BOZULUS HAKKINDA

FARUK DEMRTA XVI. asra ait kaynaklara gre, Y r k ve Trkmen adlariyle anlan Anadolu'daki Trk a iretleri umumiyetle muhtelif uluslar (iller)'a ayrlm bir halde bulunuyorlar. Ayr ayr blgelerde ya yan ve az ok farkl bir itimai seviyede bulunan bu illerin, ayn zamanda hususi birer mziye de sahip olduklar anlalmaktad r. D millerin bu iller zerinde henz kat'i tesirlerini yapamam olduu bir devirde bunlar n kabilevi te kiltlarm n mrekkep bir manzara arzetti i grlmekte ve dahili bnyelerine ait idari, askeri ve dini gibi baz messeselerin mevcudiyetine tesadf edilmektedir. te, bu yaz mzn mevzu edindi i Boz ulus umumi mahiyetlerini en k sa yoldan belirtme e al t mz bu illerden birisidir.

KAVMI MAHIYETI
A. Ulus'un ad : Ulusun bu boz sfat n ne gibi bir sebeple alm olduu hakk nda vesikalarda bir i arete tesadf edemedik. Bununla beraber bu hususun tayininde bizi m kilta uratan yaln z kaynaklar n sktu deil, belki bundan daha fazla olarak rengin eski Trk itimal hayat nda oynad roln tam mnasiyle tesbit edilememi olmasdr. Vak a Prof. Fuat Kprl, bir yaz snda , kara renginin tamamen aristokratik mahiyette olan eski Trk cemiyetinde avam yani halk s nfna izfe edildi i hakk nda isabetli bir mtalada bulunmu tur. Hatt biz de bu sfat n eski Trk cemiyetinin avam tabakas ndan baka, ayn mahiy ette telkki edilen kavimlere de verilmi olduunu ortaya karm bulunuyoruz 2. Dier taraftan bu rengin aksi mnas nda kullanlan ak sfatnn da ayn sahada bir rol alm olduu hakk nda delillerimiz mevcuttur 3
.

islm Ansiklopedisi, cz IV , Bayrak maddesi.

Mesel, K a r ak oy u n 1 u 1 a r' n hizmetinde bulunan Karaulus'un, alm olduu kara s fat , onun Krt meneli bir te ekkl olmasiyle ad geen Trk devletine tbi bir halde bulunmas ndan ileri gelmi tir. Keza kelimenin, a a gzle bak lan baka kavimlere de verilmi olduu hakk nda kaynaklarda baz deliller vard r (Bu hususta tafsilt, byk bir k sm n haz rlam bulunduumuz ve yak nda ne redece imiz, Anadolu'da Ouz Boylar adl yaz m zdad r). 3 Burada bunlardan bir misal olarak XVI. as rda S i v a s blgesinde ya yan Aksalur adl bir te ekkl zikredebiliriz. Bu te ekkln ak s fat n almas n , ne retmek zere bulundu umuzu haber verdi imiz yaz m zda, onunla ayn kav ni ubeye mensup bulunan sultan Kad Burhan e d d i n'in siyasi mevkii ile izah etmi tik.
2

30

FARUK DEMIRTA

Fakat, bizim ulusun alm olduu bu boz s fat nn, malm manas n n, itimai hayatta bir akis yapt ve bunun nas l bir manevi k ymeti haiz olduu hakk nda delil ve emarelere tesadf edemedik. Bu sebeple bu hususta yapaca mz izahlar tam mnasiyle tatmin edici bir mahiyette olm yacakt r. Bununla beraber gerek ulusun kavmi te ekkl ve gerek siyasi tarihi, ancak bu cepheden baz izah tecrbelerine giri memize imkn vermektedir. 1. Aada geni bir ekilde bahsedece imiz gibi, Hozulus'un kabilevi bnyesi, kavmi bak mdan tezatlar arzetmektedir. Ulusun birok te ekklleri, muhtelif O uz boylar na ait oldu u gibi bir k s m airetleri de Krt men elidir. Di er taraftan ulusa dahil olan bu muhtelif O uz boylar na mensup te ekkllerin bir k sm da asl nda baka siyasi il ve uluslara ait bulunmaktad r. Bu sebeple Bozulus'un muhtelif kavml, siyasi ve hatt rk! men eli airetlerden rnte ekkil bulunmas , onun bu boz s fat n almas nda bir .mil olabilece i ihtimalini hat ra getirmektedir. 2. Dier taraftan, yine a a da bahsedece imiz gibi, bu il A k k oy unlu u 1 u s u n u n XV. asr n sonunda u rad felaketin neticelerine boyun e mi, onun en mhim bakiyesidir. Bu sebeple acaba onun bu s fat almas , bu ilin bir zamanlar siyasi ikbal devresinde bulunup da sonradan bu mevkiini kaybetmi olmas ndan m ileri gelmitir ? Bizi bu ikinci ekilde de d nmee sevkeden mil. boz renginin bu gn Anadolu'da kullan ld gibi, s hhat bozulmu kimselere verilmi olmas ve onunla tavsif edilmeleri olmu tur. Bu boz s fat nn Bozok kelimesiyle bir mnasebeti olmas ihtimali de hat rm za gelmi tir. Fakat bu ilde Bozok lar dan oldu u kadar oklu kabilelere mensub ubelerin bulunmas ve onun bir oklu siyasi te ekkln en mhim bir bakiyesi olmas , byle bir ihtimle yer b rakmamaktad r. B. Kabilevf durumu : Biraz yukar da ulusun eski A k k o y u n 1 u isinin en mhim bir bak yesi oldu una iaret etmi tik. Bu keyfiyet bu te ekkln D i yar b ek i r blgesinde yurt tutmu bulunmasndan ve ona dair vesikalar n da bu blgenin fethi ile beraber ba lamas ndan istidlal edebilir. Bununla beraber biz bu hususu daha kat'i ve etrafl bir ekilde ifade edebilecek delillere malik bulunuyoruz. Bu delillerden birisi Akkoy unlu devletinin daha beylik zamanlar nda onun hizmetinde grdmz siyasi te ekkllerin bizim Bozulus'ta da bulunmu olmasd r ki, bu zmrelerden aa da bahsedilecektir. Bozulus hakk nda 947 = 1540 tarihini ta yan defter 4, bu ilin kabilevi mahiyetini izah etmemizi kolayla tracak bir tarzda tertiplenmi tir. Bu zikredilen defterde Bozulus, D i yar b ek ir T r k m enler i ve Dulkad r 1 Tr kmenleri veya as l Bozulus ve Dulkad rl ulusu olmak zere ba lca iki k sma ayrlm tr. Defterin, Diyarbekir Trkmenleri veya as l Bozulus ad n verdii ksm, z Ak k oy unlu te ekkl4

Babakanlk arian, er. 200; (bk. vesika k sm ).

BOZULUS HAKKINDA

31

leriyle asl nda Halep Tr k m e n 1 e r i'ne mensup a iretlerden mte ekkildir. kinci k sm ise ad ndan da anla laca gibi, aslnda Dulkad rl i 1 i 'ne mensuptur. Bozulus'un bu iki grupundan ba ka bir de a m (Suriye) Trk m eni eri grupu vard r ki, bunun Kanuni devrinde yazlm defterde yaln z hs l kaydedilmitir. 1 Diyarbekir Trkmenleri : Defterin bu adla tesmiye etti i ksm, yukarda da iaret edildii gibi, en eski Akkoyunlu te ekklleriyle Halep Trkmenleri'ne ait baz camatlarclan mte ekkildir. Defterde, as l Akkoyunlu teekklleri olarak tesbit edebildi imiz balca a iretler unlardr : Hanzahacziu 5 Kocahacilu 6, MUS111111 7,
,

5 Akkoyunlula r' n hususi tarihi olan Kitb- Diyar bekryiye'de, K a r a y 1 k Osma n' n o lu M a r din valisi Hamza ile Karayusuf o lu Badat hkimi Isf a han Mirza aras nda yap lan bir sava ta, Hamza ordusunun sol koluna kumanda eden mer aras nda bu teekkln beylerinden M i h ma t Hamzahaclu adli bir ah s zikredilmektedir (ayr ca bk. Ha san R uml u, Ahsen t-Tevrth, Nurosm an i y e ktphanesi yazm. , nr. 3317, yaprak 51 a). Bu ikinci eserde, sultan Halil ve Yak u b devirlerindeki, Akkoyunlu iimers ndan biri olarak zikredilen Hseyin Ali Beg'in de bu te ekkle mensub oldu unu gryoruz (yaprak 129 a). Bana, Kitb- Diyr bekriy y e'nin kendisinde bulunan mstensah bir nshasndan istifade etmek imkan n veren T. T. K. yay m uzman arkada m Adnan E r z i'ye te ekkrlerimi sunar m. 6 Bu mhim te ekkln, Karaylk Osman Beg o lu sultan H a m z a'n n, mers aras nda, Musa ve Mehmet adli iki emirini tan yoruz. Bunlardan Musa Kocahacilu Hamza Mirza ile B a d a t hkimi I,s f a h a n Mirza aras nda yap lan mubarebeye nc kuvvetleri kumandan olarak i tirk etmi ve byk yararl klar gstermitir. Isfahan Mirza'n n kat'i ekilde bozguna u ramas nda o s rada Mardin muhaf z! bulunan Mehmet Kocahac 'n nda byk bir rol olmutur (Diyar bekriyye). Bu Mehmet Kocahac , sultan Hamza'n n lmnden sonra baz Prnek ve Bekta l beyleriyle Malatya taraflarna ekilmi ve bu s rada Karakoyunlularla birlikte Akkoyunlu lkesine yryen eyh Hasan b. Karaylk'e iltica etmi tir (Digiirbekrigye, Hasan R u m l u, 68 b) Uzun Hasan, Karakoyunlular' n yard miyle Urfa'y alm bulunan eyh Hasan Bey'i malp edip ldrdkten sonra ona iltica etmi bulunan Mehmed Kocahac lu'yu ve dier amirleri esir alarak Amid'e gndermi tir. Bununla beraber, A I i Beg adl dier bir Kocahaclz amiri, Uzun Hasa n' n i ve d mcadelelerinde byk hizmetler etmi ve bu hkmdar taraf ndan bir def'a da Mevlna Ahmet ile Cihan h'a elilikle gnderilmitir. Sultan Halil'in o lu Fars valisi El v e n d M i r z a'n n maiyetinde bu te ekkuln beylerinden H s e y in adli birini grmekteyiz (H a s a n R u m I u, ad geen eseri, yap. 86 b). Bundan, bu te ekkln bir k sm n n F a r a blgesinde kalm olaca tahmin olunabilir. Te ekkln ad , zikredilen her iki eserde de ilk nceleri daima Kocahacilu olarak, yaz lmt r. Daha sonra bu isim, Hocahaclu eklinde kaydedilmitir (bak. Hasan Ruml u, yukar da zikredilen yapraklar). Bizim defterde kelime yukar da da zikretti imiz gibi birinci ekilde yaz lmt r. bu sebeple kelimenin asl nda bu ekilde olduu ve Hocahac lu tarz n sonradan ald sarih olarak anla l yor. Malamdur ki, Trke ve Farsada m terek olarak kullan lan hoca kelimesinin koca ad ndan geldii hakk nda bir kanaat mevcuttur (bk. F u at Kpr! , is. Ans. cz 39, Hce maddesi). Vermi olduumuz bu misal, bu ekilde bir filolojik hdisenin cereyan etmi olduunu gstermektedir. A z eri lehesinde K H tebadlnn bir hususiyet te kil ettii hatrlan rsa hadisenin filolojik sebebi anla lm bulunur. Bu hususta kaynaklarda dikkatli bir tarama yap ld takdirde bu gibi misallerin o alaca! muhakkakt r. 7 Akkoyunlu faaliyetinde byk bir rol oynam olan bu siyasi te ekkln, ad

32

FARUK DEM RTA

zzeddinhac lus, Haydarlu Hseyinhacdu , ivaz , shak 12, Yurtcu 13 ve Prnek. Bu sonuncusu kaynaklarda daha ilk Akkoyunlu faaliyetinden itibaren zikrediliyorsa da 14 asl nda Hal e p Trkmenler i'ne mensup
gaen eserlerde birok emirlerinden bahsolunmaktad r. Bunlardan Uzun Hasan ve Sultan Yakub devrinde byk hizmetler grm olan Sfi Halil Beg Musullu'yu bilhassa kaydetmek laz md r. Bu Beyin faaliyetiyle Uzun Hasan ve bilhassa Sultan Yakup devrinde Musulla Beyleri byk bir niifuza sahip olmu lard r. Sultan Yakub'un lmnden sonra da Bay Sungu r'un tahta gemesine Safi Halil ve di er Musullu Beyleri mhim bir mil olmu larsa da teki boylara mensup meran n husumet ve muhalefetiyle kar la m lard r. Safi Halil ve di er Musullu Beyleri, Sleyman Bien'nin ba kanl nda toplanan di er Akkoyunlu merasiyle yapt klar mcadelede ma lup olmu lar ve elde etmi olduklar nfuzu Prnek beylerine kapt rm lard r. Bununla beraber bu te ekkl, Akkoyunlu devletinin ink raz na kadar onun faaliyetinde, mhim hizmetler grmekte devam etmi tir. Son Akkoyunlu hkmdarlar n n ah m m a e kar yapt klar mcadelelerde, Prnek meras gibi, Musullu beyleri de mhim bir rol oynam lard r. Bu beylerden Osman Musullu, ah smail 'in meras ndan Piri Beg Kaar ile 907=1501 y l nda N ahivan civar nda

sen t-Tevrth, n r. C. N. S e d d o n,
valili i eden Emir B e g Musullu,

yapt bir sava ta ma lp olmu ve kendisi ldrlm tr. (H a s a n Rumlu AhBaroda 1931, s. 57). Ayn y llarda Diyarbekir ah smai l'in bu tarafta faaliyete giri mesi zerine maiyetiyle beraber ona iltihak etmi ve

mhrdarltk mans b na nail ol ehrine hkim olan

mu tur (ayn mellif, Bar o d a, s. 93). Fakat as l Diyarbekir

Emir Beg'in karde i Kay tm Beg, ah Ismail'e muhalefet etmi ve onun meras ndan me hur Ustalu Mehmet Han ile giri ti i bir mcadelede ldrlm tr (ayn mellif, bas lm k s m, s. 96). Bozulus'ta grd mz

Musulla

a iretinin, bu Kay t m Beg'in te ekkl olmas ihtimali hat ra

gelmektedir.
8 Bu te ekkln, kaynaklarda Sultan Ham z a'n n meras aras nda bulunan Arab o lu adl bir emirini tesbit edebildik (Diyfir bekrigye). 9 Uzun H a s a n' n Karakoyunlu kumandan Rstem Tarhan ile yapt mcadelelerde maiyetinde bulunan meras aras nda bu te ekkln beylerinden S e y i d Ahmed adl bir ahs n bulundu unu gryoruz (Diytirzbekrigye). 1 Bu te ekkln ad ald ahsi, Uzun Ha sa n' n, Kara Koyunlularla yapt

ilk uzun mcadelelerde yak n maiyetinden biri olarak tan yoruz. Hatta, Ebubekir T a h r an i'nin zikretti i bir kayda gre, bu mcadelelerden birinde, Karakoyunlu kuvvetleri taraf ndan fena halde s k t r lan Uzun Hasan Beg, geri ekilirken maiyetinde bulunan Hseyin Hac 'n n at zyi olmu , Hasan Beg kendi alt ndaki Ka-

rabulut adl nl at ona vermek suretiyle, bu de erli emirini, ldrlmek veya esir
olmak gibi bir tehlikeden kurtarm t r. Uzun Hasan, Akkoyunlu lkesinin byk bir k sm na sahip oldu u s ralarda, Hseyin Hac Begi Memlk ve Osmanl devletlerine eli olarak gndermi tir. I Bu te ekkln ad , hi phesiz, Uzun H a s a n' n daha Beg bulundun u devirdeki meras aras nda bulunan, K s e Ivaz veya Hac ivaz ile ilgilidir. 12 Keza bu a iretin de Uzun Hasa n'n n Kara Koyunlular ile olan miicadelelerinde yararl k gsteren Akkoyunlu meras ndan anla l yor.
13

shak A a'n n ad n ta d

Uzun Hasa n'n n 1457 de Mardin civar nda Karakoyunlu kumandan

Rstem Tarhan ile yapt byk muharebede erlik gsteren ve Karakoyunlu beylerinden Kar a o lu Ahme d'i esir eden Ebu Said Yurt u, imdilik, bu te ekkln Akkoyunlu faaliyetinde tan d m z yegane Beyidir.
14 Kar a y 1 k Osma ula beraber Akkoyunlu faaliyetinde rol oynam oldu-

BOZULUS HAKKINDA

33

bir teekkiil oldu u anla lyor. Defterlerde Alpavut adiyle zikredilen oymaklar, hi phesiz Karakoyunlu ulusuna dahil bu addaki
unu grd mz bu mhim te ekkln ad , kaynaklarda muhtelif imlalarda yaz lm t r. Akkoyunlular n hususi tarihi olan Kitab-z Diyrzbekriyye de bu ad, Prnk ve Pernk ( JUy ), olmak zere, iki ekilde kaydedilmi tir. Yine ayn devletin merasim ve te kilat hakk nda kaleme al nm olan Arznme de (Milli Tetebbular Mecmuasz, V, s. 294, 295), kelime, bu ikinci ekilde yani Perndk olarak zikredilmi tir. Kaza, H as a n R u m l u, (ad geen eseri, N u r o s m a n i y e yazm. , nr. 3317, yap. 50a, 51a-b, 58b, 110a ; Baroda bas m , s. 6, II, 12, 20, 21) ve Iskeneder Trkmen, (Tarih - i Abbasi , Tahran . 1314, I , s . 153 ) gibi, Safev1 kaynaklar nda bu ad, yine bu ikinci ekilde yaz lm t r. Osmanl kaynaklar na gelince: Kelime, Bizim Bozulus defterinde de yukar da gsterilen ekillerde kaydedilmi olmakla beraber (bk. vesika k sm ), ayn il hakk ndaki ikinci bir defter de dahil di er btn kaynaklarda Przek (d.U..z..0,) tarz nda zikredilmi tir. (Bozulus d e f ter i, nr, 561, 60 a., 62 b. ; Halep defterleri, nr. 1040, 122 a, b. ; nr. 397, 27 b Anadolu'da Trk A iretleri, ist. 1930, s. 185 ; Silandar, Tarih,AhmetRfik, II, s. 414 ; Kamil S u, Bal kesir civar nda Yiirk ve Trkmenler, st. 1938, s. 87. A hmed R e f i k, her iki eserde de kelimeyi Prtek, Kamil Su, Yrnek olarak yanl okumu lard r). Kelimenin, Fatih 'in Otlukbeli sava hakk ndaki uygurca yarl nda Brnek eklinde geti i haber verilmektedir. (R. R a h m e t i Ara t, Fatih Sultan Mehmed'in Yarl z, Trkiyat Mecmuasz, VI, s. 299). Kelimenin umumiyetle Osmanl kaynaklar nda grd mz bu imlas , onun prnek eklinde telaffuz edilece ini kat'i olarak ortaya koymu bulunuyor. Esasen bu ad n JU y ve -;11;_),, ekillerindeki yaz l n n prnek tarz nda telaffuz edilece i, eski imlada baz trke ad ve kelimelerin tabi oldu u bir yaz l hususiyetinin gznne al nmasiyle de kabili izaht r. Prnekler, yukar da da i aret edildi i gibi Karaylk Osman Beg ile beraber A kkoyunlu faaliyetinde rol oynam bulunuyorlar. Karaylk'n skender b. Karayusuf ile Nusa ybin civar ndaki eyh kendi mevkiinde yapt bir muharebede, Prnek meras ndan K 6' h Ahmed Beg de bulunmu ve byk yararl klar gstermitir (Diyrtbekrigye). Bu beyi ayn zamanda Kara y 1 k 'un gveyisi olarak da tan mam z (ayn eser), bu te ekkln daha ilk beylik devrinde A k k o y u n 1 u hanedan nezdindeki haiz oldu u ehemmiyeti gstermektedir. Devrin en korkun sava lar ndan biri olan K a r aylk Osman Beg ile Mirza Iskender'in Erzurum dolay nda son defa yapt klar kanl arp mada Da ma d Ahmed Beg de bulunmu , fakat Karakoyunlular taraf ndan ldrlm tr. Kaynaklarda mteakip devirlerde Prnek boyunun Akkoyunlular 'in en ehemmiyetli te ekkllerinden biri oldu unu ve bu devletin siyasi faaliyetinde mhim bir rol oynad n kuvvetle belirten kay tlara tesadf edilmektedir. Karaylk Osman Beg 'in lmnden sonra Akkoyunlu lkesinin byk b r k sm na sahip olan Sultan H am z a'n n en ziyade bu te ekkle istinat etti i grlmektedir. Esasen Hamza, daha Mardin emri iken Ba dat hkimi isf ahan b. Kara Yusuf ile yapt bir muharebede Prnek meras ndan ah Ali Beg ve Pir Ahmet Be g de bulunmu lard r. (Diyarzbekrillye). Sultan Hamza bunlardan a h Ali Beg 'i yeni igal etti i Diyar b ek ir ehrine bir ara kumandan tayin etmi tir. Yine Hamza'n n meras aras nda Budak Beg adli di er bir Prnek ernirini de tan maktay z (Hasan Rumlu, yap. 51 ,a). Hamza'n n lmnden sonra Prnekler, Ciha ng r ve Uzun Hasan Beglerin maiyetinde byk hizmetler grm lerdir. Yukar da ad geen ah Ali B eg ve Pir Ahmet Beg ile Da vut Beg, Uzun Hasan' n C i h a n h 'in kumandan R s t - n Tarhan ile olan uzun mcadelelerinde yararl k gsteren gzide A k k o y unlu meras aras nda zikrediliyorlar (Diytirtbekriyye). Bunlardan ah Ali Beg, Otlukbeli muharebesine de i tirak etmi (R. R a h m e t i Arat,
A. O. D. T. C. F. Dergisi, F. 3

34

FARUK DEM RTA

byk boyun bakiyeleridir. nk, Alpavuelar n Karakoyunlu devletinin ink raz ndan sonra Akkoyunlular'a iltihak etmi olduklar hakk nda, kuvvetli delillere malik bulunuyoruz t 5. Fakat, Karamanlu, Ay nlu ( nallu?), Sa'dlu, ve Doharlu" gibi, dier Karakoyunlu te ekkllerine Bozulus aras nda tesadf edilmemektedir. Defterde, yine Diy ar bekir Tr k m enl eri grubunda, o ulbe li, Tabanlu, Sleymanhac lu, eyhl, Dani mendl ve Alahac lu gibi, byk te ekkller de zikredilmi tir. Daha bir oklar da zikredilerek mikdarlar art r labilecek olan bu te ekkllerin, kaynaklarda kay tlara rastlanmamas na ra men, Ak koyunlu ulusu'na dahil bulunduklar muhakkakt r. Bunlardan baz lar n n krt men e'li oldu u anla lyor. Meselk Gehverlu, Lek, Anter, Celhir ve Cek gibi airetlerin, ayn devirde, daha byk te ekkllerine Gney do u An adolu n u n muhtelif yerlerinde tesadf ediyoruz ki, kaynaklar, bunlar n Krt olduklar n haber vermektedirler. Bununla beraber, bu te ekkller, defterlerin yaz lm olduu devirde art k tamamiyle Trkle mi bir halde bulunuyorlard . Defterlerde bunlara ait isim cetvellerinde, trke adlar n pek fazla bulunmas, bunu kat'i olarak sterdi i gibi, airetlerin kavm1 mahiFatih Sultan Mehmed'in yarlii, Trkiyeli mec. VI, s. 299; Hasan R u m l u, yap. 117b) ve imparatorluk devri meras n n en byklerinden birisi olmu tur. ( C e la l d din Dev yan , Arzname, Milli Tetebbular mec., V, s. 294). Ayn devrin meras aras nda

yine bu te ekkln beylerinden M ans ur B e g adl bir zat da tan maktay z (ayn eser, s. 295). Prnekler, Sultan Yakub devrinde, bilhassa Safi Halil 'in faaliyetiyle b y k bir nfuz elde etmi olan Masullu boyu ile, bu hkmdar n lmnden sonra mcadele etmi ler ve bu boyun haiz oldu u nfuzu kendileri alm lard r. Prneklerin bu mevkilerini, Akkoyunlu devletinin y k l na kadar muhafaza ettiklerini gryoruz. (H asan R umlu, Bar oda n r., s. 9, 12, 20-22, 60, 72, 73). Bu te ekkl A k koy unlu devletinin ink raziyle ehemmiyetini kaybetmi fakat bir k sm di er baz Akkoyunlu te ekklleriyle beraber, Trkmen ad alt nda Safevi devletinin faaliyetinde rol oynama a muvaffak olmu tur. Tahmasb devrinde bu te ekkln beylerinden, ahk ulu Han Prnek'i tan d m z gibi, bu hkmdar n halefleri zaman ndaki mera aras nda da Pir B udak Han ve Mur ta zakulu Han adl Prnek emirlerini de biliyoruz. (Zeyl-i Tarih-iAlem-dra- y Abbets1, Tahran . 1317, s. 166, 247). Bunlar n, Osmanl devrinde Bozulus'tan mada Trk man -1 Hale b'de de baz te ekkllerinin bulundu unu gryoruz. Bu te ekkllerin A k k o y un 1 u Ulusu 'nun da lmasiyle Haleb Trkmenleri'ne iltihak ettikleri eklinde bir iddiada bulunmak ok gtr. Buna mukabil Prnekler'in Suriye 'den ve bu arada H ale b Tr k m en ler i 'nden giderek Akkoyunlular'a dahil olduklar hakk nda ise baz delillere malik bulunuyoruz. 15 Otlukheli muharebesinde Uzun Hasan' n ordusunda Kar ak o y unlu te ekkllerinin bulundu u malmdur. Uzun Hasan' n lmnden sonra yerine geen Sultan Hali l, o lu El v en d M i r z a'y Fars valiligine gnderirken maiyetine katt mera aras nda Alpavut beylerinden M i h m a t B e g de bnlunmakta idi (H as an R u m 1 u, yap. 125 a). Yine Elvend'in maiyetinde Hac B e g adl dier bir Alpavut beyinin de bulundu unu ba ka bir vesile ile reniyoruz (ayn miiellif, yap. 129 a). 16 Karakoyunlu Ulus u'na dahil olan bu mhim te ekkl hakk nda, neredilmek zere bulunan, O uz Boylar adl yaz m z n Dker boyu k sm nda malamat verilmi tir.

BOZULUS HAKKINDA

35

yetleri hakk nda da lkayt kalmam olan ayn mahiyetteki kaynaklar m zda bu hususta hibir kay t yoktur 17. Kanuni devrinde yaz lm olan defterde, as l Bozulus grupuna dahil te ekkller aras nda Av ar, Begdili, Kark n, Bayat ve Der gibi, O uz boylar na mensup baz ubelere tesadf edilmektedir. Gerek defterin tasnif eklinden ve gerek tarihi kaynaklardaki baz kay tlardan, bu ubelerin Bozulus'a dahil bulunmalar keyfiyetinin olduka eski bir zamanda oldu u anla lyor. Bununla beraber yine kaynaklar onlar n as l teekkl sahalar nn Suriye lkesinde olduunu ve kendilerinin oradaki illere mensup bulunduklar n gstermektedir. Hatt bunlardan birka n n Akkoyunlu'lara ne zaman ve ne gibi bir sebeple iltihak etmi olduklar hakk nda kaynaklarda baz kaytlar bile mevcuttur ' 8. Bu O uz boylar ubelerinin Boz u17 Kar ak o y unlu ve Akkoyunl u'lar n dou Ana dol u'daki faaliyetleri esnas nda Krtleri kendi tabiyetleri alt na alarak te kilatland rd klar hakk nda bu devletlere ait eserlerde olduka mebzul kay tlara tesadf edilmektedir. Bu kay tlardan birine gre, Emir Ahmet ve C i z r e ile Sleymani ve Zirki adl Krt a iretleri, Kara Yusuf ve skender gibi Karakoyunlu hkmdarlar n n tabi mttefikleri halinde idiler (Diydrzbekrigye). Karakoyunlular' n Krt a iretlerinden, Karaulus adl elli bin ad rl k ok mhim bir il meydana getirerek faaliyetlerinde kullanmalar , phesiz bu hususu kuvvetle ifade eden mhim bir misaldir. Di er taraftan Karakoyunlular'a muvazi olarak Akkoyunlular da bu hususta byk bir faaliyet gstermi lerdir. E b ub ekir Tahran i'nin szlerine gre, Akkoyunlu devletinin kurucusu K araylk Osman Beg, mteaddit defalar Krtler zerine sefer yaparak onlar itaata ve vergi verme e mecbur etmi tir. Karaylk'n halefleri zaman nda Akkoyunlu hizmetindeki Krt meras ve a iretlerinin gze arpan fazlal k', phesiz bu husustaki faaliyetin inki afiyle ilgilidir. Ite aslen Krt men eli olduklar ndan bahsettiimiz baz te ekkllerin B o z u 1 u s'ta bulunmalar ve tamamiyle Trkle mesi byle bir faaliyetin neticesidir. Safevi devrinde Krt a iretlerinin ran' n muhtelif yerlerinde Trk l ve a iretleri aras nda bulunmalar , bu sistemin netice ve devam ndan ba ka bir ey de ildir. Ba l ba na bir tetkik mevzuu olan bu sistemin yaln z Karakoyunlu ve A k k o y unlu devletlerine has olmay p, dier Trk devletleri de tabilyetleri alt nda bulundurduklar kavimlere' ayn sistemi tatbik etmi lerdir. Mesela bu devletlerle muas r olan D u l k a d r l Beyliinin idaresi alt nda bulunan Krtlere ayn sistemi tatbik ettii hakk nda kfi deliller mevcuttur . Esasen Trkler'in yaln z Krtleri deil, idareleri alt na ald klar dier kavimlerin gebe k s mlar n da te kiltland rarak hizmetlerinde kulland klar n gryoruz. Yine yukar da ad geen Trk devletleriyle a da olan S u r i y e'deki kk Der beyli inin siyasi faaliyetinde Arap kabilelerini kulland klar , kaynaklarda haber verilmektedir. Hatta Osmanl devleti bile S u r i y e'deki baz Arap kabilelerini A n a d o l u'ya getirerek baz ilerde kullanm t r. Sistemin mevcudiyeti hakk nda daha birok misaller zikretmek, onun tatbik ekli ve bu husustaki Moru/ sistemiyle mukayesesini yapmak mmkndr. Fakat biz burada, gzmze arpan bu birka misalle, Trkleri n, ilim lemince kabul edilmi olan, yerle ik, sakin ve itaatl yabanc kavimleri idare etmek ve te kiltland rmak hususlar ndaki mehar et ve kabiliyetlerinin gebe kavimlere de amil olduunu gstermek istediimizden bu tali meselelere burada temas etme e lzum grmedik. 18 Mesela, bunlardan Bayat ve inallu cemaatlar , XV. asr n balar nda Suriye'de ilan istiklal eden Emir i k e m'den kaarak Karaylk'e iltica etmi lerdir (H Asan R uml u, yap.8a).

FARUK DEM RTA

I u s arasnda zay f bir halde olmalar ise, onlar n l'in dier baz te ekklleri gibi, ayn devirlerde Safevi hizmetinde bulunmalar ndan ileri gelmi tir. Aada Bozulus'a dahil nc bir grup olarak bahsedeceimiz am Trkmenler i'nin bu te ekkller ile ayn co rafi sahadan olmalar na ve ayn kavini ubelere mensup bulunmalar na ra men Bozulus'a duhlleri zaman bak m ndan farkl olmutur. 2 Dulkad rl Trkmenleri : Yukar da birka defa ad geen Bozulus hakk ndaki Kanuni devrinde yaz lm mufassal defterde, Dulkad rl tifesinin byk bir k smn n pek eski zamanlarda Diyar b ek i r'da bulundu u ve bu blgenin fethi zerine Z lk ad r 1 'ya vardklar ve onlar n ulusu ile birka y l gtkleri eklinde bir ifade mevcuttur ". Bu ifadeye nazaran, bu grupun asl nda Akkoyunlu iline ait oldu u ve kendisine Z lkadir l i tesmiye edilmesine sebep, kaydnda iaret etti i gibi, Dulkad rl ulusu ile k sa bir mddet bulunmalarndan ileri geldi i neticesi karlabilir. Ve hakikaten bu grupta Akkoyunlu faaliyetine i tirak ettiklerini bildi imiz baz te ekkllerin bulunmas , defterin bu kayd na uygun gelmektedir. Fakat, bu ifadenin bu grupun heyeti umumiyesine amil olm yaca n ve byk bir ksmn n asl nda Dulkad rl ulus u'na ba l byk boylar n ubelerini te kil ettikleri a ada yapacamz izahatla kat'i bir ekilde anlalm olacakt r. Defterde, bu gurupa dahil olarak gsterilen a iretlerin adlar n tayan daha byk te ekklleri Dulkad rl ulusu aras nda gryoruz. Mesela: Defterin, bu grupun birinci te ekkkl olarak zikretti i, Cirit sultanhac lu aireti, en by otuz evlik olmak zere birka kk oymaktan mte ekkildir. Buna mukabil Dulkad rl ulusunda ayn ad tayan bir airet ise muhtelif sahalara yay lm birok oymaklara malik boy mahiyetinde bir te ekkldr. Keza, ayn grupta Dokuz adl birka kk oyma a kar l k Dulkad rl ulusu aras nda ayn adda byk bir boy vard r. Hatt bu boy'un byk oymaklar ndan birisi olan Krt mihmatlu cemaat na ayn grupta da tesadf ediyoruz. Yine bu grupta bulunan Kavurgalu, Mamalu, K ne ve Akalu te ekklleri Dulkad rl ulus u'nun en belli ba l boylarn tekil etmektedirler. Dulkad rl ulusunda, boy mahiyetinde grd mz ve onun yay ld muhtelif sahalarda bulunan Av ar, Eymr boylar na ve hatt bu ile dahil bulunan Bayad'lar n am Bayadz koluna ait oymaklara, Bozulus'un bu Dulkadrl grubunda da tesadf ediyoruz. Vermi olduumuz bu misalleri oaltmak ve hatt Dulkad rl ulusuna tabi byk boylarn bu gurupta mutlaka bir te ekkllerinin mevcut oldu unu bile iddia etmek mmkndr. Yapm olduumuz bu izahla Bozulus'taki bu te ekkllerin Dulkad rl ulusu'na ba l boylar n ubelerinden meydana gelmi olduu hakk ndaki kanaat mz ikna edici bir hale koydu umuzu kuvvetle
19

bk. Vesika k sm .

BOZULUS H AKKINDA

37

mit ediyoruz. Mamafih bu keyfiyetin aksinin de varit olam yaca , yani Dulkad rl ulusu aras nda, ayn adda bulunan te ekkllerin Bozulus'un bu grupundan gelmi oldu u eklinde bir ihtimlin de mmkn olamyaca n bir iki misalle k saca gsterelim : E er, byle bir ihtimali kabul etti imiz takdirde, Dulkad rl ulusu'nun hibir te ekkln tan mam za imkn olm yacakt r. Yukar da da bahsetti imiz gibi bu a iretler, D u l k a d r l 1 il i'nin, hala muhtelif messeseleri bile ya yan boy mahiyetindeki te ekklleridir. Yukar da ad geen ve her iki grupta da bulunan Dokuz te ekklnn Dul k ad iri Ulusu 'nun pek eski boylarndan biri olduu hakk nda baz tarihi kay tlar bile mevcuttur 2. Keza, yine bu k sma dahil olan Kz lkocalu cemaatinin as l byk te ekkllerinin Dulkad rl ulusu'nun en mhim yay lma sahalarndan birisi olan Bozok m ntakas nda ya ad klarn ve II. Murad devrinde, Osmanl valisi Y r g Pa a ile mcadelelerde bulunduklar n biliyoruz21.
3 . am Trkmenleri : Kanuni devrinde yaz lm birinci Bozulus defterinde, Suriye Trkmenleri tifesinden (Tiivaif-i Trkmandn- am) bir k sm zmrelerin vergi has llar yaz lm , fakat onlar n hangi cern& atlar olduklar hakk nda hibir malmat verilmemi tir. Ahiren, yine bu il hakk nda II. Selim devrine ait bir defterden, bu cemaatlar n mahiyetleri hakk nda bir fikir edinmek kabil olmaktad r. Defterde Suriye ( am) Trkmenler i'nden, Bozulu s'a dahil olarak gsterilen te ekkllerin hemen hepsinin de H a 1 e b Trkler i'ne ba l boy ve airetlerin oymaklar olduklar anla l yor. Bunlardan 303 ve 94 ev olarak gsterilen Kpekl Av ar' oymaklariyle Herbendel cemaatinin ve birka oymak halinde bulunan Begdili airetinin, Hale b T r k menleri 'ndeki ba l bulunduklar teekkller, boy mahiyetindedir. Karakoyunlu, Eymr, Ula lu ve Avc gibi dier cemaatlar n da Halep Trkmenleri'ndeki te ekklleri ehemmiyetlidir. am T r k m e n l e r i 'nin Bozulus'a ne zaman dahil olduklar meselesine gelince : Bunun, Akkoyunlu devletinin, imparatorluk haline gelmesiyle ilgili oldu u sylenilebilir. te, XVI. yzy la ait tahrir defterlerinden Bozulus'un kaymi men ei ve kabilevi mahiyeti hakk nda elde etti imiz malmat ve karabildiimiz neticeler bunlardan ibarettir. Yaln z burada u hususu da belirtmek isteriz ki, bu grd mz I l, eski Ak k o yunlu ulusu 'nun Anadolu'daki en mhim bakiyesidir. Bu eski Akkoyunlu ulusu'nun dier mhim k s mlar da ayn devirlerde Iran 'da bulunmakta 22 ve
Mkrimin Halil Yinan, is. ans. cz 28, Dulkachrl lar mad. k Pa a zd e, Tarih, n r. I i, s t. 1332, s. 111 - 113. 22 Mesela, Safevi devri kaynaklar nda Ustalu, Rumlu ve amlu gibi byk siyasi te ekkllerden birisi olarak zikredilen Trk m en zmresinin, Prnek ve Musullu gibi eski Akkoyunlu te ekkllerinden meydana geldi ini ifade eden delillere malik bulunuyoruz. Ayr ca Bozulus'ta grd mz dier baz te ekkller, ran'claki di er illere dahil olmu lard r ki, bunlardan baz lar bu gne kadar mevcudiyetlerini muhafaza etmi lerdir.
20 21

38

FARUK DEM RTA

bilindii gibi, bizim Bozulus'tan daha mes'ut bir hayat srmektedir. Safeviler'in siyasi ve askeri sahalarda Trk gebe unsurlar na ve an'anelerine istinat etmeleri, hi phesiz, Anadolu'daki Trk a iretlerinin ran'a gitmelerini te vik eder bir mahiyet arzetmektedir. Bu sebeple Anadolu'nun do u taraflar nda ya yan dier illerde oldu u gibi, Bozulus'tan da birok te ekkller r a n'a giderek Saf evi hizmetine girmi lerdir. Hatta bu gibi hadiseler devlet otoritesinin ortadan kalkm gibi grnd XVII. as rda de il, nisbeten skn ve asyi in hkm srd XVI. asr n ortalar nda bile cereyan etmekte idi. Ulus'un kabilevl te kilat hakk nda mhim birey syliyemiyece iz. nk, onda askeri, idari ve mali gibi muhtelif messeselere malik boy mahiyetinde te ekkller gremiyoruz 23 Bu 11, umumiyetle ba larnda kethdalar'n bulunduu oymaklardan meydana gelmi tir. Yukardan beri vermi oldu umuz izahattan anla laca zere, bu husus, yani I l 'in oymaklardan mte ekkil olmas keyfiyeti, Akkoyunlu ulusu'na dahil boy mahiyetindeki te ekkllerin, siyasi sebeplerle Do u Anadolu ve bilhassa ran' n muhtelif yerlerine da lm olmalar ndan ileri gelmi tir. Oymaklar n banda, biraz yukar da da syledi imiz gibi, umumiyetle kethdalar bulunmaktad r. Bunlar n, oymaklar n bana boybeileri taraf ndan tyin edilmi memurlar olduklar na bir yaz mzda i aret etmi tik 24 Ulus hakk nda mevcut her iki defterde de beg unvan n tayan ahslar ancak birka oyma n ba nda grebiliyoruz. Buna mukabil XVII. as rda bu te ekkllerin ba nda beg unvan n ta yan ah slar dikkati eken bir fazlal k gstermektedir. XVII. asr n sonlar nda Bozulus'un Avusturya seferlerine itiraki hakk nda Konya 'da tanzim edilen bir hccette Harr zahaellu, Gndelit, Kekl, a iretlerinin ba lar ndaki ah slar beg unvaniyle zikredilmi tir Maamafih, yaln z Bozulus'ta de il, Yeni il, Trk m an -1 H aleb gibi, di er illerde de ayn hadisenin cereyan etmi oldu u grlmektedir. Anadolu'daki Trk a iretlerinde bir as r dahilinde tesbit edebildi imiz bir nfus art , dier taraftan bunlar zerindeki devlet mrakabesinin XVII. as rda sembolik bir mahiyet almas, bu be s n f n n tr e m esi n de ba lca miller olarak zikredilebilir. Ulus'un nfusuna gelince : yaz mza esas ittihaz etmi oldu umuz 947 tarihli defter, bu hususta da bizi uzun bir hesap ameliyesine giri tirmiyecek bir mkemmeliyet arzetmektedir. Defterin son yapraklar n. .

23 Trkler'in gerek gebe unsura dayanarak ve gerek yerle ik halk zerinde kurmu olduklar devletlerde, askeri, idari ve mali gibi sahalarda boy ve messeselerini bir model ittihaz ettikleri hakk nda Ouz Boylar adl yaz m zda baz misaller zikredilmi tir.

24 XVI. as rda ASTI a d o I u'da Kay Ila r, Belleten, say 47. Maamafih bu mhim messeseyi Ouz Boylar adl yaz m zda geni bir ekilde ele alm bulunuyoruz. 25 Ahmet R e f i k, Anadolu'da Trk A iretleri, s. 80-81, vesika 136.

BOZULUS HAKKINDA

39

daki has l k sm nda verilen rakamlara gre, bu 11, her iki k smiyle birlikte 8013 ki i yani 7325 evli ve 688 mcerretten ibarettir. Yine ayn yerde bu nfusun, 3019 ki isinin yani 2757 evli ve 262 bekr n, Dul k ad rl ulusu 'na ait oldu u bildiriliyor ki, bu halde as l B o z u 1 u s, 4994 ki i yani 4568 evli ve 426 bekrdan mte ekkil bulunuyor. Bu rakamlar n vergiye tabi olan kimselerin ifadesi oldu u malmdur. u halde her ev 5 ki i olarak kabul edildi i takdirde, Bozulus'un a a yukar 40 000 kiiye malik bir il oldu u anlalm bulunur.

IKTISADI HAYAT VE MALI TE KILAT Umumiyetle Trk gebe hayat nda seyir hareketinin yaylak ve k lak ad yla ba lca iki yer aras nda cereyan etti i malmdur. Hatt bu iki yerin de urnumiyetle muayyen olmas keyfiyeti, Trk gebe hayat n n bir vasf olarak gsterilebilir. Mevzuumuza ait kaynakalar n haber verdiklerine gre, bizim Bozulus da bu eski hayat eklini devam ettirmektedir. Kendisine ait kanunnme ile 26 dier baz vesikalar n ifadelerinden anla l yor ki, Bozulus, Mardi n'in gneyinden t De y r iz o r'a kadar uzanan geni l (beriy ye) blgesinde k lamakta, D i y a rb e k i r ve Er z u r u m illerinin muhtelif yerlerinde yaylamaktad r. Yaylakta iken bazan bat da Erzincan m ntakas na ve do uda G rc i s tan ve Ir an s n rlar na kadar yay lmakta idi ki, bu ikinci istikametteki yay lmas baz hudut hadiselerine sebep oluyordu. Hatt 991= 1583 y l nda bunlar n ld r civar ndaki Canbaz u k u r u 'nda bulunan cemaatlar zerine Iran u beyleri bir bask n yaparak byk say da mal ve davarlar n ya malamlard r 27 . Bozulus'un yaylak ve k laklar n n birbirinden bu kadar uzak sahalarda bulunmas ve di er taraftan bu iki saha aras ndaki arazinin sarp ve ar zal oluu ile, bu I l 'in her y l ne kadar mkl bir yolculu a katlanm bulundu u tasavvur edilebilir. Filhakika yaylak ve k lak hayat n n bu ulusun iktisadi hayat n n en mhim esaslar ndan birisi olmas, dier taraftan il halinde yani toplu bir halde ya amak istemesi 28, ona her y l bu meakkatli seyahati za26 Prof. . L. B a r k a n' n X V. ve XVI. as rlarda Osmanl imparatorlu unda zirai ekonominin hukuki ve mali esaslar . st. 1943, ad yla ne rettii mecmuas na

bak n z s. 140-143. niversite kt p. yaz m , nr. 5219, yap. 283 a; 27 A l i, Knh l-Ahbr, P e e v i, tarih, Il, s. 38. 28 Bu keyfiyetin, bu yorucu ve uzun seyahatin yap lmas nda ihmal edilemiyecek sebeplerinden birisi oldu una bilhassa i aret etmek isteriz. Ayn blgede bulunan ve ayn itimai ve iktisadi hayat artlar na tbi olan Krd a iretlerinde veya gneydeki Arab kabilelerinde byle toplu i l halinde bir ya ay ekline tesadf edemiyoruz. Bu mukayese bize B o z u l u s'un toplu bir halde ya amas hususunun, iktisadi ve co rafi miller ile izah edilemiyece ini gstermektedir. Vaktiyle merhum Ziya Gkalp B e y, bu hususa yani Trk gebe te ekkllerinin Krd ve Arab gebeleri gibi,

40

FARUK DEM RTA

ruri k lyordu. Fakat biraz a a da temas edece imiz gibi hakikaten pek zahmetli olan bu yolculukta co rafi artlardan ziyade mahalli bey ve idare adamlar nn rol oynam olduklar n gryoruz. Bozulus'un iktisadi hayat n n dier esasl bir unsuru da davarc l , yani hayvan yeti tiriciliidir. Defterde bu hususta verilen rakamlardan, hayvan yeti tirmenin gcebe iktisadi hayat nda ne kadar byk bir rol oynad n ak bir ekilde anlamak kabil oluyor. Defterde her te ekkln malik oldu u koyun mikdar ayr ayr zikredilmis olmakla beraber, luisl ksmnda Ulus'taki btn koyun say s hakk nda umumi bir rakam verilmi tir. Buna gre, Bozulus'ta bulunan btn koyun say s, kuzular hari, iki milyon kadard r ki ortalama olarak ah s ba na iki yz elli koyun dmektedir. Hasan B eg Rum 1 u'nun, Saf evi u meras ndan birisinin bu l zerine yapt bir ak nda, ele geirdi i koyun mikdar n yz bin olarak gstermesini 29 bu vesile ile mbala al bulmamak icabediyor. Defterin iinde her cemaatin malik oldu u koyun miktarlar aras nda byk farklar grlmektedir. Mesela Ulusun 371 evlik bir te ekkl olan Ogulbeyli airetinin, 184045 koyunu olmas na mukabil ; 141 evlik Der oyman n ancak 7351 koyunu vard r. Ayn kayna m z, kethddlar'n umumiyetle 300, hazan 400 ve nadiren 600 koyuna malik olduklar n kaydetmektedir Bozulus'un koyunculu u hakknda deftelerin vermi olduklar bu istatistik rakamlar n n, i m p a r a t o r l u k iktisadi hayat nda bir k ymeti haiz olmas pek t a bildir. Nitekim 986 == 1578 tarihli bir vesikadan, Istanbu daki et s knt sn gidermek iin , Ulus Trkmenler i'nden koyun
mnferid bir ekilde de il, toplu bir halde ya amay sevdiklerine dikkat etmi ve hakl olarak bu il te ekklniin, di er milletlerdeki gebe hayata nazaran bir tekiml ifade etti ini sylemi ti (bk. Trk Medeniyeti Tarihi, s. 13-14). Eski Trk kavimlerinin bir k sm nda mevcut olan gebe hayat n di er milletlerin gebe ya ay ndan bamba ka bir manzara arzetti i Ziya Gkalp Bey gibi, Prof. Fuat K pr 1 'nn (Ortazaman Trk Hukuki Messeseleri, II. T. T. Kongresi zab tlar , ayr bas m, s. 8, 9) ve Prof. Akd es Nimet Kura t' n (Peenek Tarihi, s t. 1937, s. 63-66) da gzlerinden katnam t r. Bununla beraber, Trk Gebe hayat hakk ndaki yanl fikirler ile menfi telkkilerin, Avrupa ilim leminde oldu u gibi, Trkiye ilim leminde de hl devam etmekte oldu unu kaydetmeden gemek istemiyoruz. Eski Trklerin bir k sm n n gebe hayat n ya amalar , onlar n askeri, idari, dini ve kltrel gibi yksek mme messeseleri meydana getirmi olmalar na mani olmad , ve bu hayat n da, itimai seviyesi yksek olan yerle ik hayat tarz gibi, mrekkeb bir manzara arzetti i bu hususta yap lacak ara t rmalarla muhakkak anla lm bulunacakt r. Bununla beraber, B a r th o 1 d ve R o d l o f f gibi, Rus limleri, Orta As y ada ki gebe hayatta, yerle ik hayat n mtekmil unsurlar n' m hede etmi ler ve Trk-Mo ul gebe siyasi te kilt n n yksek seviyeli yerle ik kavimlerin siyasi te kiltlanyla muvaffakiyetle rekabet etti ini ve hatt bu kavimlerin siyasi te kilatlar zerinde derin izler b rakt n belirtmilerdir (bk. Ulu bey zaman:, Trc. , Akdes Nimet Prof. Kural, s. 3-11). Biz O uz Boylar adl yaz m zda boy te ekklnde bile mtekmil messeselerden baz lar n n mevcudiyetini tesbit etmi ve onlar n gebe ve yerle ik olan daha byk cemiyet ekillerinde kullan lm olduklar n gstermeye al t k. 29 Nr. S e d d o n, s. 322.

BOZULUS HAKKINDA

41

getirilmesine te ebbs edildiini anlyoruz 30. Dier taraftan bu koyunculuun mhim neticelerinden biri olarak l'in her nevi, yn, yapaz ve peynir hususlar nda da piyasada mhim bir rol oynad anlal yor. Hatt bu sebeple o blgede bulunan baz sancak beylerinin selmluk adyla her obadan birer (okka) yapaz, birer tulum peynir ald klarn ve maliye memurlar nn (eminler) Bozulus yaylakta iken her obadan birer kee ve birer tulum peynir toplad klar , yine onlarn "belerbei hakk in deyii 'Ve her y l 600 batman (4400 kg.) ya sald klar n bizzat kendi kanunnmelerinden reniyoruz 31 Ulusun kendi koyunlarndan elde etti i mhim mikdardaki ynn byk bir k sm n, orta ada pek me hur olan Trkmen halz ve kilimlerinin imlinde kulland phesizdir. Bozulus'ta koyundan ba ka at, deve ve kat r gibi hayvanlar n da byk bir yer tuttuklar anlalyor. Hatt Hasan R u m 1 u'nun szlerine inanmak lz mgelirse, B o z ulu s'ta mhim mikdarda sr bile mevcuttur ". l, Erzurum taraflar nda yaylakta iken ellerinde bulunan "ey at, kafir ve deveyi yukar cnibe (Kafkasya) ziycle baba ile satub ticaret ettikleri vesikalarda haber verilmektedir 33 Osmanl imparatorlu unun, bilhassa islm memleketlerinde eskiden mevcut mali tekilt ve messeseleri kendi mali b nyesine u yg u n buldu u takdirde aynen veyahut slah ederek mu haf aza etti i mal mdu r: te, Bozulus hakk ndaki Osmanl mali tekilt da l'in Akkoy unlu devrindeki mali te kilt n n slah edilmi bir ekli manzaras n arzetmektedir. Anadolu'daki di er i l ve a iretler gibi mali bak mdan Pdi ahlara ba lanm olan Boz ulu s, kendi kanunnmesindeki kay tlara gre, resm - i kz lak, clet- i obanbegi ve resm - i yaylak gibi, ba l ca mhim vergi vermektedir. Bunlardan, Ulus, l (beriyye)' de iken al nan resrn- i lalak ve clet - i obanbegi her ahs bana 20 akedir. Yaylak resmi ise, Ulus yaylakta veya yayla a giderken geit ba larnda bir sr'den (300 koyun) bir "eyii koyun olmak zere aynen al nmaktad r. Kanunnmede, resm - i kz lak ve det - i obanbegi'nin evvelce 17 er ake oldu u, bunlara 3 er akenin tahsildarlar n ihds ettikleri bir bid'ad neticesinde ilave edildii itiraf edilmektedir. Esasen, gerek bu kanunnme ve gerek di er mteferrik vesikalar, Ulus'un devlet memurlar ile olan bu gibi mnasebetleri hakknda kt haberlerle doludur. Onlar n bu hususta verdikleri ifadelerden u netice karl yor ki, Bozulus, mahallin btn memurlar tarafndan, Kanuni devrinde dahi rahata soyulmaktad r. Mahallin idari ve maliye memurlar n n Ulus'a trl adlar ile ykledikleri tekliflerden ba ka,
. .

Ahmet R e f i k, ayni eser, s. 32, 33, 61. Yukar da ad geen, Prof. . L. B a r k a n' n ne retti i Kanunlar mecmuas na bak nvz. s. 141-142. 32 Nr. S e d d o n, s. 322. 33 Ahmet Refik, ayn eser, s. 10, 11.
31

42

FARUK DEM RTA

bunlarn devlet taraf ndan tyin edilmi olan yaylaklar na da yine onlar taraf ndan el konarak kendi reayalar na kiralanm tr. Bu sebeble yaylaks z kalan Ulus'un bir k sm ran'a gitme e ve orada da ayr ca bir resim verme e mecbur olmu tur 34 Di er taraftan Ulus'un Dulkad rl k sm da hem Diyarbekir'den, hem de Zlkadiriye vilyetinden olmak zere iki yerden yaylak resmi vermek gibi bir gadre u rat lm tr. Bu hdiseyi bize bildiren defter, bu yzden bu grupun bir k sm n n terk-i diyar etti ini de ilave etmektedir 35. te, Ulus'un zerine, kanun harici olarak yap lan bu mali tazyikler, o n u i , a a da bahsedece imiz, XVII. asr n ba ndaki inhilal ve garbe muhaceretinin en byk amili olmu tur.
.

III
SIYASI HAYATI Ulus'un ba ndan geen ilk byk siyasi hdise, phesizki, bulundu u blgenin Osmanl lar taraf ndan fethidir. Safevi devrinde gerek kendilerinin snni kalmay tercih etmesi ve gerek A k k o y unlu U l us u 'nun as l te ekkllerinden olmas , onun bu devletin siyasi faaliyetine itirak etmesine mani olduklar anla l yor. Bu sebeple, Bozulus'un, Osmanllar n yaad klar blgeyi fethetmeleriyle yeniden siyasi bir unsur haline getirilmesini mit etmi olmas muhtemeldir. Fakat Osmanl devletinin malm askeri sistemi, bu bak mdan Anadolu'daki Trk a iretlerinden byk lde ve daimi surette istifade etmesine bir ihtiya hissettirmiyordu. Bu sebeple devletin, imparatorlu un mhim bir s n r blgesinde bulunmas na ra men, Bozulus'tan da istifade etmek ihtiyac n duymam oldu u anla l yor. Hatt ranl lar n bundan faydalanarak, 961 = 1554 Nahivan seferinde bu Il'in bir k smn kendi lehlerine faaliyete geirme e muvaffak olduklar n gryoruz 36 Zaten devletin, vesikalar n da iaret etti i gibi, bu Il'in himayesi hakk nda bavuduu tedbirler, bilhassa mali miriye bir zarar gelmemesi hususiyle ilgilidir. Devletin, bu ll'i dahilden ve hariten gelecek her trl tehlikeye kar muhafaza etmeyi zerine alm grnmekle beraber, bunda tam mnasiyle muvaffak olamad n yukar da mali te kilat k sm nda, kaydetti imiz hadiseler gstermektedir. Ulus, bir taraftan mahallin idari memurlar tarafndan a r tazyiklere maruz b rak l rken, di er taraftan da Safevi u beylerinin en msait ak n ve ya ma hedeflerinden birisini te kil ediyordu. XVII. asr n balar nda devlet dahili otoritesinin son derece zay flad ve iran'la uzun bir harbe giri ilmi bulundu u bir devirde Ulus'u tehdit eden bu iki byk tehlikenin ne gibi bir mhiyet alm olabilecei tasavvur olunabilir. Hatt Ulus'un bu arada ba nda bulundu unu mahede
.

"Ahmet Refik, ayn eser, s. 7-9. 35 bk. Vesika k sm . 36 Ali, ayn eser, niversite ktp. yazimi. yap.293a.

BOZULUS HAKKINDA

43

etti imiz beg s n f nn bu tehlikelerin artmas neticesinde zuhr etti i bile akla gelmektedir. Bununla beraber Ulus'un u ramakta oldu u bu tazyik ve hcumlara kar ,inhil1 etmek veekseriyetle Anadolu'nun bat taraflar na getmek suretiyle akslmeldebulundu unu kat'is olarak biliyoruz. Filhakika bu zikretti imiz mhim millere bir de mahede edilen bir nfus art ilave edilecek olursa, bu l'in artk eski yurdunda ya amasna imkn kalmad anla l r. Mamafih Bozulus'un inhill etmesi ve bat ya getmesi gibi ba na gelen bu hdisede yaln z olmad n , Yeni 1, D u 1 k a d r 1 vesair illerin de hemen ayn sebepler alt nda ayn kibete u rad klarn kaydetmek laz md r. 1022 = 1613 tarihini ta yan vesikalar Bozulus'un muhtelif cematlariyle birlikte Anadolu ve Karaman eyletlerine gelerek oralarda k layp ve yayla dklarn haber vermektedirler 37 Ayn tarihli vesikalardan Yeni l teekkllerinin de Orta An a dolu 'nun muhtelif yerlerine geldiklerini reniyoruz ". Bu a iretlerin eski yerlerine gnderilmeleri hakk nda divandan bn mteaddit hkmlerin hibir tesiri olmam , bilkis airetlerin garbolan muhaceretleri daha iddetli bir hal alm t r. Calibi dikkatt r ki, Bozulus, Ye ni l ve Dulkad rl uluslarn n ok daha gerisinde bulundu u halde, batya ilk nce gelen bir il olmu tur. Bu sebeple bu gn, eski muhaceretlerden, ayr artlar alt nda cereyan etmi olduu sylenilebilir. Bu devirden sonra vesikalar, Anadolu'nun orta ve bat blgelerinde ya yan a iretler hakk nda Y r k adiyle beraber Trkmen kelimesini de kullanm ya balamlard r ki, bu ikincisinden kendisiyle tesmiye edilen te ekkllerin, e v v e 1 c e An adolu'nun do u taraflar nda bulunduklar ve bu blgelere XVI1. asr n ba lar ndan itibaren geldikleri anla lm bulunacakt r. Doulu teekkllerin yani Trkmenler'in tekrar eski yerlerine gnderilmeleri hakk nda bavurdu u tedbirlerin bir netice vermedi ini anl yan devlet, en makul yoldan giderek onlar bulunduklar m ntakalarda yerle tirme e teebbs etmi tir Bununla beraber mali hususatta hi msamahac olmyan imparatorluk idaresi, Bozulus te ekkllerinin birka seneden beri al nmam olan vergi borlar n bir trl affedemiyor ve bu bak mdan Ulus'u s k t rmakta devam ediyordu. Bu sebeple 1084 = 1673 y l nda giri ti i bir teebbs, Bozulus'un Ak e h i r, Af y o n, Ktahya hatt nda bulunan en mhim k sm n yeniden inhille ve da lmaa mecbur etmi tir. Bu tazyik neticesinde Rozulus te ekkllerinin K a res i, Sar u ha n, Ayd n ve Mente e m ntakalar na gelmesi ve hatt denizi geerek R odo s, s t ank y ve sair adalara iltica etmeleri 39 o srada airetlerin devlet memurlar kars nda nas l y lg n bir durumda bulunduklar n ifade eden, en clibi dikkat misllerden biridir. Bozulus'un mhim te ekkl. ,

37 38 39

Ahmet Refik, ayn eser, s. 67, 68, 70, vesika, 123, 124. Ahmet Refik, ayn eser, s. 66, 69, 70. Krnil Su, Bal kesir civarnda Yrk ve Trkmenler, 1sf. 1938, s. 186.

44

FARUK DEM RTA

lerinden birisi olan Krt Mihmatlu boyundan baz cemaatlar bu da lma neticesinde zmir civar na gelmi ve K u adas 'nda evler yaparak yerle me e balamt r 4. Bozulus, orta ve bat Anadolu aras ndaki bu ikinci inhilline ve bir k s m te ekkllerinin da lma ve yerle melerine ramen, muhtelif gruplar halinde mevcudiyetini idame ettirme e muvaffak olmu tur. Ba lca Kar aman (Ak ehir), Ankar a, Ayd n ve K ta h y a blge ve m ntakalar nda yaayan ve birbirinden bulunduklar yerlerle ay rt edilen bu gruplar, idari ve mali bak mdan kad lk ve Voyvodal k haline getirilmi lerdir. l'in, XVI. as rdaki bizce malm olan te ekkllerinin bu guruplar n hangisinde bulundu u hakk nda vesikalarda baz kaytlar vard r. Bu kay tlara gre, l'in Ankara civar nda bulunan grupuna ba ta Tabanlu aireti olmak zere, ,S'eyhlit, Nallu, Bayatlu, Bayrambeyl, Aligrdnlu airetleri ile Prnek boyundan bir ube dahil bulunuyor 41 Prnekler' n as l k sm ise, Sivrihisar m ntakas nda ya amaktad r 42 Ankar a'da bulunan Bozulus grupu, en fazla Tabanlu aireti cemaatlar ndan mte ekkil bulundu undan, vesikalarda buna bazan T abanlu Mukataas ad da verilmi tir 43 Kar am a n eyaletinin Ak ehir, lg n ve bu m ntakalara yak n yerlerinde ya yan Karaman Sakini Bozulus ise, Hamzahaclu, Av ar, Karabalu, Armutlu, Ksne, erefl, Danismedlii ve Hac lu cemaatlar ndan mte ekkildir 44 . Anadolu eyaletinde Ktahya ve Karahisar sancaklar nda yayan grupa, Bozulus'un en byk te ekkllerinden birisi olarak tan d mz Oulbeyl boyu ba ta olmak zere, Kekl, izzedinIti, Krt Mihmatlu ve Gndes1 airetlerinin dahil bulunduklar anlal yor. Bu grup, a iret-i Bozulus ad yla XIX. asr n ortalar na kadar idari mahiyetini muhafaza etmi tir. 45 Ulus'un kk bir k sm da muhaceret etmiyerek arktaki eski yurdunda kalm tr. XVIII. asra ait vesikalar n, Bozulus mandesi adn verdikleri bu kk k sm, ayn asr n ba ndan itibaren, devlet taraf ndan R ak k a'da yerle tirilmelerine al lan Trkmen zmreleri aras nda bulunmudur. Yerle tirildikleri yerden, di er Trkmen ubeleri gibi, her def'as nda Anadolu'ya kaan bu Bozulus mandesi cematlar, k s m k s m garb blgelerinde bulunan uluslar na iltihak etmi lerdir.
. . .

4 a atay Uluay, Saruhan'da ekiyal k ve halk hareketleri, ist, 1945, s. 384. 385. Edindi im ifahi malmatla bugn Ku adas 'nda bulundu unu rendi im Trkmen mahallesinin, bu iskan neticesinde meydana gelmi oldu u anla l yor. "Ahmed Refik, ayn eser, s. 181, 182. Fndkl l Mehmet A a, Tarih, n r. T. T. E. M. , Il, s. 414. 42 Silhdar, Bu te ekklden, Brenik eklinde bahseden seyyah P. Russell's, nfusunun on iki bin ad rdan ibaret oldu nnu kaydetmektedir. (bk. Hasluck, christianity and Islam Under the Sultans, Oxford. 1929, c. Il, s, 479). 43 Ahmet R ef ik, ayn eser, s. 184, 185, 186 ;Kamil Su, ayn eser, s. 111, 115, 116. 44 Ahmet Refik, ayn eser, s. 151, 219, 220. 45 Umumf Salnme, y l 1266, s. 74.

BOZULUS HAKKINDA

45

Yukarda yaz m zn bir yerinde bildirdi imiz gibi, Osmanl i mp a r a t o r 1 u u XVII. asrn sonlar nda kadar a iretlerden askeri bak mdan istifade etmek ihtiyac n duymam tr. Hatt XVII. as rda bu bak mdan o kadar bir bolluk hissediliyordu ki, Sekban ve Saruca adl profesyonel askerler hizmete al nmamalar ndan dolay Ana d o 1 u'da karga alklar karyorlard . Fakat, k smen bunlarn imhas ve k smen uzun harblerin verdirdi i byk zayiat Il. Viyana mu has ar a s 'ndan sonraki muharebeler iin, a ir e t ler d en de istifade etmek ihtiyac n duy ur mu t u r. Bu sebeble 1101=-4690 seferine i tirak ettirmek maksadiyle Bozulus te ekkllerinin boybegileri ve kethdalar K o n y a'ya davet edilmi ve ad geen sefere i tirak edeceklerine dair kendilerinden sz al nmtr 46 Dier taraftan Bozulus'dan o sralarda Anadolu'da fazlala an ekiya ve mtegallibenin tenkili hususlar nda da istifade ediliyordu. Fakat hi phesiz bu gibi hadiseler, bu l'in orta ve garbi Anadolu'da, iskn sahas ndaki oynad rol kadar ehemmiyetli de ildir. Gerekten biri ilk fethi mteakip, dieri XIII. asr n ikinci yar sndan itibaren Trkle mee bal y an bu iki blge, k sa bir zamanda, bu hususta, istikrarl bir hal alm tr. Hatt bu ikincisinde dahi bu iskan n, gebe manas nda bir kelimenin ( Yrk ) k sa bir zamanda meydana gelmesine sebep olacak bir ekilde kesif ve abuk oldu u anlalyor. Fakat kurulan bir devletin k t'aya yay larak bir imparatorluk halini almas nda ve onun ayakta tutulmas hususunda bu iki blgenin her bak mdan byk fedakarl klar gstemesi ve dier taraftan XVII. as rda imparatorlu un dahili bnyesinde zuhur eden byk karga al klardan yine en fazla bu iki blgenin mteessir bulunmas, orta ve garbi Anadolu'nun harabisine ve nfusunun azalmasna sebep olmu tur. te tam bu s ralarda, Anadolu'nun dou taraflar nda bulunan uluslar n inhilal ve garbe muhaceret harekektleri hadisesi vukubulmu tur. Vesikalardan deta bir ak n halinde oldu u anla lan bu muhaceret, XVIII. asr n sonlar na kadar devam etmi tir. XVIII. as rdaki devlet idarecileri bat ya gelen bu taze Trk unsurlar nn bulunduklar yerleri kendi tabirleriyle enlendirmeleri hususunda daha azimli, fakat daha adilne bir ekilde faaliyete gemitir. Bu surette a iretlere bir taraftan yerle meye msait yerler gsterirken di er taraftan da baz tekliflerden affederek, onlar n orta ve bilhassa bat Anadolu'daki iskn faaliyetlerini kolayla t rmaya almtr. Muhtelif Trkmen zmrelerinin as rlarca ya ad klar eski yurtlar nda yerleememelerine mukabil orta ve bilhassa g a rbi Anadolu'da nisbeten k sa bir zamanda iskn olunmalar n n mhiyet ve sebepleri yle neticeleri gibi, mhim
.

46

A h met Refik, s. 80, 81, vesika 126.

gs

46

FARUK DEMIRTA

meseleleri burada anlatmam za imkn yoktur ". Biz, Yaln z, XVII. asr n ba larndan itibaren do udan gelmiy e ba lyan Trkmen te ekklleri taraf ndan orta ve bilhassa bat Anadolu'da geni lde b i r iskn faaliyetine giri ildiini ve onun mhim neticeler do urduunu haber vermekle, hemen btn te ekklleriyle beraber bu bl gelere getmi bulunan Bozulus'un bu y erle medeki ehemmiytli rolne i aret etmek istedik.

47 Bu arada Zeybekliin, Trkmenlerin garbi Anadolu'ya gelmeleri ve oradaki faaliyetleriyle birlikte zuhur etti ini ve zeybeklerin men ede Trk m e n1 e re dayand n tesbit etmi bulunuyoruz.