T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TYATRO ANABLM DALI

TYATRODA GROTESK VE BR RNEK OLARAK FERNANDO ARRABAL TYATROSU

Doktora Tezi

Zerrin Yankkaya

Ankara 2003

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TYATRO ANABLM DALI

TYATRODA GROTESK VE BR RNEK OLARAK FERNANDO ARRABAL TYATROSU

Doktora Tezi

Zerrin Yankkaya

Tez Danman Do. Dr. N. Selda ndl

Ankara 2003

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TYATRO ANABLM DALI

TYATRODA GROTESK VE BR RNEK OLARAK FERNANDO ARRABAL TYATROSU

Doktora Tezi

Tez Danman: Do. Dr. N. Selda ndl

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad ....................................................... ....................................................... ....................................................... ....................................................... ....................................................... mzas ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ................................

NDEKLER

NDEKLER ................................................................................................IV NSZ ...............................................................................................................................i GR .................................................................................................................................1 I. GROTESK KAVRAMI VE TARHES....................................................................11 II. GROTESKN BLEENLER VE TEKNKLER .....................................................45 II.A. ki Ululuk.......................................................................................................46 II.B. ok dillilik .......................................................................................................57 II.C. hlal ..................................................................................................................66 II.C.1 Form/Biim hlali ......................................................................................70 II.C.2 Norm/Tabu hlali .......................................................................................79 III. TYATRODA GROTESK .........................................................................................97 III.A. Groteskin enlikli Yz ...............................................................................114 III.B. Groteskin Cehennem Yz...........................................................................140 IV. ARRABAL TYATROSUNDA GROTESK...........................................................173 IV. A. ki Kutuplu Oyun ........................................................................................179 IV. B. Karnavallaan dil.........................................................................................187 IV. C. Paralanan Yap...........................................................................................201 IV. D. hlal Eden Anlat .........................................................................................206 SONU ..........................................................................................................................220 KAYNAKA.................................................................................................................227 I. GENEL KAYNAKA .......................................................................................227 I.A. KTAPLAR.................................................................................................227 I B. MAKALELER ............................................................................................232 II. FERNANDO ARRABAL LE LGL KAYNAKLAR...................................234 II. A. KTAPLAR ..............................................................................................234 II.B. MAKALELER...........................................................................................235 II.C. OYUNLAR................................................................................................236 II. D. FERNANDO ARRABALIN MAKALELER ve SYLELER .........237 III.OYUN METNLER.........................................................................................238 ZET ..............................................................................................................................239 SUMMARY .....................................................................................................................240

NSZ

Grotesk denince, hemen her durumda bir yerinden olma, yerinde kullanlmama, yersizyurtsuzlama geliyor akla. Belli bir balamda bu ister bir a, ister corafi bir alan, ister bir kltr, isterse bir yaam biimi olsun- kullanldnda bir anlam arz edebilecek, yerli yerine oturabilecek szler, tavrlar, grntler bir baka biimde bir araya geldiklerinde gldrc ya da korkutucu olabiliyorlar. Bir yanyla ykc, dier yanyla yeni bir bak as ve bilin dzeyine ulalmasna neden olabilecei iin yaratc olan grotesk, izleyici ya da okuyucusundan dinamik ve etkin bir sre talep eder. Adn ald Rnesanstan bu yana grotesk szcnn geirdii deiimlerin incelenmesi, kapsaml bir kltr tarihi almasna konu olabilecek denli geni grnyor. Bu nedenle bu almann alan tiyatro ve zellikle Fernando Arrabaln oyunlaryla snrland.

almaya baladmzda ilk sorun, bu konuda yaplan almalarn hemen hibirinin Trkeye evrilmemi olmasyd. almalar srasnda Mikhail Bakhtinin Rabelais zerine yapt almann bir ksmnn yaynlanmas, sevindirici oldu. Ayn konuyla ilgili bir baka sorun ise, en nemli kaynaklarn Almanca olmas ve yaplan ilk almalarn ne yazk ki, ngilizceye ya da spanyolcaya evrilmemi olmasyd. Bu durumda, kimi gerekten nemli kaynaklarn yalnzca, eitli almalarda yaplan alntlarn izi srlerek, teze dahil edilmesi sz konusu oldu. Kimi zaman eviri

yapmaktan yorulduumu, ana dilimde okumay ve ana dilimde dnce retebilmeyi zlediimi itiraf etmeliyim.

Epeyce uzun saylabilecek bir sreyi kaynak toplamakla geirdim. spanyada Madrid Ulusal Kitaplkta, tez konusu olarak semek istediim bir baka konuyla ilgili almalar yaparken, karma kan imdiki tez konuma ilikin kimi temel kaynaklara ve zellikle dergi yazlarna ulama olana buldum. F. Arrabal spanyol olmasna karn, oyunlarnn bir ksmn Franszca yazm olmas, oyunlarn birka yl arayla yeniden yazlm, gzden geirilmi olmalar nedeniyle kimi oyunlarnn en son kopyalarna ulamakta zorlandm. Madridde imdi ismini hatrlamadm eski bir kitapnn yardmyla, dergilerde baslan ve bir daha yaymlanmayan ksa oyunlarnn da bir ouna ulama ansm oldu. Trkiyeye dndkten sonra, zellikle Bilkent niversitesi Ktphanesi, bu konuda yazlan yeni kitaplar kolaylkla bulabildiim bir merkez oldu. spanyada ve Bilkentte bulamadm, Wolfang Kayserin ve Arthur Clayboroughnun kitaplar gibi kimi temel kaynaklar ise, Hacettepe niversitesi, Beytepe Kamps Ktphanesinde buldum. Bir ok almada bavurulan ancak benim ulaamadm makale ya da kitaplarn yazarlar ya da yaynclarna internet araclyla ulamaya altm.

almann ilk blmnde, grotesk szcnn kullanlmaya balad Rnesanstan gnmze gelinceye dek geirdii deiiklikleri gzden geireceiz. Ssleme sanatndan, resim ve karikatr sanatna, bir sre sonra da yazn alanna nasl ve kimler tarafndan aktarldn aratracaz. Henz bir ismi olmayan; tuhaf,

ii

irkin, sama szcklerinin de tam anlamyla karlayamad nesne, kii, durum ya da olaylar iin kullanlan, olumsuz armlar olan bir szckken, nasl yeniletirici, yaratc bir sanat arac haline geldiini greceiz. Szck zerine aratrma yapanlarn, ele aldklar sanat yaptlarnda grotesk olarak saptad niteliklerin birbirine uymadn grlyor. Bunun nedeninin almalarn hemen hepsinde farkl kstaslarn gz nne alnmas olduunu syleyebiliriz. Ne var ki sanatnn ruh hali, yaptn davurum biimi, izleyicide yaratt etki gibi birbirinden ok farkl kstaslar kullanlsa da, her durumda grotesk bir dnya ile kar karya kalnd saptanyor.

almann ikinci blmnde, bu almann temellerini oluturacak kstaslar oluturuldu. M. Bakhtinin ve W. Kayserin almalar ve grleri temel alnd. Groteskin iki ulu oluu gibi, Kayser ile Bakhtinin almalar groteske farkl bak alar getirseler de, bu almada birbirini tamamlayan almalar olarak ele alnd. Groteskin alma konumuz olan Fernando Arrabaln oyunlarnda etkisi gz nne alnarak, ortak noktalarda buluulmaya alld.

nc blmde tiyatroda groteskin kaynaklar, rnekler verilerek anlatld.. Satir oyunlar ve saturnaliann groteskle balants gsterilmeye alld. Bu blmde, tiyatro tarihinden kimi rneklerde groteskin ortaya k biimi gsterilmeye alld. Seilen rneklerden zellikle Shakespeare oyunlarnn groteskin hem neeli hem de korkutucu yanlarna rnek olarak gsterilebilecei grld.

iii

Drdnc blmde Fernando Arrabaln zellikle Panik Tiyatro olarak adlandrd oyunlarnda groteskin nasl kullanld bulunmaya alld. Arrabaln tiyatro iin yazd oyunlarn tamam almamza dahil edilmedi. zellikle oyunlarna Panik Tiyatrosu adn verdii dnemde yazd oyunlar, groteskin kullanld oyunlar olarak tespit edildii iin seildi. kinci olarak, yazarn spanyol olmasna karn 1955 ylndan beri Fransada yayor olmas nedeniyle, yeni oyunlarnn bir ounu Franszca yazmas, bu oyunlarn spanyolcaya ya da ngilizceye evrilmemi olmas alma alanmzn daralmasna neden oldu. Aksi belirtilmedii takdirde, bu almada kullanlan, yabanc dilden, zellikle ngilizce ve spanyolcadan yaplan evirilerin tamam benim tarafmdan gerekletirilmitir.

Bana yazlarn, kitaplarnn bir blmn ya da tamamn byk bir iyi niyetlilikle gnderen bata Tartu niversitesinden Jri Talvet, Princeton

niversitesinden Geoffrey Galt Harpham ve George Santayana Derneinin bakan Hermann J. Saatkampf, Sylvie Debevec Henning, Michael Steig, Peter Podola yaynlarnn bana ulamas iin gsterdikleri aba ve ayrdklar zaman iin teekkr borluyum. Sevgili arkadalarm Hakan Altun, Beliz Gbilmez-Altan ve Cezmi Kocaya, zellikle birlikte altmz dnemde heyecanm paylatklar ve yaptmz sohbet ve tartmalarla zihnimi atklar iin teekkr ederim. nternet aratrmalar yapmak, yurt dndan kitap getirmek, eitli ktphanelerden dn kitap almak iin yardmc olan arkadalarmn hepsine minnet ve teekkr borluyum.

iv

Bana her zaman, her adan destek olan ailemin bata annem Ergl Yankkaya olmak zere, btn bireylerine, hem ailem hem de en iyi arkadalarm olduklar iin teekkr ederim. Onlar olmadan bu almay tamamlayamazdm. Pervin YankkayaAydemir ve Cengiz Aydemire eviri konusunda verdikleri destek, Berrin Yankkayaya kendi doktora almalarna ayrmas gereken zaman benim tezimin ayrntlaryla uraarak geirdii iin teekkr ederim. Sevgili babam Mustafa Yankkayann ans her zamanki gibi yol gsterici oldu. Glderen Yankkaya-Demirel ve smail Demirel bu almann gerekletirilmesi iin geni alanlar, olanaklar ve teknik destekleriyle hep yanmda oldular. Yeenim Can Demirele ise, bu srete varlyla hayat anlamlandrd iin kran borluyum. renirken ve retirken tiyatroyu daha iyi anlamam salayan Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tiyatro Anabilim Dalnn deerli bilim insanlarna, Mersin niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi Tiyatro Blmndeki rencilerime ve alma arkadalarma katklarndan dolay minnet borluyum. Tez almalarma dorudan etkisi olmamakla birlikte,

Mersin niversitesinde birlikte almay teklif ederek, niversite mensubu olmama vesile olan, Yksek Lisans tezi danmanm sayn Prof. Dr. Sevin Sokulluya da teekkr ederim. Dndmden daha uzun sren almalarm srasnda, gsterdii sabr ve anlay nedeniyle danmanm Do. Dr. Selda N. ndle de ne kadar teekkr etsem azdr.

Bilimsel almalarda ortaya kan sonucun, sonuca ulama yntemlerinin nemli olduunun bilincinde olmakla birlikte; kitaplar, yazlar, dnceler arasnda uzun bir yolculuk yapmam salayan tez konuma, oul okumaya ak oluuyla zorlasa da,

dnyaya farkl alardan bakmay rettii iin, kran borcum olduunu dnyorum. K. Kavafisin szleriyle, uzun sren bir yolculuk verdi bana, yol boyunca kazandm(n) bunca eylerle zengin hissediyorum kendimi.

vi

GR

Sonra...bir anda her trl ey olur. Btn mumlar tavana kadar ykselir...ielere gelince, hepsi ikier ikier tabak kaparak hzlca iki yanlarna takar, bacaklarna da atal takp her yne kanat rpmaya balarlar... Alice o an yan banda bir kineme duyar, Beyaz Kralieye ne olduunu anlamak iin dnp baknca, koltukta Kralienin yerinde bir koyun bacann oturduunu grr. Buradaym! diye bir bart gelir orba ksesinin iinden, Alice bir daha dner, bir an ksenin kenarndan Kralienin kocaman, sevecen yznn glerek baktn grr ve yz kaybolur. Kaybedecek bir an bile yoktur. Konuklarn ou tabaklarn iindedir, orba ksesiyse Alicein koltuuna doru ilerlemektedir. Aynann inden/Alice Harikalar lkesinde kinci Kitap/Lewis Carroll

slubu Merlin Peygamberinkine benziyor. stediiniz kadar derin anlamlar ve simgeler katabilir, gnlnzce d kurabilirsiniz siz ve herkes. Bana kalrsa, gizli kapakl szler altnda bir top oyunu tarifinden baka bir anlam yoktur bunun. nsanlar arasna fitne sokanlar, oyun tertipleyenlerdir, bunlar genellikle birbirinin

dostudur. ki servisten sonra oyundakilerden biri kar, bir bakas girer. Topun filenin altndan m stnden mi getiini ilk syleyene inanlr. Sular, ter anlamna gelmektedir. Raketlerin ipleri kei ya da koyun barsandan yaplm olur. Toparlak denilen ey, kre ya da toptur. Oyundan sonra parlak bir atein nnde dinlenilir, gmlek deitirilir, seve seve sofraya oturulur; en neeli olanlar oyunu kazananlardr. Gelsin byk ziyafet! Gargantua-Rabelais

Lewis Carrollun Alicei uykudan uyanarak, yenmekten kurtulur. Rabelaisin Gargantua kitabnn son szlerini syleyen rahip ise, okunan bir yazttan tanrsal gerein srp gitmesi ve korunmas1 anlamn karan Gargantuay doru yola getirmeye alr. Onun peygamberi byc Merlindir. Kutsal olan, anlaml olan alaa edilmi, yerine yalnzca oyun ve oyunun kurallar gemitir. Bu iki alnt farkl dnemlere ve farkl yazarlara olduu kadar, groteskin farkl yzlerine de iaret ederler. almamza konu olan spanyol asll oyun yazar Fernando Arrabal, oyunlarnda hem etkilendiini belirttii L. Carrollun metninde grld gibi, insan,

Rabelais, Gargantua, evirenler: Sabahattin Eypolu-Azra Erhat-Vedat Gnyol. (stanbul: Cem Yaynevi, 1983) s. 226.

hayvan ve nesnelerin biimsel olarak allmadk bir biimde bir araya getirilmesiyle ortaya kan grotesklii, hem de farkl alanlara ait szck ya da kavramlarn birlikte kullanlmasndan doan groteski kullanmaktadr. ki alnt arasndaki nemli farklardan biri, ilki grsel olarak gln olabilecek bir sahneyle yaratlan groteskin korkutucu yanna vurgu yaparken, ikincisi tabu ya da yasak olanla yce olann bir arada kullanlmasnn neden olduu korkuyu, groteskin karnavallara zg enlik ve ihlal havas iinde gsterir. Alice korku iinde uyanrken, rahip nee iinde yemek yemeye davet ederek roman bitirir. Freudun bastrlann geri dnnden kaynaklandn belirttii tekinsizlik duygusu1 ve dnyann ocuk gzleriyle alglan, ilkel trenlerin kesin dzeni ve enliklerle kutlamalarn neden olduu zgrlk duygusunun bir arada ve srekli olarak birbirini yerinden ederek, devinim halinde kullanlmas F. Arrabaln oyunlarnn grotesk olarak nitelendirilmesine neden olur.

Fernando Arrabal, 1932 ylnda spanyann Afrika ktasndaki kasabalarndan biri olan Melillada dodu. spanyol ordusunda cumhuriyeti bir subay olan babas, 1936da Franco taraftar asi gler tarafndan tutukland, lme mahkum edildi. Sonra cezas affedilerek, bir ruh sal kliniine gtrld, ancak klinikten kaarak kaybolduu bildirildi. Arrabaln koyu bir katolik ve Franco yanls olan annesi, ocuklarnn babalaryla vedalamalarna bile izin vermedi. Arrabal zerine yaplan almalarn ounda, ailenin yaad bu travmann, gen Fernandonun aile albmndeki btn fotoraflardan babasnn bann kesilerek kartldn fark

Sigmund Freud, "The 'Uncanny'" (1919) The Penguin Freud Library Volume 14: Art and Literature, eviren ve derleyen: James Strachey (London: Penguin, 1990), s. 363.

etmesiyle annesine kar gelitirdii sevgi-nefret ilikisinin btn yaptn belirledii, babasn falanjist glere ihbar edenin annesi olabilecei kukusunu tad ileri srlmtr.1 Ayn eletirmen ve aratrmaclar yazarn dnemin aile, din, lke gibi kutsal saylan btn kurumlarn eletirmesini, alaya almasn, dalga geerek btn ciddilik ve inandrclk iddialarn ellerinden almaya kalkmasn da, zel yaantsndaki bu karmaayla ilikilendirmilerdir. Madridde hukuk eitimi alan yazar, ilk oyunu olan Pic-Nici (1952 Cephede Piknik) yirmi yandayken, Kore Sava

haberlerinden etkilenerek yazd. 1954 ylnda gittii ve halen oturduu Pariste gnll srgn olarak yaamay seti 1967 ylnda tatilini geirmek zere gittii spanyada, spanyollarn kutsal ve dokunulmaz sayd vatan, tanr ve daha ne varsa hepsine2 hakaret ettii iin tutukland. Avrupa ve Amerikadan birok yazar ve aydnn giriimleri sonucunda serbest braklarak, spanyadan kmasna izin verildi. Yaadklar, Arrabaln Franco rejimine ve onun temsil ettii yerleik deerlere kar daha eletirel yaklamasna neden olmu, politik olarak muhalif bir duru kazanmasn salamtr.3

Peter L. Podol, The Psychological Origins and the Sociological Dimension of the Grotesque in the Works of Fernando Arrabal Estreno II, No: 1, 1975; Allan Thiher, Arrabal and the Theatre of Obsession Modern Drama, Eyll 1970; Walsh, Greene Kathleen. The Theater of Cruelty in Spain: ValleIncln, Garca Lorca, and Arrabal, Yaynlanmam Doktora Tezi, University of Kentucky, 1975; Dianne Taylor-William, Directing Shadows: Drama and Psychodrama in Shaffers Equus Arrabals Larchitecte et Lempereur DAssyrie and Weisss Marat/Sade, Washington: University of Washington, 1981. 2 Angel Berenguer, Entrevista con Arrabal, Fernando Arrabal, derleyen: Angel y Joan Berenguer. Madrid: Espiral/Fundamentos, 1979. s.72. 3 Bettina L. Knapp, LAffaire Arrabal Espagnol, The Drama Review, 13, No: 1. Sonbahar, 1968, s. 8788. eviren: Cengiz Aydemir,

Arrabaln spanya ynetimi ile sorunlar olmas ya da bir sre sonra yaptlarn Franszca yazmaya balamas, lkesiyle kltrel balarn kopard anlamna gelmez. spanyol yaznnda F. Quevedo, R. Valle-Incln ve F. Garca Lorca gibi isimlerinin yaptlarndan etkilendiini ve bu yazarlara hayranlk duyduunu belirtir. Yazdklarnn spanyada yaynlanmas ya da ilgi grmesi iin aba gsterir.1 ster spanyolca yazsn, isterse Franszca, Arrabaln yapt G. Deleuze ve F. Guattarinin tanmlad biimiyle minr edebiyat olarak adlandrlabilir.2 Grotesk kavramn en genel tanmyla tarih boyunca, kabul edilen, alldk, tanndk olan, belirlenmi snrlar, yaplar ve kavramlar bir arzu makinesi gibi yararak geen, kendine ve kullanan kiilere ka izgileri oluturan bir kavram olarak dnrsek; temel zelliklerinden biri grotesklii olan Arrabal Tiyatrosunun, hayran olduu F. Kafka gibi minr edebiyat kavramyla ele alnmas ya da groteskin, hayvan-olular, ikilileri sonsuzca oaltmalar, yer deitirmeler ve yersizyurtsuzlamalar ile ifade edilmesi mmkn grnyor. Ancak bu almada, her durumda kendi nerdii Panik Tiyatro kavram dnda baka bir grupla ya da akmla balants olmadn vurgulayan Arrabaln oyunlarn, alma iinde gelitirilen kavram ve kstaslarla aklama yolunu seeceiz.

Francisco Torres Monreal, Introduction, Teatro Pnico, hazrlayan: Francisco Torres Monreal, (Madrid: Catedra, 1986) s. 13-14. 2 G. Deleuze-F. Guattari, Kafka, Minr Bir Edebiyat in, n.ver., s. 25. Deleuze ve Guattari minr edebiyatn, minr bir dilin edebiyat deil, daha ok, bir aznln majr bir dilde yapt edebiyat olduunu vurguluyorlar. Bu anlamda, rejime kar kan Arrabal, spanyolca yazdnda o rejimin dilini, kendi aralaryla, bir baka deyile bask ve iddetin dilini kullanarak, yerinden etmeye alrken, Franszca yazdnda da, S. Beckett, E. Ionesco ya da F. Kafkann Almanca yazmas gibi entelektel bir aznln dilini kullanarak majr dilde yazmtr. n.ver., s. 7-64. Bu kavramlar, Deleuze ve Guattari tarafndan, Kafkay rnek alarak yazlan Minr Edebiyatn zelliklerini anlatmak iin kullanlmtr.

Arrabal, Martin Esslinin ada tiyatronun geliimi zerine hazrlad Absrd Tiyatro adl kitapta, absrd yazarlar arasnda saylmaktadr.1 Arrabaln ilk oyunlarn deerlendiren Esslin, yazarn dnyasnn samaln yle aklar:

Arrabaln dnyas samaln...varolmann gizlerini deen felsefecinin umutsuzluundan deil, karakterlerinin insann durumunu ocuksu bir yalnln anlamayan gzleriyle grmesinden gelir. Karakterleri ocuklar gibi ou kez acmaszdrlar, nk bir trel yasann varln anlamada, hatta ayrmna varmada baarsz olmulardr ve ocuklar gibi dnyann acmaszln anlamsz bir keder olarak yaarlar.2

Yazarn daha sonraki oyunlarnda ocuksu olandan uzaklaarak, dinsel saygszla yneldiini ve kara ayine benzer oyunlar yazdn belirtir. Akla kar, akl d olan ne karmasyla Arrabaln Esslin tarafndan absrd tiyatro kavram altnda ele alnan yazarlar arasnda saylmas artc deil. Philip Thomson, bir adm daha ileri giderek, absrdn akla kar olan eklinde tanmland her durumda absrd tiyatronun grotesk tiyatro olarak da nitelendirilebileceini belirtiyor.3 Thomsona gre, bir oyunun ayn anda hem absrd hem de grotesk olmasnda bir saknca yoktur. Ancak, iki terim arasnda nemli bir farkllk bulunmaktadr: Groteskin biimsel bir emas varken, absrdn ne biimsel bir emas ne de kendine has yapsal bir zellii grlr.

1 2

Martin Esslin, Absrd Tiyatro, eviren: Gler Siper. (Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, 1999) s. 223. n.ver., s. 223. 3 Philip Thomson, The Grotesque, (Londra: Methuen&Co Ltd., 1972) s. 29.

Absrd, yalnzca bir ierik, bir nitelik, bir duygu ya da atmosfer, bir tavr ya da dnya gr olarak alglanabilir. Biimsel anlamda sunuluu ok eitlidir: absrd ironi ya da felsefi argman yoluyla ya da groteskin kendisiyle ifade edilebilir...Srekli grotesk algs ya da groteskliin byk lekli alglanmas, evrensel uyumsuzluk, samalk duygusuna neden olabilir.1

Absrd ile grotesk arasndaki benzerlik o denli yakn ki, ad geen kavramlar zerine alma yapan bilim insanlar da, konularn snrlandrmakta sknt ekiyor grlyorlar. Martin Esslin, absrd tiyatronun dayand geleneklerin snrlarn izmeye alrken, grotesk tarihilerinin verdii rneklerin hemen hepsini kullanyor. W. Kayserin tiyatrodan grotesk rnekler olarak verdii Commedia dellArte kahramanlarn, mimus tiplerini, zafer alaylar ve geit trenlerini, baka dnemlerden rnek vermek gerekirse Aristophanesin, Shakespearein, Bchnerin oyunlarn

absrd tiyatronun eski gelenekleri olarak sunuyor.2 Biz bu almada groteskin, absrd tiyatronun kendini ifade biimlerinden biri olduu nkablnden yola kmyoruz. Groteskin, tiyatronun ortaya kmasn salayan mevsimlik ritellerle, aman trenleriyle, karnaval elenceleriyle balantl olduunu savunan almalarn izini sryoruz. Ayn ekilde groteskin zellikle karmaa ve gei dnemlerinde ortaya ktn; insann gndelik yaantsnda baskyla ya da bellek kaybyla unuttuu btnlkl yaam algsnn, eitli dnemlerde farkl klklarda geri geldiini; barok, romantik ve absrd gibi ayn zamanda bir dnemi, bir grubu anlatan terim ve

1 2

n.ver., 31-32. Wolfgang Kayser, The Grotesque in Art and Literature. (Trans. Ulrich Weisstein). (Bloomington: University of Indiana Press, 1963) s. 39-40, 93-98.; M. Esslin, n.ver., s. 254-310.

kavramlarla dnyoruz.

birlikte

anlabileceini;

ancak,

hi

birine

indirgenemeyeceini

Groteskin, bir olgu olarak, ilkel topluluklarn maara resimlerine, aman trenlerine, ritellere ve halk masallarna kadar geri gtrlebileceinden sz etmitik. Ayrca Bosch, Brueghel, Goya, Dali, Picasso, de Chirico gibi birbirinden ok farkl boyayan ressamlarn resimlerinde, Cruickshank, Callot, Hogarth, Daumier ve bir ok karikatristin izimlerinde, Carrol, Swift, Dante, Poe, Mann, Joyce, Sterne, Fuentes, Nabokov, Eliot, Bellow, Kafka, Grass, Drrenmatt, Beckett gibi olduka farkl yazma teknikleri kullanan ve farkl dnem ve kltrlerin iinde yer alan yazarlarn yaptlarnda grlmektedir. Peki ok deiik dnemlerde, deiik trlerde yaptlar veren yazarlarn ya da yaptlarnn grotesk olarak nitelendirilmesinin nedeni nedir? Grotesk, barok, romantik ya da absrd gibi, btn bu sanatlarn ya da kimi yaptlarnn iinde yer alabilecei tarihi bir dnem ya da bir biem deil. Tarihsel ve corafi olarak her dnemde ve her yerde grotesk kabul edilen unsurlarla karlayoruz. Ancak, en eski sanatsal formlar szgelimi, tragedya ve komedya gibi bir yaps, kendine zg bir gereklii olan bir biimi, formu yok groteskin. Satir oyunlaryla, saturnalia enlikleriyle ve ara trler olarak kabul edilen trajikomik ve burleskle ilikilendiriliyor. Grotesk daha ok, bir tr karmaa yaratan, bir merkeze ayn anda bir

Philip Thomson, absrdle groteski birbirinden ayrrken, absrdn kendine zg bir biimi olmadndan, oysa groteskin bir emas olduundan sz ediyordu. Bunu sylerken, ya groteski tanmlarken ve ilevlerini anlatrken kulland uyumsuzluk, komik ve dehet verici yanlar, arlk ve abart, anormallik kstaslaryla bir model oluturduunu varsayyor ya da groteskin grsel olarak biim deitirme ile ilikisini kastediyor. Ancak bir sonraki blmde de grlecei gibi, groteskin emasnn karlmas iin yaplan almalarn ou eksik ya da baarsz kalyor.

ok giriin1 yapld bir durumu anlatyor. Tek bana, bir olgu olarak groteskin tarihini anlatmak mmkn grnmyor. nk grotesk iinde bulunduu yaptlara dalgann denize bal olduu2 kadar bal grnyor. Ancak, grotesk szcnn geirdii deiimler ve stlendii anlamlar, kimi zellikleri, ayrntlar, farkllklar gzard edilerek, kapsam d braklarak tarihi sre iinde izlenebilecei anlalyor.

Aratrmaclar, btn bu yaptlarda ortak olarak grlen kimi zellikleri saptayarak groteskin doasna ilikin karmlarda bulunmak abasna da girmilerdir. Bunu yaparken, farkl yazar ve yaptlar ya da dnemleri setikleri iin bu yaklam da, bir uzlama salanmas iin yeterli olmuyor. Ayrca; aratrmaclarn bir ksm yazarlarn yaratma anndaki psikolojilerini, bir ksm yaptn iindeki dengeleri ya da biimini, bir ksm izleyici/okuyucu zerindeki etkilerini nemsedikleri iin tanmlama abalar, grotesk kavram zerindeki mulakl belirginletirecei yerde

koyulatryor. Bir baka sorun da, szcn ilk kullanlmaya baland Rnesanstan balayarak, groteskle ilikili alma yapanlarn birbirlerinden ok farkl noktalarda duruyor olmalardr. Grotesk zerine yaplan almalarn en byk sorunu, aralarnda hi eliki olmamasna karn, uzlatklar, ortak bir kstas ya da konu olmamasdr. Baklan a ya da ele alnan sanatnn yaptlarnda grlen kimi zellikler, groteskin temel nitelikleri olarak saptanmtr. Ayn ltlerin bir baka sanatnn yaptlarna uygulanmas ise bsbtn farkl sonulara neden olmutur.

Geoffrey Galt Harpham, On The Grotesque, Strategies of Contradiction In Art And Literature, (Princeton: Princeton University Press, 1982) s. 3. 2 n.ver., s. 5.

Groteskin etkili bir sanatsal ara olarak kullanld dnemler, genellikle gei dnemleridir. Eskinin ilevini yitirdii, yeninin ise henz belirsiz olduu dnemlerde, iinde yaad toplumu ve bu toplumun hkmn yitirmi kii, kurum ya da alkanlklarn iyi tahlil eden, gelecek olan sezinleyen ve btn bunlara uzak al bakabilen sanatlarn yaptlarnda grldn sylersek, belki bu aklamaya uymayan birka istisnay gz ard etmi oluruz.

Gnmz toplumunun her eyi kabul ediyor, ho gryor grnen, ama aslnda birbirine demeden, kapal ortamlarda yaayan insanlar asndan groteskin ortaya kma olasl, trlerin birbiriyle karmasna, melezlemesine olanak salanmad iin gittike azalyor ya da en azndan daha az olas hale geliyor. Yabanclatrmann salanmas iin bir referans noktasna gereksinim duyulduundan, referans noktalarn kaybetmi ya da bulanklatrm toplumlarda da groteskin etkili olmas mmkn grnmyor. Geleneklerin gl ve siyasi basknn youn olduu bir dnemde, spanyay, din, devlet ve aile gibi kutsal kurumlarna saldrarak sarsmaya alan F. Arrabaln oyunlar, yazldklar dnemde spanyada oynanmasalar da, gl eletirel yanlaryla, geleneklerin egemen olduu toplumlarda sarsc olmay srdryor olacaklar.

10

I. GROTESK KAVRAMI VE TARHES

Grotesk szc ilk kez, 1480de Romada yaplan kazlarda ortaya kartlan, Neronun Altn Evi /Domus Aurea olarak adlandrlan blgedeki antik Roma

yaplarnn duvarlarnda grlen ssleme ve freskleri nitelemek iin kullanld. Grotesk ssleme bieminin Romadan ok daha nce gerekletirilmi tasarmlar ve

yansttklar ideolojilerden rnek alnarak yapld saptandndan, yeni ve zgn olduunu sylemek olanakszdr. Kullanlan figrlerin bir ksm Neronun hayran

olduu Ovidiustan, bir ksm da Yunan ve Msr kaynaklarndan alnmsa da, bu olgunun izleri Anadolu Uygarlklar ve ilkel maara resimlerine kadar srlebilir. Roma tarihi aratrmaclarndan biri olan H. P. LOrange, Neronun model olarak, .. VI. yzylda krallarn kendi saraylarnda, tanrnn cennette talandrld gibi talandran Babilde, Nebukadnezar dneminde en yksek noktasna ulaan Helenistik-oryantal geleneiyle Douyu setiini syler.1

Neronun .S. 68de intiharndan sonra, tiranln simgesi olarak grlen Altn Ev, onun arkasndan baa geen imparatorlar tarafndan tahrip edilmiti. mparator Titus, evin bulunduu blgeye ana binaya dokunmadan termal hamam ina ettirdi. .S. 104 ylndaki byk yangndan sonra, mparator Trajan da ayn yere ok daha byk bir

Neron, kendini Gne-kral olarak kutsamak iin, Romay yaktktan sonra yerine ina ettirdii geitler, odalar ve koridorlarla bir labirente benzeyen eve, Altn Ev anlamna gelen Domus Aurea adn vermiti. Arthur Clayborough, The Grotesque in English Literature, (Oxford: Oxford University Press, 1965), s.2. 1 H. P. LOrange, (kaynak belirtilmemi) aktaran: Geoffrey Galt Harpham, On the Grotesque Strategies of Contradiction in Art and Literature, (Princeton, New Jersey : Princeton University Press, 1982) s. 24.

11

termal hamam ina edilmesini istedi. Baz blmleri geniletebilmek iin yaplan hafriyat almalarnda, eski yapnn kimi ayrntlar toprakla doldu. Bu yzden kalntlarda heykel bulmaya alan Rnesans kazclar, Titus Hamamnn yapsal zellikleriyle urarken karlarna kan Neronun Evinin geitleri, koridorlar ve odalaryla, akna dndler. Bilim adamlar bir tr mimari palimpsest olarak alglanan bu durumu zmeye urarken, sanatlar da zellikle, yaklak 1400 yldr nerdeyse tamam bozulmadan kalm duvar tasarmlaryla ilgilenmeye baladlar. Sz konusu blmler, bilinen mitolojik yklerden sahnelerin yer ald bir resmi evreleyen, snrlarn izen ereve ve sslemelerden oluuyordu. Daha sonra Ge Roma bieminin tipik rnekleri olduklar saptanan grotesk tasarmlar; birbirinin stne geen, birbirinden byyen, karmak ve artc bir btn oluturan bitki, hayvan ve insan bedeninin paralar ile mimari unsurlarn bileiminden oluuyordu. Kaz almalar srasnda, stne yzyllar boyunca farkl yaplar ina edildii iin, topraa gml olarak bulunan binalarn maara (italyanca; grotto) olduu sanlm ve bulunan sslemeler de, maaraya zg olan anlamna gelen grotesco szcyle ifade edilmitir.1

Neronun evinin kalntlarnn gn na kartlmasndan nce, Rnesans sanat ve bilim adamlarnn, antik sanatla ilgili grleri temel olarak klasik heykel ve

Yunanca palimpsestos; palin: yeniden ve psestos: kaznm. stnde yazl metnin btnyle ya da ksmen silinmesinden sonra yeni bir metnin yazld rulo ya da kitap sayfas biiminde parmen. (Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi, Cilt 25. 1994) 1 Wolfgang Kayser, The Grotesque in Art and Literature. ngilizceye eviren Ulrich Weisstein. (New York: Columbia University Press, 1981), s. 19-21.

12

mimari bilgisiyle snrlyd. Ortaya kartlan bu yeni ayrk (heterojen) ve kaotik ereveler, antik zihne egemen olduu ileri srlen uyum, denge ve netlik gibi zelliklere tamamen ztt. Yeni bulgulara ilikin kant arayna girildiinde, sz konusu olan Ge Roma bieminin, Vitruvius tarafndan da eletirildiini saptand:

(...) imdi belli nesnelerin geree uygun temsilinden ok ucubelerin resimleri vardr. rnein, stunlar yerine kamlar, alnlklar yerine kvrck yaprakl ve sarmall detaylar konuyor; amdanlar, tapnaklarn imgelerini tarken, alnlklarn stndeki kklerden fkran ok sayda krpe filizlerle sarmallarn zerine insanlar mantkszca oturtuluyor; bazen yar boyda insanlarla insan balar veya hayvan balarnn yer ald bitki saplar bulunuyor.1

Belirlenebilen bu ilk kar kta, alt izilmesi gereken noktalar, almamzn temelini oluturacak biimde irdelersek, nesnelerin geree uygun temsili szleri nemli bir ipucu verir. Vitruviusun saptamasna gre, geree uygunluk sz konusu deildir, ki yzyllar boyunca konu zerinde aratrma yapanlar groteski, zellikle gerek ya da doal gibi, tarihsel olarak tek bir tanm olmayan, bu yzden mulaklk ieren kimi kavramlarla balantl olarak tartmlardr. Grotesk sslemeler

bulununcaya dek kabul gren kurallara gre sanat, doada bir temeli olan basit ve
1

Marcus Vitruvius Pollio, (.. 1. yy.) Eski Romal mimar ve mhendis. Vitruvius, Mimarlk zerine On Kitap. eviren: Dr. Suna Gven (nc bask, stanbul: evki Vanl Mimarlk Vakf Yaynlar, 1998), s. 157. rnein; Johann Jacop Winckelmann, Earl of Shaftesbury, Edmund Burke, Christoph Martin Wieland, Sir Thomas Browne ve John Ruskin groteskin doaya ya da yaam gerekliine yabanc olduunu ve sanatnn tamamen znel imgeleminden doduunu ne srmlerdir. (Wolfgang Kayser, The Grotesque in Art and Literature, s. 31, Arthur Clayborough, s. 7-8-12, John Ruskin, Stones of Venice, III. III. XXXIX. Blm)

13

mkemmelletirilmi biimlerle snrl olan eylerin gereki temsili olmalyd. Bu eyler ya doal dnyada gerekten vardr ya da tarihsel olarak dorudur. Evren statik, uyumlu ve btn olarak alglanmaktadr; mkemmel bir geometrik biim, daire ya da kre, ilahi akln yerlemi imgesinin ta kendisi olarak kabul ediliyordu. Sert ve yerli yerine oturan izgiler, her biri bitmi, tamamlanm, kat bir biimde snrlanm ve deimeyen bir hiyeraride yerini bulmu olarak grlen olgular arasndaki farkllklar gsterecek ekilde izilmitir. Geleneksel Aristotelesi manta dayanan klasik sanatsal ilkeler, grotesk duvar sslemelerinin biimiyle, dorudan yklmlardr. Rnesansta ortaya kartlan ilk grotesklerde, kimlik ve fark ilkelerine saldr olduunu gryoruz; bir kol sadece bir kol deil, ayn zamanda bir hayvandr, bir iek sap bir insan bedenine iaret ederken, ayn zamanda bir aty da destekler. Gerekliin duraan temsili ve kartlk yasalar da ihlal edilmitir. Bundan byle bitmi, tamamlanm ve dingin bir dnyada, tamamlanm biimler, bir baka deyile bitki, hayvan ya da insan yoktur. Onun yerine, akkan, bir biimin ar ar dierine getii dinamik bir temsil sz konusudur. Yukardaki alntda dikkat eken dier bir nokta ise, yazarn sslemede kullanlan biimleri ucube olarak nitelendirmesidir. Yazar, kullanlmaya baladndan beri grotesk yerine geen ancak hi biri tek bana groteski anlatmaya yetmeyen tuhaf, artc, irkin, iren, tiksindirici szckleri gibi olumsuz bir anlam ykler alma konumuza. Oysa zellikle XX. yzylda grotesk zerine alanlarn byk bir ksm, tanmlama yapmak yerine, groteskin hareketli, ok biimli, ok dilli bir olgu olduu konusunda hemfikir grnyorlar.

14

Yaratm, aklc kurallara bal bilinli bir etkinlik sreci olarak alglayan; ideal oranlarn ancak doa ve kurallarnn incelenerek bulunacan ileri sren PitagorasPlaton geleneine bal Rnesans hmanistleri, kendi dneminin bu yeni eilimine iddetle kar kan Vitruviusun grlerini benimsediler. Rnesansn aratrma ve yenilie ak byk sanatlar ise, kendilerini bu tr ideallerle snrlandrmadlar ve yeni bulunan biemi kullanmakta saknca grmediler. XVI. yzyl sanat tarihilerinden ressam Giorgio Vassari (1511-1574) grotesk resimleri deerlendirirken, daha ho grl

Vitruviusunkine benzer olumsuz bir bak as gelitirse de, yaklayor, sanatnn yaratclnn ve kuralszln altn iziyordu:

Grotesk{ler} dzensiz ve olduka gln bir resim trdr; antiklerce, yalnzca yksek nitelikli eylere uygun olan belli yerlerde boluklar sslemek iin yaplmtr. Bu amala, hibir kural olmayan bu tr resimlerde ii yapann hayal gc ve isteklerine uygun ya da doann bir tuhafl olan her trden sama canavarlar yarattlar:

kaldramayaca denli ar bir yk stlenen incecik bir ip, ayaklar yapraktan olan bir at, turna kuu bacakl bir adam, ok sayda yabanars ve sere; bu yzden, en tuhaf eyleri hayal edebilen en becerikli saylyordu.1

zellikle italyan hmanist, mimar ve Rnesans sanat kuramnn balca kurucusu olarak tanmlanan Leon Battista Alberti (1404-1472) bu grn savunucusu olmu, yazdklaryla Floransal Vitruvius nvann almtr. Albertinin grleri ondokuzuncu yzyln sonuna kadar Avrupadaki sanat okullarnn akademik standard olarak kabul grmtr. Sylvia Henning, La Forme in-formante: a Reconsideration of the Grotesque., Mosaic, No: 14, 1981. s.108. 1 Giorgio Vassari, Le Vite depiu eccelente pittori, scultori e architettori, ed. Paola della Pergola et al. (Milan, 1962), I, 140-141, aktaran Neil Rhodes, Elizabethan Grotesque, (London: Routledge & Kegan Paul, 1980) s. 8; Marielle Silhouette, Le Grotesque Dans le Thtre de Bertolt Brecht, (Berne, Francforts.Main: Peter Lang, Contacts,Seri I- Teatrica, Volume 18., 1993.)

15

G. Vassari de, Vitruvius gibi groteski tuhaf ve sama ile ilikilendirerek; insan, hayvan ve bitki trlerinin olmayacak biimde i ie getiinden sz etmektedir. Hem Vitruvius, hem de Vassari biimsel olarak melezlemi, bir baka deyile, kendi asl formunu bir lde koruyarak, baka bir formla kaynam ya da grlerini aada aklayacamz Bakhtinin ifadesiyle karnavallam imgelere vurgu yapmaktadr. Vassari, grotesk szcne iki yeni anlam yklemitir diyebiliriz: lki, groteskin yksek nitelikli eylere uygun yerlerdeki boluklar sslemek iin kullanldndan sz etmesidir. Vasarinin ikinci nemli katks, imgelemi yksek olan insanlarn, yetenekli insanlarn groteski kullanmakta baarl olduunu saptayarak, sanatsal bir nitelik olarak kutsamasdr.

Romada bulunan antik tasarmlardan en ok etkilenenlerden biri, Vatikanda resmettii dini sahneleri ereveleyen sslemelerinde, pagan kltre ait yeni biemi kullanan Raffaello (1483-1520) oldu. Bu cesur yeniliin, Vatikanda, Hristiyanln merkezinde gereklemesinde, klasik gemiin kefine Kilisenin katlmn destekleyen, dnemin dini lideri Papa X. Leonun etkisi byktr. Rafaellonun, ncilde tasvir edildii biimiyle dnya tarihinin anlatld resimleri ve kenar sslemelerinde yce Hristiyan mesajlaryla grotesk pagan tasarmlarn, iki farkl dnyadan birini dierinin basks ya da egemenlii altna sokmadan bir araya getirmesi, yenilie ak Rnesans insanlar iin bile sarsc bir deneyim oldu. Raffaello, adalar gibi, antik unsurlar kendi ssleme biemi iinde bir unsur olarak kullanmam; onlar dntrm, antik biemi kendi tasarmlarna uygun olarak yeniden yaratmtr. Bilinen dnyadan

16

nesnelerin resmini yapm; ancak, bu dnyada eylerin doal dzenini altst etmitir. Geoffrey Galt Harpham, Raffaellonun resimlerinde gzn srekli olarak figrlerin oran ve dengesiyle dinlendirildiini ve yine srekli olarak hibir eyin tutarl ya da anlaml olmadn, hibir eye iaret edilmediini belirtiyor ve kolonlardaki canllk ve etkinlie karn, yaptn tamamnda nerdeyse hi anlat kaygs olmadn, figrlerin duru ve tavrlaryla hibir ey anlatmadklarn; yalnzca dier figrlerden arta kalan boluu, uygun olan boluu doldurduklarn sylyor.1 Bu resimlerin, sanata atfedilen gerek hayat temsil etme niteliine ve hayatn hiyerarik bir yap iinde alglanmasna dayal olan dini anlaylara ne kadar kkl bir deiiklik nermesi olduu hemen farkedilmemi olabilir. Ancak Rnesans sslemeleri ve grotesk-maara ilikisi zerine alan Ewa Kuryluk da, bu gelimeyi benzer bir biimde aklyor:
Dengeli figratif sahneler yalnzca, yarkaranlk bir grottodan uzanan beyaz mermerin gnele aydnlanan yzeyinin altnda fantastik ve kaotik olanla sarlm bir merkeze biim verdi.2

Klasik Romann talyan Rnesansna katklar arasnda en nemli, en heyecan verici ve en karmak gelime bu kalntlarn ve sslemelerin ortaya kmasyla gerekleti. Dnemin sanat ve bilim adamlar, o zamana kadar klasik dnyaya atfedilen bir ok zellii ve antik gemii yeniden ele almak ve deerlendirmek zorunda kaldlar.1

1 2

G. G. Harpham, n. ver., s. 30. Ewa Kuryluk, Salome and Judas in the Cave of Sex, (Evanston, Illinois:Northwestern University Press, 1987), s.11. 1 W. Kayser, n.ver.,s.21.

17

Rnesansta

groteskin

kefi

ve

geliimi,

sanatlarn

tam

da

grsel

gerekilikin nerdeyse kusursuz bir biimini oluturmak iin gerekli tekniklere ulatklar srada gerekleti. Yunanllar sanat fantezi ve mimesis olarak iki blme ayryorlard. Sanatlara, temsil yntemleri ve tasarm ilkelerinin, taklit aralar olarak ikincil konumlarndan kurtarlmas ve kendi terimleriyle deerlendirilmesini salayan saf tekniin sahnelenmesi, zevkin gsterilebilmesi frsat veren yeni ssleme biemiyle, bu ayrma kar klm oldu.2 Antik dnya ve talyan Rnesansnn klasik dnemi, artk mutlak terimlerle tanmlanamaz olsa da, XIX. yzyln sonuna kadar, ideal olarak grlmeyi srdrd.

Rnesansta antik dnyaya duyulan zel ilgi nedeniyle, paganizm Hristiyan dnyasnn en kat alanlarn bile istila etti. Antik figrlerin plakl ve canll insan bedeninin daha gereki tasvir edilmesine neden oldu. Kilise, sanatlarn kendilerini tamamen pagan tanr ve tanralarn temsiline adamalarn nlemek iin, plaklk konusunda belli lde serbestlik tanmak zorunda kald; ehvet ve erotizm Hristiyan sanatna girdi; ncil hikayeleri ile pagan mitolojisi arasndaki benzerlikler kefedilmeye baland. Yine de sanatlar ehvet ve plakl tasvir ederken, bir yandan da iyiyi stn, merkezde ve yapc olarak tanmlayan, kty ise tam tersine aa, marjinal ve korkun olarak tasvir etmelerini isteyen Hristiyan retisinin zne zorunlu olarak sadk kaldlar. Dini ya da toplumsal basklarn etkisiyle, grotesk srekli aa, kenarda, kyda, iren, korkun, rktc, sarsc gibi olumsuz szcklerle bir tutulmaya

G. G. Harpham, n. ver., s.30.

18

baland. Rnesansta ekonomik ve sosyo-kltrel yapnn kontroln elinde bulunduran dini ve resmi yetke, tuhaf yeni sanat biemini, o dnemde groteskle eanlaml olarak kullanlan, sogni del pittori (ressamlarn ryalar) olarak adlandrarak, kendi gerekliini korumaya alt.1

zetle, sanat tarihi iinde ksa saylabilecek tarihinde, farkl dnemlerde farkl anlamlar yklenen grotesk szc, ilk ortaya knda en dar anlamyla, sarmak ve asma yapraklarnn iindeki hayal mahsul kular ve vahi hayvanlarla insana has zelliklerin i ie kullanlmasna karlk geliyordu.

XVI. yzyla dein ssleme sanatnda grlen grotesk, bata duvar resimleri, mimari, gravr ve kitap sslemeleri olmak zere bir ok alanda kullanlmaya baland. zerinde olumlu uylamlara varlmayan, belirlenmi, saptanm bir biimi olmayan bu biem, ayrk biimleri birletirmesi ve dzenlemenin doal koullarnn reddi2 ile tannyordu. Doal fiziksel btnlkler paralara ayrlyor ve paralar sanatnn zevkine gre yeniden dzenleniyordu. Yeni gelimeler, kimi sanatlarda sanatsal ve felsefi bir bilin deiimine neden oldu. Alman satir yazar Johann Fischart (1545-1591) arptlm, fantastik ve groteskin yalnzca birbirlerine deil, ayn zamanda yeralt dnyasna da ait olduklarn ileri srd.1

1 2

W. Kayser, n.ver., s.22. George Santayana, The Works of George Santayana, Cilt II, The Sense of Beauty, Being the Outlines of Aesthetic Theory, der.: William G. Holzberger ve Herman J. Saatkamp, Jr. (Cambridge: The IMT Press, 1992), s. 152. 1 Johann Fischart, kaynak belirtilmemi, W. Kayser, n.ver., s. 187.

19

XVI. yzylda grotesk szc, antik Roma kalntlarndaki duvar tasarmlarn olduu kadar, yeni yaplan taklitlerini de ierecek biimde genileyerek, ilk semantik deiimini gerekletiriyordu. XVI. yzyldan sonra grotesk sslemecilik, talyadan baka Avrupa lkelerinde de grlmeye balad.

Grotesk, bulacyd. Kefedilmesinden onlarca yl sonra, bu tr sslemenin belli bir yerde ortaya kmas, genellikle Rnesansn

geldiinin ilk gstergesi oldu. Floransa ve Roma, Avrupann saraylar ve byk evlerini (Escorial, Fontainebleau, Doge Saray) sslemeleri iin, bu yeni biemde ustalam ok sayda sanat ihra etti. 2

Groteskin semantik geliiminde bir sonraki adm, szcn ssleme sanatndan farkl alanlarda aklayc, tanmlayc bir terim olarak kullanlmaya balanmasyla atld. Arthur Clayborough, yeni kullanmn iki ekilde ortaya ktn belirtiyor: Szck bir yandan doal nesneleri tanmlamak iin kullanlrken, te yandan dier sanat trlerine, zellikle yazna uygulanmtr.3

Sanat alannda doal olmayana, artc olana, allmadk olana atfta bulunduu iin, tanm gerei ilk bakta doal olgulara uygulanmas olanaksz grld.

2 3

G. G. Harpham, n.ver., s. 43. Arthur Clayborough,The Grotesque in English Literature, Oxford: Oxford University Press, 1965 s.3.

20

Hatta Thomas Browne, dz bir mantkla doada grotesklikler yoktur1 diyerek, groteskin doal olgular iin kullanmn doru bulmadn belirtti. ngilterede, fiziksel olarak hoa gitmeyeni belirtmek iin de kullanlan grotesk szc, doal olmayan bir manzaray tanmlamak grevini de stleniyordu. Szcn yeni kullanmlarnda olumsuz bir arm ya ok azd ya da hi yoktu.

XVII. yzylda yazlan Franszca szlkler, grotesk szcnn zellikle sfat olarak geni bir kullanm alan bulduunu gsteriyor: grotesk kz, grotesk grnm vb. Bu yzyldan balayarak, mecazi olarak ar, tuhaf, budalaca olann yannda alay etme, gln ve hatta burlesk szcklerine karlk olarak da kullanld. Burada ilk kez olumsuz vurgunun dnda, hafif bir glmseme de ortaya km oldu.

Groteskin olumsuz bir anlam olmadan, daha ok tanmlayc olarak kullanld alan, geleneksel olarak ilikili olduu ssleme sanatnn dndaki sanatlar olmutur. Grotesk szcnn geliiminde en nemli deiiklik, onaltnc yzylda Fransada gerekleti. Rabelais, Gargantua (1534) adl eserinde szc sfat olarak, bedenin baz blmleriyle balantl kulland. Montaigne ise, Denemeler (Essais, 1580) kitabnda Dostluk zerine yazsnda, ssleme sanatndan dn ald szc, yazn alanna aktararak, kendi denemelerini, ok farkl paralar, kesin bir biim olmakszn bir araya
1

Religio Medici, I. s. 15 (bkz. ekler), 1643 Arthur Clayborough, n. ver., s. 3. A. Clayborough. n.ver., s. 2-18de Fransa, ngiltere ve Almanyada, grotesk szcnn ad ve sfat olarak geirdii anlam deiiklikleriyle ilgili olduka ayrntl bir blm bulunmaktadr. Bu blmde, Rnesanstan balayarak ad geen lkelerde baslan szlklerdeki karlklar tek tek, rneklerle birlikte gsterilmektedir.

21

getiren, dzen ve oran ansa brakan, grotesk ve acayip bedenler (corps monstruex) 1 olarak tanmlad. Montaignenin kullanm, grotesk terimini gzel sanatlar alanndan yazna aktarmaya balad iin dikkat ekicidir.2 Ancak Montaigne, bu tanmlamay yaparken, yazlarnn dilde ya da imgelemde bakaldran, rahatsz eden, ok eden Ortaa resimlerinde olduu gibi gnaha tevik eden bir yan olduunu kast etmekten ok, bu resimlerdeki yapya ya da biime ilikin bir benzerlikten sz etmektedir. Neil Rhodes, sz konusu biemin, rahatsz edici olma ve ok etme gcnden yoksun bulunduunu, oysa bunlarn yaznsal groteskin nemli zellikleri3 olduunu syler.

Fransada szck, ayn zamanda bir baka sanat alan iin de kullanlmaya baland. zellikle Jacques Callotnun (1592-1635) izimleri grotesk olarak spanyol ressam

nitelendirildi. Callot, bir ssleme ressam ya da sanats deil;

Francisco Goyann ilerine benzer almalar olan, figrlerinde fiziksel gereklii bozarak etki yaratan bir karikatr sanatsdr. W. Kayser, J. Callot ve F.Goyann yaptlarnn hem komik, hem de fantastik grotesk olarak adlandrlabileceklerini, her iki sanatnn da savan yaratt dehet ve toplumsal satiri ele almaktan holandklarn belirtmitir.1

1 2

Aktaran: G. G. Harpham, n.ver., s. 73, A. Clayborough, n.ver., s. 5. W. Kayser, n.ver.,s. 24. 3 Neil Rhodes, Elizabethan Grotesque, (London, Boston: Routledge&Kegan Paul, 1980), s. 8-9. 1 W. Kayser, n.ver., s. 173.

22

XVIII. yzylda Fransz yazar Denis Diderot, Commedia dellArteyi mkemmel fars olarak tanmlayarak, zgn bir elence nerdiini ve karakterlerin Callotnun groteskleri gibi olduunu2 syledi. Karikatr ile Commedia dellArte arasnda bu tr bir balant kurulmas da kavramn anlamnn genilemesine yol aan bir gelime oldu. Gln sanata atfta bulunulduunda, szck tamamen tanmlayc nitelik kazanmaktadr. Ayn dnemde ngilterede de karikatr sanat grotesk olarak nitelendiriliyordu. Groteskin, karikatr ve Commedia dellArtede olduu gibi, farsn ya da burleskin de doasnda olduu kabul ediliyordu. Kimi zaman groteskle kartrlan burlesk, grsel sanatlardan karikatrn yaznsal edeeri olarak grld. Alay etme amacyla groteski kullanan burlesk, klasik dnem yazarlarna, fantezi iin toplumsal olarak kabul edilebilir bir k yolu salad. Yine de, ayn karikatr gibi, burlesk de dk bir sanat biimi olarak algland.3

XVIII. yzylda, groteski sfat olarak gotik mimari iin kullananlar da vard. Olumsuz armlarndan kurtulmaya balayan szck, bu dnemde sekin bir beeni dzeyini gsteren bir ssleme biemini tanmlamak iin de kullanld. ngilterede

grotesk, doal olmayan ya da anormal olan anlamnda kullanlmt; bir teknik terim olarak, duygusal bir rengi yoktu; beenme ya da beenmemeyi ifade edebilirdi. Ancak ssleme ve karikatr dnda bir alan iin kullanldnda, onaylamamaya iaret

2 3

(Yazar, kaynak belirtmiyor.) A. Clayborough, n.ver., s. 10. W. Kayser, n.ver., s. 173; A. Clayborough, n.ver., s. 9 zellikle n-romantik olarak bilinen, ngiliz gotik roman yazarlarndan Horace Walpole, yaptlarnda groteski mimari unsur olarak, olumlu anlamda kullanmtr.

23

ederdi. Grotesk tasarm, hakikatin nemli olduu yerde, hele dini bir hakikat sz konusuysa, hakikatin saptrlmas olarak algland ve lanetlendi.

Grotesk szc, ngilterede Akl anda, arlk, fantezi, bireysel haz ve dzenlemenin doal koullarnn reddi gibi dnemin grotesk anlaynn karakteristik zellikleri, alay etme ve onaylamamann nesnesi haline geldiinde daha youn olarak kullanlmaya balad. Bir sonraki aamada, isim ve sfat olarak belirli bir tarz ifade ettiinde, balam onaylanmasa da, olumsuz grlmedi. Hatta, doal olmayan ve fantastik, kendilerine ayrlan yerde kaldklar srece, lanetlenmemeli tam tersine nerilmeli idi. Genelde bir ssleme biemi olarak kabul gren groteski kullanan ressamlarn mkemmellii, Shaftesburye gre, onlarn mmkn olduu lde doay reddetmesinde yatar.1 Karikatr sanatnn nc isimlerinden ngiliz ressam ve oyma bask ustas William Hogarth (1697-1764), karikatrden yce olanla grotesk arasna yerletirilebilecek, ara konu trleri diye sz ederken, grotesk sanatla gerek yaam arasnda, o gne kadar alglanandan daha olumlu bir balant kurmutur. Hogartha gre, yce bir yaklamla ele alnacak yce konular varsa, karikatr gibi grotesk bir biimde ele alnacak grotesk konular da vardr.2 XVIII. yzylda, groteskin gerek yaamla ilikisi ve estetik bir kategori olup olmad tartlmaya baland. Bylece balangta belli bir ssleme yntemini anlatmak iin kullanlan bir teknik terim olan grotesk szc, birka yzyl iinde belirli bir yaratc tavra, ierie ve yapya iaret eden estetik bir kategoriye ve izleyicide zel bir etki yaratan anlaml bir szce
1 2

Shaftesbury, Characters, 1737, III, 6 aktaran: W. Kayser, n.ver., s. 193. A. Clayborough, n. ver., s. 12.

24

dnmeye balad. Groteskin bir estetik kategori olup olmad konusunda yaplan ilk tartmalarn merkezinde karikatr vard.

arpk ve dikkat ekici bir biimde irkin bir gereklii taklit eden, ele ald konu ya da malzemede zaten var olan oranszlklar abartan karikatr, gerekten yaratc bir sanat biimiyse, estetiin imdiye dek kabul edilen temeli sanatn, gzel doann ya da onun

idealletirilmesinin taklidi olarak alglanmas ilkesi- tehlikeye giriyordu.1

nk karikatr, bilinen estetik kurallarn ters yz ediyor, daha nce sanatn konusu olmayan ya da sanatn ele alamayaca dnlen konular arpc bir biimde gstermekten kanmyordu.

XVIII. yzylda, karikatr konusunda yazanlardan biri olan Christoph Martin Wieland gerek karikatr, abartl karikatr ve tamamen fantastik ya da grotesk karikatr olmak zere farkl karikatr trnden sz edilebileceini syler. Wielanda gre groteskin z gereklikten bsbtn kopmakta yatmaktadr; bu anlamda grotesk taklit deildir, vahi bir imgelemin rndr. Wieland, groteski nerdeyse Rnesansta tanmland gibi ressamlarn ryas olarak grmektedir. Doast ve sama olan grotesk, bizim tandmz, bildiimiz dnyada hkm sren yasalara uyum

W. Kayser, n.ver., s.30.

25

salayamamakta, bu yasalarla elimektedir.1 Sonuta Wieland kar kmasna ramen, groteski bir estetik olgu olarak kabul ediyor, psikolojik etkilerini de gz ard etmiyordu. te yandan groteskin gereklikten tamamen uzak olduunu vurgulamas, yzyllardr sanat tartmalarnn nemli bir unsuru olan taklitle ilgisinin olmadn sylemesi de, grotesk szcnn yeniden deerlendirilmesine ya da tartlmasna yol ayordu.

XVIII. yzyl estetikilerince ok tartlan bir konu olan groteskin karikatr ve burleskle balants, Wolfgang Kaysere gre, groteskin korkutucu ya da uursuz niteliklerinin bastrlmasna, tuhaf ve gln olann zerine ar vurgu yaplmasna ve bylece szcn znn yitirilmesine neden oldu.2 Yine de, zel bir resimleme trnn zgn teknik anlam olmasnn yan sra, groteskin ktleyici imalar, XIX. yzylda, hatta XX. yzylda bile kullanld.

Yazn alannda groteskle ilgili bilimsel almalar Almanyada balamtr. Szck, Almanyada ilk kez on yedinci yzyln banda ssleme sanatnda, talyanca ve oul olarak kullanlmt. On sekizinci yzyln ikinci yarsnda, o dnemde Almanyada ciddi olanlar da dahil olmak zere btn gsterilerde yer alan Arlekino karakteri evresinde yaznsal bir tartma balad. Gottshed ve onun gibi klasik saylabilecek yazarlar, bu karakterin sahneden uzaklatrlmas gerektiini ne srdler. Buna karlk, Justus Mser 1761 ylnda Harlekin oder Vertheidigung des Groteske-

1 2

(Wieland, kaynak belirtilmiyor), aktaran: W. Kayser, n.ver., s. 30-31. W. Kayser, n.ver., s. 27.

26

Komischen (Arlekino ya da Komik-Groteskin Savunulmas) balkl ksa bir deneme yazarak, Arlekinonun kendi azndan bu karakterin savunmasn yapmtr. Ancak hem bu denemede hem de ilk grotesk tarihisi olarak kabul edilen1 Carl Friedrich Flgelin Geschichte des Grotesk-Komischen (1788, Komik-Groteskin Tarihi) balkl

almasnda grotesk, komiin bir alt tr olarak incelenmitir.

Justus Mserin

almas, szc klasiklere kar savunmann yannda, groteskin bir estetik kategori olarak kabul edildii ilk almalardan biridir. Flgel de, groteski komiin bir tr olarak ele alrken kavramn anlamn geniletmi; ancak, net bir tanm ya da aklama getirmemitir:

nsann grotesk-komik ya da karikatre ilgisi, komiin herhangi bir dalna olan ilgisi kadar eski, hatta hepsinden daha eskidir. nsan yksek-komii kefetmeye ya da ondan keyif almaya yetecek denli uygarlancaya kadar, abartdan ve dk-komikten zevk alma oktan balamt; nk dk-komikten zevk alma, beenileri incelmemi insann kaba tavrlarna uygundur ve kesinlikle bu tavrlardan kaynaklanr.2

Flgelin aklamas, groteskin bir olgu olarak Rnesans ncesinde de bulunduunu gsteriyor olmasna karn, adn borlu olduu ssleme sanatndaki ilevine ynelik nemli bir ayrntnn gzden karlm olduu grlr. Grotesk ssleme
1766 ylnda Harlequin: or a Defence of Grotesque Comic Performances adyla ngilizceye evrildi. Dieter Meindl, American Fiction and the Metaphysics of the Grotesque, (Columbia: University of Missouri Press, 1996), s. 13. 2 Flgel, K. 1914 (1788) Geschichte des Grotesk-Komischen. Ein Beitrag zur Geschichte der Menschheit. Mnchen aktaran: Ingemar Haag, The Modern Grotesque- The Mystery of Body and Language, Interlitteraria 2, The Language of the Grotesque, (Tartu: Tartu University Press, 1997), s.40
1

27

yalnzca tuhaflklar dnyasnn yanslanmasndan ibaret deildir. Ayn zamanda, bir tasarmn uylamsal marjinal konumunun daha merkezi bir konumla yer deitirmesine de iaret eder.1 Bu nedenle grotesk szcn adn ald ssleme sanatnn kimi nemli zelliklerini hi yokmu gibi varsayarak, yalnzca komikle balantl ya da komiin bir tr olarak ele almak da szcn anlamnn indirgenmesi olarak dnlebilir. stelik bu yer deitirme ya da yerinden etme zellii, groteskin daha sonraki yzyllarda en nemli yanlarndan biri haline gelecektir. Ayrca, grotesk yalnzca dk-komik alannda yer alan bir unsur, tr ya da ifade biimi olarak algland srece son derece zararszd. Yerleik olan, bilinen, grece sabit ve hkm sren trlerin iine szarak, onlar dnme, deiime uratnca tehlikeli olarak alglanmaya balad. Sturm und Drang ve Romantizm dnemi genel olarak grotesk sslemeyi tartan almalarn younlukta olduu bir dnem oldu. Bu dnemde de sanat tarihi Fiorillo, groteskin geleneksel alglann, merkezdeki bir resmi evreleyen ssleme biimi olmasn sorgulad. Fiorillo, srarla groteskin bo bir uzamn mekanik olarak

doldurulmas deil, imgelemin zgr oyunu olduunu syledi.2

Giderek yalnzca bir ssleme biimini tanmlamaktan kurtulan, bir olgu olarak anlam snrlarn geniletmeye balayan grotesk, yalnzca doad ya da gln olarak alglanmaktan da uzaklat. zellikle yazn alannda olumsuz bir arm

Mikhail Bakhtin, Rabelais and His World, ngilizceye eviren: Helene Iswolsky, (Cambridge, Massachusetts, Londra: The M.I.T. Press, 1968), s. 32. 2 J.D. Fiorillo, ber die Groteske, 1791, aktaran: I. Haag, n.ver., s.43.

28

olmadan, sra d ve fantastik olarak kabullenilmesiyle, ciddi yaznda bulunmas arzulanan zellikler olarak grlmeye baland. Edgar Allan Poenun 1840da yazd Tales of the Grotesque and Arabesque (Grotesk ve Arabesk ykler) kitabnn balndan da anlalaca gibi tanmlayc olarak kullanld. Teknik bir terim olmann tesinde, isim ve sfat olarak, gndelik hayata ya da sradan deneyime benzemeyene iaret ediyordu. Szcn yeni anlam, yalnzca tuhaf duygusunun deil, ayn zamanda tuhafn srekliliinin, doal dzeni reddiyle ayrdedilen1 bir sanat biimiyle ilikisinden tredi. Grotesk ssleme, doal dnyaya yeknesak bir kartlkla bal oluuyla, gerekliin antitezi saylyordu.2 Anlam ve kullanm alan geniledike, yaamda ya da sanatta kabul edilen normlarla uyumayan, benzemeyen ne varsa grotesk olarak nitelendirilmeye baland.3

XIX. yzyl dnr ve yazarlarndan Walter Scott, John Ruskin, J. A. Symonds ve Baudelaire groteski farkl biimlerde alglasalar da, mit ve grotesk arasnda balant kurdular. Ancak XIX. yzyl mitografisi o kadar kaba ve ilkel bir durumdayd ki, miti groteske bal grenler aslnda cceleri, kentorlar, gulyabanileri; halk masallar, efsane ve mitlerin inanlmaz varlklarn, at biimli su perilerini ve hava perilerini1 temel aldlar. zellikle W. Scott ve J. Ruskin, groteskin bir gereklie iaret ettii grne kar ktlar. J. Ruskin doada grotesk unsur olduu grne katlmazken, groteski

1 2

A. Clayborough, n.ver., s. 12. John Ruskin, Stones of Venice, I ( Leipzig:Bernard Tauchnitz, 1906), s. 54. 3 A. Clayborough, n.ver., s. 16. 1 Mitle grotesk arasndaki iliki konusunda yararlanlan kaynaklar;G. G. Harpham, n.ver., 69-70; W. Scott, The Novels of Ernest Theodore HoffmannForeign Review (1827), s. 32, aktaran: A. Clayborough, n.ver., 13; J. Ruskin, n.ver., s. 52-67.

29

tamamen sanatsal bir olgu olarak kabul etti; groteski, ciddi bir zihnin terrle oyunu2 olarak gren Ruskin, bu durumu sanatnn i yaants ile ilikilendirerek, sadece Dante ve Spenser gibi dahilerin groteski yerli yerinde kullanabileceklerini savundu. J. Ruskin gln ve dehetli grotesk olarak ayrm yaplmasna kar karak, grotesk sanat yaptlarnn hem gln hem de dehetli olan barndrmas gerektiini savundu:

(...) grotesk hemen her durumda biri gln dieri dehetli iki unsurdan oluuyor. yle ki, bunlardan biri ya da teki, dierine stn geldiinde grotesk farkl isimler alyor: hogrl grotesk ve dehetli grotesk, ancak mantkl olarak groteski bu iki farkl isim altnda deerlendiremeyiz. nk bu iki unsurun belli lde bir arada bulunmad rnek bulmakta zorlanrz. Dehetli olanla glgelenmemi tamamen oyunsu grotesk ya da akay btnyle dnda brakan dehetli groteskle pek nadir karlarz.3

Grotesk olann ortaya kmasnda, korkutucu ve gln olann, farkl llerde de olsa, bir arada bulunmas gerekiyor. Ruskinin bu ayrm, daha sonra grlecei gibi, XX. yzyl aratrmaclarna temel kaynak olan W. Kayser ve M. Bakhtinin, iki utan birini n plana kartarak yaptklar almalarda da belirgindir.

J. Ruskinden nce, Alman romantik kuramc Friedrich Schlegel de groteskte oyunsu olann nemine deinerek, groteskin biim ve ierik arasndaki atmadan,

2 3

J. Ruskin, n.ver., s. 65. J.Ruskin, n.ver., s. 151.

30

ayrk unsurlarn sabitlenmeyen karmndan, hem gln hem de korkutucu olan paradoksal bir patlama gcnden olutuunu sylemiti.1 Schlegelin aklamasnda kulland biim ve ierik arasndaki atma ifadesi, yaznsal groteskin snrlarn genilettii iin dikkat ekicidir.

Grotesk, Romantiklerce kullanmnda, kelimenin en geni anlamnda gotikle ilikisi nedeniyle zel bir anlam kazand; doad, bozulmu biim, arptlm figr karlklarnn yannda, korkun ve dehetli anlamnda da kullanld. Edgar Allan Poe da, zellikle Morg Soka Cinayeti2 (1841, The Murders in the Rue Morge) adl yksnde groteskin korkutucu yanna vurgu yapt.

Groteski ayrntl olarak tanmlayan ve snflandrmaya alan J. Ruskinden sonra gelen ngiliz yazarlar, onun tersine yaamda grotesk unsur bulunduunu kabullenmeye hazrd. Walter Bagehot, grotesk nesnelerin gerekliini ancak iirin iinde olduklar zaman kabul ederken, G.K. Chesterton grotesk gerekliin nesnelliini dorulad ve stelik ona devrimci bir nitelik ykledi. Sanatta grotesk unsurun, ayn doada olduu gibi, klasik sanatn standartlarna aldrmayan, kendi biimini alarak kendine zg bir yol izleyen bir enerji olduunu savundu.1

Friedrich Schlegel, Athenaum, blm 75, 305, 389, aktaran: W. Kayser, n.ver., s. 53. Korkun szc fearfula, dehetli szc terriblea karlk olarak kullanld. 2 Edgar Allan Poe, Morg Soka Cinayeti, eviren: Memet Fuat, Drdnc bask, (stanbul: Varlk Yaynlar, 1962), s. 43. Trkeye eviri yaplrken, grotesk szc tuhaflklar olarak evrilmitir. 1 A. Clayborough, n.ver., s. 15.

31

Ayn yzylda Fransz yaznnda grotesk, nemli bir deiiklik geirerek devrimci bir anlam kazand. Hem sosyal yaantnn, hem de yazn hayatnn sktran, boan uylamlarn ykmakla ve sanatsal zgrlkle balants kuruldu. Hem gerek hayatta, hem de sanatsal bir biem olarak sklkla kullanld. Groteskin fantastikle deil, gereklikle balantl olduunu savunan Victor Hugo (1802-1885), sadece bir sanatsal mod ya da kategori olmadn, doada ve bizi evreleyen dnyada da varolduunu ileri srd. Cromwell (1827, Cromwell) oyununa yazd nszde, yce ile grotesk

arasndaki kartlktan sz eder. Groteskin yalnzca bir kartlk kayna deil, olmazsa yce ve gzelin eksik kalaca zorunlu bir tamamlayc olduunu belirtir. Hugo, szcn ieriini dnyada, doada ve insanda, yzyllardr Hristiyan felsefesi balamnda gzel, iyi, yce ve ciddi olarak kabul gren ne varsa, onun karsnda olan her eyi iine alacak kadar geniletir. Ancak malzemenin deil de ele al biiminin nemli olduu sanatta, grotesk bir nesnenin estetik olarak yce olabileceini de belirtir. Bu dnemde Fransada gelitirilen kuramlarn temelinde, sanatta groteskin nesnel bir gereklie iaret ettii inanc yatyordu.2 Hugonun tanmlamasnda, szcn bir tr kar dnyay temsil eden eyleri ya da Hristiyan felsefesinin gzel, iyi, yce ve ciddi kabul ettiklerine kar olan, zt olan ne varsa onu ierecek biimde geniletilmesi, groteskin ortaya kt dnemde geerli kurallarla kartlk iinde bulunduunu gstermesi, grotesk asndan nemli bir geliimdir. Bir ge Roma ssleme biemini tanmlayan teknik bir terim olarak kullanlmaya baland Rnesanstan sonra geirdii
2

A. Clayborough, n.ver., s. 45-49; Sevda ener, Dnden Bugne Tiyatro Dncesi, (stanbul: Adam Yaynlar, 1982), s. 109-133.

32

deiimlerle XIX. yzylda, yaamda ya da sanatta kabul edilen normlarla badamayan ne varsa, hepsini anlatan bir szck haline geldi.1 Btn lkelerde sradan gndelik kullanmnda, kastedilmemi gln ya da acayip olanla ilikili olarak olumsuz bir szck olarak kullanld; eletirel alanda ise, uylamsal kalplardan farkl olan her tr sanat biemine karlk geldi. Sonuta her iki durumda da, gerek ya da normal olana aykr deni anlatmaya yarad.

Bu konuda, XX. yzyl aratrmaclarnn temel ald iki nemli alma Wolfgang Kayser ve Mikhail Bakhtinin almalardr. Kayser, groteskin Rnesans ile romantizm arasnda yaln ve gsz olduunu, romantizm ve modernizmin, kavram derinletirerek ve tuhaflatrarak glendirdiklerini savundu. zellikle Alman groteskin korkutucu yanna dnyadr. Buradaki

romantikleri zerinde younlaarak yapt almada dikkat ekti. Kaysere gre, grotesk

yabanclam

yabanclam" szc, yalnzca bilinen, tandmz dnyadan farkl olan anlamn tamaz. Bu dnyann grotesk olabilmesi iin birdenbire deien, yabanclaan kendi dnyamz, baka bir deyile, tandk bir dnya olmas gerekir. Eer sunulan dnya her anlamda yabanc bir dnya ise, o zaman grotesk deil, fantastik bir dnyaya girilmi olunur. Kaysere gre, grotesk dnya ayn zamanda iyz renilemeyenin, aklanamayann alan1dr. Byle bir dnyada, komedinin ilevi yok denecek kadar

A. Clayborough, n.ver., s. 16. Kayser, groteski bu ekilde tanmlarken, Freudun tekinsizlik (unheimlich) kavram iin gelitirdii teorik yaklamdan faydalanmaktadr. Bu kavram, blmn sonunda aklanacaktr.
1

W. Kayser, n.ver., s. 37.

33

azdr. Grotesk karikatre yaklatnda ortaya kan glme ise, ac, sahte ve son olarak eytans bir glmedir.2 Kayser iin, grotesk ya da konvansiyonel (yerleik ya da kabul edilen) mantk biiminin bozulmas, lm korkusundan ok, yaama korkusu3 uyandrr. Bu ani deiikliin sorumlusu ise anlalamaz ve aklanamaz olarak kalr. Kayser, bu biim bozulmasn, yerleik mantn amac ya da deerlerini sorgulamayla ilikilendirmez. Bunun yerine, ktcl glere balar.4 Yabanclamay salayan glerin kimlii mehuldr. Bu gleri adlandrabildiimiz anda, grotesk byk lde etkisini yitirir, hatta ortadan kaybolur. Herhangi bir eyi ya da durumu akln soukkanl bakyla ya da yorumlayarak ele alma olasl varsa, karlalan durum ya da biim grotesk deil demektir. nsann kozmosla ilikisinin karmakl, eskiden bir paras olduu doadan farkllamas, evrenin ileyiini mantyla kavrayamay, kukla yapc Tanrnn keyfi olarak ynlendirdii kozmosun, absrd olarak kabul edilmesine neden olmutur. nsann isel mcadeleleri; vahi ve erotik gdleri, akld eleri, eytani glerin grnmesi haline geldi. Her durumda, insann kendinde ve evresinde kabul etmekte zorland ne varsa, bir tekine yklenerek yansland. Kayser, bu anlamda groteskin hayaletimsi Onun objektivasyonu olduundan sz eder.5 Bu aklamayla blise, ktcl olana, gnaha ilikin ne varsa, grotesk szcnn kapsamna alnmtr. Sonu olarak, Kayser iin grotesk, yaamn samaln ve akl dln, insann kendini

W. Kayser, n.ver., s.187. W. Kayser, n.ver., s. 185. 4 Sylvie Debevec Henning, La Forme In-Formante: A Reconsideration of Grotesque, Mosaic, XIV-4, 1981), s. 112. 5 W. Kayser, n.ver., s. 185. Burada objektivasyon szc, ontolojik estetikte kullanld biimiyle, var olmayan bir eyin ortaya konmas anlamnda kullanlmaktadr. smail Tunal, Estetik, Beinci basm, (stanbul: Remzi Kitabevi, 1998), s. 53.
3

34

fizik dnyada ynlendirememesini ifade eder. Ona gre, insann kaderle mcadelesinde, baarlar kadar, zevkleri ve aclar da nemsizdir.

Groteski ele ald almasn Rabelais ve Rnesans karnavallar zerine yapan Bakhtin ise kavram, insan bedeninin gstergeleri olarak ina etti. Bakhtine gre, zerinde zellikle dini kurallarla bask kurulan bedenin dnyaya alan ya da uzanan paralar az, burun, cinsel organlar, gsler, gbek delii snrlanmlklarn amak isterler. Bunun iin eitli svlar ve salglarla dnyaya ulamaya alrlar. Kapal, tamamlanm bir birim olmayan grotesk beden, dnyann geri kalanndan da ayrlmamtr. Bakhtinin grotesk kuramnn altnda yatan, bir btn olarak hayat dncesidir.1 Ona gre, groteskin kayna, halkn yaama dnk mizah anlaynn baskdan kurtularak zgrce ortaya kt halk festivalleri ve onlarn uzants olan karnavallardr. Grotesk, resmi dnya grnn iarlarn tahtndan indiren ve onun yerine yenilenme ve bereketi temsil eden, hatta korkuyu defeden karnaval ruhunu getiren halkn muzaffer gldr.2 zetlemek gerekirse, Bakhtinin grotesk gerekilik olarak tanmlad bu durumun temel ilkesi yce, tinsel, ideal, soyut ne varsa, hepsinin alaltlmas, aalanmas, maddi dzleme, ayrlmaz btnlkleri iinde beden ve dnya sahasna transfer edilmesidir. Bakhtinin grotesk gerekiliinin, yazn dnyasnn, Kilise ve Soyluluk gibi toplumun daha okumu-yazm kesimleri uruna

Mikhail Bakhtin, Rabelais and His World, Massachusetts, London: The M.I.T. Press, 1968) 2 M. Bakhtin, n.ver., s. 91.

ngilizceye eviren: Helene Iswolsky, (Cambridge,

35

aalad ve parodisini yapt geni ynlardan oluan izleyiciyi hedef aldn da syleyebiliriz.

W. Kayserin ve M. Bakhtinin almalar dikkatle tartlm, inandrc bir biimde kurulmu, bak alarna bal olarak tutarl bilgiler sunan almalardr. Kimi temel noktalarda farkl dnceler ileri srseler de, bunun ele aldklar, inceledikleri dnem ve kstaslaryla balantl olduunu ve bu iki almann kart iki grten ok, birbirini tamamlayan almalar olduunu syleyebiliriz. Her iki yazar da, groteski sradan olann dnda, doal olana kar olarak tanmlasalar da, tam da bu noktada yntemli bir aklama getiremezler. Her ikisi de uta duran bir dnyadan sz ederler. Bu dnya Kaysere gre yabanclam bir dnya iken, Bakhtine gre karnavallam dnyadr. Ancak Alman aratrmac, Kayser bak asn zellikle akl hastanesi, tiyatro sahnesi ve ryayla snrlandrrken, Rus aratrmac Bakhtin, snrlarn karnavala zg tuhaflklarla belirler. Bu konuda aratrma yapanlardan biri olan Ewa Kuryluk, her iki aratrmacnn da grlerini kabul ederken, grotesk tanmna unlar da ekleme gereksinimi duyar. Ona gre, grotesk dnya ayn zamanda,

Erkeklerce

kontrol

edilen

dnyada

kadnln

kar-dnyas;

yetikinlerce ynetilen dnyayla elien ocukluun kar-dnyas; Ortodoks ve yasal, onaylanm ve yerlemi olann evreninden farkl olarak kabul edilmi doktrinlere aykr, uydurulmu, yasaklanm, gizlenmi olann kar-dnyas; sa, cennet, Hristiyanlk ve yarglama dnyasndan farkl olarak lanetlemenin, paganln, cehennemin ve eytann kar-erdem, ruh ve sonsuz yaam kozmosundan ayrlm

36

lm, beden ve gnahn kar-dnyas; ykselen ve saa giden safln ve n dnyasndan uzakta, aa ve sola giden bozulma ve

karanln kar-dnyas; bar, dzen ve birlikteliin dnyasna kar zlmenin, savan ve dini kitaplardan kartlan uydurulmu szlerin kar-dnyas1dr.

zetle, grotesk bir szck olarak ilk kez kullanld ve saf bir fantezi rnei olarak grld Rnesansta, ressamlarn ryalar olarak adlandrlan sslemelerle balayan tarihi boyunca, gereklik ve doa gibi tarihsel sreklilik tamayan kavramlarla karlatrlarak olumlu ya da olumsuz olarak nitelendirildi. Yzyllar sonra, gereklikle farkl bir iliki kurduu kabul edildi. XVIII. ve XIX. yzyllarda, J. Callot, W. Hogarth, Daumier, F. Goya, G. Cruickshank gibi bir ou fantastik sanatla badatrlamayacak sanatlarn tartlmasnda, zellikle karikatr sanatnda kullanld. Bir zamanlar gerein kart olarak grlrken, son dnemlerde yaplan almalarda aratrmaclarn gerek ve groteski birbirinden ayrmak yle dursun, aralarnda bir zdeletirmeye gittikleri grld. XX. yzyln banda grotesk, korunaksz bir gereklie iaret etmeye balad. Thomas Mann Meditations of a Nonpolitical Man (1918, Siyasi Olmayan Bir Adamn Gzlemleri) adl denemesinde, groteski yapay, yanl, uyumsuz ve gereklie aykr bir ey deil, gerekten daha hakiki, u noktada gerek bir ey2 olarak yorumlad. Ayn ekilde XIX. yzyln balarnda groteskin

1 2

Ewa Kuryluk, n.ver., s. 3 Thomas Mann, Meditations of a Nonpolitical Man aktaran: G. G. Harpham, n. ver., nsz, s. xix

37

doallndan hi sz edilmez, hatta tam tersi savunulurken, bu yzyln ortalarnda doada ve sanatta groteskliklerin bulunduu tezleri ortaya atld.1

Kavram zerine yaplan almalardaki en byk farkllk, zellikle nesnel gereklikle ilikisi olup olmad konusunda ortaya kmaktadr.2 Groteskin nesnel bir gereklii olmadn ya da nesnel gereklii gstermediini savunanlar, yalnzca sanatnn bireysel d dnyasnn rn olduunu ileri srerler. Kimi aratrmaclar, groteski salksz bir kafann rn olarak ele alp, kullanlmamasn isterken (M. Vitruvius, C.M. Wieland), bir baka grup grotesk ile nesnel gereklik arasnda bir ba kuramamakla birlikte groteskin sanatsal olarak bir yceliin ifadesi olabileceini dnr (W.F. Hegel, J.Ruskin).

Groteskin nesnel bir gereklii olduunu savunanlar ise, sanatta groteskin, yaadmz dnyann gereine uygun bir yansmas olduunu sylerler. Bu gr paylaanlarn kimi, sanatta groteskin iinde yaanlan kozmik samaln ve anlamszln aynas olduunu ileri srerken (A. Clayborough), kimi groteskin iinde yaanlan gereklikten kopuk olmadn; ancak, yaanlan dnya anlamsz olmad gibi, gzle grlr gerekliin ardnda anlaml ve yce bir baka gerekliin olduunu

1 2

Theophile Gautier, Les Grotesque, 1853) aktaran: G.G.Harpham, n. ver., nsz, s. xix. Hlya alkan. II. Dnya Sava Sonras Gneyli Amerikan Yazarlarnda Groteskin lenii Doktora Tezi, Ankara: Ankara niversitesi, DTCF, 1985. Sz konusu tez almasnda, grotesk zerine yaplan almalar, zaman ve corafya farkllklar gzetilmeksizin snflandrlmtr. Kavram zellikle yere ve zamana bal olduundan, bu tr bir snflama kavramn aklanmasnda faydal olmasa da, groteskin nesnellikle ilikisi konusunda yararl olmutur.

38

ve bu gerekliin kendisini iyi ve gzel yoluyla olduu kadar, irkin ve kt yoluyla da gsterebildiini savunurlar (J. Kott, W. Kayser).

Groteskin, izleyicide uyandrd etkiyi psikolojik sonulara bal olarak deerlendirenler (W. Kayser ve onu izleyenler), daha ok korku zerine vurgu yaparlarken, groteskin sosyal bir rahatlamaya neden olduunu, toplumsal bir davurum olduunu syleyenler (M. Bakhtin ve onu izleyenler), glme ya da kahkaha yanna vurgu yapmaktadrlar. Bakhtinin at yoldan yryen aratrmaclar, groteskin toplumsal ilevine, glme ve kahkaha yoluyla her tr iktidar ilikisinin snrlarn zorlama, ama yanna arlk verdiler. Metinde de dayatlan, genel kabul gren, kemikleen kurallarn ve dil dahil her tr temsilin reddiyle olan ilikisini sorguladlar. Estonyal yazar ve eletirmen Rein Tootmaa, totaliter rejimlerde zihinsel bir muhalefet biimi olarak groteskin nemli olduundan sz etmektedir.1

Kayserin izini srenler ise, groteskin korkutucu yann, fantastik olanla kartrarak kullanmay setiler. XX. yzyl Amerikan ykclnn nemli isimlerinden Joyce Carol Oates, Lanetliler: Grotesk ykler (1994, Haunted: Tales of the Grotesque) balyla yaynlad yk kitabnn sonuna ekledii bir blmde, groteski nerdeyse tamamen korkutucu yanna vurgu yaparak anlatrken, groteski yle aklar:

Rein Tootmaa, Fixing Anti-Values and Creating Alienated Illusions, Interlitteraria, 2-1997, (Tartu: Tartu University Press, 1997) s. 313-326.

39

Bizi korkutmaya, sarsmaya, hatta bazen midemizi bulandrmaya ant imi gibi grnen bu sanat gelenei gn nn, akln, bilimsel kukuculuun, dorunun ve gerekin kart olarak insan ruhunun derinliklerine kazldr.
1

Groteskin, zellikle yazn alannda korkutucu olanla ilikili olarak alglan, Sigmund Freudun, E.T.A Hoffmann Sandman (Kum Adam) yks zerine yazd, Unheimlich adl incelemeyle aklanabilir. ngilizcede uncanny*, Trkede esrarengiz, tekinsiz anlamna gelen szckle karlanan unheimlich** szc evsiz, yersiz yurtsuz anlamn da tar. Freud, bu makalenin banda psikanalizin estetiin alanna giren konular ele almasnn pek sk rastlanan bir durum olmadndan sz eder. Bask altnda tutulann zellikle lmle ilgili konularn ve hadm edilme korkusunun- yabanc, bilinmedik bir biimde ortaya kmas olarak tanmlad tekinsizlik duygusunu yaratan sanat yaptlarnn izleyici/okuyucu zerindeki etkilerinden yola kar. Aslnda sz ettii, baskyla yabanclam bilindik bir olgunun (imge ya da nesne, kii ya da olay) geri gelmesidir. Bastrlann geri dn, zneyi tedirgin, olguyu mulak hale getirir. Bu mulaklk ve tedirginlik tekinsizliin ilk etkilerini retir: gerek ve hayal edileni birbirinden ayramama; bebekler, mankenler, otomatlar ve balmumu figrlerde rneklenen canl ve cansz olan arasnda karmaa ve gnderenin gstergeyle ya da fizik gerekliin psiik gereklikle gasp edilmesi. Uncanny aslnda yeni ya da
Joyce Carol Oates, Lanetliler, (Grotesk ykler), eviren: Alev Bulut. (stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2002) s. 338. * Redhouse ngilizce-Trke Szlk. (stanbul: Sev Yaynclk,1997) ** Der Sprach Brockhaus. (Wiesbaden: F.A. Brockhaus, 1972)
1

40

yabanc bir ey deildir, tam tersine zihne eskiden yerlemi ve bildik bir eydir, yalnzca bir bask sreciyle yabanclamtr1 Glmenin ykc, yerinden edici, sarsc olma zelliklerini de gz nnde bulundurursak2, Freudun yazsn temellendirdii korkularn yaratt tekinsizliin yannda, unheimlich szcnn ya da bu tekinsizlik ve yersizyurtsuzluk duygusunun glmenin, zellikle tabulara kar gelindii noktada oluan glmenin yaratt tekinsizlikten de sz edebiliriz. Ruskinin szlerini anmsarsak, korku ya da glmeye bal iki zt ucundan biri eksik olduunda ortaya kmayan grotesk nedeniyle bu tr glme iinde doal olarak korkuyu da tar.

Modern yazarlarn ve aratrmaclarn groteski tanmlamaya ya da anlamaya alrken farkl grler ileri srmelerinin nedeni kullandklar yntemlerin

farkllndan kaynaklanmaktadr. A.Clayborough, kullanlan yntemleri snflandrarak, rnekler vermitir.3 Bu snflandrmaya gre, groteski, sanatnn tavrna, onun ulamak istedii amaca ve olaylara kar istem d tepkilerine bal olarak ele alanlar birinci grubu oluturuyor. Kantn Yargnn Eletirisinde konuyu deerlendirme biimi bu gruba rnek olarak verilir.4 Kavram XVIII. yzylda moda olan ssleme sanat trleriyle ilikilendiren Kanta gre grotesk, ar znel fantezinin rndr. Szc gzelden
Sigmund Freud, "The 'Uncanny'" (1919) The Penguin Freud Library Volume 14: Art and Literature, eviren ve derleyen: James Strachey (London: Penguin, 1990), s. 363. 2 Barry Sanders, Kahkahann Zaferi. Ykc Tarih Olarak Glme. eviren: Kemal Atakay, stanbul: Ayrnt yaynlar, 2001. Sanders, kitabnda glmenin ykc bir unsur olarak gcne ilikin rnekler vermektedir. Bu almada yersizyurtsuzluk kavram, G. Deleuze-Felix Guattarinin Kafka, Minr Bir Edebiyat in, evirenler: zgr Ukan-Ik Ergden. (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2000) s. 25-42de akland biimde dilin, anlamn terk edildii, ima edildii ve geriye yalnzca siletinin kald bir biimde kullanlmasn ifade etmek iin kullanlmaktadr. 3 A. Clayborough, n. ver., s. 22- 24. 4 Immanuel Kant, Kritik der Urteilskrasf, 22 (72) cf. Krudewig, op., 3-4 aktaran: Arthur Clayborough, n.ver., s. 26.
1

41

ok ho olanla balantl grr. Doada grotesk olup olmadn sorusunu hi sormaz. Ona gre, ssleme sanats dzenli formlar taklit etmeye ve kurallar izlemeye ne denli az bal olursa, zevkini o kadar iyi gsterebilir. Ayn ekilde, E.T.A Hoffmann zerine yazd denemede Walter Scott, fantastik yazma tarzn tanmlar; ona gre bu, sra d bir imgeleme sunulan en vahi ve en snrsz ayrcalktr ve ne kadar gln ya da ok edici olursa olsun, her trden kombinasyona tereddt edilmeden giriilir ve yerine getirilir.1 Burada da sanatnn tavr merkeze alnmtr. Clayboroughnun

snflandrmalarndan ikincisi, tanmlama abalarnn odana okuyucu/izleyici zerinde yaratlan etkiyi ya da izlenimi yerletirir. Edgar Allan Poenun Kzl lmn Maskesi (1842, The Masque of the Red Death) yksnde maskeli baloya katlanlar tanmlad blm, bu tr aklama abalarna rnek olarak gsterilebilir:

Grotesk olduklarndan emin ol. Hernaniden beri grlen en garip giysilerdi bunlar. stlerine uymayan, ilgin sslemeli giysiler giyen arabesk figrler vard. Deli modas gibi. Bazlar lgnca giysiler giymiti. Gzel, iffetsizce, acayip, korkutucu ya da iren giysiler giyenler vard. Bu hayaller ordusu yedi odaya girip kyordu.2

A. Clayboroughya gre, nc tr snflandrma ynteminde ise, grotesk dier estetik kategorilerle ilikisi balamnda ele alnr. Clayborough, rnek olarak, Walter

Walter Scott, The Novels of Ernest Theodore Hoffmann, Foreign Review (1827) s. 32 aktaran: A. Clayborough, n. ver., s. 22-23. 2 Edgar Allan Poe, The Masque of the Red Death, Complete Stories and Poems of Edgar Allan Poe, (New York: Doubleday Pub., 1966), s. 257. Kzl lmn Maskesi yks Trkeye de birka kez evrilmitir; ancak evirilerde grotesk szcne karlk olarak tuhaf ya da acayip szckleri kullanlmtr. Bu nedenle, zgn dilden evrilmitir.

42

Scottn, E.T.A. Hoffmannn betimlemelerini ksmen resimde arabeske benzettiinden; J. Ruskinin, Vatikann groteskleri ya da arabeskleri diye yazdndan; G. Santayanann iyi groteskleri yeni bir gzellik tr olarak grdnden; M.Souriaunun yaznda groteski komiin bir tr olarak algladndan sz eder. Benzer bir biimde Theodor Storm da, groteski irkinle, ama hem ahlaki olarak hem de estetik olarak irkin olanla balantlandrr. Bu tarz irkinin yalnza sanatta, iir trnde, sanat kendini mizah aynasnda yansladnda, mizah yoluyla yeniden doduunda kullanlabileceini syleyerek, groteskin ancak bu ekilde ortaya kacan ileri sryor.1 Drdnc ve son yntem ise, grotesk olarak tanmlanan, aklanan btn sanat yaptlarn gstererek, kimi somut zelliklerle genel bir kritere ulalmas abasdr. Grotesk olduklar dnlen sanat yaptlarnn ve karakteristik biimlerinin seilmesi, zerlerinde alma yaplmas, bu seimi yapan kiinin groteske ykledii anlam ve yapt tanmlamaya bal olarak deieceinden, yine zerinde tam olarak uzlalacak bir yaklama ulamak zor grnyor.

XX. yzylda, szcn ilk kullanlmaya baland Rnesanstaki gibi belli bir biimin karl olarak dar bir anlamda kullanlamayaca aktr; ancak, yalnzca kabul edilen, geerli olan kurallara kar kan, kar duran her durumu kapsayacak denli geniletilmesi de, anlamnn mulaklamasna neden olaca, hatta szc anlamdan yoksun brakaca iin faydasz olacaktr. Ayrca, marjinalin tipik olandan ayrlamad ya da temelde birbirinden farkl olamad; kabul edildii, kltrn bir paras haline

Kaynak belirtilmemi, aktaran: Kayser, n.ver., s. 217 (notlar).

43

geldii yerlerde ve zamanda, groteskin ortaya kmas mmkn grnmemektedir. Groteskin belli dnemlerde ve belli lkelerde daha youn olarak grldnden sz edebiliriz. Bu dnemlerde groteskin, zellikle tiyatro sanat asndan nasl algland ya da nasl ortaya kt bir sonraki blmde ele alnacak, youn olarak grld dnemlerde neye karlk geldii saptanmaya allacaktr.

44

II. GROTESKN BLEENLER VE TEKNKLER

Grotesk, hangi alanda uygulanrsa uygulansn bir yabanclama, yabanclatrma yntemidir. Yabanclamann gerekleebilmesi iin, bu yabanclamann referans noktas olarak alp, uzaklaaca bir dnyaya gereksinim duyulur. Ayn zamanda tek bana grotesk bir figr, bir yapt grotesk olarak nitelendirmek iin yeterli deildir. Bu nedenle, groteski kullanan sanatlar, sadece farkl biimleri bir arada kullanmakla ya da yzeylerin biimini bozmakla kalmaz, bir yandan da bu tr bir arptmann olas olduu bir dnya yaratrlar. Grotesk dnya, Kayserin daha once birinci blmde alntlanan szleriyle yabanclam bir dnyadr, aslnda bizim dnyamzdr. Onu fantezi dnyadan ayran da budur. Fantezide bsbtn yabanc bir dnyadr karmza kan. Grotesk ise, iinde bizim dnyamzdan unsurlar bulunan bir dnya kurar. Birer birer ele alndnda bu dnyay oluturan unsurlarn ou gerektir, hatta gereklikleri alt izilerek gsterilmitir; ancak bu unsurlarn bir araya geliiyle ortaya kan btn tuhaftr, yabanclamtr, komiktir, gnahkardr, korkutucudur. Tanrnn, akln ve dzenleyici kurallarn terk ettii bu grotesk dnya mantksal yoruma da direnmektedir.

Grotesk, birbiriyle uyumaz grnen kartlarn kendilerine zg bir dnya yarattklar yerde ortaya kar. Bu kartlar birletiren ilke hissedilir ama st rtl ve

45

tamamlanmam1 olarak alglanr. Normalin anormalle, kutsaln insanla, insann insanstyle, ycenin bayayla ilikisinde ortak olarak duran, ayn anda oul ve karlkl olarak zel yorumlar dorulayan bir tamln, btnln bulunmas olarak alglanabilir.

Kartlklar arasndaki atma iyi, yararl ve retkendir. Grotesk dnya tam bu atmann orta yerinde, henz kazanann ya da yitirenin olmad/belli olmad noktada grlr. Eikte, gei noktasnda, dnm annda gsterir insan. atmaya konu olan glerin ya da atanlarn kendilerinden baka bir eyi temsil edip etmedikleri ise, groteskin ortaya kt yapta gre deiim gstermektedir. ster zihinsel isterse bedensel olsun (soyut ya da somut), kartlar arasndaki mcadele gerekliin btnleyici parasdr. Hatta kendisidir.

II.A. ki Ululuk

Groteski yaratan en temel unsurun bir yanyla gln, dier yanyla da korkutucu unsurlar tamas olduunu syleyebiliriz. Grotesk, hibir eyin istediimiz denli ak ve net olmadn gsterir. zellikle, bir yandan oyunsu olanla korkutucu olan, te yandan tandk olanla tekinsiz olan arasndaki kartl sorgular. Yeri geldiinde, bu iki yanl kartln bile atmal ilikiler anda i ie getiini gsterir. Hibir ey ne kendisiyle

G. G. Harpham, n.ver., s. 14.

46

tam olarak zdetir ne de kendinin dndaki her eyden bsbtn ayrdr. Gerekte, engel ve snrlar bulacamz yerde, yalnzca klflar ve dzenlemeler vardr.

Kuramclar, groteskin rahatsz edici, tedirgin edici yanlarn saptamaya ve ayklamaya altlar. Birinci blmde sz ettiimiz J. Fischart, J. Mser, F. Flgel gibi kimi aratrmaclar, groteskin bu yann tamamen yok sayp, dier ksmn grotesk olarak adlandrmaya karar vererek, bu iki unsur arasndaki gergin ilikiyi paralad. Bu ekilde davranarak, groteski komik ya da korkun olmaya indirgediler. Grotesk belirsizliin daha fazla farknda olan dier bir grup aratrmac ise, bu belirsizlii azaltmaya alt. Groteskin huzursuz, gergin ilikisine olumlu ya da olumsuz tepki gsterdiler. Belli bir noktaya dek, groteskin bir yann yok sayanlarn indirgemeciliini yinelediler. rnein Wolfgang Kayser de, kimi romantik yazarlar gibi, groteski tehdit eden ya da tehditkar bir belirsizlik olarak grd. Bunun sonucunda, onu dehet ve ykm kayna olmakla snrlandrarak, groteskin yaratt gerginlii, gerilimi zmeye alt. Mikhail Bakhtin ok farkl bir eletirel perspektiften baksa da, groteskin atmal gerilimi zerinde srarla durur. Ancak Kayserin tersine o, nihai olarak groteski neeli ve yenileyici g olarak grr. Bu pozitif tavr Lee Byron Jennings ve Frances Barasch1n almalarnda da grlr. Groteski gln ya da korkutucu olana indirgeyerek deil, btn karmakln koruyarak anlamaya almak gerekir. Ancak bu ekilde, huzursuz edici

Lee Byron Jennings, The Ludicrous Demon: Aspects of the Grotesque in German Post-Romantic Prose, (Los Angeles: Berkeley, 1963); Frances K. Barasch, The Grotesque: A Study in Meanings, (The Hague: 1971).

47

ve rahatsz edici yanlar ortaya karlabilir; dnyay alglama biimimizi ilgilendiren temel meseleleri yeniden dnmemizi kkrtacak g ortaya kabilir.

Oyunsu olann/korkutucu olanla, tandk, bildik olann/tekinsiz olanla ikili ilikisi, groteskin temelleri olarak saptand ve dier kategorilerin bu ikisinden kaynakland ileri srld.1 Bu konuda John Ruskinin grlerinden birinci blmde sz etmitik. Ayn ekilde Philip Thomson da, groteskin uyumayan tepkiler arasnda bir arpma olduundan; bir yanda glmenin, te yanda ise dehet ve irenmenin bulunduundan, bu tepkilere yol aan metinde de tuhaf, korkutucu bir ierikle, bu ieriin sunulduu komik tavr arasnda bir arpma gerekletiinden sz eder.2 Sonu olarak, groteskte bir nesne, bir kii, bir olgu ya da durum ayn anda hem korkutucu hem de gln olarak grnr.

Bir tarafta komik ve uursuz olan, dier tarafta tandk ve tekinsiz olan arasndaki karlkl etki, dier bildik kategorilerin kopmasn da ierir. Henri Bergsonun nerdii glme kavramnda olduu gibi, organik ve inorganik arasndaki ayrm zayflayabilir. nsanlar mekanik nesneler kukla, otomat, hatta makine- gibi davranmaya balar, nesneler de insan ya da hayvan zellikleri gsterirler.3 O zaman organik yaantnn snflar arasndaki engeller, tpk hayvan ve bitkilerin insan

Sylvie Debevec Henning, La Forme In-Formante: A Reconsideration of Grotesque, Mosaic, XIV-4, 1981 s. 109. 2 Philip Thomson, The Grotesque, The Critical Idiom. (Londra: Methuen & Co. Ltd., 1972), s. 2. 3 Henri Bergson, Glme, eviren: Yaar Avun. (stanbul: Ayrnt yaynlar, 1996), s.26-40.

48

nitelikleri ve alkanlklaryla grnd, insanlarn yapraklarla ve tylerle i ie getii ya da hayvan kafalar, kuyruklar tad grotesk sslemelerde olduu gibi, parampara olur. Yeri geldiinde insan bedeninin btnl sorgulanabilir. sel ve dsal zellikler, vurgunun, bedenin dnyaya alan ve dnyann girmesine izin verilen paralarnda, dar doru uzanan ve bedenden dar kan akkanlarnda olduu bir yerde birleme eiliminde olabilir. Grotesk, ayn zamanda, ortaa insanlarnn yerli mucizeleri dedii, insann i organlarnn ve uzuvlarnn zgrce yer deitirdii, oald, kesildii, bir araya getirildii anatomik fantezi rneklerine de yer verir. Bilin ve bilind arasndaki ya da gereklik ve d, delilik ve aklllk arasndaki ayrm bulanklaabilir. En vahi fanteziler, en iddetli tutkular ve gdler fiziksel varolu bulabilirler.

Grotesk, ift kutupluluu bir yana braklarak, yalnzca yergi amacyla kullanldnda, grotesk imgeler zlmeye balar; zt deerler barndran imgenin pozitif kutbu zayflar:

Grotesk, soyut bir fikri aydnlatmak amacyla kullanldnda, mahiyeti de kanlmaz olarak arptlr. Groteskin z, tam da yaamn elikili ve ift tarafl btnln sergiler. Olumsuzlama ve lm (yalnn lm), onaylanmakszn, yeni ve daha iyi bir eyin doumundan ayrlmaz temel bir evre olarak gsterilir.1

Mikhail Bakhtin, Karnavaldan Romana, eviren: Cem Soydemir. (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2001), s. 83

49

Yaam ile lm arasndaki ilikinin temel sorunlardan biri olduunu syleyen David K. Danow da, groteskin iki ucu arasndaki derin farkn, bu ularn eros ve tanatos arasndaki, tek ve ayn anda insan ruhunu megul eden yaama gc ile lme doru gidi arasndaki klasik ztln yansland bir continuumda, bir sreklilikte yerlemi olmalarndan kaynaklandn belirtir.1 Grotesk, insan deneyiminin bir tr Janus yzn, biri glerken dieri alayan yzn gsterir. Biri keyif ve heyecann sefasn srerken, teki korku iinde donakalmtr.

Groteskin korkutucu ve neeli yanlar arasndaki ilikinin belirsizlii, trajikomediyle de ilikilendirilmesine neden olmutur. Sturm und Drang akmnn dramaturgi uygulamalaryla ve Romantizmin dramatik kuramyla balayp, XX. yzylda da sren bir yaklamla trajedikomedi ve grotesk kavramsal olarak birbirine baland. Thomas Mann, Joseph Conrad zerine yazd denemede, bu balanty yle aklar:

Modern sanatn en belirgin zellii, trajik ve komik kategorilerinin ya da tragedya ve komedya gibi dramatik snflandrmalarn tannmasna son vermesidir. O, [modern sanat] yaam, gerek biemini groteskte bulan, trajikomedi olarak grr.2

1 David K.Danow, The Spirit of Carnival: Magical Realism and the Grotesque. (Lexington: Kentucky University Press, 1995), s. 10. 2 Thomas Mann, Conrads The Secret Agent Past Masters, eviren: H.T.Lowe-Porter (New York, 1933) s. 240-241, aktaran: Sylvie Debevec Henning, La Forme In-Formante: A Reconsideration of the Grotesque, Mosaic, XIV/4, 1981.

50

Thomas Mann groteski, trajikomedinin zgn biemi olarak alglayarak, kavram belli bir trle balantl ele alrken, modern trajikomedi zerine alma yapan Karl S. Guthke, groteskle trajikomediyi birbirinden ayrmaya zen gsterir:

Grotesk, insan kavrayyla, olas anlamlarn aydnlatacak ve netletirecek btn entelektel abalar reddeden, genellikle kozmik boyutta bir uyumsuzluk grntsdr. Oysa trajikomiin byleyen yanlarndan biri, komik ve trajiin i ie getii ama tanmlanabildii karmak bir mekanizmayla, nerdeyse ad infinitum dnme olasldr. Trajikomedi mantn ve genelde gerekliin ortak nitelii olarak kabul edilenin snrlar iinde kalr. Dnyay, bizim dnyamz olduunu anlamakta zorlanacamz denli bozmay, yozlatrmay reddeder. Grotesk ise, tam tersine zellikle bunu yapmadnda temel bileenlerinden birini eksik brakm olur.1

Hem trajikomedi hem de grotesk, doalar gerei, geleneksel aklc kategoriler ve kabul edilebilir dnme biimleriyle uzlamazlar; ancak trajikomedi nihai olarak, bu kategorilerin iinde kalr. Grotesk ise bir yandan bu kategorilere dikkat ekerken, bir yandan da onlar ihlal ederek bozguna uratr. Trajikomedi de, groteskte de, kurulan dnyann yapnt bir dnya olduu bellidir; her ikisinde de kart duygular ya da gler bir arada, yan yana kullanllr.2

Karl, G. Guthke, Modern Tragicomedy: An Investigation into the Nature of the Genre, (New York: Random House, 1966), s. 73. 2 Trajikomedi konusunda Sevda ener, Trajikomedyadan Kara Komedyaya Yaamn Krlma Noktasnda Dram Sanat, (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1997), s. 144-151den yararlanlmtr.

51

Bilinenle tekinsiz olan arasndaki iliki de, grotesk iin nemli bulunmutur.1 Aslnda bu iliki, groteskin temel ilikilerinden biri olan gldrc ve korkutucu olan arasndaki ilikiyle balantl olarak da ele alnabilir. Her iki durumda da, dnyann yabanclamas ya da yabanclatrlmas sz konusudur. Bir zamanlar tandk olan artk deildir ya da hem tandktr hem de deildir. Freudun kulland terimle aklarsak, ayn anda hem heimlich hem de unheimlichtir, bir baka deyile, ele alnan mesele hem yerli yerindedir hem de yerinden edilmitir. Bu nedenle izleyici de zihninde yerletirebilecek bir yer bulmakta, isimlendirmekte zorlanmaktadr.

Groteskin ikili doas konusunda aklamada bulunan yazarlardan biri de Victor Hugodur. Hugo, bu ikilii mulaklk olarak ele almaz, daha ok gln ve korkun olann kar karya kaldn ve birbiriyle yer deitirdiini syler: Grotesk, bir yandan
biimi bozulmu ve korkutucu olan, bir yandan da gln ve soytarca olan yaratr. Bununla

birlikte, insanlar ve olaylar kimi zaman ayn anda hem korkutucu hem de soytarca2 olabilirler. Hugonun tasarmnda, grotesk, ilikinin dier kutbunda yce olann yer ald bir kutuptur. Ona gre groteskin korkunluu, gln ile yce olann bir araya gelmesinden kaynaklanmaktadr. Yce ile grotesk olann gerek iirde, dramda bir araya geldiini savunur. nk dram, doadaki kartlar uyumlu olarak bir araya getirir, gzel

Karl G. Guthke, n.ver., s. 73; Micheal Steig, Defining the Grotesque: An Attempt at Synthesis, Journal of Aestetics And Art Criticism, 29 (1970), s. 258. 2 Victor Hugo, Prface de Cromwell, Oeuvres de Compltes, Vol.11 (Paris, 1967) s. 21, 29, S. D. Henning, n.ver., s. 116; W. Kayser, n. ver., s. 58.

52

ile irkini, yce ile glnc, zarif ile biimsizi dengeler, vcut ile ruhun, hayvansal olanla aklsal olann, karanlk ile aydnln uyumunu salar.1

Schlegel Kardeler ve Tieck gibi romantikler, groteskin iki ululuunu yaratcln kayna olarak grrler. Mikhail Bakhtin de, groteskin iki ululuunun yaratt gerilimi yaratc bulur; ancak onun yaklam Romantiklerinki gibi bireysel ve idealist deildir. Kavram karnavalla balantl olarak ele ald iin, karnavala has nee ve korku, tandk ve yabanc, yaam ve lm gibi kartlklarn arasndaki atmay gz nnde bulundurur. Bu tr bir atmann tek yanl ciddiyeti, sabit dnceyi, tek anlamll ortadan kaldrarak, deiime neden olacan belirtir. Btn uzlamalar, klieler, yerleik deerler ve ideolojiler maddesel varolula ilikiye geecek, yeryzne indirilecek, nce aalanacak, sonra da yenilenecektir. Karnaval kahkahas, insan kozmik dehetten, her yerde ve her eyde bulunann korkusundan kurtarr. Bunu yaparken byyen, kendini gelitiren, yenileyen keyif veren bir insan bedeni imgesi yaratr. Bu beden ac ekmekten de geri kalmaz. Karnavalesk ayn anda hem yok eder hem de yeniden yaam verir; yaam enerjisinin zaferinin kutlanmasdr.2 Sz edilen ikilikleri dikkate almasna karn Bakhtin, groteskin glme yanna vurgu yaparak, dehetin ya da korkunun gln ve elenceli olana dntn iddia etmektedir. Korkuyu kovalayan glme, canavarlar ele geirmitir. Philip Thomsona gre, groteskin gln yannn deer kazanmasyla, dehetengiz olana kar tepkimiz baltalanmtr. Bu
1

Preface to Cromwell (1827), Dramatic Theory and Criticism, ed. by Bernard F. Dukore, Holt, Rinehardt and Winston, s. 683-692) aktaran: Sevda ener, Dnden Bugne Tiyatro Dncesi, (stanbul: Adam Yaynlar, 1982), s. 128. 2 M. Bakhtin, Rabelais and His World, n.ver., s. 47.

53

durumda, groteskin, varoluun dehet veren ve tiksindiren yanlarnn yzeye kartlmasna yaradn ve gln bak asnn ie karmasyla bunlarn daha az zarar verir hale geldikleri dnlebilir.1 M. Bakhtin ve P. Thomsonn groteski, dehetin glmeyle zlmesi olarak grdklerini syleyebiliriz. Ancak Sylvie Debevec Henning, groteski bu ekilde alglamann, Vitruviustan beri temel zelliklerinden olan gergin belirsizlii yok ettiini ileri srer. Bakhtin ve Kayserin ileri srdkleri grotesk kavramlar farkl da olsa, her ikisinin de, konuyu yalnzca korkutucu olana ya da yalnzca gln olana indirgediklerini syleyerek, belirsizliin ve gerilimin zlmedii durumlarn grotesk olarak tanmlanmas gerektiini syler.2

Grotesk, mantksal sreleri bozguna urattndan, genellikle paradoksla balantlandrlr. Paradoks da, hem korkutucu hem de mizahidir. Ayn zamanda rahatsz edicidir. Paradoks, bir kartln terimlerini ayn anda ileri srerek bir tr kendine kar dnen dildir.

[Paradoks]...tek bana dnldnde, baya ya da anlamsz gelebilir; zihni ar derecede yorar. Ancak szsz gerek asndan dnldnde, st kapal hale gelir ve hatta, grotesk gibi, kutsala yaklar. Kurallar ykt iin paradoks, genellikle belirsiz olan ilikiler sentaksn kefederek, deneyimin yeni ve beklenmedik bir alanna nfuz eder. Sembolik repertuarmzn aniden zenginlemesinin elik ettii bu ortaya kma duygusu, bir derinlik deneyimine neden olur: Nerdeyse en derinle eanlamldr. Biz paradoksun iindeyken,
1 2

P. Thomson, n.ver., s. 59. S. D. Henning, n.ver., s. 117-118.

54

onu anlamsz bularak devre d brakmadan ya da szsz bilgiye (grotesk imgelerin isimsizliinin parodisini kard) ilk adm olarak alglamadan nce, biz kendimiz, snrn kendisinde, tedeyiz. Demek ki tede olmak, alglama eylemini paralayan bir balang durumudur: Grotesk gibi, paradoks da bilmecesi zlr zlmez len sfenkstir.1

Groteskin iki ululuu yukarda verilen rneklerle snrl kalmaz. Aralarnda Philip Thomson ve Frances K. Baraschn da bulunduu birok aratrmac, groteskin zekadan ok duyguyla ilikili olduunu ileri srmtr. Sylvie Debevec Henninge gre, byle bir bak as entelektel srelerin yalnzca aklc; aklc olmayan ne varsa hepsinin de duygusal olarak algland snrl bir anlaya dayanmaktadr. Dnme eylemi, hi kukusuz, uylamsal akln kullanmna dayanmak zorunda deildir;

Nietzschenin gsterdii gibi, derin i gre ulamak iin, paradoks gibi aklc olmayan yollar da kullanlabilir. Aklc dnce, nemli sorunlar nceden verili ve genellikle dar anlay kalplarna uymaya zorlayarak mulaklatrabilir ya da yozlatrabilir. Dahas, mantn neden-sonu ilikisinin izgisel nosyonunda ya da uzamsal-zamansal varoluta olduu kadar, ak seik ve birbirinden ayrlm kategorilerde srar, aslnda gereklik d olabilir. Kimi kavramlar, aklc olarak uygun ve anlalr klnmaya alrken, yaamn karmakln gz ard edebilirler. Grotesk, yaamn hiyerarik olarak farkl kategorilerle ele alnmasndan ok, daha esnek bir dzenleme, sylenemeyene bal bir dzenlemeyle ele alnmasn salayabilir. Bunu gerekletirdiinde duygusallk

G. G. Harpham, n.ver., s. 19-20.

55

iine dmez. Ayrca, duygu dnceden bsbtn ayr tutulamaz. Yalnzca, uylamsal akl yrtmenin kat izgiselliine dayanmayan kendine has bir mantk izler. 1

Yaplan

tartmalardan

groteskin

temelde

iftyzl

olduu

sonucunu

karabiliriz. Birini dierinden ayrmadan ya da paralamadan bir antitezin her iki yesini de ierir. Bakhtin, tekte grnen iki imgesinin st kutbunun alt kutupta nasl yanslandn gstermek iin oyun katlarndaki figrleri seer. Figrler st ste biner, bu yzden birbirine bal gsterilmilerdir. Ancak byle aklanabilirdi der Bakhtin, kart olanlar buluur, birbirlerine bakarlar, birbirlerinde yanslanrlar, birbirlerini tanr ve anlarlar.2 yeleri birbirinden ayrmak iin, onlar kendi ilerinde dzgnce yerletirmek gerekir. Oysa zihinsel ya da fiziksel her tr yerletirme, groteskin ortadan kalkmasna neden olur. Grotesk, kart denilenler arasnda fazladan bir ilikiye iaret eder ve ayn ile farkl arasnda gergin bir i oyunu ortaya karr.

Hegel ve Ruskine gre ise sanatta grotesk, insann sonsuzu alglamasyla fiziksel snrlar arasndaki atmadan kaynaklanr. Gze anlamsz gibi grnen bir biimin iinde hem olumlu hem de olumsuz bir anlamn ayn anda bulunmas groteskin gerek devrimini, gerek tehditini ortaya koyar.

S. D. Henning, n.ver., s. 118. Mikhail Bakhtin, Problems of Dostoyevskys Poetics, Yay. haz. ve ev. Caryl Emerson. (Minneapolis: University of Minneapolis Press: 1984), s. 148.
2

56

zetlersek, iki kutupluluk groteski oluturan temel unsurlardan biridir. znde yaamn elikili ve ift tarafl btnl sergilenir. Kart duygular ve gler i ie geer. Gln/korkun, bildik/tekinsiz, oyunsu olan/korkutucu olan, komik/uursuz gibi atmal gerilim barndran kavramlar arasndaki kartlk sorgulanr.

II.B. ok dillilik

Grotesk szck olarak, zihinde herhangi bir ada karlk gelmeyen eylere; nesnelere, durumlara veya kiilere ynelik olarak kullanlmaktadr. Henz eklini almam, biimini bulamam olan anlatr. G. Galt Harphama gre, dilin iine almad, uygun bir adn bulunmad olular, varlklar iin bir biriktirme yeri, bir depodur ve bu durum, ontolojik, cinsel ya da mantksal kategorilerin yasal olmayan biimde birbirine kart groteskliklerde algladmz biimsel dzensizlik

duygusuyla uyumludur.1 Grotesk olarak alglanan eyler, bir ad aldklarnda ya da artk belli, tanmlanm bir durumu iaret ediyor olduklarnda grotesk olma zelliklerini yitirirler; zihin kategorilerimize belli bir adla ya da biimle yerleirler. Platona gre adlar, nesnelere verdiimiz isimler, nce birer taklittir. Bir eyin resmi, o eyin taklidi ise, ayn ekilde bir eyin ismi de, o eyin znn taklididir.2 Bu yzden henz olumam, ne olduu belli olmayan bir eyin taklidinin, adnn olmas da olanakszdr.

Geoffrey Galt Harpham, On the Grotesque, Strategies of Contradiction in Art and Literature, (Princeton: Princeton University Press, 1982), s. xxi. 2 smail Tunal, Grek Estetiki, (stanbul: Remzi Kitabevi, 1983), s. 76.

57

Tek bir anlama karlk gelmeyen grotesk, dilde de snrsz deiime ve snrlar amaya iaret eder. Farkl dnemlerdeki kodlar ne olursa olsun, her zaman her yerde, gerekliin teki yann gstermede yaznsal ve sanatsal olarak gl bir anlam ifade eder. Yuri Lotmana gre, snr durumu, bir dilin belirsizliinin, mulaklnn, bir patlamann ve ard sra kkten farkl bir sisteme sramann hazrland yerde zellikle vurgulanmasdr.1 Grotesk de mulak, okdilli bir snr dilidir. Lotman, ayrca kltr tarihinde rastlant faktr zerinde durmutur. Rastlant faktr en fazla kltrn snr alanlarnda etkili olur. Rastlant mantnda bir dzenlilik olmasa da, snr dili, geici snr alanlarnda ya da kltrn periferilerinde, merkezleme eilimlerinin egemen olduu dnemlerden daha fazla grlr. Estetik-tarihsel deneyim gsteriyor ki, en byk grotesk yaptlar, tarihin snr alanlarna aittir. Bakhtine gre karnaval da bir snrda olma durumuna iaret eder. Karnavaln dili, grotesk dilin oluumunda nemli bir yer kaplar:

Karnaval kapsaml ve karmak kitlesel eylemlerden tekil karnaval jestlerine kadar eitlilik arz eden- somut biimde bedensel zevkler artran sembolik biimlerle rlm bir dil kullanr. Bu dil, farkllam ve hatta (herhangi bir dilde olduu gibi) eklemli bir tarzda, birleik (ama karmak) bir karnavalesk dnya duygusuna anlatm kazandrd, bu dnyann biimlerine szd. Bu dil, eksiksiz ve yeterli hibir ekilde szel bir dile, hatta bunu bir yana brakalm bir soyut kavramlar diline tercme edilemez, ama somut olarak bedensel zevkler

Yuri Lotman, O semiosfere, Trudy po znakovym sistemam, 17, (Tartu), aktaran: Jri Talvet, The Polyglot Grotesque, Interlitteraria, 2, (Tartu: Tartu University Press, 1997), s. 53.

58

artran doas ile ortak bir yn olan bir sanatsal imgeler diline belli lde aktarlmas sz konusu olabilir.
1

Bakhtin, karnaval tek bir sz ediminde birden fazla balamn arpmas yoluyla toplumsal dillerin maskelerinin drld2, diyalogun olutuu yer ve

zaman olarak grr. Rabelaisnin Gargantua metnini incelerken, tp kitaplarnn diliyle en kaba akalarn birbirine kart, siyasi ve askeri metinlerin bile gndelik yaamdan yaltlm ciddiyetlerini yitirdii3 bir ortamda, gerek anlamda bir ak metin yaratldn belirtir.

Bakhtin, almalarnda dil konusunu monoglossia, heteroglossia ve poliglossia kavramlarn kullanarak aklar. Buna gre, monoglossiada herkes tarafndan paylalan bir dil ve ideolojik btnlk sz konusudur, Antik Yunan toplumu rnek olarak gsterilebilir. Heteroglossia belli bir ulusal dil iinde varolan biemlerin ve sz trlerinin katmanlamas ve atmaya girmesidir. Rnesans sonras modern toplumda doal, ulusal dil dzeyinde btnleme, trler ve biemler dzeyinde ayrma, Bakhtinin tanmyla heteroglossia gereklemitir. Roma mparatorluu ve Ortaada ise, tek bir toplumda farkl doal dillerin, Latinceyle halk dillerinin birlikte varolduu, bir dilin kendini baka bir dilin gzleriyle grd bir poliglossia ortam grlr. Yaznda grotesk dil, bir baka alann szcklerinin yeni bir alana aktarlmas,

1 2

M. Bakhtin, Karnavaldan Romana, n.ver., s. 237. n.ver., s. 23. 3 n.ver., s. 24.

59

kullanlmasyla da ortaya kar. Bu nedenle grotesk dilin polyglot, bir baka deyile ok dilli olduunu syleyebiliriz. Her iki alandaki gvenli yerini kaybeden dil, mecazi olarak bile olsa yeni anlamlar yklenmez. Srekli olarak birbirini zmeye, dille kurulmaya allan yapy bozmaya balar. Hem fiziki dil, hem de mecazi dil yerinden edilmi, grotesk imgede oul anlama zorlanan dnyann sonsuzluunu betimlemeye yetmeyen dil baarszla uratlmtr. Geoffrey G. Harpham, bu nedenle groteski dil felcine karlk gelen szck1 olarak tanmlamaktadr. Dilin fel olduu yerde, baka bir szckle anlatlamayacak olan, szlklerde ve zihinde bir kategori olarak varolmayan adlandrmak zere kullanlr. Groteskin lapsuslar, (lapsus linguae ve lapsus calami; dil srmesi ve kalem srmesi) izleyici/okuyucunun alglamasn da zorlatrr. Bir eyi ya da durumu tam anlamlandrmaya baladklarnda, kurduklar dil-temelli dnya ayaklarnn altndan ekiliverir. Yeniden bir boluk ya da arada olma,

anlamlandramama hali bagsterir. Ayn zamanda alldk olan, gvenli olduu dnlen dilin dnyas da ters yz olur.

Szcklerle anlam arasndaki etkileyici ztl artrmak amacyla, zellikle yeni bulunan szckler kullanlr ya da bir baka alanda kullanlan szckler alnarak metne dahil edilir. Bu yeni bir yntem deildir. Aristoteles, Poetika adl kitabnda Euripidesten rnekler vererek, yaznda allm szckler yerine yabanc bir szck

G. G. Harpham, n.ver., s. 6. Lapsus: Latincede, hata, srme anlamna gelir. Castells Latin-English Dictionary (New York: MacMillan Publishing Company, 1987).

60

kullanlmasnn, yapt glendirici etkileri olduundan sz eder.1 nemli olan sz konusu yeni szcklerin, eskiden kullanldklar yerin ya da anlamn hala biliniyor olmas ve yeni kullanm biimiyle eskisinin arasnda bir kartln ya da uzlamaz bir uzakln bulunmasdr. Rabelaisnin, Gargantuada ruhban snfn parodisi olarak gsterdii rahip Jean, dini dua kitaplarn ezbere bilir. Dini kitaplardan alntlad Latince tmcelerle, kutsal metinleri; yeme imeyle, cinsellikle ilgili gndermelerle bir arada kullanr. Bakhtinin Gargantuadan verdii bir rnei kullanrsak; ad formam nasi cognoscitur ad te levavi2 tmcesinin ilk blm, o dnemde hekimler arasnda bile yaygn olan fallusun bykl burnun byklnden kestirilebilir varsaymyla ilikilidir. kinci blm (te levavi) kaldrdm ise, Mezmurlar 121in balangcdr. Rahip Jean kutsal bir metinle, kaba bir halk sylentisini ayn tmcede bir araya getirmitir. Bakhtin, Rabelaisnin bununla da kalmayp, ikinci blmn sonuna, Franszcada fallusla balantl bir yan anlam ieren vi hecesini de eklediini sylyor.3 rnekten de anlalaca zere, kutsal bir metin erotik bir anlamla kar karya getirilerek, aralarnda bir anlam ilikisi kurulmaya allmtr. Her ikisi de gerek yerlerinden edilen anlamlar, birinin dierine stn gelmedii, birbirini yok etmedii, hiyerarik olmayan bir dzleme ekilmilerdir.

1 2

Aristoteles, Poetica, eviren: smail Tunal, (stanbul: Remzi Kitabevi, 1983), s. 66. Rabelais, Gargantua, eviren: Sabahattin Eypolu-Azra Erhat-Vedat Gnyol. (stanbul: Cem Yaynevi, 1983), s. 172. (Bu eviride, tmce burnunun biiminden anla ki gzlerim sendedir, sende olarak evrilmitir. Oysa Karnavaldan Romana adl Bakhtin derlemesinde, Burnumun eklinden [nasl] kaldrdm anlarsn eklinde evrilmitir. 3 M. Bakhtin, Karnavaldan Romana, n. ver., 107.

61

Groteski kullanan yazarlarn bir ou, yaratmlarnda szel bulular kullanrlar. Bir ses, bir szck, bir deyim uyarc olur. Ssleme sanatnda kullanld gibi insan, hayvan, bitki ve mimari yap arasndaki snrlar dilde de kalkar. Kullanlan szcklerin yaamlarn borlu olduklar gereklikte ya da dildeki yerleri aka grlebilir. Grotesk olan, birbirinden ok uzak grnen szcklerin bir arada kullanlmasyla ortaya kan sonutur. Kaysere gre, sonuta sama, anlaml ve yasal hale gelir; anlatnn hi birinin zerine yaslanmakszn aralarnda dalgaland eitli anlam dzeyleri yaratlr.1 Kayserin aklamasnda belirttii samann anlaml ve yasal hale gelmesi grne katlmak olanaksz grnyor. nk, yerlerinden edilmi bir ok szcn ya da anlamn birarada kullanld bir durumun ya da btn bunlarn iaret ettii groteskin anlaml ve yasal olmas, grotesk olma halinin ortadan kalktnn gstergesidir. Yasak ve snr ac bir teknik olarak grotesk, ne Kayserin iaret ettii biimde anlaml ne de yasal olabilir. Sfenksin durumunda olduu gibi, bilmecesi bir kez zlp, dil ve zihin kategorilerine yerletiinde, grotesk olarak kalmas, grlmesi ya da adlandrlmas mmkn deildir. Harphamin de belirttii gibi, szck, tam da odan dnda, dilin ulamnn tesinde olma durumunu gsterir. Dil kategorileri tkendiinde geri kalan eyleri dzenler, dier szcklerin baarsz olduu yerde sessizlie kar bir savunma biimidir.2 Groteskin hem dilde hem de biimde, henz dile getirilmemi, henz biimini bulamam szlerin ya da biimlerin habercisi olduunu syleyebiliriz. Grotesk, sanat/yazar ile izleyici/okur arasndaki szlemenin her an deiebileceini haber

1 2

W. Kayser, n.ver., s. 152. G. G. Harpham, n.ver., s. 3.

62

verir; nk hayale dayal szlemelerin balayc olamayacann teslim edildii ara blgelerde ortaya kar. Metonimi terimini, tamamlanmam, bitmemi, armlar kapatlmam metafor1 anlamnda kullanrsak, groteskin srekli kayan, yer deitiren metonimiyi kullandn syleyebiliriz. Metaforlarn tutunamad boluu metonimiler, anlam hep ak, hep kaygan, hibir zaman tamamlanmayacak anlam imalar alr.2 ma ya da antrmalar, Kafkann almalarnda etkili bir yntem olarak kullanlmaktadr.3 Kafkann ykleri gibi, grotesk yaptlar da simgelerle rl deildir; tamamen farkl bir tekniin, antrmann rndr.

Simge kesin bir gstergedir, bir biimle bir anlam arasnda benzerlik (ksmi) bulunduunu savunur, bir kesinlie dayanr. Kafkann hikayesinde yer alan kiilerle olaylarn simgesel deerleri olsa, pozitif bir felsefeye (umutsuz da olsa), evrensel bir nsana balanmalar gerekirdi. Bir simgenin anlam stnde ayrla dlmez, yoksa simge simge olmaktan kar. Oysa Kafkann hikayesi binbir yoruma ak, ama hibir yorumu da kesinlikle dorulamaz.4

Ayn yazda, antrma zc bir g olarak tanmlanr ve benzerlii belirtmesiyle zmesi bir olur diye aklanr. Yine ayn metinden alntlarsak, nce dnyayla bir anlama, gnlk dile boyun eme, ama hemen arkasndan, dnyann

1 2

Jale Parla, Don Kiottan Gnmze Roman, (stanbul: letiim Yaynlar, 2000), s. 108. n. ver., s. 211. 3 Roland Barthes, Kafkann Cevab Yaz Nedir?, (stanbul: Hil yaynlar, 1987), s. 76. 4 Marthe Robert, kaynak belirtilmemi, aktaran: Roland Barthes, n.ver., s. 77.

63

sunduu gstergelerin dolaysz anlam nnde ekimserlik, kuku, korku.1 Marthe Robert, Kafkann dnya ile ilikisinin srekli bir evet, fakat ile dzenlendiini belirtiyor. Bu yntem zellikle modern yazn alanna girildiinde, grotesk bir teknik olarak ele alnabilir. Barthesn syledii gibi, dnya olup bitmi bir olgu deildir. Bu olu halini gsteren yazn yaptlarnn, hepsinin deilse de, bir ksmnn groteskle balantl olduunu syleyebiliriz.

Groteskin birbirinden farkl iki dille ortaya konduu sylenebilir. Karnavaln neeli yzn, devinimi gsteren yaptlarda, btn dillerin birbirine karmasndan, birbirini yerinden etmesinden kaynaklanan grltl, geveze bir dil kullanlr. Arka arkaya farkl rollere girip kabilen ocuklarnkine benzeyen, hzla deiebilen, bir anlam ifade etmiyor gibi grnen bir dildir bu. Janusun teki yzn, cehennem

yzn gsteren yaptlarda ise, bir aphasia, yani konuma yeteneini yitirme ve kekeleme ile karlalr. Sz, ya ok konuularak, ok farkl diller bir araya getirilerek ya da anlamn bsbtn yitirip, paralanarak yerinden ve karlk geldii anlamdan uzaklatrlr. Yapayl vurgulanarak, szle betimleme iddiasnda olduu gereklik arasndaki boluu aa kararak, taklit ettii sylemin inanrln, ideolojik geerliliini yok eder.2

1 2

n.ver., s. 77. Sibel Irzk, nsz, M. Bakhtin, n.ver., s. 22.

64

Grotesk kendine zg bir sz dizgesi bulur. Anlamdan bamsz gln bir ses jesti yakalanr. Bulunan jest, dikkat ekicidir ve anlamdan tamamyla kopuktur. Bir tr yeniden retimdir. Szckler, belirgin zelliklerin belirtilmesi ilkesine gre deil de sessel anlam ilkesine gre seilir ve dzenlenir. Yalnzca belli bir uyum elde etmek iin araya ilgin bir szck katlabilir. Syleyi ve akustik n plana kar. Dildeki sese ve mimie dayal syleyi ile tmce sralamalarn biimlendiren ses tonundaki gerilim arka arkaya gelir. Dilde grotesk etkisi yaratan bir baka zellik tmcelerin zamann, yaanlan ann dnda yer almasdr, hi deimez ve kesindir. Kukla diline benzer. zensiz ve iten bir gevezelik, cinaslar, anekdotlar, tumturakl bir anlatm kullanlr. inde glme mimii ile ac ekme mimiinin birbiriyle kart, i ie getii grotesk bir etki doar ve her ikisi de, jestler ve tonlamalarn alld gibi i ie getii, birbirini izledii bir oyun grnm alr. Anlatmn kesintiye uramas ya da birdenbire bir anlatm deiiklii yaplmas da groteske yol aabilir. Durduk yere konu d sapmalar; gsterili, atafatl ama anlamdan yoksun szcklerle sonra eren konumalar, bir yanyla dil zenginliine neden olurken, okuyucu/izleyicinin olas anlamlandrmalarn da ters yz eder. Gln bir sahne, duygusal biem tekniklerinin belirledii duygusal ve melodram ykl bir konu sapmasyla birdenbire kesintiye urar. Ya da tam tersine, melodrama benzeyen bir blmde, sahnede gldrl bir dil kullanlmas, biim ile ierik arasnda ztlk ya da atma yaratmak amacyla yaplr. Ciddi bir dnce, melodram zellikleri barndran bir sahnede ya da blmde kartlk yaratamayaca gibi dzenleyime (kompozisyon) grotesk bir zellik de kazandramazd. Ayn grotesk etkiyi yaratmak iin gizli ya da anlalmas g bir tonlama katlr; ok uzun bir tmce boyunca ar ar byyen tonlama beklenmedik bir yalnlkta sona erer; tmce

65

sralamasnn szdizimsel tr sayesinde beklenen denge, uzun bir ykseliin anlamsal enerjisi ile ritim arasndaki denge gereklemez, szckler ve deyilerin seimi de bunu haber verir. Gsterili ve ciddi havadaki tonlama ile anlamsal ierik arasndaki uyumsuzluk yeniden grotesk teknik olarak kullanlr.1

Ksaca, grotesk, dilin mutlak bir gereklie iaret etmedii snrlarda ortaya kar. Szcklerle tadklar anlam arasnda bir kartlk yaratlr, yeni szckler kullanlarak ya da baka alanlardaki szckler alnarak melezlemi bir dil retilir. Bu dil mulak, ok arml ve gl imgeler yaratan bir dildir.

II.C. hlal

Groteskin nemli unsurlarndan biri, rahatsz etmesi ve yerinden edici olmasdr. Dzenlenmi gerekliin klasik algsn, temsilin ve ahlaki kodlarn kabul edilen standartlarn bozar. Dahas aklcla ve dncenin her tr sistematik kullanmna kar gelir. Bunlarn yerine, Bakhtinin szleriyle bir i mantka2 dayanarak; uylamsal mantn anlamazlk, kimlik ve elimeme ilkeleri gibi gerek alanlarna muhalefet eder. Kendini bir yandan geleneksel kategorilerin biim bozulmasyla te yandan srekli olarak uylamsal mantn bozulmas, kesilmesiyle gsterir. Bakhtine gre, grotesk

Boris Eyhenbaum, Gogoln Paltosu Nasl Yapld, Yazn Kuram. Rus Biimcilerin Metinleri, der.: Tzvetan Todorov. ev.: Mehmet Rifat- Sema Rifat (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1995), s. 197. 2 Mikhail Bakhtin, Problems of Dostoyevskys Poetics, Yay. haz. ve ev. Caryl Emerson. (Minneapolis: University of Minneapolis Press: 1984), s. 98.

66

mantk ikili ayrmlarn ve geleneksel kategorilerin yetersizliini ortaya karmak zere eliki ve sylenemezlii kullanr. Groteskin belirsizlii, her durumda tamamlanmam kalacan, daima mantk ve kategoriletirmenin snrlarn ihlal edeceini gsterir. Ne statik kalacak, ne de sona erecektir. Bakhtinin tanmlad diyalog ak braklmtr. Evrensel tasarma inanan birinin grotesk retemeyecei gr ileri srlmtr.1

Grotesk zerine en youn almalarn yapld Romantik dnemde F.L. Novalis, Friedrich ve August Wilhelm Schlegel kardeler, Ludwig Tieck ve hatta V. Hugo, groteskin karmakln, yaam oaltan, aslnda keyif ve nee veren bir zellik olarak ele aldlar. Paradokstan, akld olandan ve genelde Aydnlanmann ak ve yaln mantnn bozulmaya allmasndan keyif alyor grndler. Aydnlanma mantnn dar ve snrlayc olduunu hissettiler ve bu yzden ihlal edilmesinden honut oldular. Biimin ve normlarn snrlarn ihlal etme, ama yntemi olarak grotesk, btn zihin ulamlarn da yarar geer. Snrlar ortadan kaldrr. Kategoriler erir, krlr ve (...) bir kategorinin eleri tuhaf bir biimde bir baka kategorinin iine girer.2 Yerleik olan asndan ykc olarak grlebilecek snr ama eylemi, bir yanyla yeniye ve yaratcla yol aar. Snrlarn almas yaznsal kurallarn ve kltrel beklentilerin ihlali olarak grlebilir. Gelenee kar kmak, siyasal olarak da ykc bir eylemdir; ancak baskya kar mcadeleye katks olmas kanlmazdr. Yazn da, snr ac ve dolaysyla ykc olabilir. Oysa kltr tarihi boyunca snrlarn almas yaratclkla
D.W. Robertson, Jr., A Preface to Chaucer, (Princeton: Princeton University Press, 1962), s. 257. William Van OConnor, The Grotesque: An American Genre The Grotesque: An American Genre and Other Essays (Carbondale, 1962), s. 19 aktaran: Sylvie Debevec Henning, La Forme In-Formante: A Reconsideration of Grotesque, Mosaic, XIV-4, 1981, s. 109.
2 1

67

ayrlmaz derecede birbirine gemi olarak grnr. Yeniye ulamann yollarndan biri de, eskinin yklmas ya da nemli olduu varsaylan kimi temel etkinliklerinin, eitli yntemlerle su yzne kartlmas, paranteze alnmas, glme ya da alay yoluyla yerinden edilmesi, paralanmasdr. Cervantesin Don Quijote (1605, El Ingenioso Hidalgo Don Quijote de la Mancha), Rabelaisnin Gargantua (1534, Gargantua) ile gerekletirdikleri de budur. Bu srecin kendisi de yaratclk ve zeka gerektirir.

Grotesk,

sanatsal

bir

etkinlik

olarak,

yaratcln

en

youn

olduu

tekniklerdendir. Hem sosyal yaantda normlar asndan, hem estetik alanda kategoriler asndan, hem de grsel adan mutlaka bir ihlale karlk geldiini syleyebiliriz. Grotesk, grnd her yerde, resimde, heykelde, yaznda, dilde hep bir ok etkisi yaratarak grnr olur. Bir biimi ya da bir ahlaki kodu, normu, bir grnty yasal olmayan bir biimde, snrlarn bozarak ya da aarak ihlal etmekte, biimsizletirmekte, yasa ya da tabuyu alaa etmekte, insan alglarn, akln snrlarn zorlamaktadr. Bu nedenle, ykc bir yntem olarak groteski de, yenilenen yaam gc ya da bir tr daemon olarak grebiliriz.

Bir bireyin groteskliinin doas da temelde ayndr. sel uyumunu, niteliklerinin kendine has dengesini seversek, bu bireyi iine sokuturmaya altmz snfa dahil etmekten vazgeebilir, hayal krklna uratacan unutabiliriz. O zaman irkinlik ortadan kalkar

68

ve yalnzca eski bir alkanln ve talebin zorlamasyla ona bir ekilde srad olarak bakmamza neden olabilir.1

Santayanaya gre, grotesk normalden aa ya da stn olabilir. Bu durum groteskin soyut malzemesi ve biimiyle balantldr. Ancak yeni bir nesne, kendini imgelemimize dahil edinceye, bylece biz onun btnln ve oranlarn

yakalayncaya dek, bize dier biimlerin bozulmu ve karmakark hali olarak gzkr. Eer bu karmaa mutlak ise, nesne botur; materyal deeri dnda estetik adan varolmamaktadr. Ancak eer karmaa mutlak deilse ve biimin tuhaflnn tam ortasnda btnlk ve karakteri sezinlersek, ite o zaman grotesk vardr. Yarbiimlenmi, artc ve canavarmsdr.2

Sonu olarak, rahatsz etme ve yerinden etmeyi ilke edinen grotesk, verili gerekliin standartlarn bozar, mantk ve kategori snrlarn ihlal eder. Snrlar zorlama kendi iinde yeniyi ve yaratcl barndrr. Bu adan grotesk, yaratcln youn olduu tekniklerden biridir. Ele ald nesneleri akln snrlarn zorlayacak ekilde biimsizletirerek, gelenee kar kan ykc bir yntemdir.

1 2

n.ver., s. 159. n.ver., s. 159.

69

II.C.1 Form/Biim hlali

Grotesk, en ok biimin, yapnn, dzenin bozulmasyla kendini gsterir. Her maddenin belli bir andaki halini gsteren bir biimi vardr. Biim, canl varlklar iin olduu kadar, cansz varlklar iin de deimez deildir. Organik ya da inorganik btn maddeler, belirli koullar altnda bir durumdan baka bir duruma geer. Bu gei, dzenlilikten dzensizlie ya da tam tersine dzensizlikten dzenlilie doru gerekleebilir. Cansz varlklar iinde en yetkin biime sahip olan, kristalin atomlar bile olduklar yerde durmayan, saknm halinde hareket eden atomlardr.(...) kristal biim deitirir.(...) erime derecesinde ya da tam deiim annda nicelik nitelie dnr ve billursu yap ya deiir ya da paralanr.1 Bu durumda, bir kristal, son biimini alm bir nesne, kat bir biim kavramnn cisimlemesi deil, maddenin durumundaki srekli deimelerin geici bir sonucudur.2 En kat olduunu varsaydmz bir biim zerine sylenen bu szler, yaayan bu nedenle srekli hareket halinde olan tekil ya da oul organizmalar iin de geerlidir. Biim szc, maddenin bir sreliine dural bir durumda olmasn gsterirken, z srekli olarak deiir. Biimin snrlarn zorlar, ykar ve aar. Yeni bir biim alarak, yeniden denge kurar. Bu adan bakldnda, Ernst Fischerin biimi tutucu, z ise devrimci3 olarak tanmlamasna katlabiliriz. Her tr biim, yap ve dzen yeniliklere kar diren gsterir. Deien, farkllaan z ya da ierik ise kalplar krarak, yeni biimler yaratr. Groteskin biimle ilikilerinden biri, bu
Ernst Fischer, Sanatn Gereklilii, eviren: Cevat apan. 8. Basm. (stanbul: Payel Yaynevi, 1995), s. 117. 2 n.ver., s. 117. 3 n.ver., s. 123.
1

70

biim ve ierik arasndaki atmann en youn olduu anda ortaya kar; ierik ya da zn, biimi deitirmeye balad, eskiden kopard ama yeniye de henz ulalmad yerde grlr. Groteskin biim ile ierik arasndaki kartlkla balantsn ilk kuranlardan biri Friedrich Schlegel olmutur. 1789 ylnda Athenaum dergisine yazd bir yazda bu konudan sz eder:

Grotesklik biim ve ierik arasndaki arpc ztlktan, heterojen unsurlarn devingen karmndan, paradoksal olann patlayc gcnden doar1

Baka szcklerle sylersek, grotesk sklkla biimin erdemli snrlamalaryla, bask altna alnmay reddeden asi bir ierik arasndaki arpmadan doar. Bu

arpmann gerekletii blge dinamik bir deiim ve dnm sahnesine tanklk eder.

Grotesk biimler, hem biimi hem de ierii n plana karan birlemeye ylesine muazzam bir gerilim yerletirirler ki, bunlar bir ortaklktan ok bir sava hali, bir mcadele olarak grlrler. (...) Duruma bal olarak, serbeste hareket etmesi engellenen enerji, korkutucu ya da coku verici ya da her ikisi birden olabilir.2

Friedrich Schlegel, Athenaum, blm 75, 305, 389, Wolfgang Kayser, n.ver., s. 53; Peter Podol, The Psychological Origins and the Sociological Dimension of the Grotesque in the Works of Fernando Arrabal Estreno II, say no: 1, 1975. 2 G. G. Harpham, n.ver., s. 8.

71

Groteskin ierik- biim atmas olarak alglanmas konusunda bir rnek de Rabelaisden verebiliriz. Rabelais, Gargantuann nsznde grotesk beden (ya da biim) ile Socratesin yce ruhu arasndaki dilbilimsel ayrma dikkat eker:

Socratesi de onlara benzetiyordu Platon, nk ona dardan bakld, d grnne gre deerlendirildii zaman bir soan kabuu kadar be para etmezdi, ylesine irkindi bedeniyle, gln halleriyle, sivri burnu, boa bak, deli suratyla, kaba davranlar, kyl klyla, zrtl, kadndan yana bahtszl, devlet ilerine elverisizlii, durmadan srtmas, her nne gelenle iki imesi, boyuna maskaralk etmesiyle o tanrsal bilgisini her zaman gizleyerek. Ama kutuyu atnz m, iinde gklerden inme, paha biilmez bir ila bulurdunuz: nsanst bir anlay, grlmedik erdemler, yenilmez yiitlik, esiz bir azakanarlk, kesin bir yetinirlik, kendine amazca gvenirlik ve insanlarn, kmseme.1 urunda sabahladklar, koutuklar, abaladklar,

denizlere aldklar, savatklar her eye karn inanlmaz bir

Rabelais, yukardaki rnei verdikten sonra, okuyucudan onun kitap balklarn grnce, ierdii konular sama tuhaf, gln, uydurma diye nitelendirerek hafife almamasn, daha dikkatli bir okuma yapmasn ister. Kutuyla iindeki arasnda nitelik asndan dorudan bir balant olmadn savunur. Ardndan, kendisinin de, dier birok yazar gibi yazdklarna zel bir anlam yklemediini, bedenini beslerken yazdn syler. Ona gre, stn ve derin bilgileri yazmann tam zaman budur. Yukardaki alntda belirttii konuya benzer bir dil oyunu yapar, ki bu da grotesk bir
1

Rabelais, Gargantua, eviren: Sabahattin Eybolu-Azra Erhat-Vedat Gnyol, (stanbul: Cem Yaynevi, 1983), s. 23-24.

72

duruma iaret eder. Bedensel olana, yeme imeye iaret ederek, stn ve derin bilgilerden sz etmektedir.

Grotesk, ayn zamanda biimin paralanmasn ya da dnm ann gsterir. Her iki durumda da, snrlar alm, biim ihlal edilmi olur. Tam bebein (yeninin) annenin (eskinin) bacaklar arasnda grnd ama henz doumun gereklemedii, sona ermedii bir gebelik durumunu ya da doum ann gsterir. ki ya da daha fazla farkl biim, birbirlerinin snrlarn ihlal ederek, i ie gemeye ya da birbirlerinden ayrlmaya almaktadr. Bu duruma katlan biimlerin hepsinin farkl, bilinen adlar vardr; ancak, bir arada olduklarnda grdmz eyin tek bir ad yoktur. Bir gei ya da bakalam durumu sz konusudur. Bu bakalam, zihin kategorilerindeki bilgileri ortadan kaldrr; ok biimlilik bir biimsizlie yol aar.

E. Fischer yapt bir alntyla, J. W. Goethenin metamorfoz ya da bakalam dncesinin olumlu olduu kadar tehlikeli yanlarnn da olduunu belirttiini sylyor:

Merkezka kuvvet gibidir bakalam dncesi; ona kar bir arlk bulamazsak sonsuzlukta yitip gidebilir. Kar arlk derken, gereklie dnm bir durumun kendini ne srmesini, herhangi bir d etkenin zn deitiremeyecei merkezcil bir kuvveti, zellikle belirtme drtsn sylemek istiyorum.1

(Kaynak belirtilmiyor) aktaran: Ernst Fischer, n.ver., s. 122.

73

Bu merkezka kuvvetle merkezcil kuvvet arasndaki ilikiyi ise yle aklyor:

Goethenin merkezka kuvvet, Hegelinse iteleme dedii ey madde paracklarnn deimeyen bir hzla sonsuzlua kama ynsemesi buharlap yok olma ynsemesidir. Bunun karsnda ise merkezcil kuvvet, Hegelin ekim dedii birleme, kmeleme, enerjinin yma ynsemesi vardr. Dzenli, rgenli btn maddelerde bu iki ynseme de yrrlktedir: bir yanda tutucu ynseme, sert direnme, gereklemi bir rgenlenme biimine balanma, sredurum; br yanda devrimci ynseme, srekli devinim, olduu gibi kalamama nitelii, srekli deiim. Bu iki ynsemenin srekli atmas ve bu atmann madde ile enerji arasnda salanan belli bir dengeyle durmadan giderilmesi olmakszn gereklik de olamaz.1

Metamorfoz, arada olmaya iaret eder. Grotesk de, bir biimin ya da normun, henz eskisinin yerini almad durumda ortaya kar. Bir dnm sz konusudur, grotesk ya bu dnm annda ya da dnm tamamlanm gibi grnse de, ilk halin bir yerlerden grnyor olmas durumunda ortaya kar. Dnm tamamlanp, biim ya da norm bir isim aldnda, grotesk ortadan kalkar. Yeni bir trn ya da biimin kabul edilmesiyle, bilinenler arasnda yerini almasyla grotesk olma niteliini yitirdiini belirten G. Santayana, rnek olarak kentor ve satirlerin artk grotesk olmadklarn2 gsterir.

1 2

n.ver., s. 122. G. Santayana, n.ver., s. 159.

74

Bakhtin, grotesk imgenin, lmn ve doumun, bymenin ve oluun, henz bitmemi, tamamlanmam bir metamorfozu olarak, dnm olgusunu1 yansladn belirtiyor. almalarn Ortaa ve Rnesans kltr ve enlik zerinde

younlatrdndan, bu dnmn lmden yeniden douma doru gerekletiini ileri sryor. Olu halindeki olgu, negatif kutuptan pozitif kutba doru deviniminde... dnya lm safhasndan doum safhasna doru gemektedir.2 Ortaa ve Rnesans groteski, Romantik groteske dnrken, bu yenileyici gcn yitirmitir. Bunun yerini belli lde bir korku, belirsizlik ve gvensizlik hissi almtr. Geoffrey G. Harpham, bir yapt izleyiciye yabanclatran, birdenbire onu aknla uratan ve Kayserin tanmlad biimiyle, sradann, alk olunann iinden birdenbire gelien yaama korkusunu alayan en mkemmel rnek olduunu syler.3

Metamorfoz, bir ok kltrde yaratm mitoslarnn merkezinde yer alr; yaratm ya da ykm, dl ya da ceza, byme ya da klme ya da yaamdan lme geme imgesi olarak kullanlr. Dnm sonucunda, farkl dnyalar ya da varolu durumlar birleir. Uzam, zaman ve varoluun snrlarnn alma olasl ortaya kar. Hayvana dnen insanlar, bir baka hayvann biimine geen hayvanlar, canl varlklarn biimini alan cansz nesneler, nerdeyse kltr tarihiyle yattr. nsan-hayvan birleimini gsteren otuz bin yl ncesine ait maara resimleri, bir metamorfoz srecini gstermektedir. Antik Yunan ve Roma mitolojilerinde de biim-deitiren figrlere
M. Bakhtin, Rabelais and His World, n.ver., s. 24. n.ver., s. 411. 3 Geoffrey Galt Harpham, The Grotesque: First Principles, Journal of Aesthetics and Art Criticism 34, (Yaz 1976), s.461-68.
2 1

75

rastlanr: Msr kaynakl, Yunan deniz tanrs Proteus*, Yunanl kahin Teiresias, Romallarn rya tanrs Morpheus en gze arpan rneklerdir. Bu rnekten, birok oyunda karmza kan Teiresiasn dnm yklerinden biri yledir: Cyllene Danda iki ylan iftleirken grr. Ylanlar ona saldrr, o da sopasyla onlara vurur ve dii olann ldrr. Ceza olarak kadna dnr. Yedi yl sonra, ayn olay yeniden grdnde bu kez erkek ylan ldrr ve yeniden erkee dnr. Bu deneyimi nedeniyle Zeus ve Hera, kendi aralarnda tarttklar bir konuyu ona sormaya karar verirler. Sorular, cinsel ilikiden kadnn m yoksa erkein mi daha fazla haz alddr. Teiresias, kadn erkekten dokuz misli daha fazla zevk alr deyince, iddiay kaybeden Hera, Teiresiasn gzlerini kr eder. Tanrann verdii cezay bozamayan Zeus ise, ona yedi kuak daha fazla yaam ve bilicilik zellii baheder.1 Sofoklesin tragedyalarnda rastladmz Teiresiasn cinsiyet deiiminden ya da dnmnden hi sz edilmez. nk biimsel bir deiim ya da dnm, tragedyann ciddiliine, arballna uygun deildir. Trajik bir kahraman, mutlak dorularn varlndan kukulansa da, korumak iin her eyi hi dnmeden feda edebilecei bir baka deere sk skya sarlr. Savunduu deer mutlakm gibi davranr, bu deer iin lm bile gze alr. Bu yzden trajik dnmler acl ve geri dnlemez olurlar. Deniz tanrs Proteusun dnm ise komiktir. Klktan kla (aslan, ejderha, pars, domuz, su, aa) girer. Yine de, Menelaosun elinden kurtulamaz. Tekrar eski haline dner ve sorulan sorulara yant verir. O da kutsal bilgilere sahiptir ve fiziksel olarak dnebilir ama o bilgi kazanmak

Yunan mitolojisinde, istedii zaman istedii biime brnebilme yetenei olan yal deniz adam ve kahin. (Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi, Cilt 26. 1994) 1 Robert Graves, The Greek Myths: 2, Beinci bask. (Middlesex: Penguin Books, 1962.), s. 11.

76

iin deil, karsndakini korkutmak iin biim deitirir.1 Teiresias, krallarn, soylularn trajik kaderlerini onaylarken; Proteus, Odysseusun her durumdan kurtuluunu gsteren epik dnyada boy gsterir. Vurgu, kahince bilgide deil, biim deitirmededir. Jale Parla, J. Joyceun Ulises2te kulland biimiyle Proteusu yaratcln tutulamaz biimi3 olarak nitelendiriyor. Groteskin gl bir biimde kullanld yaptlarda anlam, tpk Proteus gibi klktan kla girerek, btn mantk yaplandrmalarn reddeder. Marsha Kinder, klasik biim-deitirmelerin trle balantl olduunu ve komik/trajik ayrmnn belirleyici olduunu belirtiyor.4 Ona gre, biim deitirme komedyada, her ikisi de ayrcalkl deerler olan esneklik ve hayatta kalmann biricik koulu olarak ie yaryor. Dnmler hzl, kolay ve geri dnlebilir biimde oluyor. Tragedya tek bir biime ya da deerler btnne bal olmay dayatyor. Groteskte ise, trajik bir dnyada, hayatta kalmay seen bireyin, esneklikten yoksun oluunun neden olduu gln durum devreye giriyor.

Groteskin biimi ihlal ederek ortaya kt baka durumlar da sz konusudur. Biimin kimi zelliklerinin abartlmas ya da indirgenmesi de, groteskin ortaya kmasna neden olur. En kk ayrntlar vurgulamak ve daha ok dikkat edilmesi gereken zellikleri arka plana atmaktan oluan bu teknik, Boris Eyhenbaum tarafndan

Homeros, Odysseia, eviren: Azra Erhat- A. Kadir. Altnc basm. (stanbul: Can Yaynlar Ltd. ti., 1988), s. 89-92. 2 James Joyce, Ulysses, eviren: Nevzat Erkmen, (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1997), III. Blm. 3 Jale Parla, Don Kiottan Bugne Roman, (stanbul: letiim Yaynlar, 2000), s. 277. 4 Marsha Kinder, From Mutation to Morphing, Visual Transformation Meta-Morphing and the Culture of Quick-Change, der. Vivian Sobchack. (Minneapolis: University of Minnesota Press, 2000), s. 66.

77

grotesk dzenleyim teknii1 olarak nitelendirilmitir. Bu teknikle anlamsz olan abartlrken, nemli olan kltlr, birlemez grnen eyler birletirilir. nanlmaz ya da ilgili ilgisiz ayrntlar verilerek, anlatnn oda srekli deiime uratlr. Samann, szcklerin mantk d biimde bir araya geliinin, mantkl ve kesin bir szdizim yardmyla gizlenmesinden oluan bir teknik kullanlr. Gln bir durumu grotesk bir farsa dntren ve fantastik sonucu hazrlayan sanat teknii, yazarn ciddi ve otantik bir mdahalesi olarak kabul edilmitir.

Grotesk biem, betimlenen durum ya da olayn yapay, ok kk boyutlara indirgenmi. (...) ve geni apl gereklikten, gerek bir i yaamn zenginliinden kesinlikle ayrlm bir dnya iine alnmasn gerektirir. Ardndan da her trl retici ve yergili amatan uzaklalmasn ve gereklikle oynanacak bir oyunu olanakl klacak biimde, bu eleri zgrce ayrtracak ve yerlerini deitirecek biimde hareket edilmesini zorunlu klar. Buradaki tek ama, allm balantlarn ve ilikilerin (ruhsal ve mantksal) bu yeniden kurulmu dnyada gerekd olarak ortaya kmalarn ve her ayrntnn dev boyutlara ulamasn salamaktr.2

Palto yks zerine yapt almada Eyhenbaum, Gogoln yknn dnyasn engin gereklikten ayrdktan sonra elde ettii birlemezi birletirme, anlamsz abartma ve nemliyi kltme olanan kullandn belirtir. Ona gre, Gogol gerek i yaamn btn kural ve yasalaryla oynayabilir. Kahramannn, i yaants nemsiz deildir; ama ok zeldir ve kesinlikle evreden yaltlmtr. Byle bir
1 2

B. Eyhenbaum, n.ver., s. 200, dipnot. B. Eyhenbaum, n.ver., s. 197.

78

dnyann kendine zg yasalar ve boyutlar vardr. Paltonun sonu ykdeki gerekiliin iine giren romantik elerle groteskletirilmitir.

zetlersek, her biim, yap ve dzen yeniliklere diren gsterirken, deien, farkllaan z ya da ierik kalplar krar, yeni biimler yaratr. Grotesk, sz konusu farkllama annn gei sreci iinde, eskiyle yeninin atmasnn ortasnda ortaya kar, biimin paralanmasn, dnm annn gsterir. Her iki koulda da snrlar ihlal edilir. Gei/bakalam/dnm tamamlanp, biim ya da norm bir isim aldnda grotesk ortadan kalkar. Ayn ekilde, biimin baz zelliklerinin abartlmas, bazlarnn indirgenmesi de groteski ortaya karr.

II.C.2 Norm/Tabu hlali

Yunanllarda

Apollonca

olan

yontu

sanatyla,

Dionysosca,

dbiime

dayanmayan mzik sanat arasnda, kaynaklaryla erekleri asndan byk bir kartlk1 vardr. Nietzsche, sanatn en stn grn olarak grd tragedyay bu iki tanr arasndaki atmayla ilikili olarak ele alr. Bu ikisi nadiren uzlarlar ve uzlatklarnda yaama benzeyen tragedya ortaya kar. Yunan mitolojisinde biimin, lnn temsilcisi olan tanr Apollon, etik alanda da, insann lllne iaret eder. Delfideki tapnann stnde gnothi sauton ve meden agan, yani kendini bil ve

Friedrich Nietzsche, Tragedyann Douu, eviren: smet Zeki Eypolu. (stanbul: Say Yaynlar, 1994), s. 13.

79

arlklardan sakn yazldr. nsan, kendini bilebilmek iin, kendiyle kendisi olmayanlar arasna snr izer, kendine ait olan bakalarnnkinden ayrr, kendi kendine snrlar koyar. Bu snrlarn koyulmas, insan arlklardan korur, kendini gvende hissetmesini salar. Apollonca olanda bu snrlarn belirlemi kiinin ad ve soyad bellidir. Soyunu, nereden geldiini hi unutmaz kii. Bu kimlie sk skya sarlr. Apollonca olan grnenle ilgilidir. Buna karlk, grnenlerin iine dalan, temelde bulunan kavrayan Dionysosca olanda kiinin dier kiilerle, eylerle ve doayla arasndaki snrlar kaybolur. nsanlarla ve doayla bu tr bir barma ya da bulumada insan birey olma zelliini yitirir; ne ad ne de soyu kalr. O, artk yalnzca canl bir varlktr. Dionysos adna dzenlenen enlik ve elenceler, Atina kent Devletinde dzenlenerek belli bir biime girinceye dek, snrszl ve lszl ile dier kutlamalardan ayrlyordu. Nietzscheye gre Dionysosca olan, barbar enliklerinde olduu gibi, doal gdlerin boanmasnda ortaya kmaz. nk barbar enliklerinee katlanlar yok olur, hilenir, doa olur ve kalr; bir daha kendilerine gelemezler. Oysa Dionysos insan, tam yoklua karaca srada, Apollona, ya da kendi kimliine ve adna snr. Nietzscheye gre, Dionysosca olan kendini ancak Apollonca olanla, grnle gerekletirebilir. Bu iki enin her biri dierinin varln art koar.

Sanatsal adan olduu kadar yaamda da biimleyici, dzenleyici ve snrlayc normlar vardr. Norm, ksaca dnyay aklama ve grmenin herkese bilinen ve sorgulanmadan kabul edilen yoludur. Sosyal normlar, sosyal gerekliin rnei olarak ele alnabilirler. inde bulunan grubun normlar, insan o grupta sayca fazla bireylerin

80

davrand gibi davranmaya zorlar. Ancak normlar insanlar kendiliinden zorlamaz: bireyler normlara uyar, nk bu biimde grubun iinde kalma ansn yakalarlar. Grubun dnda kalmay gze alarak, onaylanmayan bir davranta bulunanlar, bir de grupa kabul edilen normlara ters derlerse, o zaman lanetlenerek tekilliklerini ilan ederler. Toplumsal alanda, normlar ve deerler dnda kltrel yaantnn bir paras olan tabular da nemli rol oynar. Tabu snrlamalar, normlardan farkl ilerler, kkenleri belli deildir. Doruluklarn kantlayacak, akla uygun hibir neden gsteremezler. Sigmund Freud, Totem ve Tabu (1913, Totem und Tabu) adl almasnda, tabunun birbirine kart iki anlam olduundan sz eder. Tabu, bir yandan kutsal, kutsallatrlm anlamlarna; dier yandan da tehlikeli, korkun, yasak, kirli anlamlarna1 karlk gelir. Kendini yasaklarda gsteren tabu, kutsal korku tamlamasna da karlk gelir. Bu tr yasaklar daha ok insana zevk veren eylerle balantldr. Bedenle ilgili yasaklardr. Yasak olan eyi anmsatan ve bylece o eyle zihinsel de olsa bir iliki kuran her ey dorudan bedenle dokunma kadar yasak olur. Sonuta tabu dendiinde hem olaanst kutsal hem de tehlikeli, kirli ve gizemli olan anlalr. lkel insanlarn ruhsal yaamlarnda yasaklanm bir edimin ansnn uyanyla birlikte, her zaman bu edimi gerekletirme eilimi de uyanyorsa, o zaman bu iki gcn tek g olarak yeniden birletiini kabul etmek durumunda kalrz.

Tabuya boyun een kimseler tabunun yasaklad eye kar ift deerli duygular duyarlar. Tabuda grlen byl g, insan batan karma zgrlne dnebilir; bulac bir hastalk gibidir; nk
Sigmund Freud, Totem ve Tabu I. eviren: Niyazi Berkes ([Bask yeri belirtilmemi]: Cumhuriyet, 1998.), s. 39.
1

81

ortadaki rnek daima bulacdr ve nk yasaklanan istek bilin dnda baka bir eyin zerine kaydrabilir.1

Freud, ilkellerin ruhsal itepilerinde bugnk uygar insanlar arasnda grlenden fazla ift deerlilik olduunu, bu ift deerliliin azalmasyla ift deerli duygular arasndaki atmann uzlamnn belirtisi olan tabunun yava yava ortadan kalktn aklasa da, gnmz insannn da tabular olduunu syleyebiliriz. Antropolog Edmund Leach, tabu ve bu sorunu ele alan kategorilerle ilgili bir tabu kuram gelitirmitir. Leache gre, gen bir ocuun fiziksel ve toplumsal evresi, aslnda birbirinden farkl eylerden olumamaktadr, dikisiz bir kuma gibi, ak halindedir. ocuk eitimle geliir ve dnyay, her birinin kendi ad bulunan, ok sayda farkl eyi ayran, ayrmc bir ala kabul etmek zorunda kalr. Kukusuz bu a, gerekliin belli bir blmn saptamakta ya da aklamakta baarsz olur. Bu yzden bir dizi olmayan-ey grnr olur. Nesneleri bilincin atlaklarnda rtbas ediimiz, tabu biimini alr; bylece kutsal olan yalnzca yar-insan, yar-hayvan doast canavarlar, bakire anneleri,

tanrsallklar cisimlemi halde bulduumuz boluklarda ortaya kar. lkeller tabular kutsar, modern sekler yetikinler ise, bu ayrmc alarna ylesine borlu ve ylesine bamldrlar ki, tabuyu daha ok endie, dehet, aknlk, glme ya da tiksinti kayna olarak grrler.2

S. Freud, n.ver., 61. Edmund Leach, kaynak belirtilmemi, G. G. Harpham, n.ver., s. 4. [Edmund Leachin kitabna ulalamad iin, grleri G.G. Harphamden zetlenerek alnmtr.]
2

82

Beden ve bedene ilikin svlarn tabu olarak grlmesi, modern insann bu tr tepkilerinden biridir. Oysa Bakhtine gre, grotesk imgenin maddi bedensel altyaps, (yiyecek, iecek, cinsel organn gc, bedenin eitli uzuvlar) olumlu nitelikler tar. Sonuta hep bolluk ve arta neden olur. Soyut fikir ise, grotesk imgenin bu mahiyetini arptr. Arlk merkezini ahlaki bir anlama dntrr, stelik imgenin altyapsn da olumsuz eye teslim eder.1 Bakhtin, beden zerindeki basklarn kalkt ya da en azndan azald karnaval elencelerini, gerekletirildikleri dnemin toplumsal normlarnda gedik atklar ve resmi grleri ihlal ettikleri iin nemser.

(...) yaamn yaps ve dzenini belirleyen yasalar, yasaklar ve kstlamalar, karnaval boyunca askya alnr: askya alnanlarn banda da hiyerarik yap ve yapyla balantl tm korkutup sindirme, hrmet, dindarlk ve adabmuaeret biimleri gelir yani, sosyohiyerarik eitsizlikten veya insanlar arasndaki (ya da dahil olmak zere) herhangi baka bir eitsizlik biiminden kaynaklanan her ey. nsanlar arasndaki tm mesafeler askya alnr ve zel bir karnaval kategorisi yrrle girer: insanlar arasnda zgr ve ili dl, teklifsiz, samimi, scak bir temas.2

Karnaval elenceleri srasnda alldk olan ve herkes tarafndan kabul edilen durumlarn ihlal edilmesi, yaamn sregelen tekdzeliinden kartlmas gerekleir. Karnavala ilikin imgelerin ou, ikicildir; doum-lm, dua-beddua, vg-svg, id, aptallk-bilgelik gibi krize neden olabilecek yanlar bir arada tarlar. Eyalarn farkl

1 2

M. Bakhtin, n.ver., s. 83. M. Bakhtin, Karnavaldan Romana, n.ver., s. 238.

83

amalarla kullanlmas, giysilerin ters giyilmesi, mutfak aralarnn silah gibi kullanlmas gibi uygulamalarda, asl ilevinden ve yerinden edilen nesne ya da tavrlar, bir baka nesnenin ya da durumun yerine geerler. Bu ksa sreli yerinden olma ya da yerinden edilme, zellikle sz konusu olan nesneler ya da tavrlar kutsal olanla ilgili olduunda, nemli bir ihlale karlk gelir. Kutsal metinlere uygun olmayan, yakksz yorumlar getirilir. Daha nce, Rabelaisden verdiimiz rnekte olduu gibi, dilde kutsal imalarla erotik imalar yan yana kullanlr. Bu durumda kutsal olan yalnzca yerinden edilmekle kalmaz, en aa grdyle birlikte yer alarak, kutsalln kabullenenlerin stnde onlar derinden sarsacak etkilere yol aar.

Sonuta, karnaval yalnzca egemen snflarn izin verdii snrlar iinde gerekleen, rahatlama salayp dzenin srekliliini koruyan bir tren deildir. zellikle glmenin salad direni ve bakaldr gc, yksek kltrle alt kltr arasndaki snrlarn atlaklarna girerek farkl alanlara szar. Yaznda grotesk de, benzer bir biimde snr ac zellikler gsterir.

Toplumsal bir kurum olan karnaval, grotesk gerekilik olarak edebiyata tanr. Dil d bir gereklik olan beden, grotesk imge yoluyla anlam birimine dnr.1

Sibel Irzk, n.ver., s. 24.

84

Yaznn iine giren karnaval ruhu tekdze ve evrensel olarak kabul edilmi1 ne varsa, hepsinden kurtulmay salar. Hatta, Bakhtin karnavaln insan yalnzca dardan gelen sansrden deil, her eyden nce byk i sansrden2 de kurtardn ileri srer. Groteski karnavaln ve karnavallam yaznn ifadesi olarak grr. Saturnalia elencelerinin popler kltrde devam olarak kabul edilen Ortaa ve Rnesans elencelerinde, karnavallarda ortaya kan grotesk biimin temel ilkesi aalama, alaltmadr. Yksek, tinsel, ideal, soyut ne varsa hepsi alaltlr, zlmez btnlkleriyle birlikte yeryz ve beden alanna, maddi dzleme transfer edilir.

Groteskin sonsuz, dngsel dnyas ve kutsal olanla dalga gemesi, yerleik olan, yetkeyi ve sonlu olan tedirgin eder ve aalar. Aslnda grotesk, tamamyla farkl bir dnya, deiik bir dzen, deiik bir yaam biimi olasln gzler nne serer. nsan, gzle grnr birliin, tartlmaz ve dural olann snrlarn amaya ynlendirir. Varolan dnya, birdenbire yabanclar. Yerine, snrlarn ald, yasaklarn kalkt bir dnya gelir. Bu, karnavaln hkm srd bir dnyadr.

Groteskin anlam, kar kt ya da tezat oluturduu norma; ykt dzene, zorlad deerlere, dalga getii yetke ve ahlaka, glnletirdii dine, bozduu uyuma, dnyaya indirdii cennete, tersine evirdii cinsiyetler, rklar ve snflarn durumuna, sorgulad iyilik ve gzellie baldr. Her durumda verili olann, kurallarn, normlarn

1 2

M. Bakhtin, Rabelais and His World, n.ver., s. 34. n.ver., s. 94.

85

ve deerlerin ihlal edilmesiyle ortaya kar. Bakhtinin dncelerini temel alarak, ihlal zerine alan Stallybrass ve White, karnavaln yaln bir biimde btn bir toplumsal yapy yararak geen yksek/alak ilikilerini yeniden kodlama ve genelletirilmi bir ihlal ekonomisi an1 olduunu saptarlar. Birbirinden ok farkl olduunu ileri srdkleri iki grotesk tr arasnda gzden kaan bir kayma olduu zerinde dururlar: bir grubu ya da bireyi belirleyen tekinin groteski ve kapsayc, heterojen, tehlikeli bir biimde oynak, dengesiz bir blgede skp kalm birey ile tekinin i ie geip kart ya da melezletii bir snr olgusu olarak grotesk. Bireye yabanc olan sembolik konunun basite reddedilmesi ya da kovulmasyla balayan ey, etkileri olduka karmak olan bir inkar etme ve farkna varmadan kabullenme srecine dnr. Sz konusu olan karmakl, kolektif kimlik iin gerekli snr inalarnn isel dinamiini kavramak zere, iki farkl grotesk biiminin birlemesini nlemek gerekmektedir. Eer bu ikisi karmsa, ilkini darda brakmak iin tam bir mcadele vermesiyle politik bilinsizlik dzeyinde ikinciyi, melez groteski reten temel kimlik oluumu mekanizmasn grmek olanakszlar. M. Foucault, ihlalin bir eyi, dierine kar karmak amacyla

yaplmadn belirtir:

[hlal]...Aynann teki yzn... parltl bir yaylmaya dntrmez...Grevi snrn yreinde at ar uzakl lmek ve

Peter Stallybrass ve Allon White, The Politics and Poetics of Transgression, (Ithaca, Newyork: Cornell University Press, 1996), s. 31.

86

snrn ortadan kalkmasna neden olan bir grnp bir yok olan hattn izini srmektir.1

Grotesk de metinlerde tpk Foucaultnun ihlal tanmnda olduu gibi ilev grr. nerdii, dayatt bir teki yz yoktur. nemli olan snrlarn bir kez alyor olmasdr. Yeni olann ortaya kabilmesi iin, eskinin almas zorunludur.

() tm yaamn kefolunmaz ve ebediyen yaratc kayna olduu iin ykan ve imha eden ebedi ruha gvenelim. Ykc tutku ayn zamanda yaratc bir tutkudur.2

Groteskin, Antiklerin yaratc ve yenileyici gc daemona benzer bir yan olduundan daha nce sz etmitik. spanyol oyun yazar Lorca da, yaratcln gcn duende3 adn verdii, daemona benzer bir biimde ayn anda hem ykc hem de yaratc olan bir enerjiye balayarak aklamt. Grotesk de ayn anda hem ykc, hem de yaratc bir enerji yaratyor olmasyla daemon ve duende kavramlaryla benzerlik tar. hlal ettiinin, snrlarn yktnn yeni bir bakla ele alnmasna olanak salar.

Michel Foucault, Preface to Transgression, Language, Counter- Memory, Practice iinde, aktaran: Stuart Hall/Critical Dialogues in Cultural Studies, (1996) der. David Morley ve Kuan-Hsing Chen, Londra ve New York: Routledge, 1997), s. 287. 2 Mihail Bakunin, kaynak belirtilmemi, aktaran: George Woodcock, Anarizm Bir Dnce ve Hareketin Tarihi, (stanbul: Kaos Yaynlar, 1997), s. 157. 3 Federico Garcia Lorca, In Search of Duende, Derleyen ve ngilizceye eviren: Christopher Maurer. (New York: New Directions Books, 1998), s.49.

87

Yaznda grotesk konusunda alan Michael Andr Bernstein, Bakhtinin karnaval kavramnn aslnda bir yas tonu ierdiini ileri srer. Ona gre, bunun nedeni yaznda karnavalesk olann, oktan geride kalm bir gelenein ans olmasnda yatar. Karnavalda seyir yeri ile oyun yeri arasnda ayrm yoktur. Ama yaznsal temsil sz konusu olduunda, devreye sahne klar girer. Bernstein, bu gecikmiliin yalnzca Rnesans sonras burjuva kltrne zg olmadn, Saturnalia enliklerinden kaynaklanm btn bir edebi trn zellii olduunu syler. Zelil kahramann douunu da buna balar. Zelil kahraman, Bakhtinin bu enliklerde nemli bulduu olumlu ve kurtarc gcn kar kutbu, enlikle ilgili iyimser varsaymlarn antitezi olarak karmza kar. enliklerde olduu varsaylan pozitif enerji onda ykc, negatif bir enerjiye dnmtr. Latin komedilerindeki, efendisinin zaaflaryla dalga geen tembel ve obur uakla, Rnesans tiyatrosundaki bilge soytar tipinin bir karmdr. Aydnlanma filozoflarnn, yurt sevgisi, dostluk, toplumsal grev, erdem gibi temel deerlerini bo laf olarak alaya alan, vicdann sesinin bo midenin lklar yannda nemsiz olduunu syleyen, yar ak duran aza bir iki lokma atmaya her eyden ok deer veren, erdemli olmay savunan filozofun karsnda asl sorunun akam rahat rahat helaya gidebilmek (Ey ahane dk!) olduunda srar eden bir parazit. Kiiliinde, midesi guruldayan kleyle hznl soytary, alaklkla bir tr ykseklii, rezillikle kibri, kepazelikle eine az rastlanr bir doruculuu birletirir.1

Zelil szc abject karlnda kullanld. Kimi almalarda bu szce karlk aalk, alak szckleri kullanlmtr. Ancak, bu almada szck, Zeynep Sayn, Batda ve Douda Bedenin Temsiliyetinde Haysiyet ve Zillet Defter, 39, s. 159-204.den rnek alnarak kullanlmtr. 1 Michael Andr Bernstein, Bitter Carnival: Ressentiment and the Abject Hero, (Princeton: Princeton University Press, 1992), s. 15.

88

Karnavalda ya da karnavalesk kahramanlarda negatif unsurlarn olmas, Bakhtinin kuramn boa karmaz. Ancak grotesk kavramn, Bakhtinin algladnn tesinde bir noktaya tar. Karnavalda kltrel ifadenin resmi ve resmi olmayan modlar arasnda gerekleen1 diyalogun yannda, kltrn bask altnda tutulan olumlu-olumsuz btn bileenleri diyalojik (syleimsel) ilikiye girebilir, hatta girmelidir. Pazar yeri dili ya da karnaval ruhu ancak o zaman gerekten zgrleebilir. Kendi ve teki, sylemlerinin aknda birbirlerinden dn alarak, kanlmaz bir biimde rol deitirebilirler. Her durumda karnavalesk olan ya da grotesk, zaten iktidardakilerin bak asndan, normun dnda, uygarln tesinde duruyor.2

Yazn alannda da grotesk, zellikle ar biimlerinde, kabul edilen yaznsal dilde gl bir krlma anlamna gelir. Yaznsal normu, izin verilen snrlar genileterek kalc bir biimde ihlal eder. Bu ihlali gerekletirme yntemlerinden biri de parodiyi kullanmasdr.

En genel anlamyla parodi, bir bakasnn szlerinin taklit edilmesi ve dntrlmesidir, diyebiliriz. lk kullanld Aristotelesin Poetica adl kitabnda, ilk kez parodi iirleri yazan Thasoslu Hegemon adnda bir erken dnem airinden sz edilmektedir.3 Hegemonun iirleri, orta uzunlukta, epik iirin llerini ve szck

1 2

M. Bakhtin, n.ver., s. 23. Barry Sanders, Kahkahann Zaferi. Ykc Tarih Olarak Glme. eviren: Kemal Atakay. (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2001), s. 253. 3 Aristoteles, Poetica, eviren: smail Tunal (stanbul: Remzi Kitabevi, 1983) blm 2, 3. s. 14

89

daarcn kullanan, ancak konularn hafif, satirik ya da alayc- kahramans bir biimde ele alan, anlatmc iirlerdi.1 Bu iirlerin Homerosun kahramanlk anlatlarn alaya alp almad tam olarak bilinemiyor. Parodi denilen bu iir tr iin yarmalar

dzenlenerek, dl de datlyordu; ancak bu iirlerden yalnzca bir tanesi, Batrachomyomachia (Farelerle Kurbaalarn Sava) gnmze kalmtr. Antik ada grotesk zerine alma yapan bir aratrmac, bu komik epik iirin, satir oyunlarna benzer biimde grotesk zellikler tadn belirtiyor.2

Drrenmatta gre, parodi yazarlarn ele almak istedikleri konular, bilinli kartlklar iinde anlatmalarn salar ve her parodi bir kurmacann gerekletirilmesini ngrr. Btn yaznsal trlere szan parodi, yazarlarn yaptlarndan etkilenmeyen zalimlerin tek korkusudur. nk onlar kendileriyle alay edilmesinden korkarlar. Parodi, groteski ortaya karmtr. Groteskin ortaya k da ani olmutur.3 Kara parodide, parodisi yaplan konularn kutsal ya da tabu oluu parodiyi daha etkili klar. Bakhtin, kara parodi olarak adlandrlan en kutsal ve en nemli olan her eyle amansz bir oyuna girien bu tr parodiyi grotesk parodi olarak adlandryor. Bu anlamda parodinin Ortaada, her eyde, her anlam ve imgede, kutsal szlerin tnsnda

bedenin alt ksm ile balanty olanakl klan bir zellik, alay etmeye ak zayf bir nokta4 kefettiini belirtiyor. Bu amaca hizmet eden parodi, popler kltr enerjileri ile

1 2

Simon Dentith, Parody, (Londra: Routledge, 2000), s. 10. Anne Lill, Characters, Situations and the Grotesque: Interpreting Apuleiuss Metamorphoses, Interlitteraria, 2, (Tartu: Tartu University Press, 1997), s. 70. 3 Friedrich Drrenmatt, Tiyatronun Sorunlar, eviren: M. Osman Toklu, (Ankara: Gndoan Yaynlar, 1995), s. 41 4 M. Bakhtin, Karnavaldan Romana, n.ver., s.105-107.

90

onlar kontrol altna almaya alan yetke gleri arasndaki mcadelede hem semptom hem de silahtr1.

XX. yzyln grotesk yaptlarnda parodinin kullanlmas ancak, geici bir sre iin olasdr. Grotesk, anti-entropik2 bir duruma iaret ettiinden, parodinin de parodisi yaplarak, anlam srekli olarak yerinden edilir. Bylece, parodisi yaplan ana metinden, ana sylemden gittike daha fazla uzaklalr; bir tr kaosa, bir tr anlam yokluuna gidilir. Yalnzca dalga gemenin tesinde bir yerde, parodinin de bir anlama karlk gelmedii noktalarda ortaya kar grotesk. Ana metin ya da sylemle, parodisi arasndaki snrlar gittike daha da mulaklaarak, kaybolur. Daha dorusu, her ikisi bir arada; zamandizinsel deil, zamanlar aras olarak yer alrlar.

ki metnin ayn anda grnr, hissedilir olmas, groteskin ortaya karken kulland bir baka teknie, palimpseste iaret eder. Grotesk szcnn ilk kullanlmaya balad Romada, duvar sslemelerinin bir tr mimari palimpsest olarak alglandndan sz etmitik. Benzer bir biimde, szck yazn alanna aktarldnda da, ayn etkinin tandn syleyebiliriz. Bir metinleraras iliki yntemi olan palimpsest, klasik metinlerin kaznarak yerine tanrbilimle ilgili metinlerin yazlmas3 sonucunda ortaya kmtr. Yeni yazlan metinlerde grnrdeki btnle karn, alttaki eski
M. Bakhtin, Rabelais and His World, n.ver., s.23. Yuri Borev, The Grotesque, Interlitteraria, 2, n.ver., s. 13. Borev, doada her tr sre kaos rettiinden, evrensel rehber gcn entropi olduunu belirtiyor. Bir btn olarak yaamn, doann antitezi olduunu ve entropiye muhalif durduunu sylyor. Yaam anlatan grotesk de benzer bir biimde anti-entropiktir, ona gre. 3 Kubilay Aktulum, Metinleraras likiler, (Ankara: teki Yaynevi, 1999), s. 216.
2 1

91

metnin kimi paralar da ortaya ktndan bir okluk, bir ayrklk zellii bulunur. Thomas De Quincey, bu durumun bir tr srekli kelti ilemine yol at belirtmektedir.1

Zaman kavramna bal olarak De Quincey, palempsesti [palimpsest] insan beynine benzetir, insan beynini sonsuz bir palempsest olarak grr. Beyinde (ve bellekte), her biri ondan ncekini gizleyen ok sayda dnce ve deneyim katman olduunu ileri srer.

Palempsestte olduu gibi beyinde de son derece eitli anlar kaznarak birikir. Zaman, eitlilii ierisinde anlar arasnda bir btnlk kurulamayaca, srekli deiimlere maruz kalan insann kimliini sarsma endiesi yaratr. Oysa De Quinceye gre insann, lm annda, ateler iinde yanarken, ya da afyonun verdii keyfe kendini brakrken, ya da dte, benin temel bir btnle ulamas olasdr. Bu anlamda unutulduu sanlan anlar birdenbire aa kabilirler. Belleimizde yer alan dank, ayrk anlar, onlardan nce bellee girip sonradan unutulduu sanlan nceki anlar ancak grnrde silerler.
2

Palimpsest, tpk beyin ve bellein, ayrk unsurlar bir araya getirerek bir birlik yaratmas gibi rastlantyla art arda gelen, aralarnda doal balar kurulamayan izlekleri, konular, yazlar bir araya getirir. Beyin de ayn zamanda bir metinler toplam gibi alglanr. Birbirleriyle akan palimpsestler, yazarn ve okurun bellei, deneyimleri metindeki son anlam tabakasn belirlemek iin srekli etkileim iindedirler. Bu da tm
1

Thomas de Quincey, le palimpseste du cerveau humain, les Confessions dun mangeur dopium anglais. Franszcaya eviren: P. Leyris, Paris, Gallimard, 1990, kol. LImaginaire, s. 208-217, aktaran: Kubilay Aktulum, n.ver., s. 218. 2 n.ver., s. 219.

92

yazlarn ayn anda, bir arada bulunduu anlamna gelir. Groteskin palimpsest olarak alglanmasnda bir tersine okuma sz konusu olabilir. Artk st kaznan klasik metinler deil, kutsal metinler, yasaklar, tabulardr. Bu metinlerin altnda klasik metinler ve klasik dnyann esinlendii pagan kltrn trenleri, mitoslar ve yaam anlaylar vardr. zellikle alma konumuz Fernando Arrabaln yaptlar sz konusu olduunda, yazarn kutsal metinlerin zerini kazyarak, altndaki pagan kltre ait metinlerin, ilkellerin btnlkl dnya grnn tozlarn silkelemeye altn syleyebiliriz.

Sonuta, sosyal bir grupta yeralabilmek iin uymak zorunda kalnan biimleyici, dzenleyici ve snrlayc normlar vardr. Ayn snrlayclk, kkenleri belli olmayan ve akla uygun bir nedenleri olmad iin normlardan farkllk gsteren tabular iin de szkonusudur. Yksek, tinsel, ideal tm deerlerle onlara kart olan iie geiren karnavallarda olduu gibi, grotesk de kutsal imalar ile cinsel imalar yanyana kullanr. Bambaka bir dnya, deiik bir dzen ve yaam biimi olasln gzler nne serer. Bunu yaparken parodi, palimsest gibi tekniklere bavurur. Yaanan dnyann snrlar almtr, karnaval kurallar hkm srer. Grotesk yktnn yerine yeni bir ey dayatmaz, nemli olan snrlarn almasdr.

II. D. Oyun ya da ocuksuluk

Groteskin gl unsurlarndan birisi oyun unsurudur. Yapnt olarak kurulan dnyada oyunun kurallar geerlidir, her durum kendi kurallarn kendi koyar. D

93

dnyadan dn alnan kurallar, yeni bir balamda, yapt balamnda kendi oyun yasalaryla dzenlenmitir. Grotesk, John Ruskinin tanmlad biimiyle terrle oyun ya da W. Kayserin srar ettii biimiyle absrdle oyun olmann tesinde, varolmann gerek belirsizliiyle oynanan oyun1 olarak da aklanmaktadr. Grotesk zerine alma yapan Michael Steig ise, groteskin yasak olanla ya da ifade edilemeyenle imgelemsel bir oyun oynama olduunu, yasak olann ifade edilemediini2 sylyor. Boris Eyhenbaum, Gogoln Palto yks zerine yazd makalede, groteskin gereklikle oynanan oyun3 olduunu belirtiyor. ster sanatnn gereklikle, uyumsuz olanla, terrle ya da varoluun bilinmezliiyle oyunu olsun, ister izleyici/okuyucunun zihninde alg oyunlarna neden olsun, her iki durumda da oyun groteskin vazgeilmez bir esidir.

Ruskin, groteskin oyun olduunu sylerken, oyun duygusuna sahip olmayan iki tr insandan sz eder: bunlar oyun iin fazla yksek zekal olanlar ve ok alak ruhlu kiilerdir. Oyun oynamay bilen kiileri ise yle tanmlyor: uras ak ki, her tr oyun fikri yalnzca kusurlu, ocuka ve abuk yorulan bir miza fikriyle ilikilendirilebilir.4 Mkemmel bir doa ya da miza oyunun stndedir, oyunla uzaktan yakndan ilgisi yoktur. Dier gruptakiler de, aslnda hi nemi olmayan her tr

Sylvie Debevec Henning, La Forme In-Formante: A Reconsideration of the Grotesque, Mosaic, XIV/4, 1981. 2 Michael Steig, Defining the Grotesque: An Attempt at Syntesis, Journal of Aesthetics and Art Criticism, 29 (1970), s. 255. 3 Boris Eyhenbaum, Gogoln Paltosu Nasl Yapld, Yazn Kuram. Rus Biimcilerin Metinleri, der.: Tzvetan Todorov. ev.: Mehmet Rifat- Sema Rifat (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1995), s. 197. 4 John Ruskin, The Stones of Venice, (Leipzig: Bernhard Tauchnitz, 1906) s. 141 ( XXVI).

94

sanat biiminde bir anlam bulmaya alrlar. Gerek grotesk, ciddi bir zihnin rn ya da oyunudur.1

Ruskinin bu aklamasnda oyunun ocuka yanna vurgu yaplmas nemlidir. Oyun, ocuklarn dnyasnda, yalnzca kendine doyum salamak iin vardr. Baka bir amac ya da hedefi yoktur. Oyun olarak grotesk de, iinde yer ald yaptn yapsn bozmas, kaosa neden olmas dnda zel bir amaca hizmet etmez. Gizli bir anlam ya da mesaj tamaz. Huizinga, oyunun kendine zg eilimleri olan geici bir faaliyet alanna girme bahanesi sunduundan szetmektedir. Kk ocuklar bile oyun oynarken yaptklarnn yaam gerekliinden farkl bir eylem olduunun bilincindedir.2 Ancak her oyun, oyuncuyu iine alabilir. Oyun-ciddiyet ayrm ortadan kalkabilir. Oyunun ciddiyete, ciddiyetin de oyuna dnd snrlarda groteskle karlarz. ocuksu bir itenlikle, oyunu ya da ciddiyeti bozar. Bir satran oyunundan ok, btn talarn ayn deere sahip olduu go*oyununa benzer bir yapya yol aar. Bu yanyla yapt iinde hiyerarik rgtlenmeye izin vermez, yapy bozar. Yukarda olan aaya, aada olan yukarya geer. Hlya alkan, almasnda kutsal olann grotesk dzeyine

n.ver., s.158 ( XLIX). Johan Huizinga, Homo Ludens, Franszcadan eviren: Mehmet Ali Klbay. (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1995), s. 25. * Satran talarnn oyunu, hiyerarik yapya dayal bir iktidar oyunudur. Satran talar kodlanmtr. Durumlarnn ve arpmalarnn olutuu kurallar vardr. Piyon her zaman piyondur, ah her zaman ahtr. zellikleri belirlenmitir. Oynanma biimleri, oyuncunun tasarrufuna kalmtr. Go oyununda ise piyonlar tane tanedir. Basit aritmetik birimlerdir. Kendilerine has hiyerarik nitelikleri yoktur. znelememi bir makinasal dzenlemenin eleridir. Sadece durumlar vardr. Satrancn kodlanm, kurallatrlm savana kar gonun sava, kavga izgisi olmayan geri glerden ve cepheden yoksun bir savatr. Kavgaszdr. Ak bir mekana yaylmak, mekan tutmak, herhangi bir noktadan, aniden ortaya frlamak sz konusudur. Kalk noktas, getii yer ya da ambar belli deildir. Mekan yeniden yerine koyar ve onu yersiz yurtsuzlatrr. Gilles Deleuze ve Felix Guattari, Kapitalizm ve izofreni I. eviren Ali Akay. (stanbul: Balam Yaynlar, 1990), s.27-28.
2

95

indirilmesi, grotesk olann da kutsallk dzeyine kartlmas tekniinden sz etmektedir.1 Biz bu almada groteski yalnzca yukar-aa gibi dikey hiyerarik yaplanmalarla ilikilendirmeyerek, hiyerarik yapy bozduunu sylemekle

yetineceiz. nk bu tr bir saptama, kutsaln yksek, groteskin alak olduu kabulne dayanarak dile getirilebilir. Oysa, bu almada aksi gerekmedike groteskin tek tanrl dinlerin algsna bal olarak alak ve yksek gibi sfatlarla dikey deil, merkez ve ky ilikisi kurarak daha dnyasal sfatlarla anlmasna allacaktr.

Hlya alkan, n.ver., s. 63.

96

III. TYATRODA GROTESK

Tiyatronun bilinen en eski trleri olan tragedya ve komedya geerlilii kabul edilen bir deerler sisteminde1 anlam kazanr. Byle bir deerler sisteminde kiilerin farkl deerleri nemli bulmalar, n planda tutmalar nedeniyle, yan yana durmas olanaksz kimi deerler atmaya neden olur. Deer sralamalaryla oluan normlar, dramn geleneksel olarak temellendii ciddilik hiyerarilerinin kurulmasna2 olanak salar. ounluka kabul edilen deerlerin olmad ya da yerinden oynad ve henz yerine yeni deerlerin olumad yer ve zamanda, evrensel olarak geerli sistemlerin yokluunda, hiyerarinin altst olduu durumlarda komedya ve tragedya etkisini yitirir. Verili deerler, geerli sistemler ve hiyerariler olmadan btn yaant eit derecede ciddi ya da eit derecede gln olabilir. Tiyatroda grotesk, tam bu aralkta ortaya kar; deerler altst olduunda, fazla trajik komie, abartlm komik de trajie doru ilerlediinde, ikisi arasndaki alanda kalndnda kendini gsterir. Tiyatro alannda trajikomedi, kara komedi, fars, melodram ve burlesk gibi ara trlerle balantl olarak ele alnmasn buna balayabiliriz.

Deerler ya da deer karlamalarnn olmad, mekanik bir dnyada trajik olanla karlamayz.1 Tragedya ve trajik olan, birbirine zt deerler tayan insanlarn

Robert W. Corrigan, Comedy and Comic Spirit, Comedy Meaning and Form, der. Robert W. Corrigan, (San Francisco: Chandler Publishing Company, 1965), s. 5. 2 n.ver., s. 9. 1 Ioanna Kuuradi, Sanata Felsefeyle Bakmak, (Ankara: iir-Tiyatro Yaynlar, 1979) s. 7.

97

bulunduu bir dnyada ortaya kar. Trajik atma, iki olumlu deerden birinin dierini yok etmesiyle gerekleir. Tragedyada nemli olan her iki deerin de ayn lde yksek ve olumlu deerler olmasdr. M. Scheler, stn deeri yok eden aa bir deer sz konusu ise, yine trajik bir durumla kar karya olabileceimizi belirtir.2 Komedide kar karya gelen deerler ise yksek deerler olmak durumunda deildir. Ioanna Kuuradiye gre, komik atma, iki ara-deerin atmasyla ortaya kar.3 Sonunda olumlu olan ara-deer atmay kazanr. Kabullenilmi byk deer sistemlerinin olmad, bir baka deyile eski deerlerin anlamn yitirdii, henz yeni deerlerin olumad yer ve zamanda ortaya kan groteskin ise, iki eksi-sistemin kar karya kalmas ya da bir arada bulunmasyla4 yaratldn syleyebiliriz. Ana karaktere yalnzca aptalca ile daha aptalca arasnda seim yapmak kalr. Groteskin deiik terimlerle yeniden yazlm trajedi olduunu syleyen Jann Kott, trajik durumun, dayatlan her iki seenek uyumsuz, ilgisiz ya da uzlatrc olduunda groteskletiini 5 belirtir.

Shakespearein Kral Lear oyunu hakknda yazd yazda, ad geen oyunu temel alarak trajik ve grotesk arasndaki ilikiyi ele alan Jann Kott, karakterler olmadnda

Max Scheler, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertetik, aktaran: Ioanna Kuuradi, n.ver., s. 8-9. Ara- deer: Yarar, ilgi, kar alan, her trl maddi deerler, maddi tutkular, g ve iktidar faktrleri, n ve an hrs gibi deer-yaplarn gsterir. Yksek deerler ise idealler, inanlar, drstlk, dostluk, sznde durma, sevgi, nefret ve sayg gibi deer-yaplarna iaret eder. (Takiyettin Mengolu, Felsefeye Giri, stanbul: Remzi Kitabevi, 1983.), s. 204 3 Ioanna Kuuradi, n.ver., s. 40. 4 Rein Tootmaa, Fixing Anti-Values and Creating Alienated Illusions, Interlitteraria, 2-1997. s. 320. 5 Jann Kott, Kral Lear ya da Oyun Sonu, adamz Shakespeare, eviren: Teoman Gney. (stanbul: MitosBoyut Yaynlar, 1999), s. 108.

98

trajik elerin yerini groteskin aldn syler. Trajik olan da grotesk olan da benzer temalara deinir: insan yazgs, var olmann anlam, zgrlk ve kanlmazlk, zayf toplumsal dzen, insanla onu kontrol ettii varsaylan soyut g arasndaki eliki. Hem trajik hem de grotesk dnyada durumlar zorla kabul ettirilmitir. Seme ve karar verme zgrl bu zorunlu duruma baldr. Soyut gce kar yaptklar mcadelede trajik kahraman da, grotesk aktr de hep kaybederler. Ancak ikisi arasndan bir fark vardr: trajik kahramann yenilmesi, soyut gcn tannmas ve dorulanmas anlamna gelirken, grotesk aktrn yenilmesi soyut gle alay edilmesi ve ona sayg gsterilmemesine iaret eder. Ayrca grotesk dnyada kn nedeni soyut gce balanamaz; nk grotesk dnyada soyut g samadr. Soyut g yerine harekete geirilen ve durdurulamayan bir mekanizma kavram ya da insann durumunun samal, grotesk dnyaya daha uygun der. stelik bu anlamsz mekanizma, insandan ya da insanlktan stn deildir; aksine insann kurduu bir tuzaktr.

Trajedinin ve groteskin dnyalar benzer bir yapya sahiptir. Grotesk, trajedi temalarn yklenir ve ayn kkl sorular sorar. Yalnzca sorularn yantlar farkldr. Trajik ve grotesk insan yazgs hakkndaki bu tartma, dncenin iki yolu ve iki felsefenin, fikir ayrlnn srekliliini yanstr. (...) Trajedi din adamlarnn, grotesk soytarlarn tiyatrosudur.
1

Jann Kott groteski trajik olanla ve tragedya ile ilikilendirerek aklarken, bir baka aratrmac, Rus ynetmen, tiyatro insan Vsevolod Meyerhold groteski komik
1

n.ver., s. 115.

99

olanla balantl olarak ele alr. Meyerhold, trajiin yerini komie, duygusal arknn yerini yergiye brakt panayr tiyatrosundan ve bu tiyatronun gzde yntemi olarak grd groteskten vgyle sz ediyor.

Groteskin z korkun bir garipliktir, en ayrk kavramlar grnr bir neden olmakszn bir araya getiren bir mizah anlaynn rndr, nk ayrntlar grmezden gelerek ve sadece kendi zgnln kullanarak, sadece kendi yaam sevincine ve yaam karsndaki kaprisli ve alayc tavrna denk den her eyi nerede bulursa sahiplenir.
1

Meyerhold, almann birinci blmnde szn ettiimiz I. Kant ve W. Scott gibi, groteskin sanatnn znel bak asn yansttna dikkat eker: Groteski kullanan sanatlar, dnya karsnda kendi tavrlarn gsterirler, gerei btnyle kullanmalar olanaksz olduundan, gereklii emalatrrlar.2 Tpk Bakhtin gibi, Meyerhold da groteskin, yaamn doluluunu yeniden yarattn dnr. Ancak srarla groteskin ayrntlar bir kenara attndan ya da grmezden geldiinden sz eder.3 Oysa groteskin kimi zaman ayrntlarn abartlmasyla ya da ayrnt saylabilecek zelliklerin nemsenmesiyle ortaya ktn syleyebiliriz. Karikatrle kartrlmasnn

nedenlerinden biri de budur. Meyerholda gre grotesk, gndelik olan doal gzkmekten kaca noktaya kadar derinletirir. Yalnzca aa ya da yukar unsurlarla
1

Tiyatro-Devrim ve Meyerhold, Derleyen ve eviren:Ali Berktay, (stanbul: MitosBoyut Yaynlar, 1997), s. 269. 2 Tiyatro-Devrim ve Meyerhold, n.ver., s. 270. 3 n.ver., s. 269, 270.

100

snrlandrlamaz. Ztlklar bir araya getirir, elikileri bilinli olarak iddetlendirir. Meyerhold, groteskin insann grdklerinin dnda henz zemedii geni alanda bulunduunu; doastn arama abas iinde, ztlklarn zn sentetik olarak birletirdiini, olaanstnn grntsn yarattn ve izleyiciyi kavranlmaz olann gizini zmeyi deneme noktasna srklediini belirtir.1 rnek olarak Franz Wedekindin Topran Ruhu (1893), Pandorann Kutusu (1904) ve lkbahar Uyan (1906), Aleksandr Blokun Mehul Kadn (1906) ve Fydor Sologubun Kahya Vanka ve Uak Lehan (1909) oyunlarn gsterir. Ad geen yazarlarn gereki bir dram iinde grotesk unsurlar kullanarak, yeni bir yaklam ve olaand efektler yarattklarn belirtir. Tiyatro sanat sz konusu olduunda, groteskin grsel yanlar, izleyici zerindeki etkisi de nem kazanmaktadr. Meyerholda gre, sahnede grotesk bir grnt yaratma konusunda izlenebilecek yollardan biri, yaratcnn izleyiciyi yakalad bir grntden ekip, hi beklemedii bir baka grnt iine frlatmak konusunda gsterdii srekli istektir. Grotesk etkinin yaratlmas sahnede dekoratif ve koreografik unsurlarn yardmyla salanr.

Friedrich Drrenmatt, suun, felaketin, lnn, anlalabilir olmann ve sorumluluun ngrld yaln trajedinin artk olas olmadn syler. Ona gre trajik olan, komediden rktc bir an, kendi kendine alan bir uurum1 olarak elde edilebilir. Ayn anda hem atom bombasna hem de groteske ilgi gsterilen amzda,

1 1

n.ver., s. 271. Friedrich Drrenmatt, Tiyatronun Sorunlar, eviren: M. Osman Toklu. (Ankara: Gndoan Yaynlar, 1995), s. 36.

101

zalimler tek bir eyden, kendileriyle alay edilmesinden korkar. Bu nedenle parodi sanatn birok alannda daha sk kullanlmaya balanm ve parodi sayesinde aniden grotesk ortaya kmtr.2 grmtr. Drrenmatt, groteski bir yabanclatrma yntemi olarak

Bu blmde tiyatroda groteskin kaynaklar olarak

satir oyunlar, Menippos

yergisi (Saturae Menippeae) ve saturnalia ile Sokratik diyaloun etkisine bakacaz. Satir szcnn, kei ile insan zelliklerini bir arada tayan, insan kafal, kanca burunlu, somurtkan dudakl, enesinin alt i, dik kulakl, yukar dnk boynuzlu, zellikle belden aas olmak zere bedeni kllarla kapl, bacaklar ve ayaklaryla keiye benzeyen, Satyrus denilen bir tr karmak hayvana ya da, antiklerin dnd biimiyle, kr tanrsna karlk geldii biliniyor.3 Kei, ayn zamanda Pan, Satyrleri, Silenos ve Dionisos gibi tanrlar da temsil eder. Pan heykellerde ve resimlerde genellikle kei yzl ve kei ayakl olarak temsil edilir. Satyrler de sivri kei kulaklar kimi zaman da yeni srmekte olan boynuzlar ve ksa kuyruklar olan hayvanlar olarak izilir. Kimi zaman onlardan yalnzca kei olarak sz edilir; oyunlarda satyr rol kei derileri giyinmi insanlar tarafndan oynanr. Ovidius, Yunan Panlarnn ve Satyrlerinin talyan karlklar olan Faunalarn kei ayakl, kei boynuzlu, yar kei olarak tanmlandklarn ve Satyrlerin de orman tanrlar olduklarn sylyor.1

n.ver., 36, 41. John Dyrden, Discourses on Satire and Epic Poetry, Hazrlayan: David Price (Gutenberg Project: 2001. 1888 Cassell & Company basks esas alnarak hazrlanmtr.-) s. 22. 1 Ovidius, Fasti, ii 361, iii. 312 aktaran: James G. Frazer, Altn Dal, II. eviren: Mehmet H. Doan. (stanbul: Payel Yaynlar, 1992) s. 36-37.
3

102

Antik Yunanda gerekletirilen Dionysos enlikleri, Trakya kkenli bir tanr olan Dionysosu anma amacyla dzenlenirdi. Bu trenlerin .. 13.-14. yzyldan itibaren kutland sanlyor. Kurban trenlerinin, orjilerin, esrikliin snrszca uyguland bu trenlerin, Atina Kent devletinde, yasal bir ereveye oturtulmasna kadar geen srede uysallat, arlklarn zaman iinde kaybolduu ya da trplendii dnlyor. Dionysos adna dzenlenen trenlerde yaplan tragedya yarmalarnda, leme olarak yazlan tragedyalardan sonra bir de satir oyunu oynand biliniyor. Kkenine ilikin bilgi fazla olmasa da, satir oyunlarnn dramn ilk biimi olduu, tragedya ve komedyann ondan doduu ileri srlmtr.2 Satir oyunlarndan gnmze yalnzca Euripidesin Kikloplar oyununun tamam ve birka oyundan da paralar kalmtr. Kikloplar oyununda, Homerosun Odysseia destanndaki Cyclops blmnn yapsal bir parodisi sz konusudur. Odysseus, Silenus ve satirlerinin, Polyphemus tarafndan tutsak edildii Sicilyaya ular. Kiklopun gzlerini ucu sivri bir sopayla kr ederek, onlar kurtarr; ancak adamlarnn bir ksmnn Polyphemusa yem olmasn nleyemez.3 Simon Dentithe gre, Polyphemusun keyifle insan yemesi ve iki imesi, Odysseusun kendine ynelik tumturakllyla, komik itahllkla, at

kuyruklar ve devasa falluslaryla satir korosunun ve Silenusun korkaklyla birleince, Bakhtinin grotesk gerekilik olarak tanmlad duruma uygun hale geliyor.1 Burada satir korosu, grsel olarak da, yar insan yar hayvan grnleriyle, biim
2 Oscar Brockett, Tiyatro Tarihi, Yay. Haz. nn Bayramolu, (Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, 2000) s. 31. 3 Homeros, Odysseia, Blm: IX, eviren: Azra Erhat-A. Kadir (ilk basm: 1970), (stanbul: Can Yaynlar, 1988) s. 175-179. 1 Simon Dentith, Parody, (Londra: Routledge, 2000) s. 43.

103

melezlemesine iaret eden grotesk bir grnt yaratr. Ayrca, Odyseus gibi bir kahramanla, satirlerin ayn anda sahnede olmas da ciddi trlerde ho grlmeyecek bir uygulamadr. Sonu olarak, satir oyunlar, nl bir mitolojik kahramann, zengin komik olaslklar sunan grotesk bir durumda2 anlatld oyunlardr. Kahraman hikayeleri ya da mitolojik efsaneler, komik olarak ele alnr. Hem tragedyann (kahramanlar) hem de komedyann (gln, komik olaylar) kimi zelliklerinin alndn, ama oyunun ne komedya ne de tragedya olarak nitelendirilemeyeceini gryoruz. Her iki tr de bir tr melezlemeyle, kendi eksenlerinden kartlm, yeni bir tre neden olmulardr. Elimizde fazla rnek olmadndan, genelleme yapmakta zorlansak da, bu oyunun dnda kalan dier oyun paralarndan da anlald zere, satir oyunlar yapsal olarak tragedyann, koro arklaryla birbirinden ayrlan blmlerden oluan yapsyla benzerlik tamaktadr.3 Trajik lemelerin sonunda oynand konusundaki bilgilere dayanarak, satir oyunlarnn tragedyann oluturduu ciddi ortam hafifletmek, datmak iin ya da kimi zaman ayn temay farkl bir biimde yeniden anlatmak iin kullanldn syleyebiliriz. Heinrich G. Schneegans ve M. Bakhtin satir ile saturnalia arasnda mutlak bir yark olduunu varsayarak, groteskin bu tarzlardan birinde ya da tekinde hareket etmesi gerektiini belirtirler.1

2 3

Dana F. Sutton, The Greek Satyr Play, (Meisenheim am Glan: Verlag Anton Hain, 1980) s. 13. Oscar Brockett, n. ver., s. 31-32. 1 Heinrich G. Schneegans, Geschichte der Grotesken Satyre, 1894 aktaran: M. Bakhtin, Rabelais and His World, eviren: Helene Iswolsky, (Cambridge, Massachusetts: The M.I.T. Press, 1968), s. 304-315.

104

Bakhtin, Antik dnemde Atina komedisi ve yar ciddi-yar komik alannn tmnn zellikle gl bir karnavallamaya maruz kaldn belirtiyor.2 Romada satir (yergi) ve epigramn (ineleme) eitli trleri Saturnalia bayramyla balantlyd ya da balantl olmak zere tasarlanyordu; kimi zaman Saturnalia bayram iin yazlyorlard kimi zaman da en azndan enlie salanan meru karnaval yetkisi kapsamnda yaratlyorlard. Martialisin tm yaptlar dorudan Saturnalia bayramyla balantlyd. Antik Yunan tiyatrosunda oynanan satir oyunlarnn dnda, satir bir yergi tr olarak da, groteskin ortaya kmasna neden olmutur. Satirae Menippae, Menippos satiri ya da yergisi denilen trn kimi temel zellikleri, grotesk olarak nitelediimiz yaptlarda grlen zelliklerle benzeir. Bu trde ilk rn veren yazarn Socratesin rencisi Anthisthenes olmas, ayn Anthisthenesin Sokratik diyaloglar kaleme alanlardan biri olmas, Sokratik diyaloglarla Menippea satiri arasndaki ba glendirir. Son derece esnek bir yapya sahip olan Menippea yergisinin, yazn alannda karnavalesk dnya anlaynn balca tayclarndan ve kanallarndan biriolduunu ileri srlmtr.3 Bu karnavallam tr Proteus kadar deikendir ve baka trler retmeye de aktr. Menippea satiri, deiken yapsyla yaptlar oluturan unsurlarn ve seslerin dinamik oyunlarna yer aar.1

Tiyatroda groteskin kaynaklarndan biri olan Saturnalia bayram ise, Msr ve Pers enliklerinden izler tar. Saturnalia, iki tarm enliinin tam ortasnda 17 Aralkta
2 3

M. Bakhtin, Karnavaldan Romana, n.ver., s. 246. n.ver., s. 226. 1 Slyvie Debevec Henning, Becketts Critical Complicity, (Lexington: The University Press of Kentucky, 1988) s. 29.

105

kutlanyordu. Consualia, zahire ambarlarnn alnda, zahire tanrs Consus onuruna kutlanyordu. Dier enlik ise, Opsun onuruna kutlanan Opalia idi. Ops yeryznn meyvelerini ve bolluu temsil ediyordu, Saturnun yoldayd. Roma takviminde Saturnalia, tatil gn ve kutsal gn idi. Dini riteller gerekletiriliyordu. Saturnun kendisi Kronosla zdeletiriliyor ve ba balanarak, Yunan ritellerine gre kurban ediliyordu. Keilerce kayt edilen en eski tapnak olan Satrn Tapna, Saturnaliaya ayrlmt ve fildii klt heykelin ayaklarn zincirleyen ynden balar, tanrnn zgrlemesini simgeleyen o gn gevetiliyordu. O gn ayn zamanda festival gnyd. Livynin sylediine gre, 217 ylnda balayan bir uygulamayla, tapnaktaki kurban treninden sonra bir halk leni vard. Btn yl allan dzen askya alnr. Kavgalar, ksknlkler unutulur. Zengin ve yoksul eitlenir. Savalar ertelenir ya da ara verilir. yerleri, okullar, mahkemeler kapanr. Efendiler klelere hizmet eder. Ailelerin bana ocuklar geer. Klk deitirmeler ve maske takmalar gerekleir. Her tr elence dzenlenir. Saturnalia ve o gnlerde yaplan onunla ilikili festivallerde, fasulya kurasyla bir szde kral seilir. Bu gelenek zaman iinde onikinci gece ile balantl olmaya balad. Ortaa uygulamalarnda kekler yaplp, iine bir fasulye, bir de bezelye konmaya baland. Fasulyeyi seen kadn ile bezelyeyi seen erkek Kral ve Kralie olurlar. Mumlar ve lambalar karanln ruhlarn kovard.

Saturnaliada orji, tenin kural tanmazlnn ve yaamsallnn dorulanmasdr. (...) Aslnda, elbette bu karnaval trenleri,

kurbanlarn kanlar ile kpkrmzyd. Arkaik mevsimsel rekabet, birbiriyle hi uyumayan yaam ve lm bir araya getiriyordu. Hibir

106

mantk, K, Gnah ve eytana kar kazanlan bu byl zaferi aklayamaz. Ama komedyen Dionysos ritellerini sahneleyebilir ve onun lgn tavrlar bizi yaamn vahi ve mistik gcnn gizlerine doru ynlendirebilir.1

Roma kltr yozlatka, Saturnalia enlikleri de bozulmaya balad. enliklerde kurban kesilerek kan aktlmasnn dnda, Saturnalia ve onunla balantl enlik ve kutlamalarda, halkn korkularn gsteren uygulama ya da efsanelerle de karlalr. Bakhtinin karnaval zerine yapt almalarda sz etmedii danse macabre ya da lm dans bu halk enliklerinde ortaya kmtr.

Yunanllar Hristiyan olduklarnda Yunan kltrnde srdrlen etkileyici bir efsaneyi biimleyen n zayflamasyla, antik korku yeniden ortaya kt. Bu efsane, kaosun irkin canavarlarnn, Kallikantzaroi yln ounda yeraltnda kalmaya zorlananlarn hikayesidir. Noel dneminin on iki gn boyunca, eytanlarn demonlarn- yeryznde serbeste dolatklar syleniyordu. Gerekten zarar vermekten ok kt niyetli akalaryla biliniyorlard -atlarn kuyruklarn ryor, stleri dkyor, zellikle kaba saba hareketlerle evleri atee veriyorlard. Onlar korkutup uzaklatrmak iin, Yunanllar Noel aalarn yakyorlard. Ayn zamanda kokunun yaratklar uzaklatracan dnerek, eski ayakkablarn da yakyorlard. Bu oniki gnde doan

Wylie Spher, The Meanings of Comedy, Comedy, der. Robert W. Corrigan (San Francisco: Chandler Publishing Company, 1965), s. 37.

107

ocuklarn Kallikantzaroi olacandan korkulurdu. nlem olarak, bebek saman ya da sarmsak balaryla balanyordu ya da ocuun ayak trnaklar hafife yaklyordu.

Ciddi trler, Bakhtinin deyimiyle monolojiktir, yani btnlkl ve deimez bir sylem evreni varsayar (veya dayatr). Yar ciddi-yar komik trler ise, tersine diyalojiktir; byle bir btnln

olanaklln ya da daha kesin bir ifadeyle deneyimlenmesini yadsrlar. Trajedi ve epik bir duvar rp kapatyorsa ayet, Menipposa zg biimler, yeni olanaklarn nn aar, tehir eder. Ciddi trler, insan kavrar; Menipposa yaslanan trler ise, insann yazgsn bilemeyii ve ona hakim olamayn temel alr. Eksiksiz, btnlkl bir hakikat sistemi vizyonuna kar Menippos yergisi bu sistemin dnda unsurlar nerir. Yar ciddi-yar komik trler, entelektel ortodoksiye kar st kapal ya da ak bir meydan okumadr; yle ki, yalnzca felsefi ieriinde deil, yaps ve dilinde de yansyan bir meydan okuma.1

Daha nce sz ettiimiz parodi, hem Menippos yergisinde hem de tm karnavallam trlerde vazgeilmez, temel bir edir. Saf trlere organik olarak yabancdr; karnavallam trlere ise aksine, organik olarak ikindir. Antik dnyada parodi ile karnavala zg bir dnya anlay arasnda kopmaz bir balant vard. Parodiletirme tahttan indirici bir benzerin yaratlmasdr; ayn dnyann i yznn ortaya karlmas, ters yz edilmesidir. Bu nedenle parodi ikirciklidir. Antikite temelde her eyi parodikletirmitir: rnein, satir tiyatrosu balangta, kendisini nceleyen
1

Philip Holland, Robert Burtonun Anatomy of Melancholysi ve Menippos Yergisi, Hmanist ve ngiliz, Doktora Tezi, Londra niversitesi, 1979, s. 36-37, aktaran: Cem Soydemir, Mehmet Kk ya da Sibel Irzk. (Bakhtinin kitabnda dipnot olarak verilmi, ancak kimin dipnotu olduu belirtilmemi) M. Bakhtin, Karnavaldan Romana, n.ver., s. 217, dipnot.

108

trajik lnn parodik ve glen yzyd. Kukusuz, parodi burada, parodiletiren nesnenin alenen reddi deildi. Her ey kendi parodisini, yani kendi glme boyutunu barndrmaktadr, nk her ey lm araclyla yeniden doar ve yenilenir. Romada parodi, muzafferane gln olduu kadar cenazedeki gln de zorunlu bir boyutuydu. Her iki gl de karnavalesk ritellerdi. Karnavalda parodiletirme farkl biim ve llerde ok yaygn olarak kullanlr: eitli imgeler, birbirlerini eitli ekillerde ve eitli bak alarndan parodiletirirler; eitli ynlerde ve eitli llerde uzatan, ufaltan, eip bken, btn bir bkk aynalar sistemine benzer.

Satir ve satir oyunlaryla birlikte, karnavalla balantl bir baka tr, Sokratik diyalog da, tiyatroda groteskin kayna olarak grlebilir. Sokratik diyalog, gerein bilgisine sahipmi gibi grnen resmi tekyanlln karsna, gerein onu ortaklaa arayan insanlar arasnda, bu insanlarn diyalojik etkileimleri srecinde1 bulunacan gsteren bir yntemdi. Sokratik diyaloun iki arac vard: sinkrisis ve anakrisis. Sinkrisis, zgl bir konuya ilikin eitli bak alarnn yan yana getirilmesi olarak ele alnyordu. Anakrisis ise kiinin muhatabnn szlerini meydana karp kkrtmak iin, onu fikrini aklamaya ve adamakll ifade etmeye zorlamak iin1 kullanlan bir arat. Anakrisis szn, szle kkrtlmasdr. Sinkrisis ve anakrisis dnceyi diyalojikletirir, aa karr, bir karla, yanta dntrr.

1 1

M. Bakhtin, Karnavaldan Romana, n.ver., s. 221. n.ver., s. 222.

109

Sokratik diyaloglara oranla, Menippos satirlerinde komiklik esi fazladr. Yunan yaznna esin kayna olan efsaneyle balantsn koparmtr. Biimsel olarak hayat benzeme kaygs yoktur. Kahramanlar tarihsel ve efsanevi figrler de olsa, olay rgs ve felsefi yaratmn olaand zgrl 2 ile dier trlerden ayrlr. Fantastik olan, bir gerein bulunup snanmasndan oluan tamamyla fikirsel bir ilevin hizmetine sunulmutur. Fantastik, hakikatin aranmasnda, yolunun almasnda ve en nemlisi de snanmasnda nemli hale gelir. Kahramanlar, yerle gk arasnda, bilinmeyen yerlerde gezinir, olaand yaam deneyimleri hrszlarn gizli yaarlar. Yeryzndeki servenlerini pazar

anayollarda, yerlerinde,

genelevlerde, hapishanelerde,

batakhanelerinde, erotik grup

meyhanelerde, seks

tarikatlarn

ayinlerinde3

gerekletirebilirler. nemli olan, sefaletten korkmamak, yaamn ktlklerinden, pisliklerinden ekinmemektir. Estetik ve akademik btn problemler bir tarafa braklr. Karmak ve kapsaml akl yrtme yntemlerinden vazgeilir, yalnzca pratik ve etik bir nyarg barndran plak nihai sorunlar kalr. Eylem ve diyalojik sinkrisis yeryznden Olimposa ve ller diyarna aktarlr. eikteki diyaloglar, Olimposun ya da ller dnyasnn eiinde gerekleir. Menippea, dnyaya ku bak bakar, deneysel yntemler kullanr.1

Bir insann btnlnn ve son eklini alm olma niteliinin bir biimde yklmas, kiinin kendi benliiyle kurulan diyalojik bir iliki araclyla kolaylatrlr.

2 3

n.ver., s. 226. n.ver., s. 228. 1 n.ver., s. 229.

110

Her tr delilik, lgnlk, denetlemez hayal kurmalar, allmadk ryalar, delilik snrlarna dayanan tutkular, intiharlar, kiilik blnmeleriyle birlikte gsterilir. Menippeann normlarla ilikisi de groteskte olduu gibi bir ihlal zerine kuruludur. Skandal dolu sahneler, tuhaf davranlar, edepsizce konumalar ve eylemler; olaylarn kabul gren ve geleneksel ak ile konuma adaplar da dahil olmak zere yerleik davran ve adab muaeret normlarnn her tr ihlali tipik zelliklerindendir. Bu tr srad tavrlar, dnyann epik ve trajik btnln yok eder. nsan ilikilerinin ve olaylarn sabit, deimez normal akn ihlal eder. nsan hayatn belirleyen normlardan ve gdlenimlerden kurtarr. Kfr ya da yakksz sz de Menippeada ok kullanlr. Bu durum, genellikle ak szllk, kutsal bir eyin maskesinin saygszca drlmesi ya da grg kurallarnn kabaca inemesiyle ortaya kar. Menippeada sk sk kle olan bir imparator, soylu bir haydut, erdemli orospular gibi eliik grnen kahramanlarla da karlalr. Ani geiler ve deiiklikler, ini klar, birden konumann akn deitirmeler, uygunsuz eylerin bir araya gelmesi olaan durumlardr. Farkl trlerin bir arada kullanlmas da dier bir tipik zelliidir. Bylece, ok biemli, ok sesli metinler haline gelirler. Yazld dnemin gncel ve ilgi eken konularn ele alr. Bakhtin, menippeann antik uygunluk fikrini (gzellik, soyluluk) oluturan etik normlarn ykld bir srada ulusal efsanenin oktan bozulmakta olduu bir dnemde1 ekillendiini belirtiyor.

Satir, Saturnalia ve Sokratik diyalog, ana trlerin yannda ikincil konumlanlar ve grece zgrlkleri nedeniyle, sanatsal normlarn ve kuramsal eletirinin keskin
1

n.ver., s. 233.

111

oklarnn dnda kalabildiler. Yaamla, yaamsal olanla balarn koparmadklar iin, iinde bulunduklar toplumla birlikte deierek, yeni trlere dntler. Tiyatro

alannda melezlemi ya da Bakhtinin szleriyle karnavallam trler, karnavaln her iki yzn de gsteren rnekler verdiler. Nasl karnavaln glmseyen yznn yannda korkutucu, tehditkar bir yz varsa, ayn ekilde trn kayna olarak grlen Pan, satirler ve Silenosun rktc yanlarnn yannda, satirin negatif imajnn ardnda insana ak bir alternatif olarak pozitif olan hissedilir.2 Goethe, satirik bak asnn, yaamn btn maskelerini yrtp attn, dnyay bir deliler evine dntrdn3 syler. Goethenin sz ettii deliler evi imgesi bile, bir tr satirik karnaval grnts yaratarak, groteske yaklar.

Groteskin grld oyunlarn yaplar da dikkat ekicidir. Grotesk tiyatronun, mevsimlik ritel kutlamalaryla balantl olarak, ilk kez ortaya kt Antik Yunanda olduu gibi, gevek dokulu ve epizodik yapl oyunlarda daha sk ortaya kmaktadr. Aiskhylosin ilk oyunlar ve Aristophanesin oyunlarnda grlen epizodik yap, hem enliklerin karnavalesk havasn yanstmakta, hem de grotesk oyunlarn oynanmasna olanak salamaktadr.

Groteskin tiyatroda kullanm, dier yaznsal trlerden daha etkili olacaktr. nk tiyatroda, yumuak sesiyle tuhaf unsurlar kontrol altnda tutan, groteski

2 3

W. Kayser, n.ver., 59. (eviren: Pervin Yankkaya-Aydemir) Johann Wolfgang von Goethe, kaynak belirtilmemi, W. Kayser, n.ver., (eviren: Pervin YankkayaAydemir)., s. 59-60.

112

dengeleyen konumalar yapan arabulucu bir anlatc yoktur. Tiyatroda groteskin trlerle balantsn saptadktan sonra, yapsal olarak da, Aristotelesci tiyatrodan ayrldn, daha ok episodik bir yapyla biimlendiini rneklerle gstererek ortaya koyacaz. Aristoteles, farknda olmakszn, katlm duygusunun yn verdii Eski Komedyaya oranla haset ve hayal krklnn ynlendirdii bir tiyatro oluturmu; tiyatroyu Dionysos cokusundan arnm dzenli, uslu bir hale getirmitir. Gerekten de Aristoteles tiyatroyu slah etmeye alan bir politikacy andrr, nk Eski Komedyann betimlemeleri ona ar grnr.1

zetle, tragedya ve komedya, geerlilii kabul edilen bir deerler sisteminde anlam kazanr. Deerler sisteminin yokluunda her ikisi de etkisini yitirir. Bylesi bir ortamda her ey ciddi ya da ayn derecede gln olabilir; eski deerler anlamn yitirir, henz yeni deerler olumadndan grotesk ortaya kar. Trajedi ile groteskin dnyas birbirine benzer, ayn eyleri sorgularlar, ancak verilen yantlar farkldr. Antik Yunandaki satir oyunlarnda kahraman hikayeleri ya da mitolojik efsaneler, parodisi yaplarak ele alnr. Oyunlar ne tragedya ne de komedya olarak nitelendirilebilir, melez ve yeni bir trdr. Satir oyunlar, Saturnalia gibi bayramlar, parodiletirme, Sokratik diyalog ve menippos satirleri gevek dokulu ve epizodik yapl oyunlarda daha sk ortaya kan bu yeni trn, groteskin kaynan olutururlar.

B. Sanders, Kahkahann Zaferi, n.ver., s. 132.

113

III.A. Groteskin enlikli Yz

Groteskin Janus gibi iki yz olduundan sz etmitik. enlikli yznn tiyatro tarihinde geriye doru izi srldnde ilk ipularn, grotesk kavram henz varolmadndan bir tr kavramsal anakronizme dlme pahasna, Antik Yunanda, bildiimiz klasik formda ilk oyunlarn oynand Atinada buluruz. Tiyatronun bir sanat dal haline gelmesinden sonra, festivallerde yarma dzenlenen ikinci tr olan komedyann, gnmze en fazla oyunu kalan yazar Aristophanesin oyunlarna, biraz zorlayarak da olsa, grotesk kavramnn yardmyla bakabiliriz. Aristophanesin oyunlarnn temel zellii, halk kitlesine ekici gelen mstehcenlik ve kaba antrmalardr. Bir tarihinin Aristophanesle ilgili olarak syledii gibi: En ar bulular ona hak tannmt. Hibir ey onu tehlikeli bir vurgudan ya da bktrc bir srardan alkoymuyordu. En keskin vuruu gerekletirebilir ya da en ciddi arda bulunabilir, sonra da iinden bir ses konuyu deitirme zamannn geldiini sylyorsaciddi aktan burleske geebilirdi.1 Aristophanesin gsterdii dnya tersyz olmutur; Sofokles oyunlarn rnek alarak, tragedya kuramn oluturan Aristoteles ise bize mutlak derecesinde sakin ve dzenli bir devlet resmi izer.

Aristotelesin tiyatro grnde, yalnzca seilmiler iyi eitimli, hitabet reniminden gemi kiiler- espri yapma olanana sahipti; kalan kesim, gzlemci, izleyici, seyirci olarak geride durmak zorundayd. Onlara asla giremeyecekleri bir dnya sunuluyor, tiyatro
1

Francis Macdonald, Cornford, The Origin of Attic Comedy, yay. haz. Theodore H. Gaster, (NewYork: 1961), s. 158.

114

koltuklarndaki yerlerinden ok yksee yerletirilmi bir sahne hayal krklklarn simgeliyordu. Aristotelesin tutumu seik hiyerarik eitsizlikler ierir. Apollonun izinden gider, Dionisosun deil. Elinde yetke asasn tutar, komedinin fallusunu (phallika) deil.
1

Aristoteles, kendinden sonra gelen glme kuramclarnn ve felsefecilerinin ilgisini ekmitir. Aristophanes ise, yaad dnemde ve daha sonra halkn d gcn ele geirmitir. Karnaval hissinin yerlemesi Aristophanesin esinledii isyankar ruh sayesinde olmutur. Aristophanesin bir komedya yazarndan ok satirist olduunu syleyen Robert W. Corrigan, . V. yzylda, Yunanllar arasnda konusunu mitoslardan almayan, uydurulmu ya da ada yaamdan esinlenmi btn oyunlarn komedya olarak nitelendirildiklerini ve Dionysia Festivallerinde leden sonra oynandklarn belirtiyor.2

Barry Sandersn yapt aklamalara dayanarak, Aristotelesin uygun grd glme biiminin ironiyle salanan, entelektel bir stten bak, yarglayan, kmseyen, aalayan bir bak olduunu syleyebiliriz. Oysa, grotesk kahkaha ya da glme, Aristotelesin kuramnn dnda tuttuu, kontrol altna almak istedii; soylu olmayan, enliklerde, karnavallarda snrszca elenen, dilinin kemii olmayan, her tr bedensel akay, edepsizlii ima eden, aka gsteren halkn gldr. Aristotelesin tragedya ve komedyay birbirinden ayrrken kulland ltler, ele aldklar konulara

1 2

B. Sanders, n.ver., s. 133. Robert W. Corrigan, Aristophanic Comedy: The Conscience of a Conservative, Comedy, Meaning and Form, der. Robert W. Corrigan, (San Francisco: Chandler Publishing Company, 1965), s. 353.

115

dayanmaktadr. Ancak bu iki trn birbirleriyle yapsal olarak da farkllklar vardr. Tragedya, koro arklaryla birbirinden ayrlan, birbirinden bamsz blmlerden oluur. Bu blmlerin sralan ve ilevleri, genel hatlaryla bellidir. Aristophanesin yazd oyunlarn, eski komedya olarak tanmlanan komedyalarn yapsal zellikleri ise yledir: Oyunun nsznde, gerekletirilmek istenen bir fikir, bir gr, bir hedef atlr ortaya. Bu ya Eek Arlar1nda olduu gibi, yanl bir i yapt dnlen babann, nce zor kullanlarak, sonra ikna edilerek bu grevden vazgeirilmek istenmesi ya da Kular2da olduu gibi yaadklar kentten memnun olmayan iki kafadarn, kendilerince daha haka paylam yaplan bir baka kentte yaamak arzusuyla yola kmas biiminde gsterilir. Oyunun parabasise kadar geen blmnde koro ile kahramanlar arasnda, gerekletirilmek istenen konu zerinde tartma ya da agon yaanr. Parabasis, koronun dorudan izleyiciyle konutuu serbest bir blm olarak oyunu ikiye bler. Oyunlarn ikinci blmnde ise, ilk blmde gerekletirilmek istenen fikrin, gerekletii, rneklemek gerekirse; babann yarglk yapmaktan vazgeirildii, iki kafadarn hayallerindeki lkeyi, kularn da yardmyla yerle gk arasnda bir yerde kurduklar grlr. Bu blmde birbirine gevek dokulu olarak balanm sahneler araclyla, gerekletirilen hedefin, sonular gsterilir

izleyici/okuyucuya. Ancak daha sonra, aada rnekleyerek greceimiz gibi, ama gereklese de, ulalan sonu, komedya iin ngrlen mutlu sondan daha farkl bir durumdur. Bu trn konularnn, yazarn yaad dnemle dorudan ilintili olmas, Aristophanes komedyasnn ve sunduu grotesk dnyann zamana bal olu biimini de

1 2

Aristophanes, Eek Arlar, eviren: Sabahattin Eybolu. (stanbul: Remzi Kitabevi, 1966) Aristophanes, Kular. eviren: Azra Erhat ve Sabahattin Eybolu (stanbul: Remzi Kitabevi, 1996)

116

aklar. Gilbert Murray, zellikle Kular oyununun, eski komedyann btn groteskliiyle ortaya kt sra d bir ykseklik olduunu belirtiyor.1

Grotesk iinde yeerdii corafya ve kltrle dorudan balantl olduundan; belli bir dnemde belli bir kltrde grotesk olarak alglanan bir baka kltrde, kltrn kabul edilmi, yerlemi bir unsuru olabilir, hatta ayn kltrde farkl bir dnemde normal olarak kabul edilebilir. Freudun Unheimlich makalesinde insan psikolojisi iin sylediklerini, toplumsal boyuta tayarak, tekinsiz olann; kimi alkanlklarmz ve deimez sandmz bilgilerimizi yerinden eden, grnt, olgu ya da olaylarn; bir zamanlar kltrmzde var olduu halde, bastrarak kltrel bilinaltmza ittiklerimizin geri dn olarak alglayabiliriz. Groteski ve onun ihlal etme zelliini kurumsallaan, kuramsallaan sanat trlerinin hari tuttuklarnn, itibar etmediklerinin ya da yeterince soylu olmad iin deer vermediklerinin, grmezden geldiklerinin kendini var etme, kendini yazma abas olarak grebiliriz. Grotesk doada olmayan snrlar ve kurallar koyularak darda tutulmak istenenin, tekinin yerleik, kurulu, salam, gvenilir olann snrlarn zorlamas ve ihlal etmesiyle oluuyor. Aristophanes Antik Yunann asi, devlete kar kan, devletin koyduu yasalara kar koyan, ahlaki normlar zorlayan yazar deildi. Hatta yenilikilere ya da geleneklerde deiim isteyenlere karyd. Oyunlarnda Euripides, Sokrates, Sofistler ve Empedokles ile Pitagoras gibi erken dnem bilimadamlarn arlatanlkla ve sapknlkla suluyordu. Sk sk dalga getii ve yozlamann nedeni olarak grd Euripidesle aralarndaki iliki de ilgintir.

Gilbert Murray, The Literature of Ancient Greece, (Chicago: Chicago University Press, 1956), s. 286.

117

Yaadklar dnemde de saptand gibi, oyunlarnda Euripidesin etkisi altnda kald grlr.1 Aristophanes, yazd oyunlarda zellikle dnemin kurumlarn,

entelektellerini eletirerek, gncel olanla sk skya ilikiye girerken, Euripides tanrlarla ya da inanlarla dalga geer. Onun bak, bir aydnn stten bakdr, ironik bir baktr. Oysa Aristophanes daha somut sorunlarla urar. Komedyas, Atinann gndelik yaantsnn tela iinde birbiriyle yaran oul seslerden oluan, heteroglossik (okdilli) bir komedyadr.2

Aristophanesin oyunlarndan rnekler vererek bu zelliklerini saptamaya alalm. Eek Arlarnn3 banda, Ksantias ve Sosiasn konumalarnda, bir rya anlatm srasnda, grotesk imgelerin yaratldn grrz.

Ksantias : ...Sonra baktm bir canavar, am azn yummu gzn: nutuk ekiyor, boazlanan bir domuz gibi sesler kararak... [EA., s. 13]

Nutuk eken boazlanm domuz ya da canavar imgesi, biim ve ierik arasndaki atmay gsterdii lde, hem komik hem de grotesk bir imge olarak

G. Murray, n.ver., sayfa 282de Cratinusun her iki yazarn slubunu tanmlamak iin Euripidaristophanize szcn bulduunu sylyor. 2 S. Dentith, n. ver., s.43 3 Aristophanes, Eek Arlar, n. ver., s. 13. [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.]

118

grlebilir. Nutuk ekmek, hatiplere zgdr. Boazlanm domuz sesleri karma, hatiplerin saygnln yerinden edecek ya da en azndan glme yoluyla sarsacak bir kullanmdr. Yine ayn blmde, Ksantiasn szleri, insan ve hayvann i ie gemesini gstererek, szcn ilk kullanld dnemin sslemelerine benzer trde bir grotesklie iaret etmektedir.

Ksantias : Canavarn yan banda Theorosu grdm; yere oturmu, ba bir karga ba olmu. Birden Alkibiades yanma geldi, her szn yarsn yutarak; dedi ki bana: Bak, Toyosa bak: yays insan, yays kaka [EA., s. 14]

Yar hayvan-yar insan yaratklar, Yunan mitolojisi iin her durumda grotesk saylacak imgeler deildir. Pegasus, hipogrifon ya da kentorlar gibi insan ya da birka hayvana ait unsurlarn i ie getii, kabul edilmi, tanmlanm figrler vardr; ancak, burada sz konusu olan, henz ad konulmam bir yaratktr. Oyunun tamamnda gn doarken tt iin mahkemeye verilen horozlar, babayla oul arasnda

normalolarak olmas gereken baba-oul ilikisine hi benzemeyen, bu yanyla doal olmayan bir iliki ve dil kullanm grlr. Yarglarn eek arlar klna sokularak karikatrize edilmesi de, dneminin ciddi bir sorununa, adalet sorununa yaklarken Aristophanesin abartnn boyutlarn nasl genilettiinin gstergesidir. Aristophanes, dnemiyle ve ayn zamanda gereklikle iliki kurarak, mahkeme ve adalet kavramlarn ele alr. Bunu yaparken, komedinin olanaklarn kullanr. Bunun yan sra,

119

sip sivri ileri de var klarnda (...) r stne sokarlar seni [EA., s. 25] diyerek, hemen bu szlerin ardndan gelecek olan eek arlar korosunun grnn de tanmlar. Koro, mahkemeye ge kalmaktan ve mahkemede yaptklarndan itahla sz ederken, birden lafa karan kk bir ocuk, kentteki yoksulluktan, karn a dolatndan dem vurur. Aristophanes komedide kurduu dnyay, gereklikle yz yze getirerek, ne gerek ne de kurgusal olan ya da hem gerek hem de kurgusal olan, grotesk bir dnya kurmaktadr. Bu dnya, eek arlarnn yarglk yapt, kpeklerin yargland bir dnyadr. Babasn yarglk yapmaktan vazgeirmek isteyen Bdelykreon, kendi evinde bir mahkeme oyunu dzenler. Bu oyunda da kpek maskeli kahramanlarn yan sra, havan eli, anak, peynir rendesi, zgara, mlek gibi nesneler de, insan klnda gelirler tanklk etmek iin. Canl- cansz varlklarn bir arada kullanlmas da, groteski yaratan unsurlardandr. Sahneye getirilen oturak, oyun srasnda babann iemesi [EA., s.66, s.80], mesane darlndan [EA., s. 67] sz edilmesi, alanp gzya dklmesi [EA., s. 83], babann, olunun okumu yazm aydn arkadalaryla sohbet konusu ararken, Lamiann nasl yellendiini anlatmaktan sz etmesi [EA., s. 96] tragedyada asla sz konusu edilemeyecek, komedyaya ve karnavalesk olana, bedene ve bedenin akkanlarna iaret eden grotesk unsurlardr. Ancak, bu oyunda grotesk dnya, oyunun ikinci blmnde, parabasisten sonra, birinci blmde hedeflenen amacn

gerekletiini grdmzde daha kapsayc bir biimde kar karmza. Bdelykreon, babasnn yarglktan vazgemesini salam, kendisi gibi yaamaya ikna etmitir. Philokleona kibarlar arasnda nasl konuulacan, nasl davranacan retir. Olunun btn tlerine uygun davranmasna karn, kibarlarla birlikte yemek yiyen Philokleon sarho olur, herkese satar, saa sola saldrr. Gen bir kz karr. Zarar

120

gren herkes onu mahkemeye vermekle tehdit eder. Olunun yemee gitmeden nce ona tledii gibi, her zor durumdan kurtulmak iin ilgili ilgisiz ykler anlatr. Bdelykleon, onu srtlad gibi yeniden eve kapatr. Grotesk, iki eksi-sistemin kar karya gelmesi ve birarada bulunmas yoluyla yaratldndan; ana karaktere yalnzca aptalca ve daha aptalca arasnda tercih ans kalmtr.1 Bdelykleon, alnnda tek gz olan bir dev, bir Kiklops klna girerek kar sahneye. [EA., s. 115] Oyunda bu blmn, Euripidesin bir tragedyasn alaya almak zere yazldn belirtir. Aristophanes, groteskin nemli aralarndan birini, parodiyi kullanarak, tragedya trn, ama zellikle hem etkilenip, hem kar kt Euripides tragedyasn yerinden etmektedir. Yal Bdelykleon, oyunun ilk blmndeki yobazlndan kurtulmutur: ancak bu kez de iip ileden karak zgrln ktye kullanmaktadr. evresindekilerce edepsiz saylan hareketlerle dans etmektedir. Yenge klnda, cce bir dans [EA., s. 118] girer sahneye. Pei sra, tragedya oyuncular diye tantlan iki yenge, sonra da ne olduu belli olmayan, karides mi rmcek mi [EA., s. 119] olduu anlalamayan ailenin st kuzusu tragedya yazar kar sahneye. Oyun, bir komedyann bitmesi gerektii gibi szde mutlu sonla, dans ederek biter. Ancak toplumsal olarak ele alnan konu da, komedya kahraman da olumlu denilebilecek bir sona kavuturulmam, yalnzca toplumsal olarak bir soruna parmak baslm, gsterilmitir. Burada Tootmaann szleriyle kahramann aptaldan daha aptala getii bir sre yaanmtr.

Rein Tootmaa, Fixing Anti-Values and Creating Alienated Illusions, Interlitteraria, 2-1997. (Tartu: Tartu University Press, 1997), s. 320.

121

Grotesk, gei dnemlerinde daha fazla grlr. Eek Arlar oyununda da, eletirilmesi gereken unsurlar eletirilmi; ancak yerine ne gelecei henz

saptanmamtr. Bu yzden, kahramann iinde bulunduu durum ackldr. Yapmaktan vazgeirildii alkanlk yerine koyabilecei, daha iyi bir ura yoktur ya da varsa bile, henz onun dnyasna dahil deildir.

Sevda ener, glmenin toplumsal cezalandrma ve bireysel rahatlama gsteren doal tepki olarak aklandn belirttikten sonra, komedyann ritel kkenini dikkate alarak glmenin yenileme ve canllk, kvraklk, zgrlk kazandrma ilevlerinin de olduunu belirtmektedir.1 Bakhtinin ve Barry Sandersn belki de Bakhtinden esinlenerek ele ald biimiyle, iinde grotesk olan da barndran karnavalesk glme, ite glmenin bu yeniletirme, zgrlk kazandrma ileviyle balantldr. Ancak bu tr glmenin tad ikircikli durum, ayn zamanda ykcl, bir tr yap bozmay da getirir. Aristophanes rneine geri dnersek, Aristophanes iinde bulunduu toplumun ikiyzllne ve insanlar bu hale getiren sisteme kar grnmektedir. Nitekim Sevda ener de, onun geleneksel deerleri savunduu iin genel olarak tutucu1 bir yazar olduunu sylemekle birlikte, daha sonra komedya sanatnn insana kendi snrlarn zorlama gc kazandrdndan ve komedyann zgrlk ruhunu glendirirken devrimci2 olduundan sz etmitir. Aristophanes iin de benzer bir durumdan sz edebiliriz. Aristophanes, Euripidese kar gelitirdii tavr nedeniyle tutucu olarak

1 1

Sevda ener, Yaamn Krlma Noktasnda Dram Sanat, (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1997), s. 127. n.ver., s. 129. 2 n.ver., s. 132.

122

nitelendirilmi olabilir.3 Ancak, Atina kent devletinin sava yapt bir dnemde savaa kar oyun yazma, sava ve savaanlar yerme, onlarla alay etme cesaretini gstermitir. Belki de Aristophanesin savunduu deerler dnemin ahlak deerleri deil de, insanln ortak deerleri diyebileceimiz daha geni lekli bir bak asyla deerlendirilebilecek deerlerdir.

Hristiyanlk daha ilk dnemlerinde glmeyi yasaklamt. Dnemin hatipleri akalarn ve glmenin Tanrya deil, eytana ait olduunu bildirmiti.4 Kimi nemli dinsel kutlamalarda, resmi kltlerin yannda glme ayinlerine de izin veriliyordu. zellikle Noel ayini kutlamalarnn belirli gnlerinde gen papazlara zgrce istediklerini yapma frsat tannrd. Deliler Bayram (festa stultorum, fatuorum, follorum) denilen bu tr trenlerde kat, sert, baskc kilise kurallaryla ve kilise yneticileriyle istedikleri gibi alay edebiliyorlard. Bu trenlerin pagan kutlamalaryla balantl olduunu dnlyor.1 Komedyann gelimesine de katks olduu dnlen bu gsterilerde, genler kostm deitirerek, kilisenin kutsal olarak kabul ettii ne varsa, hepsiyle dalga geerek, kutsal ayin aralarn gndelik ilerde kullanarak, soyunarak, kutsal yerlerde cinsel ilikide bulunarak, yl boyunca basksn hissettikleri dini otoriteyi, ksa sreliine de olsa alaa ediyor, dalga geiyorlard. Oscar Brockette gre, burlesk ve komedya kiliseye bu yolla girmi olabilir.2 Bu gsterilerde resmi dini kltrn

R. W. Corrigan, n.ver., s. 353-362.de sadece Aristophanesin deil, btn komedya yazarlarnn az ya da ok muhafazakar olduklarn sylyor. 4 B. Sanders, n.ver., s. 94. 1 Oscar G Brockett, Tiyatro Tarihi, (Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, 2000), s. 105. ; Mikhail Bakhtin, Karnavaldan Romana, (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2001), s. 94. 2 O. G. Brockett, n.ver., s. 105.

123

parodisi yaplyordu. Maskeler taklyor, ak sak dans ediliyordu. Bu bayramn nerdeyse tm ritelleri, muhtelif kilise ritelleri ve simgelerinin grotesk aalanndan ve maddi bedensel dzeye aktarlmasndan ibarettir.3 Kilise, bu gsterileri yava yava tehlike olarak grmeye balad ve Ortaan sonunda tamamen yasaklad. Deliler Bayram oyunlar, hem dinsel hem de din-d tiyatroyu etkiledi; yasaklandktan sonra, karnaval trenlerinde, sokaklarda, meyhanelerde varolmaya devam etti.

Deliler

bayramndaki

glme,

Hristiyan

riteli

ve

Kilisenin

hiyerarisine kar soyut ve tmyle olumsuz bir dalga geme deildi elbette. Olumsuz alay e, muzafferane bir tema olan bedensel yeniden retim ve yenilenme temasna derinden derine kk salmt. Glmekte olan, insann ikinci doas, kendisini resmi kltte ve ideolojide ifade edemeyen bedensel altyapyd.4

Deliler Bayramna benzer bir baka tren de Eek Bayram adyla kutlanyordu. Bu trende de, bir kilise ayini, merkezine eek ve anrmas alnarak gerekletiriliyordu. Bu trende de grotesk olarak nitelendirebileceimiz kimi zellikler vard: kutsal ayinle, eek anrmasnn bir arada kullanlmas; eek-insan analojisinin yaplmas ve bu nedenle kutsal olann aalanmas, yerinden edilmesi sz konusudur. Bu trenlerde tts ilemi muhallebi ve sosislerle gerekletiriliyor, eekler kiliseye sokuluyordu. Cemaat, eek anrmalarna yine anrarak ve ulumalarla karlk veriyor, kilise bir tr ahra dntrlyordu. Eek, Apuleiusun Metamorphoses (MS.~160, Bakalamlar)

3 4

M. Bakhtin, n.ver., 95. M. Bakhtin, n.ver., 96.

124

kitabnda anlatt Altn Eek yksnden beri, Bakhtinin szleriyle ...hem kk dren hem de yeniden hayat veren maddi bedensel altyapnn en eski ve deimez simgelerinden biridir1 Shakespearede Bir Yaz Gecesi Ryas (1600, A Midsummer Nights Dream) adl oyununda bir gn ormanda oyun oynarken, birdenbire kendini eek kafasyla bulan Bottom kahramann benzer bir biimde gstermitir.2

Bu kutlamalarda da grld gibi, her karnaval kutlamas gcn kart imgeleri barndryor olmasndan alr. Bu trenlerde, nihai dinsel dnm yceltiliyordu. sa zenginleri yerlerinden edip, yoksullar yceltti szleri defalarca yineleniyordu.3

Benzer zellikler gsteren, daha yerel kutlanan kimi gsteriler de vard. Ortaan bu elenceleri, bir yandan kiliseyle balantlar nedeniyle dinsel bir yan barndryor, hali hazrdaki dzeni onaylyor, srekliliini salyordu. te yandan, meydan ve pazaryerleriyle ilikileri nedeniyle gemi ve imdinin kutsal saydklaryla dalga geerek, glerek gelecee bakyorlard. Bu elencelerin en nemli zelliklerinden biri klk deitirme, ve maske takma idi. Giysilerin tersinin giyilmesi, pantolonlarn baa geirilmesi, geici kral ve kralieler atanmas gibi deiikler de yapyorlar, hiyerarik dzeyleri tersine eviriyorlard. Kat, tamamlanm, bitmi grnenleri,
M. Bakhtin, n.ver., 98. William Shakespeare, Bir Yaz Gecesi Ryas, eviren: Blent Bozkurt, nc Basm. (stanbul: Remzi Kitabevi, 1998), s. 59. 3 Enis Welsford, The Fool: His Social and Literary History (Gloucester, Mass.: Peter Smith, 1966), s. 200 aktaran: Barry Sanders, Kahkahann Zaferi, Ykc Tarih Olarak Glme, eviren: Kemal Atakay, (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2000), s. 189.
2 1

125

mevsimlik ritellerde olduu gibi ldryor; deimesi ve yeniden domas iin zndrmeye alyorlard. Ortaa hiyerarisinin yerinden oynatlamaz ve zamand deimezliine kar grelilik ve olu esi vurgulanyordu.1

ngilterede Kilisenin basklarna karn, karnaval ruhunun izleri parodilerle ya da gazete yazlarnda kullanlan dille srdrld. Kyller hemen her kutsal trenin parodisini yapyor; yozlam, baskc kilise trenlerinin gsteriini ykmak iin domuz, kedi, koyun gibi iftlik hayvanlarna szde vaftiz trenleri dzenliyorlard. Toplumsal kusurlara sekler saldrnn prototipi ise kiliselerde verilen vaazlard. Sava sonras yaanan ktlk, alk, veba ve enflasyon, Londraya en ok sayda entelektelin ve yazarn kenti de bir yazn konusu olarak ele almalarna neden oldu. Elizabeth dnemi yazarlar dil kullanm konusunda zengin kaynaklara sahipti. Vaizin keskin krs sesi ile ge Ortaa ngiltere halk kltrnn temsilcilerinin ve kuralszln lordu soytarnn palyaonun- szel takla numaralar arasnda vahice1 gidip gelerek oluan bir dildi bu. Dnemin kilisesine ve dier dini kurumlarna ar eletiriler ynelten satirik gazete yazlar ve kilisenin bu yazlara karlk vermekle grevlendirdii Nashe ve Lylynin yazlar da, papaz ve soytar arasndaki bu gerilimli ilikinin rndr.2 Sonu olarak bu ton belirsizlii, toplumun fiziksel yaantsnda da grotesk bir grnt yaratmt. Elizabeth dnemi groteski, bedenin zt imgelerinin dengesiz birlemesinden

1 1

M. Bakhtin, n.ver., s. 102. Neil Rhodes, Elizabethan Grotesque, (Londra: Routledge& Kegan Paul, 1980), s. 3. 2 n.ver., s. 4.

126

kaynaklanmaktadr. Bu dnemin dramatik yaznnda grotesk farkl bir karakter oluturdu.

(...) drama, zellikle onaltnc yzyl sonu, onyedinci yzyl ba oyunlarnn komik imgeleminin bolluk kayna olan Karnaval ile Lent, imanla sska mcadeleleriyle ortaya kan, enlik motiflerinde groteski kullanabiliyordu. Bylece satire doru ynelime meydan okundu ve tiyatroda daha geleneksel olan saturnalia unsuruyla bu eilim dengede tutulmu oldu. Sonunda komik nesirden eytans olann kartlmas, grotesk diline seksin szmasna neden oldu ve seks de, iman ile sska arasnda bir meydan muharebesi, iddetli tenkitin ve komedinin konusu oldu. 3

Shakespearein de zellikle komedyalar, satirden ok saturnalia ile balantl grlmektedir.4 Bu oyunlarda, elence ya da keyif, normal snrlamalardan kurtulma olarak dramatikletirilmitir; ancak toplumsal snflar ya da tipler arasndaki ilikiden ok insan ile doa arasndaki iliki ele alnmtr. Oyunlar, duygu ve bilgiye,

zgrletirerek kurtulma formlyle zetlenebilecek bir hareketle biim verir. Shakespeare bu yntemi eitli kaynaklardan renerek gelitirdi. Hem dinsel trenlerin gln parodilerinin yaplmas, hem de gazetelerde kiliseye kar ar yazlar yazlmas, dine kar, iinde dinsel unsurlar da barndran zel bir dilin oluumuna neden olmutu. Bu arada niversiteli genler de, her yl yaplan toplantlarda rektr dahil, btn retim yelerinin zel yaamlarna ilikin mstehcen espriler ve hakaretlerle dolu konumalar
3 4

n.ver., s. 160. C. L. Barber, The Saturnalian Pattern in Shakespeares Comedy, Comedy, Meaning and Form, der: Robert W. Corrigan. (San Francisco: Chandler Publishing Company, 1965), s. 364.

127

yapyorlard. Ortaa soytarlar bayramnn devam gibi grlebilecek bu toplantlar da, artk engellenmeye balamt. Glme ve espriyle iktidar sorgulama yolu, yalnzca krallarn yanndaki soytarlara tannan bir ayrcalk oldu. Halkn bu soytarlarla karlamas ise tiyatro araclyla gerekleti. Shakespeare yazmaya baladnda, tiyatroda soytar (lgn ya da akll), serbest brakmay en sama, en u noktalara kadar gtrerek aka yoldan kan, sapknlaan anarist olarak grlyordu. Yar toplumsal yar yaznsal, soytar ya da deli klt, benzer bir deneyim kutuplamas da oluturdu. Barber, Shakespearede saturnalia etkisinin bu gelenekle balantl olarak ele alnabileceini sylyor.1 Bunun nedeni olarak da, Shakespearein ilk usta ii komik sahnelerinin soytarlar iin yazlm olmasn gsteriyor. Elizabeth dneminin, Ortaa ya da pagan elencelerinin devam olarak grlen enliklerinin toplumsal ritelleri de, saturnalia balantsn gstermek iin kullanlabilir. Shakespeare, yalnzca Akn Boa Giden Emei (1593-1594, Loves Labours Lost), Bir Yaz Gecesi Ryas ve Onikinci Gece (1599-1600, Twelfth Night) gibi dorudan bu elenceli trenleri ele ald oyunlarnda deil, Beendiiniz Gibi (1599-1600 As You Like It) ve IV. Henry (15971598, Henry IV) oyunlarnda da, elenceyi kullanmtr. Bu tr gsterileri ele ald yerlerde kullanlan dil, ok daha zengin bir szck daarcna iaret eder.

Elizabeth dnemi elencelerinin belirli biimleri vard. Bu elencelerde turnuvalar dzenleniyor, kkenlerinde kl ve Morris danslar bulunan, Mummingler

C.L. Barber, n.ver., s. 364.

128

ve klk deitirme1 oyunlar yaplyordu. Geit trenleri ve eitli gsteriler dzenlenerek, her yl belirli tarihlere gelen nemli gnler kutlanyordu. Kralie Elizabethin de, tatil ve elence gnlerinde yaplan her tr gsteriye katld sanlyor. Shakespeare oyunlarnda bu enliklerden sz edilirken, izleyicinin bu enlikleri bildii varsaylrd. Elence ve kutlamalarn yapld gnler, sradan gnlerden farkl alglanrd. Tpk karnaval elencelerinde olduu gibi, alldk olan her ey askya alnr; zellikle yaz ve k balangc kutlamalarnda (May-day ve Winter Revels) lm-yaam arasndaki ilikiyi yanslayan gsteriler sunulurdu. Shakespeare, bu gsterilerin dilini ve ieriini ok iyi biliyordu. Ancak onu besleyen yalnzca bu halk gsterileri deildi; Ortaa ibret oyunlarn ve Roma komedyalarn da biliyordu. Bir Yaz Gecesi Ryas2 oyunu, nerdeyse tamamen elence ve enlik zerine kuruludur. Oyun, Theseus ile Hippolytann dn hazrlklaryla alr. Hermia, babasnn evlenmesine izin vermedii Lysandere birlikte kamay teklif ederken, ilkbahar enliklerinden (May-day) sz eder:

Hermia- ehrin dndaki orman var ya Hani sen, ben ve Helena, lkbaharn geliini kutlamtk geendete orda bekleyeceim seni.
[B.Y.G.R., s.27]

Oscar G. Brockett, Tiyatro Tarihi, Yay. haz. nn Bayramolu. (Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, 2000), s. 130. 2 W. Shakespeare, Bir Yaz Gecesi Ryas, eviren: Blent Bozkurt, nc basm. (stanbul: Remzi Kitabevi, 1998) [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.]

129

Periler kraliesi Titania da, ayn gece ormanda ay enlikleri yaplacan duyurur.
Titania- Ay enliklerimizi grmek istiyorsan, gel bizimle, Yok istemiyorsan, yoluma kma. Ben de senin uraklarndan uzak dururum.
[B.Y.G.R., s.42]

Bu orman, daha sonra oyunun ekillendii, her tr kuraln ve yasan aa alnd, akln da devreden karld bir enlik alanna dnecek; komedyann dnyas, halk enlikleriyle zenginlemi olacaktr. Ancak, yaananlarn rya olduu sk sk yinelenerek, gereklikle olan balant korunmaya allacaktr.

Shakespearein IV. Henry1 oyununda, Falstaff kahraman, anatomik yaps ve hayat srekli bir karnaval gibi yaama arzusuyla, btn oyunu karnavala eviren bir figrdr. Dnemin yasalarn, ahlak kurallarn ihlal etmekten kanmaz. Oyunda ilk grnd andan balayarak kulland dil, imalarla, deyimlerle ykl zengin bir dildir. Oyun, savamakta olan Kral Henrynin zamana ilikin szleriyle alr.

Kral- Ne denli sarslm, dertle solmu olsak da, Uzak sahillerde, yeni savalar balamadan Yeterince vakit buluruz elbet bekleyecek,

W. Shakespeare, IV. Henri, Trkesi: Blent Bozkurt. (stanbul: Remzi Kitabevi, 1992). [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.]

130

rkm bar biraz durup soluk alsn diye.

[IV. H., s. 17)

Savamakta olan gler, atekes yapp dinlenmek istemektedir. Sahnenin sonunda Kral, olunun babo ve erefsiz yaamasndan yaknr. Oyunun ikinci sahnesinde, ayn lkede bambaka bir yaantyla ve Falstaffla tanrz. Sarho bir halde ieri girerek, veliaht prense, allmadk bir biimde seslenir:

Falstaff- Baksana Hal, saat ka oldu evladm?

[IV.H., s.20]

Prens de onu benzer bir tonda yantlar:

Prens- Gnn vaktiyle senin ne ilgin var be adam! Ama bak, eer saatler arap kadehi olsayd; dakikalar tavuk budu, duvar saatleri srtklerin dili, saat kadranlar genelev iareti, sevgili gneimiz de, alev rengi tafta ukuruyla gzn dndren ateli bir yosma olsayd, ite o zaman, gnn vaktini niye soruyorsun demezdim sana.
[IV. H., s.21]

Prensin Falstaffa yant, sava halindeki kralln ve kraln zaman algsnn grotesk bir parodisidir. Ayn ekilde Prense evlat diye seslenen Falstaffn da kraln

131

grotesk bir karikatr olduunu syleyebiliriz.1 Prensin konumasnda zaman, somut bir biimde (saatler, dakikalar, duvar saatleri, saat kadranlar, gne) ortaya konur. Zaman anlatmak iin seilenler szckler -arap kadehi, tavuk budu, srtklerin dili, genelev iareti, ateli bir yosma- sanki Falstaffn karnavalesk yaantsn zetler. Burada da somut bilim dili ile fizik dnyaya ilikin unsurlar, yeme, ime, cinsel iliki kurma gibi insann temel yaam gereksinimleri ve verimlilikle ilikilendirilerek, dil dzeyinde karnavallama gerekletirilmitir. Sahnenin geri kalan ksmnda da Prens Halin serserilerle, hrszlarla arkadalk yapt, kral oluna yakmayacak biimde yaad, grotesk bir biimde szck-oyunlar yapt gzler nne serilir. Falstaff ile Hal arasndaki iliki, Karnaval ile Lent arasndaki ilikiye benzetilerek ele alnmtr.2 Lent imgeleri zayf, ince Hal ile Karnaval imgeleri de iman, yal Falstaff ile ilikilendirilmitir. Oyunun tamamnda, iman/zayf, yal/kemikli konusu srekli olarak gndeme getirilir. Kahramanlarn kendileri de birbirlerine yle seslenirler:

Prens- Gnah ilemeyi brakacam artk. Bu al yanakl alak, bu yatak yassltan, bu at kerten, bu azman et yn... Falstaff- Lanet! Seni sska, seni ylan derisi, kz dili kurusu, boa k, iroz bal ah, dil yetmez seni anlatmaya- seni terzi cetveli, kl kn, ok sada, seni tav kam kl bozuntusu!

Franois Laroque, Shakespeares Battle of Carnival and Lent: The Falstaff Scenes Reconsidered 1&2 Henry IV, Shakespeare and Carnival, derleyen: Ronald Knowles, (Hampshire: MacMillan Press Ltd., 1998), s. 84. Karnaval: Hristiyan inanna pagan mevsimlik ritellerinin etkisiyle giren, Byk Perhizden nceki gnlerde, gece yarlarna dek sren elenceler; Lent: Byk Perhiz, Paskalya Yortusundan nce oru tutulan dnem. 2 Franois Laroque, n.ver., s. 83-96; Neil Rhodes, Elizabethan Grotesque, (London, Boston: Routledge&Kegan Paul, 1980), s. 106-118.

132

[IV. H., s.60]

Ayn sahnenin devamnda, Prens Hal ile Falstaffn srayla kral rolne girerek, kralla olu oyunu oynadklarn grrz. Kral rolndeki Falstaffn olunu azarlamasyla balayan oyun iinde oyun, karnavalesk bir gsteriye dnr. Kral roln stlenen Prensin, Prens rolndeki Falstaff ve Falstaffn kendisini lanetlenmesiyle sona erer:

Prens- Kfr m ediyorsun seni saygsz? (...) Adna leke srld. eytan, iko bir moruk klnda seni penesine alm. Yoldan bir arap fs. Ne iin var bu hastalk yuvasyla, bu kalbur gibi canavarla, bu safra ve salya ynyla, bu azman arap sarncyla, bu ikembe uvalyla, bu ii doldurulmu Manningtree kzyle, bu muhterem gnahkarla, bu aksakall fesatlkla, bu gekin haytayla, bu yllanm zppeyle?
[IV. H., s.66]

Prensle sarho, kralla olu, rolle gerek i ie gemitir. Sylenenlerin kimin tarafndan kime sylendiinin, kim tarafndan dinlendiinin bir nemi yoktur. Neil Rhodes, Elizabethan Grotesque (1980) adl almasnda ngiliz izleyicinin, dnemin satirleri ve elkitaplarnda kullanlan komik nesir ve grotesk sz oyunlarndan alkn olduu bu sylemi anlamakta glk ekmediini sylyor.1 ktidarn, yer alt yaamnn karmaskesini2 takm, kendi szleriyle gzelliini gizlesinler diye, hastalkl bulutlara izin veren Prensi ile yiyip imekten, snrszca yaamaktan keyif alan Falstaff arasnda
1 2

N. Rhodes, n.ver., s. 101. F. Laroque, n.ver., s. 90.

133

geen konumalar pazaryeri dili ile sarayda konuulan dilin grotesk karmn gsterir. Oyunda karnavaln bolluu ile byk perhizin snrlamalar ve olumsuzluu arasndaki ilikiye bir baka rnek daha verebiliriz: bir yanda karnaval nedeniyle kesilen domuzlar ve Falstaffn a karnn, doymayan boazn slatmas iin sunulan arap ve ikileri, dier yanda solucanlar imanlatan, kana susam topraklara taze iecek sunan i savata mcadele edenlerin kasapln grrz. Falstaff sahnelerinin erimi yalar ve domuz yalar, sava kurbanlarnn etrafa salm kanlarnn grotesk bir kopyasdr.3 Falstaffn bedeni ve bedeni hakknda sylenenler, oyunda M. Bakhtinin Rabelaisnin kahraman Gargantua iin sylediklerine benzer lde grotesk etkiler yaratr. Biimin fiziksel olarak sabitlenememesi ve llerin, oranlarn karmas, bedenin ya da nesnelerin btnlnn szle de olsa srekli ihlal edilmesi, groteskin oyun boyunca srmesini salar. Falstaff, yalnzca anatomik olarak deil, mizac asndan da grotesk4 bir oyun kahramandr. Soyluluk unvan sir- olmasna karn, kentin kenarda kede kalm tavernalarnda ve izbe yerlerde yaamaktadr. Prensin ynetime getikten sonraki erdemli tavr ile Falstaffn bask altna alnmay sevmeyen, her durumda karnaval ruhuna uygun davranan neelilii arasnda grotesk bir ztlk yaratlmtr. Oyunda karnaval temsil eden Falstaff ile saturnalia elencelerinin yaam dolu snrszl gsterilirken, bir yandan da Falstaffn bedeni ve toprak arasnda kurulan balantlarla sava yergisi de yaplr.

F. Laroque, n.ver., s. 93-94. Wylie Sypher, The Menings of Comedy, Comedy: Meaning and Form, der. Robert W. Corrigan, (San Francisco: Chandler Publishing Company, 1965), s. 30.
4

134

William Farnham da, The Shakespearean Grotesque1 (1971) kitabnda Shakespeare oyunlarnda groteskin grsel yanlarn ne kararak tartr. Farnhamn almasnda grotesk, Shakespeare oyunlarnda hem akll hem de hayvani yanlaryla gsterilen insan imgesini tiyatroya uygulanmasna karlk kullanlan anlam

netlememi bir szcktr. Farnham, groteski yksek ve alak unsurlarn bir araya getirilmesi olarak alglar; tersyz olmu dnya, burlesk ve komik retorik kullanmlar ile kartrarak kullanmtr.

XIX. yzyln sonunda, birka akma birden nclk eden2, Alfred Jarrynin Kral b3 (1888, Ubu Roi) oyunu Pariste ilk sergilendiinde, izleyicilerde ok etkisi yaratmt. Ciddi oyunlar izlemeye alkn izleyici, oyunun al tmcesi olarak kullanlan boooook... szcyle sarslmt. Oyun, Shakespearein Macbeth oyununun parodisiyle balar. Kahramanlardan b Ana, b Babay Kral ldrmeye ikna etmeye alr.

b Ana- Nasl, Aragon krallndan sonra, elli tane, lahana kesicisini idare etmektense, testi kafanzn stnde Polonya tacn tamak daha iyi olmaz m? b Baba- b Ana, sylediklerinden hibir ey anlamyorum. b Ana- Ne kadar aptalsn.

William Farnham, The Shakespearean Grotesque, (Oxford: Clarendon Press 1971), s. 10. Ayn Candan, Yirminci Yzylda nc Tiyatro, (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1994), s. 91. 3 Alfred Jarry, Kral b, eviren: Asaf iiltepe. [Basm Yeri ve Yl belirtilmemi] [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.]
2

135

b Ana- ls kandilli. Kral Venceslas gzelce yayor. Hem ldn kabul etsek bile, arkasnda bir tabur ocuk brakacak, deil mi?

[K.., s. 11-12]

Aralarnda ksa tartmann sonunda b Anann, kocasna bok herif, hep byle san gibi smsk m kalacaksn? [K.., s. 13] sorusuna, b Babann yant, yal kedi gibi zengin olmaktansa, iyi niyetli bir san gibi smsk [K.., s. 13] olmay yeleyecei olur. b Anann yant, elde edilmek istenen tacn, Jarrynin kurduu grotesk dnyadaki deerini belirler:

b Ana- Ya ta? Ya emsiye? Ya upuzun nlk? (...) b Ana- (Yalnz) Koca bok, bir trl yumuamyor. Ben onu biraz olsun sarstm. Bu gidile Allah da yardm ederse sekiz gnde Polonya Kraliesi olurum.

[K.., s. 13]

b Ana, Lady Macbeth ve cadlarn roln stlenmi, b Babann aklna kral olma fikrini sokmutur. Kraln b Babay Sandemir Kontu yapmas ve bnn Kral bu karardan sonra ldrmesi, Shakespearein Macbeth oyununun parodisinin

136

yinelenmesidir. Oyunun geri kalan ksm, b Babann iktidar ele geirme, iktidar kullanma ve iktidardan olma serveni zerine kuruludur. bnn en temel zellii, Rabelaisnin Gargantua kahraman gibi midesine dknldr. nne gelen her eyi yutar. Kzdnda, yandalarna ya da adamlarna tuvalet sprgesini ve zerine yapm pislikleri yedirir. [K.., s. 14] ktidara geldikten sonra, iktidar hrs yznden btn soylular, mallarn yalnzca kendine ayrarak, lam ukuruna atar. [K.., s. 23-25] Kendine yardmc olanlar bile, lme mahkum eder. [K.., s. 28] bnn varolduu dnya, deerlerin tersyz edildii, eski deerlerin tamamen yok olmad, arada bir grnd tersine dnm bir dnyadr. Btn ciddilik giriimleri, Krallar ve soylu valyeler dnyasna ilikin imalar, annda geri pskrtlr:

Kipislik- Bence klla kafasn gvdesinden ayrmal. Herkes- Evet, bylesi daha asil ve cesaretli... b Baba- Peki, ya size tekme atarsa. [K.., s. 18]

bnn Kral devirmesine yardmc olan, sonra tutuklanaca iin kap Rus arna yardmc olan Yzba Kipislik yznden b, dada bir maarada saklanmak zorunda kalr. Karsna ka ka bir ay kar. Her eyi yutan ya da kubura atan b, yutulma nesnesi haline gelir. Eline frsat getiinde, ay gibi penelerini saknmadan geiren b, tersi olduunda korkak bir ocua dnr:

137

b Ana- Ay m? Korkun hayvan. Vah zavall kaderim. Beni yiyecek imdi.

(K..,s.42)

Her eyi grtlandan geirerek, kendi zne dntren bnn grtla gszlemi, felli hale gelmitir.1 Oyun, grotesk figrler olarak b Ana ve b Babann, kendi szleriyle oras muhakkak bize layk, harika bir lkedir (K..,s.78) dedikleri Fransaya yollanmalaryla sona erer. lk sahnelendiinde abartl kostmler ve maskelerle, vitrin mankenlerinin oyuncu olarak kullanlmasyla, grsel olarak da grotesk bir etki yaratlmtr. Jos Sanchez, Kral bnn izleyicilerde ykc bir etki yaratmasnn nedenlerini dzeyde ele alyor.2 ykm dzeyinde, srekli karmza kan iddet, cinayet, hrszlk, saldr ve her eyle dalga geme, romantik/Shakespearyen dramatikletirmenin grotesk abartsna iaret eder. kinci srada biimsel ykm dzeyi vardr. Gereki/psikolojik dramatik biim yklm, barok dinamizm geri dnmtr. nsancllk ve psikoloji ykma uramtr. Bu durumda yalnzca tanr deil, burjuva insan da ldr. Sahnelenme biimiyle, tiyatrosunun uylamlarndan da uzaklalmtr. Hatta kopma yaanmtr. nc dzeyde ise kurumsal ykmdan sz edebiliriz. Kltrel aralar olarak, tiyatronun ve yaznn, hatta her ikisinin de devrimci ilevlerinin ykm sz konusudur. Burjuva toplumunun biimlerine ve ieriine kar tam cepheden saldrlmas, tiyatro sanatna ve genelde sanata kar bir saldr olarak dnlebilir.
1 2

Patrick Lobert, Ubu Roi, Jarrys Satire of Naturalism French Literature Series, Cilt XIV, 1987), s. 126. Jos Sanchez, Dramaturgias de la Imagen, (Cuenca: Servicio de Publicaciones de la Universidad de Castilla-La Mancha, 1994), s. 44.

138

Saray, Kral ve soylular arasndaki iktidar mcadelelerini, arka sokaklarda, pazar yerlerinde kullanlan dil araclyla bozuntuya uratan, yabanclatran, parodisini yaparak bir baka adan yeniden grlmesini salayan Jarry, toplumun tepkisini ekti. Oyunun satirik bir yorum olduunu belirten Christopher Innes, izleyicinin kendi duyarllna saldr olarak dnd konularda tepki gsterdiini belirtiyor. Bu konular: ahlaki tabularla dalga geilmesi, toplumsal kurumlara ve yzyl sonu ciddi dramnn slup beklentilerine anarist bir tavrla saldrda bulunulmas, kkrtc

temalarn parodisinin yaplmas. bnn canavarms grn, herhangi bir olaya katlmalar, btn katlanlarda toplumd ve ahlaksz niteliklerin ortaya kmasna neden olan; aralarnda yamaclk, agzllk, ihanet, bencilce bir nankrlk, kibir, korkaklk ve sradan hrslarn da bulunduu en deersiz gdlerimizin, aslnda btn insan etkinliklerinin ama zellikle onurlu, kahramanca, sekin, yurtsever, idealist ya da bir ekilde geleneksel olarak toplumca sayg duyulan konularn grotesk bir biimde ortaya k olduunu gsterdi. b, srekli yiyip ien, kocaman bir apka giyen biri olma gerekliine indirgendi. Meslei iin ekonomik mcadele veren, tekme tokat kavgaya girien, kskanlktan ve agzllkten kendi sonuna neden olacak reformlar yapan, sverek kavga eden, karlar iin kr inanlar bile kullanmaktan ekinmeyen biridir b.1

Baka bir deyile, burjuva ahlaknn mahkum ettii her eyi temsil eden bir figr, burjuva toplumunun temellerinin de temsilcisi olduunu

Christopher Innes, El Teatro Sagrado, spanyolcaya eviren: Juan Jos Utrilla. (lk bask: 1981) (Mexico: Fondo de Cultura Econmica, 1995), s. 31.

139

doruluyor; bu yzden, aslnda burjuva toplumunun da ilkeleri olan ilkeleri yznden mahkum ediliyor.2

Groteskin enlikli yz kaynan halk karnavallarndan alr. Oyunlarda yerleik kurallarla, dzenle ve kiliseyle dalga geilen karnavallarn yansmas grlr. ocuksu, hzla deien, birden ok anlam ifade eden grotesk dil, uylamsal dili ya da ilikileri zerek, bozguna uratr. Szckler, nesneler ve tavrlar, asl ilevlerinden ve yerlerinden edilir.

III.B. Groteskin Cehennem Yz

Groteski yalnzca karnavalla ya da karnavaln yol at glme ile balantl olarak ele almak, birok aratrmacnn dt zaafa dme ya da groteskin iki ucundan birini grmezden gelme sonucunu douracaktr. Bu yzden, groteskin dier yznn, korkuyu ya da cehennemi iaret eden yznn de izini srmek gerekir. Ortaan nemli yazarlarndan Dantenin lahi Komedya (1555, Divina Commedia)snda bu farkl grotesk yz grebiliriz1:

Gzlerimi dikmi, onlara bakyordum. Bu srada alt ayakl bir ylan, bunlardan birinin zerine atld, vcuduna doland. Ortadaki
n.ver., s.31. Dante Alighieri, lahi Komedya, Cehennem, (1. cilt) eviren: Feridun Timur, 4. basm. (stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi, 1984) [Bundan byle bu kitaba atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.]
1 2

140

ayaklaryla kollarn tuttu, dilerini de iki yanana geirdi. Arka ayaklarn uyluklarna uzatt, kuyruunu aradan geirerek yukarya, beline doru kaldrd. Bu korkun hayvann o cehennemliin vcuduna yapmas gibi skca aaca sarlan bir sarmak asla grlmemitir. Sanki scak balmumundan yaplmlard, birbirinin iinde eridiler, sonunda birinin rengi tekine kart; artk ikisi de nceki gibi deildi. Kad yaran alevin nnde uzanan ve ne kara ne de ak olan o esmer renk gibi bir ey. teki iki ruh ona bakyor: -Eyvahlar olsun! diye haykryorlard: Agnel, nasl da deiiyorsun! Artk ne birsin, ne iki!
[.K., s.257]

Drt paradan iki kol ortaya kt, uyluklarla bacaklar, karnla gs hi grlmedik birer uzuv biimini ald. lk grnlerinden iz kalmamt; bu acayip ekil iki ayr yarat andryor, ama ikisinden hi birine benzemiyordu.
[.K., s.258]

Bu alnt, henz Neronun evi bulunmadan, insan, hayvan ve bitkiye ilikin unsurlarn bir arada kullanlmasnn, ssleme sanatndan nce yazn alannda gerekletiini de gsterir. Grotesk bir imge yaratan bir metamorfoz gereklemitir. Ylan ve insan, birbiriyle i ie geerken, yine Dantenin szleriyle, ne bir ne iki olabilmilerdir. Hem ylan, hem insan ya da ne ylan ne de insan olan, adlandrlamayan bir yaratkla kar karya kalrz. Her iki varlk da, kimliklerini yitirmi, yeni bir kimlik de oluturamamtr.

141

lahi Komedyann grotesklii zerine bir yaz hazrlayan lar Ploom, cehennemin kendisinin son derece yabanclatrc bir imge olduunu belirtiyor. Ona gre, bu durum, dnyadaki yaamla (gerek yaam) ve onun karsnda yer alan Cennette kutsal dzen iindeki yaamla (ideal yaam) karlatrldnda, Cehennemde varolmann, deimeyecek canavars dzeninden kaynaklanmaktadr.1

Dantenin cehennemde kurduu dnya, gereklikten alnm unsurlarla, kahramanlarla doludur. Yazarn kendisi, Antik adan dn ald yol arkada Vergilius, kimi tarihi kahramanlar, yaad dnemden alnan kiilerin hepsi gerek kiilerdir. Bunun yan sra mitolojik kahramanlar da vardr. Grotesklii yaratan unsurlardan biri, aralarnda dnem ya da yaadklar yer asndan uzaklk bulunan kahramanlarn bir araya getirilmesidir. lahi Komedyay fantastik yazndan ayran da budur. Gerek yaamdan alnan unsurlar, gerek yaamda olmadklar ekilde bir araya getirilmilerdir. Dantenin kendisinin, yazd kitabn iinde yer almas da, bu gereklik balantsn farkl bir dzleme karmaktadr.

Bu konuda, Ploomun almasnda kulland bir rnei dn alrsak; Cehennemin dokuzuncu dairesinde, Kokytos glnn buzla kapl yznde, ayaklarnn altnda grd iki gnahkarn anlatld blm, iyi bir rnek olacaktr:

lar Ploom, Grotesque in Dantes Inferno: The Problem of the Grotesque Overcome, Interlitteraria-2, (Tartu: Tartu University Press, 1997), s. 86.

142

(...) yzlerini yzme kaldrdklar zaman gzlerinin yalnz i ksmn

slatan yalar, dudaklarna dkld. Souun etkisiyle bu yalar gzlerinde dondu ve kapaklarn birbirine yaptrd. Hibir mengene iki tahtay daha bir gle sktrmamtr. yle fkelendiler ki, tekeler gibi tokutular.
[.K., s.314]

Ploomun da belirttii gibi, buz doaldr. Alamak da doaldr. Sv bir maddenin donmas da doal karlanr. Buzun iinde sonsuza dek gzyalarn buza dntrerek ve gzlerini kapal tutarak yaamak zorunda olmak ise tuhaftr. Biz Ploomdan biraz daha ileri giderek, yukardaki alntda groteskin szck olarak ilk kullanld biimiyle ilgili bir unsur olduunu da syleyebiliriz. Dante, gnahkar

insanlardan sz ederken, hem cansz bir varlk olarak tahtayla, hem de hayvan cinsinden tekeyle benzerlik kurmutur. Szcklerle yaratlan imge, insan, hayvan ve nesneye ayn anda iaret eden bir imge haline gelmitir.

Cehennemin beinci dairesinde, Pluto tuhaf bir dille konuur:

- Pap Satn, Pap Satn aleppe

[.K., s.125]

Ploom, blisin adnn, Yunancaya benzer tuhaf bir dille anlmasnn yannda, szcklerin kard sesler ve oluturduklar ritmin de bir tr horoz sesini andrdn;

143

bu tr bir kullanmda korkutucu olann, tuhaf ve komik bir kartlkla bir arada yaratldn belirtiyor.1 Bu konumadan birka satr sonra, Plutonun kurt olduunu rendiimizde zihnimizde yaratlan uyumazlk u noktalara ulaacaktr. lahi Komedyada buna benzer ok sayda rnek bulunmaktadr. Dantenin kurduu grotesk dnyann, dini tabularla, yasaklarla ilikisini de gz nnde bulundurursak, groteski ok katmanl olarak kullandn syleyebiliriz. Kitabn kahraman Dante, ormanda yolunu kaybetmiken, rastlad Vergilius ona cehennemi gezdirerek, doru yolu bulmasna yardmc olacaktr. Cehenneme, ormandan yryerek giderler. Gkyznn efendisi Tanrnn grevlileri nbet tutmaktadr btn gei kaplarnda. Gkyz, yeryz ve yer alt arasndaki btn snrlar kalkmtr, yalnzca eikler atlanr. Dnyay oluturan drt unsur hava, toprak, ate ve su- eitli halleriyle grnrler. Btn cisimler, sesler, insanlar, hayvanlar, bitkiler i ie gemekte; yeryznde mutlak olarak bilinen ne varsa, yerinden edilmektedir. Dantenin Ortaa ile Rnesans arasnda yazd bu kitapta ortaa kodlar ya da dili ciddi bir biimde zarar grr. Jri Talvet, bu duruma yle aklyor:

Beden groteskin temeli olarak kalr, ancak beden tarihselletike, byk srama faal hale gelir. Tarih, kanlmaz bir biimde iaretleri birbirinden ayrp, hazrlayarak bedeni bireyselletirir. Bu yeni bireysellik, gei a felsefesinin bir parasn oluturur. Groteskin dili, hem Ortaan, hem de balayan an deerlerini

. Ploom, n.ver., s. 92.

144

kapsad iin, yine de mulak kalr. Dantede grotesk, ok dilli bir bedendir, iki farkl an iki farkl dilini konuan bir evirmendir.1

Rnesans

dncesi,

antik

dnyaya

duyulan

ilgi

ve

hmanizmin

yaygnlamasyla birlikte geliti. nsann doal eilimlerini bastrmaya alan, srekli yeni bask yntemleri gelitiren Katolik Kilisesi, insan alaltarak kendi yetkisini geniletmeye alrken, hmanistler insan ve insann bu dnyadaki yaamna dikkat ektiler. Feodal dinsel ideolojiye kar mcadele ederek, dini dnyasallatrmaya

altlar; akln gcn ve evrenin merkezi olarak insann nemini vurguladlar. Bu yeni, hareketli, dinamik dnya algs iinde gemie dnerek, sanat alannda antik dnyann klasik kurallarn yeniden ortaya kardlar. Giri blmnde belirttiimiz gibi, talyada Roma ykntlarnn arasnda bulunan grotesk sslemeler, klasik kurallara ve dnemin kuramclarnca antik grler dorultusunda saptanan sanat anlayna uygun deildi. Buna karn, Rnesansn aratran, yenilie ak kimi sanatlar bu sslemeleri, zellikle kiliselerde yaptklar resimlerin erevelemek iin kullandlar.

Yerleik dzenin engellerinden kurtulmak isteyen sosyal snflar, deiiklik yapmaya manevi alandan baladlar. Katolik Kilisesinin temsil ettii feodal dzene kar kmak iin dinde reform yolunu setiler. Kilisenin toplumsal gcn alaa etmek isteyen kentsoylu snflarla, baskdan kurtulmak isteyen halk gruplar bir araya gelince

Jri Talvet, The Polyglot Grotesque, Interlitteraria, 2. (Tartu: Tartu University Press, 1997), s. 54.

145

reform kanlmaz oldu. ngilterede reformcular da, belli sanat biimlerine kar temkinli davrandlar:

Reformasyon yorumcularnn bir ou groteski korku hissi, gnah ya da ayp olanla ilikili olarak ele aldlar. Kalvinist air, Sir John Davies, grotesk figrleri insann dm halini temsil etmesi olarak ele alr. Ona gre grotesk dzensizlii, yalnzca, yce olann uyum ve dzenini yakalama yetenei olmayan, yetkinlememi insan zihni alglayabilir. Milton da, groteski nesnel bir gereklik olarak grmesine karn, benzer bir tepki gsterir. Ona gre de grotesk, doal dnyann kaosunu simgeleyen, dzensiz doann bir parasdr. Protestan ideali de, klasik idealler denli yaln, saf, ciddi ve uyumluydu; btn Katolik paradokslar ve karklklardan ayklanm sssz bir gerek ifadenin peindeydi. Bu nedenle grotesk, ahlakszlkla sulanarak saldrya urad.1

Dinin ya da dinsel yaamn btn yanlarnda, Ortaa neesi yava yava ortadan kayboldu; katedral duvarlarndaki grotesk sslemeler, elyazmalarnn kenarlarndaki eytani resimler lanetlendi. Rnesansn bu adan en baskc dnemlerinde Rabelaisnin yazd Gargantua, btn bu yasaklamalara kar, Pritenlerin kurmaya alt gvenli dnyay bir anda ters yz edebilecek niteliklere sahipti. Bakhtinin bu roman zerine yapt almada zerinde durduu gibi, alt katmanlarn gl ya da grotesk gerekilik, hala Ortaa karnavallaryla balantlyd. Bu tr gerekiliin neden olduu glme, dikkati her zaman mideye, popoya ve sidik torbasna ekiyor, terkibi

S. D. Henning, n.ver., s. 11.

146

zlmeye1 uratyordu. Ancak Bakhtine gre, bu zlme ve bozulma olumsuz bir yan olarak grlmemeli, tam tersine yeniden doum ve bereket iin dllenme olduu dnlmelidir. Karnaval glmesi, kilisenin birbirinden ayr tutmaya zen gsterdii i/d snrlarn ortadan kaldryor, bu yanyla da kutsallk kart ya da laik olmakla sulanyordu. Kilisenin dayatt gibi, yukarnn Tanrya, aann cehennem ve eytana gtrd grlerini tersine eviriyordu. Halkn karnaval glmesinde, bedenin ii srekli olarak yellenme, geirme, kusma ve dklama yoluyla- bedenin dna szyordu.

Bok karnaval enliini temsil eder ne yaam, ne de tamamen bozulmu madde, son derece canl bir parasn oluturduu enlik gibi bir eik maddesi. Karnaval, cennetle cehennem arasndaki ara nokta olan topran yerine, yaayan bedenle ryen beden arasndaki ara nokta olan boku geiriyordu. Karnaval erevesinde, dk verimli, yaam olumlayan bir gc ve elbette kilisenin saflk ve temizlik duygusunu ihlal eden bir maddeyi temsil eder.2

Shakespearede saturnalia, yalnzca komedyalarnda enlik, elence ve kutlamalarla ortaya konmaz. Yaratt soytar tipleriyle de bu trle yaknlk kurmutur. Shakespeare yazmaya baladnda, soytarlar, alanlarnda en iyilerce ciddiyetle sunulan aksiyonlarn burlesk versiyonunu sunan kiiler olarak alglanyorlard. Shakespeare oyunlarnda grotesk zerine alanlardan Willard Farnham, groteski resim ya da ssleme sanatndaki yeri asndan tartyor. Shakespearede groteski ise, hem akll
1 2

B. Sanders, n.ver., s. 231. n. ver., s. 233.

147

hem de hayvani yanlaryla gsterilen insan imgesinin tiyatroya uyguland, mulak, belirsiz bir szck olarak kullanyor. Groteskin yksek ve alak unsurlarn bir arada kullanld durumlarda ortaya ktn belirtiyor.1 Bu tr bir aklamada grotesk, burleskle, tersine dnm dnya temasyla ve gln retorik kullanmlaryla kartrlmtr. Giri blmnde de belirttiimiz gibi, groteskle bir ok szck ve

kavram arasnda alan ve anlam karmaas yaanmaktadr. On altnc yzylda ve zellikle Shakespeare oyunlarnda groteski daha iyi anlayabilmek iin, bu szcklerden burlesk ile arasndaki fark aklamaya almak yararl olacaktr.

Groteskle burlesk arasndaki ilikiyi ilk ele alan Alman bilim insan Heinrich Schneegans olmutur. Schneegans, groteski ve burleski, soytarlkla birlikte glmenin eitleri olarak ele alr. Tartmasnn temelinde, burleskte komedinin yce bir konunun, kendisine uygun olmayan alakgnll bir biemle alaltlmasndan kaynakland; oysa groteskin uygunsuz olann ar biimde abartlmas olduu gr yatar. Ona gre burlesk, yce olan nedensiz bir biimde toza topraa bulayan, kirleten hafif tavrdr. Gereklikte varolmayan bir eyin olanakszca abartlm hali olan groteskte ise, burleskte olmayan ahlaki ve satirik etki vardr.1 Schneegansa gre, burleskte, yksek yaznn aalanmasndan kaynaklanan glmeye ironi eklenmitir. Dahas, glme

dolayldr, parodinin keyfini karabilmek iin, parodisi yaplan zgn yapt bilmek gereklidir. Groteskte ise, zel bir toplumsal olgu eletirilmektedir. Yazar, groteske rnek

Willard Farnham, The Shakespearean Grotesque, (Oxford: Clarendon Press, 1971). Heinrich Schneegans, Geschichte der Grotesken Satire, (Strasburg, 1894) s.33, aktaran: N.Rhodes, n.ver., s. 6.
1

148

olarak, Rabelaisnin yaptlarndan paralar verir. Parisli kadnlarn rvet alp vermesinin ve keilerin ahlakszlnn ar derecede abartldn, karikatre yakn bir konuma getirildiini belirtir. Ona gre, groteskte de, satir dolayldr ve bunu anlamak iin de alay ettii durumu bilmek gereklidir. Bakhtine gre Schneegans, groteski satire indirgeyerek, satirin olmad yerde groteskin olmadn ileri srmektedir.2 Oysa grotesk, halk enlikleriyle balantl olarak dnldnde, satirle ilgisi yoktur. Elizabeth dneminde grotesk zerine alan Neil Rhodes ise, her iki yazar da, satir ve saturnaila arasnda mutlak bir yark olduunu ve groteskin yalnzca biriyle ya da tekiyle balantl olduunu dndkleri iin yanl sonulara ulatklarn belirterek eletirir.3

Shakespearein soytarlar, grnleri nasl olursa olsun, kendileriyle dalga geebilen, grotesk toplumsal figrler olarak grndler. Konuma ustas olan bu soytarlar, kimsenin syleyemedii gerekleri, kimi zaman dorudan kimi zaman da mesel ya da eretilemeler yoluyla syleyiveriyorlard. Shakespearein tiyatrosunda grotesk olan yalnzca soytar figrleri deildir. Bu figrler ancak yaratlan grotesk dnyann iinde bulurlar gerek anlamlarn.

2 3

M. Bakhtin, Rabelais and His World, n.ver., s. 306. N. Rhodes, n.ver., s. 7.

149

Shakespearein oyunlarndan Kral Lear1 (1605-1606, King Lear), pimine kraln kendisinin bast bir mekanizmann, iinde bulunanlarn ounu tp sindirinceye kadar durmayan bir mekanizmann yer ald grotesk bir dnyaya iaret eder.1 Bu oyunun romantik dnemde en fazla ilgi gren oyunlardan biri olmas artc deildir. Jan Kott, ac ve korkularla dolu, tac elinden alnm, trajik krala kar yer, gk, doa ve insanlarn kurduu komplolar anlatan oyunun aslnda dehet sahneleriyle dolu bir melodram olarak2 tasarlandn syler. G. Wilson Knight ise, oyunun grotesk komedi olduunu ileri srer. Romantikler, Kral Leari sahneleme ve oyunculuk asndan da kendi grlerini aktarmak iin etkili bir biimde kullandlar. Shakespeare, Romantikleri olduu kadar, gnmz tiyatrosunu da etkilemitir. Jan Kott, adamz Shakespeare (1986, Shakespeare our Contemporary) adn verdii almasnda, ne romantiklerin ne de natralistlerin Kral Leardeki acmaszl gsterebileceklerini iddia eder. Ona gre, Kral Lear, karakterlerin olmad, trajik elerin yerini groteskin ald yeni tiyatroyla anlatlabilir ancak.3 nk Kott, trajik dnya ile grotesk dnya arasnda bir balant kurar. Daha dorusu, groteskin trajik dnyada varolabileceini syler. Ele ald konular trajedi konulardr. Hatta ona gre grotesk, deiik terimlerle yeniden yazlm trajedidir. Hem trajik hem de grotesk dnyada durumlar zorla kabul ettirilmitir, zorunlu ve kanlmazdr. Her iki dnya da benzer yaplara sahiptir. Grotesk, trajedi temalarn yklenir ve ayn kkl sorular sorar. Yantlar farkldr. Bu
Shakespeare, Kral Lear, eviren: Prof. rfan ahinba. (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981) [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.] 1 Kral Learde grotesk konusunu ele alan temel almalar: G. Wilson Knight, King Lear and the Comedy of the Grotesque The Wheel of Fire, lk basm: 1930 (Londra: Routledge, 1995), s. 160-176; Jan Kott, Kral Lear ya da Oyun Sonu, adamz Shakespeare, eviren:Teoman Gney, (stanbul: MitosBoyut, 1999), s. 104-136. 2 J. Kott, n.ver., s. 104. 3 J. Kott, n.ver., s. 107.
1

150

ztlk, ngilterede groteskin toplumsal yaantda da domasna neden olan papaz ile soytar arasndaki uzlatrlamaz ztlkla tanmlanr. Trajedi din adamlarnn, grotesk soytarlarn tiyatrosudur.

Shakespearein tragedyalar arasnda nemli bir yeri olan oyunun kahraman Kral Lear, gl, sz dinlenen bir kraldr. Ancak artk ekilmenin, taht brakmann ve topraklarn kzlar arasnda paylatrmann zamannn geldiini dnr. Oyun baladnda kralla tanmadan nce onun, damatlar Albany Dk ve Cornwall Dk arasnda hi ayrm yapmadan, her ikisine de eit pay verdiini reniriz. lk satrlarda oyunun tamamn etkileyecek mekanizmann harekete geirilmek zere olduu anlalr. Oyunda Kral Learin hikayesiyle kout giden ikinci hikaye de, nc replikle anlatlr. Gloucester, Kente ve bize yasal olmayan bir ilikisinden doan olu Edmundu tantrr. Hem Learin, hem de Gloucestern felaketini hazrlayacak olaylarn balangc, neeli, rahat, huzurlu bir karlama, tanma, sohbet havas iinde verilir. Ardndan damatlar ve kzlaryla birlikte Lear girer sahneye, derhal ba oyuncunun kendisi olduu kk oyununu sergilemeye balar. Topraklarn nasl bltreceini oktan kararlatrmtr. Yalnzca bu blmn ilan ve bunun iin gerekletirilecek oyun-tren ya da ara-oyun (interld)1 vardr. Kzlarna sorduu Bizi en ok hanginiz seviyorsunuz? sorusu, yal bir babann giderayak yapt bir kapris, bir marklk olarak dnlerek, ocuka hatta aptalca bulunabilir. Cordeliann bu oyuna katlmak istememesi ne denli insani ise, bir baba olarak Learin arzusu da insanidir. Babann,

G. W. Knight, n.ver., s. 161.

151

oyuna katlmay reddeden kzn evlatlktan kovmas, mirasndan mahrum etmesi ise, Kraln oyun ile gerek arasndaki snrda kaybolduunun, doru karar verme yetisini yitirdiinin gstergesidir. Oyunun en akl banda ve sadk kiilerinden biri olan Kent Dk, duruma mdahale etmeye alrsa da, kraln fkesinden payna deni alr. Oyunda dzenin bozulduunun, bilinmez bir mekanizmann almay baladnn ilk farkna varan da odur, korkmadan grlerini aklarsa da karlnda lkeden kovulur.

Kent- ...Lear ldrdktan sonra Kent saygszlk etmi ne kar?

[K.L., s.12]

Yal Kraln fkesinin samaln grerek onu uyarmtr, ama samal ak olan sonucu engelleyememitir. Learin ve evresindekilerin dnyas tersine dnmtr. En ok sevilenler reddedilmi ya da uzaklatrlm; bu sevgiyi daha az hak edenler, dndklerinden daha fazla ilgi grmtr. Lear bencilce davranm, yanl ve ocuka bir yargda bulunarak, kendi trajedisini kendi hazrlamtr. Kzlarn yanl deerlendirmitir. Oyunun temelinde de bu ocuka davranla bykln bir arada bulunmas yatar. Lear, tpk ocuklar gibi, yalnzca iinde bulunduu oyun ann grm, kararn oyun srasnda vermitir. te bu ocuksu yan, gemii ve gelecei dnmeden, dnyay bir ann iinden grme de, groteskin gstergelerindendir. Bozguncu bir hiddet anna dnmtr oyun. Lear, hatasnn farkna varmakta gecikmeyecekti.

152

Lear- ...Ah, Lear Lear (bana vurarak) vur bu kapya, vur; kanatlarn ardna kadar ap delilie de buyur etti; o senin kymetli akln da dar salverdi.

[K.L., s.39]

Cezasn da zihninde ekecekti. Kral olarak, tacn ve tahtn brakarak temsil ettii iktidarla balantsn koparan Lear, ksa srede baba kimliine de tutunamaz hale gelir. Oyun, Ortaa ibret oyunlarndakine benzer bir biimde, insanlk durumunu gsteren bir rnek hikayeye dnr. Tepesinde Learin kral ve baba olarak durduu dzen yerle bir olmu, btn hiyerarik yap km, doal hak olarak grlen, baba-kz ya da Gloucestern hikayesinde olduu gibi baba-oul ilikisi anlamn yitirmitir. Bunlarn yerine, oyunu bulduu btn deliklere, atlaklara szan kaos ve dzensizlik igal etmektedir. Learin frtnal bir geceyi, darda geirmek zorunda kalmas, hem bir baba ve kral olarak kendi yaptklarn, hem de bir insan olarak hayatn anlamn sorgulamasna neden olur. Lear, durumun farkna varmaya baladktan sonra, zihnine hakim olan rtmezlik duygusudur. inde bulunduu durum, sanki doada da yanklanr ya da doann da dengesi bozulmutur.

Gloucester- u son gnlerdeki ay ve gne tutulmalar hi de hayra alamet deil. Geri insan akl bunlar u veya bu sebebe balayarak aklyor ama gene de bu tutulmalarn ardsra gelen bela ve uursuzluklar insann yakasn brakmyor. Sevgi souyor; dostluklar yok oluyor; kardeler bozuuyor;

153

ehirlerde isyanlar, lkede ayrlklar ba gsteriyor; saraylarda ihanet...Baba ile evlat arasndaki balar kopuyor...
[K.L., s.23]

Gloucesterin konumas, ironik bir biimde hem Learin hem de kendinin bana geleceklere iaret eder. Oyunun bandan beri hi ortalkta grnmeyen Soytar, Learin hayat ters yz olmaya baladnda ortaya kar. Gonerilin acmaszl gzler nne serilirken, Soytar durumun samalnn altn izerek, oyunda koronun ilevini stlenir. Durumu aka gibi ele almasnda da bir tuhaflk yok. akaya benzer bir biimde balayan olaylar, komik deilse de, patetik durumlara dnr. Learin aada almtlanan szleri rnek olarak gsterilebilir:

Lear- ...kinizden de yle bir intikam alacam ki, btn dnya...evet, yle eyler yapacam ki size...daha bilmiyorum ne

ama...btn dnya dehetten bunalacak.

[K.L., s.69]

Yal bir adamn, hele bu eski bir kralsa, kzlaryla byle konumasndan daha acl ne olabilir? Aslnda Learin oyunun ilerleyen sahnelerinde de grld gibi, durumu kabullenmekten baka aresi kalmamtr. Evrenin tepesinden dibine yuvarlanmtr, kendisinin syledii gibi Yay gerilmitir (K.L., s. 12) ve hatta ok, oktan yerinden frlamtr. Btn kimliklerinden soyunan Lear, artk kendinin olmayan bu evrende yitik

154

biri gibi dolamaktadr. Durumunun ya da durumun farknda olmayan Learin konumalarnn ou komedi kahramanlarna yakndr.

Lear- Ama ne de olsa, sen gene de benim etim, kanm, kzmsn... yo...hayr...daha dorusu, etime musallat olmu, benim demek zorunda kaldm bir illetsin sen... bozulmu kanmn da vuran yaras, ba vermi bansn sen. Ama bak, seni azarlayacak deilim; utan da demeyeceim: utanacan zaman gelir elbet...

[K.L., s.67]

Bu ne komedidir, ne de mizah. G. Wilson Knighta gre, yalnzca mizahn malzemesidir. Lear zihniyle ocuk, tutkularyla zorbadr. Yalnzca diliyle

anlatamadn, bedenini metafor olarak kullanarak anlatr Lear, eylerin dzeni bozulmutur, ierisi ile dars arasndaki kat yzey zarar grmtr. eride bozulan kan darya km, ban ba olarak bedenden dar vurmu ama bedenle ilikisini koparmamtr. Biim bozulmasnn ya da biim ihlalinin dnda, toplumsal normlar da ihlal edilmitir. Learin kzlarnn babalarna kar tavr, doal olmad iin, dnemin normlarna uygun bulunmad iin de grotesk olarak nitelendirilmitir.1

Thomas Browne, Religio Medici, I. s. 15 (see appendix), 1643 aktaran: A. Clayborough, n. ver., s.

3.

155

Kapal, gvenli dnyasnda kendinden emin, kaprisler yaparak, istediini reddedip, istediini gnendirerek yaayan Learin dnyas elinden ekilip alnmtr. nce btn kimliklerinden, sonra da frtnann ortasnda btn giysilerinden soyunur. nsan, yalnzca insan olabilmek iin aalanmalarn en zorlusuna katlanmak zorundadr. amura bulanmal, ayazda kalmaldr. Bir kraln bana gelebilecek en kt durumlara der. Frtnann ortasnda, Prometheus gibi lanetler okur:

Lear- Esin rzgarlar, esin! Yanaklarnz atlayncaya kadar frn! Kudurun! Esin! Seller, boann! Kuleleri, tepelerindeki frldaklara kadar sulara gmn! Dnce hzyla bir an iinde akp snen kkrtl ateler, meeleri yaran yldrmn ncleri, alazlayn u ak sal bam! Siz de, ey gkler, kainat sarsan o korkun grlemelerinizle yamyass edin u yuvarlak dnyay!
[K.L., s.73]

Frtnaya ilendii bu ve bir sonraki tiradnn hemen ardndan gelen konumasnda yine komedinin izleri grlr. Hafif bir bak as fark, olaya bakn deitirir.

Lear- Peki, sabrn timsali olacam; azm amayacam.

[K.L., s.74]

156

Bu sahnede soytarnn, Leare syledikleri dikkate alndnda, Kral ve soytar arasndaki ilikinin yeni bir boyut kazand da dnlebilir. Lear, yetkileri elinden alnm bir tanr gibi gklere ilenirken, soytar gerekleri bu kez hi dolandrmadan syleyiverir. Artk ne kral kraldr, ne de soytar soytar. Her ikisi de, bir gei srecinde, bir ara noktadadr. te bu tanmlanamama hali, arada olma hali de, durumu groteskletiren unsurlardandr.

Soytar- Amca, kuru bir evde ele yze su dkmek byle sular altnda srlsklam olmaktan daha iyidir. Hadi amcacm, dn kzlarna. Hayr dualarn iste. Merhameti yoktur byle bir gecenin ne akllya, ne deliye.
[K.L., s.74]

Frtna sahnesi, Learin dnmnn ya da bakalamnn gerekletii sahnedir. Dnm, olaylarn, yce ve alaltc duygulanmlar, trajik ve komii, fantastik ve gereklii, sama ve ciddiyi birbirine balayan grotesk1 araclyla gsterilir.

Dnm eyleminin temel dinamikleri ilerinde grotesk bir idea barndrr zaten. Varoluun zt kutuplarn -insan, hayvan, kutsal olanbir araya getirir. nsann dnm bir kimlik kayb, yz kayb (persona) anlamna gelir ve aalanmay da beraberinde getirir.1

Anne Lill, Characters, Situations and the Grotesque: Interpreting Apuleiuss Metamorphoses, Interlitteraria 2, (Tartu: Tartu University Press, 1997), s. 70. 1 n. ver., s. 70

157

Anne Lillin szn ettii trden dnm insann deimesi, bir baka biime dnmesi anlamna gelir. Ancak bu dnm, her durumda fiziksel olmak zorunda deildir. Learin, bir anlamda kutsal saylabilecek, dokunulmaz, tartlmaz iktidar figr konumundan, insana dnm gereklemitir. Bu dnm, grsel olarak, btn giysilerinden soyunmasyla, plak kalmasyla da vurgulanmtr. Lear ancak bu dnm yaadktan sonra, kendi dndaki bir insana, hatta btn yoksullara kar bir efkat hisseder.

Lear- Gel yavrum, senin halin nice? yor musun? Ben yorum. O samanlk nerede? Yoksulluun ne garip bir kudreti var, baya eylere deer kazandrveriyor. Haydi kulbeye.

[K.L., s.75]

Lear- rlplak biareler, bu insafsz frtnann saldrlarna gs geren zavalllar! Balarnz sokacak bir dam olmadan, o bir deri bir kemik vcutlarnz, o lime lime paralar byle havalarda nasl koruyor sizleri? Bakn bunlar imdiye kadar pek dnmemitim ben.
[K.L., s.78-79]

Kendine ynelik bir mizah Leari kurtarabilirdi. Burada Soytarnn derin algsnn ie yarad grlr. Learin davranlarndaki komedi potansiyelini grr. Yakn zamana kadar kral olan, konumalarnda zorbaca szckler kullanan bu yal

158

adam, imdi kendini kabul etsinler diye kap kap kzlarnn evini dolamaktadr. Yaad aclara karn, komediye malzeme olabilecek bir eyler vardr. Eer Lear glebilse, dnyann btn Learleri glebilse, trajedi diye bir biim olmazd.1 Learin iinde bulunduu durum, Soytar tarafndan zetlenir:

Lear- Ne zamandan beri kendini arkya verdin byle? Soytar- Kzlarn kendine ana ettiinden beri. Ellerine sopay verip pantolonunu kendi elinle syrdn zaman...

[K.L., s.35]

Soytar, en ackl olaylarda bile mizahi bir yan bulmaya alr ya da grr. Kahkahann iyiletirici gcn kullanarak, zihinde alan boluu doldurmak ister. Ama Lear, glemez. Btn oyun boyunca zihin zalimce bir mizah duygusuyla, mizahi bir zalimlik arasnda gidip gelir. Eer Lear glebilseydi, zihninin paralanmasn nleyebilirdi.

Lear- Ah kalbim, kalbim! Vurma yle, gsm paralayacaksn! Soytar- Amca, sen de o beceriksiz a kadnn balklara dediini sylesene kalbine; ylan balklarn canl canl koymam m hamurun iine. Hayvancklar yufkay paralayp balarn kardka, seninki, elinde bir denek, bir bir balarna vurur, sanki yarar varm gibi sizi edepsizler sizi, sokun banz
1

W.G. Knight, n.ver., s. 164.

159

ieri, paralamayn yufkay der dururmu. Sonra ayn hatunun bir kardei varm: Atn o kadar severmi ki, otuna tereya srermi.

[K.L., s.62-63]

W. Knight, oyunda zalimliin mizah ve mizahn zalimlii1nin srekli olarak kendini gsterdiini belirtiyor, soytarnn ise bunu amasz bir biimde kullandn sylyor. Soytar, Learin iinde bulunduu trajik durumu ve kulland ikircikli dili hem Prometheusinki gibi fkeli, hem de zavall bir adamnki kadar aresiz- bozguna uratyor. Kulland dil, verdii rnekler hem dil dzeyinde, hem de durum asndan kaosa neden olabilecek denli kark grnyor. Learin trajik dnyasnn btnln bozarken, yerine yeni bir dnya da nermiyor.

Tamamlanm, her eye muktedir, biricik ve gl Lear ideas yerine geen Learin glgesi artk yaamn iinde yer almaya balam, kusurlu ve eksik bir insan gibi davrandn sezinlemeye almaktadr. Kendi mkemmel, olmu bitmi, mtekamil varlnn tersine, sradan insanlar gibi, ektiini bierek, yapt hakszlklarn ya da hatalarn bedelini deyerek yaayacaktr. Bir ideal olarak Lear, ne yanl karar verebileceine, ne de en yaknndakileri bile tanmadna inanamazken, frtnadan, aalanmadan sonra yeniden doarak, daha insani zellikler tayacaktr. Hakszlk ettii kzyla, ayn hapishanede bulunmas, hayatn anlaml klmaya yetecekti.
1

W. G. Knight, n. ver., s. 165.

160

W.G. Knight, Learin grotesk komedisinde absrd ve uyumazln eytans srtnn, zihni, deliliin frl frl dnen gevezelikleri ortaya kncaya kadar, yerinden sktn, atlattn ve yardn1 ileri srer. Btn bunlar, lm ve yeniden doum, delilik ve kefetme, molozlar biriktirme ve ifa etme arasnda zehirlenen zihnin tanmlardr. Shakespearein Macbeth ve Hamlet oyunlarnda da enlik kendi iinde hep lm imgesini tar.

Shakespearein oyunlarndan etkilenerek ortaya kan romantik grotesk, dnya yaznnn nemli bir bildirisidir. Belli lde, Aydnlanmann kendini nemsemesini gsteren Klasisizmin unsurlarna kar bir tepkiydi. Souk aklcla kar; resmi, biimci ve mantkl yetkecilie kar bir tepkiydi; bitmi ve tamamlanm olann reddedilmesiydi, bu ruhu reddederek, romantik grotesk her eyden nce Rnesans geleneine ve zellikle yeniden kefedilen Shakespeare ve Cervantese dayanyordu. Ortaa groteski de onlarn nda yorumland. Hala az da olsa grlen halk gsterileri ve karnaval biimlerinin Sterne zerindeki etkisi dikkate alnmad. Tamamen yaznsal gelenek baskn oldu. Yine de halk tiyatrosunun etkisini, zellikle kukla gsterileri ve panayrlarda yaplan gsterilerin etkisini gz ard edemeyiz. Dorudan halk kltryle balantl ve btn insanlara ait olan Ortaa ve Rnesans groteskinin tersine, Romantik tr canl bir tecrit duygusunun hakim olduu bireysel bir karnavala dnt. Karnaval

W. G. Knight, n.ver., s.175.

161

ruhu, znel, idealistik bir felsefeyle yer deitirdi. Ortaa ve Rnesansta olduu gibi, bitirilemeyen varln, birliin somut deneyimi olmasna son verildi.

Romantik groteskin en nemli dnm glme ilkesiyle ilgili olandr. Groteskte glme unsuru her zaman kald, nk grotesk, hibir zaman, mutlak ciddilik ortamnda alglanamadndan glme unsuru hep oldu. Ancak glme souk mizaha, ironiye, sarkastik olana indirgendi. Elenceli ve zafer dolu nee olmaktan uzaklat. Olumlu yeniletirici gc en aza indirgendi.

Groteske szan glme ilkesinin dnm, groteskin yeniletirici gcnn kaybolmasna neden oldu. Ortaa ve Rnesans groteskiyle arasndaki bir dizi temel farkllk iinde en nemlisi haline gelir. Bu farkllklar en ayrt edici olarak terrle ilikili olarak ortaya kar. Romantik grotesk dnyas, insana yabanc, belli lde korkutucu bir dnyadr. Gndelik yaantya ve kamuya ait, sradan ve gndelik yaant ve kamuyla tanmlanan ne varsa, birdenbire anlamsz, kukulu ve dman olmaya balar. Alldk ve gvenli olann yerini korkutucu olan almaya balar. Bunlar Romantik groteskin ar ifadelerinde ortaya kan eilimlerdir. Dnyayla bir uzlama oluursa, bu znel, lirik hatta mistik alanda gerekleir. te yandan, Ortaa ve Rnesans halk kltr, terr unsuruyla yalnzca, glmeyle kovulan komik canavarlarca temsil edildii srece karlarlard. Terr, neeli ve komik bir unsura dnmt. Halk kltr dnyay insana yaklatrd; ona, Romantizm tarafndan yklenen soyut ve tinsel ustaln tersine bedensel bir biim verdi. Yeme, ime, cinsel birleme, barsaklar boaltmak

162

gibi bedensel yaantnn imgeleri, nerdeyse tamamen yeniletirici gcn yitirdi ve bayalatrmalara dnt. Romantik grotesk imgeleri genellikle dnya korkusunu ifade eder. Oysa, halk kltrnn imgeleri kesinlikle korkusuzdur ve bu korkusuzluu herkese alar. Benzer bir durum Rnesans yazn iin de geerlidir. Korku daha doar domaz kaynanda yok edilmitir ve her ey elenceye dntrlmtr. Romantik groteskte glmenin yeniletirici gcnn ortadan kalkmas baka zel durumlarla da ilikilidir. rnein; delilik temas btn grotesk biimlere miras kalmtr, nk delilik insann dnyaya farkl gzlerle bakmasn salar, normalin, yani genelgeer fikirlerin ve yarglarn glgesinde kalmaz. Halk groteskinde, delilik resmi akln, resmi gerekin dar ciddiyetinin neeli parodisidir. enlikli bir deliliktir. te yandan, Romantik groteskte delilik bireysel tecridin, yalnzlamann trajik bir yann, glgesini tar. Bir baka nemli tema, maskedir, bu tema halk kltrnn en karmak konusudur. Maske, deiiklik ve re-enkarnasyon keyfiyle, neeli grecelilikle ve tekbiimliliin ve benzerliin neeli reddiyle ilgilidir; biri olmann rahatln reddeder. Maske, geile, dnmlerle, doal snrlarn geilmesiyle, maskaralkla ve bildik lakaplarla ilgilidir. Yaamn oyunsu unsurunu barndrr; birok antik ritel ve gsterinin zellikleri olan, imge ve gerekliin tuhaf bir i ilikisine dayanr. Kukusuz maskenin ok biimli karmak sembolizmini tketmek olanaksz. Groteskin zn ortaya karan parodiler, karikatrler, eksantrik durular, komik tavrlar, kendiliinden maskeden kaynaklanr. Romantik biiminde maske, halk karnaval kavramndaki tekliinden ekip karlmtr. zgn zenginliinden soyularak, ilkel doasna yabanc baka anlamlar yklenmitir. Artk maske bir eyler saklar, bir srr vardr, aldatr. Bylesi bir anlam, maske halk kltrnn organik btnlnde ilev grd mddete olas olmayacakt. Kayser,

163

Romantik yazarlar arasnda Bchner, Jean Paul ve Bonaventuray, groteski kendi grleri dorultusunda kullanan yazarlar olarak gsterir. Ad geen yazarlarn, yaam bo, anlamsz bir kukla oyunu ya da karikatrms bir kukla tiyatrosu1 olarak grdklerini syler.

Bchnerin Woyzeck2 adl oyunu, yazar tarafndan tamamlanmam bir oyun olsa da, modern tiyatronun ncs olarak grlen, modern sonras oyunlarla da balants kurulan bir yapttr. Yazar, oyunu epizodlar eklinde dzenlemitir. Oyunun kahraman, evresi tarafndan bir tr insan-makinaya ya da insan-nesneye dntrlmtr. Oyundaki konumalar tek bir eyi anmsatr, o da Bchnerin ilham ald, hayran olduu airin, ancak gerek hayatta bando efleri ve gezginlerin gnlk yaamda pek karlaamayacaklar, Shakespearein dilidir.

Oyundaki karakterlerin kuklalar gibi bir d g tarafndan ynlendirildii, en rahat Kaptan ve Doktor tiplemelerinde grlmektedir. Bu figrler toplumun baskn kesiminin karikatrletirilmi temsilcileri olduklarndan, bunlarn yaratlmasnda hi kukusuz satirik ama rol oynamtr. Ancak karikatrletirilen yanlar, snfsal zelliklerinin abartlmas deildir. rnein, Kaptanda alay edilen bir idealizm ve

W. Kayser, n.ver., s. 186. G. Bchner, Btn Oyunlar, eviren: Hasan Kuruyazc. (stanbul: Adam Yaynlar, 1982). [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.]
2

164

melankolik bir yap grlr. Woyzeck iyi bir insan olduundan ona kar iyiniyetlidir.

Yzba- yi, Woyzeck. yi bir insansn sen, iyi bir insan. Ama ok dnyorsun, bu da bitiriyor seni...
[W, s. 143]

Woyzeck, toplumsal konumunun farkndadr. Bilinli olmas, onun, Doktor ve Yzba tarafndan kuklaya dntrlmesini engelleyemez. Bando eflerinin, dansl mzikli elencelerin, masallarn ve delilerin hep birlikte yer ald grotesk dnyada, ahlak, erdem, iyilik gibi sk kullanlan kavramlarn hayatta hibir karl yoktur. Oyun iinde hepsinin nasl boa karldn grme ansmz olur. Bir tek Woyzeck, beynine nakedilen, Marieyi ldrme fikrini sonuna dek srarla srdrecek ve eyleme dntrecektir. Yzba ve Doktorun byk bir ciddiyetle ve bilimsel yntemlerle yaptklar aklamalarnn hibirinin geerlilii yoktur. Yzba soukkanllyla, Doktor hareketlilii ve Woyzeck de gndelik yaam takip etmesiyle ve aceleciliiyle, adeta Commedia dellArte figrlerine benzerler.1

rtkann konumas, eitli arklardan alnan blmler, gezgin rahiplerin vaazlarnn parodisi, bykannenin anlatt masal gibi gibi eitli konuma biimleri, blmlerden oluan yapy hem zenginletirir, hem de blmler arasnda balant ve

W. Kayser, n.ver., s. 93.

165

btnlk kurulmasn salar. Bu btnlk, bykannenin yksnde olduu kadar rtkann kendi snrl kk dnyasn sunduu grotesk tarzda da insann ifade ettii her eyin toplam yalnzl ve aresizliinden oluur.

rtkan- Efendiler, efendiler! Bakn u yarata, Tanrnn yaratt kadar nedir bu? Hi, bir hi! Asl marifetini grn imdi iki ayak stnde yryor,ceketi, pantolonu var, klc var! Maymun savaa gidiyor, bir ey deil bu daha, insan soyunun en alt basama. Hop! Selam var! Tamam imdi barn oldun! pck ver! (Borazan alar) Maskara mzikten de anlar. Efendiler, astronomi bilen at, minicik kanarya kularn greceksiniz daha. Avrupann btn tal kafalar arasnda en nde gelir bunlar, sorduunuz her eye karlk verirler: Ka yandasnz, ka ocuunuz var, hastalnz nedir. Gsteriler balyor! Hemen balyor, balyor!
[W., s. 147.]

Ardsra, Panayrc da ieri bir at getirerek, atnn bilim adamlarna benzer zellikler tadndan, hesap yapabildiinden, saati syleyebildiinden sz aar. Woyzeckin dnyas, insanla hayvann birbirine kart, szn anlamn yitirdii, yaamn btn karnaval havasna karn, korkutucu yanlarnn ar bast grotesk bir dnyadr. Woyzeck bu dnyann iinde makineye dnm, ama zengin bir i yaants olan kar-kahramandr. Kendi i dnyas ile kaosa dnm d dnya arasndaki atmalarn yaand alan duygusal alan olacak, d dnyann dayattklarn kabul etmek zorunda kalacaktr.

166

Oyunda, Yzba ve Doktorun, gvenli ve korunakl gibi grnen dnyalarnda, ayaklarnn altnda bir uurum alr ve satirik karikatr, grotesk karikatre dnr:

Yzba- Doktor, komayn byle! (...) Kelle mi gtryoruz! Vicdan temiz, iyi bir insan byle hzl gitmez. yi bir insan ... Yzba- Doktor, yle karamsar oldum, iim yle karmakark ki; ne zaman duvarda ceketimi asl grsem alamam geliyor hepDoktor- Hmm! ikin, yal, ense kaln: nme belirtileri. Evet, yzbam, size bir apoplexia cerebri gelebilir; ama belki de yalnz bir yannza gelir, o zaman yarnz tutulur ya da daha iyisi, aklnza iner inme, ancak bitkisel olarak yaamaya devam edebilirsiniz: Bunlar nnzdeki drt hafta iinde banza gelebilecek eyler! stelik, inann bana, en ilgi ekici olaylardan biri olacak sizinki, hem Tanr izin verir, diliniz de yar tutulursa, artk o zaman en lmsz deneylere giriiriz. Yzba- (...) Ellerinde limon, bamda durduklarn grr gibi oluyorum imdiden ama, iyi bir insand diyecekler, iyi bir insan Gidi eytann tabut ivisi!

[W., s. 152-153]

Yzbann lm korkusu ve saplantsyla, Doktorun ona kar taknd soukkanl bilim insan tavr tonu, birdenbire bir kukla oyunu gsterisine dnr. Oyun kahramanlar, ksa bir sre nce konutuklar konudan uzaklaarak, farkl bir ruh halinin iine giriverirler:

167

Doktor- (apkay YZBAIya doru tutar) Nedir bu yzbam Bo bir kafann ii, sayn bay Talimli-kuyruk! Yzba- (Ceketinde eliyle bir kat yapar) Nedir bu, doktor? Bilgisizlik yalnzca, sevgili Tabut-ivisi! Hah hah ha! Ktye almayn bunu canm! yi bir insanm ben, ama ben de istersem doktor, hah hah ha, ben de istersem...

[W., s. 153] Woyzeck, paral yapsyla kahramann paralanm i dnyasn gzler nne serer. Kendi iinde konuan iki kiiye dnmtr Woyzeck. Gzetim altnda tutulan Woyzeck, btn insani zelliklerinden titizlikle arndrlm, makine-hayvana haline dntrlmtr. Bilim ve akl, onu insanlktan karmtr, geriye yalnzca gdler ve makinelemi hareketler kalmtr. Marieyi ldrmesi hem trajik hem de komiktir. Sevdii kadn ona ihanet etmitir, onu ldrmesi ocuunu annesiz brakacaktr. Her tr yozlamann yaand bir toplumda, namus cinayeti ilemek bir tr saflktr. Kendine dayatlan deerleri, kabul etmediini syledii halde, onlara uygun davrand da dnlebilir. Ancak bu oyunu grotesk yapan, dilde ve yapdaki paralanmann dnda, oyunun tamamnda grlen belirsizliktir. Btn normlar, insan-hayvan-bitki arasndaki ayrmlar geersizletirilir, anlamn yitirir. Yalnzca, Bykannenin anlatt masal, devrilmi oturaa benzeyen yeryz imgesi mutlak bir gereklik gibi kar karmza.

Tiyatro tarihinde ilk kez grotesk dram adn alan oyun, Luigi Chiarellinin La Maschera e il Volto (1916, Mask ve Yz) oyunudur. Commedia dellarteden

168

esinlenerek yazd, grotesk olarak tanmlad be oyundan biridir. nsann gerek benlii (yz) ile toplumsal grnts (maske) arasndaki ztl ele alr. Bir erkein, zina yapan karsn ldrmesi gerektii yargsna ulaan bir koca, kendini dncesini uygulamaya koymak zorunda hisseder. Benlik blnmesini kiisel olarak da deneyimler. sel varl, karsn gerek bir akla sever, onu korumak ister; ancak alageldii toplumsal uylamlar her zaman takt maske- onu eyleme gemeye zorlar.1

Oyunlarnda maskeleri kullanan Pirandello iin grotesk, kendini-inann kurgusal niteliklerine iaret eden imgelem alanyla, rasyonel bilinlilikle tanmlanan, aklla dzenlenen dnya arasnda bir farkllk kurulmasna dayanr. Bu yzden Pirandelloda grotesk, birlikte varolan bir dnyada sapknn igalinden ok ie dnk bir sradlk olarak grlr. Groteski kavramak insan belirsizlik hatta belki de aresizlik duygusuyla yz yze getirir. Modern bir yazar olarak Pirandello, bu belirsizlik duygusunu ya da bir baka dnyann muhtemelen gerekliin Batl algsnn reddeden- sezgisel bilgisini birletirir ve onun ina ettii gerekliklerin, insanlarn ve akln budalaln gstermek iin kullanr. IV.Henri1de (1922) delilii, aklc dnyann karmak olaylar ve bu olaylarn bireye ykledii skntlara kar bir direni alan olarak deneyimler. Groteskin bu tr, okuyucu/izleyiciyi ok etmez ya da dehete neden olmaz, yalnzca bir uyumsuzluk bilinci yaratr ki, izleyiciler bir ara verip, gnlk yaamlarnn temelini

Giovanni Calendoli, The Theatre of the Grotesque, The Drama Review , Vol.22, Number 1 (T.77), March 1978., s.14. ; O. Brockett, n.ver., s.548. 1 Luigi Pirandello, IV. Hanri, eviren: Tark Levendolu, (Ankara: M.E.B. Yaynlar, 1969)

169

yeniden gzden geirebilirler. Alt Kii Yazarn Aryor2 (1921, Sai Personnagi in Cerca dautore)da grotesk olan ise, her tr sabit gereklik zemininin noksanldr. Yazar, oyuncularla karakterleri birbirinden ayrmak iin, karakterlerin maske takmasn nermektedir. Pirandellonun grotesk dnyasnda, oyuncularla henz yazlmas tamamlanmam oyunun kahramanlar bir araya gelir, tartr. Maskeleri ve kostmleri, biim bozulmalar kendi anlatlarndan kaamamalar ya da baka bir seenei grememeleri gereinde yatan karakterleri grotesk figrler haline getirir. Karakterler oyuncular; oyuncular da karakterleri eletirir. Asla bir sonuca ulamayan duruma ve oyunun geliimine, izleyici de dahil edilir. Oyunda karnaval motifi grlr. Bakhtine gre, karnavaln sahne klarnn olmad, izleyici ile gstericiler arasnda ayrmn bulunmad bir geit treni olduundan sz etmitik. Karnavalda herkes, aktif katlmcdr, herkes karnaval eyleminde ortaktr. Karnaval tamamlanmamtr, hatta gsterilmemitir; katlmclar karnavaln iinde yaar, yasalar etkili olduu srece bu yasalara uygun yaarlar; karnavalesk bir yaam srerler. Bu oyunda izleyiciye de hakemlik etme grevi verilmitir, o da oyuna katlr. Karnaval, oyun sresince de olsa, toplumsal uylamlardan geici ve kurgusal bir kurtuluu salayan zekann yaratc etkisini gsterir.

IV. Henri rahatsz edici ve alayc bir oyundur. Bu oyunda da karnaval motifi yeniden ortaya kar. Ancak bu kez deliliin karanlk kahkahasn yaratan lm na

Luigi Pirandello, Alt ahs Yazarn Aryor. eviren: Feridun Temur. (Ankara: M.E.B. Yaynlar, 1958.)

170

dnr. Oyun Henrynin ahsnda, insan grotesk bir seenekle kar karya brakarak modern salkllk algsn tartmakla kalmaz; ayn zamanda IV. Henri kahramannn numarac karakteri araclyla, zaman da paralayarak karnavalesk bir ortamda

oynanan geici bir uyumsuzluk yaratr. En ak grotesk imge, giren herkesi iine alan parlak karnaval havasdr. Henrinin uaklarn oynayanlar, rollerine byk bir ciddiyetle hazrlanrlar. Henriyi ziyarete gelenler, klk deitirip, maske takarak oyuna dahil olurlar. Oyun ne imdiye ne de Henrinin kaza geirdii dneme, ne de gerek kral IV. Henrinin yaad dneme iaret eder. Olmayan bir zamanda, olmayan kiilerin oynad bir oyundur. Ancak sz konusu olan zamana ilikin unsurlar da seilebilir haldedir. Groteskin ortaya kmasna neden olan palimpsest teknii kullanlmtr. Zaman, kiiler, kostm ve tavrlar yerinden edilmitir. Tekinsiz bir ortamdr sz konusu olan. Karnaval havas, karnavaln lmcl yanna, cehennem yzne vurgu yaparak srer. Bakhtinin karnaval, Kayserin korku dolu dehet alanna dnmtr. Kahramann dnm anlatlr. Pirandello, btn kahramanlarnn grnn anlatr, hepsinin grotesk zellikler tadn grrz. Grotesk bir dnya yaratmakla kalmam, grotesk kahramanlar da sunmutur. Tiyatroda grotesk, biri satir oyunlar ya da Menippea yergisiyle dieri saturnalia festivaliyle balantl olmak zere, iki farkl koldan gelimitir. lkinde yergi ya da eletiri, insann dnyadaki varoluunu sorgulamaya dek varan, olumsuz, karanlk ve korkuya daha yakn bir grotesk imge yaratrken, ikincisi neeli, olumlu, yaratc bir grotesk tablo izilmesini salar. Her iki durumda da, groteskin korkutucu ve gln yanlar arasnda gerilimli bir gelgit yaanr.

171

172

IV. ARRABAL TYATROSUNDA GROTESK

Fernando Arrabal (1932-

), kimi oyunlarn snflandrmak zere kulland

Panik szcn obanlarn tanrs Pann isminden uyarlamtr. Homerosun The Homeric Hymns (lahiler) kitabnn XIX. Blm Pana ayrlmtr. Pan, yksek dalarda yaard. Kei ayakl, grltye patrtya dkn iki boynuzlu bir varlkt. Pann keiyle kark insan grnts ilk bakta panie yol aard. Bu irkin grnl tanr, etrafa nee saan, yaama akyla dolu, kaygsz bir tanrdr. Bebekken babasnn onu, dier tanrlarla tantrmasn yle anlatr:

lmsz tanrlarn hepsi onu barlarna bast, Ama en ok Bacchic Dionisos , Adn Pan koydular, nk btn gnllere taht kurdu.1

Pan, btn tanrlar memnun edebildii iin, ismi btnlk nosyonuyla birlikte anlmaya baland ve btn, tamam, hepsi szckleriyle eanlaml olarak kullanld. Biimsiz formu, yar-insan, yar hayvan olma haliyle hem artc hem de etkileyiciydi. Neeli kahkahas ve keyifli ruhu, zaman iinde herkese bulaabilir, her eyden zevk almaya da dnebilir. nk Pan, yaamn onaylanmasdr. Bu yanyla, almann bandan itibaren zerinde durduumuz enlik ve karnaval ruhuyla da balantldr. Nee
1

Homeros, The Homeric Hymns, Derleyen ve ngilizceye eviren: Apostolos N. Athanassakis. (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1976), s. 61-63.

173

saan Pann grntsnn irkiltici olmas, onun grotesk bir figr olarak alglanmasna neden olur. Btnl anlatyor olmas, ilkellerin ve Edmund Leachin modern ada tabularn olumasn anlatrken syledii biimiyle henz paralanmam, btn nesneleri ve eyleri tek bir btnn iinde ak halinde alglayan ocuun dnyasyla benzeir. Kontrol altna alnamayan, bastrlamayan, kurallarla snrlandrlamayan bir yaama arzusuna iaret eder. Homerosa gre, Dionysos bu yaygarac, neeli, glerek doan irkin grnml tanrnn doumundan dier tanrlardan daha fazla keyif ald. Dionysosun yaama biimine, kutlama ve lenlere uyabilme ans vard. Bu trenler, yenilenme ve verimlilikle ilikilidir. Aiskhylos ve biri hari (Bulutlar) Aristophanesin oyunlarnda hi Dionysosa rastlamayz. Oyunlardan nce onun adna kurbanlar kesilmesinin ve festivallerin onu anmak iin dzenlenmesinin dnda, oyunlarla bir balants yoktur. Aiskhylos ve Aristophanes tiyatrosu, Dionysos ruhunu biim, malzeme seimi ve ilev asndan tadlar.

Ovidius, Metamorphosesun onbirinci kitabnda Pan ve Apollon arasnda geen bir mzik yarmasn anlatr. Kral Midas tank, Timolus yargtr. Pan, rustik kavalla bir ezgi alar. Apollon ise yumuak ve sekin bir mzik alar. Timolus, Apollonun mziini tercih edince, Kral Midas onunla tartr. Bu yzden Apollon onun kulaklarn eek kulaklarna dntrr. Aslnda Pan ve Apollon, belli bir standart olmakszn yartrlmlardr; aralarnda denklik yoktur. Apollonu anlatrken kullanlan hayranlk dolu szler Pandan esirgenmitir. Apollon, parlatlm bir mkemmellik rnei imgesi olarak, sekin liri zerinde tatl tatl ald mziiyle sunulurken, Pan, panie neden

174

olan materia prima, lmllerce gzel denilen ne ise o biimi almam olan birincil konu oluuyla, rustik kavalyla barbarca mzik yapan, biimsizlik imgesi olarak gsterilir. Bu aslnda Dionysos ve Apollon arasndaki genel kartlktan

kaynaklanmaktadr. Mitosun kendisi de, insan-hayvan dnmn konu edinir. Ayrca kral-eek arasnda da bir biim bozulmas yaanmtr.1

Pan ve Apollon arasndaki iliki, yukarda anlatlan yarmann dnda, daha kkl bir ilikidir. zellikle Arrabaln kulland biimiyle Panik, Pana zg olan, btn dnyaya dokunan, dnyayla kutlama ilikisine giren, btn kucaklayan anlamna gelir. snrlamalardan kurtulmu, yaps bozuk bir biimle, gevek dokulu, epizodik bir yapyla ortaya kar. Daha nce de belirttiimiz gibi, Apollon ise tam tersine bireysellemi, i uyum ve mantn kurallarnca kontrol altna alnan yaplarn stilize edilmi, kurgulanm biimlerini sunar. Kendi kimlii vardr. Panik olan ise iinde yer ald ve kutlad byk bir balamn paras olarak var olur. Apollon dzen ve kanundan, bilimsel disiplinlerin ngerekliliinden yanadr. Oysa cokunca hareket eden Pann yeniliklere yol aabilmek iin, Apollonca olan amas, snrlar ihlal etmesi gerekir. Tiyatronun znde de, Nietzschenin aklad gibi, Panla yaknl olan Dionysosun etkisinin, snrlarn dna tama arzusunun neden olduu kaosun, Apollonca biimlendirilmesi dncesi yatar.2

Naso Publius Ovidius, Metamorphoses, (Cambridge: Harvard University Press, 1989), s.28. Friedrich Nietzsche, Tragedyann Douu, eviren: smet Zeki Eybolu. (stanbul: Say Yaynlar, 1994), s. 13-22.
2

175

Panik Tiyatro kavramn gelitiren Arrabal ve arkadalar 1960l yllarda, Pariste bir kafede yaptklar toplantlarda, burlesk adn vermeyi dndkleri bir grup kurarak, zellikle Gngorann yazn alannda yaptklarna benzer bir etki yaratmak istediler.1 Daha sonra, burlesk isminin Gngorann karanl ve bir arada barndran entelektel bak asn, yeterince yanstmadn dndklerinden, yerine panik szcn kullanmaya baladlar. Arrabal, Sidneyde verdii bir derste, paniin, geni ayla bakldnda imgelemsel oyunsu-tanr, haz dolu, neeli- Pann

yanslanmas olan panik kii tarafndan gzlemlenen bir varolma biimi olduunu aklad. Daha sonra El Hombre Panico2 ad altnda spanyolca yaynlanan yazsnda da, bu konudaki grlerini ayrntl olarak anlatt. Btn dogmalara, sekinci ahlak anlaylar ve politikalara kar olan Panik Tiyatrosu, romantik ve barok aykrlklara hayrand. Arrabal, H. Matisse, M. Ernst, G. De Chirico, M. Duchamp gibi ada ressamlar olduu kadar, kendi estetiine ok yakn bulduu H. Bosch, P. Bruegel ve F. Goyann resimlerini de nemsiyordu. Yazarlar ve airler arasnda F. Dostoyevsky, F. Kafka, L. Carroll, B. Gracian ve D. Gngoray, dramatik yaznda da antik yunan yazarlarn, W. Shakespearei, P. Caldernu ve A. Strindbergi ayr bir yere koyuyordu. Bu rneklerin hepsi akln, dengenin ve zevkin dayatt kurallarn reddedildii, lszle ve snr amaya iaret eden tercihlerdir.3

Fernando Arrabal, Teatro Panico, yay. haz.: Francisco Torres Monreal. (Madrid: Catedra, 1986), s. 13. Yazar, burleski kutsal olan alay edilen dzeye indirgemek olarak algladklarn belirtiyor. 2 Fernando Arrabal, El Hombre Pnico, Primer Acto, der. Jos Monlen. (Madrid: Taurus Ediciones, 1965), s. 27-37. 3 Fernando Arrabal, Teatro Panico, n.ver., s. 37.

176

Arrabal, Panik Tiyatro dncesini gelitirirken, kendi temel belitlerini bellek, ans ve karmaa olarak belirledi: Gemi, bir zamanlar gelecekti; gelecek, karmaa ya da ansa bal olarak tiyatro darbeleriyle hareket eder; insana dair her ey karmaktr; btn mkemmellik eilimleri, karmak olmayan yzeysel durumlar yaratmaya ynelik eilimlerdir; ancak, bu insanlk d bir giriimdir.1 Bir kez belitlerini kurunca, Arrabal zihnin btn yeteneklerini ierecek ve bellee ballklarn ve uygunluklarn gsterecek bir ema tasarlamaya giriti. nsan yetenekleri arasnda bellee, ne yazk ki zeka ve duyarlln arkasndan nclk konumunun verildiini dnyordu. Zihin yeteneklerinin bellekle ilikisini tanmladktan sonra bellein ve karmaann da tanmn yapmaya giriti. Ona gre bellek, zellikle gemi deneyim ve istatiksel bilgi sayesinde neler olacan ngrme yeteneimizdir. Bellek ve ans, biri gemile, dieri gelecekle ilgilenen kart kutuplar olarak planlamtr. ans, rastlant ve beklenmedik olandr; Arrabala gre, ayn zamanda gelecein temel yandr. Sonu olarak, bellek tamamyla ansa baldr; gemi bir zamanlar gelecekti ve bellek anstr. Bu sonulara gre baz eitlikler kurar:

Bellek= ans Bellek=Bir nceki-ans Demek ki: Bellek= ans -1 = ans2

Thomas John Donahue, Fernando Arrabal: His Panic Theory and Theatre and the Avant-Garde, Journal of Spanish Studies, Twentieth Century, Fall 1975, Volume 3, s. 103; Peter Podol, Fernando Arrabal, (Boston: Twayne Publishers, 1978), s. 58-59. 2 T. J. Donahue, n.ver., s. 103.

177

Panik Tiyatro kuramn anlatrken, teknik olan, hibir anlamnn olmad bir alan, tinsel olan matematik terimleriyle igal ediyor, kaplyor. Arrabaln grotesk dili, kendini bildirisinde bile gsteriyor. Bir alann dili, yabanc bir alann dilini igal ederek, onu yerinden ediyor. Teknik olmayan teknik olana indirgiyor. Arrabal, sanatya yaamn karmaasn ortaya karma grevini veriyor. Doann yabanl karmaasna katlabilsin diye insann zgrlne kavumas gerektiini dnyor. Sanat, tam anlamyla bir panik insandr. Belleini ve imgelemini kullanarak, beklenmedik ve ngrlmedik olan yaratr. Ne olacana, ne olabileceine dair bir prlt yakalayabilmek iin, gelecei hayal meyal sezinler. Bir anlamda insanln imgelemin ve zgrln sunduu frsatlar kabul etmesine frsat tanr. Arrabal, sanatnn rolnn biricikliinde srar eder: Yaptnda rastlanty kullanan sanat yeryznde tahmin

edilemeyeni, gelecei, yarn aydnlatmaya alan tek insandr. Sanat, ayn zamanda bycdr. Arrabaln emasna gre, bellek gemile gelecei birbirine balad iin zihnin birincil yeteneidir. Bellek sayesinde, neler deneyimlediimizi biliriz ve en azndan ksmen gelecekte neler olabileceini tahmin edebiliriz. stelik bellek bize insan rknn deneyimi hakknda bir perspektif salayabilir, atalarmza tarihsel olarak neler olduunu hatrlatabilir, insan bilinliliine dalmamz salayabilir, bylece korku, nefret, ak, znt gibi btn insanlarda rastlanan derinlere yerlemi duygulara dokunabiliriz.

Arrabal, panik szcnn bir sanat topluluunu ya da bir yaznsal akm deil, karmaa, mizah, dehet, rastlant ve cokunun hkm srd bir yaam tarzn

178

anlatmak iin kullanldn belirtiyor.1 Arrabal, tiyatro konusundaki grlerinden etkilendiini belirttii Artaudnun yapt gibi, izleyiciyi duygular, duyular ve zihniyle bir btn olmaya ynlendiren gerekli ve organik bir tiyatro ister. Yzyllardan beri geleneksel tiyatronun kulland tiyatro dili, sahne diline, dnce ve tavr arasnda bir orta yol olan tek dile evrilmesini ister.2

Arrabal, kurumlarn baskc niteliklerine sistematik bir biimde saldrr. Arrabal Tiyatrosunda gelenein kutsad kimi arkaik durumlar, sklkla groteskin konusu haline gelirler, bunlar ayn zamanda kutsaln ihlaline davet ederler okur/izleyiciyi. Arrabaln Pana benzer biimde, nceden belirlenmi sonular olmakszn, dinle alay etmekten holanmasn, kkleriyle arpmas olarak da dnebiliriz.

IV. A. ki Kutuplu Oyun

Groteskin, zihnimizin gln olanla korkutucu olan, tandk olanla tekinsiz olan arasnda srekli gidip geldii, bu birbiriyle uyumaz grnen zelliklerin birbirine dnt bir alannda gerekletiini belirtmitik. Arrabal oyunlarnn grotesk dnyas lirik olann acmasz olanla birletii; mizahn dehetle, masumiyetin yozlamayla i ie getii, varolu tedirginliinin uar bir neenin iinde eridii, akn ve nefretin birletii bir dnyadr. Arrabaln birok oyununun yaps ve dramatik gerilimi, yaam

basksndan kurtulma ve umut arayyla atan bu gler araclyla oluturulmutur.

Angel Berenguer, Entrevista con Arrabal, (Saratoga Springs, 1976), Fernando Arrabal, der. Angel y Joan Berenguer, (Madrid: Espiral/Fundamentos, 1979), s. 64. 2 Jose Manuel Polo de Bernabe, Arrabal y Los Limites del Teatro, Fernando Arrabal, n.ver., s. 130.
1

179

Szcn en geni anlamyla Arrabaln yaptlarnn temel kutuplar, ykm (yabanclama ve bask) ve yaratm (sanat) olarak tanmlanmtr.1

Arrabaln, on yedi yandayken yazd, ilk oyunlardan biri olan Pic-Nicde2 (1952 Cephede Piknik) cephede savamaya giden oullarn bir pazar gn leden sonra, birlikte piknik yapmak iin ziyaret eden, ocuksu zellikler tayan bir anne ile baba ve savan ne olduunu bilmeyen bir asker/oul yer alr:

Zapo- Alo...Alo...Emirlerinize hazrm yzbam...Bu arada, ben 47. zrhl nbetisiyim...Bir deiiklik yok yzbam... Afedersiniz yzbam, sava ne zaman yeniden balayacak?...Peki ya bombalar ne zaman atacam?...yi de, ne tarafa ataym, ne mi, arkaya m?...Bana byle davranmayn. Sizi rahatsz etmek iin sylemiyorum ki...Yzba, kendimi ok yalnz

hissediyorum. Bana bir arkada yollayamaz msnz?...Kei bile olsa razym. (Yzba kkrer) Bastne...Bastne yzbam. (Zapo telefonu kapatr. Homurdanr) (Sessizlik. Tepan ifti, krda bir gn geirmeye geliyorlarm gibi, ellerinde sepetlerle sahneye girerler. uvallarn arasnda

arkas dnk olarak oturduundan, girdiklerini grmeyen Zapoya yaklarlar.) Bay Tepan- (Tren edasnda) Olum, ayaa kalk ve anneni alnndan p. (Zapo, heyecanl ve akn, ayaa kalkar ve annesini ok saygl bir tavrla alnndan per. Konumak ister. Babas

1 2

Jos Ortega, El Sentido de la Obra de Arrabal, Estreno, II, No:1 (1975), s. 13. Fernando Arrabal, Pic-Nic.- El Triciclo- El Laberinto, (Madrid: Catedra, 1991) [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.]

180

engeller.) imdi de beni p bakalm. (Onu alnndan per.)

[P., s. 129-130]

Ailece piknik yaparken gelen ve esir alnan bir dman askeriyle birlikte, savan aptalca bir ey olduuna karar verirler. Hep birlikte dans ederler. Yaam onlarn ne karar verdiine aldrmadan srp gitmektedir. ki salk grevlisi ellerinde sedyelerle, lgnca kouturarak ceset toplamakta, gnlk ceset says kotasn doldurmaya almaktadrlar. Elence doruk noktasna ktnda, makineli tfek atyla, oyun kahramanlarnn hepsi yere der. Savan gizli doas, grotesk yapsn ak bir biimde ortaya koyar. PicNicte dramatik gerilim, nesnel gerekliin deheti ile oyun karakterlerinin ocuksu tavr arasndaki ztlkla salanr.

Arrabaln yaptlarnda, oyun gerekliin parodisi yaplarak ortaya kar. Yaanlanlar, temsilin yapay bir varolu biimine dnmesine neden olan bir oyun haline gelir. yle ki oyun tek varolu amacna dnr. Kahramanlar iinde yaadklar acl gereklii oyun araclyla bozarak, yaam oyunlatrrlar. Yabanclamaya, boluk ve acya oyunla karlk verirler. Oyun kahramanlarnn kurduklar yaamn belirlenmi saptanm kurallar yoktur. Yaam, zm olmayan bir yapboza ve

181

biimleri, emalar deien bir kaleidoscopea dnmtr.1 Arrabaln kahramanlar srekli deien yaamn tehlikeleriyle karlamaya, yzlemeye hazr hissetmezler kendilerini. Fando y Lis2 (1955, Fando ile Lis) oyununda Fando, Lisle birlikte bir amaca, Tara ulamak iin yola ktysa da, yaam karsnda ne yapacan bilemez:

Fando- (Bir ara verdikten sonra, ok kararl) Lis, senin iin bir ok ey yapmak istiyorum. Lis- Ne kadar ok? Fando- (Dnr) Ne kadar ok olursa, o kadar iyi. Lis- O zaman yapman gereken tek ey, hayat mcadelesine girmek. Fando- te o ok zor. Lis- Ancak o zaman benim iin ok ey yapabilirsin. Fando- Hayat mcadelesine girmek mi? Neler sylyorsun. (Ani bir deiiklikle) aka yapyor olmalsn. (ok ciddi) Baksana Lis, neden mcadele etmek zorundaym bilmiyorum, onu bilsem gcmn olup olmayacan, hatta gcm olsa ie yarayp yaramayacan bilmiyorum.

[FL., s. 45]

1 2

Peter L. Podol, Fernando Arrabal, (Boston: Twayne Publishers, 1978), s. 29. F. Arrabal, Fando y Lis. Guernica. La Bicicleta del Condenado, (Madrid: Alianza Editorial, 1986) [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.]

182

Oyun, yaamdan kaarak, kendine zg eilimleri olan geici bir faaliyet alanna girme bahanesi sunar. Gndelik yaamdan, hayatn iinde igal ettii yer ve sreyle ayrlr. Belirlenmi bir yer ve zamana ihtiya duyar. Sradan hayatn kark ve dzensiz yasalarnn yerini, tanmlanm bir uzam ve verili bir zamanda, olduklar biimde kabul edilmeleri gereken ve oyunun drste gemesini ynlendiren kesin, keyfi, yadsnamayacak kurallar almtr.1

Oyunla kutsal bir eylem arasnda hibir biimsel farkllk yoktur, yani kutsal eylem oyununkilerle ayn biimler altnda gerekletirilir.2 Arrabal, Panik Tiyatrosuna alternatif bir balk olarak tren tiyatrosu baln dnmtr. Sz konusu olan Antonin Artaudnun Tiyatro ve kizi (1938, Le Thtre et son Double) kitabnda bir araya getirdii yazlarnda nerdii tiyatroya benzer bir tren tiyatrosudur.

Arrabal estetiinde nemli bir yeri olan oyun, ritele ve trene dner. Dinsel adan ele alnnca, tren bir inann ritel araclyla yce kategorisine ykseltilmesi anlamna gelir. Arrabal oyunlarnda bu inan, baka bir amac olmadan kapal bir mekanda yaayan kiinin,

bu duruma uyarlanm gereklii haline dnr.1

Roger Caillois, Oyunun Tanm, Sanat Dnyamz, Oyun Kltr, yl: 19, Say: 55, Bahar 1994. s. 3738. 2 Johan Huizinga, Homo Ludens, Franszcadan eviren: Mehmet Ali Klbay. (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1995), s. 25-27. 1 Mara Sergia Guiral Steen, El Humor en la Obra de Arrabal, (Madrid: Editorial Playor, S.A., 1988), s. 18-19.

183

Arrabal, zellikle

Ceremonia por un Negro Asesinado (1956, Katledilmi

Zenciye Tren), El Arquitecto y el Emperador de Asiria (1965, Asur mparatoru ve Mimar) ve El Gran Ceremonial (1963, Byk Tren) oyunlarnda riteli kullanmtr. Ceremonia por un Negro Asesinado oyununda, kahramanlar dardan getirdikleri kostm sandnda bulduklar giysileri giyip kararak, byk oyuncu olacaklar gn beklerler. Arrabal oyun iinde oyun tekniini ve sahne olanaklarn grotesk bir etki yaratmak iin kullanr. Vincento ve Jerome, ocuksu bir neeyle kendilerine uygun kostmler ve roller seerler. Kostmleri giyip kardklar srada duyduklar sesi duymazdan gelirler:

Kadn Sesi- Babam ld. (Ara. Jeronimo ve Vicente hareketsiz kalrlar) Jeronimo- Duydun mu? Vicente- (Rahatsz) Hayr. Jeronimo- Duymadn m? Vicente- Hayr, hibir ey duymadm. Duydumsa da, duymam gibi yapyorum. u anda ok daha nemli bir ile urayoruz. Baka bir ile uraamayz. (Ara) Daha ok iin var m? Jeronimo- Benim mi? Yok canm, bir ey kalmad. Vicente- Benim de yle. (Srekli glerek giyinmeyi bitirirler.)
(CNA., s. 35)

184

Oyunun bandan sonuna dek kullanlan tiyatro ve giysi deitirme eylemi, ok belirgin grotesk imgeler sunarak, yaptn trensel niteliklerine katkda bulunuyor. Balangta sesini duyduumuz komu kadn, Luciann babasnn cesedi odaya

getirilerek, tiyatro kostmlerinin kutusuna konulur. Vicente ve Jeronimo, cesede kostm giydirmeyi teklif ederler:

Jeronimo- te bu harika! (Giysiyi kartrken, yere iinde bir kat ve bir burun der) Vicente- (Kad okur) Burada bu rol oynamak iin burnun taklmas gerekir diyor. Lucia- Neden? Vicente- nk yle. Soylularn ileri herkesin iine benzemez. Jeronimo- Burun ok gzel grnecek bence. Vicente- Tabii ki. Bakn nce ben kendi stmde deneyeceim.(Kendi giysilerinin stne Cyrano kostmn giyer.Sonra burnu da takar.) (CNA., s. 37)

Jeronimo ve Vicente, cesede kostm giydirme giriimlerinden biraz sonra, ka kiiyi neden ya da nasl ldrdkleri konusunda tartacaklardr. Neeli, naif ve oyuncu yanlaryla edimlerinin deheti arasndaki arpma, oyunun grotesk tonunu belirler. Arrabaln oyun kiilerinin oynad en nemli oyunlardan biri yknme ya da klk deitirme oyunudur. Basit rol yapma oyunlar, oyunlarnn dokusunu renklendirmi, karakterlerine derinlik vermitir. El Arquitecto y el Emperador de Asiria oyunu

185

tamamyla rol yapma zerine kuruludur. Oyunun aksiyonu iki karakterin, imparator, kr adam, maymun, anne, e gibi eitli rolleri m gibi yaparak, srekli oyun oynamalaryla geliir. Normalde rol yapan birinin, dierinin yapt roln gerekten bir kii ya da hayvan olduuna btnyle inanmas beklenmez, ancak maskenin yaratt atmosferden ve salad zgrlkten faydalanlr. Klk deitiren ya da maske takan kii, baka bir kiiyi oynamaktadr. yknme oyunu, oyun ciddiye alndnda, baka bir deyile bir kii aldatmak iin kendini gizlediinde ya da bir kii roln ya da maskenin gerek olduuna inandnda biter. Kii artk m gibi yapamaz, teki olmaya itilir. Gerek kimliin yitimi yabanclamaya ve yknme oyununun bozulmasna neden olur. Bu olgunun bir rnei Mimarn grnd ilk sahnede, mparator zincirlenip zevklerden elini eteini ekerek, mnzevi olmaya karar verdiinde ortaya kar.

El Triciclo (1952-1953, Tekerlekli Bisiklet) oyununda yetikin dnyasnn kanun ve dzeninin, ocukluk dnyasnn masum, naif yanlaryla gl bir ztlkta gsterildiini grrz. Climando, Satonun bir kelebee nasl ak olduunu ve srad unsurlarn yeni iirsel grntler yaratmak zere nasl bir araya geldiklerini anlatr.
Climando- O..kelebek donaca iin, nehir taaca iin ve patatesleri sakladklar, atmosferin hznl olduu hasta pavyonlarnn arkasndan umas gerektiini anlayncaya kadar, akn eftali tadnda olduunu syledi arksyla. Fakat patatesler hznl atmosferlerde yaamaya alk olmadklarndan mavi sazlar byd. Mavi sazlarla krmz gnebakanlar yaptlar. Ve krmz gnebakanlarla da yeil gelincikler. Ve yeil gelinciklerle de blbl yaptlar.
[T., s. 202]

186

IV. B. Karnavallaan dil

Arrabal, oyunlarnn grotesk dnyasnn kurarken, paradoks, yerinden edilmi deyimler ve ataszleri, aforizmalar, kfrler gibi ok sayda dil aracn ve dil oyununu kullanr. Arrabal tiyatrosunda paradoks, zerine zellikle vurgu yaplan bir teknik aratr. Y le Pusieron Esposas a las Flores1 (1969, Ve ieklere Kelepe Taktlar) adl oyunu, paradoksun en gl kullanld oyundur. Oyunun bal bile, paradoksal ierik konusunda bilgi vericidir. ieklere ya da masum insanlara kelepe taklmas saduyuya aykrdr, ancak ayn zamanda gerektir. Bu nedenle bir paradokstur. Bir gereklik olarak, ayn zamanda grotesktir. Gemi zaman kipinin kullanlmas, oyunda gemite yaplm bir eylemin sonularn greceimizi imler ya da bellekte saklanan bir annn tekrarlanmas ya da bilin dzeyine karlmas gerekmektedir. zellikle aadaki sahnede, balktaki paradoks somut hale gelir:

Amiel- Hapse atldk, fikirlerimiz yasakland, insanlarmz blnd, topraklarmzda intikam hkm sryor- buna bir son vermek gerek. Katar- Ama nasl? Amiel- nsan aya kt.

Fernando Arrabal, Guernica and Other Plays, Franszcadan ngilizceye eviren: Barbara Wright. (New York: Grove Press, 1986) [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.]

187

Katar- Aydaki insan sensin, kak olan sensin. Amiel- Aya ilk adm attnda ne sylediini anmsyor musun? Spiker- nsan iin kk bir adm...insanlk adna dev bir srama. Amiel- Barl bir igal- tarihte ilk kez. Bakalarnn kaybeden olmad bir zafer. Katar- Ama biz hala tutukevindeyiz, deil mi?
[YPEF., s. 185]

Btn dnyay ilgilendiren bu keif, insanlarn ktcl yanlarndan uzak, bar iinde gerekletirilmitir. Btn uluslar, insanlk adna bir araya getirecektir. Buna bal olarak, Amiel ile Katar tutuklayan nyargllk ve hogrszlk ortadan kalkacaktr. Duygularn masumca akladklar iin, kt davrana maruz kalanlarn talihinin paradoksal bir hikayeyle, balktaki paradoksa balandn grrz.

Bir yaznsal ara olarak paradoks, tarihsel mucizeler balamnda da ele alnr. Aslnda btn mucizelerin paradoksal olduunu syleyebiliriz. Ayn groteskte olduu gibi, doann bilinen yasalar ve normalliklerinden sapm bir gerekliin kanlmazl ve yanlsamann olanakszl vardr. Y le Pusieron Esposas a las Flores oyununda paradoks, mucize iin iine girdiinde groteskle eitlenir:

spanyolca ve Franszcada, kolayca anlalan bir szck oyunu, ne yazk ki Trke eviride, anlamn yitirmektedir. Luna-lunatico , ay-delilik anlamlarna karlk gelir.

188

Amiel- obanlarm, ben etiyle kanyla Bakire Fatimann vcut bulmu haliyim. obanlar diz st ker. an sesleri Imis- anlar dinleyin, efendim. Bizi aryorlar. Bugn evleniyoruz biz. Falidia- Evet, evet, bugn bizim cennetlik damadmz olacaksn. Lelia- anlar dinleyin. Bugnden itibaren mz senin yasal olarak evlendiin elerin olacaz. Amiel- Hayr. Ben sizin erkek Bakire Fatimanz olacam. Onun tenden giysisiyle Kurtarcnz. Imis- Efendimiz, biz senin obanlarnzz. Neden bizi aldatyorsunuz? Amiel- Sizi inansz kadnlar sizi! Imis- Bakire olduunu kantla o zaman! Amiel- Gelin!. Senin azna ieyeceim ama sidik yerine scak ukulata akacak. te o zaman anlayacaksnz. Imis- Ah efendim! Mmkn m bu? Falidia- Haydi grelim! Imis- nce ben! Amiel yere uzanr ve bacaklarn iki yana aar. Imis, penisini azna alr ve barr: Mucize! Mucize! Imis- Ah, ne gzel! Ne scak! Ne tatl! Scak ikolata!
[YPEF., s. 182-183]

189

Arrabal, mucize ihtiyacn gsterirken paradoks kullanmann uygun olacan fark etmi olmaldr. Burada grotesk olan, yalnzca paradoks kullanm deildir. Dini bir yknn, parodisinin yaplarak yeniden yazlmas da sz konusudur. Dini yaantnn nemli bir parasn oluturan mucize fikri alnarak, yerinden edilmi, dinin yasaklar koyduu, cinsel ya da erotik imalarla yeniden dzenlenmitir. obanlar ve Bakireler, mucizelerin deimez kahramanlardr. Ancak bu ekilde bir araya getirilmeleri yenidir. Gemite yaand varsaylan bir mucize oyununa, scak ikolata gibi bu yzyla ilikin bir unsur eklenerek, sahne tamamyla akln ve zamann dna kartlmtr.

Arrabaln oyunlarnda dil konusunda dikkat eken ikinci bir unsur ocuk dilini kullanyor olmasdr. ocuk dilinin iirsel gerekliin farkna varan Arrabal, grotesk dnyasnda, bu dili byklerin algsn zorlayacak biimde kullanr. Diyaloglar yaln bir biimde kullanmaya zen gsterir. Dilin hi dolandrmadan, dorudan kullanl, etkisini glendirir. Bu dili kullanan karakterler de, doal olarak ocuksu zellikler tarlar. Herkes sylemek istediklerini aka syler. Szckler soyut ya da derin anlamlarn taycs deildir. Kahramanlar ocuk-yetikinler olarak, iyi ile kty birbirinden ayrma konusunda zorlanrlar. Tek perdelik ksa oyunu, Oracin1da, (1957, Yakar) ya ve toplumsal konumu belirtilmeyen bir erkek ile bir kadn, yanlarnda duran bir ocuk tabutunun stnden birbirleriyle konumaktadrlar. Diyalog, son derece yaln, masum, marka ve acmaszdr. Anszn, iyi olmaya karar verirler. Nedenleri ok ak
1

Fernando Arrabal, Oracin. Los Dos Verdugos., Teatro I. (Paris: Christian Bourgois, 1974) [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.]

190

ve nettir: kt davranlar yznden biraz nce bir ocuun lmne neden olmulardr. ocuk bilye oynamak yerine, saklamba oynamakta srar etmitir. Konuma boyunca, iyiliin de aslnda bir oyundan baka bir ey olmad gr ileri srlr. Birlikte farkl davranmaya karar verirler. Lilb, orta-oyun arkada Fidio ile birlikte gemite yaptklar ama artk hayatlarndan kartmalar gereken, ok sevdikleri oyunlar gzden geirir.

Lilb- te bu zor bir iliki, kibarlk. Fidio- Evet, etti . Lilb- Yalan syleyebilir miyim? Fidio- Hayr. ........ Lilb- Eskiden olduu gibi, mezarla gidip elenemeyecek miyiz? Fidio- Gideriz. Neden gitmeyelim ki? Lilb- Eskiden olduu gibi, llerin gzlerini kartacak myz?

[O., s. 24.]

zel figrlerin ve aralarn, her koulda zel bir etkisinin ya da anlatmsal deerinin olduunu kantlamak zordur. Yine de, dilsel anlatmn yaznsal yorumu, groteskin reddedilmeyecek yaznsal kayna olarak gn na kar. Burada yalnzca ocuksu dil deil, dilin iaret ettii anlamla bu dil arasndaki aikar uzaklk, hatta eliki de grotesk bir etki yaratr. Arrabaldan nce bu yntemi kullanan Ionesco ve Boris Vian

191

gibi baka yazarlar da vardr kukusuz. Ancak bu yazarlar, daha ok mizah yaratma amacyla bu tr bir uzaklk yaratrken, Arrabal, mizahn tesinde bir eyin peindedir. Onun kahramanlar, yetikinlerin konumalarnda geen ifadeleri abuk kavrayamayan, ve bunlar rasgele kullanan ocuklar gibi, dilin elerini, neye karlk geldiini, btnyle balam iinde uygun olduu yeri alglama yeteneinden yoksundurlar. Bu yzden, zel bir deyimin belli bir balamda yanl kullanlmas, bu szcn dorudan gerek anlamna karlk olarak ele alnmas, Arrabalda groteski yaratan kaynaklardan biridir. Arrabal, bunu yaparak dilin yapsn, zellikle kltrel kodlamalarn tamamen zmektedir. Buna karn, dilin bsbtn kontrolnden kmasna izin vermez. Guernica1 (1959) adl oyununa bakarsak, Arrabaln deyimsel ifadeler gibi dile ikin unsurlar, zgrleerek, bir balamn iine yerlemeye balar balamaz, yozlaarak grotesk hale gelen unsurlar kullandn grebiliriz.

Guernica,

politik evreni anlamakta zorlanan yal bir iftin ve ac eken

insanlara yardmc olmaktansa, kendi karlarn ve bulduu muhteem oyun konusunu dnen yazarn oyunudur. 1936-1939 yllar arasnda spanyada yaanan i savan dehetini gstermek iin, Arrabal, spanyol ressam Pablo Picassonun ayn isimli nl resminde kulland epik anlatma ters bir yntem semitir. Arrabal, soruna ok daha ierden bakmay semitir. Bu iki yal insann arasnda geen zel konumalar anlatr. Yal Kadn, bombaya klozetin stndeyken yakalanmtr. Evin ykntlar arasna

Fernando Arrabal, Guernica, eviren: adan Karadeniz, (Yaynlanmam oyun). [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.]

192

nerdeyse tamamen gmlm gibidir. Deyimlerin kullanm, hem oyun kahramanlarn hem de izleyiciyi, szcklerin bilinen anlamlarda alglamaya zorlar.
Lirann Sesi- Sevgilim, kendimi yle kt hissediyorum ki. leceim. Fanchou- lecek misin? (susku) Gerekten lecek misin? Ailene haber vereyim mi? Lirann Sesi- (Alngan) Ailem mi, ne demek istiyorsun? Fanchou- yle demezler mi? Lirann Sesi- Amma da berbat bir hafzan var. Artk bir ailemiz olmadn unuttun mu? Fanchou- Ha! Sahi, yok ya! (Dnr) Peki ya Josechou? Lirann Sesi- Sen d gryorsun galiba. Josechounun Burgosta vurulduunu sahiden unuttun mu yoksa? Fanchou- Bak: Bunun suunu bana ykleyemezsin. Olumuz olmasn istemediimi sana hep sylemitim. Ne zaman bir sava ksa lyorlar. Oysa bir kzmz olsayd, evimiz dzenli, derli toplu olurdu imdi.

[G., s. 4.]

Fanchou, gndelik dilin kalplam klielerini kullanarak konuur. Sanki hibir ey olmam gibi, sanki yaamlar bombadan nce naslsa yle sryormu gibi davranr. leceim sz ikinci kez tekrarlandnda, bu kez Fanchounun hazr yant papaz araym m? olur. Daha sonra da, vasiyetnamesini hazrlamasn ister ondan.

193

Oyunun sonunda, her iki yal insan da, evin ykntlar arasnda yok olup kaybolurlar. Oyunun tamamnda, deyimler ve klieler zgrce hareket ederler. Oysa, Lira ve daha sonra Fanchou, talarn arasna skarak, ar ar lmektedir. Bu kartln dnda, deyim ve klielerin bolca kullanl, oyunun sz dnda bir aksiyonu olmayan yapsna, zengin bir boyut kazandrmtr. Yaznsal bir ara olarak, groteske bal olan bu iirsel zenginlik srecinin metni farkl bir boyuta tadn syleyebiliriz.

Arrabaln biemini etkileyen ve groteskin yaratmna katkda bulunan bir baka yaznsal ilgisi de aforizmalar kullanmasdr. Yaptlar, bir gerek ya da inanc anlatan bu ksa, zl szlerle doludur. Gnlk konumada, mekanik olarak, dnlmeksizin kullanlrlar. Dikkatimizi, ok bilindik bir cmlede szck diziminde bir yanllk olduunu dndmzde ekerler. Eer iki blml bir klieyse, ters evrilmise, yine bilinmedik biimde dikkat ekebilir. Normalde yumuak geilere olanak verirler. Arrabaln metinlerinde aforizma olduklarna dikkat ekecek biimde kullanlrlar. Metinde yle bir yere yerletirir ki, dikkat ekmemesi ya da fark edilmemesi mmkn grlmez. Genellikle bir yerinde etme duygusuna neden olurlar. Tuhaf bir farkndalk hissi yaratrlar. Bu yaznsal olguya, Pic-Nic oyununda da rastlarz. Balangta her ey gzeldir ya da her ey balarken gzeldir aforizmasnn, sava iaret ederek kullanldnn bilinmesi, aforizmann etkisini glendirir:

Bay Tepn- Neler olduunu gayet iyi biliyorum. Balangta yeni olan her ey hoa gider. Bu ldrme, bomba atma, kask takma ii

194

sana ok yakyor, houna gidiyor, ama sonradan ok cann sklacak. Bizim zamanmzda her ey ok farklyd. Trl trl sava vard, ok renkliydi. Her eyden nce atlar vard, bir sr at. ok keyifliydi.

[P., s.131.]

Bu tr aforizma, bir baka yazn trnde, farkl koullarda kullanlsa, farkna bile varlmayabilirdi. nsann, savan samaln ve vahiliini kabullenmesine vurgu yaparak, grotesk bir duruma iaret etmektedir.

Bu oyunda, sava meydannn ve o alana ait erkeksi konumalar, birdenbire yerini, bir annenin ar efkatiyle belirlenen ev ortamnn konumalarna brakr. ki farkl alann konumas birbirinin iine geerek, Bakhtinin szleriyle diyalojik bir ilikiye geerler. Hem de iki ayr dilin tad abart ya da anlamlara dikkat ekilir.

Arrabal, dilin kurallarn kullanarak, farkl olan unsurlar birletirme, yan yana koyma yoluyla da grotesk samala ular. yi bilinenden bilinmeyen kar ortaya. Bu kk eytani-szckler dil dnyasnda gereklik kazanrlar. Bylece gereklik ve gerekdlk arasnda asl duran grotesk bir dnya yaratlr, bu dnya okuyucuyu rahatsz ederek korkutur, tedirgin eder.

195

Arrabaln erken dnem oyunlarndan El Triciclo1, oyunun kahraman Climandonun, tekerlekli bir bisikletle flt denilen yal bir adamn bulunduu sahneye girmesiyle balar. Bu oyunun ocuksu karakterleri, bisikletin kirasn deyebilmek iin paral bir adam kolaylkla ldreceklerdir. Polis, gelir ve pek de artc olmayan bir biimde, katillerin anlayamad bir dille konumaya balar. Fantezi cinayetler dnyas ile yetikin zorbalarn uyumazlklar arasndaki eitsizlik grotesklie neden olur.

Climando- Doru, btn gnm oradan oraya ocuk tayarak geirdim. Koltuk altlarm bile aryor. htiyar Adam- Sandalet giydiin iindir. Bir keresinde benim de bama benzer bir ey gelmiti. ok fazla flt aldm iin dizlerim armt. (kisi de ok hzl bir biimde konuurlar) Climando- apka giydiin iin olmutur. Benim bama da byle bir ey gelmiti, ok yemekten trnaklarm armt. htiyar Adam- (Keyifsiz) Meydandaki emeden su itiin olmutur. Benim bama da byle bir ey gelmiti, pantolonumu ok fazla kullanmaktan kalarm armt. Climando- (fkeli) Evli olmadnz iin olmutur. Benim bama da byle bir ey gelmiti, ok uyuduum iin mendilim armt. htiyar Adam- (iddetle) Piyango bileti almadn iin olmutur. Benim bama da byle bir ey gelmiti, ok yrmekten bamdaki btn salar armt.
1

n.ver., [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.]

196

[T., s.167]

Arrabaln szel groteski, oyunun yapsndaki btn atlaklara szan lirik bir z gibi, insan karanlk ve insanszlam bir alana doru eker. Olmayan korkun bir yerle, gvenli bulduumuz buras arasnda hayali ya da ara bir dnya izlenimi uyandrr. Aslnda Arrabaln yaznsal groteski kimi zaman dile ve dilin salad szck imgelerine olan gvenimizi sarsar.

Arrabaln grotesk algsnn tamamen satirik grotesk olduunu syleyemeyiz. Ancak, kimi oyunlarnda satirin dramatik bir ara olarak kullanldn syleyebiliriz. Satiri, bir znenin, durumun ya da eyin alaya alnarak aalanmas, elenmenin, glmenin ve hor grmenin nesnesi haline getirilmesi olarak tanmlarsak, Arrabalda satirik olann zel bir biimde kullanldn grrz. Grotesk satir onun oyunlarnda, karikatr boyutunda deildir. Mutlaka, Guernicada olduu gibi, nemli bir konudur. ounlukla derin bir uursuzluk boyutu tar. Mizah, o denli ciddidir ki, burlesk kahkahalara yol amaz. Tehditkardr. zellikle bu boyutuyla karikatrden kesin bir biimde ayrlr.

Arrabal metinlerinde, konuma hatalar kullanmtr. Konuma organlarnn en nemli zr kekelemektir, bu kusur tiyatroda kolayca komik vurguyu ve zekay gsteren

197

etkiler haline gelir. Arrabaln yaptlarnda kekeleme komik deildir, yazarn yaznsal groteskinin bir parasdr.

El Tricicloda Climando ve htiyar Adamn karlkl hzl konumalarndan birinde, sesleri tkeninceye dek srayla ve paralar, ve paralar dedikten sonra yere yuvarlandklarnda, htiyar Adamn kekelemeye balamas, bir nceki sahnenin hz ve akcyla karlatrldnda, grotesk bir etki yaratr. Ne byle davranmasnn, ne de byle konumasnn mantkl bir aklamas yoktur.

htiyar Adam- (kekeleyerek) Biz...ka...zan...dk...o...nu... Mita- Haydi, kendinize gelin beyler. htiyar Adam-(Hala yerden kalkmam)Ya...pa...ma...yz... Mita- sterseniz sizi peyim. (Mita,dudaklarn htiyar Adama doru uzatr. O zaman ikisi de, biraz aba sarfederek balarn ona doru evirirler. Ama Mita geri ekilir. kisi birden umutsuzca yeniden yere derler. Bu oyun birka kez tekrarlanr.) htiyar Adam- Bi...zi...yal...nz...b...rak...Mi...ta... Mita- (Bir banka oturur) Bir, iki, , canlanmayan krkayak olsun.

[T., s.194]

Arrabaln dili ve konumann mziini ok iyi kontrol ettiini sylemek gerekir. Bunu gerekletirmek iin kulland tekniklerden biri de stichomthy denilen bir

198

yntemdir. Arrabaln antik Yunan oyun yazarlarndan dn ald bu teknik, bir ok lkede halk tiyatrosunun kulland tekniklerden biridir. Stichomythia, aksiyonun tempoyla artmasyla birlikte, karakterlerin daha ksa tmcelerle konutuklar, tansiyon ykseldike al-veriin hzland, bir dizeye bir dizeyle karlk verildii bir karlkl konuma yntemidir. Tansiyon dtnde, konumalar da uzamaya balar.

Climando- Sen bu ie karma. htiyar Adam- Evet, sen karma. Kadnlarn tek bildii diki makineleridir. (kisi birden seslerini ykselterek konumaya balarlar) Climando- Bir de kak atal. htiyar Adam- Evet, kak atal, tek bildiiniz bu. Climando- Ve anahtarlar. htiyar Adam- Evet, anahtarlar, tek bildiiniz bu. Climando- Bir de at suratl ocuklar. htiyar Adam- Evet, at suratl ocuklar, tek bildiiniz bu. Climando- Bir de kl tablalar. htiyar Adam- Evet, doru, bir tek bu. Climando- Bir de savalar. htiyar adam- Doru, savalar. Climando- Bir de rtler. htiyar adam- Doru, rtler. Climando- Bir de dnler. htiyar Adam- Doru, dnler.

199

() Climando- Bir de paralar. htiyar Adam- Bir de paralar. Climando- Bir de paralar. htiyar Adam-Bir de paralar.

[T., s.192-193]

Beckett de, Godotyu Beklerkende (1953, En Attendant Godot) Vladimir ve Estragonun, opera arkclar gibi det yaptklar sahnede stichomthy yntemini kullanmtr.1 Ancak yntemin Arrabal tarafndan kullanl biraz daha farkldr. Bir iftin atmay bitirdikten hemen sonra, birbirleriyle uyum iinde olduklarn gsterecek ekilde kullanr. Tansiyonun dtn gsterir.Arrabaln stichomthy, atmann

doruunu gstermek iin deil, uyumun yksekliine iaret etmek iin kullandn syleyebiliriz. Daha da tesi, aniden gelien karlkl atmalar, bilerek karlm bir atma gibi gerginlikleri, yumuak bir groteskle dengeler. Tempo derken, Arrabal ikili arasndaki uyumu bir det haline getirecek yeni bir stichomthyi devreye sokar. Bylece oyunun szsel ritmini, bir mzik parasnda olduu gibi hzlandrp yavalatarak dzenler.

Samuel Beckett, Godotyu Beklerken, evirenler: Uur n- Tarik Gnersel. (stanbul: Kabalc Yaynevi, 2000), s. 22, 44, 98.

200

Arrabal tiyatrosunda grotesklik, sz kullanlmadan da ortaya kar. Pic-Nic oyununda Zapo ve Zeponun, bir sreliine piknik alanna dnm sava meydannda ilk karlamalarnda, karlkl dehete dmeleri; bir yandan birbirlerini yakalamak iin sessizce arkadan yaklama abasna girerken, bir yandan da teslim olmak iin ellerini havaya kaldrmalar; atekes zamanlarnda Zaponun rg rmesi, Zeponun iek yapmas; hava saldrs srasnda Bayan Tepann emsiyesini amas grotesk grntlerdir. erik ile biim ya da tavrla ilevi arasndaki iliki kopmu, eylemler yerinden edilmitir. Birbirinden farkl iki alann; savan ve aile ii ilikilerin tavr ve konumalar, belli bir kural olmadan bir araya gelmi, Bakhtinin deyimiyle diyalojik ilikiye girerek karnavallamlardr.

Yaptlarnn bir ksmnda diyalogun youn basks grnse de Arrabal, tiyatrosunda dilin nemini azaltt. Cementerio de Automobiles oyununda, szel olmayan teknikler, geleneksel olarak dilin yerine getirdii rol stleniyorlar.

IV. C. Paralanan Yap

Antik Yunanda Aiskhylos ve Aristophanesin oyunlar epizodik yapya sahipti. Ortaa bret Oyunlar ve Mucize oyunlar da epizodikti. Ortaa estetiinin yeniden kefini salayan Romantik grn etkisiyle alak ve yksek biemleri bir araya getiren Goethenin Faust (1791-1806) oyunu da epizodik yapya sahiptir. spanyadan bir rnek vermek gerekirse, Ramn del Valle-Inclann esperpentolarn yazarken kulland yap

201

da ayn biimde paral bir yapdr. Birbiriyle mantksal olarak ba olmayan sahnelerin arka arkaya getirilmesiyle oluturulan bu yap, dramatik malzemenin youn bir biimde kullanlmasna olanak salar. Eski komedya ve Aiskylos tragedyas, bireysellemi karakterlerle ilgilenmiyordu. Bir kahramann karakterine odaklanmak yerine, zel bir durumda bir ya da birka ana figrn birbirleriyle ilikilerini ele alyorlard.

Arrabala gre, dnya ylesine yozlamtr ki, sanat bu paralanma srecini hzlandrmaya almaldr. Bu abada, karmaaya kar kurallarn olmad bir tiyatro olan Panik Tiyatro ile somutlanabilirdi. Panik Tiyatro, mizahn, dehetin ve rastlantnn i ie getii hareketli bir tiyatro neriyordu. Olaylar dizisi-merkezli, kendi kendini zorlayan tiyatroyu reddeder, amac oyun yazarnn malzemesini daha geni bir biimde yan yana getirmesini salamaktr. Bu form sonu hedefleyen bir ara deildir; epizodik form daha ok yazarn i ve d dnyalarn mmkn olduunca ok kucaklama eiliminde olan oyunlarn doal biimidir..

Epizodik biimin ilk ortaya k, zn daha ok iinden doduklar festival ve kutlamalardan almtr. Epizodik Attika ve Ortaa oyunlar, bu z tiyatroya eviren, toplum festivallerinde kutlanan yaamn temel yanlarndan almtr. Oyun yazar ve izleyicisi, Rnesanstan beri ortadan kaybolan bir izleyici tr arasnda doal bir yaknlk vard.

202

Konuyla balantl bir elenceyle salanan belirgin bir balam/ierik olmadan epizodik oyun yaratmak tehlikelidir: izleyici, beklenmedik konular ileyen paral oyunlar izlemekte zorlanabilir. Olaylar dizisi merkezli oyunlarda yazar, izleyiciye tandk gelen ya da kolaylkla dikkatini ekebilecek yaplar kurarak bu zorluu kolaylkla aabilir. Olaylar dizisini reddeden Arrabal epizodik formun miras bir teknik kullanr- bu yle bir formdur ki benzer sonulara ulalabilir. Arrabal, bir oyunun farkl epizodlarn basit bir emayla ya da dng, tersine evirme veya yinelemeler gibi izleyiciye tandk gelen temel bir yapyla gruplar; ya da oyununu iyi bilinen bir mitin kaba/sert bir alegorisine dntrr. Olaylar dizisine bal yap, epizod ya da blmleri olaylar dizisine tabi klar; olaylar dizisi epizodlara blnmelidir. Epizodik yaps olan yaptlar, taklitten ok oyun fikri zerine kurulur. Arrabaln kulland paral epizodik yapda da, devinimi salayan, kahramanlar arasnda hi durmadan yinelenen oyunlardr.

Yzeyde oynama hareketi Arrabaln epizodik tiyatrosunun temel zelliidir. Arrabaln epizodik bir yapt, drama szcnn zgn anlamnda oyundur, yani ludus ya da jeu. Ancak gz nne alnmas gereken tamamlayc bir unsur daha vardr ki, bu da oyunlarn yazarken kulland malzemedir. Her ey oyun konusu olarak kullanlabilse de, Arrabal, kendi dnyasnn gittike daha fazla i snrlarna ulamaya alr.

Arrabal, temasn desteklemek iin olaylar ve diyaloglar durmadan tekrar eder. Kahramanlar bir mekanizmaya balanm gibi, ayn konumalar ya da konular sk sk

203

tekrarlarlar. Sanki belleklerini yitirmilerdir. Guernicada Lira ve Fanchou, gemie dnp anlarn yinelediklerinde bile, hep ayn eyleri yineleyip dururlar.

Rainer Sell, bu tekniin Lucanda kullanln gsterirken, Latin yazarlarda ve yirminci yzyl yazarlarnda kullanlnn artc benzerlikler gsterdiini saptamtr. almasnda, savan vaheti, korkun ierikle dalga geen biimin neeli bir biimde yinelenmesine indirgenmitir.1 Bu, Arrabaln oyunlarna da uygulanabilir. Yaptn naif, ocuksu tonu ve ahlak d, masum karakterlerce gerekletirilen dehetin sonucunda ortaya kan ztlarn arpmas, Oracion, Fando y Lis ve El Triciclo gibi oyunlarda grotesk imgeleri ve sahneleri retir.

Kendi balamndan koparlm, bildik referans erevemizden kartlm, sz gelii bytlm beden paralar, ocukluk perspektifini andran, balam

dzenlenmemi ve devasa bir dnya. Talar arlklarn yitirerek, eserin kendi yapsnn dnda bir yap oluturmay reddettikleri bir btn iine katlrlar. Her unsur, dierini yerinden edebilir, ak deitirebilir, kabilir, yerini bir bakasna braklabilir, yok olabilir.

Rainer Sell, kaynak belirtilmemi, Podol, Peter L., The Psychological Origins and the Sociological Dimension of the Grotesque in the Works of Fernando Arrabal Estreno II, No: 1, 1975.

204

Arrabaln oyunlarnn incelenmesi bu tiyatronun dramatik dilinin geni lde bir tiyatral ifadeyle olutuunu gsteriyor. Arrabaln sahne ynergeleri de, tiyatrosunda groteskin dramatik ifadesi olarak kullanlyor. Sahne ynergeleri, grsel etki yaratacak ekilde dzenlenmitir. Parantez ilerini okuyucunun ve sahneye koyucunun bu konuda fikir retmesine olanak vermeyecek denli net bir biimde kullanr.

Belki de roman yazma alkanl nedeniyle son derece uzun sahne ynergeleri verir. Bu aklamalar aksesuar gibi deil, oyunun ieriinin bir paras olarak sunulurlar. Kimi zaman, yazl diyaloglarn, bir aksiyon sahnesinin renklendirilmesi iin kesilip askya alnd izlenimi bile yaratrlar. Sz gelimi, Pic-Nicten yle bir ynergeyi gsterebiliriz:

Ar ar uaklarn sesi duyulur. Anszn bombalar dmeye balar. Yaknlarda patlarlar ama hibiri sahneye dmez. Byk bir grlt. Zapo ile Zepo siperlere snrlar. Bay Tepan sakin sakin eiyle konuur. O da ona son derece sakin bir sesle yant verir. Bombardman nedeniyle ne syledikleri anlalmaz. Bayan Tepan sepetlerden birine doru ynelir ve bir emsiye kartr. Aar. Tepanlar sanki yamur yayormu gibi emsiyenin altna snrlar. Ayakta beklerler. Kendi sorunlarndan sz ederken, ayaklarn deitire deitire dinlendirirler. Bir dinlenme annn keyfini kartyor gibidirler. Bombardman srer. Uaklar giderek uzaklar. Sessizlik. Bay Tepan, bir kolunu uzatr, emsiyenin altndan kartr, gkten artk bir ey yamadna emin olur )

205

Bu gl, tanmlayc aklamalar, okuyucu ya da sahneye koyucunun, oyunun grsel erevesini alglamasnda byk kolaylk salar.

IV. D. hlal Eden Anlat

Fernando Arrabal zellikle ilk oyunlarnda, sistemli bir biimde ve dorudan lkesi spanyann geleneksel toplumsal kurumlarna saldrr. Yerleik dzene, aileye, kiliseye, savaa, burjuva yaantsna ve deerlerine kar, akln bask kurduu bir dnyaya kar oyunlar yazar. spanyada kilise ve temsilcilerine nfuz eden iki

yzll ilan etmek, sulamak iin kfreder, kutsal kiilere ve nesnelere saygszca davranr. Resmilemi dinin temel bileenlerini olumsuzlayan, en ykc grotesk imgelerinden biri, hem Viva la Muerte (1970) filminde hem de Y le Pusieron Esposas a las Flores1 (1969, Ve ieklere Kelepe Taktlar) oyununda grlr. Politik yetkenin ve ona hizmet eden kilisenin basks, grntsyle groteskletirilir: tutuklular sahte bir sofulukla azarlayan rahip

Pronos- Tek bir ikayet bile duymak istemiyorum. Azn ilk aan, ruhu eriyinceye dek krbalarm. Dua edelim. Kim o fsldayan? (Ara) lk konuann ya da en ufak bir hareket yapann, kafasn ikiye ayrrm, anlald m? Gnde iki kez dizlerinizin stne kp tanrya dua etmelisiniz; sabahlar ayin, akamlar akam duas.
1

Fernando Arrabal, Guernica and Other Plays, Franszcadan ngilizceye eviren: Barbara Wright. (New York: Grove Press, 1986) [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.]

206

[YPEF., s. 151]

Konumann devamnda rahip, ayinden sonra bebek sann ayan pmeyi reddeden
[YPEF., s. 152] bir tutuklunun dine kar en byk saygszlk suunu iledii iin

cezalandrldn syler. Dua etmeye devam etmeden nce, tutuklulara ders almalar iin bir olay anlatacan syler. Tutuklanmadan nce byk bir devrimci olan bir tutukluya ayinde kendisine yardmc olmas iin izin vermitir.

Pronos- Her eyiyle farkl bir adamd. Bir sabah, ayini okumaya hazrlanrken, kutsal kadehe ne yaptn grdm; kadehin iine kutsal ekmek yerine bir dilim sosis koydu ve benim gzlerimin nnde kutsal Emaneti inemeye balad. hlallerin en korkuncu bu- Efendimiz sann etini yemek. Onu uyum merkezine attk ve sonra tamamen unutmuuz. Ekmek yok, su yok, hibir ey yok. Drt ay sonra kapy atmzda bedenini yar-rm, yar-mumyalam bir halde bulduk, kollarnn bulunduu yerde plak kemik kalmt- etinin tamam syrlp alnmt. O hcre deliinde kapal kalnca, lmeden nce kendi kollarn yemi. (Ara) Size rnek olsun diye anlatyorum...Susun! Tek bir yorum bile duymak istemiyorum. Dua edelim.

[YPEF., s. 154]

207

nsanszlamaya kar kmak iin, ok edici fiziksel ayrntlarn kullanlmas, Rainer Selle gre XX. yzyl groteskinin nemli zelliklerindendir.1 Hem filmde hem de oyunda halk ya da tutuklular, kilisenin, bir baka deyile Hristiyanln sembol olan rahibe kar ayaklanr; yakalanan rahibin gzleri karlr ve hadm edilir. Durumdan rahatsz olmua benzemeyen rahip kaynak gzlklerini takar ve bir yandan kendi testislerini inerken, bir yandan da ar ar ezgiyle lm duasn mrldanmaya balar: ah, toplarm, ah ne kadar da lezzetliler. Bu arada org mzii ona elik eder. Olduka nazik bir tavrla inemeyi srdrr. Rahibin szleri, Arrabaln mesajn yansladklar grsel grotesk imgeyle iletir. Kilisenin aka sulanmas simgesel deerleriyle ykseltilmitir. Kilise szcs, kendini koruyan hkmetin zorbalna hizmet etmek adna, testislerle simgeletirilmi erkekliinden vazgeen bir kurumun korkakln grme yeteneksizliiyle vnmektedir ya da bundan sevin duymaktadr. eriinin nda duann trensel tonundan kaynaklanan grotesk imge, hadm etme ve kr etmenin dehetiyle ayn anda yer alan bir gerilimde ortaya kan mizah yaratr.

Kimi eletirmenler, Arrabaln esin perilerinin en sevdii deliin rektum, en gl beden svsnn ise idrar olduunu ne srmlerdir. Arrabaln oyunlarna grotesk beden imgesi veren zelliklerden biri budur kukusuz. Beden ve bedenin ak yerlerine yaplan gndermeler, Arrabalda enlik ruhunun snr tanmazlyla aklanabilir. Karnavalda olduu gibi, Arrabal oyunlarnda da bedenin ve toplumsal normlarn snrlar

Rainer Sell, Latin Origins of the Grotesque, New York City MLA Conventionda dzenlenen grotesk seminerinde sunulan yaynlanmam yaz, 28 Aralk 1974, aktaran: Peter L. Podol, The Psychological Origins and the Sociological Dimension of the Grotesque, Estreno II, No.1, 1975.

208

srekli ihlal edilmektedir. Bu konuya El Jardn de las Delicias1 (1967, Zevkler Bahesi) oyunundan rnek verebiliriz:

Lais- Ne atyorsun aaya? Zenon- yiok iyidikkate etbanakonubenimle! (KOYUNun yannda kalr. Sv ar ar damlar) Lais-Ne yapyorsun?

Zenon- Senindikkatiniekmekiinstne ssyorum (Lais nefretle bakar. Perde hzla iner. sterik bir lk duyarz.)

[J.D., s.350]

Arrabaln Tiyatrosu, kutsal trenlerin titizlii ve kendi iine kapal hali ile yerine getirilen renkli bir tren, bir festivaldir. Parodisini yaparak, dorudan kulland ritel ya da trenlerden fark, o trenlerde bireyler kendilerini affettirmek iin stn bir varln nnde saygyla eilirken, Arrabaln oyunlarndaki kutsal trenler, insann tanrdan bamszlamas ya da zgrlemesi iddiasn tamaktadr. Oyunlarn ounda tanr profili,vaatleri yerine getirmeyen, insanlar harekete geiremeyen bir figr olarak izilmitir. Grotesk olan, dinle ilgili btn tabular ihlal ederek, tanrtanmazln

Fernando Arrabal, Guernica and Other Plays, Franszcadan ngilizceye eviren: Barbara Wright, (New York: Grove, 1973) [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.]

209

resmedilmesiyle ortaya kar. Grotesk, bir varln Tanrdan bamszlamasna duyduu tepki biimiyle belirir:

Lirann Sesi- Artk dindar olmadmz unuttun mu? Fanchou- (rkm) Kim? Biz mi? Lirann Sesi- Buna karar veren sendin. Unuttun mu? Fanchou- (Hi hatrlamaz) Ha, sahi. Lirann Sesi- Demitin ki o zaman(Duraksar. Vurgulayarak) Daha olgun oluruz demitin. Fanchou- (akn) Olgun mu? Biz mi? Lirann Sesi- Elbette. Fanchou- imdi aykla bakalm pirincin tan. lyorsun ve cehenneme gideceksin. Lisann Sesi- Sonsuza dek kalacak mym orada? Fanchou- Elbette, sonsuza dek. Bir sr de ikence! Her iini yoluyla yordamyla yapar o. Lisann Sesi- O mu? O kim? Fanchou- Kim olacak. Tanr ite. Lisann Sesi- (ksa bir gl) Tanr m? Fanchou- Tanr, ya. (Ksa bir gl. kisi birlikte sinirli bir ekilde glerler. Hava akm. Uaklarn, den bombalarn sesi.

[G.., s.12.]

210

Arrabaln tanrya kar tavr, bu sahnelerin ikircikli yapmnda nemli bir rol oynar. Arrabal, annesiyle kurduu gergin iliki nedeniyle, annesinde vcut bulan falanjist dnceler, katolik dini, sk ahlaki kurallar gibi normlara kar knda hep oyun oynama yolunu semitir. El Arquitecto y el Emperador de Asiria1 (1965, Asur mparatoru ve Mimar), oyunun byk bir ksm, yazarn tanrya ve dine kar tavrn gsterir. Bu tavr, zellikle mparator bir oyun makinesiyle, tanrnn varln kantlamaya altn anlatrken belli olur:

mparator- Hem sonra tanr ve onun yaratklar olan bizler varz. (Kadn i amarlarna bakar) Fena deil, ha mparator? Biliyor musunuz? Tanrnn varlna, makineyle, tiltle bahse girdim. partiden birinde kazansaydm, Tanr varolacakt. Zor bir bahis deildi. stelik makinenin kollarn yle iyi kullanrm ki. Bildiim bir makineydi: ilk deiikliklerden sonra gei yollarndan k yananlardand. lk partiyi oynuyorum: alt yz yetmi puan. Bine ulamam gerekiyordu. (kar, geri dner) kinci parti balyor. lk top: Kocaman bir vine. Bacaklarmn arasndan sarkan: on alt puan. Bir rekor. () kinciyi alyorum. yle bir hisle doldum ki, diyelim ilahi bir his. Btn bar bana bakyordu. Makine, sanki kara derili bir adam beyaz bir kadnla dans ediyormuasna hareket ediyordu. Hepsine karlk veriyordu: yz, drt yz, be yz, alt yz, yedi yz puan. Her ey yolunda gidiyordu.kramiye: geritepen-deer, puanlar, bedava toplar, neyse, ne yapalm

Fernando Arrabal, El Arquitecto y el Emperador de Asiria, (Madrid: Catedra. 1993) [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.]

211

[AEA., s.183]

Bu tr sahnelerde, tanrnn varlna dair felsefi tartmalar yaplmaz. Sz konusu olan byle bir sorunun mekanik bir oyuncan kararna braklmasdr, bu da grotesk bir durumdur. Bu oyunun sonucunda kozmik bir kukuya kaplan mparator ise, bsbtn grotesk bir figrdr. Byle bir dnyada tanr ldr; bu yzden kutsala saygszlk yaplmasnn sakncas yoktur. Arrabaln bu konudaki alaycl, muzr bir mizahla dengelenir. Kahramanlar birbirlerine kutsal olana saygszlk etmeyi retirler, dklarn tanrya kfr yazmak iin nasl kullandklarn anlatrlar.

El Cementerio de Automoviles, (1957, Araba Mezarl) oyunu kutsaln ihlalini en iyi gsteren oyunlarndandr. Bu oyunda parodi yoluyla, sann modernletirildiini ve grotesk olanla ycenin snrlarnn kartn grrz. Oyunun ikinci sahnesi, sann anlatld, ksa ayin paralarndan izler tar. Dili ve durumu kutsal olaya gnderme yapan, kutsal olmayan antrmalarla doludur. Oyuncu kahraman-kurban, sann bir benzeri, parodisi olan Emanunun simgesel eylemleri ok zorbacadr. Oyunun dinsel parodisini iyi gsterebilmek iin, Ortaada sa adna dzenlenen oyunlarn konularnn sinopsisi anlatlmaktadr. Oyunun sonunda, sann armha gerilmesi ve lm grotesk bir biimde canlandrlr.

212

Sahnede armha gerilenlerle seviilmesi gibi, kimi sahnelerin grotesklii, zihnin abartl biimde aktan sylenen kfrleri de nemsemesine neden olur. Kutsal metinlerden kimi paralar alntlayarak, doast verilerin gerekliini, saygszca ykarak bozar. Oyun, her dizesiyle dinle abartl bir biimde alay etmeye iaret eder. Bu oyunun hakaret boyutu, insann i dnyasnn nemli bir paras olan ryalara sinmi yce ile grotesk olann ortaya karlmasn salad dnlebilir. Yazar, kutsalla ve kutsal olann ihlaline dayanan bir festival treni sunuyor. El Cementerio de Automoviles, btn olarak svgye dayal ve grotesk bir oyundur.

El Arquitecto y el Emperador de Asiria ise, ok sayda doast olayla aktan aa alay etse de, svgye dayal parodi gibi bunu dorudan yapmaz. Hzla gelien ve karmak ilerleyen olaylar dizisi okur/izleyicinin dikkatini datarak, dorudan din eletirisi olduu izlenimini krar. Oyun Arrabal Tiyatrosunun kulland, ritelin iki altn kuralna gre ekillendirilmitir: Bunlar ksr dng ve srekli deien, Proteus gibi biimden biime giren karakterlerdir.

Doal sezgileriyle, doa enerjisini ynlendirme gc olan Mimar, bir adada yalnz bana yaamaktadr. Bu uygarlamam adamn dili, grltye benzer kimi seslere indirgenmitir. Uak ve arpma sesinden sonra, sahneye bu kazadan canl kurtulan tek kii olan mparator girer. Asur mparatoru, tm insanlk bilgisine ve becerisine sahip olduunu iddia eden szde uygar bir entelekteldir. Bu birbirlerine bsbtn zt karakterden biri biim deitirdike, dierinin de dntn grrz.

213

mparator, sevgili, zorba, itiraf ettiren, ceset olarak biim deitirdike, Mimar da ona bal olarak, metres, kle, itiraf eden, mezar kazc rollerine girer. Yanlsama dzeyi arttka, ayn kii, klk deitirerek ya da deitirmeyerek, tekinin fantezisine uygun rollerden birini brakp, dierini stlenir.

Nerdeyse Dionysosca bir kendinden geile gerekletirilen bu oyunlarla dolu grotesk trenlerin, nemli bir zellii yazarn oyunun banda szn ettii rya unsurudur:

Mimar- Ryamda mparator- Bana ryalarn anlatman emreden oldu mu sana? Mimar- Biraz nce sen sylemitin ya mparator- Bana ne senin ryalarndan? Neyse, haydi anlat bakalm. Mimar- Ryamda ssz bir adada, yalnz olduumu grdm. Sonra birden bir uak dyordu. Gerekten panikliyordum; saa sola kouturup duruyordum, hatta kafam kuma bile sokmak istedim, biri arkamdan seslendiinde mparator- Gerisini anlatma. Ne tuhaf ryalar bunlar! Freud, yardm et bana!

[AEA., s.163]

Btn rya aktarmlarnda olduu gibi, zararsz ve elenceli bir rya olabilecekken, ryann arkasndan gelen konuma, aama aama uygarln deer ve

214

temellerinin sorguland uzun ve ykc bir diyaloga dnr. Din bata olmak zere, btn insani eilimler, yalnzlk, dayanma, dostluk, efkat, ak ve nefret gzden geirilir. Szde analitik gibi grnen bu konumalar, Woyzeckteki Doktorun konumalarna benzer bir biimde grotesk etki yaratr. Burada da hakaret ve svgler bol miktarda kullanlr. Bu szde analitik konumalarn kesintisiz srmesi, aksiyonu srekli yenileyerek, hz artrrken, svglerin ve mizahn da katlanarak artt grlr. Btn bu svg ve mizahtan payna deni yaratc tanr da alr.

mparator- Sen akln kardn. Sen akln kardn. Mimar- (maskesini karr) Ne oluyor sana? mparator- Sen de onun gibi delirdin. Mimar- Beni korkutuyorsun. mparator- Ben mi? Mimar- Kim? mparator- Kim, kim? Mimar- Ne demek kim? Benim gibi akln karan kim? mparator- Tanr. Mimar- Hah! mparator- Peki ne zaman ? nce mi sonra m? Mimar- Neden nce? mparator- Akln ne zaman kard diyorum. Yaratltan nce mi sonra m? Mimar- Zavall adam!

215

mparator- Orada olduuna eminim. Tam geometrik merkezin gbeinde. Btn kadnlarn donlarna bakyor. Mimar- Biz hi bakmadk. mparator- Bakalm gerekten yle mi? Onu huzur iinde, merkezde, her taraf karayla evrili, bir kuu gibi, tamamyla delirmi ve elinde bir transistrl radyoyla hayal ediyorum. Mimar- Dnyay elinde mi tutuyor? mparator- Tabi, tabii..

[AEA., s.200]

Arrabaln grotesk dnyas, tabu olana ve kurallara kar mizahla ama ar eletirilerin yapld, tersine dnm bir dnya olarak oluturuluyor.

Guernicada, Lisann ar ar gmld yerde, Fanchou ona bir balon gnderir. Balon aa yukar inip karak, Lisay elendirmesi iin gnderilmitir.

Evleri ykp, insanlar talarn iine gmen bombalara kar, insana umut verecek olan eylerin balon gibi, hafif ve ocuksu bir nesne olmas da, ayn anda hem gln hem de korkun bir gerein yanslandr.

Din kurumlar dnda, spanyada kurumsallat biimiyle aile ilikilerine ve zellikle anne figrne, farkl bir bak asyla yaklar. Anne, spanyada kutsal bir kurumdur, dokunulamaz. Ancak Arrabal, spanyada anneliin baskc karakterini bilir.

216

Annenin basksn gerekletirirken kulland kurnazlk ve incelikle saldrr anneye.1 Los Dos Verdugos2 (1965, ki kenceci) oyunu, youn bir aile atmas zerine kuruludur. Oyunun banda anne, kendini ailenin iyiliine adam, fedakar biridir. Oyun ilerledike, durumun grnd gibi olmad fark edilir. Sona gelindii anne, nefret edilesi biri haline gelmitir. Asi olun canl retici gsterisiyle oyun sona erer. Juan, kars Francescann ihbaryla tutuklanr ve ikence grr. Kk olu Benito annesini onaylar, dier oul Mauricio ise balangta kar kar. Sonra annesi tarafndan ikna edilir. Yazar, iki farkl dzeni bir arada gsterir: aile yelerinin kendi aralarndaki ilikisini anlatan i dzen ile suluyu cezalandrmakla grevlendirilen ikencecilerin temsil ettii yasal dzen ya da d dzen. Francisca, kocasn ihbar ederek, izleyicinin mantk snrlarn belirleyen gereklik ilkesini ekillendiren aile dzenini ihlal etmitir.3 Annenin eylemi, yalnzca iki kapnn bulunduu bo uzamda bir belirsizlik duygusunun uyanmasna neden olacaktr. Bu kaplardan biri, sokaa alan ve ailenin girdii kap, dieri ise lklar, szlanmalar duyulan babann bulunduu hcreye alan kapdr. Arrabaln gsterdii biimiyle, bu iki kapdan birinin ya da dierinin seilmesi, bask gren asndan hibir deiiklik yaratmaz. Groteskin ortaya kmas iin btn koullarn hazr olduu bu ortamda, annenin ieriye girii, trajik bir fars etkisi yaratr:

Angel Berenguer, El Teatro de Arrabal, Fernando Arrabal, derleyen: Angel y Joan Berenguer. (Madrid: Espiral/Fundamentos, 1979) s. 107. Arrabal zerine yaplan almalarn hemen hepsinde, annesinin Arrabaln babasn Cumhuriyeti olduu iin falanjistlere ihbar ettii, tutuklamasna neden olduu belirtilir. Arrabaln zellikle ilk oyunlarnda anne figryle sevgi-nefret ilikisi iinde olmasn, kkken yaad travmatik olaylara balayan, btn oyunlarn bu balamda inceleyen almalar da yaplmtr. 2 Fernando Arrabal, Los Dos Verdugos, (Madrid: Taurus, 1965), s. 7. [Bundan byle bu oyuna atfta bulunulduunda metnin iinde sayfa numaras verilmekle yetinilecektir.] 3 Sigmund Freud, Two Principles of Mental Functioning, Collected Papers, (Londra: Hogarth Press and the Institute of Psychoanalysis, 4, 1925), s. 13-21. aktaran: Jos Manuel Polo de Bernab, Arrabal y Los Limites del Teatro, Fernando Arrabal, (Madrid: Espiral/Fundamentos, 1979), s. 129.

217

Franciscann Sesi- eri girin yavrularm, girin. Benitonun Sesi- ok karanlk. Franciscann Sesi- Evet, odann ii karanlk. Ben de korkuyorum, ama ieri girmek bizim grevimiz. Babac beklemek zorundayz. (Francisca ve oullar, Benito ile Mauricio ieri girerler)

(D.V.,s.17)

Oyunun banda aile normlarn ihlal ettikten sonra, annenin ahlaki bir tonu olan grev szcn kullanmas, zihinsel karmaaya neden olur. Aksiyonun geri kalan ksmnda annenin nankrlk ettii iin olunu sulamas, iki kardein birbirleriyle kavga etmesi gibi sradan, gnlk yaanty gsteren olaylarla, ikence gren babann lklar, yaknmalar, yardm talepleri ayn sahnede yer alr. Oyunda korkun olanla gln olann bir arada bulunmas ile ortaya kan grotesk rnei de vardr. Anne, ikence grd iin ac eken kocasnn yaralarn tuz ve sirke ile ovalarken, nerdeyse cinsel hazza yakn bir keyif almaktadr. Bu tr bir insanszlamann, avclar tarafndan ldrlen bir av hayvan gibi, ikencecilerin diree balad baba imgesiyle birleince, grsel olarak da grotesk bir durum yaratlm oluyor.

218

Arrabal, spanyol ailesinin en kutsal kurumunun1, annenin bireye uygulad zihinsel iddeti zme uratm, kutsal yerinden etmitir. Byklerin gvensizlik, cehalet, korku ve sululuk duygularn kullanarak zihinsel ve ahlaki bask uygulama mekanizmalarn zmtr. Uygulanan mekanizma totaliter diktatrlerin politik bask uygulamalarnn tpatp benzeridir. Bask altnda tutulanla bask gren arasndaki ilikiler, kimlik ilkesini ihlal ettiinden oyun kiileri kiiliklerini ve bask sistemi iindeki ilevlerini aniden deitirebilirler.

Angel Berenguer, El Teatro de Arrabal, Arrabal, (Madrid: Espiral/Fundamentos, 1979), s. 108.

219

SONU

Yaam, mantmz araclyla yarattmz dzenleyici tanmlarla anlamaya, zmlemeye ve ayn zamanda sabitlemeye alyoruz. Oysa kesintisiz bir devinim iinde olan yaam tanmlanamaz olduundan bu tanmlar yanlsamaya dnyor. Kavramlarn yanlsama ieren doasnn farknda olsak da, biimden yoksun olan, tanmlayamadmz, anlamadmz her ey bizi belirsizlie ve umutsuzlua ittiinden, biimleme, tanmlama arzusu duyuyoruz. Biimlerin birbirine dnt, i ie getii; anlamlarn srekli olarak yer deitirdii; akln snrlaryla oynand; deiimin, dnmn yaand noktada ortaya kan ve zihnin alglama kategorilerini zorlayan bir srece karlk gelen groteski, akl ve mantk kurallaryla tanmlamaya alma bir akl dlk tayor gibi grnyor. Her tr tanmlama abasnn tad risk, zorluk ve skntlar, grotesk szcnn ierdii ikilik, mulaklk, akl dlk ya da aklla alglanamayana iaret etme zellikleri nedeniyle katlanarak artmaktadr.

Grotesk, her trl temsilden ve toplumsal rolden uzakta bir tr serbest alan yaratmak iin; verili olan, kabul greni, alldk, bildik ve gvenli olan, kimi zaman ykan ama ounlukla yerinden eden, sarsan, hrpalayan yanyla belki de, yeniden dnlmesini, tamamen gzden karlmasn talep eden gl bir ifade aracdr. Yerinde ve iyi kullanldnda, srekli bir yenilenmeyi, hareketi, dinamik bir huzursuzluu, oluu, ak gsterir ki, hristiyan kltr zerine ina edilmi olan, tek ve ayn sathn zerinde alglanan, artk kendi kendini ve bu arada insanl yok etme

220

aamasna gelerek skan bir bilim anlaynn dnda, dnyay farkl gzlerle, farkl boyutlarda grmek iin acl bir sreci gerektirir.

Groteskte de, birinin ya da btn iindeki bir enin dierleri zerinde tahakkm sz konusu deildir. Bu yanyla grotesk, bir satran oyunundan ok, paralarn her birinin eit deerlere sahip olduu go oyununa benzetilmektedir. Ayn ekilde, bu benzetmeden faydalanarak, merkezsizliin groteskin zelliklerinden biri olduunu syleyebiliriz. Groteskin grld her eserde ayn biimde tezahr ettiini sylemek mmkn deil tabii; ancak, en youn biimde grld yaptlarda kimi ortak noktalarn saptamak zor da olsa, olanaksz deil. Bir unsurun dier bir unsur zerindeki egemenlii ortadan kalkmtr.

Grotesk, bir yabanclatrma yntemi olmasna karn, insan kendinden, bedeninden ve zihinsel etkinliklerinden uzaklatran, yabanclatran kimi st-anlatlara kar giritii mcadele ve ykmaya ynelik gl saldrlarla, bireyi yeniden kendiyle, doayla ve dier insanlarla bulumaya ve deien koullarda yeni ve daha soyunuk ilikiler kurmaya davet eder. Bedensel ve zihinsel olarak stste ylan bilgi ve toplumsal kodlamalarnn bir tr palimpsest gibi kaznarak, altndan daha insani bireylerin kaca olasl umudunu verir. Bir aratrmac, bu durumu temizlenmenin kirli yolu szcyle tanmlamaktadr. Toplumsal olarak stlendiimiz, iimize sinmi, kanmza karm her tr nyarg, bilgi, kltrel kodlamadan syrlmann, kurtulmann

221

ya da en azndan ne olduklarnn farkna varmann hatta belki sadece sezinlemenin arac olarak actc, korkutucu, irkiltici bir yol groteskin iaret ettii yol.

zleyici/okuyucu

asndan

bakldnda

grotesk,

zihinsel

olarak

btn

kategorilerin dnda bir yerde, adlandrlamayann, tanmlanamayann durduu bir yarkta, aklkta devreye girer. Srekli bir oluu, bir devinimi gsterdii iin sabit duran bir zihnin, alt szckler ve zihin kategorileriyle anlama, yorumlama olasl yoktur. Bir biimde anlalr, adlandrlr olduu anda da, artk grotesk olmaktan kmtr. Grotesk, iinde yaratld dneme ve kltre, Bakhtinin terimini dn alrsak, kronotopa sk skya baldr. Bir dnemde ve bir corafyada grotesk olan, ayn dnemde bir baka corafyada kltrn iine ilemi, entegre olmu, normal ve kabul edilmi olabilir.

Grotesk, tahakkm sistemlerinin zora dayal niteliinden kurtulup, ok ynl, yaratc insani potansiyelin ortaya karlmasna hizmet eder. Bireylerin

aynlatrlmasnn, kalplara dklerek, kolayca tannr grlmesinin ardnda mthi bir kaosun ve zenginliin yattn, gereklikle grnenin birbirine benzemediini gsterir; rollerin ve temsilin sahteliini ortaya kararak, somut gereklik gibi grnen ne varsa, her eye saldrr. u ya da bu yaama tarznn veya u ya da bu tr birey olmann, iyi, kt, olumlu, olumsuz gibi yarglarn dnda, eitlilik ve farkllklarn garanti altna alnmasn talep eder grotesk. Her tr yasann, kuraln, tabunun karsndaki tek insan ya da soyut bir insanlk asndan geerliliini sorgular. Shakespearenin Venedik

222

Taciri oyununda Shylock yasalarn karsnda yzde yz haklyken, haksz duruma derek, aslnda ne kadar hakl olduunu ispat etmi ve istediini elde etmitir. Edinilen rol ve kimliklere, sk skya yapmak ve bu balamda bir egemenlik ve tahakkm alan yaratmak yerine, Pirandellonun oyunlarnda gsterdii gibi, maske ve yz arasndaki mesafeyi, ac ekme, deerlendirme ve grme aral olarak kullanarak mmkndr insan olmak. Yoksa bir takm meslekler, uralar ve isimler arkasna gizlenerek, olduumuzu, temsil ettiimizi sandmz eyler insanlar, airler, doktorlar, yazarlar- olmaya alarak bo bir yaam srme tehlikesiyle kar karya kalrz.

Groteski kullanan yazarlarn ou paralanmakta olan gemi ve henz ekillenmemi gelecekle dolu tamamlanmam ve deimekte olan bir dnyayla urarlar. Yaptlarn doasnda zgn, olumlu ve nesnel olduu sylenebilecek bir tamamlanmlk bulunur. Kapy amak zorunda olduklar, yalnzca ksmen ifade edilmi bir gelecekle doludurlar. Birok farkl anlam barndrmalar, grnrdeki

anlalmazlklar da bundan dolaydr. Grnrdeki tuhaflklar, bir baka deyile btn tamamlanm, otoriter ve dogmatik dnemlerin kanonlar ve normlaryla olan kopukluklar da bundan dolaydr.

Grotesk bir yaptn, genellikle izleyen, okuyan, grenlerde yaratt ilk izlenimin, iren, anlalmaz, sama, abuk sabuk szckleriyle ancak ifade edilebilen ama bu durumda bile tam yerine oturmayan, zihinsel bir karmaa, kaos olduu grlr. Belki bir ksm izleyici/okuyucu asndan iinde matrak olan bireyler de vardr. Hatta

223

izlerken, okurken arada bir korkularn bastrmak iin ekinerek glmler ya da glerken ilerinde hafif de olsa bir rperti hissetmilerdir. O ana dek kendilerini gvenli hissettikleri koordinatlar, kurallar ve belirlenmilikler sanki birden zihinlerinden ekilip alnvermi gibi, bir boluk duygusuyla, tm anlamlandrma abalar, kurduklar mantkl, aklc yorum yapma yetenekleri ortadan kalkvermitir. Grdkleri ya da okuduklarnn ba, sonu, ortas, zemini, tavan iie gemi ve karman orman olarak, kendi hayatlarn, inanlarn, kabullerini alaya alm, zellikle kutsal grdkleri hereyi ters yz etmitir. Doal olarak, bu durum toplumdan topluma deiecek, her ada ve her kltrel iklimde farkl bir biimde tezahr edecektir. Lewis. Carollun Alice Harikalar lkesinde kitabnda da olduu gibi kartlklarla anlamaya altmz ve koordinatlarmz belirlediimiz dnyada, birdenbire yeryz/yer alt, insan/hayvan, kk/byk, akll/aptal gibi bir ok kartln anlamsz hale geldii masal dnyas bile bizi iliklerimize dek titretebilir. Bir yanyla, btn bunlarn olas olmadn ve bir yazarn hayal dnyasnn geniliine bal olduunu dnerek glmsesek, glsek de, hayat ve koordinatlarmz bir sreliine, okuma yaants srasnda askya alan, bir tr boluk yaratan bu durum zihnimizi daha ciddi meseleler iin yormamza, tedirginlik duymamza neden olabilir.

Grotesk, yaptlarn btnne yaylarak, srekli deien, yeni kesimeler yaratr ve bu kesime noktalarnda, bileenlerin iddetine gre deerleri ya da toplumsal normlar andrr ya da yerle bir eder grnrken, btn bunlarn yeniden deerlendirilmesini ya da etkin bir biimde deitirilmesini isteyen bir dnya grnm

224

sunulur. Donmu, belirlenmi, kabul edilmi bir dnyann yerine, srekli hareket halinde olan, deien, oluan bir dnya ve deerler sz konusudur.

Srekli kaos mu? Yoksa daha iyi bir dnya iin geici kaos mu? Grotesk dnya, ocuklarnki gibi, btnlkl bir dnyadr. Dil her an sorgulanr, gvenilirlii denenir, salanan dengeler yeniden ve yeniden kurulmak zorunda kalr, kaypaklnn gsterilir. Bir tr direni biimidir edebiyatta grotesk; tahakkm edene, dile, yapya ve akla kar gelir. Yeni bir dil, yeni bir zihin, yeni bir sanat yaratmak iin yer ama abas olarak alglanabilir. Tabulara, alldk, bilindik olana, kapanmla, tamamlanmla kar gelir. Bir srekli oluu, bir ak, iie gemeyi gsterir. Aas-yukars, ierisi-dars, aalk-yce, iyi-kt gibi yaamay ve anlamay kolaylatran ikiliklerin ortadan kalkt bir dnyadr. Toplumsal yaantda anarist hareketler, politikann geleneksel biimlerini en kkl ve radikal ekilde sorguluyorsa, grotesk de dnmenin geleneksel biimlerine kar bir saldr olarak alglanr. Tehlikeli ama bir yanyla elenceli bir aratr. Tehlikelidir nk sarsmaya alt dnceleri glendirerek etkilerini artrmak iin de kullanlabilir. Bir yanyla muhakkak anlalmaya ak olmaldr. Grotesk dnyay fantastik olandan ayran da, bizim dnyamzdan unsurlarn yabanc, allmadk bir dnyayla iie gemesidir. Fantezi dnyas tamamen uzak, yabanc bir dnyadr; yakn gelecekte olma olasl daha dk bir dnyadr. Birbirinden bamsz unsurlar, ilikiye geerek, birbirlerinin boluklarn doldurur, anlamlarn yerinden ederek bozuntuya uratrlar.

225

amzda yaln formllerle aklanamayan, karmak gittike daha karmak gerein ifade edilmesinde sabit, belirlenmi, kapal, tamamlanm yntemler ve yaptlarn devingen ve deiken insan anlatmas mmkn grnmyor ya da yeterli olmuyor.

XX. yzyln ikinci yarsndan sonra oyunlar yazmaya balayan spanyol yazar Fernando Arrabal, yaad dneme, insana ait sorularn grotesk araclyla tartan, groteski etkili olarak kullanan yazarlardan biridir. Oyunlarnda anlat dzeyinde olduu kadar, sahnelemeye ynelik notlarnda ve zellikle yaptlarnn dilinde ve grntde groteski kullanarak, Bat uygarlnn temelini oluturan kimi tabular, normlar, oyunla da olsa ykma, ama abasnda bulunmutur. Kltr olarak, iddeti sanatsal hale getirmeyi bilen spanyol kltrnn iinde yetien Arrabal, kendi dneminin Beckett, Ionescu gibi kimi yazarlarnda da grld zere, bir sre sonra ana dilinde deil de, bir tr aznlk kltr iinde bulunduu Fransada ve Franszca yazar. zellikle dil konusundaki hassasiyetinin bu iki dilli olmas durumuyla balantl olduu dnlebilir. Arrabalda grotesk yalnzca yaznsal bir teknik ara olmaktan te, bir tr dnya algsna dnmtr. Bu nedenle oyunlarnda yaratt dnya, her adan grotesk bir dnyadr; diliyle, ele ald ve ihlal ettii konularla, gln ve korkutucu arasnda kurduu hassas dille, ocuksu grotesk kahramanlaryla tamamen grotesk bir dnyadr.

226

KAYNAKA I. GENEL KAYNAKA I.A. KTAPLAR

Adams, James Luther-Yates, Wilson (Yay. Haz.,) The Grotesque in Art and Literature: Theological Reflections, New York: W.B.Eerdmans Pub, Co., 1997. Aktulum, Kubilay. Metinleraras likiler. Ankara: teki Yaynevi, 1999. Alighieri, Dante. lahi Komedya, (1.Cilt) Cehennem. eviren: Feridun Timur, 4. Basm. stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi, 1984. Aristoteles, Poetica, eviren: smail Tunal, stanbul: Remzi Kitabevi, 1983. Bakhtin, Mikhail. Rabelais and His World. (1965) (ev: Helene Iswolsky). Cambridge, Massachuttes ve Londra: The MIT Press, 1968.

______.Karnavaldan Romana, eviren: Cem Soydemir. stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2001.

_______. Problems of Dostoyevskys Poetics, Yay. haz.ve ev.Caryl Emerson. Minneapolis: University of Minneapolis Press: 1984. Barasch, Frances K, The Grotesque: A Study in Meanings. The Hague: Mouton, 1971. Barnard, Mary E..On the Grotesque Princeton: Princeton University Press, 1987.

______.The Myth of Apollo and Daphne, From Ovid to Quevedo: Love, Agon and the Grotesque, Texas: Duke
University Press, 1987. Bergson, Henri Glme, eviren: Yaar Avun. stanbul: Ayrnt yaynlar, 1996. Berktay, Ali Tiyatro-Devrim ve Meyerhold, Derleyen ve eviren, stanbul: MitosBoyut Yaynlar, 1997. Bernstein, Michael Andr. Bitter Carnival: Resentiment and the Abject Hero. Princeton: Princeton University Press, 1992.

227

Brockett, Oscar G. Tiyatro Tarihi. Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, 2000. Campbell, Joseph. lkel Mitoloji, Tanrnn Maskeleri. (ev: Kudret Emirolu) Ankara: mge Kitabevi, 1992. Candan, Ayn. Yirminci Yzylda nc Tiyatro, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1994. Canfield, Mary Cass. Grotesques and Other Reflections on Art and the Theatre. Port Washington, New York: Kennikat Press, 1972. Caro Baroja, Julio. El Carnaval. Barcelona: Circulo de Lectores, 1992. Clark, John R.. The Modern Satiric Grotesque and Its Traditions, Kentucky: University Press of Kentucky, 1991. Clayborough, Arthur. The Grotesque in English Literature, Oxford: Oxford University Press, 1965. alkan, Hlya. II. Dnya Sava Sonras Gneyli Amerikan Yazarlarnda Groteskin lenii Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara: Ankara niversitesi, DTCF, 1985. Danow, David K..The Spirit of Carnival: Magical Realism and the Grotesque, Kentucky: University Press of Kentucky, 1995. Deleuze, Gilles ve Guattari, Felix, Kapitalizm ve izofreni I. eviren Ali Akay. stanbul: Balam Yaynlar, 1990. - Kafka, Minr Bir Edebiyat in, evirenler: zgr Ukan-Ik Ergden. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2000. Dentith, Simon Parody, Londra: Routledge, 2000. Dryden, John Discourses on Satire and Epic Poetry, Hazrlayan: David Price. Gutenberg Project: 2001. -1888 Cassell & Company basks esas alnarak hazrlanmtr. Drrenmatt, Friedrich Tiyatronun Sorunlar eviren: M. Osman Toklu, Ankara: Gndoan Yaynlar, 1995. Esslin, Martin, Absrd Tiyatro, eviren: Gler Siper. Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, 1999. s. 223. Farnham, Willard. The Shakespearean Grotesque. Oxford: Clarendon Press, 1971. Fischer, Ernst Sanatn Gereklilii, eviren: Cevat apan. 8. Basm. stanbul: Payel Yaynevi, 1995. Frazer, James G., Altn Dal, II. eviren: Mehmet

H. Doan. stanbul: Payel Yaynlar, 1992.

228

Freud, Sigmund "The 'Uncanny'" (1919) The Penguin Freud Library Volume 14: Art and Literature, eviren ve derleyen: James Strachey. Londra: Penguin, 1990.

______. Totem ve Tabu I,eviren: Niyazi Berkes, [Bask yeri belirtilmemi]: Cumhuriyet, 1998.
Gomez-Torres, David. La Funcion de la Risa en el Discurso de la Comedia Absorcion y Manipulacion de los Rasgos Grotescos y Carnavalescos, Ann Harbor (Michigan): UMI, Dissertation Services, 1996. (Doktora Tezi) Graves, Robert The Greek Myths: 2, Beinci bask. Middlesex: Penguin Books, 1962. Guthke, Karl., G. Modern Tragicomedy: An Investigation into the Nature of the Genre, (New York: Random House, 1966. Hall, Stuart., Critical Dialogues in Cultural Studies, (1996) der. David Morley ve Kuan-Hsing Chen, Londra ve New York: Routledge, 1997. Harpham, Geoffrey Galt, On The Grotesque, Strategies of Contradiction In Art And Literature, Princeton: Princeton University Press, 1982. Holquist, Michael. Dialogism: Bachtin and His World. New York: Routledge, 1990. Homeros, Odysseia, eviren: Azra Erhat- A. Kadir. Altnc basm. stanbul: Can Yaynlar Ltd. ti., 1988. Howard, Daniel. Devils, Monsters and Nightmares; An Introduction to the Grotesque and Fantastic in Art, London, New York: Abelard-Schuman, 1964. Iffland, James. Quevedo and the Grotesque, Londra: Tamesis, D.L., 1978. Innes, Christopher. El Teatro Sagrado, El Ritual y La Vanguardia. Mexico: Fondo de Cultura Econmica S.A., 1995. Jennings, Lee Byron. The Ludicrous Demon. University of California Publications in Modern Philology, Volume 71, 1973. Joyce, James. Ulysses. eviren: Nevzat Erkmen. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1997. III. Blm.

229

Kayser, Wolfgang, The Grotesque in Art and Literature. (Trans. Ulrich Weisstein). Bloomington: University of Indiana Press, 1963. Kuuradi, Ioanna, Sanata Felsefeyle Bakmak, Ankara: iir-Tiyatro yaynlar, 1979. Kuryluk Ewa, Salome and Judas in the Cave of Sex, Evanston, Illinois:Northwestern University Press, 1987. Macdonald, Francis Cornford. The Origin of Attic Comedy. Yay. Haz. Theodore H. Gaster, New York, 1961. McElroy, Bernard. Fiction of the Modern Grotesque. Basingstoke, Hampshire: Macmillan Press, 1989 Meindl, Dieter. American Fiction and the Metaphysics of the Grotesque, Columbia: Unversity of Missouri Press, 1996. Mengolu, Takiyettin. Felsefeye Giri, stanbul: Remzi Kitabevi, 1983. Mills, Alice. (Yay.Haz.,) Seriously Weird:Papers on the Grotesque (Studies on Themes and Motifs in Literature). Peter Lang Pub., 1998. Moran, Berna, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, stanbul: letiim Yaynlar, 1999. Murray, Gilbert. The Literature of Ancient Greece. Chicago: Chicago University Press, 1956. Nietzsche, Friedrich Tragedyann Douu, eviren: smet Zeki Eypolu. stanbul: Say Yaynlar, 1994. Oates, Joyce Carol. Lanetliler, (Grotesk ykler), eviren: Alev Bulut. stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2002. Oliva, Csar. El Teatro Desde 1936, Madrid: Editorial Alhambra, 1989. Orenstein, Gloria Feman. The Theater of Marvelous, New York: New York University Press, 1975. Parla, Jale. Don Kiottan Gnmze Roman, stanbul: letiim Yaynlar, 2000 Pearce, Richard. Stages of Clown, Southern Illinois University Press, 1970. Poe, Edgar Allan Morg Soka Cinayeti, eviren: Memet Fuat, Drdnc bask, stanbul: Varlk Yaynlar, 1962.

230

______The Masque of the Red Death. Complete Stories and Poems of Edgar Allan Poe, New York: Doubleday
Pub., 1966. Rabelais, Gargantua, eviren: Sabahattin Eypolu-Azra Erhat-Vedat Gnyol. stanbul: Cem Yaynevi, 1983. Rhodes, Neil, Elizabethan Grotesque, London: Routledge & Kegan Paul, 1980. Robertson, D.W. Jr., A Preface to Chaucer, Princeton: Princeton University Press, 1962. Ruskin, John. The Stones of Venice, Leipzig: Bernhard Tauchnitz, 1906. Russo, Mary The Female Grotesque, Risk, Excess and Modernity, New York, London: Routledge, 1990. Sanders, Barry. Kahkahann Zaferi. Ykc Tarih Olarak Glme. eviren: Kemal Atakay, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2001. Sanchez, Flix Rebollo. Perpectivas Actuales del Teatro Espaol (1900-1994) Madrid: Universidad Complutense, 1994. Sanchez, Jos. Dramaturgias de la Imagen, (Cuenca: Servicio de Publicaciones de la Universidad de Castilla-La Mancha, 1994 Santayana, George The Works of George Santayana, Cilt II, The Sense of Beauty, Being the Outlines of Aesthetic Theory, der.: William G. Holzberger ve Herman J. Saatkamp, Jr. Cambridge: The IMT Press, 1992. Silhouette, Marielle. Le Grotesque Dans le Thtre de Bertolt Brecht, Berne, Francfort-s.Main: Peter Lang, Contacts, Seri I- Teatrica, Volume 18., 1993. Stallybrass, Peter ve White, Allon. The Politics and Poetics of Transgression. Ithaca, New York : Cornell University Press, 1996. Styan, J.L., The Dark Comedy, Londra: Cambridge University Press, 1968. Sutton, Dana, F. The Greek Satyr Play, Meisenheim am Glan: Verlag Anton Hain, 1980. ener, Sevda. Dnden Bugne Tiyatro Dncesi, stanbul: Adam Yaynlar, 1982. __________. Yaamn Krlma Noktasnda Dram Sanat. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1997. Thomson, Philip. The Grotesque, The Critical Idiom. London: Methuen, 1972.

231

Tunal, smail, Estetik, Beinci basm, stanbul: Remzi Kitabevi, 1998.

______.Grek Estetiki, stanbul: Remzi Kitabevi, 1983.

Turner, Victor. From Ritual to Theatre: The Human Seriousness of Play. New York: Performing Arts Journal Publications, 1982 Vitruvius, Mimarlk zerine On Kitap. eviren: Dr. Suna Gven. nc bask, stanbul: evki Vanl Mimarlk Vakf Yaynlar, 1998. Wilshire, Bruce. Role Playing and Identity: The Limits of Theatre as Metaphor. Indiana: Indiana University Press, 1982 Woodcock, George. Anarizm Bir Dnce ve Hareketin Tarihi. stanbul: Kaos Yaynlar, 1997. Ziomek, Henryk. Lo Grotesco en la Literatura Espaola del Siglo de Oro, Madrid: Ediciones Alcala, 1983.

I B. MAKALELER
Barber, C.L. The Saturnalian Pattern in Shakespeares Comedy, Comedy, Meaning and Form, der: Robert W. Corrigan. San Fransisco: Chandler Publishing Company, 1965. Barthes, Roland. Kafkann Cevab Yaz Nedir?, stanbul: Hil yaynlar, 1987. Borev, Yuri. The Grotesk, Interlitteraria 2. Tartu: Tartu University Press, 1997. Corrigan, Robert W. Comedy and Comedy Spirit, Comedy, Meaning and Form, der: Robert W. Corrigan. San Fransisco: Chandler Publishing Company, 1965. Corrigan, Robert W. Aristophanic Comedy: The Conscience of a Conservative, Comedy, Meaning and Form, der: Robert W. Corrigan. San Fransisco: Chandler Publishing Company, 1965. Eyhenbaum, Boris Gogoln Paltosu Nasl Yapld, Yazn Kuram. Rus Biimcilerin Metinleri, der.: Tzvetan Todorov. ev.: Mehmet Rifat- Sema Rifat. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1995.

232

Haag, Ingemar, The Modern Grotesque- The Mystery of Body and Language, Interlitteraria 2, The Language of the Grotesque, Tartu: Tartu University Press, 1997. Henning, Sylvie Debevec La Forme In-Formante: A Reconsideration of Grotesque, Mosaic, XIV-4, 1981. Irzk, Sibel nsz, Mikhail Bakhtin, Karnavaldan Romana, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2001. Kinder, Marsha From Mutation to Morphing, Visual Transformation Meta-Morphing and the Culture of QuickChange, der. Vivian Sobchack. Minneapolis: University of Minnesota Press, 2000. Knight, G. Wilson. King Lear and the Comedy of the Grotesque. The Wheel of Fire. lk Basm: 1930. Londra: Routledge, 1995. Kott, Jan. Kral Lear ya da Oyun Sonu, adamz Shakespeare. eviren: Teoman Gney. stanbul: MitosBoyut Yaynlar, 1999. Laroque, Francois. Shakespeares Battle of Carnival and Lent: The Falstaff Scenes Reconsidered 1&2 Henry IV, Shakespeare and Carnival, derleyen: Ronald Knowles, (Hampshire: MacMillan Press Ltd., 1998) Lill, Anne Characters, Situations and the Grotesque: Interpreting Apuleiuss Metamorphoses, Interlitteraria, 2, Tartu: Tartu University Press, 1997. Ploom, lar. Grotesque in Dantes Inferno: The Problem of the Grotesque Overcome, Interlitteraria-2. Tartu: Tartu University Press, 1997. Sayn, Zeynep. Batda ve Douda Bedenin Temsiliyetinde Haysiyet ve Zillet Defter, 39. Steig, Micheal. Defining the Grotesque: An Attempt at Synthesis, Journal of Aestetics And Art Criticism, 29, 1970. Spher, Wylie The Meanings of Comedy, Comedy, der. Robert W. Corrigan, San Francisco: Chandler Publishing Company, 1965. Talvet, Jri The Polyglot Grotesque, Interlitteraria, 2, Tartu: Tartu University Press, 1997. Tootmaa, Rein. Fixing Anti-Values and Creating Alienated Illusions, Interlitteraria, 2, Tartu: Tartu University Press, 1997.

233

II. FERNANDO ARRABAL LE LGL KAYNAKLAR II. A. KTAPLAR

Arata, L.O. The Festive Play of Fernando Arrabal, University of Kentucky, Kentucky Press, 1982. Bany, Patricia Sweet. Games and Dreams in the Drama and Prose of Fernando Arrabal, Florida: University of Miami, 1981 Berenguer, Angel ve Joan. (Derleyenler) Fernando Arrabal, Madrid: Fundamentos, 1979 Benoit, Roger Wilfred. The Grotesque in the Theatre of Fernando Arrabal. Kansas City: University of Kansas, 1975. (Doktora Tezi) Cassanelli, Rino. El Cosmos de Fernando Arrabal (Lo csmico-cclico en El Arquitecto y El Emperado de Asiria) Newyork: Peter Lang Publishing Inc., 1991. Donahue, T.J. The Theatre of Fernando Arrabal. A Garden of Earthly Delights, Newyork: University Press, 1980. Podol, P.L. Fernando Arrabal, Boston: Twayne Publishers, 1978. Steen, Maria Sergia. El Humor en la Obra de Arrabal: Hacia un balance psiquico. Ann Arbor, Michigan: U.M.I., Dissertation Information Service, 1988. Taylor-William, Dianne. Directing Shadows: Drama and Psychodrama in Shaffers Equus Arrabals Larchitecte et Lempereur DAssyrie and Weisss Marat/Sade, Washington: University of Washington, 1981 Torres Monreal, Francisco. Introduccion al Teatro de Arrabal. Murcia: Godoy, D. L, 1981. Walsh, Greene Kathleen. The Theater of Cruelty in Spain: Valle-Incln, Garca Lorca, and Arrabal, Yaynlanmam Doktora Tezi, University of Kentucky, 1975.

234

II.B. MAKALELER

Berenguer, Angel. El Teatro de Arrabal, Fernando Arrabal, derleyen: Angel y Joan Berenguer. Madrid: Espiral/Fundamentos, 1979. - Entrevista con Arrabal, Fernando Arrabal, derleyen: Angel y Joan Berenguer. Madrid: Espiral/Fundamentos, 1979. Borel, Jean-Paul., Teatro de lo Imposible.Insula 16, No: 79, 1961. Buren, M.B. v. The Grotesque in Visual Art and Literature. Dutch Quarterly Review of Anglo- American Letters, 12 (1), 1982. De Bernab, Jos Manuel Polo. Arrabal y Los Limites del Teatro, Fernando Arrabal, (Madrid: Espiral/Fundamentos, 1979. De Long-Tonelli, Beverly, J., Bicycles and Balloons in Arrabals Dramatic Structure Modern Drama 14, Eyll 1971. Daz, Janet Winecoff., Theatre and Theories of Fernando Arrabal. Kentucky Romance Quarterly, Yaz 1968. Domenech, Ricardo., El Teatro de Arrabal. Insula 19, No: 232, Mart 1966. Donahue, Thomas John., Fernando Arrabal: His Panic Theory and Theatre and the Avant-garde. Journal of Spanish Studies: Twentieth Century 3 Sonbahar 1975. Guicharnaud, Jacques. Forbidden Games: Arrabal. Yale French Studies 29 , 1962. Henning, Sylvia. La Forme in-formante: a Reconsideration of the Grotesque., Mosaic, No: 14, 1981. Killinger, John. Arrabal and Surrealism. Modern Drama 14, 1971/1972. Knapp, Bettina L., LAffaire Arrabal Espagnol, eviren: Cengiz Aydemir, The Drama Review, 13, No: 1. Sonbahar, 1968. Kronik, John W., Arrabal and the Myth of Guernica Estreno II. No: 1 , 1975. Knowles, Dorothy. Ritual Theatre: Fernando Arrabal and the Latin-Americans., Modern Language Review 70, 1975.

235

Khouri, Nadia. The Grotesque: Archeology of an Anti-Code., Zagadnienia Rodzajow Literackich,23.2 (45), 1980. Lambert, Jean Clarence.El Teatro Fuera del Teatro La Estafeta Literaria, No: 423, 1 Temmuz 1969. Letts, W.M. Childhood Terror and the Grotesque., Contemporary Review, 104, Temmuz-Aralk, 19l4. Lobert, Patrick. Ubu Roi, Jarrys Satire of Naturalism French Literature Series, Cilt XIV, 1987. Monleon, Jose. Arrabal y Latinoamerica Primer Acto , No: 174, Kasm 1974. Ortega, Jose. El Sentido de la Obra de Fernando Arrabal Estreno II. No: 1, 1975. Plans, Juan-Jose.Surrealismo con Arrabal al Fondo, La Estafeta Literaria, No: 354, 8 Ekim 1966. Podol, Peter L., The Psychological Origins and the Sociological Dimension of the Grotesque in the Works of Fernando Arrabal Estreno II, No: 1, 1975. Polo de Bernab, Jos. Arrabal y los Limites del Teatro., Kentucky Romance Quarterly, No: 22, 1975. Steig, Michael. Defining the Grotesque: an Attempt at Synthesis., Journal of Aesthetics and Art Criticism, No:2, K 1970. Thiher, Allan., Arrabal and the Theatre of Obsession Modern Drama, Eyll 1970. White, Kenneth S., Panic Theatre: Arrabals Mythic Baroque. Bulletin of the Rocky Mountain Language Association, 25. NO: 3, Eyll 1971.

II.C. OYUNLAR
Fernando Arrabal.- El Cementerio de Automviles. El Arquitecto y el Emperador de Asiria, Madrid: Catedra, 1993.

______. El Rey de Sodoma. Madrid: M.K. Yay., Escena Dergisi, No: 38, 1983 ______. En la Cuerda Floja (Balada Del Tren Fantasma) Madrid: Pipirijaina Dergisi, No: 4, 1977 ______. Fando y Lis. Guernica. La Bicicleta del Condenado. Madrid: Alianza Editorial, 1986.
_______. Guernica. eviren: adan Karadeniz (Yaynlanmam oyun).

236

_______. Guernica and Other Plays, Franszcadan ngilizceye eviren: Barbara Wright. New York: Grove Press, 1986.

______. Inquisicion. Granada: Don Quijote Yay., 1982 ______. a Marcha Real. Newyork: Gordian Press, 1975. ______. La Torre de Babel (Oye, Patria, mi afflicion). Paris: Christian Bourgois. XI, 1976. ______. Oracin. Los Dos Verdugos., Teatro I. Paris: Christian Bourgois, 1974. ______. Pic-Nic, El Triciclo, El Laberinto, Madrid: Catedra, 1991. ______. Teatro Bufo (Rbame un Billoncito. Apertura Orangutn. Punk y Punk y Colegram) Madrid: Espasa-Calpe,
1987.

______.Teatro Panico (El Gran Ceremonial. Los Cuatro Cubos. La Primera Comunion. Los Amores Imposibles.
Strip-Tease de los Celos. La Juventud Ilustrada. Una Cabra Sobre Una Nube. ? Se Ha Vuelto Dios Loca?) Madrid: Catedra, 1986.

______.Tormentos y Delicias de la Carne. Barcelona: Destino, 1985. ______. ...Y Pondrn Esposas a las Flores. Salamanca: Almar, 1984.

II. D. FERNANDO ARRABALIN MAKALELER ve SYLELER

Arrabal, Fernando El Hombre Pnico, Primer Acto, der. Jos Monlen. Madrid: Taurus Ediciones, 1965 Arrabal, Fernando. La Alienacion Franquista, Estreno, Vol. II No: 1, 1975

237

III.OYUN METNLER

Aristophanes. Eek Arlar. eviren: Sabahattin Eybolu. stanbul: Remzi Kitabevi, 1966. Aristophanes. Kular. eviren: Azra Erhat ve Sabahattin Eybolu. stanbul: Remzi Kitabevi, 1996. Bchner, G. Btn Oyunlar. eviren: Hasan Kuruyazc. stanbul: Adam Yaynlar, 1982. Jarry, Alfred. Kral b. eviren: Asaf iiltepe (Yayn yeri, yaynevi, yayn tarihi belirtilmemi). Jarry, Alfred. The Ubu Plays. ngilizcesi : Simon W. Taylor, Cyril Connolly, New York: Grove Press, 1988. Pirandello, Luigi. IV. Hanri. eviren: Tark Levendolu. Ankara: M.E.B. Yaynlar, 1969. ________. Alt ahs Yazarn Aryor. eviren: Feridun Temur. Ankara: M.E.B. Yaynlar, 1958. Shakespeare, William. Bir Yaz Gecesi Ryas. eviren: Blent Bozkurt, nc Basm. stanbul: Remzi Kitabevi, 1998. ________. IV. Henry, Trkesi: Blent Bozkurt. stanbul: Remzi Kitabevi, 1992. ________. Kral Lear. eviren: Prof. rfan ahinba. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1981.

238

Yankkaya, Zerrin., Tiyatroda Grotesk ve Bir rnek Olarak Fernando Arrabal Tiyatrosu, Doktora Tezi, Danman: Do.Dr. Selda N. ndl, 238 s. ZET Grotesk szc ilk kez Rnesansta en genel anlamyla insan, hayvan, bitki ve mimari unsurlarn i ie getii sslemelere karlk kullanld. Dramatik sanatlarda satir oyunlar ve mevsimlik ritel kutlamalarnn, biim ve normlar ihlal eden yanlaryla ortaya kt. Tragedya, komedya ve epik gibi dramatik trlerin iine szarak, yaplarn bozan, yeni ve ara trler olumasna neden olan bir teknik olarak kullanld. Bu nedenle, kimi sanatlarn melezlemesi sonucu ortaya kan trajikomedi, burlesk, karikatr gibi, trlerle kartrld. Antik Yunanda trajik lemelerin peisra oynanan Satir oyunlarnda ve Roma Saturnalia enliklerinde olduu gibi, resmi kltrn ya da geerli yaznsal formlarn iinde yer alamayan, bastrlan, hatta kimi zaman yok saylan formlarn, aratrlerin ve gruplarn, yaama dahil edilmesine olanak salad. Yaamla lm, ierikle biim, glmeyle korku, yce ile sradan arasndaki gerilimli ilikinin gelgitleri arasnda varolmaktadr. Grotesk, bakalamlara, kimlik deitirmelere, abartlara ya da nemsizi abartma, nemliyi nemsememe, biimi ve kurallar ihlal etme, parodi, zaman ve mekan algsn deitirme gibi yntemlerle oluturulur. Bir yaptn grotesk olarak adlandrlabilmesi iin, grotesk bir karakterin ya da unsurun olmas yeterli deildir. Btn bu uygulamalarn iinde yer alabilecei grotesk bir dnya kurulmas gerekir. Bu dnya, bildik dnyadan nesne, yap ve anlam paralarnn, yeni ve bilinmeyen bir biimde bir araya getirilmesiyle oluturulur. Biri Baktinin szleriyle karnavallam, karnavala zg snr tanmaz, yasak ac ve neeli, dieri Kayserin szleriyle yabanclam, lmden ok yaam korkusuna dayanan, korkutucu yz olmak zere, iki farkl yol izlemitir. Shakespeare, Bchner, Goethe, Wedekind, Pirandello, Brecht, Jarry, Beckett ve Ionesco gibi tiyatro tarihinin nemli yazarlar tarafndan etkili bir biimde kullanlmtr. Romantikler tarafndan biimle ierik arasnda atma olarak grlmtr. Yaznsal formlar ve trleri ihlal etmenin yannda, metinlerde anlam ve dilin yapsn da bozar. Verili olan btn kurallar ama abas olarak grlebilir. Fernando Arrabal Tiyatrosunda grotesk, yirminci yzyl insann kuatan iktidar, din, devlet, aile gibi kurumlarn ve Antonin Artaudnun belirttii gibi gndelik olann insanda yaratt vaheti gstermek iin kullanlr. Oyun, parodi, abart, biim ve normlarn ihlali Arrabal tiyatrosunun temel zellikleridir. lkel trenleri ve bilinen mitleri kullanarak, insanlk durumunu kahkaha ve oyunun ocuksu diliyle gzler nne serer. Tabular yerle bir eder. Pan imgesini kullanarak, yaamda yitirildiini dnd btnln geri kazanlmas ve yaratcla yol almas iin ykm ve kaosu nerir. Bu almada, grotesk bastrlann neeyle ve korkuyla ortaya kt, farkl olanlarn, biim ya da normlarn krarak, aarak birbirine ulat, ykc ama yenilie ak, temsil ve hiyerarik yaplanmalar bozan bir yntem olarak ele alnmtr. Fernando Arrabaln oyunlar da bu erevede deerlendirilmitir.

239

Yankkaya, Zerrin., Grotesque in Theatre and a Case Study: The Theatre of Fernando Arrabal, Phd. Thesis, Advisor: Assoc. Prof. Dr.Selda N.ndl, 238 p. SUMMARY
As a term "grotesque" was first used for the ornaments intertwining the humans, animals, plants and architectural elements during the Renaissance while in the dramatic arts it emerged like distorted aspects of the forms and norms in the satiric plays and seasonal ritual ceremonies. It was used as a technique penetrating into the dramatic genres like tragedia, comedia and epics and disturbing their structures which resulted in new and hybrid genres. Thus, it was confused with genres like tragicomedia, burlesque and caricature which evolved as a result of the hybrid in arts. Just like the satiric plays following the tragical trilogies in the Ancient Greek and the Saturnalia in Rome, it allowed the inclusion of forms, hybrid genres and groups which were sometimes displaced, suppressed, even disregarded by the official culture or valid literature forms, into the life. It exists in the tides of a tensive relationship between life and death, content and form, laugh and horror, and sovereign and ordinary. The grotesque is formed by methods like metamorphosis, changes in the identity, exaggeration or overemphasizing the insignificance, underestimating the significance, breaking the forms and rules, parody, changes in the time and space. A grotesque character or element is not sufficent for a work to be called grotesque since a grotesque world must be established as to include all those methods. Such a world can be established by combining the fragments of several subjects, structures and meanings from the familiar world in a new and unfamiliar manner. It followed two separate ways; first is the "carnivalised", in Bakhtin's words, rulebreaking and joyful aspect without any limits while the second is the "alieneated", as Kayser defines it, which is based on the fear of life rather than the death providing the horrifying aspect. It has been effectively used by the major playwriters of the drama such as Sheakespeare, Bchner, Goethe, Wedekind, Pirandello, Jarry, Beckett and Ionescu. It was regarded as a conflict between the content and the form by the Romanticists. Besides destroying the literal forms and genres, it also destructs the meaning and the lingualistic structure of the text. It can be regarded as an effort to exceed all the given rules. In the drama of Fernando Arrabal, the grotesque is used to demonstrate the violence created on the human being by the daily things as defined by Antonin Artaud, and the institutions like sovereign, religion, state and family surrounding the twentieth century individual. The basic element of the Arrabal drama is the infringment of the play, parody, exaggeration, forms and norms. It determines the status of the mankind by using primitive ceremonies and well-known myths by means of laughter and childish language used in the play. It completely destroys the taboo. By employing the image of PAN, it suggests destruction and chaos in order to regain the integrity considered to be lost in the daily life and to disclose the creativity. This study considers the grotesque as a method where the suppressed comes out with joy and horror, the diversities approach as a result of breaking their own forms or norms and it is destructive, but open to novelty, violating the representation and the hierarchical structures. The same consideration has been applied in the evaluation of the plays by Fernando Arrabal.

240