T.C.

MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS KT SAT ANAB L M DALI KALKINMA KT SADI VE KT SAD BYME B L M DALI

1980 SONRASI DEVLET POL T KALARININ TRK YEN N TARIMSAL DNMNE ETK LER
Doktora Tezi

NEVZAT EVR M NAL

stanbul, 2007

T.C. MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS KT SAT ANAB L M DALI KALKINMA KT SADI VE KT SAD BYME B L M DALI

1980 SONRASI DEVLET POL T KALARININ TRK YEN N TARIMSAL DNMNE ETK LER
Doktora Tezi

NEVZAT EVR M NAL

Danman: PROF: DR: NESR N SUNGUR

stanbul, 2007

ii

iii

GENEL B LG LER
sim ve Soyad : Nevzat Evrim nal Anabilim Dal : ktisat Program : Kalknma ktisad ve ktisadi Byme Tez Danman : Prof. Dr. Nesrin Sungur Tez Tr ve Tarihi : Doktora Ekim 2007 Anahtar Kelimeler : Tarm Ekonomisi, Tarmsal Gelime, Tarmsal Destekleme Politikalar, Krsal Kalknma, Trk Ekonomisi

ZET 1980 SONRASI DEVLET POL T KALARININ TRK YEN N TARIMSAL DNMNE ETK LER
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan gnmze dein tarm sektr hem ekonominin ok nemli bir paras, hem nfusun nemli bir blm iin geim kayna, hem de devlet politikalar ve siyasetin nemli bir belirleyeni olmutur. 1980e kadar bir yandan byk sahiplerinin karlarnn korunmas, dier yandansa krsal nfusun kapitalist ekonominin yasalar dorultusunda topraktan kopmasnn yavalatlmas iin karmak bir tarmsal destek politikas oluturulmu, bu politikalar dorultusunda devlet katnda ok sayda kurum ve kurulu vcuda getirilmitir. Tarm sektrne ynelik korumac ve mdahaleci devlet politikalar 1980 ylndan itibaren tedricen, 1998 ylndan sonra, bilhassa 2001 kriziyle birlikte byk ivme kazanan bir biimde tasfiye edilmeye balanmtr. Devlet kltlr ve neredeyse tm kamu varlklar zelletirilirken tarm politikalar da bu dorultuda oluturulmu, eski destekleme politikalar ortadan kaldrlm ve tarm sektr kapitalist ekonominin doal ileyiine almtr. Bunun sonucu geimini tarmdan salayan milyonlarca insan iin hayli ykc olmutur ve olmaya devam etmektedir. Bu alma erevesinde, devletin tarm politikalarnda 1980 sonrasnda yaanan dnm ve bu dnmn tarm sektr ve kyllk zerindeki etkileri incelenmitir.

GENERAL KNOWLEDGE
Name and Surname : Nevzat Evrim nal Field : Economics Programme : Development Economics and Economic Growth Supervisor : Prof. Dr. Nesrin Sungur Degree Awarded and Date : PhD October 2007 Keywords : Agricultural Economics, Agricultural Reform, Agricultural Support Policies, Rural Development, Turkish Economy

ABSTRACT THE EFFECTS OF STATE POLICIES ON TURKEYS AGRICULTURAL TRANSFORMATION AFTER 1980
Since the foundation of Turkish Republic, agricultural sector have provided the means of subsistence to an important part of the population. It have also been a very important part of the economy and one of the main determinants of state policy and politics. Until 1980s, a complex agricultural subsidization policy was designed and many institutions had been formed in line with this policy. The purpose of this system was to further the interests of the landowners on one hand and to keep in check the breaking away of the rural masses from agricultural production on the other. The state have gradually started to dismantle its protectionist and interventionist agricultural policy after 1980. This process picked up speed after 1998 and gained a substantial momentum after the financial crisis in 2001. As governmental body diminished and many state institution were privatized, agricultural policy was redesigned in line with these changes. The old system of agricultural subsidization was abolished and agricultural sector was opened to the effects of the natural course of capitalist development. The results of this was, and still is devastating to millions who make their living from agriculture. The transformations in the states agricultural policy after 1980, and the effects of this transformation on agricultural sector and peasantry is examined in this study.

ii

NSZ Tarm sektrnn kapitalist ekonomiye gei sreciyle birlikte yaad dnm, lkemizde ve dnyada, farkl dnemlerde, ortaya kan farkl sorunlar karsnda ve farkl perspektiflerden yrtlm, geni ve ok nemli bir tartma konusudur. Tarm sektrne ynelik devlet politikalar, bu sektrde hayatn kazanan ok sayda kylnn kaderi zerindeki en byk belirleyen olarak ne kmaktadr, zira kk kylln devlet tarafndan kollanmad durumlarda kapitalist ekonominin geri kalann oluturan byk sermaye yaplara kar kendi karlarn savunmalar mmkn deildir. Bu almada, Trkiyede kapitalizmin gelime srecinde kylln nasl bir dnm yolundan getii ve 1980 ylnn ardndan devletin tarm sektrne ynelik koruyucu politikalarnn ortadan kalkmasyla beraber nasl bir iktisadi skma ile kar karya kald incelenmeye allmtr. Bu alma boyunca benden bilgisini ve disiplinini asla esirgemeyen deerli hocam Prof. Dr. Trkel Minibaa, sknet ve anlayyla beni hep artan deerli hocam ve tez danmanm Prof. Dr. Nesrin Sungura, doktora eitimimin ilk gnnden beri hep yanmda olan, deerli tavsiyeleri ile bana yol gstermi olan hocam Prof. Dr. Mehmet Trkaya ve kiisel tanklmzn pek az olmasn hi nemsemeden tavsiye ve yardmlarn esirgemeyen saygdeer hocam Prof. Dr. Korkut Boratava teekkr bor bilirim. Ayrca, tez yazma srecinin kiisel bir yan rn olan gerginliklere insanst bir sabr ve anlay gsteren deerli eim Selcene sonsuz sevgi ve teekkrlerimi sunarm. ncelenen sorunlara faydal olmas ve tartlmas dileiyle. stanbul, 2007 Nevzat Evrim nal

iii

 NDEK LER
TABLO L STES ........................................................................................... GRAF K L STES ......................................................................................... KISALTMALAR ........................................................................................... G R .............................................................................................................. 1. BLM TARIM VE KIRSAL DNMN TEOR K NCELEMES 1.1 TARIM VE KIRSAL DNM KAVRAMLARI ............ 1.2 TARIM SORUNUNUN TEOR ZASYONU ................................ 1.2.1 Kapitalizmin Tarmsal Kkenleri ...................................... 1.2.2 Kapitalizmin Tarmsal retimde Yaratt Dnm ....... 1.2.3 Krsal Alann Yeni Snfsal Yaps .................................... 1.2.4 Pre-Kapitalist Krsal Yaplarn Bekas ........................... 1.2.5 Devletin Tarmsal Alana Etkisi ......................................... 1.2.6 Uluslararas Dntrc Mdahaleler ve Sermaye hrac 1.3 E TL EKOL VE D S PL NLER N TARIM SORUNUNA BAKII ................................................................................................ 1.3.1 Klasik Politik ktisat .......................................................... 1.3.2 Klasik Marksizme Narodnizmin Cevab: Poplizm .......... 1.3.3 Kalknma ktisad ............................................................... 1.3.4 Bamllk Okulu ............................................................... 2. BLM TRK YEDE 1980E KADAR YAANAN TARIMSAL DNM SREC NE TAR HSEL B R BAKI 2.1 OSMANLI MPARATOLUUNDAN DEVRALINAN KIRSAL YAPILAR VE KAP TAL STLEME DZEY ................. 2.2 KURULU DNEM (1923-1929) .............................................. 2.3 BYK BUHRAN DNEM (1929-1938) ................................. 2.4 SAVA DNEM (1938-1948) .................................................... 2.5 TARIM NCEL KL KALKINMA DNEM (1948-1960) ....... 2.6 PLANLI KALKINMA DNEM (1960-1980) ............................ 2.7 ARA DEERLEND RME ............................................................ 39 43 52 65 75 85 105 4 6 6 11 17 19 22 25 27 27 30 31 33 Sayfa No. vi viii x 1

iv

Sayfa No. 3. BLM TRK YEN N 1980 SONRASI TARIM POL T KALARI VE TARIMSAL DNM 3.1 1980 SONRASINDA TARIM SEKTRNN TAR HSEL SEYR .................................................................................................. 3.1.1 Darbe Sonras Yeni Liberal Saldr (1980-1988) ............... 3.1.2 Yeniden ok Partili Rejim ve iddetlenen Snf Mcadelesi (1980-1993) ............................................................. 3.1.3 ki Kriz (1994-2001) .......................................................... 3.1.4 Konsolidasyon ve Dnya Kapitalizmine Derinleen Eklemlenme (2001-) ................................................................... 3.2 ULUSLARARASI KURUMLARIN 1980 SONRASINDA TRK YEN N TARIM POL T KALARINA ETK LER ................ 3.2.1 IMF ve Dnya Bankas ...................................................... 3.2.1.1 Dnya Bankas Trkiye likilerinin Trkiye Tarmna Etkileri ......................................................................... 3.2.1.2 IMF Trkiye likilerinin Trkiye Tarmna Etkileri ... 3.2.2 DT ve DT yeliinin Trkiye Tarmna Etkileri ......... 3.2.3 AB ve AB Trkiye likilerinin Trkiye Tarmna Etkileri ........................................................................................ 3.2.4 DT yelii ve Gmrk Birliinin Tarmsal rnlerin Ticaretine Etkileri ....................................................................... 3.3 1980 SONRASINDA TRK YEN N TARIM POL T KALARININ DNM .................................................. 3.3.1 rnlere Ynelik Destekler ............................................... 3.3.1.1 Tahllar ............................................................................ 3.3.1.2 Ttn ............................................................................... 3.3.1.3 eker Pancar .................................................................. 3.3.2 Girdi ve Kredi Sbvansiyonlar ......................................... 3.3.2.1 Gbre Destei ................................................................. 3.3.2.2 Kredi Sbvansiyonlar .................................................... 3.3.2.3 Devletin Tohumculuk Alanndaki Faaliyetleri ............... 3.3.3 Tarmsal Destein Yeni Biimi: DGD .............................. 3.3.3.1 Trkiyede DGD Uygulamas ......................................... 3.3.3.2 Trkiyede DGD Uygulamasna Getirilen Eletiriler ..... 3.4 1980 SONRASINDA TARIM KES M NDEK DNM ...... 3.4.1 Gelir ve Blmdeki Dnm ....................................... 3.4.2 Mlkiyet Yapsndaki Dnm ........................................ 3.4.3 Nfus ve stihdamdaki Dnm ...................................... 4. BLM SONU VE NER LER ....................................................... KAYNAKA .................................................................................................. 110 112 114 115 117 119 119 121 126 135 139 147 151 158 166 184 199 212 214 220 229 232 233 234 236 236 243 247 259 266

TABLO L STES Sayfa No. Tablo 2.1 Tablo 2.2 Tablo 2.3 Tablo 2.4 Tablo 2.5 Tablo 2.6 Tablo 2.7 Tablo 2.8 Tablo 2.9 Tablo 2.10 Tablo 2.11 Tablo 2.12 Tablo 2.13 Tablo 3.1 Tablo 3.2 Tablo 3.3 Tablo 3.4 Tablo 3.5 Tablo 3.6 Tablo 3.7 Tablo 3.8 Tablo 3.9 Tablo 3.10 : Tarm Ticaret Hadleri: 1929-1939 ........................................ : eker Pancar retimi: 1929-1939 ....................................... : Pamuk retimi: 1929-1939 .................................................. : Ttn retimi: 1929-1939 .................................................... : 1930larda Toprak Mlkiyeti Dalm ................................ : Buday retimi ve Fiyat: 1939-1945 .................................. : Blgelere Gre Traktr Saylar 1950-1952 ......................... : Tarm Ticaret Hadleri ve Tarmsal rnlerin Ticari Marjlar (1945-1952) ............................................................ : 1952 Ylnda Toprak Mlkiyeti Dalm ............................. : Tarm Ticaret Hadleri (1960-1979) ...................................... : eitli rnlerin Pazarlanma Oranlar (1979) ...................... : Buday reticilerinin Destekleme Almlarndan Yararlanma Oranlar (1969) ................................................. : Toprak Mlkiyeti Dalm (1963, 1973 ve 1980) ............... : Trkiyenin Dnya Bankasndan Ald Tarm Sektr le lgili Krediler : Trkiyenin IMFden Borlanma ve Geri deme Miktarlar (1984-2011, SDR) : AB, ABD ve Dnya ile Tarm ve Ormanclk rnleri Ticareti (1981-2005) : Seilmi rnlerde Destekleme Alm Fiyatlar (1980-2005, Cari fiyatlarla TL/kg) : Seilmi rnlerde Destekleme Alm Fiyatlar (1980-2005, 1980 Fiyatlaryla TL/kg) : Seilmi rnlerde retim Miktar (1980-2005, Bin Ton) : Seilmi rnlerde Destekleme Alm Miktar (1980-2005, Bin Ton) : Seilmi rnlerde Destekleme Alm Oran (1980-2005) : Seilmi rnlerde Destekleme Alm Oran (1980-2005, Dnem Ortalamalar) : Trkiyenin Tahl retimi (1986-2005, Bin Ton) 55 57 58 59 65 66 77 78 82 91 92 93 94

122 127 148 159 160 161 162 163 165 167

vi

Sayfa No: Tablo 3.11 Tablo 3.12 Tablo 3.13 Tablo 3.14 Tablo 3.15 Tablo 3.16 Tablo 3.17 Tablo 3.18 Tablo 3.19 Tablo 3.20 Tablo 3.21 Tablo 3.22 Tablo 3.23 : Buday Tarmnda Mlkiyet Yaps ve Destekleme Politiklalarndan Yararlanma Oranlar : Tahl retiminde Ekim Alanlar ve Verimlilik : Tekel ve zel Sektrn Sigara Satlar (Milyar Adet) : Tekel ve zel Sektrn Sigara Piyasas Paylar (%) : Trkiyenin Ttn Ticareti ve hracatn thalat Karlama Oranlar : Ttn Ekim Alan, Ekici Says ve Mlkiyet Yaps : eker Pancar reticilerinin Pancar Ekim Alanlarna Gre Gruplanmas 181 182 188 189 191 196 200

: Trkiye apnda Yaplan Pancar Ekim ve retimi ile TFA in Yaplan Pancar Ekim ve retimi 203 : Tarm htisas Kredileri ve Ziraat Bankas Kredilerinin Tarihsel Seyri : Bitkisel retim Yapanlara Verilen Kamu Kredilerinin Faiz Oranlar : Trkiyede Fonksiyonel Gelir Dalm (1976-1990) : Tarmsal Hammaddelerde Ticari Marjlar : Toprak Mlkiyeti Dalm (1980, 1991 ve 2001) 221 223 237 238 244

vii

GRAF K L STES Sayfa No. Grafik 2.1 Grafik 2.2 Grafik 3.1 Grafik 3.2 Grafik 3.3 Grafik 3.4 Grafik 3.5 Grafik 3.6 Grafik 3.7 Grafik 3.8 Grafik 3.9 : Traktr Kullanm (1961-1980) ..................................................... : Krsal Nfus ve Krsal Nfus Art (1960-1980) ......................... : Tarma Ynelik Destein Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) ... 99 100 154

: Tarmasal Destein Yknn Dalm (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) .................................................................................... 155 : Girdi Desteklerinin Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) ............ : Genel Hizmet Desteklerinin Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) : Fiyat Desteklerinin Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) ............. : Buday retimi ve Destekleme Almlar (1980-2005, Bin Ton) .. : Budayda Destekleme Alm Miktar ve Taban Fiyat (19802005) .............................................................................................. : Budayda Taban Fiyat ve retim (1980-2005) ............................ : Arpa retimi ve Destekleme Almlar (1980-2005, Bin Ton) ...... 156 157 164 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 192 193 194 195 197 204

Grafik 3.10 : Arpada Destekleme Alm Miktar ve Taban Fiyat (1980-2005) .. Grafik 3.11 : Arpada Taban Fiyat ve retim (1980-2005) ................................ Grafik 3.12 : Msr retimi ve Destekleme Almlar (1986-2005, Bin Ton) ...... Grafik 3.13 : Msrda Destekleme Alm Miktar ve Taban Fiyat (1986-2005) .. Grafik 3.14 : Msrda Taban Fiyat ve retim (1986-2005) ............................... Grafik 3.15 : Buday, Arpa ve Msrda Destekleme Almlar (1980-2005, Bin Ton) ................................................................................................ Grafik 3.16 : Buday, Arpa ve Msrda Destekleme Alm Fiyatlarlar (19802005, 1980 Fiyatlaryla) ................................................................. Grafik 3.17 : Tahllara Ynelik Toplam Fiyat Destei (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) .................................................................................... Grafik 3.18 : Ttn retimi ve Destekleme Almlar (1980-2005, Bin Ton) ..... Grafik 3.19 : Ttnde Destekleme Alm Miktar ve Taban Fiyat (1980-2005) Grafik 3.20 : Ttnde Taban Fiyat ve retim (1980-2005) ............................... Grafik 3.21 : Ttne Salanan Toplam Fiyat Destei ve retim (1986-2005) .. Grafik 3.22 : Ttnde Ekici Says ve Ekici Bana Ekilen Ortalama Alan (1989-2005) ................................................................................... Grafik 3.23 : eker Pancar retimi ve Destekleme Almlar (1980-2005, Bin Ton) ................................................................................................

viii

Sayfa No: Grafik 3.24 : eker Pancarnda Destekleme Alm Miktar ve Taban Fiyat (1980-2005) ................................................................................... Grafik 3.25 : eker Pancarnda Taban Fiyat ve retim (1980-2005) ................ Grafik 3.26 : eker Pancarnda Ekim Alan ve Verim (1986-2005) ................... Grafik 3.27 : TFA Fabrikalar iin eker Pancar Ekim Alan, Ekici Says ve lenen Pancar Miktar (1997-2006) ......................................... 205 206 207 208

Grafik 3.28 : Girdi Sbvansiyonlarnn Bileimi ve Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) .................................................................................... 213 Grafik 3.29 : Gbre Sbvansiyonlarnn Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) Grafik 3.30 : Gbre thalat, retim ve Tketimi (1981-2006, Ton) ................... Grafik 3.31 : Yerli ve thal Gbre Fiyatlar (1990=100, ortalama) ..................... Grafik 3.32 : Kredi Sbvansiyonlarnn Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) Grafik 3.33 : Tarm Sektrne Verilen htisas Kredilerinin Seyri (1980-2005, 1980 Fiyatlaryla) ........................................................................... Grafik 3.34 : Tarm Sektrne Verilen htisas Kredilerinin Toplam Kredilere Oran (1962-2006) ......................................................................... Grafik 3.35 : Ziraat Bankas Kredilerinin Toplam htisas Kredilerine Oran (1960-2006) ................................................................................... Grafik 3.36 : Tarmsal GSMHnn GSMHya Oran (1973-2006) ..................... Grafik 3.37 : Tarmsal GSMHnn Seyri (1980=100) ......................................... Grafik 3.38 : Tarmsal rnlerin Snai rnler Karsnda Ticaret Hadleri (1976-2007, 1976=100) ................................................................. Grafik 3.39 : Krsal, Kentsel ve Toplam Nfus Art Oranlar (1976-2006) ...... Grafik 3.40 : Kr ve Kentte stihdam (1988-2006, Bin Kii) .............................. Grafik 3.41 : stihdamn Sektrel Dalm (1988-2006, Bin Kii) .................... Grafik 3.42 : Krsal stihdamn Sektrel Dalm (1988-2006, Bin Kii) ......... Grafik 3.43 : Krsal stihdamn Biimsel Bileimi (1988-2006, Bin Kii) ......... 216 217 218 224 225 226 227 239 240 241 248 249 250 251 252

Grafik 3.44 : Tarmsal stihdamn Mevsimsellii ve Mevsimsel sizlik (20002006, Bin Kii) ............................................................................... 253 Grafik 3.45 : Krsal sizlerin Arama Durumu (1988-2006, Bin Kii) ........... Grafik 3.46 : Yaa Gre Krsal sizlik (1988-2006, Bin Kii) ........................... 254 255

ix

KISALTMALAR AB ABD AET AKT AKP ANAP ARIP AT A.. CAP CARDS Avrupa Birlii Amerika Birleik Devletleri Avrupa Ekonomik Topluluu Avrupa Kmr ve elik Topluluu Adalet ve Kalknma Partisi Anavatan Partisi Tarm Reformu Uygulama Projesi (Agricultural Reform Implementation Project) Avrupa Topluluu Anonim irket Avrupa Ortak Tarm Politikas (Common Agricultural Policy) Yeniden Yaplanma, Kalknma ve Stabilizasyon iin Birlik Yardm (Community Assistance to Reconstruction, Development and Stabilisation) Cumhuriyet Halk Partisi ay letmeleri Genel Mdrl Dekar Derleyen(ler) Devlet statistik Enstits Dorudan Gelir Destei Demokrat Parti Devlet Planlama Tekilat Devlet Su leri Dnya Ticaret rgt Doru Yol Partisi Et ve Balk Kurumu Avrupa Modeli Tarm (European Model of Agriculture) Avrupa Birlii (European Union) Avrupa Tarmsal Garanti ve Yn Verme Fonu (Fonds Europeen d'Orientation et de Garantie Agricole) Ticaret ve Gmrk Tarifeleri Genel Anlamas (General Agreement on Tariffs and Trade) Gayrisafi Milli Hasla

CHP AYKUR da. der. DE DGD DP DPT DS DT DYP EBK EMA EU FEOGA GATT GSMH

GTS ha. IMF IPA ISPA DT GSA kg. KHGM KT MHP Mn. NAFTA NATO NB OECD ORS Ort. OTP B PHARE

Genel Tarm Saym Hektar International Monetary Fund (Uluslararas Para Fonu) yelik ncesi Yardm iin Enstrman (Instrument for Pre-accession Assistance) yelik ncesi Yapsal Politikalar iin Enstrman (Instrument for Structural Policies for Pre-Accession) ktisadi Devlet Teekkl stanbul Gbre Sanayii Anonim irketi Kilogram Ky Hizmetleri Genel Mdrl Kamu ktisadi Teebbs Milliyeti Hareket Partisi Milyon Kuzey Amerika lkeleri Serbest Ticaret Anlamas (North American Free Trade Agreement) Kuzey Atlantik Antlamas rgt (North Atlantic Treaty Organization) Niasta Bazl eker Ekonomik Kalknma ve birlii rgt (Organisation for Economic Cooperation and Development) Orman rnleri Sanayii Anonim irketi Ortalama Ortak Tarm Politikas zelletirme daresi Bakanl Polonya ve Macaristan Ekonomilerinin Yeniden Yaplandrlmas Hareketi (Poland and Hungary: Action for the Restructuring of the Economy) Sayfa Yapsal Uyum Kredisi (Structural Adjustment Loan) Tarmsal ve Krsal Gelime iin zel yelik ncesi Program (Special Accession Programme for Agricultural and Rural Development) Siyasal Bilgiler Fakltesi zel ekme Haklar (Special Drawing Rights) Sektrel Uyum Kredisi (Sectoral Adjustment Loan) St Endstrisi Kurumu

s. SAL SAPARD SBF SDR SECAL SEK

xi

SHP T.C. TBB TBMM TCMB TEFE TEKEL T GEM TKB TKK TKKMB TKV TL TMO TSK TSKB TFA TFE TGSA T K TS AD TZDA TZDK USD WTO YEMSAN YTL $

Sosyaldemokrat Halk Partisi Trkiye Cumhuriyeti Trkiye Bankalar Birlii Trkiye Byk Millet Meclisi Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Toptan Eya Fiyat Endeksi Ttn, Ttn Mamulleri, Tuz ve Alkol letmeleri Tarm letmeleri Genel Mdrl Trkiye Kalknma Bankas Tarim Kredi Kooperatifleri Tarim Kredi Kooperatifleri Merkez Birlii Trkiye Kalknma Vakf Trk Liras Toprak Mahsulleri Ofisi Tarm Sat Kooperatifi Tarm Sat Kooperatifleri Birlii veya Trkiye Snai Kalknma Bankas Trkiye eker Fabrikalar Anonim irketi Tketici Fiyat Endeksi Trkiye Gbre Sanayii Anonim irketi Trkiye statistik Kurumu Trkiye Sanayici ve Adamlar Dernei Trkiye Zirai Donatm Anonim irketi Trkiye Zirai Donatm Anonim irketi ABD Dolar Dnya Ticaret rgt (World Trade Organization) Yem Sanayii Anonim irketi Yeni Trk Liras ABD Dolar

xii

GR
Tarm sektr, ekonomik sistemden ve gelimilik dzeyinden bamsz olarak tm ekonomilerde nemli bir yere sahiptir. Bu nem, yalnzca sektrde retilen deerin parasal boyutlarndan deil, ayn zamanda tarmsal retimin, insann maddi varlnn devam iin gerekli en temel nesneleri salyor olmasndan ileri gelmektedir. Beslenme ve giyinmede kullanlan nesnelerin, yani geim aralarnn hammaddeleri, tarm sektrnde retilmektedir. Bu durum, tarm sektrne, rettii nesnelerin piyasa deerinden daha byk bir nem yklemektedir. Kapitalizm ncesi ekonomilerde tarm sektr, dier tm sektrleri marjinal klacak bir konum ve greli boyuta sahiptir. Feodal ve Asyatik toplumlarda retilen tarmsal rnn miktar, toplumun ka kiiyi besleyebileceini, tarmsal retimin verimlilii ise toplumun ka ferdinin tarm dnda alabileceini belirlemitir. Tarmsal retimi olabildiince artrmak ve verimli klmak bu toplumlarn en temel hedefi olmu ve toplumlarn gelikinlikleri tarmsal retimlerinin ne denli bol ve verimli olduuna bal olmutur. Toplumlar aras ilikilerde daha fazla ve eitli rnler reten toplumlar hem ticarette hem de daha byk ordular besleyebildikleri iin savalarda stnlk salamtr. Bu retim biimlerinde tarmsal retim asndan en byk sorun sulama ve benzeri altyap olanaklarnn snrl olmasndan dolay kurak geen dnemlerde yaanan ktlklar olmutur. Kapitalist retim biimine geiin ardndan ise endstriyel gelimeyle birlikte tarm sektr ekonomideki arln yitirmi, ancak, geim aralarnn retimi konusundaki nemini korumutur. Dier yandan, tarmsal rnlerin btn dier emek rnleriyle birlikte metalamas sonucunda artk tarmsal retimin bolluu ayn zamanda arz fazlas anlamna gelmeye balam; bolluk beraberinde fiyat dn getirmitir. te yandan, dier btn retim aralar ile birlikte topran da merkezilemesi byk nfus kitlelerinin topraktan kopmas manasna gelmektedir; ancak kapitalizmin dnya apnda eitsiz gelimesinden dolay endstri her lkede bylesi kopularn ortaya karaca isiz kitlelerini ierecek gelikinlikte deildir.

Kapitalizmin yasalarnn tarm kesimine uygulanmas sonucunda ortaya kan olumsuzluklarn btn, tarm sorunu olarak tanmlanmaktadr. Trkiye gibi, kapitalistleme srecine yalnz endstrisiz deil, endstriyel atlmlar iin gerekli nsel birikimden de byk lde yoksun balam bir lkede tarm sorununun kapitalizmin gelimesinin baat belirleyenlerinden biri olmas kanlmazdr. Bu almann temel amalarndan biri, Trkiye kapitalizminin tarihsel geliim sreci ile tarm kesiminin dnm arasndaki diyalektik ilikinin niteliklerinin incelenmesidir. Bu almada Trkiye tarihi boyunca tarm sektrnn geliimi, iki para halinde ele alnacaktr. Sektrn dnmnde krlma noktas olarak tayin edilen 1980 ylndan nceki dnemi incelerken cumhuriyet tarihi ierisinde tarmsal sektrn dnm, Trkiye kapitalizminin geliiminin baat dinamiklerinden biri olarak incelenecektir. almann snrlarndan biri de burada yatmaktadr. Cumhuriyet tarihi boyunca tarmsal geliime byk etkide bulunacak olan Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde yaanan gelimeler almann kapsamnn dnda kalmaktadr. Osmanlnn son dneminde ortaya kan tarmsal dnm dinamikleri detayl olarak incelenmeyecek, yalnzca sonular bakmndan, bir balang noktas olarak zetlenecektir. Ayrca, almann leinin yeterli olmayacak olmasndan dolay hayvanclk sektr de inceleme d tutulmutur. Hayvanclk alanna, bitkisel retim ile arasnda dorudan ilikilerin bulunduu kimi noktalarda (rnein meralarn tarlaya dntrlmesi) deinilecekse de, bir btn olarak hayvanclk sektr ve onun cumhuriyet tarihi boyunca dnm bu almann kapsam dndadr. 1980 ylndan gnmze kadar olan dnem incelenirken ise; yasama ve yrtme faaliyetlerinde dair belgelere, kamu kurulular ve uluslararas kurumlar tarafndan hazrlanan raporlara ve saysal verilere daha youn biimde ba vurulacak, halen yaanmakta olan tarihsel gelime olabildiince birinci elden ele alnmaya allacaktr. almann bu kesiminde temel amalardan biri de, 1980 ncesi ve sonras dnemler arasnda sreklilik ve kopu dinamiklerinin saptanmasdr. 1980

ylnn neden bir krlma noktas olarak seildii, bu dinamikler tarihsel balam ierisinde saptanabildii lde netleecektir. almann birinci blmne, tarm sektr ve krsal dnm kavramna ynelik teorik bir inceleme yaplacaktr. Bu inceleme erevesinde tarihsel maddeci yaklamn temel metinlerinde tarm konusunda hangi teorilerin ne srld ve sonrasnda bu teorilerin nasl gelitirildii alnacak, ayrca dier ekol ve disiplinlerin tarm konusundaki temel argmanlar zetlenecektir. almann ikinci blmnde, Trkiyede 1923-1980 yllar arasnda yaanan tarmsal dnm ele alnacaktr. almann nc blmnde, Trkiyede 1980 sonrasnda yaanan tarmsal dnm incelenecektir. Bu inceleme srasnda, Trkiyenin bu dnem boyunca uluslararas kapitalist sistem ile giderek daha derin balar oluturduu dikkate alnacak ve Dnya Bankas, IMF, DT, AB gibi kurumlar ile kurulan ilikilerin tarm sektrne etkilerine bir alt blm ayrlacaktr. almann son blmnde ise, almann btnnden elde edilen sonular zetlenecek ve tarm sektrnn gncel sorunlarna dair neriler sunulacaktr.

1. BLM TARIM VE KIRSAL DNMN TEOR K NCELEMES

1.1 TARIM VE KIRSAL DNM TANIMLARI

Tarm sektrn incelerken yaplmas gereken birinci ayrm, kapitalizm ncesi tarm ile kapitalist tarm arasndaki farklar ortaya koymal ve kapitalist ekonomide tarmsal retim ile endstriyel retim arasndaki eitsiz ilikiden kaynaklanan zorunlu elikinin doasn mercek altna almaldr. Gerekten de, tarmsal retimin tarihi, yaln bir bak asyla iktisat biliminin kkenine varacak kadar eskidir. Artk rn ilk kez tarmda ortaya km ve bu artk rne el konma eklinden hareketle snfl toplumlarn iktisadi ve sosyal yaplar ekillenmitir. Ancak, tarmn tarihsel seyrini inceleyebilmek ve krsal dnm kavramnn iaret ettii deiimin ne olduunu anlayabilmek iin ncelikle gncel tarmn gemiteki tarma kyasla; yani, kapitalist tarmn, kapitalizm ncesi tarma kyasla hangi ynleriyle farkllk gsterdiinin aka ortaya konmas gerekmektedir. Bu farkllklarn netletirilmesi tarmda hangi elerin eskiye ait hangi elerin ise yeni olduunu akla kavuturacak; bylelikle kapitalizmle birlikte gelen dnmn ierdii sreklilik ve kopu diyalektiini incelemek mmkn olacaktr. Kapitalist ve pre-kapitalist retim iliki ve biimleri krsal alanda kapitalizmin tarma ne derece sirayet ettiine bal olarak yan yana varlklarn srdrrler, zira prekapitalist yaplar kapitalizm ile kendiliinden bir uyumazlk gstermezler. Tarmsal retim bir btn olarak kapitalist ekonominin deiim ilikilerine tabi olduu mddete, bylelikle endstriyel retimin ortaya kmas ile birlikte sadece retimin deil ayn zamanda nfusun da merkezi haline gelen kentlerin bata gda olmak zere temel gereksinimleri karland mddete krsal alanda pre-kapitalist retim ve blm ilikileri varlklarn srdrmeye devam edebilirler.

Tarm sorunu olarak tanmlanan ve kapitalizmin erken dnemlerinden beri pek ok iktisaty megul etmi olan fenomen bu ekilde ortaya kar. Bir yanda hzla gelimekte olan kent merkezleri ile dier yanda gerek iktisadi, gerekse kltrel adan belirgin biimde geri kalan krsal kesim arasndaki bu eitsizlik, sadece boyut asndan arpc deildir, ayn zamanda kapitalist ekonomiye geen lkelerin tamamnda, yapsalla iaret eden bir benzerlik tamaktadr. Krsal dnm ve krsal kalknma kavramlar bu eitsizlik zerine ina edilmitir. Farkl ekollerde farkl biimlerde anlalan bu kavramlar, znde kr ile kent arasndaki eitsizliin kabul edilebilir bir seviyeye ekilmesi hedefine iaret eder. Dolaysyla bu erevede ele alnan tarm sorununun zm de, elien karlara sahip taraflar (tarmsal retim yapan krsal alan ile endstriyel retim yapan kentsel alan) arasnda karlkl bir fedakarlk-uzla ile mmkn olacaktr. Krsal dnm hedeflerine, bu dnmn gerek kr ile kent, gerekse krsal retim birimleri arasnda bir egdme sahip olmas gereklilii de eklendiinde, dnmn yerel lekte de olsa az ya da ok merkezi bir plan dahilinde uygulanmas zorunluluu ortaya kar. Dolaysyla dnm-kalknma denklemine zorunlu bir zne olarak devlet eklenir. Bylelikle dnm srecinin dnen ve dntren taraflar, nesnesi ve znesi netlemeye balar. ounlukla, krsal retim birimleri, danklklar, rgtszlkleri ve kendi balarna bir zne oluturamayacak demografik ve ekonomik nesnelliklerinden dolay dnm srecinin dneni olarak bir nesne derekesine indirgenirler ve edilgenleirler. Bununla birlikte, dnm programnn yrtcs olan zne, sreci kendi snfsal karakteri dorultusunda ekillendirir. Bu znenin kapitalist devlet aygt olmas zorunlu deildir. Gnmzde pek ok rnekte uluslararas kurumlarn merkezi devletleri atlayarak yerel dnm srelerini ekillendirdiklerine dair rnekler mevcuttur.

1.2 TARIM SORUNUNUN TEOR ZASYONU

1.2.1 Kapitalizmin Tarmsal Kkenleri Tarihteki ilk snfl toplumlardan itibaren kapitalizm ncesi retim biimlerinin tamamnda ortak olan ve onlar kapitalizmden farkl klan olgulardan biri retim mekannn krsal alan olmas ve bu alanda yaplan retimin tarmsal olmasdr. Tarmsal retimin artk rn vermeye balad andan itibaren bu artk rne kimin el koyaca mcadelesi de balam ve bylelikle snfl toplumlar ortaya kmtr. Tarmsal retimin artk rn veriyor olmas, yani toplumun ihtiyacndan fazla rn retiyor olmas daha nce var olmayan ok nemli bir olguyu ortaya kartr; Artk rn toplumu oluturan bireyler arasnda eit pay edilmedii ve baz ayrcalkl bireyler tarafndan bu rne el konduu mddete (ki artk rnn ortaya k ile birlikte tipik olarak byle bireyler ortaya kar), bu ayrcalkl bireyler alma ve kendi geimlerini salama zorunluluundan kurtulurlar ve vakitlerini toplumun kendisini yeniden retmek iin ihtiya duymayaca uralara ayrabilmeye balarlar. Dolaysyla toplumu oluturan bireylerin ou kendi hayatlarn yeniden retmek iin gereken emekten daha fazla emek sarf ederek, dier baz bireylerin bo vakite sahip olmasn salarlar ve bylece snfl btn toplumlarn en temel ortak zelliklerinden biri ortaya kar: Yneten snflarn, ynetilen snflarn rettii artk rn ierisinde kristalleen artk emek zamanna el koymas yoluyla gerek kendi geimlerini, gerekse zenginliklerini salamas. Dolaysyla not edilmesi gereken nemli noktalardan biri udur: ynetici snflar tarafndan el konan artk emek zaman, kapitalizmden ok nce varolmutur1. Kapitalizm ncesi toplumlarn hepsi, tarm d faaliyetleri tarmsal artk rnn aktarlmas yoluyla finanse etmilerdir. Onlar topraa bal toplumlar yapan faktr de budur. Kapitalizm ncesi toplum, tarm d herhangi bir faaliyeti ayni veya nakdi olarak finanse edebilmek iin tarmsal arta ihtiya duyar ve tarmsal retimden

Karl Marx, Kapital Birinci Cilt, Sol Yaynlar, Ankara, 2004, s.232.

artk rn elde edemedii noktada tarm d btn faaliyetlerden vazgemek zorunda kalr. Dolaysyla kapitalizm ncesi toplumlarn hepsi doa karsnda byk lde edilgendir. Burada byk lde ifadesini kullanlmtr nk kimi kapitalizm ncesi toplumlar, tarmsal retimlerini salt doann ngrlmez deiimlerine tabi klmamak iin nemli abalar sarf etmilerdir. Modern insan hayrete drecek astronomi almalarnn ve bilhassa sulama sistemlerinin inas iin harcanan muazzam miktarda emein (ki, bu emek, tarmsal artn gelecekte daha dzenli ve gvenli biimde retilebilmesi iin bugnk tarmsal artn bir ksmndan vazgeilerek ile finanse edilmitir) arkasnda yatan mantk budur. Bu incelemeden u sonuca varlr: Topra daha verimli hale getirmek iin yaplan ve kapitalizmde sabit sermaye yatrm balnda incelenecek olan almalar, kapitalizm ncesi toplumlarda da, sermaye kavramndan bamsz olarak mevcuttur. Dolaysyla bir toplumun yaad corafyada doay ehliletirmek iin gerekli aba ne kadar az ise toplumun maddi hayatnn yeniden retimi iin kullanlmas gereken emek miktar da o kadar az olacaktr. Ancak bu durum, snfsz bir toplumda bireyler iin bol miktarda bo zaman anlamna gelecek iken, snfl toplumlarda daha fazla bireyin emeinin toplumun kendisini yeniden retebilmesi iin zaruri olanlar dndaki alanlara aktarlabilmesi anlamna gelmitir. Eski alarda var olmu toplumlar tarafndan ina edilmi olan ve modern insan kendisine hayran brakan btn ihtiaml yaplar, toplumun kendisini yeniden retmesi iin gereken emek zamandan arta kalan insan emei ile yaplm, ynetilen kitlelerin bo zaman, ynetici snflarn lks ve ihtiam iin kullanlmtr2. Kapitalizm ncesi toplumun tarmsal retime ve tarmsal artk rne bamll kapitalizmin kkenlerinin zorunlu olarak bu artk rn ile ilikilendirilmesini gerektirir. Bir retim biimi olarak kapitalizm, kapitalizm ncesi retim biimlerinden ok temel bir snfsal yaplanma ile ayrlr. Bu snfsal yaplanma, retim aralarndan tamamen arnm, bu adan tamamen mlkszlemi, geimi iin emek gcn satmak zorunda olan ii snf ile, retim aralarnn mlkiyetini elinde tutan ve ii snfndan emek zamann cret karl satn alan, bylelikle retim
2

Marx, s.324.

srecinde ortaya kan deerin cret olarak denmemi ksmna el koyan burjuva snf arasndaki retim ilikisidir. Kapitalizm ncesi toplumda en nemli retim arac toprak olduuna gre, kapitalizmin bu toplumun iinde ortaya k, bu retim aracnn mlkiyet yapsnda bir deiim ile kendisini gstermek zorundadr. Dolaysyla, kapitalizmin ortaya knn nvelerinin aranmas gereken yer pre-kapitalist toplumun son dnemlerinde giderek karmaklaan ve ekil deitiren krsal retim ilikileridir. Bu yzden, kapitalizmin douunu ticari ilikilerde arayan yaklamlar ciddi bir yanlg ierisindedir. Kapitalizmin kendi bnyesinde retime el srmeden kr elde eden ticari bir sermaye kesimi olduu dorudur, ama bu tccar kapitalistler ile Marco Poloyu ayn tanm altnda birletirmek retim ilikilerinden bamsz bir kapitalizm tanm yapmaktr ki, bylesi bir tanmlama tarih-ddr ve bilimsel deildir. Bu hataya sklkla dlyor olmasnn sebebi kr kavramnn hatal biimde kapitalizmle zdeletirilmesinde yatmaktadr. Pre-kapitalist sistemlerde de ticari krllk kavram mevcuttur ancak bu krllk kapitalist krllktan ok nemli bir noktada ayrlr. Kapitalizm ncesinde tccar kr, farkllklardan doan frsatlarn kullanlmasdr. yle ki; ipek bceinin bol ve ipek dokuma tekniinin gelimi olduu inde ipek daha az bir emek zaman ile retilecek, bylelikle ucuz olacaktr. Benzer biimde kahve, anayurdu olan tropikal Orta Afrikada az bir emek zaman ile bolca retilebilecek, bylelikle ucuz olacaktr. Ancak iklimsel farkllklar ve teknik yetersizliklerden dolay bu rnler Avrupada retilememektedir. Ayrca Orta a koullarnda ulam ok g bir itir ve Avrupadan ine veya Orta Afrikaya gitmek bal bana bir meseledir. Bu faktrler, Avrupa ve bu blgeler arasnda, tccarlar tarafndan istismar edilebilecek bir fiyat farkll oluturur. Bylelikle pre-kapitalist tccar kr bir ucuza alp pahalya satma faaliyetinin sonucu olarak ortaya kar, veya Marxn ifadesiyle3 yalnz bir dolandrclk ve aldatmaca olarak grnmekle kalmaz, ayn zamanda byk lde bundan doar. Dier yandan, nihayetinde kapitalizmi yeni hakim retim sistemi haline getirecek olan, burjuva devrimi olarak tanmlanan tarihsel krlma, kendisini nceleyen bir ilkel birikime ihtiya duyar. Ticari faaliyetlerden elde

Karl Marx, Kapital nc Cilt, Sol Yaynlar, Ankara, 2003, s. 289-291.

edilen kr ve bu krn biriktirilmesinden doan servet kapitalizmin douunun nkoulunu salayacak ilkel birikimin nemli bir blmn oluturur4. te bu krlma noktas, pre-kapitalist Avrupann orta snf olan burjuvazinin, elinde servet eklinde byyen ilkel birikimden ald gle aristokrasinin iktidarn devirerek yeni kurulan kapitalist sistemin ynetici snf konumuna ykselmesine sahne olmutur. ngilterede kraln yetkilerini snrlandrlmas ve sonrasnda toprak mlkiyetini kkten deitirecek olan itleme kanunu kapitalizmin douunun ilk aamalardr5. Burjuvazi, ncelikle eski ynetici snfn yetkilerini nemli lde snrlandrm ve ngiltere tahtn bugnk sembolik konumuna getirecek dnm balatmtr. itleme kanunu ise ortak arazi olarak tanmlanan btn otlak ve ekeneklerin bu topraklar iyiletirerek kullanacak olan6 giriimcilerin zel mlkne dntrlmesini ngrr. Bunun sonucunda krsal kesimde ikamet eden ve ortak araziden geimlerini salayan byk nfus kitleleri topraktan ksa sre iinde kopmu ve nceden ortak kullanma ak olan topraklar byk toprak sahiplerinin kontrolne girmitir. Bylelikle ortaya bugnk snfsal yaplanmann ilk biimi olarak (1)topran kiraya veren rantiye, (2)topra kiralayan ve bu toprak zerinde, topraktan kopmak suretiyle btn geim olanaklarn yitirmi insanlarn emeini satn alarak retim yapan kirac kapitalist ve (3)emek gcn kapitaliste satarak geimini salayan iiden oluan l snfsal yap ortaya kmtr. Bu yap erevesinde kapitalistin doal olarak, satn alaca emek gc konusunda olabildiince rasyonel davranmas ve kiralad topra verimli biimde olabildiince az emek satn alarak ilemeye almas beklenir. Nitekim bu srecin ilemesi, topraktan kopan nfusun nemli bir blmnn kr iisi olarak alamamas ve krsal kesimde ortaya kan bu isiz nfusun kentlere g etmesiyle

4 5

Marx, s. 292 Hayli hacimli ve henz tamamlanmam bir tartma olan kapitalizmin nerede ve hangi koullar altnda ortaya kt tartmas, bu almann kapsamnn dnda kalmaktadr. almann kavramsal erevesi oluturulurken kapitalizmin ngiltere krsalnda ortaya kt argman kabul edilerek hareket edilecektir. Tartmann detaylar konusunda kapsaml bir inceleme iin The Brenner Debate: Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre-Industrial Europe (der. T.H. Aston ve C.H.E. Philpin), Cambridge University Press, New York, ABD, 2002 6 yiletirme kelimesi, ngilizce improve kelimesinin trkeye evirilmi halidir. Orijinal kelimenin etimolojik kkeni hakknda ksa ancak ok ilgin bir inceleme iin Ellen Meiksins Wood, The Origins of Capitalism, Verso, Londra, 2002, s.106.

sonulanm, kentlere gen bu yn ngiliz burjuva devriminin hemen ardndan gelen endstri devriminin ihtiya duyaca i gcn salamtr7. Kapitalizm bir kez bir retim biimi olarak tarihsel yerini aldnda, dier btn lkelerin kapitalistlemesi mevcut kapitalist uluslar ile ilikiler erevesinde gelimitir. ngiltereden ticaret kanalyla Kta Avrupasna, Rusyaya ve Osmanl mparatorluuna sirayet eden bu deiim, Fransz Devrimi ile byk bir ivme kazanm, bir yanda ngilterenin ticari hegemonyas ve smrgeci yaylmas, dier yanda ise Napoleon Bonaparten seferleriyle ksa srede dnyann hakim retim sistemi haline gelmitir. Srecin ilk aamas sona erdiinde ve erken kapitalistleen lkelerin dnyay smrgeler halinde paylamas tamamlandnda, zirvesine yerlemitir. Burada not edilmesi gereken nemli fark udur: ngilterede doan ve ok eitli ilikiler yoluyla dnyaya yaylan kapitalist retim biimi, bu sre ierisinde ngilterede yaanan zgll tekrarlamam, yayld ou yerde kapitalist dnm kentlerden balayarak, ounlukla dorudan endstri devrimine ynelik hamleler ile gereklemitir. Dolaysyla kapitalist ilikiler ncelikle kentlerde kurulmu, krsal alann kapitalist dnm yaamas, kapitalist ilikilerin kentlerden kra yaylmas sonucunda gereklemitir. Her ekilde, kapitalist dnm krdan balam da olsa, kapitalizm ncesi dneme ait olan ve kendilerini toplumsal dokuya sadece retim, blm ve mlkiyet ilikileriyle deil ayn zamanda bu ilikilerin yzyllar boyu yeniden retilmesini salayan gelenekler, adetler ve alkanlklarla da derinlemesine yerletirmi olan retim biiminin kalntlar, varlklarn yava yava zlerek de olsa uzun bir sre boyunca kapitalizm ile yan yana srdrrler. Kapitalizm ncesi dnemin dayand retim merkezi olan krsal alan, kapitalizmin dntrmeyi en son bitirecei alan olacaktr8. ngiltere de, kapitalist dnyann ilk emperyalist egemen lkesi olarak emperyalist hiyerarinin

7 8

Karl Marx, Grundrisse Birinci Kitap, Sol Yaynlar, Ankara, 1999, s. 397-399. Marx, s. 402.

10

1.2.2 Kapitalizmin Tarmsal retimde Yaratt Dnm Kapitalist retim tarznn tarmsal alana sirayet etmeye balamasyla birlikte oluan deiimin tahlili, ncelikle Ne deiti? sorusuna retim ilikileri asndan tutarl bir cevap bulunmasn gerektirir. Bu cevab verebilmek iin pre-kapitalist kyllk ile kapitalist retim tarz ile dorudan ya da dolayl iliki ierisine giren kylln gsterdii farkllklar analiz edilmesi gerekmektedir. Pre-kapitalist ekonomilerde kyl olarak tanmladmz topluluun ortak zellii kullanm deeri retiyor olmas ve retim aralar zerinde, kimi zaman ve mekanlarda tamamen olmasa da kullanm asndan tasarruf hakkna sahip olmasdr. Kyl tamamen, veya neredeyse tamamen kendi kendisine yeterli bir topluluktur ve rettikleri artk rne ya hkm altnda olduklar efendi (feodal derebeyi, kral, imparator, kabile efi vb.) tarafndan, askeri g ile desteklenen bir zor-rza ilikisi erevesinde el konulmakta, ya da kyl bu artk deeri karlkllk ilkesi erevesinde yerel alanda, pazar yerlerinde, takas yoluyla veya ortak bir deer lt (para) kullanarak baka kullanm deerleri ile deitirmektedir. Pre-kapitalist toplumda kylnn yaam alan mekansal olarak ok dardr. Sradan bir kyl yaad ky ve komu kylerin, bunlarn yerel pazarlarnn dndaki dnyay grmeyi beklemez. nemli deniz ve kara ticareti yollarnn ticaret imparatorluklar tarafndan kontrol altna alnmas ve tarmsal rnn blgeler aras tamaclna balanmas da kylnn retim biimi ve yaam tarznda bir deiiklik yaratmamaktadr. Kapitalizm ncesinde tarmda hakim olan basit meta retimidir. Basit meta retimi dngs Mal-Para-Mal (M-P-M) biimindedir ve kapitalizmden farkl olarak yaamn kendi kendine idame ettirme mantna dayanr. Yani, pre-kapitalist kylnn birincil ura olan tarmsal retim tamamen geimlik bir nitelik tamaktadr ve bu retim sonunda ortaya kan art rne yine pre-kapitalist yneten-ynetilen ilikileri yoluyla el konmaktadr. Bahis konusu olan kyl, tarmsal retimden arttrd emek zamann kendisinin ve ailesinin geimi iin gerekli baka kullanm deerleri retmeye ayrr. Dikkat edilmesi gereken nokta udur; kylnn yapt retimin hibir ksm, deiim amal deildir. Dolaysyla artk rnn bir ksmnn bizzat kyl tarafndan dolama sokulduu zamanda dahi kylnn nihai amac bu ekilde para kazanmak ve

11

servet biriktirmek olmam, sadece normalden daha bereketli geen bir hasat mevsiminin getirdii normalin zerindeki art rn, tketmeye ihtiyac olmad iin, baka kullanm deerlerini tketebilmek amacyla elinden kartmtr. Kapitalizmin tarmda yaratt dnm, biimi ne olursa olsun, nasl yeni mlkiyet ve retim ilikileriyle ve snfsal yaplarla kendisini gsterirse gstersin, btn deneyimlerde tek bir ortak zellik tamtr: Kapitalist dnmn balamasyla birlikte kyl, zyeterliliini kaybeder ve kapitalizmin yaratt ulusal dnmnn bir sonucu olarak ortaya kan piyasa ilikilerine tabi olur. Bu dnm kylln kendi kendisini yeniden retme konusunda nce skntya, sonra amaza girmesi ile kendisini gsterir. Pre-kapitalist dnemde hemen her ihtiyacn kendisi karlayan, karlayamadklarn da rettii artk kullanm deerini takas ederek (burada takas srasnda arada bir ortak l birimi olarak parann bulunmas ok nemli deildir, zira pre-kapitalist dnemde para takas edilecek mallarn deerini karlkl olarak belirlemeye yarayan bir dnm aracdr, en azndan kyl iin bir birikim arac deildir) elde eden kyl, meta ilikileri geliip yaygnlatka, ihtiyalarn karlayabilmek iin retimini paraya dntrme zorunluluu hissetmeye balar. Kullanm deeri retiminin hakim olduu eski toplumsal formasyonlar yklmaya balar ve bu yklma kendisini ilk olarak, paraya duyulan ihtiya sonucunda kullanm deil deiim amal retime gei ile gsterir. Gelimekte olan piyasa ilikilerine ve yeni toplumsal i blmne tabi olan kyl, giderek tarmsal retim konusunda uzmanlar ve geri kalan btn ihtiyalarn para ile satn almaya balar. Bu, kapitalist retim biiminin tarm tabiyeti altna aldnn en ak gstergesidir zira tarmsal rnn parasallamas ve artk bir deiim deeri haline gelmesi, eitli tarihsel deneyimlerde de grld zere, pre-kapitalist formasyonlar ile ok ciddi bir uyumazlk tamamakta, ancak kapitalist dnmn alamet-i farikas olarak grlmektedir9. Kyl bir kez pazara baml hale geldikten sonra, artk onun iin bu balar koparmak mmkn deildir, zira bu iliki geri dn olmayan bir karlkl uzmanlama ve tarmsal retimin toplumsallamas ilikisi olarak kendisini gstermektedir. Geimlik retimi byk lde terk eden ve pazara ynelik retim
9

Marx, Kapital Birinci Cilt, s. 144-145.

12

yapan kyl rnn satmak zorundadr. Ancak yeni retim biiminin ilk amaz da burada ortaya kar. Tarmsal retim doann ngrlmez etkilerine ok aktr. Prekapitalist dnemde bu ok byk bir sorun deildir; mahsuln kt olduu dnemlerde dahi artk rne el koyan ynetici snfn yapabilecei ok birey yoktur, zira kyl kimin hkm altnda olursa olsun, bu kii veya kurum kylnn kendi kendisini yeniden retme artlarna zarar vermeyi, geni apl bir alk ve mutsuzluu gze alabilecek bir konumda deildir. Pre-kapitalist toplumda kyl tm toplumun geim aralarn retmektedir ve arta zor ile el koymann doal ve objektif snrlar vardr. Ancak, yeni sistemde el konma mekanizmas askeri zora dayal olmayan piyasa sistemidir ve bu sistem kyl iin ift tarafl bir amaz yaratmaktadr: eskiden rnn bol olduu dnemler tasasz, rahat zamanlarken, artk rn bol olduunda ayn zamanda ucuzlamaktadr. Dier yanda ise, rnn kt olduu dnemlerde kyl ailesinin geimini salamak iin emeini satmas zorunluluu ortaya kmaktadr. Kylnn retiminin metalamasna paralel olarak yerel iliki alar da yerini daha geni mekansal iliki alarna brakr. Kyl, bu genileyen pazara ynelik tek tip ve byk hacimli retim yaptka, rnn pazara ulatrma sorunu ile kar karya kalr. Bu zorluklar tccar sermayenin tarma sirayet etmesinin iki yolunu oluturur: (1) rn kylden satn alarak pazara tayan ve burada satan, dolaysyla retim yapmakszn art deere el koyan tccarlar kendilerine bir arac konumu bulur-oluturur ve (2) rnn satarak ihtiyalarn karlayamayan kylye bor veren tefeciler kyly bor amazna alarak srgit bir smr mekanizmas yaratrlar. Zamanla kapitalist sistem gelitike, tefecilerden alnan borcun yerini banka kredileri, tccarla girilen araclk ilikileri ise eitli kartellere szlemeli hammadde reticilii ilikilerine dnecektir. Geimlik tarmsal retim, pre-kapitalist dnemde krsal alanda ciddi bir atl nfusun varln srdrmesi sonucunu dourmutur. Ancak kapitalist ilikiler krsal alana sirayet ettike ve tarmsal retim geimlikten ktka bu atl nfus da krda barnamaz hale gelir. Burjuva devrimi ile birlikte balangta hzl, sonrasnda giderek yavalayan ancak srekli bir kentleme gzlemlenir. Bu g srecinin balangta hzl olmasnn sebebi, tarmsal alanda meta retimine balayan byk reticilerin (ki bu

13

reticiler tipik olarak ya bizzat pre-kapitalist dnemin toprak aalar ya da onlarn topraklarn kiralayan giriimcilerdir), atl emei topraktan kovmalardr. Buna paralel olarak burjuva devrimi kent merkezli retim atlmna arlk verir ve bylelikle topraktan kopan ynlar nce manfaktr retiminin, sonra da endstriyel retimin ihtiya duyduu igcn salar. Burada nemli olan noktalardan biri, kent merkezli kapitalist sermayenin ihtiya duyduu ii kalifikasyonlarnn iilemekte olan ynlarda zaten var olmas durumudur. Gerekten de, pre-kapitalist dnemde geimlik tarmsal retim ile uraan ve bu retimden arta kalan emek zaman ile de eitli baka kullanm deerleri reten kyl iiletiinde, bu yan retimi yaparak kazand beceriler onun yeni toplumsal i blmnde hangi i kolunda alacan de belirler10. ncelikle kontratlar ile eve i vermeye balayan ve ayn zamanda hammadde salayan sermayedar, sonrasnda tekil kk reticileri manfaktr atlyelerinde toplar ve nihayetinde i blmnn derinlemesi ve tekil ilerin niteliksizlemesiyle birlikte endstriyel kitle retimine gei salanr11. te yandan, ilk kentleme dalgasnn ardndan krdan kente doru g durmaz, balangtaki kitlesellikte olmasa da devam eder. Burjuva devrimiyle birlikte hzl kentleme ksmen kendiliinden, ksmen de yeni egemen snfn siyasi mdahalesiyle ortaya kar, zira retim merkezinin kentlere kaymas burjuvazinin iktidarnn konsolidasyonu iin zorunludur. Ayrca endstri devrimi srecinde kentlerde emek talebi byk bir hzla artar. Bu art, dier yanda krdaki emek talebindeki daralma ile bir araya geldiinde kitlesel g iin gerekli artlar salanm olur. Bu noktadan sonra yeni bir kitlesel g yaanmas iin, krsal alanda retim ilikilerini radikal biimde etkileyecek bir yeniliin ortaya kmas gerekir. Bu, ounlukla emek tasarrufu salayan zirai teknolojilerin tarma girmesi sonucunda olur. Traktr, bierdver gibi tarm iisine olan ihtiyac azaltan retim aralarnn kullanma sokulmasyla ortaya kan atl i gc de krda geimini salayamaz hale gelir ve kente ger.
10 11

Marx, Grundrisse Birinci Kitap, s.397. Marx, s.401-402.

14

Ancak, kitlesel gler dnda da krsal alandan kentsel alana srekli bir nfus ak vardr. Kapitalizmin gelimesiyle birlikte meta ilikilerinin iyice younlat, yani kylnn geimliini daha az rettii ya da artk hi retmedii bir aamaya varlr. Ayrca sanayi sermayesi szlemeler yoluyla kyllerle daha dorudan ilikiler kurarak retimin srekli ve dzenli olmasn salar ve tarmda iblmn gelitirir. Bylelikle kylnn piyasa ilikilerine tabiyeti, giderek sanayi sermayesine tabiyete dnr ve krsal retim byk sermaye tarafndan dorudan dzenlenmeye ve toplumsallatrlmaya balar. Bu sebepler kylnn retim yelpazesinde de bir deiime yol aar. Geimlik retim dneminde gda olarak kullanlacak rnler reten kyl, parasal ihtiyalar ar bastka ve retici sermaye ile ilikisi dolayszlatka giderek ttn, pamuk, eker pancar gibi, kendisi iin kullanm deeri tamayan veya ok az tayan, dolaysyla geimlik retim anlamnda hibir fayda ifade etmeyen, ancak daha ok para getirecek rnleri retmeye balar. Bu rnlerin alclar (tccar, devlet, smrgeciler), ellerinde bulundurduklar monopsoni gc ile retim srecinin teknik niteliklerine mdahale etmeye balar. Bu mdahaleler ile, retimde kullanlacak tohum, gbre, tarm ilalar ve makinalarn seimleri gibi nemli kararlar alma gc reticiden ayrlr ve alc konumundaki sermayenin eline geer. Ancak dayatlan bu beklentiler retim maliyetlerini arttrrken, toprak veya emek verimliliinde ounlukla ayn deiiklikleri yaratmaz. Topraktan alnan rn daha kaliteli olsa dahi, bu rnlerin alcs konumundaki sermayenin monopsoni gc bu kalitenin rnn fiyatna yansmasn engeller, zira kylnn rnn ne satmayp saklamas, ne de baka bir alc bulup ona ulatrmas mmkdr. Dahas, kullanlan bu teknikler ounlukla topran kalitesini de drr. Toprak kalitesi dtke, bir yandan daha fazla topran tarma almas (ekstansif tarm), bir yandan da daha youn bir retim yaplmas (entansif tarm) zorunlu hale gelir. Giderek ticaret merkezinden daha uzak alanlar tarma alr ve bunun sonucunda bu blgelerde retim yapan kyl daha yksek ulatrma maliyetlerine katlanmak zorunda kalarak ticari sermaye tarafndan daha fazla smrlr. Bir yandan da verimsizleen topraklarda daha youn alma ile ayn miktarda rn elde etme abas sonucunda gerek toprak, gerekse emek verimlilii dt iin kylnn kazancnda daralma meydana gelir.

15

Zirai teknolojilerin eitlenmesi ve biyogenetik tohum retiminin gelimesiyle birlikte tarmn kontrol altna alnmasnn pek ok yeni yolu olumutur. rnein pek ok tarmsal rn artk bir dnemden dierine kendi kendisini yeniden retmeyecek ekilde dizayn edilmektedir. Kyl rettii rnn bir ksmn tohumluk olarak ayrp, bir sonraki dnemdeki tohum ihtiyacn karlamak yerine, her dnem yeni tohum almak zorunda kalmaktadr. Benzer ekilde, genetik modifikasyonlar ile mkemmelletirilen eitli rnler zerinde (bilhassa ABDdeki soya fasulyesi retimi bu konuda ok nemli bir rnektir) sadece belirli (ve tek bir kimya irketi tarafndan retilen) gbre ve tarm ilalar kullanlabilmekte, aksi takdirde btn rn kaybedilmektedir. Kyl artk retimini Para-Mal-Para (P-M-P) dngs ierisinde gerekletirirken, zirai hammadde retim (P-M) admnda, kylnn rnn satn alan dev gda, giyim, ttn vs. kartelleri de realizasyon (M-P) admnda retilen art deere el koymakta, kylnn elinde de, zaman ve mekana bal olarak, ya kendisini ancak yeniden retebilecei bir kazan kalmakta, ya da o kazan dahi kalmamaktadr. Ayrca, tarmsal retim, mevsimlik bir dngye sahiptir ve kimi mevsimlerde emek ihtiyac okken, dier mevsimlerde emek ihtiyac tamamen ortadan kalkabilir. Pre-kapitalist dnemde bu durum, emein ya atl kalmas ya da geimlik ev retiminde istihdam edilmesi anlamna gelirken, kapitalist piyasa ilikilerine tabi olmu ve uzmanlam yeni kyl iin mevsimsel bazda geimlik retim yapmak artk imkansz hale gelmitir. Dolaysyla aile bireyleri emee ihtiya duyulan mevsim dnda emeklerini satmaya balar. Hatta aile youn emek kullanaca dnemde ihtiya duyduu emei kendi ierisinden deil, mevsimlik ii emei satn alarak salamaya balar. Emein hangi alanda satlaca zamansal-mekansal belirleyicilere sahiptir. rnein tarmda emek ihtiyacnn youn olduu yerlerde aile emei ounlukla baka krsal alanlarda, kimi zaman kapitalist iftilere, kimi zaman da baka kyl ailelerine satlrken, tarmda emek ihtiyac kstl ise aile, ounlukla erkek ocuklarn ehire yollar. te yandan, btn mevsimlik deiimler dnda, tefeciden ald borcu veya banka kredisini eitli nedenlerle deyemeyerek iflas eden, bylelikle topran

16

kaybeden ve kente gmek zorunda kalan kyl aileler de krdan kente nfus ak srecini besler.

1.2.3 Krsal Alann Yeni Snfsal Yaps Kapitalist retim biiminin dorudan ya da dolayl olarak kontrol altna ald ve dntrmeye balad krsal kesim, zorunlu olarak yeni bir snfsal yaplanmaya da urayacaktr. Kapitalizm ncesi dnemde kyllk olarak tanmlanan toplam, birbirleri ile girift ekonomik ilikilere sahip olmayan ve her biri birbirine benzeyen, retim arac asndan ounlukla kk aile ekenekleri ve-veya birka ba hayvan olan, bu retim aralar sayesinde rettikleri geimlik rn zerinden ekseriyetle ayni vergi veren, ayrca efendileri tarafndan, zora dayal olarak angaryaya koulmak suretiyle de artk emeine el konan, byk ve homojen bir toplamdr. Ad serf, teba veya mmet olsun, bu toplamn en nemli zelliklerinden biri zgr olmamalardr. Kendi retim aralarna sahip olsalar da, bu retim aralarn ellerinden kartma veya retimden vaz geme tasarrufuna sahip deildirler. Kapitalizmle birlikte kyl, sadece eski tabiyet ilikilerinden deil, ayn zamanda retim aralar zerinde eskiden sahip olduu mlkiyetten de zgrleir, zira eski mlkiyet ve retim ilikileri, yeni retim biimi ile uyum gsteremedikleri lde dnme ile kar karya kalmak durumundadrlar12. Daha nce de bahsettiimiz zyeterlilik kayb ve geimlik retimden ynsal kopu, sadece krsal nfusun byk bir ksmn kentlere aktarp iiletirmekle kalmaz; retim aralar ile btn ban kaybederek iileen nfusun bir ksm krsal alanda ikamet etmeye ve emeini burada satmaya devam eder. Ancak tarmsal retimin mevsimlik doas farkl rnler iin farkl mevsimlerde, ounlukla farkl yrelerde emek ihtiyac dourduu iin krsal alanda emeklerini satmaya devam eden iiler, eski geim ilikilerinin zlmesiyle birlikte hzla mevsimlik iiye dnr ve gebe bir hayat tarz benimsemek zorunda kalrlar.

12

Marx, Kapital nc Cilt, s.545.

17

Dier yanda, topran zel mlk edinilmesi sreci eski toprak aalarn ya emek satn alan kapitalist iftilere, ya da topran kapitalist giriimcilere kiralayan rantiyelere dntrr. Topraktan koparak iileen kesim ile toprak mlkiyetinin merkezilemesi sonucunda ortaya kan, yeni ynetici snfa mensup bu kesim arasnda, halen eski kk mlkiyetine tutunmay srdren bir kk kyllk yn varln srdrr. Bu yn, iileen kesimden ayrdr, nk halen kendi zel mlkiyeti altndaki retim arac ile, yani kk lekli topra ile geinmektedir. Burjuva snfna dahil olan byk toprak sahiplerinden de ayrdr, nk dzenli olarak emek gc satn almamaktadr ve byk lde halen geimlik retim yapmakta, en azndan salt deiim amal retimle uramamaktadr. Kapitalizmin en gelikin halinde, kentli kk burjuva snfna benzer bir biimde, mlkszleerek iileip ya da mlkiyetini gelitirerek ve birikim imkanlarna kavuarak burjuvaziye dahil olup ortadan kalkmas beklenen bu ara blge, ileride detaylaryla inceleyeceimiz kimi sebeplerden dolay, sistemle bark olmasa da, kk mlkiyetine tutunarak ve pre-kapitalist dnemin zlemiyle var olmaya devam eder13. Kapitalizmin gelimesi, krsal alanda da snfsal yaplar srekli olarak ekillendirir. Eski yaplar yklmaya zorlarken yeni snfsal yaplar yeniden reterek glendirir. Makinalamann tarma girmesiyle birlikte salanan nemli miktarda emek tasarrufu sonucunda krsal alanda emek talebi daralr ve eskiden emeini tarmsal retimde satabilen iiler artk kentlere gmek zorunda kalrlar. Ayrca, kk kyl iin makinalama ekilen topran snrl olmasndan dolay kendini geri deyen bir yatrm deildir ve makinalama iin altna girilen borcun karlanmas iin aile emeinin dar satlmas bir zorunluluk halini almaktadr. te yandan, zengin kyl iin makineleme kr arttrr. Benzer bir durum topran verimini artracak yatrmlar iin de geerlidir14. Topran verimini arttracak, dolaysyla mutlak rant salayacak yatrmlar yapmak, art deer smren ve bu art deeri yeniden sermaye yatrmna dntren kapitalist ifti iin en rasyonel davran iken, kk kylnn bu tarz yatrmlar yapmak iin gerekli kayna bulmas, bulsa da lek yetersizliinden dolay

13

Karl Marx ve Friedrich Engels, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, Sol Yaynlar, Ankara, 2002, s. 128. 14 Marx, Kapital nc Cilt, s.674-678.

18

bu yatrmlardan, ayn verimlilik artn elde etmesi mmkn deildir15. Dolaysyla teknik gelimelerin hepsi krsal alanda merkezilemenin ilerlemesi ve kk kyl mlkiyetinin skmas manasna gelecektir. Bu adan, konu ok tartmal da olsa, kk kylln, kapitalist sistemle benzer eklemlenme ilikileri ierisinde olmas ve benzer karlara sahip olmasndan dolay mstakil bir snfsal yaplanma veya bir ara-blge tekil ettiini sylemek mmkndr. Ancak kk kyller, benzer biimde, bu karlarn savunacak bir rgtlle sahip olmadklar, hatta byle bir rgtllk iin gerekli objektif toplumsal koullara dahi sahip olmadklarndan dolay kendileri iin bir snf tekil edemezler16.

1.2.4 Pre-Kapitalist Krsal Yaplarn Bekas Sermaye, doas gerei srekli bir yaylma gds tamaktadr. Ancak bu yaylma, sadece mekansal bir genilemeye deil ayn zamanda retim ve mlkiyet ilikilerinin kurumsallamas erevesinde yaanan bir derinlemeye de iaret etmektedir. Genilemekte olan sermaye krdaki retim biiminde hibir deiiklik yaratmayabilir. Kylnn rettii art deere sadece dolam alannda tccar ve tefeci tarafndan el konulabilir ve krsal dnm belirli bir sre boyunca sadece kyl retiminin metalamas, dolaysyla dolam alannda el konulabilecek bir nitelie brnmesi seviyesinde kalabilir. Ancak genileme dnya corafyasyla snrldr ve kapitalizm, yaylmaya devam edebilmek iin, eitsiz bir biimde de olsa retim ilikilerini derinletirmek zorundadr. Krsal dnm kavram tam olarak da bu fenomene iaret etmektedir: Erken kapitalistleen lkelerde krsal retim artk tamamen kapitalist olarak tanmlanabilir nk bu lkelerde kapitalist sermaye ve retim ilikileri krsal retimi de ierecek derecede derinlemitir. Ancak d lkelerle girilen ilikiler vastasyla kapitalistleen lkelerde kapitalizm kentlerden balayarak ortaya kt iin krda kapitalist dnm yava ilerlemi, hatta kimi rneklerde kapitalizm krdaki pre-kapitalist yaplarda hibir
15 16

Karl Marx, Louis Bonaparten 18 Brumairei, Sol Yaynlar, Ankara, 2002, s. 122. Marx, s.122.

19

biimsel deiiklie neden olmamtr. Bu lkelerde krsalda pre-kapitalist ilikilerin zlmemesi, kendisini geimlik retim, gizli isizlik gibi, rasyonel kapitalist sistemlerde var olmamas beklenen bir dizi fenomen ile gsterir. Kk kylln varln srdryor olmas tartmas da tamamen bu biimsel duraanla iaret etmektedir. Dolaysyla ge kapitalistleen lkelerde, krsal blgelerde pre-kapitalist retim ve mlkiyet biimlerinin varlklarn srdryor olmalarnn sebebi, bu lkelerdeki azgelimi kapitalizmin, bu yaplar zecek yetenee sahip olmamasdr. Bu konuda ekonomik ve siyasi olmak zere iki ayr balkta yetersizlik sz konusudur. Ekonomik yetersizlik; ge kapitalistleen lkelerde azgelimi sermaye birikiminin, krsal alan krl bir biimde dntrecek gce sahip olmamas ile ortaya kar. Dolaysyla sermaye tarafndan dorudan retim srecine dahil edilerek kapitalist bir temelde istihdam edilmeyen bu krsal retim olanaklar eski yaplarn korur ve kk kyl mlkiyeti yaps erevesinde geimlik retimde kullanlrlar. Siyasi yetersizlik ise, gecikmi burjuva devriminin pre-kapitalist mlkiyet ve tabiyet ilikilerinin zerine tutarl biimde gidecek siyasi gce sahip olmamasndan dolay ortaya kar, zira ge kapitalistleen lkelerde burjuva devrimi ounlukla d dinamikler dorultusunda (bu dinamikler gdmnde, veya bu dinamiklere kar verilen ulusal bir tepki olarak) ekillenir ve mevcut pre-kapitalist g odaklarnn da (rnein byk toprak sahipleri) bir ksmn karmak ittifak ilikileri erevesinde ierir. Bir baka deyile, gecikmi burjuva devrimlerinde devrimin sreklilik nitelii kopu niteliine oranla ar basmaya balar. Muhtelif lkelerin ne denli kapitalistlemi veya halen ne denli feodal olduklarna dair tartmalarn hepsinin temelinde bu siyasi yetersizlik vardr. Burjuva devrimleri, krsal retimi dolam alannda sisteme dahil etmek ve metalatrmak konusunda ok hassastrlar, ancak buna ynelik nemler alndktan sonra, kapitalist retim ve mlkiyet ilikilerinin krsal blgelerde de, eski mlkiyet ve retim biimlerini ortadan kaldrarak derinlemesi, kapitalist sistemin ekonomik ve siyasi yetkinlii erevesinde gerekleir, bu ynde tepeden inme bir mdahale yaplmaz. Bylelikle azgelimi kapitalizm dntremedii pre-kapitalist

20

yaplar iktisadi dzlemde dolam alannda kendisine tabi klar ve eklemlerken siyasi dzlemde de poplist bir demagoji ile ierir. Kapitalist sisteme eklemlendike eskiye oranla geim artlar giderek ktleen kk kyllk, kendisini kapitalist giriimciden ayran nemli bir farktan dolay da varln srdrr. Kapitalist giriimci, mevcut yatrm zarar ettiinde, hatta piyasadaki hakim kar orannn altnda bir kar getirdiinde yatrmn kapatp baka bir yatrm alan ararken, kk kylnn topraa ball onu topraktan kopmamak iin elinden geleni yapmaya iter. Klasik iktisadn insann iktisadi adan rasyonel davranaca (Homo Economicus) varsaymna tamamen ters olan bu tutumla kk kyl, yldan yla zarar etse bile topraktaki varln, kendisinin ve ailesinin emeini her geen gn daha fazla smrerek ve ksabilecei tm harcamalarndan (eitim, salk vs.) feragat ederek srdrr. Ancak, kk kylln bu artlar altnda dahi varln srdryor olmas, kesinlikle tarmsal alann kapitalistlemedii manasna gelmez. Bilakis, kk kylln geim artlarnn bylesine anyor olmas tarmda kapitalistlemenin bir sonucudur. Mlkszlemenin tarmda kapitalistlemenin art olmad zerinde Lenin durur. Lenin kk mlk sahibi kylnn bu mlkiyetinden elde ettii ihtiyalarnn aslnda sadece onun cretinden bir dme anlamna geleceini dolaysyla sanayideki iiden bile daha fazla smrlmesine neden olacan vurgular17. Bu tip kylln hali iilerden bile daha perian olabilir. Son tahlilde, genel sistem kapitalistletikten sonra pre-kapitalist krsal yaplarn ne zaman ve ne lde yokolaca kentsel sermaye birikiminin gelimiliiazgelimilii ile ilgili bir sorundur, zira kapitalist retim ilikilerinin bir lkede, krsal alanda ne denli derinleebilecei, dorudan doruya o lkenin kentsel sermaye birikiminin dntrc gcne baldr. Dolaysyla, ilikilerin derinlemesinin yaval, hatta zaman zaman bu derinlemenin hi gereklemiyor olmas fenomeni kk kylln beka stratejilerine veya muhafazakar ilekeliine balandnda srecin aktrleri yanl tayin ediliyor demektir: Deiimin yavalnn sebebi

17

Vladimir lyi Lenin, Tarmda Kapitalizm, Sol Yaynlar, Ankara, 1996, s.30-31.

21

kylln direnme gc deil, azgelimi kapitalizmin yaratt snrl kentsel birikiminin krsal yapy dntrme yeteneinin kstl olmasdr. Krsal dnmn farkl lkelerde ve lkeler ierisinde farkl krsal blgelerde homojen olmayan bir biimde, kimi blgelerde dierlerine gre daha hzl veya yava ilerliyor hatta zaman zaman duruyor olmas, ancak kapitalizmin doasnda olan eitsiz gelime kavram ile aklanabilir. Uluslararas boyutta bakldnda eitsiz gelime, erken ve ge kapitalistleen lkelerin eitsizlii ve bu eitsizlii srekli klan emperyalist ilikiler ile kendisini gsterir. Bunun sonucu olarak, dnyann byk ounluunu oluturan ge kapitalistlemi lkeler, farkl dzeylerde azgelimi bir kapitalizm ile malldrler ve bu azgelimiliin derecesi, ayn zamanda kendi iindeki pre-kapitalist yaplar dntrebilme/dntrememe konusunda da belirleyicidir. Benzer ekilde, farkl ulus alt alanlar asndan da pre-kapitalist yaplarn ncelikle hangi blgede yklp, hangi blgelerde varln srdreceini belirleyecek olan temel etken bu blgelere mdahil olacak ve dntrc bir etki tayacak olan sermaye birikiminin ne denli krl olabildiidir. Sermaye birikimi, krsal alana ncelikle teknoloji ve eitim, sonrasnda da dorudan doruya (ya tarmsal kredi ya da dorudan yatrm biiminde) sermaye ihra ederek; bir yandan da gerek emek tasarrufu salayan tarm teknolojileri, gerekse de merkezileen toprak mlkiyetinden dolay krdan kopan nfusu kendi bnyesinde istihdam ederek pre-kapitalist yaplar zecek; ancak bunu blgeler arasnda bir eitlik gzetmeden kendi krllk hedefleri dorultusunda, eitsiz bir biimde yapacaktr.

1.2.5. Devletin Tarmsal Alana Etkisi Azgelimi kapitalizm, krsaldaki pre-kapitalist yaplar, kendi birikimi lsnde zebilir. Kapitalist sistem dahilinde, bu snrn tesinde bir zlme yaanabilmesi iin, ulusal sermaye birikiminin yetersiz kald konuda piyasa d bir dntrc mdahale gereklidir. Bu dsal mdahalelerin literatrdeki ortak ismi krsal dnm programlardr.

22

Program kelimesi, anlamsal adan serbest piyasa mekanizmalarnn dnda ve tesinde bir planlla iaret etmektedir. Teorik olarak, byle bir dntrc programn znesinin devlet olmas beklenir. rnein devlet, kk reticilii koruyacak ve destekleyecek bir tarm politikas izleyerek krsaldaki pre-kapitalist yaplarn zlmesini yavalatabilir, hatta durdurabilir, bunun karlnda mevcut destekleri geri ekerek veya salt kapitalist iftiye yararl olacak destekleme biimleriyle zlmeyi hzlandrabilir. Bilhassa burjuva devrimin ilk safhalarnda devlet, krsal alana zorunlu bir dntrc zne olarak mdahale eder. Bu dnemde eski retim biimine denk gelen iktidardan arta kalan ve kapitalizmle badamayacak uygulamalara son verilmesi gereklidir. Burjuva devrimlerinin hepsinde tarmsal retime dnk ayni vergi uygulamalarna son verilir ve kylle, tarmsal rnn metalamasnn nn aacak olan parasal kazan ihtiyac nakdi vergiler yoluyla dayatlr. Bu, krsal alan kentsel alana tabi klmak iin zorunlu bir uygulamadr. Aksi takdirde kentsel retim sramasnn gerisinde kalan krsal yaplar ulusal pazarn bir paras olmak yerine geimlik retime devam ederek kendi yalaryla kavrulmay seeceklerdir18. Bunun sonucunda kentlerde ynsal olarak altrlan ii snfnn bata temel gda olmak zere geim aralarnn salanmas gleecek ve aradaki kopma kentsel atlmn nn kesecektir. Devlet bu tarz risklere merkezi otorite olarak gerekirse zor kullanarak mdahale eder ve tarmsal retimi endstriyel retim ve ulusal pazara balamak iin gerekli admlarn atlmasn salar. Devletin bu zel konumu, ona kapitalizmin doal seyrine ters ynde mdahalelerde bulunabilme gc de salar. Bu zgnlk, ayn zamanda onun kk kylln gzndeki ayrcalkl yerinin de nesnel temelini oluturur. Kendi arasnda ii snf gibi rgtlenemeyen kk kyllk, kapitalist sistemin gelimesiyle zt karlara sahip olsa da, kendi karlarn savunacak bir kollektif yaplanmaya ulaamad lde, karlarnn dorudan doruya devlet tarafndan korunmas konusunda ricac bir tavr gelitirir. Pre-kapitalist dnemin, kylnn art rnne el koyan zor ilikileri, ayn zamanda kylle tekdze, ancak gvenli bir yaam
18

Marx, s.127.

23

sunmaktadr. Kapitalist sistem ise kk kyll zgr ancak savunmasz brakarak onu nihayetinde ortadan kalkaca bir yola sokmutur. te bu gvensizlik ortamnda kk kyller pre-kapitalist dnemde sahip olduu gvenli yaam tarzna duyduklar zlemle, kendilerine bu gveni veren ya da vaad eden siyasi oluumlarn takipisi olurlar. Kendi kendilerini kollektif olarak temsil edemezler, dolaysyla onlar temsil ettiini dndkleri kii veya kuruma; kapitalizm gelmeden nce, ellerinden fazla rnlerini alp angaryaya kosa da onlar d dnyann tehlikelerinden koruyan efendilerinin yeni sistemdeki karl gibi grnen devlete, pederahi bir ballk ile sarlrlar. Bu durum sadece devletin kk kyllk zerinde mutlak egemenlii anlamna gelmez, ayn zamanda kk kylln nfus arlnn byk olduu azgelimi kapitalist lkelerde bu yna dnk poplist sylemlerin ciddi bir siyasi rant salayabilecei bir ortamn varln gsterir. nceki blmde bahsettiimiz siyasi yetersizlik ile bu siyasi rant frsat yan yana geldiinde, kk kylln kendisini yeniden retme koullarn andrarak da olsa en azndan dnem dnem salayan siyasi oluumlar sayesinde, bugnden yarna srdrlen bu geri toplumsal formasyon sreklilik kazanr. Asla insanca bir yaam olanana sahip olamayacak ancak ellerindeki geri mlkiyet biiminden de zgrlemeleri iin kendi inisiyatifleri dnda ve var gcyle kar kacaklar yeniliklere ihtiya duyacak olan bu yn, seimden seime hatrlanr ve seimden hemen sonra yine unutulurlar. Dolaysyla, endstriyel sermaye bu alan dntrecek ve zlmesini salayacak gelimilik dzeyine eriemedii mddete (ki, eitsiz gelime dolaysyla, bu dzeye asla eriememesi de mmkndr) krsal alandaki mlkiyet ve retim ilikilerini deitirecek bir mdahalede bulunmayaca iin bu geleneksel ve geri retim biimi kan kaybederek de olsa kendisini yeniden retecektir. Bu denklem erevesinde devlet krsal yaplarn zlme srecinin yneticisi kimliine sahiptir. Bu yneticilik ayn zamanda burjuva snfnn akl olarak almas beklenen devlete nemli bir sorumluluk ykler. Kapitalizmin kent merkezli gelimesi ile kr-kent eitsizliinin derinlemesi ve geri krsal yaplarn zlmesi diyalektik srelerdir. Bu iki sre egdm iinde ilemezse gelime kendi kendisini geri

24

dndrecek veya ykc sonular douracak bir nitelik tar. yle ki; endstriyel sermayede gelime emek talebini arttrmayan bir nitelik tad mddete, dier yanda krsal alanda bir zlme yaanyorsa buradan zlen nfus kentlerde istihdam olana bulamayacaktr. Bunun sonucunda kentlerde yedek igc ordusu gereinden fazla byyebilir ve isiz ynlar ile ii snf arasnda dzenli bir rotasyon salanamayabilir. Bu ve benzeri sorunlar karsnda kapitalist devlete, krsal nfusun zlmesini ynetmek iin gerekli krsal kalknma-dnm programlarn uygulama, bylelikle zlmenin sermaye birikimi srecine zarar vermeyecek bir hzda yaanmasn salama grevi dmektedir. Ancak azgelimi kapitalizm ayn zamanda azgelimi ve kurumsallaamam devlet aygt manasna gelir ve emperyalist hiyerarinin alt katmanlarnda kalan lkelerde devlet aygt azgelimilikle mall olduu lde krsal dnm de kontrol edilememeye balar. Dahas, kr-kent eitsizlii kapitalizmin iinde zlebilecek bir eitsizlik deildir ve bu eitsizliin doal sonucu kapitalist sistemde krsal alann u ya da bu biimde srekli sorun reten bir yap kazanmasdr. Gerekten de kapitalist lkelerde krsal yaplar ya hi zlmeden varlklarn srdrrler ya da zlme o kadar hzl olur ki kentsel alanda srekli bir toplumsal patlama tehlikesi yaratan byk isiz ynlar birikir.

1.2.6. Uluslararas Dntrc Mdahaleler ve Sermaye hrac Azgelimi kapitalist lkeler uluslar aras sisteme eklemlendikleri lde, uluslararas bir takm znelerin etki alanlarna da dahil olurlar. Bu zneler IMF, Dnya Bankas veya Dnya Ticaret rgt gibi uluslar-st bir kurum olabilecei gibi, bilano aktifleri toplam ge kapitalistlemi pek ok lkenin GSMHsndan fazla olan ok uluslu irketler de olabilir. Krsal dnm konusunda ulus-st zneler krsal dntrmeyi hedefleyen programlara krediler salayarak, ok uluslu irketler de ulusalt krsal alanlara dorudan yatrmlarla mdahil olarak pre-kapitalist yaplan zlmesini hzlandrabilirler. Her iki durumda da, dntrc faktr sermaye ihrac ve yabanc sermayeye tabiyettir. Bu faktr, dorudan veya dolayl olarak krsal dnme neden oluyor

25

olabilir. Szgelimi, Dnya Bankasndan bir krsal dnm program iin alnan yapsal uyum kredileri veya benzer hedefli yerel projeler iin sivil toplum kurulularna aktarlan fonlar dorudan bir dntrme hedefi ierirken; IMF ile yaplacak bir standby anlamas iin verilen bir niyet mektubunda, borlanmann nart olarak taaht edilen devletin tarm politikalar dolayl bir dntrc etki yaratabilir. Ayrca ok uluslu irketler, azgelimi ulusal sermaye birikiminin zmedii pre-kapitalist yaplar serbest piyasaya ikin yollardan, sahip olduklar gelikin birikim ile daha etkin bir biimde zebilirler. Tarm sektrne suni gbre, tarm ilac ve (gnmzde btn bunlardan daha nemli olan) tohum satan tekeller tarmsal yaplarn kendilerini yeniden retme kabiliyetlerini retim aamasndan sktrrlar. Benzer ekilde, tarmsal sektrle alc olarak ilikiye giren gda, ttn ve benzeri sektrlerde faaliyet gsteren tekeller ise monopsonist gleri ile kylln kendisini yeniden retme olanaklarn tarmsal rnn satlmas aamasnda sktrrlar. Bu sre, iktisadi mekanizmalar asndan ulusal sermaye birikiminin krsal pre-kapitalist yaplar ile girdii iliki ve bu yaplar zerinde yaratt dntrc etkiden farkl deildir. Ancak ok uluslu irketlerin ellerinde bulundurduklar birikimin miktar ve gelikinlii, yarattklar etkinin de ok daha derin ve geni apl olmasna neden olmaktadr. Piyasa mekanizmalar dnda yaplan mdahaleler ele alnrken dikkat edilmesi gereken nokta, bu mdahalelerin, mdahalede bulunan znenin ekonomipolitik tercihleri dorultusunda gerekleeceidir. Szgelimi, devlet mdahaleleri devletin snfsal karakterini yanstrken, IMF ve Dnya Bankas gibi kurumlarn dorudan ya da dolayl mdahaleleri bu znelerin kurumsal varlk amac olan, sermaye ihracnn kolaylatrlmasn hedefleyecektir.

26

1.3 E TL EKOL VE D S PL NLER N TARIM SORUNUNA BAKII

1.3.1 Klasik Politik ktisat En gelikin eserlerini kapitalizmin erken kapitalistlemekte olan lkelerde serpilmekte olduu tarihlerde veren klasik ekoln en nemli temsilcisi kukusuz David Ricardodur. Ricardonun eserlerini yazd dnemde tarm halen ekonomideki arln korumaktayd ve kapitalist toplumun Ricardo tarafndan tespit edilen snf yaps, toprak zerinde ykseliyordu19:

Yeryznn rnleri -emek, makine ve sermayeyi bir araya getirerek yerkrenin yzeyinden elde edilen her ey- toplumda snf arasnda paylalr: Yeryznn ekilebilmesi iin gerekli olan topran sahipleri, sermaye sahipleri ve emeiyle yeryzn eken emekiler.

Bu snfsal tahlilden yola kan Ricardo, topraklarn kiraya veren toprak sahiplerinin elde etmekte olduu rant gelirini kapitalist toplumda gelimenin nndeki en byk engellerden biri olarak tanmlamaktadr. Ricardoya gre bata buday olmak zere tahllarn fiyatlar, ii snfnn kendisini yeniden retmesi iin ihtiya duyaca en dk cretin, yani asgari cretin temel belirleyenidir. Bu durumda, tahl fiyatlar ykseldike, cretlerin de ykseltilmesi gerekecektir, aksi takdirde ii snf kendisini yeniden retemeyecektir. Ricardoya gre byk toprak sahipleri, kiraya verdikleri topraklarndan elde ettikleri rant ile, buday fiyatnn ykselmesine neden olmaktadr. Bu adan Ricardonun kuramnda rantiye snf elde ettii rant geliriyle toplumun gelimesini kstekleyen parazit snftr.

19

David Ricardo, Ekonomi Politiin ve Vergilendirmenin lkeleri, Belge Yaynlar, stanbul, 1997, s.23.

27

te yandan, ekonomi gelitike daha fazla yatrm yaplacak, dolaysyla daha fazla ii altrlacak, bunun sonucunda da daha fazla buday retilmesi gerekecektir. Bu durumda, genilemekte olan ii snfnn beslenmesi iin, daha nce verimsiz veya az verimli olduu iin ekilmeyen topraklarn da ekilme almas gerekecektir. Verimsiz topraklarda, verimli topraklara gre, birim arazi bana daha az rn retilebilmektedir, ancak budayn tek bir piyasa fiyat olacaktr. Bu durumda, budayn piyasa fiyat en verimsiz olan, dolaysyla retim maliyetinin birin rn bana en yksek olduu araziler tarafndan belirlenecektir (aksi takdirde, budayn piyasa fiyat verimsiz topraktaki buday maliyetinin altnda kalaca iin verimsiz topraklarda retim yaplamayacaktr). Her toprak sahibi arazisinin dier topraklara gre ne lde verimli olduunu bildii iin toprak piyasasnda verimli topraklarn kiras, verimsiz topraklara gre daha yksek olacak ve bylelikle bu topraklarn sahipleri ayrca bir farkllk rant elde edeceklerdir. Endstri gelitike ii snf bymekte, ii snf bydke daha fazla buday retilmesi gerektii iin daha verimsiz topraklar ekime almakta, bylelikle budayn fiyat ykselmektedir. Budayn fiyat ykseldike cretlerin ykseltilmesi gerekmekte, bunun sonucunda krlar dmekte, te yandan da verimli topraklarn sahipleri daha fazla rant elde etmektedir. Dolaysyla, toplum gelitike blm, Ricardoya gre toplumun ilerici snf olan burjuvazi aleyhine bozulmakta, krllk yoluyla sermaye birikimine dnebilecek toplumsal retim onun yerine byk toprak sahiplerinin lks tketime harcadklar ranta dnmektedir. Ricardonun milli gelirden alnan paylar konusundaki varsaym da, kendi snfsal duruunu aklamaktadr. Ricardoya gre ii snf cretinin tamamn geimlik rnlere, toprak sahipleri ise elde ettkleri rantn tamamn lks tketime harcamaktadr. Sermaye birikimini salayacak yatrmlarn tek kayna burjuvazi tarafndan elde edilen krdr. Ricardo modeli bu krn tamamnn yeni retken yatrmlara dntn varsaymaktadr. Ricardo, bu soruna zm olarak d ticaretin serbest braklarak buday ithal edilmesini ve rantn vergilendirilmesini nermektedir. Gerekten de Ricardo, dnemin

28

en nemli tartmalarndan biri olan msr yasalar konusunda, msr ithalatnn serbest braklmas ynnde nemli miktarda aba sarf etmi, karlatrmal stnlkler teorisini de bu dorultuda formle etmitir. Ricardonun iki mal ve iki lkeli ticaret modelinde, lkelerden biri her iki maln retiminde birden stn olsa da dahi ticaret gereklemektedir zira stn olan lke, stnlnn daha belirgin olduu maln retimine uzmanlamaktadr. Bu teorinin formle edildii dnemde ngiltere, hemen hemen her maln retimi konusunda stnd, ancak en stn olduu mallar snai mallard ve Ricardoya gre ngilterenin daha az stn olduu tarmsal hammaddeyi ithal edip, snai mal retiminde uzmanlamas gerekiyordu. Tahl ithalat ile birlikte tahl fiyatlar decek, bunun karlnda toprak kiralar da dmek zorunda kalaca iin byk toprak sahiplerinin rant daralacak, ayrca cretlerin de drlmesi mmkn olacakt. Bylelikle byk toprak sahiplerine kira deyen ve emek satn almakta olan burjuvazinin kr oranlar ykselecekti. Ricardonun kuram, ierdii kapitalist toplumun snfsal yapsna dair saptamalar ve tarmsal retim ile geimlik cret arasndaki ilikiyi kurmas asndan ok nemlidir. Ricardonun snfsal modeli, ayn zamanda Marxn almalarnn balang noktalarndan biri olmutur. Ancak Ricardonun kuram aristokratlarn ve byk toprak sahiplerinin elde ettikleri rant yatrma dntrme ihtimalini tamamen dlamaktadr. Bu varsaym, ilerleyen yllarda, Almanyada kapitalizm geliirken ortaya kan Prusya tipi kapitalist gelime ile yanllanmtr. Bunun yan sra Ricardonun yapt snfsal tasnif tarmda kk reticilii yoksaymaktadr. Her iki durumun, ksmen Ricardonun siyasi tercihlerinden, ksmen de ngiltereye zg baz durumlarn genellenmeye almasnn bir sonucu olarak ortaya kt sylenebilir. Daha nce deinilen itleme Kanununun ardndan, 17. Yzyln ilk yarsnda ngiltere krsalnda bir toplumsal yap olarak kk reticilik, dikkate deer bir arlk tamamaktadr, dolaysyla kuramda da yer almamtr.

29

1.3.2 Klasik Marksizme Narodnizmin Cevab: Poplizm Tarm sorunu, Marksist iktisatta da nemli bir tartma bal olmutur. 20. yzyln banda Kautskynin getirdii20 ve Leninin gelitirdii, geimlik retimin tedrici olarak tasfiye olacan ngren aklamalara, daha sonra Chayanov neonarodnik olarak tanmlanabilecek kk kyllk tezi ile kar kmtr. Klasik Marksizmin er ya da ge tasfiyeyi ngren tezine kar Chayanov tarmsal retimin kapitalist olmad, cretli emekten tamamen bamsz bir kyl retim tarz erevesinde kendini yeniden rettiini iddia eder21. Bu retim tarzndaki sosyal ilikiler retim biriminin, yani kyl ailesinin i ilikilerinden ibarettir. Feodal ve kapitalist retim tarzlar bu retim tarzna dsaldr. Chayanova gre kyllk, ekonomik olarak farkllamam, homojen ve dier retim tarzlar karsnda olaanst bir kararllk gsteren bir yapya sahiptir22. Dolaysyla, Chayanovun tezine gre pre-kapitalist krsal yaplar kentsel kapitalizm ile yan yana, sonsuza dein var olabilirler, zira tarmn kapitalist sisteme dahil edilmesi iin byk, merkezi ve cretli emek istihdam eden iletmelere gerek yoktur. Kapitalist sistem kyl retim tarzn ticari sermaye ile dolam alannda hegemonyas altna alacak ve baskc bor ilikileri ile her kyl ailesini birer fason hammadde reticisine dntrecektir. Chayanov bu srece dikey konsantrasyon adn vermektedir23. Chayanovun tezinin temel sorunu tanmlanan kyl retim tarznda yatmaktadr. Bu tanm kyll tamamen tarihin dna koymakta, her zaman varolmu ve her zaman var olacak bir yap olarak grmektedir. Bu tanma gre, feodal sistemde kral iin, Asyatik toplumda sultan iin ve kapitalist toplumda pazar iin reten

20

Jarius Banaji, Summary of Selected Parts of Kautskya Agrarian Question; The Articulation of the Modes of Production iinde (der. Wolpe, H), Routledge & Kegan Paul, Boston, 1980. 21 Alexander Vasiliyevich Chayanov, The Theory of Peasant Economy, Richard D. Irwin, Homewood, Illinois, 1966, s.1. 22 Utsa Patnaik, Neo-Populism and Marxism: The Chayanovian View of the Agrarian Question and its Fundamental Fallacy, The Journal of Peasant Studies, Cilt 6, Say 4, Temmuz 1979, s.375. 23 Chayanov, s.257.

30

kyl arasnda hibir fark yoktur24. Dahas, Chayanovun tezinde bir ailenin i ileyiinin incelenmesi tarmsal retimin tamamnn incelenmesi anlamna gelir zira kyllk bu homojen ve atomistik kyl ailelerinin n adedinin toplamndan ibarettir. Bu tarih d kyllk, tm tarihsel sistemlere dardan dahil olmakta (dolaysyla bu sistemleri, onlarla ilikiye girerken kendisi iin dsal kabul etmekte) ve toplumsal blm birikim ve retim ilikilerine de sadece dsal bir faktr olarak dahil olmaktadr.

1.3.3 Kalknma ktisad Kalknma iktisad tarm sorununu anahatlar itibariyle kentlerin modernleerek gelimesi ve tarmn geri kalmas olarak ele almaktadr. Bu disipline gre, Batnn iktisadi geliime yolu kentlerde izlenirken krsal kesim (ki bu kesime kalknma iktisad literatrnde ounlukla geleneksel kesim ad verilmektedir), modern olmayan ilikiler ve mlkiyet sistemleri, geleneklerine bal kyl tipolojisi gibi sebeplerden dolay geri kalmakta ve ortaya Jorgensonun tanmyla ikili yap denen durum kmaktadr25. Kalknma iktisadnn azgelimilie getirdii genel zme paralel olarak, krsal kesimin kentlerin peinden kalknma yoluna girmesi iin bu alanlara dardan mdahale edilmesi gereklidir. Yani kentsel kesimden krsal kesime teknoloji aktarlacak, bylece geleneksel retim zlp yerini tarm makinalar ve suni gbre kullanm gibi modern teknikler ile donanm, yksek verimli tarmsal retime brakacaktr. Kalknma iktisadnn temsilcilerinden bir bakas olan Lewis ise ikili yap kuramna, az gelimi lkelerde tarmda bulunan nfus fazlas ve bu nfus fazlasndan faydalanma potansiyeli asndan yaklamaktadr.

Henry Bernstein, African Peasantries: A Theoretical Framework, The Journal of Peasant Studies, Cilt 6, Say 4, Temmuz 1979, s.421. 25 Dale Jorgenson, The Development of a Dual Economy, Economic Journal, Say 71, Haziran 1961, s.311.

24

31

Lewise gre de ge kapitalistleen lkelerin sahip olduu ikili yap geimlik sektr ve kapitalist sektrden olumaktadr26. Geimlik sektr byk lde krsal alan ile tanmlayan Lewis, az gelimi lkelerde bu alanda byk miktarda emek fazlas bulunduunu ve bu sektrdeki ii saysnn yarsnn sektr dna kartlmasnn dahi retimde dme yaratmayacan ifade eder27. Lewise gre, geimlik sektrdeki emek fazlasnn kapitalist sektre geimlik cret ile aktarlmas mmkndr. Bylelikle kapitalist sektr gelitike ve daha ok emek talep ettike, sanki snrsz emek arz varm gibi geimlik sektrden emek ekilecek, bu sayede geimlik sektrdeki kazanlar, kapitalist sektrdeki cretlere taban oluturacak, yani asgari creti tayin edecektir28. Kalknma iktisadnn bir baka temsilcisi olan Rosenstein-Rodan ise Dou ve Gneydou Avrupann endstrilemede geri kalmas sorunu zerinde almtr. Rosenstein-Rodana gre 20. yzylda uluslararas ticaret, 19. yzylda olduu gibi geri kalm lkelerin ihtiya duyaca kalknma fonlarn salayamaz nk artk gelimi lkelerde ithal mallara olan talebin gelir esneklii, bu lkelerdeki zenginleme ile birlikte dmtr. Ancak Rosenstein-Rodan gelimi lkelerde talebin gelir esnekliinin halen yksek olduu ve hep yksek kalaca bir mal olarak bo zaman tanmlamaktadr. Rosenstein-Rodana gre gelimi lkelerde 35 veya 40 saatlik bir i haftasna karlk gelimekte olan lkelerde 48 saatlik bir i haftas uygulanrsa, gelimekte olan lkelerin retecei fazla rn gelimi lkelerdeki bo zaman ile deiilebilecek ve bylece gelimekte olan lkelerin kalknmann temelini oluturacak endstriyel yatrmlar iin gerekli fonlar salayacaktr. Bylelikle azgelimi lkeler tarmsal rn ihra etmeyi brakp ilenmi gda ve hafif-endstriyel rnler ihra etmeye balayacaklardr29. Kalknma iktisadnn azgelimi lkelerin kalknma sorununa, bilhassa da tarm sorununa ynelik nerileri zaman ierisinde deiiklik gstermitir. Zamanla

26

W. Arthur Lewis, Economic Development With Unlimited Supplies of Labour, The Economics of Underdevelopment iinde (der. Agarwala, A.N. ve Singh, S.P.), 1973, s.407. 27 Lewis, s.402. 28 Lewis, s.410. 29 Paul Rosenstein-Rodan, The Problems of Development in Eastern and South-Eastern Europe, The Economic Journal, Cilt 53, Say 210/211, Haziran-Eyll 1943, s.209.

32

kentlerdeki snai kalknmaya geim aralar reterek destek olacak ve iinde barndrd emek fazlas ile kalknmann ihtiya duyaca igcn salayacak krsal kesim anlay terk edilmi, tarm ve sanayi kesimlerinin dengeli biimde geliecei kalknma modelleri aranmaya balamtr. Bunun en nemli nedenlerinden biri, krsal kesimdeki emek fazlasnn tarmda makine kullanmyla birlikte kentlerde ihtiya duyulan emei salayaca varsaymnn gerek hayatta olumsuz sonular tamasdr. Hemen her rnekte, tarmda makinelemeyle birlikte krsalda isiz kalan ve kente gmek zorunda kalan emek gc, kentte ihtiya duyulan emein nicelik olarak ok zerinde, nitelik olarak da ok gerisinde kalmaktadr. Bu sorunlar dikkate alan kalknma iktisatlarndan Todaro, dengeli bir kalknma modeli iin kk kylln verimliliinin artrlmas, istihdama ynelik bir kentsel kalknma program ile tarmsal rnlere ynelik i talebin artrlmas ve krsal alanda tarm d istihdam olanaklar yaratlmas gerektiini ne srmtr30. Todaro, bu hedeflere ulalabilmesi iin krsal kalknma programnn balkta baarl olmas gerektiini belirtmektedir. Bu balklar; toprak reformunun yaplmas, kk kylle ynelik altyap, kredi, girdi ve fiyat destei salayan politikalarn oluturulmas ve ekonomik imkanlarn gelitirilmesidir. Todaro ayrca bu politikalar uygulamaya alacak olan devletin byk toprak sahipleri tarafndan bask altna alnmaya alacan da ngrmekte ve programa bal kalnmasnn siyasi irade gerektireceini de belirtmektedir31.

1.3.4 Bamllk Okulu Kkenlerinde Latin Amerika lkelerinin d ticareti ilikilerine ynelik incelemeler ve bu incelemeler sonucunda varlan bulgular ile serbest ticaret teorilerine ynelik bir reddiye olan bamllk okulunun tarm sorununu da yakndan ilgilendiren ilk nemli rn Prebisch ve Singerin ayr ayr, ancak yaklak ayn dnemlerde oluturduklar ve bu nedenler Prebisch-Singer Tezi olarak bilinen tezdir.
30

Michael P. Todaro, Economic Development in the Third World (drdnc basm), Longman, New York, 1989, s.291 31 Todaro, s.319-323

33

Bu teze gre hammadde ihra eden lkelerin, zaman ierisinde ticaret hadleri hammaddelerin aleyhine dnecei iin, srekli olarak artan d ticaret kayplar ile kar karya kalmalar beklenir. Ticaret hadlerinde yaanan bu deimenin sebebi ise snai rnlere ynelik talebin gelir esnekliinin, bata gda rnleri olmak zere ilenmemi rnlere ynelik talebin gelir esnekliinden daha yksek olmasdr. Bu yzden, azgelimi lkelerin ihra ettii hammaddeler ile gelimi lkelerin ihra ettii snai rnler arasndaki ticaret hadleri, srekli olarak hammaddeler aleyhine bozulma eilimi ierisindedir32. Zamanla, ticaret hadlerindeki hammaddeler aleyhine yalan bozulmann Prebisch-Singer tezinin nerdii gibi srekli deil, kesikli olduu gzlenmitir. Ocampo ve Parra tarafndan yaplan bir almada, yakt d hammaddelerin uluslararas fiyatlarnda 1920 ve 1980 yllarnda byk bozulmalar yaand, ancak bu bozulma dnemleri dnda hammaddeler ve snai rnler arasndaki ticaret hadlerinde nemli bir deiiklik olmad ortaya konmutur33. Bamllk ekol erevesinde, Andre Gunder Frankn rettii azgelimilik tezlerinin incelenmesi, uluslar aras eitsizlie getirdii bak asndan nemlidir. Frank; Lewis ve benzerlerinin kalknma teorilerini cepheden karsna alarak, gelimilik ve azgelimiliin, dnyann kapitalist gelime srecinin birbirlerinden ayrlamaz ama diyalektik adan elikili sonular olduunu ne srer. Franka gre azgelimiliin srgit yapsnn anlalabilmesi iin kapitalizmin tarihsel ilerici bir role sahip olduu dncesinin tamamen terk edilmesi gerekmektedir34. Franka gre, uydu olarak tanmlanan periferal iktisadi yaplar, arta el koyan metropolitan merkez tarafndan srekli olarak smrlmektedir. Periferal ekonomilerin gelimesi merkezin hkm altndadr ve merkez, kendi gelime hedefleri dorultusunda periferi srekli olarak smrr. Bylelikle periferal ekonomilerin endstriyel geliimi engellenir ve bu blgeler birincil rn ihra eden bir konumda
Ral Prebisch, The Economic Development of Latin America and its Principal Problems, Birlemi Milletler, New York, 1950 33 Jos Antonio Ocampo ve Maria Angela Parra, The Terms of Trade for Commodities in the Twentieth Century, CEPAL Review, Say 79, Nisan 2003, s.12 34 Andre Gunder Frank, Latin America: Underdevelopment or Revolution, Monthly Review Press, New York, 1969, s.4-11.
32

34

kalrlar. Bu uluslar aras iblmne dayal ticari sistem devamllk kazanr nk bu dikey arta el koyma zinciri, metropolitan sermaye birikiminin kendisini yeniden retme kouludur35,36. Frankn tezi iki adan nemlidir: Birincisi; Franka gre, ounlukla tarmsal hammadde reten periferal ekonomik yaplar, deiim iin retmeye baladklar anda dnya kapitalist sistemine dahil olmu, dolaysyla kapitalistlemi olurlar. kincisi ise, metropol-uydu ilikisi olarak kavramsallatrlan yapnn, gerek gelimi ve azgelimi lkeler, gerekse de ulus-alt, kentsel ve krsal blgeler arasnda eitsiz, ancak deiime dayal bir iliki biimi olarak tanmlanmasdr. Not edilmesi gereken bir nokta da Frankn kurduu metropol-uydu ilikisi kalknma iktisatlar tarafndan kurulan ikili yap ve geri kalm blgeler erevesine hayli benzer olduudur. Bu benzerlik, Frankn temsilcisi olduu bamllk okulunun, kalknma iktisadna eletirel bir kla, ancak ayn temelden beslenmelerinin bir sonucudur. Kalknma iktisadnn ikili yap kuram modern sektrn geleneksel sektr ilerletici etkisini ve gelimi lkeler ile azgelimi lkeler arasnda ticaretin azgelimi lkeleri kalkndracan ne srerken, bamllk okulu, taraflarn ayn biimde tayin ettii ilikiye ters taraftan bakarak, emperyalist merkez lkelerin azgelimi evre lkeleri ticari kanalla smrerek geri brakmas veya eitsiz gelimelerine sebep olmasna iaret etmektedir. Frankn tezine getirilen en nemli eletiri de buna iaret etmektedir: Franka gre gelimi kapitalist lkeler ile azgelimi kapitalist lkeler arasnda, retilen arta ticari ilikiler ile el konmas eklinde ortaya kan bir smr ilikisi mevcuttur. Bettelheima gre bu sav ile, geleneksel Marksist smr tanmnn dna klmakta ve snfsal analizin yerine byk lde ulusal analiz ikame edilmektedir37.

Andre Gunder Frank, Capitalism and Underdevelopment in Latin America: Historical Studies of Chile and Brazil, Monthly Review Press, New York, 1967 s.7. 36 David Goodman ve Michael Redclift, From Peasant to Proletairan, St.Martins Press, New York, 1982, s.32-35. 37 Charles Bettelheim, Theoretical Comments: Unequal Exchange, A Study of the Imperialism of Trade iinde (yaz. Emmauel, A.), New Left Books, Londra, 1973. s. 301.

35

35

2. BLM TRK YEDE 1980E KADAR YAANAN TARIMSAL DNM SREC NE TAR HSEL B R BAKI

Trkiye

Cumhuriyetinin

Anadoluda

kapitalist

retim

ilikilerinin

toplumsallamas ve kurumsallamas ile e zamanl olarak yryecek kurulu srecinin balangcnda, lkede henz sanayi devriminin sadece ilk admlar atlmt38. Dolaysyla, 2. Merutiyetin ilan siyasi anlamda Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu ile sonulanacak olan burjuva devriminin balangc olarak tanmlanabilir. Ancak iktisadi dnm esasen burjuva devriminin taycs olan Kemalist kadrolarn iktidar ele geirdii ve kesinletirdii Kurtulu Sava srecinin bitmesinin ardndan hz kazanmtr. Bu nedenle, tarihsel olarak dnemlendirerek inceleyeceimiz tarmsal dnm srecinin miladn, ncesini dikkate almak kayd ile, Trkiye Cumhuriyetinin Anadolu zerindeki hakimiyetinin tesis edildii 1923 yl olarak tanmlyoruz. almann bu blmnde tarmsal retim yaplarnda ve toplumun krsal kesiminde 1980 ylna gelinene kadar yaanan iktisadi dnmler incelenecektir. Bu incelemenin temel tezi, cumhuriyetin kuruluundan 1980 ylna kadar Trkiyenin krsal kesiminde byk lde devlet politikalar ve mdahaleleri dorultusunda yaanan dnmlerin eitsizlikleri daima artrd ve kapitalist mlkiyet ve retim ilikilerini derinletirici bir rol oynaddr. Trkiye Cumhuriyeti tarihinde 1980 ylna kadar yaanan krsal dnm, tarmsal artn krdan kente aktarlmasn hedefleyen kent yanls iktisat politikalarnn sonucundan ok, krdaki tarmsal yaplara devlet tarafndan daha fazla eitsizlik ile sonulanacak ancak bu yaplar hzla ortadan kaldrmayacak biimde mdahale edilmesinden dolay meydana gelmitir. Kapitalizmin gelime yasalarna aykr gibi grnen bu nitelii oluturan dinamikler Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda yatmaktadr. Bir dizi nedenden

38

Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi 1908-2002, mge Yaynlar, stanbul, 2004, s.20.

36

dolay39 gelikin bir kentli burjuva snfna dayal olmayan Trkiye burjuva devriminin en belirgin maddi ve snfsal taycs krsal eraf ve byk toprak sahipleri olmutur. Dolaysyla, her kapitalistleme ve uluslama srecinin karakteri zerinde farkl ynlerde, az ya da ok etkili olan toprak sahipleri, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda kurucu znelerden biri ve nemli bir siyasi g olarak ne kmtr. Trkiye burjuvazisinin bu baskn krsal karakteri, lkenin kapitalist gelime srecinde kendisini srekli olarak gstermitir. Bu sebeple, Trkiyede kapitalizmin kurulu ve gelime srecinde devlet politikalar, uzun bir sre boyunca byk toprak sahipleri ve krsal erafn zararna olacak her trl dzenlemeden uzak bir biimde ilemitir. Tarmsal yaplar dntrecek btn mdahaleler, krsal byk mlkiyeti elinde bulunduran kesimin yarar da gzetilerek yaplm, bunun sonucunda krsal zlme grece yava ilerlemi ancak krsal eitsizlik ok derinlemitir. Osmanl mparatorluunun son dneminde varolan krsal eitsizliklerin

korunmas ve derinletirilmesinin bir sonucu olarak krsal retim yaplar, yeni olumakta olan i pazara byk lde byk toprak sahipleri ve tccarlk yapan eraf dolaymnda eklemlenmitir. Bylelikle tarmsal arta el konma srecini de ieren toplumsal patronaj ilikilerinde byk deiiklikler olmam, kapitalistleme srecinde, varl zorunlu olmasa da ezberin nemli bir paras olan bireyleme/zgrleme krsal alanda gereklememi, aalk dzeni biimsel anlamda devam etmitir. Bu durum, ge kapitalistlemenin bir sonucudur. Burjuva devriminin maddi taycs grevini stlenecek gelikin bir burjuvazinin olmay, kapitalist retim ve mlkiyet ilikilerinin topluma, bilhassa da krsal kesime nfuz etmesinin nnde bir engel oluturmu, pre-kapitalist iliki biimleri byk lde geerliliklerini korumutur. almann bu blmnn hedeflerinden biri de, bu fiili ve biimsel durumun, Trkiye tarmnn kapitalistlemedii40 anlamna gelmediini ispatlamaktr. almann bu konudaki temel sav udur: Trkiye tarmnn kapitalistlemesi, devletin mdahaleleriyle ve Trkiye Cumhuriyetinin kurucu zneleri arasnda yer alan ve
Boratav, s. 23-24. alar Keyder, Trk Tarmnda Kk Meta retiminin Yerlemesi, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), Yurt Yaynlar, Ankara, 1988, s.171.
40 39

37

kapitalizm ncesi dnemden beri var olan krsal eraf ve byk toprak sahipleri (ska bilinen tabirle toprak aalar) dolaymnda gereklemi, bunun sonucunda yaanan dnm sreci ou gelimi kapitalist lkelerde yaanan dnm deneyiminden farkl bir yap arz etmitir. Toprak mlkiyetinin hzla merkezilememesi, krdan kente hzl bir kaynak ve igc akm yaanmamas, geimlik tarmsal retimin varln devam ettirmesi gibi kapitalistleme konusunda ezber bozan fenomenlerin aklamas Trkiye burjuva devriminin zgllklerinde ve bu zgllklerin belirleyeni olan eitsiz gelime yasasnda aranmaldr. Azgelimi Trkiye kapitalizmi krsal alanda burjuva toplumunun iliki biimlerini ve bireyci felsefesini kurumsallatrmak konusunda ge kalm olabilir, ancak tarmsal yaplarn ulusal pazara eklemlenmesi, tarmsal artn metalamas ve tarmsal mlkiyetin kesinlemesi gibi kapitalistlemeden baka hibir aklamas olmayan dnmlerin tamam bu blmde inceleyeceimiz dnemde tamamlanmtr. Cumhuriyetin ilk 57 yl boyunca yaanan krsal dnm inceleyebilmek iin, bu srenin dnemlere ayrlmas gerekmektedir. Bu, alkantlarla dolu 20. yzyln dnemlendirilmesi kadar zor bir itir ve ne ekilde yaplrsa yaplsn pek ok hakl itiraza alan aacaktr. Yine de dnemlendirme iini, dnemleri zaman zaman alt dnemlere ayrmak gerekecek olsa bile, olabildiince basit tutmak faydal olacaktr. Bu adan bu blmde ele alnacak olan tarih dilimini be dneme ayrlacaktr:

(1)

Cumhuriyetin ilan edildii 1923 ylndan; Lozan Antlamasnn iktisadi

hkmlerinin sona erdii ve Byk Buhrann balad 1929 ylna kadar yaanan kurulu dnemi. (2) 1929 ylndan; 2. Dnya Savann balad 1938 ylna kadar yaanan

Byk Buhran dnemi. (3) 1938 ylndan; Marshall Plannn uygulamaya konduu 1948 ylna

kadar yaanan sava dnemi.

38

(4)

1948 ylndan; 27 Mays Darbesi ve planl ekonomiye geiin balad

1960 ylna kadar yaanan ve tarma byk miktarda d kaynak aktarlan, tarm ncelikli kalknma dnemi (5) 1960 ylndan; ithal ikame politikalarnn resmi olarak sonlandrld

1980 ylna kadar yaanan planl kalknma dnemi

almann bu blm, yedi alt blmden oluacaktr. Bunlardan birincisinde Trkiye Cumhuriyetinin Osmanl mparatorluundan devrald krsal yaplar incelenecek, ardndan yukarda verilen dnemlendirme erevesinde 1923 ylndan 1980 ylna kadar Trkiye Cumhuriyetinde yaanan tarmsal gelime incelenecektir. Bunlarn ardndan son alt blmde varlan sonular zetlenecek ve ardndan 1980 sonrasnda devlet politikalarnn tarmsal dnme etkilerinin incelenecei nc blme geilecektir.

2.1 OSMANLI

MPARATORLUUNDAN DEVRALINAN KIRSAL

YAPILAR VE KAP TAL STLEME DZEY

Osmanl

mparatorluunun son dneminde ekilebilir alanlarn mlkiyeti

konusunda elde bulunan verilerin gvenilirlii tartmaldr. Yine de farkl kaynaklarda aktarlan verilenin hepsi, krsal alann yegane retim arac olan topran mlkiyetinin daha kapitalistleme srecinin banda olduka merkezi bir yap arz etmekte olduuna iaret etmektedir. rnein Rozalieve gre41:

Birinci Dnya Savann banda, tarmsal nfusun yzde birini oluturan byk toprak sahipleri ve aalar, tm ilenebilir topraklarn yzde
41

Y.N.Rozaliev, Trkiyede Kapitalizmin Gelimesinin zellikleri (1923-1960), Onur Yaynlar, Ankara, 1978, s.23.

39

39,3ne sahiptiler; nfusun yzde drdn meydana getiren kk toprak aalar, kulaklar ve iftiler arazinin yzde 26,2sini ellerinde bulunduruyorlard; Tarmsal nfusun yzde 95ini oluturan kyl iletmelere ise arazinin yzde 34,5i dyordu.

Osmanl

mparatorluunda 1912-1913 yllarnda yaplan tarm saymlar

benzer rakamlara iaret etmektedir. Anadolu apnda 1 milyon aileyi kapsayan verilere gre aileler ierisinde topraklar en byk olan yzde 1lik kesim topraklarn yzde 39una, en kk topraklara sahip olan yzde 87lik kesim ise topraklarn yzde 35ine sahipti. Ayrca yaplan incelemelere gre, bir kyl ailesinin, iki ylda bir nadasa brakarak iledii topraktan geimini salayabilmesi iin en az 50 dnmlk topraa (yani ylda net 25 dnm ekili alana) sahip olmas gerektii hesaplanmaktadr. Ayn dnem ierisinde Akdeniz ve Gneydou Anadolu hari btn blgelerde 50 dekardan daha az topraa sahip iletmelerin orannn yzde 70-85 arasnda bulgulanmakta, bu aile birimlerin yarsnn ise 10 dekardan kk topraa sahip olduu belirtilmektedir. Yani Osmanl mparatorluunun son dneminde yoksul kyl, kendi topran ileyerek geimini salayamamakta, byk toprak sahiplerinin yannda almak zorunda kalmaktadr; ileride iileme olarak ele alnacak olan ve kkeninde geim iin emek satma zorunluluunun bulunduu sre daha bu dnemde balamtr42. Tarmsal retimin pazara ynelmesi konusunda ise gelimilik bir hayli snrldr. Osmanl mparatorluunun son dneminde Anadolu apnda bir pazardan bahsetmek mmkn deildir. mparatorluun yar smrge yaps nedeniyle, dnemin stanbul ve zmir gibi metropollerinin ticari anlamda entegrasyonu Anadolunun geri kalanyla deil 1. Dnya Savann taraflarn tekil edecek olan emperyalist lkelerledir. Bunun sonucu olarak tarmsal artk kent merkezlerine aktarlamamakta, dolaysyla kent merkezlerinde de sanayi atlm asndan hibir ilerleme kaydedilememektedir. yle ki, Anadoludan stanbula buday aktarlmas, ksmen

Oya Kymen, Trkiye Tarm ve Tarm Politikalar 1923-1980, Sosyalist Trkiye Hangi Kaynaklarla Kalknacak? iinde, NK Yaynlar, stanbul, 2003, s.195.

42

40

irrasyonel vergilendirme sisteminden de kaynaklanan bir ekilde, New Yorktan buday ithal etmekten yzde 75 pahaldr. Bu entegrasyon sreci, eitsiz gelime yasasna arpc bir rnek tekil etmektedir. D belirlenim dorultusunda retim yapmaya balayan zmir ve ukurova gibi blgelerden yaplan tarmsal rn ihracat, toplam tarmsal haslann yzde 14 seviyesine varrken, bata stanbul olmak zere byk ehirler ithal un ile beslenmekteydi43. Bunun sonucunda, d pazara alm bu adacklarda tarmsal retim ttn, pamuk gibi ihra edilebilir snai rnlere doru kayarken kendi yerelliine skp kalan i blgelerde bata buday olmak zere geimlik rnler retilmeye devam edilmitir. Bunun sonucunda eitli ayrcalkl (tipik olarak denize kys olan) yerelliklerde d pazar talebine duyarl, dolaysyla kapitalizme daha yakn bir retim tarz benimsenmi olsa da, Anadolunun byk blm i ve d pazarlardan kopuk, geimlik bir retim tarz ile yaamaya devam etmitir44. Tarmn vergilendirilmesi konusunda ise Osmanlnn durumu pek ok burjuva devrimi ncesi durum ile paraleldir. Tarmdan retime bal ve ayni olarak toplanan Aar vergisi alnmaktayd. Ancak uygulamadaki zorluklardan dolay Aar vergisi iltizam sistemiyle, mltezimler tarafndan toplanyordu45. Merkezi idare, bir nevi ilkel bir ihale yntemi ile, her yreye ait vergi toplama yetkisini, hazineye en yksek geliri demeyi taahht eden mltezime veriyordu. Bylelikle esasta ayni bir vergi olan Aar hazineye ularken parasallayordu. te yandan, Aar toplama hakk yerel eraf ierisinde el deitirebilen bir hakt. Devletten bu hakk satn alan bir mltezim, bu hakk daha yksek bir mebla karlnda bir bakasna devredebiliyordu46. Bu uygulamann bir dier sonucu kk kylnn rettii tarmsal artn, mltezimlerin elinde toplanyor olmasyd. Bylelikle kk kylnn ileride kapitalist pazara da balanma mekanizmasn oluturacak olan dolayl tccarlk mekanizmasnn temelleri atlmaktayd. Dier yandan, mltezimler yre eraf iinden kmaktayd,
Boratav, s.28,33. Zafer Toprak, Trkiye Tarm ve Yapsal Gelimeler (1900-1950), Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), Yurt Yaynlar, Ankara, 1988, s.20. 45 zzettin nder, Cumhuriyet Dneminde Tarm Kesimine Uygulanan Vergi Politikas, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), Yurt Yaynlar, Ankara, 1988, s.118. 46 Rozaliev, s. 26.
44 43

41

dolaysyla iltizam sistemi ayn zamanda, kanlmaz biimde kk kylnn daha fazla ezilmesi, byk toprak sahiplerinin ise yerel g ilikileri ierisinde daha fazla korunmas-kayrlmas ile sonulanmaktayd. Her ekilde, Aar en nemli vergi kalemlerinden biriydi ve kaldrlmasndan nceki son yl parasallam haliyle bte gelirlerinin yzde 28,6sn oluturuyordu47. Bunun yan sra ekonomik hayatn, paraya ihtiya duyulacak lde metalat blgelerde byk toprak sahipleri ayn zamanda tefecilik ile uramaya balamlard. Hatta Aar vergisinin ayni niteliinden dolay pek ok byk toprak sahibi parasal birikimlerini tarmsal retimlerini arttracak yatrmlar yapmak yerine kk iftilere bor vermek iin kullanmaktayd. Murabaha olarak adlandrlan sistem ile, kk kyl parasallamakta olan ihtiyalar dorultusunda byk toprak sahiplerine borlanyor, borlar zmsz hale geldiinde de topran devretmek zorunda kalyordu. Bylelikle krsal alanda kapitalizmin yerlemesiyle birlikte daha da nem kazanacak tccar ve tefeciler Osmanl mparatorluunun son dneminde Anadolu apnda, eitsiz biimde de olsa, oktan olumutu48,49. Anadolu kapitalist dnme hazrlanrken, retim faktrleri asndan da ilgin bir durum yaanmaktadr. 19. yzyln ikinci yars ve 20. yzyln banda art arda gelen savalar sonucunda nfusta nemli azalmalar olmutur. Buna paralel olarak, yoksul kylln byk lde kendi topran ilemenin yan sra byk toprak sahiplerine emeini satt, ancak toprakszln yaygn olmad corafyada kt olan retim faktrleri pek ok dier rnein aksine emek ve sermayedir. Bata traktr olmak zere tarm makinalarnn yok denecek derecede az olduu bu dnemde tarm insan ve hayvan gcne dayal olarak ile yaplmaktadr. Dolaysyla tarmn emek youn nitelii, emein kt olduu koullarda tarma elverili topraklarn tamamnn kullanlmamas anlamna gelmitir. yle ki cumhuriyetin kurulmasnn ardndan da bu sorun sk sk

47 48

Hershlagdan aktaran nder, s.119. nder, s.120 49 Oya Silier, Trkiyede Tarmsal Yapnn Geliimi (1923-1938), Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul, 1981, s.93-95.

42

tarm kongrelerinde gndeme getirilmi50 ve Trkiye Cumhuriyeti tarma elverili topraklarnn tamamn ancak 1970li yllarn banda kullanmaya balamtr51. Bu bilgilerden yola karak u saptamalar yapmamz mmkndr: Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl mparatorluunun son dneminden, igc ve sermaye yetersizliinden dolay tam olarak kullanlamayan bir tarmsal retim potansiyeli, byk toprak sahibi ve mltezim ahsnda olumaya balam, ounlukla ticaret ve tefecilie dayal bir ilkel birikim, dank bir i pazar ve hayli eitsiz bir toprak mlkiyeti devralmtr. Burada tarma elverili topraklarn tamamnn henz tarma almam olmas zel bir nem tamaktadr. Bu durum, Trkiye kapitalizminde kk kylln uzun bir sre boyunca topluca zlmemesinin nemli sebeplerinden biri olmu, hatta kullanlmayan topraklar zerinden yaplan kyly topraklandrma almalar kapitalizmin dinamiklerinin tersine bir hareket olarak alglanmtr. Aslnda yaananlar, ge kapitalizm ile uyum ierisindedir, zira Osmanl Anadolusunda feodal retim biiminin snrlarna ulalamam ve tarma elverili topraklarn tamam kullanma alamamtr. Dolaysyla bu potansiyelin kullanlma grev ve frsat da, Osmanl mparatorluunun, gecikerek de olsa tarihin dayatmasyla gelen burjuva devrimine brakt miraslardan biridir.

2.2 KURULU DNEM (1923-1929)

Savalardan yorulmu, gen nfusu ciddi bir anmaya uram devrim Anadolusunda, kt kaynak emek olmasna ramen yoksul, ok az toprakl veya topraksz kyllk nemli bir nufs blmesidir ve Anadolu devriminin ilk zorlu grevi, savalarn acsn en fazla ekmi olan bu kesimi, yeni bir sava anlamna gelen milli mcadeleye ikna etmektir. Kemalist iktidarn ilk yasama faaliyetlerinden biri olan 11

50 51

Toprak, s.32. Glten Kazgan, Tarm ve Gelime, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s.374-375.

43

Nisan 1920 tarih ve 39 sayl Baltalk Kanunu bu adan ok nemlidir ve ok aklaycdr. Bu kanun uyarnca, kylnn orman sahibi edilmesi prensibi erevesinde her kylye iki hektarlk orman verilmitir52. Topraksz veya ok az toprakl kyllere ikier hektar orman datlmasnn ksa vadedeki sonucu, bu ormanlarn kesilip keresteye dntrlmesi ve her kylnn bylelikle ikier hektar tarla sahibi olmas olmutur. Toprakszln en byk sorunlardan biri olduu Anadoluda sonucun baka trl olmas zaten beklenemezdi. Anadolu iktidarnn bu yasayla kyllerin uzun vadeli davranarak ormanlarn deerini bilmesini beklediini dnmek anlaml grnmemektedir. Bu uygulama, bir yanda alternatif bir topraklandrma yoluyla yoksul kylln devrime kazanlmasn salam; dier yanda bunu yaparken yoksul kylnnkilerin tam tersi snfsal karlara sahip olan ve devrimin en nemli taycs olan byk toprak sahiplerinin mlkne hibir zarar vermemitir. Bu pragmatik zm, ok nemli bir ilk rnek tekil etmektedir. Cumhuriyet tarihi boyunca toprak reformu daima aralkl olarak gndeme gelecek, ancak asla gerekletirilemeyecektir. Devlet, dnem dnem artan toprak reformu basklarn, tipik olarak kamu mlkiyeti altndaki topraklarn ksmen datlmas yoluyla gerekletirilen snrl topraklandrma hamleleriyle geitirecek ve toprak mlkiyetinde kapsaml bir yeniden yaplandrma asla yaplmayacaktr. Toprak reformu ile topraklandrma, e anlaml deildir. Toprak reformu kavram, ierisinde zorunlu olarak byk toprak sahiplerinin kullanmad veya eksik kulland topraklarn kamulatrlmasn ve verimli biimde kullanacak olanlara datlmasn barndrr. Trkiyenin tarihinde bu anlamda bir toprak reformu yoktur. Nitekim, Lozan Bar Anlamas ile birlikte Anadolu iktidar askeri anlamda tesis edilmi, Baltalk Kanununun uygulamas da derhal durdurulmutur. ktidarn siyasi konsolidasyonu srecinde toprak reformu tartmaya alm olsa da, bir yasa tasars haline dahi gelmeden rafa kalkm, aalar ve eraf buna izin vermemitir.

52

Yaln Kk, Trkiye zerine Tezler 1908-1988 I, Tekin Yaynlar, stanbul, 1997, s. 21-23.

44

Dneme canl biimde tanklk edenlerin anlarnda bu konuya dair arpc rnekler mevcuttur53: Dier yandan, Kurtulu Savann ardndan Anadoluda toprak mlkiyetinde nemli bir merkezilemeye neden olacak mbadele sreci yaanmtr. Bu srete boalan topraklara ounlukla yerel eraf el koyarken54,55, Balkanlar ve Yunanistandan gelen muhacirler de Mbadele, mar ve skn Kanunu erevesinde Anadolunun eitli yerlerine yerletirilmitir. skan iin salanan yerler kamu mlknden seilmi, ounlukla devlet mlk altnda olan ancak hayvanclkla uraan vatandalar tarafndan serbeste kullanlan mera topraklar yerlemeleri iin muhacirlere datlmtr. Bir yanda byk toprak sahipleri boalan topraklara el koyarak mlkiyetlerini geniletmekte, dier yanda ise zel toprak mlkiyeti mera alanlarnn daralmas pahasna bir btn olarak genilemektedir. Bu srecin kanlmaz bir dier sonucu ise gebe hayvancln ciddi bir darbe almasdr. Mbadele, mar ve skn Kanunu uygulamalar ile 15 yl ierisinde toplam 40 milyon dnmlk mera ortadan kalkmtr56. Gebe tarma kar yerleik tarmn desteklenmesi, cumhuriyetin temel tarm politikalarndan biridir, ancak hayvanclkta yaanan gerileme, suni gbre kullanmak iin gereken maddi gce sahip olmayan kk kylnn gbreden yoksun kalmasna da neden olmutur.

53

Sabiha Sertel, anlarnda CHP Milletvekili Mazhar Mfit ile aralarnda geen bir diyalogu yle aktarr:

Pekala, dedim, imdi Mecliste eraf, toprak aalar, haclar, hocalar yok mudur? Bunlar Mustafa Kemalin reformlarn destekleyecekler midir? Bu gericiler yine reformlara kar geleceklerdir. Mustafa Kemal halka deil bu gerici kuvvetlere dayanyor. Anayasada toprak reformunu, ii haklarn salayacak maddeler yok. Trkiye snfsz bir toplumdur, diyorlar. Ezilen iiler, kyller haklarn nasl koruyacaklardr? Mazhar Mfit bu defa kzmad. Dnerek cevap verdi: Mustafa Kemal bir ok reformlar yapmak istiyor. Toprak reformu iin burada aalarla, zellikle Krt aalar ile Krt mebuslardan Feyzi Beyler ve dierleri ile konumalar yapt. Bu reform meselesi, ok etin bir mesele. Aalara toprak reformunu anlatmak imkansz. Bu reformu ele almak, btn aalar, eraf kaybetmek demektir. imdilik toprak reformu defterini kapadk. Sabiha Sertel, Roman Gibi, Ant Yaynlar, stanbul, 1969, s.73-74. 54 Boratav, s.56. 55 Mbeccel Kray ve Jan Hinderink, Social Stratification as an Obstacle to Development: A Study of Four Turkish Villages, Praeger Publishers, New York, 1970, s.18-19. 56 Toprak, s.33.

45

Toprak mlkiyeti konusundaki bir dier gelime de 1926 ylnda kartlan ve topraktaki zel mlkiyetin yasal temellerini oluturan Medeni Kanun ve Borlar Kanunudur. Byk toprak sahiplerine uygulanan en nemli kolaylklardan biri askerlik konusundadr. 1924 ylnda geirilen ve ekili dikili alanlarn geniletilmesini hedefleyen yasa zorunlu askerlik hizmeti konusunda byk toprak sahiplerine nemli bir kolaylk getiriliyordu. Bu yasaya gre bir iftinin ektii alan 50 hektarn zerindeyse ifti askerlikten muaf oluyordu ve 50 hektarn zerinde her 50 hektar iin de bir yardmcsn askerlikten muaf tutabiliyordu57. Bu dnemde yaanan tarm ilgilendiren en byk gelimelerden biri de, Aar vergisinin kaldrlmasdr. Aar, rn miktar zerinden ve ayni olarak alnan bir vergi olarak, her ne kadar iltizam sistemi ile ksmen parasallam olsa da, pre-kapitalist bir vergiydi ve kapitalist cumhuriyet tarafndan srdrlmesi olanakszd. Bu olanakszlk, daha kapitalistleme srecinin balangcnda, 1908 ylnda grlmt. Osmanl Meclis-i Mebusannda, yar smrgelemi imparatorluun eitsiz kapitalistleme srecinde en hzl yol almakta olan corafi blgesinden gelen Selanik Mebusu Dimitri Vlahof Efendi Aar vergisi hakknda yle bir konuma yapmtr58:

Halk iin pek zararl ve ar olan bu vergi adalete de aykrdr. Aar vergisi, safi varidatn yzde 33, 40 hatta 52sini tekil ediyor. Bu vergi bir an nce kaldrlmal ve baka bir vergi onun yerine getirilmelidir. Bu vergi ne kadar hafif olursa, ehalimiz dier araziyi ekilmi toprak haline getirmee o derece alacaktr.

Ancak, Aar vergisinin kaldrlmas, kurulu srecinin sorunlar ve snfsal gerilimleri konusunda nemli ipular tamaktadr. 1925 ylnn banda kaldrlan Aar

57 58

Kymen, s.197. Abdurrahman Cerraholu, Trkiyede Sosyalizm, Yaynlar, stanbul, 1968, s.79.

46

vergisi, yukarda da belirtildii zere, 1924 senesinin bte gelirlerinin yzde 28,6sn oluturuyordu. Osmanldan sadece Anadolu topraklarn deil ayn zamanda nemli miktar da d bor devralm olan gen cumhuriyet iin Aar vergisinin kaldrlmas, hele ki yerine baka bir gelir kayna konmayacaksa, nemli bir sarsnt anlamna gelecekti. Konu mecliste ok kez grldkten sonra 1923 zmir ktisat Kongresinde de tartmaya almtr. Kongrede ifti grubunun karar tasarsnn 1. maddesi Aar vergisinin ilgasn ngrmektedir ve bu madde ifti ve ii gruplar tarafndan kabul edilmi, sermaye ve ticaret gruplarndan ise bugnk Aar usulnn lavyla yerine adil bir usuln ikamesi ynnde kar teklif gelmitir59. Aar vergisinin kaldrlmasna ynelik yasa tasarsnn 10 ubat 1925te TBMMye gelmesinden bir gn sonra eyh Sait isyan km, tasar derhal grlm ve 17 ubat 1925te 1e kar 151 oy ile kabul edilmitir. Krsal dinamiklerin belirleyici gcnn boyutlar ve gen cumhuriyetin bu dinamiklerin kontrolden kma ihtimaline kar verdii refleks konunun nemini tescil eder niteliktedir. Aarn kaldrlmasnn ardndan tarmsal rnden parasal bir vergi alnmaya allmtr. kartlan yasaya gre hububattan %10, satlmas zorunlu olan ttn ve pamuk gibi snai rnlerden ise %8 dzeyinde, rnn sat srasnda vergi alnmas ngrlmtr. Ancak bu vergi de bir yl ierisinde, tam olarak uygulamaya dahi konulamadan kaldrlmtr60. Sonuta cumhuriyet, tarm kesiminden vergi namna ileride Hayvanlar Vergisi adn alacak Anam Resmi ile yetinmek zorunda kalmtr. Aarn kaldrld yln sonlarnda, sadece kkba hayvanlar kapsayacak biimde konan bu vergi, 1925 yl bte a 1924 ylnn kat olarak gerekletiinde derhal bykba hayvanlar kapsayacak biimde geniletilmi ve miktar artrlmtr. Yine de Anam Resmi, bte iindeki paynn en yksek olduu 1925-1930 dneminde bte gelirlerinin %5,9unu tekil etmitir61. Aarn ilgasyla ortaya kan ak kapatlmamakta, sadece
59 60

Kk, s.94. Kk, s.96-97. 61 nder, s.125-126.

47

hayvanclktan

kesilebilecek

kadar

vergi

kesilmektedir.

Cumhuriyetin

tarm

politikasnda hayvancla ynelik bu tutum baskn bir karakter tamaktadr ve not edilmesi nemlidir. Bu uygulama ayrca, topraklarn hayvan gcyle ilemek zorunda olan kk kyl iin nemli bir klfet manasna gelmitir. Cumhuriyetin kurulu yllarnda tarm kesimi fiili olarak verginin dna kartlm ve krsal kesime ynelik Anam Resmi dnda sadece Arazi Vergisi ve Yol Vergisi uygulanmtr. Tarm kesimi bu tarihten sonra tekrar ancak 1960 ihtilalinden sonra kurulan Milli Birlik Komitesi dneminde vergi altna alnacaktr. Bu dnemde uygulanan maliye politikalar kimi almalarda62 kentin karlarna aykr bir durumun krsal kesim tarafndan dayatlmas olarak alglanmakta ve eletirel bir tavrla poplizm olarak damgalanmaktadr. Poplizm tartmasna daha sonra dnmek kaydyla, bu karsamalarda sergilenen snfsallktan kopuk ereye bu almann yazarnn katlmadnn belirtilmesi gerekiyor. Cumhuriyetin kurulu dneminde tarma ynelik uygulamalar, genel olarak bu kesimin lehine olmu olsa da, zel olarak gzetilen byk toprak sahibi ve krsal erafn karlar olmu, yoksul kylln kentli durumunda tarafndan belirgin ve kalc biimi bir de iyileme olmamtr. Boratav, Aarn Aarn kaldrlmasnn devlet gelirlerinde nemli bir ak yaratt dorudur, ancak bu an kesim stlenilme snfsaldr. kaldrlmasndan doan an 1926 ylndan itibaren eker ve gazyandan alnan vergiler ile kapatldn saptamakta, bu durumun kentlerde ve pazara dnk krsal kesimde yaayan tketici kitlelerinin vergi ykn stlenmesi anlamna geldiini belirtmektedir63. Ksacas Aarn ilgasyla alan boluk, kentli ve kyl emeki snflarn daha fazla vergilendirilmesiyle doldurulmutur. Bu durum, kapitalistlemekte olan Trkiyenin byk toprak sahipleri ve kentli burjuvazisinin, kurulu srecindeki arlklar lsnde eitsiz ancak karlkl bir ittifak oluturmalar olarak okunmaldr. Yukarda aktarlan erevede, bu ittifakn sonucu olarak ii ve yoksul kyl snflarndan byk toprak sahipleri ve kent burjuvazisine aktarlan art deer doru tahlil edilememekte, sanki snfsalln olmad
62 63

Toprak, s.22. Boratav, s.54.

48

bir kentsel kesimden benzer biimde snfsalln olmad bir krsal kesime doru bir aktarm mekanizmasnn iledii ne srlmektedir. Bu yanl kany sonuna kadar kullanan Trkiye kapitalizmi, cumhuriyet tarihi boyunca yoksul kyller ile iilerin karlarn birbirine zt gstermeyi baarabilmitir. te yandan, yukarda alt izilen toprak aas-eraf ile kentli burjuvazi ittifak, Trkiye kapitalizminin 1960 darbesine kadar baki kalan; sonrasnda da, iktidar arlnn belirgin biimde kentli burjuvaziye kaymasna ramen gnmze dek varln srdren bir baka baskn karakterini ifade etmektedir. Kurulu dnemi, ayn zamanda tarmsal retimin metalamas iin nemli abalarn sarf edildii bir dnemdir. Kurulmakta olan Trkiye Cumhuriyeti, ulusal retimin en byk kalemini oluturan tarm sektrnn kapitalist gelimenin dna kalmamas konusunda ok hassas davranmtr. Bir yanda btnlemi bir i pazarn olmazsa olmaz olan mal tama alar64 ve dil birlii oluturulmu, dier yanda da tarmsal rnn bu pazara daha youn biimde giriinin salanmas iin eitli admlar atlmtr. Bu dnemde tarmsal retimin metalamas ve kapitalist ekonomiye eklemlenmesi ynnde hamle yaplmtr. Bunlar; Ziraat Bankasnn kurulmas ve tarma kredi verilmeye balanmas, tarmsal rnler iin ticaret borsalarnn kurulmas ve kooperatiflerin yasal temellerinin atlmasdr. Zamanla devlet aygtnn en nemli paralarndan biri haline gelecek olan Ziraat Bankas, 1924 ylnda, 30 milyon Lira sermaye ile kurulmutur. Byk Buhran dneminde, Toprak Mahsulleri Ofisi kurulmadan nce destekleme almlarn da yrtecek olan banka, kurulu dneminde yalnzca tarmsal kredi vermitir. Ziraat Bankasnn tarmsal kredi vermeye balamasnn, krsaldaki tefeci ve murabahaclarn

64

Onuncu Yl Marnn dizeleri bu konuyu ele almaktadr. Cumhuriyetin temel iki sorunu olan nfus ktl ve ulam yetersizlii, On ylda 15 milyon gen yaratarak ve ana yurdu drt batan demir alarla rerek zlmtr. 1923 ylnda 313.000 ton olan yk tamaclnn 1925te 791.000 tona, 1930da ise 1.973.000 tona ulatnn sylenmesi yeterince aklayc olacaktr; Toprak, s.21.

49

elde ettikleri olaanst faiz gelirlerini azaltmas beklenirken, kredi almak iin arazi sahibi olma art uygulannca, durum tam tersi olmutur65:

Byk arazi sahiplerinden bazlar kasaba ve ehirlerde yazhane aarak kyl-tccar zmresini oluturmulardr. Bunlar hem kendi arazilerinin, hem de civar kylerin mahsulatn toplayarak pazarlara sevkedip satarlar. Byk ehirlerde ortaklar vardr. Hatta bazlar dorudan doruya Avrupa ile i yaparlar. Hatta sermaye itiraki suretiyle sanayici bile olmulardr. Bylece ayni ahsda kyl-tccar-sanayici tipi temsil edilmektedir. te byle bir zat evvela arazi sahibi olarak Ziraat Bankasndan kolaylkla kredi alr, sonra tccar sfatyla senetleri iskonto ettirir. Ald krediyle kylden mal toplar ve daha kts fahi faizle kylye bor verir. Yani bu tccar-kyl Ziraat Bankasndan %15 faizle ald paray kylye %60 faizle bor verir. Bylece Ziraat Bankas mcadele etmesi gereken murabahacya bilmeden destek olmaktadr.

Kurulu dneminde rnn i pazara intikal etme yolu, byk lde tccar dolaymnda ve ticaret borsalar zerindendir. Destekleme almlarnn henz balatlmad, kooperatiflerin de henz yalnzca kanuni dzenlemelerden ibaret olduu bu dnemde, retim yapan byk toprak sahipleri rnlerini bizzat stoklar ve pazara ulatrrken, kk reticinin ulusal pazara alma yolu toptanc tccarlardan gemektedir. Bu mekanizma, bir yanda tarmsal rnlerin kent fiyatlarnda gereksiz bir ykselmeye neden olmakta, dier yanda ise kk reticinin krsal erafa olan ekonomik tabiyetini pekitirmektedir66. Tccara rnn ounlukla mahsl alnmasndan nce senet karl satan kk retici, bu sayede faizsiz bor aldn dnerek mutlu olmakta, ancak tccarn belirledii dk fiyatlar yznden fazlasyla smrlmektedir67.

65 66

Silier, s.59. rnein Tkin durumu yle anlatr: ()tccara baldrlar. Bunun sebebi ise piyasay tanmamalar ve tccarn kendilerine gya yardmda bulunmasdr. Kyl mkl grd ilerin baarlmasn kendi tccarna mracaatla halleder. Bu balanma bir anane halini alm ve kylerin ekserisi muayyen tccarlarn nfuzu altna girmitir. smail Hsrev Tkin, Trkiye Ky ktisadiyat, letiim Yaynlar, stanbul, 1990, s.148. 67 Tkin, s.149.

50

Krsal alanda snf ayrmlar keskinlemekte, byk toprak sahibi ve eraf kr burjuvazisine dnrken, topraa da yabanclamaktadr. rnein byk lde tahl retiminin yapld Orta, Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde byk toprak sahipleri topraklarn ortaklara veya kiraclara ilettirmekte, kendileri ise salt ticaret ve tefecilikle uramaktadr68. Dier yandaki ortaklarn durumu ise yeni snf farkllklarn arpc biimde ortaya koymaktadr69: Bu nemli saptamalar, ayn zamanda kentli burjuvazi ile byk toprak sahipliinin arasndaki ayrmn nasl siliklemeye baladnn da nemli bir gstergesidir. Byk toprak sahiplerine yaslanarak iktidar ele geiren burjuva devrimi, bu snf kentli karakteri daha baskn bir yapya brndrmektedir. te yandan bu snf, ksmen pre-kapitalist olarak tanmlanabilecek tefecilik, murabaha vs. gibi ilkel yntemler ile yaratt birikimi de yine daha fazla tefecilik ve murabahaclk yapmak iin kullanmtr; zira altyapnn olmad, snai rne ynelik i talebin halen kstl olduu, sinai rnlerde ihracata ynelmenin ise imkansz olduu dnemde en krl i, maceraclk yapmamak ve nfusun ezici ounluunu oluturan yoksul kyly anormal faiz oranlar sayesinde smrmeye devam etmektir70:

Bizde toprak sahipleri ekseriyetle ehir ve kasabalarda oturan tccar, esnaf, serbest meslek erbab yahut ehir veya kasabalarda oturmay tercih etmi hal ve vakti yerinde kyllerdir Tccar, esnaf, serbest meslek erbab ise, ekseriye tediye edilemeyen borlar mukabilinde kyde toprak sahibi olmulardr. Bu vaziyete gre kyde terakm etmesi icap eden milli sermaye bu tarik ile ehir ve kasabalarda terakm ediyor Baka memleketlerde ehir ve kasabalarda terakm eden bu milli sermayeler, sanayiye ticarete yahut dier i sahasna akt halde, bizde pek krl olan murabahaclk sahasnda kullanlr. Kyde istihsal olunan fazla kymetler ehir veya kasabaya gelir ve oralardan murabaha kannalyla tekrar kye dner.
Tkin, Trkiye Ky ktisadiyatnda Toprak Rant, Kadro Dergisi, 1932 Nisan, s.14, Aktaran Silier, s.19. 69 Bunlarn bir ksmnn memleketlerinde mlkleri vardr, bir ksmnn hi bireyi yoktur. Bir iletmede bir veya iki sene altktan sonra dier bir mntkaya almaya giderler. Bu gidi ekseriyetle borcu, toprak sahibine tediye etmemek iin ka eklinde olur. Grlyor ki bu nevi ortaklarn seyyar ky amelesinden fark yoktur. Ortaklk, amele kullanmaktan ucuz telakki etmektedir. Ameleye nakit halinde muayyen cret vermek lazmdr. () Halbuki ortakya emeine mukabil para etmeyen mahsulden vermek daha karldr. Tkin, Trkiye Ky ktisadiyat, s.190-191. 70 Tkin, Trkiye Ky ktisadiyatnda Toprak Rant, s.14, Aktaran Silier, s.19.
68

51

Son olarak, bu dnemdeki makinalama hamlesine deinmek faydal olacaktr. Tarmda makinalamann teviki iin 2 ubat 1926da 752 sayl yasa kartlm, bu yasa uyarnda tarmsal aralarn kulland akaryakt gmrk vergisinden muaf tutulmutur. Kanun ktnda lkede 600 adet traktr verken, 1929 ylnda traktr says 2003 bulmutur71. Bir yanda byk iftiler elverili koullarda traktr edinmekte, dier yanda kamu mal olan traktrler de dk kiralar ile byk iftilere kiralanmaktadr72. Byk Buhran dneminde iflas edecek olan bu politika, traktr kullanabilen aznlk ve kullanamayan ounluk arasndaki farkn daha da almasna neden olmutur.

2.3 BYK BUHRAN DNEM (1929-1938)

Kuruluundan itibaren dnya ekonomisine entegrasyonu, gerek Osmanlnn d borlarnn denmesi, gerekse d ticaret ilikileri ile srekli olarak derinlemi olan Trkiye, 1926 ylnda d ticaret kredilerinin kesilmesi nedeniyle tarmsal rnlerini ihra etmekte zorlanmaya balam, 1929 ylnda balayan Byk Buhran, Trkiye iin zaten var olan bir ekonomik krizi daha fazla derinletirmitir. 1. Dnya Sava srasnda, sava finanse etmek iin dnya apnda geniletilen retim kapasitesi, zellikle ABDde sava nedeniyle ortadan kalkmad iin, savan bitmesinden ksa bir sre sonra ar retim nedeniyle, ncelikle tarmsal rnlerin fiyatlarnda dme balam, 1926 ylnda d ticaret kredilerinin de kesilmesiyle birlikte, dviz kayna byk lde ABD ve Bat Avrupaya satt tarmsal hammaddeden ibaret olan Trkiye kendi ekonomik krizini yaamaya balamtr73.

71

Selmi lkin ve lhan Tekeli, Devletilik Dneminde Tarm Politikalar, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), Yurt Yaynlar, Ankara, 1988, s.84. 72 Kymen, s.197. 73 Silier, s.47-48.

52

Dolaysyla 1930larn banda Trkiye ekonomisinde devletin gerek planlama, gerekse retim asndan daha etkin bir aktre dnmesi, her biri kendi ar retim sorunu ile uramakta olan gelimi kapitalist lkelerin birka kalem dnda Trkiyeden ihra edilen tarmsal rnleri satn almamalarnn bir sonucudur. Genel bir gr, geimlik retimin tarmsal yaplar iinde nemini koruduu lkelerde ekonomik krizlerin tarmsal kesimde daha az hissedilecei, zira geimlik kesimin kriz dnemlerinde kendi iine dnerek, bir bakma kendi ya ile kavrularak varln devam ettirecei ynndedir. Bu gr, Buhran yllarnda Trkiyede hububat destekleme almlarnn yaplmaya balanmas gerei ile birletirildiinde, ortaya 1930larda kk kylln sbvanse edildii, hatta ayn dnemde bu politikalar nedeniyle kk kylln pekitii ve byk iftiliin kk kyllk karsnda zayflad biiminde tezler kmaktadr74. Ancak bu tezlerin dorulanabilmesi iin, ncelikle kk kylln kendi rn zerinde tasarrufa sahip olmas gerekmektedir. lgili dnemde Trkiyede durum bunun tam tersidir. Hemen hepsi hububat retmekte olan kk kyllk, yukarda da deinildii zere, borlarn kapatmak iin ekseriyetle rnn henz daha topraktayken ou ayn zamanda byk toprak sahibi olan tccarlara satmak zorundayd. Dier yandan, kendi ihtiyalar iin ya, eker, gazya gibi snai mallar piyasa fiyatndan satn almak zorunda olan kylnn rnn katan sataca, serbest piyasada oluan hububat fiyatlarndan ok, snai mallarn fiyatlar tarafndan belirlenirdi; zira tccar, kylnn rnn satn alrken, karlnda onun asgari geimini salayacak kadar para vermeye, ancak daha fazlasn vermemeye alrd. Tccarn kent balarnn kylye gre ok daha gl olmas nedeniyle bu alveri eitsiz taraflar arasnda bir pazarlk niteliindeydi, hatta kimi durumlarda kyl, tketecei snai mallar rnn satt tccardan alrd. stelik kyl, rnn tarladayken (ve muhtemelen piyasa fiyatnn ok altnda) sattndan dolay, kendi geimlik tketimi iin ve ertesi yl ekmek iin gerekli tohumluk hububat yine tccardan, sattndan daha yksek bir fiyatla satn almak zorunda kalrd.

74

alar Keyder ve Faruk Birtek, Trkiyede Devlet-Tarm likileri 1923-1950, Birikim, 1976 Aralk, s.34-35

53

Not edilmesi gereken nemli bir nokta, aradaki bu ilikinin niteliidir. Emeksermaye ilikisinde asgari cret nasl geim aralarnn piyasa fiyatlar ile oluuyorsa, tccar ile tccara tabi kyl arasndaki ilikide de tccar, kylnn rnne, geim aralarnn fiyatlarn gz nne alarak verebilecei kadar az, yani kylnn geimini salayacak asgari fiyat vermeye almaktadr. Aradaki benzerliin vurgulanmas nemlidir. Kk kyl ile tccar-tefeci arasndaki ilikinin bu nitelii, kk kylln buhran ie kapanarak atlatabilecei tezini rtmektedir, zira kylnn her yl evirmek zorunda olduu borlar kanlmaz bir para ihtiyac dourmakta ve ona ie kapanma olana vermemektedir. Zaten pratikte yaanan da, ie kapanma deil daha fazla iilemedir. Buhran yllarnda hububat retiminin ve kk kylln yaygn olduu Orta Anadoluda erkeklerin topluca kasaba ve ehirlerde almaya gitmelerinden dolay erkekleri boalm kyler ortaya kmtr75. Buhrann Trkiyede tarm sektrne etkisinin byk olduu, hatta gelimi lkelerden daha byk olduuna dair bir dizi veri sunmak mmkndr. rnein stanbul borsas ile New York borsas arasnda buday fiyatlar karlatrldnda 1925-1932 arasnda, stanbul borsasnda buday fiyatlar ylda ortalama %20 dzeyinde bir dme gsterirken, New York borsasnda bu dme %13,5 dzeyinde olmutur76. Buna karn, snai rn fiyatlar ise Trkiyede gelimi lkelerden daha yava dmektedir. rnein 1927-1933 aralnda dnya eker fiyatlar kilo bana 22 kurutan 8 kurua derken, Trkiyede ekerin kilosu 50 kurutan 40 kurua dmtr. Sadece geimlik snai rnler deil, snai tarmsal girdilerin de fiyatlar bu dnemde tarmsal rnlere gre daha yava dt iin, fiyat makasnn genel olarak hububat reten kesim aleyhine seyrettiini sylemek mmkndr. inden geilen dnemde devlet eliyle yrtlen sanayileme hamlesinde merkeze temel geimlik rn olan un, eker ve pamuk ( beyaz) konmutur. Devlet, her rnde alm yapm, ancak yaplan almlarn biimi ve rnlerin zgnlkleri, paralel olmayan sonular dourmutur.
75 76

evket Rait Hatipolu, Trkiyede Zirai Buhran, Yksek Ziraat Enstits, Ankara, 1936, s.87,99. smail Hsrev Tkin, Trkiyede Hububat Siyaseti, Trk Ekonomisi, Say 1, 1943, s.11, Aktaran Silier, s.54.

54

Dnya buhrannn balad 1929 ylndan 1931 ylnn sonuna kadar buday fiyatlarnn snai rnlere kar %53 seviyesinde deer kaybetmesinin ardndan (Tablo 2.1) 10 Temmuz 1932 tarihinde Ziraat Bankasnn destekleme almlarna balamas ynnde kanun kartlmtr. Bu kanun erevesine Ziraat Bankasnn satn ald budaylar elden kartrken urayaca zararn bir milyon liraya kadar hkmete karlanmas, bankann kr etmesi haline ise elde edilen kr silo ve depo yapmnda kullanlmas ngrlmtr. Alm ve satm ilemleri, Ziraat Bankas tarafndan uygulanacak, ancak kararlar Buday fiyatn korumak ve tanzim maksadyla hkmet tarafndan alnacaktr77.

Tablo 2.1 Tarm Ticaret Hadleri: 1929-1939 Yllar Buday/Sanayi Pamuk/Sanayi 100 100 1929 71,5 98,1 1930 46,8 74,8 1931 61,3 88,8 1932 58,1 98,1 1933 54,3 101,9 1934 63,4 105,6 1935 55,4 97,2 1936 53,8 87,9 1937 53,8 86,0 1938 53,8 93,5 1939 Kaynak: Boratav, Birikim Biimleri ve Tarm, s.251 Ttn/Sanayi 100 142,5 83,9 103,4 97,7 137,9 149,9 127,6 111,5 110,3 114,9

Buday fiyatlarna yaplan mdahalenin bir dier amac da kk kylln, toplamda ok byk miktarlara varan borcunun topyekn zmsz hale gelmesini engellemektir. Byk Buhran yllarnda pek ok gelimi lkede de benzer uygulamalar yrtlm, bylelikle kylden ykl miktarda alaca olan banka, tccar ve

77

Resmi Gazete, 10 Temmuz 1932

55

tefecilerin borlarn tahsil edebilmeleri salanmtr. Trkiyede yaplan uygulama da buna paraleldir. Btn bunlarn tesinde, budaya ynelik destekleme almlarnn etkisi hayli snrldr. Uygulamann balatld 1932 ylnda, rn rekoltesinin de dk olmas nedeniyle buday fiyatnda bir iyileme yaanm, ancak d trendi ertesi yldan itibaren kendini tekrar gstermitir. Bunun temel sebebi alm miktarnn yersizlik nedeniyle snrl kalm olmasdr. Nitekim 1933 ylnda kartlan bir yasa ile Ziraat Bankasna 3 milyon liraya kadar yeni silo ve ambarlar yapma yetkisi verilmesi gerekmi78, bu dahi yeterli olmam, alm merkezlerinin says, yerelliklerden gelen youn bavurularn da sonucunda bir yl ierisinde 20den 51e kartlmtr. Ancak, toplam buday alm miktarnda bir deiiklik yaplmad iin79 buday reticisi destekleme almlarndan zannedildii lde faydalanamamtr. Dahas, uygulama byk toprak sahipleri tarafndan eitli biimlerde suistimal edilmitir. Bu dnemde ulatrma maliyetleri buday fiyat kadar hzl dmediinden bilhassa kk kyl iin budayn sevk etmek imkanszlamtr. Dolaysyla alm merkezlerine uzak olan kyl iin rnn elden kartmann tek yolu halen tccar dolaymndadr. yle ki, alm merkezleri dnda fiyatlarn dk olmasndan yararlanan tccarlar ucuza aldklar buday Ziraat Bankasna resmi fiyatla satmaya teebbs etmilerdir.80 Buhran dneminde destekleme almlarnn youn biimde yapld dier rn olan pancar pamuk ve ttnn ayr ayr deerlendirilmesi gerekmektedir. Trkiyede fabrikalar vastasyla eker retimi 1926da Uak ve Alpullu eker Fabrikalarnn almas ile balam, 1933 ylnda Eskiehir ve Turhal eker Fabrikalar alarak fabrika says drde kartlmtr. Fabrikalarn eker pancar retimine yaptklar dorudan etki Tablo 2.2de sunulmutur.

78 79

Toprak, s.23. Toprak, s.23. 80 Reat Aktandan aktaran Silier, s.83.

56

Tablo 2.2 eker Pancar retimi: 1929-1939 Ekilen Alan retim Ekilen Alanda Art Yllar (ha) (ton) (%) 542 4.710 1926 3.990 34.931 636,16 1927 4.919 27.490 23,28 1928 4.642 53.518 -5,63 1929 8.920 88.183 92,16 1930 13.345 158.509 49,61 1931 14.858 178.280 11,34 1932 24.965 499.275 68,02 1933 32.470 384.717 30,06 1934 21.147 334.045 -34,87 1935 22.606 409.892 6,90 1936 26.746 324.185 18,31 1937 21.022 274.598 -21,40 1938 35.098 628.161 66,96 1939 Kaynak: lkin ve Tekeli, Devletilik Dnemi Tarm Politikalar, s.64

eker pancar geimlik rn olmad ve apa zaman youn emek istedii iin byk iftiler tarafndan retilmektedir. Bu ynde yorumlara dnemin resmi kaytlarnda da rastlanmaktadr81. eker pancarndaki retim art ile birlikte, dnemin belgelerinde bu ynde net bir yorum bulunmasa da, mevsimlik iilik olgusunun tarmda giderek daha fazla arlk kazanmaya balad tahmin edilebilir. te yandan, zenginlemekte olan pancar reticilerinin, bilhassa ok bereketli geen 1933 ylnn ardndan bu kaynakla ne yaptnn incelenmesi ilgin bir bulgu ortaya kartmaktadr82.

Pancar ziraati yznden zenginleen bir ksm kyllerin satn alma kudretleri ykseldii iin, genileyen ihtiyalar karsnda stanbul piyasasndan daha eitli eya almak imkanna kavumulardr. imdi olduu gibi, 1933 senesinde de pancardan kazanan bu yeni zenginlerin, eline geirdikleri paray stanbul piyasasnda israf ettiklerinden ikayet edilmekte idi.
81 82

Silier, s.69. Hseyin Avniden aktaran Silier, s.85.

57

Nitekim, pancar retiminde verimlilik incelendiinde, 1933 ylna kadar dzenli bir art grlmekte, bu yldan sonra anlaml bir art gzlemlenmemektedir83. Grne gre pancar reticisi, devletin yapt youn eker almndan kazand paray baka biimlerde deerlendirmektedir. Buhran dneminde nemli miktarda destek verilen bir dier rn de pamuktur. Devletin bu dnemde pamua verdii destek sadece pamuk alm biiminde olmam, ayn zamanda sulama84 ve tohum slah85 asndan da nemli abalar harcanmtr. 1929-1939 dnemi boyunca pamuk ekimi ve retiminin seyri Tablo 2.3de sunulmutur. Bu dnemde snai mallara kar pamuk fiyatlar ksa sreli bir dten sonra toparlanm ve sonrasnda dzenli seyretmitir. Buradan kartlacak sonu, pamuk reticisinin, rettii sanayi hammaddesinin fiyat zerinde bir pazarlk gcne sahip olduudur. artc olmayan biimde pamuk retimi, tamamen byk toprak sahipleri tarafndan86 ve toplama dnemlerinde mevsimlik emek satn alnarak yaplmaktadr. Tablo 2.3 Pamuk retimi: 1929-1939 Ekilen Ekilen Ticaret Alan retim Alanda Art Ticaret Haddi Haddinde Yllar (ha) (ton) (%) (Pamuk/Sanayi) Deiim (%) 198.869 44.867 100,0 1929 198.869 44.867 98,1 -1,90 1930 198.869 44.867 74,8 -23,75 1931 198.869 44.867 88,8 18,72 1932 161.632 27.791 -18,72 98,1 10,47 1933 194.064 34.865 20,07 101,9 3,87 1934 209.945 52.257 8,18 105,6 3,63 1935 253.636 51.779 20,81 97,2 -7,95 1936 350.581 64.735 38,22 87,9 -9,57 1937 245.208 54.000 -30,06 86,0 -2,16 1938 281.000 48.000 14,60 93,5 8,72 1939 Kaynak: Boratav, Birikim Biimleri ve Tarm, s.251; lkin ve Tekeli, Devletilik Dnemi Tarm Politikalar, s.64

83 84

lkin ve Tekeli, s.64. Silier, s.84. 85 lkin ve Tekeli, s.58-60. 86 Kzm Rzadan aktaran Silier, s.69.

58

Ele alnmas gereken nc rn olan ttnde ise durum daha farkldr. Ttn retimi, Ege Blgesinde byk toprak sahipleri tarafndan, Karadeniz blgesinde ise kk retici tarafndan yaplmakta, byk toprak sahipleri de ttn retiminde yarcla bavurmaktadrlar87. Dolaysyla, ttn, Karadeniz blgesinde kk reticilik biiminde, Ege blgesinde ise byk arazilerin kk parseller halinde paralanarak yarclara verilmesi ile retilmektedir. Bu ekilde ttn, 1930larda yaklak bir milyon kyl ailesinin geim kaynan oluturmaktadr88.

Tablo 2.4 Ttn retimi: 1929-1939 Ekilen Alan Yllar 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 (ha) 66.210 52.647 70.856 74.683 27.975 51.037 44.706 54.026 84.783 94.499 84.000 76.043 Ekilen Alanda Art (%) -20,48 34,59 5,40 -62,54 82,44 -12,40 20,85 56,93 11,46 -11,11 -9,47 Ticaret Haddinde Deiim (%)

retim (ton) 43.034 36.503 47.211 51.111 18.040 40.148 35.678 36.004 74.059 72.676 58.800 65.434

Ticaret Haddi (Ttn/Sanayi) 100,0 142,5 83,9 103,4 97,7 137,9 149,9 127,6 111,5 110,3 114,9

42,50 -41,12 23,24 -5,51 41,15 8,70 -14,88 -12,62 -1,08 4,17

Kaynak: Boratav, Birikim Biimleri ve Tarm, s.251; lkin ve Tekeli, Devletilik Dnemi Tarm Politikalar, s.62

87 88

smail Hsrev Tkinden aktaran Silier, s.72. Silier, s.85.

59

Ttn rejisi datlm ve ttn byk lde devlet inhisarna alnm olmasna ramen bu dnemde ttn fiyat byk lde yabanc tekeller tarafndan belirlenmitir89. Bu koullarda ttn retiminde piyasa fiyatna duyarllk, pamuk ve ekerden ok daha gldr. Ttn reticisi fiyatn ykseldii yllarn ardndan daha fazla ttn ekerek, fiyatn dk olduu yllarda ise ttn ekmeyerek refleks vermekte, bunun sonucunda ekilen alan miktar dalgal bir seyir izlemektedir. Dnem ile ilgili deinilmesi gereken bir dier nemli nokta, dnemin banda iftilere denen traktr tazminatlardr. Kurulu dneminde traktr kullanmnn pek ok biimde desteklendiine deinilmiti. Traktrler iin kullanlan yakt akaryakt vergisinden muaf tutuluyor, devlete ait olan traktrler de byk iftilere ucuza kiralanyordu. Byk Buhrann tm dnyay sard 1929 ylnda, 2003 adet traktr kullanlmaktayd. Ancak tarmsal rn fiyatlarnn akaryakt fiyatlarna nazaran ok daha hzl dmesi ksa srede traktr kullanmn ekonomik olmaktan kartt. Bu durumda akaryakt sbvansiyonu almakta olan iftiler, vergisiz satn aldklar akaryakt piyasa fiyatndan satmaya baladlar90. Bunun sonucunda TBMMden 10 Haziran 1930 tarihli Ziraat Makinelerinde Kullanlan Mevad Mtaile Hakkndaki 752 ve 1527 Sayl Kanunlara Mzeyyel Kanun kartlarak szkonusu akaryakt muafiyeti kaldrld. Ancak byk iftinin karn koruma konusunda gayet hassas olan devlet akaryaktla alan 1844 traktrn

Satda ttn alan fiyatn tayin eder Alclar ekseriyetle ecnebi tccarlardr. hracat firmalar ttn ucuza alabilmek iin muhtelif hilelere tevessl etmektedirler. Firmalarn husui eksperleri btn sene ttn tarlalarn gezerek mashuln gidiini kontrol ederler Herhangi bir tarlada mahsul iyi ise firma hasattan evvel mal sahibine avans vererek mal kapatmaya alr. Yahut tth istihsal eden bir kyden eksperler bir iki iftiden yksek fiyatla ttn alrlar. Bunu gren dier iftiler ayn fiyat bulamaynca mallar satmayarak beklerler. Bu bekleme mddetince ifti mtemadiyen artan maddi yoksullukla kvranmaktadr. Nihayet fiat bulamama yznden maln herhangi bir fiata satmaya raz olur. Bazen fena senelerde mahsuln azl dolaysyla byk tccarlar arasnda rekabet olursa da derhal uyutuklarndan bu rekabetden kyl istifade edememektedir. Kazm Rzadan aktaran Silier, s.87. 90 lkin ve Tekeli, s.84.

89

60

kullancsna traktrlerini ar ya ile alan modeller ile deitirebilmeleri iin tazminat deneceini kanuna eklemitir91. Kanun hazrlanrken, byk iftinin lehine olan hibir detayn atlanmamasna gsterilen zen, kendi bana yeterince aklaycdr. 1926-1930 yllar arasnda traktr kullanmn tevik etmek iin 6.652.181 TL gmrk muafiyeti salam olan devlet, 1930 ylnda traktr sahiplerine 2.700.000 TL tazminat demitir. Kanun ksa srede etkisini gstermi, traktr says 1936 ylna gelindiinde 1308e dmtr92. Deiimi tarm alet ve makinalar ithalatndan da takip etmek mmkndr. 1928 ylnda 2.298.000 TL olan bu kalem, 1933 ylnda 224.000 TLye kadar dm, 1935 ylnda ise ancak 389.000 TLye ykselmitir93. Dnemin sonlarna doru ky kalknmas iin 3130 sayl kanunla 3 milyon liralk tarm ara ve makinalar getirilmi, bu ara ve makinalar zirai kombinalarda krsal reticiye ucuza kiralanmaya balamtr. Beklenecei zere, bu uygulamadan da byk toprak sahipleri ayrcalkl biimde yararlanmtr94.

91

Madde 2: Petrol ve benzine ait rsum muafiyetinin ilgasna mukabil ellerinde petrol ve benzinle alan traktr ve motorlu pulluk ve bier drt makineleri mevcut olanlara tazminat verilir. Petrol ve benzinle alan traktrlerin mtemmim askamndan madut olan ve bu traktrlerden maadasnda kullanlmayan pulluk, disk pulluk, tulumba, ayr makinesi de tazminatta nazar itibare alnr. Madde 3: kinci madde mucibince verilecek tazminat mezkur traktr, motorlu pulluk ve bier der makine ile dier aksamn mbayaa kymetler miktarndadr. Ancak yeni olarak mbayaa trihlerine gre be seneye kadar her sene iin bu miktardan %10 tenzil olunur. ki traktr ve motorlu pulluk altranlara ayrca yzde on be, traktr altranlara yzde otuz, drt traktr altranlara verilecek tazminata yzde krkbe ilave edilir. Be ve beten ziyade traktr altranlara ktisat Vekaleti takdiri ile bu tazminat bir misli kadar arttrlabilir. Bir traktr altran iftiden be sene mddetle atla ziraati taahht edenlere verilecek tazminat miktar, taahhtleri hilafna hareketleri tahakkuk ettii takdirde maa faiz iki misli istirdat edileceine dair teminat alnmak suretiyle yzde on artrlr. Madde 5: Tazminat alakadarana nakyen tediye olunur Bu konunun nerinden sonra dahi 600 dnm ve ondan fazla ziraat yapmaa taahht eden traktr sahipleri ile ayn taahhtte bulunmak suretiyle yeni traktr satn alarak makine ile ziraat yapmak isteyenler dahi, Bankaca tedarik edilecek ar ya yakan veya gazojenli traktrlerin bedellerinden tazminat miktar mahsup edildikten sonra bakiyesi borlandrlmak suretiyle alakadarlardan mukassatan tahsil olunur. Resmi Gazete, 19 Haziran 1930. 92 lkin ve Tekeli, s. 85. 93 Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni (Dn-Bugn-Yarn), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1969, s. 231. 94 iftiye yardm usulnn ksa zamanda dejenere edildii, hakiki ihtiyac olanlar yerine ky aalarnn ve nfuzlu kimselerin bu yardmlardan istifade etmeye baladklar anlalmaktadr. Bu yzden yer yer byk anlamazlklar kmakta, Veklete mtemadiyen ikayetler gelmekte idi. Bir taraftan da makinalarn kendi blgelerine gnderilmesi iin muhtelif blgelerin iftileri ve mebuslar taleplerde bulunmakta ve Vekleti tazyik etmekte idiler. Reat Aktandan aktaran Avcolu, s. 233.

61

Buhran dneminde yaanan bir dier nemli gelime, ok sayda kooperatif kurulmu olmasdr. Bilhassa ihracata ynelik snai rn retilen illerde younlaan bu gelime erevesinde, 1929-1938 arasnda kredi kooperatiflerinin says 65den 586ya kmtr95. Kredi olanaklarnn hayli kstl olduu bu dnemde kredi kooperatifleri saysndaki bu art, hzla den tarmsal rn fiyatlar yznden zor durumda kalan kk ve orta kylln lehine bir gelime olarak alglamak mmkndr. Bu algnn yanl olacana dair rnek vermek gereklidir. Dnemin kooperatifilik hareketinin nde gelenlerinden Aydn ncir

Mstahsilleri Kooperatifinin kurucusu, ayn zamanda ileride Taribank ismini alacak olan Milli Aydn Bankasnn nclerinden Topuolu Nazmi Bey, kooperatifte incir tccarlar ile reticileri arasndaki refah eitsizliine getirilen eletirilere arpc bir yant vermitir. Topuoluna gre: kooperatifilik Bolevizm deildir. Onun iin az alan ve istihsal eden az kazanr, ok alan ve istihsal eden ok kazanr.96 smail Hsrev Tkin, kredi kooperatiflerinin nitelii konusunda hayli nettir97:

Ziraat Bankasnn kurduu kredi kooperatiflerinini kylye faideli olduu da iddia edilemez. nk kooperatiflerin ekserisinin meclisi idarelerine murabahaclar ve mutavasst tccarlar girerek kooperatifleri kendi menfaatlerine alet yapmlardr. Kyl kooperatiften ald krediyi, kooperatif kapsndan ktktan sonra meclisi idaer zas olan murabahacya borcuna mukabil teslim etmektedir. Kooperatiflerin mhim bir ksm deta murabahaclarn tekilat haline gelmitir. Meclisi idarelerine kasaba tccarlarnn girmi olduu kooperatiflere gelince; Kyl kasabada yaptu itira muamelelerinin bedelini kooperatif kredisiyle demek suretile Meclisi idaredeki tccarlar kazandrmaktadr. Kasaba tccarlar kooperatifler sayesinde kendilerine deta tekilatl bir pazar bulmu olmaktadrlar.

95 96

Silier, s.91. Topuolu Nazmi Beyden aktaran Silier, s.89. 97 Tkin, s.150.

62

Topraksz kyllere toprak datm Buhran dneminde, kurulu dnemine gre yavalamaya balamtr. skan kanunu erevesinde 1923-34 dneminde muhacir ve mbadillere 6 milyon, topraksz veya ok az toprakl kyllere ise 730 bir dekar arazi, 1934-1938 dneminde ise 48.000i az toprakl 88.695 haneye toplam 2.9 milyon dekar arazi datlmtr98. Hane bana yaklak 30 dekara denk gelen bu toprak datm, geimlik topran 100 dnm (yaklak 130 dekar) olarak hesapland99 dnem iin ok yetersiz kalmaktadr. Dahas, datlan topraklara datmdan sonra ne olduu da aibelidir. Tkin, Dahiliye Vekili kr Kayann TBMMdeki bir konumasndan aadaki pasaj alntlamaktadr100:

Devlet araziyi metruk arazi diye muhacire veriyor. Onlarda imar ediyorlar. Sonra herhangi bir sahibi kyor ve diyor ki, bu benim mlkmdr. Tapusunu gsteriyor ve muhaciri sokaa atyorTrabzonda arazi ok dardr. On dnm, yirmi dnem araziye malik olan kimse, byk arazi sahibi ve zengin saylr. Birisi kp 200 bin dnme sahip olduuna dair ilm gsterdi ve kylleri oradan kard Hat boyundan geerken Sazlar ky vardr. Buras muhacirlerindi. Emin Beye sorarm kimin namna mukayyittir ve ne zaman ona gemitir. Byle ka dane arazinin sahibi kmtr Ne kadar metruk arazi imar edilmise bunlarn hepsinin sahibi kmtr. Gedikabat krfezinde yerli halk batakl kuruttu. Burada stma vard. Bunlar her trl tehlikeyi gze alarak batakl kuruttular ve yerletiler. Ektiler, bitiler, altlar, kanallar atlar. Bir zat geldi bu topraklarn kendisine ait olduunu syleyerek bunlar buradan kard. Halk yine topraksz kald. Dalara sndlar. al rp toplyarak geinmeye baladlar.

Buhran dneminde toprak reformu tartmalar, reformu engelleme abalar da hz kazanmtr. Ancak, 1936 ylndan itibaren hz kazanan ve savatan sonra neticelendirilen toprak reformu tartmalarnn bir btn olarak incelenebilmesi iin, konu ilerleyen blmlerde ele alnacaktr.

98 99

Silier, s.75. Kymen, s.199. 100 Tkin, s.196-197.

63

Buhran dneminin tarmsal yaplan zerindeki etkisini genel olarak ele alrsak; iinden geilen bu dneminin tarmsal dnm asndan yaratt en genel etkiyi Tkin ok net biimde ifade etmektedir101:

Kyl yaamak iin istihsal vastalarn kime satyor? Elinde sermayesi, paras olanlara. O halde buhran Trkiyede servet, mlkiyet kutuplamasna, yani iktisaden mukavim olmyan kylye ait istihsal vastalarnn iktisaden mukavim olan zmreler elinde toplanmasna sebep olmaktadr.

Dneme dair toprak mlkiyeti verileri Tablo 2.5de sunulmutur. Ancak, verilerin derlenme biimi, dalmn GINI katsaysnn hesaplanmasn ve dilimler arasndaki eitsizliin gzlenmesini imkanszlatrmaktadr. Toprak Komisyonu tarafndan derlenen ve Silier tarafndan aktarlan verilerde 500 dekardan kk topraklarn ortalamas her naslsa 60 dekar olarak kabul edilip kyl ailesi saysyla arplm ve 14,9 milyon hektar rakamna ulalmtr () Ayrca 700 dnmlk bir tapu senedi ile fiilen 21.766 dnme sahip Kran Harman iftlii, 2,5 dnmlk tapu senedi ile 40.000 dnme sahip smail Cebiolu ve benzeri rnekler Komisyonca byk arazi mlkiyetinin de olduundan ok daha az olarak gsterildii kansn uyandrmaktadr.102 Bunun sonucunda toplam ekili alan, yksek ihtimalle bulgulanan 173 milyon dekardan daha yksek olmaldr. Dahas, byk toprak sahiplerinin topraklarn saklama faaliyetleri, devletin kadastro almalarnda da kendisini gstermektedir. rnein ukurova blgesinde, kk toprak sahipliinin yaygn olduu kenar blgelerde kadastro almalar tamamlanrken, bu almalar byk toprak sahiplerinin elinde olan blgelerde zellikle yaplmamtr103. Byk toprak sahiplerinin, bilhassa toprak reformu tartmalarnn gndeme girdii dnemlerde topraklarn paral ve olduundan daha kk gsterme eilimleri,
101 102

Tkin, s.145. Silier, s.67. 103 Mbeccel Kraydan aktaran Tanju Akad, Krsal Kesime Devlet Mdahaleleri ve Kooperatifler, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), Yurt Yaynlar, Ankara, 1988, s.143.

64

Cumhuriyet tarihi boyunca yaplan tm tarm saymlarnda kendisini gsteren bir durumdur. almann ilerleyen aamalarnda da bu konuya deinilecektir, ancak genel bir tutum olarak, toprak mlkiyeti verilerinin ham halleriyle mlkiyet eitsizliini hep olduundan daha dk gsterdii varsaym ile hareket edilmelidir.

Tablo 2.5 1930larda Toprak Mlkiyeti Dalm Toprak Gruplar (da) Topraksz 1-20 21-50 51-100 100-500 501-5000 5001+ Aile Yzdesi 34,30 24,40 21,00 20,00 0,20 0,02 100,00 149.180.000 17.200.000 6.400.000 172.780.000 86,30 10,00 3,70 100,00 lenen Toprak (da) lenen Toprak Yzdesi

Aile Says 128.690 856.661 611.971 524.413 499.955 5.764 418

TOPLAM 2.499.182

Kaynak: Oya Silier, Trkiyede Tarmsal Yapnn Geliimi (1923-1938), s.67

2.4 SAVA DNEM (1938-1948)

Sava dnemini karakterize eden en temel zellik, Byk Buhran dneminde zellikle hububatta gzlenen fiyat artlarnn hzla tersine dnmesidir. Sava koullarnda eitli nedenler ile oluan tarmsal retim daralmas sonucunda i ticaret hadleri hzla tarm lehine dnm, makro dzeyde kaynak aktarm sanayiden tarma

65

doru yaanrken104, ktlk ve karaborsa koullarnda hububat speklasyonu yapabilenler byk kazanlar elde etmitir.

Tablo 2.6 Buday retimi ve Fiyat: 1939-1945 Buday retimi Yllar 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 (bin ton) 3814 3661 3135 3837 3159 2834 1970 3284 Buday/Sanayi rnleri Ticaret Haddi 100 101,8 111,9 217,7 408,1 163,2 155,3 140,7

Kaynak: Korkut Boratav, Birikim Biimleri ve Tarm, s.251; Pamuk, kinci Dnya Sava Yllarnda Devlet, Tarmsal Yaplar ve Blm, s.98

Sava yllarnda, bilhassa 1942nin ardndan yaanan retim daralmasn birka sebebe balamak mmkndr. Bunlardan birincisi, savaa girilmese dahi, 1939da yaklak 18 milyon kii olan lke nfusunun bir milyondan fazlasnn srekli olarak silah altnda tutulmasdr. Nfusun %80inin krsal kesimde yaamakta olduu lkede bu durum, tarmda alabilecek ok sayda yetikin erkein emeinin tarmsal retimde kullanlamamas sonucunu dourmu, ayrca devletin ordunun beslenmesi iin byk miktarlarda buday tedarik etmesi zorunluluunu ortaya kartmtr. Sava yllarna Refik Saydam hkmeti ile giren CHP iktidar, balangta hayli iyimser grnmtr. Babakan Refik Saydam sava resmi olarak balatan Polonya igalinden birka gn sonra mecliste yapt konumasnda hububat retiminin

104

Boratav, s.88.

66

yeter miktarn dahi zerinde olduunu belirtmi, tela edilecek bri durum olmadn ifade etmitir105. Ancak, ksa bir sre sonra kartlan Milli Koruma Kanunu bu iyimserlii yanstmamaktadr. Hkmete ekonominin her alannda olaanst yetkiler salayan Kanun, savan yknn son tahlilde kylln omuzuna bindirilmesinin zeminini hazrlamaktadr106:

Madde 37: Hkmet, ziraatte alabilir her vatanda kendi ziraat ii yzst kalmamak artile ikametgahnn en ok 15 kilometre mesafesi dahilinde bulunan gerek devlete ve gerekse ahslara aid ziraat iletmelerinde tahakkuk eden ihtiyaca gre mnasib cretle altrabilir. Madde 39: zerinde ziraat yaplmayan be yz hektardan fazla araziyi hkmet, bir bedel mukabilinde iletebilir. Madde 40: Hkmet, ziraate elverili sekiz hektar ve daha ziyade arazi sahibi olan her ahs bu arazinin yarsna kadar hububat ekmee ve ektirmee mecbur tutabilir. Madde 41: Ekilen her drt arazi107 iin bir ift kz Milli Mdafaa mkellefiyetinden istisna edilir.

Milli Koruma Kanununun yukardaki maddeleri, topraksz veya az toprakl kyllere daha nce bulunmayan alma ykmllkleri getirmekte, bu ykmllkler, byk
105

toprak

sahiplerinin

iletmelerinde

devlet

tarafndan

altrlmay

da

Zirai istihsal vaziyetimiz emin ve salamdr. Gda maddeleri zerinde herhangi bir sknt varid deildir. Bereketli ve iyi kaliteli bir mahsul yln idrak etmi bulunuyoruz. Evvelce de arzetttiim gibi, mevcudumuz yllk ihtiyacmzn stndedir. stihsal kudretimiz eski devirlere nisbet edilmeyecek derecede yksektir. Yalnz son sekiz-on yl iinde ekim sahas asgari bir hesapla yzde otuz, alnan mahsul ise ortalama yzde elli artmtr. Bu art hz baz eitlerde yzde yz bulmakta ve hatta amaktadr. Geen Umumi Harpten evvel byk ehirlerimizin ekmek ve un ihtiyacnn dardan temin edildiini hepimiz hatrlarz. Bugn ise buday ihra edecek vaziyete gemi bulunuyoruz. Sekiz-on yl evveline gelinceye kadar 20-25 milyon kentali (1 kental = 0,1 ton, N.E..) ancak bulabilen buday rekoltesi bugn 35-40 milyon etrafndadr ki ihtiyacmzn fevkindedir. Toprak Mahsulleri Ofisinin silo ve depolarndaki buday miktar bir buuk milyon kentaldir. Kyl ve tccar elinde de en az iki misli stok kalm olduunu tahmin ediyoruz. Resmi Gazete, 8 Eyll 1939. 106 Resmi Gazete, 26 Ocak 1940. 107 1 arazi = 1 dnm

67

iermektedir. Milli Mdafaa mkellefiyeti erevesinde binek ve eki hayvanlarna orduda kullanlmas iin el konurken, arazisi 40 dnmn altnda olan ve krsal kesimin byk ksmn oluturan kk kyllerin hayvanlar tamamen ellerinden alnabilmekte, ancak byk toprak sahipleri sahip olduklar her krk dnm arazi bana iki kz ellerine tutabilmektedir (1930lar iin yaplan almalarda krsal nfusun, toprakszlar hari %58,7sinin arazisinin 40 dnmn altnda olduu bulgulanmaktadr108). Madde, TBMMde de bu eksende tartlm, Refik Saydam, 40 dnmden az arazisi olan kylye de bir istisna tannmasnn geimlik retimi desteklemek anlamna geleceini, buna karn geimlik retim yapmayan iftilerin desteklenmesinin retimi artracan savunmutur. Bunun karlnda maddeyi eletiren Milletvekili Hikmet Bayur Bavekilimiz dediler ki, kendini besleyecek kadar eken kylye kz brakmyoruz. Sonra kendi geimi ini buday eken adamn hali ne olacaktr? Zengine kz brakacaksnz, o da kendi arazisinden biraz tasarruf ederek fukaray istismar edecek, onlar kiraya verecektir demitir. Bayurun ngrsnn gerekleip gereklemedii bilinmemektedir, ancak ngrd davrann, Trkiyenin byk toprak sahibi tipolojisinin pragmatik davran kalplarna fazlasyla uygun olduu kesindir. Bunun karlnda, byk toprak sahiplerinin aleyhine grnen ve zaman zaman bu biimde yorumlanan 39 ve 40. maddelerden birincisinde, hkmetin ilenmeyen araziyi sahibine bir bedel deyerek ileyebilecei belirtilmektedir. Bu madde, yoksul kyllerin devlet tarafndan gerekli biimde altrlmasn ngren 37. Madde ile birlikte dnldnde, sonucun byk toprak sahibinin aleyhine olmayaca aktr. Hkmete 8 hektar ve zerindeki arazilerin yarsna hububat ekilmesini zorunlu klma yetkisi veren 40. maddenin ise; bir kontrol mekanizmas oluturmakla beraber; Tablo 2.5te verilen buday fiyatlar seyri gz nne alndnda, bu maddenin uygulamasnn byk iftinin aleyhine bir durum yaratmayaca grlmektedir.

108

Barkan ve Kanbolatn almalarndan derleyen Silier, s.67.

68

1940 ylnda buday stoklarn erimeye balamasnn ardndan, hkmet 1941 ylnn hasadndan nce 17 ilde sabit fiyat ile budaya el koymaya balamtr. Uygulamaya gre; reticinin kendi tketimi, tohumluk ve hayvan yemi iin bir miktar ayrlmasnn ardndan kalan rnn tamamnn sabit fiyattan Toprak Mahsulleri Ofisine satlmas emrediliyordu. Balangta piyasa fiyatnn biraz altnda olan sabit fiyat, budayn piyasa fiyatnn %100den fazla ykseldii 1942 ylnda piyasa fiyatnn %40 seviyesinde kalmaya balamtr109. Ayn yl el koyma uygulamas yurt apna yaylmtr. Ancak sabit fiyat ile piyasa fiyatnn aras aldka, rn karma ve karaborsa faaliyetleri de hz kazanmtr. Bu sre, bilhassa iktidar ile yakn iliki ierisinde olan yerel erafn zenginlemesine neden olmutur110:

()kimin rnne hangi llerde el konulaca da hi phesiz yerel g ilikilerine balyd. rnein, devlet payn toplamak zere jandarma eliinde kye gelen subalar ya muhtarn ya kyn zengin iftilerinin veya toprak aalarnn ya da yredeki Halk Partisi ileri gelenlerinin evlerinde kalyorlard. Ertesi gn tarlaya, hasat yerine kldnda da bu kiiler kayrlyor, uygulanan politikalarn ykn kk ve orta reticiler ekiyordu. Az miktarda toprak eken kyllerin saklayabildikleri rn kendi tketimlerine gidiyordu. Byk iftiler ise kardklar hububat gizlice tccara satarak karaborsa ad verilen ikinci piyasay beslemekteydiler.

Gerekten de; ilgili kararname geimlik tketim iin kyl hanesine nfus bana ayda 20 kilo, yani kii bana gnlk ortalama 0,6 kilo tlmemi hububat brakmaktayd111. Bu rakamlar ile, kk kyl ailesinin, devletin braktnn bir misli kadar rn karsa dahi ancak kendi tketimini iyiletirebilecei aktr. El koyma uygulamas, Toprak Mahsulleri Ofisi almlarnn beklenenin ok altnda kalmas ile baarszla urad. Bu baarszlk, kentlerde ekmein karneye
109

evket Pamuk, kinci Dnya Sava Yllarnda Devlet, Tarmsal Yaplar ve Blm, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), Yurt Yaynlar, Ankara, 1988, s. 102. 110 Pamuk, s.103. 111 Resmi Gazete, 15 Mays 1942.

69

balanmas, sonrasnda da karnelerdeki gnlk ekmek miktarnn azaltlmas olarak kendisini gsterdi. Refik Saydamn lmnn ardndan kurulan kr Saraolu hkmeti, 1942 ylnn Austos ayndan itibaren yzde 25 uygulamasn balatt. Bu uygulamaya gre hububat reticilerinin rettikleri hububatn 50 tona kadar ksmnn %25ine; 50-100 ton arasndaki ksmnn %35ine; 100 tonun zerindeki ksmnn ise %50sine sabit fiyattan el konulacakt112. Yzde 25 uygulamas ayrca daha nceki uygulamada var olan geimlik, tohumluk ve yemlik paylarn kaldryordu. Yeni uygulamann kk kylnn yknde nasl bir deiiklik yaratt, evket Pamuk u ekilde hesaplamaktadr113: O gnn koullar altnda buday yaklak bire be verdiine gre, toplam rnn yzde 20sinin tohumluk olarak ayrlmas gerekliydi. Bu durumda 600 dnmn altnda toprak ileyen ve reticilerin ok byk bir ounluunu oluturan kyller rnlerinin yaklak yarsn (yzde 20 + yzde 25) tohumluk ve devlet pay olarak ayrmak zorunda kalyorlard. rnein 50 dnm toprak ileyen ve ortalama 4 ton buday reten kylnn ailesinde tohumluk ve devlet payndan sonra 2000 kg. kadar hububat kalacakt. Bu miktar ise 5-6 kiilik bir hanenin yllk tketimini ancak karlayabilirdi. Bylece yzde 25 kararnn kk reticilerin rn fazlasna tmyle el koyduu, hatta 50 dnmden az toprak ileyen ailelerle bakasndan toprak kiralayan ortak ailelerini hububat tketimlerini ksmaya zorlad ortaya kmaktadr. () Bu durumda yoksul kyllerin ykselen buday fiyatlarndan yararlanabilmeleri mmkn deildi. Bir yandan gerileyen retim, te yandan devletin artan basks bu kesimi tefecilerin eline itmekteydi.

112

Madde 4: () buday, avdar, mahlut, msr, arpa, yulaf ve akdar mahsullerinin tahmin yekunlarna nazaran: a) Elli tona kadar istihsal yaptklar anlalan mstahsillerin bu cins mahsllerinin, her bir nevinin yzde 25i b) Yz tona kadar istihsal yapan mstahsillerin bu cins mahsllerinin her bir nevinin elli tona kadar olan ksmnn yzde 25i ve elli tondan yz tona kadar olan ksmnn yzde 35i c) Yz tondan fazla istihsal yapan mstahsillerin bu cins mahsllerinin her bir nevinin elli tona kadar olan ksmnn yzde 25i ve elli tondan yz tona kadar olan ksmnn yzde 35i ve yz tondan fazla ksmnn yzde 50sine hkmet daha nceden saptad fiyatlarla el koyacaktr. Resmi Gazete, 1 Austos 1942. 113 Pamuk, s.106.

70

Devlet, 20 kuruluk sabit buday fiyatnda srar ederken serbest piyasada buday fiyat 100 kuruu bulmu ve buday pazarlayabilecek miktarda reten byk iftiler lszce zengin olmaya balamt. Dahas hkmet, yapt uygulamalarla byk retici ve karaborsaclarn zenginlemesinin daha da fazla nn ayordu114:

() binbir eit yollarla yaplan al verilerde, muhtekirler ve vurguncular tarafndan yaratlan yksek fiyatlarn nne geemedik. Bylece fiyat kararlarmzn ykn daha ziyade iftiye yklemeye devam ettik. () Stoklarmzn yaz ortasnda erimeye balamas bizi telaa drd. Stoklarmz eritmeyen ve ehirlere ekmek bulan bir are aradk. Bu areyi, belediyeleri muvakkaten ie sokmakla bulabileceimimi mit ettik. () onlara yer yer krediler atrdk ve muayyen tarihlerden itibaren kendilerine hububat veremeyeceimizi bildirdik. Bundan sonra yzlerce belediye buday ambar saylan yerlere hcum etti. Bylece her yerde bir fiyat yar balad ve hibir fiyat bunlar yartan vazgeiremedi.

Daha ak bir ifadeyle, devletin eriyen stoklara bulduu are, byk ehirlerin belediyelerini karaborsaclarn kucana itmek olmutur. Bu dnemde, bilhassa buday hasadnn iyi olduu yrelerde byk iftiler arazilerini geniletmeye balamlardr. Ayrca, ehirlerde bir yandan sava nedeniyle ktlk ekilirken, dier yandan hzla zenginleen byk toprak sahiplerinin byk ehirlerde gze batacak boyutlarda israf ieren bir yaam tarz srmeye balamas, gazete ve mizah dergilerinde hacaa diye bir tipleme oluturulmasna neden olmutur115. Buhran dneminde balayan toprak reformu tartmalar, 2. Dnya Savann ardndan iddetli tartmalar ile sonlandrlm ve iftiyi Topraklandrma Kanunu kartlmtr. Bu srecin detayl olarak incelenmesinde yarar vardr. Trkiyenin tarm sorununun en nemli balklarndan biri olan toprak reformunun cumhuriyetin ilk yllarnda meclis kulislerinde yaplan ksa tartmalarn ardndan toprak aalarnn iddetli muhalefetiyle gndeme bile getirilmeden rafa kaldrldna yukarda deinilmiti. Sorun, meclis gndemine tekrar 1929 ylnda smet
114 115

kr Saraoludan aktaran Pamuk, s.105. Avcolu s.233.

71

nnnn yapt bir konumada gelmi116, 1936ya gelindiinde, ayn mesele, ayn erevede ancak durumun ciddiyetini gsteren bir biimde yeniden dile getirilmitir117. Sava yllarnda byk lde gndem dnda kalan konu, 1945 ylnda evket Rait Hatipolunun hazrlad tasar ile Meclis Komsiyonunda grlmeye balanr. Byk toprak sahipleri krsal alanda sahip olduklar otoritenin tehlike altnda olduunun farknda olarak ciddi bir muhalefet gstermekte ve tartmalar hayli ilgin gemektedir118. Aylar sren tartmalar ve ban Adnan Menderes ve Emin Sazakn ektii engelleme almalar ile komisyon kimi yeler arasnda dahi alay konusu haline gelir. Yasama srecindeki bu tkankla dorudan mdahale etmek isteyen smet nn, uyguland taktirde hayli devrimci sonular dourabilecek 17. Maddeyi tasarya ekletir119.

116

Bizim bu ite meselemiz, topraksz kylye kendi mal yapacamz tarlasnda almak imkann hazrlamaktr. Bunun haricinde byk iftlik iletmekte olan gayret ve servet sahiplerine dokunmak yle dursun aksine olarak bunlarn da iyi altklarn ve kazandklarn grmekten memnun oluruz. nnden aktaran Silier, s.74. 117 Yurdumuzda topraksz ifti says, her tasavvurun zerindedir. En ziyade topra taksim edilmi yerlerimizde bile, kylnn yarsna yakn miktar toprakszdr. Bakalarna ait topraklar stnde, ok fena artlar iinde ve ok verimsiz olarak almak mecburiyetindedir. Hibir vakit, hibir adamn maln cebren zaptetmek fikrinde deiliz. Fakat hibir surette kyly ilelebet topraksz kalmaya mahkum eden dar bir ereve iinde brakmaya raz olamayz. nnden aktaran Avcolu, s.234. 118 rnein bir tartmada Eskiehir milletvekili ve toprak aas Emin Sazak ile Hatipolu arasnda yle bir diyalog geer: Tasary geri al. Sen bunu nnnn emriyle yapyorsun. Tasar geri alnrsa Beylikkprdeki 30 bin dnm hibe ediyorum. Kanunla alsak nolur? Kanunla olmaz. Devlet araziyi zorla alrsa, Eskiehir havalisinde Emin Sazak lr. () Ben kyde kars lene tekrar yardm eder, evlendiririm. kz lene kz alveririm. Biz yze gelmi insanlarz, bu dzeni bozarsanz, vallahi arkadalar, ilyevmlkyame size memleket beddua eder. Aktaran Avcolu, s.235. 119 Madde 17: Topraksz veya az toprakl olan ortaklar, kiraclar veya tarm iileri tarafndan ilenmekte bulunan arazi, o blgedeki 39. madde gereince datlmaya esas tutulan miktarn, kendi setii yerde kat sahibine braklmak artyla yukarda yazl ifti ve iilere datlmak suretiyle kamulatrlabilir. Sahibine braklacak arazi 50 dnmden aa olamaz Bu madde hkmnn uygulanmasnda 15. ve 16. madde hkmleri ilemez. Geici mevsim iileri hakknda bu hkm uygulanmaz. Avcolu, s.236.

72

Harfiyen uygulanmas halinde cumhuriyetin en gl kurucu unsurlarndan biri olan byk toprak sahiplerinin ellerinde tuttuklar mlkiyetin toptan ortadan kalkmas ihtimalini ortaya kartan yasann son haline Emin Sazakn getirdii eletiri, byk toprak sahiplerinin verdii snfsal refleksin bir zetini tekil etmesi asndan ok nemlidir120:

nsanlarn amurunu deitiremeyiz ki. Birisi kumandan olur, mareal olur, br de nefer olur. Hepsini mareal yapamayz. Arkadalar, bu amele ii btn kyleri altst eder. iftiler kendisini nisbeten kurtarr. Ama bu prensip kabul edilince, yarn amelenin u apartmann bir odasn da istemek hakk olacaktr. Byle bir prensip kabul ediyoruz birader

Tepkinin ierdii snfsal refleks gerekten arpcdr. Sazak, toprak reformunu kanunlatrmakta olan kentli burjuvazinin temsilcilerine ayn gemide olduklarn hatrlatmakta, te yandan da Biz krda kendimizi kurtarrz, snf mcadelesinin nn bu biimde aarsanz kabak sonunda kentlerin bana patlar demektedir. Gerekten de kanun uygulanmas durumunda Trkiye kapitalizminin kaldramayaca sonular verecek niteliktedir. 17. Madde yoluyla krsal byk mlkiyetin tasfiye edilmesi, merkezi iktidarn krdaki, yani nfusun byk ounluu zerindeki temsiliyetinin de ortadan kaldrlmas anlamna gelecektir. Sonuta kanun yasalam, ancak uygulanmamtr. Kanunun yasalamasndan birka ay sonra Hatipolu Tarm Bakanlndan ayrlm, yerinde toprak reformunun en iddetli aleyhtarlarndan toprak aas Cavit Oral gelmitir. Sonrasnda, 1950 seimlerinden nce kanunun 17. Maddesi kaldrlm, geri kalan maddelerde de gerekli deiiklikler yaplarak kanun ilemez hale getirilmitir. Bu deiikliklerden en nemlisi, Kanun erevesinde kamulatrmaya tabi tutulacak arazilerin alt snrnn 5000 dnme ykseltilmesidir. lgili maddeyle ilgili mecliste geen tartmalarda eski tarm bakan Hatipolu, byk arazilerin zaten tapu kaytlarnda paral grndn hatrlatm,

120

Emin Sazaktan aktaran Avcolu, s.236.

73

toprak mlkiyetinin paral yaps veri alndnda, 5000 dnmlk kamulatracak arazi bulmann imkansz olacan belirtmitir121. Hatipolu itiraznda, daha nce deindiimiz, byk toprak sahiplerinin, ellerinde tuttuklar mlkleri suni olarak paralyor olmalar konusuna iaret etmektedir. Toprak reformu giriimi, byk toprak sahipleri ile kentli burjuvazi arasndaki ittifakta ksa sreli bir sarsnt olarak yorumlanabilir. Kentli burjuva snf, nfusun byk ounluunu barndran krsal kesimin statik yaps nedeniyle bir i pazar darl yaamaktayd122. Bu i pazar darl, kylln alm gcnn yetersizlii kadar, krsal yaplarn ie kapal niteliinden de douyordu. Ancak, byk toprak mlkiyeti ve bu mlkiyet yapsnn oluturduu patronaj ilikileri altnda yaan byk nfus kitleleri, kentli burjuvazinin devrimci yntemlerle zemeyecei kadar kemiklemi bir yapya sahipti. Halk kitlelerinin 1946 itibariyle semen statsn de kazanmas, krsal nfus ve krsal yaplar iin byk bir deiiklie iaret etmese de, bu kesime ynelik siyasi faaliyetlerin niteliinde bir deiiklik yaand sylenebilir. zellikle pre-kapitalist tabiyet ilikilerinin hala yerli yerinde olduu Dou ve Gneydou Anadoluda toprak aalar ve airet reisleri, tabiyetleri altndaki insan says ile orantl bir siyasi g kazanm ve bu glerini siyasi partilere ynelik bir imtiyaz arac olarak kullanmaya balamlardr123:

() bu tasary kabul ederseniz, byk araziden datlacak arazi elde etmek zor olur. nk arkadalar, 5 bin dnmden yukar olan arazi, aslen tek elde bulunmakla beraber, tapuda u veya bu surette hisselere ayrlm olacaktr. Zten be yl evvel de kanun mzakere edilmeye baland zaman, byk arazi bu suretle paralanmaya tabi tutulmutur.() Binaenaleyh, gelecek zamanlarda, her hisse ayr bir mlk kabul edildii takdirde, artk 5 bin dnmden yukar arazi bulup da onu iftiye datmak kabil olmyacaktr. Eer toprak datmada yalnz Hazine arazisi kullanlacaksa, ben size emniyetle syleyebilirim ki, toprak dvs diye bir dv ele alp da Toprak Kanunu karmaya lzum yoktur. Vatandalar bu kadar rahatsz etmek iin byle bir dvy ele alp da kanun karmak faydasz olur. Bu memlekette Hazine arazisi yetmiyecei iindir ki, ve hususi mlklerden arazi istimlki zarureti iindir ki, Toprak Kanunu karlmtr. evket Rait Hatipolundan aktaran Avcolu, s.237. 122 Moiseevden aktaran Kk, s.432. 123 ()ok partili siyasal rejime geile birlikte, aalar ve eyhler iki ynden birden kuvvet almlardr. Birincisi, oy mekanizmasnn ktlelere verilmesiyle birlikte halkn deer kazanmas, aa ve eyhin halk zerindeki geni nfuzlarn kullanarak siyasi partiler iin rey kayna haline gelmeleri, dolaysyle siyasi iktidar iin kymetli bir kii olmaya balamalar, ikincisi de siyasal iktidarn ltuflarna da mazhar olmaya balayan aa ve eyhlerin halk nnde bsbtn kudretli kiiler haline gelmeleri. Bir

121

74

Gerek ok partili hayata geiin yaratt bu sonular, gerekse toprak reformu giriiminden kartlan dersler CHP ve DPye toprak dzeni ve toprak karlarna dokunmamalar gerektiini retti124. Bylelikle pre-kapitalist yaplarn ve o yaplara ikin olan insanlk d smr ilikilerinin devamlln salayan kentli burjuvazibyk toprak sahibi ittifak ve bu ittifakn siyasi iktidar DP dneminde de varln srdrd.

2.5 TARIM NCEL KL KALKINMA DNEM (1948-1960)

2. Dnya Savann sonucunda iki kutuplu bir dnyaya gidiliyor olduu, henz sava bitmeden netlemi, bu dnyada kapitalist kutbun egemen lkesi ve iktisadi liderinin ABD olduu, henz sava bitmeden, 1944 Temmuzunda yaplan Bretton Woods konferansnda netletirilmiti. Trkiye, bu kutuplamada tarafn ak bir biimde semi ve savan hemen ardndan ABD ile ilikilerini gelitirme abasna girimiti. Siyasi yaknlama ile paralel olarak, ABDden iktisadi yardm talepleri de hz kazanmtr. Trkiye, uzun ikna abalarndan sonra 1948 ylnn ortalarnda Marshall Planna dahil olmutur. Ancak Trkiyenin Marshall Planna dahil edilmesi artldr. Marshall Plannn temelinde yatan ama, resmi ismi olan Avrupa Kalknmas Programndan da anlalaca zere, 2. Dnya Savann ykt Avrupa lkelerinin yeniden ina edilmesiydi. Nitekim Trkiyenin ilk bavurular Trkiyenin sava topraklarnda yaamam olduu gerekesiyle reddedilmitir. Trkiyenin plana kabul edilmesi, ald

madalyonun iki yz gibi grnen bu unsurlar, daima biribirleriyle etki-tepki halinde olup, aalk ve eyhliin daha kuvvetli bir ekilde messeselemesini salamaktadr. smail Beikiden aktaran Avcolu, s.253. 124 Kk, s.432.

75

yardmlarla tarm sektrn gelitirmesi ve Bat Avrupann yaamakta olduu gda ktlna yardmc olmas artna balanmtr125. Demokrat Parti iktidarndan iki yl nce atlan ve 8 Temmuz 1948de TBMM tarafndan tasdik edilen ABD-Trkiye ktisadi birlii Anlamas ile resmiyet kazanan bu adm, bu dnemde Trkiyenin kalknma yolunda birinci nceliin tarma verilmesi anlamna gelmitir. Bylelikle uluslararas kapitalist sistemin iblmnde tanml bir dorultu kazanan Trkiye ekonomisinin bu dorultudan sapmamas ABD tarafndan titizlikle izlenmitir. yle ki, Trkiye bir lokomotif fabrikas kurmak istediinde, bu giriim ABD uzman ve Standart Oil irketinin yneticisi Max Veston Thornburg tarafndan Esas itibariyle ziraati olan ve ziraat iin lzumlu elik sapan ve sair malzemeyi henz yapamayan bir memleketin lokomotif ina etmek arzusu mevsimsizdir gerekesiyle veto edilmektedir. Thornburga gre Trkiye iin yalnzca tarmsal retim iin gerekli aletlerdir. Bunlardan hangilerinin Trkiyede retilecei, hangilerinin ise ithal edilecei karar ise, ABDli reticilere braklmaldr126: ok partili dneme geiin hemen ardndan, ok partili dnemin ilk CHP hkmeti tarafndan yrrle konulan bu dorultu, 1950 seimlerinde iktidara gelen Demokrat Partinin iktisadi programnn da ieriini belirleyecektir. DPnin on yl boyunca elinde tutaca iktidar ald 1950 seimleri, iktisat politikas asndan zel bir kopu anlamna gelmemitir127. Toprak reformu tartmalarnn sonulanmasndan ksa bire sre sonra DPnin iktidar ald 1950 seimleri yaplm, seimlerin hemen ardndan da Celal Bayar cumhurbakan olmutur. Bayar, TBMMyi at konumada: Elimizdeki kudret ve imknlar birinci derecede btn ubeleriyle ziraate, ziraatin yardmcs olan ilere ve zirai sanayiin inkiafna tahsis etmeliyiz demitir128.

Avcolu, s.270. Mahsuln istihsalinde, ou sapan, el letleri ve araba gibi basit lt ve edevata lzum vardr. Bunlarn bir ksm Trkiyede imal olunabilecei gibi, dierlerinin montaj da Trkiyede yaplabilir. Amerikada ziraat letleri imal ile itigal eden kimseler, hangi ziraat letlerinini mahallen imal olnumas, hangilerinin montajnn mahallen yaplmas ve hangilerinin de maml olarak ithal olunmas lzm geleceini pek iyi tayin edebilirler. Thornburgdan aktaran Avcolu, s.270-271. 127 Boratav, s.97. 128 Aktaran Avcolu, s.284.
126

125

76

Uluslararas konjonktrden ve Trkiyenin bu konjonktrde kendisini konumlandrmak iin yapt tercihlerden en krl kanlar, yine byk toprak sahipleri ve tarmsal rn tccarlar olmutur. 1948-1952 dneminde Trkiye; zlanda, rlanda ve Portekizin ardndan Marshall Planndan en ufak pay alan drdnc (kii bana hesaplandnda birinci) lkedir. Bu sre zarfnda 137 milyon dolar yardm alan Trkiye, bu paray tarmn mekanizasyonuna yatrmtr. 1948 ylnda 1750 olan traktr says 1952de 31.415e, 1948de 994 olan bierdver says 1956 ylnda 6000e ulamtr. Traktr saysndaki artn blgesel dalm Tablo 2.7de verilmitir.

Tablo 2.7 Blgelere Gre Traktr Saylar 1950-1952 1952 Toplam Toplam Traktrler Traktrler erisindeki erisindeki Blgeler Pay Traktr Says Pay Traktr Says 1379 13,92 4421 14,07 Ortakuzey 2562 25,87 8063 25,67 Ege 1484 14,98 4561 14,52 Marmara 3002 30,31 7097 22,59 Akdeniz 32 0,32 477 1,52 Kuzeydou 318 3,21 1968 6,26 Gneydou 185 1,87 609 1,94 Karadeniz 263 2,66 1181 3,76 Ortadou 680 6,87 3038 9,67 Ortagney 9905 100,00 31415 100,00 TOPLAM Kaynak: Oya Kymen, Trkiye Tarm ve Tarm Politikalar 1923-1980, s.211 1950

Ayrca tarma kredi olanaklar da geniletilmi, 1948de 235 milyon lira olan tarmsal kredi hacmi, 1953de 1 milyar 212 milyon liraya ulam, 1957de 2 milyar lirann zerine kmtr129. Bir yanda sava nedeniyle silah altnda tutulmakta olan nfusun yeniden tarmsal retime dahil olmas, dier yanda mekanizasyon, toplam ekilen alanda da
129

Avcoglu, s.284.

77

dramatik bir arta neden olmutur. 1948-1960 dneminde yaanan ekili alan art, mekanizasyon hamlesiyle birlikte, bu dnemde tarm asndan yaanan en nemli deiiklii ifade eder. 1950 ylnda 14,5 milyon hektar olan ekili arazi, 1954te 19,6, 1956da 22,4, 1960ta ise 23,2 milyon hektara ulamtr130. Sava dneminde ktlk ve yksek i talep nedeniyle yaanan olaanst buday fiyatlar, savan bitmesiyle birlikte d srecine girmitir. Tablo 2.8de savan sonundan itibaren tarmsal rnlerde yaanan fiyat hareketlerine dair veriler sunulmutur.

Tablo 2.8 Tarm Ticaret Hadleri ve Tarmsal rnlerin Ticari Marjlar (1945-1952) Tarm Ticaret Hadleri Buday / Yllar 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 Sanayi 100 90,6 87,4 95,2 111,1 114,7 92,6 80 Pamuk / Sanayi 100 104,8 108,7 126,9 100 116,4 143,2 102,5 Ttn / Sanayi 100 117,9 82,1 91,1 76,8 80,5 70,8 100 110,1 109,2 102,5 102,5 100 121,6 150,8 100 101,5 102,6 88,8 100 108 118,1 106,9 Ekmek / Buday Ticari Marjlar Basma / Pamuk Pamuk hra / Pamuk Ttn hra / Ttn

Kaynak: Boratav, Birikim Biimleri ve Tarm, s. 252 Pamuk haricinde tarmsal rn fiyatlarnda genel bir ktleme

gzlenmektedir. Dolaysyla, yalnzca makro verilere baklarak tarmsal reticinin sava boyunca lehine seyreden fiyatlar yitirdii ve tarmsal gelirin normalize olduu iddia

130

Avcoglu, s.285.

78

edilebilir. Ancak, fiyat mekanizmalar ile tarm dna aktarlan art deer, kredi mekanizmalar ile byk toprak sahibine fazlasyla geri dnmektedir131. Uygulamann tarmdaki eitsizlii iddetli biimde derinletirdii, bu dnemde yaplan incelemelerde sk sk dile getirilmektedir132:

1953te Trkiyenin tarm makinalatrma programndan dorudan doruya sadece 25.00027.500 kadar ifti ailesi faydalanmtr ki, bu, yzde 1den biraz daha yksek bir nisbeti ifade eder. Sz geen ailelerin yllk ortalama geliri muhtemelen 15.000 dolardan fazla olup, 1952 sonunda btn iftilere datlan resmi kredilerin en az yzde 25ini bu aileler almtr Gene de, traktrn geliinden byk bir ksm karasapan kullanan, saylar 2,5 milyonu bulan kk iftiler dorudan doruya yararlanamamtr Trkiye nce endstride, sonra tarmda vitrin gsteri tipi diyebileceim bir ekonomik kalknma politikas takip etmi, yani geni halk ktleleri aleyhinde, ufak bir mstahsil grubu son derece korumu, yardm vermi, u veya bu ekilde imtiyazlandrm ve bu suretle bunlar vatandalardan pek aznn katld bir ilerlemenin sembol haline getirmitir. Oysa ki bir yoksulluk denizi iinde birka imtiyaz adas, ekonomik kalknmann varln pek gsteremez.

Bu durumda, rnn pazarlayamad iin sava dneminin yksek hububat fiyatlarndan yararlanamayan kk retici, sava sonrasnda, bilhassa 1950 ylnn ardndan, geimlik snai rnlerin (budaya kar ekmek ve pamua kar basma) fiyatlarnn ykselmeye balamas ile geim skkl yaamaya balamtr. Ayrca, kk reticilerin sahip olduklar ekenekler optimum arazi byklne ok uzak olduu iin bu grup makinalamann faydalarndan da byk iftiler gibi yararlanamamakta va krsal reticiler arasndaki eitsizlik bu nedenle de artmaktadr. Tarm ncelikli kalknma dnemi, bu nedenler sonucunda arazinin byk paralar halinde ilenmesinin artt bir dnem olmutur. yle ki; mekanizasyonla birlikte, daha nce mlklerini yoksul kylye ortaklk, yarclk vs. gibi yntemlerle

131 132

Boratav, s.105. William H. Nichollstan aktaran Avcolu, s.285.

79

paral olarak ileten byk toprak sahipleri, tam tersi bir yntemle yoksul kylden toprak kiralayarak kendi ekeneklerini optimum bykle getirmektedir133:

Bugn makine ile ziraatin yerlemesiyle blgede, zellikle orta ve kk arazi sahipleri arasnda bir cins rantiyelik yaygn hale gelmitir. Eskiden byk arazi sahipleri, arazilerini kiraya verirler, ortak, yarc, maraba v.s. kullanrlard. imdi bunlar makine ile ziraat yapyorlar ve kk arazileri kiralayarak iledikleri araziyi optimum bykle getiriyorlar. Bylece orta ve kk arazi sahibi bir grup, arazilerini kiralayarak geimlerini salyorlar.

Bir ksm orta byklkte arazi sahibi bu biimde rantiye bir geimlik salyor olsa da, kk kyllerin topraklarn kiralayarak elde ettikleri gelirin geimlerine yetmeyecei aktr. Daha nce kendi topra dnda byk toprak sahibinin topranda ortaklk, yarclk vs. yapan yoksul kyl ailesi kendi topran ilemekten tamamen vazgemekte ve emeini ya bizzat tarmsal retim yapmaya balam byk iftiye, ya da tarmsal retim dnda bir alanda satmaktadr. Bu yeni iliki, kapitalist retim biimi asndan daha ileri bir yapya sahip olmann yan sra toprakszlamann da n evresini tekil etmektedir. Bu dnemde, byk miktarda mera tarlaya dntrlmtr. Toplam 93 milyon dnm merann ekim alanna dntrld 1948-1959 dneminde, bu 93 milyon dnmn 18 milyonunu devlet tarafndan muhta iftilere ve gmenlere datlan mera arazisi olutururken, geri kalan 75 milyon dnmlk mera arazisi byk toprak sahiplerinin el koymas sonucunda ekim alanna dnmtr134.

Mbeccel Kraydan aktaran Avcolu, s.288. phesiz mera arazisinin tahribinde birinci derecede rol oynayan orta ve byk mlk sahipleridir. Bunlar modern ziraat vastalaryle daha evvel ekmek iktidarnda olmadklar ve mera halinde kalan mlklerini tarla ziraatine katabilmilerdir. Ancak orta ve byk mlkler, bununla yetinmeyerek devlete ait meralar da tahripten kanmamlardr. Tatbikatta, orta ve byk mlkler tarafndan zaptedilmi devlet arazisine ait misaller ok zengindir. Esasen Trk ziraatinin bnyesi icab olarak kuvvet dengesi orta ve byk mlkler lehinedir. Onun iin topraksz kylnn normal artlarda devlet merasndan arazi ama hadisesi istisna tekil eder. Yahya Kanbolattan aktaran Avcolu, s.286.
134

133

80

Mera tahribat yznden kkba hayvanlarn otlatacak yer bulamayan yoksul kyller ile, toprak merkezilemesi sonucunda topraklarn kaybeden yoksul kyller geimlerini salamak iin orman arazilerine snp hayvanlarn ormanlk alanda otlatmaya ve orman tahrip ederek kendilerine geimlik tarla amaya balamlardr135:

Trkiyede ziraatin ani makinalamas, bir ksm isiz kalan kylnn maietlerini ormanda aramalarna sebep olmutur. Makinalama hareketi, orman iinde ve kenarnda kra topraklar zerinde yaayan fakir kyl nfusunu arttrmtr. Kyl ilkel vastalar ve hayvanlar ile ormana snmakta, ovadan atlan geri iletme sistemini de beraber gtrm olmaktadr. Orta ve byk mlklerin rekabeti dolaysyle, ovadaki devlet arazisi zerinde yapamad tahribat, kontrol eksikliinden istifade ederek ve ihtiyacnn gerektirdii ekilde ormanlar eit bir rekabet dahilinde tahrip etmek ve geimini devam ettirmek cihetine gitmitir. Bu zaman zarfnda kyl, devletin muhalefetine ramen, kendi teebbs ile ormanlardan 3.337.210 dnm mera ve tarla arazisi kazanmtr. Makinalama dolaysyle ovadan kaybettii mera ve tarla arazisini ormandan serbeste temin etmitir.

Devletin muhalefeti saptamasna biraz mesafeli yaklalmas gerektii aikardr. Trkiye Cumhuriyetinin tarihinin herhangi bir dneminde neredeyse 3,5 milyon dnm arazinin, devletin muhalefetine ramen ormandan tarlaya dntrlmesi, mmkn deildir. Byk ihtimalle yaanan tahribata 1920deki Baltalk Kanunu rneinde olduu gibi gz yumulmu, bylelikle ehrilerin mas edemeyecei bir krsal zlmenin nne geilmitir. Yoksul kyl, elinde bulunan nitelikli tarm arazisi byk iftinin eline geerken, gecekondu inaatlarn andran bir biimde ormandan at niteliksiz arazilere yerlemek durumunda kalmaktadr. te yandan, byk iftilerin kamuya ait meralara el konmas sonucunda otlaklarndan olan yoksul kyller de bylelikle kente gmek zorunda kalmam, sefalet iinde ancak krsal alanda varlklarn devam ettirmilerdir.

135

Yahya Kanbolattan aktaran Avcolu, s.286.

81

D Enin yapt 1952 Tarm Saymnn toprak mlkiyeti sonular yledir:

Tablo 2.9 1952 Ylnda Toprak Mlkiyeti Dalm Toprak Gruplar (da) Topraksz <50 50-99 100-199 200-499 500+ TOPLAM GINI Katsays letme Says 403.000 1.570.200 552.000 259.800 107.400 38.400 2.527.800 0,726 62,12 21,84 10,28 4,25 1,52 36.259.210 40.119.600 37.569.000 32.316.600 48.255.000 194.519.410 18,64 20,62 19,31 16,61 24,81 letme Yzdesi lenen Toprak (da) lenen Toprak Yzdesi

Kaynak: Oya Kymen, Trkiye Tarm ve Tarm Politikalar 1923-1980, s.210

Varlan bulgularda bir tutarszlk gzlenmektedir. 1930lar iin yaplan saymda toplam yaklak 173 milyon dekar ekili alan bulunurken, yalnzca savatan sonra 93 milyon dnm (121 milyon dekar) mera arazisinin ekili alana dntrlm olmasna ramen, ilenen toprak miktarndaki art yaklak 22 milyon dnmden ibaret kalmaktadr. Beklenecei zere, reformu tartmalar dneminde sahip olunan ile beyan edilen mlkiyet arasndaki fark byk olmaktadr. Gelecek dnemlerde tarmsal hasla ve traktr says dzenli olarak arttka, beyan edilen toplam ilenen arazinin kld dahi gzlenecektir. Yaanan makinalamann toprak mlkiyetinde yaratt pek ok sonu, ABD Karlkl Gvelik Tekilat tarafndan Ankara niversitesi SBF profesrler kuruluna

82

yaptrlan bir aratrmada bulgulanmtr. Bu aratrmaya gre; 1948-1952 dneminde ortalama iletme bykl, kira ile tutulan araziler dahil edildiinde %31 dzeyinde bir art gstererek 848 dnmden 1113 dnme, kiralanan araziler hari tutulduunda ise %5 dzeyinde bir art gstererek 833 dnmden 880 dnme ykselmitir136. Mlkiyet yapsnda, satn almalar yoluyla yaanan gelimenin %64 daha nce ilenmekte olan arazilerin satn alnmas, %13 ksmen ilenmekte olan arazilerin satn alnmas, %23 ise daha nce ilenmemi arazilerin mlk edinilmesi yoluyla gereklemitir. Mlkiyet yapsndaki deiimin %77sinin arazilerin el deitirmesi yoluyla yaand bu dnemde rapora gre137: Tamamen ve ksmen ilenmekte olan arazinin makine sahibinin mlkiyetine gemesi, kk iletmelerin byk iletmelere yer terk etmesi demektir. DP iktidarnn ilk yllarnda, Marshall yardm ve Kore sava konjonktr sayesinde elde edilen nemli miktarda d yardmn 1950lerin ikinci yarsnda kesilmesi, bu yardma dayal olan ekonomi politikasnn iflasna neden olmutur. Bu iflas, kendisini tarmsal gelimede de gstermi; 1946-1953 dneminde her yl ortalama %13,2 artan tarmsal haslann byme hz 1954ten itibaren ylda ortalama %1,8e dmtr138. Devlet toprak reformu erevesinde muhta kyllere toprak datmaya devam etmitir (1957-1960 dneminde, ylda ortalama 1 milyon dnm toprak datlmtr139) ancak traktr saysndaki artn devam etmesine ramen traktrle srlen toprak alannda nemli bir art grlmemitir (1955-1960 arasnda 3 milyon 21 bin hektardan 3 milyon 160 bin hektara140). D kaynaa dayal byme modelinin iflas, kentli burjuvazi ile byk toprak sahiplerinin karlarnn arasndaki ann yeniden bymeye balamasna neden olmutur. Bu a, 1955 ylnda Menderes hkmetinin Arazi Vergisinin oranlarn artran bir yasa kartma denemesinde net biimde ortaya kmtr141:

136

Ankara niversitesi SBF, Trkiye'de Zira Makinalama: Ziraatte Makina Kullanlmasnn Dourduu Teknik, Ekonomik ve Sosyal Meseleler zerinde Bir Aratrma, Ankara, 1954, s.96 137 Ankara niversitesi SBF, s.99. 138 Boratav, s.101,113. 139 Y.N.Rozaliyev, Trkiyede Snflar ve Snf Mcadeleleri, Belge Yaynlar, stanbul, 1979, s.13. 140 Rozaliyev, s.17. 141 Urazovadan aktaran Kk, s.433.

83

ktidardaki Demokrat Parti ve muhalefet partisi temsilcileri dahil, meclisin ounluu bu tasar karsnda honutsuzluklarn gsterdiler. ()Hkmet arazi vergisini ykselten yasa tasarsn komisyona sevketti. Bu istek kabul edildi. Ayn gn komisyon tasary yeniden incelemeye ald ve sonuta reddetti. Trkiye basn, parti ayrlna bakmakszn milletvekillerinin oybirlii iinde hareket ettiklerini yazd ve hkmetin ilk kez byle bir muhalefetle karlatn vurgulad.

Bagsteren ekonomik sorunlar toprak karlarndan ksarak zme denemesi bylelikle baarszla uramtr. Her ne kadar 1960 ihtilalinin sebep ve niteliinin incelenmesi bu almann kapsamnn dnda olsa da, 27 Maysa giden yola denen talar arasnda, byk toprak sahiplerinin karlarnn DP iktidar tarafndan banazca, kentli burjuvazinin i pazar sorununun zmsz bir hal almasna neden olacak biimde savunulmasnn olduu sylenmelidir. Nitekim 1960 darbesinin ardndan kurulan Milli Birlik Komitesi byk toprak sahiplerinin karlarn geriletmeye ynelik yalnzca birka gstermelik (ve etkisiz) hamle yapacaktr. 27 Maysn kentli burjuvazi-byk toprak sahibi ittifak zerindeki asl etkisi, bu ittifak eitler aras bir iliki olmaktan kartp, kentli burjuvazinin stnln tesis etmesidir. 1948-1960 dneminde krsal alanda sermayenin organik bileiminde nemli bir art olmu, kra aktarlan kaynaklardan yararlanan ayrcalkl byk toprak sahiplerinin, bilhassa Dou ve Gneydou Anadolu dnda, gerek retimde kullandklar yntemler, gerekse yaam tarz asndan kentli burjuvaziden nemli bir farklar kalmamtr142: ok sz edilen ve bir ok huzursuzluklarn nedeni olan byk toprak sahiplerini ele alalm. Tarmda feodal kalntlarn hl devam etmesine ramen uras aktr ki, bugnk byk toprak sahiplerinin nitelii, feodal aadan ok farkldr ve sz konusu byk toprak sahipleri nemli bir lde burjuvalamtr. Gneydeki byk toprak sahipleri, d pazarlar iin retim yaparlar, tarmda makine kullanrlar, Cadillac sahibidirler ve byk burjuvazinin temsilcisidirler.

142

Behice Borandan aktaran Rozaliyev, s.15.

84

2.6 PLANLI KALKINMA DNEM (1960-1980)

27 Mays 1960 darbesinin ardndan byk toprak sahiplerinin karlarna zt grnen iki uygulama gndeme gelmitir. Bunlardan ilki yeniden gndeme gelen tarm reformu, ikincisi ise tarmsal gelirin vergiye tabi hale getirilmesidir. 1960 itibariyle, zerinde tarm yaplabilecek topraklarn hemen hemen tamam mlkiyet altna alnmt143 ve yeni ekim alan yaratmak iin orman veya mera tahribatndan baka bir yol kalmamt. Dolaysyla artk toprak reformu sorununun kamuya ait topraklar muhta kyllere datarak telenmesi mmkn deildi. Atlan ilk admlara bakldnda, Milli Birlik Komitesinin kendisine e zamanl olarak lkenin krsalnda var olmaya devam eden pre-kapitalist unsurlardan en geri olanlarn eradike etmek ve bu unsurlarn sahip olduklar yerel iktidarlarn yerine merkezi devlet iktidarn koymak gibi bir misyon ykledii dnlebilir. Uygulanmasyla birlikte 55 toprak aasnn srgne gnderilecei 105 sayl kanunun gerekesi yledir144:

Sosyal birtakm reformlar yapabilmek, Ortaan Trkiyede yaayan dzenini ykmak, aalk, eyhlik, gibi messeseleri yok etmek, XX. yzylda devlet stnde kuvvet olmadn anlatmak, vatandan smrlmesine, istismar edilmesine, insanlk haysiyetinden uzaklamasna engel olmak gayesiyle bu kanun karlmtr.

Ancak Komitenin toprak sorununa ynelik mdahalesi, Avcoluna gre rk ve parti ayrmna dayal olarak seilen 55 toprak aasna uygulanan srgnden ibaret kalmtr. Komitenin son gnlerinde Cemal Grselin emriyle Tarm Bakanl tarafndan hazrlanan toprak reformu tasars, toprak sahibine braklacak toprak miktarn asgari 20.000 dnm olarak belirlemekte, gerekeler ksmnda da Toprak
143 144

Kymen, s.203. Aktaran Avcolu, s.316.

85

reformu hibir grup ve zmrenin aleyhinde olmyacak, kimsenin menfaatlerini haleldar etmeyecektir ifadesini iermektedir. 1961 seimlerinin ardndan Komitenin tasars rafa kaldrlm ve yeni toprak reformu tasarsn hazrlama grevi; 1945 Toprak Kanununa kar kan ve kanunun kartlmasnn ardndan da ilememesini salamak iin Hatipolunun yerine Tarm Bakanlna getirilen Cavit Orala verilmitir. Aradan geen 15 ylda Oral, Marshall yardm sayesinde edindii traktr ve bierdverlerle Adanadaki topraklarn kapitalist bir tarm iletmesine dntrmtr. Yeni tasar, toprak sahibine braklacak arazi miktarn 20.000 dnmden 5000 dnme indirmekte, ancak kamulatrlacak miktarn aile deil kii esas alnarak yaplmasn ngrmektedir. Dolaysyla byk toprak sahibi, ailesinin her ferdi iin 5000 dnm elinde tutaca iin, toprak kanunu daha da anlamsz bir ierik kazanmaktadr145. Tasar, mevcut hkmetin yklmas ile rafa kalkm ve toprak reformu birka yllna gndemden dmtr. Toprak reformu sreci srekli olarak sabote edilirken, 1964 ylnda Cumhurbakanl vetosuna ramen kartlan Tapulama Kanunu ile devlet arazilerinin zel mlke dntrlmesi kolaylatrlmtr146,147. Konu 1965 ylnda tekrar meclis gndemine gelmi ve uzun komisyon manevralar ile engellenmitir. Ayrca, dnemin Tarm Bakan Turan ahin tarafndan hazrlanan tasarnn tartld srete byk toprak sahiplerinin muhalefeti meclisteki byk toprak sahipleriyle snrl kalmamtr. Ege iftileri Birlii, tehditvari biimde tasarnn kanunlamas halinde retimin dp aln bagsterecei ve arazi anlamazlklar nedeniyle yaanacak atmalar nlemeye devletin gcnn yetmeyecei aklamasn yapmtr. Byk toprak sahipleri tarafndan kurulan, ksa sre sonra Trkiye Ziraat Odalar Birliini de ele geirecek olan Trkiye ifti Teekklleri Federasyonunun

145 146

Avcolu, s.317. Kymen, s.206-207. 147 Avcolu, s.317.

86

tepkisi ise, zamann ruhuna ve Trkiye Cumhuriyeti Devletinin snfsal kimliine daha uygundur. Federasyona gre toprak reformu komnizme giden yoldur ve yaynladklar Hr nsanlar Uyannz balkl bildiride Moskovaya uak olmayan her erefli insana kzl ihtilal (gelmektedir) iddias ne srlmektedir. Bildirinin geri kalannda her erefli insana kendilerini komnizmin errinden kurtarmak iin iddete bavurma ars yaplmaktadr148. Byk toprak sahiplerinin yrtt siyasi savunma stratejisinin merkezi unsuru, 1960l yllarda glenmekte olan sol hareketi dman gsterip, kentli burjuvaziye de bu ortak dman hatrlatamaktr. Bu pozisyonun salanmasnn ardndan ise talepler gelmektedir: Trkiye ifti Teekklleri Federasyonuna gre devlet toprak deil tarm reformu yapmal; arazi slah, sulama, gbreleme, makinalama, hastalklarla mcadele, slah edilmi tohum ve damzlklar salama, fiyat destekleme ve pazar rgtleme gibi hizmetler salamaldr. Merkezi planlamann tarmsal sektre ynelik hamleleri, tam da bu biimde olacaktr. Toprak reformu, 12 Mart darbesinin ardndan 1757 sayl Toprak ve Tarm Reformu Yasas ile yeniden gndeme gelmitir. Kentli burjuvazi i pazarn genilemesini ve grece kapal pre-kapitalist yaplarn kabuklarnn krlarak bu alanlarn da pazara dahil edilmesini istemektedir. Bu sefer reformun hedefinin lke apnda var olan toprakszlk ve az toprakllk fenomenini ortadan kaldrmak deil, yeterince kapitalistlememi dou illerini kapitalistletirmek olduu ok daha aktr zira reform anlurfa ilinde balatlm ve yalnzca 18 dou ilini kapsayacak biimde geniletilmiti. Yasann yalnzca anlurfada uygulan biimi dahi, genel sonularna dair nemli veriler salamaktadr. Yasann uygulanmaya balad 1 Kasm 1973 tarihinden 1 Kasm 1976 tarihine kadar anlurfada 1,7 milyon dekar toprak kamulatrlm, ancak yasann iptal edildii 10 Mays 1977 tarihine kadar bu topraklarn ancak 177 bin dekar datlmtr. Hazinenin elinde kalan topraklar ya eski sahipler olan toprak aalarna, ya da arac-tefeci tccarlara kiraya verilmilerdir. Topra devletten ucuza

148

Avcolu, s.318-319.

87

kiralayan tccarlar, kendileri retim yapmam ve daha yksek kiralar ile topra yeniden kiralama yoluna gitmilerdir149. 1960 sonrasnda tarmsal kesimin karlarna ynelik bir dier mdahale de tarmsal gelirin yeniden vergi kapsamna alnmasdr. Tarmsal faaliyet gelirleri, MBK iktidar srasnda 31.12.1960 tarihli, 193 sayl yasa ile vergi kapsamna alnmtr. Ancak sivil ynetime gei srecinde yasann uygulamas ertelenmi, sonrasnda yasa iptal edilmi ve yerine benzer hkmler ieren, ancak kk toprak sahiplerinin muafiyetini genileten 19.02.1963 tarihli, 202 sayl yasa kartlmtr. Bu yasa ile, aarn kaldrlmasnn ardndan vergi sisteminin dna kan ve 1943-1946 arasnda uygulanan Toprak Mahsulleri Vergisi dnda dokunulmayan tarmsal gelir yeniden vergi sisteminin iine alnmtr150. Uygulama kat zerinde byk toprak sahiplerinin karlarnn tam tersine hkmler iermektedir, zira tarmsal retimden elde edilen parasal gelirin hemen hemen tamam byk toprak sahiplerine aitti. Ancak yasann uygulamas aamasna gelindiinde, byk toprak sahiplerinin karlarna yine dokunulamamtr. Tarmsal gelir zerinden vergi denecek ilk yl olan 1963 ylnda DPTnin toprak dalmn esas tutarak yapt hesaba gre vergi kapsamna girecek olan 6 milyar 172 milyon liralk tarmsal gelir zerinden 1 milyar 144 milyon lira vergi verilmesi gerekiyordu. Beyan edilen tarmsal gelir ise 125 milyon lira olmu, toplam 24,5 milyon lira vergi denmitir151. Tarmsal gelirin vergilendirilmesi uygulamasnn kat zerinde kalmas, dnem boyunca srmtr152. Planl dnemin tarma ynelik en byk mdahalesi kukusuz destekleme almlarnn younlatrlmas olmutur. 1960 ylnda 6 rn153 destekleme

149

Necdet Oral, Trkiye Tarmnda Kapitalizm ve Snflar: IMF ve Dnya Bankas Programlarnn Trkiye Tarmna Etkileri, Ziraat Mhendisleri Odas, Ankara, 2006, s.52-53 150 nder, 121. 151 Avcolu, s.307. 152 Mustafa Snmezden akataran Oral, s.55. 153 Buday, arpa, avdar, ttn, ay ve eker pancar.

88

kapsamndayken, 1970li yllarn sonuna doru destekleme kapsam 24 rne154 kadar geniletilmitir155. 1963de yrrle konulan 1. Be Yllk Kalknma Plannda Tarm rnlerinin fiyatlar, esas itibariyle bu rnlerin maliyetlerine giren unsurlara sbvansiyon verilmesi yoluyla korunmal, ancak Tarm Sat Kooperatifleri geliinceye kadar, olaanst hal ve artlarda baz rnlerin () sbvansiyon yoluyla korunmas cihetine gidilmelidir denmektedir156. Balangta hedef, tarmn girdi sbvansiyonlar ile desteklenmesiydi. Bylelikle, hem ekim alanlarnn doal snrna varlm olmasndan dolay kendini dayatmakta olan youn tarma gei hedefleniyor, hem de tarm kesiminin snai girdi talebinin artrlmas iin bir forml retilmi oluyordu. Bu model, son tahlilde kentli burjuvazinin karlarn gzetiyordu, ancak byk toprak sahiplerinin karlar, girdi sbvansiyonlarna bal kalmamalarn gerektiriyordu. Nitekim tarmsal destekleme politikalar zamanla bu dorultuda evrildi. Desteklenen rn kapsam dnem boyunca srekli olarak geniletildi ve girdi sbvansiyonlar giderek geri plana atld. Dnem boyunca her plan bir nceki plann bir eletirisi olarak yazld, ancak aralarnda hibir net farkllk ortaya kmad. Seim yllarnda yksek alm fiyatlar yoluyla kyl kitlelerinin oyu kazanlrken, uzun erimde byk toprak sahiplerinin kazanl kt ve krsal eitsizliin derinletii bir politika yrtld. Dnemin sonuna doru, 4. Be Yllk Kalknma Planna gelindiinde modelin sonular yle eletiriliyordu157:

Buday, arpa, avdar, yulaf, pamuk, ttn, ya ay yapra, eker pancar, soya, ayiei, fndk, Antep fst, kuru incir, ekirdeksiz kuru zm, ekirdekli kuru zm, zeytin, haha, gl iei, yer fst, kolza, zeytinya, tiftik, yapa ve ya ipek kozas. 155 Gkhan Gnaydn, Kreselleme ve Trkiye Tarm, Ziraat Mhendisleri Odas, Ankara, 2002, s.13. 156 Aktaran Ergun Kip, Trkiyede Taban Fiyatlar, Destekleme Almlar ve Ticaret Hadleri, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), Yurt Yaynlar, Ankara, 1988, s.140. 157 Kip, s.141.

154

89

Devletin tarm dzenleme aralarndan biri olan fiyat destekleme politikalar, rn yapsn ve toplam retimi ekonominin i ve d talepleri dorultusunda ynlendirmek, iletmelerin karlar dorultusunda ileyen bir pazarlamay gerekletirmek gibi ekonomik; ifti gelirlerinin belirli bir dzeyin altna dmesini engellemek, zellikle kk ve orta iletmeleri desteklemek, tketiciyi korumak gibi sosyal amalara yneliktir. Ancak nc plan dneminde uygulama bu amalar tm olarak salayamam, retim bileimini ve gelir dalmn olumsuz ynde etkilemitir. () iletmeler bydke pazarlannan miktarlarn artmasyla, Devlet tarafndan fiyat desteinden yararlanma tutar artmakta, ayrca i tketime de konu olan buday gibi rnlerde destek fiyatndan, bu rnleri ksmen de pazardan almak durumunda bulunan kendine yetersiz iletmeler olumsuz etkilenebilmektedirler.

letmeler aras farkllama gz nne alnmad takdirde, tarm kesiminin dnem boyunca kazanta olduu sylenebilir. Tablo 2.10da sunulduu zere, i ticaret hadleri dnemin sonundaki kriz yllarna kadar tarm lehine seyretmektedir. Tarm kesimi, 1960-1961=100 kabul edildiinde, uluslararas petrol krizinin etkilerinin hissedildii 1972-1973 yllar ve ithal ikameci modelin tkanp, ekonominin bir btn olarak krize girdii son yllar dnda srekli olarak kazantadr. Petrol krizinin etkisini budayda net biimde gsterirken, pamuk ve ttn fiyatlarnn seyrinde deiiklik yaratmyor olmas, pazarlanan buday retiminin traktrle yaplyor olduuna iaret etmektedir. Dnemin tarmsal retim yntemleri ve kullanlan teknoloji ile hububatta, yaklak 100 dnmlk bir ekim alanna ulalmadan pazarlanabilir bir retim miktarna ulalamamaktadr. 1970 saymna gre, buday retenlerin %18,6snn arazisi 100 dnm amaktadr ve bu grup toplam buday retiminin %54n retmektedir158. Durum byle olduunda, 4. Be Yllk Kalknma Plannda Devlet Planlama Tekilat tarafndan belirtilen durum ortaya kmakta, pazarlayabilecek miktarda buday reten aznlk destekleme fiyatlarndan faydalanrken, kendisine yeterli retim yapamayan, dolaysyla piyasa fiyatndan buday satn almak durumunda kalan ounluk iin destekleme almlar zararl olmaktadr.

158

Kymen, s.204.

90

Tablo 2.10 Tarm Ticaret Hadleri (1960-1979) Tarm / Sanayi rnleri Fiyat Endeksi 100,0 114,8 114,6 111,6 113,5 117,0 114,3 112,4 114,7 105,3 101,4 95,5 97,6 108,6 128,8 127,0 123,4 108,0 85,8 Tekil rnlerde Tarm Ticaret Hadleri Buday 100 125 126 120 130 119 119 115 113 111 111 101 95 119 113 101 Pamuk 100 105 106 97 94 88 98 90 87 98 105 104 126 128 116 123 Ttn 100 151 232 169 137 150 138 133 127 121 112 120 116 144 209 190

Yllar 1960-1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979

Kaynak: Korkut Boratav, Birikim Biimleri ve Tarm s. 253 ve Trkiye ktisat Tarihi 1908-2002, s. 176

91

Tablo 2.11 eitli rnlerin Pazarlanma Oranlar (1979) rn Buday Arpa avdar Msr Pirin Fasulye Nohut Mercimek Fi Ttn ekerpancar Pamuk Pazarlanma Oran 50,9 31,1 31,8 44,9 94,2 87,9 81 69,5 31,6 100 99,9 98 rn Ayiei Pamuk iidi Susam Patates Soan Zeytin Fndk Portakal Mandalina zm ncir Ayiei Pazarlanma Oran 99,6 98 91,4 66 70,8 79,3 96,4 88,8 93 71,7 91,8 99,6

Kaynak: Ergun Kip, Trkiyede Taban Fiyatlar, Destekleme Almlar ve Ticaret Hadleri, s.153

Nitekim, 1969 ylnda yaplan bir aratrmada, Trkiyedeki buday reticilerinin iletme farkllklarna gre destekleme politikalarndan yararlanma oranlar ayrtrlm ve hayli nemli sonulara ulalmtr. Tablo 2.12de aktardmz bu sonulara gre en kk iletmeler iin destekleme almlar zararl olmakta, buday reticilerinin yaklak son %20sini oluturan 100 dnmn zerindeki iletmeler ise budaya verilen destein %67,5ini almaktadrlar.

92

Tablo 2.12 Buday reticilerinin Destekleme Almlarndan Yararlanma Oranlar (1969) Destekleme politikalarndan yararlanma oran Kaypta Kaypta 9,8 10,9 11,8 30,4 37,1

letme Bykl (dnm) 1-10 11-25 26-50 51-75 76-100 100-200 201+

Topram iletmeler iindeki oran 20,2 38,7 17,5 8,2 5,2 7,1 3,1

Kaynak: Oya Kymen, Trkiye Tarm ve Tarm Politikalar 1923-1980, s.205

inden geilen dnemde, bir yanda toprak mlkiyetindeki eitsizlik, dier yanda da topraksz aile says srekli olarak art gstermitir159. Tablo 2.13de 19601980 dnemi iin yaplan tarm saymlarndan elde edilen toprak mlkiyeti yapsna dair sonular derlenmitir.

159

Oral, s.48.

93

Tablo 2.13 Toprak Mlkiyeti Dalm (1963, 1973 ve 1980) Toprak Gruplar (da) letme Says letme Yzdesi lenen Toprak (da) lenen Toprak Yzdesi

1963 Topraksz 1-5 6-10 11-20 21-30 31-40 41-50 Kk letmeler (1-50) 51-100 101-200 201-500 501-999 1000-2500 2501-4999 5000+ Byk letmeler (500+) Toplam GINI Katsays Topraksz 1-5 6-10 11-20 21-30 31-40 41-50 Kk letmeler (1-50) 51-100 101-200 201-500 501-999 1000-2500 2501-4999 5000+ Byk letmeler (500+) Toplam GINI Katsays1 308.899 398.866 375.329 494.623 349.096 291.121 223.253 2.132.288 561.732 291.693 99.785 11.029 2.851 981 491 15.352 3.409.749 0,635 1973 402.000 351.069 405.257 594.221 400.786 276.513 200.521 2.228.367 478.375 239.150 95.539 15.190 1.350 546 388 17.474 3.460.905 0,667 11,62 10,14 11,71 17,17 11,58 7,99 5,79 64,39 13,82 6,91 2,76 0,44 0,04 0,02 0,01 0,50 1.751.860 4.048.520 11.878.480 10.019.650 9.677.960 9.023.450 46.399.920 35.878.120 35.872.500 33.438.650 11.392.500 2.035.880 1.844.810 3.787.560 19.060.750 170.649.940 9,06 11,70 11,01 14,51 10,24 8,54 6,55 62,54 16,47 8,55 2,93 0,32 0,08 0,03 0,01 0,45 1.143.850 3.173.240 7.447.670 8.697.630 10.242.840 10.088.630 40.793.860 39.953.170 39.730.730 28.421.270 7.551.580 3.699.230 3.137.420 4.056.090 18.444.320 167.343.350

0,68 1,90 4,45 5,20 6,12 6,03 24,38 23,87 23,74 16,98 4,51 2,21 1,87 2,42 11,02

1,03 2,37 6,96 5,87 5,67 5,29 27,19 21,02 21,02 19,59 6,68 1,19 1,08 2,22 11,17

94

Tablo 2.13 Toprak Mlkiyeti Dalm (1963, 1973 ve 1980) - devam letme Yzdesi lenen Toprak (da) lenen Toprak Yzdesi 0,24 0,78 3,14 4,76 5,63 5,59 20,13 21,39 23,97 22,86 7,41 1,59 0,54 2,11 11,65

Toprak Gruplar (da)

letme Says 1980

309.892 8,48 551.789 5265.306 7,26 1.766.311 5-9 527.181 14,42 7.096.213 10-19 479.979 13,13 10.772.016 20-29 393.741 10,77 12.729.048 30-39 299.922 8,20 12.640.509 40-49 Kk letmeler (1-50) 2.276.021 62,25 45.555.886 738.376 20,19 48.392.133 50-99 421.523 11,53 54.244.977 100-199 192.800 5,27 51.716.340 200-499 24.785 0,68 16.762.086 500-999 2.500 0,07 3.597.951 1000-2499 373 0,01 1.214.931 2500-4999 159 0,00 4.779.514 5000+ Byk letmeler (500+) 27.817 0,76 26.354.482 Toplam 3.656.537 226.263.818 GINI Katsays 0,582 Kaynak: D E, 1963, 1973 ve 1980 Genel Tarm Saymlar

1 1970 yl Genel Tarm Saym anketinde, Topraksz kategorisinden sonraki ilk grupta bulunan iletmelerin tmnn toprann, iinde bulunduklar dilimin st snr kadart olduu varsaylmtr (1-5 grubundaki tm iletmeler 5, 6-10 grubundaki tm iletmeler 10, 11-20 grubundaki tm iletmeler 20 dekar olarak hesaplanmtr). Bu varsaymn gereki olmad aktr. Ayrca 1963 ylnda ortalamalara bavurmadan tm topraklarn yzlmlerinin hesaba dahil edilmi, 1980 ylnda ise ilk dilimde bulunan topraklarn dilim ortalamas yzlmnde olduklar varsaylmtr. Bu almada, 1970 iin yaplan GINI hesaplamasnda ilk dilimde bulunan topraklarn dilim ortalamas kadar (srasyla 3, 8 ve 15,5) olduklar varsaylm ve hesaplama bu rakamlar ile yaplmtr. D Enin varsaymna dayanldnda GINI kaysays 0,642ye dmektedir.

95

Tablo 2.13de sunulan verilerin kukusuz en ilgin ksm, beyan edilen mlkiyet toplamnn izledii seyirdir. 1952 saymnda (Tablo 2.9) toplam 194.519.410 dekar bulgulanan toprak mlkiyeti, 1963 saymnda 167.343.350 dekara dmekte, 1973 saymnda ise ancak 170.649.940 dekara ykselmektedir. Toprak reformu tartmalarnn kllenmesinin ardndan saklanan topraklar yastk altndan kmakta ve toplam mlkiyet 1980 saymnda 226.263.818 dekara sramaktadr. te yandan, arazi miktarlarn saklamaya ihtiya duymayan kk mlkiyet sahiplerinin durumlarnda yaanan deiiklie yakndan bakldnda u sonulara varlmaktadr: 50 dekar ve daha kk iletmelerin saysnda 1950-1963 arasnda yaanan byk art (1.570.200den 2.132.288e), 50li yllar boyunca yrtlen toprak datm faaliyetlerinin bir sonucudur. Ayn dilimin btn ekili topraklar ierisindeki paynn 1952 saymnda bulgulanan %18,64ten 1963 saymnda %24,38e ykselmesi de ksmen toprak datm ile aklanabilir, ancak 1960 ylnda toprak datm faaliyetlerinin durdurulduu160 dikkate alnrsa bu iletmelerin btn iindeki paynn 1973de %27,19a ykselip ardndan 1980de %20,13e dmesi mantkl deildir. Byk mlklerin olduundan kk gsteriliyor olmalar, en kk dilimde bulunan arazilerin btn iindeki payn suni olarak ykseltmekte ve bu durumun etkisi en fazla 1973 saymnda hissedilmektedir. Gerekte, kk iletmelerin btn ierisindeki pay srekli olarak dmektedir. Nitekim D E tarafndan derlenen tarm istatistiklerinde bulgulanan toprak miktarlar ile toprak sahipleri tarafndan, tarm saym anketlerinde beyan edilen toprak miktarlar birbirlerini tutmamaktadr. Boratav tarafndan yaplan bir karlatrmaya gre, 1963 saymnda yaklak 93 milyon, 1973 saymnda ise taklak 134 milyon dekar topak eksik beyan edilmitir161. Toprak mlkiyetinin merkezilemesi dnem boyunca srmtr. 1950 ylndan 1963 ylna kadar geen srede toprak datmlar sayesinde GINI katsaysna belirgin
160 161

Rozaliyev, s.13. Korkut Boratav, 1963 ve 1970 Tarm Saymlarna Gre Toprak Dalm, 75 Ylda Kylerden ehirlere iinde (der. Oya Baydar), Tarih Vakf, stanbul, 1998, s.87.

96

biimde yansyan bir eitlenme yaanm olsa da, 1963 ylndan itibaren mlkiyet yaps tekrar byk toprak sahiplerinin lehine bozulmaya balamtr. GINI katsays 1963 ylnda 0,635ten 1973 ylnda 0,667ye ykselmekte, 1980 ylnda ise 0,582ye dmektedir. GINI katsaysnn 1980 ylnda gsterdii byk dn sebeplerinden biri bu yl iin topraksz aile saysnn bulunmaydr. Topraksz aileler ilk dilim ierisinde de saylmamlardr, zira eer durum byle olsayd, 1-5 dekarlk dilimdeki aile saysnda 1973 ylndakine nazaran belirgin bir srama meydana gelmesi gerekirdi. Byk iletmelerin saysndaki art ise, yalnzca saklanan topraklarn ortaya kmas ile aklanamayacak bir dzenlilik arz etmektedir. Toprak saklamann en youn hissedildii 1973 saymnda dahi bir nceki sayma gre art gsteren (15.352den 17.474e) byk iletmelerin says dnem boyunca artm; 1973 saym ile 1980 saym arasnda ise saklanan topraklarn beyan edilmesine ancak ksmen dayandrlabilecek bir srama yapmtr (17.474den 27.817ye). Krediye ulama olanaklar, dnem boyunca iletmeler aras eitsizlii artran bir baka faktr olmutur. Kalknma planlarnda yeterli olanaklara sahip olmayan orta ve kk tarm iletmelerinin desteklenecei belirtilse de, uygulanan kredi politikas bu ynde olmamtr. Ziraat Bankas kredilerinde mlkiyet baz alnmaya devam etmi, kk iletmelere ynelik zel bir uygulama yrtlmemitir. Bunun sonucunda, 1960 ylnda, kredi alabilen iftilerin %88i toplam kredilerin % 42sini alrken, %12si toplam kredilerin %58ini almtr. 1965 ylnda eitsizlik daha da artm; bu sefer iftilerin %92si kredilerin %53n alrken, %8i kredilerin %47sini almtr. Ayrca, 1965 ylnda Ziraat Bankasndan tarm iletmelerinin ancak %32si kredi alabilmitir. Dalm 1975 ylna kadar bozulmaya devam etmi, bu yl iftilerin %89u kredilerin %3n alabilirken, geri kalan %11i kredilerin %97sini almtr162. Bir baka rgtl kredi olana olan Tarm Kredi Kooperatiflerinde de durum farkl deildir. Ziraat Bankas tarafndan 1973 ylnda yaptrlan bir aratrmaya gre en dk kredi diliminden bor alan ve toplam kooperatif ortaklarnn %45ini oluturan

162

Oral, s.56.

97

kesim kredilerin %12sini kullanabilirken, en yksek borlanma diliminde bulunan %15lik kesim kredilerin %50sini kullanmaktadr163. rgtl krediler bu ekilde eitsiz dalrken, kredi alamayan kk kyller tefeciden borlanmak zorunda kalmaktadr. 1973 ylnda yaplan aratrmaya gre, tarm kredilerinin %44 rgtlenmi, %56s ise rgtlenmemi piyasalardan salanmaktadr. Kk iletmeler ele alndnda (1-100 dekar) rgtl kredi oran %30a dmekte ve rgtsz kredi oran %70e ykselmektedir164. rgtl piyasada borlananlar ierisinde en fazla geri deme zorluu ekenler de kk kyllerdir. Ziraat Bankasndan kredi alan iftilerin %30u geri demede sorun yaarken, deme gl eken bu iftilerin aldklar kredinin toplam kredi hacmine oran %20dir165. Byk iftilere ynelik cazip Ziraat Bankas kredilerinin de etkisiyle, tarmn mekanizasyonu dnem boyunca devam etmitir. Trkiyede dnemin banda yaklak 42.500 traktr varken, bilhassa petrol krizinin atlatld 1973 sonrasnda bu say hzla artm ve 1980e gelindiinde 435.000i gemitir (Grafik 2.1). Btn bu gelimelerin etkileri, krsal nfus zerinde kendisini gstermektedir. Krsal nfus, dnem boyunca saysal olarak art gsterse de, toplam nfusa oran dnem boyunca dmtr. (Grafik 2.2).

163

elik Aruoba, Tarmda Teknolojinin Deimesinin Gelir Dalmna Etkisi, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), Yurt Yaynlar, Ankara, 1988, s.205. 164 Oral, s.55. 165 Aruoba, s.205.

98

500.000 450.000 400.000 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0
19 61 19 62 19 63 19 64 19 65 19 66 19 67 19 68 19 69 19 70 19 71 19 72 19 73 19 74 19 75 19 76 19 77 19 78 19 79 19 80

Grafik 2.1 Traktr Kullanm (1961-1980) Kaynak: Dnya Bankas, World Development Indicators 2005 CD

99

Krsal Nfus (%)

75 Krsal Nfus (%) Krsal Nfus Art (%) 70

Krsal Nfus Art (%)

2

1,8

1,6 65 1,4 60 1,2

55

50 1960 1962 1964 1966 1968 1970 1972 1974 1976 1978 1980

0,8

Grafik 2.2 Krsal Nfus ve Krsal Nfus Art (1960-1980) Kaynak: Dnya Bankas, World Development Indicators 2005 CD

100

Dnemi sonlandracak olan krizin tarm sektrne etkilerinin incelemeden nce, son olarak bu dnemde belirgin biimde hz kazanan kooperatifleme ve kooperatif faaliyetlerini incelemek faydal olacaktr. Trkiyede kitlelerin siyasal hayata katlmn nemli lde artt 1960-1980 dneminde krsal nfusun, bilhassa da kk kylln bir snf olarak kendisini ifade etmesinin nn toprak aalar ve eyhler yoluyla kesmek zorlamaya balamt. Tarmsal sektre ynelik devlet kredilerden, destekleme almlarndan ve sulama gibi altyap oluturma faaliyetlerinden neredeyse tamamen byk toprak sahipleri yararlanyordu. Bu durum, halen topra sulanmayan, devletten dk faizle kredi alp kendisine yksek faizle bor veren byk toprak sahibi tefeciye bor almak iin muhta olan, pazarlanabilir miktarda rn retemedii iin destekleme almlarndan faydalanamayan kk kyllk iinde huzursuzluk yaratmaya balamt166:

1960tan itibaren arlkla bu kayrma politikasna kar tepkiler, ok ksmen de toprak talebiyle birleince kk retici ve yoksul kyllerin belli bir muhalefeti hissedilmeye baland. Ancak bu rgtsz muhalefet henz kendine akacak bir mecra bulamadan idi edilmi bir koperatifilik modeli iine hapsedildi. Olay dank balad, daha da dank ve umutsuz ekilde bitti. Resmi kooperatiflerde biraraya getirilen kyller, bu kurumlarn bir ara olarak kullanlmasyla Almanyaya igc ihracnn konusu haline geldiler.

Almanyaya ii ihracnda Ky Kalknma Kooperatifleri kullanlmtr ve bu uygulama, mlkszleerek krdan zlen kitlelerin bir ksmn Trkiyenin metropolleri yerine yurt dna ynlendirmitir. Srecin ileyiini, Ky Kalknma Kooperatiflerinin seyrini izleyerek de gzlemek mmkndr. 1965 ylna kadar toplam saylar yurt apnda 58 adet olan Ky Kalknma Kooperatifleri, Almanyaya ii olarak gitmek isteyenlerin ba vurduklar yerler haline geldiinde, saylar hzla artmaya balam ve 1971e gelindiinde 2270 taneye ulamtr. Almanyann i ve ii bulma kurumu ubeleri gibi alan ve topraktan umudunu kesen insanlar Almanyaya
166

Akad, s.144.

101

gndermekten baka elle tutulur hibir proje retmeyen bu kooperatifler, 1973 ylnda yaanan kriz ile ii almlarnn durdurulmasndan sonra bu fonksiyonlarn da yitirmi, ancak saylar artmaya devam etmitir. Saylar 1974te 6000, 1977de 7070e ykselen Ky Kalknma Kooperatiflerinin ye says da bir milyona yaklamtr167:

Yaplan projelerin ise ou temel inaat yapldktan sonra yarda kalyor, bitip ilemeye geen ok az saydaki proje ise birka yl iinde iflas ediyordu. nk bunlara bak as kyllerin demokratik bir rgtlenmesi deil, ok ortakl bir ticaret irketinin oluturulmas tarzndayd. stelik, kimse bu projelere sahip kmyordu. Ayrca, ticaret irketi anlay demokratik mekanizmalar oluturulmasn byk lde engelliyor, bu kooperatif modeliyle kyl demokratik kooperatifilik fikrinden de uzaklam oluyordu ki, hedef te esasen buydu.

Ayrca 1968 ylnda, Vietnam sava srasnda ABD Savunma Bakan olan Robert McNamarann Dnya Bankasnn bana gemesi ile Dnya Bankas tarmsal dnm konusuna ciddi miktarda kaynak ayrmaya balamtr. Bu dnemde bir yanda Dnya Bankasnn toplam kredi hacminde byk bir art yaanm, dier yandan da Banka borlarnn bileiminde tarm, krsal kalknma ve kentsel kalknma projelerinin arl gz grnr biimde artmtr168. Dnya Bankasnda yaanan bu dnm, Vietnam savandan kartlan derslerin bir sonucu olarak gze arpmaktadr. Kk kylln devrimcileebileceinin inden sonra Vietnamda da teyid edilmi olmas, Dnya Bankasn bu yne kaynak aktarmaya yneltmiti. Aktarlan bu kaynaklardaki ama, ge kapitalistlemi lkelerde giderek hzlanmakta olan kk kylln skmaszlmesi srecinin daha kontroll ilemesini salamakt. Dnya Bankasnn kredi politikalarndaki bu deiiklik, Trkiyeye verilen tarmsal kredilerin miktarnda da kendisini gstermektedir. Bankann Trkiyeye tarm

167 168

Akad, s.152. Aye Tatar Peker, Dnya Bankas: Byme Syleminden yi Ynetme Sylemine, Toplum ve Bilim, Say 69, Bahar 1996, s.20.

102

sektrnde verdii kredilerin says 1950de 1 adet, 1960larda 2 adet, 1970lerde 13 adet olmutur (Tablo 3.1). Dnya Bankasnn yrtt kredi politikalar 1969da kurulan Trkiye Kalknma Vakf (TKV) tarafndan hazrlanan projelerde kendisini gstermi, Antep-ukurova ve orum-ankr eksenleri zerinde kk kylleri pazara balayacak arclk, tavukuluk gibi projeler hayata geirilmitir169. Bu projeler bilhassa yoksul kyllerin mlkszle en yakn kesimi olan orman kylleri ve geimlik olarak hayvanclkla uraan kylleri hedef alyordu170: Gdml kooperatifilik modeli, 1980 darbesinin ardndan nemini

kaybetmitir. Darbenin ardndan girilen dnemde bamsz bir kyl muhalefetinin olmay, kk kylln siyasi enerjisini sourmaya ynelik bu yaplar egemen snflar iin gereksiz hale getirmi, te yandan kyller de kooperatifilik olgusuna kar ilgilerini byk lde yitirmilerdir171. thal ikameci politikalar dnemini sonlandracak olan ekonomik buhrann balangc olarak kabul edilen 1977 yl, seim yl olduundan dolay yksek destekleme fiyatlarna sahne olmutur. thal ikameci modelin uluslararas gndemden dmesiyle birlikte, modeli terk etme konusunda ksmen ayak sryen yeni Ecevit hkmetine ynelik IMF basklar da artmtr. Uygulanmas beklenen politikalar arasnda, tarmsal desteklerin dondurulmas da vardr. 1977 ylndan itibaren i ticaret hadleri 1977-1979 arasnda %32 dzeyinde bir kaypla hzla tarm aleyhine dnmtr. 1979 ylnda Ecevit hkmetinin, TS ADn da basklaryla iktidardan drlmesiyle darbeden nceki son hkmet olan Demirel hkmeti kurulmu ve 24 Ocak 12 Eyll sreci ile dnem sonlanmtr. Yaanan deiimin boyutlar, sonraki blmde incelenecektir.

169 170

Akad, s.144. TKVnin amalar proleterlemenin toplumsal bir patlamaya dnmesini engellemek iin arclk, tavukuluk, stlk gibi gibi kk mlkiyete dayal retim birimleri kurmak, tekelci burjuvaziye yeni pazar olanaklar yaratmak ve bir eyler yaplyormu havasn yaratarak halkn uyanmasn geciktirmektir. Oral, s.50. 171 Akad, s.145.

103

Planl kalknma dneminin bilhassa ikinci yarsnda geniletilen tarmsal destek politikalarnn, kukusuz yalnzca byk toprak sahiplerine yaradn sylemek mmkn deildir. Bu politikalar sayesinde, rgtl krediye ulama ve pazarlanabilir rn retme olana bulan orta kyllk ile, yksek destekleme fiyatlar belirlenen ve kk ekim alanlarnda yetitirilmeye msait rnleri (rnein ttn) retebilen kk kyllk de sreten reel bir kazan salamlardr. Bu durum ithal ikameci modelin ihtiya duyduu i talep asndan da olumlu olmutur. Ancak, dnem boyunca tarm kesimine aktarlan kaynan son tahlilde tarm kesiminde daha eitsiz bir yap oluturduu tarmsal dnm politikalarnn birinci garantr konumunda olan Dnya Bankas tarafndan da sylenmektedir. 1977 ylnda yaynlanan bir Dnya Bankas raporuna gre172:

1. Krsal kesim kamu yatrmlar, krsal gelir dalm adaletsizliini artracak ynde olmutur 2. Destekleme politikalar zengin iftinin yararna, yoksul kyllerin aleyhine olmutur 3. Kredi politikalar en ok byk apl ticari tarm iletmelerine yaram, gelir dalm adaletsizliini dzeltici ynde olumlu bir etkisi olmamtr 4. Toprak politikas sosyal ve gelir dalm adaletini ve verimlilii artrc ynde olmamtr 5. Trkiye, Meksika ve Brezilya ile birlikte dnyada en adaletsiz krsal gelir dalmna sahip lkelerden biridir. En st gelir grubundaki reticilerin %10u, gelirin %43n, en alt %20, gelirin %2,7sini almaktadr

172

Aktaran Oya Kymen; Bahattin Akit, elik Aruoba ve Nkhet Sirman-Eralpin Teblilerine likin Yorum, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), Yurt Yaynlar, Ankara, 1988, s.236.

104

2.7 ARA DEERLEND RME

Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan 1980 ylna kadar Anadoluda tarmsal dnm asndan yaananlar, 1980 sonrasnda yaanan dnm srecinini anlayabilmek iin kritik ipular barndrmaktadr. Bir krlma noktas olarak tayin edilen 1980 ylnn ncesi ve sonrasnn tarm kesiminin seyri asndan ne lde sreklilik ve ne lde kopu arz ettiinin salkl biimde incelenebilmesi iin 1980 ncesi dneme dair varlan sonularn zetlemesi faydal olacaktr. Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu ile iktidara gelecek olan ve balangc 1908 olarak tanmlanan burjuva devrimi, kendi seyri iinde edindii ulusal karakterden dolay, kendisini net biimde destekleyecek bir burjuva snfna yaslanamamt. Kentlerdeki ilksel birikimi elinde bulunduran gayrimslim burjuvazinin ulusal nitelii bu denli belirgin bir devrimin taycs olmas mmkn deildi. Dolaysyla Anadolu devriminin metropolitan stanbuldan uzaklatka iktidara yaklamas ve ikili iktidarn ikinci odann, kimi baka rneklerin aksine eski iktidarn yan banda deil hayli uzanda kurulmu olmas hi artc deildi zira Kemalist devrimin ihtiya duyduu snfsal destei, stanbul deil Anadolunun byk toprak sahipleri ve dier kyl eraf salyordu. Kemalist kadrolarn krsal eraf ile devrim yolunda yapt bu ittifak, Trkiye Cumhuriyeti kurulduunda oluacak iktidarn snfsal karakteri konusunda ok nemli etkilere sahip olmutur. Atekesin imzalanmas ve iktidarn kesinletirilmesinden sonra mbadeleler yoluyla iyice anan kentli gayrimslim burjuvazi Trkiye kapitalizminin kurulu srecinde yalnzca dipnotlarda yer alabiliyor ve bata Ankara olmak zere kent merkezlerinde Mslman ve Trk burjuvazi gelimeye balyordu. Ancak Anadolu kapitalizmi, byk toprak sahiplerine uzun bir sre daha tabi olmak zorunda kalmtr zira Osmanldan sanayi birikimi asndan hi bir ey devralnmad gibi, olumakta olan kentli burjuvazi de bir sanayi devrimine nclk edecek ilksel birikime sahip deildir. Bu tabiyet, incelediimiz dnem boyunca, etkisi

105

azalarak da olsa, devletin tarm politikalarn belirleyen en nemli siyasi faktr olmay srdrmtr. Ayrca, kentli bir yap kazanmaya balayan burjuvazinin nemli bir ksm da znde krdan geliyordu. Topraklarn kahyalara devredip kente yerleen byk toprak sahipleri yoksul kylleri tefecilik ve tccarlk yoluyla smrerek birikimlerini srdryorlard. Ancak bu birikim ounlukla ayn faaliyetlerin hacmini geniletmek iin kullanldndan, retici gleri artrc bir etki yarattn sylemek mmkn deildir. Anadoluda kapitalizmin gelime srecinde tarm kesimine dair ikinci nemli zellik emek darldr. Erken kapitalistleen lkelerde burjuva devrimi, tarmsal retimin ekstansif byme snrna ulaldktan sonra meydana gelmitir. Bu lkelerde kapitalizm, emek verimliliini ykseltecek ve emek tasarrufu salayacak teknolojiler ile tarmda var olan emek fazlasn aa kartm, bu emek fazlasn ehirlere aktararak kentli ii snfn oluturmu ve sanayi devriminin ihtiya duyduu i gcn salamtr. Kurtulu Savann bitiminde Anadoluda durum bu deildir. Osmanl mparatorluunun son yllarnda art arda gelen savalar, sonrasnda 1. Dnya Sava ve Kurtulu Savann ardndan Anadoluda alabilecek gen nfus byk anmaya uramtr. Bu anma, kentlere igc aktarmak yle dursun, krdaki tarmsal retim iin gerekli emein dahi karlanamamasna neden olmaktadr. Ayrca, Osmanl dneminden kalan miri topraklar Trkiye Cumhuriyetinin kamu toprana dntrlm ve devletin elinde byk miktarda arazi toplanmasn salamtr. Bu faktrlerin sonucunda, devrimin hemen sonrasnda Anadoluda gerek devletin, gerekse ahslarn elinde nemli miktarda ekilmeye msait ama emek darl nedeniyle ekilemeyen toprak bulunmaktadr. Byk toprak sahipleri ve krsal eraf incelediimiz dnem boyunca iktidardaki arlklarn kullanarak, tarmsal dnme dair kararlarn hep kendilerine kar salayacak biimlerde alnmasn salamlardr. rnein toprak reformu kurulu yllarnda ak tartma konusu dahi edilmemitir. Btenin en nemli gelir kalemi olan

106

Aar Vergisi kaldrlm, yerine hibir tarmsal vergi getirilmeyerek tarmsal gelir fiilen maliye kapsamnn dna kartlm, ortaya kan bte a da eker ve gazyana vergi konarak kapatlmtr. te yandan, kimi atlmlar yaplyor olsa da, sanayi devrimi olarak tanmlanabilecek bir endstriyel gelimenin yaanmad lkede devlet atl igcn krda tutmak iin kimi nlemler almaktadr. rnein mbadele yoluyla yurt dndan gelen insanlar, pekala ehirlerde iskn edilebilecekken, krsal alanda kendilerine toprak verilmektedir. Ayrca devlet, azar azar da olsa muhta kyllere toprak datmaktadr. Ksa vadede kk kylln kitleler halinde krdan kopmasnn nne geen bu nlemler, uzun vadede ise mlkszleme yoluyla devlet arazilerinin hayli ucuza (kylnn elinden kartmak iin bulabildii fiyata) byk toprak sahiplerinin zel mlkne dnmesi anlamna gelmektedir. 2. Dnya Savann bitiminde Trkiye halen tarmsal hammadde ihracats bir lkedir, ancak rettii snai rn ihra etme imkanna sahip olmayan kentli burjuvaziye artk i pazar dar gelmektedir. Bu dnemde toprak reformu tartmalar eskiye gre daha iddetli bir hal alm ve Trkiyenin egemen burjuvazi byk toprak sahibi ittifaknda kk apl bir sarsnt yaanmtr. Byk toprak sahiplerinin bu sarsntya verdikleri refleks, bir yanda burjuvaziye asl snfsal dmann krda da, kentte de mlkszler olduunu hatrlatmak; dier yanda da ayr bir snfsal katman olma zelliklerini olabildiince hzla ortadan kaldrarak burjuvalamak olmutur. Yaklak Demokrat Parti iktidarlar dnemine denk gelen bu sre ierisinde, Marshall Yardm ile tarmda ciddi bir makinalama hamlesi yaplm ve tarmdaki byk retimde sermayenin organik bileimi hzla artmtr. Bu adan incelenen dnem boyunca byk toprak sahipleri giderek artan bir hzla burjuvalam, dnemin sonuna gelindiinde Dou ve Gneydou Anadoluda varln srdren baz pre-kapitalist ilikiler dnda byk toprak sahiplerini burjuvaziden ayrt eden bir fark kalmamtr. ncelenen dnemin son yllar, Trkiye kapitalizminin ve Trkiyedeki snf mcadelelerinin bir baka zelliine iaret etmektedir. 1960lar boyunca glenen, 12

107

Mart darbesi ile sindirilemeyen ve 1970lerin ikinci yarsnda giderek iddetlenen uzun bir siyasi krize taraf olan ii snfnn egemen snflar ierisinde yaratt tedirginlik, kk kylln kimi kesimlerinin de yararna olmutur. 1970lerde hzla geniletilen destekleme almlar, destekleme kapsamna giren rnlerden satlabilecek miktarda reten kk kyllk iin daha iyi bir geim dzeyi anlamna gelmitir. Literatrde sk sk poplizm olarak tanmlanan ve ounlukla eletirel yaklalan bu durum, Trkiye kapitalizminin, siyasi kriz ortamnda krda yaayan halk kitlelerinin dzen dna savrulmasn nlemek iin verdii bir snfsal reflekstir. Bu refleksin sonular, kk kyllk iin ekonomik bir kazanm olmutur. ncelenen dnemden kan bir dier sonu budur: Trkiyede kk kylle ynelik kapsayc politikalar, dzenin kendisini tehlikede hissettii dnemlerde devreye sokulmaktadr. Bu dnemler, zannedildii gibi yalnzca seim yllar deildir ve dzen bir kural olarak seim yllarnda poplist olmak zorunda deildir, zira dzenin bu ekilde davranmad seim yllar olmutur. Dzenin yoksul kyllerin yzn gldrecek biimde bir tavr taknmas iin, snf mcadelesinin iddetlenmesi gerekmektedir. Dolaysyla, ii snf ile yoksul kylln objektif olarak ortak olan karlar, mcadelenin her ikisine de kazanm salyor olmas ile pratikte de ispatlanmaktadr.

108

3. BLM TRK YEN N 1980 SONRASI TARIM POL T KALARI VE TARIMSAL DNM

12 Eyll 1980 askeri darbesi ile girilen dnem, Trkiye Cumhuriyetinin yalnzca ekonomi politikalarnda kapitalist dnya sistemine paralel deiiklikler yaamasna deil, ayn zamanda Trkiye kapitalizminin kurumsallamas asndan da nemli gelimelere sahne olmutur. Emeki snflarn mcadelesinin yasal tm aygtlarnn askya alnd, bunun karlnda mlk sahibi ynetici snflarn karlarnn kaytsz artsz gzetilmeye devam ettii kanl bir cunta iktidaryla alan dnem, devletin tarm sektrndeki mdahil rolnn tedrici olarak ortadan kaldrlmasna sahne olmutur. Sre gel-gitler eklinde yaansa da uzun vadede devletin tarm sektrne ynelik koruma ve destekleme politikalar giderek artan bir hzla anmaya uram; buna paralel olarak normal artlarda krda geimlerini salayamayacak durumda olan, ancak devlet destekleri sayesinde varlklarn srdrebilen yoksul kyl kitleleri de benzer bir zlme srecinden gemitir. Bu sre gnmzde halen devam etmektedir. almann bu blmnde, 1980 sonras dnemde devlet politikalarnn tarma ve tarmsal dnme etkileri incelenecektir. Bunu yaparken, almann daha sonraki kesimlerinde kimi argmanlarn tekrarlanmasn gze alarak, ncelikle dnemi kendi ierisinde alt dnemlere ayracak tarihsel bir zet kartlacak ve ardndan dnem boyunca uluslararas kurumlarn Trkiye tarmna etkileri, bu konuya mstakil bir alt blm ayrarak incelenecektir. Bu alt blmlerin ardndan 1980 ylndan gnmze dek devletin tarm politikalarnn nasl seyrettii ve bu seyrin krsal nfus, krdaki snfsal yaplar, mlkiyet ilikileri gibi balklarda hangi dnmlere yol at incelenecektir. Blmn sonunda ise blm ierisinde varlan sonular zetlenecek ve almann sonu blmne geilecektir.

109

3.1 1980 SONRASINDA TARIM SEKTRNN TAR HSEL SEYR

ncelenecek olan dnem, tkanm olan ithal ikameci byme modelinin terk edilmesinin erevesini oluturan 24 Ocak kararlarnn, 12 Eyll rejimi altnda fiilen uygulamaya geirilmesi ve bylelikle emeki snflara ynelik ok ynl, iddetli bir saldrnn balatlmas ile almtr. Sk ynetimin emeki snflarn mcadele aygtlarn ortadan kaldrm olmasnn verdii rahatlkla, dnemin Babakan Yardmcs Turgut zaln danmanlnda dviz ihtiyacn d ticaretten karlamay hedefleyen yeni liberal politikalar uygulanmaya balanmtr. yllk cunta iktidarnn ardndan yeniden genel seim yaplm ve bu seimde Turgut zaln kurduu ANAP, egemen snflarn tamamnn karlarn ve ideolojik sylemlerini ieren, kendi iinde koalisyon yaps ile iktidara yerlemitir. 1980 ncesinin siyasi liderlerinin tmnn yasakl olmasnn da etkisiyle, bir bakma egemen snflarn birleik cephesi olarak grlebilecek ANAPn iktidar boyunca emeki snflarn karlar srekli olarak geriletilmitir. Siyasi yasaklarn kaldrlmas ve 12 Eyll rejiminin baskc uygulamalarnn grece hafiflemesinin ardndan snf mcadelesi yeniden iddetlenmeye balamtr. 1989 yl itibariyle hayli eylemli bir dneme girilmi ve emeki snflarn sekiz yl boyunca kaybettii ekonomik mevziler tedrici olarak yeniden kazanlmaya balamtr. Ksa mrl ok sayda koalisyon hkmetinin kurulduu bu yllarda ayrca, 1989 ylnda gerekleen finansal serbestlemenin etkisiyle Trkiye ekonomisi, uluslararas kapitalist sisteme ok daha derin balarla entegre olmaya balamtr. Bu eklemlenme, 1990larn ikinci yars boyunca, AB ile yaplan Gmrk Birlii Anlamas, IMF ile yrtlen yapsal uyum program gibi unsurlar ile giderek daha kurumsal bir yap kazanm, bunun yan sra art arda yaanan ekonomik krizlerin de etkisiyle derinlemitir. Krizler ayrca, 1989 itibariyle emeki snflarn elde ettii

110

kazanmlarn hzla erimesine neden olmu, sermaye snf bu bakmdan rvan almtr173. Emeki snflarn hayatnda byk bir ykma neden olan 2001 krizinin ardndan, ekonominin ynetimi asndan bir ara dneme girilmi, Gl Ekonomiye Gei Program ad altnda, esasen nceki yapsal uyum programlarndan ok da farkl olamayan bir istikrar program, olaanst yetkilerle donatlm Kemal Dervi tarafndan hazrlanm ve uygulamaya konulmutur. Bu ara dnemin ardndan siyaset sahnesinde de nemli bir deiiklik yaanm, 2002 seimlerinde, on bir yl sonra ilk defa AKP tarafndan tek parti iktidar kurulmutur. AKP iktidar, bor servisi dndaki tm devlet harcamalarn olabildiince ksmay hedefleyen ve zelletirmelere byk arlk veren daralmac istikrar programn harfiyen uygulamaya devam etmitir. Ksaca bu ekilde zetlenebilecek olan 1980 sonras dnemin tarm sektrne etkilerini tarihsel olarak incelemek iin, bu dnem drt alt dneme ayrlacaktr. Bu alt dnemler yle belirlenmitir:

1)

12 Eyll darbesinden Turgut zaln Cumhurbakan olduu ve ANAP

iktidarnn dalmaya balad 1989 ylna kadar yaanan darbe sonras yeni liberal saldr dnemi, 2) ok partili siyasi hayatn yeniden balad ve emeki snflarn

mcadelesinin iddetlendii, 1994 krizine kadar sren yeniden ok partili rejim ve iddetlenen snf mcadelesi dnemi, 3) 1994 krizi ile balayan, ekonomik alkantlarn ve bunalmlarn giderek

sklat, 2001 kriziyle de dorua ulat iki kriz aras dnem ve,

173

Boratav, Trkiye ktisat Tarihi 1908-2002, s.194.

111

4)

2001 krizinin ardndan Gl Ekonomiye Gei Programnn yrrle

konduu, AKP iktidar boyunca da srdrld konsolidasyon ve dnya kapitalizmine derinleen eklemlenme dnemi.

3.1.1 Darbe Sonras Yeni Liberal Saldr (1980-1988) 24 Ocak kararlarnn hzla hayata geirilmesiyle birlikte, tarma ynelik devlet destekleri de azaltlmaya balamtr. 1980 ylnn banda 24 rnden oluan destekleme almlar yelpazesi, hzla daraltlm ve 1990 ylna gelindiinde 10 rne174 kadar drlmtr175. Bu dnemde yalnzca destekleme almlar deil, girdi ve kredi destekleri de geri ekilmitir. Tarmda kullanlan gbre ve tarm ilac gibi snai girdilere verilen sbvansiyonlar daraltlr ya da kaldrlrken, buna paralel olarak i ticaret hadleri de tarm aleyhine dnmtr. Bir yandan destekleme almlar ve girdi destekleri azaltlrken dier yandan da tarmsal girdilerin retim ve ithalat devlet tekelinden kartlmaktadr. 1984 ylnda tohumluk ithalat serbest braklm, ayrca ithalat bedelinin %40na varan oranlarda sbvansiyon verilmeye balanmtr176. 1988 ylnda ise gbre ticareti serbest braklm, iftiye verilecek gbre desteinin kapsam da zel sektrden yaplacak gbre almlarn ierecek biimde geniletilmitir177. Bir dier uygulama da kritik rnleri satn alma ve ileme tekelini elinde bulunduran K Tlerin tekel statsn kaldracak kararlarn alnmasdr. 1984 ylnda TEKELe yabanc sigara ithal etme yetkisi verilmi, 1986da ise ttnde devlet tekeli

174 175

Buday, arpa, avdar, msr, eltik, yulaf, ttn, ekerpancar, haha ve nohut. Gnaydn, s.53. 176 Oral, s. 68. 177 Oral, s.70.

112

tamamen kaldrlmtr178. Yine 1984 ylnda AYKURun ay alm tekeli kaldrlm, zel sektre ya ay satn alma ve ileme hakk verilmitir179. 1980li yllar boyunca destekleme politikasnn genel karakteri budur; rn destekleri kapsam ve miktar olarak daraltlr ve zel sektre daha nce devlet tekelinde olan rnlerde alm yetkisi verilirken, girdi destekleri kapsam asndan zel sektrden yaplan almlar ierecek biimde geniletilmi, ancak miktar asndan daraltlmtr. Devletin tarm sektrne ynelik rgtlenmesindeki deime yalnzca K Tlerle snrl deildir. smi Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl olan ilgili bakanlk, 1981 ylnda Orman Bakanlnn bnyesine katlmasyla Tarm ve Orman Bakanl, 1983 ylnda Kyileri ve Kooperatifler Bakanlnn da eklenmesiyle Tarm, Orman ve Kyileri Bakanl olmu, 1985 ylnda ise kapsaml bir yeniden organizasyon srecine sokulmutur. Bu srete bakanln Ziraat leri, Zirai Mcadele, Hayvancl Gelitirme, Gda leri, Veteriner leri ve Su rnleri Genel Mdrlkleri kaldrlm, tarmsal altyap alannda nemli ilevleri olan Toprak-Su Genel Mdrl de kaldrlarak Yol-Su-Elektrik Genel Mdrl ile birletirilmitir. Hayli bilinli bir etkisizletirme operasyonu grnts veren bu dzenlemeler ile bakanln tarm sektrndeki yetkileri byk lde baka bakanlklar ve kurumlara datlm, yetki paylamnn netlikten ok uzak olmasnn da sonucunda ortaya ciddi bir egdm eksiklii kmtr180. Bu yapsal dnmlerin byk blm, Dnya Bankasndan 1979da program kredisi adyla balayan ve 1980de yapsal uyarlama kredisi (Structural Adjustment Loan SAL) adn alan 5 genel uyarlama kredisinin kullanld dnem boyunca yaplmtr (Tablo 3.1). 1985te ise ayn kurumdan tarma dnk 300 milyon

178 179

Oral, s.71. Oral, s.72. 180 Gkhan Gnaydn, Neoliberal Dnya Piyasas ve Alakart Avrupada Trkiye Tarmnn ve Kylsnn Kaderi: Klasik bir Periferi yks, zgr niversite Forumu, Say 28, Ekim-Aralk 2004, s.55-56.

113

dolar tutarnda sektrel uyum kredisi (Sectoral Adjustment Loan SECAL) alnarak uygulamalar srdrlmtr181. Uygulamalarn tarm zerindeki etkisi, ileride de gsterilecei zere, bu alt dnem boyunca ok arpc olmu, krsal nfusta hzl bir zl ile kentlere g balam, krsal nfus art oran, cumhuriyet tarihinde ilk defa, stelik on yl boyunca negatif deerler almtr.

3.1.2 Yeniden ok Partili Rejim ve iddetlenen Snf Mcadelesi (19891993) Sekiz yl boyunca uygulanan, i talebi ksmaya ve dk cret avantaj ile ihracata ynelmeye dayal kemer skma politikalar 1989 ylna gelindiinde iflas etmiti. Kalkan siyasi yasaklarla birlikte eski liderlerin basks, 1989 ylnan Mart aynda yerel seimlerde ANAPn ald yenilgi ile kendisini net biimde gstermi, te yandan kamu iilerinin ban ektii bahar eylemleriyle birlikte girilen eylemli dnem ANAP iktidarn emek kart politikalarndan geri adm atmaya zorlamt. 1989 ylnda kamu sektr iilerin verilen %42lik cret zammn memur maalar ve zel sektr cretlerinde artlar takip etti. Ancak btn bunlar ANAP kurtarmaya yetmeyecek, 1991 seimlerinin ardndan ANAPn ikinci sraya dmesiyle Birinci parti konumuna ykselen DYP ile nc parti olan SHP arasnda koalisyon kurulacakt. Bu koullar altna 1989 ylna 32 sayl karar ile uluslararas sermaye hareketleri serbest brakld. Bylelikle dviz ihtiyacnn devalasyonlarla da desteklenen ihracat yoluyla karlanmasna ynelik model terk ediliyor, uluslararas sermaye akmlarndan dviz girii salanmaya allacak modele geiliyordu.

181

Birgl Ayman Gler, Dnya Bankas Proje Anlamalar, 2002 Tarm Haftas: Kreselleme ve Trkiye Tarm sempozyumunda sunulan bildiri, 7-8 Ocak 2002, Ziraat Mhendisleri Odas, Ankara, s.67-68.

114

Snf mcadelesinin iddetlenmesi ile emeki snflarn iktidar zerinde yaratt basn etkisini tarma ynelik politikalarda da gstermitir. 1989 ylndan itibaren rn almlarna ayrlan kaynaklardaki anma tersine dnm ve DYP-SHP koalisyonu ile birlikte, 1990 ylnda 10 rne kadar gerilemi bulunan desteklemeye konu olan rnler yelpazesi geniletilerek 1991 ylnda 24, 1992 ylnda 26 rne kartlmtr182. Ancak, benzer bir artn girdi desteklerinde yaanmam olmas nemlidir. Her ekilde, tarmsal desteklerin tarmsal katma deerin iindeki paynda nemli artlar yaanm, i ticaret hadleri dnem boyunca tarm lehine seyretmi ve 1980-1988 dneminde i ticaret hadleri asndan yaanan kayplar byk lde telafi edilmitir. Dier yandan, devletin tarm sektrn zel sektre terk etme sreci bu dnemde de devam etmitir. zal dneminde tm K Tlerden hazine desteinin ekilmesinin ardndan, kamuda yksek cret uygulamalarna gei K Tleri borlanma srecine sokmutur183. Bunun sonucunda, destekleme almlar kylln yaam koullarnda dnemsel bir dzenleme anlamna gelirken, ayn zamanda tarmsal K Tlerin tasfiye yoluna sokulmasna da vesile olmutur. Nitekim, 1994 krizinin ardndan yksek grev zararlar gereke gsterilerek hzla zelletirilecek olan K Tlerin iinde tarm ve hayvancla ynelik olanlar birinci srada bulunacaktr.

3.1.3 ki Kriz (1994-2001) Trkiye ekonomisinin iine girdii srdrlemez borlanma sreci 1994 krizi ile noktalandnda, 1989-1993 dneminde emeki snflar tarafndan elde edilen kazanmlar da hzla geri alnmaya balamtr. Krizden klmas iin 5 Nisan 1994de ilan edilen istikrar paketi tam anlamyla bu amaca hizmet edecek niteliktedir. Kamuda cretler, maalar ve personel almlar dondurulmu, emeklilik yann artrlmas iin almalar balatlm, ayrca bir defaya mahsus ifte gelir vergisi uygulamas getirilmitir. Dier yandan, d borcun evrilebilmesi iin, IMF ile karar paketinin onaylanmasndan dokuz gn sonra 1,2 milyar dolar tutarnda bir stand-by anlamas
182 183

Gnaydn, Kreselleme ve Trkiye Tarm, s.53. Boratav, s.176-177.

115

yaplm, dvize ynelik ar talebin durdurulmas ve i borcun evrilebilmesi iin %400 faizli kamu katlar ihra edilmitir. Bu uygulamalardan tarm sektr de kendine den pay almtr. 5 Nisan kararlarna gre184:

Destekleme almlarnn kapsam daraltlacak, hububat, ekerpancar ve ttn kapsamda tutulacak, dier tm rnler kapsamdan kartlacaktr. Tarmsal girdilerle ilgili sbvansiyonlara snrlama getirilecek, datm devlete yaplan girdilerin fiyatlar piyasa koullarna gre belirlenecektir. Tarmla ilgili kamu kurulularnn ve TSKBnin dorudan ya da dolayl olarak Merkez Bankas tarafndan finansmanna izin verilmeyecektir. Arz fazlas olan rnlerde (ncelikle ttnde) ekim alanlar snrlandrlacak ve retimi azaltc nlemler alnacaktr. EBK ve YEMSANn zelletirme ilemleri en ksa srede sonulandrlacak, EBKnn kimi kombina ve iletmelerinin etkiliine son verilecektir. TZDA 1994 yl sonuna dek zelletirilememesi durumunda kapatlacaktr. TEKELe ait Ankara ve Bomanti bira fabrikalar ile Cibali sigara fabrikas 1994 yl sonuna kadar kapatlacaktr.

5 Nisan paketinde devletin tarm sektrndeki varlna ynelik nemli tasfiye balklar ieren bu kararlarn ou derhal uygulamaya konulmu, tarmsal destek harcamalarnda nemli bir d yaanm, bu d destekleme almlarnda %60n zerinde gereklemitir. Ancak 5 Nisan paketinde sergilenen kararllk uzun srmemi, destekleme almlarnn toplam parasal miktar birinci krizin atlatlmasnn ardndan tekrar eski seviyelere ykselmitir. Girdi destekleri ise, hzla ykselen dviz kurlarnn da etkisiyle 1994 ylnda byk bir srama yapm, TGSA ve TZDAn

184

Oral, s.86.

116

zelletirilmelerinin ardndan 2000 ylnda da tam tersi bir hareketle 1986 seviyelerine gerilemitir. 5 Nisan kararlarn izleyen alt yl ierisinde tarm ve hayvancla ynelik yedi K T zelletirilmitir. Bunlar SEK (1998), YEMSAN (1995), EBK (2000), ORS (2000), TZDA (2000) ve TGSAdr (1999)185. Bu dnemde Trkiye Cumhuriyeti ayrca, tarm sektrn nemli biimde etkileyecek d angajmanlara girmitir. Bunlar; GATTn Uruguay Turunun sonulanmasyla, 1 Ocak 1995ten itibaren Trkiyenin de ye olduu DTnn oluturulmas, 6 ubat 1995te AB ile imzalanan ve 31 Aralk 1995 tarihinde yrrle giren Gmrk Birlii Anlamas ve Nisan 1999 seimlerinin ardndan IMF gzetiminde balatlan, kimi iktisatlara gre 2001 krizinin en nemli nedeni olan istikrar programdr186. Ekonomik ve siyasal krizlerin i ie getii bu dnem 2001 ylnn banda arlnn neredeyse tamam emeki snflara yklenen ve birincisinden daha iddetli olan 2001 kriziyle son bulmutur.

3.1.4 Konsolidasyon ve Dnya Kapitalizmine Derinleen Eklemlenme (2001-) ubat 2001 krizi ile Trkiye ekonomisinin ynetimi fiilen Kemal Dervi ahsnda IMF-Dnya Bankas ikilisine devredilmi ve hzla, Gl Ekonomiye Gei Program187 olarak adlandrlan bir istikrar paketi yrrle konmutur. znde 1980den beri yrrlkte olan yapsal uyum srecinin hzlandrlm ve kapsam geniletilmi hali olan program, ksa srede Trkiyede hzl bir yapsal dnm yaanmasna vesile olmutur. Programn temel hedefi, Trkiyenin 1980 ylndan beri
185

Gkhan Gnaydn, Kreselleme Srecinin Kamu Ynetimi zerine Etkileri ve ZMOnun Duruu, 2002 Tarm Haftas: Kreselleme ve Trkiye Tarm sempozyumunda sunulan bildiri, 7-8 Ocak 2002, Ziraat Mhendisleri Odas, Ankara, s.263-264. 186 Boratav, s.181. 187 T.C. Babakanlk Hazine Mstearl, Trkiyenin Gl Ekonomiye Gei Program: Hedefler, Politikalar ve Uygulamalar, Ankara, 2006.

117

yaamakta olduu ve 1989 ylnda finansal serbestlemeyle birlikte ivme kazanm olan uluslararas kapitalist sisteme eklemlenme srecinin sonularnn geri dnsz klnmas ve bu eklemlenmenin kurumsal altyapsnn oluturulmasdr. Nitekim program, temel amalarnn arasnda eski alkanlklara bir daha geri dnlmesine imkan vermeyen yeni ve ada kurumsal yaplar oluturmak maddesini saymaktadr (Madde 27). Program, tarm konusunda da Trkiyenin iine girecei hzl dnm srecinin erevesini izmektedir. Programa gre Trkiye ekonomisinin srdrlemez i bor stoklar oluturmasnn nedenleri arasnda yksek maliyetle ve verimsiz olarak alan K Tler ve yanl tarmsal destekleme politikalar vardr (Madde 5; v, vi), kamu bankalarnn mali yapsnn bozulma sebeplerinden biri devlet tarafndan verilem tarm kesimini destekleme grevidir (Madde 9). Bu gerekelere dayal olarak program, Ekonomide Rekabeti ve Etkinlii Artracak Dzenlemeler balnda tarma ynelik eker Kanunu (Madde 59) ve Ttn Kanunu (Madde 60-61) kartlmasn ngrmektedir. Bu kanunlardan eker Kanunu, program yaynlanmadan nce kartlmtr ve yrrle konmutur. Program, zelletirme balnda da tarm sektrnn dnda olan K Tlerin yan sra TEKEL ve eker Fabrikalarnn zelletirilmesini ngrmektedir (Madde 106). Tarma ynelik desteklerle ilgili olarak eker pancar kotalarnn 12,5 milyon tondan 11,5 milyon tona indirilmesi ve eker pancar destekleme fiyatlarnn enflasyon oranndan fazla artrlmamas ngrlmekte, ayrca genel olarak dorudan gelir destei uygulamasna gei hedeflenmektedir (Madde 109; iv). Ayn konuya Gelirler Politikas balnda tekrar deinilmektedir (Madde 132). Gl Ekonomiye Gei Programnn yrrle konmasndan ksa bir sre sonra Dnya Bankas ile Tarm Reformu Uygulama Projesi (Agricultural Reform Implementation Project ARIP), bylelikle hzlanan tarmsal dnm srecinin Dnya Bankas gzetiminde srdrlmesine devem edilmitir. Tarmsal destekleme asndan 2001 yl tam anlamyla kayp bir yldr. Bu yl ierisinde devletin tarma ynelik destekleme harcamas 2000 ylnn sekizde biri

118

seviyesinde gereklemi, destekleme alm fiyatlar piyasa fiyatlarnn altnda kald iin fiyat destekleri reel anlamda negatif olmutur. Destekleme almlar harcamalar 2002 ylndan itibaren toparlanmaya balam olsa da; bata gbre olmak zere girdi sbvansiyonlarnn ou ve sbvansiyonlu kredi kullanm yrrlkten kalkmtr. 2001 ylndan itibaren dorudan gelir destei (DGD) uygulamas balatlmtr. 2002 ylnn sonunda AKPnin tek bana iktidara gelmesiyle birlikte tarmsal dnm sreci devam etmitir. Bu dnemin tarmsal adan en nemli gelimesi AB ile yelik mzakerelerinin balam olmas ve Trkiye Tarmnn AB Ortak Tarm Politikas (OTP) ile uyumlulatrlmas iin yasama faaliyetlerini de ieren kapsaml bir alma balatlm olmasdr. Ayrca bu dnemde TFA ve TEKELin varlklar portfynn nemli miktar zelletirilmi, TMOnun 186 alm merkezi kapatlmtr. 2001 kriziyle birlikte tarm kesimi, 1980dekine benzer bir zlme srecine girmitir. Saysal veriler nda aada detayl biimde tahlil edilecek olan bu sre, kylln kitleler halinde tasfiyesinin de nn amaktadr.

3.2

ULUSLARARASI

KURUMLARIN

1980

SONRASINDA

TRK YE'N N TARIM POL T KASINA ETK LER

3.2.1 IMF ve Dnya Bankas 2. Dnya Savann bitmesiyle kapitalist dnya yeni bir kurumsallama srecine girmi, bu srein temel karakterlerinden birisi de reel sosyalizme kar bloklama olmutur. Bu bloklama, ekonomi alannda Bretton Woods konferans ile kurulan IMF ve Dnya Bankas, askeri alanda da NATO ile somutlanmtr. Trkiye, 1947 ylnda IMF ve Dnya Bankasna, 1952 ylnda da NATOya ye olarak kapitalist bloun bir paras olmutur. IMF ve Dnya Bankas ile Trkiye

119

arasnda yaplan anlamalar da bu yllarda balam, bu anlamalarn say ve hacimleri yllar boyunca art gstermitir. Dnya Bankas ve IMFnin rolleri; gelimi lkelerin karlar, Souk Savan ortaya kartt gereksinimler ve bir btn olarak emperyalist-kapitalist dnya sisteminin bekas iin gerekli deiiklikler dorultusunda evrilmitir. Bu sre, bor krizinin balad ve dnya apnda ithal ikameci kalknmac modellerin sonunun ilan edilip, yeni liberal siyasalarn dayatld 1979-1980 yllarnda nemli bir krlma yaamtr. Nitekim bir IMF yazar 1979 ylnda Fonda yaanan deiiklikleri Sessiz Devrim olarak tanmlamakta ve bu tanm IMFde 1979-1989 dneminde yaanan dnm srecinin kurumsal bal olarak sunulmaktadr188. Bu dnm genel olarak u ekilde zetlenebilir: iki kurumun etkinliklerini artrmaya baladklar 1950lerin ikinci yarsndan itibaren, kalknma ile planlama kavramlarnn bir arada anlald, kalknmann maddi kaynaklarnn da yurt dndan salanacak dviz girii olarak tanmland dnemde, kalknma projelerine proje bazl krediler veren Dnya Bankas n plandayd. Bu krediler kullanm asndan hayli balayc artlar ieriyor ve bylelikle d bor destekli kalknma programlar yrtmekte olan lkelerin bir yandan kapitalist bloa daha sk biimde eklemlenmesini salarken dier yandan sosyalist blok ile kurduklar ticari ilikileri frenleme ilevi gryorlard. 1973 ylnda yaanan birinci petrol krizi ile Bretton Woods uluslararas para sisteminin dalmas, ardndan 1979 ylnda yaanan 2. petrol kriziyle yalnzca enerji fiyatlarnn deil, ayn zamanda d bor faizlerinin de hzla ykselie gemesi, emperyalizm tarafndan yeni liberal siyasalarn dayatlmaya balamasnn yan sra ge kapitalistlemi lkeleri derinden sarsacak bor krizinin de balangc anlamna geliyordu. Bu dnemde uluslararas kurumlarn stlenecekleri kritik grev bir yandan uluslararas borcun dzenli olarak tahsil edilmesini, dier yandan da ge kapitalistlemi lkelerde yeni liberal siyasalarn kurumsallamas ile bu lkelerde sermaye ihracna

188

J.M.Boughton, Silent Revolution: The International Monetary Fund 1979-1989, IMF, Washington, 2001. http://www.imf.org/external/pubs/ft/history/2001/index.htm (23.05.2007)

120

uygun zeminin oluturulmas salamak olacakt. Sre pek ok kavram ile tanmlanm olsa da, iki kritik balk ne kyordu: yapsal uyum ve istikrar. IMFnin kurulu misyonu ve yaps bu dnemin ihtiyalar iin ok daha uygundu. Sessiz devrimin zemini bu ekilde ortaya kyordu. IMF, etkinlik asndan Dnya Bankasnn nne geiyor, 1960 ve 1970ler boyunca Banka tarafndan srdrlen ge kapitalistlemi lkelerin ekonomi politikasna mdahale grevi IMF tarafndan devralnyordu. Bu grev, uluslararas borcunu evirmekte zorlanan lkelere Fon tarafndan bor verilirken stand-by anlamalarna eklenen yapsal uyum maddeleri ve krize giren lkelere Fon tarafndan dayatlan istikrar paketleri ile yerine getiriliyordu. Dnya Bankasnn yeni rol ise proje bazl yapsal uyum ve sektrel uyum kredileri ile bu srecin desteklenmesi olarak tanmlanmt.

3.2.1.1 Dnya Bankas Trkiye likilerinin Trkiye Tarmna Etkileri Dnya Bankasna 1947 ylnda ye olan Trkiyenin Bankadan ald ve tarm sektr ile dorudan ya da dolayl biimde ilintili olan kredilerin listesi Tablo 3.1de sunulmutur. Trkiyenin ald tarm kredileri, toplam ald kredilerin %19unu oluturmaktadr ve bu say, Bankann dnya apnda verdii kredi portfy ierisinde tarm kesimine verilen kredilerin sahip olduu paya yakndr189. Dier yandan, Bankann Trkiyeye at tarmsal kredilerin zaman ierisindeki seyri takip edilirse, 1970lerde kk hacimli ve dar kapsaml, spesifik bir amaca ynelik projelere verilen kredilerin arlkta olduu, 1980den sonra verilen kredilerin ise daha byk hacimli ve tarmsal sektrn yeniden yaplandrlmasna ynelik, daha geni kapsaml krediler olduu gze arpmaktadr.

189

www.worldbank.org.tr (23.05.2007)

121

Tablo 3.1 Trkiyenin Dnya Bankasndan Ald Tarm Sektr le lgili Krediler Tutar (Mn. $) 3,9 20 24 1960LAR TOPLAM 44 4,5 25 18 16 24 74 40 75 63 21,5 86 24 85 556 200 51 75 40 44,1 300 40 44,1 304,5 150,4 300,8 72,2 115,3 376 300 255 150 250 Onaylanma Durum Tarihi Kapand 07.07.1950 Kapand 31.05.1963 Kapand 25.02.1969 2 Proje Kapand 16.02.1971 Kapand 10.06.1971 Kapand 18.01.1972 Kapand 04.04.1972 Kapand 16.05.1972 Kapand 13.02.1973 Kapand 15.01.1974 Kapand 17.06.1975 Kapand 27.05.1976 Kapand 25.05.1976 Kapand 01.06.1978 Kapand 01.06.1978 Kapand 26.06.1979 13 Proje Kapand Kapand Kapand Kapand Kapand Kapand Kapand Kapand Kapand Kapand Kapand Kapand Kapand Kapand Kapand Kapand Kapand Kapand 25.03.1980 03.06.1980 18.11.1980 31.03.1981 07.05.1981 12.05.1981 23.02.1982 27.04.1982 27.05.1982 14.06.1983 23.06.1983 17.04.1984 05.06.1984 14.06.1984 18.06.1985 20.03.1986 30.05.1989 15.06.1989

Proje Bal Tahl Depolama Projesi Seyhan Sulama Projesi (I) Seyhan Sulama Projesi (II)

Entansif St rnleri retimi Projesi Meyve ve Sebze hracat Projesi Sulama yiletirme Projesi Canl Hayvan Projesi (II) IGSA Amonyak Projesi Ceyhan Aslanta ok Amal Projesi Antalya Ormanclk Projesi orum-ankr Krsal Kalknma Projesi Tarmsal Kredi ve Tarm Endstrisi Projesi Canl Hayvan Projesi (III) Kuzey Blgesi Ormanclk Projesi Canl Hayvan Projesi (IV) Tahl Depolama Projesi 1970LER TOPLAM Yapsal Uyum Kredisi (I) Canl Hayvan Projesi (V) Yapsal Uyum Kredisi (I) Eki Meyve ve Sebze Projesi (II) Gbre Rasyonalizasyonu ve Enerji Tasarrufu Pr. (I) Yapsal Uyum Kredisi (II) Erzurum Krsal Kalknma Projesi Gbre Rasyonalizasyonu ve Enerji Tasarrufu Pr. (II) Yapsal Uyum Kredisi (III) Tarm Kredisi Projesi (II) Yapsal Uyum Kredisi (IV) Tarmsal Genileme ve Uygulamal Aratrma Projesi Idr, Aksu, Ereli, Ercis Sulama Projesi Yapsal Uyum Kredisi (V) Tarm Sektr Uyum Kredisi Drenaj ve iftlik Gelitirme Projesi Tarm Endstrisi Gelitirme Projesi Tarm Kredisi Projesi (III)

122

Tablo 3.1 Trkiyenin Dnya Bankasndan Ald Tarm Sektr le lgili Krediler - devam Tutar Onaylanma Proje Bal (Mn. $) Durum Tarihi 1980LER TOPLAM (Yapsal Uyum Kredileri 1512,2 12 Proje Hari) kinci Tarmsal Genileme Projesi Tarmsal Aratrma Projesi Sulamann zelletirilmesi Projesi Ekonomik Reform Kredisi Tarmsal Reform Uygulama Projesi 1990LAR TOPLAM (Ekonomik Reform Kredisi Hari) GENEL TOPLAM (Yapsal Uyum Kredileri ve Ekonomik Reform Kredisi Hari) Kaynak: Dnya Bankas 63 55 20 759,6 600 738 2604 Kapand 13.03.1990 Kapand 21.05.1992 Kapand 14.10.1997 Kapand 18.05.2000 Sryor 12.07.2001 4 Proje 32 Proje

1980-1984 arasnda toplamda 1,5 milyar dolarn zerinde hacme sahip be Yapsal Uyum Kredisi kullanlm, bu kredilerin ardndan 1985 ylnda 300 milyon dolarlk Tarm Sektr Uyum Kredisi anlamas yaplmtr. Bu kredinin koullar arasnda gbre retim ve ticaretinin serbestletirilmesi, T GEM ve TZDKnn kapsaml bir denetim ve yeniden yaplanmaya tabi tutulmas, tarm sektrne verilen kredilerde pozitif reel faiz uygulanmas ve TKKnn etkinliinin artrlmas gibi maddeler bulunmaktadr190. Kredi ayrca, 14.06.1983 tarihli Tarm Kredisi Projesi (II)nin devam niteliindedir. Tarm Sektr Uyum Kredisinin ardndan 1989 ylnda Tarm Kredisi Projesi (III) alm, bu kredi erevesinde Ziraat Bankasna TKKnn ynetim yapsn yeniden dzenleme grevi verilmitir. 2001 ylna gelindiinde, iftilere imtiyazl kredi

190

Gler, s.68.

123

kullandrlmas uygulamas ARIP erevesinde tamamen yrrlkten kaldrlmtr (Tablo 3.21). 1985 ylnda verilen sektrel uyum kredisi, bnyesinde ayrca bir sulama ve drenaj ekirdek program bulundurmaktadr. Bu program, DS ve KHGMye yeni ykmllkler getirmi ve bu ykmllklerin kurumsallamas 1986 ylnda alan ve kendi bana 255 milyon dolar tutarnda olan Drenaj ve iftlik Gelitirme Projesi ile salanmtr. Sre 1997 ylnda Sulamann zelletirilmesi Projesi ile tamamlanm, bu proje ile sulama ynetimi sulama birliklerine devredilmitir. 1986dan itibaren su sbvansiyonlar srekli olarak azlarak 1999 itibariyle ihmal edilebilecek rakamlara kadar dm, sulama iin elektrik sbvansiyonlar ise 1993te sfrlanm, 1997de balatlan zelletirme projesi sresince, 6 yl boyunca 1993 ncesine gre hayli yksek rakamlarda seyretmi, 2003 itibariyle de tamamen kaldrlmtr (Tablo 3.4 ve 3.5). Ayrca Trkiye, Dnya Bankasndan 2000 ylnda, IMF ile yrtmekte olduu istikrar programna destek olarak 759,6 milyon dolarlk bir Ekonomik Uyum Kredisi almtr. Bu kredi yalnzca tarm sektr ile ilgili olmasa da, kredi iin verilen taahhtler arasnda devletin uygulad tarmsal destekle politikalarnn radikal biimde deitirilmesi, DGDye gei, TZDK, AYKUR, TEKEL ve TFAnin zelletirilmesi, zelletirilemeyenlerin kapatlmas, ve TSKBnin Dnya Bankasnn uygun bulaca biimde yeniden dzenlenmesi bulunmaktadr191. Bu taahhtler, 2001 krizinin ardndan imzalanan 600 milyon dolar hacimli ARIPde son eklini almaktadr. ARIP, 4 temel bileenden olumaktadr. Bunlar ifti Kayt Sistemi, DGD, Alternatif rn Program ve TSKBlerin yeniden yaplandrlmasdr192. Bu erevede programn hedefleri arasnda unlar vardr:

Dorudan Gelir Destei (DGD) demelerinden yararlanacak iftilerin

belirlenmesi ve demelerin belirli bir plan dahilinde yaplmasnn salanmas, bu destein salanabilmesi iin lke apnda bir ifti kayt sisteminin kurulmas
191 192

Gler, s.69. www.arip.org.tr (23.05.2007)

124

Arz fazlas olan rnlerde, iftilerin alternatif rnlere ynelmelerinin

salanmas, bu erevede; yksek sbvansiyonlu ve arz fazlas olan rnlerin (fndk, ttn) retiminden, daha srdrlebilir nitelikteki rnlere geiin salanmas, fndk aalarnn sklmesi, alternatif rnler iin girdi demelerinin ve gei dneminde tarlalarn hazrlanmasna ilikin iftilere hibe demeleri yaplmas Tarm Sat Kooperatiflerinin (TSK) ve Tarm Sat Kooperatif

Birliklerinin (TSKB) yeniden yaplandrlmas ve zerkletirilmesiyle, kendi yelerinin sahipliinde yelerine hizmet eden kurululara dntrlmesi ve tarm rnlerinin pazarlanmas ve ilenmesinde devletin rolnn azaltlmas TSKlarn mali zerkliinin ve bamszlnn salanmas ve yesi

olduklar TSKBler zerindeki mlkiyet haklarn kullanma yeteneklerinin artrlarak asli fonksiyonlarna dnmelerinin salanmas, TSKlarn ye iftiler adna rnleri satma, ileme ve ye iftilere girdi salama yeteneklerinin artrlmas, bu amalara ulamak iin TSKlarn yeniden yaplandrlmas, personel azaltlmas ve kapasite oluturma yardm yaplmas

Projenin bir dier nemli zellii, proje anlamasnn Trkiye tarafnda yetkili kurumun Tarm ve Kyileri Bakanl deil Babakanlk Hazine Mstearl olmasdr193. Projenin ana ekseni, yalnzca devletin tarmsal destek karakterinin hacim olarak kltmesini deil, rn yelpazesini uluslararas iblm erevesinde yeniden ekillendirilmesini ve tarma ynelik destekle birlikte zerkleme bal erevesinde sat kooperatiflerinin birer irkete, TSKBlerin de birer holdinge dntrlmesini iermektedir. Ayrca 9 Mart 2004 tarihinde yaynlanm olan bir Banka raporunda 2001 yl itibariye tarmsal destek sisteminde yaanan dnm sonucunda, nceki sistemde ykek sbvansiyon verilen rnlerde uzmanlam olan iftilerin sre ierisinde en
193

Gler, s.69.

125

byk kayplar yaadklar, arz esneklii gsterebilen reticilerin ise sreci grece az kaypla kapatt belirtilmekte ve bu olgu, reformun beklenen biimde iliyor olduunun bir gstergesi olarak sunulmaktadr194.

3.2.1.2 IMF Trkiye likilerinin Trkiye Tarmna Etkileri Trkiye IMFye 1947 ylnda ye olmu ve Fonun Trkiye ekonomisinin ynetimin etkisi yelikten itibaren gnmze kadar artarak srmtr. 1970li yllarn sonunda ithal ikame modeli tkandnda Ecevit hkmetinin ekilip 24 Ocak kararlarn hazrlayacak olan Demirel hkmetinin kurulmasnda, baka pek ok etkenin yan sra, IMFnin hkmet zerindeki basklar da etkili olmutur. IMFden borlanma ve geri deme rakamlarnn 1984 ylndan gnmze kadarki seyri Tablo 3.2de sunulmutur. 12 Eylln ardndan yeni liberal siyasalarn uygulamasna geilmesiyle birlikte 1991 ylna kadar IMF ile ilikiler nceden alnan borlarn denmesinden ibaret olmu ve 1991 ylnda IMFye olan borlar kapatlmtr. Bu yldan sonra, istikrar programnn yrrle konduu 1999 ylna kadar yalnzca ekonomik kriz yaanan 1994 ylnda ve ertesi yl bor alnmtr. 1999 ylnda IMFye bir niyet mektubu verilmesi ve istikrar programnn uygulanmaya balamas ile Trkiye, programn finansman iin yeniden borlanmaya balam, 2001 ylnn banda yaanan krizle birlikte programn kmesinin ardndan ise alnan bor astronomik rakamlara ulamtr ( lgili yllarda $/SDR kuru srasyla 1,3 ve 1,25 olarak gereklemitir, dolaysyla bu iki yl ierisinde Trkiyenin IMFye borlanma miktar yaklak 24 milyar dolardr). 1999 ylndan itibaren IMF gzetiminde yrtlen istikrar program IMFnin Trkiye tarmna ilk defa net ve kapsaml bir ereve ile mdahale etmesine sahne olmutur. Programn balangcnda verilen niyet mektubundan itibaren, tarmsal
Dnya Bankas, Turkey: A Review of the Impact of the Reform of Agricultural Sector Subsidization, Washington, 2004, s.XI.
194

126

destekleme harcamalar ve bata tarmsal K Tler olmak zere tarmsal kurumlarn dntrlme, zelletirilme ve/veya tasfiyeleri programn baarsn lmekte kullanlacak olan yapsal kriterler arasnda yer almtr.

Tablo 3.2 Trkiyenin IMFden Borlanma ve Geri deme Miktarlar (1984-2011, SDR) Yllar ekiler Geri demeler Faiz demeleri 1984 112.500.000 159.525.315 91.745.310 1985 0 247.521.588 158.255.766 1986 0 320.321.560 104.180.662 1987 0 344.223.285 63.045.010 1988 0 320.937.500 40.565.421 1989 0 185.781.250 17.486.089 1990 0 36.250.000 2.812.170 1991-1993 0 0 0 1994 235.500.000 0 2.660.563 1995 225.000.000 0 16.090.582 1996 0 0 20.457.425 1997 0 20.062.500 21.095.480 1998 0 164.625.000 18.274.026 1999 583.220.000 210.187.500 8.370.304 2000 2.622.080.000 65.625.000 39.744.905 2001 8.895.160.000 867.600.000 339.168.996 2002 9.929.200.000 4.916.400.000 627.703.083 2003 1.191.000.000 1.223.882.500 638.744.869 2004 793.800.000 3.158.230.000 646.953.034 2005 1.665.510.000 5.266.522.500 643.689.758 2006 1.998.612.000 5.092.250.000 542.948.028 2007 0 1.916.750.000 111.933.617 2008* 1.456.470.000 233.870.000 2009* 1.244.050.000 197.630.000 2010* 1.693.270.000 108.600.000 2011* 843.160.000 28.960.000 * Mevcut pozisyonun deimemesi halinde beklenen anapara ve faiz demeleri Kaynak: www.imf.org.tr

127

Srecin geliimi u ekildedir: 1- 09.12.1999 tarihli, 17. Stand-by Anlamas iin verilen niyet mektubunda tarm sektrne dair u taahhtlere yer verilmitir195:

Madde 40: Halihazrda uygulanmakta olan tarmsal destekleme politikalar fakir iftilere destek salamann en dk maliyetli yntemi deildir. Yaplan uygulama, piyasadaki fiyat sinyallerini bozarak kaynak dalmn kt etkilemekte, fakir iftilerden ok zengin iftilere fayda salamakta ve tarm alanndaki karar verme mekanizmasnn bir ok Bakanlk ve kamu kurumu arasnda dalmasndan tr husule gelen paral yap nedeniyle tutarl olamamaktadr. Btn bunlarn tesinde, bu politikalar, son yllarda ortalama olarak GSMH'nn %3' gibi bir maliyet ile vergi mkellefleri zerine ar yk getirmektedir. Reform programmzn orta vadeli amac var olan destekleme politikalarn safhalar halinde ortadan kaldrmak ve fakir iftileri hedef alan dorudan gelir destei sistemi ile deitirmektir. Bu, ilk ncelikle 2000 hasat yl iin bir pilot program uygulamaya konarak yaplacaktr. Bu pilot almann sonularna gre, dorudan gelir destei sistemini 2001 ylnda lke apna yaygnlatracaz ve bu sistemi 2002 yl sonuna kadar tamamlamay bekliyoruz. Bu sistem, 2001 yl Mart ayna kadar tamamlanacak olan ifti kayt sistemi zerine kurulu olacaktr. Madde 41: Gei dneminde tarm politikalar rasyonalize edilecektir. Bu amaca ynelik olarak Hkmet halihazrdaki destekleme politikalarnn 2000 ylndaki uygulamasnda belirleyici olacak ve dorudan destek sistemi tam uygulamaya konamad takdirde 2001 yl iin de geerli olacak olan aadaki prensipleri ilan edecektir: 2000 yl hububat destekleme fiyatlar, destekleme fiyatlar ve tahmin edilen dnya piyasa fiyat arasndaki fark, tahmin edilen dnya c.i.f. piyasa fiyatnn %35'inden fazla olmayacak ekilde belirlenecek ve 2001 ylnda bu fark daha da azaltlacaktr. Destekleme fiyatlar ton bana 150 USD'den aa olmayacaktr. thal tarifeleri, tarife dahil ithal fiyat, yukarda aklanan destekleme fiyatndan daha yksek olacak ekilde ayarlanacaktr. Tahmin edilen dnya fiyat ikago Borsas'nda (Chicago Board of Trade) kote edilen USA2HRW'nin196 fiyatna bal olarak belirlenecektir. TMO tarafndan yaplan hububat alm miktarn drmek ve TMO'nun yksek miktarl stok tutmasndan kaynaklanan zararlarn ortadan kaldrmak iin Hkmet, TMO i sat fiyatlarnn (i) TMO'nun al fiyat art sat zamanna kadar olan maliyetinden (stoklara zmni olarak uygulanacak faiz oran dahil olmak

195 196

http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/imf/mektup.html (24.05.2007) Kansas tipi ekmeklik krmz buday.

128

zere) veya (ii) ayn kalitedeki hububatn ithal tarifesi dahil parite fiyatndan, hangisi daha az ise o fiyattan daha dk olmayacan aklayacaktr. Halen eker pancar kotalar 2000 yl iin tahsis edilmi durumdadr. eker pancar destekleme fiyat hedeflenen enflasyon oranna gre artrlacak ancak art destekleme fiyatnn aklanaca 2000 yl Austos ayna kadar gerekleen 12 aylk TFE enflasyon orannn %75'inden az olmayacaktr. 2001-02 yllarnda TFA eker pancar retimi desteini irketin zarar Hkmet tarafndan bte dengeleri gzetilerek belirlenen sabit bir miktar gemeyecek ekilde yrtecektir. Bu durum TFA fabrikalarna fiyatlar ve reticiler ile yaplan anlamalardaki miktar belirlemekte daha byk serbesti salayarak fabrikalarn daha ticari bazl almasna imkan verecektir. Eer kotalar kullanlrsa, bunlar hedeflenen zararla tutarl olarak belirlenecektir. Hkmet adna tarm sat kooperatifleri ve bunlarn kurduu birlikler tarafndan yrtlen snai tarmsal rnlere ilikin destekleme almlarnda ilikin olarak ise Birliklere tam muhtariyet salayan taslak kanun 2000 yl Mart ayna kadar Parlamento'dan geirilecek (ilk gzden geirmenin tamamlanmas iin yapsal kriter (structural benchmark) ve geen seneden iftilere denmesi gereken gecikmi rn bedellerinin denmesi dahil yeniden yaplanmalarna ilikin bir ksm maliyetlerini karlamalarna yardm etmek iin birliklere 410 trilyon TL verilecektir. Hkmet iftilere verilen kredi sbvansiyonunu safhalar halinde tedricen oradan kaldracaktr. Ziraat Bankas ve Halk Bankas tarafndan verilen kredi sbvansiyonlarnn toplam maliyeti 1999 yl iin tahmin edilen GSMH'nn %1.2'lik seviyesinden 2000 ylnda GSMH'nn %0.6'sna decektir. Bu amala Ziraat Bankas ve Halk Bankas sbvansiyon orannn belirlenmesinde aadaki mekanizmay ortaya koyacaktr (bir n koul olarak) : i) sbvansiyonlu faiz oran referans oranna eit hale gelinceye kadar drlmeyecektir (referans oran son aydaki 12 aylk arplmas ile hesaplanmaktadr); ve ii) daha sonra sbvansiyonlu oran referans oran ile ayn kalacak; ve iii) referans oran artmaya balarsa referans orannn sbvansiyonlu oran zerinde kalan yzdelik fark artmayacaktr. Kredi kullanclarna sabit faiz oran (kredi alndndaki sbvansiyonlu kredi faiz oran) veya piyasada geerli olan sbvansiyonlu orana eit deiken faiz oran arasnda seim hakk verilecektir. Ziraat Bankas ve Halk Bankas tarafndan verilen sbvansiyonlu kredi miktarndaki art 2000 ylnda %55'i gemeyecektir. Gbre ve dier girdi sbvansiyonlar 2000 ve 2001'de nominal olarak sabit tutulacaktr.

129

Ayrca mektubun eklerinden Ek-IIde197 verilen zelletirme program TGSA, GSA ve TZDKy iermekte, Ek-Cnin198 7. maddesinde ise TFA, TMO ve TEKELin belirtilmektedir. 2- 10.03.2000 tarihli ek niyet mektubunda199 tarm sektryle ilgili u ekler yaplmtr: faiz d dengeleri programn performans kriterleri arasnda

Madde 9: 9 Aralk tarihli Niyet Mektubunda tanmlanan btn tedbir ve politikalara ballmz srmektedir. Yakn gelecekte alnacak temel tedbirler unlar iermektedir:() (ii) Tarm Sat Kooperatifleri Birliklerini mevcut kooperatifler yasasna tabi klarak kooperatifleri otonom hale getirecek bir kanun kartlmas (yapsal benchmark)

3mektubunun

kinci Gzden Geirme iin hazrlanan 22.06.2000 tarihli niyet

200

tarm politikalar blmnde ncelikle nceki niyet mektuplarnda

taahht edilen dnmlerinden gerekletirilenler belirtilmekte, ardndan u taahhtler sralanmaktadr:

Madde 23: () kooperatiflerin yeniden yaplandrlmalarn kolaylatracak bir gei dzenlemesi olarak anlan kanun, kooperatiflere verilecek destee ilikin bte tahsisatnn bir ksmnn bu sene endstriyel tarm rn destek almlarnn finansman amacyla kullanlmasna olanak tanmaktadr. Ancak, bu gei dzenlemesinin maliyetini kontrol altnda tutabilmek ve etkin, piyasa bazl yeniden yaplanmay tevik etmek amacyla tarm sat kooperatifleri birliklerine bte fonlar ancak yeniden yaplandrma kurulu (veya kurul faaliyete geinceye dek onun adna hareket eden Hazine Mstearl ve Sanayi ve Ticaret Bakanl) tarafndan gereki piyasa fiyatlarna dayal bir i plannn kabul, satlmas beklenen miktardan daha fazla alm yaplmamas, kendi fonlar (kendi hesaplarna borlandklar tm fonlar ierecek biimde) ve devlet tarafndan verilen 2000 yl bte
197 198

http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/imf/ek2.html (24.05.2007) http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/imf/ekler.html (24.05.2007) 199 http://www.tcmb.gov.tr/ (24.05.2007) 200 http://www.tcmb.gov.tr/ (24.05.2007)

130

tahsisatndan mteekkil rakam amayacak ekilde toplam faaliyet ve yatrm btesi snrlar iinde kalmalar kouluyla verilecektir. Madde 24: 2000 yl iinde TEKELi reforma tabi tutmak ve ttn destekleme fiyat mekanizmasn kaldrmak iin gerekli yeni kanun karlacaktr. lk kanun TEKELin destek alm yapan birimini dier ticari faaliyet gsteren birimlerinden ayracak ve ttnn sat iin mzayede mekanizmasn hayata geirecektir. TEKELin destekleme alm yapan birimi satlmayan ttn ayn kalitedeki rne mzayedede verilen en dk fiyattan en az %15 daha dk bir fiyata satn alacaktr. kinci kanun alkoll iki retimindeki tekeli kaldracak ve bylece zel sektrn piyasaya girmesini salayacaktr. nc kanun ile TEKELin iki, tuz ve ttn rnleri reten tesislerinin zelletirilmesi salanacaktr. TEKELin ticari varlklarnn sat 2001 ylnda balayacak ve 2002 sonuna kadar tamamlanacaktr.

4- nc ve Drdnc Gzden Geirmeler iin, 2000 ylnn Kasm aynda yaanan bankaclk krizinin hemen ardndan yazlan 18.12.2000 tarihli niyet mektubunda201 tarmsal destek politikalarnda nemli dnmler ngrlmtr. lgili taahhtler unlardr:

Madde 16: Kamu sektrnn konsolide bte dnda kalan blm konusunda; Kamu ktisadi Teebbslerinin (K T) faiz d dengesi, 2000 ylnda GSMH'nn % -1.5'i olup, bu orann 2001 ylnda GSMH'nn % -0.9 olmasn beklemekteyiz. htiyatl cret politikalarna ek olarak bu iyileme u tedbirleri yanstmaktadr: (i) eker pancar kotalarnn 12.5 milyon tondan 11.5 milyon tona drlmesi ve eker pancar destekleme fiyatnn azami %12 orannda artrlmas (ii) hububat destekleme almlarnn hacminin daha da azaltlmas ve TMO tahl stoklarnn daha da drlmesi Madde 44: Tm dolayl destek politikalarndan 2002 sonuna kadar kademeli olarak vazgeilmesi ve dorudan gelir destei (DGD) sisteminin uygulanmasna geilmesini amalayan tarm politikalarnn reformunda, program dahilinde imdiye kadar nemli ilerlemeler kaydedilmitir. Bu, tarm politikalarnn ekonomik olarak daha etkin hale getirilmesini salayacak, bteye maliyeti zerinde daha sk bir kontrole ve kaynaklarn en fakir iftilere daha iyi ynlendirilmesine izin verecektir. Ttn destekleme fiyatlar 2000 ylnda hedeflenen enflasyonla ayn dorultuda artrlmtr. Buday
201

http://www.tcmb.gov.tr/ (24.05.2007)

131

destekleme fiyat ile dnya fiyat arasndaki fark %35'e drlmtr. Kasm'da aklanan eker pancar destekleme fiyatlar %25 artrlmtr. Tarm Sat Kooperatifleri Birlikleri (TSKB) Kanunu'nun onaylanmasndan sonra, yeniden yaplandrlmalarna hazrlk amacyla finansal durumlarnn incelenmesinde ilerleme kaydedilmitir. 2000/01 rn sezonu iin i planlar btn TSKB iin onaylanm ve 2000 bte tahsisatlar dorultusunda kalnmtr. Son olarak, kredi sbvansiyonlar tamamen kaldrlmtr. Madde 45: leriye baktmzda, 2001 ylnda buday destek alm fiyatlar hedeflenen enflasyon seviyesini amayacak bir oranda artrlacak ve dnya fiyatlar ile arasndaki fark en fazla %20 olacaktr. 2001 btesinde denek ayrlm bulunan dorudan gelir destei, ulusal dzeye yaygnlatrlacaktr. demeler ylda iki taksitle yaplacaktr. 2001 Temmuz ayna kadar ifti kaytlarnn byk lde tamamlanmas beklenmekte olup, kaytl iftiler iin ilk taksit demesi 2001'in ikinci yarsnda yaplacaktr. Bu reformun Dnya Bankas tarafndan Tarm Reformu Yatrm Projesi (ARIP) ile desteklenmesini bekliyoruz. Madde 46: Dolayl destek politikalarnn kaldrlmas devletin tarmsal rnlerin retim ve pazarlanmasndaki paynn daha azaltlmasna neden olacaktr. Bu da, bu alanda alan K T'lerin hzla zelletirilmesini salayacaktr202. Bu kapsamda, TFA'nin (eker pancar alm ve ilenmesi ile ilgili K T) en az alt eker fabrikasnn zelletirilmelerinin 2001 sonuna kadar tamamlanmas amacyla 20 Aralk 2000'e kadar zelletirme daresinin portfyne transfer edilecektir (n koul). Geriye kalan eker fabrikalar, 2002 sonuna kadar zelletirilmeleri tamamlanmak amacyla 2001 yl iinde zelletirme daresi portfyne transfer edilecektir. eker piyasasnn reformunu salayacak olan eker Kanunu 15 ubat 2001'e kadar Parlamento'ya sunulacak ve 15 Mart 2001'e kadar onaylanacaktr. TEKEL'in yeniden yaplandrlmas ve ttn sektrnn reformu konusunda; TEKEL'i yeniden yaplandran bir kararname ve TEKEL'in tm ttn ileme birimlerini zelletirme daresi portfyne devrine izin veren zelletirme Yksek Kurulu karar Ocak 2001 sonuna kadar karlacaktr. 2000 yl balarnda Parlamento'ya sunulan Alkoll kiler Kanunu Ocak 2001 sonuna kadar karlacaktr. Ttn iin destekleme alm politikalarn ortadan kaldran, ttn almlarnda ihale mekanizmasn oluturacak Ttn Kanunu 2001 Ocak ay sonuna kadar karlacaktr.

202

Vurgu bu almann yazarna aittir.

132

2001 krizinin ncesinde verilen son anlaml niyet mektubunda (30.01.2001 tarihli niyet mektubu krize gnler kala, Beinci Gzden Geirmenin tamamlanmas iin verilmitir), DGD sistemine tam geiin n hazrlklar bahsedilmekte, ayrca tarmsal K Tlere ynelik ok nemli yorumlar yaplmaktadr. Tarafmdan vurgulanan cmleler, destekleme almlarnn daraltlmas ile K Tlerin zelletirilmesi arasndaki ba ortaya koymas asndan nemlidir. K Tlerin alm kotalar snrlandnda K Tler rn satn alma, ileme ve pazarlama faaliyetlerinden geri kalacaklar ve bylece ilgili piyasada etkisizleecekleri ngrlmekte, bu durum zelletirmeyi kolaylatrc bir gelime olarak tanmlanmakta ve rnek olarak da TFA verilmektedir. almann ilerleyen ksmnda, zelletirme balnda bu konuya tekrar dnlecektir. Krizin ardndan yazlan ilk niyet mektubu 03.05.2001 tarihlidir ve Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakan olarak Kemal Derviin, TCMB Bakan olarak da Sreyya Serdengetinin imzasn tamaktadr. Bu tarihten itibaren gnmze kadar niyet mektuplarnn tarm sektr asndan ierii, Gl Ekonomiye Gei Programnda ngrlen dnm srecinin yrtlmesiyle ilgili olmutur. 17. Stand-by srecinin sonuna yaklalrken yaanan bir dier kayda deer gelime de, DSP-ANAP-MHP koalisyonunun kimi dnmlere siyasi kayglarla ayak diremeye balam olmalarnn da etkisiyle tarmsal dnme dair yasama srecinin aksamaya balam olmasdr. 10. Gzden Geirme iin IMFye verilen 20.11.2001 tarihli niyet mektubunda203 bu husus yle dile getirilmektedir:

Madde 27: Byk lekli kamu irketlerinin satna ilikin hazrlklara devam edilmektedir. ()Ttn Kanunu ilk taslan Cumhurbakan tarafndan veto edilmesini takiben yeniden Meclise sunulmu olup, Meclisin szkonusu Taslak Kanunu 2002 yl Ocak ay banda kabul etmesi beklenmektedir. zelletirme daresi Bakanl TEKELin ve Trkiye eker Fabrikalar A..nin zelletirme planlarn, her ne kadar szkonusu planlarn tamamlanmas yasamaya ilikin gecikmeler nedeniyle orijinal son tarih olan 2001 yl sonunun tesine kalabilecek olsa da, tamamlamaya almaktadr.

203

http://www.tcmb.gov.tr/ (24.05.2007)

133

ngrlen srecin ilemedii bir dier nokta da Ziraat Bankasnn zelletirilemiyor olmasdr. Nitekim 18. Stand-by srecinin ortasna kadar zelletirme abalar srm, 31.10.2003 tarihli, 18. Stand-by Anlamasnn Altnc Gzden Geirmesine ilikin niyet mektubunda204 Ziraat Bankas ve Halk Bankasnn zelletirilmesi Pamukbank ve Vakfbankn zme kavuturulmasna ilikin bir karar alnncaya kadar ertelenmitir ifadesine yer verilmitir. Bu tarihtan itibaren, 19. Standby Anlamasnn Beinci Gzden Geirmesine ilikin 27.11.2006 tarihli niyet mektubuna kadar konu defalarca ele alnm, her seferinde bir sonraki gzden geirmeye braklmtr. IMF ile ilikilerin Trkiyenin tarm politikalarna etkisi konusunda birka ara saptama yapmak yararl olacaktr. Bunlardan birincisi, 2001 krizinin ardndan yrrle konulan Gl Ekonomiye Gei Programnn tarm konusunda (ve baka pek ok konuda) ngrd dnm paketinin, 1999-2001 istikrar programnda dile getirilen hedeflerin kriz ortamnda hzl bir biimde gerekletirilmesinden ibaret olmasdr. Bilhassa yasal dnm kriz srecinde olabildiince hzl biimde tamamlanmaya allm, tamamlanamayan ksmlar ise AKP dneminde, AB uyum paketlerinin paras olarak meclise getirilmitir. kinci saptama ise, IMF gzetiminde yrtlmekte olan istikrar program ile Dnya Bankas gzetiminde yrtlmekte olan ARIPin birbirlerini tamamlayc nitelikleridir. Bu tamamlayclk, blmn banda IMF ve Dnya Bankasnn yeni liberal siyasalara gei dneminde iine girdii yeni rol paylamnn tipik bir rneini oluturmaktadr. IMF program, znde, tarm sektrnn gelime seyri ile zel olarak ilgilenmemektedir. IMF programnn odanda Trkiyenin uluslararas kapitalist sisteme her ynyle daha derin biimde entegre olmasnn salanmas vardr. Bu entegrasyon, dier btn balklardan nce, d bor servisinin dzenli olarak srmesi iin gereklidir.

204

http://www.tcmb.gov.tr/ (24.05.2007)

134

Dnya Bankas ile girilen proje bazl angajmanlar ise, entegrasyonun btnnden ok, btnn paralar ile ilgilenmektedir. 2001 krizinin ardndan verilen, hemen hepsi spesifik sektr veya alt sektrlerdeki dnmn finansman iin tasarlanm olan kredilerden en byk hacimli olan, ARIP iin verilen 600 milyon dolar tutarndaki kredidir.

3.2.2 DT ve DT yeliinin Trkiye Tarmna Etkileri 1980 sonras dnemde, uluslararas konjonktrde yaanan bir baka deiim, 1980li yllarn bandan itibaren ABD, AB ve Avustralya gibi gelimi lkelerin nemli miktarda tarmsal rn fazlas retmeye balam olmalardr. Bu gelime, 1960larn ortasndan itibaren kullanma sokulan yeni tarmsal teknolojilerin bir sonucudur. 1968 ylnda ABD Uluslararas Kalknma rgt tarafndan ilan edilen Yeil Devrim, gen teknolojileri kullanlarak retilen zel tohumlardan, belirli bir teknoloji paketi kullanlarak gemie gre ok daha yksek verim alnyor olmasna dayanmaktadr. Bu teknolojinin toprak reformu gereini ortadan kaldrarak, tarmda mlkiyet yapsna dokunmakszn gelir dalm adaletini gerekletirecei savunulmaktayd. Tam da Dnya Bankasnn tarm sektrne ynelik kredilerini genilettii dnemde ortaya atlan bu iddia ile, bata Hindistan, Brezilya, Meksika ve Trkiye olmak zere byk tarmsal nfusa sahip Gney Asya ve Latin Amerika lkelerinde yoksul kylln sorunlarnn bu sayede alaca ne srlmtr. Bu iddialar, tarm iktisadnn kuramsal erevesinde de 1960 ylndan itibaren Chayanov poplizminin yeniden canlanmas ile yank bulmu ve kk kyl ekonomisi tezi yeniden bir tartma bal haline gelmitir. Ancak 1970li yllarn sonuna doru Yeil Devrimin ge kapitalistlemi lkelerde vard sonu beklentileri karlamamt. Gelimi tohumlar ve onlarla birlikte kullanlmas gereken zel gbre, tarm ilac ve benzeri girdiler, salanan yksek verimi lek ekonomisi ile destekleyemeyen yoksul kyllk iin ok pahalyd. Yeni

135

teknolojiler, ancak byk leklerde baarl sonular vermekte, kk lekli retim yaplmaya alldnda bir dizi nedenden dolay yalnzca baarszlkla deil, ayn zamanda topran kalitesinde de nemli bir d ile sonulanmaktayd205. Bu sebeple, yeil devrim teknolojileri, iddia edilenin aksine ge kapitalistleen lkelerde byk toprak sahiplerini daha fazla zenginletirerek krsal eitsizlikleri derinletirmi; gelikin kapitalist lkelerde ise tarmn endstrilemesi sayesinde ok byk rn fazlalarna neden olmutur. Bu rn fazlalar, 1980lerin ortasndan itibaren bal bana bir sorun haline gelmitir. ABD, AB ve Avustralya kendi iftilerine verdii tarmsal desteklerden vazgemek istememektedir, ancak hububat mdahale stoklar milyonlarca, sr eti ve tereya mdahale stoklar onbinlerce tonu bulmu, tarmsal rn stoklar mdahale stou olmaktan kmtr. 1986 ylnda balatlan ve GATTn son turu olacak olan Uruguay Turunda, daha nce kapsam dnda olan tarm, tekstil ve hizmet sektrleri de srece dahil edilmitir. 1990 ylnda tamamlanmas ngrlen tur, ABD ve ABnin tarmsal rnlerin ticareti balnda anlaamamasndan dolay defalarca uzatlm ve 1994 ylnn baharnda ancak tamamlanabilmitir. 15 Nisan 1994te Fasn Marake ehrinde imzalanan anlama ile Uruguay Turu karara balanm, kararlarn uygulamaya geirildii 1 Ocak 1995te ise DT olumutur206. Tarm balnn erken kapitalistleen lkelerin rn stoklarnda byk artlarn ortaya kt tarihte grmelere dahil edilmi olmas ve DTnn kurulu srecindeki en byk tartma konusunu oluturmu olmas nemlidir. Tarm sbvansiyonlar konusu DT grmelerinde de zlemeyen bir sorun olmaya devam etmitir. Uruguay Turunun ardndan balayan, kalknma st balkl Doha Turu boyunca, gelimi lkeler ile Doha Turunun Cancn ayanda kurulan, Brezilya, Hindistan ve Gney Afrikann ban ektii G20 grubu arasnda iddetli tartmalar yaanmtr. Bu tartmalar ABD ve AByi tarmsal rnlerin ticaretinin serbestletirilmesi konusunda ksmen sktrm olsa da, turun 2006 ylnda Cenevrede
205 206

Kymen, s.235. http://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/fact5_e.htm (25.05.2007)

136

yaplan grmelerine G20 ile gelimi lkeler arasndaki deil, ABD ve AB arasndaki anlamazlklar damgasn vurmu, Doha Turu bu grmelerin tkanmasnn ardndan askya alnmtr. Bu almann kaleme alnd tarihte, Doha Turu grmelerinin yeniden balatlmas iin IMF tarafndan giriimler yaplmaktadr207 ancak bu giriimler henz somut bir sonuca varmamtr ve Doha Turunun gelecei halen belirsizdir. Uruguay Turu Sonu Anlamas208 ile belirlenmi olan, DT mevzuatnda tarmsal destekler, pazara giri, ihracat sbvansiyonlar ve i destekler olarak balkta snflandrlmaktadr. Pazara giri balnda, tarm rnlerinin ithalatna uygulanan engeller ele alnmaktadr. Bu engeller tarife ve tarife d olarak ikiye ayrlmakta ve ncelikle btn tarife d engellerin tarifeye dntrlmesi beklenmektedir. Bu dntrme ilemin ardndan, 1986-1988 dnemi tarife oranlar esas alnarak tarifelerin gelimi209 lkelerde 6 yl ierisinde ortalamada en az %36, her rn iin ise en az %15 dzeyinde; gelimekte olan lkelerde ise 10 yl ierisinde ortalamada %24, her rn iin ise en az %10 dzeyinde indirim yapmas beklenmektedir. Ayrca asgari giri kural erevesinde gmrk tarifelerine tabi olan temel rnlerin tketiminin ilk yl %3, 6. yln sonuna kadar (gelimekte olan lkeler iin 10. yln sonuna kadar) ise %5i kadar ithalat zorunluluu getirilmektedir. hracat sbvansiyonlar balnda 1986-1990 dnemi sbvansiyon rakamlar esas alnarak, gelimi lkelerin 6, gelimekte olan lkelerin ise 10 yl ierisinde ihracat sbvansiyonlarnda srasyla %36 ve %24, ihra edilen sbvansiyonlu rn miktarnda ise srasyla %24 ve %16 indirime gitmeleri beklenmektedir.

IMF Presses on Doha Trade Agenda, http://www.imf.org/external/pubs/ft/survey/so/2007/NEW0523A.htm (25.05.2007) 208 DT, A Summary of the Final Act of the Uruguay Round, http://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/ursum_e.htm#aAgreement (25.05.2007) 209 Gelimi ve gelimekte olan lke snflandrmas, bu almann kavramsal erevesinin dndadr. Bu kavramlar, DT terminolojisinde belirli lke gruplarn temsil etmektedirler ve yalnzca DT hkmleri aktarlrken kullanlacaklardr.

207

137

 destekler ise tarm sektrne ynelik destekleme politikalarn ele almakta ve bunlar ticarete zarar veren ve vermeyen politikalar olarak ikiye ayrmaktadr. Bu erevede fiyat destekleri, girdi destekleri ve pazarlama sbvansiyonlar ticarete zarar veren destekleme biimleri olarak tanmlanmaktadr. Ticarete zarar vermeyen destekleme biimleri ise tarma ynelik genel hizmetler (aratrma, eitim vb.), kamunun gvenlik stoklar, gda yardmlar, retime bal olmayan (decoupled) destekler, rn sigortas ve gelir gvenlii programlar, doal afetlerden korunma, retici geri deme programlar, evre koruma yardmlar ve blgesel yardm programlardr. Birinci gruptaki destekleme biimleri sar kutu olarak adlandrlrken ikinci gruptaki destekleme biimleri yeil kutu olarak adlandrlmaktadr. Yeil kutuda olan destekleme biimlerinin indirgenmesi beklenmemektedir. Sar kutuda olan politikalarn destek etkisi, destekleme harcamalarnn toplam desteklenen retimin deeri ierisindeki pay hesaplanacak ve bulunan rakam zerinden indirime gidilecektir. Sar kutu politikalarnda gelimi lkelerin 6 yl ierisinde %20, gelimekte olan lkeler ise 10 yl ierisinde %13,3 orannda indirime gitmesi beklenmektedir. Ayrca, sar kutu politikalarnn salad destekleme oran %5 seviyesinde olan gelimi lkeler ve %10 seviyesinde olan az gelimi lkeler de minimis kural erevesinde indirime gitmek zorunda deillerdir. destekler ierisindeki, retime bal olmayan destekler tanm zel bir neme sahiptir zira bu kavram, tarmsal desteklerin dnmnde dnya apnda uygulanmas istenen temel prensibi de anlatmaktadr. retime bal olmayan desteklerin ortak zellii, bu destekleme biimlerinde iftiye verilecek sbvansiyon ile retim miktar arasnda pozitif bir iliki bulunmamasdr. rnein mlkiyeti belirli bir miktarn altnda olan iftilere, toprak yzlm bana, topran ekilip ekilmemesinden bamsz olarak verilen DGD bu tanma uymaktadr. retime bal olmayan tarmsal destekler, bata AB olmak zere erken kapitalistlemi lkelerde, destekleme politikalarnn ar arz fazlas yaratmaya balamasnn ardndan uygulamaya konmutur ve oluturulma amalar bu sorunun

138

giderilmesidir. Benzer bir dnmn ar retim sorunu yaamayan, ancak ihra edilebilir anlaml bir artk retmekte olan lkelere DT kanalyla dayatlmas, Doha Turunun tarm balndan dolay tkanm olmasnn temel nedenlerinden biridir. Ayrca Doha Turu srecinde hazrlanan 7 ve 31 Temmuz 2004 tarihli ereve anlamasnn Tarmda zlenecek Usullerin Oluturulmasna likin ereve balkl Ek-A blmnde210 i desteklerde gerek sar kutu politikalarnda, gerekse de minimis seviyelerinde daha fazla indirim ngrlmtr. Trkiye DTye kurulu itibariyle ye olmutur ve Uruguay Turu Sonu Anlamas ile gelimekte olan lkeler grubundan beklenen indirimleri yerine getirmitir. Bugn Trkiyede tarmsal destekleme seviyesi, gelimekte olan lkeler grubu iin de minimis kural erevesinde halen geerli olan %10 st snrn altndadr. DT yeliinin tarmsal rnlerin ticareti konusunda yaratt etkiler, AB ile ilikiler ve Gmrk Birliinin tarmsal rnlerin ticaretine etkileri ile birlikte ele alnacaktr.

3.2.3 AB ve AB Trkiye likilerinin Trkiye Tarmna Etkileri Kkeninde 1951 ylnda Bat Almanya, talya, Fransa ve Benelks lkeleri tarafndan oluturulan Avrupa Kmr ve elik Topluluu (AKT) olan ABnin kurulu dinamikleri 2. Dnya Sava sonras Bat Avrupasnn iktisadi ve siyasi sorunlar ile ciddi biimde ilintilidir. Marshall Plannn temel gerekelerini de oluturan bu sorunlar, sava srasnda yklm endstriyel kapasitenin yeniden ina edilmesi, gda yetersizlii sorununun acilen ve tekrar ortaya kmayacak biimde zlmesi ve tm bunlar yaplrken Sovyetler Birliinin etkisinin Demir Perdenin batsna ilerlemesinin engellenmesidir. AKTyi 1957 ylnda Roma Antlamas ile Ortak Pazar olarak da bilinen Avrupa Ekonomik Topluluunun (AET) kurulmas izlemitir.

210

http://www.tarim.gov.tr (26.05.2007; e-ktphane blmnden alnmtr)

139

Topluluk, 1973de Danimarka, rlanda ve ngilterenin katlm ile dokuz yeye, 1981de Yunanistann katlm ile 10 yeye, 1986da ise Portekiz ve spanyann katlm ile 12 yeye genilemitir. 1992 ylnda Maastricht Antlamas ile Avrupa Birlii ismini alan topluluun mevcudu, 1995 ylnda 15211, 2004 ylnda 25212, 2007 ylnda ise 27ye213 kmtr. Oluum; Roma Antlamas, Dou ve Bat Almanyann yeniden birlemesi, 1 Mays 2004 tarihli kritik genileme karar bata olmak zere kimi tarihsel momentlerde nemli srama/kopular yaarken, bu kopular ayn zamanda baz olgular srekliletirmitir. Sreklileen olgularn banda da, ncln arlkl olarak Federal Almanya ve Fransann yapt oluumun iktisadi ve siyasi i eitsizlii vardr. Bu i eitsizlik, hinterland kavramna yeni bir biim kazandrm; Birlik, halkal yaps ile merkezdeki lkelerin hinterland olarak tanmlayaca lkeleri, rnein Meksikann NAFTA yeliinden ok daha sk balarla merkeze balamtr. ABnin tarm politikalarnn egdmn salayan Ortak Tarm Politikas (OTP), AET tarm konusunda kendisine yetemiyor olduu iin 1962 ylnda oluturulmu ve bu politikann finansmannn karlanmas iin Avrupa Tarmsal Garanti ve Yn Verme Fonu (FEOGA) kurulmutur. Kuruluundan itibaren AETnin toplam btesinin yarsndan fazlasn kullanan FEOGA ile tarmsal altyap rasyonalize edilmi, iftilere byk miktarlarda gelir destei salanm ve tarmn endstrilemesi finanse edilmitir. ye lkelerin mdahale kurumlar srekli olarak yksek miktarda destekleme alm yapm ve topluluun gda konusunda kendine yeterlilii salanmtr214. 1980lerin bandan itibaren AET tarm ar retim sorunu yaamaya balamtr215. 1980lerin sonunda gelindiinde AB dahilinde tutulan mdahale stoklar,
Avusturya, Finlandiya ve svein katlm ile ek Cumhuriyeti, Kbrs, Estonya, Letonya, Litvanya, Macaristan, Malta, Polonya, Slovakya ve Slovenyann katlm ile 213 Bulgaristan ve Romanyann katlm ile 214 Gnaydn, Kreselleme ve Trkiye Tarm, s.49. 215 OTP, ABnin kendi kendine yeterliliinin salanmas konusunda gayet baarl olmu olsa da, 1980lere gelindiinde AB, temel tarmsal rnlerde neredeyse srekli retim fazlalar ile ba etmek zorunda kalmaya balamt. Bu stoklarn bir blm (sbvansiyonlar yardmyla) ihra ediliyor, geri kalan ya stoklanyor ya da AB iinde eritiliyordu. Bu yntem bteye byk bir yk getiriyor, baz dnya
212 211

140

gda dalar olarak anlmaya balamtr; 1986 senesinde 1,3 milyon tonluk tereya, 1992 senesinde 1,2 milyon tonluk sr eti, 1993 senesinde ise 34 milyon tonluk msr stou sz konusu olmutur. Yalnzca ihracatn artrlmasyla kalc biimde zlmesi mmkn olamayan bu sorun karsnda AB retimi snrlandrc nlemler almaya balamtr. Bu nlemlerin bir ksmnn temel prensibi olan retime bal olmama zellii, DTnn nerdii tarmsal destekleme biimlerine temel tekil etmitir216: Yaplan uygulamalar mdahale stoklar 2003 senesi itibariyle tahllarda be milyon ton, tereya ve sr etinde ise iki yz bin ton seviyesine indirilmitir. Ancak retimdeki, dolaysyla mdahale stoklarndaki bu dme, AB iin kesinlikle bir zyeterlilik kayb anlamna gelmemektedir. Birlik, ayn yl itibariyle sr eti, tereya, eker ve hububat balklarndan sadece sr etinde %98 seviyesinde, geri kalanlarda ise %100n zerinde yeterlilie sahiptir. Dnyann ikinci en byk tarm rnleri ihracats olan AB (birinci sradaki ihracat ABDdir) iin zyeterliliin yerini artk gda kalitesi vb. endieler almtr217. Ancak; Birlike 2004 ve 2007 yllarnda byk ounluu eski sosyalist blok lkesi olan 12 yeni yenin dahil olmas sreci karmaklatrmtr. Bu lkelerde sosyalist ekonomiden kapitalist ekonomiye gei srecinde tarm sektr byk bir sarsnt geirmitir. Zaman zaman ok tedavisi olarak da isimlendirilen gei srecinde, tarmsal retimin ok byk bir ksmn bnyesinde barndran kollektif iftlikler datlmtr. Bunun sonucunda yaanan tarmsal retim daralmas, 1998

pazarlarn bozucu etkiler yaratyor, her zaman iftilerin karlarna hizmet etmiyor ve tketiciler ile vergi mkelleflerinde huzursuzluk yaratyordu. AB Komisyonu; CAP Explained, 2004, s.6 http://europa.eu.int/comm/agriculture/publi/capexplained/cap_en.pdf (27.05.2007) 216 1980 ve 90larda AB retim fazlasn snrlandrma amacyla yrrle eitli politik nlemler getirdi. Topraklarn (balangta tercihe bal, sonrasnda zorunlu olarak) nadasa braktrlmas, st retiminde kota am halinde ceza demeleri olan sabit kota uygulamas, iftilerin sbvansiyon alabilecekleri tarmsal arazi alan/hayvan saysnn snrlanmas gibi nlemler uyguland. Zaman ierisinde bu politikalar baarl oldu ve retim fazlas dt. Ayrca 1990larda yaplan OTP reformlar, ksmen 1995te imzalanan DT anlamasnn da sonucunda, ABnin ihracat sbvansiyonu kullanmn kstlad. AB Komisyonu, s.10. 217 Gnmzn mreffeh Avrupasnda vatandalar artk gvenli gda arz konusunda endielenmek zorunda deildir. stedikleri eyin yeterli miktarda arz ediliyor olacandan emin olabilirler. Vatandalarn dikkati artk byk lde gda retim yntemlerine ve piyasann ihtiyalarna, evreye, gda gvenliine, gda kalitesine ve hayvan haklarna gerekli zenin gsterilip gsterilmediine odaklanmtr. AB Komisyonu, s.31.

141

itibariyle en iyi durumda olan Polonyada %12dir ve Baltk lkelerinde ortalama %60lara varan dler yaanmtr218,219. Ksacas, genilemenin son admlarn tekil eden ve gelecekte genileme sreciyle yelik stats kazanmay bekleyen lkelerde tarmsal sektrn durumu, ABnin merkezini tekil eden gelimi Bat Avrupa lkelerinin durumundan ok gerilerdedir. Aradaki bu eitsizlik, OTPnin bu lkelere dorudan uygulanmasn imkansz klmaktadr. Dolaysyla, zyeterliliin salanmasnn ardndan yaplan, OTPyi sadeletiren ve finansal adan daraltan reformlar ile Birlikin genileme perspektifi arasnda ortaya kan bu elikinin almas iin ikili bir uygulama tasarlanmtr. Bir yandan OTP reformlar srdrlm, tarma ayrlan bte kstlanm (OTP harcamalar 2013 ylna kadar sabitlenmitir) ve Avrupa Modeli Tarm (EMA) olarak tanmlanan hedef btn ye lkelerin merkezine konmu220; dier yanda ise, yeni ye ve mzakere srecindeki lkelerde hedeflenen dnmlerin salanabilmesi iin OTP dnda, PHARE, SAPARD ve ISPA gibi yan aralar devreye sokulmutur. PHARE (Poland and Hungary: Action for the Restructuring of the Economy Polonya ve Macaristan Ekonomilerinin Yeniden Yaplandrlmas Hareketi), ISPA (Instrument for Structural Policies for Pre-Accession yelik ncesi Yapsal Politikalar iin Enstrman) ve SAPARD (Special Accession Programme for Agricultural and Rural Development Tarmsal ve Krsal Gelime iin zel yelik ncesi Program) aygtlarnn ortak zellii, her birinin yelik ncesinde veya yeliin ilk yllarnda kullanlmas, dolaysyla ksa vadeli ve istisnai olarak tanmlanmalardr.

Johan.F.M.Swinnen, Between Transition, WTO and EU Accession, Agriculture and Agricultural Policies in Formerly Centrally Planned Economies, Agricultural Policy Reform and the WTO: Where are we Heading? balkl uluslararas konferansta sunulmu davetli tebli, Capri, 2003, s.16. 219 Johan.F.M.Swinnen, Ten Years of Transition in Central and Eastern European Agriculture, KATO sempozyumunda sunulmu tebli, Berlin, 2000, s.14-21. 220 (Avrupa Modeli Tarm) AB tarmsal politikalarnn 1997 senesinde Lksemburgda yaplan Avrupa Konseyi toplantsnda bir ke ta haline geldi. Bu model, toplum, krsal evre ve tarm arasndaki btnle dair bir tutum oluturuyordu ve gelecekte uygulanacak tarmsal ve krsal politikalar iin yeni bir normatif ereveden ok, nemli bir ara olarak ne kyordu. Model, tarmn ok fonksiyonlu karakteri, srdrlebilir tarm ve ok sektrl krsal kalknma kavramlar ile yakndan ilintiliydi. EMA bu denli geni bir konsept olduu iin tam olarak tanmlanmas gtr. Ancak diyebiliriz ki, ekirdeindeki fikir ekonomik, sosyal ve ekolojik deerler arasnda bir denge gzetilerek, byyen Birlikin ekonomik ve sosyal btnlnn salanmasdr. Dnya Bankas, Agriculture in Transition Countries and the European Model of Agriculture: Entrepreneurship and Multifunctionality (yaz. Arzeni, Esposti ve Sotte), Ancona, 2001, s.5.

218

142

Bata SAPARD olmak zere bu programlarn tamamnda tarmsal dnmn temel prensibi piyasa etkinliinin gelitirilmesidir. 2007-2013 dnemi iin, yukarda belirtilen tm programlar, Bat Balkan lkelerine ynelik CARDS program ve Trkiyeye ynelik yelik ncesi yardmlarn hepsi, IPA (Instrument for Pre-accession Assistance: yelik ncesi Yardm iin Enstrman) isimli yeni bir ara altnda birletirilmitir. IPAnn erevesi geni, ancak btesi nceki programlara gre dar tutulmaktadr. IPAnn ierisinde bir balk olarak ele alnan tarm ve krsal kalknma bal konusunda AB Komisyonu hareket alann geni tutma konusunda hayli hassas davranmaktadr221: Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin resmi milad 1963 ylnda imzalanan AET ile imzalanan Ankara Anlamasdr. Ankara Anlamasn takip eden 5 yllk hazrlk dneminin ardndan taraflar arasnda 1973de Katma Protokol yrrle girmitir. Protokoln 4. blm tarm balna ayrlmtr. Bu balkta beklenen dnmn ana fikri Protokoln 33. Maddesinin 1. Fkrasnda yle belirtilmektedir222: Yirmiiki yllk dnem iinde, Trkiye, tarm rnlerinin Trkiye ile Topluluk arasnda serbest dolam iin Trkiye'de uygulanmas gerekli ortak tarm politikas tedbirlerini bu dnemin sonunda alabilmek amacyla, kendi tarm politikasnn uyumu yoluna gider. Ankara Anlamas erevesinde ayrca periyodik olarak toplanacak ve Trkiye ile Topluluk arasndaki ortakla dair konular grecek olan bir Ortaklk Konseyi oluturulmutur. Katma Protokoln ileyii 1978-1988 arasnda kesintiye uram, 12 Eyll darbesinin ardndan kesintiye urayan diplomatik ilikiler, Trkiyenin 1987 ylnda

2007 sonras iin Yapsal Fonlar ve Krsal Gelime Fonlar sistemi halen tartlmaktadr. Bu sebepten dolay, Yapsal Fonlar bileeni ve Krsal Kalknma Fonlar bileeni byk lde Yapsal Fonlar ve Krsal Kalknma Fonlarna dair Reglasyonlara dinamik bir referans ile tanmlanmaktadr. Komisyon, Yapsal Fonlar ve Krsal Kalknma Fonlarna dair yeni kurallar netleince bu bileenler iin uygulama kurallar benimseme ve her bileen iin bir yardm erevesi izme yetkisine sahiptir. AB Komisyonu, Proposal for a Council Regulation Establishing an Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA), 2004, s.3, http://ec.europa.eu/external_relations/reform/document/com04_627_en.pdf (27.05.2007, kaln yaz metnin orijinalindendir). 222 Avrupa Komisyonu Trkiye Temsilcilii, Katma Protokol, s.10-11. http://www.deltur.cec.eu.int/_webpub/documents/katma%20protokol.doc (27.05.2007)

221

143

yapt tam yelik bavurusu ile, bu kez daha derinlemesine bir eklemlenme perspektifi ile yeniden balamtr. 1993 ylnda AB ile Trkiye arasnda Gmrk Birlii mzakereleri balamtr. Mzakereler 1/95 sayl Ortaklk Konseyi Karar223 ile sonulandrlm ve Trkiye 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren AB ile Gmrk Birliine girmitir. 1/95 sayl Ortaklk Konseyi Karar tarmsal rnleri kapsam d brakmakta (24. Maddenin 2. Fkras224), ancak ilenmi tarm rnlerini kapsama almaktadr (Blm 5, Maddeler 17-23225). Kararn Ek-1 blmnde226 tam listesi verilen ilenmi tarm rnleri balna hammaddesi niasta, eker ve st olan rnler girmekte, ancak sebze ve meyve rnleri (rnein domates salas, reel vb.) girmemektedir. Bylelikle bnyesinde ABnin en youn biimde sbvanse ettii, FEOGAnn %40ndan fazlasnn ayrd ve dolaysyla en belirgin biimde greli stnle sahip olduu tarmsal hammaddelerin ilenmesi suretiyle retilen rnler kapsama alnmakta; buna karn Trkiyenin greli stnle sahip olduu ilenmi meyve ve sebze rnleri kapsam d tutulmaktadr. Gmrk Birliine girilmesinin ardndan, Trkiye 1999 ylnn Aralk aynda yaplan Helsinki Zirvesinde aday yelie kabul edilmitir. 25 Mart 2003te Katlm Ortakl Belgesinin yaynlanmasnn ardndan, 16-17 Aralk 2004 tarihlerinde Brkselde yaplan AB Konseyi Zirvesinde Trkiye ile 5 Ekim 2005 tarihi itibariyle tam yelik mzakerelerinin balatlmas karara balanm, bu tarihte Trkiye in Mzakere ereve Belgesinin yaynlanmas ile de Trkiyenin tam yelik mzakereleri balamtr. Bu belgede, tarm balnn istisnai bir balk olduu ve bu balkta Trkiyeye zel bir takm uygulamalarn olabilecei aka belirtilmektedir227.

AT-Trkiye Ortaklk Konseyi, 1/95 Sayl Ortaklk Konseyi Karar, http://www.deltur.cec.eu.int/default.asp?lang=0&pId=4&fId=3&prnId=2&hnd=1&docId=343&ord=1&f op=0 (27.05.2007) 224 AT-Trkiye Ortaklk Konseyi, s.10. 225 AT-Trkiye Ortaklk Konseyi, s.8-10. 226 AT-Trkiye Ortaklk Konseyi, s.30-31. 227 Uzun gei sreleri, derogasyonlar, spesifik dzenlemeler veya daimi korunma hkmleri (yani, korunma tedbirlerinin alnmasna dayanak tekil eden, daimi surette ileri srlebilecek hkmler) ngrlebilir. Komisyon, gerektiinde bu hkmleri, kiilerin serbest dolam, yapsal politikalar veya

223

144

Mzakerelerin ilk ksm olan ve 35 balkta228 ele alnan tarama sreci, fiilen 20 Ekim 2005 tarihinde balatlmtr. Tarama srecinin 11. bal olan Tarm ve Krsal Kalknma zerinde AB tarafndan 5-8 Aralk 2005 tarihleri arasnda yaplan tantc tarama sunumlarn takiben, Trkiye tarafndan 23-26 Ocak 2006 tarihleri arasnda ayrntl tarama sunumlar yaplmtr. Ayrntl tarama sunumlarndan, Tarmsal Politika balkl sunumda, politika deiiklikleri balnda u deiikliklerin yaplaca taahhd verilmitir229:

Geleneksel Politika Hedefleri: a) Kendi kendine yeterlilik b) thal ikamesi c) Krsal kalknma d) Beslenme seviyesi e) Endstri iin hammadde arz Tarmsal Reform Program 2000: 1) Fiyat kontrollerinin kaldrlmas 2) Hammadde ve kredi sbvansiyonlarnn kaldrlmas 3) Tarmsal yaplandrlmas K Tlerin ve sat kooperatiflerinin yeniden

4) DGD (dorudan gelir destei) uygulamalarna gei 5) Tarmsal retimin yeniden yaplandrlmas Temel hedef: Pazar ynelimi

tarm gibi alanlarda hazrlayaca nerilere dahil eder.()Gei dzenlemeleri veya korunma hkmleri, rekabete ve i pazarn ileyiine olan etkilerine gre gzden geirilmelidir. DPT, Trkiye in Mzakere ereve Belgesi ve Dier Belgeler, 2005, s.6 http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/muzakere/cerceve.pdf (27.05.2007) 228 DPT, s.8. 229 ABGS, Screening Chapter 11: Agricultural and Rural Development; Agenda Item 1 - Turkish Agricultural Policy, 2006, s.35-38 http://www.abgs.gov.tr/files/tarama/tarama_files/11/SC11DET_1_Agricultural_Policy.pdf (27.05.2007)

145

2006-2010 Tarmsal Strateji Belgesi: Hedef ve ncelikler 1) Srdrlebilir kalknma, rn kalitesi 2) Gda gvenlii 3) Tarmsal reticilerin rekabet gc 4) Tarmsal pazarlar ve pazarlama 5) Krsal kalknma 6) retici birlikleri

Tarmsal retim konusunda zyeterlilik ve halkn beslenme seviyesi hedeflerinin geleneksel olduklar belirtilirken sylenmekte olan, bu hedeflerin eskidikleri ve geerliliklerini yitirdikleridir. Bu eski hedeflerin yerini rekabet gc ve pazarlama kavramlar almaktadr. Bu ynelimin ortaya kmakta olan sonular almann son blmnde ele alnacaktr. Ancak konu ile ilgili olarak, AB yetkilileri tarafndan hazrlanan bir raporda geen bir ifadenin aktarlmas faydal olacaktr. Trkiyenin yelik perspektifi konusunda eitli balklar altnda incelemeler ieren raporun, tarm ve krsal kalknma ksmnn sonu blmnde u grlere yer verilmektedir230:

Trkiye, baz sektrlerdeki retim potansiyeli dikkate deer olduu iin AB tarmndaki nemli oyunculardan biri olma kapasitesine sahiptir. Ancak, Trkiyenin ABye yapt ihracat zaten nemli miktarda tercihli muameleye tabi olduu iin yeliin AB pazarna etkisi yksek ihtimalle sadece Trkiyenin temel ihracat kalemlerinde olacaktr. Tarmsal nfusun ounluunu iinde barndran, byk hacimli bir geimlik ve yar-geimlik tarmsal sektrn varl yznden yeliin sosyal etkisi ok byk olabilir. Geimlik ve yar-geimlik sektrden kayacak olan igcnn mas edilmesi konusunda, bilhassa krsal blgelerdeki tarm d ekonomik sektrlere ok i decektir.

230

AB Komisyonu, Issues Arising from Turkeys Membership Perspective, 2004, s.36-37. http://ec.europa.eu/enlargement/archives/pdf/key_documents/2004/issues_paper_en.pdf (27.05.2007)

146

3.2.4 DT yelii ve Gmrk Birliinin Tarmsal rnlerin Ticaretine Etkileri 1995 ylnn banda DTye ye olan, sonunda ise AB ile Gmrk Birlii anlamas imzalayan Trkiye, bu gelimeler ile d ticaret asndan uluslararas kapitalist sisteme daha derin biimde entegre olmutur. Bu gelimelerin tarmsal rnlerin ticaretine etkileri Tablo 3.3de gsterilmitir. 1995 yl tarm rnleri ticareti asndan byk bir krlma yl olarak ne kmaktadr. Bu ylda, ihracatn ithalat karlama oran AB ile ticarette 7,05den 2,44e; ABD ile ticarette 1,59dan 0,34e; dnya ile ticarette ise 2,31den 0,96ya dmektedir. 1994 yl devalasyon orannn hayli yksek olduu bir kriz yldr; dolaysyla ihracatn ithalat karlama oran 1994 ylnda normal d bir ykseklik sergilemektedir. Yine de, 1994den 1995e geite yaanan dramatik dn yalnzca 1994 ylnda yaanan yksek devalasyonunun etkisinin gemesine balamak yeterince aklayc olmayacaktr, zira 1994 ylndan 1995 ylna geite, ihracatta nemli bir dme olmam, ancak ithalatta ok byk art olmutur.

147

Tablo 3.3 AB, ABD ve Dnya ile Tarm ve Ormanclk rnleri Ticareti (1981-2005) AB ile Tarm ve Ormanclk rnleri Ticareti hracat hracatn thalat thalat Karlama (Mn.$) Oran 600 434 438 453 441 642 553 696 373 529 734 543 565 728 26,12 15,29 15,99 26,22 14,88 20,97 6,95 14,68 2,53 2,83 6,70 5,48 3,13 7,05 ABD ile Tarm ve Ormanclk rnleri Ticareti hracat hracatn thalat thalat Karlama (Mn.$) Oran 181 124 134 -92 139 104 128 138 71 32 167 -57 -32 87 5,03 2,40 5,74 0,64 2,57 2,34 2,71 3,87 1,32 1,14 2,03 0,76 0,86 1,59 Dnya ile Tarm ve Ormanclk rnleri Ticareti hracat hracatn thalat thalat Karlama (Mn.$) Oran 2.030 1.893 1.678 1.288 1.371 1.496 1.313 1.989 947 888 1.694 999 715 1.151 15,19 10,99 11,55 4,17 5,86 6,18 3,76 7,62 2,07 1,78 3,51 2,08 1,53 2,31

Yllar 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994

hracat (Mn.$) 624 464 467 471 472 674 646 746 616 818 862 664 831 848

thalat (Mn.$) 24 30 29 18 32 32 93 51 243 289 129 121 266 120

hracat (Mn.$) 225 213 162 164 227 181 203 186 293 265 329 179 194 233

thalat (Mn.$) 45 89 28 256 88 77 75 48 222 233 162 236 226 147

hracat (Mn.$) 2.173 2.083 1.837 1.694 1.653 1.785 1.788 2.289 1.833 2.025 2.369 1.923 2.072 2.033

thalat (Mn.$) 143 189 159 406 282 289 476 300 886 1.137 675 924 1.357 882

148

Tablo 3.3 AB, ABD ve Dnya ile Tarm ve Ormanclk rnleri Ticareti (1981-2005) - devam AB ile Tarm ve Ormanclk rnleri Ticareti hracat hracatn thalat thalat Karlama (Mn.$) Oran 587 624 714 727 436 633 605 635 981 1.458 2,44 2,57 3,00 3,92 2,33 3,97 3,27 2,83 3,54 4,61 12,06 3,24 ABD ile Tarm ve Ormanclk rnleri Ticareti hracat hracatn thalat thalat Karlama (Mn.$) Oran -268 -258 -396 -320 -555 -354 -454 -695 -614 -605 0,34 0,51 0,42 0,46 0,18 0,33 0,24 0,16 0,23 0,24 2,36 0,33 Dnya ile Tarm ve Ormanclk rnleri Ticareti hracat hracatn thalat thalat Karlama (Mn.$) Oran -67 -13 -63 232 -464 567 52 -415 -216 527 0,96 0,99 0,97 1,11 0,78 1,40 1,03 0,84 0,92 1,19 5,61 1,04

Yllar 1995 1996 1997 1998 2000 2001 2002 2003 2004

hracat (Mn.$) 994 1.020 1.070 976 763 845 872 981 1.367

thalat (Mn.$) 408 396 357 249 327 213 266 347 386 405

hracat (Mn.$) 138 265 288 274 122 178 140 136 179 195

thalat (Mn.$) 406 523 684 593 678 532 594 831 793 801

hracat (Mn.$) 1.840 2.153 2.354 2.357 1.659 1.976 1.754 2.121 2.542 3.329

thalat (Mn.$) 1.907 2.166 2.417 2.125 2.123 1.409 1.703 2.535 2.757 2.801

1.863 2005 Ort. 1981-1994 Ort. 1995-2005 Kaynak: T K

149

Dnemsel ortalamalarn incelenmesi daha belirgin sonular vermektedir. 1981den 1994e kadar olan dnemde ihracatn ithalat karlama oran AB ile ticarette ortalama 12,06; ABD ile ticarette ortalama 2,36; dnya ile ticarette ortalama 5,61dir. Bu oranlarn 1995den 2005e kadar olan dnem iin ortalamalar alndnda AB ile ticarette 3,24; ABD ile ticarette 0,33; dnya ile ticarette 1,04 rakamlar elde edilmektedir. DT yeliinin etkisi kendisini en belirgin biimde ABD ile yaplan ticarette gstermitir. 1995 ylndan 2005 ylna kadar ABD kaynakl tarmsal rn ithalat be kattan fazla artm, ihracatn ithalat karlama oran ise yedide birine inmitir. Not edilmesi gereken bir baka bulgu, DT yeliinin etkisi belirgin biimde saylara yansrken, bir yl sonra AB ile girilen Gmrk Birliinin benzer bnir etki yaratmam olmasdr. Bunun sebebi, tarmsal rnlerin Gmrk Birlii kapsam darsnda braklm olmasdr. 1995 sonrasnda AB ile olan tarmsal rn ticaretinde karlama oran, devalasyon orannn yksek olduu yllarda, ithalatn dmesine bal olarak ykselmi onun dnda belirgin bir hareket dorultusu izlememitir. 2004 ve 2005 yllarndaki artn sebebi ise 1 Mays 2004 genilemesi ile Trkiyenin nemli miktarda ihracat yapt Dou Avrupa lkelerinin ABye dahil olmu olmasdr. Gmrk Birliinin asl etkisi snai rnlerde hissedilmi ve 1995 ylndan itibaren AB Trkiyenin ithalat ve ihracat iindeki payn belirgin biimde artrmtr. Ayrca Gmrk Birliine girilmesinin ardndan AB ile yaplan d ticarette ok byk aklar olumaya balamtr231.

231

Oral, s.98.

150

3.3 1980 SONRASINDA TRK YEN N TARIM POL T KALARININ DNM

Trkiyenin 1960 ylndan itibaren kurumsallam olan tarmsal destek politikas ana balktan olumaktayd. Bunlar; fiyat destekleri (her rn veya rn grubu iin, belirlenen ve piyasa fiyatnn zerinde olan bir taban fiyattan, ilgili K T tarafndan yaplan destekleme almlar), girdi sbvansiyonlar (gbrenin, tarm ilalarnn, sulama faaliyetlerinin, tohumlarn iftiye devlet tarafndan, sbvansiyonlu fiyatlar ile salanmas veya iftinin bu balklardaki harcamalarnn bir ksmnn sonrasnda devlet tarafndan geri denmesi) ve iftiye imtiyazl faiz oranlar uygulanmas suretiyle salanan kredi sbvansiyonlaryd. Bu destekler, tarmda kapitalist dnmn seyrinin byk lde devlet tarafndan kontrol edilmesini salyordu. Tarmsal reticiler ile kapitalizmin geri kalan arasndaki iliki sbvansiyon salayan kurumlar dolaym ile kurulduu lde devlet destekleri ok ilevli bir yap kazanmaktayd. Bu destekler; imtiyazl byk toprak sahiplerine piyasa koullarnda kar karya olacaklarndan daha olumlu maliyet ve fiyatlar salanmasna yaryor; te yandan da geni kyl kitlelerinin, bilhassa kritik siyasi dnemelerde salanan ekonomik dnler yoluyla dzen iinde tutulmasn salyor ve kapitalizmin dntrc ve zc etkisinin ok ynl olarak yumuatlmas ilevini gryordu. Kredi sbvansiyonu salayan kurumlar ifti ile finansal piyasa arasnda, girdi destei salayan kurumlar ifti ile tarma girdi salayan endstri sektrleri arasnda, destekleme alm yapan kurumlar ise ifti ile tarmsal hammadde kullanan endstri sektrleri arasnda tampon grevi gryordu. Bunun sonucunda kk kylln yeniden retiminin sanayi ve finans sektrleri tarafndan sktrlmas daha az gerekleiyor ve tampon grevi gren devlet kurumlarnn birinci ncelii krllk olmad iin kapitalizmin gelimesi krsal alanda kk kylln hzla zlmesine yol amyordu.

151

1980 sonrasnda, bilhassa da 2001 krizinin ardndan Trkiyenin tarma ynelik destekleme politikalarnda yaanan dnm, devletin artk bu tampon roln oynamaktan vazgeiyor olduunu gstermektedir. Devletin geleneksel destekleme politikalar lavedilmekte ve yerine kapitalizmin tarmsal alana ynelik dntrc basncn yumuatma etkisi ok daha dk olan DGD gibi politikalar oluturulmaktadr. Devletin tarm sektrne ynelik destek politikalarnn dair eitli grafikler Grafik 3.1, 3.2, 3.3 ve 3.4de sunulmutur. Destek balklarnn tek tek incelenmesine gemeden nce, destekleme politikalarnn geneline dair baz n saptamalar yaplmaldr. OECD gruplandrmasna gre kredi sbvansiyonlarn da ieren girdi sbvansiyonlarnn toplam ierisindeki pay 1994 kriziyle birlikte daralmaya balam ve 2001 krizinin ardndan toplam ierisinde ihmal edilebilecek dzeylere dmtr. Grafik 3.1de grlen toplam destekleme harcamalar ile birlikte incelenebilecek olan bu dn keskinlii, Grafik 3.3te daha ak biimde grlmektedir. Girdi desteklerinin kaldrlmas ile 2001 itibariyle DGD uygulamasnn yrrle konmas arasnda yalnzca zamansal deil, miktarsal adan da paralellik mevcuttur (DGD demeleri OECD gruplandrmasnda tarihsel haklara dayal demeler balnn altndadr). Devletin tarma ynelik genel hizmet faaliyetleri destei ierisinde aratrma, eitim ve altyap almalar gibi etkisi uzun vadede ortaya kacak ve krsal kalknma asndan byk neme sahip olmas gereken balklar, verilerin bulunduu dnem boyunca hep ikinci planda kalm, 1990larn sonundan itibaren ise ihmal edilebilecek seviyelere dmtr (Grafik 3.4). Bunun karlnda, tarmsal K Tlerin zelletirme programna alnd 1995 yl itibariyle bu K Tlerin bor portfylerinin daraltlmasna ynelik bir abaya giriilmitir. 1995 ylndan itibaren tarmsal K Tlere nemli miktarlarda kaynak aktarlmaya balanm ve bu aktarm tarma ynelik genel hizmetler yoluyla yaplan desteklerin tamamna yakn bir ksmn oluturur hale gelmitir. OECD snflandrmasnda Pazarlama Destei balnda gzlemlenen bu byk srama,

152

tarm kesimine ynelik bir destekten ok, satlmaya hazrlanan K Tlerin birikmi borlarnn ortadan kaldrlmasna yneliktir. Grafikler 2001 ylnn tarm kesimine ynelik devlet destei asndan ne denli kritik bir krlma yl olduunu aka ortaya koymaktadr. Grafik 3.1 ve 3.3te grld zere, tarmsal destekleme miktar 2001 ylndaki keskin daralmann ardndan eski deerlerin belirgin biimde altnda kalan yeni bir seviyede kalmaktadr. Tarmsal desteklerin toplumsal yk, dnem boyunca arlkl olarak tketicilere yklenmektedir. Grafik 3.2de gsterilmekte olan bu durumun istisnas, K T borlarnn temizlenme abasna giriildii 1995-2000 dnemidir.

153

Milyar TL
8000

Genel hizmetler destek tahmini

7000

Girdi kullanm destekleri Tarihsel haklara dayal demeler retim bazl destekler Fiyat Destei

6000

5000

4000

3000

2000

1000

0 1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Grafik 3.1 Tarma Ynelik Destein Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) Kaynak: OECD, Producer and Consumer Support Estimates OECD Database 1986-2005 154

Milyar TL

8000

Vergi mkelleflerinden transferler

7000

Tketicilerden transferler

6000

5000

4000

3000

2000

1000

0 1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Grafik 3.2 Tarmasal Destein Yknn Dalm (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) Kaynak: OECD, Producer and Consumer Support Estimates OECD Database 1986-2005

155

Milyar TL
1200

1000

800

600

400

200

0 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Grafik 3.3 Girdi Desteklerinin Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) Kaynak: OECD, Producer and Consumer Support Estimates OECD Database 1986-2005

156

Milyar TL
3000 Pazarlama 2500 Denetim hizmetleri Aratrma, Eitim ve Altyap 2000

1500

1000

500

0
1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Grafik 3.4 Grafik 3.3 Genel HizmetDesteinin Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) Girdi Desteklerinin Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) Kaynak: OECD, Producer and Consumer Support Estimates OECD Database 1986-2005 Kaynak: OECD, Producer and Consumer Support Estimates OECD Database 1986-2005 157

3.3.1 rnlere Ynelik Destekler Devletin iftiye hasat sonrasnda salad desteklerden en nemli olan belirlenen bir taban fiyatndan K Tler tarafndan yaplan destekleme almlardr. Destekleme almlar dnda, belirli baz rnler iin, ounlukla retim miktarndan bamsz zel destekleme biimleri de mevcuttur (ttnde kota tazminat vb.). Destekleme almlar, desteklenen rnler piyasa fiyatlarndan daha yksek taban fiyatlardan satn alnarak yaplr. Taban fiyat ile piyasa fiyat arasndaki fark, devletin birim rn bana salad destei gsterir. Seilmi baz rnler iin devletin dnem boyunca yapt destekleme almlarnn miktar, fiyat ve oranlar Tablo 3.4 - 3.9da, rnlerin OECD tarafndan hesaplanan toplam fiyat desteinin seyri ise Grafik 3.5de sunulmutur.

158

Tablo 3.4 Seilmi rnlerde Destekleme Alm Fiyatlar (1980-2005, Cari fiyatlarla TL/kg) Buday Arpa Msr Pamuk Ttn .Pancar Ayiei Fndk ay Buday Arpa Msr Pamuk Ttn .Pancar Ayiei Fndk ay Kaynak: DPT 1980 10 9 48 112 3 30 109 28 1993 1843 1615 1600 6898 32615 416 4016 14200 3400 1981 19 14 62 138 5 40 124 41 1994 3591 2728 3133 17480 53093 1417 9528 56284 6000 1982 23 16 75 211 6 55 149 55 1983 29 21 126 282 7 61 168 73 1984 47 43 187 378 9 110 252 101 1985 63 51 242 538 14 142 674 140 1998 53566 39110 46969 189333 672048 8940 110000 772134 87464 1986 79 63 70 319 773 17 168 690 177 1999 75963 60064 65189 230000 1076953 11085 130000 1079968 125854 1987 97 80 86 525 1444 22 215 1195 220 2000 97325 81600 90000 380000 1302470 18353 165000 1080253 162499 1988 168 140 210 696 2904 50 370 2032 360 2001 157098 128976 139840 680000 1809065 40531 370000 1515971 253226 1989 328 270 310 1267 4714 106 668 2768 569 2002 229321 151161 212834 800000 2391600 45762 460000 1604160 320069 1990 503 389 442 1823 7707 133 862 3440 907 2003 353620 231830 305652 1010000 1083200 42746 485000 2603875 400000 1991 763 589 798 2710 10870 164 1512 5600 1437 2004 350440 261507 318705 900000 45295 515000 5037100 460000 1992 1156 988 1185 4430 25715 250 2582 9000 2340 2005 331000 250000 260000 900000 51646 500000 7187000 515000

1995 1996 1997 7432 18508 35141 5422 15114 25488 6769 16871 28503 34261 51432 98253 100963 188173 385621 2405 3949 6364 18000 35000 65000 81800 206248 531435 12000 24989 50421

159

Tablo 3.5 Seilmi rnlerde Destekleme Alm Fiyatlar (1980-2005, 1980 Fiyatlaryla TL/kg) Buday Arpa Msr Pamuk Ttn .Pancar Ayiei Fndk ay 1980 10,20 9,00 48,00 112,00 3,00 30,00 109,00 28,00 1981 14,10 10,31 46,00 102,39 3,71 29,68 92,00 30,42 1994 12,89 9,79 11,25 62,76 190,61 5,09 34,21 202,07 21,54 1982 13,38 9,07 43,63 122,73 3,49 31,99 86,67 31,99 1995 14,15 10,33 12,89 65,25 192,28 4,58 34,28 155,78 22,85 1983 13,20 9,56 57,34 128,34 3,19 27,76 76,46 33,22 1996 20,51 16,75 18,69 56,98 208,49 4,37 38,78 228,51 27,69 1984 14,62 13,37 58,16 117,55 2,80 34,21 78,37 31,41 1997 21,78 15,80 17,67 60,91 239,05 3,94 40,29 329,44 31,26 1985 13,82 11,21 53,11 118,06 3,07 31,16 147,90 30,72 1998 19,64 14,34 17,22 69,42 246,41 3,28 40,33 283,10 32,07 1986 13,58 10,82 12,10 54,82 132,83 2,84 28,87 118,57 30,41 1999 19,39 15,33 16,64 58,72 274,93 2,83 33,19 275,70 32,13 1987 11,94 9,83 10,66 64,79 178,21 2,71 26,53 147,48 27,15 2000 16,13 13,52 14,92 62,98 215,86 3,04 27,35 179,03 26,93 1988 12,94 10,74 16,14 53,58 223,56 3,84 28,48 156,43 27,71 2001 16,58 13,61 14,76 71,76 190,90 4,28 39,04 159,97 26,72 1989 15,36 12,65 14,54 59,41 221,03 4,99 31,32 129,79 26,68 2002 16,55 10,91 15,36 57,75 172,64 3,30 33,20 115,79 23,10 1990 15,74 12,16 13,83 57,00 240,98 4,16 26,95 107,56 28,36 2003 20,62 13,52 17,83 58,90 63,17 2,49 28,29 151,86 23,33 1991 15,64 12,07 16,36 55,57 222,90 3,36 31,00 114,83 29,47 2004 18,32 13,67 16,66 47,06 0,00 2,37 26,93 263,38 24,05 1992 14,16 12,10 14,51 54,25 314,92 3,06 31,62 110,22 28,66 2005 16,36 12,36 12,85 44,49 0,00 2,55 24,72 355,27 25,46

1993 14,54 Buday 12,74 Arpa 12,62 Msr 54,42 Pamuk 257,31 Ttn 3,28 .Pancar 31,68 Ayiei 112,03 Fndk 26,82 ay Kaynak: DPT

160

Tablo 3.6 Seilmi rnlerde retim Miktar (1980-2005, Bin Ton) Buday Arpa Msr Pamuk Ttn .Pancar Ayiei Fndk ay 1980 16500 5300 1240 500 228 8760 445 250 476 1981 17000 5900 1200 488 168 6766 575 350 192 1994 17500 7000 1850 628 187 12944 740 490 654 1982 17500 6400 1360 489 208 12732 600 220 303 1995 18000 7500 1900 851 204 11171 900 455 523 1983 16400 5425 1480 522 234 12800 715 395 436 1996 18500 8000 2000 784 225 14543 780 446 600 1984 17200 6500 1500 580 178 11108 710 300 569 1997 18650 8200 2080 832 286 18401 900 410 752 1985 17000 6500 1900 518 170 9830 800 180 624 1998 21000 9000 2300 882 251 22283 860 580 979 1986 19000 7000 2300 518 158 10662 940 300 712 1999 18000 7700 2297 791 243 17102 950 530 1096 1987 18900 6900 2400 537 185 12717 1100 280 672 2000 21000 8000 2300 880 200 18821 800 470 758 1988 20500 7500 2000 650 219 11534 1150 403 753 2001 19000 7500 2200 914 145 12633 650 625 825 1989 16200 4500 2000 617 270 10929 1250 550 663 2002 19500 8300 2100 988 153 16523 850 600 792 1990 20000 7300 2100 655 296 13986 860 375 608 2003 19000 8100 2800 920 112 12623 800 480 869 1991 20400 7800 2180 559 241 15474 800 315 683 2004 21000 9000 3000 936 134 13517 900 350 1105 1992 19300 6900 2225 574 334 15126 950 520 724 2005 21500 9500 4200 864 135 15181 975 530 1192

1993 21000 Buday 7500 Arpa 2500 Msr 602 Pamuk 339 Ttn 15621 .Pancar 815 Ayiei 305 Fndk 579 ay Kaynak: DPT, T K

161

Tablo 3.7 Seilmi rnlerde Destekleme Alm Miktar (1980-2005, Bin Ton) Buday Arpa Msr Pamuk Ttn .Pancar Ayiei Fndk ay 1980 1653,3 710,7 364,9 163,2 6766 326,6 100,8 476,1 1993 2671 1058 395 1981 1050,3 761,7 459,7 152,4 11165 320,3 262,3 192,3 1994 1356 1100 482 217 12814 114 63 ? 1982 2522,6 933,1 176,1 81 12732 294,3 94,6 303,3 1995 41 74 49 305 111 8820 239 34 428 1983 2101,2 38,6 109,2 127,3 12770 222,4 225,3 436 1996 632 623 239 282 105 11414 269 105 527 1984 1902,7 175 163,1 163,9 11108 146,4 65,8 569,1 1997 3435 1841 454 277 124 14908 396 65 560 1985 1717,8 556,3 397,4 93,7 9830 295,9 12 ? 1998 5212 1914 696 536 166 17619 443 239 718 1986 2936,6 784,7 96,1 166,4 75,7 10662 394,5 57,8 ? 1999 4309 819 382 439 191 13253 411 142 843 1987 3644 616,5 40 120,9 114,5 12717 197,8 20,9 ? 2000 3011 512 260 195 183 13700 406 85 499 1988 2792,8 716,5 49,6 100,9 11531 ? 2001 1459 952 1 439 93 9783 241 124 540 1989 473,1 3,9 156,8 105,7 10929 522,5 ? 2002 333 380 78 461 35 12211 411 48 552 1990 5158,9 840,4 131 183,8 13986 ? 2003 545 27 381 342 10 9131 427 8 517 1991 4452,5 1114,3 186,9 516,3 193,3 14975 327 85,1 ? 2004 1880 1 471 405 0 9528 468 15 587 1992 2452,4 569,3 395,1 798,8 152 13101 645,4 186,2 ? 2005 4320 799 655 260 0 9603 530 51 604

Buday Arpa Msr Pamuk 152 Ttn 13101 .Pancar 292 Ayiei 2 Fndk ay ? Kaynak: DPT

162

Tablo 3.8 Seilmi rnlerde Destekleme Alm Oran (1980-2005) Buday Arpa Msr Pamuk Ttn .Pancar Ayiei Fndk ay 1980 10,02 13,41 72,98 77,24 73,39 40,32 100,00 1981 6,18 12,91 94,20 66,84 165,02 55,70 74,94 100,00 1994 7,75 15,71 26,05 0,00 64,05 98,99 15,41 12,86 ? 1982 14,41 14,58 36,01 48,21 100,00 49,05 43,00 100,00 1995 0,23 0,99 2,58 35,82 59,37 78,96 26,56 7,47 81,76 1983 12,81 0,71 20,92 61,20 99,76 31,10 57,04 100,00 1996 3,42 7,79 11,95 35,97 51,36 78,48 34,49 23,54 87,83 1984 11,06 2,69 28,12 70,04 100,00 20,62 21,93 100,00 1997 18,42 22,45 21,83 33,31 55,06 81,02 44,00 15,85 74,47 1985 10,10 8,56 76,72 52,64 100,00 36,99 6,67 ? 1998 24,82 21,27 30,26 60,76 57,96 79,07 51,51 41,21 73,37 1986 15,46 11,21 4,18 32,12 44,53 100,00 41,97 19,27 ? 1999 23,94 10,64 16,63 55,48 76,23 77,49 43,26 26,79 76,95 1987 19,28 8,93 1,67 22,52 72,25 100,00 17,98 7,46 ? 2000 14,34 6,40 11,30 22,16 75,16 72,79 50,75 18,09 65,83 1988 13,62 9,55 2,48 0,00 54,63 99,97 0,00 0,00 ? 2001 7,68 12,69 0,05 48,01 46,43 77,44 37,08 19,84 65,46 1989 2,92 0,09 7,84 0,00 48,25 100,00 41,80 0,00 ? 2002 1,71 4,58 3,71 46,65 24,17 73,90 48,35 8,00 69,72 1990 25,79 11,51 6,24 0,00 68,10 100,00 0,00 0,00 ? 2003 2,87 0,33 13,61 37,19 6,54 72,34 53,38 1,67 59,49 1991 21,83 14,29 8,57 92,29 65,30 96,77 40,88 27,02 ? 2004 8,95 0,01 15,70 43,27 0,00 70,49 52,00 4,29 53,12 1992 12,71 8,25 17,76 139,24 63,10 86,61 67,94 35,81 ? 2005 20,09 8,41 15,60 30,10 0,00 63,26 54,36 9,62 50,67

1993 12,72 Buday 14,11 Arpa 15,80 Msr 0,00 Pamuk 45,47 Ttn 83,87 .Pancar 35,83 Ayiei 0,66 Fndk ? ay Kaynak: DPT, T K

163

Milyar TL
5900

4900

3900

2900

1900

900

-100

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Grafik 3.5 Fiyat Desteklerinin Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) Kaynak: OECD, Producer and Consumer Support Estimates OECD Database 1986-2005

164

Tablo 3.9 Seilmi rnlerde Destekleme Alm Oran (1980-2005, Dnem Ortalamalar) Genel Ortalama 12,43 Buday 9,31 Arpa 11,69 Msr 40,92 Pamuk 51,08 Ttn 89,75 eker Pancar 39,40 Ayiei 20,13 Fndk 78,67 ay Kaynak: DPT, T K 1980-1988 12,55 9,17 2,77 42,62 58,79 104,67 36,31 30,07 100,00 1989-1993 15,19 9,65 11,24 46,31 58,05 93,45 37,29 12,70 ? 1994-2000 13,27 12,18 17,23 34,78 62,74 80,97 38,00 20,83 76,70 2001-2005 8,26 5,21 9,73 41,05 15,43 71,49 49,03 8,68 59,69

Tekil rnlere ynelik destekleme siyasalarn incelemeye balamadan nce, taban fiyat uygulamalarna dair baz genel saptamalar yapmak mmkndr. Bunlardan birincisi, destekleme alm oranlarnn, 1989-1993 dnemi istisna olmak kaydyla genel bir d eilimi gsterdii ve bu eilimin 2001-2005 dneminde belirgin biimde hzlanddr. Bu genel eilim, ayiei ve pamuk dndaki tm rnlerde grlmektedir. 1989-1991 dneminde toplam fiyat desteinde yaanan ykseliin bir ka nedeni olduu grlmektedir. 1990 ylnda alm miktarlarnda byk artlar yaanm, ayrca 1991 ylnda destekleme almlar kapsam 10 rnden 24 rne geniletilmitir. Alm miktarlarndaki art en belirgin olarak buday, arpa, ttn ve eker pancarnda, fiyatlardaki art ise en belirgin olarak buday ve ttnde kendisini gstermektedir. Destekleme almlarnda kk toprak sahipleri tarafndan en fazla retilen drt rne ynelik destein en fazla artrlm olmas alnan kararlarn siyasi boyutunu da gstermektedir. 1991 ylnn sonunda yaplan seimlerde ANAPn muhalefete dmesi ve DYP-SHP hkmetinin kurulmasnn ardndan ise, destekleme kapsam 24 rnden 26 rne kartlsa da, fiyat desteklerindeki ykseli duraklamtr. 1992 ve 1993 ylnda yaklak sabit (msr, ttn ve eker pancarnda tamamen sabit) seyreden destekleme almlar, 1994 kriziyle birlikte hzla daralmtr.

165

1994 krizinde yaanan dn ardndan 1996-1999 dneminde alm fiyatlar ve miktarlar yeniden ykselie gemi, ancak bu sefer kapsamda genileme yaanmamtr. Toplam fiyat destei 1999da yaanmaya balayan skklkla beraber daralm, 2001 krizinin ardndan ise negatif deer almtr. Fiyat desteinin negatif deer almas, uygulanan taban fiyatlarnn piyasa fiyatnn altnda kalm olduu, yani fiilen destekleme yaplmam olduu anlamna gelmektedir. Destekleme almlar ile K Tlerin zelletirilmesi arasndaki iliki, endstriyel bitkilerde (ttn ve eker pancar gibi) ok daha ak biimde grlmektedir. rn balklarnda da incelenecei zere, bu rnlerdeki fiyat destei geri ekilirken, yerine rne spesifik oluturulmutur. almann bu blmnde, zel olarak ele alnacak rnler, en nemli tahl olan buday, arpa ve msr, ayrca tarmsal dnmn etkilerinin en fazla hissedildii, en ok reticiyi ilgilendiren eker pancar ve ttn olarak seilmitir. ve geici olduu sk sk vurgulanan destekleme biimleri

3.3.1.1 Tahllar Trkiyenin tahl retiminin tamamna yakn buday, arpa ve msrdan olumaktadr. Bu rn ierisinde buday retimi kendi bana toplam tahl retiminin yarsndan fazlasn oluturmaktadr (Tablo 3.10). Buday ve arpa taban fiyat uygulamasnn balatld tarihten beri devlet tarafndan desteklenmektedir. Msr ise 1986 ylnda destekleme kapsamna alnmtr. Buday ve arpa iin 1980-2005 dneminde, msr iin ise 1986-2005 dneminde retim, destekleme alm miktar ve destekleme alm fiyatlarnn grafikleri Grafik 3.6 3.17 olarak sunulmutur.

166

Tablo 3.10 Trkiyenin Tahl retimi (1986-2005, Bin Ton) Buday Yllar Toplam Buday (%) Arpa 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 29 248 29 172 30 789 23 367 30 109 31 068 29 071 31 659 26 934 28 084 29 231 29 651 33 061 28 750 32 109 29 427 30 687 30 658 33 958 36 232 19 000 18 900 20 500 16 200 20 000 20 400 19 300 21 000 17 500 18 000 18 500 18 650 21 000 18 000 21 000 19 000 19 500 19 000 21 000 21 500 65,0 64,8 66,6 69,3 66,4 65,7 66,4 66,3 65,0 64,1 63,3 62,9 63,5 62,6 65,4 64,6 63,5 62,0 61,8 59,3 7 000 6 900 7 500 4 500 7 300 7 800 6 900 7 500 7 000 7 500 8 000 8 200 9 000 7 700 8 000 7 500 8 300 8 100 9 000 9 500 Arpa Msr Dier (%) Msr (%) Dier* (%) 23,9 23,7 24,4 19,3 24,2 25,1 23,7 23,7 26,0 26,7 27,4 27,7 27,2 26,8 24,9 25,5 27,0 26,4 26,5 26,2 2 300 2 400 2 000 2 000 2 100 2 180 2 225 2 500 1 850 1 900 2 000 2 080 2 300 2 297 2 300 2 200 2 100 2 800 3 000 4 200 7,9 8,2 6,5 8,6 7,0 7,0 7,7 7,9 6,9 6,8 6,8 7,0 7,0 8,0 7,2 7,5 6,8 9,1 8,8 11,6 948 972 789 667 709 688 646 659 584 684 731 721 761 753 809 727 787 758 958 1 032 3,2 3,3 2,6 2,9 2,4 2,2 2,2 2,1 2,2 2,4 2,5 2,4 2,3 2,6 2,5 2,5 2,6 2,5 2,8 2,8

Kaynak: T K * Arpa, avdar, yulaf, kaplca, dar, pirin, kuyemi, mahlut, tritikale, sorgum

167

Bin Ton
25000

20000

15000

10000

5000

0
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Kaynak: DPT, T K

Grafik 3.6 Buday retimi ve Destekleme Almlar (1980-2005, Bin Ton) 168

Bin Ton
6000

TL/kg (1980 fiyatlaryla)

25

5000 20

4000 15 3000 10 2000

5 1000

0 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Kaynak: DPT, T K

Grafik 3.7 Budayda Destekleme Alm Miktar ve Taban Fiyat (1980-2005) 169

Bin Ton
25000

TL/kg (1980 fiyatlaryla)

25

20000

20

15000

15

10000

10

5000

0 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Kaynak: DPT, T K

Grafik 3.8 Budayda Taban Fiyat ve retim (1980-2005) 170

Bin Ton
10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Grafik 3.9 Arpa retimi ve Destekleme Almlar (1980-2005, Bin Ton) Kaynak: DPT, T K 171

Bin Ton 2500

TL/kg (1980 fiyatlaryla) 18 16

2000

14 12

1500 10 8 1000 6 4 2 0
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

500

0 Grafik 3.10 Arpada Destekleme Alm Miktar ve Taban Fiyat (1980-2005) Kaynak: DPT, T K 172

Bin Ton
10000

TL/kg (1980 fiyatlaryla)

18 16 14 12 10

7500

5000 8 6 2500 4 2 0
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Grafik 3.11 Arpada Taban Fiyat ve retim (1980-2005) Kaynak: DPT, T K 173

Bin Ton
4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0
1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Grafik 3.12 Msr retimi ve Destekleme Almlar (1986-2005, Bin Ton) Kaynak: DPT, T K 174

Bin Ton
800

TL/kg (1980 fiyatlaryla)

20 18 16

700

600 14 500 12 10 8 6 200 4 100 2 0

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

400

300

Grafik 3.13 Msrda Destekleme Alm Miktar ve Taban Fiyat (1986-2005) Kaynak: DPT, T K 175

Bin Ton
4500 4000 3500 3000 2500

TL/kg (1980 fiyatlaryla) 20

18 16 14 12 10

2000 8 1500 1000 500 0

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

6 4 2 0

Grafik 3.14 Msrda Taban Fiyat ve retim (1986-2005) Kaynak: DPT, T K 176

Bin Ton
6000

Buday Arpa Msr

5000

4000

3000

2000

1000

0
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Grafik 3.15 Buday, Arpa ve Msrda Destekleme Almlar (1980-2005, Bin Ton) Kaynak: DPT, T K 177

TL/kg (1980 fiyatlaryla)

22 Buday 20 Arpa Msr

18

16

14

12

10

8
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Grafik 3.16 Buday, Arpa ve Msrda Destekleme Alm Fiyatlarlar (1980-2005, 1980 Fiyatlaryla) Kaynak: DPT, T K 178

800 700 600 500 400 300 200 100 0

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Buday Arpa Msr

-100 -200 Grafik 3.17 Tahllara Ynelik Toplam Fiyat Destei (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) Kaynak: OECD, Producer and Consumer Support Estimates OECD Database 1986-2005

179

Her rn iin de 1989, 1995 ve 2001-2002 dnemlerinde destekleme almlarnn dip yapt grnmektedir (Grafik 3.15 ve 3.16). Bu dnemlerde OECD tarafndan hesaplanan fiyat destekleri de arpa ve msr iin sfra yaklamakta, buday iin ise negatif deerler almaktadr (Grafik 3.17). Her rnde de retim, destekleme almlarna yant vermekte, destekleme almlar daraldnda retim de buna paralel olarak daralmaktadr (Grafik 3.6, 3.9 ve 3.12). rnlerde aklanan taban fiyatlar ve alm miktarlar da birlikte hareket etmektedir (Grafik 3.15 ve 3.16). hmal edilebilecek derecede az alm yaplan 1995 ylnn ardndan yeniden ykselie geen alm fiyat ve miktarlar, 1999 seimleri ncesinde birlikte tavan yapmakta, seimin ardndan IMF istikrar programnn uygulamaya konulmasyla beraber birlikte de gemektedirler. 1998 ylndaki zirveden 2002 ylndaki dibe kadar miktar ve fiyatlar dzenli biimde dmtr, dolaysyla 2002 ylndaki dip noktann yalnzca krize balanmas mmkn deildir. 1999 ve 2000 yllar boyunca yaanan destekleme anmalar IMF istikrar programnn tarmsal destekleme politikalar ile ilgili maddelerinin uygulamaya konmu olmasnn sonucudur. Tahllar, zellikle de buday geimlik rn olarak de ekildii iin, tahl reticilerinin mlkiyet yaps Trkiyedeki tarmsal mlkiyetin eitsiz yapsnn biraz daha kk lekteki bir benzeri niteliindedir. Bunun sonucunda, buday reten, ancak rettii buday kendisine yetmedii iin dardan buday veya hammaddesi buday olan rnler (ekmek, bulgur, makarna vb.) satn almak zorunda olan kk iletmeler, budaya ynelik fiyat desteklerinden zararl kmaktadrlar. Budaya ynelik destekleme siyasalarndan faydalanma oranlar Tablo 3.11de verilmitir.

180

Tablo 3.11 Buday Tarmnda Mlkiyet Yaps ve Destekleme Politiklalarndan Yararlanma Oranlar letmeler indeki Pay letme Bykl (da) 0-19 20-49 50-199 200+ (%) 24,4 33,8 34,8 7,0 Toprak Mlkiyeti indeki Pay (%) 4,7 15,3 41,6 38,4 Destekleme Politikalarndan Yararlanma Oran (%) -1,8 9,0 45,3 47,5

Kaynak: Aydou, Budayda Destekleme Politikalarnn Refah ve Dalm Etkileri, s.202

Tablo 3.11de sunulan veriler, destekleme almlarndan yararlanma oran ile mlkiyet boyutu arasnda tersine bir iliki bulunduunu gstermektedir. Mlkiyet boyutu kldke tarmsal destekten yararlanma oran dmekte, budaya ynelik destek politikalar retimi kendisine yetmeyen 20 dekardan kk iletmelerin zararna olmaktadr. 1986-2005 dnemi boyunca tahl retiminde ekim alanlar ve hektar bana verimlilik rakamlar Tablo 3.12de sunulmutur. Verilerde ilk dikkati eken olgu, 1994 ve 2001 yllarnda verimlilikte yaanan nemli dlerdir. Bu yllar kriz yllardr ve bu almann ilgili ksmnda da gsterilecei zere, kriz yllarnda tarmsal reticiler bata gbre olmak zere girdi kullanmn ksmaktadrlar. 2003 ylndan itibaren msrda byk bir verimlilik artna paralel olarak retim art yaanmtr. Bu art, genetik yaps deitirilmi yksek verimli ithal tohumlar kullanlmaya balamasnn sonucudur ve bu retim artnn sebebi olan msr talebi ise Trkiyede hammaddesi msr olan niasta bazl eker retimine balanm olmasdr. Bu konuya eker pancar balnda daha detayl olarak deinilecektir.

181

Tablo 3.12 Tahl retiminde Ekim Alanlar ve Verimlilik Buday Arpa Alan Yllar 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 (Bin ha) 9350 9415 9435 9351 9450 9630 9600 9800 9800 9400 9350 9340 9400 9380 9400 9350 9300 9100 9300 9250 Verim (kg/ha) 2032 2007 2173 1732 2116 2118 2010 2143 1786 1915 1979 1997 2234 1919 2234 2032 2097 2088 2258 2324 Alan (Bin ha) 3343 3314 3445 3440 3350 3450 3440 3485 3500 3525 3650 3700 3750 3650 3629 3640 3600 3400 3600 3650 Verim (kg/ha) 2094 2082 2177 1308 2179 2260 2006 2152 2000 2128 2192 2216 2400 2110 2204 2060 2306 2382 2500 2603 Alan (Bin ha) 560 570 500 510 515 518 525 550 485 515 550 545 550 518 555 550 500 560 545 600

Msr Verim (kg/ha) 4107 4211 4000 3922 4078 4208 4238 4545 3814 3689 3636 3817 4182 4434 4144 4000 4200 5000 5505 7000

Kaynak: TU K

182

Tahllarda destekleme almlar ve stoklama TMO tarafndan yaplmaktadr. Ancak TMO tekel statsnde deildir. 1980 ncesinde yalnzca hububat ihracat konusunda tekel statsnde olan TMOnun bu stats de 1980 ylnda kaldrlm ve zel sektre hububat ihracat konusudan serbestlik getirilmitir. TMOnun kat zerindeki fonksiyonu, piyasa fiyatlarnn zerinde taban fiyatlardan alm yapmak ve ounlukla alm fiyatndan daha dk fiyattan piyasaya buday satmaktr. Bylelikle Ofis, iftinin eline geen buday fiyatlarnn belirli bir dzeyde kalmasn ve buday arznn dzenli olmasn salamaktadr. Al fiyat ile sat fiyat arasndaki fark TMOnun grev zararn oluturur ve bu zarar kamu kaynaklarndan karlanr. TMO yalnzca destekleme almlar yapmamakta, ayn zamanda depolama hizmeti de vermektedir. 1985 ylnda Dnya Bankas tarafndan hazrlanan raporda, TMO depolarnn retici ve tccarlarn kullanmna almas nerilmitir. Bankadan 1985 ylnda alnan Tarm Sektr Uyum Kredisinin bir ksm TMOnun depolama kapasitesinin artrlmasnda kullanlm ve bu kapasite 1985 ylnda bulunduu 2 milyon ton dzeyinden 1990 ylnda 4 milyon tona kartlmtr. Ofis 1993 ylndan itibaren Dnya Bankasnn nerileri dorultusunda depolama hizmeti vermeye balamtr. lk yl yalnzca reticilere verilen hizmetin kapsam ertesi yl tm kii ve kurulular kapsayacak biimde geniletilmitir. rn makbuz senedi karl depolara braklmakta ve istenildii zaman, istenen TMO deposundan ekilebilmektedir. TMO, deposunda bulunan ve reticiye ait olan mal herhangi bir tarihte reticinin onay aranmakszn o gn geerli olan fiyattan satn alabilmektedir, ancak tccarlara ait olan mallar tek tarafl olarak satn alma hakkna sahip deildir232. Bu uygulama TMOyu Trkiye apnda faaliyet gsteren bir tahl borsasna dntrmtr, ancak bu borsada ayrcalkl konumda olan retici deil tccardr. Makbuz senedi karl ekilecek olan maln ekilme yeri konusunda bir snrlama getirilmemi olduu iin, maln Ofise ait herhangi bir depoda tutmakta olan tccar,
232

Oral, s.260.

183

Ofise ait baka bir deponun bulunduu herhangi bir yerde maln ekebilmekte, bylelikle tama giderlerinden byk lde kurtulmaktadr. TMO depolar kendilerine tccarlardan gelen ekme taleplerini, gerekirse depoda bulunan reticilere ait mallar tek tarafl olarak satn alarak karlamak durumundadr. Bu tek tarafl alm hakknn tccar malna uygulanamyor olmas, tccarlara reticiler karsnda eitsiz bir avantaj salamaktadr. Bunun sonucunda TMOnun dk fiyat belirledii yllarda retici maln TMOda depolama konusunda endieye dmektedir; zira TMO fiyatndan daha yksek bir piyasa fiyat olumas durumunda Ofis, depolara tccarlar tarafndan gelecek yksek talebi reticinin maln kendi koyduu dk fiyattan satn almak zorunda kalacak, tccarlar ise TMOdan ucuza aldklar buday daha yksek olan piyasa fiyatndan elden kartma frsat bulacaklardr. 2001 krizinin ardndan yeniden yaplandrlan TMOnun 13 blge mdrl, yaklak 50 ube mdrl ve 1000e yakn ajans mdrl kapatlm; 300n zerinde olan sabit iyeri says 160a drlmtr. TMOnn kltlmesi srecinin bata depolar olmak zere zelletirmeler ile srmesi beklenmelidir, zira TMOnun asli grevi olan alm ve depolama faaliyetinin lisansl depoculuk uygulamas ile zel sektre devredilmesi sz konusudur. Bu uygulama ile TMO, lisansl depo standardna haiz depo iletecek olan kii ve kurumlardan depolama hizmeti satn almaya balayacak ve uygulama tam olarak hayata geirildiinde mdahale alm ilk defa zel sektr aracl ile yaplmaya balayacaktr.233

3.3.1.2 Ttn Trkiyenin en nemli tarmsal rnlerinden biri olan ttn, Osmanl mparatorluunun son dneminden beri emperyalist sermayenin mdahale etmeye alt alanlardan biri olmutur.

233

TMO-zel Sektr Buluuyor, Silolar Ykseliyor; http://www.tmo.gov.tr/index.php?_plugin=News01&_p=info&id=262 (01.06.2007)

184

Osmanl tarafndan 1871 ylna kurulan ttn tekeli, d borlarn denemez hale gelmesinin ardndan, 1881 ylnda kurulan Dyun-u Umumiyeye devredilmitir. Dyun-u Umumiye ise ttn alm satm yetkisini 1884 ylnda emperyalist Avrupa lkeleri tarafndan ortak sermaye ile kurulan ve en byk payn Fransz sermayesinde olduu Reji irketine devretmitir. Cumhuriyetin kurulmasnn ardndan Reji 4 milyon lira bedelle kamulatrlm ve ttn alm, satm, ileme ve ticareti devlet tekeline alnmtr. Bu tarihten itibaren ttn sektr 1980 ylna kadar, salt ihracat amacyla yaplan ttn alm ve ilenmesi dnda devlet tekelinde olmutur. Kamunun bu sektrdeki temel kurumu olan TEKEL, 1941 ylnda kurulmutur. Bu dnem boyunca, Trkiye apnda yalnzca Oriental olarak tanmlanan ttn eitlerinin ekilmesine izin verilmitir. TEKELin ttn sektrndeki tekel konumunu ortadan kaldracak olan deiimler 5. Be Yllk Kalknma Plan ile balamtr. Planda konuyla ilgili olarak Sigara - ttn ve ay tekeli kaldrlacak, iyi kaliteli ttnclmzn ekonomik ller iinde korunmas yannda yeni tip ttnlerin retimi hazrlanacak bir program erevesinde ele alnacaktr234 ifadesine yer verilmektedir. Bu temel ilke zerinden yola kan zal hkmeti, 1986 ylnda 3291 sayl yasa ile, 30 Mays 1969 ylnda yrrle girmi olan ve ttndeki devlet tekelinin son halini ieren 1177 sayl yasann lke iinde tketim amacyla ttn ve ttn mamulleri retimi devlet tekeli altndadr hkmn ieren 38. maddesini yrrlkten kaldrmtr. Ayn yasa ile yerli ve yabanc gerek ve tzel kiilerin TEKEL ile ortaklk kurarak ttn ilemeleri olanakl klnmtr. 1988 ylnda Virginia ve Burley tipi ttnlerin ithalatna izin verilmitir. Ayn yln Aralk aynda TEKEL, %15 Oriental, %85 Virginia ve Burley harman olan TEKEL 2000 sigarasn retmeye balamtr. 1991 ylnn Mart aynda ise kartlan bir kararname ile yerli ve yabanc gerek ve tzel kiilere TEKELin katlm olmakszn ttn ilemelerine izin
234

DPT, 5. Be Yllk Kalknma Plan 1985-1989, s.67. http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/plan5.pdf (01.06.2007)

185

verilmitir. Kararname, ttn ileyen irketlere, yllk 2 bin ton fiili retim rakamna ulatktan sonra rnlerini istedikleri gibi fiyatlandrabilme hakk vermektedir. Son olarak, 1994 ylnda sigara retim, ithalat, datm ve satndaki devlet tekeli tmyle kaldrlmtr. 1999 itibariyle IMF gzetiminde uygulamaya konulan ve 2001 krizinin ardndan Gl Ekonomiye Gei Program ismini alan istikrar-dnm programnda ttn sektrnn serbestletirilmesi, ttne ynelik fiyat destekleri ve TEKELin zelletirilmesi srekli gndemde olan bir balk olmutur. Bu dorultuda 2001 ylnn Haziran aynda hazrlanan ve ksaca Ttn Kanunu235 olarak bilinen kanun tasars TBMM tarafndan kabul edilmitir. Cumhurbakan tarafndan Meclise geri gnderilen236 tasar 2002 ylnn banda aynen kabul edilmi ve yasalamtr237. Kanun ile238;

TEKELin

KT

statsn

DTye

evirmekte

ve

TEKELin

zelletirilmesi iin gerekli altyapy hazrlamaktadr (Madde 10). Ttn piyasasn dzenleme grevi, yasa ile kurulan ve olaanst kiler Piyasas

yetkilerle donatlm olan Ttn, Ttn Mamulleri ve Alkoll Dzenleme Kurumu ve Kurulu'na devredilmektedir (Madde 2 ve 3).

Kurumun gelirleri, bte d tutulmakta ve sektr ii kaynaklara

balanmaktadr (Madde 4). Yasa, ttnde kamu almlarna son vermekte, szlemeli retim dndaki

tm retimin ak artrma ile satlacan ngrmektedir (Madde 6). Ak artrma balang fiyat; Her kalite grad-randman ttn iin son be ylda Kurulca seilecek
Ttn, Ttn Mamulleri, Tuz ve Alkol letmeleri Genel Mdrlnn Yeniden Yaplandrlmas ile Ttn ve Ttn Mamullerinin retimine, ve D Alm ve Satmna, 4046 Sayl Kanunda ve 233 Sayl Kanun Hkmnde Kararnamede Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun 236 http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/kanunlar_sd.durumu?kanun_no=4685 (02.06.2007) 237 http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/kanunlar_sd.durumu?kanun_no=4733 (02.06.2007) 238 http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k4733.html (02.06.2007)
235

186

 yln ihra fiyat ortalamasnn yzde elli eksii olarak belirlenmektedir (Madde 1E). Yasa ile, 2002 yl mahsul destekleme almna konu olan son mahsul olarak belirlenmitir. 2003 yl ortasnda kartlan bir yasa ile239, ak artrma merkezlerinde satlamayan 2002 mahsulnn bir defaya mahsus olarak, ak artrma balang fiyatnn yarsndan alnmas karara balanm, bu yasann uyguland 2003 ylnn ardndan da destekleme alm yaplmamtr. Yasa ayrca, ak artrma konusunda retici iin belirledii hayli olumsuz koullar ile, szlemeli reticilii zendirmektedir. Yasann yrrle girmesinin ardndan yaanan sonular bir kaynak tarafndan yle aktarlmaktadr240:

Szlemeli retim baladktan sonra Philip Morris-Sabanc ortakl, JTI-Reynolds, BAT-Ko ortakl gibi irketler ne kadar ttne gereksinimleri olduklarn alc irketlere bildirdiler. Bunlar ttn reticilerinin tccar diye adlandrd, says be-alty gemeyen irketler. Bunlar kylere geliyorlar ttn dikimi yaplmadan nce retici ile szleme imzalyorlar. Ama bu szlemede karlkl uzlama-anlama sz konusu deil. irket koullar bu, iine gelirse tavrn taknyor. ine gelmezse retmezsin! Ttn eksperleri de nemini yitirmeye balad. Kimi artk bu irketler iin almaya balad. Szlemeler dayatlyor, ne kadar ekeceinizi ve fiyatn onlar belirliyor, itiraz hakknz olmuyor. Paranz zamannda alamadnzda itiraz edemiyorsunuz. Btn itiraz mercileri reticilerin tek balarna yrtebilecekleri bir i olmaktan ok te bir halde. nk ne maddi olarak ne de zaman olarak bireysel itirazlarla uraamyorlar. Szlemelerde zel maddeler de var. Ttn ektiiniz tarlayan baka bir rn ekemiyorsunuz ya da ttn ektiiniz tarla dnda baka bir tarlanza isteseniz de ttn ekemiyorsunuz. Birden fazla irket ile anlama yapamyorsunuz.

2001 krizinin ardndan TEKELin varlk portfynn byk blm zelletirilmitir. Bu zelletirmeler TEKELin alkoll ikiler blmnn tamamen

239 240

http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k4955.html (02.06.2007) Ttn-Sen Genel Bakan A. Blent Erdemden aktaran Oral, s.199-200.

187

satlmas ile sonulanm, ancak sigara blm iki defa ihaleye kartlmasna ramen zelletirilememitir241: Tablo 3.13 ve 3.14te TEKEL ve zel sektrn sigara sat miktarlar ve pazar paylar sunulmutur: Tablo 3.13 Tekel ve zel Sektrn Sigara Satlar (Milyar Adet) Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 TEKEL Oriental 55,8 50,3 48,9 43,3 42,7 42,4 42,7 37,2 31,8 25,2 17,7 TEKEL Harman 22,7 25 22,3 31,5 37,7 35,6 34,2 29,8 28,6 26,2 23,5 TEKEL Toplam 78,5 75,3 71,2 74,8 80,4 78 76,9 67 60,4 51,4 41,2 zel irketler 16,7 23,4 29,8 33,7 34,1 33,7 34,9 45 47,8 57,6 65,6 Harman Toplam 39,4 48,4 52,1 65,2 71,8 69,3 69,1 74,8 76,4 83,8 89,1 Genel Toplam 95,2 98,7 101 108,5 114,5 111,7 111,8 112 108,2 109 106,8

Kaynak: TEKEL, Ttn Eksperleri Dernei

241

Sigara Sanayi letmeleri ve Ticareti A..nin hisselerinin ve marka ve fabrika v.s. varlklarnn zelletirilmesini teminen 2 kez ihalesi yaplm olup, yeterli teklif alnamayan ihaleler ihale komisyonu tarafndan iptal edilmitir. Sigara biriminin zelletirilmesine ynelik almalar halen devam etmektedir. almalarn nemli bir basama olarak, sigara pazarlama sat ve datm hizmetinin mevcut sektrel koullar gz nnde bulundurularak btn seeneklerin deerlendirilmesini ieren zelletirme almalar devam etmektedir. http://www.oib.gov.tr/portfoy/tekel.htm (02.06.2007)

188

Tablo 3.14 Tekel ve zel Sektrn Sigara Piyasas Paylar (%) Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 TEKEL Oriental 59 51 48 40 37 38 38 33 29 23 17 TEKEL Harman 24 25 22 29 33 32 31 27 26 24 22 TEKEL Toplam 82 76 70 69 70 70 69 60 56 47 39 zel irketler 18 24 30 31 30 30 31 40 44 53 61 Harman Toplam 41 49 52 60 63 62 62 67 71 77 83 Genel Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Kaynak: TEKEL, Ttn Eksperleri Dernei

Sunulan verilerden birka temel eilim saptamak mmkndr. Bunlardan birincisi, TEKELin srekli olarak pazar pay kaybediyor olmasdr. 1995-2005 dneminde TEKELin toplam pazar pay %82den %39a gerilemitir. Ayrca satlan toplam sigara ierisinde yalnzca TEKEL tarafndan retilen saf Oriental ttnden oluan sigaralarn pay da daralmakta, Oriental, Virginia ve Burley tipi ttnlerin karmndan oluan harman sigaralar piyasaya hakim olmaktadr. Virginia ve Burley tipi ttnlerin yalnz kendisi deil, tohumu da ithal edilmektedir. Bunun ttn ithalat ve ihracatna etkisi aada gsterilecektir.

189

Harman sigaralarn retiminde TEKELin sahip olduu pay ve bu payn ttn ithalatn artrc etkisi ayrca nemlidir. 1990larn ortasnda TEKELin elinde anormal miktarda yerli ttn stou birikmi olmasnn sebeplerinden biri de TEKELin retim portfynde nemli miktarda yabanc ttn kullanlmaya balanm olmasdr. 19901994 yllar arasnda, 650 bin tona varm olan ttn stounun 125 bin tonu yaklarak imha edilmi ve ttn retimine kota getirilmitir242. Getirilen kota karlnda, retim miktarn azaltan reticilere drt yl boyunca kota primi denmitir. Son olarak sigara tketiminde bir art eilimi gzlenmektedir. Verilerde sreklilik olmad iin sunulamayan nceki yllardan 1989 ve 1990da sigara satlarnn srasyla 74,5 ve 77,3 milyar adet olduu dnlrse, tketim artnn 1989-1995 dneminde daha da keskin olduu sylenebilir. Bu adan bakldnda TEKEL, bymekte olan bir pazardaki varln klmekte olan bir retim hacmi ile srdrmektedir. Trkiyenin ttn ticaretinin seyri ise Tablo 3.15da sunulmutur. Trkiye, ttn ithalatnn serbest brakld 1988 ylndan itibaren ksa srede ihracatnn drtte biri kadar ttn ithal etmeye balam, 1999lara gelindiinde ise ihracatnn yarsndan fazla ttn ithal eder hale gelmitir. Dikkat edilmesi gereken bir baka nokta ise, ihracatn ithalat karlama oranlarnn, miktar ve deer asndan alndnda gsterdii farkllktr. Bu farkllk Trkiye ithal ettii ttn pahalya almakta, ihra ettii ttn ise ucuza satmakta olduunu gstermektedir.

242

DPT, 8. Be Yllk Kalknma Plan - Ttn ve Ttn Mamulleri Sanayii zel htisas Komisyonu II. Raporu, s.5. http://ekutup.dpt.gov.tr/imalatsa/tutun/oik-ii.pdf (02.06.2007)

190

Tablo 3.15 Trkiyenin Ttn Ticareti ve hracatn thalat Karlama Oranlar hracat Yllar 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Miktar (ton) 69.720 102.726 81.952 106.321 77.683 116.869 94.770 136.573 76.454 91.352 103.717 82.590 169.138 160.361 128.797 115.340 100.194 95.700 88.850 112.430 106.988 134.534 418.491 563.461 309.425 395.560 395.166 244.545 564.039 575.916 506.671 469.622 372.918 340.314 279.871 330.282 388.467 476.377 1.758 3.353 4.184 11.979 21.934 22.497 18.325 21.639 34.057 49.631 37.528 63.141 79.312 64.253 55.828 54.666 57.229 67.120 21.429 67.904 133.133 129.185 91.563 134.398 223.511 333.424 231.834 293.712 349.839 284.790 207.083 200.765 221.173 272.475 44,19 34,86 22,65 11,40 3,49 4,06 5,66 3,82 4,97 3,23 3,43 1,83 1,26 1,49 1,59 2,06 1,87 2,00 19,53 8,30 2,32 3,06 4,32 1,82 2,52 1,73 2,19 1,60 1,07 1,19 1,35 1,65 1,76 1,75 Deer ($) thalat Miktar (ton) Deer ($) hracatn thalat Karlama Oran Miktar Asndan Deer Asndan

Kaynak: Gkhan Gnaydn, Kreselleme ve Trkiye Tarm s.82; TEKEL

Trkiyede ttn retimi, destekleme almlar, uygulanan taban fiyat ve ttne ynelik toplam fiyat desteinin seyri Grafik 3.18 3.21de sunulmutur.

191

Bin Ton
600

500

400

300

200

100

0
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Grafik 3.18 Ttn retimi ve Destekleme Almlar (1980-2005, Bin Ton) Kaynak: DPT, T K 192

Bin Ton
250

TL/kg (1980 fiyatlaryla)

350

300 200 250 150

200

100

150

100 50 50

0
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Grafik 3.19 Ttnde Destekleme Alm Miktar ve Taban Fiyat (1980-2005) Kaynak: DPT, T K 193

Bin Ton
400 350 300 250

TL/kg (1980 fiyatlaryla)

350

300

250

200 200 150 150 100 50 0

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

100

50

Grafik 3.20 Ttnde Taban Fiyat ve retim (1980-2005) Kaynak: DPT, T K 194

Milyar TL (1986 fiyatlaryla)

400 350 300 250 200 50 150 100 50 0
1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

350 300 250 200 150 100

0 -50 -100 -150 -200

Grafik 3.21 Ttne Salanan Toplam Fiyat Destei ve retim (1986-2005) Kaynak: DPT, T K ve OECD, Producer and Consumer Support Estimates OECD Database 1986-2005 195

Grafikler ttn retiminin uygulanan taban fiyat ve alm miktarna olan duyarlln ortaya koymaktadr. 2001 kriziyle birlikte destekleme alm miktar ve fiyatlar hzla drlm, 2005 itibariyle TEKEL ttne ynelik destekleme alm yapmay brakmtr. Bunun retime olan arpc etkisi Grafik 3.18de gsterilmektedir. Ttn retiminde yaanan daralma, pek ok tarla sahibinin ttn ekiciliinden vazgemesinin bir sonucudur. Ttn ekim alan, ekici says ve profilinin zaman ierisindeki deiimi Tablo 3.16 ve Grafik 3.22de sunulmutur.

Tablo 3.16 Ttn Ekim Alan, Ekici Says ve Mlkiyet Yaps Ekim Alan (da) Ekici Bana Ortalama Ekim Alan (da) 5,32 6,14 6,02 6,29 6,32 4,66 3,82 4,33 5,16 4,41 4,55 4,05 4,10 4,65 5,75 6,82 7,25

Yllar 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Kaynak: T

Ekici Says

2.847.680 535.375 3.202.360 521.952 2.817.010 468.239 3.311.580 526.385 3.398.560 538.063 2.271.130 487.633 2.099.190 550.016 2.366.200 546.671 2.889.760 560.380 2.746.170 622.063 2.587.010 568.121 2.365.690 583.474 1.957.700 478.022 1.910.000 410.560 1.830.430 318.478 1.927.100 282.729 1.853.420 255.763 K, Ttn Eksperleri Dernei

196

650000 600000 550000 500000 450000 400000 350000 300000 250000 200000
9 0 1 2 3 5 9 0 4 6 7 8 1 2 3 19 9 19 9 19 8 19 9 19 9 19 9 19 9 19 9 19 9 19 9 20 0 19 9 20 0 20 0 20 0 20 0 20 0 4 5

7,5 7 6,5 6 5,5 5 4,5 4 3,5 3

Ekici Says

Ekici Bana Ortalama Ekim Alan (da)

Grafik 3.22 Ttnde Ekici Says ve Ekici Bana Ekilen Ortalama Alan (1989-2005) Kaynak: T K, Ttn Eksperleri Dernei

Rakamlar ttn ekicilerinin 2001 krizinden beri, hzlanan bir biimde ttn reticiliinden vazgeiyor olduklarn gstermektedir. Ortalama ekim alanndaki keskin art ise ncelikle kk reticilerin sektr terk ediyor olduunu gstermektedir. 2001 ylnda bir yla mahsus olarak uygulanan, 1994-1998 dnemindeki uygulamann tekrar niteliindeki kota primi uygulamas da zlmeyi yavalatmamtr. Bylelikle 1994 krizinin ardndan ekici saysnda art ve ortalama ekim alannda d yaanrken, 2001 krizinin ardndan yaplan uygulamalar ve getirilen yasal dzenlemeler sonularn tam ters ynde olmasna neden olmutur. Ttn reticiliinde 2001 itibariyle yaanmaya balayan zlmeye DPT tarafndan hazrlanan 8. Be Yllk Kalknma Plan erevesindeki Ttn ve Ttn

197

Mamulleri Sanayii zel htisas Komisyonu II. Raporunda sk sk deinilmektedir. Rapora gre243:

Fiyatlar alc firmalar tarafndan belirlenmekte ve reticiye teklif edilmektedir. Mutabakat olmamakta, satc zayf konumda olduundan fiyat kabul etmekte ya da szleme yapmamaktadr. Hibir reticinin, alcnn belirledii szleme kilosuna kar itiraz etme ans bulunmamaktadr. reticinin itiraz etmesi ya da alcnn o retici ile szleme imzalamamas durumunda, reticiyi riske kar koruyabilecek bir dzenleme ve sistem mevcut deildir. Ttn retimini srdrme kararllnda olan reticiler, ncelikle pazar garantisini nemsemekte, bunu salayan alclar ile fiyat pazarlna giremeden tek yanl bamllkla retim szlemesi imzalamaktadrlar. Ttn ticareti yapan zel sektr kurulularnn saysnn az ve kamu kuruluu TEKELin piyasadaki davrannn eskisi gibi olmamasnn rekabeti azaltarak ttnlerin deerini drd, fiyatlarn reel olarak indii grlmektedir. retim aamasndaki, ttn retiminin kaynaklanan riskler alc firmalarla paylalamamaktadr. yapsndan

Alclar arasndaki ilikiler gerektiinde reticiyi sektrden tamamen dlamaya msaittir. Bir alcnn u retici sorunludur demesi halinde dier alclarn da onunla szleme imzalamamas sz konusudur. Tek alcnn szleme imzalad bir retim noktasnda retici, alternatifi olmadndan tm olumsuzluklar kabullenmek durumundadr. reticilerin tesellm aamasnda szleme yaplmasndan rahatsz olduklar grlmekte ve alm ilemleri bittikten sonra szleme yapmak istemektedirler. Yazl szleme esasna gre ttn retiminde, reticinin bir trl stnden atamad tedirginlik ve endieleri vardr. reticiler bu tedirginlik ve endieden kurtulmann aresini sektrden ayrlmakta bulmaktadr. reticinin retimden kopmak zorunda kalmas, sosyal yansmalar bakmndan nemlidir. Bunun sonucunda lkemizde yaanan g olgusu hzlanacak ve ehirlerde yaanan krsal gn yaatt

243

DPT, s.7-9.

198

bilinen sorunlar artacaktr. Daha da nemlisi ttn reticisi bulmak zorlaacaktr.

Ttn ok zel bir retim kltrne sahiptir. Hi ttn retimi yapmam bir iftiyi ttn tarmna balatmak ekipman, ekonomik imkanlar ve en nemlisi vasfl iilik asndan ok zordur. Balatlsa bile rnde istenilen verim ve kalitenin alnmas iin olduka uzun bir sre gerekecektir. Ayn ekilde ttn retimini brakan, ekipmann datan reticinin tekrar sektre dnmesi ok zor olacaktr. Mevcut ttn reticisinin ya ortalamas 45-50 civarndadr. Gen nfusun ttn retiminden uzaklat grlmektedir. retimde devamlln salanmas iin gen kuan bir ekilde sektre dahil edilmesi gerekmektedir.

3.3.1.3 eker Pancar Trkiye tarmnn en kritik rnlerinden biri de eker pancardr. Trkiyenin sanayileme srecinin ilk admlarndan olan ve ileride TFA altnda birletirilecek olan eker fabrikalarnn kurulmasyla birlikte 1920lerin ortasndan itibaren ekilmeye balanan eker pancar, 1980lerin bana gelindiinde her yl 500 bin civarnda ifti ailesi tarafndan, 3,5 - 4 milyon dekar alanda, 10 milyon tonu akn miktarda retilir hale gelmitir. Trkiyede 1980ler boyunca eker pancar almlar ve eker retiminin tamam kamu tarafndan yrtlmtr. Kamunun eker retimindeki varl bu almann yapld tarihte halen TFAye ait 22 ve zelletirme program erevesinde TFAden Smer Holding A..ye devredilmi olan 3 fabrikada yaplmakta olan retimle devam etmektedir. TFAnin tamam ve Smer Holding A..ye devredilmi olan Bor, Ereli ve Ilgn eker Fabrikalar zelletirme kapsamndadr ve zelletirme ihalelerinin Kayseri Fabrikasnda iki, Bor, Ereli ve Ilgn Fabrikalarnda ise bir kez iptal edildii sre halen devam etmektedir244. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde ounlukla byk toprak sahipleri tarafndan retilen eker pancar, zamanla kk iftilerin geim kayna haline gelmitir. Bunun en nemli sebeplerinden biri kamuya ait fabrikalarn salad dzenli taleptir; zira eker pancar geimlik rn olmad iin satlamamas durumunda kylye hibir
244

http://www.oib.gov.tr/portfoy/seker.htm (02.06.2007)

199

fayda salamayacaktr. Bu durumda kk kyllk iin toprana geimlik bir rn (rnein buday) yerine eker pancar ekmek, talep belirsizlii olduu durumda byk bir risk altna girmek demektir. 1998 ylnda yaplan bir aratrmaya gre eker pancar reticilerinin eker pancar ektikleri toprak boyutuna gre dalmlar Tablo 3.17de sunulmutur:

Tablo 3.17 eker Pancar reticilerinin Pancar Ekim Alanlarna Gre Gruplanmas1 Tarla Boyutu2 (da) 0,1-5 5,1-10 10,1-20 20,1-30 30,1-40 40,1-50 50,1-100 100+ Toplam letme Says (adet) 132.705 134.326 108.548 25.769 7.157 2.764 2.110 168 413.547 Toplam Toplam letme letme Boyutu (da) Boyutu (%) 431.721 1.029.573 1.573.728 619.469 227.395 101.814 107.084 24.771 4.115.555 10,49 25,02 38,24 15,05 5,53 2,47 2,60 0,60 Dilim Ortalamas (da) 3,25 7,66 14,50 24,04 31,77 36,84 50,75 147,45

letme Says (%) 32,09 32,48 26,25 6,23 1,73 0,67 0,51 0,04

Kaynak: DPT, 8. Be Yllk Kalknma Plan, Bitkisel retim zel htisas Komisyonu Raporu, Sanayi Bitkileri Alt Komisyon Raporu, s.95
1

1998 ylnda saylar 3 adet olan zel fabrikalara rnlerini satan iftiler hesaplamann dnda tutulmutur.
2

Raporda sunulan tabloda tarla gruplarnn alt ve st boyutlar, ayn rakamlar ile sehven hektar olarak verilmitir. Bu durumda dilim alt ve st snrlar ile bu almada hesaplanan dilim ortalamalar birbirini tutmamaktadr. letme says ve toplam iletme boyutu verilerinin dier kaynaklar ile tutarl olduu gz nne alndnda, tarla gruplarnn alt ve st snrlarnn hektar deil dekar cinsinden yazlm olmas gerektii ortaya kmaktadr.

200

Her ne kadar veriler yalnzca pancar ekilen alanlar zerinden snflandrlm olsa da, eker pancarnda Trkiye tarmnn genel profilinin tesinde bir kk retici yapnn hakim olduunu sylemek mmkndr. 1998 yl verilerine gre 413 binden fazla retici pancar ekimi yapm ve rnn kamu fabrikalarna satmtr. Pancar ekicilerinin yaptklar retim ve rnn fabrikalara aktarlma sreci Pankobirlik tarafndan dzenlenmektedir. 2000 yl itibariyle 31 kooperatiften oluan Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliinin 2001 yl itibariyle ye says 2 milyona, tahsil edilen sermayesi ise 5 trilyon TLye yaklamaktadr245. Bu denli byk yapnn idare edili biimi ise, Trkiyede kooperatifilikten ne anlald konusunda nemli bir rnek tekil etmektedir246:

Kooperatifler ile, yalnz teorik olarak %75 hissesine sahip olduklar ekerbank deil, ok sayda sanayi, ticaret ve madencilik kuruluu da apraz ve karmak bir yatrm ilikisi iinde iie gemilerdir. Bu arada eker Sigorta da sistemin tamamlaycs olarak faaliyet gstermitir. Olay asla demokratik bir kooperatifilik anlay deil fakat tmyle en tepede eker Fabrikalar A..nin bulunduu bir kapitalist irketler hiyerarisi mant ierisinde yrtlmtr. Sistemin temeli kk retici ile eker irketi arasndaki mukaveleyle balar. irketin ekim ve alm iin zorunlu kld mavi kad imzalayan her kyl, ortaa kurumlarnda grlebilen trde bir balant iine girer. Nereye, ne zaman, ne kadar pancar ekecei, ne zaman skp nereye teslim edecei, ne kadar fire kesilecei ve paray ne zaman alaca yalnzca irketin takdirine baldr. reticinin tarlas ve rn zerindeki tasarruf hakk kstlanmtr. irket istedii yl, ekimi kendi ekiplerine, istedii masraf keserek yaptrabilir. Ayrca retici reddetse bile, kolluk kuvvetleri nezaretinde tarlay skp masrafn reticiden kesebilir. Ama bunlardan da daha nemlisi sz konusu mukavele reticinin kooperatife ye olma zorunluluunu getirir ve bunun iin de para kesilir. Kk reticilerin kendi paras zerinde denetim hakk yoktur. () herbiri yzde ikilik, lk, onluk paylarla serpitirilmi yzlerce itirakten oluan, bu nedenle hibir noktasndan kolay kolay delinmeden eker irketinin patronaj altnda yryen sistemde artn tm ye ounluunun ulaamad alana ekiliyor.
245 246

www.pankobirlik.com (02.06.2007) Akad, s.148-150, Vurgu metnin orijinalindedir.

201

(Kooperatif anaszlemelerinin) ama maddesinde yer alan bir husus ise eker sanayii, tarm rnleri ile ilgili kurulmu ve kurulacak olan her trl irket ve kurululara itikar etmek olarak ifade edilmitir. Bu madde hayata geirilerek zel sektr yatrmlar iin krsal kesimde fon yaratlm ve kaynak aktarm gerekletirilmitir. Yzbinlerce kk retici drt bir yandan kskvrak balanarak byk sermayenin hegemonyas altna alnm, her eit anti-demokratik uygulama norm haline gelmi ve bunlar kabul etmeyenlere kar bu korkun sistemin yetmedii yerde de birok kez zor kullanlmtr.

eker pancar ekim alan, retim miktar, alm miktar ve fiyat, verimi ve ifti says ile ilgili veriler, Tablo 3.18 ve Grafik 3.23 - 3.27de sunulmutur.

202

Tablo 3.18 Trkiye apnda Yaplan Pancar Ekim ve retimi ile TFA in Yaplan Pancar Ekim ve retimi Trkiye TFA Toplam Ekim Alan (ha) 349.177 391.592 317.253 353.490 379.853 401.321 400.331 423.234 412.018 312.251 422.486 472.689 504.493 423.234 410.023 358.763 372.468 315.303 315.344 335.812 Toplam Pancar retimi (ton) 10 662 346 12 717 321 11 534 153 10 928 903 13 985 741 15 474 097 15 126 116 15 620 514 12 944 223 11 170 569 14 543 277 18 400 734 22 282 539 17 102 326 18 821 033 12 632 522 16 523 166 12 622 934 13 517 241 15 181 247 Pancar Ekim Alan (ha) lenen Pancar Miktar

Yllar 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Verim (ton/ha) 30,54 32,48 36,36 30,92 36,82 38,56 37,78 36,91 31,42 35,77 34,42 38,93 44,17 40,41 45,90 35,21 44,36 40,03 42,87 45,21

ifti Says

387.663 411.556 343.362 330.339 276.208 283.750 233.129 226.769 221.950 154.590

13.600.000 16.555.000 12.190.000 13.776.500 9.319.000 11.709.300 8.836.000 9.165.000 9.560.750 6.425.000

379.578 413.547 347.293 337.327 403.252 416.619 367.419 303.428 253.087 187.510

Kaynak: T K, TFA

203

Bin Ton
25000

20000

15000

10000

5000

0
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Grafik 3.23 eker Pancar retimi ve Destekleme Almlar (1980-2005, Bin Ton) Kaynak: DPT, T K 204

Bin Ton
20000 18000 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0

TL/kg (1980 fiyatlaryla)

6

0
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Grafik 3.24 eker Pancarnda Destekleme Alm Miktar ve Taban Fiyat (1980-2005) Kaynak: DPT, T K 205

Bin Ton
25000

TL/kg (1980 fiyatlaryla)

6

20000

4
15000

3
10000

5000

0 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Grafik 3.25 eker Pancarnda Taban Fiyat ve retim (1980-2005) Kaynak: DPT, T K 206

Hektar
550 000

Ton/ha
50

500 000

45

450 000

40
400 000

35
350 000

300 000

30 Ekim Alan Verim

250 000 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

25

Grafik 3.26 eker Pancarnda Ekim Alan ve Verim (1986-2005) Kaynak: T K, TFA 207

Hektar Kii
450.000

Ton
18.000.000

400.000

16.000.000

14.000.000 350.000 12.000.000 300.000 10.000.000 250.000 8.000.000 200.000

6.000.000

150.000 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

4.000.000

Ekim Alan

ifti Says

lenen Pancar Miktar

Grafik 3.27 TFA Fabrikalar iin eker Pancar Ekim Alan, Ekici Says ve lenen Pancar Miktar (1997-2006) Kaynak: T K, TFA

Grafik 3.23te de gsterildii zere, eker pancarnda destekleme d alm ilk olarak 1990 ylnda yaplmtr. Bu tarihten itibaren eker pancarnn desteklenme oran srekli olarak dm, bu d dnemin sonuna doru giderek hzlanmtr. Bunun sebebi, TFA fabrikalarnn sektrdeki paynn giderek azalyor olmasdr ve bu azalma Grafik 3.29da gsterilmektedir. Grafik 3.23 ayn zamanda pancar retiminin neredeyse tamamen destekleme alm miktarna bal hareket ettiini gstermektedir. Pancar ekim alan ve retimi, 1990l yllarn banda ykselen alm miktarlarna paralel olarak ykselmi, 1995 ylnda yaplan dk alm miktar ile birlikte de hzla gerilemitir. Alm fiyatlarndaki hareketlerin retim miktar zerinde

208

belirgin bir etkisi olmamaktadr. Pancar ekicileri, pancar alm yapld mddete, alm fiyatna fazla bal olmakszn retime devam etmektedirler. retimin temel belirleyeninin uygulanan taban fiyatlar deil alm miktar olmas, alc kurumlar ile pancar reticileri arasndaki eitsiz ilikinin balayc yapsn da gstermektedir. 1995 ylndaki dk alm ve retimin ardndan alm ve retim miktarlar 1998 ylna dek ykselmekte, ardndan 2001 ylnda bir dip yapacak ve o seviyede kalacak biimde yeniden dmektedir. Grafik 3.26 eker Pancar retiminde ekim alan ve verimlilii gstermektedir. eker pancar retiminde verimlilik, 1989 ve 1994 yllarnda dm, bu yllar dna 1986-1996 dnemi boyunca sabit kalmtr. 1996 ylnda arta geen verimlilik, 1999, 2001 ve 2003 yllarnda dm olsa da, genel olarak art gstermitir. Ancak bu dnem boyunca ekim alan srekli olarak dmtr. Byk ve zengin iletmelerin daha fazla girdi kulland, dolaysyla daha yksek verimle alt gz nne alnrsa, ortalama verimde ykselme ve ekim alannda daralma, eker pancar retiminin ekseriyetle kk iftiler tarafndan terk edildiini gstermektedir. Grafik 3.27de ise rettii eker pancarn TFAye satan iftiler hakkndaki veriler gsterilmektedir. Bu grup ierisinde 1998 ylndan itibaren toplam ekim alan srekli derken, ilenen pancar miktar ise kimi yllarda ykselmesine karn azalan bir trend izlemektedir. rnn TFAye satan ifti says ise 2002den itibaren hzla dmeye balamtr. Bu gelimeler, 2001 sonrasnda yeni eker Kanununun kartlmasyla birlikte yaanan ve aada detayl olarak incelenecek olan dnmn boyutlarn gstermektedir. Pancar iftisi saysna dair veriler yalnzca rnn TFA fabrikalarna satan iftiler iin mevcuttur, dolaysyla varlan sonular da rettii eker pancarn zel sektre satan iftileri kapsamamaktadr. Ancak, pancar retiminde 1998 ylndan itibaren toplam ekim alannn darald ve ortalama verimliliin artt, ayrca TFAye rn satan iftilerin saysnn hzla dt gz nne alnrsa, en kk reticilerin eker pancar retiminden ekilmekte olduklar ortaya kmaktadr. Grece yksek verimlilie sahip olan byk reticiler eker pancar retmeye devam etmekte,

209

kk reticiler ise sektrden ekilmektedir. Bunun sonucunda toplam ekim alan derken, ortalama verimlilik ykselmektedir. eker pancar retmekten vaz geen iftilerin bir ksmnn msr retimine dnd bilinse de ilerinden ne kadarnn tarmsal retimden el ektii ak deildir. eker pancar retiminde yaanan bu dnmn temelleri 1999 ylnda IMF gzetiminde uygulanmaya balanan istikrar programnda oluturulmutur. Programn 2001 krizi ile birlikte kmesinin ardndan Kemal Dervi dneminin ilk yasama faaliyeti 4 Nisan 2001 tarihinde TBMMde kabul edilen 4634 sayl eker Kanunudur. Bu kanun ile247;

Trkiyede ilk defa, toplam eker retim kotasnn %10u kadar niasta

bazl eker retimine izin verilmi ve bakanlar kuruluna bu miktarn %50 artrlmas ve azaltlmas yetkisi tannmtr (Madde 3). eker pancar alm fiyatlar eker fabrikas ileten gerek ve tzel kiiler

ile reticiler veya onlarn temsilcileri arasndaki mutabakata balanm, eker fiyatlar ise serbest braklmtr (Madde 5). eker retimini dzenlemek iin bir eker Kurumu oluturulmu ve bu

kurumun ynetimi oluturulan yedi kiilik bir eker Kuruluna balanmtr. eker Kurulu; Sanayi ve Ticaret Bakanl, Tarm ve Kyileri Bakanl, D Ticaret Mstearl, TFA, Pankobirlik, sakkaroz bazl eker reten fabrikalar ve niasta bazl eker reten fabrikalarn birer temsilcisinden oluacaktr (Madde 8). eker Kurulu, en nemlisi toplam eker retimi kotasnn ve bu kotann

fabrikalar arasndaki paylamnn belirlenmesi olmak zere, eker sektrnn seyrini belirleyecek her konuda yetkili klnmtr (Madde 9).

247

http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k4634.html (03.06.2007)

210

Kanununda bulunan Geici Madde 7 ile 2001 yl eker pancar fiyatlarn belirleme grevi Bakanlar Kuruluna verilmitir. Pancar alm fiyatlarnda 2001 ylnda, kriz yl olmasna ramen yaanan ykselme, bu bir kerelie mahsus frsatn siyasi rant amacyla kullanlm olmas ile aklanabilir. Bu yetki ve eker piyasasna dair baka pek ok dzenlemeyi yapma yetkisi ise eker Kuruluna devredilmitir. Trkiyede yaanmakta olan yeni liberal dnmlerin devletin yapsndaki dier etkileri ile uyum ierisinde olan bu yeni kurumsallama biimi ile zel sektr karlarnn yrtme ierisinde dorudan doruya ifade edilebilecei bir yapnn oluturulmaktadr. Kanun ile yaplan en byk yenilik, NB retimine izin verilmi olmasdr. eker kam ve pancarndan retilen sakkaroz bazl ekerden daha dk kaliteli olan NB, bata msr olmak zere niasta bazl tarmsal rnlerden retilmektedir. Gelimi lkelerde en byk retim fazlas msrda ortaya kmaktadr ve bu retim fazlasnn kanalize edilmeye alld alanlardan biri de NB retimidir. Ancak, gelimi lkelerde NB kotalar eker kam ve pancar reticilerinin korunmas ve halk salnn gzetilmesi nedeniyle dk tutulmaktadr. Dolaysyla NB retimi Cargill ve Monsanto gibi ok uluslu irketler tarafndan NB kotasnn olmad veya daha yksek olduu ge kapitalistlemi lkelere kaydrlmaktadr. eker Kanunu ile %10 olarak belirlenen NB kotas, ABde ortalama %2, dnyann en byk eker pancar reticisi olan Fransada %0,42dir248. Dahas, Bakanlar Kuruluna tannan NB kotasn %5 artrma veya azaltma yetkisi, 2002 ylndan itibaren her yl artrma ynnde kullanlm, yani NB kotas fiilen %15 olarak uygulanmtr. 2006 yl rakamlar ile, AB yesi 25 lke toplam 320 bin ton NB retirken, Trkiye tek bana 350 bin ton NB retmitir. 2002 ile 2005 yllar arasnda Trkiyenin msr retiminin %100, msr retiminde verimliliin ise %67 artm olmasnn sebebi, eker sektrnde yaanan bu dnmdr. Toplam eker kotasnn %15i NBye ayrld iin pancardan retilen ekere ayrlan kota dmekte, dolaysyla eker pancar talebi de dmektedir. Buna
Ahmet Atalk, Cargill + Arttrlan Niasta Bazl eker Kotas = Kaybeden Trkiye, http://www.antimai.org/bs/aataliknbs.htm (03.06.2007)
248

211

paralel olarak NB retimi iin msr talebi artmaktadr. Genetik yaps deitirilerek yksek verimlilik salanm ithal msr tohumluu kullanlmas sonucunda msrda ekim alan yalnzca %20 artarken, retim miktar %100 artmtr.

3.3.2 Girdi ve Kredi Sbvansiyonlar Tarm sektrne ynelik desteklerin fiyat destei dndaki iki ayan girdi ve kredi sbvansiyonlar oluturmaktadr. Bu destekleme biimleri, tarmsal reticiler ile kredi kaynaklar ve snai hammadde reticileri arasndaki ilikinin nasl gelieceini belirlemektedir. Trkiyede girdi ve kredi sbvansiyonlarnn 2001 kriziyle birlikte neredeyse tamamen ortadan kaldrlm olmas, tarm sektr ile sanayi ve finans sektrleri arasndaki ilikinin yeniden biimlenmesine yol amtr. Grafik 3.28de girdi sbvansiyonlarnn tarihsel seyri sunulmutur. Kredi sbvansiyonlar dndaki en nemli girdi sbvansiyonu gbre desteidir. Trkiyede tarmsal girdi konusunda en fazla aba gbre kullanm asndan gsterilmi, devlet tarafndan bu alanda nemli miktarda snai yatrm yaplmtr. almann bu blmnde, gbre ve kredi sbvansiyonlar ile devletin tohumculuk alanndaki faaliyetleri ve yasal dzenlemelerdeki dnm ele alnacaktr.

212

Milyar TL
1.200 Dier Gbre sbvansiyonlar mtiyazl krediler

1.000

800

600

400

200

0
1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Grafik 3.28 Girdi Sbvansiyonlarnn Bileimi ve Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) Kaynak: OECD, Producer and Consumer Support Estimates OECD Database 1986-2005 213

3.3.2.1 Gbre Destei Trkiyede gbre kullanmnn desteklenmesine planl dneme geiin hemen ardndan, 1961 ylnda balanmtr. 1980lere kadar gbre datm devlet tekelinde kalm, retim ise byk lde 1953te kurulan ve sonradan TGSA adn alan Azot Sanayii T.A.. ile 1971de kurulan GSA, datm ise TZDK tarafndan yaplmtr. zel sektrn gbre retimine girmesi ilk olarak 1970li yllar sonunda alan gbre fabrikalar ile olmutur. Ayrca, 1980den itibaren gbre ithalat serbest braklm ve hzla artmtr. TZDKnn datm tekeline 1 Temmuz 1986dan itibaren son verilmitir. Bu tarihte TZDKnn cirosunun %77sini gbre satlar oluturmaktadr249. 1986dan itibaren TSKB ve TKKMB tarafndan da gbre datm yaplmaya balanm, 1988 ylnda ise gbre ticareti tamamen serbest braklmtr. Ayrca bu serbestleme, iftiye verilen gbre desteinin zel sektrden alnan gbreleri de kapsamas anlamna gelmitir. TZDKnn gbre pazarndaki pay 1980lerin bandan itibaren dmeye balam, 1983 ylnda %95 seviyesinden, 1985te %89a, 1987de %25e, 1990da %17ye, 1993 ylnda ise %9,7ye dmtr. Bu tarihler boyunca gbre destei srmektedir, ancak desteklenen gbre almlar giderek ykselen bir oranlar zel sektr datclarndan yaplmaktadr. 1980li yllar boyunca gbre destekleri iftilere deil reticilere denmitir. Bunun tek istisnas, 1995-1997 arasndaki, sbvansiyonun dorudan doruya iftilere verildii dnemdir. iftilerin dedii gbre fiyatlarnn yalnzca bu dnemde ithal gbre fiyatnn altna inmi olmas ve sbvansiyonun yeniden reticilere denmeye balad 1997 sonu itibariyle iftilerin dedii fiyatn yeniden ykselmeye balayarak, 2000 sonu itibariyle ithal gbre fiyatlarnn zerine km olmas nemlidir250. 1997 sonu itibariyle gbre destekleri nominal olarak 1 kg di-amonyum fosfat edeeri gbre iin 30.000 TL dzeyinde sabitlenmi ve enflasyon karsnda anmaya

249 250

Oral, s.70. Dnya Bankas, Turkey: A Review of the Impact of Reform of Agricultural Sector Subsidization, s.18

214

braklm, 2001 krizinin ardndan ise Gl Ekonomiye Gei Program erevesinde ayn yln 1 Kasm gn itibariyle tamamen kaldrlmtr. TZDK, Dnya Bankas ile 2000 ylnda imzalanan Ekonomik Reform Kredisi iin verilen niyet mektubundaki ilgili taahht uyarnca 2000 yl ierisinde tasfiye edilmitir. TGSA ve GSA, 2001 ylnda zelletirmeye kartlm, TGSAn Gemlik Gbre Fabrikas ve GSA ihale ile satlmtr. Her iki ihaleyi de Toros Gbre kazanm, ancak bu ihaleler daha sonra birincisi yeterli fiyata ulalamad gerekesiyle B tarafndan, ikincisi ise datmda tekel oluturaca gerekesiyle Rekabet Kurulu tarafndan iptal edilmitir. 2004 ylnda bir kez daha sata kartlan tesislerden Gemlik Gbre ubat aynda, GSA Mart aynda zelletirilmi, bunlar takiben TGSAa ait olan Ktahya Gbre ayn yln Kasm aynda satlm, 2005 ylnn Austos aynda TGSAn son tesisi olan Samsun Gbrenin de satlmasnn ardndan Eyll aynda TGSAn tzel kiilii sona erdirilmitir. Gbre desteinin ve gbre kullanmnn tarihsel seyri Grafik 3.29, 3.30 ve 3.31de sunulmutur. Gbre destei 1986-1995 arasnda azalan bir trend izlemekte, bu tarihte gbre sbvansiyonu orannn ykseltilmesiyle birlikte keskin bir art yapmaktadr. Art arda yl hayli yksek sbvansiyon miktarlarnn ardndan 1998 ylndan itibaren gbre destei gbre fiyatlarndan bamsz, kilogram bana sabit bir miktar olarak belirlenmi ve enflasyonun etkisiyle anmaya balam, 2001 krizinin ardndan tamamen ortadan kaldrlmtr. Gbre kullanm miktar 1994 ylna kadar dzenli bir art gstermektedir. 1994 kriziyle birlikte, gbre fiyatlarndaki ani srama gbre kullanmnda keskin bir de neden olmu, 1993-1994 arasndaki bu etki 1999-2001 arasnda tekrarlanmtr. Birbirlerine ok yakn olan 1993 ve 1999 tepe noktalar (bitki besin maddesi asndan 1993, toplam miktar asndan 1999 yksektir), gnmzde halen yakalanabilmi deildir.

215

Milyar TL
350

300

250

200

150

100

50

0
1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Grafik 3.29 Gbre Sbvansiyonlarnn Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) Kaynak: OECD, Producer and Consumer Support Estimates OECD Database 1986-2005 216

Ton
6.000.000

5.000.000

4.000.000

3.000.000

2.000.000

1.000.000

19 8

19 8

19 8

19 8

19 8

19 8

19 9

19 9

19 9

19 8

19 9

19 9

19 8

19 9

19 9

19 8

19 9

5 20 0

19 9

20 0

20 0

thalat

retim

Tketim

Grafik 3.30 Gbre thalat, retim ve Tketimi (1981-2006, Ton) Kaynak: TUGEM 217

20 0

20 0

19 9

20 0

20 0

250

200

150

100

Yerli Gbre Fiyatlar thal Gbre Fiyatlar

50
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Grafik 3.31 Yerli ve thal Gbre Fiyatlar (1990=100, ortalama) Kaynak: DPT, TKB 218

Bir baka nemli gelime de gbre sektrnde yerli retim ve ithalatn izledii seyirdir. Trkiye, gbre hammaddeleri konusunda, bata tketiminin %70ini oluturan azotlu gbrelerin hammaddesi olan doalgaz olmak zere, neredeyse tamamen da bamldr. Yerli ve yabanc gbre fiyatlarnn 1994 ylnda birlikte sramasnn temel sebebi bu bamllktr. 1994 krizinin almasnn ardndan yerli gbre fiyatlar yeniden ykselen bir trend iine girmitir. Buna karn, yabanc gbre fiyatlar, dalan sosyalist blok lkelerinden byk gbre reticisi olan Romanya, Ukrayna ve Rusyann ihracata ynelmesiyle dme trendine girmitir. Bu fiyat hareketleri, 1990larn banda zaten ucuz olan yabanc gbrelerin251 fiyatlar ile yerli gbrelerin fiyatlar arasndaki mesafenin daha da fazla almasna neden olmutur. 2002-2005 yllar arasnda Trkiye yapt gbre ithalatnn srasyla %68, %76, %74 ve %74n Romanya, Ukrayna ve Rusyadan gerekletirmitir252. Gelinen noktada gbre eitlerinin yurtii ve yurtd fiyatlar arasnda, eitlere gre %70e varan farklar sz konusu olmaktadr253. Bunun karlnda yerli gbre irketleri retimden byk lde vaz gemi ve ithalata dnmtr. Zaten dk olan kapasite kullanm oranlar, 1990-2000 dneminde azotlu gbrelerde %30 (%84,5den %54,4e), potasl gbrelerde ise %21 (%64den %42,1e) dmtr ve bu dlerde zel sektre ait fabrikalar ile kamu fabrikalar arasnda dikkat ekici bir farkllk yoktur254. 2000den sonras iin kapasite kullanm oranlar mevcut deildir. Ancak retim deerlerinin seyrine bakldnda, kapasite kullanmnn biraz daha dm olmas beklenmelidir. Bunlarn dnda, gbre sektrnde dk kalite gbre ithalat yaplp, sonrasnda bu ithal gbrenin yerli firmalar tarafndan kendi ambalajlaryla piyasaya srlyor olduu bilinmektedir255. Ambalajlanan bu gbreler, hem ithal gbre, hem de yerli gbre olarak mkerrer yazlmakta, retim ve ithalat ile; tketim, ihracat ve stok verileri arasnda giderek artmakta olan bir eitsizlik gzlenmektedir.

251

TKB, Kimyasal Gbre Sektr Aratrmas, TKB Aratrma Mdrl, Ankara, 2002, s.42-43 Petrol- Aratrma, Trkiyede Gbre Sektr, 2006, s.8. 253 Petrol- Aratrma, s.10-13. 254 TKB, s.12. 255 http://www.rekabet.gov.tr/pdf/00-43-464-254.pdf (05.06.2007)
252

219

3.3.2.2 Kredi Sbvansiyonlar Trkiyede uzun yllar boyunca tarm sektrne verilen ihtisas kredilerinin neredeyse tamam Ziraat Bankas tarafndan salanmtr. nceki blm de belirtildii zere, tarm sektrne verilen kredilerde toprak mlkiyeti esas alndndan dolay rgtl kredilerin byk ksmndan byk toprak sahipleri yararlanm, yoksul kyllerin rgtl kredi olanaklarna ulamas her zaman zor olmutur. Bu kesim borlanma ihtiyalarn ounlukla yksek faizli tefeci borlar ile veya tccarlar ile hasat ncesinde yaplan szlemeler yoluyla ald ticari krediler ile salamaktadr. Yine de, yoksul kyllerin kk bir kesiminin ve orta kylln nemli bir ksmnn kooperatifler yoluyla rgtl krediye ulama olana bulduu sylenebilir. Dolaysyla byk blm Ziraat Bankas tarafndan verilen tarm sektrne ynelik ihtisas kredilerinin seyri, devletin tarma ynelik finansman politikas asndan nemli bir gstergedir. Tarm sektrne ynelik ihtisas kredilerinin ve OECD tarafndan hesaplanan kredi destei miktarnn seyri Tablo 3.19, 3.20 ve Grafik 3.32-3.35de sunulmutur. Verilerin bir ksm, karlatrma amacyla 1960dan itibaren gsterilmitir.

220

Tablo 3.19 Tarm htisas Kredileri ve Ziraat Bankas Kredilerinin Tarihsel Seyri (I) Tarm htisas Kredileri Yllar 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 (Milyon TL) 2.396 1.691 1.963 2.421 3.012 3.231 4.570 5.598 7.509 9.016 9.646 9.543 10.832 16.805 27.981 40.137 47.772 56.392 62.339 121.414 221.551 340.240 353.733 511.590 528.496 (II) Ziraat Bankas Kredileri (Milyon TL) 2.392 1.682 1.953 2.408 2.991 3.206 4.531 5.551 7.393 8.861 9.511 9.317 10.711 16.655 27.514 38.910 45.491 54.158 60.722 115.406 193.952 335.274 346.993 504.038 523.079 11.245 13.031 20.283 24.469 30.819 36.828 38.186 45.407 51.552 58.703 71.955 93.957 127.377 182.096 254.745 327.535 371.551 541.943 943.241 1.616.072 2.250.458 2.985.071 3.918.254 0,17 0,19 0,15 0,13 0,15 0,15 0,20 0,20 0,19 0,16 0,15 0,18 0,22 0,22 0,19 0,17 0,17 0,22 0,23 0,21 0,16 0,17 0,13 (III) Toplam Krediler (Milyon TL) (I)/(II) (II)/(III) 1,00 0,99 1,00 0,99 0,99 0,99 0,99 0,99 0,98 0,98 0,99 0,98 0,99 0,99 0,98 0,97 0,95 0,96 0,97 0,95 0,88 0,99 0,98 0,99 0,99

221

Tablo 3.19 Tarm htisas Kredileri ve Ziraat Bankas Kredilerinin Tarihsel Seyri - devam (I) Tarm htisas Kredileri Yllar 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 (Milyon TL) 958.054 1.773.227 2.758.843 4.498.136 7.364.083 12.823.133 18.116.144 39.221.791 59.155.717 120.427.659 326.982.000 668.826.000 1.504.492.000 1.170.731.000 2.009.867.000 3.281.895.000 2.714.552.000 2.439.787.000 3.216.133.000 3.847.082.000 5.276.964.000 5.978.681.000 (II) Ziraat Bankas Kredileri (Milyon TL) 939.223 1.745.297 2.728.506 4.460.000 7.312.000 12.735.000 17.932.000 39.070.000 58.943.000 120.329.000 326.679.000 667.792.000 1.504.012.000 1.162.426.000 2.002.159.000 3.268.624.000 2.704.010.000 2.431.650.000 3.207.053.000 3.738.834.000 5.089.483.000 5.448.379.000 (III) Toplam Krediler (Milyon TL) 6.596.898 11.517.176 18.709.604 27.750.710 46.046.636 80.034.177 129.973.799 231.532.098 433.706.851 789.853.205 1.743.685.229 3.860.068.000 8.811.893.000 14.122.355.000 21.714.974.000 34.213.480.000 37.085.766.000 52.631.490.000 69.002.124.000 102.481.789.000 152.294.560.000 217.308.644.000 (I)/(II) 0,15 0,15 0,15 0,16 0,16 0,16 0,14 0,17 0,14 0,15 0,19 0,17 0,17 0,08 0,09 0,10 0,07 0,05 0,05 0,04 0,03 0,03 (II)/(III) 0,98 0,98 0,99 0,99 0,99 0,99 0,99 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 0,99 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 0,97 0,96 0,91

Kaynak: TBB, Bankalarmz Kitaplar, 1960-2006

222

Tablo 3.20 Bitkisel retim Yapanlara Verilen Kamu Kredilerinin Faiz Oranlar Bitkisel Kredi Faiz Oran Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 (%) 46,5 46,5 46,5 46,5 46,5 50,0 50,0 70,0 65,0 65,0 43,0 94,0 68,0 51,0 25,0 20,0 TEFE (Yllk Ortalama - %) 50,0 52,5 67,4 55,2 119,8 88,5 71,9 78,7 69,1 43,6 54,0 57,1 46,2 23,8 11,5 5,8

Kaynak: Necdet Oral, Trkiye Tarmnda Kapitalizm ve Snflar, s. 364

223

Milyar TL
900 800 700 600 500 400 300 200 100 0
1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Grafik 3.32 Kredi Sbvansiyonlarnn Seyri (1986-2005, 1986 Fiyatlaryla) Kaynak: OECD, Producer and Consumer Support Estimates OECD Database 1986-2005 224

1.000.000.000.000 900.000.000.000 800.000.000.000 700.000.000.000 600.000.000.000 500.000.000.000 400.000.000.000 300.000.000.000 200.000.000.000 100.000.000.000 0
19 80 19 81 19 82 19 84 19 85 19 83 19 86 19 87 19 88 19 89 19 90 19 91 19 93 19 92 19 94 19 95 19 96 19 98 19 99 19 97 20 00 20 02 20 01 20 03 20 04 20 05 20 06

Grafik 3.33 Tarm Sektrne Verilen htisas Kredilerinin Seyri (1980-2005, 1980 Fiyatlaryla) Kaynak: TBB, Bankalarmz Kitaplar, 1960-2006

225

0,25

0,2

0,15

0,1

0,05

0
19 62 19 64 19 66 19 70 19 68 19 74 19 72 19 78 19 76 19 80 19 82 19 86 19 84 19 88 19 92 19 90 19 94 19 96 20 00 19 98 20 02 20 04 20 06

Grafik 3.34 Tarm Sektrne Verilen htisas Kredilerinin Toplam Kredilere Oran (1962-2006) Kaynak: TBB, Bankalarmz Kitaplar, 1960-2006 226

0,98

0,96

0,94

0,92

0,9

0,88

0,86
19 60 19 62 19 64 19 66 19 68 19 70 19 72 19 74 19 76 19 78 19 80 19 82 19 84 19 86 19 88 19 90 19 92 19 94 19 96 19 98 20 00 20 02 20 04 20 06

Grafik 3.35 Ziraat Bankas Kredilerinin Toplam htisas Kredilerine Oran (1960-2006) Kaynak: TBB, Bankalarmz Kitaplar, 1960-2006

227

Devletin tarm kesimine ynelik kredi sbvansiyonu, verilen kredilerin faizlerinin, piyasadaki hakim faiz orannn altnda tutulmas suretiyle salanmaktadr. OECD tarafndan 1986 tarihinden itibaren hesaplanan imtiyazl tarm kredileri sbvansiyonunun miktar Grafik 3.32de sunulmutur. 1994 ylnda krizle birlikte hzla ykselen faiz oranlar kredi sbvansiyonunu hzla ykseltmekte, buna benzer, ancak daha az etkili bir srama 1999 ylnda yaanmaktadr. Dikkat ekilmesi gereken bir baka nemli nokta, 1994 ylndan itibaren tarma ynelik ihtisas kredilerinde yaanan ve 1997de 1994 deerine gre %100 geen miktar artnn (Grafik 3.33) sbvansiyon maliyetlerinde benzer bir sramaya neden olmam olmasdr. Sbvansiyon maliyetlerinde 1994 ylnda yaanan art, temel olarak daha nceki yllarda verilen uzun vadeli kredilerin sbvansiyon miktarnn hzla ykselen faiz oranlar ile birlikte almasnn bir sonucudur. Bu tarihten sonra reel faiz orannn dme eilimine girmesiyle sbvansiyon maliyeti de dme eilimine girmi, 1999 ylnda faiz oranlarnda yaanan ve etkisi daha kk olan sramann ardndan da 2000 ylyla birlikte kredi sbvansiyonu uygulamas sonlandrlmtr. Bu gelime, Tablo 3.20de sunulan verilerde de gzlenmektedir; 2001 ylndan itibaren kredi faizleri yllk ortalama TEFE artnn zerine kmaktadr. Grafik 3.34 srecin ok aklayc bir zetini sunmaktadr. 1962-1982 arasndaki drt kalknma plan sresince tarma ynelik ihtisas kredilerinin toplam kredi hacmi ierisineki pay, her kalknma plannda biraz daha artmtr. 1980 sonrasnda, lk zal hkmetiyle birlikte tarma ynelik ihtisas kredilerinin toplam krediler ierisindeki pay belirgin bir d ile yeni bir ortalamaya gerilemi, 1994 krizinin ardndan ise arpc bir dle nemsizleme srecine girmitir. zellikle 1998 ylnda Ziraat Bankasnn tarm kredileri ierisinde yer alan 1,5 trilyonluk bir payn zel grev hesabna alnmasnn etkisi ok belirgindir. Ayn yl Dnya Bankas, Ziraat Bankas ile ilgili kapsaml bir reform program hazrlamtr ve bu programda ncelikli olarak sbvansiyonlu kredi faizlerinin ortadan kaldrlmas, ardndan da Ziraat Bankasnn zelletirilmesi nerilmektedir256.

256

Oral, s.362-363.

228

te yandan, Ziraat Bankas tarm sektrne ynelik ihtisas kredilerinin tamamna yaknn salamaktadr. Grafik 3.35de Ziraat Bankas kredilerinin tarm sektrne ynelik ihtisas kredileri ierisindeki pay gsterilmektedir. 1970li yllarda ekerbank ve Ttnbankn salad ihtisas kredileri ile Ziraat Bankasnn pay %87ye kadar gerilemi, 1985ten sonra yeniden %100e yaklamtr. 2002 ylnn sonunda Taribankn Zorlu Grubuna ait olan Denizbank tarafndan satn alnmasnn ardndan257 Denizbankn tarm sektrne ynelik ihtisas kredileri vermeye balamas258 Ziraat Bankasnn paynda bir dmeye neden olmutur, ancak 2006 ylnda halen tarmsal ihtisas kredilerinin %90ndan fazlasn tek bana Ziraat Bankas salamaktadr. Ziraat Bankasnn zelletirilmesi taahhd, IMF gzetiminde yrtlmekte olan istikrar programnn pek ok admnda gndeme gelmi bir balktr. Ancak kamu bankaclnn en nemli paralarndan biri olan ve 2006 sonu itibariyle bilano varlklarnn toplam 72 milyar YTLyi bulmu olan Ziraat Bankasnn nasl bir yntemle zelletirilebilecei konusu halen belirsizliini korumaktadr.

3.3.2.3 Devletin Tohumculuk Alanndaki Faaliyetleri 1940larda Zirai Kombinalar daresi, 1950den itibaren ise Devlet retme iftlikleri tarafndan yrtlen tohumculuk faaliyetleri, 1983 ylndan sonra, bu ylda Devlet retme iftliklerinin hara ve inekhanelerle birletirilmesi sonucunda kurulan T GEM tarafndan yrtlmeye balamtr. Bu birletirmenin hemen ardndan 1984 ylnda Dnya Bankas ile imzalanan yapsal uyum kredisi anlamas erevesinde Tarm Bakanlnn yeniden yaplandrlmasnda Aratrma Genel Mdrl ortadan kaldrlmtr. Tohumculukla

257 258

http://www.denizbank.com/TR/Hakkimizda (07.06.2007) TBB, Bankalarmz, eitli yllar.

229

ilgili nemli bilimsel almalarn yapld bu mdrln ortadan kalkmas T GEMin tohumculuk alanndaki aratrma ve gelitirme faaliyetlerini de olumsuz etkilemitir259. K Tlere bte desteinin ekilmesinin ardndan T GEM 1990 ylndan itibaren bilano anlamnda zarar etmeye balamtr. Byk lde biriken borlarn faiz yk yznden zarar eden kurum 1994 ylnda yaplan zsermaye artnn ardndan yeniden kra gemi, ancak 1999 ylnda yeniden zarar etmeye balamtr. 1999 yl sonunda Yksek Planlama Kurulu tarafndan alnan kararla T GEM iletmelerinin ihaleler yoluyla imzalanacak ortaklk szlemeleri vastasyla %15-25 kamu ortakl ile zel sektre 10-49 yllna devredilmesinin n ald. 2004 yl itibariyle T GEM bnyesindeki 13 iletme zel sektre kiralanm durumdayd. Dier yandan, tohumculuk konusunda son dnemde AB ile uyum yasalar erevesinde hayli nemli yasal dzenlemeler yaplmtr. Bu dzenlemelerin en nemli ierii, bitkilerin genetik zelliklerinin patentlenebilir olduunun yasalar ile tesis ediliyor olmas ve dolaysyla Trkiyenin taraf olduu fikri mlkiyet haklar anlamalarnn muhtelif bitkilerin genetik zelliklerine de uygulanabileceinin kabul edilmesidir. Nitekim Trkiye tarafndan 4 Kasm 2002 tarihinde imzalanan ve 28 Ekim 2005de yasalaarak yrrle giren Gda ve Tarm in Bitki Genetik Kaynaklar Uluslararas Antlamasnn 12. Maddesinin 3. Fkrasnn (f) Bendinde "Fikri mlkiyet ya da dier telif haklar ile koruma altna alnm olan gda ve tarm iin bitki genetik kaynaklarna eriim, uluslararas anlamalara ve dier ulusal kanunlara uygun olacaktr" hkm bulunmaktadr260. Bu uluslararas antlamann kabulnn ve yasalamasndan bir yl sonra, 31 Ekim 2006 tarihinde ise 5553 Sayl Tohumculuk Kanunu yasalamtr261. Bu yasa, fikri mlkiyete dair hukuk alanna girdii daha nceki yasa ile belirlenmi olan tohumculuk faaliyetlerinin nasl yrtleceinin erevesini izmektedir.

259 260

Oral, s.216. 5414 Sayl Gda ve Tarm in Bitki Genetik Kaynaklar Uluslararas Antlamas'nn Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanun, http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5414.html (31.08.2007) 261 5553 Sayl Tohumculuk Kanunu http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5553.html (31.08.2007)

230

Yasann "Kayt altna alma" balkl 4.Maddesinde Bitki eitlerinin tescili, retim izni ve standart tohumluk eit kayd ile genetik kaynaklarn Bakanlk tarafndan bir kte kaydedilmesi ilemini kapsar ifadesi yer almaktadr. Bylelikle tm bitki eitlerinin gen kaytlarnn tutulaca netletirildikten sonra 5. Maddede bulunan Bakanlk tarafndan, bitkisel ve tarmsal zellikleri belirlenerek sadece kayt altna alnan eitlere ait tohumluk retimine izin verilir ve zel retim alanlarnn snrlar ierisinde, Bakanlka izin verilmeyen tohumluk veya bitkisel rn yetitirilemez hkmleriyle tm tohumluk retimi ilgili bakanln kontrol altna alnmaktadr. Bitkisel rnlerin gen kodlar baz alnarak kayt altna alnmasnn nnn almas, T GEM iletmelerinin de zel sektre devredilmesiyle birlikte, tohumluk yetitirecek durumda olmayan kylln tohum konusunda da muhtelif rnlerin patentlerini ellerinde bulunduran irketler ile dolaymsz biimde kar karya kalmas manasna gelmektedir. Ayrca, yeni gen teknolojileri sayesinde kendi kendisini yeniden retmeyen ve spesifik snai girdilerin (gbre, tarm ilac, vb.) kullanlmasn gerektiren tohumlar retilmektedir. Bylelikle hem rnn bir ksm tohumluk olarak ayrlamad iin tohum masraf sreklilemekte, hem de tarmsal retici belirli snai rnleri kullanmak zorunda kalmaktadr. Trkiyede etkisi yeni hissedilmeye balayan bu maliyet kaleminin muhtelif irketlerinin eitlik bitki trleri zerindeki hak taleplerinin artmas ve ilgili kanunlarn daha geni apl olarak uygulanmaya balamasyla birlikte gelecekte kylln masraflar arasnda daha nemli bir yer tutmas beklenmelidir. Son olarak, ayn kanunun stisna balkl 14. Maddesine deinilmesi gerekmektedir. Bu maddede thal edilip ihracat amacyla retilen tohumluklarda kayt altna alnma art aranmaz()Ayrca, deneme ve denetim amacyla kullanlan ve miktarlar Bakanlka belirlenen tohumluklar, bu Kanun hkmlerinden mstesnadr hkmleri yer almaktadr. Bu hkmler erevesinde, ihracat amacyle ithal edilen ve gelitirilen tohumlar zerinde devletin kontrol yetkisi snrlandrlmakta, bylelikle gen teknolojileri ve tohum retiminde uzmanlaan ok uluslu irketlerin Trkiyeyi bir deney sahas olarak kullanmasnn n almaktadr. Dahas, ihracat amacyla

231

gelitirilen tohumlarn ilk denemeleri ayn hkm uyarnca Trkiyede yaplabilecek ve bu tohumlar da kayt altna alnamayacaklardr.

3.3.3 Tarmsal Desteklemenin Yeni Biimi: DGD Dorudan gelir destei DTnn tarm kesimine ynelik geleneksel destekleme politikalarna alternatif olarak sunulan destekleme yntemidir. Tarm sektrne girdi sbvansiyonlar, fiyat destekleri, ihracat sbvansiyonlar ve ithalat engelleri yoluyla salanan destekler, DT literatrne gre sar kutuda yer almakta, yani serbest ticareti bozan bir etki yaratmaktadrlar. Daha genel anlamda, piyasa ekonomisinin ileyiine mdahale anlamna geldikleri argman ile azaltlmas, mmknse kaldrlmas hedeflenen bu geleneksel destekleme biimleri karsnda DGD retimden bamsz (decoupled) olduu iin nerilmektedir. Bu erevede sunulan argmanlara gre DGD, retim miktarna veya herhangi bir girdinin kullanmna bal olmad, ayrca rnn satn, ayn rn reten rakip lkelerin iftileri zararna olacak biimde kolaylatrmad iin serbest ticareti bozan bir etki yaratmayacaktr. Ayn argmanlara gre, geleneksel destek biimlerinden yoksul kyllerden ok zengin iftiler yararlanmakta ve destekleme politikalarnn arl tketicinin srtna yklenmektedir. DGDnin bu sorunu zecei ne srlmektedir. Genel literatrde ayn sklkla ne srlmese de; Trkiye iin DGD uygulamalarna geiin tarmsal destein bte zerinde yaratt ykn hafiflemesini salayaca da ne srlmtr. DGD uygulamalarnn retim miktarn artrc bir etki yaratmayaca aktr, zira arazi yzlm veya verimlilik oran baz alnarak yaplan DGD uygulamalar, iftinin retim miktar ile ilikili deildir. Bu adan DGD, temel sorunu arz fazlas olan AB ve ABD gibi tarmsal reticiler iin ok uygundur, hatta ABde DGD uygulamasna dahil olmak isteyen iftilerden topraklarnn %10luk bir ksmn ekilmeyen alan olarak ayrmalar (set-aside) beklenmektedir.

232

3.3.3.1 Trkiyede DGD Uygulamas DGD demeleri Trkiyede 2000 ylnda uygulanan pilot proje ile balatlmtr. Pilot proje Ankarann Polatl, Adyamann Merkez ve Kahta, Antalyann Manavgat ve Serik ile Trabzonun Akaabat ve Srmene ileleri ve bu ilelere bal, rnekleme yntemiyle seilen 77 kyde uygulanmtr. Pilot uygulama erevesinde DGD demeleri 199 dekara kadar olan arazilere, dekar bana 5$ karl Trk Liras olarak yaplmtr. Pilot uygulamann sonular dikkat ekicidir. Polatlda 2000 bavuru beklenmi, ancak bavuru miktar 8000 olmutur. Adyamanda ise zerinden bavuru yaplmas beklenen arazinin kat kadar arazi iin bavuru yaplmtr. Mlklerin grece daha byk olduu Polatlda mlkler daha fazla destek almak amacyla aile fertleri arasnda paylatrld iin bavuru says artm, mlklerin daha kk olduu Adyamanda ise kyller ayn sebeple topraklarn olduundan byk gstermilerdir. 2001 yl itibariyle DGD uygulamas yurt apna yaygnlatrlmtr. Bu almann hazrland tarihe kadar 5 dnem uygulanan DGD, sre ierisinde u ekilde seyretmitir: 2001 ylnda, demeler, ifti bana, yl boyunca iledii arazinin en fazla 200 dekar iin, dekar bana 10 milyon TL olarak belirlenmi, 5 dekardan kk mlklere 5 dekar karl olan 50 milyon TL denmesi kararlatrlmtr262. Bu yl ierisinde 2,18 milyon ifti Kayt Sistemine dahil olmu, 118 milyon dekar alan iin, toplam 1,18 katrilyon deme yaplmas kararlatrlmtr. 2002 ylnda, DGD demesi iin arazi st snr 500 dekara, dekar bana denen destek ise 13,5 milyon TLye ykseltilmitir263. Bu yl ierisinde kayt altna alnan ifti says 2,6 milyona ykselmi, 162 milyon dekar arazi iin, toplam 2,19 katrilyon deme yaplmas kararlatrlmtr.

262

Resmi Gazete 21.06.2001 http://rega.basbakanlik.gov.tr/Eskiler/2001/06/20010621.htm#23 (08.06.2007) 263 Resmi Gazete 14.06.2002 http://rega.basbakanlik.gov.tr/Eskiler/2002/06/20020614.htm#2 (08.06.2007)

233

2003 ylnda dekar bana denen DGD 16 milyon TLye ykseltilmitir264. Kayt altndaki ifti says 2 milyon 775 bine km, 165 milyon dekarlk arazi iin 2,6 katrilyon TL deme yaplmas kararlatrlmtr. 2004 ylnda dekar bana deme miktar sabit kalmtr265. ifti kayt sistemine kaytlarn durduu gzlenmitir. Bu sene nceki seneyle ayn miktarda DGD demesi yaplmas kararlatrlm, ayrca sene sonunda aklanan 2006-2010 Tarm Stratejisi erevesinde DGD demeleri 2006 yl sonuna dek sabitlenmitir266. Bu yldan itibaren Resmi Gazetede yaynlanan DGD uygulamalarna ilikin teblilerin267 deme miktar blmlerinde Dekar bana yaplacak DGD miktarlar Bakanlk tarafndan aklanr ifadesine yer verilmitir. 2005 ve 2006 yllarnda dekar bana yaplan DGDde bir deiiklik olmamtr.

3.3.3.2 Trkiyede DGD Uygulamasna Getirilen Eletiriler Tarm sektrne ynelik geleneksel destekleme biimlerinden DGDye gei karar pek ok balkta eletirilmitir. Bu balklardan en fazla ne kan, sylem dzeyindeki amalar ile uygulamann badamyor olduudur. Trkiyede DGD uygulamasna geiin en temel hedeflerinden biri tarmsal destek politikalarnn bte zerindeki yknn hafifletilmesidir. lk defa IMFye sunulan 9 Aralk 2000 tarihli niyet mektubunda dile getirilen bu hedef iin DGD uygulamalarnn ara olarak seilmesi mantksal bir eliki tamaktadr, zira bu argmana paralel olarak DGD uygulamalarnn tarmsal destein ykn tketicilerden

264

Resmi Gazete 02.05.2003 http://rega.basbakanlik.gov.tr/Eskiler/2003/05/20030502.htm#32 (08.06.2007) 265 Resmi Gazete 13.05.2004 http://rega.basbakanlik.gov.tr/Eskiler/2004/05/20040513.htm#5 (08.06.2007) 266 DPT, 2004/92 sayl YPK karar: Tarm Stratejisi Belgesi (2006-2010), 2004, s.4. http://mevzuat.dpt.gov.tr/ypk/2004/92.pdf (08.06.2007) 267 Resmi Gazete, 03.04.2005 ve 16.02.2007 http://rega.basbakanlik.gov.tr/Eskiler/2005/04/20050430-4.htm (08.06.2007) http://rega.basbakanlik.gov.tr/eskiler/2007/02/20070216-17.htm (08.06.2007)

234

alaca ve vergi mkelleflerine dataca ne srlmektedir268. Hem tarmsal destein yknn salt tketicilere deil vergi mkelleflerinin tamamna (yani bteye) aktarlp, hem de btenin yknn hafifletilmesi ancak tarmsal desteklerde ciddi miktarda daralma ile mmkndr. Bu miktarda bir daralmann ise kk kyllk asndan ykc sonular olaca aktr. DGD, retimi artrmayan bir zellie sahiptir ve tm erken kapitalistlemi lkelerde bu amala etkin biimde kullanlmaktadr. retim miktarn artrmayan, aksine azaltmak iin kullanlan bir destekleme biiminin, normal artlar altnda retim miktarn artrc destekleme biimlerinden daha maliyetli olmas beklenir. Nitekim dnyadaki DGD uygulamalarnn sonular da bu yndedir269. Trkiyede DGDye geiin temel amacnn tarmsal destein maliyetinin drlmesi olmas, bu adan da bir eliki yaratmaktadr. te yandan; geleneksel destekleme biimlerinden en fazla zengin iftilerin yararland doru olsa da, DGDden destee en fazla ihtiyac olan yoksul iftilerin yararlanaca sav pratikte ciddi biimde sarslmaktadr. Uygulamada cce iletme sahiplerinin DGD almaya almasnn alaca destekten daha maliyetli olduu, byk reticilerin ise hak ettiklerinden ok daha fazla destek aldklar grlmektedir270. Ayrca, DGD uygulamasnn toprak asndan st snrnn, kk kylln st snr kabul edilemeyecek derecede yksek olan 500 dekara ykseltilmi olmas, topra 500 dekardan byk olan iftilere de 500 dekarlk destek verilecek olmas ve buna karn dekar ba destein 2004 sonu itibariyle enflasyon karsnda anmaya braklm olmas, uygulamann zaman getike yoksul kylnn yoksulluk sorununu zmekten ok uzak bir noktaya evriliyor olduunu gstermektedir.
268

Ouz Oyan vd., Trkiyede Tarmsal Destekleme Politikalar: Dn Bugn Gelecei, Trkiye Ziraat Odalar Birlii, Ankara, 2001, s.27 269 Gnaydn, s.54-58. 270 Kk reticilerin, DGD demelerinden yararlanmak iin salamalar gereken eitli belgelere yapacaklar demeler ile karlnda alacaklar paralar karlatrmakta ve genellikle bu hesabn kendi adlarna negatif kmas nedeni ile DGD bavurusu yapmamaktadrlar. Buna karlk bin hektarlarla ifade edilen eitli arazilere sahip toprak sahipleri, sosyal statlerini kullanarak arazilerini eitli yollardan blmekte ve bu ekilde tm arazileri iin DGD demelerinden yararlanmaktadrlar. Alanda yaplan gzlemler, DGD bavurusunun son gnlerinde arazi devrine ilikin noter ilemlerinin normal ile karlatrlamayacak lde arttn ortaya koymaktadr. Gnaydn, s.62.

235

3.4 1980 SONRASINDA TARIM KES M NDEK DNM

Tarm sektrne ynelik devlet politikalarnda 1980 sonrasnda yaanan dnmler, bu sektrn ve daha genel olarak krsal kesimin yapsnda nemli dnmlere yol amtr. almann bu ksmnda, blmn nceki ksmlarnda ele aldmz politika deiikliklerinin yaratt sonular incelenecektir.

3.4.1 Gelir ve Blmdeki Dnm 12 Eyll darbesinin ardndan 24 Ocak kararlarnn tam olarak uygulanmaya balamasnn sonucu olarak milli gelirin blmnde dramatik bir dnm yaanmtr. Darbenin snfsal nitelii konusunda pheye yer brakmayan bu dnm, ayn zamanda kapitalizmde kyllk ile ii snfnn ekonomik karlarnn burjuvazi karsnda ortak olduu saptamasn da dorular niteliktedir. 1976-1990 dneminde fonksiyonel gelir dalmnda yaanan dnm Tablo 3.21de sunulmutur. Bu dnemde yaanan bir baka nemli dnm ise tarmsal hammadde fiyatlar ile bu hammaddeler kullanlarak retilen snai rnlerin fiyatlar arasndaki makasn snai rnler lehine almasdr. Tablo 3.22de bu sre gsterilmitir. 1980 itibariyle ortaya kan bu dnm, incelenen rnlerden yalnzca pamukta belirgin deildir. Ayrca, dnemin ihracata ynelik byme hedefine uygun olarak, pamuk ve ttnde ihra fiyatlar ile iftinin eline geen fiyatlar arasndaki makas, snai rnlerde olduundan ok daha fazla almaktadr.

236

Tablo 3.21 Trkiyede Fonksiyonel Gelir Dalm (1976-1990) Yllar Tarm Maa + cret Faiz + Rant + Kar 31,3 32,7 36 1976 29,1 36,8 34,1 1977 26,7 35,2 38,2 1978 24,3 32,8 42,9 1979 23,9 26,7 49,5 1980 23,1 24,6 52,4 1981 21,8 24,6 53,6 1982 20,5 24,8 54,7 1983 20,4 21,6 58 1984 19,1 18,4 62,1 1985 18,1 17,7 64,2 1986 17,1 17 65 1987 17 17,6 65,4 1988 15,4 14,8 69,8 1989 15,2 13,9 70,9 1990 Kaynak: Sleyman zmucur, Trkiyede Gelir Dalm, Vergi Yk ve Makroekonomik Gstergeler

237

Tablo 3.22 Tarmsal Hammaddelerde Ticari Marjlar Ekmek / Buday 100 105,7 110,7 118,2 122,1 106,8 118,6 130 121,9 120,2 116,5 136,9 164,8 eker / eker Pancar 100 91,7 93,8 99,2 190,1 135,1 121,9 118,7 118,7 112,3 115,9 102,6 99,9 Pamuklu Basma / Pamuk 100 88,3 81,6 68 67,8 186 72,5 95,9 93,1 114,8 102,4 80,2 112,6 Margarin / Ayiei 100 87,6 99,5 92,6 118,2 133,5 126,7 113,4 188,1 141,1 124,9 126,2 170,3 Ttn hra / Ttn 100 79,2 100,2 84,7 182,4 183,6 199,1 243,6 250,5 224,1 225,3 224,1 274,8 Pamuk hra / Pamuk 100 120,1 134,2 155,2 107,6 164,4 183,5 203,3 222,4 265,1 221,3 219 280,1

Yllar 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988

Kaynak: Korkut Boratav, 1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snfla ve Blm, s.47

238

0,12 0,2

0,14

0,16

0,18

0,22

0,24

0,26

0,28

0,1

Kaynak: T K Grafik 3.36 Tarmsal GSMHnn GSMHya Oran (1973-2006) 239

19 73 19 74 19 75 19 76 19 77 19 78 19 79 19 80 19 81 19 82 19 83 19 84 19 85 19 86 19 87 19 88 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06

150 140 130 120 110 100 90

96 94 84 82 80 90 92 98 00 02 04 20 88 86 19 19 19 19 19 19 19 20 19 19 19 20 20 06

Grafik 3.37 Tarmsal GSMHnn Seyri (1980=100) Kaynak: T K

Dnem boyunca tarmsal retimin GSMH iindeki pay dzenli olarak dmtr. Karlatrma amacyla 1973den itibaren izilmi olan Grafik 3.36de de gsterildii zere tarmsal retimin GSMH ierisindeki pay 1973-1980 dneminde sabit seyretmekte, bu tarihten itibaren gnmze kadar sren bir d eilimine girmektedir. Bu eilim kimi yllarda bozulsa da bu bozulmalarn yapsal nedenlere dayandn dndrecek bulgular mevcut deildir. Dier yandan, tarmsal retimin kendi ierisindeki seyri de dikkat ekici sonular vermektedir. Grafik 3.37da sunulan bu seyir, 1980-1987 ve 1991-1997 dnemlerinde grece duraan, 1988-1991 ve 1998-2002 dnemlerinde de art ve azal miktarlarnn byd, istikrarsz bir grnt izmektedir. 1988-1991 ve 1998-2002, Trkiyenin tarmsal politikasnda keskin dnlerin yaand dnemler olarak ne kmaktadr. Bu dnemlerden birincisinde 1980 itibariyle byk lde basklanm olan tarm sektrne ynelik desteklemeler yeniden ve hzla yrrle konmu, ikincisinde ise bu destekleme politikalar uygulama kurumlaryla birlikte ortadan kaldrlmtr.

240

105

95

85

75

65

55

45
6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 19 7 19 7 19 7 19 7 19 8 19 8 19 8 19 8 19 8 19 8 19 8 19 8 19 8 19 8 19 9 19 9 19 9 19 9 19 9 19 9 19 9 19 9 19 9 19 9 20 0 20 0 20 0 20 0 20 0 20 0 20 0 20 0 6 7

Grafik 3.38 Tarmsal rnlerin Snai rnler Karsnda Ticaret Hadleri (1976-20071, 1976=100) Kaynak: T K ve TCMB verilerinden hesaplanmtr 1 2007 yl iin en son Mays aynn verileri kullanlmtr 241

Tarm ve sanayinin fiyat endekslerinin karlatrlmas ile elde edilen i ticaret hadlerinin seyri ise devlet politikalarnn tarma ynelik gelir etkisini ak biimde gstermektedir. Grafik 3.38de sunulan hesaplamada 1976 yl, hem nceki dnem ile karlatrma yaplabilmesi asndan, hem de bir mutlak bir zirve tekil etmesi asndan balang yl olarak seilmitir. nceki blmde de akland zere, 1977 itibariyle krize giren Trkiyede ticaret hadleri hzla tarm aleyhine bozulmutur. Bu bozulma, darbenin ardndan cunta iktidar dneminde de devam etmitir. ticaret hadleri, 1983 ve 1984 yllarnda yaanan ksa dnemli ve kk apl bir dzelmenin ardndan dnem boyunca grlecek en dk nokta olan 1988 ylna kadar dmeye devam etmitir. 1989 yl itibariyle, tarmsal desteklerin yeniden geniletilmesiyle birlikte ykselie geen ticaret hadleri, bu ykselii kesikli de olsa 1998 ylna dek srdrmtr. Bu dnem boyunca, Trkiyede tarmsal fiyatlar, dnyadaki seyrin aksi ynde olarak tarm lehine, sanayi aleyhine seyretmitir. Bunun birinci nedeni, 1990l yllarn tamamnda siyasi belirsizliklerin hakim olmas ve erken seimin hemen her zaman gndemde olmasdr. Dolaysyla tm iktidarlarn kyllk ierisindeki itibarlarn yksek tutma abas ile tarmsal destekleri yksek tutmaya meyilli olmulardr. kinci neden ise 1990larn ilk yllarn da kapsayan etkin snfsal mcadelenin salad ekonomik kazanmlarn, kyllk iin 1998 ylna dein srm olmasdr271. 1998 ylnda varlan tepe noktadan sonra, tarmsal desteklerin hzla daraltlmaya balamasyla birlikte tarmn ticaret hadleri keskin bir dle yeniden tarm aleyhine seyretmi, 2001 krizi ile yeni bir dip noktasna ulamtr. 2001-2004 yllar arasnda 2002 genel ve 2004 yerel seimlerin ynelik olarak yaanan iyilemenin etkisi ksa srm, 2005 ylndan itibaren fiyatlar yeniden tarm aleyhine seyretmeye balam ve bu alma erevesinde deerlendirilen son gzlem olan 2007 ylnn ilk be aynda, 2001 ylnda yaanan dip noktaya yeniden yaklalmtr.

271

Korkut Boratav, Kylln Tasfiyesi mi? http://www.sol.org.tr/index.php?yazino=10770 (10.06.2007)

242

Ticaret

hadlerinin

seyri

blmn

banda

yaplan

1980

sonrasnn

dnemlendirilmesi tercihleri ile paralel sonular vermektedir. Tarm sektrnde 19801988 dnemi boyunca kaybedilenler 1989-1998 yllar arasnda geri kazanlmtr. Kazanmlarn temel sebebi, tarmsal destekleme politikalarnn yeninden youn biimde uygulanmaya balanm olmasdr, nitekim destekleme almlarnn tarmsal katma deere oran, 1976 ylnda %14,7den 1988 ylnda %5,5e dmekte, 1992 ylnda ise %13,2ye ykselmektedir272. Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta, 1994 krizinin tarmsal fiyatlarda bir dmeye neden olmad, aksine krizin ardndan tarmsal fiyatlardaki toparlanmann hzlanddr. Tarmsal fiyatlar snai fiyatlar karsnda, tarmsal destekleme politikalarnn terk edilmeye baland 1998 ylndan sonra yeniden dmeye balamaktadr.

3.4.2 Mlkiyet Yapsndaki Dnm D E tarafndan 1980, 1991 ve 2001 yllarnda yaplan Genel Tarm Saymlarnn sonular, 1980 sonrasnda toprak mlkiyetinde yaanan dnmler konusunda nemli ipular salamaktadr. Bu sonular Tablo 3.23de sunulmutur. 1980 ve 1991 yllarnda yaplan saymlar arasnda toplam kullanlan toprak miktarnda yaklak 8 milyon dekar, iletme saysnda da yaklak 400 bin birimlik art yaanmtr. Grne gre iletme saysndaki artn sebeplerinden biri, toprakszlarn yeniden sayma dahil edilmi olmasdr. Kk iletmelerin says tm alt dilimlerde artmakta, 50-500 dekarlk iletmelerin says da tm alt dilimlerde azalmaktadr. Yzlm 1000 dekardan fazla iletmelerin saysnda ise, tm alt dilimlerde gzle grnr lde art vardr.

272

Korkut Boratav, Tarmn Ticaret Hadleri, Trkiye Tarihi Beinci Cilt iinde, Cem Yaynevi, stanbul s.206-211

243

Tablo 3.23 Toprak Mlkiyeti Dalm (1980, 1991 ve 2001) letme Yzdesi lenen Toprak (da) lenen Toprak Yzdesi

Toprak Gruplar (da)

letme Says

1980 55-9 10-19 20-29 30-39 40-49 Kk letmeler (1-50) 50-99 100-199 200-499 500-999 1000-2499 2500-4999 5000+ Byk letmeler (500+) Toplam GINI Katsays 309.892 265.306 527.181 479.979 393.741 299.922 2.276.021 738.376 421.523 192.800 24.785 2.500 373 159 27.817 3.656.537 0,582 1991 Topraksz 1-5 5-9 10-19 20-49 Kk letmeler (1-49) 50-99 100-199 200-499 500-999 1000-2499 2500-4999 5000+ Byk letmeler (500+) Toplam GINI Katsays 101.700 251.686 381.287 752.156 1.274.609 2.761.438 713.149 383.323 173.774 24.201 10.266 1.930 441 36.838 4.068.522 0,613 2,50 6,19 9,37 18,49 31,33 67,87 17,53 9,42 4,27 0,59 0,25 0,05 0,01 0,91 8,48 7,26 14,42 13,13 10,77 8,20 62,25 20,19 11,53 5,27 0,68 0,07 0,01 0,004 0,76 551.789 1.766.311 7.096.213 10.772.016 12.729.048 12.640.509 45.555.886 48.392.133 54.244.977 51.716.340 16.762.086 3.597.951 1.214.931 4.779.514 26.354.482 226.263.818 0,24 0,78 3,14 4,76 5,63 5,59 20,13 21,39 23,97 22,86 7,41 1,59 0,54 2,11 11,65

667.059 2.511.091 10.042.501 38.668.961 51.889.612 46.750.693 49.216.633 46.487.432 14.982.493 13.856.621 6.538.082 4.789.427 40.166.623 234.510.993

0,28 1,07 4,28 16,49 22,13 19,94 20,99 19,82 6,39 5,91 2,79 2,04 17,13

244

Tablo 3.23 Toprak Mlkiyeti Dalm (1980, 1991 ve 2001) - devam letme Yzdesi lenen Toprak (da) lenen Toprak Yzdesi

Toprak Gruplar (da)

letme Says

2001 54.523 1,77 Topraksz 178.006 5,79 481.987 1-5 290.461 9,44 1.952.471 5-9 539.816 17,55 7.378.022 10-19 950.840 30,91 29.531.622 20-49 Kk letmeler (1-49) 1.959.123 63,68 39.344.102 560.049 18,20 38.127.035 50-99 327.363 10,64 43.884.397 100-199 153.685 5,00 42.075.498 200-499 17.429 0,57 11.218.554 500-999 4.199 0,14 5.476.930 1000-2499 222 0,01 695.541 2500-4999 57 0,002 3.526.175 5000+ Byk letmeler (500+) 21.907 0,71 20.917.200 Toplam 3.076.650 184.348.232 GINI Katsays 0,588 Kaynak: D E 1980, 1991 ve 2001 Genel Tarm Saymlar

0,26 1,06 4,00 16,02 21,34 20,68 23,81 22,82 6,09 2,97 0,38 1,91 11,35

Kk iletmelerin kontrol ettikleri toprak miktar ise %20,13den %22,13e, byk iletmelerin kontrol ettikleri toprak miktar ise %11,65den %17,13e ykselmektedir. Btn bu deiimlerin sonucunda GINI katsays 1980 ylnda 0,582den, 1991 ylnda 0,613e ykselmektedir. letme saylarndaki art, dier faktrlerden nce 1991 ylnda yaplan GTSnin hayli titizlikle yrtlm olmasna balanabilir. Nitekim 1991 saymnda yaplan hanehalk anketlerinin says 4.068.522 adet, muhtar saym sonucunda varl tespit edilen toplam hanehalk says ise yaklak 4.092.000 adettir273. Muhtar saymlarnn hane halk says asndan daha detayl olduu dnlrse, D Enin 1991
273

TS AD, DT ve ABdeki Gelimeler Inda 21. Yzylda Trkiye Tarm, Ankara, 2005, s.47

245

saymnda anaktlenin neredeyse tamamn lm olduu sylenebilir. lm detaylandrldka eitsizliin ykseliyor olduu dikkat edilmesi gereken bir durumdur. Eitsizliin artmasna neden olan bir dier gelime ise 1984 ylnda kartlan ve uygulamaya konulan 3083 sayl Sulama Alanlarna Arazi Dzenlenmesine Dair Toprak Reformu Kanunudur. Bu kanun erevesinde, 1973 ylnda yrrle giren 1757 sayl Toprak ve Tarm Reformu Yasas erevesinde kamulatrlan topraklarn nemli bir blm (kamulatrlan 1,7 milyon dekarn 1,46 milyon dekar) eski sahiplerinin tasarrufuna braklmtr. Yasa uyarnca topraklarn geri almak iin bavuran kii says 1319dur, dolaysyla geri verilen toprak miktar ahs bana yaklak 1100 dekar olmaktadr. Bu rakam, Trkiye ortalamasnn ok zerindedir ve bu topraklarn geri datlm olmasnn eitsizliin artmasna katkda bulunduu aktr. 2001 saym ise 1991 saym ile arpc farkllklar ile sonulanmtr. Bunlardan en nemlisi, iletme saysnda bir milyona, ilenen toprak miktarnda ise 50 milyon dekara yakn azalmadr. Bu boyutta ve arpclktaki dn yalnzca D E tarafndan yaplan eksik saymla aklanmas mmkn deildir. Muhtar saymlar ile karlatrldnda, yaklak 600 bin iletmelik bir eksiklik gze arpmaktadr, ancak 2001 ylnda yalnzca GTSde deil, muhtar saymlarnda da belirgin bir iletme kayb grlmektedir (1991 ylnda D E ve muhtar saymlar srasyla 4.068.522 ve 4.092.000 iletme bulgularken 2001 ylnda ayn srayla 3.076.650 ve 3.698.000 iletme bulgulamaktadr274). letme boyutlarna gre oluturulan tm alt dilimlerde iletme saylar dmektedir. Ancak bu d, kk iletmelerde ortalama %30 dzeylerinde olurken, 50-500 dekarlk orta boy iletmelerin says %10 civarnda azalmaktadr. En byk dilimdeki iletmelerin says ise srasya %59, %88 ve %87 oranlarnda azalmtr. Ayrca, kaybolan 50 milyon dekarlk tarm toprann akbetinin de aklanmas gerekmektedir, zira 1991 saymna gre toplam tarm arazilerinin %20sinin zerinde olan bu miktar topran tarm arazisi olmaktan kmasnn tarmsal retimde bir yansmas olmas gerekirdi, ancak 1991-2001 dneminde tarmsal retimde
274

TS AD, s.47.

246

bu duruma paralel bir deiim yaanmamtr. zellikle byk ehirlerin evresinde ve Ege-Akdeniz ky eridinde bulunan nemli miktarda tarm arazisinin bu dnemde yaplamaya ald bilinmektedir. Bunun sonucunda yalnzca 1994-1998 dneminde 4,33 milyon dekar, toplamda ise 7,25 milyon dekar tarm arazisi tarm dna kmtr275. Ancak bu rakamlar da 50 milyon dekarlk toprak kaybn aklamamaktadr. 2001 yl iin yaplan GTS ile muhtar saymlar arasnda 49,8 milyon dekarlk fark vardr276. DGDye gei ve ifti Kayt Sistemi almalar, tarm destekleme sisteminin kk kylden yana yeniden dzenlenecek olduu sylemi belirgin biimde ne kartlarak yaplmtr. Bu ortamda byk toprak sahipleri de tarihsel ezberlerine geri dnm ve ellerinde bulunan topraklar hem kk hem de daha fazla DGD almak iin paral gstermeye balamlardr. Mlkiyet yapsn gerekte olduundan farkl gsteren tm bu etkenlerin sonucunda, 2001 verileriyle hesaplanan GINI katsays da 0,025 puan derek 0,588e gerilemektedir. Gerek GTSde, gerekse muhtar saymlarnda gzlenen iletme saysndaki mutlak d ise, kylln yaamakta olduu zlmeyi gstermektedir. te yandan, 2001 ylndan gnmze dek yaanan dnmlerin mlkiyet zerindeki etkilerinin tam anlamyla zmlenebilmesi iin mevcut olmayan gncel verilere ihtiya vardr.

3.4.3 Nfus ve stihdamdaki Dnm 1980-2006 arasnda devlet politikalarndaki dnm, tarm sektrnn istihdam yaps ve krsal nfus zerinde de dntrc bir etki yaratmtr. Bu dnemdeki nfus art oranlar Grafik 3.39da, istihdam ile ilgili deiimler ise Grafik 3.40-3.46da sunulmutur. T Kin veri tabannda bulunan istihdam serileri 1988 ylndan balamakta olduu iin istihdam yapsna ynelik incelemenin balang yl olarak bu yl alnmtr.

275

Murat Kayk, Trkiyede Tarm Topraklarnn Tarm D Amalarla Kullanm: Adapazar rnei, Sosyal Aratrmalar Vakf, stanbul, 2005, s.142-145 276 TS AD, s.47.

247

7 6 5 4 3 2 1 0
6 7 8 0 6 4 9 4 9 2 3 7 1 3 5 6 8 7 0 9 2 3 4 2 1 8 0 5 5 19 7 19 7 19 7 19 8 1 19 7 19 9 19 8 19 9 19 8 19 9 19 8 19 8 19 9 19 8 19 9 19 9 20 0 20 0 20 0 19 8 19 8 19 8 19 9 19 8 19 9 19 9 20 0 20 0 19 9

Nfus Art Krsal Nfus Art Kentsel Nfus Art

-1 -2 -3

Grafik 3.39 Krsal, Kentsel ve Toplam Nfus Art Oranlar (1976-2006) Kaynak: T K ve Dnya Bankas, World Development Indicators 2005 CD

248

20 0

20 0

14000
Kr Kent

13000

12000

11000

10000

9000

8000

7000
1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Grafik 3.40 Kr ve Kentte stihdam (1988-2006, Bin Kii) Kaynak: T K 249

11000 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0
1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Tarm

Sanayi

naat

Hizmetler

sizler

Grafik 3.41 stihdamn Sektrel Dalm (1988-2006, Bin Kii) Kaynak: T K

250

10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0
1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Tarm

Sanayi

naat

Hizmetler

Krsal sizler

Grafik 3.42 Krsal stihdamn Sektrel Dalm (1988-2006, Bin Kii) Kaynak: T K 251

10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000

cretsiz Aile iisi Kendi Hesabna cretli - Yevmiyeli

0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Grafik 3.43 Krsal stihdamn Biimsel Bileimi (1988-2006, Bin Kii) Kaynak: T K 252

stihdam Bin Kii 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0
20 00 20 -I 00 20 -II 00 20 -III 00 -I 20 V 01 20 -I 01 20 -II 01 20 -III 01 -I 20 V 02 20 -I 02 20 -II 02 20 -III 02 -I 20 V 03 20 -I 03 20 -II 03 20 -III 03 -I 20 V 04 20 -I 04 20 -II 04 20 -III 04 -I 20 V 05 20 -I 05 20 -II 05 20 -III 05 -I 20 V 06 20 -I 06 20 -II 06 20 -III 06 -IV

sizlik Bin Kii 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0

Tarmsal stihdam

Krda Tarmsal stihdam

Mevsimsel sizlik

Grafik 3.44 Tarmsal stihdamn Mevsimsellii ve Mevsimsel sizlik (2000-2006, Bin Kii) Kaynak: T K

253

1800

Aramyor
1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Aryor

Grafik 3.45 Krsal sizlerin Arama Durumu (1988-2006, Bin Kii) Kaynak: T K

254

1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Krsal sizler Krsal sizler (15-24 Ya)

Grafik 3.46 Yaa Gre Krsal sizlik (1988-2006, Bin Kii) Kaynak: T K 255

Nfus art oranlarnn seyri (Grafik 3.39), krsal alann zlme dnemlerini de ak biimde gstermektedir. Karlatrma yaplabilmesi iin 1976 ylndan itibaren izilen grafikte de sunulduu zere, 1980 ylnda tarma ynelik desteklerin geri ekilmesi ve tarmsal fiyatlarda yaanan hzl dn sonucu olarak krsal nfus art negatife dnm, bunun karlnda kentsel nfus art orannda da ters ynde bir srama yaanmtr. Bu almada yaplan dnemlendirme ile de paralel olan bu bulgular, 1980-1990 dneminin tarm sektr asndan bir zlme dnemi olduunu gstermektedir. Destekleme politikalarnn yeniden youn biimde uygulanmaya balamasyla birlikte 1991 ylnda krsal nfus art oran tekrar pozitif bir deere ykselmitir. Bu tarihten sonra oran, 1996 yl haricinde srekli olarak dmtr. Bu d 2003 ylndan sonra hzlanm ve 2005 ylnda krsal nfus art oran yeniden negatife dnmtr. Krsal istihdam 1988-1998 dneminde 1991-1992 yllarnda yaanan d ve ardndan gelen toparlanma dnda dzgn bir seyir izlemi, 1998 ylndan itibaren ise giderek hzlanan bir d trendine girmitir. Buna karn kentsel istihdam 1992-1993 ve 2000-2003 dnemleri dnda srekli olarak ykselmitir (Grafik 3.40). stihdamn sektrel yaps (Grafik 3.41) incelendiinde ise ortaya daha net bir grnt kmaktadr. Dnem boyunca istihdam hizmetler sektrnde srekli ve yksek oranl bir art gstermi, inaat sektrnde yaklak sabit seyretmi, sanayi sektrnde ise 1998 ylna kadar artm, bu yldan itibaren sabit saylabilecek yava bir art seyri izlemitir. Tarm sektrnde 1998 ylnda balayan d ile e zamanl olarak isizlik rakamlarnda bir ykselme balamaktadr. Bu durum tarm dndaki sektrlerin daha dk rakamlarla ancak benzer bir seyir izledii krsal istihdam grafiinde de (Grafik 3.42) gzlenmektedir. Rakamsal olarak bakldnda krdaki tarmsal istihdamdan ayrlan kii says milyondan fazladr. Bu zlme ksmen hizmetler sektrnn zel bir beceri ve nitelik gerektirmeyen blmlerine kaymakta, ancak daha ok hzla ykselmekte olan isizlii beslemektedir.

256

Tarmsal istihdamn i bileimi (Grafik 3.43) incelendiinde, tarmda alan nfusun byk bir blmnn ya kendi hesabna ya da ailesi hesabna alt grlmektedir. Tarmsal istihdamda 1998 ylndan itibaren balayan dn byk lde cretsiz aile iisi olarak tanmlanan kesimden yaanyor olmas nemli bir gelimedir. Kk kyl ailesinin retimi giderek daha az ferdin geimini salayabilmektedir. Bunun sonucunda ya ailenin geimi iin baz fertler tarm d alanlarda i aramaya balamakta ya da ailenin (genelde genlerden oluan) bir ksm kente gerek ailenin klmesine neden olmaktadr. Tarmsal istihdamn mevsimsellii (Grafik 3.44) incelendiinde ise bir baka nemli bulgu ile karlalmaktadr. Grafikte mevsimsel isizlik olarak adlandrlm olan eri, mevsimlik ii olduu iin igcne katlmadn beyan eden kiilerin saysdr. Dolaysyla bu eri, dier iki eir ile ters hareket etmektedir. stihdam erilerinin mevsimsel dip ve tepe noktalar arasndaki fark, grafiin balatld (ve istihdam verilerinin T K tarafndan mevsimsel olarak llmeye balad) 2000 ylnda yaklak 2 milyon kiiyken, yllar ierisinde daralarak son yllarda 1,3-1,4 milyon kiiye dmektedir. Kendisini mevsimsel isiz olarak tanmlayan kiileri gsteren eri ise en yksek tepe deerini 1,7 milyon ile 2003 ylnda yapmakta, ardndan hzla derek 2006 ylnn banda yalnzca 830 bin kiiye inmektedir. Mevsimlik tarm iilerinin cretleri artk yln geri kalannda geimlerini salamamakta ve giderek daha fazla mevsimlik ii mevsim dnda da geimini salamak iin almakta, bylelikle kendisini mevsimsel isiz olarak tanmlamamaktadr. Krsal isizlik verilerine (Grafik 3.45 ve 3.46) bakldnda, 1998 ylnn istihdam asndan da bir krlma olduu daha net biimde ortaya kmaktadr. Bu yldan itibaren krsal isizlik byk bir hzla artmaya balamakta, ayrca bu art giderek daha fazla isizin i aramaktan vaz gemesiyle sonulanmaktadr. Krsal isizlerin ierisinde 15-24 ya grubu incelendiinde ise, bu gruptaki isiz saysnn ayn hzla artmad grlmektedir. Krda isizlik, zellikle orta ve zeri yalarda bulunan, yeni bir beceri edinme imkn olmayan grup ierisinde yaylmakta ve bu gruptaki insanlar i bulma umudu da tamamaktadrlar. Bunun karlnda gen yatakiler krda istihdam

257

olana bulamadklar iin kente gmektedirler. Tarmn yalanmas olarak tanmlanabilecek bu bulgu, baka aratrmalarda da dile getirilmektedir277:

Resmi istatistiklerde grlen yksek tarmsal (krsal) nfus her adan yanltc. Bu gn zellikle Anadoluda byk bir dnm, gei yaanmaktadr. Krsal nfusun ok nemli ksm ksa bir sre iin kylere gelmekte, zellikle klar kentlerde geirmektedir. Btn mevsimleri kyde geirenler ebeler, dedelerdir. Btn mevsimleri hemen hemen kentte geirenler genler ve ocuklardr. Trkiye tarmn geleneksel biimde bile devralabilecek ky nfusundan sz etmek mmkn deildir. Yakndan izleyenler, sulu tarm hari, tarm ok yal bir nfusun srdrd gzleminde birlemektedir.

A. Halis Akder, Trkiye Tarm Politikasnda Destekleme Reformu, ASOMEDYA, Aralk 2003, s.67.

277

258

4. BLM SONU VE NER LER

Cumhuriyet tarihi boyunca, Trkiye kapitalizminin seyrini tayin eden dinamiklerin banda krsal alann, krsal nfusun ve tarm kesiminin nasl dnt gelmektedir. Dolaysyla, ska dile getirilen Trkiye tarmnn dnm, Trkiye kapitalizminin btnnden ayrks dnlemez tezini dier taraftan okumak da mmkndr: Trkiye kapitalizminin geliimi, Trkiye tarmnn geliiminden ayrks dnlemez. Tarm sektrnn toplumsal alg dzeyinde bilinli biimde nemsizletirildii, siyasi ve iktisadi tartmalardan dland ve piyasann ykc etkisine terk edildii gnmzde bu tezin altnn bir kez daha izilmesinde fayda vardr. Bugn krsal alann fiziki olarak zlmesi ve tarm sektrnn dolaymsz bir biimde byk sermayenin tabiyetine girmesinin sonular Trkiye kapitalizminin bnyesinde nemli deiiklikler yaratma potansiyeli tamaktadr. alma boyunca elde edilen bulgular, dnemlendirme iin seilen kritik tarihler ile uyumlu sonular vermilerdir. Trkiye tarm iin dorultusu rtk olan dnm fiilinin, dorultusu ak olan zlme manas tamaya balamas 1980 darbesinin ardndan girilen yeni liberal ekonomik siyasalar dneminde ortaya km bir durumdur. Bu tarihe kadar Trkiye kapitalizminin tarma yaklam, aa ve byk toprak sahibinin karlarn srekli olarak ilerleten, buna karn kk kylnn maddi varlk koullarn asgari dzeyde salayan bir devlet mdahalecilii olarak zetlenebilir. Kamu bankalar, K Tler, byk lde K T gibi davranan TSKBler, kurumlar ve benzeri yaplanmalarla ok geni ve karmak bir kurumsallama erevesinde yrtlm olan bu politika, tarm sektrne verilen nemi gstermesi asndan da dikkat ekicidir.

259

Trkiye Cumhuriyetinin kurulu srecinde Kemalist kadrolarn en belirgin biimde yasland snf olan byk toprak sahipleri, devlet ve siyasetteki arlklarn uzun yllar boyunca srdrm, hatta bu arl snfsal karlar kentli burjuvazinin snfsal karlar ile elitii dnemlerde yaanan gerilimlerin kendi lehlerine zlmesini salayacak biimde kullanabilmilerdir. Bu gerilimlerin balcas olan toprak reformu tartmalar kentli burjuvazi ile byk toprak sahipleri arasndaki dengenin temel dinamikleri asndan ok reticidir. 2. Dnya Sava sonrasnda iddetlenen ve siyasetteki ifadesini CHP-DP ayrmasnda bulan tartma, d pazara alma imkanlarnn ok snrl olduu bir dnemde, toprak reformu yoluyla krsal kesimde pazar genilemesi salama arzusunda olan kentli burjuvazi ile topraklarn ve patronaj ilikileri yoluyla smrmekte olduklar kyl ynlarn elde tutmak isteyen toprak sahipleri arasnda yaanmtr. Bu tartmalar boyunca, bata Adnan Menderes ve Emin Sazak olmak zere toprak sahiplerinin temsilcileri, srekli olarak toprak reformunun sosyalizmi artran bir uygulama olduuna vurgu yapmlar ve st kapal bir biimde, zel mlkiyetin dokunulmazlna yaplacak kamulatrma gibi bir mdahalenin ileride kentli burjuvaziye kar ii snfnn da benzer bir mdahaleye girimesinin yolunu hazrlayaca tehdidini dile getirmilerdir. 1970li yllara gelindiinde bu vurgu daha ak bir hal alm, toprak reformu nerilerine komnizm sfat yaktrlmaya balanmtr. Byk toprak sahipleri ile kentli burjuvazi arasndaki gerilim byk toprak sahipleri burjuvalatka ve kentliletike, aradaki kar farkllklar azald iin tedricen ortadan kalkmtr. Ayrca, 1950li yllarn ortasndan itibaren i talebe ynelik sanayileme srecinin bir paras olarak kentlerde yaratlan efektif talep kentli burjuvazinin i pazar sorununu byk lde ortadan kaldrm, dolaysyla krdaki geri mlkiyet yaplar nedeniyle snai rn talep edemeyen krsal nfusun potansiyel talebine ihtiya kalmamtr. te yandan, byk toprak sahiplerinin burjuvalama srecinin hayli eitsiz biimde yrdnn altnn izilmesi gerekmektedir. Bu eitsizliin kkenleri, Anadolunun Osmanl dneminde balam olan, dnya kapitalizmine eitsiz biimde eklemlenmesinde aranmaldr. Osmanlnn son dneminde btnleik bir i pazarn

260

varlndan sz etmek mmkn deildir, ancak zmir ve ukurova gibi emperyalist Avrupaya hammadde ihra edilen merkezler ve hinterlandlarnda kapitalist ilikiler serpilmeye balamtr. Cumhuriyetin kurulu srecinde TBMMnin ounluunu oluturan byk toprak sahipleri de kendi ilerinde bu eitsizlii tamlardr. Kapitalizm Anadolu apnda eitsiz biimde gelimeye devam ettike Osmanl dneminden itibaren kapitalist ilikilerin olumaya balad blgeler ile, cumhuriyetin iradi mdahalesiyle bir metropole dnm olan Ankara evresinde byk toprak sahipleri daha hzl burjuvalamtr. Dier yandan, cumhuriyetin hkmnn aa sfat tayan byk toprak sahiplerinin pre-kapitalist ilikilere dayal otoritesi dolaymnda varlk bulduu dou blgelerinde bu dnm gecikmitir. Bu blgelerde halk da cumhuriyete toprak aalar dolaymnda tabi olmu, hatta kimi durumlarda, zerinde toprak aasnn sahip olduu pederahi otoriteden baka bir dnyevi otoritenin varln dahi hissetmemitir. 1960 darbesinin ardndan bu dolayml otorite mekanizmasn kaldrmaya ve devletin otoritesini dorudan tesis etmeye ynelik mdahalelerin baarya ulatn sylemek de mmkn deildir. thal ikameci politikalarda 1976-1977 yllarnda balayan tkanma ve 1980de yaanan dnmle birlikte bu model terk edilmi ve ekonomide yeni liberal dnm balatlarak ihracata ynelik byme dnemine girilmitir. Bu dnemde burjuvazi iin d talep ve ucuz igc i talepten daha nemli hale gelmitir. Bu deiiklik tarm kesimine ynelik destek politikalarnda da hzl bir daralma ile kendisini gstermitir. Bu dnemde daralan tarmsal desteklemeler ile birlikte i ticaret hadleri hzla tarm aleyhine dnm ve 1980 yl itibariyle krsal nfusta zlme balamtr. 1980-1990 yllar arasnda krsal nfus art orannn negatife dnm olmas, krdan kente doru yaanan byk miktarda gn sonucudur. Kente g eden kitleler, atipik ve kayt d istihdamn hzla yaygnlat bu dnemde ihracata ynelen burjuvazinin ihtiya duyduu ucuz igcn oluturmulardr. Kent yoksulluu ve varolama olgusunun da yerleik bir yap kazand bu dnem, krsal nfusun yaad ilk byk zlmedir ve 1989 itibariyle tarm sektrne ynelik desteklerin yeniden artrlmas ile son bulmutur.

261

Yeni liberal dnemin iddetli emek kart politikalarnn 1989 yl itibariyle emeki snflarn ciddi muhalefeti ile karlamaya balamasnn ardndan tarmsal destek politikalarnda da yeniden genileme yoluna gidilmitir. Bylelikle tarmsal desteklerde 1980-1988 dnemi boyunca yaanan d eilimi tersine dnmtr. Yalnzca 1994-1995 yllarnda, krizin de etkisiyle gerileyen tarmsal destekler, 1996 ylndan itibaren yeniden ivme kazanarak 1998 ylnda 1980 sonrasndaki en yksek dzeye varmtr. Bu deiimlerin etkisiyle i ticaret hadleri tarm rnleri lehine dnm ve 1998 yl itibariyle tarmsal rnlerin fiyatlar snai rnler karsnda 19781979 yllarndaki seviyeye ulamtr. 1998 ylndan itibaren tarmsal destekler yeniden daraltlmaya balam ve 1990larda kylln ekonomik adan ksmen rahatlamasn salayan ve krsal nfusun zlmesini durduran sre yeniden tersine dnmtr. 1999 ylnda IMF gzetiminde balatlan istikrar program ve sreklileen kriz ortamnda emeki snflarn 1990lar boyunca elde ettikleri kazanmlar hzla erimeye balam, bu erime 2001 krizinde doruk noktasna varmtr. Ekonomik krizin toplumsal algya, snfsal ieriinden bamsz ve millete mcadele edilmesi gereken bir eit doal afet olarak yanstlmas, burjuvazinin krizi kullanarak 1990lar boyunca kaybettii mevzileri hzla geri kazanmasn kolaylatrmtr. Sre ierisinde yaanan en byk dnmlerden biri, tarmsal destek mekanizmalarnn byk bir hzla ve geri dn olmayacak biimde tasfiye edilmesidir. Bu sefer yalnzca verilen destekler daraltlmam, ayn zamanda destekleme kurumlar tamamen ortadan kaldrlmtr. Alt yl ierisinde, bir ksm 1995-2000 dneminde zaten zelletirilmi olan tarmsal K Tlerden geriye yalnzca TMO ve halen zelletirme srecinde olan TFA kalm, TSKBler kanuni dzenlemelerle toplumsal grevlerinden tamamen arndrlarak birer irkete dntrlm, Ziraat Bankasnn tarma uygun koullarda finansman salama grevi ortadan kaldrlm ve devletin tarm sektrne ynelik geleneksel yollardan salad destekler sfra yakn bir noktaya ekilmitir.

262

Tasfiye edilen destekleme mekanizmalarnn yerine konan DGD ise, ne miktar asndan yoksul kyllere geim olana salayabilecek durumda, ne de kendi bana tarm sektrne kaynak yaratacak bir yapdadr. 2001 ylnn toprak mlkiyeti rakamlarnn halen geerli olduu varsaylrsa, DGD sistemi erevesinde, 1-5 dekar topra olan 178 bin aileye aile bana ylda ortalama 43,5 YTL, 5-10 dekar topra olan 290 bin aileye aile bana ylda ortalama 107,5 YTL, 10-20 dekar topra olan 540 bin aileye de aile bana ylda ortalama 218,5 YTL DGD denmektedir. Zaten, geleneksel tarmsal destekleme biimlerinden daha maliyetli olduu pek ok rnek ile ispatlanm olan DGD sisteminin etkin olmayan tarmsal destek sisteminin bte zerindeki ykn hafifletmek amacyla kurulmu olduunun ne srlmesi, hedeflenenin etkinlikten ok daralma olduunu gstermektedir. Bugn gelinen noktada kr, byk bir hzla zlmektedir. 2005 yl itibariyle krsal nfus art oran, 1990 ylndan beri ilk defa negatife dnmtr. Krda tarmsal istihdamdan 1998-2006 dneminde milyon kii kopmutur. cretsiz aile iisi olarak tanmlanan krsal istihdam yaps hzla erimekte, buna paralel olarak krsal ve kentsel isizlik birlikte ykselmektedir. Kk mlkiyete sahip yoksul kyl ailesi, artk kendini besleyememekte, besleyemedii iin krda tutunamamaktadr. ounlukla ailelerin en yal fertleri krsal alanda kalmakta, geri kalanlar ehirlere gmektedir. Kr isizlerinin izdii giderek yalanan ve i bulma umudunu yitiren profil, bu zlmyi ak biimde ortaya koymaktadr. Yrtlmekte olan dnmn geri dnsz bir nitelikte olmasna ynelik bilinli aba vurgulanmas gereken bir baka nemli durumdur. 2001 krizinden bu yana geen sre ierisinde, tarmsal desteklemeye dair var olan tm kurumsallama yok edilmitir. zelletirme almalar halen srmekte olan TFA, TMO ve Ziraat Bankas da satldnda, cumhuriyet tarihinin tarm sektrne ynelik tm kurumsallamas tarih olmu olacaktr. Geleneksel tarm destei sistemine ynelik eletirilerin ou hakllk pay tamaktadr. Eski sistem gerekten de en fazla zengin toprak sahiplerinin yararna ilemitir. Zaten, Trkiyede yllarn kurumsallamasyla oluturulmu karmak ve byk tarmsal destek sisteminin ana amalarndan biri byk iftilerin karlarnn

263

ilerletiymesiydi. Ancak, eski destek sisteminin dier amac da krsal yaplarn zlmesini frenleyici bir etkisi oluturmak ve bu zlmenin devlet kontrolnde ilemesini salamakt. Bugn, destekleme sisteminin tasfiye edilmesiyle birlikte bu mekanizma ortadan kalkmtr. Bu gelimeler, sadece zlmenin giderek hzlanan bir biimde yaanacan gstermemekte, ayn zamanda srecin frenlenmesi gereken bir durumun ortaya kmas halinde bunun 1990 ylnda olduundan ok daha zor olaca anlamna gelmektedir. Son yllarda siyasi iktidarn kyllere ynelik tavr, yaanmakta olan krsal zlme srecinin doas ile uyumludur. Ekonomik adan kapitalizmin piyasa yasalarna terk edilen, kendilerinden karlatrlamayacak derecede gl endstri ve finans tekelleri karsnda ksmen de olsa sahip olduklar devlet korumasn birka yl zarfnda kaybeden kylle kar siyasi iktidarn tavr da hayli reddedici ve dlayc bir nitelik tamaktadr. Dier yandan, kk kyllkte 1998 ylndan beri yaanmakta olan zlmeye 2001 krizi ile birlikte gelen ekonomik daralma eklendiinde isizlik Trkiyenin en byk sorunlarndan biri haline gelmitir. Kylln zorlukla da olsa varln srdrebildii dnemlerde tarm kesimi kriz dnemlerinde ortaya kan dnemsel isizlii mas ederek krizin toplumsal maliyetinin bir lde hafifletilmesi ilevini de stlenirken, kylln kendisinin zlmeye balamasyla birlikte bu olanak da ortadan kalkmtr. Krdan zlen gen nfus hizmet sektrnn en alt tabakalar dnda i bulamamaktadr. Son yllarda kentlerdeki hrszlk ve gasp vakalarnda yaanan belirgin artn nedeni byk lde burada aranmaldr. Kylln zlmesinin ayn hzla devam etmesi halinde yaanacak olan toplumsal sorunlarn boyutlarnn da katlanarak byyecei aktr. Krdaki zlmenin eski destekleme mekanizmalar ile durdurulmas iin 1998 ylndan beri tasfiye edilen tm kurumsallamann yeniden ina edilmesi gerekecektir ve bu mmkn deildir. Ancak ilk aamada, halen devam etmekte olan tasfiye srecinin durdurulmas gerekmektedir. Ziraat Bankasnn zelletirilmesi halinde ortaya kacak kredi boluu, zel sektr tarafndan tarmsal kredilerin ierdii riskler ve elde

264

edilebilecek faiz gelirinin dkl nedeniyle eksik olarak doldurulacaktr. Bu kredi boluu zel sektr tarafndan doldurulsa dahi, bu kez de borlarn denemedii durumlarda borlar daha sk takip edilecei iin borlar yznden iflas ederek topran kaybeden kyl saysnda bir art yaanacaktr. Her iki durumda da zl hzlanacaktr. Ayrca, kooperatif birliklerinde yaanan irketleme dnm halen durdurulabilir boyuttadr. Devletin sermaye asndan olmasa da planlama asndan mdahalesi ile, kooperatiflerin i yaps kk kylln rn baznda kollektif bir dayanma ierisinde rgtlenmesini salayacak biimde yeniden dzenlenmeli, ayrca kooperatiflerin bnyesinde yelerin ekonomik adan skk dnemlerde bavurabilecei fonlar oluturulmaldr. Bunun yan sra kooperatiflere topran elinden kartmak zorunda kalan yelerinden toprak alarak kendi bnyesinde de retim yapan bir nitelik kazandrlmaldr. Bylelikle kooperatifler kendi olanaklar ile krda varlklarn srdremeyenlerin en azndan bir ksm iin, bu kiilerin sahip olduklar beceriler asndan da sorun yaamayacaklar bir istihdam olana yaratm olacak, ayrca elden kan kk lekli tarm arazilerinin bo kalmamas salanm olacaktr. Kooperatifler bu yolla zaman ierisinde arazi biriktirdikleri takdirde de bu arazi tarmsal retimin devamllatrlmasnda ve rasyonalize edilmesinde kullanlacak, bu da genel toplumsal fayda asndan olumlu sonular salayacaktr. Bugn Trkiyede tarm sorununun devlet mdahalesi ortadan kaldrlarak piyasa koullarna braklmas, kylln zlmesi ile sonulanmaktadr. Bu srecin durdurulmas isteniyorsa, devletin yeniden tarm sektrne mdahil olmas gerekmektedir. Ancak, kyll kendi artlar ierisinde var etmeye ynelik destekleme stratejileri ayn zamanda kylln sefaletinin de srekli klnmas anlamna gelmektedir. Bunun yerine devlet, bir yanda kk mlkleri birletirirken, dier yanda da kk kyl ailelerinin daha kollektif yaplar ierisinde bir arada almaya tevik etmelidir. Mevcut kooperatiflerin uygun mdahaleler ile bu amaca ynelik yaplara dntrlmesi mmkndr.

265

KAYNAKA

Kitaplar ve Kitap Blmleri

Akad, M.T. (1987); Krsal Kesime Devlet Mdahaleleri ve Kooperatifler, 11. Tez Kitap Dizisi 7 iinde, ss. 142-157, Uluslararas Yaynlar, stanbul Akay, A.A. (1987); Trkiye Tarmnda Byk Toprakl letmelerin Oluum Sreleri zerine Notlar, 11. Tez Kitap Dizisi 7 iinde, ss. 45-58, Uluslararas Yaynlar, stanbul Akit, B. (1988); Krsal Dnm ve Ky Aratrmalar, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), ss. 179-196, Yurt Yaynlar, Ankara Ankara niversitesi S.B.F. (1954); Trkiyede Zirai Makinalama: Ziraatte Makine Kullanlmasnn Dourduu Teknik, Ekonomik ve Sosyal Meseleler zerinde Bir Aratrma, Ankara Altan, F. (1987); Tarmsal letmelerin Yeniden Tabakalandrlmas zerine Bir Deneme, 11. Tez Kitap Dizisi 7 iinde, ss. 35-45, Uluslararas Yaynlar, stanbul Aruoba, . (1988); Tarmda Teknolojinin Deimesinin Gelir Dalmna Etkisi, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), ss. 197-208, Yurt Yaynlar, Ankara Aston, T.H. ve Philpin, C.H.E. (2002); The Brenner Debate: Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre-Industrial Europe, Cambridge University Press, New York, ABD Avcolu, D. (1969); Trkiyenin Dzeni (Dn-Bugn-Yarn), Bilgi Yaynevi, Ankara Aydou, O. (1999); Budayda Destekleme Politikalarnn Refah ve Dalm Etkileri, Dnyada ve Trkiyede Tarmsal Desteklemelere Yeni Yaklamlar iinde, ss. 198-205, Ziraat Mhendisleri Odas, Ankara Banaji, J. (1980); Summary of Selected Parts of Kautskya Agrarian Question, The Articulation of the Modes of Production iinde (der. Wolpe, H.), ss. 45-92, Routledge & Kegan Paul, Boston, Massachusetts, ABD

266

Bazolu, N. (1987); ilemeye Kar Kylln Devam Tartmas ve Dndrdkleri, 11. Tez Kitap Dizisi 7 iinde, ss. 30-34, Uluslararas Yaynlar, stanbul Bettelheim, C. (1973); Theoretical Comments, Unequal Exchange: A Study of the Imperialism of Trade iinde (yaz. Emmauel, A.), New Left Books, Londra, ngiltere Boratav, K. (1980); Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm, Ankara niversitesi SBF Yaynlar, Ankara Boratav, K. (1988); Birikim Biimleri ve Tarm, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), ss. 237-256, Yurt Yaynlar, Ankara Boratav, K. (1991); 1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm, Gerek Yaynevi, stanbul Boratav, K. (1998); 1963 ve 1970 Tarm Saymlarna Gre Toprak Dalm, 75 Ylda Kylerden ehirlere iinde (der. Oya Baydar), ss. 86-90, Tarih Vakf, stanbul, Boratav, K. (2004A); Trkiye ktisat Tarihi 1908-2002, mge Yaynlar, stanbul Boratav, K. (2004B); Tarmn Ticaret Hadleri, Trkiye Tarihi Beinci Cilt iinde, ss. 206-211, Cem Yaynevi, stanbul Boughton, J. M. (2001); Silent Revolution: The International Monetary Fund 19791989, IMF, Washington, A.B.D. Cerraholu, A. (1968); Trkiyede Sosyalizm, Yaynlar, stanbul Chayanov, A.V. (1966); The Theory of Peasant Economy, Richard D. Irwin, Homewood, Illinois, ABD alar, Y. (1987); Orman Kylleri ve Kk reticilik zerine, 11. Tez Kitap Dizisi 7 iinde, ss. 59-83, Uluslararas Yaynlar, stanbul Frank, A.G. (1967); Capitalism and Underdevelopment in Latin America: Historical Studies of Chile and Brazil, Monthly Review Press, New York, ABD Frank, A.G. (1969); Latin America, Underdevelopment or Revolution, Monthly Review Press, New York, ABD Goodman D. ve Redclift M. (1982); From Peasant to Proletarian, St.Martins Press, New York, ABD Hatipolu, .R. (1936); Trkiyede Zirai Buhran, Yksek Ziraat Enstits, Ankara

267

lkin, S. ve Tekeli, . (1988); Devletilik Dnemi Tarm Politikalar (Modernleme abalar), Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), ss. 37-90, Yurt Yaynlar, Ankara Gnaydn, G. (2002); Kreselleme ve Trkiye Tarm, Ziraat Mhendisleri Odas, Ankara Kayk, M. (2005); Trkiyede Tarm Topraklarnn Tarm D Amalarla Kullanm: Adapazar rnei, Sosyal Aratrmalar Vakf, stanbul Kazgan, G. (2003); Tarm ve Gelime, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul Keyder, . (1988); Trk Tarmnda Kk Meta reticiliinin Yerlemesi, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), ss. 163-174, Yurt Yaynlar, Ankara Kray, M. ve Hinderink, J. (1970); Social Stratification as an Obstacle to Development: A Study of Four Turkish Villages, Praeger Publishers, New York, ABD Kip, E. (1988); Trkiyede Taban Fiyatlar, Destekleme Almlar ve Ticaret Hadleri, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), ss. 135-162, Yurt Yaynlar, Ankara Kymen, O. (1988); Bahattin Akit, elik Aruoba ve Nkhet Sirman-Eralpin Teblilerine likin Yorum, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), ss. 233-236, Yurt Yaynlar, Ankara Kymen, O. (2003); Trkiye Tarm ve Tarm Politikalar 1923-1980, Sosyalist Trkiye Hangi Kaynaklarla Kalknacak? iinde, ss. 193-212, NK Yaynlar, stanbul Kk, Y. (1997); Trkiye zerine Tezler 1908-1988 I, Tekin Yaynlar, stanbul Lenin, V.I. (1996); Tarmda Kapitalizm, Sol Yaynlar, Ankara Marx, K. (1999); Grundrisse Birinci Kitap, Sol Yaynlar, Ankara Marx, K. (2002); Louis Bonaparten 18 Brumairei, Sol Yaynlar, Ankara Marx, K. (2003); Kapital nc Cilt, Sol Yaynlar, Ankara Marx, K. (2004); Kapital Birinci Cilt, Sol Yaynlar, Ankara Marx, K. ve Engels, F. (1995); Seme Yazmalar 1 - 1844-1869, Sol Yaynlar, Ankara Marx, K. ve Engels, F. (2002); Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, Sol Yaynlar, Ankara

268

Oral, N. (2006); Trkiye Tarmnda Kapitalizm ve Snflar: IMF ve Dnya Bankas Programlarnn Trkiye Tarmna Etkileri, Ziraat Mhendisleri Odas, Ankara Oyan, O. vd. (2001); Trkiyede Tarmsal Destekleme Politikalar: Dn-BugnGelecei, Trkiye Ziraat Odalar Birlii, Ankara nder, . (1988); Cumhuriyet Dneminde Tarm Kesimine Uygulanan Vergi Politikalar, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), ss. 113-134, Yurt Yaynlar, Ankara

zmucur, S. (1996); Trkiyede Gelir Dalm, Vergi Yk ve Makroekonomik Gstergeler, Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul Pamuk, . (1988); kinci Dnya Sava Yllarnda Devlet, Tarmsal Yaplar ve Dnm, Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), ss. 91-108, Yurt Yaynlar, Ankara Prebisch, R. (1950); The Economic Development of Latin America and its Principal Problems, Birlemi Milletler, New York, ABD Ricardo, D. (1997); Ekonomi Politiin ve Vergilendirmenin lkeleri, Belge Yaynlar, stanbul Rozaliev, Y.N. (1978); Trkiyede Kapitalizmin Gelime zellikleri (1923-1960), Onur Yaynlar, Ankara Rozaliev, Y.N. (1979); Trkiyede Snflar ve Snf Mcadeleleri, Belge Yaynlar, stanbul Sertel, S. (1969); Roman Gibi, Ant Yaynlar, stanbul Silier, O. (1981); Trkiyede Tarmsal Yapnn Geliimi (1923-1938), Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul Snmez, M. (1987); Trkiyede Tarm ve Byk Burjuvazi, 11. Tez Kitap Dizisi 7 iinde, ss. 230-237, Uluslararas Yaynlar, stanbul nurov, A. ve Rozaliev, Y.N. (1970); Trkiyede Kapitalistleme ve Snf Kavgalar, Ant Yaynlar, stanbul T.C. Babakanlk Hazine Mstearl (2001); Trkiyenin Gl Ekonomiye Gei Program: Hedefler, Politikalar ve Uygulamalar, T.C. Babakanlk Hazine Mstearlk Matbaas, Ankara Todaro, M.P. (1989); Economic Development in the Third World (drdnc basm), Longman, New York, ABD

269

Toprak, Z. (1988); Trkiye Tarm ve Yapsal Gelimeler (1900-1950), Trkiyede Tarmsal Yaplar (1923-2000) iinde (der. Pamuk, . ve Toprak, Z.), ss. 19-36, Yurt Yaynlar, Ankara Tkin, .H. (1990); Trkiye Ky ktisadiyat, letiim Yaynlar, stanbul Wood, E.M.(2002); The Origins of Capitalism, Verso, Londra, ngiltere

Sreli Yaynlar

Akder, A.H. (2003); Trkiye Tarm Politikasnda Destekleme Reformu, ASOMEDYA, Aralk 2003, ss.46-68 Aydn, Z. (2001); Yapsal Uyum Politikalar ve Kylnn Beka Stratejileri, Toplum ve Bilim, Say 88, 2001 Bahar, ss. 11-31 Bernstein, H. (1979); African Peasantries: A Theoretical Framework; The Journal of Peasant Studies, Cilt 6, Say 4, Temmuz 1979, ss. 421-443 Gnaydn, G. (2004); Neoliberal Dnya Piyasas ve Alakart Avrupada Trkiye Tarmnn ve Kylsnn Kaderi: Klasik bir Periferi yks, zgr niversite Forumu, Say 28, Ekim-Aralk 2004, ss. 42-83 Jorgenson, D. (1961); The Development of a Dual Economy; Economic Journal, Say 71, Haziran 1961, ss.309-334 Keyder, . ve Birtek, F. (1976); Trkiyede Devlet-Tarm likileri 1923-1950, Birikim, Say 22, Aralk 1976, ss. 31-40 Lewis, W.A. (1973); Economic Development with Unlimited Supplies of Labour, The Economics of Underdevelopment iinde (der. Agarwala, A.N. ve Singh, S.P.), ss. 400-449, Oxford University Press, Londra, ngiltere Ocampo, J.A. ve Parra, M.A. (2003); The Terms of Trade for Commodities in the Twentieth Century, CEPAL Review, Say 79, Nisan 2003, ss. 7-35 Patnaik, U. (1979); Neo-Populism and Marxism: The Chayanovian View of the Agrarian Question and its Fundamental Fallacy; The Journal of Peasant Studies, Cilt 6, Say 4, Temmuz 1979, ss. 375-420 Peker, A.T. (1996); Dnya Bankas: Byme Syleminden yi Ynetme Sylemine, Toplum ve Bilim, Say 69, 1996 Bahar, ss. 6-59

270

Rosenstein-Rodan, P. (1943); Problems of Industrialisation of Eastern and SouthEastern Europe, The Economic Journal, Cilt 53, Say 210/211, Haziran-Eyll 1943, ss. 202-211

Bilimsel Toplantlarda Sunulmu Tebli ve Bildiriler

Gler, B.A. (2002); Dnya Bankas Proje Anlamalar, 2002 Tarm Haftas: Kreselleme ve Trkiye Tarm sempozyumunda sunulan bildiri, 7-8 Ocak 2002, Ziraat Mhendisleri Odas, Ankara, ss. 66-70 Gnaydn, G. (2002); Kreselleme Srecinin Kamu Ynetimi zerine Etkileri ve ZMOnun Duruu, 2002 Tarm Haftas: Kreselleme ve Trkiye Tarm sempozyumunda sunulan bildiri, 7-8 Ocak 2002, Ziraat Mhendisleri Odas, Ankara, ss. 244-297 Swinnen, J.F.M. (2000); Ten Years of Transition in Central and Eastern European Agriculture, KATO sempozyumunda sunulmu tebli, Berlin, Almanya Swinnen, J.F.M (2003); Between Transition, WTO and EU Accession, Agriculture and Agricultural Policies in Formerly Centrally Planned Economies, Agricultural Policy Reform and the WTO: Where are we Heading? balkl uluslararas konferansta sunulmu davetli tebli; Capri, talya

Profesyonel Kurumlarca Hazrlanan Raporlar

Dnya Bankas (2001); Agriculture in Transition Countries and the European Model of Agriculture: Entrepreneurship and Multifunctionality (yaz. Arzeni, Esposti ve Sotte), Ancona, talya

271

Dnya Bankas (2004); Turkey: A Review of the Impact of the Reform of Agricultural Sector Subsidization, Washington, ABD OECD (2006); Producer and Consumer Support Estimates OECD Database 19862005, http://www.oecd.org/dataoecd/61/5/37036159.zip (18.05.2007) Petrol- Aratrma (2006); Trkiyede Gbre Sektr, Petrol- , stanbul TKB (2002); Kimyasal Gbre Sektr Aratrmas, TKB Aratrma Mdrl, Ankara TS AD (2005); DT ve ABdeki Gelimeler Inda 21. Yzylda Trkiye Tarm, TS AD, Ankara

Resmi Belgeler

AB Komisyonu (2004A); CAP Explained, http://europa.eu.int/comm/agriculture/publi/capexplained/cap_en.pdf (27.05.2007) AB Komisyonu (2004B); Proposal for a Council Regulation Establishing an Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA), http://europa.eu.int/comm/external_relations/reform/document/com04_627_en.pdf (27.05.2007) AB Komisyonu (2004C); Issues Arising from Turkeys Membership Perspective, Commission Staff Working Document, http://www.photius.com/countries/turkey/turkey_european_union_membership_issues_ paper_2004.pdf (27.05.2007) AB Komisyonu Trkiye Temsilcilii; Katma Protokol, http://www.deltur.cec.eu.int/_webpub/documents/katma%20protokol.doc (27.05.2007) ABGS (2006); Screening Chapter 11: Agricultural and Rural Development; Agenda Item 1 - Turkish Agricultural Policy http://www.abgs.gov.tr/tarama/tarama_files/11/SC11DET_1_Agricultural_Policy.pdf (27.05.2007) AT-Trkiye Ortaklk Konseyi; 1/95 Sayl Ortaklk Konseyi Karar,

272

http://www.deltur.cec.eu.int/default.asp?lang=0&pId=4&fId=3&prnId=2&hnd=1&docI d=343&ord=1&fop=0 (27.05.2007) D E (1965); 1963 Genel Tarm Saym rnekleme Sonular, Ankara D E (1979); 1973 Genel Tarm Saym, Ankara D E (1983); 1980 Genel Tarm Saym Hanehalk Anketi Sonular, Ankara D E (1994); 1991 Genel Tarm Saym Tarmsal letmeler (Hanehalk) Aratrma Sonular, Ankara D E (2004); 2001 Genel Tarm Saym, Ankara DPT; 5. Be Yllk Kalknma Plan 1985-1989, http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/plan5.pdf (01.06.2007) DPT; 8. Be Yllk Kalknma Plan - Ttn ve Ttn Mamulleri Sanayii zel htisas Komisyonu II. Raporu, http://ekutup.dpt.gov.tr/imalatsa/tutun/oik-ii.pdf (02.06.2007) DPT (2004); 2004/92 sayl YPK karar (Tarm http://mevzuat.dpt.gov.tr/ypk/2004/92.pdf (27.05.2007) Stratejisi Belgesi),

DPT (2005); Trkiye iin Mzakere ereve Belgesi ve lgili Dier Belgeler, http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/muzakere/cerceve.pdf (27.05.2007) DT; A Summary of the Final Act of the Uruguay Round, http://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/ursum_e.htm#aAgreement (25.05.2007)

nternet Siteleri / Veritabanlar

Avrupa Birlii nternet Portal europa.eu.int Avrupa Birlii Genel Sekreterlii www.abgs.gov.tr Devlet Planlama Tekilat www.dpt.gov.tr Dnya Bankas www.worldbank.org.tr Dnya Ticaret rgt www.wto.org

273

IMF www.imf.org zelletirme daresi Bakanl www.oib.gov.tr Pankobirlik www.pankobirlik.com Rekabet Kurulu www.rekabet.gov.tr Resmi Gazete rega.basbakanlik.gov.tr Tarm ve Kyileri Bakanl www.tarim.gov.tr Tarm Reformu Uygulama Projesi www.arip.org.tr Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl www.tugem.gov.tr TEKEL www.tekel.gov.tr Toprak Mahsulleri Ofisi www.tmo.gov.tr Trkiye Bankalar Birlii www.tbb.org.tr Trkiye Byk Millet Meclisi www.tbmm.gov.tr Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas www.tcmb.gov.tr Trkiye statistik Kurumu www.tuik.gov.tr Trkiye Kalknma Bankas www.tkb.com.tr Trkiye eker Fabrikalar A.. www.turkseker.gov.tr Ttn Eksperleri Dernei www.tutuneksper.org.rt Ziraat Mhendisleri Odas www.zmo.org.tr

Dier Kaynaklar

Atalk, A.; Cargill + Arttrlan Niasta Bazl eker Kotas = Kaybeden Trkiye, http://www.antimai.org/bs/aataliknbs.htm (03.06.2007) Boratav, K. (2007); Kylln Tasfiyesi Mi? http://www.sol.org.tr/index.php?yazino=10770 (10.06.2007)

274

Dnya Bankas (2006); World Development Indicators 2005 CD-Rom, Washington, ABD TMO; TMO-zel Sektr Buluuyor, Silolar Ykseliyor http://www.tmo.gov.tr/index.php?_plugin=News01&_p=info&id=262 (01.06.2007)

275