beg giin, atla oradan yangaltm giindiizii gecesi ondrirt giin, at terletip alahm!
On aln gtin boyunca,
(555)
(560)
(565)
(570) A!6'r
(575)
bildili oyffi
degil,
anruun bildigi toy628 degil, krsa boylu, yanm cesur, haram kul bundan sonra bu tavnm koy emi!"
627. oy : Fikir.
628.toy: Dii[iin.
hof.
(580)
Kaplan (gibi) dofan Er Manas, gelik *rhcrm krruna geri koydu, Er Kogoy'a yiineldi,
(585)
(590)
Miisliimamn
yilidi
(595)
bizim ytinetmemize giig gerek, Kendin yOnet (bu) toplumu, delice!" O zaman (Ottyle) dedin Manas: "Kaplan Koqoy Han amca(mrz),
bunun onbeg giin dedili.
(600)
Qocuklulumuzda eyersiz tosunu yan$trmaya geldi[imiz yer idi, kdfir ile Miisliiman vuru$up geldi[inde
yang kavga olmaz mr?
(605)
(610) '
iyisi gelsin terilip ktttiisti kalsrn tegirip." O zaman (Sdyle) dedin Han Kogoy: "Ey delice, bu dedifin,
peki, iiyle olsun siiyledi[in! Kdfir ile Mtisliiman giirtiltti grkanp gitti.
(615)
t'
,,]'1 .l ,i
:.:l
.l
.i
r,il
:ll
180
Manas Destant
:i
(620)
at terletti, giiniltizti geccsi tig ay onyedi giin olunca, atlan srraya dizip geldi, at uzmaru@ deneyip geldi,
at uzmam srnayrp geldi.
(625)
(635)
iyi kula at kimin? "Elbis" gibi karm gekilen "da[ kegisi'632 gibikula at kimin?
Bumunun ucu araltklt toynalr cilfrlanm4 ganak gibi
karaca bacaklt
(645)
incecik kula at kimin? Gerilmig kayft gibi boylu poslu kula at kimin?
Geniq safnsr bel gibi Srkr bedeni kiirek gibi
(650)
333:ftf!1ftffii,$ii,mi*!i*oyu krrmrzr renkre pelremsemsi bir parqadrr ki, guya. tiindilk'ten *kilomtot'(Joca[<)ya
geq6rek
63l.ieR hiirgiiclii deve: Kirg. nar. 632. daL kelisi: Kre. ecke.
vahqi hayvan.
hof.
Dr. TuncerGOLENSOYl
l8l
(655)
kulaklanvolkangibi
gOlsii genig, boylu yiiksek kula at kimin? On abteri givi gibi, dimdik duran kula at kimin? Krzrl dili bile[i tay gibi,
(660)
krsmetli kula at kimin? Boynunun arkasr bir kulag, aydrn yol gibi kula at kimin?
(665)
kanaldan akan suyun plnan var, kuyntlunda kuyu var, gizliden gizliye ayaklamp gitmeyen iistiinkiirii kanatlamp gegmeyen kaburgasr kalkan da! (gibi),
omurgasr oron da! (gibi),
(670)
sanyilan
krzrl yrlan
srah6!, ilikli$s
(675)
bizim C0liiniiE Dalr'run berisi Miisliimamn biiriisii Er Manas'rn Ak Kula O nasrl giiriiniiyor?
(680)
O kazandr at yan$mr. Bu kafrin ham ulu Coloy, lllu Coloy'un Ag-Buudan (adh atr) O nasrl giirtiniiyor?
(685)
Onun 6!e yamnda toynafrnda gatah yok " Kanath os'637 soyundan mal imig. Yiirelinde artrk et yok, yiiriik at soyundan alan bu hayvan,
Krg. tulpar.
182
Manas Destanr
(690)
firlanm diyenin
en dl6sr,
(695)
omuz kemili kolkan gib\ kendisi bu yrl yedi yanqr diiqiinmeksizin koEan da! gibi doru ar kimin? Yer altmdan grktr[r (heniiz) yedi giin olmugru,
(700)
kogmaktanyorulmugtu,
utang ile koqmuqtu,
(705)
O kazandr yangr.
(710)
Onun daha yakrnrnda yavag adrmlarla ytirtiyen benekli at, o kimin atr imig? Hatasrz girdi yanga, yan tarafindan baksan,
(715)
(720)
Krgzlann elinde,
Agrg (ile) Kocog'un
srfi ya{trh
638. bilinmiyor: Krg. billnbeyt. 639. ilinliyor: (basmryor): Krrg. ilinbeyt. 640. koyu doru: Krrg. ker.
183
(725)
tekerlek ispitinin izi var, kendisi boz krsralrn balasr bu doru at kimin?
(730)
O kazandr yarrgr.
Onun beri yarunda, kara aygmn balasr, kart koyu al&l (atrn) inisi
(735)
yorga bozun inisi, yangr kazanmryh gan ile altmrgdokuz mal ile, yan yemigti yedi batman, genlikle, yiiksek da! yaylasnda dolmug Kiik-Ala' demir toynakh, bakr bilekli, kusursuz yiiriik at Ktik-Ala, bu yanqtan kalmtg. Engin Kulca'nrn boyunda, daha tince yaprlan krrk yangr kazanm4. Onun beri yanrnda, begyiizdoksanbeq attn ayalr, Orafrgu'nun kula krsrafr, (iqte) o kazandr yangr." $imdi at siiriiciisi.i oldu. dolagtmp,
(740)
(745)
(750) Isrk-Kiil'ti
(755)
Atrn toynalr
tagta yanar deyip, yaz krq gider deyip,
Nann'dan aga[rya,
at kogturan balantn,
(760)
erzalrm Buhara'yagtinderdi.
Balaya yaz krE baksrn diye, ata yemini versin diye, altrn mtihiir bastrmrq, Buhara'ya erzak saldrmrE,
Krg. kiiriii.
184
Manas Destam
(765)
ile,
Q70)
Altr miifrezefl5k6fule,
iig miifreze Miisliiman onlann hepsi takdir edip gelsin. Bok-Murun gibi balamz,
Manrker'e bindi,
(775)
halkr takdir edip geldi$inde, ince ve yiiksek burunlu, gelik gtizlii, Krtaylardan Kofr ur-Bay, Bok-Murun gibi efendiyi gelip yakaladr.
(780) Zth{vgtyinip,
Kalday'rn bindili hayvan imiE. Savag zrhrru kugamp,
Megin'in bindili hayvan imig. AIa heybesrni ardrna (yiikleyin), (785) . Esen-Han'a do$ru yollayrn,
'
Maniker'i verrnezsen,
bayralr yerden toplanm,
(79O)
az Miisliiman mahvolasryr Buhara'mn g6zta$ma doSru siirerim. Atanlar yola yatmaz mr?
Yilit
(795)
at
iiliimii olmaz
&2. Krg. ala galbrrt: Yer yer kann erimesiyle olugan agrkhk. 643. toplamp: Krg. terilip. 644. giicenip: Krg. terigip. 645.miifreze: Kug. araan (ordu, sal, onve orto olmak flzere iig araan'a b6liintiyordu.).
ffiKrg.
may: Ya!.
185
(S00)
at yemine
"cay"&1
ol',
_
(805)
ba! ile ballarrm toy, "taze genglik" gallartm, tahrip ederim kalasrnr,
aflatrnm balastnl."
O zaman (S6yle) dedin Bok-Murun:
(810)
halkrnbilgisi KoEoy'a
(815)
Ona danrqtr. O zaman Koqoy (qiiyle) dedi: "Tdvbe Bok'um duradur! Vay Bok'um duradur! At ayap yere bakar,
kugun bo{au bir tutamdu, kuq ayalr gii[e bakar, Manrker'i diliyorsa,
(820)
(825)
dese,
Bok-Murun gibi efendimiz, Manas'a kogarak geldi, Manas'a gelip sOyledi, "Ey deli-dolu dur bekle! Krtaylardan Koflur Bay Mamker'i versin! diyor, verirsem mi dulltca olw, koyarsam mr akrlhca olur, versin dedili neden?"
(830)
'
(835)
"Alfi
yagrnda iken,
186
Manas Destanr
(840)
(845)
Aleiikti
dediliyle can
(850)
diledilinde olan Manas'r, ak siiriiyii yakalayrp versin, demig, ak siiriiyii yakalayrp yermezse, vurugacak yeri sdylesin! demig, durugacak yeri sdylesin! demig. Pisletmesinyerini! Durdurmasrn ilimi!
Her diledilini gdrsiin! demig, Ukesini hemen gezsin! demiq, Ona iki elgi giinderen
(855)
(860) '
atrnrffi ballatrp,
(865)
(870)
649
648 savag atl: Klrg. toburgak. it koyuvermek: Yabani hayvan 0zerine ktipek salmak.
187
(875)
(880)
At kuyrudunu ba{,ladr,
altr kaprh genig Hokand'rn (iginde) dolagrp, (at) siiriip ya[maladt. Verir deyiginin sebebi akgam san rrmak Qiiy'tin baqrnda
(885)
kargr kargrya vuru$tum Kofrur Bay'la Somunda giicii yetmeyen, babasr gelip ddniip kovmugtu,
(890)
bugiin Maniker'i aldrktan sonra, yann Ak-Kula'yr veriin! der, iilkelerindeki yilit yiirtik atm hepsini aldfttan sonra
"
(895)
lzf (900)
0niinde stralanrrsa,
baqtnda,
Din Baktr-Kuuray'rn
kargr karErya vuru$tum Kofrur-Bay'la, o zaman giicii yetmeyenin, gimdi gticii yeter mi?
(905)
arka tarafindan bakarsa, krk kiginin tozu var. On tarafrndan bakarsa, beE drgiilii scgr var. Ormanda ayrya benzeyen, tepede kaplan bagma benzeyen, gayan gbzlii, zayf yanaklt kumral sakslh, saz benizli, kaplan (gibi) do[an Er Manas, Bok Murun gibi balaya
(910)
650Krrg. kazanbak: Kazan kaymak igin kafes geklinde olan tahta kap. 651. miffer: Krgr. tuulga.
188
Manas Destam
(915)
tifkeleniverdi "Vereyim deyiginin sebebi nedir? Kalabahk geri dtintip yattrlrnda, iig ay tamam oldufunda, yemeli sunmak gerekti, gimdi neyi cidtl vereyim?" YaEadrlr yere tellil gdnderdi, Atsrz .beye yetigeyim deyip, kogu yangrnrn bagr olana,
(920)
(925)
(930)
U9 ayhk yollardan atsrz olarak yanga katrldr. U9 ayhk yollardan yeti$ip vardrlrnda yanggrlar, O kocakanyr gtirsen, rakr koyup almrgtr, biitiin varan kogucuya
(935)
'
'
(940)
Er Togtiik
(945)
(950)
189
(955)
(960)
"
gatk
(965)
Yerimde srgramadan y0nelsem, (yoksa) uyu$up durakalsam mr? O yerden luzla kogarak gegsem mi?
Kurnaz kocakanya yetigsem mi? Kanatlamp, yelip gegti[inde,
(970)
(975)
halkkazanambildifinde,
Bok Murun gibi efendimiz $imdi nasrl tidiil vereyim deyip, yatan iilkeye telldl saldr. Fakir pehlivan giiregsin deyip,
(980)
(985)
nerede bunun gibi aE veriyor? Giineg parlayrp dolarken, bal&r eti, bala gibi, da! (gibi) olari Er Coloy, boz tepenin bagrnda,
(990)
yuriiyup gelip oturdu, iilleden Once oldu[u halde, Miisliimandan ihtiyath adam Ekmadr, Coloy'un alusuna dayanamayrp iille vakti gegtikten sonra,
,'
652.
190
Manas Destanr
(995)
" 56rii653 giizlii", ak bryrkh Kaplan (gibi) do[an Er Manas, ydriiytp geldi Kogoy'a. Han Koqoy'a (gtiyle) dedi: "Kaplan Kogoy, han anne, O itdiil kime verilecek, yenilmeyip odiilii kim alacak? Orttitti olan Cennet'in kaprsrnr agan Er Kogoy,
kalmaya."
Alp-Biirii
ile kaprgmrgtrm,
(1025) altr kaprh kulede, qiddetli ddliig yaptrm, tek ollu Bilerik,
o zaman giiciim bir tay gibi idi, (limdi) giiregemem pehlivanla, delice!
(1030) Yenip
fiiil
almaya,
ollunu gtireqtir, (ey) delice!" Bank-Balakgan ilinden, koEarak geldi Er Manas: "Dokuz o[ulun en kiiqiilii,
bagkasmm
653. Krg. biirii: Bahadrnn mtispet sfatlarrndan biri. 654. Krrg. oy: Qukur vadi.
/ l9l
(1035) Tann'nrn sevgili kulu, Eleman Bay'rn balasr, yere dii$en Er TiiEtiik,
sen nasrlsln pehlivana?" Yenip iidi.il almaya,
Krzrl-BaE'rn Dogan yurdundan, kendine giivenip grkan bala idi. Batr Manas yiirtiyerek,
.ii
t
fr
"Alp-Aymet'in inisi,
ihtiyar kempiAn balasr, alh yaqrndaki Kiile Koyan,
$r {d
j*r
r1i,
,iiit
li
H ';fl
11,,:
(1060) sen pehlivanla giireqebilecek misin? Yenip tidiilii alabilecek misin? Yenilip elin bog mu kalacaksrn?" Kttk Koyon, Manas'a cevap verdi: "Yenersem Odiilii ahrlm, (1065) yenilirsem eli bog kahrrm,
(onun igin) giiregembm pehlivanla"
J ,s
ili
ayakkabr.
-'!
192
Manas Destam
(1075) (iizengiyi) tepmeden, srgrayrp indi, yiiriiyiip (oryya) vardrlrnda, kiigiik Kiik Koyon yavafga yiirtiyiip geldi: "Ey delice, ne yapryorsun? (1080) CiiltiniiE'iin san otla tirtiilii tepesi, Miisliimanlann efesi,
yanrhp (da ortaya) ben grksam, Tann bize yardrm eder mi? yamhp (da) yenilirsem,
tag gibi656
Krg. katuu.
193
vurTnugsun,
derisi altrnda /curt varmrg, orta parmalrm diigiirmez mi? iginden ayrnp almaz mr?
cinsel organlanm yurda giisterip,
(l130)
(l145)
194
Manas Destadr
(1
155)
Pagasrm pargalayaym!
Hepsini ayrnp,salayrm!" YaElansa da Han KoEoy, aya[rmn gticiinii toplayrp kispeti giyiverdi,
(l170)
bizim kiitti kadrnlar gelinin trnafrna bir giinde, bin siiylense makul idi. Sdlimen vanp saf ddnersem,
(1175) Sa$-sel6met varrp, uyamk ddnersem, ' dost Tannm yir olursa, yaratan piri korursa,
altrndan olan canrm akmazsa, giimiigten olan camm yanmazsa,
195
(1995) iki
qevlnp
gekse olmamrE,
kaplan (gibi) Koqoy'a bakarsan, (1200) bofa ile talim yapan kul,
geri gekse olmamrg, surlarda talim yapan kul, (kispetinin) alrndan futtu, (kispetinin) aprm yrtrp koydu,
Bir giin ne yaptr, deyip kaplan dofan Er Manas, yiiriiyiip gilop geldi.
(1215)
beg yaEndaki dktiz derisinden kendi yapnlr hrbacm, koyun kesmeyen Sartlan
" K ok uy -k o k
a
"
tepedeki yr[mr,
mr?
Kaplan Kogoy'a bakarsan, Manas'r yan gtizle siizdii, Manas'a bakarak gOyle dedin: "Ey, delice, ne diyorsun?
196
Manas Destant
su,
kabuk (gibi) biiYtimtiq, da! gibi olan biiYiik ColoY, Kalmuk gibi yakalaYP tutmug,
kifu
ile Miisliiman,
Telldl geldifinde,
/ ty/
(1275) buz gibi demir (ztrh) giyinrp, dqanya do[ru gtuk demiri kugamp,
slgraylp atrna bindikten sonra,
(1285) tutup akp y6neldi, kurt gdzlii,akbrykh, kaplan (gibi) dolan Er Manas
(atrmn bagrm) gevirip y6neldifinde, Koflur Bay'rn (iizerine) atrldr.
(1295) Miisliimanlara do!ru bafrdr: "Bu toplulula kim (kargr) grkar? Tann (izin) verse kim (kargr )grkar?" Oogan'rn hanr Mus Burgok, Ak Bulgun'a kindi, (1300) gece Kokon'a gdnderdili, sap yerini ttirpiiledifi,
kulpunu parlatu[r, gift dilli cil6h kargryr, koltuk alhna srkrqtudr,
Kara Beden'e
srgrayrp bindi,
198
Manas Destanr
(1315) kargr ile Manas'rn b6!r$ne do!ru vurup gitti, Bahadu dolan Manas
kahraman, kargr de$miE kul idi. tenine kargr iglemedi.
'
(1325) iiniindeki gok k0firin arasrm yanp kagt*tan sonra, kargr ile Er Manas
koltuk altrna koyduktan soffa,
Krtaylardan
Kofrur Bay'a
(doEru)
kaprsrna indi. sapt kaplan kzmi{inden olan brya!1, lamndan gekip aldr, o yerdeki alacr, (aEacr) kesip yontarak oturdu, gimdi oniki yagmda olan Bok Murun, tellal saldr. "Kargl boynunda hendek kazdr,
'
(1345) atmrg giimiig sikkeden fazla (para) harcadr, deveyi bir yere ba$a&. Agalrya ballanan devenin (ipini), digi ile gOzecek kim var?"
350)
devenin ipini gtizecek bulunur, Usttinii bagrm silkeleyip Orof,go g*rp geldi,
tiirkiik.
199
(1375) At ahp, vanp, bindirin! Kiirk ahp, vanp, giydirin! Edep yerini iirtiip gelsin!'
Yiice soylu efendi Almambet,
(1390) iz siiriip koy, igi kzrl gdriiniiyor. krzrl ciler t*ayrm mr?
Tuh! Oroflgo'nun yiiziine, Ag Buudan'r yedele ahp,
l
200 / Manas Desterl
(1395) Coloy gelsin peqinden. Kryn da! gukuru658 gsbi, gekirdelin mi!fer659 gibi,"
O zaman Almambet efendi,
atrp gitti erkek kaftamm
(1400) iistiinti
baErm agtrnp, Orofrgo al& tidiilii. Ahp vardr giimiig sikkeyi, her iidtilii bittikten sonra,
(1415) Almambet (ile) Srrgak, iki oEul, Manas'rn o (iki) yiEidi delil mi? , Kokon'dan vanp ileri gideyim deyip,
kAfirlerden gitti iki adam, (1420) Piiyiik Coloy'un iki o!lu, Okiim Bolat, Ttird Bek, O da gitti Kokon'a. Srrderya'ya geldilinde, Ag-Buudan geliyordu riniinde, (1425) iki omuzunun arasr biiyiik, boynu uzun, yorga yiiriiyiigtil btiytk kula, Er Manas'rn Ak Kula'sr, kanrna terini katmrytr,
Manasga.
201
Ak Kula'nrn nasrl kogtulu bilinmiyor, toyna& yere iligmiyor. Car Masar'a geldilinde,
(1450) "ALTAY!"663 diye haykrarak geliyor bir Rus'tan geliyor bir at, Oyrot'ton geliyor bir at,
Krrgrz'dan geliyor bir at, Krnm'dan geliyor bir at,
at,
gergin bagrm kesmezsem, genig kiirek kemifiini oymazsam, (1460) yol iistiinde saymazsam, kurt ile kuzguna boguna yiyecek koymazsam, at bagr gibi yiirefi, at gibi biiziilmeye cesaret etmedi,
'Barlk
BalakEan iline,
(1470) Yurttan hayr-dua gok alan, sert yabancr yi$it delil mi? Efendilili iistiinmtig,
at kdptik iginde duruyor. Oru brraktr Acrbay: 661. Kre. kov-gaska: Bahadrr.
62 . Kn-g.
sahg"agka
: Yifit.
2V2
Manas Destanr
(1475) "Ey il6hl gorom, ay rErlrm, ey gururlu ggrom, giin 4r[rm, Almambet "goro"nun
acrmtrrak iifkesi ddmiirii ile iig grktr.
(1485) "Ey Murat'rm, Murat Bek gorom, bunun gibi tuzh kogan Kuat Bek gorom,
'
ablamdan dolan ye$enim, gorom, Elim, Seit, iki o[ul, gorom, Kazaklardan Karganday gorom,
(1490) Mrrza, geng oflum, gorom, Biirii'ntin ollu Biiriig'tim gorom, Ak Kula aksayrp gitti$inde altm nql (ile) bahr mrhl
iyice nallayrverecefim.
(1495) Ak Balta ollu Bolot'um, gorom, . Konrooh Bay'rn Kog AklE, gorom, - falcr kara Tiiliik'iim, gorom, Coorumgu Kara BadrEa'm, gorom, geceleyin tilki izini bulmakta yamlmaz, gorom, (1500) Tiirsiin Taylak, "guut"um, gorom,
duman Ekaran tiifekle, gorom, giddetle saldrnp wrufan, gorom,
karanhkta bozkrr tilkisinin izini bulmakta yanrlmaz, gorom, kaplan Taylak, ay rgrlr, gorom,
203
(1515) Kalmuklar gibi "Altay!" diye balrnp, er iildiiriip kaganln, gorom, Sarl Ala'yabinen Almambet, gorom, Ak Kula'yr eyerlettin, gorom, on iki krzm iline, gorom, ( 1520) silindir gekline sokup, iildiiren, gorom, ipekten yapilmtg yularrn var, gotrom,
sagmayrp durup takrmz, gorom!"
$imdi "krk goro" sesini duydupunda, Ak Kula'ya her yandan hiicum edip gitmez mi?
(1530) ktmu galkalayrp karmrg, Ak Kula'ya bakarsan, aktl "tentek" Er Manas, Ak Kula'yr ileri hareket ettirmig,
Ag Bundan'dan gegirip,
(1540) Ak Kula'nm ardrndan ondan sonra sahp gidelim!" Yi[itlerini toplayrp, Biiyiik Colay han dedi ki, Batrr Manas'a bakarsan (1545) durup kaldr Ag Buudan,
sevgili Tannsrna yalvanp, Yaradana srlrmp Ag Buudan'r yiineltti,
yenilmeye ybr bulamadr,
gibi
204
Manas Destanr
sava$ oldu, diyor, gimdi aya bakarsan gtindiizii gecesi ondcirt giin kargr ile vurugup,
Qarprgrp,
kabza siperinden aynhp, krhg ile garpr$rp, cam elinde kaptglp, zevkli savag olduktan sonra,
(1565) kdfrin ham biiyiik Coloy, Kafrkay'dan haber ulaqtrktan sonra, krymetli eqya serveti Coloy yalmalayrp saldrktan sonra, "Altay!" diye balran pek gok k6fir, (1570) rezil olup gittikten sonra,
onbeg goroya bag olup
Almambet durdu vuruEa, bayralr yerden kaldrnp, " taElu rntzrak"r yerden kaldrrp,
(1575)
bagrm gdziinii
paralayrp,
(1580)
srh Mo{ol eyerinin kaqmr yararcasrna kesip, (tiksiiriirken) kan tiikiirdii Almambet, Krtaylardan Koftur Bay, kindar (ve) i4atgr kul idi.
geniE kagh,
(1585) Sarr Ala'yr yiiriitmiiyor, San Ala'ya binen Almambet aygrr yolu Boz Tepe'ye San Ala'yr stirdiirmiiyor. Etrafi pek gok akla doldu, (1590) Kaplanefendi yok oldu. iki yamna bakrnrp, Almambet diirt bir yam tarayrp oteki " t e nt eft " geliyor,
yalnrz bagrna ap-agrk duruyor.
205
(1600) "(Koy-kagga)mn kimi geliyor, kimi yok, ileri adamlann yansr geldi, yansr yok, yilkrh yere nalbant, tdrdm, illi yerde "kiigiin"6656e yat, tOnim,
krzh yerde gapkrn, tdrtim,
kan tiikiirdii Almambet, tdr6m, altr miifreze kafirin, tdriim, araslna gtinderdin, tdrdm,
Konguroolu Bay'rn Kog-abam, gorom, (1615) gift at ile eve var, gorom, san nehir yatalr Qiiy'ii dolamp, gorom, bir de Qtiniir'ti agrp gtir, gorom,
genig Talas'rn boyunda gorom, alu zenginin adasrnda, gorom,
'
654. Krg. sarr 6z0k: Bir at hastahlrmn adr 665. Krg. kdgn: Uzun urgandan ve buna ballanan kiigiik iplerden ibaret olan koyun baflanacak
yer.
206
Manas Destanr
(1630) bundan
citede sen varsln, gorom, uzak atasr Kambar Han, kendi atasr Haydar Han, Haydar. Han ollu Kiikgii'ye, bereli atrmr verdin de!
Merdicen'i vernezse
Camgrgr'dan bagka diiEmamm yok.
(
1645)
Siit Bolot'u
versin de!
Basit usta yaprp, giiglii vurmu$, Siit Bolot'trn kendisi iyi idi. Ondan 6teye sen varsan, il smmnda Kogoy var,
..
gift atr ile gok hrzh kogtu, san nehir yatalr Qiiy'ti dolamp,
bk de Qtifliir'ii
agtr.
(1660) Geniq Talas'rn boyunda, genig Kol-ata gukurunda, Yakup bay ili var idi. Altr zenginin arasrnda,
topal usta var idi.
I zvl
(1675) Ata binip yiiriidii, Manas'a do!ru bastrrdr. Manas'a ulagrp geldikten sonra, ' Manas'a seldm verdikten sonra,
Manas (gtiyle) dedi ustaya:
gororn, srkrlrrsa yabani eEek avlayahm, gorom, slkrlmazsa tikiize atahm, gorom,
(1705) Ug karool'a varahm, gorom, Haydar Han ollu Kiikgii'den gorom, Bereli atr isteyip verdili yok, gorom,
mal,. servet diigkiinfi kul, gorom,
208
Manas Destaru
almrg, gorom,
Cayzafi'n mahnr giiriip gel, gorom, tek bir atm yolunda, gorom,
Krsrl Kiiktin'tin
(1730) Sarr Ala'yabindi, ' San Ala'ya binip Almambet, kegif igin ytiriiytp geldi.
Tek bir ahn yolunda, Ca Merke'nin yerinde,
(1735) Kffirin
haru biiyiik Coloy'un, yrlkrsr otlayrp gelmig, diirt yanrnr koruyup her tarafi bastrnp, her tarafi bastrrdrktan sonra,
(1740) yeniden giinderdi tdrd'ye tdrti'ye gelip (gtiyle) dedi: "Tek bir atrn yolunda,
Ca Merke'nin yerinde, yrlkrsr otlayrp gelmiq, tdr,6m,
209
(1750) Zrhn' giyinen, tdrcim, Kalday'r yenip alahm, t6rdm!" Manas'a cevap verdi,
ona Batrr Manas (gtiyle) dedi: "Adr giizel, ay rgrfr gorom,
yilit
(1805) Bu yok olasr Saykal, Coloy'a gelip, siiylediydi. KAfirin hanr ulu Coloy, siiyledili ciddi siizii dinlemedi:
"Benim yrlkrmr kim alabilir?
Qekirte'nin alaca
taEt
taEt
(1825) ben orada basamazsam, Koopr'ya do!ru basarrm, Irgaytrn'r a$artm, Sarr nehirin yatalr Qiiy'0n Buurala'nrn yanrnda,
baErnda,
I Zll
Ag-Maral'rn etelinde,
at kuyrugunu ba$lanm, Qatkal'daki Manas'a
verdiren,
Ak
Saykal,
sana dedikodu yapanm, kara krhg kabzasr yaman deyip, avamdan dopan han Coloy, ..benim kabiledagrm iyi deyip,
"One dofru uzadp kargr grkmayan, boylu boslu Bolot, siit emen tayrm, saldurytan geri ddnmeyen,
Ag Buudan'r ahnrz,
yiice soylu do[an Manas'm
ardrndan kovalayrp yarrntz, (1865) yrlkryr zorla ahp siiriiniiz, soyunun gerefi ondan bitmez mi? Gecede riiyam'bozulur, Kiikiitiiy Han'rn yofi aEtnda,
212
Manas Destant
(1900) oklulunu taktnmtq Kalmuk serdanm gelsene yanlma, Targrl Tas gelsene yanrma!"
Targrl Tas'rn tam omuzlanndan omuzlanna baklp ald*tan sonra,
(1905) Targrl Tas durup, daha (gunlarr) stiyledi: "Kdfirin hanr biiyiik Coloy,
ben korkuyorum omuzlartndan, bu omuzlann iginde
213
yl/,dlza saldan sahptlr, giinege tepesinden daltpttr, yrlkr verecek diigman de$il,
(1920) sbfere grkmayan ay rgrlt t6rcim!" O zaman Coloy da (qtiyle) der: "Tanrt ile st)yleSen, mahvolasr Karluk ne diyorsun?
zrrhrnt giyerek,
(1925) Kalday'rm yiirtimiig kargtma, Savag giyimini kuganmrg, Megin'im yiiriimiig yanrma."
Kara bagh rujumu kaldrrrp,
Han Coloy yiiriiyecek oldu,
(1935) sefere gftma Han Coloy, milfer gibi zavalh bag, tu! dniinde dizildi,
sefere grkma biiyiik Coloy! yilan yilrnda siiriinsene !
zevkli
214
Manas Destanr
igti, .'
"Batur Slrgak
varsana!
Tepede
215
(1990) Ak kula'yr beri gek, gorom, (dn kay genig) srh Mo{ol eyeri,gorom,
sallam eyerleriniz, gorom, tutacak yerini ttirpiileyip, gorom,
tutacak yerini cilAlaylp, gorom,
Targrl Tas
bunu s0yliiyor:
't ,iir2'.. tar'gtlt Kara yollan bulunan kuil (inek, 6kiiz rengi).
216
i Manas
Destanr
aqrnp koyuvereyim!"
Targll Tas'r
kogturdu,
(2045) genesinden kara kan akryor yaytltp, "Bir tilmektense bir ril!" deyip,
koyuyuverdi Targrl Tas, ilkbahar yeli gibi giirleyip, Coloy gitti gtirleyip,
kaplan dolan
Er
Manas,
oldu[u yok,
eriqse,
217
(2070) mrzrak ile saldrdr, da[a trrmanan "kempir" gibi, ykrp gitti Coloy'u. Kaplan (gibi) dolan Er Manas, yanrndaki ak Eelik kthu, (2075) tutup aldr saprndan,
sryrnp gekti krnrndan,
bagt,
(2080) Mififer gibi zavalh baqr s anc a k tintinde iildiirdii. Biiyiik Coloy orada tildii, Manas yiirtiyiip gitti. Biiyiik Coloy Han 6ldi.ikten sonra, (2085) Manas yiiriiyiip gittikten sonra, btiytik Coloy'un (iki) ofluna
Oktim Bolot (ile) Tdrtt Bek'e,
onlara haber ulaqtr:
(2105) delidolunun igini yiiriittip Eok kifiri kagrdr. Okom Botot (ile) Tiiriim Bek'in
ikisini de orada Oldiirdii. Ondeki kalabahk kdfir,
218
Manas Destanr
*
(21
10)
trt15r4i;669 murut sonugtr!" deyip, - 9o6167o mugut sangtr!" deyip, altr miifrezedeir gok kdfiri, iki su arasrnda gecelemeye zorlayrp, geri diiniip vardr Almambet,
(21l5)
"illi
yerden toplayrp,
eniyi"kiik
(2120) "mihir" alan"sap kagka", hepsi bir gibi erenler, hepsi bir gibi yifitler,
sabahr ile uyanrnrz,
(2125) tarla kugu sesi yayrhnca, " S ambr.rek"i "tars!" diye koyup, Manas'rn sava; narastm atrp, atm kuyru gunu ba dlayntz,
yabancr kabileden gelen Semetey Bahadrr'rn -
kalkrp Manas'a da s0yliiyor: "Zrhr yrldrm senin igin, gorom, Savagrp tiliiniiz benim igin,-gorom!
669. Krg. mdndii: Kalmuklar ve Qinliler tarafindan bir savag parolasr gibi kullamlan soz. 670. Krrg. cabr: "iyi misin?" anlamrna Mogolca bir stiz. 671. Krrg. kiik kagka: Bagkalanndan iyi vasrflanyla aynlan kigi.
219
senin igin, gorom, amansrzca kaprgrn benin iqin, gorom! Savag baltasrnr yrldrm senin igin, gorom,
(2150)
yiiriik (atlan) yr$drm senin igin, gorom, (2155) gekigip iiliin benim iqin, qorom, ben Tagkent'den aldrrdrm,
arabaya koydurdum, elma baEh "koy gaprr"672 onu yrldrm senin igin, gorom,
ateg edip, 6liin bcnim igin, gorom!" stiktiikten sonra, $afak "Sanmbek"i "tars!" diye koyup, Manas gibi "uraan" haykrdr,
Kalmuk'a,
Coloy'un biiyiik krzr Ul-Bike'yi (2170) yakalayrp aldr Er Manas, Usta'ya baEka grkardr, kiigiik krzr Kigmig'i
t,/
I
(2175) $imdi geri diindiikten sonra, kiigiik kege ev'ine gelip indikten sonra,
'
evine vardr Er Manas. Namusum burada temizlendi deyip, Manas eve geldi.
iirkilldiik"ten
gekti,
672.
silahrn adr.
220
Manas Destani
(2185) Sabahleyin uyanrp, baftrryor, iqte o vakit,usta koqtu, Batrr Mands galIrIyor.
Qa[rrdr[rnda ne dedi? "Ganimetini verecelim." dedi,
V. BOLUM
KOS KAMAN
(I
Yakub'un ollu Han Manas, kaplan (gibi) do[an Er Manas, iig kadtn a/mrE idi.
(5)
(10)
Han goculu Kanrkey, altmrg enenmiS deveyi siiriip getirmiq, arakr bahnr toplatmrq, rij'zgdr kirasrna genlik yaprp,
(15)
(20)
gocu[u slnaylp duruyor gocufiu srnaylp neyi soruyor? "Oteki oturan gocufumun, er soygunu yok imiq,
il
soygunu yok imiq, alnrna yazrlmrg bahn yok, bahtsrz gocufun delil mi?
(25)
(30)
dama[rnda miihiirii var, kau dilinde silili var, ldnetleyen goculum delil mi? 6teki oturan goculumun er soygunu var idi, il soygunu var idi,
alnrnda yazrlmrq bahtr var, bahth goculum de[il mi? Asilzdde hanrn goculu, iyi insan delil mi?
(35)
Yakup Bay'rn,
222
Manas Destanr
(40)
Kanrkey,
Ak Kula'nxr
iisfi.inde
(45)
(50)
(55)
(60)'
han babacr[rm Yakup Bay'r yabancr krhp d<inelim." Sabahleyin kalktr yi$itler,
(65)
yiiriik ata binerek gekiqip, iki yagmdaki tosun675 gibi varagup676, beyin yanrna geldi yigitler. ' Kanrkey'e gidelim deyip,
hdrgiigii bilyilk boynu uzun, yorga at gibi ytiriiyen Qon Kula,
(70)
Ak Kula'ya
k678
3i1:'iii$$lt?H,Tillli1g:ffi
676. vurirsrip: Krrs. culkusuo.
i'l
oaErtrtan hediverer
i3 : f,it
kan
gr eer
rd
gas'
223
(75)
Kanrkey'e dolru yiiriidiikten sonra, Han gocuSu Kamkey, mesuliyeti biiyiik kigi imiq, do!rulup kalktr o yerden, iki gelinlik krzr var imiq.
(80)
(85)
gefdanlan sarkryor.
Kelenger" (adh) sag ba$r bir kucak, kalg aurun iisti)nde679 crvrldryor,
"
(90)
(95)
Atrnr tutup
alnu!
(100)
yi[ide "sarp ay-682 giydirelim. (105) At armafian edelim, bir kiirk diktirip giydirelim,
r0hu igin hediyeler yapahm, hizmetine durahm!" Geldi batur Er Manas,
679. kalgasrnrn 0stiinde: Krrg. may soorunda (KS. n,660: sooru "sa!rr"). 680. Krrg. grndrma: $arap tulumunda grngrrdayan kiigiik demir gubuklar.
681. Krrg. kiikiir: Tulum. 682. Krg. sarpay: Erkek kaftanr (<Farsga).
224
Manas Destant
(l
l0)
ikisi aym kzlann birisi Ak KuJa'yr ahyor, birisi kapryr agryor, birisi Sart tutsalrnr sahyor, alhn sandrk "abdva"dan
gekip grkardr rakryr,
5)
(120)
Yi[ite verince rakryr, yilitler "ala ev"e giriyor, han goculu Kanrkey, yilite "sarpay" giydireyim diye,
ak heybeyi aldrrdr. Geniq KaEgar'dan aldrrdr[r,
(125)
(130)
'
(135)
" Q iiEtii" ffioa"n t"otl.uuut giydiriyor, Qin ipelinde n Oo"oou giyOiiyor, tam olarak zevk ahyor, genig Ta gken t'ten aldrrdrfr,
"K
(140)
Hepsine "sarpay" giydirdikten sonra, yilitler ayala kalkrp seviniyor: " Kanrkey iyi imig deyip,
Krrg. torgay: Tarla kugu, turgay. Krrg. giigtti: ince beyaz patiska. gdmlek: Krrg. ktiyniik. don: Krrg. dambal. krymetli ayakkabr: Krrg. ceke iitiik.
225
(145)
Sonrabunun gibisiyokidi, atahktan ak (olan) devlettir. Sonra bunun gibisi yok idi,
(150)
Asil688 hanrn goculu, akh daha qok kiEi imig, gok uyumlu gocuk imig.
(155)
(160) Altay'r
dolduran Eok
Kalmuk,
Ay Han'a (do!ru) akryor. Kiin-kay'r dolduran gok Kalmuk, Giin Han'a (doEru) akryor,
ticaret yapryor.
(165)
(170)
Ata binip diigman ardmdan kogahm! Ak Kula'yr hazrlaynrzl Atlamp sefere g*ahm!
boyah Mo{ol eyerini Ak Kula'ya eyerletmiq." On
kay
geniS,
(175)
sonra,
(180)
"Zayrf adama karqrhk cariyeye git, beyim, yirmibeg yagrnda pars (gibisin), beyinr;'
bu yrl yirmibeEini doldurdun, beyim, at (igin) hayrrsrz yrl idi, beyim,
?25
Manas Destanl
(185)
(190)
"Koy! Koy!" dese alacalr yok, Kanrkey'in hhberini aldrlr yok" Manas'rn iifkesi giddetli oldu. Oniki srtmdan drillmiis baha&r kamgnry vurursa (insamn) kulalrnl safulaqtnyor,
gekip salladr Kamkey'e, ipekten yaprlmrE gtimlefi, dikig yerlerinden sriktiltip, inci ile mercam,
(195)
yol fistiine dtiktiliiyor. Han goculu Kamkey kahkaha ile gtiliiverdi: "Ofkeni bastrr, tdrtim! Fikrini deliqtir, tdrOm!
Diigmanmr basrp dtin, ttirdm! Kendini yendirip, ondan sonra ddn, tririim! Diigmamn ardrndan kogtukga, yolun baEanh olsun, tOriim! Dostun Hlzlr (aleyhisseldm) olsun, trircim! Kanrkey girdi evine,
(200)
(205)
''
(210)
Manas'r yakalayrp aldr: "Zayrf adama kargrhk cariyeye git, t<irtim! Yirmibeq yagrnda pars (gibisin) tdnim, bu yrl yirmibeqini doldurdun, t6rdm, atlan gabuk ay rgr[r, ttirOm, atlan, boyun elme giineg rqrlr, tdnim, at (igin) ulursuz ay idi, tiirtim, er (igin) ulursuz yrl idi, t6rdm. Manas (Edyle) dedi kadrna:.
(215)
227
(220) Kanlkey'in
hakaretini almadrn, girkin, senin s6ziinil dinleyeyim mi, girkin?" Qekip salladrn Er Manas, ipekten yapilmtE gi)mle{i
iiliiyor,
(225)
(230)
tut-", tiirtim ! Kara adnna kan dolsun, tiirdm! Geri gelmeyecek giin dolsun, tdriim!"
B
6s
(235)
Barkiil'ii basrp gegti, Tiir Kiil'ii dolamp gegti, Kuzu Bagr, Koymorok,
(240)
(245)
(250)
(255)
Giivercin gOriirse ttiytinii kes! Bedbaht (krz) gok sdylenirse, dilini kes, saksa{an g0rUrse, tiiyiinii kes!
690. Krrg.
bnlkiildiik: Kannrn
228
Manas Destam
(260)
Bedbaht (krz) gok s0ylenirse, dilini kes! Akllay'rn evipe, Tdr0m gelip aisrn de! San suyumu ddksiin de! Bedduasr hayrrdua olsun de!"
(265)
(270)
kadmrn stiziinii aldr deyip, ddntip eve gitti. Qorolara nasrl cevap vereyim deyip,
(275)
(280)
'
Yorga ytriiyiiElti btiyiik kula, yorga yiirUyiiglii rahat Ak Kula, nefes nefese koEturdu. Qorolara bakarsan, dimdik olmug geliyorlar,
(285)
.
(295)
sen Ak Bala'mno$lu Bolot'um, sen Krrangalbay, $uut'um, sen Kongrooluu Bay'm KoE-AblE, dtirdiiniiz benimle gelin." Almambet ile beg goro aygrr yelesi boz tepede diirt tarafrna dikkatle bakrndr, yeri gtilii g6zledi, g6riineni gtiriiyor,
Srk ipekten yaprlan ve sava$
691
.Krg. olpok:
hof.
22>
(300)
gdriinmese gtik tiittin gibi uzuyor, bir insan geliyor, Almambet vardr Manas'a Manas'a gelip (qdyle) dedi: "Aqa$rya geri vardrlrmda, ben,
atrma binip, yel gibi ugsam, ben, ormanhk yerde dafrhp toz olsam, ben, aygrr yelesi boz tepeden, ben, gdzetleyip bakrp dursam, ben,
(305)
(310)
(320)
Almambet kalktr, gorolara hizmet etti. Bfiyiik bir arzu ile girmiqsin, krrkrn baEr Klrgln'rm, uzak bir yurttan gemigsin, Boz " golok"6e3 atabinip hrzla gelsene, ormanhk yerden kargrya gegsene, gdzetleyip bakrp dursana, oradan geliyor bir adam,
sakah yok kOse gibi,
(325)
(330)
(335)
69.Allah
n,720).
(KS. I, 279).
693.Krrg. golok:
(340)
,
(345)
Altay,
(350)
Miindii dedilin
ne? ne?
Kiirkii dedilin
(355) Altay
(360)'
Aleykiimii bilmiyorum,
'Merhaba!" demektir.
K0rkii, k6rkii dedilim,
'SelAmlaEmak' demektir.
(365)
'iyi
misin?'demektir.
Ben beyi olan iilkeden geliyorum, beyine stiziimii s6yleyeyim, hanr olan yurttan geliyorum,
(370)
hanrna sdziimii sdyleyeyim, beyin kim oluyor? " Ttiltin ggiit" 695 kim oluyor? Hamn kim oluyor?
69.
695.
tL,572).
Krrg. miindii: Kalmuklar ve Qintiler tarafindan savag parolasr olarak kullamlan s6z. (KS.
Krg. tiiliinggiit:
Hamn uga$r.
nl
(375) Krrgrn
zavalh,
(380)
yukandaki beyimiz, zavalb, havadaki giik Tanrr gibi, zavalh, dokunmug idi beyimiz, zavalh, beyini isteyip ne edeyim, zavalb." Kula (donlu) geng hsrada binen zayrf gocuk, esir diigmiig kumaz gocuk, yukan buakrp yolladr,
elinden grkrp gitti. Dizinin ig yamna kamg rlevrndu,
(385)
koltuluna srkrqtrrdr,
(390)
kula (donlu) geng krsrak, adn gtiglil 4t imi$, (au) deh! deyip, stiriiverdikten sonra,
okgibigelen Almambet,
San Ala'mn
baErna,
(395)
"kaEka"696 tabanh "ceke 6tiik"@7 ile iizengisine ayalr ile basrp grktrn Almambet. Dimdik duran ince kllaklan oynatryor, Zfihre yildrzt gibi gtiziinii krrpryor,
bagrnr gevirip arkasrna bakfi. "selAm"l dlrenen zayf gocuk,
(400)
(405)
"Kula (donlu) geng krsrala binen zayrf gocuk, zavalb, gtiziin mutlu gtiriiniiyor, zavalh,
yiiziin gayretli gtiriiniiyor, zavalh, ata binip kastrdln, zavalh, nereden buraya astlrdln, zavalh?
69.
?32
Manas Destanl
(410)
Ata binip
yelersin, zavalh,
(415)
(420)
(425)
(430)
'' birbiderine olan ba$lan Edziitmemig deve versin,t6r6m, bohgau agilm"amtg giyecek versin, tdr6m, han babasr Yakup Bay,tdr6m,
(435)
Kiis Kaman gibi ktigiik erkek kardegi, tdrdm, Altay'a dolan pek gok Kalmuk, tdrdm, Ay Han gelip auldr[rnda, tdrdm,
da$rn giiney yamacma dolan pek gok Kalmuk, ttiriim,
t0rdm,
(445)
698. Krg. siiyiingii: Sevingli haber getirene verilen hediye, miijde, mugtuluk.
hof.
233
(450)
birinin
adr
Biirbiilgiin,
tdrOm,
(455)
(460)
kaplan (gibi) dofian Almambet, Sarr Ala'ya bindi, Er Manas'rn (yanma) vardr, duydulu stizleri stiyledi $imdi Manas (gunlarr) s<iyledi:
(465)
(47O)
hepsi biribirinden bahadrr, gorom, dne do!ru uzattr$r kargryr dtirtmeyen, gorom, kadrna slmm agmayan, gorom, hepsi alru ahtmah koyun gibi, gorom, kula (donlu) zayrf ollan, gorom,
(475)
giizellikle parlayan kurnaz oflan, gorom, mtijdeli haber getirdilini s6yltyor, gorom,
miijdesini verelim, gorom,
gorom,
(480)
2:A
Manas Destanr
(490)
.
(495)
kime vereyim miijdeyi, gorom, benim babary Yakup Bay, gorom, kendisi n0dii (bir) kigi idi, gorom, yumurta akrndan ak idim, gorom,
bir anadan (do!ma) tek idim, gorom, yalnrz idim "nya"_!aan, qorom, yalmz idim "uyo"'wdan, gorom,
gigman hdlim yok idi, gorom, onun beri yamnda, gorom, .srrtrmda "yele alh yafu" yok idi, gorom,
(500)
alhmda kuyruk yok idi, gorom, yi$irlerin biricili gocuk idim, gorom, kime vereyim miijdeyi, gorom, 6z kardegim Kardrgag, gorom, onbeginde ergin (bir) gocuk idi, gorom,
(505) krymetli
"sor"
ayakkabtst olmuyor, gorom, ayakkabrsr srlmryor, gorom, hig kaym yok idi, gorom, ben kime vereyim mtijdeyi, Qorom, onun beri yamnda, gorom,
Baybige,gorom,
kime vereyim miijdeyi, gorom, Eukurdaki70l evi gtirdtin mii, gorom, deredekil@ yrlkryr buldun .u, qoro-, gaym yata$tndaki703 evi gordiin mu, gorom,
(515)
Eukurdaki evi o grirse, gorom, dereden yrlkr ot bulsa, gorom, gay yatalrndan evi o g6rse, gorom, dere yatalrndan yrlkr ot bulsa, gorom,
(520)
titeki dtinyadaki yerden koklayarak al, gorom, zayf goculun hdlini sorup gel, gorom!,' Sarr Ala'ya bindin Almambet,
Y.
7M.
dere
235
(525)
San Ala'ya binip hrzla koEtu, zayf gocufa geldi: "Kula (donlu) geng krsrala binen zavalh gocuk, zavalh,
(530)
gehresi sevimli gocuksun, zavalh, miijdeleyip haber verdin, zavalh, kime verecek miijdeyi, zavalh, yumurta akrndan ak idi, zavalh, benim beyim Er Manas, zavalh,
(535)
bir anadan (doEma) biricik idim, zavalh, kime vereyim miijdeyi, zavalh, yalnu idim kr.ya dan, zav alh, benim beyim Er Manas, zavalh, bir yuvadan yilit yalnrz, zavalh,
kime vereyim mtijdeyi, zavalh, dniinde yelesi yok idi, zavallq arkada kuyru{u yok idi, zavalb, altmrg (yaqrnda) babasr, zavalh, elliye ulagmrq annesi, zavalh, benim beyim Er Manas, zavalh, kime vereyim miijdeyi, zavalh, onun beri yanrnda, zavalh,
(540)
(545)
(550)
----'/
(555)
kime vereyim miijdeyi, zavalh, Qoruk'un krzr Akilay, zavallt, ondan gocuk yok idi, zavalh, kime vereyim mtijdeyi, zavalh,
han gocufu Kanlkey, zavalh,
(560)
onun beri yamnda, zavalh, gukurdaki evi o gtirsiin, zavalh, beyim baga gegip varsrn diyor, zavalh, gayrn yatalrndaki evi o gtirsiin, zavalh, beyim baga gegip varsrn diyor, zavalh.
?-36
Manas Destam
(565)
(570)
han efendime stiylerim, siiylerim de drinerim." Kula (donlu) geng krsrafrna_plnen zayrf gocuk, bu geng krsra[rn " yagtr":rirtv)
(575)
Manas'a do[ru salmrE, Manas'a gelip sdylemiq: "Adr giizel ay qr!r, tOrcim, kendisi giizel giin rgrlr, tiircim, ey miijde ay rgrlr, tiir6m,
(580)
giigtip geliyor Ktis Kaman, t0rdm kaplan (gibi) doEan Manas'rn, t0r0m, haberinden anlamr$tr, tOrdm,
(585)
'
(590)
kdfir ile Miisliimanrn, tdrOm, ortasmdan gegti diyor, tdrdm" O zaman (S0yle) dedin Er Manas: "Ey kula (donlu) gdng krsrala binen zayrf gocuk, ey hilekdr kurnaz gocuk,
bdyle stiylemedi beybabam, altr kaprh genig Bukar, onu ya$maladrm ben Manas, bdyle sdylemedi beybabam,
ak boz afin nalmdan geniE
(595)
Andrcan tarafindan
(600)
soyup solana gevirip giydifimde, soymamn zevkine vardrlrmda o zaman s0ylemedi beybabam:
705.
237
(605) Turfan
(610)
Klzllklt'rn
gukurunda,
(615)
Kltay'r yendilimde,
(620)
Kongur Bay'r yendilimde, o zaman siiylemedi beybabam, Ak Kula'ya bir zaman bineli, yagrm yirmibege geleli,
bana sdylemedi beybabam, kula (donlu) geng krsra$a binen zayrf gocuk,
(625)
Ayalrna ince srnm ba$ayrmz! Qok sa$lam diiliimleyiniz ! geniq Kulata vAdisinde,
(630)
(6ZS)
soydaqlanmn durumunu sorsana, bu soyledili gergek ise, otlalrm hayvanla doldurup, evini para ile doldurup, geline " k e t e706" giy drip 7 ffi krzrna " k u rnk o p giydirip, han srnrnna san ddktip, kaprsma bakr "buyla"1r7o& "oor"t$ gtikrip Yurdu hizaya getirelim! Yurdun dizginini verelim! Tabaklarda giiniilden sunahm !
(640)
l. G_egg kadrnlann giizel elbisesi, 2. Kadrnlann serpuiu (KS. II, 445). kumkap.: Bif tiir ipeksi k[mar (KS. U,454). 708 . Krg. buyla: Dkiizi,in ya'da devenin blrun krikrrdalrna gegirilen kiigtik gubuk (KS. I. 709. Ku!. nar: Tek hrirgiiglii deve.
ZQ.
706. Klrg. -kete-:
["g.
I5I
).
238
Manas Destam
(645)
Hanr tahta oturtahm! Bunun srizii yalancr olursa, bagrnr koyuir gibi keselim! Kamm su gibi diikelim!" Sarl Ala'ya binen Almambet,
ddrt nnlaTlo geliyor,
(650)
insana btiyiik zevk veriyor fuzla yeliyor, *urf'711 atmrg gibi oluyor, (ahnr) stiriip geliyor Almambet,
ediyor,
Irkaytrn'r aglyor, Sarr Oziin Qiiy'ii dolaqrp, bir Qiingiir'ii agryor. Geniq Talas'm krysrnda, (660) genig Kol-ata vddisinde, Yakup Bay'rn ayrh var, Kara-atar, KoE-kagat'r,
iniverdin Almambet,
dar da! deresi gibi tedbirler ahp,
(665)
samur kiJirktinii giyinip, han babasr Yakup Bay, alrldan koyun qrkanp, tepede oturmug idi. O zaman (g0yle) dedin Almambet: "Esseldmdan seldm Yakup Bay Ata!" "Aleyden aleyki Almambet, oflum! gidecelin -y^ere belirlenmig zaman yok, ollum,
'
(670)
sooga'
"'
hzh gidip,
tez ddndiin,
ollum,
(ordo*atkandfy: Ordo oyunu gibi zevkli oluyor. KS, II,59g: ordo-3) Sava$ta ya daavda elde edilen av hediyesi. 713. Krrg. olgo/ olcay: Ganimer (<Mo!olca).
239
(680) Ak Kula
(685)
mtijdemi gabuk versene, baba! Qabuk{ersen de,tez versene, baba! Alrldan bdlmeden koyun versene, baba! Balrndan g<izmeden deve versene. baba! Bohgayr agmadan elbise versene, baba!
Sen babandan stiztildtifi.inde, baba, sen anandan dofdulunda, baba, kag akraban var idi, baba?"
(690)
Yakup Bay durup (gOyle) dedi: "Akrabalanndan haber aldrn mr, ey babam?
(700)
'
(705)
Altay'r dolduran pek qok Kalmuk, baba, Ay Han gelip saldrrdrfrnda baba, Kiin-Kay'r dolduran pek gok Kalmuk, baba, Kiin Han gelip saldrrdrSrnda, baba; senin kiigiik erkek kardegin Ktis Kaman, baba
gelmiE idi Kalmuk'a, baba,
-'
(710)
Ogkiikiinglii Kalmuk'tan,
baba,
gtigiip geliyor KOs Kaman, baba, bey gibi davransa, bey de[il, baba,
han beyimden eksik
beS
bey gibi
(715)
240
Manas Destanr
(720)
.
(725)
Tann kalmrE yalntz, babam, Yiikselecek,olsa destek yok, babam, agalr inse yardrm yok, babam, Oniinde yele yok idi, ey babam,
yanhh baytrdan, babam, altmda iizenginin dibi bir Huda, babam, kendisinin yaptr& yalmz bu, babam,
akraba duyarsa sevinsin, babam, diiqman duyarsa iiziilsiin, babam
(730)
(735)
diigmiig idi Kalmuk'a, ey babam, evde oturan birinci l<adtn, avuqlanru birbirine vurdu, krgrm anszln yere koydu, acl acl balrnp (drqan) gfttr hatun,
(740) "Yrkrlan ardrg adacna benzeyen, kumaz, . yrfilan diba kumas gibi, kumaz,
bir tanecik Manas'a, kumaz,
zor giin dolmug delil mi, kurnaz? Bir tanecik Manas'a, kumaz,
(745)
kara giin do[muq delil mi, kumaz? Beg kurt bir kurta sardlnrsa, kumaz, saldnp yerse etini, kumaz, bol bol doyar bu kurt, kurnaz, akrabasr ile tuz diik,klmaz,
(750)
(755) Diirbiilgiin
Agalday
adhdan hayn gelir mi, kumaz, adhdan hayrr gelir mi, kurnaz, Qagalday adhdan hayrr gelir mi, kurnaz, Kiikgiigiis adhdan hayu gelir mi, kurnaz, Kiis Kaman adh olur mu, kumaz,
Quh, oynak, muzip,Z. Delice (KS. 11,726).
7l4.Krg. tentek: l.
(760)
(765)
(770)
(775)
Oradan gidip
Almambet,
ne yapacalrm bilmedi.
Han gocufu Kanlkey, nasrl cevap verecelini bilemez, s0ylesem mi? stiylemesem mi?
(780)
han gocu[u Kanrkey, (yere) basmaya iiqeniyor, kiipek yavrusu gibi krvnhp,
(785)
grdrfr sallanrp,
'
KeIe nke
r'
(adh)
sagba
I
kalgasmr
iistilnde7
frt ziyn:eti,
qrkrrdryor,
(790)
Almambet'i gafrdr: (795) " Sarr Ala'ya binen ay rgrlr, o!ul, San Ala'mn baErnr buruver, o[ul,
tintindeki yerde duruver, o!ul, gidecelin yerde dara yok, o!ul, hediye alacak para yok, o[ul,
715. Kug. girkin : Menfur, murdar (KS. I, 276), 716. kalgasrnrn 0stiinde: Krrg. may sooru.
242
I Mtnas Destam
(800)
Kalkaman ilini yafmaladrn mr, o!ul? Geri ddniip.feldin mi, o[ul? Kaplanrn ay rgrfr, o[ul, ormandaki ayt suratmt andran yiizlii,olll,
(805)
o[ul,
(810) krk
.
(815)
(820)
' hl heybenin gOziinden, o!ul, \ devirip agrp baksan, o!ul, (825) Quagtal'dan gdmlek bir tane var, o!ul,
Tuurbsr'dan gdmlek bir
tane var,
o!ul,
ipekli kumagtan gdmlek iki tane var, o!ul, diba kumastan gdmlek beg tane var, o!ul, 'basayt'ttd ipekliden gdmtek aln tane var, o[ul,
(830)
hepsini ahp giyersin diye, o[ul, bir cevize trkryorum, o!ul, onu ahp giydikten sonra, o$ul, (eli) bog gelen askere, o!ul, hayatmr kurtarmak kadar defil, o!ul,
(835)
(eli) boq gelen avcrya, oful 'Av ola!' diyecek kadar delil, o!ul,
gabuk vanp, tez diindiin, o!ul, hepiniz sa[ ve srhhatte misiniz, o[ul? Hepiniz esen misiniz, o[ul?"
717 . kaolan: Krrs. colbors. 718. Krig. bagayTr: EI dokumasr olan bir ttir ipekli kumaE
ffS. I, 95).
(840)
(845)
bohgadan agrlmamrg elbise ver, yenge, benim babam Yakup Bay, yenge, altr yagrnda iken, yenge,
(850) Altay'r
dolduran pek gok Kalmuk, yenge, Ay Han gelip ahldrfrnda, yenge, Kiin-kay'r dolduran pek gok Kalmuk, yenge, Kiin Han gelip atrldrlrnda, yenge, Yakup Bay'rn kiigiik erkek kardeqi, yenge,
(855)
KOs Kaman ulagmrg Kalmuk'a, yenge, Kalmuk'a vanp soydaq olup, yqnge, Kltay'a vanp yurt olup, yenge, Kaplan (gibi) dolan Manas'rn, yenge,
haberini almrg o yerde, yenge,
ben akrabalanma varayrm diyor, yenge nehri gegip geliyor Kijs Kaman, yenge, beg'efendi'gibi o$u var, yenge, o o$ullanmrn iginde, yenge, kaglan gatrk, gtizleri gekik, yenge,
(860)
(865)
Kanlkey,
(870)
o zaman (gtiyle) dedi: Kiis Kaman denilen nedir? Ktikgtigtis denilen nedir?
(875)
Ben korkuyorum Kalmuk'tan, Kalmuk'tan gelen gift aygrr, yammrza boydag olmaz,
?-A4
Manas Destanr
(880)
semiz ata bindikten sonra, ' s e mizcilik' yaptrktan sonra, yalnrz do$an efendime,
(885)
kurt bir kurta saldrsa, o izin verir mi? Saldrnp yese insanr, eti ile rahatga doyar mr?
beE
(890)
Gel efendime siiyleyiver, kendisi kusurlu olmasrn, kendi kendine dost olsun sefere grktr$rnda korkuyorum, babamm iilkesi ay rgrfr, 'Qarryraluu
(905)
Almambet ahp yuttu; (atrn) bagrnr gevirip kogturdu. San Ala'ya binen Almambet, han beyine geldi. "Esseldmdan sel6m, ay rgrlr beyim!" (dedi).
(910)
benim babam Yakup Bay, gorom, akrabasmr yaz boyunca sordun, gorom, Han beybabam ne diyor, gorom?"
(915)
"Ey miijdesi ay r9r!r (gibi parlak), beyim, altrm bakrr gibi burdum, beyim,
akrabamn durumunu sordum, beyim, senin baban Yakup Bay, beyim,
245
(920)
(925)
altr yagrnda iken, beyim, Ktik Kaman gibi ausi, beyim, Altay'a dolan pek gok Kalmuk, beyim, Ay Han gelip atrldrfrnda, beyim, Kiin Han'a dolan pek gok Kalmuk" beyim, Kiin Han gelip atrldrfrnda, beyim,
diigmiiqmtiq Kalmuk'a, beyim! "
(930)
(935)
$imdi geriye ddniip var, zavalh, yeniden gelen akrabamn, zavalh, bagrna gegip ahp geliniz, zavalh, miijdeni vereyim, zavalh, esen vanp, sa! diinersem, zavalh,
seldmetle vanp, sa! drinersem, zavalh, tidiiliinii daha fazla yapanm, zavalh!" Ondan sonra (g6yle) dedi, efendiye: hepimiz bir gibi yi{it,&yim, Ak Kula atrn yorulmaz, beyim,
(940)
\'
(945)
higbir zaman yolculufa bakmaz, beyim, yeniden akrabalar ge^l iyor, beyim, (onlara) ' iiriiliik'tzv verelim, beyim,
o zaman sefere koqanz, beyim,
(950)
trivbe Tann Hudi'ya, ealpyim, canuruz srkrlrrsa, 'kulan' 't' avlattz,beyim, carumlz sil<rlrsa, giinde bir yang yapanz, beyim!" Geri gelip yiiriidii,
(955) Er-Kaytrn
Sarr-Oziin
(belini) gegip,
geliyor Er Manas.
eiiy'ii
yiiriiyiip,
l?n.Ktg. driiliik:
Eskiden gelip yerlegmiq olanlar tarafindan yeni giigiip gelenlere verilen ikram (yemek vb.) (KS. II, 616). 72l.Krg. kplan: Yaban egefi. 722.beyaz oba: Krrg. ak ordo.
2C6
Manas Destanr
(960)
arak, gerbet, ag Yr[rYor, 7a ytftyor, ' kazrll23 ile' cal' kaba doge,t doldurir deYiP, yilit beyim geliY_o-r deYiP,
'
iilk iild
dk'ten yiiksek,
(965)
hirgilcii
yorga ytiriiyen b[Yiik kula (ile) atan tan gibi hareket edip, 'orkar'726 gibi baca$ru srvayrp,
(970) Ak Kula
ile geliyor.
At ba$anmayan ahra
Ak Kula'yr bafladr. Kapsr biyitk boz Eadva
elilip
gtudi Er Manas.
(975)
bay'yolbars' '''
bagtna benzeyen,
(980)
'
(985)
ktrk kiginin tozu Yar, 0n tarafindan bakarsa, beg drgiilii r4gl var,
otlu tarafa baqlamrg, koyun ba[n gibi k4ra kam, sa! koluna eklemiE,
gtilgede sertlegen gdn,
Z?S.KuE.biilkiildtik: Karrun ahga Fprntll,4 & t{afinr 725.Kns. arkar: DaE kovununuri disisi (KS. t 47).
727. voiSars: gticii olan k[*.-varl* (KS. l, ZZS: qilt-en).
kugatan zar
(KS.I,
155).
Krs. cblbdrs "kaolanr'. 728.krrk eren: Kirg. klrk qilteri: Giize gdrtinmeden insanlar arasrnda ya$ayan ve tabiat
(995)
(1010) balrrsaklan yayrhp yatryor, 'keleftker' adh sag balr bir kucak, kalgasmrn i.istiinde gaklldlyor, , yavru kaz gibi 'karktldryor',
enik gibi silkiniyor,
(
\ t
(1020) gorolar e$enceye daldrktan sonra, d$e vakti elilip geldikten sonra, ikindi vakti olduktan sonra, 'Maft mafr'(diye) havladr Bay Ttibdt, Bay Titb0t'iin sesini duyduktan sonra, (1025) 'Vay vay!' .(diye baluan) Serek onmasrn, 'Defol it!' deyip grktr,
etrafina bakrmp yOneliyor, geliyor Kalmuk'lar. ' T ata' da yatalr yorgam ytikleyip,
248
Manas Destanr
silAhr,
(1040) geliyor
KOs Kaman.
'
O zaman Serek (qiiyle) dedi: Kurban oldulum ay rqrlr beyim! S6yledilin akraban bu mu? Qanlmdan toz grkryor,
.
729
Kug. buulum: l Krymetli bir kumag, 2. Bir tiir ktirk. 732. Krg. teffge: O zamanki para birimi.
731 .
!i
;:
E
249
(1075) Ak Kula'yr gek!" dedi. On kagr genig, cihlt Mo{ol eyerin, Ak Kula'ya eyg4gyip,
alaca' kiipg iift "*' koydurup, alfi mt g' tan tiriilmiig, (1080) 'kaEka' tabanh 'ktymetli ayakkabt' ile, demir tabanlt tizengiye, tepip bindin Er Manas, o zaman (giiyle) dedin Er manas: "Kahkaha ile giilen, gorom,
'
(1095) akp gelip indirdi, Altay'a dolan Kalmuk'tan, gOgtip gelen Kiis Kaman,
'kara kursak" 'o kahrolasr, arakr igtikten sonra,
736.Krrf kara kurtak: Coro azasrndan olmadlEr halde, coro toplanfisrna boza igmek igin gelenlimse (KS. II, 525: kursak).
250
Manas Destanr
(1115) Ona haber veriniz, gorom! Beyaz yiizlii ktsrak kesip, gorom,
san bash beyaz koyun kesip, gorom,
25)
dudadmdan brygtnt al ahm,gorom, dinini Mtisliiman yapahm, gorom!" Bir mtiddet Once gelen akrabayr, Kalmuk'tan gelen akrabayr, altr obadan igeri soktu, dudafrndan bryr$rru aldr,
'
.. Bismilldh'r it}retip, dinini Mtisliiman yaptr. Dinini Miisliiman yaptlktan sonra, (1135) asil tentek de (g6yle) diyor: "Qenesine sakal koymu{rrz,gorom,
dudalrndan bryrk almrgu, gorom,
(l145)
738 .
737. kurban: Krrg. tiiliiO (KS. tr,770). Kug. kete: l. Geng kadrnlann giizel giysisi; 2. Kadm serpu$u (KS. U, 445).
?51
'
inek kaymap ile semirmig, gorom, san yalrnr kemiren, gorom, Bey'in o$u Bakay Bey, gorom, Tann'yla sdylegen dost ile, gorom, Bakay'a haber ver, gorom!" Bey'in ollu Bakay, bUyUk kurban kesti.
ata
jerde tell6la,
(l 180) krgrm temizletip Kur'An kitabr koynunda bir Mtsliiman olduktan sonra,
Kudret stizii alzrnda, yagldm 6yle Kiis Kaman.
siiriip balrrdr,
Kds Kaman'rn gocuklanm,
(1
195) bir giin geqtikten sonra, Ktis Kaman kalkrP gunu siiYledi.
Qocuklanna (gdyle) deyip, sdyliiyor:
yiik eYerini EaklrdattP' AltaY'a dolan Kalmuk'u (1205) gocuklar orada haber duydulunda,
Tann'mn YarattlEl Manas'tn haberini duYuP giigtiifiinde, gelmigtim akrabaYa, gelinime' ke te' grYdkdi, (1210) kocakanma kuyruk yafr gi[netti,
'
gocuklar
K6k'Adrr'a
laY
grkrp yaylrruz!
rnrz!
(1220) Giizel sdzler sdyleyiniz!" Arakt, gerbet, aq Yl[lP, krymetli yerden baflrrP, Battr Manas't galtrtP,
253
(1230) Manas'a sdylemeye cesiret edemiyor, kuk qorosundan duyar deyip, geri dtindii Qalalday,
Koqturarak geldikten sonra, krrk goro kalktr toplanrp,
(1245)
kaplan
"Boto"739su kaybolmuq deve gibi, "bozanp" nasrl vannz? Krymetli lerden hrzla kogup gir!
(gib\ogan
beyime
(1255) San Ala ile "pat!" diye indi, krsrakh kerim Kanlkey,
ayak pafirtrsrm duyduktan sonra,
(1260) akh gok c6riye imiq, Kanrkey yiiriiyiip grktr, diyor, kurban oldulum ay qr!r, o[ul, kendisi iyi giin qr!r, o!ul, dniindeki beyini uyandrrma, o!ul, (1265) akrabanrn igi zor ig, o!ul, arakr igip (sarhog) olduktan sonra,
efendime ayrp olmasrn! Yanlan dolgun fiEek olur,
ruhundaki
2-54
Manas Destam
'
(127
5)
(1290) Almambet kalkrp (qriyle) sdyltiyor: , "Ey gorolar bir parga bekleyin,
vay, beyim diigman olmug, batrr beyim dtigman olmug,
'.-
'
kendimiz iilkeye varahm ! Nasrl oldufunu grirelim, arak igip gelelim!,' Almambet onu siiylediktn sonra, (1305) Serek kalkrp (gdyle) dedi,
"Almambet nasrlsrn, nicesin? Her zaman ve daima Kanrkey'in dili ile sdyliiyorsun, bir kere bakmak lQdunda bile bulunmadan,
255
Asla Serek iyilik y$zii giirmesin. (1315) Kiik Kebig ile giinderdi,
gevirip siiriikleyip verince,
Almambet'in
<ifkesi
ktitii geldi,
oniki stnm ile driilmiis kamgtsrm, sallayrp vurdu Serek'e (1320) yanalr gitti yanhp, kara kan aktr yaylhp, Serek kalkrp allay.qak (gdyle) diyor: tN " Tanrr var,' dtr' Kalmuk kul,
beyimden hakaret gOrmedim,
(1345)
yatm$ idi Er Manas, 'sanftkt' yay ile 'ak olpok'un74z etelinden gekiyor:
'
740.Kug. dr: Taklitlik sciz (KS. 1.308). 741 . naig kegi: Krg. kdk gebig. 742.Krg. olpok: Slk ipekten yaprlmrg ve savag giimleli yerini tutan giyim.
256
Manas Destanr
nu?
43'
K e I e' denT
yaprlmrq kugafrnr,
(1365) beline sallamca kugandr, cin kagr geniq cil6h Molol eyerini Ak Kula'ya eyerledi.
' KaEka' tabanh' krymetli ayakka,br rle demir tabanh iizengiye (basarak),
Serek'i gtirdiigti
zaman
Giiregten mi geldin Serek? Yanalrnda kara kan vardr, bu kan nereden oldu?"
257
(1385) gegende 'gf, tenge'745 ve'kiirk746' da$rtan kul, at ' A It a ! ?' diYe ba[ran Kalmuk'tan,
t
6z yurdunda bulunmayan,
batrr beyim
Er
Manas,
ya Almambet'i ahp gOtiir, ya da beni ahp gtitiir, o kulun aqafrlanmasmr, ben kiitii gtirdiim, beyim."
sonra,
746.Kri. bulun=auulum: "Bir ti.ir kiirk" 747.Ktr{. altayla-: Sava$a davet etmek.
258
Manas Dstanr
(1440)'yankr'yr yamagtan,
bu Kudreti yalnlz yarattm 'yuva,dan,
kalga kemifi dolu ok oldu, yamnda Eoro yok oldu,
'
(1460) Murat ahm, Murat Bey, gorom, bunun gibi atrlan Kuat Bey, gorom,
ablamdan dolan ye[enim, gorom,
259
(1465) Mirza geng o$ul sen, qorom, Biirii'niin o$lu BiiriiE'iim, gorom, Ak Kulqr'rn aksayrp gittilinde, gorom, altn nal749 rlebakt mhr
saflam nallayrver gorom,
(1470) Kenan'm o$lu Ken-Caman, gorom, Kongrooluu Bay'rn KoE-Abig, gorom, Aglk'tm oflu CaE-cigit, gorom, Umiit, Cayzafi ,iki o[ul, gorom, Tiilgiigii Kara Ttiliig'iim, gorom, (1475) Qorugu Kara Badiga'rm, gorom, ' Kuu Qabdar'a binen Er Qalbay, gorom, geceleyin tilkinin izini bulmakta yanilmayan, gorom, Tiirsiin Taylak, "gutum" gorory;fiitiip duran tiifele, gorom, (1480) giddetli saldrnp vuru$an, gorom,
karanhkta "karsak"rn izini bulmakta yamlmaz
ay rgrS, gorom, benim annem ev kadrm, gorom,
Kaplan Taylak
gorom,
(1485) asil atr ba$amrg, gorom, Ak Boz aygrr kiirlegmiq, gorom, Mekke'ye girip gittifinde, gorom, Hazret-i Sultan Peygamber, gorom,
benim yoldaErm olmugtu, gorom,
(1490) birlikte yaratsa akrabamr, gorom, kursakta bitse bir bilen, gorom kundala yaysa bir yatan, gorom,
ay ile giindiiziimiin, gorom, birisi ile biten kul, gorom,
(1495) krymetli
toE7sq
il" getiltm,gorom,
(1500) balrrarak ahn kuyrulunu krrkmrgsrn, gorom, Boz Qolok'a binen Krrgrn'rm, gorom, Bark Balakgan'r bastrfrnda, gorom, .' vanp Tiigtiik'e saldrrdrfrnda, gorom,
evliydh yurttan gelensin, gorom,
749. nal: Krrg. taka. 750. krymetli ta$: Krg. asrl (KS.
I,5l:
asrl
-2).
zffit
Manas Destam
(1510) CaylmrE'rn kiigtik erkek kardeqi, gorom, Cag Kamry'rn afabeyi, gorom, at gobaru Bos-uul, gorom, Manay'rn oplu MadrE'lm, gorom, biitiin yurtta iyi tanrnan, gorom, (1515) Ktik Qebig'ebinen Qereg'im, gorom,
'Yamma gelip siiz siiyleyecefim', gorom, gorolann en kiigiifti Tas Baymat, gorom, yeni kazanr tez kaynat, qorom,
ata giineq rgrlr doldu, gorom,
(1520) erlerin yel gibi kogaca$ giin do$du, qorom, cammrz srkrlrrsa 'kulan' avlartz, gorom,
canlmrz srkrlmazsa yang yapanz, gorom, Bolgolduu'nun boz tepesi, gorom,. 'Ordo'ya dopru gideriz, gorom,
-,
(1530)
kurbanl* /clsral kesiniz, gorom, -iyi giinde gift siirmeye baElayrnrz, gorom,
ald.bayrak,
hzrl
tudam,gorom,
topu'giiml' diye patlatrp, gorom, atlara binip evden grkahm, gorom, (1535) kurbanhlrn aErnr yiyelim, gorom, Baktuu-Kuray'r bashktan sonra, gorom, Kiin-Tiibes'ten gegtikten sonra, gorom, Kalmuk'a do!ru yel gibi kogahm, gorom,
at semirip rengi yerine geldi, gorom,
(1540) 'bozktra!1'
Altay'a dolan pek gok Kalmuk, gorom, Ay Han'a tdbi oluyor, gorom, Kiin-Kay'a dolan pek gok Kalmuk, gorom,
261
Kiindkiir'e
vardr,
(1565) Tur-Kiil'e do!ru gitti, Kazllrk v6disine, Kar-Caybas'rn kryrsrna, Kiin -Tiybes'in sAhiline ' Kiir0btis'iinovastna, (1570) Batrr Manas vardr.
Gururla girip yattr, evde yatan Kiikgiigtis, tig giinden sonra bildi. Ugyiiz kigilik miifrezeye bag olup,
(1585) Yakup Bay ile kardeg, gorom, .' Kiis Kaman 'kuru kafa'gelmig mi gimdi, gorom, Sarr Ala'ya binip sen yel gibi gelsen, gorom,
KOs Kaman'rn gocufu, gorom,
?:52
Manas Destanr
dziiniin gOrdtilii yol idi,gorom, nehir yatafrmn kaynalr su idi, gorom, onun beri yamnda, gorom,
kendisi at koqtursun de, gorom, baEa gegip ahp yiiriisiin de, gorom, vanp durumu sorsana, gorom!" KAh a!rr, kAh hrzh rahvan gidiyor,
(1600) insana biiytik bir zevk veriyor. Flzla kogarak geldi, 'or4o'75r oyunu gibi zevkli oldu, Kiis Kaman'm goculu Kiikgiigiis'e geldi, (1605) gelip durumu siiyledikten sonra,
"sabahleyin kalkakm,
yi[it dolan
iki
beyime,
at hata yapmasln,
giim!'
diye patlatrp,
iki
saf olup
yiiriidii,
(1615) Kiis Kaman'rngocuklan, yi$it dolan Er Manas'a do!ru Kum'u basrp ytiriidii. Kum'u basrp gelerek yayilsa,
ktiknar mrzrak sallandr,
Ktis Kaman'rn
gocuklan
751. Krg. ordo: Krrgrzlann kumar mahiyetinde olan agrk oyunudur ki, bu oyun hanrn kararg6hmt ele gegirmek igin olan savaqr temsil eder. (KS. II, 398).
263
(1630) "K0s Kaman'm goculu, Kiikgiigiis gibi bu Kalmuk, Karool'a varsm! deyip,
kegif yaprp gelsiq! deyip,
deyip,
deyip,
Altay'daki Kalmuk'un
arasrna girip gitti.
(l64t
Kalmuklann iginde Ay Han durmuq idi. 'Kalmuk serdart ' duruvor emrinde. 'Mofiol beyi'7s3 auruyor yanrnda. Bu Kalmuk'un serdan (1650) ileri geri gidip geliyordu. Aralanna giren K0kgtigiis' ii
(1655) Kalmuk geliyor!" diye (haykudt.) Ay Han'a bakarak mmldantp, " Kdkgdgds' ii al!" dedi. " At iistiinden indirip, (1660) Kalmuk serdannn gdttir ver!" dedi.
" SoruEturup bilgi al!" dedi. (Ay Han) at iistiinden indirip,
K6kgiigds'ii aldr, Kalmuk serdanmn eline braktr, 752.Krp. korcofl: Yiiksek (KS. tr.486). 753. MoEol beii: Krg. Kalday.
?fr4
Manas Destam
(1675) Han balasr Kanrkey'i, Nik6h hhp alayrm!" K0kgiigiis bilgi verdikten sonra, Ay Han'a bakarsan,
ktiknar mrzr apr ktirle gtirip,
. '
asla cevap veren yok(tu). Kurt giizlii, kaytan bryrkh, kaplan (gibi) doEan Er Manas,
sanca[mr takmrp,
Almambet'i qa[rnyor:
"Oteki diinyadan geri diin gorom!
(1700) Kiis Kaman'rnoflu, gorom! K0kgtigtis'iin hAlini sorsana, gorom! Kegfe g*rp geldifinde, gorom, dii$manm hilini iilrenmig mi, gorom?
Ulkenin hdlini Olrenmiq mi, gorom?"
265
(1705) Ata binip stiratle kogarak, kaplan (gibi) dolan Almambet, Kiikgtigiis'e geldi. Atrmn (bagrm) bakr gibi burdu, diiqmamn durumunu sordu. (1710) O zaman (S6yle) dedin Ktikgiigtis:
"Kum gibi kalabahk Kalmuk,
yatryorken kalede, servetinden sarhog olmug, bolluk iginde yaqtyor(mug).
(1715) O yerden sen hiicum edersen, tiifek ile (aralanna) girersen, ganimet ahp grkarsln, diiqmamn yurdunu ktrarsrn! Qivisini' mrlk' ediyor, (1720) midesi karm 'Er//c!' ediyor, geliyor Almambet.
inatgrhk ile kazmrg, qayrn yatalrndan yola gtkmq,
730)
56
biiyildii,botom,
(1735) hakkrndan gelinecek diigman delil, botom, sdyleyiversene biricile, ey botom, dn kay boyah Mo{ol eyerini,botom, Ak-Kula'ya eyerletip, botom, '
Kalmuk'a hiicum etsin, botom,
754. kese: Mo!. kise : l) (eski) Megin kes-e olup kugala baflanrr, gakmak kav vb. taErmak igin kullamlu; 2) Kayg kemer ve ona takrlan brgak krm, kav kesesi vb. (KS. tr,475). 755. Krg. boto: Bir yagrnda, siit emen deve yavrusu.(KS.I, 133). 756. Krg. kiiybiir grybrr biiyii-: Kemiyetge btiyii.
?56
Manas Destanr
"Her birisi baqka sdyteyen (1750) bin bag bola gibi bozuk yurt imig,
babasr durup bagka stiyliiyor, beyim,
oflu durup baEka siiyliiyor, beyim, keqfi srkr yapahm, beyim, kendimiz srm bilelim, beyim!" (1755) Sarr Ala'ya bindin Almambet, Ak Kula'ya bindin Er Manas. Agalr Kokan'a gdnderdili,
'
Mrzra$r krvrmadan
Alacakaranhk girip,
giin battr$rnda,
757 . bayrak:
Krrg. celek.
257
(1785) yipit dolan Almambet, onbeginde kaqrp gelmig de[il mi? Miisliiman dilini de biliyor, kafr dilini de biliyor: 'Mdndil mbndiil' dedi, ( 1790) 'Cabt cabt! '759 d"di.
Almambet bunu sdyledikten sonra,
duruverdin ihtiyar: "itrtiyar nereden geliyorsun? Ata hiikmetmek endamdan,
(1800) "Ay Han'a dtigman nereden hiicum etmiq? iilkeyi nereden yalmalamrg? Aya oradan bakarsan
kalkanlannr ballayrp, neyi gOrdiin, neyi duydun?
mal gibi kigi gok imig, da[ gibi evler gok imig,
.'
758. Krre. miindii: Kalmuklar ve Qinliler tarafindan savaq parolasr gibi kullanrlan bir sdz (KS. 759. Krrg. cabr-cabr: Iyi misin? (< MoSolca).
rr,
fiz\
268
Manas Desranr
(1820) " 'Keleftker'7tr ldenilen; sagbafh gelini var, boyu kadag ollu var,
gergekten' giizel krzlan var,, beyleri de var,
Yi$it dolan Almambet, yanrndaki iyi Eelikten yapilmrg ktlrct yakalayrp tuttu kabzasrndan,
(1825) sryrnp gekti krrundan, bagrna gelip vurdu, srtlnm kemiklerini krdr.
Bagrmn kam yayrhp,
bag,
'
baga
259
(1865) Fdtiha okuyayrm, gergek srm bileyim, gergeli sOyleyip geleyim. " Batr Manas sen (gtiyle) dedin:
"Vanrsan, varakoyun! deyip,
(1870) Srm iiprenip gelin!" deyip, Yilit Manas (bdyle) stiyledikten sonra, Ala Baytal ile yiirtdii, Altay'daki Kalmuk'un,
arasrna geldi.
(1880) Kara kanh, sebatkdr, kaplan (gibi) doEan Almambet, gtriildi ile yere indi: "Mdndii, mtindii, mtindii" deyip, "Kiirkii, kiirkii, kdrkti -762 d"yip, (1885) "Cabl, cabr, cabr" deyip, "Altay, Altay, Altay" deyip,
Kalmuk dilini bilen kul, Cidp geldin Almambet, girip gelince Almambet,
(onun) kim oldulunu bilmedi, girip geldi Almambet, dttrt bir yaruna bakrndt, (1895) evin igini (gdzleriyle) taradr, "Altay! Mdndii! Ktirkii!" deyip,
birisinin grktrfr yok. O zaman (g6yle) dedin Almambet: "Kayrp arayrcr olup giftim, diyor,
762.1(rrg.
kiirkii:
270
Manas Destanr
bagrnda,
(1905) memesi
baktr zincirli zaytf tan, koklayrp iz bularak geldi, bildin mi? ay boynuzlu ak kogu
Dedilinde (gtiyle) stiyledi (bazr) kiqiler: (1925) "Yok, yok, yokun bulunsun! Eteklerine indirilsin!"
Tebig'in ollu Kara Bay, tokmak vurup ayala kalktr, kaplan (gibi) dolan Almambet, tokma$ gekip aldr, (1930) Altrn Ay'a saldr;
basmaya iigenip, yavru kiipek gibi gerilip,
yiirtiyerek
geldi,
ak yiiziinden dptii.
I,
150).
+
,i:
nl
(1940)' yi)k'iin7&
6,niine yrkrldr.
Altrn Ay:
sen kimsin? Insan giizeli sen kimsin? Vay vay! nasrlsrn, iyi misin?
(1975)
764..yi.ik: Kr.g. cii-k:.Kege_evin bir kdgesine toplanmrg olan yorganlar, yastrklar vb. (KS. I, 237) las. Usak: viikliik= Yatak. vorean kunulan kaodkh dolaol 765. Kirg. fiindlik: Boz iiy'iin iik'fannn iist uglariyla tutularn, yukandaki ahgap dairesi (KS.
7efr.$trg. barprratma: l) Kaytan halkalanndan yaprlmrg tek tuzak;2) Titreyen (KS. 1,90). 767 . n9 ayakh biiyiik kazan: Kirg. dankan (< Qin-ce.) (KS. I, 297).
\.riD.
Zl.2
Manas Destanr
(2000) vay'saytn'
koyun eti piEirecek kadar zaman oldrrktan sonra, hakarete ufrayrp Altrn Ay, hasara ulramrg gemi gtrbi,
grrtlalrnr uzatrp,
(2005) bastrrdm Altrn Ay." Altrn Ay, ayala kallap dedi ki: "Yalancr yilit, bildin mi? ince belli, krzrl yiizlii
krza yakrn.kul imig.
. '
(2015) 'Kerege'nin768
kulugr u-, damgrcr olsan uzalr var. Ben korkuyorum o$uldan, onun daha yakrmnda,
768. Kug. kerege: Kege evin duvanm tegkil eden alag kafes (KS. tr,441).
ln3
Yalpalayarak basan yagh deve aygrn, Ay Han babam de$il mi? Meme.si sfitlii, kurumug diEi deve, (2025) Ak KanrE annem -deEil mi? Burnuna ; gubuk'769 burnundan insan sr$mayan bakrrgubuHu, tek hdrgiiglil deve yavrusu, Altm Ay bedbahh delil mi?
tit-uy-,
(2030) Kova bagh erkek kurt g6rmeden uludu dedili Kiis Kaman'rn Ktikg6gtis
gelip haber verdi deyip, havadis veren de$il mi?
dedi[i.
yapsrn de!
Btiytik orduyu kuwetlendirsin de! Uyamk olup beklesin de!" Altm Ay onu sdyledikten sonra, Almambet de (giiyle) dedi:
gafak sOktiiliinde terazi top ytldw batn$nda 'eftgene'si yiiksek boz gadrn,
p;Uu* Kug. buyla: Oktiziin veya devenin burun krkrrda$rna gegirilen kiigiik gubuk (KS. L
774
Manas Destanr
(2060) harun
bagmr
kiitii yapanm,
(2070) Manas'rn 'kuE uykusu' geldi. Pamulu bir kang (ok batmayan) ak,olpok,u71z
sannlp yattl.
Uyuklayrp dururken, atm ayak sesini duyduktan sonra, (2075) hayvan da olsa Ak Kuta, bagrm gevirip arkasma bakn,
"
Almambet ayala kalkrp (qtiyle) diyor: "Miijde, mtijde, ay rgrfr, beyim!" "Olsun, olsun, Almambet, gorom!"
nZ.fa|..
olpok: Srk ipekten dokunmug ve savag giimleli yerini tutan bir tiir giyim (KS. II,
275
(2100) han gocu[u Kanrkey'i, beyim, nasrl giiriirsen iiyle giir, beyim."
"$akadan sdyleme Almambet, gorom,
Kanlkey'e nasrl benzer?" (2105) Almambet kalkrp (gdyle) dedi: "O yalam ben sdylesem, beyim, Zatirr ey e tutulayrm, beyim, kan tiikiiriip tileyim, beyim, krlara geziye g*ahm, beyim, (2110) bir gok yalanr siiylerim, beyim."
"Oyle olsa ay rgrlr, gorom, babahk hakkr gibi olsa, gorom,
alakoyun der idim, gorom, Kara B0rtk gibi olsa, gorom, yakalayrp alm der idim, gorom, han gocuSu Kanrkey, gorom, Kamkey gibi var olsa, gorom, han efendimle mtnakaga etme, gorom!"
(2115)
(2125) g6nliim kaldr Manas'ta, beyim, ben Talas'r gegmezsem, beyim, ben Manas'tan gitmezsem, beyim,
biraz iince sriyledi[in stiz hani ya, beyim, evvelce sdylenen sOz hani ya, beyim, (2130) o hangi huyun, beyim, huyundan utandrm, beyim, onun beri yamnda, beyim, babam diiniir olmazsa, beyim, annen itaat etmezse, beyim." (2135) "Baban diiniir olmazsa, gorom, annen itaat etmezse, gorom,
qaka stiyliiyorum ay igrlr, gorom,
alakoysun
Batrr Manas (gtiyle) dedi: "Burada duran lark gorom, arhr giydim senin igin,
?176
| Matas
Destam
Sabahleyin kalktt,
Boz Qolok'abinen Krgm Qal, (2150) tulu kaprp koydu, tu! ytkltp kal&.
Dtigmana koltuk altmr agrp,
ndrast' attp,
kannca gibi gok Kalmuk'a ellerini garparak saldrrdr. Bilmem nereden beyim diigman kag0.
'
bagrm gtiziinil parga parqa edip, biitiin viicudunu yaralayrp, koyun karaci{eri gibi l<ara kan koynuna gok ktitii dolmuq.
(2170) Akgama dolru beq oldulunda Batlr Manas'a bakarsan, ensesi biiytik, boynu uzun, yorga basan iri kula yorga ytiriiyiglii, ding Ak Kula ile, (2175) sessizce gegip gini,
batrr delice kagrp gitti. Batr beyim kagtr, diye, bu ig nasrl oldu, diye, kara kanh inatgr, (2180) kaplan dolan Almambet,
kogup kagrvermig.
klrk goroya
713.Kr9. mdn: Sdy/<d'niin alt krsmr. (siiykii= Biiyiik kiipeler) (KS. tr, 665). 774.Ktrg. krran: Qevik; bahadrrn iyi srfatr (KS. II,458).
775. Krrg. srgak: Ki.ipe.
j
I
l'l
t. t
ln7
demig,
"Sarr Ala'mn
bagrm buruver,
iiniindeki yerde duruver, koyun karacileri gibi kara kan koynuna ktitti dolmuE, (2195) kafirin igi yoluna konulmug, yifitlerin bir krsmr geldi, bir krsmr yok, (v0cudunu) delip gegti demir ok,
yi[itlerin yansr geldi, yansr yok, kalga kemi$ine deldi demir ok. (2200) Akrabadan ve diiqmandan kagmayan, dtiEmana' koltuk' olmayan, genesinde sakal koymayan
dudalrnda bryr& bitmeyen
sakah yok kOseyi,
(2205) dini bozuk kdfiri, gok geliyor gok Kalmuk Sarl Ala'run bagrnr bura tur!/ /o Almambet'in yamndaki yerde tura tur!"
O zaman (gtiyle) dedin Almambet:
278
Manas Destanr
agr
gibi,
Almambet,
(2245)' kars'
'San
Ala'danindi:
rEr$r,
diigmana' koltuk' agmamrg, koyun karacileri gibi kara kan, beyim, giilsiine kdtii dolmug, beyim,
Ak Kula'nm
varh$rnda, gorom,
780. Kug. kalga-: (agrk oynarken) Biitiin oyuncularrn vurug agrklannr almak ve oyuna kimin baglayacalrnr tayin eylemek igin onlan dafrtrp atmak (KS. II, 38S). 781. Kaqka tabanh krymetli ayakkabr: Krrg. ceke tttiik (KS. I, 197: ceke I). 782. Krrg. boto: Okqama stizii (KS. I, 133).
279
(2270)'AlmabaE'frt' koy
gagtr'r,1u
gatrrdatrp patlatarak, Manas gibi savaq ndrasr atarak, Altay'a dolan Kalmuk'a hula kogup saldrrdr.
(2275) Almambet baga gegip vardr, Ay Han'rn krzr Altrn Ay, tufu iistiine dikti.
Kula donlu genE hsrakh785 zayrf gocuk, zayrf gocu[un kiigiik erkek kardegi,
(2285) Beylik igin begi almrg, 'Beg kiikiil'liilerin787 iginden gegip krzr almrg, yiiklerinin arkasrna almrq,
gok hrzh koganlann hepsini almrg, etrafta kogarak ganimet almrg.
Kre. alma bas: Tiifek aldr (KS. I. 29). 784. KrI. kov caeri: Eski devirl'ere ait bii sil6h adr (KS. 1.244\. 785 kula-donlu lefiq krsrak: Krrg. kula baytal (baytd: Heriiiz kiilunlamamrE olan geng krsrak) (KS. r, 103): 786. tek htireiiclii deve: Krs. nar (KS. tr. 582). 787. Krre. b-es'kiikiil: (MeEazi) aiaEr vukan'12 yasrnda olan klzcaErzdrr ki o zaman ona her
783 .
o--reiler
(KS.[I,'499: kiikiil).
(2295) Manas'rn yamna tuzla geliyor, (giiyle) diyor: "Adr giizel ay,qr$ beyim,
kendi giizel giin rgr$r beyim, Kiis Kaman'rn gocuklan, beyim, Elmah Bulak'rn bagrndan, beyim,
(2300) sa! esen yrlkr alan beyim, Tolono Bulak'rn bagmdan, beyim,
dokuz saf yrlle alan benim, beyim, (onlan) siiriip gelen benim, beyim, 'Soogat'rmr vanp alayrm, beyim.
(2305) O zaman
(g6yle) stiyledin, Er Manas: "Oyle olsun ay qr[r, gorom, vanrsan varakoy, deyip, gorom." Yilit bey (<iyle) dedikten sonra,
(2310) Yel gibi kogup dolagsa Kargalday, Kiikgtigtis'e geliyor: "Esseldmdan sel6m ay qr$t beyim." " "Aleyden aleykiim seldm Kargalday rrgrm,
ay rgrlr rrg,rn788 Kargalday,
'
yiiriitiip gelecefim."
89
ar g tmak'1
atrna haykrnp,
.
788. Krg.
790.
rgr: l) Kahramanlft destam siiyleyen; 2) $eir (KS. I, 358). 789.ICrg. argrmak: Asil, cins at (KS. I,43).
fug.
r:
Destan;
lrgl:
Destan siiyleyen.
SiEmiE
(2340) Ukenin iyisi (olursa), iilke mesut, halkrn iyisi (olursa), halk mesut,
ata ytklenmiE olan krymetli eqyayr indirip,
(hepsini) ya$malayahm,
Manas'm elinden alahm, (2345) tek olan Tanrr'dan dinleyelim!" Manas'a do!ru hrzla kogtu. Kdkg0gtis gibi bu Kalmuk
kogarak gelip ulagfi. Bu Manas'a ulagtrfrnda,
kaplan (gibi) doEan Almambet, iki dilti, cildh kargyo koltuluna krstrnp aldt.
(2355) Acr acr balran kogu atrm, gamura batnug,'ctlp ctlp' diyen o$ulu, kaplan (gibi) doEan Almambet,
giddetle atrverdi. Ensesi btyiik, boynu uzun,
(2360) ufak adrmlarla yiirtiyen biiyiik lola, kiigtk ama canh adrmlarla yiiriiyen Ak Kula atan $afak gibi siikttiriip, digi da! koyunu gibi butu biikiiliip,
'ebesin' tarafim dne grkanp,
uzatarak,
bastrnp geldi Er Manas, yakalayrp aldrn Almambet : "Adr giizel ay rgrfr, gorom, kendi giizel giin ryt$, gorom,
?82
Manas Destanr
yaglandrlr zaman
(237
5)
hiddetlenmesin, gorom,
bedduasr bize de[mesinr gorom, hiddetlenmeden duradur, gorom,
geriye ytiriidiln
ateq edip,
Yolda bulunan bir eve ulaqrp vardrn Er Manas. Birlikte varan Kalmuk lar,
(2400) Zil-zuma sarhog olduktan sonra, Ktis Kaman'rn goculu, Kiikgiigtis denen bu Kalmuk
arakrya zehiri koydu. Orada bulunan lcrrk goro
(2410) yorgo yiiriiyiiElii biiytik kulaya binerek kagtrn Er Manas. 'Ak keltu'7el il" Kokgogiis, Manas'a ateq etti, kolunun ortasrna kurgun deldi. (2415) (KurEun) de$en yere bakarsan, girdili yer para gibi,
g*trfr yere bakarsan dokuz kang yara gibi. Bo$azdan agalrya yuvarlandr.
Qnq
Han Temir'den ilAcr ahyor, Manas'a do!ru sahyor. (2425) Kiik Dostok'un altrnda, batr dolan Er Manas'a
yetigip geldi. 'Kaynatma kara ilic'r . kaynatarak ddktii yaraya.
(2435)
Ddniip baktrlrnda, tilmiiE idi krk goro. O zaman (qiiyle) stiyledin Er Manas:
krk
goromu dileyeyim!"
Ak kelte:
Semetey bahadrnn
tiifelinin
III).
krk
(2465) "Yidit beyim geldi" deyiP, " Orceki gibi oldu" deYiP,
gekti deyip, " Kaprst yiiksek boz gadtra
'
iitktilddk'
ten
7e2
'
."
(7180) Aptessiz yiiziinii siliyor. Ytirtiyup geldi Kanrkey, Altrn Ay'a siiyledi. Altrn Ay ayala kalkrp Eunu stiylilyor: "Ey Kanrkey, ablacrlrm, (2485) bagma aylar do{an yilit beyin delil mi? Ay tgril akarak gilneS do$sa,
o krrk goro yagamaz mr? Kapst yiiksek boz gadrn
I,
154).
yilit
beyin gelecek, gevgeyip yatrp kalacak. ' Oboo' dan boz turumtay,
bz
turgayr yakalasa,
beg
ollu
yilit beyini tildiirtiyor. Tam beyinin bagrnda gelik ele bulunuyor. Erkek gocula hdmiledir!
(2500) Cdldniig san doruimig,
gdk yeleli ergin erkek &urr imiE, babastndan dalw iyi er imiq, babasr onu gtirdiikten sonra
Ak Kula'yr loy'unda
(2505) kesmig imig do!.ru mu?
Tek yavrusu oldu deyip, bir yagrna basmrg, kangrk kr donlu taya binmiq, diinyamn ditrt bir kOgesini, hepsini gezip dolagmtqtr.
(2510) Kofrur-Bay ile yanErp, Coloy ile (gtireg) tutuEup, kifirin ham Nes Kara
onunla da kaptgtp,
ya$amr$tr
delil mi?
(2515) Hagan kaplan geldi diyor. D6niip geldi Mekke'den Kiis Kaman'rn gocuklanm, k8fir Kalmuk'u iildiirdii.
KAfir Oldiikten sorua,
(2520) geriye yel gibi diindtkten sonra, Ay Han'rn krzr Altrn Ay, O'nu gdrdiikten sonra, kaplan (gibi) dolan Er Manas,
yailndaki gelik kthct,
ganimet aldrlrn 'kara bet' bunun iginden ne gOreceksin? Dur beyim, giin rgrlr,
'"
.(2535)
yrl oniki ay oldu, beyim, tizleminden sarardrm, beyim, camm gok azap gekiyor, beyim, senin gdziin kapandr[mda, beyim,
***
(BE$iNCi sor-uMuN SONU)
I, ll0).
VI. BOLUM
SEMETEY'iN DOGU$U
(1)
Kanlkey'i
(5)
krk
(15)
siirerek' bagl* almq',gofom, ytik hayvanlanm siirmiiE, Eorom, siirdiiriip baghk almrg, gorom,
babasrnrn yaylalrnda, gorom, ince bilelinden yaralanan, gorom, qdhretini kaybeden, gorom,
(20)
yedi ayhk hdmileymig, gorom, soyunu gdrecek pislik imig, gorom, diiEman gOrecek geng imig, gorom, uyuyup kahverirse uyandrr, gorom,
(25)
allamaya baglarsa teselli et, gorom, gdziiniin kirini yrka, gorom, goculum krz olursa, gorom, yerini bulup veriniz, gorom,
(30)
vasiyet sdziinti igittin mi, gorom, kefenini bigtin mi, gorom, (bu) dtinyadan gimdi gegiyorum, gorom,
796. secme: krrs. k'alcan hlsan. 797. bafiadrlar: Krrg. lirr'andir (bahadrrlarrn srfan).
288
Manas Destanl
(35)
han balasr KanlkeY, gorom, dafrunasrn.sagmr, gok iiztiliir, gorom, nrnaklamasrn yiiziinii, gok [ziiliir, gorom,
(40)
(45) . (50)
diinyadan gimdi gtigtti. Bay'rn tek oflu bu BakaY, ak karuy hrzla vurdu, da! gibi olan Manas'r ahp vanp (yerine) koydu.
Han goculu Kantkey, qimdi kogarak alhyor (ve gtiyle) diyor: l' Arkor798 yiiriiyemez yarnagtan, tcirdm, babadan yalmz yuvadan, t6riim, kegiler yiiyiirnez yamagtan, tdr<im,
(55)
etrafta ugan kaz idin, tdrdm, peri babadan ur799 idin, tdr6m, yumurtadan ak idin, tdr6m, bir yatakta tek idin, ttir6m,
(60)
altrndan yaprlmrg srr800 cebem, tdriim, tintinde afan oluverse, lqlitm, giimiigten yaprlmrg klrE0l cebem, tdriim, arkanda kardegin olsa, tdrdm,
(65)
Kantkey
79D,Krg. as:Kahm.
800.Krg.sr:
801 .
Boyah.
2S9
(70)
(75)
bu Talas'mboyunda
Sulpu-kor'un dziinde,
ahp vanp koydu.
(80)
(85)
Yakup Bay ktitii kul Mengli Bay'r gtinderiyor. Kanrkey'e s6yledi, diyor: " At 6liirse, sa{n derisi vasiyet edilir, adabey dliirse, yenge vasiyet edilir. Han gocufu Kanrkey,
(90)
Ya KiibtiE'e varmaz mr? Ya (da) Abeke'ye varmaz mr? Sevdifine varsrn diyor!"
(95)
Han goculu
Kantkey,
bu sdzii duyunca a$adr: " Abeke, Kiibiig, haramrn siiyleyeceli siiz bu defil, Manas'tan (dul) kalan kadmm
(100)
duyaca$r sti4 bu
delil.
Manas ttiriim Oldiifiiinde yedi ayl* hdmile idim, yedi aydan (sonra) sekiz ay, bu zamana kadar doluyor.
(105)
Yantlry bir hz gocupum olursa, atege attp yakanm, saya atrp btrakrtm,
290
Manas Destam
(110)
Benim goculum ollan olursa, higbir zaman'evlenmem ! " Bilylece deyip cevap gOnderdi.
Kanrkey'in yamnda
(115)
vasiyet edilir, alabey tiliince yenge vasiyet edilir. Akrlh do[an Abeke, hiidiik dofan o Ktibiig,
Er Manas'rn kiigtik
erkek kardegi,
(125)
Abeke'ye mi vanrsrn?
Sevdiline varsrn!" diyor. $oruk'un krzr Akrlay (90yle) diyor:
(130)
"
(135)
"Qocuklu kadm var olsa, gocu$unu hoqlanarak yetiqtirir, Qocu$u yok ben zavalhnrn.
(140)
Bu Manas'rn iildiiltinde,
yedi aylft hdmileydim. Yedi aydan (sonra) sekiz ay Eimdi dolup geldi. Sekiz aydan (sonra) dokuz ay
(145)
hof.
Dr. TuncerGULENSOy/
Dl
(150)
Erkek gocuk olursa, Abeke (ile) KObdE kOtiisiine higbir zaman varmam, diyor.
(155)
inip durup (gdyle) dedim: $oruk'un krzr Akllay, stiziimii iEitip (giiyle) dedi, aklh do[an Abeke'ye,
gizlice gelerek sOz kessin, diyor."
(160)
Bunun stiziinii duyduktan sonra, ahlh dolan Abeke: " Vawsqm varaytml" diye, sdyledi. Alacakaranhk gOkmeye baqladr, gtin battr, karanhk bastr, halk yattr,
akrlh dolan Abeke gimdi ata bindi.
(165)
(170)
$oruk'un krzr bunu sOyledi: Han gocu[u Kanrkey, bir erkek gocuk do[uruverse,
gdbek badw kendim keseyim, deyip, kirini kendim y*ayaytm, deyip, bu gocu{un adzma
nkayaytm!
(180)
(185)
N2 |
Manas Destanr
(190)
(195)
Danhp gitti[inde,
(200) Kanrkey
"Sevgili annecifim, erkek mi idi goculunuz, krz mr idi gocu$unuz?" Annesi giirtip (qdyle) dedi:
(205)
"Sevgili Kanrkey
ey mugtuluk, mugtuluk, yeni dolan bu gocuSum, bir erkek oldu bu goculum." O zaman kalkrp Kanrkey (gtiyle dedi:)
(210)
'
atallm!
Qocula
be
(215)
birisi aldr gocufu. Gece yanst gegtilinde, birisi durup aldr. Yaqlandrlrnda Yakup Bay,
Abeke
ile bu KdbiiE,
(220)
yann biz iildiirece[iz, diyorlar." Tan alanp attrfmda, giin krzanp grktrfrnda,
(225)
ciiLENSOY/ D3
Altt-bay'rn
adasrna
(235) Abeke
Kantkey'i
'gamgarak'r8o2 ylktr,
(24O)
re ge8o3'sini kesti,
(245) Ak heybedektparalanm,
onu ahp gitti. Kegiden kalan o!la$, (annesinin) karmnda kalan kesik kulafr, kargrdan kalan bayralr
(250)
(255)
ki Kanrkey:
294
Manas Destanr
(265)
(270)
O gogiip gitmiEtir.
(O'nun) g6giinii4 izinden koEtu(lar). Yolda yiirtiytip gittifinde, *:rzrl renkte, iki yaql* bir buzafr, geliyor(du) ona dolru.
Bay,
(285) " Okiil ata'm, sana diyeyim, , Batlr Manas(dr benim) erke$im,
bu diinyadan gdgtiiliinde,
(290)
bu kiitiiye vannayrnca;
(295)
ofla[r,
kula[r,
bayralr,
(300)
i
kargrdan kalan
t.I
I
i
I
li
I t
85
(305)
(310)
O*tit
en Kanm Bay
(315)
Baybige'ye ulagtr:
(320)
"Kurban oldu[um, kutsahm, ana, Okul Atam Kanm Bay, ana, krzrl renkli, iki yagl* bir buza[ryr, ana,
elimden gekip aldr, ana,
ana, ana,
(325)
sa$
kiirelinin krkrdalr,
varallm, ana!" Btitiin gece boyunca yiiriidii, biitiin giin boyunca yiir0dti. Ete[i elek (gibi) oldu, yeni yelek (gibi) oldu. Bay'rn ollu bu Bakay,
(335)
Bindigi au Ktik-golok,
(340)
296
Manas Destam
(345)
kegiden kalan oflalt, Bakay, (annesinin) karmnda kalan kesik kulafr, Bakay, kargrdan kalan bayralr, Bakay, Manas'tan kalan armalam, Bakay, onlan kagrnp geleyim, Bakay.
(350)
(355)
(360) ,
Kamkey ile bu Qakan, Bay'rn o$u bu Bakay her iigii de gelip alladr. O zaman (giiyle) dedin Karukey: "Abeke, Kiibtig k6tii kul, hayvanlan' kagka' ya kangtrdr, hayvanlann hesabrm aldr. Parayr kdlrda kaydetti, para hesabrm aldr.
(365)
..
(375)
i
:
(380)
yakrna gelip duragiir, boto.m, yaytkta cryran yapaytm, botom, ayran gallcalayrp geleyim, botom, atrn eyerini hazrrlayayrm, botom, ondan sonra yolu g6stereyim, botom."
I 2n
(385)
Han gocu$u
Kanrkey,
yaklagtmp aldr. Yayrkta ayran yaptl, atrn eyerini hazrrladr, eruapm diizdii,
(390)
yol aynmrna ahp geldi. O zaman (g(tyle) dedin Kantkey: "$imdi gire ne olacak, Bakay?
(395)
.
(400)
Camgrg'ya giden yolu, $imdi bana gOstersene, Bakay!" O zunan Gttyle) dedi bu Bakay: "Kara Nogay Camgtrgl, balam,
onun yolunu gtistermem, balam,
ollalr
(405)
o (yavruyu) diiEiirtiip ti'ldiirmez mi? Kendisine nikAh krydrmaz mr? Ondan sonra gdre ne olur? Qamgrqr' run yolunu gdstermem. Oz babacrlrn Kara Han,
(410)
(415)
giinler boyu yiiriidii, geceler boyu yiiriidii. O zaman ne kadar giin oldu, o zaman ne kadar gece oldu.
(420)
Azrk ttikeniverdi.
298
Manas Destanr
(425)
(430)
(435)
kamr acrkrp gitti, gdzi.i moragp gini. O zaman (gttyle) dedi bu kocakan: "Kendisine kurban olaca$rm Kanrkey, botom, g6z(ti) morrnp gitmigti, botom, gimdi gdre ne olacak, botom, $imdi sa$hlr ne olacak, botom, babacrlm AkEagll, botom, giiriintiyor mu bu yerden, botom?" 0 zaman (g6yle) dedin Kamkey: "Sen birkag gtin dayansan, ana, Eu yerden gabuk (gidersek), ana, altr giin sonra ulagrnz, ana, acele etmezsek annecelim, ana, yedinci giinii ulagrnz, ana."
Han gocupu Kamkey, annesine a$nyla (yemek) verdi,
(440)
gocufuna gi[neyip verdi. $imdi bir yiir0yiiverdi, (gocuk) iki gun a$amaktan trkandr,
(445)
\i ;;"e"
orada benim (geng) krzh[rmda, boya otu kazdrfirmtz yer idi, o yerin elmalan,
er*leri
(455)
(460)
iig yaErndaki koyunun yiireli gibi, o yere bir gitsek mi?" O zaman itoyle) dedi "baybige"w: "Kurban oldulum Kanrkey, botom, benden nesini soruyorsun, botom, bunun yolunu sen bilsen, botom, krlavuzluk et, gidelim, botom!" O yere vardr. Vannca yerlegip kaldr, elmalannr aldl,
i.
t I I
tiir: l) Bag kiiqe; 2) Yayla otlafr 8fr. Krrg. baybige: Birinci kadrn; hatun.
806. Krrg.
E.
Ir
I
(465)
eriklerini yedi,
trkabasa doydu,
yiiriiyiiverdilinde
(470)
Kanlkey'in afabeyi
Solton
Kul
geldi.
(475)
(onunla) kargrlagtr.
(480)
Kamkey'i giirdtfiinde, Solton Kul bunu sdyltiyor: "Yolcu olsan yol siiylerim,
gezgin olsan
mal stiylerim,
(485)
dedi:
ag* yatan,
(495)
(500)
300
Manas Destanr
(505) "Ey
'
(510)
beni taruyor.musun?
(515)
yrkrp ategte yakmtgtr, ' Kere ge'ri8o9 kesmigti, kesip atege vermigti, kendisine gdre yalanct rezil, Ozbek'e g6re Sart rezil.
(520)
'
(525)
(530)
(535)
altr kanath miikellef ak obayr, Kara Han yaprp verdi. Kanlkey'in goculunu, Kamkey'e vermedi. Kara Han ahp baktr.
808 gamgarak igin bk. 802. 809 kerege igin bk. 803. 810 Krg. gelek: Bayrak. 8ll Krrg. belek: Hediye.
301
(510)
Kara Han ahp baktrnp, ala donlu hsrak saldtnp inceleme iEin halhnt toplayry, tepeleme hsrak kestirip, biltiln yurdu bir araya toplayrp,
(545)
Kantkey'in
gocu$una
(550)
Geng
yilide baktr,
yilit
gocula baku. Qocuk yeri deqip bakh, admr koyuvermedi. Onlar (higbir) soz siiylemeden durdufunda,
(565)
ver goculunu elime!" Qoculu ahp geldi, kucalrna koyup aldr. O zaman (Eiiyle) dedi ak sakal: "Bel etrafinda dtlniince, bel gibi hnl sd{iit bitsn!
(570)
iglerini dost Tanrr kayrsrn! Ev etrafinda dOniince, ev gibi krzrl sdliit bitsin! Koca Krdlr dost olsun, bem, kegiden kalan oflak, bem,
(575) Manas'tan
Han
Semetey bu olsun!
812. kesik kulak: Kug. gunak. 813. bayrak Kug. celek. 814. armafan: Krg. belek.
3@.
Manas Destanr
(580)
(585)
(590)
Ad veren ak sakal,
giizden kayboluverdi
(595)
(600)' $irkim
Bey davet etti toy verip. Biiyilk, ulu kiqiler ellenip oynadr.
(605)
akhndan grktr Semetey. Toyu tamamen dalrttrlrnda Semetey'i istedi. Semetey allayarak (giiyle) dedi:
(610)
(615) "Ey
Semetey, biricifim, niye allayrp duruyonun? Seni ata bindireyim, ata bindirip siireyim!" Alnn kagh baktrsts gocuk eyerini Yorga ytiriiy ei iauant eyerleni, Semetev'i bindirdi. "Erksle 'Fi*ar;&2o gibi gdztii Sarr Tasl
Semetey'e arkadaq verdi.
(625) 'QdEdk' gibi gdzlii San Tas, ' goculu yedekleyip aldr.
Semetey durup (giiyle) dedi: * QdEbk qibri Stizlii San Tas, girkin,ETl y u I a r rmt"" koyuver, girkin,
(630)
benim babam o olsa, girkin, kendisiyle almaz mr, girkin? Kara Han babam de$il, girkin." Fulayrp aldr yulan, kopanp al& dizginis23 Hrzla kogup bafrdr, bagrm gevirdi. San Tas gimdi Kara
(635)
erilin
Bay'n
(640)
"Ey hamm, ey Kara Han, goculun ile yok ol! Rrlayarak aldr yulan,
(645)
Krg. aytrmag.
3(X
Manas Destam
(650) Kara
(655)
Kara Han'm baybigesi yakalasa da olmadr. Kaz boyunlu Kanun-Can, Ku[u boyunlu Kubul-Can,
yakalasa da olmadr. Dayrsr824 Solton Kul, yakalasa da olmadr. Han goculu Kanrkey o zaman gelip yakaladt.
(660)
Yakalasa da Kanrkey,
(665) Semetey
(670) '
Benim biiytik babacr[rm Yakup Bay, dolo, tiz biiyiik babacrfrm Manas Han,dolo, Abeke, Kiibiig iki amcam, dolo, ben halkrma varacaErm, dolo,
biiytik
babam rn uk
jiiriik
otr826,
(675)
(680)
'
gvtmtal'Lzn
ruy
onsrrtrnda, botom,
sen nasrl vanrsrn, botom? 824. dayr Krg. tay ake. 825. Krg. dolo: Hamm, kadrn. 826. yiiriik at: Krrg. tulpar. 827. sava5 giimleSi (srk ipekten yaprlrr): Krrg. olpok. 828. Kug. bortko: GttEiisteki yumugak tiiy. 829. Krg. grrrmtal: Yeni dolan yavrunun viicudundaki tiiy; civcivlerin teleEi (KS.I, 272).
305
(685)
Kara Han'a
'
vardr.
dedi:
kulak,
(695)
yurdunubilipkahyor.
(700)
Kanlkey,
(705)
,
Semetey yemek
yedi,
"832,
Kanrkey.
(710)
Sulpu-Kor'un bagrnda
deve
gijrdid;p
duruyor,
(715)
Alnndan
iElemeti
830. Krg. bosogo: Kapr gergevesi, egik. 831. Krg. kiingiiliik Bir giiniin uzunlufu. 832. Krrg. tiiggfliik: Sabahtan tifleye kadar ytir0mekle ketedilecek mesafe. 833. Krg. ketegin: Bag Ortiisii, iqlemeli mendil.
306
Manas Destanr
(720)
(725)
(730)
(735)
,
(740).
"Aleykiimselim geng gocuk, balam! Nereden grkrp geliyorsun, balam?" "Balam suyun bagrndan, ata,
"
ata,
Oradan grkrp geliyorum, ata."" tt "O Kara Han'dan sen grktrysan, balam, Kara Han'rn krzr, balam, Kanrkey denilen biri vardr, balam, ondan bir Eey bildin mi balam.""
(745) Semetey
"Onun hakkrnda bir qey bilmedim, Han goculu Kantkey, Kamkey denen kadrmmz alnn iglemeli mendil,
(750)
(755)
(760)
'
ahp geldi bu Bakay. Tannsrmn yolunda, ahp gelip bolazladr. O zaman (lttyle) dedin Bakay Han:
"Manas'ln
ollu
Semetey, botom,
kttttiye, botom,
ben siiriip giderim, botom, bu yerde durup bekle, botom, ben varayrm yalnrzca, botom."
(770)
o yerde kaldr.
(775)
(780)
Han Semetey gelmiE, Yakup!" Yakup Bay durup sordu: * Nerede duruyor bu gocuk? Alm gelin gocugul" Bay'rn ollu bu Bakay,
kaprya grktr,
(785)
(790)
(795)
Bu Manas'rn goculu
Semetey'i tildiiriin,
yanan ategini siindiiriin !"
Kaprda duran bu
Bakay
bu siizii duydu.
308
Manas Destaru
(800)
Semetey'e vprdt:
"sevgili Senietey, botom, Yakup Bay'a sen varsan, botom, arah saktn igmeyin, botom,
(805)
(810)
Yakup'a (doEru) siiriiverdi. Yakup Bay'rn evine ulagrp geldi, girdi: "Esseldmiinaleykiim Yakup Bay, ata!"
(815)
piydleyekoydu,
Semetey'e sundu.
(820)
(825)
(830)
(835)
dikerek iiliip kaldr. Oradan kalktr Semetey, altm talrrrn iistiinde oturan Yakup Bay'r diiqtinden gelip tepti.
(840)
Biiyiikbabasr Yakup bay, arka iistii (dUgup) gitti. O zaman (qiiyle) dedi Semetey: *Yilrii Bakay Ata, Abeke'ye gideliml"
(845)
(850)
(855)
(360) Manas'tan
(865)
'
Akrlsrz dolan Ktib0g'ii, - 836., ash nn{t"-" ile Bakay'm bagma vurarak yardr.
(870)
(875)
budakh srnt ile vurdu, bu gidigatr sriyleme deyip, akrlh dolan Abeke ' hl torko' yu 6rttindti." O zaman (giiyle) dedin Semetey:
834. Kue. belek: ArmaEan. hedive. 835. KrE. qunak: KesiFfritat; kiuhksrz. 836. askisinEr: Krs. ala bakin. 837. Krg. krl-torko-: Bir tiir ipekli kumag.
310
Manas Destanr
(880) "Bay'rn
tek oflu sen Bakay, ake, senin bagma Bakay, ake, budakh snk ile vurduysa, onlann bagmt ben, Bakay,
'
(885)
(890)
Han
Semetey, botom!"
(8i5)
(900)
'
arakr (igip) sarhoE oldu, (yere) y[tltp kal&. Bakay grkrp geldi, Han Semetey'e sdyledi: "Sevgili Semetey, botom,
beybabamn 'ak olpok'u\38, botorn, orada duran (o) olacak, botom, [tin bagr genig olan] strh Modol eyeri, botom,
(905)
(910) '
orada duran (o) olacak, botom, beybabamn ak lnnler i, botom, orada duran (o) olacak, botom,
beybabamn' Tay839
Buu*/'um,
botom,
838. IQrg. ak olpok: Srk ipeklen yaprlan ve savaf gtimle[i yerini tutan giyim. 839. Krg. tay: iki yagrna basan tay. 840. buurul: Kang* krr (at donu). 841 . Krg. cele: Uglan iki kazrla ba$anarak gerilen, taylan ve buzalrlan ballamak igin hizmet
eden ip (KS.
I,
199).
3l
(915)
biiyiikbabamn Ak Kula'sma, kiigiik goro Tas Maymat o bakryor." Bakay bunu dedikten sonra, kalkrp geldi Semetey.
(920)
Tay Buural'a binip aldr, Ak Tulpar'r yedeline aldr: "Bay'ln ollu Bakay Han,
(925)
ol!"
(930)
(940)
yeni kazanr tez kaynat, en iyi erke[e baktmyor, geri geldi$inde al! dedi.
Ben halkrma gidecefim, anam,
(945)
Kamkey'in babasr
alumE deveye akga yiikleyip,
(950)
312
Manas Destanr
(955)
Yakup Hanll
Qiiy'iin
varmadr,
bagrndan diindii,
(960)
(965)
aldandrlrm bildi. Bakay'a durup (giiyle) dedi: "Sa! seldmet aldun mu, Bakay? Hasret gekmeden mutluluk siirdiin mii, Bakay, sa! sAlim oldun mu, Bakay, camn srkrlmadan sdlimen siirdtin mii, Bakay, sevgili adrndan, Bakay, sevdi[im Oziinden, Bakay, kegiden kalan o!la!rm, Bakay,
.
(970)
kursakta kalan,gunak'rm, Bakay, tath sdzlerle avufarak geldi, Bakay." O yerden giigtti.
Manas'm han karargdhl kurdu[u yerine Manas'rn ollu Semetey gadmm dikip kurdu.
U9 dtirt giin otmug idi.
(980)
(990)
843. hilil: Krg. aygrk. 844. alu on bin: Krg. altr san.
313
(995)
"
'Qarngarak'r*849
yrktrlr
yer,
(1005) kesip ategte yaktr$r yer. biiyij&-' tiindiik' ten' lcadoo' kalan yer, Manas Han'rn rildiiEii yer, ceyldn vurdufiu '^oyll'851 yrr, 'Ii*on'852 virdu[u kutlu yer, (1010) Kanrkey'in hayal meyal gOrtindiilii yer, Qakan'm azap gektili yer, Semetey'in dkstiz kaldrll yer."
Kamkey bunu sdyledi[inde,
biiyiikannesi Qakan'r
77
846. Krrg. kadoo: Pergin givisi. M?. KrrE. iskek: Crm6rz.' 848. KlrE. eneke: Annecik. 849 cam"sark icin bk.802. 850.kere=ee iciri bk. 803. 851. Kus.-ma'Yluu : YaEh. 852. Krr!. kur'an: VahgT bir hayvan adr.
314
Manas Destam
"Kanlkey ile Qakan'r (1040) 'kerege'den gtiztp al!" . Han gocufu Kanlkey
ak hangeri aldr,
(1045) Abeke (ile) KiibtiE'e vardr: "Abeke (ile) Koboq kdtii kul,
Tdr0miin yemelini versene!
Bagrmdan haram diiqsene! Tdrti'miin yemelini versene!
(1050) Araka adam koysana! Peygamberin hrzla yiiriidiilii yolu Yakup'un tek oflunun, Manas'r kargrlayan eli bu,
dokunmayayrm dese, yapsana!
(
bu,
(1060) bacafrnr but gibi kesti. Abeke (ile) Kiibtig kdtiikullan, bir tildiirtp brraktr. Altmrgrndaki Qakan'rn, Yakup Bay'rn bagma (1065) bir oturup aldr: "Bir ete$imi yel agtr, Yakup, bir etefimi sen agtrn, Yakup,
hangi yerimi sen k0tti buldun, Yakup, benim bir ollum Manas Han, Yakup,
(1070) o cehenneme gdnderecek mi, Yakup Abeke (ile) KiibtiE kiittiyii, Yakup, Cennete diirtiip gOnderecek mi, Yakup,
elini koyun gibi kesti, diyor, baca[rm but gibi kesti, diyor,
(1075) "$imdi gtilsiim soludu, deyip, ben Allah'a rAzryrm." Bir ig gekip koydu, demig, "Ben Allah'ardzryrm."
**d3
VII. BOLUM
SEMETEY
(l) (5)
O Semetey 'yaE'oldu,
(10)
(15)
$emey Kala,
Kuil
Yar,
(20)
(25)
Bugiinkii giin iyi gtin, zurnagahp iittiirtin, gorom! 'Kerney' gererek galm, gorom!
Ak g adr r toplaym, gorom! Ak Borglk'a yiikleyin, gorom! G dk E a&r r toplayrn, gorom !
(30)
Gtik Borg*'ayiikleyin,qorom,
altmq geng krsrak, bir aygrra, gorom, hayvan yeri hazrlayrp siiriin, gorom, Ona goro (giiyle) dedi: "Sevgili ay rgrfrm, t6rdm,
853. Krg. tuyla-: Srgramak, kr9 atrnak. 854. Kug. tiiz: Do!ru, diizenli.
318
Manas Destanr
(35)
gtinliimiizii
basmrqrz,
(40)
saksa[an gibi bahadrlar yalmalaytp kederimizi dafttmtEtz. Yorga atr rahvan salmrqrz, kargagayr ig yapm4tz, azr diqlerini gtcrdahp, tdrOm,
(45)
bry*lannt sivriltip,
ttirOm,
(50)
Qubak'tm,
'Qft'a|ag'rm biitiin
(60)
(65)
Altmrga grkrncaya kadar, babasr Manas'rn attnt eYerledik. Yetmiqe grkmcaya kadar, O[ulu Semetey'in atmr eyerledik.
Saldrrganla ddnmeyen,
(70)
bitli
kesik kulak bu Semetey. Gegidi ytiksekteki daflara, bizi siiriip gtitiiriip iildiiriir.
(75)
YaEhhk gattrlrnda, yel gibi gegtifinde, cogkun akan sulara siiriip gtitiirerek iildtiriir. Oliim atma binelim,
yilitlik
(80)
iizlemle' sargil' abinelim, Sargtr'a sefere glk4lqr, Srgrayrp 'yiirilk at'aur) binelim gizlenerek sefere siirelim!"
(85)
Krk
bagak
(90)
babamdan miras kalan, krrk gorom Eimdi kagtr. Babamdan kalan mirasm attan gtinlii kaldr mr? giyimden giinlii kaldr mr?
(95)
(100)
kagarak giden krk goroyu Semetey gimdi kovaladr. Kagrp vardrlr yolunda
(105)
(ll0)
320
Manas Destam
(115)
(120)
(125) Arka'dan
altp Yutmuguz, kumar oynayarak utrnuEuz, yetmiE kunduz (ile) bin giimiiq sikkeyi,
(130)
git!"
(135)
Han SemeteY saldr. Tam tiniine geldilinde, durup kaldt Semetey, attan inip kaldr. Tay Buurul gibi yiiriik on85e
peginden gekti. Durmadt gorolar,
(140)
(145)
Sevgili'
koy
gdgk6',gorom,
an diglerini grcudatrp
at tiliimiine u dra yasrn,
857. Krrg. yaE: Geng. 858. Krg. cambr: Giimiiq sikke. 859. Krrg. kiiliik: Ytirtik at.
321
(150)
aynlmayayrm!" Krrk Eoro ata bindi, krrk qoro (at) striip gitti. Attan indi Semetey,
(160)
(165)
Karagay' n86o
y""-"rr,ffi
Q e gedek'm862
kry-"r,,863
(170)
(175)
(180)
er tiliimiine geldi.
32 I Manas
Destant
kadrnt
hAmile kalmrg*'
Almambet'in kadrm
(190)
himile kalmq. Manas'rn oflu SemeteY, attan yere indifinde iki kadrn dolurdu.
Bir gocuk kiil avuglayry doddu, bir gocuk kan avuglaytp doddu. Sevincinden Semetey
(195)
o zaman durup (96yle) dedi: "Babadan altr tane olmadtm, her yalmzhk baqrmda. Allahu Taal6 Kudret, Yalmz neden yarattrn baqrmr?
Anadan ikiz olmadrm, her yalnrzhk bagrmda, yalnz neden yarattm baErmr? Neden almadrn yaElml?
(200)
Yalmzh$rm yiiztinden
(205)
asil atllr-866^tgpladrm, at topladtm, yiiri)katel gibisi olmadr. Yalmzhfrn yiiztinden, yilit topladrm, er topladrm, bir kardeg gibisi olmadr,
bir en biiyiik arzum uludur
(210)
Tanrr'ya."
Alru yilduh aktmah geng ktsrak kesti, gevredeki hallam topladr; benekli hsrak kesti, imece igin halkrm topladr.
et suyu yapn.
(220)
siitl<arde$ olup alayrm deyip, halkrna ziyAfet qekti. Qocuga ad koydurayrm deyip, halkrm bir araya getirdi. Kill avuglayry do lan gocl.tla
866. asil at: Krs. arsrmak. 867. yiiriik at: Krg. Fuudan.
323
(225) 'Kiil
Qoro' (adrm) koydu. Kan avug layry do ! an grcula 'Kan Qoro' (adrn0 koydu. ikisi de altr gtnde baba deyip, ikisi de iki gtinde anne deyip,
(230)
kuru daldan yay yaptt, 'giy' otundan ok yapfi. kak eden kargakoymadr, kuk e.den kuzgun koymadl Ergenlik gafrna erdifinde, at yelesini gekip biiyiida.
(235)
itisi
1oe; batv
g*tt.
(240)
(245)
Nez6ketlicanrnda,
aynlmayrp durdu bu goro.
Beli dOniiverince,
bel gibi hzrl sddilt bitrni$, verilecek zamanl geldifinde,
(250)
verici Tann ydr olmug. Hergeyi gok verince, tepe gibi krzrl siiliit bitrni$, Yardrm vakti geldilinde, yardrmcr Tanrl yir olmuq.
Han gocufu
(255)
Semetey
evde oturdu dzleyip. Qorolar durup siiyledi: "Sevgili kesik kuladm, niye dzleyip oturdun?
Q60D
324
Manas Destanr
(265)
saldtltnda,
(270)
o zaman duyup kalmqtrm, Akrn'rn86e lozr Ay Qtiriik (bir) kadrndan usta imig, koyg7o (igine) g*maz nazh imig,
(275)
kumazhlr87l var imiq, dnceden gdriig yetenegfT2 var imig. SdnmilS ateEi yeniden tututturur, Akrn'rn krzr Ay Qtiriik
6len cant dirilttr.
(280) Kiikgii'niin
o$lu Umiitiiy,
Ay Qiiriik'iin
giiveyi,
(285)
Eafak sdkfipiinde8?3, Qoro, birin2 Ktik Qebig'ebininiz! Qoro, biriniz Kiik Btirti'ye bininiz!
atr
yldrzr
grkfl frnda,
gafak sriktiiliinde
Birisi Kiik Btirii'stine bindi, birisi Kiik Qebig'ine bindi. Tay Buurul gibi ytiriik ah
868. dag kogu: Kng. argunak. 869. Krg. akrn: g6ir.
870. ktiy:
Krg. ayrl.
871. kumazl*: Krrg. kekselik. 872. (harikulide bir tarzda) dnceden gdriiq yetenefi: Krg. keret. &73. gafak siiktiifiinde: Krrg. taff sararrp atkanda.
325
(300)
(305)
yabancr devlete ulaqh. Alacakaranhk girip, giin batrnca, tath dilli, girin stizlti
(310)
"Gtin rylr Kiil Qoro'm, ata binip alakoy. Alacakaranhk girip, gtn batlnca, halkrn hepsi dinlenmeye yatrnca,
halkm arasma varakoy, gorom!
(320)
alaca vanp kalandrr. Veresi giyimini bele kadar agrp, peri garpmrg gibi (bir parga) sahmp, o' * ' lekk)rti' gibi titreyip
'
(330)
(335)
Akrn'a vardr.
Halkn hepsi dinlenmeye yafinca, .' Ay Qiir0k'e vardr. E$encede olan Ay Qtiriik, ' kituldrii' gibi tireyip
874. Krg.
326
Manas Destam
(340)
Kiil
Qoro.
Semetey
kulalrna s6yledi.
Ay Qtiriik
(345) Semetey
Kiil Qoro
(350)
yrlkrya do!ru saldr, ikisi de yrlkrya vardr. Orada duran yrlkrYt bir araya toplayrverdi.
(355)
ikisi birbirine
damgtr.
O zaman dedin ki
Kiil
Qoro:
(360) Kiik
Qebig'e bineyim!
6,
Y a g I t Q orbil t87
y aPh etli877
(370) 'Tutkuy'dan
'T
qadrr dikelim!
uulga'
Kaburga ategini yakahm ! ikimiz bir ziy6fet yapahm!" Zayrflamrq olan Kiil Qoro,
875. Krg. eyer kaktl: At iizerinde gok dolagan ve buna ahEtk olan. 876. yalh gorba: Krrg. itkeldiiii sorpo. 877. ya$h et: Krg. mayluu et.
727
(375) Kiik
Qebig'e bindi,
tu! ile,
(390)
nahslan alnndan tu{ ih altl boltik ala ordurle, Umiitiiy kesik kulak siirdii, Semetey'e geldi.
'Artlgtuu Bulak'
bagrnda,
(395)
altr su dolan kalabaltk ylkr, altr biiliikte altr bin, at siiriip aldr timiitiiy. Nalhdan /ay koymayp damgahdnnar koymayp,
gey kalmadr.
ahp siiriip gitti. Yorgunluktan UitHn atigmtig Kan Qoro, iilii gibi uyuyup kaldt.
(405)
Zaytflayan
Kiil
Qoro,
iki (tane) iig yaqrna basmrE tay irisini almrE, boynundan ballayrp tuthug,
Kiik Qebig gibi yiirtk
atrn
(410)
arkasrndan getiimig,
328
Manas Destam
(415)
(420)
Iki gtiziinii agtp, iki bacalrru sallayrp, Kiil Qoro atrru miskin miskin siirdii.
Yorgun diigmiig Kan Qoro'nun tam iisttinden grktr:
"Miskin Kan Qoro kara alzrn kan dolsun! haym olmaz giin dofsun
Burada duran yilkrntn,
!
(435)
tdreme nasrl varaca$tm? Nasrl vanp siiyleyece[im? Tozluda gimdi tozu gdriiyorum, kaleye tutugarak bakryorum, Oliirsem 'seyit'in yamna gideyim
(440)
dldiirtirsem gazd edeyim!" Zayrflamrq olan Kiil Qoro, iki (tane) iig yagrna basmrq tay irisini aldl (O) yere gdtiiriiP kesti.
(Kurban edilen tayrn) butunu kopanp aldr' Giden yrlkrmn ardrndan Kiil Qoro atmt miskince siirdii. Babayifit gibi kesik kula$rm
(M5)
(450)
brrkfig
al&,
878. tunglu:
87.9.
3E
(455)
"Sevgili ay
rgr$r, tdrOm,
(460)
Ee3i mi bildiniz, tdr6m, bilmediyseniz ay rgrlr, tOrdm, (tiyleyse) nesine giildiiniiz, tdriim,
bir
(465)
(470)
(475)
(480)
Uyuyan kigi uykusunu alu, geceleyin yiiriiyen ise at kazarur. Bugiin ahp, o vanrsa,
Kiil
(485)
Miskinlegmig Kan Qoro, 6liip kalmrg bileydim, giig[p kalmq bileydim, Kiil Qoro diri olsa,
vermiyor bile haberi.
(490)
Miskinlegmiq
Kiil Qoro
Tozludan tozu Kiil Qoro kaleye varmrltr, hi6li alnn /ag imiq,
880. hamm: Kue. dolo. 881. hrqrn: Kugl dolu.
giirmii$tii,
'
330
Manas Des'tanr
(495)
(500)
Miskinlegmig
Kiil
Qoro'nun
Kiil
(505)
"Karmma brgak sokayrm." demiE, "Tdrcimden nasrl (ayn) kalaytm?" demig. Miskinlegmig Kiil Qoro
k6knardan mrzr apr yatlrdl,
ga$rrdr.>
askere
Kiil
Qoro
Kiil Qoro saldrnp hareket etti. Kiil Qoro aralanna girip vardl (515) Tay Buurul'u tutan kigiyi, Kiil Qoro dolu dizgin kogturdu. Tay Buurul gibi ytiriik atr
elinden gekip al&. Gdkyiiziinii bulut kapladr,
(520)
(525)
(530)
'
T0reme du0yr selim de! Yedi giinde 'art'883 yat! Yedi giinde ben gel! 'An'vang yedi giin, Beri geliq yedi giin.
331
(535) Aygr
gibi kap6rp,
(540)
sizler geri gelinceye hareket ettirmeyip tutanm. Yedi giinden gok sen kalrrsan, seni yiyen karga bana yok, beni yiyen karga bana yok." Miskinlegmig Kan Qoro atr yedekleyip aldr,
eve do!ru saldr, o evine vardr.
(545) Kiil
(550)
Kan Qoro'ya
g<iyle dedi:
(560)
(565) Semetey
Miskinlegmig
KiiI
Qoro
delil mi? Dokuzunu kesip doframig delil mi? Yersiz yurtsuz kalan
(570) oyncfrffigelikgibi
bacak arasr gukur gibi dimdik duran sivri kulaklan,
krz goculuna
benzeyen
''
884. havrrsrz adam: Krrs. ofibosan. 885. Krig. iipqiile-: Giyime, dti[me yerine dikilen geritleri ballamak. 886. toyfiak:'Rug. tuyig.
332
Manas Destanr
(5?5)
srfindan yafrrlagtr,
(580)
Miskinleqmig
Kiil Qoro
zavalh,
(585)
BacaSru sallayrp yorgun diigmtig Kiil Qoro zavallt act act allaytp durmug delil mi?
(590)
yedeline alarak binmiq delil mi? Yer ortasr oldu mu? Sahp grkmrE de[il mi
'
(595) Umiit0y
'
(600)
0miittiy:
(605)
.
(610)
Kiil
Qoro
--1
.l
tl
li I
333
(615)
Hatnna beni aldrn mr, tdr0m?" O zaman (*tyle) dedin Semetey: "Aleykiim sel6m ay rgrfr, batur,
sa!-selAmet olamm, batur, zihnime seni almryrm, batur,
(620)
esen ve sa! olamm, batur, hatrnma seni almrgrm batur." O zaman (Ettyle) dedin Kiil Qoro:
(625)
yedi giin kogturdu, ttir6m, yedi gtin gegtikten sonra, ttirdm, sutrirda yagrr oldu, ttirdm,
(630)
(63.5)
suyu a[zma koyamacirm, tdrdm, ot otlatayrm, t6r6m! Su iqireyim, ttirtim! Arkandan yetiEeyim, tdrom! Q tlm! m gevirmeyen, tdrdm, grcrrdayan sesini basmayan, tdrdm, Manastrn sava$ narasrm bafrnp, tdrrim, Semeteyce ga[rnp, tdriim, kagan diiEmanr sordursan, tiiriim, Hareket ettirmeyip diigmam durdursan, tdrOm,
diiqman dendilinde sevi nen
(640)
bilgi alan,
(650)
saldrnsrndan d6nmeyen,
334
Manas Destanr
(655)
takrma sahp' aldr, koltuk altrnakoyup saldl. Kdknann yannasl, kiiknar dalmm garprk kesilmigi,
baltasr Eelik, ucu keskin ucuna koydu[u, l<ara gelik, demirden yaprlmrg kabzast. Kabzanm siperi alnnla zengin olur,
baga vursa
(660)
(665)
(670) Semetey
gaEaasrndan ay korkuyor,
(675)
'
'
(680)
Semetey,
(685)
$6,
(690)
335
(695)
Brytklanntsiv:riltip
(700)
(705)
krz gocu[a benzeyen, ba$rr dolu ya! idi, boynu dolu ya! idi, ter diikerek yorgun diigfii,
igi kabanp kaldr.
(710)
(? t
5)
Kiikgii'niin ollu Umiitdy, altr bitliik yabancr kalabahk askerden gttriiliip, grkrp srynldr. Semetey'in kagacak yeri kalmadr. Yorgunluktan bitkin dtitmiig Kiil Qoro,
(720)
Su igirmig
delil mi?
atrp,
(725)
(730)
kuruyup kalan Kiil Qoro, firlaap koyup saldr. Kara akrtmah, dik boyunlu (an) tutup, ahp g*tr, Kiil Qoro'su oldu,
336
Manas Destam
(735) Kan
Qoro'su oldu,
Semetey kqsik kulak oldu. Ogii beraber oldu. Ugti beraber olduktan sonra,
kara kabi.re dursun mu?
(740)
at safnsrna saldr.
Yilit
at iiliimti oldu.
(745)
(750)
Kiil Qoro, yetmi$ atr bir yerde durduruverdi. Kuruyup kalan Kan Qoro, seksen atr bir yerde
Kuruyup kalan
durduruverdi ' Topguluk' u888 bir' ruto*889', hepsini alacak kigi yok. 'Biigiililk' iism bir 'tutqm' 'buulunt'u alacak kigi yok. Hepsini da! gibi yrldr, ' dalumboo' yu ayrnp giydi,
atr segip aldr,
(755)
(760)
aldr.
888. Krg. topguluk: (diiEmeleri iliklemek igin) Giyim iizerine dikilen ilrnik. 889. Krrg. tutam: Diirt parmak geniElilinde olan uzunluk 6l9iisti. 890. Krry. biigiiliik: Kadrnlann gdliislerinde tagrdrklan bir ziynetin adr.
337
(770)
el penge
iig giin rahat yattr. Erler dinlensin diye sdyledi. Altr gi.in rahat yattl,
(715)
at(lar) dinlensin diye stiyledi. O zaman (lityle) dedin Semetey: *Tath dilli, girin sdzlii, iyi dolan Kiil Qoro, ata binip hazrr ol!
Er dinlensin dedilim, altr giin yattrfrm, ben 6ziim yeleni olugum. Bir taym varmrg, Kan ter igin kagrp ben geldim,,
(780)
(790)
de!
Aldrlr yerde de olsa, atrm olsa, binsin de! Ktirktim olsa, giysin de! Beni'yelen kilsm de!
(795)
de!
(800)
halk fakir yaparn)' Tath dilli, girin stizlii iyi dolan Kiil Qoro
ata binip gitti.
(805) Umiitiiy'e
do[ru
saldr.
Kiil
Qoro:
338
Manas Destant
(810)
benim ttiriim Semetey, iig gun yattrprm, diyor yilitler dinlerisin dediPim. Alh giin yattr[rm, diyor a(lar) dinlensin dedilim. Ben ye$en olurum, Sen akraba olursun. Bir tayrn var idi, alarak kagrp ben geldim. Alahm diyorsan, almrz. koyayrm desen, koyunuz.
(815)
(820)
(825)
'
kbtil dliirse, biri iililr. Cins, asil atrn semirdi, acrkan kamr doydu."
$imdi
Umiitiiy
(835)
Ben askerin (iiniine) inip diyecefim, ben korktulumdan siiyleyecefim. Bu biiyiik, giizel sOzlerin do!ru olsa, iite yakadan beri yakaya atamzdan babamz, alarak siirtip doymadr,
a9
(840)
gOzliiltilii doymadt,
(845)
bu biiyiik giizel siiziin gergek olursa, ah olursa, bindirsin! Kiirkii olursa, giydirsin! Bunu yelen ktlaytm,
339
Semetey'e do!ru mahmuzladl. Semetey'e (gtiyle) dedi: " Kiikgii'niin oflu Omiitiiy, seni yelen krlaylm diyor.
(855)
Kendim akraba olayrm diyor. Bu aldrlr kadrm almayacafrm, beni akraba kilayrm derse, kiirkii varsa giydi rsin, atr varsa bindirsin."
(860)
SevincindenSemetey,
atr
(865)
(870)
sonra,
(880)
"Sevgili
camm
Kiil
Qoro,
(885)
kavak dibinden
340
Manas Destanr
(890)
ib dirinin,
(895)
M u ht e re m
sn89
att*,
T erazi Y t I dtz
(900)
(905)
(910)
Kiik Biirii'ye bininiz! yurtsuz kalan eong BaE'rn Jersiz baln ya! dolu imiE, boynu ya! dolu imig. Kullann 'kuruk, saldrlr yok, iqginin ara eyersiz bindigi yok, yelesi nefesinden kabarmrg, yall kalm hadrsa$na kadar varmrE, yann onu ahveriniz! Ak Boz hsragmr alolm!
Biriniz Han babamtn mezannda, kurban edip gelelim!,'
Terazi
hldtn
grkaig:*rrda
(915) Kiil
(920)
Ay Qtirdk koltuk
(925)
f"e. ^8??.
opkon : Korkung.
341
(930)
dibinden galkandr,
(940)
giikyiiztndekihrgkrnklaalhyor,
altr yagrndaki gocuk afhyor, ben diiqiindiim iirkiiyorum, bu sefer brraksana!
.
(945)
.
(950)
tu! giirdtim,
(955)
(960)
kdtii olur seferin!" Akrn'rn krzr Ay Q0rtik, ' arla kolon' a897 sanldr dizginni topladq
Semetey'
gtindermeyip
(965)
yatrp kaldr Ay Qiiriik. Semetey gibi kesik kula[r dinlemeyip, durup (gOyle) dedi: "Diiqiindiim bana ne olur? Tilkinin boku o olrx? Sen kendin ne olursun, benim bokum sen olursun!" BeE yasltk dkilziin derisinden drillmuS hrbaa eline aldr S emetey.
(970)
(975)
Orada duran Ay Qtir0k'e krbag ile vurdu. (Ay Qdritk)iin ipekli elbisesi yrrtrhp, parga parga oldu, kabur gaslrrl;n iisttindeki eti kesildi.
(980)
Kanlkey'e ulagtr.
(985)
Kanrkey ata binip aldr, yalmz birini arkasma saldr. Kamkey gelip alladr: "O Semetey kesik kula$rn
atrmn bagrnr
buradur!
(990)
Altmdaki yere duradur! Mrzraktan kalan yelegim, bir tek kalan bele!im8e8, 899, cebeden kalan' kuyak', * ey Semetey 'gunak'rmw, bu seferi brraksana! Sonraki sefere varsana! 'Ay Qiiriik'iin diigti 'opkon'eor d:drS, Yiire[inin bay' kopkon'9o2 diiq." Allasa da Kanrkey
'
(995)
Krg. belek: Hediye. 899. Krrg. kuyak: D0kiim 9m, Ku!. gunat , Kulaksrz, kesik kulak. ml .Xnt. opkon: Korkung.
902.
898.
I y3
iki g6zti birden parladr. Kamkey ata bindi, (1010) arkasrna saldr. Allayarak yine stiyltiyor: "Ey Semetey duradur' Atrnm baqmr buradur!
'
Dinlemeyip vanyorsun!
(1015) Yrfrp koyan' var, ^egin'w3 iyi okuyup krlarsrn, Ak Boz krsra$r kesersin, biiyiik babamrn ruhuna gimdi kurban edersin! (1020) Asrhp duran kazan var.
yaprlmrg olan sacayakfu biriniz eti salarsr n r z, biriniz odun al lrsr n rz,
u*,
(1030)
Ata binip act acl aflayacaksn, (1035) sevgili bir tanem, eve do!ru ytinelsin." Bu yerde kaldrn Kanlkey.
Qrkrp koyan 'megin'e
.'
(1040) Semetey sahp gilip verdi. Yatsr namazr*Tt krldt, Ak Boz krsralr kesti. dltintin rfrhuna kurban kesti. Biri odun aldr, (1045) birisi ateqi yaktr, birisi de eti (kazana) saldt.
Kazan kaynaylp tagtl, koyu krrmur kan gfttr. UEii (de) aflayrp 'kobo" kaldr..
taEa,
iigti yanga grlap vardt. On tarafina baktr, hildli alun raf geliyor, altr btiliik yabancr asker geliyor,
"Sevgili
Kiil
Qoro,
(1070) atrnrn
Kiil
Qoro,
saplanmrg gelen
Boz Uguk,
hof.
tetili
(1095) Falya deli[ini zorlayrp saldr, ytiziine dayayrp kaldr. Da! gibi doru ah sorarsan,
dikilmiE dura kaldr. Doru at (E6yle) dedi sahibine:
Bildi$imi sdyleyeyim: Dikilip gelen uguk'ueb "biz Kiil Qoro kulu bulmuE,
(1
(1100) 'Alay'dan
diiEen Semetey'in harbi ile mermi koymug. Tetili gekip ateg etmek igin, (tiifeli) yanalrna dayamq, gimdi gekip 'tymek' olmug.
(1115) Ben derlenip toplamp saklanayrm, (onu) bir gagutayrm. Ann kuyru$unun yukanvnt ba{laywer, Ayafrnr gtiziip koyuver!"
O zaman, duran Semetey
906.-Ko-g.uguk: Sezdirmeksizin, giyimine iplik pargasr takan kadrna, erkek tarafindan verilen
hedrye.
34'6
Manas Destanr
(1120) takrtr ile tiifeli koydu, da! gibi (iri) dgru at ktstltp btiztildii. At(rn) kuyrulunu balladr Doru ata binen bu yifit, hildli altm tu! ile
(l130)
(1135) bakrmsrz kalan bu Qoft-baE, baln dolu ya! imiE, 'yele ah dolu ya! imig. 'kann yall s?semirmeye denk oldu,
(l140)
'yele altt yagl908 toplarup tepe oldu. Bakrmsz kalan Qofr-bag'r sivri boz taEtan
meyledip agalr vardrlrnda, bagrm sallayrp durdu. Binmek istedi, basamadr.
Kiik Qebig'in,
ytiriik
9O7. Krrs. kazr: Kann vaEr (atrn). 908. Kn[. cal : Atrn yel6 a]trndaki yaEr.
347
Kiil
Qoro,
(1170) ata binip alacafrm, eve do!ru salacallm. Ben kurnrluqu ne edeyimr go00, ne murada ereyim, gorom, iiliip kalsam derede, gorom, (1175) diri kalsam tepede, gorom Kiik Qebig gibi yiiriik ata, ikimiz birlikte binetim ! Yankft patika yol, patika yola do!ru kagrp (inelim)!" (1180) Semetey ile Kiil Qoro, Kiik Qebig gibi ytiriik ata
ikisi, birlikte bindi, patika yola do[ru siirdti.
Er
Kryas,
Semetey'i peginden kovaladr. Yorulup bitkin diigen Kiik Qebig ikisini bftden bindirdili igin biittin viicudu srndr,
(1190) ba[rrsafr luzrgtr. Zorlukla a$zrm agtl, . ak kOpiiliinii sagtr. Yorulup bitkin dtiEen Kiik Qebig'in
ddrt toyna$ da gelik gibiydi.
348
Manas Destam
Yediger (kabilesinden)
(onlann) Oniinii gevirdi.
Er
Ktyas
(1210) azametinden ay korkuyor, panlnsmdan glneg korkuyor(du). (Yerde) kalan Semetey kesik kula[r
yakalamak igin adam gtkmadt. Kuruyup kalan Kiil Qoro
':Of,
Kiil
Qoro duradur,
(1220) Semetey'in yaptr$ igi gok idi, yapmadrlr igi yok idi. ".Semetey'in Dad koyununa yakalayrp aldtflnda, Kula$rm kesip saldrlrnda, (o kulalr) bana verrneyip, sana vermig(ti), (1225) sen kiigiik olsan da, ben biiyiik olsam da,
o z:unan bir defa giinliim kaldr.
(1230) Yedigerli
Er
Toltoy,
I y9
"
(1255) O zaman
(q6yle) dedin
"Ey Tannm,
yilit Kan
at benimki dedi mi? Aq benimki dedi mi? Attan giinliin kaldr mr?
(1260) Agtan gtinltin kaldr mr? Oliirsem ge&it olurum, iildiiriirsem gazA krlarrm. Kamrmabrgak salayrm, nasrl tdremden diri kalayrm!" (1265) Yorgun diiqmiiE Kiil Qoro'nun
bu stiziinii duydufunda,
ateg gibi yandr, yanmayan yer kiil oldu.
igi
(1270) " diigman kagfi!" diye ba[lrdr, Manasga savaE ndrasr gafrrdr. Altr b6liik yabancr kalabahk askerin,
arasrna gelip girdi.
Yorgun diigmiiE
Kiil
Qoro,
I2
elma gibi baEtru ' agirdt' .e (1285) Bekleyip bakryordu: "T6riimii tildiiriip salmaz mr? At kuyruduna dii(iim atmaz ml? Demir toynakh, bahr bilekli, Kiik Qebig gibi yiirtik atrma (1290) ot otlatrvereyim!
Su igirivereyim! Eve hiicum ettilinde KOk Qebig'e bineyim! Tiirii'miin dliimiine varayrm! (1295) Ottislinu gelip alayrm! (Onu) yere gtimeyim! Semetey'in evinde
I3
(1300) dnceden
(1305) Ay Qtiriik'e varayrm!" Yatrp kalan Kan Qoro, (atmr) Er Kryas'a (doEru) mahmuzladr. Er Kryas'a (gtiyle) dedi: "Sevgili Er Kryas, t6rdm, (1310) altr bijliik yabancr asker olsa, tdr6m,
yakalamaya kimse grkmadr, trirdm, birini ben yakalayrversem, tdrtim, neyi krsmet edersen, tdrtim?" O zaman (lityle) dedin Er Kryas:
(1315) "Sevgili Kan Qoro, birini yakalayrp sen versen, birini rildiirdiikten sonra,
evine hiicum ettikten sonra, kocamrg, yagh krzr Qagrke
912. Krg. caglr-: Gizlemek. 913. Krg. agrr-: Qrkarmak.
Ostindiiii Bulak'tan, Ondur Su'dan (1325) yukanya grkanp, bir kondurup salayrm! Han yaprp seni kaldraytm!" Bunu duyan Kan Qoro
arkasmdan vardr, Semetey' i yakalayrverdi.
'
(1330) Yedigerli
Er
Kryas,
Er
Kryas,
"imdat Kryas duradur! Atrnrn bagrnr buradur! (1340) Bunun hilini bilmezsin,
ben bilirim bunun hdlini,
Askeri kdz gibisiiriin! (1350) Ovamn odununu kesip (diiriin)! Dafrn odununu kesiniz! Semetey gibi kesik kulalrn kemifini yakrnrz! Kiiliinii savurup attntz!"
yaktl.
Semetey'in evine
Er Ktyas.
Kiil Qoro
Miskinlegmig
k{inin tildiiltinti gimdi bildikten sonra, SemeteY'in evine (1365) doEru (at) sihdii Kiil Qoro. ( Eyvah; tdrdm 6ldii!" deyip, Ay Qiiriik'e var&. Hilili altrn tuf ile altr btiliik asker ile
Semetey gibi 6iricik
(1370) grkrp geldi Er Ktyas. Miskinlegmig Kiil Qoro' ata binip girdi.
Boga gibi olup tos vuru1vP,
(1375) gece gtindiiz yedi giin (birbirlerine) tutulup kald(lar). Kiil Qoro'nun KOk Qebig
yedi giindtir koqturdu.
(1395) Kan Qoro adh kulunu han kaldvtp yapn. Akrn'rn krzr Ay Qiiriik'ii
evinden ahp gitti. O evine vardrktan sonra
914. kiirek kemifi: Kug.
dah
laj
353
(1400) Alcm'm kl.zr Ay qdfitk'ti Kryas kendine nikdhladr. O zaman (l6yle) dedin Er Kryas: "Kuruyup kalan Kiil Qoro'nun yaptr& igi gok oldu, (1405) yapmadrfr igi yok oldu.
Dokuzu bn gibi ytlktct, o kulu ahmz! ' Dayak atrp dldiiriiveinizl" Dokuzu bir gibi yrlkrcr
Kiil
atesi yakan Kiil Qoro, kazan asan Kiil Qoro, iskenbe /coyan Kiil Qoro,
Qoro,
(1415) deredeki diken acr acr alhyor Kiil Qoro, giirdiiliim giinii kurusun !
iqtifi
suyu kurusun!
Kiil Qoro hayvan olup ot yemedi, (1420) Kiil Qoro it olup pislik yemedi. Kiil Qoro gtirmedilini gimdi giirdii. Akm'mkrzr Ay Q0rtik'ii Er Kryas almrg delil mi? Altr ay (Once) hdmile (kalmtg) delil mi? (1425) Aln aylft olan gocufunuz Semetey'den delil mi?
Aydan aydan ay gegip,
ay oniki, yrl oldu.
(1430) giin oniki ay, yrl oldu. Ay Qiirtik erkek dofurmug defil mi? Ay Qiirtik erkek dofurdu diye tepede oturan Klyas'a mtijdeci varmrg delil mi? (1435) Kryas diyor bu stizii:
"Zehirin dibi zehir olur, kurunun dibi kuru olur, Akrn'm krzr Ay Q0riik, qocufun ile kuruyup kal!
"Sevgili yengeler,
benim birgocufum yok idi, Sunu iildiirsek ne yapacaksmrz?
gunu Oldtirmeyip bana veriniz! Ondan sonra Er Kryas'a varrnrz! Oldtiruverdik deyiniz!
(gocu!u) geng kadrna verdi. Geng kadrn (gocu$u) koynuna koyup al&. (1460) Tepede oturan
Er
Kryas
(gocu$u) iildiirmedi[ini
bildi
'
(L470) akil
baEa sonradan
gelir,tdram,
itfke ise gabuk gelir,t6rom, altr ayr onunki, altr ayr seninki,
Bu gocu[u iildiirme!
355
(1495) "Yedigerli Er Kryas o$lum halkr sabah ezanrnda kurdunuz, balam, ak$atn geg vakte kadar durdunuz, balam, ne ii$iit vardr, balam!" O zaman (Etiyle) dedin Er Kryas: (1500) "Sevgili Ay Koco'm, halkr sabah ezarnnda kurdum, Koco'm ak$am geg vakte kadar durdum, Koco'm,
bA goculum vardr, Koco'm,
Yedigerli
Er
Kryas
Aqalrya
gegen bezirgdn,
" Ay Qiiriik gocuk do[urdu" dendifinde, (1525) Kiil Qoro'i[reti kege ev'de yatmadr ytirefri at gibi hg anp batmadr. O yerden gideyim deyip, O Seytek'e yeteyim deyip,
(atmr) dereye mahmuzlayrp vardr.
(1530)
Ktl
nakt
E"d,
ne
\iro7r,
giyiminier}
kendililinden
s<iktii.
(1535) boynuna asrp aldr. Yrlkr (gobanlannrn) en yaElrsrglg.Kara Bii'ye Kiil Qoro kogarak yetigip geldi: "Ey ana dedem Kara Bii,
nakrEh kegeden kara iist giyim, ake,
(1540) dikig yerinden b0liindii, ake, kendililinden stikiildii, ake, bir geng krsrafr versene, ake, Ay Qiiriik'e ben varayrm, ake, (1545) sallam i$ne,'goona ip' ake, delik olsa diktirip, ake,
yrrtrk olsa biizdliriip, ake, geri geleyim, ake."
Ak sakal Kara Bii (1550) dfkelenip balrdr: "Kdlenin sdyledili sdzii duy! O k6le kege evde yatmadr,
hatunu erkek gocuk dofurdufunda,
352
.
(1570)
ip
Yedigerli Er Kryas
(1590) tepede oturmu$ durmuyor mu! Kiil Qoro'yu gdrekoydu.
Yedigerli Er Kryas
Ktil Qoro'yu
teperek vurdu,
iyi dolan Ay
(1610)
Qtirdk
(1620) Nakrqh kegeden kara iist giyimi, ' giyeyim diyecefin kiirk miiydii?" Allayarak baln rahatladr,
gigti.
::i:::':_,*
359
(1645) dokuz ata binmig (96yle dediler): "Kiil Qoro'nun iri ytirefi, at gibi krg aup batmadt.
Bay Bige erkek gocuk dofurdufunda, Ktil Qoro keqe evde yatmadr.
(1650) Kiil Qoro seni yola koyanz, senin bagrnt Ktil Qoro kol-basan ile kahba sokanz."
Dokuzu bir olan yrlkt gobam dokuz topuz aldt,
(1660)'kokuy-kokuy
!'
diye,haykrarak yoldurdu.
Odunu alan Ktil Qoro ateqi yakan Kiil Qoro kazam asan Kiil Qoro igkembeyi salan Kiil Qoro'nun
(1665) gtirmedi$i mezar oldu, biriktirmedili bok oldu. O Seytek kesik kulalr altr giinden (sonra) 'baba'deyip, iki giinden (sonra) 'ana'deyip, (1670) kuru daldan yay yapmr$ delil mi?
'Qi['
' Kak' (diye) dten kargaYtf,oyan Yok, 'kuk' (diye) dten kuzgun yokHeldl (maldan) bir tepe yapp,
360
Manas Destanl
(1680) Ustiimdeki kdtii kege giyim, didip almrg delil mi? Oba bagr Kaf:a Bii, ona kogup gelmiq de[il mi? "Sevgili Kara Bii (1635) bir geng krsrafr versene!
'
Ay Qiiriik'e
varayrm!
(1690) Saflam i!ne, kahn deve ytiniinden ip ile delik varsa diktirip
geri dtiniip geleyim!" Kara Bii durup (gtiyle) sdyltiyor: "Babamrn mezan Kiil Qoro,
(1700)
Yedigerli Er Kryas
bir galrrrverip aldr,
krsa kuyruklu kara geng krsraktan elilerek gekip saldr.
(1710) Gtilsiine binip bastr, iki kaburgasr krnldr. Oliir dlmez can havliyle Kiil Qoro baqrm kaldndr, Ay Q0rtik'e vardr. (1715) Allayarak (Eiiyte) siiytedin 'Sevgili Ktil Qoro,
krsa kuyruklu kara geng krsrak,
Ay eiir6k:
(1720) giyeyim diyecelin kiirk miiydii? Gticiim gok kiitii kurudu, geviklilim gok kiitii tiikendi, at yorulunca ay dolar, ata serin giin dolar, (1725) altrndaki yerde duradur!" iyi dolmug Ay Qiirtik, Seytek'i qimdi gafrrdr:
"Mrzraktan kalan bayralrm, yalnrz baqrna altr ay kalan belefim,
(1
730)
cebeden
At^ccan
Too-toru'ya binmezsen,
"
"Sevgili babactfrm, Too-toru'ya ben binece[im, yrlkryr giftlegtirmeye ben gidecefim!" (Qocu[un) boynuna sanhp, kucakladr.
920. Krrg. kuyak: Ddkiim. 92l . Krg. tuyak: Soy, sop, ziirriyet.
362
Manas Destanr
(1755)
Yedigerli Er Kryas
Kiil Qoro'yu galrdr.
yorgunluktan bitkin diiqmiig Kiil Qoro:
(1760) 'Babarun
yapmadrlrn iEin yok olmug, gocugu Too-toru'ya bindirip, yilkmrn yamna ahp vann.
"
Mrzraktan kalan bayralrm, yalmz bagrna kalan belefim, ey Seytek, kesik kulafrm, giirdtifitim giinegim kurusun !
" Seveili
takkeve
924. buyurunuz efendim!: Krrg. lepay taksir! (<Arapga. Lebbeyk taksif). !{. $tan11 mezan: Krg. atafinrfi kiirii! (s6vme tuulri;619. kiir < Farsga: 926. iilkii: Krg. arman.
gfir:
mezar).
(1790) itmttti kement ile seni terbiye etse, 'Ay balta' ile kahplanz!" O zaman (Sityle) dedi Kiil goro:
"Sevgili kesik kula$rm,
stiyleyigine inandrm,
(1800) Krsa kuynrklu kara geng lasra$rn aybrr gaybr' yorga (ytiriiyiigtinti)
'
rahvamna saldr. Dokuzu bir olan yrlkr gobammn dokuzu gelip vurdu.
qint grptat
(1815) Yorgun diigmiiE Kiil Qoro ' KiiEiik keEe ev'e,927 vardr. Bahadu dolan bu Seytek, ylkrya dolru saldr
ktsrr
Seytek
'
(a!ag kafesleri kiigiik kege ev olup, at gobanlan kurarlar): Krg. colum. 927. ktigiik k99e 9v 928..kann ya!r: Krrg. kazr. 929.Ktrg. karta kazr: Kahn balrsak (atrn kahn ba[rrsafr olup, lezzetli pargasrdrr.).
364
Manas Destanr
kkrda[r
(1835) iki omuzuna iki kigi konmuq gibi. O zaman (q<iyle) dedi Kiil Qoro
"
Sevgili Seytek'im,
!
Bahadrdofanbu Seytek Too-toru'ya bindi. Kiil Qoro ile Seytek . Er Kryas'a do!ru siirdii. (1S50) ikisi yangrp girip vardr.
"
O zaman KUI Qoro durup (gtiyle) s6yltiyor: SelAmtin aleykiim Er Klyas, tOrtim!'"
"Aleykiim seldm Kiil Qoro, batu!" " Canlm Er Klyas, tdr0m!" (1855) "Sevgili Kiil Qoro, batrr!" " Sattp yersen bir g{inliik,
_
930..felce ulramrg ktirek kemigi: Krrg. kuu dah. 931. kugak baflamak: Krg. kurgal932. dtiniir: Kiig. kuda
365
(1860) beni azrcrk (da olsa) kdtU krlmayrn!" O zaman (g0yle) dedin Kiil Qoro: " Sa! kiirek kemilimdeki krkrdalr, ttirtim,
oyup, kesip, salan, trir6m, babamn 6cii var mrydr, ttirtim?
(1865) Ananrn intikamr var mrydr, trir6m?" Yorgun diiqen Kiil Qoro
Icara gelik kahcw. kavrayrp aldr kabzasrndan, srymp gekti krnrndan,
(1875) Tann'dan bulan Kan Qoro, yorgun diigen Kanrkey'e koyun giittiirap baktrrmrq.
Eline dednek vermig.
Gdzi qocuk hanlann
(1880) igkembesi sallanan krsraklanm, yalan stiyleyen(lerin) iyisini Kan Qoro toplayrp almrg, delil mi? Kan Qoro siiyliiyor bu siizt: ':Manas'm ollu Semetey, ( 1885) Almambet benim babamr, tildiiriip atrverdi. Kiil Qoro'nun babasr tath dilli, girin sdzlii iyi dofan Acrbay'r (1890) iildiiriip atrverdi,
Onun igin riciimii aldrm.
Birisini haklayrverdim, Er Ktyas'a gimdi girdim." Kan Qoro'nun dedilini (1895) igiten Kiil Qoro
atrndan atlayrp indi, Kan Qoro'nun genig gdlsiine Kiil Qoro ahp bindi. Bacafrnr, kolunu ba$adr,
Kan Qoro'nun
kanmdan
(1910) igtikten sonra ben Oleyim!" Kanrkey, ak gelik ktltcr aldl Kan Qoro'yu param parga etti,
'
lJpJltill