KARADENZ TEKNK NVERSTES MHENDSLK FAKLTES METALURJ VE MALZEME MHENDSL BLM LABORATUAR RAPORU

JOMNY DENEY

KRAT N 229201

MART, 2012 TRABZON

1. DeneyinAmac Jominy deneyinin uygulanma amac souma hznn farkl kimyasal bileimlere sahip eliklerin sertliine etkisini etkisinin incelenmesidir. Ayrca deney, eliklere alam elementi olarak katlmasnn, paralarn daha niform olarak ve daha derinlemesine sertlemenin sebebinin aklanmasn salar. 2. TeorikBilgiler 2.1. Demir-SementitFazDiyagram

ekil 1. Fe-Fe3C denge diyagram a) stenit Karbonun YMK yapl -demiri iersinde znmesiyle oluan bir ara yer kat zeltisi olup, bu 0 faz, 1147 C scaklkta %0,2 orannda karbon zndrr. b) Ferrit HMK yapl demirin iersinde ok az miktarda karbonun znmesiyle oluan bir ara yer kat 0 zeltisidir. Yapsnda 723 C scaklkta %0,025 orannda karbon bulundurur. c) Perlit %0,8 karbon ieren eliin stenit blgesinden yava soutulmas srasnda 723 C scaklkta tektoid dnm sonucu oluan yapdr. d) Sementit Bir ara yer bileiidir. Ortorombik kafes yapsna sahiptir. En demir Sementit denge diyagramndaki en sert fazdr. e) Beynit Nispeten dk scaklklarda izotermal olarak dnen eliklerde oluan, ferrit ve Sementit ieren, iki fazl bir mikro oluumdur.
0

f)

Martenzit Difzyonsuz bir dnmle eliklerde veya dier malzemelerde olusan dengesiz bir fazdr. Sertlii yksektir.

(a)

(b)

(c)

(d)

ekil 2. Perlit(a), stenit(b), Beynit(c), Martenzit(d) 2.2. CCTveTTTDiyagramlar

TTT ( Time Temperature Transformations) diyagram sabit scaklktaki ostenitik dnmn zamanscaklk ilikisini gsteren diyagramlardr. Ancak, sl ilemlerin ounda faz dnmleri srekli souma srasnda meydana gelir. Bu sebeple TTT diyagramlar eliklerin tahmini sertleebilirliklerini tahmini olarak saptanabilir. CCT (Continuosly Cooling Transformations) diyagramlar ise sl ilem ile ilgili olan proseslerde souma hzna bal olarak hangi fazn oluacan tahmin etmek iin kullanlrlar. Jominy deney numunesi zerindeki yer alan deiik noktalarn souma hzlar fark olduu iin bu noktalardan kaydedilen veriler kullanlarak, fark Jominy mesafesindeki souma hzlarna uygun souma erileri CCT diyagram zerinde gsterilebilir. ekil 3te AISI 8630 eliinin Jominy deneyinden elde edilen verilerle dnm davranlar arasndaki iliki yer almaktadr.

ekil 3. AISI 8630 elii iin Jominy deneyinden elde edilen verilerle srekli souma erileri ve izotermal dnm diyagramlari arasndaki iliki

2.3. eliklerdesertleebilirlik 2.3.1. Sertleebilirlikkavramlar a) Sertlik Herhangi bir malzemeye kendisinden daha sert bir cisim etki ettiinde; malzemenin, batmaya kar gsterdii diren, sertlik olarak tanmlanr. Ayrca sertlik u ekilde de tanmlanabilir; Sertlik, malzemelerin plastik deformasyona kar diren gsterebilme kabiliyetidir. b) SertleebilmeKabiliyeti Sertleebilirlik, eliin su vermede martenzit oluumu ile sertleme zelliidir. Sertleebilme zellii, sz konusu elik iin bu eliin yzeyinden merkezine sertlik dalm yannda elde edilen ve bazen yzeyden %50 martenzitin bulunabildii noktaya kadar olan uzaklkla belirlenen sertleme derinliini verir. Sertleebilme kabiliyetiyle ilgili olarak da dier bir nemli bir kavram krtik souma hzdr. Kritik souma hz, %100 martenzittik bir iyap elde etmek iin gerekli olan minimum souma hz olarak tanmlanmaktadr. 2.3.2. ertleebilirlieEtkiEdenFaktrler a) Karbonoran Karbon, martensitin sertligini kontrol eder. elikte % 0,6ya kadar C ierigi arttgnda eligin sertligi artar. Daha yksek seviyelerdeki karbon ierigi oldugu durumda, ostenitten martensite dnsm tamamlanamaz. Bu da yapda kalnt ostenit bulunmasna sebep olur. Bu durumda yapda martensitin yannda ostenit bulunacagndan sertlik daha dsk seviyelerde kalr. Karbon miktarnn yksek olmas malzemenin daha gevrek bir davrans gstermesine neden olur ve daha sonra yaplacak olan islemlerde sorunlar yaratabilir. Bu yzden % 0,4 Ca kadar olan eliklerde sertlesebilirlik kontrol daha kolaydr.

ekil 4. Dsk alasml eliklerde martenzit yzdesi, sertlik ve karbon miktar arasndaki likisi

b) KimyasalBileim Kabolt dsndaki tm alasm elementleri ertleebilirlie olumlu yonde etki eder. nk bu elementler, difzyon mekanizmasn yavaslattg iin TTT diyagram erilerinin burnunun saa dogru kaymasna sebep olur ve buna bal olarak da kritik souma hz der. zellikle Cr, Mo, Mn, Si, Ni ilaveleri elikte ostenitten ferrit ve perlite dnsm geciktirir. Bu elementler ara yzeyde tane bymesini engelleyerek sertlesebilirligi arttrrlar. Bor, % 0,002 - 0,003 orannda elige ilave edildiginde % 0,5 Mo ilavesindeki etkiyi gsterir. Bor dsk karbonlu eliklere ilave edildiginde sertlesebilirlikte en byk etkiyi gsterir. c) OstenitTaneBykl Ostenit tane boyutunun artmas ile sertlesebilirlik artar. Ferrit ve perlitin ekirdeklesmesi ostenit tane snrnda heterojen ekirdeklesme ile gereklesir. Ostenit tane boyutunun artmas ekirdeklesme iin gereken blgenin daha az olmasn saglar ve faz dnsm gecikir. Bu yzden ostenitleme scaklg yksek seilerek tane boyutunun byk olmas saglanabilir. Bu durumda mikroyap bir miktar kabalasr, tokluk dser. American Society for Testing and Materials (ASTM) standartlarna gre ostenit tane bykl 6-8 arasnda olmas tercih edilmesi istenir. 2.2 Suvermeartlar

Aadaki tabloda deiik su verme artlarna ait su verme iddeti (H) deerleri verilmitir. Bu H deeri parann merkez noktasndaki gerek souma hzn belirlemek ve ya Jominy deney numunesi boyunca ayn souma hzna karlk gelen noktann su verilen uca olan uzakln belirlemek amacyla kullanlr.

Su Verme iddeti (H) 0,2 0,35 0,5 0,7 1,0 1,5 2,0 5,0

Su Verme artlar Yada su verme hareketsiz Yada iyi su verme orta kartrmal Yada ok iyi su verme iyi kartrmal Yada mkemmel su hzl kartrmal Durgun suda su verme Suda su verme hzl kartrmal Tuzlu suda su verme hareketsiz Tuzlu suda su verme hzl kartrmal deal ortamda su verme*

*deal su verme ortam, balangtaki souma hznn yksek, malzemedeki arplmann nlenmesi bakmndan da dk scaklklardaki souma hznn dk olmasn salamaldr.

Tablo 1. Deiik su verme artlarna ait su verme iddeti

deal soutma ortamnda para sertletirildiinde merkezinde %50 martenzit oluan ubuk apna kritik ap ad verilir. Alamsz eliklerde farkl karbon oranlar iin farkl tane boyutlarna karlk gelen ideal kritik ap deerleri ekil-5de verilmitir. Alaml eliklerde ise ideal kritik ap bulmak iin, her alam elementi belirlenen bir faktr ile arplr. Bu faktrlerin alam elementlerinin oranlarna gre deiimi ekil-6 da verilmitir. Di = Do x fMn x fSi x fCr x fMo x

3.

Deneydekullanlanaletvemalzemeler a) Silindirik Jominy numuneleri ( .. , +) b) Jominy deney dzenei c) Frn d) Kumpas e) Rokcwell sertlik lme cihaz

4.

DeneyveDeneySonular

Jominy deneyi, gnmzde en yaygn olarak kullanlan sertleebilirlik deneyidir. Bu yntemde, 1 in apnda ve 4 in uzunluunda silindirik elik numuneler kullanlr (ekil 8.). Deney numunesi 0,5 in uzunluundaki su hortumundan 2 in mesafede olacak ekilde yatay bir dzlem zerine oturtulur 0 ( ekil7. ). Suyun tazyik yzeyi 2,5 in ve suyun scakl 24-28 Cdir.

ekil 7. Jominy deney dzenei 4.1. Deneyinyapl ve sonular

ekil 8. Jominy deney numunesi

eliklerden alnan numuneler deney standartlarna gre hazrland. Hazrlanan numuneler kimyasal bileimine gre frnda 1 saatten daha az bir srede stenitletirildi. Daha sonra frndan aldmz numune hzl bir ekilde deney dzeneine yerletirildi ve numunenin alt ucundan su jeti ile su pskrtlmesi saland. 15 dakika boyunca numuneye su verildikten sonra numune alnp eksenine paralel ve ucundan itibaren 0,4 mm derinliinden balamak zere talama ile iki paralel yzey oluturuldu. Bu yzeyler ince zmparalandktan sonra belirli aralklarla numunenin sertlii Rockwell C skalasnda lld. Her iki numune de 10 kg n yk ve 150 kg esas yk altnda, her birinden 10 ayr noktadan sertlik lm yapld. (+) numunesi iin ekil 9. , (..) numunesi iin ise ekil 10. daki eriler elde edildi.

70 60 50 40 30 20 10 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 JOMNY MESAFES (mm)

ekil 9. (..) numunesinin Jominy erisi

59 58 57 56 55 54 53 52 51 50 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 JOMNY MESAFES (mm)

ekil 10. (+) numunesinin Jominy erisi

5.

rdeleme Sertliin kimyasal bileime yani karbon miktar ve dier alam elementleri ile nasl deitii gzlemlendi. Yzeyinde karbon miktarnn ayn olduu alaml ve alamsz elikte ilk sertlik lmlerinin ayn olduu grld. Souma hznn sertleebilirlie olan etkisi renildi. alaml ve alamsz eliklerin Jominy erileri oluturularak su verilen utan uzakla bal olarak sertliklerinin nasl deitii renildi.

6.

Kaynaklar [1] Arslan, F. ve uvalc H. , Jominy Deney Fy, KT Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm , TRABZON [2] Savakan T. Malzeme Bilgisi ve Muaynesi , KT , , ber Ofset. TRABZON, 2004 [3] Askeland D.R. ( eviri : Mehmet Erdoan ) Malzeme Bilimi ve Mhendislik Malzemeleri Third Edition, Cilt I , Nobel Yayn Datm [4] ASM Handbook [5] Kse S. ve Sakin A. 2. Ulusal Tasarm ve malat ve Analiz Kongresi 11-12 Kasm 2010, Balkesir [6] http://www.matter.org.uk/ [7] http://www.steelexpress.co.uk/engineeringsteel/AISI4340.html [8] http://www.doitpoms.ac.uk/