T.C. ULUDA NVERSTES LAHYAT FAKLTES Cilt: 12, Say:2, 2003 s.

257-296

Konsillerin Hristiyanlk Tarihindeki Yeri ve znik Konsili

Alparslan YALDUZ
Ar. Gr.; U.. lhiyat Fakltesi zet
znik Konsili Hristiyanlk tarihinde ilk kmenik konsil olarak kabul edilir. Teslis kavramndan ortaya kan tartma Arian htilaf diye bilinmektedir. Tartma, Oulun durumu ve Baba Tanryla olan ilikisi etrafnda cereyan etmekteydi. znik Konsili 325 ylnda toplanmtr. Arius, Oulun Baba ile ayn zden olmasn reddediyor ve Oulu, dnyadan nce yaratlmasna ramen, yaratlm/mahluk seviyesine indiriyordu. Konsilin karar, anlamazlklar sona erdirmek yerine daha da iinden klmaz hale getirdi.

Abstract The Place of Councils in the History of Christianity and The Iznik Council
The Council of Nicea regarded as the first ecumenical council in the history of Christianity. The controversy which arose from the conception of tri-unity was known as the Arian controversy. The controversy revolved around the status of the Son and his relation to the Godhead. The Council of Nicea was convened in 325 C.E. Arius denied that the Son was of the same substance with the Father and reduced him to the rank of a creature, though preexistent before the world. The councils decision did not terminate the controversy, but only worsened it. Anahtar Kelimeler: Hristiyanlk, Konstantin, Arius, Kilise, znik Konsili, sa, nan Key Words: Christianity, Church, Jesus, Belief, Council of Nicea

Konsilin Tanm ve Kayna Dinlerde, inan ve sosyal hayatla ilgili meseleler ile, din mensuplarnn karlatklar problemleri zmek iin, st dzey din adamlarnn katlmyla bir takm toplantlar tertiplenmitir. Hristiyanlkta bu toplantlar, genellikle Havarilerin nemli cemaatler kurduklar Roma eyaletlerinin bakentlerinde veya belli bal byk ehirlerinde yaplm, daha sonra da bu ehirler Hristiyanl yayma merkezleri haline gelmitir. Bu blgelerde oturan piskoposlara konsilleri toplama ve tartmalar ynetme hakk da verilince, buralardaki piskoposlar dierlerine nazaran daha stn bir konuma ykselmi ve baehirlerde (metropolis) oturduklar iin de, * 1 metropolit olarak adlandrlmlardr. Hristiyan din liderlerin, din reti ve pratikler iin kararlar vermek zere toplanmalar, genellikle konsil veya sinod (Greke 2 Sunodos, Latince Synodus) olarak adlandrlr. Hristiyanlk tarihinde nemli bir yeri olan konsil, kilise tarihi asndan yle tarif edilebilir: Piskoposlar, yksek dzeydeki din adamlar veya kilise idarecilerinin, kilise ya da kilise hayatyla ilgili problemleri mzakere 3 etmek, tartmak ; inan esaslar ve ibadetler ile ilgili konular 4 5 grmek ; inanc glendirmek ve ahlak korumak amacyla yaptklar kilise toplantlardr. Blgesel mahiyetteki kk toplantlar veya sadece bir mezhebin temsilcilerinin katld toplantlar iin sinod kelimesi 6 kullanlrken , piskoposlarn ve kilise temsilcilerinin daha geni apta itirak ettii toplantlar iin konsil kelimesinin kullanlmas gelenek halini almtr. Sinod kelimesi genelde toplant anlamna
*

Hristiyanlkta bir blgede sz sahibi olan piskoposa verilen bir isim. Bkz. Gndz, inasi, Din ve nan Szl, Vadi y., Ankara 1998, s. 259 ncillerdeki mektuplarn, Roma mparatorluunun dou ve bat eyaletlerindeki Roma, Efes, Selanik, Pontus, Kapadokya ve Bitinya gibi nemli ehirlere ve buradaki Hristiyan cemaatlere yazlma sebebi daha iyi anlalmaktadr. Bkz. Petrusun I. Mektubu 1/1-3; Daley, Brian E., Councils, The Encyclopedia of Religion (ER),(I-XVI), (ed. Mircea Eliade), New York 1987, IV, 125; Dvornik, Konsiller Tarihi, s. 3-4; Ebu Zehra, Muhammed, Hristiyanlk zerine Konferanslar, (ev. Akif Nuri), st. 1978, s. 224; ayrca bkz. Pavlusun Romallara Mektubu I/16; Pavlusun Efesoslulara Mektubu I/6; Pavlusun Selaniklilere Mektubu I/5. Daley, Councils, ER, IV, 125. Daley, Councils, ER, IV, 125; Aydn, Mehmet, Hristiyan Genel Konsilleri ve II. Vatikan Konsili, SFY., Konya 1991, s. 1. Gndz, Din ve nan Szl, s. 222-223. Murphy, F. J., Councils New Catholic Encyclopedia (NCE), The Catholic University of America, Washington 1967, IV, 372. Daley, Councils, ER, IV, 125.

2 3

4 5

258

gelmekle birlikte, konsilden farkl olarak Yahudi toplantlar iin de 7 kullanlmtr. Konsillerde genel olarak doktrin ve disiplin konular ele alnrken, sinodlarda, daha ok yerel problemler ele alnmtr. Dou kiliselerinde konsil yerine sinod kullanlmakta ve bu kelime patriklerin danma kurulunu ifade etmektedir. Ortodoks kiliselerinin en yksek ruhan kurulunun ad ise Holy Synod veya 8 Saint Synode dur. Bu yzden, kilise kendini yenilemeye, gncelletirmeye ve kurumlarna yeni ekil vermeye ihtiya duyduunda, geni apta, 9 byk katlml konsiller tertiplemitir. Gnmzde konsile, 10 piskoposlardan oluan bir kilise ynetimi ve senatosu gzyle baklmaktadr. Hz.sann doduu yllarda Roma mparatorluunun hakimiyeti altnda olan Filistinde, Yahudiler eitli mezheplere blnm, din konular kar meselesi olmutu. Kudsteki Kutsal Mabedi ticaret yeri haline getiren Yahudiler, putperest Romallardan kurtulma yollar araynda bir kurtarc beklentisi iindeyken, Hz. sa ortaya karak insanlar doru yola armaya balamt. Hz.sa hayattayken, evresinde Havarilerle birlikte ok az inanan varken, armh Hdisesinden sonra Havarilerin de misyonuyla birlikte inananlarn says artt. Hz. sann telkinlerine kar uyanan bu ilgi Romann basksn ve zulmn daha da arttrmt. Hz. sadan bir mddet sonra, ona inananlar bir araya gelerek, kendilerini * Hristiyan diye tantmaya balamlard. Pavlusun Hristiyan oluuyla yeni bir ivme kazanan Hristiyanlk, onunla beraber gelen 11 fikr ayrlklar ve tartmalarla alkalanmaya balamt. Kuds merkezli cemaat ile dier uluslardan Hristiyan olanlar arasnda balayan yaknlama beraberinde sorunlar da getirmiti. Yahudiyeden gelen bir grup sa taraftarnn, kurtulu iin Tanrsal hukuka bal olmak gereklilii -zellikle snnetin art

7 8

Gndz, Din ve nan Szl, s. 343. Harman, mer Faruk, Konsil, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), Ankara 2002, XXVI,175 lk doktrinel ve disipliner konularn ele alnd znik Konsili (MS 325) ve kilisenin misyon ve vizyon deiiklii yaparak kendini gncelletirdii II. Vatikan Konsili (1962-1965) rnek olarak verilebilir. Bkz. Gngr, Ali sra, Vatikan, Misyon ve Diyalog, Ankara 2002, s.17. Daley, Councils, ER, IV, 125. M.S. I. yzyl sonlarndan itibaren Pavlusun dnceleri dorultusunda sann uluhiyetini ve Mesih olduu fikrini savunan kiilere verilen isim. Bkz. Gndz, Din ve nan Szl, s. 169. Tmer, Gnay - Kk, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ocak Yaynlar, Ankara 1993, s. 239.

10 *

11

259

olmas- konusunda Antakyadaki Hristiyanlarla tartmas ilk 12 kvlcm olmutur. Anlamaya varlamamas zerine, konuyu Havarilerle grp tahlil etmek iin Pavlus ve Barnaba Kudse 13 gitmilerdir. Bu ilk tartmalar bir karara balamak iin, M.S. 49** 14 50de Kudste yaplan toplantda , Petrus, Barnaba ve Pavlus konumalar yapmlardr. Toplant sonunda, kurtulu iin tanrsal hukuka bal olmann gerekli olmadna- dolaysyla tanrsal hukukun bir paras olan snnetin de art olmadna ve dier uluslardan (Gentilelerden) dine yeni girenlere zorluk kartlmamas 15 konusunda anlamaya varlmtr. Yakup, Petrus, Pavlus ve 16 Barnabann katlmyla gerekleen bu konsil sonras , Antakyadaki cemaate; bu tr tartmalar yapanlar tanmadklarn 17 ve onlar akl kartrclar olarak grdklerini belirten bir mektup 18 gndermilerdir. Bu toplantda, Kutsal Ruh ve bizler, gerektiinden daha ar bir 19 yk size yklememeyi uygun grdk. diyerek, Yahudi olmayan mhtedilerin Pavlusun dncesi gerei, tanrsal hukuka (Musann 20 eriatna) tamamen uymasnn gerekli olmadna karar verilmitir. Hristiyan teologlar, konsillerin aslnn bu toplantya dayandn dnmektedirler. Toplantnn otoritesi konusundaki ihtilaflar da, katlmclarn bu karar Mesihin kendilerine verdii
12

Tanrsal hukukun gerekliliini savunan bu grup, byk bir ihtimal ile Havarilerden Yakup liderliindeki Kuds merkezli sa cemaatinin yeleridir. Zira sonraki dnemlerde, Kudsteki Yakup cemaati ile Pavlus ve yanllar arasnda ciddi boyutlarda tartmalar yaanacaktr. Bkz. K.BihlmeyerH.Tuchle, I. ve IV. Yzylda Hristiyanlk, Roma mparatorluunda Tek Tanrcln Zaferi, (ev. Antun nal), Gler Matbaas, stanbul 1972, s.20-23; Gndz, inasi, Pavlus; Hristiyanln Mimar, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2001, s. 59. Elilerin leri, 15/2; ayn seyahat iin bkz. Galatyallar 2/1-2. Deiik kaynaklarda farkl tarihlere rastlamak mmkndr. Bkz. miladi 49 yl iin, Daley, Councils, ER, IV, 125; Tmer- Kk, s. 239; Miladi 52 yl iin, Dvornik, F, Councils, General History of, NCE, Washington 1967, IV, 373. Elilerin leri 15/1-2. Bu konsilde Yahudilerin dndaki milletlerin Hristiyanla giriinde onlardan Yahudi eriatnn tamamndan deil sadece putlara kesilenlerle l hayvan eti, kan ve zinadan uzak durmalar istenmekte, dier emir ve yasaklardan muaf saylmaktadrlar. Bkz. Harman, Konsil DA, XXVI,177. Elilerin leri 15/2-14. Elilerin leri 15/25. Kuds Toplants adyla mehur olan bu toplant iin bkz: Elilerin leri 15/1-31. Geni bilgi iin bkz. Gndz, Pavlus, s. 59-63. Elilerin leri 15/29. Daley, Councils, ER, IV, 125.

13 **

14 15

16 17 18

19 20

260

yetkiyle aldklarn ifade ederek giderme yoluna gitmilerdir. Kudste yaplan bu toplantda alnan kararlarn Kutsal Ruh ve bizler uygun 21 grdk ifadesiyle ilan ediliini delil gstererek, sa-Mesihin 22 kilisenin yapt tm toplantlar tasdik ettiini aklamlardr. Daha sonra da Nerede iki ya da kii benim admla toplanrsa, ben 23 de onlarn arasndaym. gibi Kutsal Kitap ifadeleri esas alnarak, Havariler Toplants ve ondan sonraki tm konsil ve sinodlarn, Kutsal Ruhun ve Mesihin idaresi altnda gerekletii inanc, resmiyet kazanmtr. Bu ilk havarilerin toplants dnda dier toplantlarn, II. yy. * ** ortalarnda Montanizm ve Gnostisizm gibi anlaylar sebebiyle, Anadoluda yapld bilinmektedir. Hristiyanln ilk dnemlerinde kendi gr ve fikirlerine aykr dncelerle uraan kilise, sonralar daha byk problemlerle karlanca, bunlarn mahalli zellikteki sinodlarla zlemeyeceini grerek, Suriye, talya, Afrika ve Anadoluda byk apta konsiller toplamtr. Geni katlml bir konsile doru ilk adm ise, Arius ihtilafn znikte (M.S. 325) genel (kmenik) bir konsil toplayarak zmek isteyen mparator 24 Konstantin tarafndan atlmtr. Hristiyan Konsilleri, eitli ekillerde tasnif edilmektedir. Genellikle corafi blge ve katlmclarn saysna gre tasnif edilen bu konsiller, zel ve Genel Konsiller diye ikiye ayrlabilir.
25

21

Elilerin leri 15/29; Dvornik, Francis, Konsiller Tarihi; znikten II. Vatikana (ev. Mehmet Aydn), Ankara 1990, s. 3. Gngr, s. 18. Matta 18/20. Montanizm: Hristiyanlkta, II. yy.da Anadoluda yaam olan Montanus adl bir Papazn kurduu, asketik yaanty savunan, apokaliptik bir akm. Bu akmn taraftarlar arasnda nl kilise babas Tertullian da (160-220) vardr. Bkz. Gndz, Din ve nan Szl, s. 266; Gngr, s. 18. Gnostisizm: Yahudi, Hristiyan ve pagan kaynakl dalist bir din harekettir. Tanr, alem, insan ve bunlarn birbiriyle olan ilikilerini kendine has kutsal ezoterik (gizli) bilgi doktrinine dayal olarak aklayan din, felsefi gelenek, bkz. Walls, A. F., Gnostisizm, The New Bible Dictionary, (ed. J. D. Douglas), London 1962, s. 473-478; Brandon, S. G. F., Gnostisizm, A Dictionary of Comparative Religion, London 1970, s. 302. Brandon, Constantine the Great, s. 206. Stone, Darwell, Councils (Christian:Early), Encyclopedia of Religion and Ethics, (I-XIII), (ed. James Hastings), T&T Clark, New York 1980, I, 185; Murphy, Councils, NCE, IV, 372-373; Harman, Konsil, DA, XXVI,176177.

22 23 *

**

24 25

261

I. zel Konsiller zel konsiller kendi aralarnda; Mahall Konsiller, Blge Konsilleri, Eyalet Konsilleri ve Mill Konsiller olarak drt gruba ayrlmaktadr. a. Mahall Konsiller: Mahall Konsil, bir lkenin belirli bir blgesinin problemini 26 zmek iin lke piskoposlarnn yapt toplantlardr. lkedeki bir blgeden sorumlu piskoposun, dier blgelerden sorumlu piskoposlar toplayarak, zel mahiyette bir meseleyi tartmaya at 27 konsillerdir. Mahalli konsillerin ylda iki defa toplanmas esastr. b. Blge Konsilleri: Blge Konsili, belirli bir piskoposluk blgesinden sorumlu piskoposun veya yardmcsnn bakanlk ettii ve blge din adamlarnn temsilci olarak itirak ettii konsillerdir. Blge konsilini, sk sk toplamak mmkn deildir. Her on ylda bir Bapiskoposluun davetiyle konsil toplanabilmektedir. zel konsillerin ald kararlar, sadece o lkeye veya blgeye hitap 28 etmektedir. Bu konsilin Papann tasdikinden gemesi arttr. c. Eyalet Konsilleri Eyalet Konsili, kiliseye bal bir eyaletin Bapiskoposunun yardmclaryla ve dier yetkilileriyle birlikte eyaletin ihtiyalar hakknda grmek zere toplad konsillerdir. Konsili toplama yetkisi, eyaletin en st seviyedeki din adamna (metropolit) aittir. 29 Eyalet Konsilleri en az yirmi ylda bir toplanr. d. Mill Konsiller Mill Konsil, bir lkedeki en yksek rtbeli din adam bakanlnda bapiskopos, piskopos ve dier kilise temsilcilerinin bir araya geldii toplantdr. Bu toplant ancak Papann izniyle 30 yaplabilmektedir. II- Genel Konsiller ve kmeniklik Meselesi Genel Konsillere kmenik konsiller de denilmektedir. Bu konsiller, piskoposlar ve dier kilise temsilcilerinin geni katlmyla 31 gerekletirilen evrensel konsillerdir. Papa veya temsilcisi
26 27 28 29 30 31

Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri, s. 2. Gngr, s. 20. Daley, Councils, ER, IV, 125; Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri, s. 3. Murphy, Councils, NCE, IV, 372; Gngr, s. 20. Murphy, Councils, NCE, IV, 373; Gngr, s. 21. Gndz, Din ve nan Szl, s. 297.

262

bakanlnda, kiliseleri ilgilendiren meseleleri ele almak iin, Papann davetiyle btn kiliselerin en st dzeydeki din adamlarnn katld toplantdr. Konsilde ele alnacak konular ve meseleleri Papa belirledii gibi ayn zamanda konsili erteleme veya feshetme 32 hakkna ve gcne de sahiptir. nsanlarn oturduklar blgelere amil olan kilise temsilcilerinin icra ettikleri ilk konsiller, kmenik 33 konsiller ismi ile mehurdur. (znik, Efes, Kadky...). Yeryzndeki btn Hristiyan temsilcilerinin katld genel konsiller, Papa tarafndan davet edilerek toplanmakta ve bizzat Papa veya temsilcileri tarafndan ynetilmektedir. Bu konsiller, iman ve disiplin konusunda kilise birliinin muhafaza ve temsil edildii yerlerdir. Ancak her zaman byle olmamtr. Konsiller tarihinde, I. Konsilin (M.S. 325 znik Konsili) ve IV. Konsilin (M.S. 451 Kadky 34 Konsili) siyas kavga ortamnda yapld grlmektedir. kmenik konsil kararlarnn geerli olabilmesi iin, kararlarn Papa tarafndan 35 tasdik edilmesi gerekmektedir. kmenik Konsil tabiri ilk kez, M.S. 382 ylnda stanbulda bir araya gelen piskoposlarn, Papa Damasein etrafnda Romada toplanan piskoposlara yazdklar mektupta grlmektedir. Bu mektuba gre Dou Piskoposlar, bir yl nce stanbulda toplanan 36 konsile kmenik Konsil adn vermilerdir. Ancak kilise tarihinde hangi konsilin kmenik olup olmad konusu, kesin izgilerle belirtilmemitir. Hristiyanlk tarihinde yaplan ilk yedi konsil, 37 Ayrlm Dou Kiliseleri dndaki Hristiyanlarca, kmenik konsiller olarak grlmektedir. kmenik kabul edilen bu konsiller balca grevlerinin; iman belirlemek, kilise hayat iindeki organizasyon konusunda kararlar vermek ve kilisenin itikd 38 konularn tartp gelitirmek olduuna inanmlardr. Gnmzde kmenik konsil toplama yetkisi, sadece Roma Katolik kilisesine ait bir i olarak grlmektedir. Bu da, kmenik konsil sadece Katolik kilisesi mensuplarn ilgilendirir ve sadece Papann otoritesine boyun een piskoposlar ve delegeleri bir araya getirir manasna gelmektedir. Dier kiliseler bu toplantda sadece gzlemcilerle temsil edilmektedir.
32 33 34 35 36 37

Murphy, Councils, NCE, IV, 373. Schimmel, Annemarie, Dinler Tarihine Giri, Ankara 1955, AFY, s. 226. Dvornik, Konsiller Tarihi, s. 7, 16, 17; Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri, s. 9. Murphy, Councils, NCE, IV, 373; Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri, s. 6. Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri, s. 5. Bunlar V. yy. da Hristiyanlktan kopan Nesturiler, Sryaniler, Ermeniler, Kptler ve Habe Kilisesidir. Bkz. Gndz, Din ve nan Szl, s. 51-52. Schimmel, s. 133.

38

263

1917 ylnda yrrle giren kilise hukuku kriterleri ve kmenik konsil tariflerindeki maddeler, gemite yaplan konsillere uygulandnda pek ok konsil bu tariflerin dnda kalacaktr. Toplanty dzenleyen merci asndan deerlendirildiinde; baz konsillerin, znik Konsilinde olduu gibi Papa tarafndan deil mparator tarafndan topland grlecektir. Konsillere katlan piskoposlarn says esas alndnda; baz kk apl zel konsillerin, kmenik olarak kabul edilenlerden daha ok katlmcy 39 bir araya getirdii ortaya kacaktr. Temsilcilerin evrensellii asndan baknca da; I. stanbul Konsiline (M.S. 381) mparatorluun sadece dou blgesinin piskoposlarnn davet edildii halde, konsilin kmenik konsiller arasnda yer ald grlecektir. Gemite yaplan konsiller kilise hukukundaki kmenik kavramndan hareket edilerek tasnife tabi tutulduunda, bir ok mehur konsilin kmenik konsil tanmna uymad grlecektir. Konsil tasnifleri iin kesin ve belirli bir l konamayaca iin, kmenik kavram Hristiyan gelenei iinde teekkl etmitir denilebilir. kmenik Konsillerin kilisece anlam ve pozisyonu, bizzat onlarn tarihlerinden, geerli olan gelenek ve greneklerden ve 40 kilisenin doktrininden hareketle karlabilir. Konsillerde karar verme stnlnn Papada m yoksa Konsilde mi olduu srekli tartlmtr. Bu yzden ncelikle Papann yetkisi ile Genel Konsilin yetkilerini ayrmak gerekir. Piskopos konsillerde tek kanun koyucudur. Genel konsilin otoritesi ise, piskoposluun efi olarak Papa ile mterek toplanma esasna dayanmaktadr. Toplanan piskoposlar, retme yetkileriyle iman ve evrensel kilise disiplini ile ilgili sorunlar tartrlar ve kararlatrrlar. nk o yetkinin onlara Kutsal Ruh tarafndan verildii Yeni Ahitin u ifadesinden karlr:Kendinize ve Kutsal Ruhun sizi gzetici atad tm sry -Tanrnn Kilise topluluunu- gtmeye dikkat edin;

Papa tarafndan davet edilmi ve onun tarafndan bakanlk edilmi bir toplantdr. Byle bir toplant, evrensel Katolik kilisesinin yksek dzeydeki temsilcilerini ve piskoposlar bir araya getirir. Sadece bu artlar yerine getiren bir toplant, kmenik konsil tarifine uygun der. Bkz. Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri, s. 3-4. Riminide (M.S. 359) 400den fazla piskopos varken, Efeste (M.S. 431) 200, stanbulda (M.S. 381) 150 piskopos mevcuttu. Bkz.Dvornik, Konsiller Tarihi, s. 11; Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri, s. 4; Akit, Oktay, Roma mparatorluu Tarihi, (M.S. 193-395), ..E.F.Y., stanbul 1970, s.691 Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri, s. 5.

39

40

264

o kilise topluluu ki, o bunu kendi kanyla salamtr. 42 onlar, havarilerin halefidirler.

41

Buna gre

Katolik kilise tarihinde, 21 genel konsil (kmenik) grlmektedir. Bu konsiller be ana balk halinde yle toplanmaktadr: a) Antikite (Eski a) Konsilleri:
44 43

znik Konsili (M.S. 325) , I. stanbul Konsili (M.S. 381) , Efes 46 47 Konsili (M.S. 431) , Kadky Konsili (M.S. 451) , II. stanbul Konsili 48 49 (M.S. 553) , III. stanbul Konsili (M.S. 680) , II. znik Konsili (M.S. 50 51 787) , IV. stanbul Konsili (M.S. 869)

45

41 42 43

Resullerin leri 20/28. Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri, s. 6. Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri, s. 10-100; ayrca farkl tasnifler iin bkz: Murphy, Councils, NCE, IV, 372-373; Stone, Councils, ERE, I, 185-193. Konstantin tarafndan, Ariusa kar toplanmtr. znik man Kural denen Kredo, Baba ile Oul arasndaki tabiat eitliini kabul eder, (Homoousius); sann oul olarak Baba ile ayn derecede ezeli ve ayn derecede eit olmas demektir. nk sa, ayn madde veya zden geliyordu. Bkz. Smart, Ninian, The Religious Experience of Mankind, New York 1969, s. 445; Brandon, Arianism s. 97. Bu konsil, mparator I. Theodosius (M.S. 379-395) tarafndan Macedoniusa kar toplanmtr. Konsil babalar, Kutsal Ruhun tanrln kabul etmilerdir. Bkz. Dvornik, Councils, Eastern Ecumenical Councils, NCE, IV, 374. II. Theodosius (M.S. 408-450) Nestoriusa kar toplamtr. Konsilde, Meryemin Tanr Annesi olduu belirlenmitir. Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri, s.16-18 mparator Marcien (450-457) tarafndan, Monofizitlere kar toplanmtr. sann, tek bir ahsiyette ilh ve insan iki tabiata sahip olduunu kabul etmilerdir. Dvornik, Councils, NCE, IV, 374. mparator Justinian (527-565) tarafndan toplanmtr. Nestoryenlerin (Nestorians) Konusu olan, Theodoreun ahsiyeti ve eserlerini, Theodoreun, Efes Konsiline kar yazlarn, Urfal basn, Theodoreyi savunan ve Cyrillenin itirazlarn reddeden mektubunu reddetmitir. Stone, Councils, ERE, I, 191-192. mparator IV.Konstantin (668-685) tarafndan, monothelite hareketine kar toplanan konsil, sada bir tek irade doktrinini reddederek, Onda ilah ve insan iki iradenin varln kabul etmitir. Stone, Councils, ERE, I, 192. mparatorie rene (797-802) tarafndan, konoklaste hareketine kar toplanmtr. Azizlerin resimlerine yaplan kltn, meruiyetini kabul etmilerdir. Dvornik, Councils, NCE, IV, 375. Bu konsil, mparator I. Basil tarafndan, Photusu aforoz etmek iin toplanmtr. Bkz. Dvornik, F., Councils, NCE, IV, 375; Dvornik, Konsiller Tarihi, s. 26.

44

45

46

47

48

49

50

51

265

lk yedi konsil, Katolik ve Ortodoks kiliseleri tarafndan 52 kmenik Konsiller olarak kabul edilir. IV.stanbul Konsili de Katolik kilisesi tarafndan kmenik konsiller arasnda saylr. Ancak Ortodoks kilisesi herhangi bir dogmatik karar alnmadn ileri 53 srerek bu konsili kmenik konsil olarak kabul etmez. b) Ortaa Konsilleri: I. Latran Konsili (M.S. 1123), II. Latran Konsili (M.S. 1139), III. Latran Konsili (M.S. 1179), IV. Latran Konsili (M.S. 1215), I. Lyon Konsili (M.S. 1245), II. Lyon Konsili (M.S. 1274), Viyana Konsili (M.S. 1311) c) 15. Yzyl Konsilleri: Konstans Konsili (M.S. 1414), Bale-Ferrare-Florence Konsilleri (M.S. 1431) d) Reform Devri Konsilleri: V. Latran Konsili (M.S. 1512), Trente Konsili (M.S. 1545) e) XIX. ve XX. Yzyl Konsilleri: I. Vatikan Konsili (M.S. 1869-1870), II. Vatikan Konsili (M.S. 1962-1965) znik Konsilini Hazrlayan Sebepler lk toplantdan I. ve II. Vatikana kadar yaplan onlarca konsil arasnda znik Konsili her zaman nemli bir yer tutmutur. Resm inan sistemini oluturma almalar, sann ahsiyeti, Ariusuluk ve Konstantinin kararlardaki siyasi rol gibi konular bu konsili nemli yapan unsurlardr. Konsile ve kararlarna gemeden nce, konsilin topland dnemdeki Hristiyanlk hakknda tarih ve din arka planlarn tespiti, konsil sonucunda alnan kararlarn anlalmasn salayacaktr. A. Tarih Arka Plan Hristiyanlk zerindeki Yahudi muhalefeti ve Romann basks yzyl kadar srmtr. Konstantin dneminde yaynlanan Milan Ferman ile serbestlie kavuan Hristiyanlk, Romann dier dinleri ile eit seviyeye gelmi, ancak resm devlet dini haline gelememitir. Hristiyanln Romann resmi dini haline gelmesi iin, M.S. 380 54 yln ve mparator Theodosu beklemek gerekmitir.

52 53 54

Dvornik, F., Councils, NCE, IV, 375. Dvornik, F., Councils, NCE, IV, 375; Gndz, Din ve nan Szl, s. 34. Aydn, Mehmet, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1995, s. 22.

266

Hristiyanln mparatorluk iinde hzla yaylmas sert tepkilere neden olmutur. Dier dinlere kar hogrl olan Roma mparatorluunun bu sert tepkisinin arkasnda; Hristiyanlarn mparator klt iin kurban kesmemeleri, Roma tanrlarna ibadetten kanmalar ve bunlarn da tesinde, kendi inanlarnn 55 hakimiyetini istemeleri yer almtr. mparator Diocletian (284-305) ve Valerian dnemlerinden itibaren balayan uzun takibat ve ikence 56 dnemi, Konstantinin M.S. 313 ylnda rakipleri Licinius ve Maxentiusu yenmesine kadar srmtr. Hristiyan bir anneden doan ve Hristiyanln bir devlet dini haline gelmesinde en byk rol stlenen Konstantin, kendinden nceki dnemlerde Hristiyanlara kar takip edilen politikayla, inand ve hayalini kurduu byk imparatorluk birliini salayamayacan anlamt. Bu ryasn gerekletirebilmek iin ncelikle siyasi birliin sonra da din birliinin salanmas gerekiyordu. Bu amala M.S. 312de Roma civarndaki Milvius 58 Kprsnde kazand zaferle siyasi birlii tesis eden imparator, din birliinin salanmas amacyla, lkedeki zulmlere son vermek ve i huzuru salamak iin, Milan Ferman (M.S.313) diye bilinen mehur bildiriyi Licinius ile birlikte imzalad. Bu bildiriyle; ister Hristiyan olsun ister baka dinden olsun, herkes inancnda ve 59 istedii dine intisap etmekte, tam bir serbestlie kavuuyor,
55

57

Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Kardelen Kitabevi, Isparta 1999, s. 279. Kuranda Ashb- Kehf ile ilgili anlatlan olaylarn, Diocletian dneminde meydana geldii ve Nevehir blgesindeki yer alt yerleim yeri ve yer alt kiliselerinin bu dneme ait olduu sanlmaktadr. Bkz. Ate, Sleyman, Yce Kurann ada Tefsiri, stanbul 1990, V, 293. Smart, The Religious Experience s. 443. Smart, The Religious Experience s. 443. Srekli, kocas Kostasn Hristiyan olmas iin dua eden Konstantinin annesi Helena, Nusaybin kkenliydi. Konstantin, Maxence ile karlat Milvius Kprsnde yle diyordu: Bu dmana kar bana yardm edecek ve zafer kazandracak tanr benim tanrm olacaktr. Sava esnasnda, ryasnda ha eklinde bir k grr, han zerinde yle yazmaktadr: (hc vince: bununla galip gel) Bunun ne anlama geldiini anlamt.... Akit, s. 257; Bu rya ve kayna Caesareal Eusebiousun Constantinusun Yaam adl eseri hakknda eletiriler iin bkz Lemerle, Paul Histoire de Byzance, (ev. Galip stn), letiim Yaynlar, stanbul 1994, s.14-17; Bihlmeyer-Tuchle, s.61; Konstantinin Hristiyan oluuyla ilgili bu ve benzeri senaryolar Sryani kaynaklarda da yer almaktadr. Bkz. er, Adday, Siirt Vakayinamesi, Yaba Yaynlar, stanbul 2002, s. 77-80 Bugnden itibaren her kim Hristiyan dinine tabi olmak isterse, hi bir ekilde rahatsz edilmeksizin, bu dine serbeste ve samimiyetle girebilsin. Bu hususu Zat- Devletlerine, (Nicomedia Valisi), en ak biimde bildirmek istedik. Ta ki, Hristiyanlara kltlerini icra eylemek hususunda, tam ve

56

57 58

59

267

Hristiyanlardan zorla alnan, hususi ev ve kiliselerin, hi bir 60 tazminat talep edilmeksizin, geri verilmesi emrediliyordu. Konstantin, Putperestlik dahil olmak zere, dier btn dinlere bahetmi olduu haklarn aynsn, Hristiyanla da vermiti. Bildirinin en byk zellii ise, Hristiyanla yaama hakk vermi olmasnda deil, ayn zamanda mparatorluun bu dini himaye altna alm olmasndadr. Bu sayede Hristiyanlk, nce dier dinlerle eit 61 seviyeye getirilmi daha sonra da stn tutulmu oldu. Konstantinin 337 ylnda lmeden az nce vaftiz olduu gz nne alndnda, Hristiyanla bu serbestlii neden verdii, tam olarak akla kavuturulamamtr. Fakat onun siyasi dnceleri ve yakn evresinin bu inanca sahip olmas ve dolayl yollardan Konstantini etkilemeleri bunda etkili olmutur diyebiliriz. Konstantin, Milan Fermanndan (M.S. 313), 325te znik Konsilini toplayncaya kadar geen sre ierisinde, kiliseye birtakm imtiyazlar tand. Hristiyanl dier dinlerle eit seviyeye getirdii gibi, bu dinin ruhbanlarna da dier putperest rahiplerin sahip olduklar tm haklar verdi. Ruhbanlar din vazifelerini yerine getirmelerine mani olabilecek btn vergilerden ve devlet 63 hizmetlerinden muaf tutuldu. Pazar gn resm tatil kabul edildi. Herkes kilise lehine vasiyette bulunma hakkna kavutu. Bylece kilise, kendiliinden mirasa konma hakkna sahip oldu. Piskoposluk mahkemelerine de nemli imtiyazlar verildi. Kilise ayn zamanda, devletten emlak ve maddi yardmlar ald. Bununla beraber 64 Hristiyanlar, putperest enliklere katlmaktan muaf tutuldu. Milan bildirisinden itibaren Konstantin Hristiyanl desteklemi ise de, bu onun tamamen Hristiyan olduu ya da putperest geleneklere yz evirdii anlamna gelmemektedir.
62

mutlak bir hrriyet bahetmi olduumuzdan, habersiz olmayasnz. Ve mademki bu hrriyeti Hristiyanlara bahettik, zamanmzn sulh ve asayii iin, dier dinlerin saliklerine de, kendi inan ve adetlerine gre hareket etmek ve istedikleri ilahlara tapmak hususunda, bu hrriyetten istifade etmek tam ve mutlak hakkn bahetmi olduumuzu, Zati Devletleri takdir buyururlar. Hi bir kimsenin haysiyet ve itikadn rencide etmek istemediimizden dolay, bu suretle karar verdik. Bkz. Vasiliev, A. A., Bizans mparatorluu Tarihi, (ev. A. Mfit), Ankara 1943, s. 62; elik, Mehmet, Sryani Tarihi I, Ayra Yaynlar, Ankara 1996, s. 99-100.
60 61 62

Gibbons, I, 663. Vasiliev, s. 61-62; elik, s. 100-102. Stone, Councils, ERE, I, 187; Ostrogorsky, George, Bizans Devleti Tarihi, (Fikret Iltan), Ankara 1981, s. 44. Smart, The Religious Experience s. 443. elik, 103-104.

63 64

268

Nusaybin kkenli Hristiyan annenin yannda yetien Konstantinin, uzun sre putperest kalabilmesi ve pagan izlerini tayabilmesi, putperest inancn onun hayatnda ok etkili olduunu 66 gstermektedir. Zira bu sre iinde putperest inan ve adetlerden * vazgemedii, pazar gnn dies solis diye isimlendirmesi, ** Pontifex Maximus nvann mrnn sonuna kadar muhafaza etmesi ve Gne Klt gibi baz inanlara srarla bal olmas 67 68 ondaki pagan etkiyi gstermektedir. Her ne kadar gizli olsa da yakn evresinin Hristiyan oluu, Konstantinin Hristiyanla toleransl davranmasnn sebeplerinden saylabilir. Konstantin imparatorluun bakentini Romadan boazii kylarna tarken, Hristiyan dncesinin gcn sezmi, imparatorluk iindeki birliin ancak Hristiyanlkla salanabileceini anlamt. Romann Hristiyanlatrlmas eski ilahlarla bir atma yaratacakt. Ancak bu da yeni bir bakent ve yeni bir imparatorluk 69 dncesi ile hafifletilebilirdi. Konstantinin yaad dnem, ayn anda bir ok deiik klte birden inanmann tabii sayld, bir din 70 Synkratismus Devresi idi. Fakat Konstantin Hristiyanl sahiplenerek, fermann dayand, dinlerin eitlii ilkesini inemekte, bu ekilde Hristiyan aznl yanna alarak, bir byk ryay gerekletirmek istemekteydi: Din birliini, devlet birliinin harc yapmak. Daha nce baskyla ve zorla denenen bu dnce,

65

65 66

er, s. 77. Baz sikkelerde ve madalyonlarda Konstantin ile Gne Tanr nn yan yana grlmesi bunun tandr. Lemerle, s.15,18 dies solis; gne gn; bkz. er, s. 79; Kabaaa, Sinan, Latince Trke Szlk, Sosyal Yaynlar, stanbul 1995. Pontifex Maximus, Resmi devlet dininin Bakahini demektir. Eskiden Roma mparatorlar, Roma dininin reisi idiler. Konstantin Hristiyanl sahiplendiinde bu dinin de reisi olma iddiasnda bulundu ve harici/fahr piskopos nvan ald. mparatorun ahs ve saray mukaddes sayld. Nitekim Konstantin bu unvan, btn saltanat boyunca muhafaza etmi, daha sonra halefleri olan dier imparatorlar da, bu unvan kullanmtr. En son Gratianus 379 ylnda bu nvandan vazgemitir. Bkz. Reat, Ekrem, Bizans Tarihi (ark Roma mparatorluu 395-1453), Muallim Ahmet Halit Ktphanesi, stanbul 1934, s. 6-7; Ostrogorsky, s. 44; Akit, s. 293; Schimmel, s. 245. Akit, Oktay, Roma mparatorluk Tarihi, stanbul 1970, s. 293. er, s. 77-80. Bailly, Auguste, Bizans Tarihi, (ev. Haluk aman), stanbul (tarihsiz), I, 1415. Ostrogorsky, s. 43.

**

67 68 69

70

269

imdi Hristiyanlk gibi bir dinden g alyordu. Konstantin ite bu 71 amala paganizme kar Hristiyanl destekliyordu. Onun bu dncelerle Hristiyanl resm devlet dini gibi sahiplenmesi, kilisenin de bir ibadet yeri olarak tannmasna yol 72 at. Ahlkszln kayna olarak grlen dier mabetleri 73 kapattrarak, kiliseye toprak banda bulundu. Yeni kiliselerin inasna izin vererek, Roma, Kuds, stanbul, Antakya bata olmak zere lkenin drt bir yannda, kendisi ve annesi Helena ile dier 74 azizler adna kiliseler yaptrd. Ayrca Petrusun ldrld yere 75 St. Petrus Bazilikas ina etmitir ki mparator bu bazilikay, Roma imparatorlar tarafndan ldrlen Hristiyanlar ansna yaptrarak, putperest devlete kar, Roma piskoposlarnn zaferini 76 ifade etmek istemiti. Kilise, zulme uram bir gizli cemiyet hviyetinden syrlm, g kazanmaya balamt. Kilisenin bu gc kazanmasnda en byk rol ise devlet oynuyordu. Ancak devlet ile kilise arasndaki dmanln bir eit ibirliine dnmesiyle, devlet kilise zerinde basksn hissettirmeye balad. Konstantinin yeniden dirilttii mparatorluk, kendi iinde baka bir gcn kullanlmasna izin vermiyor, ynetim siyasi otorite gibi din idarenin de hatta resm tapnmann da, kendi denetimi altnda olmasn istiyordu. Konstantin bir yandan pagan Romann kendisine bahettii Pontifex Maxmus nvann tarken, dier yandan da Hristiyanl elde 77 tutmak iin, kiliseye bir takm imkanlar sunmaktayd. mparatorluk, kilisenin elinden zorla alamad yetkileri, onu servet ve birtakm haklara boarak elde etmeye alt. Alnan bu tavizlerle kilisenin ynetim hakk devletin eline gemi, ilk yzyln mcadeleleri, dklen kanlar, verilen kurbanlar boa

71

Bayet, Albert, Dine Kar Dncenin Tarihi, Varlk Yaynlar, stanbul 1970, s. 54. Brandon, Constantine The Great, s. 206. Smart, The Religious Experience s. 443. G, Ahmet, Dinlerde Mabed ve badet, Esra Faklte Yaynlar, stanbul 1999, s. 154; Bailly, s. 16; Sarkolu, s. 280. Bazilika, Roma mahkemelerinin ince uzun yaplarndan esinlenerek oluturulmu, din yaplar. Bkz. Aydn, Mehmet, Kilise, DA, XXVI, 12. Smart Ninian (ed.), Atlas of The World Religions, Oxford University Pres, Newyork 1999, s. 148; Sarkolu, s. 280. Bu imkanlar unlardr: Kiliseye ait yasalar dzenlemek, genel konsiller toplamak, bu konsillerin teklif ve nerilerini tespit etmek, nemli din makamlara piskopos atamak, ruhani alandaki en yksek yarg hakk (aforoz etme yetkisi), btn dogmatik tartmalar bir karara balayp sonulandrmak. Bkz. elik, s. 105.

72 73 74

75

76

77

270

gitmiti. Kilise artk, devletin kuklas durumundayd. Hristiyanlk saysz kurbanlar verdikten sonra, Roma mparatorluunu fethetmiti. Fakat bu baarsn pahal dyordu ve deyecekti. Sezarn tahtna oturmak mecburiyetinde kalnca, eitici olma grevini unutup, ynetici olma hevesine kaplmt. Gerek bilgi zamanla unutularak, teolojik srlarla, esrar ve efsanelerle maskeleniyordu. Konstantinin Hristiyanl semesi veya desteklemesi, retinin tarihinde byk nem kazanmt. Dinde gizlilik devri sona ermi, ken Romann tanrlar kanun d ilan edilmi ve yerlerine tek tanr ve olu yerlemekteydi. Ancak bu arada yorum tartmalar sryor ve ilk reti gitgide karmak bir hal 78 alyordu. mparatorluk eline geirdii bu yetkileri, 325 ylnda resmen ortaya koydu. Bu tarihten itibaren, imparatorluk topraklar siyasi olarak nasl dzenlenmi ise, kilise ynetimi de ayn ekilde tanzim edilmiti. Bylelikle hem din hem de siyasi yetkiler Konstantinin eline gemi olacakt. B. Din Arka Plan Kilise I. yzylda, ncilin insanlara ulatrlmasyla uramt. Bunun yannda putperest kkenli Hristiyanlarn durumu, havari kavram, cemaat idaresi, sann tekrar dn gibi konular 79 tartlm ve sann tekrar dn hari, dier meseleler Havariler Toplants ile zme kavuturulmutu. sann dn meselesinde, kesin zm bulunamam, ancak sann tekrar geliinin yakn zamanda olmayaca kanaati hakim olmaya 80 balamt. II. yzyl, kilisenin Yahudi karakterden uzaklap Greko-Romen medeniyetin iine girdii dnemdi. Havarilerin rencileri olduklarn syleyen Kilise Babalarnn, sann mesajn eitli sosyal, kltrel ve entelektel alanlara aktarmakla uratklar bu dnemde, Hz. sann retisi yaylrken dier kltrlerle ve buradaki nfusla karlama ve kaynama meydana gelmiti. zellikle Yunan felsefesi ve fikri yaps ile Hristiyanlk i ie girmiti. Hz. sann, bir peygamber ve insan zelliinin zamanla tanrya dnmesinde ve teslis doktrininin formle edilmesinde, Yunan felsefesinin ok tanrl 81 dncesinin byk etkisi varolduu ileri srlyordu. Bu
78

Scognamillo, Giovanni, Medeniyetler atmasnda Batnn nan Temelleri, stanbul 2002, s. 117-122. Sarkolu, s. 268-270. Gngr, s. 30. Ataurrahim, Muhammed, Bir slam Peygamberi Hz. sa, (ev. Krat Demirci), stanbul 1994, s. 12.

79 80 81

271

kltrlerce tannan ve benimsenen Hristiyanlk, yneticilerin zulmn hafifletmek dncesiyle baz deiimlere maruz kald. Bunun zerine mevcut iman esaslarn savunan ekoller olutu. Ayn dnemde skenderiye Okulu ve bir asr sonra Antakya Okulu teekkl etti. Hristiyanlaan Yunanl, Msrl ve putperest Romal, kendi inancn devam ettirdi. Yeni girdikleri din, grlerini 82 deitiremedi. Bu ilk Hristiyanlar arasnda, bir takm felsefi sistemlere balanm kimseler de bulunuyordu. Bu kiiler, inandklar felsefi grleri, yeni dinin ve dnce mant dorultusunda deerlendirip, devam ettirmek istiyordu. ncilin doru ekilde anlalmas, hem kilise iinde hem dnda problem * ** oluturmaya balad. Bu da Adoptianizm , Doketizm gibi farkl 83 akmlarn domasna sebep oldu. Bu inan sahiplerinin her biri, kendi fikirlerinin sa ve havarilerinin gr olduunu savunuyordu. Aslnda, Roma Devletinin bask dnemlerinde bu ihtilaflar, devletin basksn nlemek ve eziyete maruz kalmamak iin kenara itiliyor, aa vurulmuyordu. Yine pek oklar, devlet basksnn korkusundan Hristiyan olduunu gizliyor, inand esaslar aka ilan edemiyordu. Konstantinle Roma zulmnden kurtulan kilise, din ve fikir zgrlnn yaratt ortamda daha zor ve iddetli tartmalarn iine dmt. O zaman anlald ki sa-Mesih'in ismine inanmak 84 ve ona balanmaktan baka ortak noktalar yoktu. Hristiyan dnyas IV. yzyln balarnda, sann ahsiyeti ve zellikle Teslis konusunda ciddi fikir karmaas yayordu: 1. Baba Tanr, sada ekil bulmu, han zerinde ac ekmitir. Baba Tanr, Oul Tanr ve Ruhul Kuds, bir tek Tanrnn sadece geici ve farkl tezahrleridir. 2. lahi varlk, sada ruhi bir varlk olarak zuhur etmitir. Oul, gerekte Dnyadan nce yaratlm; fakat yeryzne, Dnyadan sonra yaratlarak gelmitir. 3. sa, saf bir insan ve peygamberdir; Oul ile Baba arasndaki 85 iliki, mahluk ile Yaratc arasndaki iliki gibidir.
82 *

Ataurrahim, s. 12-13; Ebu Zehra, s. 227. nsanl ynnden sann, sadece Tanrnn evlatla kabul edilmi olu olduunu ve say ilahi g bahedilmi bir insan eklinde deerlendiren bir akm. Bkz. Gndz, Din ve nan Szl, s. 17. sa ile ilgili ve Kitab Mukaddeste geen olaylarn, yalnzca grntden ibaret olduu savunan akm. Bkz. Gndz, Din ve nan Szl, s. 101. Gngr, s. 30. Kuzgun, aban, Drt ncil; Farkllklar ve elikileri, 2. bask, st.1991, s. 155. Dorul, mer Rza, Yeryznde Dinler Tarihi, stanbul 1947, s. 203-204;

**

83 84 85

272

sann tanrlk zelliinin srr, Hristiyan zihni iin en byk problem oldu. Ac eken ve haa gerilen bir insann, Tanr Olu olarak nitelendirilmesi, Tanr ile hem ayn hem de ayr olarak idrak edilmesi, zihinleri ve btn mantk kurallarn alt st ediyordu. lk dnemdeki kiliseler arasnda grlen ilahiyat tartmalar, kk aptaki mahalli sinodlarla halledilmeye allmt. nk bu problemler devleti deil, kiliseyi ilgilendiriyordu. Ancak Konstantin tarafndan, Hristiyanln sahiplenilip kiliseye maddi yardmlar ve birtakm haklarn verilmesi, devletin kilise zerinde baz haklar talep etmesine sebep oldu. Kilise ile devlet, artk ayrlmaz bir btnd. Aslnda kilise, devletin ayrlmaz bir paras olmutu. Bundan dolay, kilise iindeki bu tartmalara devletin kaytsz kalmas dnlemezdi. Ayrca bu tartmalar mahalli toplantlar ile halledilemeyecek kadar bykse, devletin zm bulmas ve tartmalar kendi politikas lehinde sonuca kavuturmas kanlmazd. Temelleri Havariler Toplants ile atlan ilk ihtilafn zndeki sebep yeniden kendini gsterdi. O da, Apostolik Kilise (Kuds) ile Pavlusu Kilise (Roma) arasndaki anlamazlkt. Pavlusu Kilise, Apostolik Kiliseyi savunan Ariustan byk bir darbe yedi. Arius, Pavlusu Kilisenin en byk tenkitilerinden olan Antakyal 86 Luciann talebesiydi. Ariusun kendi teolojik grleriyle ekillendirdii doktrinini her yerde savunmas, baz Doulu Piskoposlarn Ariusun Origen merkezli dncelerini ve lman * Origenizmi kendilerine yakn bulmalar, bu piskoposlarn, skenderiye Piskoposu Alexandere kar olan politik giriimleri gibi 87 kiliseyi kartran olaylar, Aryen htilaf olarak bilinmektedir. Arius ve Doktrini skenderiyede doduu bilinen Arius, M.S. 250-336 yllarnda yaam ve Tanr hakkndaki doktrini yznden heretik ilan edilmi Hristiyan rahibidir. Piskopos Achillasn idaresi altnda rahiplik

Aydn, Hristiyan Genel Konsilleri, s. 13; elik, s. 107; Daley, Councils, ER, IV, 125; Dvornik, Konsiller Tarihi, s. 6-7; bn Haldun, Mukaddime, (ev. Sleyman Uluda), stanbul 1982, I, 620-622.
86 *

Ataurrahim, s. 90. Origen, M.S. 185-254 yllarnda yaam, Hristiyan ilahiyats ve Kitab Mukaddes yorumcusu. Tanrnn birlii zerinde durarak, tanrlk asndan babay n plana kard. Olun tanrlnn Babaya gre ikinci derecede olduunu savunmaktayd. Bkz. Gndz, Din ve nan Szl, s. 293; Wolfson, H. Austryn, Kelm Felsefeleri, (ev. Kasm Turhan), Kitabevi, stanbul 2001, s. 102. Kannengiesser, Charles, Arianism, ER, I, 405-406.

87

273

yapmtr. Konstantin dnemi skenderiyesinde ateli bir vaiz olarak karmza kan Ariusun rasyonalist mantn en kat ekliyle biimlendirdii yorumlama metodu, kiliselerin Diocletian ve Maximusun ikence ve zulm dnemleri sonunda entelektel adan fakirletii drdnc yzyln ikinci yarsnda, skenderiye 89 Hristiyanlna ar darbeler indirmitir. Din tahsil ile birlikte Mantk ve Felsefeyi de renen Arius, * skenderiyede Piskopos Peter tarafndan Diyakoz olarak atanmtr. Kilisenin Melitius ve arkadalarn aforoz etmesine kar kmas zerine kiliseden kovulmutur. Ancak Piskopos Peter ldrlnce yerine geen Piskopos Achillas tarafndan tekrar kilise ile bartrlp takdis edilmi ve eski grevine devam etmitir. Daha sonra piskopos olan Alexander tarafndan da, Msr Kilisesine bal Baucalis 90 blgesinin ba rahibi olmutur. Ariusun farkl teolojik grlere sahip olmasnn birka nedeni olabilir. Ancak en etkili ve kabul edilebilir olan; onun iyi bir mantk olmas ve mantk problemleri ile fazla uram olmasdr. Hristiyanln, sa-Mesih ve teslis inanlarn aklamadaki mantksal zorluklarn grerek bu konuya eilmi ve farkl teolojiler 91 retmitir. sa merkezli tartmalarn younlukla yaand bir dnemde, Msrn Hristiyan nfusunun en youn olduu blgelerinden Baucalis barahibi Arius, skenderiye piskoposu Alexanderin vaazlarna mdahale ediyor ve sa ile ilgili aklamalarndan dolay 92 onu eletiriyordu. Alexanderin, teslisi felsefi birtakm izahlarla ** ispata almasna ve Sabelliyanizme kayan izah ekline itiraz eden
88

88

bn Hazm, Kitbul Fasl fil- Milel vel-Ehvi ven-Nihal, I, 48; Brandon, Arianism s. 97-98. Kannengiesser, Arius, ER, I, 412. Hristiyanln rahiplik hiyerarisinde, piskopos ve normal rahiplerden sonraki grupta yer alan bir rahip. Bkz. Gndz, Din ve nan Szl, s.95 Ba, Bilal, Monoteist Bir Hristiyanlk Yorumu: Ariusuluk Mezhebi, Divan lm Aratrmalar, Bilim ve Sanat Vakf, 2000/2, yl: 5, say: 9, s. 167-200; Ayrca bkz. Lonergan, Bernard, The Way to Nicea, London, 1976, s. 68-88. Ba, s. 170. Kannengiesser, Arius, ER, I, 412. Bir eit monarizm olan Sabelliyanizme gre, Tanrnn zelliklerinin toplam, Tanrda bulunur. sa da, Tanrnn grnd biimlerden biridir. Modalistik (Biimci) Monariyanizm de denen bu inanca gre, Tanr kendisini bazen Baba, bazen Oul, bazen de Kutsal Ruh olarak gsterir. Ama deiik biimlerde grnd halde, ayn uknumdur. Sabellius da bu fikirde olduu iin, Modalistik Monariyanizme Sabelliyanizm de denir. Sabelliusun Teslis inancn izah eklinin ana temeli, Baba ile Oulun ayrlndan vazgeilmi olmasyd. Bu akma kar antitez olarak, skenderiye Okulunda, Baba ile

89 *

90

91 92 **

274

Arius; Baba ile Oul arasndaki ayrl vurgulamaktayd. Arius 93 muvahhit inancnda olup , Tanrnn bir olduunu, Tanrnn kelimesi olan ezeli Mesihin, alemin yaratlmasndan nce yaratldn, yahut onun yaratlm bir kul ve kendisiyle Onun gkleri ve yeri yaratt Tanrnn kelimesi olduunu 94 savunmaktayd. Arius bu grleri ile Yahudi Filozof Philo'un etkisinde kalmadn anlatmaktadr. nk Philo, Tanr ile Oulu ayn hikmet iinde dnd doktrinini yle formle ediyordu: Bizi yaratmak isteyen Tanr, bizi kendisi ile yaratmak iin nce, Logos/Hikmet/Oul adn verdii bir varlk yapt. O halde iki hikmet vardr: Biri Tanrnn hikmeti, O'nunla beraber mevcuttur. Oula gelince; O, bu hikmetin iinde yaplmtr. nk O, ona itirak 95 ediyor, O, hikmet ve logos diye adlandrlyor. Arius ise; Oul ne eitlikte ne de cevherde Baba gibi deildir diyerek farkl grte olduunu ortaya koymutur. Baba'nn, Oul'un, Ruhu'l Kuds'n, tabiatlar sonsuza kadar ayrdr. O, ayrca mevcuttur. Oul'un Baba ile hi bir mterek yan yoktur. Teslisin ikinci unsuru olan Oul, bir anlamda tanr niteliindedir. Fakat tamamen tanrsal deildir. Birinci kiilik olan Baba gibi, ncesiz ve sonsuz deildir. Zira Olu meydana getiren Babadr. Baba, Oul yaratlmadan nce mevcuttur. Oul ondan sonra

Oulun tefriki gr gelimiti. Bkz. Wolfson, s. 102-103; Barker, G., Onun zinde; Hristiyanlk ve Laiklik Tarihi, stanbul 1985, s. 37-38.
93

Ona gre Oul, Baba ile mterek bir ebediyet ve ezeliyete sahip olamazd. Zaman yaratlla balar. Bunun iin her eyle beraber, Oul da yaratlmtr. Ancak Oul, ilk yaratlandr. Oul, Babann cevherinden deildir. Byle bir eyi kabul edersek, lahi Cevher taksim edilmi olacaktr. Halbuki Tanr, temelde blnme kabul etmeyendir. Olun, Tanrnn znden geldiini syleyenler, lahi z cismani bir ey gibi anlamakta ve bu suretle taksim etmektedirler. Halbuki Tanr, gayri maddi, blnmez, deimezdir. Oul ise, mahluk sfatyla deiebilir. Tanr tarafndan yaratlan, bizzat nasl Tanr olabilir? Ve Ona nasl eit olabilir? Oul, sadece Tanr ile insanlar arasnda bir aracdr. sa-Mesih, tanrnn bir evlatl olarak kabul edilebilirdi ama, evlad olamazd. Tanr yoktan var ettii mahlukat gibi, onu da sonradan yaratmt. Varlk bakmndan Tanrdan ayr idi. Cevher bakmndan Yaratcsna yabanc idi ve birbirlerine benzemiyorlard. Belki cevher bakmndan meleklerle mukayese edilebilirdi. Bkz. Sarkolu, s. 281-282; Taplamacolu, Mehmet, Karlatrmal Dinler Tarihi, Ankara 1966, s. 193; Ariusun savunduu monoteizm anlaynn, yahudi tektanrclna dayand sylenmektedir. Bkz. Brandon, Arius, s. 97. Wolfson, s. 103. Weber, Alfred, Felsefe Tarihi (ev. H. Vehbi Eralp), Sosyal Yaynlar, stanbul 1991, s. 107; Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 1994, s. 129-130.

94 95

275

meydana gelmitir. O halde Olun bir balangc vardr. Ama 96 Babann balangc yoktur. Aslnda Ariusun retisi yeni olmayp, nceden bilinen ve ok 97 kii tarafndan savunulmu bir grtr. Hristiyanlkta ilk tevhitiler denilebilecek bu kiiler arasnda, ranaeus (M.S. 130-200), Tertullian (M.S. 160-220), Origen (M.S. 185-254) ve Ariusun hocas 98 ve doktrininin kayna, Lucian (M.S. ?-312) yer almaktadr. Ondan nce bir ok kii tarafndan ortaya atlan, sann tanrln kabul etmeyen ve onun yaratlm olduunu ileri sren bu gr, skenderiye, Msr, Filistin, Makedonya ve Kostantinapolis blgelerinde yaylmtr. skenderiye Patrii, Arius ihtilafn zmek iin tartma ve mcadele yerine, aforoz ve kilise camiasndan uzaklatrma yolunu seti. Patrik, Arius ve taraftarlarna mesaj gndererek skenderiye Kilisesi'nin grlerini benimsemesini istedi. Arius kabul etmeyince Patrik Alexander, skenderiyede bir ruhaniler meclisi toplayarak anlamazl gidermeye alt. Bunun zerine Arius hemen bir iman bildirisi hazrlayarak btn piskoposlara gnderdi. Daima akla ve manta bavuran Arius, bu sayede bir ok taraftar kazand. Kendini destekleyenlerin banda imparatorun saray piskoposu Nicomedial 99 Eusebius geliyordu. Bir sre sonra Anadolu, Suriye, Filistin, Msr 100 ve Libyadan bir ok rahip ve rahibe Ariusun grlerini destekledi. Patrik Alexander, almalarnn boa gittiini grnce M.S. 318-320de skenderiyede byk bir ruhani meclisi toplayarak, sa-Mesih'in ryasnda kendisine grndn ve Arius'u 101 lanetlediini syleyerek Arius ve yandalarn aforoz etti. Bu senaryo etkisini gsterdi ve aforoz karar alnd. Ardndan da, Ariusun fikirlerini ve yanllarn ortaya koyarak, onun grlerini mahkum ettiini bildiren bir dizi mektup yazarak dier blgelere gnderdi. Arius meselesi, yerel kiliselerde halledilmek

96 97 98 99 100

Schimmel, s. 133. Ebu Zehra, s. 228-229; Dvornik, Konsiller Tarihi, s. 6-7. Ataurrahim, s. 87-91. elik, s. 109. Ariusu destekleyenler arasnda ok sayda (700) rahibenin de olmas, onun kadnlara dkn, ahlaksz, eklinde sulanmasna sebep olmutur. Bkz. elik, s. 111. Alexander toplantda, sa-Mesih'i ryasnda grdn, Mesih'in Arius'tan nefret ettiini, onu lanetlediini sylyordu: Efendimiz sa-Mesih, Arius'u lanetlemitir. Dolaysyla, siz de ondan saknn. Gerekten ben, sa-Mesih'i ryamda grdm. Elbisesi parampara idi. Efendim elbiseni kim paralad ?" dedim. O da bana: "Arius paralad. Sakn onu aranza almayn " dedi. Bkz: Ebu Zehra, s. 229.

101

276

yerine, byk grltlerle yayld. Bu arada, Arius gibi Antakya 102 okulundan yetimi ve Licinusun takipisi olan Nicomedial * (zmit) Eusebius ynetiminde bir grup Dou Piskoposu, dier piskoposlara mektuplar yazarak Ariusun aforozunun kaldrlmas ve onun tekrar ruhban snfna alnmas iin Piskopos Alexandere bask 103 yapmaya balad. Patrik Alexanderin, skenderiyede yz kadar Msrl ve Libyal piskoposun katlmyla oluturduu ruhani toplantda, her ne kadar 104 aforoz karar alndysa da , Arius bu karar tanmad ve faaliyetlerini devam ettirdi. Buna karlk, Patrik Alexander bakanlndaki muhalif grup, Arius aleyhine propagandaya balad. Yazdklar mektuplarda, Arius taraftarlarn haydutlar, kiliselerini 105 de haydut inleri eklinde tantt. Destekleyenler arasnda rahibelerin fazla olmas sebebiyle, onu kadnlara dkn olmakla suladlar. Durum gittike kark bir hal almaya balaynca, Patrik Alexander, skenderiyede, kendi taraftarlaryla bir sinod daha 106 toplad. Bu sinodda, Patrik Alexander, Ariusu piskoposlardan zellikle Nicomedial Eusebius ile Suriyeli piskopostan ikayeti oldu. Bu sinodda aklanan fikirler dorultusunda, Ariusularn kiliseye alnmamasna, onlarla btn ilikilerin kesilmesine, her tarafta aleyhlerinde toplantlar yaplp bildiriler datlmasna ve Arius taraftarlarnn aforoz edilmesine karar verildi. Ayrca Alexander, Ariusularn sa-Mesihi yaratlm bir insan seviyesinde grmelerinden dolay, onu alalttklar dncesine kaplarak ve arya kaarak, Meryem hakknda Tanr Anas (Theotokos) terimini de kulland ki, bunun tartmalar bir yzyl sonra iddetli bir biimde ortaya kacakt. Bu toplantlar sonunda Alexander taraftarlarnn estirdii terr sebebiyle, Arius skenderiyeden kaarak, Filistine geldi. Makedonya ve Filistin piskoposlar da Arius'un grn benimsiyor ve bu gr dorultusunda vaaz ediyorlard. Sadece skenderiye Kilisesi buna kar kmt. htilaf,
102 *

Ataurrahim. s. 105. Eusebiusun sa hakkndaki grleri yleydi: Tanr sadece birdir. Dorulmamtr. sa ise, hakiki olarak yaratlmtr. Babann cevherinden de deildir. Mahluk olan Oul, yaratlmamn cevherine itirak edemez. Her ne kadar Oul, Yaratcsnn g ve tabiatna mkemmel benzeyi iersinde (yani mucizelerle donatlm olarak) yaratlmsa da, gte ve tabiatta, Tanrdan farkldr. Tanrnn balangcn kelimelerle kimse izah edemez; hatta Onu dnce plannda bile idrak edemez. Bkz. elik, s. 109-110; Barker, s. 45. Kannengiesser, Arius, ER, I,412 Sarkolu, s.262 elik, s.110 elik, s. 111.

103 104 105 106

277

Arius ve taraftarlar ile skenderiye patrii arasnda cereyan 107 ediyordu. Arius, bu arada Nicomedia Episkoposu Eusebiusa 108 yazd mektupta patriin basklarndan yaknmas zerine, Eusebius tarafndan, Nicomediaya davet edildi. Arius burada, her tarafa mektuplar yazarak, fikirlerini yaymaya devam etti. Nicomediadan ayrlmadan nce, doktrininin mehur bir zeti 109 olan Thalia (The Banquet; Resmi Ziyafet) isimli eserini yazd. Bu arada, Eusebius tarafndan Bithyniada (Nicomedia) bir konsil toplanarak, Ariusun desteklenmesi kararlatrld. Gitmeden nce yazd mektuplarda , skenderiyede tekrar eskisi gibi ayin ynetmek 110 iin izin ve destek istiyordu. Konstantin iktidara geldiinde, lkenin siyasi birliini salad gibi, halk huzursuz eden tartmalara nokta koyarak, din birliin de salanmasnn art olduuna inanmt. Bunun iin, Kurtuba * Piskoposu Hosiusa , Arius ve Alexandere hitaben yazlm birer mektup vererek, skenderiyeye gnderdi. mparator bu mektuplarda, lkede huzur ve skun istediini, bu tartmalara son verilmesi 111 gerektiini belirtiyordu. Hosius, 324te Antakyada ihtilaf zmek iin bir sinod 112 dzenlemi, Arius ve arkadalarnn grlerini mahkum etmitir. Bu tartmalarn ancak mparator tarafndan zlebileceini bildirmi ve Konstantin de znikte bir Konsilin toplanmasnn gerekli olduuna inanmtr. znik Konsilinin Toplan Konstantin, Arius ve Alexander arasnda balayp tm imparatorluu saran ve ciddi blnmelere sebep olabilecek olan bu
107

Aydn, Mslmanlarn Hristiyanlara Kar Yazd Reddiyeler ve Tartma Konular, Konya 1989, s. 120-121. Ariusun bu mektubunun metni iin bkz. elik, s. 112. Kannengiesser, Arius, ER, I, 412 ; Eser bugn mevcut deildir. Baz paralar Athanasiusun eserlerinde zikredilmitir. Manzum bir eser olup, ritimli bir ekilde ark gibi sylenmekteydi. skenderiyede azdan aza yayld sylenmektedir; Ayrca bkz. Ba, s. 171. elik, s. 113. Hosius, mparatorluun etkisinin en zayf olduu bat blgesindeki Pavlusu Kiliseyi (Roma Kilisesi), temsil ediyordu. Ayrca mparatorun ba konslryd. Ataurrahim, s. 105. (Konslr; Eski Romada her sene seilen iki devlet reisinden her birine verilen isim.) Bkz. Sava, Ali brahim, Konsokos, DA, XXVI,178-179. Vasiliev, s. 67. Sinanolu, Mustafa, Hristiyan ve slm Kaynaklarnda Tartmal Bir Din Toplant: znik Konsili, slm Aratrmalar Dergisi, stanbul 2001, say: 6, s. 9.

108 109

110 *

111 112

278

tartmay sonulandrmak iin imparatorluun yeni merkezine yakn bir yerde bir toplant tertiplemeye karar verdi. Hristiyan dnyasn ilgilendiren byle bir karar almasnda; imparatorluun tek siyasi hakimi olmas, henz vaftiz olmamasna ramen kiliseyi sahiplenerek ona baz haklar vermesi ve kilise zerinde hak sahibi olduunu hissettirmesi, Msrn mparatorluk iin nemi ile baz piskoposlarn (Hosius, Eusebius) telkinleri etkili olmutur denilebilir. Konsil znikte mparatorluk saraynda toplanmtr. Baz kaynaklarda Ayasofya Kilisesi ilk konsilin yapld yer olarak 114 gsterilmektedir. Bizans mimari tarz incelendiinde grlecektir ki, Justinienin stanbulda (M.S. 538) byk Ayasofya Kilisesini yaptrd dneme kadar, btn byk kiliseler bazilika eklindedir. znikteki Ayasofya Kilisesi ise drt ke dzlem zerine tutturulmu bir kubbe ile rtldr. Bu tarz ve ekil nedeniyle VIII. yzyla ait bir eserdir. O halde ilk konsilin topland binann bazilika eklinde ve IV. yzyla ait olmas gerekmektedir. Konsil kesin olarak Konstantinin ikamet ettii sarayda toplanmtr diyebiliriz. Ancak bu 115 saray gnmze kadar ulaamamtr. Konsilin toplanmasna karar verildikten sonra mparatorun emriyle, lke piskoposlarna davet mektuplar yazlarak, znikte toplanmalar emredilmitir. Bunun zerine Avrupa, Anadolu, Suriye, Filistin, Msr ve randan birok piskopos M.S. 325 ylnda znike gelmitir. Ancak ne davetnameler ne de konsilin vesikalar
113

113

znikte toplanan iki konsil, buray daima ruhani derecelerde birinci sraya koymutur. Her ynyle Rum imparatorlarnn ilgi gsterdikleri yer olan ehir, tarihi boyunca deiik milletlerin istilasna maruz kalmtr. znikin gl ve surlarla evrili olmas, savunmasnn kolay oluu, ticaret kervanlarnn getii ipek yolunun zerinde yer almas gibi sebepler, nemini artrmtr. znik bir dnem prokonsillerin karargahyd. zmite bal olmasna ramen, Konstantin dneminde, ilk konsile hrmeten bamsz saylm ve metropolitlik olmutur. mparator Romay, ortaya kan yeni din ve siyas ihtiyalar iin uygun bir merkez olarak dnmediinden, tm planlarn yeni bir merkez ve bakent zerinde yapyordu. Ayrca stanbula yeni bakentyakn oluu, daha sonra Roma karsnda bir avantaj olarak kullanlabilecei dncesi ve dieri nedenler konsilin znikte toplanmasna sebep olmutur. Bkz. Schade, znik Klavuzu, ankaya Matbaas, Ankara 1935, s.7; Artuk, Cevriye, Nikaia (znik) ehrinin sim ve nvanlar Hakknda, Ankara 1960, Trk Tarih Kongresi Yaynlar, 310-317; Texier, Charles, Kk Asya, Corafyas, Tarihi ve Arkelojisi I-III, (ev. Ali Suat), Yayna hazrlayan: Kazm Yaar Kopraman, Musa Yldz, Ankara 2002, II, 150-151; Reat, Ekrem, Bizans Tarihi, s. 5. Hammer, Joseph De, Osmanl mparatorluu Tarihi, (ev. Zuhuri Danman), stanbul 1972, I, 133. Sarayn kalntlarnn, sularn altnda kald ve gl kenarndaki ay bahesinden (nciralt mevkii) baklnca grlen kalntlarn bu saraya ait olduu sylenmektedir. (20/07/2003 tarihinde znikte yaplan grme)

114

115

279

gnmze ulamamtr. Hatta baz tarihiler, konsilde kayt 116 tutulmu olduundan da phe etmektedir. Konsile ait bilgilerimiz, konsil yelerinin bazlarna isnat edilen mektup paralarna ve baz kilise tarihilerinin farkl yazlarna .117 dayanmaktadr. Konsile ka piskoposun katld da net deildir. Deiik kaynaklarda, 250-300den balanarak 2048 kiiye kadar say 118 verilmekte, konsildeki din adamlarnn adlaryla sayldnda 317 veya 318 kii olduu sylenmekte, bir fazlaln da Hz. sann konsilde aralarnda olduuna inanlmasndan kaynakland rivayet 119 edilmektedir. Konsile katlanlar arasnda balangta ok sayda yenin sann tanrln kabul etmedii gz nne alndnda, aznln grnn kabul edildii ve kararn tamamen siyasi bir manevradan ibaret olduu ortaya kmaktadr. Katolik kilisesi sayy 318 olarak vermektedir. Ancak bu 318 kii, sadece son alnan kararlar imzalayanlarn saysdr ve toplantya katlanlarn te 120 birini tekil etmektedir. Toplantya davet edilen kiiler arasnda, ikence grm ve vcutlarnda ikence izlerini tayan insanlar olduka oktur. Zira 121 Konsilde bu zellik onlar halk nazarnda nemli klmtr. bulunan ruhani liderlerin ounun ikence grenlerden seilmesinde, onlarn din uruna ikencelere katlanan mazlum ve masum Hristiyanlar olmasnn yannda, bu zellikleriyle kendilerini ve aldklar kararlar halka daha kolay kabul ettirebilmeleri de nemli bir etken olmutur.

116 117 118

elik, s. 114.

Vasiliev, s. 67. Ebu Zehra, s. 230; Dvornik, Konsiller Tarihi, s. 6-7; Daley, Councils, ER, IV, 125; Dvd, Abdulehad, ncil ve Salb, nklab yaynlar, s.26-27 Nerede iki yada kii benim adma toplanrsa, ben de orada onlar arasndaym. Matta 18/20; sa-Mesihin aralarnda olduuna inanlmas ve bunun dile getirilmesi, konsilin kmenik konsil olarak kabul edilmesi asndan nemli bir ayrntdr. Ancak ayetin yorumundan, Mesihin merkez olduu btn inanllarn toplantlarna uygun olduu manas kabilirse de, burada kastedilen; onun adyla toplanmak, onun yetkisiyle, onun kim olduunu kabul ederek ve onun szne itaat ederek bir araya gelmektir. Macdonald, s. 125.. Dvd, s. 13; ehristn, Muhammed Abdulkerm (:548 H./1153 M.), elMilel ven Nihal, (ed.M.Fethullah Bedrn), Kahire 1947, s. 151 vd. er, s. 89.

119

120

121

280

20 Mays veya 19 Hazirandan 25 Austosa kadar srd tahmin edilen konsil resmen, mparator tarafndan yaplan Latince bir konumayla ald. mparatorun konumasn, birisi Yunancaya tercme ediyordu. Bu al konumasndan sonra konsil, 123 imparatorun gzetiminde ve Kurtuba Piskoposu Hosiusun bakanlnda almalara balad. Yolculua katlanamayacak kadar yal olan Papa I. Sylvestre, konsile kendisini temsilen sadece iki 124 rahip (Vito, Vincentius) gndermitir. Konstantin, Mara Piskoposundan balayarak btn ikence grm yelerin nnde eilmitir. Bu hareketiyle dini ve inanllar ilgilendiren konular aratrmalar, havarilerin retisine gre yerine getirilmesi gereken din konularn aklamalar ve gerei gstermeleri iin onlar cesaretlendirmitir. Daha sonra klcn, asasn ve yzn onlarn ayaklar dibine brakarak yle demitir: Tanr size ruhbanlk yeteneini vermi, bana da imparatorluk. Ama bugn tanr size hem Papazlk hem de imparatorluk yeteneini veriyor. nnzde eiliyor ve emirlerinizi 126 bekliyorum. Konsil baladnda Arius ve taraftarlar, kendi inan esaslarn akladklar kredo kitapn konsile sundu. Bu kitapkta, Arius ve Nicomedial Eusebiusun, sa hakkndaki dnceleri anlatlyordu. Temel olarak; Oulun Babadan aa bir varlk olduu, kesinlikle Tanr olmad ve Tanr ile ayn cevherden olamayaca tezi, Kitab 127 Mukaddes metinlerine ve eitli mantk kurallarna dayanarak ispat edilmeye allyordu. Ariusularn sa hakkndaki grleri btnlk ve aynlk gsterirken, kartlarn grleri birbirinden farklyd. Antakya Patrii Eustathius, sann insan ynnn ar
125

122

122

znik Konsilinin hangi gnde ald, ne kadar srd kesin olarak belli deildir. Bkz. Dvornik, Councils, General, History Of, NCE, IV, 374; Konstantinin hkmdarlnn 21.ylnda, 9 Haziranda topland rivayetler arasndadr. Bkz. er, s. 91. Ostrogorsky, s. 44. Stone, Councils, ERE, I, 188; Rivayete gre, Arius taraftarlar 22 yl boyunca bu piskoposa ikence yaparak, ellerini, ayaklarn kesmilerdi. nemi buradan geliyordu. Bkz. er, s. 89. er, s. 90. Fakat o gn yahut o saat hakknda, ne gkteki melekler, ne de Oul, Babadan baka hi kimse bir ey bilmez., Markos XIII/32; Ben kendiliimden bir ey yapamam. ittiim gibi hkmederim ve benim hkmm dorudur. Zira ben kendi irademi deil, ancak beni gnderenin iradesini ararm. ,Yuhanna V/30; Size; giderim ve size gelirim dediimi iittiniz. Eer beni sevseydiniz, Babaya gittiim iin sevinirdiniz; nk Baba benden byktr. ,Yuhanna XIV/28:

123 124 125

126 127

281

bastn vurgularken, skenderiye Kilisesi mensuplar, Oulun Baba 128 ile eit ve ayn cevherden olduunu savunuyorlard. Toplantya katlanlar arasnda filozof ve mantk bilginlerinin de olmas, tartmann ynn Felsefe ve Mantk sahasna kaydrd. Teslis akidesinin mantk ile bir trl izah edilememesi muhalifleri zor durumda brakmt. Ariusun fikirlerini aklad ve sann tanr olamayacan vurgulad kitab, muhalifler tarafndan protesto edilerek paraland. Tartmalar uzaynca daha nce Ariusu olan Kayserili Eusebious devreye girerek, Ortodoks inanca daha uygun ve oradaki 129 piskoposlarn da kabul edebilecei bir inan bildirisi sundu. Bu bildiri konsilde bulunan piskoposlarn ou tarafndan kabul edilebilir nitelikteydi. Ancak bu kredonun kabul edilmesiyle, Ariusu inancn dlanamayacan sezen Athanasius, siyasi bir 130 manevrayla yeni bir kredo hazrlayarak konsile sundu. Youn 131 basklar neticesinde bu kredo kabul edildi.
128 129

elik, s. 117. Biz kudretli Baba, grnen ve grnmeyen her eyi yaratan bir Tanrya ve Tanrnn kelam olan Tanrdan Tanr, ktan k, hayattan hayat olan yegane dorulmu, tm dnyalardan nce Babadan domu ve kendisi vastasyla btn dnyalarn yaratld biricik Rab sa-Mesihe inanrz ... Bkz. Ba, s. 173. Smart, The Religious Experience s. 445. Her eye gc yeten, grlen ve grlmeyen btn eylerin yaratan olan, tek bir Baba Tanrya inanyoruz. Bir tek sa-Mesihe de inanyoruz. Tanrnn Olu, Babadan doan biricik Oul, Babann z varlndan oluan, Tanrdan Tanr, nurdan nur, gerek Tanrdan gerek Tanr, yaratlm deil dorulmu, Babann ayn z varlna sahip olan, kendi araclyla gkteki ve yerdeki her ey yaratlm, biz insanlar iin ve kurtuluumuz iin gkten inmi, Kutsal Ruh ve bakire Meryem araclyla beden alp, insan olarak, insanlar arasnda yaam, sknt ekmi ve nc gnde lmden dirilmi, ge ykselmi, Babann sanda oturmu, dirilerle lleri yarglamaya gelecek olan Odur. Onun egemenlii hi son bulmaz Kutsal Ruha da inanyoruz. Rab olan, yaam veren, Babadan kp gelen, Baba ve Oul ile birlikte tapnlp yceltilen, peygamberlerin azndan konuan Odur. Havarilerin yolunda olan tek bir evrensel toplulua inanyoruz. Gnahlarn balanmas iin, tek bir vaftizi tanyoruz. llerin diriliini ve gelecek an yaamn bekliyoruz. Kim ki, Oul doumdan nce yoktu veya yoktan yaratlmtr, ya da cevher ynnden Babadan farkldr, veyahut ta, Oul deiimlere maruzdur derse, Katolik kilise onlar aforoz eder. Bkz. Yazman, Yakup, znik Konsilinde Ne Oldu? stanbul 1981, s. 7; Opeloye, M. O., The Unity and Tri-Unity of God: An Analytical Appraisal of the Biblical and Quranic Views, The Islamic Quarterly, 36/3, 1992, s. 181-182; al, Turgay, nan Bildirgemiz, Mjde Yaynclk, stanbul 1996, s. 26-30; Sarkolu, s. 282; Son cmle Ariusulara kar bir nlem olarak konmutu. Daha sonra M.S. 381 ylnda yaplan stanbul Konsilinde, kredo zerinde deiiklikler yaplm, Arius tehdidi ortadan kalkt iin, bu madde dier baz maddelerle birlikte

130 131

282

Kararlara ramen meselenin bu ekilde kkten zlemeyeceini, lkenin birlik ve btnlnn tehlikeye gireceini anlayan imparator, Ariusulara kar birtakm tedbirler aldrd. Bunun iin de, Arius ve taraftarlarnn aforoz edilerek, konsilden karlmas ve srgne gnderilmesine karar verildi. Hosiusun, Kredo'nun formle edilmesinde ok byk rol oldu. 132 Hosius imparatorun danman ve srda idi. Bunun iin Kredo'yu, Roma piskoposunu temsil eden iki rahipten nce o imzalamt. Daha sonra, Roma delegesi olarak listenin bana 133 kaydedilmi ve Roma delegelerinden biri kabul edilmitir. Konstantin, Ariusun aforoz edildiini bildirmek iin btn piskoposlara ve kilise nderlerine haber gndererek, onun btn 134 kitaplarnn yaklmasn istedi. Ariusularn aforoz edilerek konsilden atlmas, meseleyi halletmeye yetmedi. nk geri kalanlar temelde teslis taraftar olmasna ramen, sa hakknda farkl yorumlar yapyorlard. mparatorun devreye giriiyle Athanasiusun grlerini esas alan, Baba ile Oulun ayn tabiattan 135 olmas anlamna gelen Homoousius tabiri, konsil yelerine kabul ettirildi. Aslnda, konsil yelerinin ounun doulu olmas ve Yunancay bilmemesi, bu tartmalarda ileri srlen deyimlerin ok kk bir aznlk tarafndan mzakere edilmesine sebep oluyordu. ounluk da sonunda bunlara uyuyordu. Bylece kilise inanc skenderiye felsefesine yenik dmt. sann yaad dnyada, ona Tanrnn olu denmesini, Matta ve Lukada anlatlan bakireden doma hikayeleri ksmen artrsa bile, bu ilahi spermin gebelii esnasnda onun annesine nfuz ettii anlamna gelmemekte, yani sa literal olarak Tanrnn olu olmamaktadr. Bu tabir, sann Tanrya olan yaknlna, Onun mevcudiyetine olan aklna ve Onun iradesini yerine getirmesine iaret etmek iin mecaz olarak kullanlmtr. Daha sonra Gentile dnyann farkl yapsnda bu kavram, metafizik bir doktrine dntrlmtr. lk kilise 4. yy. Gentile dnyaya aldnda Hristiyan inanc, dnemin entelektel dili olan Yunan felsefesi
karlmtr. Bkz. al, s. 29.
132 133 134

Stone, Councils, ERE, I, 188. Sahas, Daniel J., Icon and Logos, London ts., s. 30, 31. ... Dinsiz Arius, en kt eytann ortakln yapm, dini bozmu, sadakatten ayrlm, tuhaf bir sapkn mezhep icat etmitir. ... te bu yzden hibir iz kalmayacak ekilde, yazlarn, deyilerini ve btn kitaplarn, yakmak gerekmektedir. Kim bizim bu bildirimizden sonra, zerinde veya evinde Ariusun bir yazsn bulundurursa, sivil ve dinsel glerin cezasna urayacaktr. Bildirinin tam metni iin baknz; er, s. 91. Zt bakmndan ayn, mabih (sa ile lahi Peder). Bkz. Schimmel, s. 232.; Smart, The Religious Experience s. 445.

135

283

terimleri balamnda yeniden dzenlenmi ve sonuta mecazi anlamda kullanlan, Tanr Olu tabiri, ilhi teslisin ikinci unsuru olan biri ilhi, dieri beeri iki tabiatta bedenlemi, metafizik anlamda Tanrnn Olu olmutur. Ancak enkarnasyon doktrini bizzat 136 sann deil, aksine kilisenin retisidir. 318 piskopos, aforozlardan sonra mzakerelere devam ederek 20 kanun tespit etmitir. Bu kanunlar Konstantine sunarak, burada kanun ve kurallarn yazldn, bir ksmnn krallara bir ksmnn da din adamlarna ait olduunu ve onlarla amel etmesi 137 gerektiini belirtmilerdir. Bunun zerine mparator karar bizzat onaylad. Piskoposlar dogmalar tanmladktan sonra, lkelerine dnmlerdir. Konsil almalarn sona erdirmi ve alnan bu kararlar, imparator tarafndan tasdik edilerek tm kiliselere 138 duyurulmutur. mparator, znik nan Esaslarn ve konsilin kararlarn imparatorluk kanunlar olarak benimseyip ilan etmesine ramen, konsilden sonra kiliselerine dnen piskoposlarn bazlar, katlmadklar hususlar ierdii iin bu inan esaslarn 139 kullanmamlardr. znik Konsili Sonunda Arius ve Ariusuluk znik Konsili kararlar ile, Arius tarafndan savunulan monoteist inan kkten yok edilemedi. Bir dnce, ancak iyi temellendirilmi salam delillere dayandrlm bir gr ile yok edilebilirdi. Ancak znik Konsili sonras ortaya kan durum, tamamen bir fikir karmaas idi. Bu ortamda Ariusu dnce, daha da gelimi ve yaylmtr. Ariusu dnceye sahip din adamlar kendilerini gizleyerek Konstantine yaklamay denediler. mparatorluk mevkilerinde yer alp imparatorun gvenini kazanmaya altlar. Nicomedial Eusebius, Ariusu fikri benimseyenlerin banda yer ald halde, Konsil kararlarna muhalif olanlarn aforoz edilmesi zerine fikrinden dndn syleyerek, imparatorun istedii ynde oy kullanan 318 kiinin kararn kabul ettiini aklad. Bunun zerine Konstantin onun aforozunu kaldrp stanbula patrik yapt. Eusebius stanbul

136

Hristiyan teolog John Hick, 325 znik ve 451 Kadky konsillerinde alnan kararlarn, artk gnmzde bir anlam ve deerinin kalmadn savunan, ok saydaki teologdan biridir. Bkz. John Hick, nanlarn Gkua, (ev. Mahmut Aydn), Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2002, s. 126-131. Ebu Zehra, s. 230; Dvornik, Konsiller Tarihi, s. 7. elik, s. 120-121. Sinanolu, s. 11.

137 138 139

284

Patrii olunca, gizli olarak Ariusun monoteist grn yaymaya 140 balad. Tyre/Sur (M.S. 335) Konsili toplannca, Eusebius ve skenderiye Patrii de bu toplantya katld. Eusebius burada Ariusun grlerini aklayp sann Tanr olmadn belirtti. Konsilde Arius inancna bal bir ok din adam olduu iin hemen aforoz karar alnamad. Bu Konsilde, skenderiye Piskoposu dnda 142 pek ok kii Ariusu dnceyi savunuyordu denebilir. Nicomedial Eusebius ve arkadalar imparatorun kz kardei Konstantiann gvenini kazanarak, Ariusun cezasn kaldrtp eski grevine dndrmek iin almalara baladlar. Konstantin, dounun durumunu iyi bilmediini ve Ariusulara kar cephe almakla lkenin birliini daha da tehlikeye drdn grm olmal ki, tavrlarnda Ariuscular lehine deiiklik grlmeye balanmt. Halbuki Ariusuluk, en ok taraftarn douda bulmutu. Din kanaatlerini Batdan alm ve batl ruhbanlarn (Hosius gibi) tesiri altnda kalm olan imparator, znik Amentsnn ve alnan kararlarn dounun din dncesine kiliselerin byk ounluunun anlayna ve topluluklarn arzularna muhalif olduunu ge de olsa anlamt. Ayrca lkenin her konudaki birliinin salanmasna nem veren imparatorun, konsilin sonucunda i huzurun tamamen bozulduunu grmesi fikirlerinde deiiklie yol amt. Bu dncelerle Arius dahil tm 143 srgnlerin affettiini aklad. skenderiye piskoposu Alexander lnce yerine Athanasius gemiti. Arius, znik Kredosu ile tam rtmeyen, yuvarlak kelimelerle bir iman bildirisi sunarak, hakkndaki yasan kaldrlmasn talep etti. Konstantin, onu Kuds Konsiline gndererek, hakknda nihai karar istedi. Bu konsilden de olumlu karar kmas zerine, Arius skenderiye Kilisesine eski grevine iade edildi. Kilise yneticilerinin kabul etmemesi zerine stanbul Kilisesine alnmak istendi. Tartmalar srerken, Arius M.S. 336da aniden ld. Eserlerinden, birka mektup ve baz paralar dnda, 144 geriye bir ey kalmad. Ariusu gr Kostantinapolis, Antakya, Babil ve skenderiye de hakimiyet salamt. Msr ve skenderiyeli Hristiyanlarn pek ou ve bir ok kilise Ariusu idi. Aksi grte olanlar, din adamlar
140 141 142 143 144

141

Ebu Zehra, s. 236; Ostrogorsky, s. 44. elik, 127. Ebu Zehra, s. 236. Ostrogorsky, s. 44; Vasiliev, s. 68. Ba, s. 178.

285

tarafndan yerlerinden indirilip, ldrlmeye allyorlard. Ancak saylar fazla olsa da, iktidarda olanlar her zaman galip geliyordu. Putperest dncenin etkisinde olan gruplar, Hristiyanl putperest bir din haline getirmek iin, eski Roma paganizmi ile Hristiyanl uzlatrmaya alyorlard. Bylelikle Hristiyanlk, bir yn efsaneler ve putperest inanlar sistemine dnyor ve hak mezhep kayboluyordu. znik Konsili sonrasnda, Aryanizm yeniden canlanma midi olmakszn, tamamyla ezilmi gibi grnyordu. Grnte lkenin din birlii salanmt. Ancak Konsilin Arius ve taraftarlarn mahkum etmesi, yeni birtakm tartmalarn, yeni hareketlerin 145 ortaya kmasna sebep olmutu. Hristiyanlkta, monofizit mezhep savunucularnn banda gelen Arius, drdnc yzyldaki bu 146 tartmalarla ve Aryanizm adyla anlr oldu. Aryanizmin Hristiyan dnyasnda uzun bir sre devam ettii ve gnmzde Uniteryanizm' 147 in, Ariusuluun devam olabilecei dnlmektedir. ncillerin Yaklmas ve Drt ncilin Tespiti Meselesi Konsil boyunca hi sz konusu edilmedii halde baz slm kaynaklarda, znik Konsilinde ncillerin tahrif edilerek yakld ve drt ncilin tespit edildii gibi bilgilere rastlanmaktadr. Konstantinin, Ariusun aforoz edildiini duyurduu bildirisinde geen kitaplarn, mektuplarn yaklmas gibi szler, kanaatimizce yanl yorumlanarak ncillerin yaklmas olarak anlalmtr. Zira znik Konsilinde ncillerin saylarnn belirlendii, 270 veya 4000den fazla sayda ncilin konsil odasnda bir masann zerine yld, masa sallandnda masada kalan ncillerin seilip, denlerin 148 yakld eklindeki rivayetlerin ilm dayanaktan yoksun olduu bir gerektir. Hristiyan kaynaklarnda yer almayan bu konuya baz 149 slm kaynaklarda yer verilmektedir. bn Kayyim el-Cevziyye

145

Kadky Konsilinin kararlarn kabul etmeyen, bilhassa Suriye ve Yakn arkta mevcut olan Hristiyan kiliselerin unvan. sada yalnz bir tabiatn mevcut olduunu, bu tabiatn da, uluhiyet ve insaniyetten ibaret olduunu kabul etmektedirler. Bkz. Schimmel, s. 203. Kannengiesser, Arius, ER, I, 412. Taplamacolu, s. 193. Uniteryanizm adyla bir hareket haline gelmesi 16. yy. olmutur. Bkz. Tmer-Kk, s. 291. Ataurrahim, bu konuyu, bir kaynaa gre gibi mulak bir ifade ile vermekte, kaynak gstermemekte, sadece Athanasiusun ismini zikretmektedir. Ataurrahim, s. 109-110; al, s. 29-30. bn Kayyim el-Cevziyye, Ebu Abdullah emseddin Muhammed (751/1350), Hidayet'l-Hayr fi Ecvibeti'l-Yehd ve'n-Nasr, (thk. Ahmed Hicazi Saka), 4. bs., el-Mektebet'l-Kayyime, 1986, s. 259-262.

146 147

148

149

286

(.751/1350) ve Ahmed b. Ali el-Makriz (.845/1442), imparatora sunulan ve devlet adamlar ile kilisenin uymas gereken kurallar 151 ieren kitap veya kitaplardan bahsetmektedir. Yine zhr'l-Hakk 152 ile ncl ve Salb adl reddiyelerde bu tr bilgiye rastlanmakta, fakat kaynak belirtilmemektedir. Ayrca Eb Zehrada, ncillerin tahrip edilmesinden yle bahsetmektedir: Ariusun ncillerden deliller getirerek, sann Tanr olmadn ortaya koymas zerine, muhalifler ncilleri tahrip karar aldlar. Bunun zerine, Mesihin Tanrln kabul eden blmleri ncillerden ortaya karmaya altlar. ncillerin aslnda byle bir ey olmad iin de, 153 eklemeler ve karmalarla ncilleri deitirdiler. Konstantinin bildirisindeki kitaplarn yaklmas emri yanl 154 Ariusa ait yazlarn ve bildirilerin imha edilmesi yorumlanmtr. emredildii halde, konu zamanla ncillerin yaklmas ekline dntrlmtr. Ayrca drt incilin belirlendii eklindeki bilginin de, konsil sonras kilisenin ve krallarn uymalar gereken kurallarn yazld kitaplarn Konstantine takdim edilmesinin farkl anlalmas ve bu kitaplarn drt ncil olduunun dnlmesinden kaynaklanm olabilecei de ihtimal dahilindedir. Yine Ariusun savunduu sann tanr olamayaca dncesinin, sanki o dnemdeki ncillerden deil de tahrif edilmi orijinal ncilden veya ayr bir ncilden karld gr, yanl bir ekilde slm kaynaklarda yer almtr. Halbuki Arius, dnce ve fikirlerini baka ncillerden deil, o dnemde ellerinde bulunan nshalardan derlemitir. Onun sann ahsiyeti ile ilgili grnn kayna ayr bir ncil deil, ulam olduu dnce sistemi ve mantk yorumudur. M.S. 125 senesinden nce, havarlerden gelen yazlardan oluan iki dizi mevcuttu; biri ncilin metinlerini, dieri havarilerin ve
150

150

Eb'l-Abbas Takiyyddin Ahmed b. Ali b. Abdlkadir Makrizi 845/1442, elMeviz ve'l-'tibar bi Zikri'l-Htat ve'l-sr, Dru Sdr, Beyrut ts., II, 485-487. ... Kral Konstantin 325 milad ylnda Niritede (Nicea, znik), Hristiyan bilginlerinden bir kurul kurarak, bu kitaplarn hepsini inceletti.... Bkz. Delhili Rahmetullah Efendi, zhar'l-Hakk Tercmesi, (ev. mer Fehmi Nzhet Efendi), Snmez Neriyat, stanbul 1972, s. 69. ... u 27 eserin tamam ancak 4. asrda Nikya (znik) Umumi Meclisinin hkm ve tasdikiyle resmen mukaddes kitaplar snfna sokulmu olduundan dolay ..., ... Nikya Umumi Meclisini oluturan, bini akn ruhani delege, buraya tetkik ve muayene iin, yzlerce eit ncil ve risale getirmilerdi. Krk, elli eit birbirine zt ncillerden drt, ayn ekilde saysz risalelerden de 21 tanesi seilerek, tasdik edilmiti ... Bkz. Dvd, s. 26-35. Eb Zehra, s. 232-233. Ba, s. 168, 3 nolu dipnot.

151

152

153 154

287

Pavlusun mektuplarn ihtiva etmekteydi. Her cemaat bu klliyatn bir nshasn elde etmee alyordu. Bu nshalarn muhteviyat cemaatlere gre farkllaabiliyordu. Mesela, bazlarnda Pavlusun ya da Petrusun mektuplar eksikti. Zira bunlar resmen neredilmi 155 nshalar deildi. Nshalar arasndaki farkllklarn, say ve ekleri asndan olmas muhtemeldir. M.S. 325 ylndan nce de, Hristiyan dnyasnda drt ncil bilinmekte ve din trenlerde resmen okunmaktayd. Tatianos 170 senesi civarnda, drt ncilin metinlerini bir araya getirerek onlar tek bir eser olarak neretmiti. Yine Athenagoras 177-178lerde, renaios 180-195, Tertullianus ve en mehurlarndan Origenes 190-200 yllarnda drt ncilin varlna tanklk etmekteydi. Demek ki, bu tarihlerde Yeni Ahiti oluturan eserlerin listesi saptanm bulunmaktayd. Resm, yani piskoposlar listesi ile saptanan listeler, daha sonra 382 Roma ve 393 Kuzey Afrikada Kartago ehirlerinde yaplan toplantlarda tespit edilmitir. 156 Bu listeler cemaatlerin ellerindeki listeleri teyit etmitir. znik Konsili Kararlar ve Tartmalar lk defa imparatorluk gcnn bir dogma sorununa mdahale * ettii konsilde, bata Aryanizm olmak zere, Nebat Dini mensuplar, Samsatl Pavlos ve Meletian taraftarlar hakknda aforoz kararlar 157 alnd. mparatorun emri zerine, srgne gnderilen Ariusu piskoposlarn yerine yeni piskoposlar takdis edilerek atand. Aforoz edilen piskoposlar arasnda, Nicomedial Eusebius ve Nicea 158 Piskoposu Theognis de grlmektedir. znik Konsilinde din konular ve kiliseye rahatszlk veren 159 meselelerle ilgili 20 kadar karar alnd ifade edilmektedir. Piskoposlarla ilgili takdislerde piskopos olacakt ve

155

Jakob, Xavier, ncil Nedir? Tarihi Gerekler, Kent Matbaas, stanbul 1985, s. 117-118. Jakob, s. 120-123; Bamsz Protestan Kiliseleri Basn Danman sa Karata, ncillerin znik Konsilinde tespit edilmesinin mmkn olmadn, bu bilginin yanl ve arptlm olduunu srarla vurgulamakta ve kitabnda, bu yanl bilginin yer ald tm kaynaklara cevap vermektedir, sa Karata, Gerekleri Saptranlar, Ltuf Yaynclk, stanbul 1997, s.32-34; Sinanolu, s.16 (56 nolu dipnot) M 4. yydan MS 2. yya kadar, kuzeybat Arabistanda aktif olarak varlklarn srdren Nebatlerin dini. Bkz. Gndz, Din ve nan Szl, s. 280. elik, s. 120-121. Ebu Zehra, s. 236 ; elik, s. 118. Dvornik, F., Councils, s. 374.

156

157 158 159

288

imparatorluun idari 160 yaplandrlacakt.

taksimine

gre,

kilise

tekilat

Hristiyan kiliseleri arasnda, ilk defa resmi bir Kredo (itikadname) tespit edilmitir. Ancak tespit edilen bu iman ilkeleri, ilahiyat tartmalarna son vermemi, aksine daha da iddetlendirerek, Hristiyan aleminin paralanmasna yol amtr. nk Hristiyan inanc felsefe ve mantk kurallarna uydurulmaya allm, ancak Teslis inancnn bu kaideler erevesinde izah mmkn olmamtr. Oulun, Baba ile ayn cevherden olmas, Babann Oulda tecessm ettiinin kabul, sada beer ve ilh cevherler arasndaki ilgi meselesini gndeme getirmi, bu da kiliseleri V. ve VI. asrda kartrmtr. Bir de Kutsal Ruhun mahiyeti tartlnca, akl ve felsefi kmazlar iinde bunalan kilise, 161 sann kutsal mjdesinden tamamen uzaklamtr. Konsilde, Roma Gne tanrsna tapnma imparatorluun genelinde yaygn olduu iin ve imparator da dnyada Gne tanrsnn grnm olarak addedildii iin (Pontifex Maximus), Pavlusu Kilise Roma Gne Gnn (sun-day), Hristiyan ** abat olarak ilan etti. sann doum gn kabul edilen Araln 25. gn, Gne Tanrsnn da doum gn kabul edildi. Gne Tanrsnn sembol olan k ha alnarak, Hristiyanla katld. sann doum gn kutlamalar ile Gne Tanrsnn kutlamalar 162 birbirine kartrld. Konsil srasnda din adamlarnn, Caesareal Eusebiostan bayramlar, perhiz ve paskalya iin bir takvim hazrlamasn istedikleri, matematii kuvvetli olan bu piskoposunda yllk bir almayla Xaranigon (Kkl Uzlama) adyla bilinen takvimi 163 dzenlemeye alt, Sryani kaynaklarda yer almaktadr. Paskalya Bayramnn kutlanaca gnn tespiti, kiliseler arasnda birlik oluturmas asndan nemliydi. Paskalya Bayramnn kutlanaca gn, Yahudilerin Pesah Bayramna en yakn den pazar gn olacakt. ayet Pesah Bayram pazar gnne rastlamsa, Paskalya Bayram ondan sonraki pazar gnne 164 ertelenecekti.
160

Bailly, I, 14-15; Yldz, Mehmet, Barnabas ncili, Kltr Basn Yayn Birlii, stanbul, ts., s. 52 (Ali naln yazd giri yazsnda). elik, s. 122. Sadece dua ve ibadetle geirilmesi gereken gn. Bkz., Gndz, Din ve nan Szl, s. 351. Ataurrahim, 107-108. er, s. 92. Yazman, s. 11; Dvornik, Councils, s. 374.

161 **

162 163 164

289

Hristiyan alemi balca, Roma, skenderiye ve Antakya diye byk patriklie blnd. Roma, talya ve yakn evresi zerinde; skenderiye, Msr ve birleik eyaletler zerinde; Antakya ise, Suriye, Anadolu ve dou blgelerinde sz sahibi olacakt. Bu blgeler yannda, Kudsn mazisi ve manevi stnl gz nne alnarak ona da eref payesi verilmi, ancak idari ynden yine Antakya 165 Kilisesine bal kabul edilmitir. slm yazarlardan Ebu Zehraya gre Konsilde Ahdi Atikin bir ok blmnn okunmas yasakland halde, sonraki konsiller bu yasa kaldrmtr. Ahd-i Cedidin de; Pavlusun branilere Mektubu, Petrusun ikinci mektubu, Yuhannann ikinci ve nc mektubu, Yakubun Mektubu, Yehudann Mektubu ve Yuhannann vahiyleri blmleri yasaklanm, ancak sonraki konsillerde bu yasaklar da kaldrlmtr. Eer kutsal kitaplar konusunda yanlmsa, dier konularda da yanlmaz olmas dnlemezdi. Yanlgnn temelinde konsile bizzat mdahele ederek siyasi kararlar aldran Konstantin sebep olmutur denilebilir. Nitekim yanlg ierisinde olduklar 166 sonraki konsillerde ortaya kmtr. znik Konsilinin toplannn ana sebebi, Ariusun grlerinde srarcl ve taraftarnn artmas ise de, bir dier sebep lkenin siyasi ve din btnlnn bozulmas ve Konstantinin buna gz yummak istememesidir. O siyasi huzuru, din birliini salayarak desteklemek istemitir. Bunun iin de kiliseleri vicdanlara hitabeden, resm denetimden uzak bir kurum olmaktan karp, devletin denetiminde bir statye kavutu. Bylece lke idaresinde kabul edilen eyalet ynetim sistemi kiliselere de uygulanmtr. Konsile davet edilen din adamlar Konstantinin istei ile znike kadar gelmilerdi. Dou ve Bat blgelerinden katlmclarn olduu gz nne alnrsa, saylarnn ok kalabalk olduu ortaya kmaktadr. Rivayetlerin bir ou iki binin zerinde din adamnn katldn bildirmektedir. Ancak kararlarn altnda aznlk bir grubun imzas vardr. Bu 318 kiilik aznlk grubun dnceleri esas alnarak iman esaslar belirlenmitir. tekilerin dncelerinin ne olduundan bahsedilmemitir. Kararn altna imza atan 318 Piskopos da Mesihin Tanrl konusunda mttefik deillerdi. Ancak Konstantin hkmdarlk simgesi olan mhrn, kamsn ve klcn onlara hkmetmek zere takdim edince, gr birliine vardklarn sylemilerdir. Yani hkmdarlk arzusu ve dnyalk sevgisi, onlar Konstantinin arzusunu kabul etmeye sevk etmi, mparator da onlarla zel bir
165 166

elik, s. 123. Ebu Zehra, s. 234.

290

toplant yapmt. Bu grup, gerek imparator korkusuyla gerekse makam ve mevki hrsyla Mesihin Tanrln kabul etmiler, halk da 167 buna inanmaya zorlamlardr. znik Konsilinde alnan kararlarla, konsil kendisini hkmet mevkiinde sayarak din bir kurul olduunu kabul ettirmitir. Halka bir takm din emirler vererek, ister istemez kendilerine itaat etmelerini buyurmu; din emirlerin din kitaplarndan deil, 168 kendilerinden alnacan belirtmitir. Konsilin bildirileri kutsal kitaba uysun uymasn, hccet olarak grlm ve kabul olunmutur. Bu kararla kendi kutsal kabul ettikleri kitaplarna muhalefet etmilerdir. mparator, konsil davetinde ve tartmalarn seyrinde ba rol oynamtr. O kadar ki, kilise tarihileri Rufinus ve Socrates, konsil kararlarn onaylamak istemeyenlerin, imparator tarafndan srgn 169 ile tehdit edildiini kaydetmektedirler. Konstantin dneminde Hristiyanlar zulm grmedi, yasaklar kaldrlarak dinleri yasal sayld. Hristiyanlk hukuksal adan paganln zerinde tutulmamtr ama, kesin olarak paganln yerini alabilecek ayrcalkl bir din haline getirilmitir. znik Konsilinin prosedr, Senato prosedrnn ayns olmutur. Bunun iin mparator, senatrleri davet ettii gibi piskoposlar davet etmitir. Piskoposlar da, senatrler gibi masraflarn imparatorlua ait olduu seyahat ayrcalndan ve Roma mparatorluunun iyi dzenlenmi olan posta tekilatndan 170 yararlanmlardr. znik Konsilinden sonra piskopos toplantlar, Roma Senatosunun oturumlarna yn veren kurallara gre ekillenmitir. Konsil davetlerinde, imparatorun senatoyu toplantya ard terimler kullanlarak, Roma Senatosunun prosedr takip 171 Tm Hristiyan dnyasnn piskoposlar, o andan edilmitir. itibaren genellikle kilisenin senato meclisi olarak bilinmeye 172 balanmtr. Kilise iin tehlikeli ve din konuda bamszlnn aleyhine imi gibi grlen bu durum, ilk kilisenin, o devirde tannan tek politik felsefeye ve imparatorluun politik tekilatna adaptasyonu sonucu
167 168 169 170 171 172

Ebu Zehra, s. 233. Matta 20/25-28. elik, s. 119. Dvornik, Councils, s. 374. Dvornik, Konsiller Tarihi, s. 4. Daley, Councils, ER, IV, 125.

291

olmutur. Piskoposlarn bamszl korunmutur. Zira imparatorlarn, senatoda oy kullanma haklar yoktur. Oy verme 173 ayrcal senatrlere aittir. Hibir imparator, senatoyu feshe ve bu ayrcal kaldrmaya cesaret edememitir. Konsilin hibir yerinde, Konstantin'in piskoposlarla birlikte oy kulland grlmemektedir. Konsilde, problemler Senatoda olduu gibi nce zel komisyonlarda en nemli piskoposlar ve imparator tarafndan tartlm, daha sonra Baba-Oul'un tabiat problemini konsilin 174 tayin etmesine karar verilmitir. Roma senato toplantlarnda zafer heykeli, bakanlk krssnn nnde durduu gibi, konsilde de ncil imparatorla piskoposlar arasna konmutur. Senatoda olduu gibi, imparator niin bu konsili topladn ve tartacaklar konuyu aklam, daha sonra da grlerini aklamalar iin piskoposlara 175 bavurmutur. znik Konsili, bizzat imparatorun davetiyle toplanmas, katlmclarn yerleim dzeni, al konumasn imparatorun yapmas ve siyasi etkilerle alnan kararlara kadar bir 176 ok nedenden dolay znik-Roma Konsl Toplants olarak da adlandrabilir. Grld gibi znik Konsili topland yer, toplantya davet ekli, konsile katlanlar, kararlarn aln ekli, imparatorun konsil zerindeki etkisi ve rol ile konsilin kmenik kabul edilip edilemeyecei ve daha bir ok konuda eletiriye aktr ve eletirilmektedir. Sonu Hristiyan dnyasnn Havriler dneminde yaad ilk ihtilafn zndeki sebep, IV. yzylda kendini tekrar gstermitir. Hz. sann tabiat hakkndaki tartmalarn artarak kilise iinde blnmeye yol amas ve bu ayrln da imparatorluu etkileyecei endiesi ile Konstantin siyas iradesini kullanarak znikte bir konsil toplamtr. znik Konsili ile Hristiyan dnyasn balayacak bir inan sisteminin hazrlanmasnda ilk adm atlm oldu. Bu konsil sonunda Hristiyanlar arasnda itikad birlik salanamad gibi, kosilin toplanma sebebi olan Ariusuluk da ortadan kaldrlamamtr. znik-stanbul man Esaslar denen inan sistemine ise I.stanbul (381), Efes (431) ve Kadky (451) gibi bir dizi konsil sonunda ulalmtr. Buna ramen baz kiliseler kendi inan esaslarn
173 174

Dvornik, Councils, s. 374. Dawson, Cristopher, Batnn Oluumu, (ev. Din Tayan), stanbul 1976, s. 58-59; Dvornik, s. 7. Dvornik, Councils, s. 374. Konsl, Romada her sene seilen iki devlet reisinden her biri. Bu konsllerin yaptklar toplantlar. Bkz. Sava, Konsolos, DA, XXVI,178-179.

175 176

292

belirlemilerdir. Konsilde din uygulamalarda birlii salamaya ynelik olarak kabul edebileceimiz, Paskalya bayramnn tarihinin tesbiti bu konuda ilk adm olarak grlebilir. Hristiyan alemi balca, Roma, skenderiye ve Antakya diye byk patriklie blnmtr. Roma, talya ve yakn evresi zerinde; skenderiye, Msr ve birleik eyaletler zerinde; Antakya ise, Suriye, Anadolu ve dou blgelerinde sz sahibi olacakt. Bu blgeler yannda, Kudsn mazisi ve manevi stnl gz nne alnarak ona da eref payesi verilmi, ancak idari ynden yine Antakya Kilisesine bal kabul edilmitir. znik Konsilinde alnan kararlarla, konsil kendisini hkmet mevkiinde sayarak din bir kurul olduunu kabul ettirmitir. Halka bir takm din emirler vererek, ister istemez kendilerine itaat etmelerini buyurmu; din emirlerin din kitaplarndan deil, kendilerinden alnacan belirtmitir. Konsilin bildirileri kutsal kitaba uysun uymasn, hccet olarak grlm ve kabul olunmutur. Mslman ilim adamlarnn meseleye yaklam ncelikle Arius merkezli olmutur. Ariusun Hz. sann yaratlm olduu ve tanr olamayaca dncesi mslman ilim adamlarnn dikkatini konsile ekmitir. Kutsal kitaplarn tesbiti ve ncillerin yaklmas gibi konularda mellifler kaynak vermemilerdir. Ayrca ncillerin kanonizasyonu znik Konsiliinde deil kilisenin geliimi dahilinde 150li yllardan 1546 Trente Konsiline kadar sren bir sre ierisinde olmutur. Konsilde meseleler, senatoda olduu gibi nce zel komisyonlarda piskoposlar ve imparator tarafndan tartlmtr. znik Konsilinin prosedr, Senato prosedrnn ayns olmutur. Bunun iin mparator, senatrleri davet ettii gibi piskoposlar davet etmitir. Piskoposlar da, senatrler gibi masraflarn imparatorlua ait olduu seyahat ayrcalndan ve Roma mparatorluunun iyi dzenlenmi olan posta tekilatndan yararlanmlardr. Bu ve benzer bir ok nedenden dolay konsili znik-Roma Konsl Toplants gibi grebiliriz.

293

BBLYOGRAFYA Akit, Oktay, Roma mparatorluu Tarihi (M.S. 193-395), ..E.F.Y., stanbul 1970. Artuk, Cevriye, Nikaia (znik) ehrinin sim ve nvanlar Hakknda, V.Trk Tarih Kongresi Sonular, Ankara 1960. Ataurrahim, Muhammed, Bir slam Peygamberi Hz. sa, (ev. Krat Demirci), nsan Y., stanbul 1994. Ate, Sleyman, Yce Kurann ada Tefsiri, Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul 1990. Aydn, Mehmet, Mslmanlarn Hristiyanlara Kar Yazd Reddiyeler ve Tartma Konular, Trkiye Diyanet Vakf Y., Konya 1989. Hristiyan Genel Konsilleri ve II. Vatikan Konsili, SFY., Konya 1991. Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1995. Bailly, Auguste, Bizans Tarihi, (ev. Haluk aman), stanbul ts. Barker, G., Onun zinde Hristiyanlk ve Laiklik Tarihi, Zafer Matbaas, stanbul 1985. Ba, Bilal, Monoteist Bir Hristiyanlk Yorumu: Ariusuluk Mezhebi, Divan lm Aratrmalar, Bilim ve Sanat Vakf, 2000/2, yl: 5, say: 9. Bayet, Albert, Dine Kar Dncenin Tarihi, Varlk Yaynlar, stanbul 1970. K.Bihlmeyer- H.Tuchle, I. ve IV. Yzylda Hristiyanlk, Roma imparatorluunda Tek Tanrcln Zaferi, (ev. Antun nal), Gler Matbaas, stanbul 1972. Brandon, S. G. F., Gnostisizm, A Dictionary of Comparative Religion, Wedenfeld&Ncolson, London 1970. elik, Mehmet, Sryani Tarihi I, Ayra Yaynlar, Ankara 1996. Dvornik, Francis, Konsiller Tarihi, znikten II. Vatikana (ev. Mehmet Aydn), Ankara 1990. Councils, Eastern Ecumenical Councils, NCE, Washington 1967, IV, 374-375 Councils, General History Of, NCE, IV, 373-374 Daley, Brian E., Councils, The Encyclopedia of Religion (I-XVI), (ed. Mircea Eliade), New York 1987. Davud, Abdulehad, ncil ve Salib, nklab Yaynlar, stanbul 1999 Dawson, Cristopher, Batnn Oluumu, (ev. Din Tayan), stanbul 1976. Dorul, . Rza, Yeryznde Dinler Tarihi, stanbul 1947. Delhili Rahmetullah Efendi, zhar'l-Hakk Tercmesi, (ev. mer FehmiNzhet Efendi), Snmez Neriyat, stanbul 1972. Schade, znik Klavuzu, ankaya Matbaas, Ankara 1935. Ebu Zehra, Muhammed, Hristiyanlk zerine Konferanslar, (ev. Akif

294

Nuri), st. 1978. Eb'l-Abbas Takiyyddin Ahmed b. Ali b. Abdlkadir Makriz (845/1442), el-Mevaiz ve'l-i'tibar fi zikri'l-htat ve'l-asar, Dru Sdr, Beyrut ts. Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 1994. Gndz, inasi, Pavlus, Hristiyanln Mimar, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2001. Din ve nan Szl, Vadi y., Ankara 1998. G, Ahmet, Dinlerde Mabed ve badet, Esra Faklte Yaynlar, stanbul 1999. Gngr, Ali sra, Vatikan, Misyon ve Diyalog, Tre Yaynlar, Ankara 2002. Hammer, Joseph De, Osmanl mparatorluu Tarihi, (ev. Zuhuri Danman), Hikmet Neriyat, stanbul 1972. Harman, mer Faruk, Konsil, DA, XXVI,175-178 bn Haldun, Mukaddime, (ev. Sleyman Uluda), Dergh Y., st.1982. bn Kayyim el-Cevziyye, Ebu Abdullah emseddin Muhammed (751/1350), Hidayet'l-Hayra fi Ecvibeti'l-Yehd venNasr (thk. Ahmed Hicazi Saka), 4.bs., el-Mektebet'lKayyime, 1986. sa Karata, Gerekleri Saptranlar, Ltuf Yaynclk, stanbul 1997. Jakob, Xavier, ncil Nedir? Tarihi Gerekler, Kent Matbaas, stanbul 1985. John Hick, nanlarn Gkua, (ev. Mahmut Aydn), Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2002. Kabaaa, Sinan, Latince Trke Szlk, Sosyal Yaynlar, stanbul 1995. Kuzgun, aban, Drt ncil, Farkllklar ve elikileri, 2. bask, st.1991. Lemerle, Paul, Histoire de Byzance, (ev. Galip stn), letiim Yaynlar, stanbul 1994 Lonergan, Bernard, The Way to Nicea, London 1976. Mathews, Shailer-Smith, G. Birney, A Dictionary of Religion and Ethics, Waverley Book Company, London 1921. Murphy, F. J., Councils New Catholic Encyclopedia (NCE), The Catholic University of America, Washington 1967. Opeloye, M. O., The Unity and Tri-Unity of God: An Analytical Appraisal of the Biblical and Quranic Views, The Islamic Quarterly, 36/3, 1992. Ostrogorsky, George, Bizans Devleti Tarihi, (Fikret Iltan), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1981. Reat, Ekrem, Bizans Tarihi (ark Roma mparatorluu 395-1453), Muallim Ahmet Halit Ktphanesi, stanbul 1934. Sahas, Daniel J., Icon and Logos, London (ts.)

295

Sarkolu, Ekrem, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Kardelen Kitabevi, Isparta 1999. Sava, Ali brahim, Konsolos, DA, XXVI, 178-179 Schimmel, Annemarie, Dinler Tarihine Giri, AFY, Ankara 1955. Scognamillo, Giovanni, Medeniyetler atmasnda Batnn nan Temelleri, Karakutu Yaynlar, stanbul 2002. Sinanolu, Mustafa, Hristiyan ve slm Kaynaklarnda Tartmal Bir Din Toplant: znik Konsili, slm Aratrmalar Dergisi, stanbul 2001, say: 6. Smart, Ninian, The Religious Experience Of Mankind, New York 1969. Smart Ninian (ed.), Atlas of The World Religions, Oxford University Pres, Newyork 1999. Stone, Darwell, Councils (Christian: Early), Encyclopedia of Religion and Ethics, (I-XIII), s.185-193 (ed. James Hastings), T&T. Clark, New York 1980. ehristn, Muhammed Abdulkerm (:548 H./1153 M.), el-Milel ven Nihal, (ed.M.Fethullah Bedrn), Kahire 1947. er, Adday, Siirt Vakayinamesi, Yaba Yaynlar, stanbul 2002. Taplamacolu, Mehmet, Karlatrmal Dinler Tarihi, Ankara 1966. Texier, Charles, Kk Asya, Corafyas, Tarihi ve Arkelojisi I-III, (ev. Ali Suat), Yayna hazrlayan: Kazm Yaar Kopraman, Musa Yldz, Ankara 2002. Tmer, Gnay-Kk, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ocak Yaynlar, Ankara 1993. al, Turgay, nan Bildirgemiz, Mjde Yaynclk, stanbul 1996. Vasiliev, A. A., Bizans mparatorluu Tarihi, (ev. A. Mfit), Ankara 1943. Walls, A. F., Gnostisizm, The New Bible Dictionary, (ed. J. D. Douglas), London 1962. Weber, Alfred, Felsefe Tarihi (ev. H. Vehbi Eralp), Sosyal Yaynlar, stanbul 1991. Wolfson, H. Austryn, Kelam Felsefeleri, (ev. Kasm Turhan), Kitabevi, stanbul 2001. Yazman, Yakup, znik Konsilinde Ne Oldu? stanbul 1981. Yldz, Mehmet, Barnabas ncili, Kltr Basn Yayn Birlii, stanbul ts.

296