TC.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1466 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 780

ANAYASA HUKUKU

Yazar Prof.Dr. Ergun ZBUDUN Editr

Do.Dr. Aye Tlin YRK

ANADOLU NVERSTES

Eskiehir, 2003

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2003 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Yard.Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yard.Do.Dr. Alper Altunay Grafik Tasarm Ynetmenleri Do. T. Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Televizyon Programlar Yneticisi Prof.Dr. Naci Ghan Dil ve Yazm Danmanlar Yard.Do.Dr. Hlya Pilanc Okt. Necip Hatipolu Okt. Gnl Yksel lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Taner iman Kitap Koordinasyon Birimi Yard.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Do. T. Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Anayasa Hukuku ISBN 975 - 06 - 0198 - X

1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde .............. adet olarak baslmtr. ESKEHR, ............

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ Kullanm Klavuzu ....................................................................................... xi xii

Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak ve 1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri.....................................

OSMANLI MPARATORLUU DNEM ...................................................... MLL MCADELE DNEM ........................................................................ CUMHURYETN LANI ................................................................................ 1924 ANAYASASI........................................................................................... Hkmet Sistemi ........................................................................................... Anayasann Sertlii ...................................................................................... Laiklik ............................................................................................................ Kamu Hrriyetleri.......................................................................................... 1924 Anayasasnn Uygulanmas ................................................................. MLL BRLK KOMTES VE GEC ANAYASA DNEM ........................ 1961 ANAYASASININ TEMEL NTELKLER................................................ ounluku Demokrasi Anlayndan oulcu Demokrasi Anlayna Gei ............................................................................................ Anayasnn stnl............................................................................. Kuvvetler Ayrl - Devlet ktidarnn Paylalmas ............................. oulcu Toplum Yapsnn Gelitirilmesi ............................................. Temel Haklarn Geniletilmesi ve Glendirilmesi .............................. Sosyal Devlet.................................................................................................. 1961 Anayasasnn Uygulanmas.................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar .........................................................................

NTE 1

1
3 4 7 7 7 8 8 8 9 10 11 11 11 12 13 13 14 15 18 19 20 21 21

Milli Gvenlik Konseyi Rejimi ve 1982 Anayasasnn Balca zellikleri .................................................................... 23

MLL GVENLK KONSEY REJM ............................................................ 1961 VE 1982 ANAYASALARININ YAPIMI SRELERNN KARILATIRILMASI ..................................................................................... Benzerlikler ................................................................................................... Farklar ............................................................................................................ 1982 ANAYASASININ BALICA ZELLKLER ........................................... 1982 Anayasas 1961 Anayasasna Oranla Daha Kazistik Bir Yntemle Hazrlanmtr ................................................................................................ 1982 Anayasas 1961 Anayasasndan Daha Kat Niteliktedir ..................... 1982 Anayasas Bir Gei Dnemi ngrmtr ....................................... 1982 Anayasas Otorite - Hrriyet Dengesinde Otoritenin Arln Arttrmtr ...................................................................................................... 1982 Anayasas Devlet Yaps inde Yrtme Organn Glendirmitir .............................................................................................. 25 27 27 27 29 29 30 30 31 32

NTE 2

iv

indekiler

1982 Anayasas Siyasal Karar Alma Mekanizmalarndaki Tkanklklar Giderici Hkmler Getirmitir ..................................................................... 1982 Anayasas 1961 Anayasasna Oranla Daha Az Katlmac Bir Demokrasi Modelini Benimsemitir ............................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar .........................................................................

32 33 35 36 37 37 37

NTE 3

Devletin Temel lkeleri-I ........................................................ 39

GR ............................................................................................................. CUMHURYETLK ..................................................................................... BALANGI LKELER, TOPLUMUN HUZURU, MLL DAYANIMA VE ADALET .................................................................................................. ATATRK MLLYETLNE BALILIK ................................................... LAKLK ......................................................................................................... Resmi Bir Devlet Dininin Olmamas ........................................................... Devletin, Btn Dinlerin Mensuplarna Eit Davranmas .......................... Din Kurumlaryla Devlet Kurumlarnn Ayrlm Olmas ........................... Devlet Ynetiminin Din Kurallarndan Etikilenmemesi ............................. DEMOKRATK DEVLET ............................................................................... Milli Egemenlik ve Demokratik Devlet ...................................................... Serbest Seimler ..................................................................................... ok Partili Siyasal Hayat .............................................................................. Siyasal Partilerin Amalarna likin Yasaklar ....................................... Siyasal Partilerin rgtlenme ve almalarna likin Yasaklar ......... Siyasal Partilerin Kapatlmas ................................................................. Siyasal Partilere Devlet Yardm ............................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 41 41 42 43 44 45 45 46 46 47 47 48 50 51 52 53 55 56 57 58 58 58

NTE 4

Devletin Temel lkeleri-II ....................................................... 59

NSAN HAKLARINA SAYGILI DEVLET ........................................................ 1982 Anayasasnn Temel Haklar Konusundaki Yaklam ....................... Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlanmas .................................................... Snrlamann Snrlar ..................................................................................... Temel Hak ve Hrriyetlerin Ktye Kullanlamamas ................................ Temel Hak ve Hrriyetlerin Kullanlmasnn Durdurulmas ...................... HUKUK DEVLET .......................................................................................... Kavram ........................................................................................................... Yrtme lemlerinin Yargsal Denetimi ..................................................... Yasama lemlerinin Yargsal Denetimi ...................................................... Yarg Bamszl ......................................................................................... Kanuni Hakim Gvencesi ............................................................................ Ceza Sorumluluunun lkeleri ..................................................................... 61 61 61 63 65 66 68 68 68 71 71 71 72

indekiler

Hukukun Genel lkelerine Ballk ............................................................. SOSYAL DEVLET .......................................................................................... Sosyal Devletin Anlam ................................................................................ Devletin Ekonomik Hayata Mdahalesinin ls .................................... Sosyal Devletin Hukuki Yntemleri ............................................................ Herkese nsan Haysiyetine Yakr Asgari Bir Hayat Dzeyi Salamaya Ynelik Tedbirler ................................................................. Vergi Adaleti ........................................................................................... Kamulatrma ve Devletletirme ............................................................ Planlama .................................................................................................. Sosyal Haklar .......................................................................................... ETLK .......................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar .........................................................................

72 73 73 75 75 75 76 76 77 77 79 80 81 82 82 82

Kurucu ktidar: Anayasay Deitirme Sorunu .................... 83

ASL KURUCU KTDAR VE TAL KURUCU KTDAR ............................... TRK ANAYASALARINDA ANAYASAYI DETRME SORUNU ............. Teklif .............................................................................................................. Grme ........................................................................................................ Karar .............................................................................................................. Onay .............................................................................................................. ANAYASA DEKLKLERNN DENETM ................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 85 86 87 87 88 88 90 93 94 95 95 95

NTE 5

Kuvvetler Ayrl ..................................................................... 97

KUVVETLER AYRILII VE FONKSYONLAR AYRILII.............................. DEVLETN HUKUK FONKSYONLARININ MADD BAKIMDAN TASNF .................................................................................... DEVLET FONKSYONLARININ EKL VE ORGANK BAKIMDAN TASNF ......................................................................................................... TRKYEDE 1924 VE 1961 ANAYASALARINDA KUVVETLER (FONKSYONLAR) AYRILII ....................................................................... 1982 ANAYASASINDA KUVVETLER (FONKSYONLAR) AYRILII .......... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 99 100 101 102 103 107 108 109 109 109

NTE 6

Yasama Fonksiyonu ve Yasama lemleri ........................... 111

YASAMA FONKSYONU .............................................................................. 113 Yasama Fonksiyonunun Nitelii .................................................................. 113

NTE 7

vi

indekiler

Yasama Yetkisinin Genellii ve lkellii (Aslilii) ...................................... Yasama Yetkisinin Devredilmezlii ............................................................. YASAMA LEMLER ..................................................................................... Kanun ............................................................................................................. zel Nitelikli Kanunlar ................................................................................. Bte Kanunu ................................................................................................ Kesin Hesap Kanunu .................................................................................... Milletleraras Antlamalarn Uygun Bulunmas ............................................ Parlamento Kararlar ..................................................................................... tzk ........................................................................................................... zet ................................................................................................................ Kendimizi Snayalm ...................................................................................... Yaamn inden ............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar .........................................................................

114 115 117 117 118 118 119 119 121 122 124 125 126 126 126

NTE 8

Yrtme Fonksiyonu ve Yrtme lemleri ......................... 127

YRETME FONKSYONUNUN NTEL ................................................... KANUN HKMNDE KARARNAMELER ..................................................... Kavram ve Nitelik ......................................................................................... Yetki .............................................................................................................. Konu .............................................................................................................. Usul ve ekil ................................................................................................. Denetim ......................................................................................................... SIKIYNETM VE OLAANST HAL KANUN HKMNDE KARARNAMELER ......................................................................................... Yetki .............................................................................................................. Konu .............................................................................................................. Denetim Bakmndan .................................................................................... CUMHURBAKANLII KARARNAMES ..................................................... TZKLER ..................................................................................................... YNETMELKLER ......................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 129 130 130 130 131 132 133 134 134 134 134 135 136 137 138 139 140 140 140

NTE 9

Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu, Milletvekillerinin Seimi ve Hukuki Statleri ............................ 141
TBMMNN KURULUU VE MLLETVEKLLERNN SEM ...................... Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu ................................................ MLLETVEKLLERNN SEM ..................................................................... Seim Sistemi ................................................................................................ Milletvekili Seilme Yeterlii ................................................................. Seim evreleri ...................................................................................... Seimin Balangc ................................................................................. Adaylk .......................................................................................................... Milletvekilliklerin Tahsisi ....................................................................... 143 143 145 145 148 149 149 150 150

indekiler

vii

Gmrk Kaplarnda Kullanlan Oylarn Deerlendirilmesi ....................... TRKYE BYK MLLET MECLS YELERNN HUKUK STATS .... Milletin Temsili .............................................................................................. Milletvekili And ............................................................................................ TRKYE BYK MLLET MECLS YELYLE BADAMAYAN LER ................................................................................ YASAMA SORUMSUZLUU ......................................................................... YASAMA DOKUNULMAZLII ..................................................................... YELN DMES .................................................................................... DOKUNULMAZLIIN KALDIRILMASI VE YELN DMES KARARLARININ DENETLENMES ................................................................ TRKYE BYK MLLET MECLS YELERNN MAL STATLER ....... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar .........................................................................

150 151 151 151 152 153 154 155 155 155 156 157 158 158 158

Trkiye Byk Millet Meclisinin Yaps, alma Dzeni, Grev ve Yetkileri ..................................................... 159
TBMM'NN YAPISI VE ALIMA DZEN ............................................. tzk ........................................................................................................... Bakanlk Divan ........................................................................................... Siyasi Parti Gruplar ...................................................................................... Danma Kurulu ............................................................................................ Komisyonlar .................................................................................................. Meclisin Toplanmas ve Tatili ...................................................................... Toplant ve Karar Yeter Says ..................................................................... Meclis Grmeleri ....................................................................................... Mecliste Oylama Usulleri .............................................................................. TRKYE BYK MLLET MECLSNN GREV VE YETKLER ............. Kanun Yapma ............................................................................................... HKMETN DENETLENMES ..................................................................... Soru ................................................................................................................ Genel Grme ............................................................................................. Meclis Aratrmas ......................................................................................... Meclis Soruturmas ...................................................................................... Gensoru ......................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 161 161 161 162 163 163 164 164 164 164 165 165 168 168 169 169 170 170 172 173 174 174 174

NTE 10

Yrtme Organnn Yaps ve Cumhurbakan .................... 175

GENEL OLARAK YRTME ORGANININ YAPISI ..................................... CUMHURBAKANININ SEM VE TARAFSIZLII ................................... CUMHURBAKANININ GREV VE YETKLER ........................................ Yasama le lgili Grev ve Yetkiler ............................................................. Yrtme le lgili Grev ve Yetkiler ............................................................ 177 177 179 179 180

NTE 11

viii

indekiler

Yarg le lgili Grev ve Yetkiler ................................................................. CUMHURBAKANININ SYASAL SORUMSUZLUU ................................. CUMHURBAKANININ CEZA SORUMSUZLUU VE SORUMLULUU... CUMHURBAKANINA VEKLET ................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar .........................................................................

180 180 184 185 186 187 188 188 188

NTE 12

Babakan, Bakanlar Kurulu ve Hkmet Sisteminin Nitelii ...................................................................................... 189

BAKANLAR KURULUNUN KURULUU ...................................................... BAKANLAR KURULUNUN YAPISI .............................................................. BAKANLARIN SORUMLULUU ................................................................... Siyasal Sorumluluk ........................................................................................ Cezai Sorumluluk .......................................................................................... Hukuki Sorumluluk ....................................................................................... GEC BAKANLAR KURULU ...................................................................... HKMET SSTEMNN NTEL .............................................................. Yasama - Yrtme likileri ve Hkmet Sistemleri .................................. 1982 ANAYASASINDA PARLAMENTER REJM UNSURLARI ...................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 191 192 193 193 194 194 194 195 195 196 199 200 201 201 201

NTE 13

Olaanst Ynetim Usulleri ................................................ 203

KAVRAM VE ETLER ............................................................................... OLAANST HAL REJMLERNN KONUSU ............................................ YARGISAL DENETM .................................................................................... Olaanst Hal Rejiminin lan lemi zerindeki Denetim ...................... Olaanst Hal veya Skynetim lanna likin Bakanlar Kurulu Karar zerindeki Yargsal Denetim ...................................................... Olaanst Hal veya Skynetim lannn Trkiye Byk Millet Meclisince Onanmas Karar zerindeki Denetim .................... Olaanst Hal Rejimi lemleri zerindeki Denetim ................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 205 206 208 208 209 209 210 211 212 214 214 214

NTE 14

Yarg Fonksiyonu ..................................................................... 215

YARGI FONKSYONUNUN MAHYET VE ZELL................................. TRK ANAYASALARINDA YARGI FONKSYONUNUN DURUMU ........... MAHKEMELERN BAIMSIZLII LKES .................................................... HAKMLK TEMNATI ................................................................................... HAKMLER VE SAVCILAR YKSEK KURULU ............................................. 217 218 219 210 221

indekiler

ix

YKSEK MAHKEMELER ............................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar .........................................................................

223 225 226 227 227 227

Anayasa Yargs-I (Anayasa Mahkemesi, Anayasaya Uygunluk Denetimi) ..... 229

ANAYASA YARGISI KAVRAMI VE TARHSEL GELM ........................... ANAYASA MAHKEMESNN STATS, KURULUU VE GREVLER ...... Anayasa Mahkemesinin Stats ................................................................... Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ............................................................... Anayasa Mahkemesinin Grevleri ............................................................... ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN KONUSU ................................ Kanunlar ........................................................................................................ Kanun Hkmnde Kararnameler ................................................................. Trkiye Byk Millet Meclisi tz ........................................................ Anayasa Deiiklikleri .................................................................................. Milletleraras Antlamalar .............................................................................. Parlamento Kararlar ..................................................................................... ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNDE L NORMLAR (ANAYASALLIK BLOKU) ........................................................... Milletleraras Hukuk Kurallar ...................................................................... Hukukun Genel lkeleri ............................................................................... Atatrk lke ve nklplar ............................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 231 232 232 233 234 234 235 235 235 235 235 235 236 236 238 238 240 241 242 242 242

NTE 15

Anayasa Yargs-II (Anayasaya Uygunluk, Denetiminin Kapsam, ekilleri ve Sonucu) ......................... 243
ANAYASA4YA UYGUNLUK DENETMNN KAPSAMI .............................. Esas Bakmndan Denetim ........................................................................... Sebep Unsuru Bakmndan ..................................................................... Ama (Maksat) Unsuru Bakmndan ...................................................... Konu Unsuru Bakmndan ..................................................................... ekil Bakmndan Denetim ........................................................................... ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMN EKLLER ................................... Soyut Norm Denetimi (ptal Davas) ........................................................... Dava Ama Yetkisi .................................................................................. Dava Ama Sresi .................................................................................. Somut Norm Denetimi .................................................................................. Nitelii ve Soyut Norm Denetiminden Farklar .................................... Somut Norm Denetiminin artlar ......................................................... Somut Norm Denetiminin leyii ......................................................... ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN SONUCU VE ANAYASA MAHKEMES KARARLARININ NTEL ................................... 245 245 245 245 246 246 248 248 248 249 249 249 250 252 253

NTE 16

indekiler

Kararlarn Etkisi ve Nitelii .......................................................................... Kararn Yrrle Girmesi ............................................................................ Kararlarn Geriye Yrmezlii ..................................................................... ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNDE USUL ..................................... ANAYASA YARGISI VE YRTMENN DURDURULMASI ........................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar .........................................................................

253 253 254 255 256 258 259 260 260 260

Szlk ................................................................................... 261 Dizin ...................................................................................... 264

nsz

xi

nsz
Bir devletin temel yapsn, kuruluunu, iktidarn devrini, devlet iktidar karsnda bireyin zgrlklerini inceleyen Anayasa Hukuku, ok ynl ve kapsaml bir bilim daldr. Anayasa Hukuku ders kitab ile Trk Anayasa Hukukunun genel ilkeleri, pozitif hukuka arlk verilerek incelenmektedir. Uzaktan retim teknolojisine uygun olarak dzenlenen bu kitapta Anayasa Hukukunun kapsam, letme ve ktisat Fakltesi rencilerinin ihtiyalar gz nne alnarak snrlandrlmtr. nitenin banda belirlenen Amalarmz ile o nitenin amac ortaya konulmaktadr. Her nitenin banda nitedeki konulara ilikin bir rnek Olaya yer verilmekte ve konunun daha iyi anlalmas salanmaya allmaktadr. nite iinde yer alan Sra Sizde almalar ile rencinin nitede edindii bilgileri karlaaca olaylarn zmnde kullanlmas istenmektedir. nitenin sonunda yer alan Biraz Daha Dnelim, Yaamn inden ve Kendimizi Snayalm balklar altnda, niteyi almadan nce ve sonra verilen cevaplarn karlatrlmas suretiyle, rencinin ilenen konuyu kavrayp kavramadn anlamas amalanmaktadr. Kitabn yeniden dzenlenmesi konusunda her zaman olduu gibi bizden anlayn ve desteini esirgemeyen sayn Prof.Dr.Ergun ZBUDUNa niversitemiz adna kranlarm sunuyorum. Ayrca kitabn hazrlanmas srecinde zveri ile yardmc olan Anadolu niversitesi Hukuk Fakltesi Kamu Hukuku Blmnn tm aratrma grevlilerine sevgi ve teekkrlerimi iletmeyi bor biliyorum. Baar Dileklerimle

Do.Dr. Aye Tlin YRK

Szlk

261

Szlk
A
Anayasa: Devletin temel yapsn, ynetim biimini, devletin temel organlarn, bunlarn birbirleri ile ilikilerini, kiilerin devlete kar, devletin kiilere kar olan hak ve grevlerini dzenleyen en stn yasa; tekilat esasiye kanunu. Asli Kurucu ktidar: Bir lkenin siyasal rejiminde ihtilal, hkmet darbesi, lkenin paralanmas, lkenin bamszlnn kazanlmas gibi kesintiler nedeniyle bir hukuk boluunun domas durumlarnda ortaya kan iktidar tr. Atfet: Birine karlk beklemeden yaplan yardm.

Gensoru: Bir sorun hakknda babakana veya bakanlardan birine kar, milletvekillerince verilen ve sonunda Trkiye Byk Millet Meclisince soruturma yaplmas istenebilen soru.

H
Hakkn z: Hakkn vazgeilmez unsuru, dokunulduu takdirde sz konusu hakk anlamsz klacak olan asli ekirdei. Halkoyu: Referandum; bir sorun hakknda halkn desteini alabilmek iin o hususun halkn kararna braklmas ve halk tarafndan sorunun oylanmas. Hukuk Devleti: dare edilenlerin hukuki gvenlik iinde bulunduklar, devletin eylem ve ilemlerinin hukuk kurallarna bal olduu sistem.

B
Bakanlk Hkmeti: Devlet bakann genel oyla seildii, yrtme erkini elinde bulundurduu ve bakann, bakanlar azledebildii temsili hkmet.

tzk: Meclis, dernek, ortaklk gibi kurulularn veya herhangi bir daire veya kurumun ilerini dzenlemek ve iyi ilemesini salamak amacyla, yalnz bunlar oluturanlara ve uygulandklar yerlere zg olmak zere karlan kurallarn tm. dari Yarg: dari uyumazlklarn zm.

C-
Cumhuriyet: Ulusun egemenlii elinde bulundurduu ve bunu belirli srelerle setii milletvekilleri araclyla kulland devlet biimi. ereve Anayasa: Sadece genel ilkeleri ortaya koyup, bunlarn uygulanma biimlerini kanunlara brakma amac gden anayasa.

J
Jandarma Devlet: Devletin grevlerini da kar savunma ve yurt iinde gven ve dzeni salamaktan ibaret gren, devletin ekonomik hayata mdahalesini zararl sayan devlet.

D
Depolitizasyon: Siyasetten arnm, siyasete ilgisizlemi. Devletletirme: Kamuyu ilgilendiren zel giriimlerin, kamu yararnn gerektirdii durumlarda, gerek karl yasada gsterilen biimde denmek kouluyla devletin mlkiyetine gemesi. Dzeltici Denetim: Normun kesinleip yrrle girmesinden sonra yarg organlarnca yaplan denetim.

K
Kadk Olma: Bir yasama dnemi iinde verilen bir kanun tasar veya teklifinin, o yasama dnemi iinde yasalamamas durumunda, artk grlme olanann kalmamas. Kamulatrma: stimlak; devlet veya kamu tzel kiilerinin, kamu yararnn gerektirdii durumlarda bedelini demek kouluyla, zel mlkiyette bulunan tanmaz mallarn tamamna veya bir ksmna yasada gsterilen yntemlere gre kamu yararna el koymas, yani mlkiyetini elde etmesi. Kanun Hkmnde Kararname: Yasama organn bir kanun ile verdii yetki zerine, Bakanlar Kurulunun, kanun hkmnde dzenleme yapmasna olanak salayan ilem. Kanun Tasars: Hkmetin hazrlayp Trkiye Byk Millet Meclisine sunduu kanun tasla. Kanun Teklifi: Meclis yelerinin (mnferit veya mterek olarak) hazrlayp Trkiye Byk Millet Meclisine sunduklar kanun tasla. Kanun: Yasama organ tarafndan yazl olarak ve bu ad altnda karlan genel, srekli ve soyut hukuk kurallar; yasa. Katlmac Demokrasi: Halkn siyasete seimlerde oy verme dndaki yollardan da aktif ve srekli ekilde katlmasn amalayan demokrasi. Kazistik Yntem: Her somut olayn ngrlmeye alld ayrntl yntem.

F
Federal Devlet: Birden ok devletin, da kar tek bir devlet gibi hareket ettikleri bileik devlet eidi olup, federal devleti oluturan devletlere federe devletler (eyaletler) denir ve bunlar, federal olarak birlemeleriyle uluslararas kiiliklerini (kural olarak) kaybederler, ancak i bakmdan devlet nitelikleri az ok devam eder; rnein Amerika Birleik Devletleri gibi. Federe Devlet: Federal devlette federal devleti oluturan devletler. Ferman: Bir kararn verilmesi iin padiahtan kan tural emir.

G
Genel Grme: Toplumu veya devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunda grlmesi.

262

Szlk

Kesin Hkm: Bir mahkeme kararnn artk aleyhine temyiz yoluna bavurulamayacak hale gelmi olmas. Kural lem: Uyulmas zorunlu, srekli, soyut objektif, genel kurallar ieren ilem. Kurucu ktidar: Bir devletin anayasasn yapan veya deitiren, dier bir deyile o devletin temel siyasal yapsn belirleyen iktidar. Kuvvetler Ayrl: Devlet ynetiminde, yarg, yasama ve yrtme organlarnn birbirinden ayrlmas. Kuvvetler Birlii: Devlet ynetiminde, yarg, yasama ve yrtme erklerinin ayr ayr organlar tarafndan deil, bir el tarafndan kullanlmas.

lllk lkesi: Temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmasnda bavurulan aracn, snrlama amacn gerekletirmeye elverili olmas ve arala amacn ll bir oran iinde bulunmasdr. nleyici Denetim: Kanunlarn anayasaya uygunluunun denetlenmesinde, siyasal organlar tarafndan norm yrrle girmeden nce yaplan denetim.

P
Parlamanter Rejim: Parlamentoya dayal hkmet sistemi.

R
Rasyonelletirilmi Parlamentarizm: Parlamanter sisteme ilerlik kazandrmak, gereksiz bunalm ve tkanmalar amak amacyla baz kurum ve kurallarn ngrld model.

L
Lafzi Yorum: Hukuk kurallarnn yalnzca kulland kelimeleri, dier deyile lafzn gz nnde bulundurarak yaplan yorum. Laiklik: Din ilerinin devlet ilerine karmamas ilkesi.

S-
Sert Anayasa: Deitirilmesi dier yasalara oranla zor bir takm koullara bal anayasa. Skynetim: Sava durumu, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma olmas veya vatan ve cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann veya lkenin ve milletin blnmezliini iten ve dtan tehlikeye dren veya anayasann tand demokratik dzeni veya temel hak ve zgrlkleri ortadan kaldrmaya ynelen yaygn iddet hareketleri hakknda kesin belirtilerin ortaya kmas durumunda, Bakanlar Kurulunun yurdun bir veya birka blgesinde veya tmnde uygulamaya karar verdii olaanst ynetim biimi. Soru: Bakanlar Kurulu adna, szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere babakan veya bakanlardan bilgi istenmesi. Sosyal Devlet: Yurttalarn toplumsal durumlaryla, refahlaryla ilgilenen ve yurttalara asgari bir yaam dzeyi salayan devlet. Sosyalist Devlet: retim aralar zerinde zel mlkiyeti tamamen veya ok byk lde kaldran ve ekonomik hayatn dzenini merkezi planlamaya dayandran devlet. Soyut Norm Denetimi: Anayasada belirtilen baz kii ya da organlarn bir kanuna kar Anayasa Mahkemesinde dava amalaryla gerekleen denetim tr. Somut Norm Denetimi: Bir mahkemede grlmekte olan davann karara balanmasnn, o davada uygulanacak hukuk kuralnn Anayasaya uygun olup olmadna bal olmas halinde yaplan denetim. art lem: Belli bir kiiyi veya nesneyi, hukuk kurallarnca nceden dzenlenmi bulunan objektif ve kiilik d bir hukuki duruma sokan veya byle bir hukuki ilikiden karan ilemler. ekli Anlamda Kanun: Bir objektif hukuk kural koymad halde, kanun adn tayan, kanunla ayr gc tayan hukuki ilem.

M
Maddi Anlamda Kanun: Genel, objektif, kiilik d ve gelecei dzenleyen kurallar ieren hukuki ilem. Maddi Hukuki Eitlik: Ayn durumda bulunanlar iin haklarda ve devlerde, yararlanmalarda ve ykmllklerde, yetkilerde ve sorumluluklarda, frsatlarda ve hizmetlerde eit davranma ykmll. Mahfuz: Korunan, sakl tutulan. Meclis Aratrmas: Trkiye Byk Millet Meclisinin belli bir konuda bilgi edinilmesi iin yaplan inceleme. Meclis Hkmeti: Hkmetin, meclisin buyruklarn yerine getiren bir organ olarak kabul edildii ve bakanlarn temsilciler kuruluna bal olduu temsili hkmet. Meclis Soruturmas: Babakan veya bakanlarn grevleriyle ilgili cezai sorumluluklarnn aratrlmasn salayan denetim arac. Milli Egemenlik: Egemenliin, yani devleti kuran, yneten en stn gcn kiilere veya belli zmrelere deil, dorudan doruya millete ait olmas. Monari: Btn siyasal glerin, hi kimseye veya kurula kar sorumlu olmayan bir hkmdar ve onun temsilcilerinden oluanlarn elinde topland ynetim biimi.

N
Negatif Stat Haklar: Kiiye devlet karsnda zerk bir alan tanyan ve devlete o alana mdahale etmeme ykmll getiren haklar.

O-
Olaanst Hal Rejimi: Devletin, normal hukuk dzeninin kurallar ile karlanmasna imkan olmayan olaanst bir tehdit veya tehlike karsnda bavurduu zel ynetim usul.

Szlk

263

ekli Hukuki Eitlik: Kanunlarn genel ve soyut nitelik tamas, yani kapsad herkese eit olarak uygulanmas.

Y
Yarg Birlii: Devletin egemenlik haklarna dayanarak yapt yarglamann tek olmas. Yasama Dokunulmazl: Seimden nce veya sonra bir su iledii ileri srlen bir milletvekilinin, Meclisin karar olmadka tutuklanamamas, sorguya ekilememesi, yarglanamamas. Yasama Sorumsuzluu: Meclis yelerinin, meclis almalarndaki oy ve szlerinden ve mecliste ileri srdkleri dncelerinden sorumlu olmamalar. Yasama Yetkisinin Devredilmezlii: Yasama yetkisinin baka bir organa devredilemeyecei ilkesi. Ynetmelik: Devlet rgt iinde bulunan eitli kurum ve kurulularn daha ok kendi i bnyelerini ilgilendiren ve kendi alma yntemlerini dzenleyen kurallar btn. Yumuak Anayasa: Deitirilmesi dier yasalardan farksz anayasa. Yrtmenin Durdurulmas: Verilen bir kararn yerine getirilmesini nlemek iin, yetkili makamlara bavurarak kararn uygulanmamasn salamak.

T
Tabii Hak: Her insann doasndan dolay sahip olduu, doumu ile birlikte kazand haklar. Yaama, beden btnl zerinde sahip olunan haklar gibi haklar kiinin cinsiyeti, ya toplumdaki konumu, yaanan zaman ve yer, devlet dzeni ile baml deildir. Tali Kurucu ktidar: Bir lkenin anayasasn, o anayasada belirlenmi usullere uyulmak suretiyle deitiren iktidar. Tzk: Bakanlar Kurulunun, yasann uygulanmasn gstermek veya yasann buyurduu ileri belirtmek zere, yasalara aykr olmamak kouluyla ve Dantayn incelemesinden geirerek kartt hukuk kayna.

U
Uyrukluk: Kiileri veya eyleri devlete balayan siyasal ve hukuki ba; tabiiyet. Uyumazlk Mahkemesi: Adli, idari ve askeri yarg mercileri arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn kesin olarak zmeye yetkili olan bamsz yksek mahkeme.

V
Vatandalk: Gerek kiileri devlete balayan siyasal ve hukuksal ba.

xi

xii

Kullanm Klavuzu

endi kendine renme ilkelerine gre hazrlanm olan bu kitabn ilevlerini renmek iin hazrlanan Kullanm Klavuzu, konular anlamanzda ve snavlara hazrlanmanzda sizlere yarar salayacaktr.

Giri: n kapan altnda yeralan metinlerde, niteyi almaya balamadan nce her nitenin konular hakknda ipularn bulabilirsiniz.

Amalarmz: Amalarmz blmnde, okuduunuz nite sonunda kazanacanz bilgi ve beceriler verilmektedir. Amalarmz blmnde sralanan yeterlikleri kazanX manz salayacak bilgi ve becerileri ieren konular gstermektedir.
AMA

rnek Olay: Bu blmlerde, nite iinde yer alan konularn gerek hayatta nasl karmza kabileceini grebilirsiniz.

Anahtar Kavramlar: alrken yol gstermeleri amacyla nitede skca kullanlan temel kavramlar balangda sralanmaktadr.

nitenin iinde yer alan baz nemli kavram ve bilgilere ynelik tanm ya da aklamalar sayfann yan boluunda bulabilirsiniz.

indekiler: nite iinde yer alan ana balklara gz atabilirsiniz.

Sra Sizde: altnz konu ile ilgili, sizi dndrecek, daha fazla aratrma yapmaya ynlendirecek ve konular yeterince anlayp anlamadmz snamamza yardmc olacak sorulardan olumaktadr.

xii
BLACK 320 C

Kullanm Klavuzu

xiii

zet: nitede ayrntl ilenen konularn nemli noktalar tekrar vurgulanr.

Kendimizi Snayalm: nitelerin sonunda, kendi kendinizi test edebilmenizi amalayan oktan semeli sorular bulunmaktadr. Bu sorular, snavlarda karlatnz sorularla ayn trdedir.

Yaamn inden: Bu blmde, nite konusuna ilikin, yaamdan alnan bir rnei okuyarak bilgilerinizi pekitirebilirsiniz.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar: Kendimizi Snayalm blmnde yantladnz oktan semeli sorularn yantlarn ve ilgili geribildirimleri bu blmde bulabilirsiniz.

Bavurulabilecek Kaynaklar: nite konularna ilikin bavurulabilecek dier kaynaklara buradan ulaabilirsiniz.

xiii
BLACK 320 C

Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak ve 1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri

Bu nitede...
Osmanl mparatorluundan 1982 Anayasasna gelininceye kadarki dnemde Trkiyede gerekleen anayasaclk hareketleri incelenmi olup, bu srete 1876 Kanun-u Esasisi, 1921, 1924 ve 1961 Anayasalar temel nitelikleri itibariyle ele alnmtr.

Amalarmz
Bu niteyi tamamlandmzda aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaksnz: Osmanl mparatorluu dneminde gerekleen anayasaclk hareketlerini sralayabileceksiniz. Milli Mcadele dnemini ve bu gei dneminin Anayasas olan 1921 Anayasasnn kurduu hkmet sisteminin zelliini aklayabileceksiniz. 1924 Anayasasnn ngrd hkmet sisteminin genel yapsn ve uygulanmas aamasndaki demokrasi anlayn belirleyebileceksiniz. 1961 Anayasasnn temel niteliklerini ve uygulanmasn aklayabileceksiniz.

Anayasa Hukuku

rnek Olay
Byk Millet Meclisi (BMM)nin kurucu yetkilere ve yapya sahip olmas BMM Hkmetinin hukuki yapsn da aklamaktadr. Tercih edilen hkmet sistemi, Fransz htilalinin nl meclisi Konvansiyondan adn alan Meclis Hkmeti sistemi olmutur. Bu sistem, ulusal egemenliin temsilcilii ve kullanm asndan bir tekel kurmakta ve bylelikle, yasama meclisi yrtme ve yargnn stnde bir noktaya ekilmektedir. Hkmet ve Meclis ilikisinde milletvekilleri bu durumu sklkla vurgulamlardr: Mehmet kr Bey: Biz ulus adna hem yrtmeyi hem de yasama erkini elimizde bulunduracaz. demektedir. Sivas milletvekili Mustafa Taki Bey ise Meclisin hem yasama hem de yrtme grevlerine sahip olduu kansndadr. Tevfik Rt Bey ise yrtmenin nasl yasama iinde olduunu belirtmitir: Bizim karmzda bir hkmet olmad gibi biz de Meclisi Mebusan deiliz. Karmzda bir programla km, bizden baka bir Bakanlar Kurulu yoktur. Bu nedenle, program itibariyle gven, gvensizlik yoktur (Tunaya, T.Z. (1970). Bamsz Trkiye Kurucusu Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin 50. Yldnmnde. Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S. 31, s. 38).

Anahtar Kavramlar
Tanzimat Ferman Kanun-u Esasi Trkiye Byk Millet Meclisi Cumhuriyet Yasama Erki Yrtme Erki Egemenlik Kuvvetler Birlii Kuvvetler Ayrl Bakanlk Hkmeti Parlamanter Hkmet Meclis Hkmeti

indekiler
OSMANLI MPARATORLUU DNEM MLL MCADELE DNEM CUMHURYETN LANI 1924 ANAYASASI Hkmet Sistemi Anayasann Sertlii Laiklik Kamu Hrriyetleri 1924 Anayasasnn Uygulanmas MLL BRLK KOMTES VE GEC ANAYASA DNEM 1961 ANAYASASININ TEMEL NTELKLER ounluku Demokrasi Anlayndan oulcu Demokrasi Anlayna Gei Sosyal Devlet 1961 Anayasasnn Uygulanmas

nite 1 - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak ve 1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri

OSMANLI MPARATORLUU DNEM

AMA

Osmanl mparatorluu dneminde gerekleen anayasaclk hareketlerini sralayabilmek.

Osmanl mparatorluu, devlet ynetimi sistemi bakmndan, mutlak bir monariydi. Padiahn yetkilerini snrlandracak hukuk kurallar ve bu kurallar etkili klacak hukuki mekanizmalar yoktu. Btn devlet yetkileri padiahta toplanmt. Geri dier slam lkelerinde olduu gibi, teorik olarak, padiahn bu yetkilerini eriat kurallarna uygun olarak kullanmas gerekiyordu. Fakat padiahn ilemlerinin eriata uygunluunu etkin ekilde denetleyecek bir mekanizma kurulmu deildi. stelik, eriatta kamu hukukuna ilikin kurallar pek az olduundan, byle bir denetlemeye zaten imkan yoktu. Gene Osmanl mparatorluunda, padiahn yannda devlet yetkilerinin kullanlmasna katlan grevliler ve organlar (rnein Divan) ortaya km olmakla birlikte, gerek bir yetki paylalmas sz konusu deildi. nk bata sadrazam olduu halde, btn bu grevliler yetkilerini sadece padiahtan alyorlard. Divan ise, bir karar organ olmaktan ok, bir danma organ niteliini tayordu. Osmanl mparatorluunda anayasal gelimenin ilk adm olarak, 1808 ylnda merkezi hkmetin temsilcileri ile ayan temsilcileri arasnda kabul edilip imzalanan Sened-i ttifak gsterilir. Bu senette devlet ilerine resmi sfat haiz memurlardan bakasnn karamayaca, iktidarn kullanlmasna sadrazamn katlaca ve bundan dolay kendisinin sorumlu olaca gibi hkmler yer alm, buna karlk ayan temsilcileri, ilerinden birinin devlete kar ayaklanmas halinde bunun bastrlmasna yardmc olmay taahht etmilerdir. Sened-i ttifak, bu niteliiyle ilgin bir anayasal belge olmakla birlikte, hkmlerinin uygulanmasn salayacak bir mekanizma getirmemitir. Gerekte bu belge, merkezi hkmetin ne kadar zayflam olduunun bir kantdr. Nitekim birka yl iinde II. Mahmut merkezi otoriteyi glendirince, Sened-i ttifak hkmlerini tanmamtr. Osmanl anayasal gelimesinin ikinci aamas, 1839 tarihli Tanzimat Fermandr. Bu fermanda, devletin btn uyruklar iin can, mal ve rz gvenlii vaad edilmi, vergi ve askerlik ilerinin de bir dzene balanaca sylenmitir. Bu vaadler, 1856 Islahat Ferman ile de dorulanm; ayrca bu ferman, din fark gzetilmeksizin btn devlet uyruklarnn eit ilem grmesi ilkesini de getirmitir. Tanzimat ve Islahat Fermanlarnda yer alan ilkeler, hukuk devletinin geliimi bakmndan nemli olmakla beraber, hala bu ilkelerin etkinliini salayacak ve padiahn yetkilerini snrlandracak mekanizmalar kurulmu deildir. Ferman hkmlerine uyup uymamak, padiahn takdirine baldr. Ancak sz konusu fermanlar ve Tanzimat ad verilen yenilik hareketleri, Batnn anayasal gelimelerini izleyebilen kk bir aydnlar zmresi iinde bir anayasaclk akmnn domasn hazrlamtr. Gen Osmanllar ad verilen bu grup, Osmanl mparatorluunun kntden kurtulabilmesi iin, meruti (anayasal) bir monariye geilmesini, yani padiahn yetkilerinin kurulacak bir meclisle snrlandrlmasn gerekli gryordu. Bu akmn etkisiyle, 1876 ylnda ilk Osmanl Anayasas (Kanun-u Esasi) ilan edilmitir. 1876 Anayasas, Meclis-i Umumi adn alan bir parlamento kurmutur. Bu Parlamento, iki meclisten meydana gelmektedir. Heyet-i Ayn adn tayan meclisin btn yeleri, padiah tarafndan atanmaktadr. Dier meclisin (Heyet-i Mebusan) yeleri ise, halk tarafndan iki dereceli seimle seilmektedir. Anayasa, Parlamen-

Ferman: Padiah buyruudur.

Anayasa Hukuku

Mutlakiyet: Bir hkmdarn kaytsz artsz idaresi altnda bulunan hkmet eklidir.

tonun yetkilerini hayli dar tutmutur. rnein, bir parlamento yesinin kanun teklif edebilmesi iin, ilkin padiahtan msaade almas gereklidir. Her iki meclise kabul edilen tasarlar, padiahn onay olmadan yrrle girememektedir. Hkmetin Heyet-i Mebusana kar sorumluluu, Anayasada aka belirtilmi deildir. Buna kar padiah, istedii zaman Heyet-i Mebusan feshedebilmektedir. Grlyor ki, 1876 Anayasas, henz Bat rneklerine uygun bir meruti monari kuramamtr. Devlet ynetiminde arlk gene de padiahtadr. Nitekim II. Abdlhamid, Anayasann bu niteliinden yararlanarak, 1878 ylnda Mebusan Meclisini datm ve lkeyi tekrar mutlakiyetle ynetmeye balamtr. Ancak II. Abdlhamidin mutlakiyeti, aydn evrelerde git gide younlaan bir muhalefet uyandrm, Gen Trkler ad verilen bu muhalefet hareketi, Gen Osmanllardan daha geni bir evrenin mal olmutur. Nihayet 1908 ylnda Rumelideki askeri birliklerin isyana balamasyla II. Abdlhamid, 1876 Anayasasn yeniden yrrle koymak zorunda kalmtr. Bylece, Osmanl mparatorluunda kinci Merutiyet dnemi almtr. Merutiyete kar olan gruplarn tahrik ettii ve 31 Mart Vakas ad verilen gerici ayaklanma, Rumeliden gelen Hareket Ordusu tarafndan ksa srede bastrldktan sonra, II. Abdlhamid tahttan indirilmi ve 1909 ylnda Anayasa, daha demokratik bir parlamanter sistem ynnde nemli deiikliklere uramtr. 1909 deiiklikleri ile, padiahn yetkileri daraltlarak Mebusan Meclisinin yetkileri geniletildi. Bakanlar Kurulunun Mebusan Meclisine kar sorumlu olduu aka belirtildi. Padiahn Meclisi feshetme hakk, Ayn Meclisinin onay ve ay iinde yeni seim yaplmas artlarna baland. Kanun teklif edebilmek iin padiahn izninin alnmas zorunluluu kaldrld. Meclislerce kabul edilen bir kanunun, padiaha ya iki ay iinde onaylanmas ya da bir kere daha grlmek zere Meclislere geri gnderilmesi hkm konuldu. Geri gnderme halinde bu metnin kanunlaabilmesi iin Meclislerin 2/3 ounluu gerekli idi. Bu anayasa deiiklikleriyle, 1876 Anayasas, demokratik bir meruti monari anayasas haline getirilmi oldu. Ne var ki, gitgide arlaan i ve d koullar ve lkede yeterli bir demokratik gelenein bulunmamas, bu anayasann gerei gibi uygulanmasna imkan vermedi. Anayasal bir rejim perdesi gerisinde, ttihat ve Terakki Partisinin diktatrce ynetimi ortaya kt. Bu rejim, Birinci Dnya Savann yenilgi ile sona ermesiyle birlikte ykld. Osmanl mparatorluunun ilk Anayasas olan Kanun-u Esasinin ngrd siyasal sistem modelini ve 1909 Anayasa deiikliklerini karlatrarak anlatnz.

SIRA SZDE

MLL MCADELE DNEM

AMA

Milli Mcadele dnemini ve bu gei dneminin anayasas olan 1921 Anayasasnn kurduu hkmet sisteminin zelliini aklayabilmek.

Mondros Mtarekesisni izleyen dman igallerinin Anadolunun eitli yerlerinde Mdafaa-i Hukuk hareketlerini yarattn, Anadoluya geen Mustafa Kemalin Erzurum ve Sivas Kongreleri ile bu ulusal direnie yn ve liderlik verdiini hepimiz biliyoruz. Bu direni karsnda stanbul Hkmeti, Mebusan Meclisi seimlerinin yaplmasna izin vermek zorunda kald. Seimler, Mdafaa-i Hukukulara byk ounluk salad. Bylece toplanan son Osmanl Mebusan Meclisi, Trk

nite 1 - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak ve 1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri

yurdunun blnmezliini ilan eden Misak- Milliyi kabul etti. Ancak ksa bir sre sonra ngilizlerin stanbulu igal etmeleri ve Milli Mcadele taraftar birok milletvekilini tutuklamalar karsnda bu Meclisin grev yapmasna olanak kalmad. Zaten ibirliki Damat Ferit Hkmeti, Meclisi feshetmiti. Bu durum karsnda Mustafa Kemal Paa, illere gnderdii bir tamimle Ankarada olaanst yetkileri haiz bir meclisin toplanacan bildirerek yeni seimler yaplmasn istedi. Olaanst yetkili meclis deyimiyle kastedilen ey, bu meclisin bir kurucu meclis niteliinde olaca idi. Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) 23 Nisan 1920 tarihinde, sz konusu tamim zerine yeniden seilen yelerle stanbul Mebusan Meclisinden kap gelebilen yelerin katlmasyla ald. TBMMnin ilk ilemlerinden biri, kendi bnyesi iinden kan bir yrtme kuvveti kurmak oldu (25 Nisan 1920). Yrtme kuvvetini meydana getiren bakanlar (icra vekilleri) Meclis tarafndan ve kendi yeleri arasndan teker teker seiliyorlard. Bir Devlet Bakanl makamnn yaratlmas da, siyasal nedenlerle uygun grlmemiti. TBMM Hkmetinin dayand ilkeler, 20 Ocak 1921 tarihli Tekilat- Esasiye Kanunu ile daha akla kavuturuldu. 1876 Kanun-u Esasisi henz resmen yrrlkten kaldrlmad iin, bu Anayasa, sadece 24 maddelik ksa bir metin olarak kaleme alnd. Fakat 1921 Anayasasnn artk Kanun-u Esasiden ok farkl temellere dayanmakta ve yeni bir Trk Devletini kurmakta olduu akt. 1921 Anayasasnn en nemli yenilii ve en devrimci ilkesi, milli egemenlik ilkesidir (m.1). Bu Anayasa, saltanatn kaldrlaca yolunda bir hkm tamamakla beraber, milli egemenlik ilkesinin, kiisel egemenlie dayanan monarik bir ynetim sistemiyle badaamayaca aktr. Ayn Anayasa, yasama ve yrtme kuvvetlerinin TBMMnde toplandn (m.2), Meclisin bakanlara yn gsterebileceini ve gerektiinde onlar deitirebileceini (m.8) belirtmektedir. Nihayet 1921 Anayasas, il ve nahiyelerde halk idaresi, yani yerinden ynetim ilkesini kabul etmitir. 1921 Anayasasnn kurduu bu hkmet sistemi, anayasa doktrininde meclis hkmeti adyla bilinen sistemin tipik bir rneidir. Bu Anayasay ve daha sonraki anayasal gelimeleri iyi anlayabilmek iin, burada meclis hkmeti sisteminin nitelii hakknda biraz daha ayrntl bilgi vermek yerinde olacaktr. Klasik Anayasa Hukuku, hkmet sistemlerini snflandrrken, kuvvetler ayrl, daha dorusu yasama ve yrtme kuvvetlerinin birbirleriyle olan ilikilerini kriter olarak kabul etmektedir. Buna gre, yasama ve yrtme kuvvetlerinin ayn organda topland rejimler, kuvvetler birlii rejimleri, bu kuvvetlerin ayr organlara tevdi edildii sistemler de kuvvetler ayrl sistemleri olarak adlandrlmaktadr. Kuvvetler birlii, sz konusu iki kuvvetin ya yrtme organnda ya da yasama organnda birlemesiyle gerekleebilir. Yasama ve yrtme kuvvetlerinin yrtme organnda birlemesi, mutlak monarilerde ve diktatrlklerde sz konusu olur. Bu iki kuvvetin yasama organnda birlemesine ise meclis hkmeti ad verilmektedir. Kuvvetler ayrl rejimleri de gene ikiye ayrlr. Yasama ve yrtme kuvvetlerinin birbirinden kesin olarak ayrld sistemlere bakanlk hkmeti, bu kuvvetlerin yumuak ve dengeli biimde ayrld sistemlere de parlamanter rejim ad verilmektedir. Grlyor ki, Milli Mcadele dneminin hkmet sistemi, yasama ve yrtme glerinin TBMMde toplanm olmas, bakanlarn teker teker Meclis tarafndan seilmeleri, Meclisin bakanlar her zaman deitirebilmesi ve onlara yn verebilmesi, buna karlk Bakanlar Kurulunun Meclise kar kullanabilecei hibir hukuki silahn (rnein, fesih yetkisinin) mevcut olmamas ve bir Devlet Bakanl

Meclis Hkmeti: Yasama ve yrtme kuvvetlerinin, yasama organnda birlemesi ile oluan hkmet biimidir.

Bakanlk Hkmeti: Yasama ve yrtme kuvvetlerinin, birbirinden kesin olarak ayrld hkmet biimidir. Parlamanter Rejim: Yasama ve yrtme kuvvetlerinin, yumuak ve dengeli biimde ayrld rejim modelidir.

Anayasa Hukuku

messesesinin yaratlmam bulunmas bakmlarndan, tam bir meclis hkmeti rneidir. Uygulamada da, TBMM hukuki yetkilerini kskanlkla kullanm, Atatrk ve Bakanlar Kurulu yeleri de en g koullara ramen TBMMnin yetkilerine daima byk sayg gstermilerdir. Tarihimizde Birinci TBMM dnemi (19201923), en byk i ve d tehlikeler karsnda bile demokratik bir denetim sisteminin nasl srdrlebildiini gsteren gzel bir rnektir. Birinci TBMMde bugn anladmz anlamda siyasal parti gruplar yoktu. Buna karlk, Meclisin alndan ksa bir zaman sonra, Birinci ve kinci Gruplar adyla anlan iki siyasal grup olumutu. Birinci Grup, Atatrk ve hkmeti destekleyen, kinci Grup ise onlara muhalif olan milletvekillerinden olumaktayd. Fakat bu iki grup arasndaki snr izgisi kesin deildi. Oylamalarda, gruplardan birine mensup baz milletvekillerinin, dier grubun ounluuyla birlikte oy kulland grlyordu. Birinci TBMMnin btn yeleri, vatann dman igal ve saldrsndan kurtarlmas amacnda gr birlii halinde bulunmakla beraber, bundan sonra izlenecek siyasetler konusunda farkl grlere sahiptiler. Atatrk ve onu destekleyenler, Cumhuriyeti bir devlet sisteminden ve devrimci toplumsal deiimlerden yana olduklar halde, onlarn karsndakiler, genellikle, padiahlk kurumunun korunmasn ve toplumsal deiimin daha yava ve evrimci yollardan gerekletirilmesini istiyorlard. Bu gr ayrlklarn vaktinden nce yzeye karmamak amacyla, Atatrk ve arkadalar Milli Mcadelenin bitiminden nce, padiahln kaldrlacana dair bir aklamada bulunmamlardr. Ayn gerekeyle, yukarda da deindiimiz gibi, TBMM Hkmeti bnyesi iinde bir Devlet Bakanl makamnn yaratlmamasna da dikkat edilmitir. Ulusal Bamszlk Savann zaferlerle sonulanmasndan sonra, artk bu duruma aklk getirmek zaman gelmiti. Nitekim TBMM, 30 Ekim ve 1-2 Kasm 1922 tarihli, 307 ve 308 sayl iki tarihi kararyla, Osmanl mparatorluunun sona erdiini ve padiahln 16 Mart 1920 tarihinden geerli olmak zere tarihe kartn olduunu ilan etmitir. Bu kararlarda henz Cumhuriyet deyiminin kullanlmad ve rejimin hl Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti olarak adlandrld grlmektedir. Trk tarihinde bu derece nemli bir rol oynayan Birinci TBMM, tarihi grevini yerine getirdikten sonra, Nisan 1923te yeni seimler yaplmak zere, dalma karar verdi. Cumhuriyeti ilan eden ve 1924 Anayasasn hazrlayan, kinci TBMM olmutur.
SIRA SZDE

1921 Anayasas ile kurulan hkmet sisteminin neden bakanlk hkmeti sistemi olarak adlandrlamayacan anlatnz?

CUMHURYETN LANI
TBMM Hkmeti, aslnda Meclisin ald 23 Nisan 1920 tarihinden itibaren bir Cumhuriyet saylabilirdi. nk bu hkmet sisteminin dayand ulusal egemenlik ve meclis stnl ilkelerinin, temelde bir monarik sistemle badamasna imkan yoktu. Bilindii gibi, 1921 Anayasas da egemenliin kaytsz artsz millete ait olduunu belirtmek suretiyle Cumhuriyetin dayanaca temel ilkeyi ortaya koymutu. Nihayet, TBMMnin yukarda deindiimiz 307 ve 308 sayl kararlaryla padiahlk resmen sona erdirildikten sonra, artk rejimin Cumhuriyetten baka bir ey olamayaca konusunda kuku kalmamt. Fakat i siyasal nedenlerle, Cumhuriyetin lan, yani rejimin adnn resmen konulmas, bir sre daha gecikmitir.

nite 1 - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak ve 1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri

Bu kanlmaz adm, nihayet 29 Ekim 1923 tarihli Anayasa deiiklikleriyle atlmtr. Tekilat- Esasiye Kanununun Baz Maddelerinin Tavzihen Deitirilmesine Dair Kanun adn tayan bu kanunun 1. maddesi Trkiye Devletinin hkmet ekli Cumhuriyettir demekte, 10. madde ise u ekilde deitirilmektedir: Trkiye Cumhurbakan, TBMM Genel Kurulu tarafndan ve kendi yeleri arasnda bir seim dnemi iin seilir. Cumhurbakanl grevi yeni Cumhurbakannn seilmesine kadar devam eder. Tekrar seilmek caizdir. Ad geen kanun, 1921 Tekilat- Esasiye Kanununun 12. maddesini de u ekilde deitirmitir. Babakan Cumhurbakan tarafndan ve Meclis yeleri arasndan seilir. Dier Bakanlar Babakan tarafndan gene Meclis yeleri arasndan seildikten sonra, tm Cumhurbakan tarafndan meclisin oyuna sunulur. Meclis toplank deil ise onay ii Meclisin toplanmasna ertelenir.

1924 ANAYASASI
AMA

1924 Anayasasnn ngrd hkmet sisteminin genel yapsn ve uygulanmas aamasndaki demokrasi anlayn belirleyebilmek.

kinci TBMM, seilmesinden az sonra, yeni bir anayasa yapma sorununa eilmek durumundayd. nk 1876 Osmanl Kanunu Esasisi henz resmen yrrlkten kaldrlmad gibi, 1921 Tekilat Esasiye Kanunu da, yeni devletin ihtiyalarna cevap verecek derecede uzun ve ayrntl bir metin deildi. Yeni Anayasa, 20 Nisan 1924te TBMM tarafndan kabul edilerek, 23 Nisan 1924te yaynland. 1924 Anayasasnn baz temel ilkeleri aadaki ekilde zetlenebilir:

Hkmet Sistemi
1924 Anayasasnn, meclis hkmeti ile parlamanter rejim arasnda karma bir sistem kurduu sylenmitir Gerekten Anayasada, her iki hkmet ekline has zellikler yer almaktadr. 1924 Anayasasnn meclis hkmetini andran ynleri unlardr: a) Anayasaya gre, Trk Milletini ancak Trkiye Byk Millet Meclisi temsil eder ve Millet adna egemenlik hakkn yalnz o kullanr (m.4). Yasama yetkisi ve yrtme erki Byk Millet Meclisinde belirir ve onda toplanr (m.5). b) Meclis, hkmeti her zaman denetleyebilecei ve drebilecei (m.7) halde, hkmetin meclisi feshetme yetkisi yoktur. te yandan, 1924 Anayasas, baz ynleriyle de parlamanter sistemi andrmaktadr: a) Meclis yasama yetkisini kendi kulland (m.6) halde, yrtme yetkisini ancak Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu eliyle kullanabilir (m.7). yleyse, yrtme yetkisi teorik olarak Mecliste bulunmakla beraber, Meclisin yrtme ilemlerini bizzat yapmas sz konusu deildir. Bu sistemi, anayasaclarmz, kuvvetler birlii ve grevler ayrl sistemi olarak adlandrmtr. b) Hkmetin kurulmas konusunda parlamanter sisteme uygun bir model kabul edilmitir. Anayasann 44. maddesine gre Babakan, Cumhurbakannca Meclis yeleri arasndan tayin olunur. teki bakanlar Babakanca seilip tamam Cumhurbakan tarafndan onandktan sonra Meclise sunulur. Meclis toplank deilse sunma ii Meclisin toplanmasna braklr. Hkmet, tutaca yolu ve siyasi grn en ge bir hafta iinde Meclise bildirir ve ondan gven ister.

Anayasa Hukuku

c) 1924 Anayasas, gene parlamanter sistemin temel ilkelerinden biri olan hkmetin kollektif sorumluluu ilkesini aka kabul etmitir. Anayasann 46. maddesine gre Bakanlar Kurulu, hkmetin genel politikasndan birlikte sorumludur.

Anayasann Sertlii
1924 Anayasas, sert bir anayasayd. Bu Anayasann 102. maddesine gre, Anayasada deiiklik teklifinin Meclis ye tamsaysnn en az te biri tarafndan imzalanmas arttr. Deiiklik tekliflerinin kabul de ye tam saysnn en az te ikisinin oyuyla mmknd. Gene, bugnk Anayasamzda da olduu gibi, bu Anayasann Devlet eklinin Cumhuriyet olduu hakkndaki birinci maddesinde deiiklik ve bakalama yaplmas hibir trl teklif edilemezdi. 1924 Anayasas, bunun dnda Anayasann hibir maddesi hibir sebep ve bahane ile savsanamaz ve ilerlikten alkonamaz. Hibir kanun Anayasaya aykr olamaz. (m.103) hkmn de tayordu. Ancak bu anayasa stnln koruyucu hkmlerin gerek etkinlik kazanabilmesi, kanunlarn anayasaya uygunluunu denetleyecek bamsz bir yarg mekanizmasnn varlna baldr. 1924 Anayasas ise byle bir denetim sistemi kurmu deildir. Geri Anayasada, mahkemelerin byle bir yetkisi bulunmadn aka belirten bir hkm de yoktu. Dolaysyla, mahkemelerin, hukukun genel ilkelerinden hareket ederek, Anayasaya aykr kanunlar uygulamama yetkisini kendilerinde grmeleri imkansz deildi. Nitekim Amerika Birleik Devletleri (ABD) Anayasasnn da hi bir hkm, kanunlarn anayasaya uygunluunun mahkemelerce denetlenebilecei aka yazmad halde, mahkemeler kendilerini buna yetkili grmlerdir. Trkiyede ise, mahkeme kararlar bu ynde gelimemi ve kanunlarn anayasaya uygunluunun denetimi sistemi, 1961 Anayasasnn kabulne kadar yerleememitir. Bylece, Anayasann sertlii gerek bir meyyideye kavumam, adi kanunlarla Anayasaya aykr hkmler kabul etmek, yani dolayl ynden Anayasay deitirmek mmkn olmutur.

Laiklik
1924 Anayasasnn getirdii en nemli yeniliklerden biri de, laiklik ilkesidir. Geri bu ilke, 1924 Anayasasnda batan beri yer alm deildir. Anayasann ilk eklinde, Trkiye Devletinin dini, Din-i slamdr ifadesi yer ald (m.2) gibi, Meclisin yetkileri arasnda ahkam- eriyenin tenfizi (eriat hkmlerinin uygulanmas) hususu da saylmtr (m.26). Bu hkmler, 1928 ylndaki Anayasa deiiklii ile karlm, 1937 deiiklii ile de laiklik ilkesi resmen kabul olunmutur. Bu ilkenin nitelii ve anlam hakknda daha ayrntl bilgi, 1982 Anayasas hakkndaki aklamalarmz srasnda verilecektir.

Kamu Hrriyetleri
1924 Anayasas, hrriyetler konusunda, Fransz Devriminden beri sre gelmekte olan tabii hak anlayn kabul etmitir. Anayasann 68. maddesine gre, Her Trk hr doar, hr yaar. Hrriyet, bakasna zarar vermeyecek her eyi yapabilmektir. Tabii haklardan olan hrriyetin herkes iin snr, bakalarnn hrriyeti snrdr. Bu snr ancak kanun izer. Bu hrriyeti anlaya ramen, 1924 Anayasas, hrriyetleri geni ve ayrntl ekilde dzenlememi, ou zaman bunlarn sadece adn saymak ve snrlarnn kanunla izileceini belirtmekle yetinmitir. Bylece Meclis, hrriyetleri diledii

nite 1 - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak ve 1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri

gibi snrlandracak kanunlar karabiliyordu. stelik, kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi sistemi de yerlemi olmadndan, Meclis ounluunun oyuyla, aznln haklarnn lsz ekilde snrlandrlmas mmknd.

1924 Anayasasnn Uygulanmas

1924 Anayasas, iki ksa ok partili hayat denemesi (1925te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve 1930da Serbest Frka) bir yana braklrsa, 1946 ylna kadar tekpartili, 1946dan 27 Mays 1960 Askeri Mdahalesine kadar da ok-partili bir rejim iinde uygulanmtr. Anayasa, aslnda demokratik bir ruha sahip olmakla beraber, demokratik geleneklerin henz salam ekilde yerlememi olduu bir lkede, ok partili hayatn aksamadan ilemesini salayacak hukuki gvencelerden yoksundu. Bu sakncalar, zellikle 1954-1960 dneminde aka ortaya km, Meclis ounluunca kabul edilen eitli antidemokratik kanunlar, iktidar-muhalefet ilikilerini kopma noktasna getirmi, buna dier baz nedenlerin de eklenmesi, 27 Mays Mdahalesinin ortamn hazrlamtr. 1924 Anayasas demokratik bir ruha sahip olmakla beraber, bu oulcu demokrasi deil ounluku demokrasi anlayn yanstmaktadr. Kklerini Rousseaunun genel irade grnden alan ounluku demokrasi anlay, ksaca, genel irade veya milli irade olarak adlandrlan ounluk iradesinin daima kamu iyiliine yneldii, nk ounluun karlaryla toplumun genel karlarnn hibir zaman atamayaca noktasndan hareket eder. Rousseaunun deyimiyle genel irade yanlmaz niteliktedir. Bunun sonucu, snrsz ounluk ynetimidir. Gerekten, eer ounluk iradesinin daima kamu iyiliine yneldiini, hibir zaman yanlmadn kabul edecek olursak, o zaman bu iradeyi snrlayacak, aznlk haklarn koruyacak tedbir ve kurumlara gerek kalmayacak, hatta bunlar zararl grlebilecektir. Buna karlk oulcu demokrasi anlay, demokrasiyi mutlak ve snrsz bir ounluk ynetimi olarak kabul etmez. Aritmetik bir ounluun daima kamu iyiliine ynelecei, ispatlanmas mmkn olmayan bir iddiadr. Demokrasi, elbette ounluun ynetimi ilkesine dayanmakla beraber, bunu aznln temel haklaryla da badatran bir rejimdir. Kamu iyilii, ancak toplum iindeki eitli gruplarn varlndan ve bunlar arasndaki zgr tartma ve pazarlklardan doar. Byle olunca da ounluk iradesini snrlayc tedbirler ve kurumlar, demokrasinin zne aykr deil, uygundur. Demokrasi, bir salt ounluk ynetimi olarak tanmlansa bile, gene de demokratik bir rejimde aznlk haklarnn ounlua kar korunmas ilkesinden vazgeilemez. nk toplum iradesinin gerek anlamda ortaya kabilmesi iin, eitli grlerin zgr biimde ifade edilebilmesi ve tartlabilmesi gerekir. Ancak kamuoyunun byle serbeste oluabildii bir toplumda, ounluk iradesi zgr olarak belirebilir. Bu da, aznln haklarnn korunmasn gerekli klar. Aksi halde, belli bir andaki ounluun gr her zaman iin topluma hakim klnm ve bugnk aznln yarnki ounluk haline gelmesi olana ortadan kaldrlm olur. Aznlklarn temel haklarnn tannp gvence altna alnmad bir rejimde, yneticileri seme zgrl de byk anlam tamaz. nk serbest biimde oluamayan kamuoyu, bu zgrlkten de gerei gibi yararlanamaz. 1924 Anayasas, Egemenlik kaytsz artsz Milletindir. Trk Milletini ancak Trkiye Byk Millet Meclisi temsil eder ve Millet adna egemenlik hakkn yalnz o kullanr (m.3 ve 4) demek suretiyle, ounluku demokrasi anlayna uygun bir forml getirmitir. Egemenlik, zaten tanm gerei olarak mutlak ve snrsz bir

10

Anayasa Hukuku

oulcu Demokrasi: Siyasal iktidarn eitli odaklar arasnda bllmesini, paylalmasn ve bylelikle dengelenmesini ngren demokrasi anlaydr.

buyurma gc olduuna ve bu egemenlii sadece TBMM kullandna gre, Meclisin yetkileri snrsz demektir. Meclis iradesi, uygulamada ounluun iradesi olarak belireceine gre, Mecliste ounluu elinde bulunduran parti veya grup, dilediini yapmakta serbest olacaktr. 1924 Anayasas, yukarda deindiimiz gibi, kamu hrriyetlerinin snrlarnn izilmesinde Meclise ayrntl direktifler vermemek, bu snrn izilmesini sadece kanuna, dolaysyla Meclis ounluunun keyfi iradesine brakmak suretiyle, ounluk ynetimi ilkesini daha da pekitirmi, aznlk haklarn ise bsbtn gvencesiz hale getirmitir. Nihayet 1924 Anayasasnn bir anayasa yargs getirmemi olmas da, Anayasaya aykr kanunlarn karlmasn yaptrmsz klmtr. Zaten byle bir anayasa yargsnn kurulmas, egemenliin ancak Meclis tarafndan kullanlabilecei ilkesiyle de kolay kolay badatrlamazd. nk egemen bir organn iradesi rn olan kanunlarn, onun dndaki bir organ tarafndan iptal edilebilmesi bir tutarszlk olurdu. Fakat teorik tartmalar ne olursa olsun, 1924 Anayasasnda bir anayasa yargsnn mevcut olmamas, yukarda da belirtildii gibi, Anayasann sertliine ilikin hkmlerin etkinliini byk lde zedelemi, Anayasaya aykr kanunlarn adi ounluklarla karlmasn mmkn klmtr. 1924 Anayasas, niin byle bir ounluku demokrasi anlayn yanstmtr? Bunun eitli sebepleri olduu sylenebilir. Bir defa, sz konusu demokrasi anlay, Trk kamu hukukunun ve siyasal dncesinin geni lde esinlendii Fransda da hakimdi. Nitekim Fransada kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi kabul edilmi deildi. kincisi, Milli Mcadelenin fikir ortam ierisinde, milletin haklarnn ancak milli irade rn olmayan organlar, zellikle padiah tarafndan zedelenebilecei gr benimsenmi, milletin kendi temsilcilerinin ounluuna kar da korunmasnn gerekebilecei pek akla gelmemitir. ncs 1924 Anayasas yaplrken phesiz Atatrkn ve yakn alma arkadalarnn zihninde bulunan devrim programnn gereklemesi iin, ounluku demokrasi anlay daha elverili koullar salyordu. nk bu demokrasi tipi, iktidarn, tek bir mecliste ve dolaysyla Meclise siyasal ynden hakim bulunan hkmette toplanmasn mmkn klyordu. Siyasal iktidarn eitli merkezler arasnda bllmesini, paylalmasn, dengelenmesini gerektiren oulcu demokrasi ise, devrimlerin yrtlmesi bakmndan uygun bir ortam salamayabilirdi. Demokratik bir ruha sahip olan 1924 Anayasasyla hangi demokrasi anlay benimsenmitir?

SIRA SZDE

MLL BRLK KOMTES VE GEC ANAYASA DNEM

27 Mays 1960 Mdahalesi ile iktidara geen Milli Birlik Komitesi (MBK), kabul ettii 1 sayl Kanunla, 1924 Anayasasnn birok hkmlerini deitiren geici bir anayasa dzeni kurmutur. Bu Anayasaya gre, MBK, TBMMnin yetkilerine sahiptir. Komite, yasama yetkisini bizzat, yrtme yetkisini de kendi setii bakanlar eliyle kullanacaktr. Bakanlar, Devlet Bakan tayin etmektedir. MBK, bakanlar denetleme ve istedii takdirde azletme yetkisine sahiptir. Geici Anayasann meydana getirdii Devlet Bakanl makam, Cumhurbakan, Babakan, Bakomutan ve MBK Bakanl yetkilerini kendisinde birletirmitir. MBK, iktidara geldii ilk gnden itibaren, lkenin ihtiyalarna cevap verecek yeni bir anayasa yapma almalarna balam ve Ord. Prof. Sddk Sami Onar bakanlnda niversite retim yelerinden oluan bir komisyonu, anayasa tasarsn hazrlamakla grevlendirmitir. Ksaca stanbul Komisyonu adyla anlan bu

nite 1 - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak ve 1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri

11

komisyon, uzun almalardan sonra bir tasar hazrlamsa da, bunun baz hkmleri, kamuoyunda ciddi tereddtler uyandrmtr. Bu tasarda siyasal partilere, hatta genel oy sistemine kar beslenen gvensizliin izlerine rastlanmakta, genel oydan kmayan bir ikinci meclis yaratlmakta, yrtme grevinin alanna giren birok konularda zerk veya yar zerk kurulular meydana getirilerek siyasal iktidarn etkinlii snrlandrlmaktadr. stanbul Komisyonu Tasarsnn yaratt tepkiler karsnda, MBK, yeni Anayasann kamuoyunu daha iyi temsil edici bir organ tarafndan hazrlanmas grne vararak, kard 157 ve 158 sayl Kanunlarla bir Kurucu Meclis kurulmasna karar verdi. Kurucu Meclis, MBK ve Temsilciler Meclisi olarak iki kanattan meydana geliyordu. Temsilciler Meclisinin kurulmasnda, gnn koullar gerei olarak, genel oy sistemine bavurulamamtr. Meclis yelerinin bir blm bir eit iki dereceli seimle seilen yelerden, bir blm siyasal partilerin kendi setikleri temsilcilerden, nc bir blm de eitli kurulularn (yarg organlar, niversiteler, barolar, basn, retmen, genlik ve esnaf kurulular, sendikalar, Ticaret ve Sanayi Odalar) temsilcilerinden olumutu. Bunlarn dnda, Temsilciler Meclisinin bir blm yeleri de, Devlet Bakan ve MBK tarafndan seilmiti. Kurucu Meclis, Anayasay ve seim kanunlarn yapma olan asl grevinin yannda, TBMMnin dier yetkilerine de sahipti. Kurucu Meclis, kendisine tannan sre iinde yeni Anayasay yapma grevini sonulandrm ve bu Anayasa, halkoyuna sunularak kesinlemitir.

1961 ANAYASASININ TEMEL NTELKLER

AMA

1961 Anayasasnn temel niteliklerini ve uygulanmasn aklayabilmek.

1961 Anayasasnn birok alanlardaki dzenlemeleri, 1982 Anayasas ile karlatrma amacyla, ilgili blmlerde ayrntl olarak ele alnacaktr. Burada sadece, 1961 Anayasasnn temel siyasi felsefesi ve getirdii balca yenilikler zerinde durulacaktr.

ounluku Demokrasi Anlayndan oulcu Demokrasi Anlayna Gei

Anayasann stnl
1924 Anayasasnn millet egemenliini tek bana temsil eden stn yetkili meclis anlayna karlk, 1961 Anayasas, egemenliin kullanl bakmndan hayli farkl bir forml benimsemitir. Egemenliin kaytsz artsz Trk Milletinin olduu yolundaki ifade korunmakla birlikte, milletin egemenliini Anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar eliyle kullanaca belirtilmitir (m.4). Bylece Trkiye Byk Millet Meclisi, egemenliin kullanlnda tek yetkili organ olmaktan karlm, egemenliin kullanlmasn Anayasada belirtilen dier devlet organlar ile paylar olmutur. stelik, btn bu organlar, millet egemenliini ancak Anayasann koyduu esaslara gre kullanabileceklerdir. Geri 1924 Anayasasnda da kanunlarn Anayasaya aykr olmayaca hkm (m.103) yer almtr ama, bu kuraln pratik meyyidelerden yoksunluu sebebiyle, 1924 Anayasasnn gerek anlamda Anayasann stnl ilkesini gerekletirmi olduu sylenemez. 1961 Anayasas ise, tmyle, Anayasann stnl ilkesi zerine ina edilmitir. Egemenliin kullanlmasna ilikin hkm yannda, 1961 Anayasasnn 8. maddesi de, Anayasa-

12

Anayasa Hukuku

nn stnln kukuya yer brakmayacak aklkta belirtilmektedir: Kanunlar Anayasaya aykr olamaz. Anayasa hkmleri, yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn ve kiileri balayan temel hukuk kurallardr. 1961 Anayasas, Anayasann stnln sadece teorik dzeyde ifade etmekle yetinmemi, daha sonraki blmlerde grlecei gibi, kanunlarn Anayasaya uygunluunun yargsal denetimi sistemini benimsemek suretiyle, Anayasa stnlnn gerek gvencesini ve meyyidesini salamtr. 1961 Anayasasna gre bu denetim baz durumlarda genel mahkemelerce de yaplabilmekle beraber, kanunlarn Anayasaya uygunluunun denetiminde esas grev, 1961 Anayasas ile kurulmu olan Anayasa Mahkemesine dmektedir. Anayasa Mahkemesinin kurulmasn ve kanunlarn Anayasaya uygunluunun yargsal denetiminin kabuln, 1961 Anayasasnn en nemli ve etkili yeniliklerinden biri saymak yanl olmaz.

Kuvvetler Ayrl - Devlet ktidarnn Paylalmas

Anayasaclk akmnn ortaya kt 18. yzyl sonlarndan bu yana, en azndan hrriyeti demokrasilerde anayasann fonksiyonel anlam, onun devlet iktidarnn snrlanmasna yarayan bir ara olmasdr. Dier bir deyimle, anayasa kavram ile devlet iktidarnn snrlandrlmas amac arasnda son derece yakn bir iliki vardr. Hatta devlet iktidarn etkin biimde snrlandrmayan bir hukuki metin, biimsel anlamda bir anayasa olsa bile, fonksiyonel anlamda bir anayasa deildir. Gene anayasaclk akmnn ilk gnlerinden bu yana, devlet iktidarnn snrlandrlmasnn en etkin yolunun, kuvvetler ayrl, yani devlet iktidarnn eitli devlet organlar arasnda bllp paylalmas olduu kabul edilmektedir. Her biri devlet iktidarnn bir parasn kullanan bu organlarn, sahip olduklar karlkl yetkiler yoluyla birbirini denetlemesi, dengelemesi ve frenlemesi, snrl veya anayasal devlet ynetimini ortaya karacak, bylece kii hrriyetlerinin devlet iktidar karsnda korunmas ve gvence altna alnmas mmkn olabilecektir. Kuvvetler ayrl deyiminden anlalan, devletin hukuki iktidar olan yasama, yrtme ve yarg kuvvetlerinin ayr devlet organlarna verilmi olmasdr. 1924 Anayasasnn yasama ve yrtme kuvvetlerini, teorik adan da olsa, TBMMde toplam olmasna karlk, 1961 Anayasas, Temsilciler Meclisi Anayasa Komisyonu raporundaki ifade ile, Kuvvetlerin yumuak ayrln benimsemitir. Rapora gre Bu tasarda benimsenmi olan parlamanter rejim, milli hakimiyete dayanan Devletimizin tarihinde tamamen bir yenilik ifade eder. Zira Meclis Hkmetinin dayand kuvvetler karm deil, yumuak bir kuvvetler ayrmn esas almtr. Belirtmek gerekir ki, kuvvetler ayrlnn ada anlam, yasama ve yrtme arasndaki ayrlktan ok, yarg organnn bu iki siyasal nitelikli organ karsndaki bamszln n plana karmaktadr. Anayasaclk akmnn ilk dnemlerinde mevcut olmayan siyasal partiler, son yzyl iinde byk gelime gstererek siyaset alannn gerek hakimi haline gelmilerdir. zellikle hkmetin ancak parlamentonun gveni ile grevde kalabildii parlamanter rejimde ounluk partisi (veya partileri) bu iki organ arasnda kuvvetler ayrl teorisinin ngrmedii lde sk bir siyasal ba yaratmtr. Bu durumda, yasama-yrtme ayrlnn eski nemini korumad gerek olmakla birlikte, yarg organnn bamszl, benimsenen hkmet sistemi ne olursa olsun, btn hrriyeti demokrasilerin vazgeilmez bir unsurudur. 1924 Anayasas teorik olarak yargnn bamszln tanm olmakla beraber, bunu fiiliyatta etkin klacak kurum ve gvencelerden yoksundu. 1961 Anayasasnn, yarg bamszln btn gvenceleri ile gerekletirmi olmas, bu Anayasann baka bir nemli yeniliidir.

Kuvvetler Ayrl: Devletin yasama, yrtme ve yarg iktidarlarnn farkl devlet organlarna verilmi olmasn ifade eder.

nite 1 - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak ve 1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri

13

Anayasaclk akmnn temelinde yattn grdmz, devlet iktidarnn bllmesi, paylalmas ve snrlandrlmas ilkesi, sadece yasama, yrtme ve yarg kuvvetlerinin ayr organlara verilmesini deil, bazen tek bir kuvvetin eitli organlar arasnda bllmesini de ierebilir. Parlamanter rejimde yrtme kuvvetinin, sorumsuz Devlet Bakan ile sorumlu Babakan ve Bakanlar Kurulu arasnda bllmesi, bunun bir rneidir. Baka bir rnek, yasama yetkisinin iki ayr Meclis arasnda bllmesi anlamna gelen iki meclis sistemidir. 1961 Anayasasnn yeniliklerinden biri de, yasama organn (Trkiye Byk Millet Meclisi) Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu olarak iki meclise blm olmasdr. 1961 Anayasasnda kuvvetler ayrl ile devlet iktidarnn paylalmas ilikisi nasl dzenlenmitir?
SIRA SZDE

oulcu Toplum Yapsnn Gelitirilmesi

Bilinen bir gerektir ki, devlet iktidarnn etkin biimde snrlandrlabilmesi iin sadece hukuki dzenlemeler, yani devlet yetkilerinin anayasal dzeyde bllmesi yetmez. En az onun kadar nemli bir snrlama faktr de, devlete yaratlmam olan, sivil toplumun kendi bnyesinden doan eitli insan topluluklarnn, meslek kurulularnn, gnll derneklerin, menfaat ve bask gruplarnn varl ve bunlarn siyasal kararlar zerinde eitli yntemlerle etkili olmalardr. ngiltere gibi yazl bir anayasas bile olmayan ve ngiliz Hukukuna gre Parlamentonun egemen yetkilere sahip olduu bir lkede bile, bu oulcu toplum yaps devlet iktidarn etkin ekilde snrlandrmaya yetmektedir. phesiz anayasalar, oulcu bir toplum yapsn kendiliinden yaratamazlar. Ancak onun geliimini kolaylatrabilir veya engelleyebilirler. 1961 Anayasas, amalad oulcu demokratik dzeni gerekletirebilmek iin, oulcu toplum yapsnn ve onu oluturan gnll kurulularn gelitirilmesine ncelik vermi, bunu kolaylatrc bir dizi hkm kabul etmitir. Bunlarn banda siyasal partilere ilikin hkmler yer alr. Siyasal partiler, teknik anlamda devlet yaps iinde yer almamakla ve kamu tzel kiilii tamamakla beraber sivil toplumla devlet rgt arasnda kpr rol oynayan ve ada demokrasilerde siyasal kararlarn alnmas srecinde en ok arlk tayan kurululardr. 1924 Anayasas, annn anayasalarnn genel eilimine uygun olarak, siyasal partiler hakknda hibir hkm tamyordu. 1961 Anayasas ise, siyasal partileri ster iktidarda ister muhalefette olsunlar, demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlar olarak nitelendirilmi (m.56/3) ve onlar daha gvenceli bir hukuki statye kavuturmutur. Siyasal partilere ilikin bu hkmlerin yannda, alanlara (iilere ve kamu grevlilerine) sendika kurma hakknn tannmas (m.46), iilere toplu szleme ve grev haklar gibi etkin bir sendikacln vazgeilmez unsurlar olan haklarn verilmesi (m.47), herkesin nceden izin almakszn dernek kurma hakkna sahip olduunun belirtilmesi (m.29), kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn organlarnn kendileri tarafndan ve kendi yeleri arasndan seilmesi ve idarenin, seilmi organlar bir yarg mercii kararna dayanmakszn geici veya srekli olarak grevinden uzaklatramamas (m.122), oulcu bir toplum yapsnn gelimesini kolaylatrc nitelikte hkmlerdir.

Temel Haklarn Geniletilmesi ve Glendirilmesi

1961 Anayasas, temel hak ve hrriyetlere, 1924 Anayasasna oranla hem daha geni, hem daha gvenceli bir yer vermitir. Trkiye Cumhuriyetinin niteliklerini belirten 2. madde, bu nitelikler arasnda nsan haklarna.... dayanan....devlet ol-

14

Anayasa Hukuku

ma niteliini de saymaktadr. Bu deyim, hrriyeti (liberal) bir siyasal rejimi ifade etmektedir. 1961 Anayasasnn, bir hrriyetler rejimini gerekletirmek amacyla, 1924 Anayasasndan hayli farkl bir dzenleme yntemi izledii gze arpmaktadr. Hereyden nce, 1924 Anayasasnda ou zaman hrriyetlerin sadece adnn saylmasyla yetinildii ve bunlarn snrlarnn kanunla izilecei belirtildii halde, 1961 Anayasasnda hrriyetler ok daha ayrntl biimde dzenlenmitir. Bununla, yasama organnn, hrriyetleri dzenlerken neleri yapamayaca belirtilmi olmaktadr. Dier bir deyimle yasama organ, belli bir hrriyeti dzenlerken, 1924 Anayasas dneminde olduu gibi tam bir takdir serbestliine sahip deildir. Mesela toplant ve gsteri yryleri yapma hakkn dzenleyen 28. madde, Herkes nceden izin almakszn silahsz ve saldrsz toplanma ve gsteri yry yapma hakkna sahiptir demitir. Bu hkm karsnda yasama organnn, toplant ve gsteri yrylerini nceden izin alma artna balamasna imkan yoktur. 1961 Anayasasnn 11. maddesine gre Temel hak ve hrriyetler, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak kanunla snrlanabilir. Bu hkm de, hrriyetlerin snrlandrlmasna iki snrlama getirmitir. Biri, snrlamann ancak kanunla yaplabilmesi, dieri de snrlamann Anayasann szne ve ruhuna uygun olmasdr. Ayn maddenin ikinci fkras, Kanun, kamu yarar, genel ahlak, kamu dzeni, sosyal adalet ve milli gvenlik gibi sebeplerle de olsa, bir hakkn ve hrriyetin zne dokunamaz demek suretiyle, hrriyetin snrlanmasna nc ve ok nemli bir snr getirmektedir. Hakkn z gvencesi adn verebileceimiz bu kavrama gre, temel hak ve hrriyetlere ilikin kanuni dzenlemeler, bu hak ve hrriyetin zne dokunucu llere varamayacaktr. Hak ve hrriyetin z nedir? Anayasa Mahkemesinin eitli kararlarna gre, eer bir snrlama, bir hak ve hrriyetin kullanlmasn imkansz klyor veya ar derecede gletiriyorsa, o hak veya hrriyetin zne dokunmu olacaktr. Hrriyetlerin znn ne olduunu, btn hrriyetler iin genel olarak tanmlamaya almaktansa, bunu her hrriyetin kendi zelliklerine gre saptamak daha doru olur. Gene de, bu konuda baz genel ller koymak mmkndr. Mesala bir hrriyetin kullanlmasnn idari makamlarn iznine balanmas, o hrriyetin zn zedeleyici bir snrlama olarak kabul edilebilir. Nihayet, 1961 Anayasasnda kanunlarn Anayasaya uygunluunun yargsal denetimi sisteminin kabul edilmi olmas da, kii hak ve hrriyetlerini daha gvenceli duruma getirmitir. Byle bir denetim olmasayd, Anayasaya aykr kanunlarla hrriyetlerin, Anayasaya aykr biimde snrlandrlmalar tehlikesi ortaya kabilirdi.

Sosyal Devlet
Sosyal Devlet: Devletin sosyal bar ve adaleti salamak amacyla toplumsal ve ekeonomik yaama mdahalesini gerekli klan devlet anlaydr.

Sosyal devlet, devletin sosyal bar ve sosyal adaleti salamak amacyla, sosyal ve ekonomik hayata aktif ekilde mdahalesini meru ve gerekli gren bir devlet anlay olarak tanmlanabilir. 1924 Anayasas, 1937de geirdii deiiklikle, devletin nitelikleri arasnda halklk ve devletilik gibi sosyal devletle ilikili saylabilecek ilkeleri de saym olmakla beraber, sosyal devlet ne sadece halkla, ne de sadece devletilie indirgenebilir. Sosyal devletin anlam ve hukuki yntemleri zerinde aada daha ayrntl ekilde duracaz. Burada yalnz sosyal devlet dncesinin ve onun birlikte getirdii kurumlarn 1961 Anayasasnn en nemli yeniliklerinden biri olduunu belirtmekle yetinelim.

nite 1 - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak ve 1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri

15

1961 Anayasasnn Uygulanmas

1961 Anayasas hakknda 9 Temmuz 1961 tarihli halk oylamasnn sonular, bu Anayasaya kar daha ilk gnden itibaren Trk toplumunun baz kesimlerinde hayli gl bir muhalefetin var olduunu gstermitir. Gerekten, Kurucu Meclise kabul edilen Anayasa tasars geerli oylarn yaklak %61.7sinin evet oyu ile kabul edilmitir. Halkoylamasnn yapld tarihte MBK ynetiminin hala ibanda olduu ve bu ynetimce iktidardan uzaklatrlan Demokrat Partinin (DP) eski semen ve taraftarlarnn henz yeterince rgtlenememi bulunduklar gznne alnrsa, Anayasa tasarsna kar %40a yakn olumsuz oyun hayli yksek ve anlaml kabul edilmesi gerekir. Bu olumsuz oylarn u sebeplerden kaynakland dnlebilir: a) DP taraftarlar, partilerinin iktidarna kar haksz bir mdahale olarak grdkleri 27 Mays Hareketini ve dolaysyle o hareketin rn olan 1961 Anayasasn benimsememilerdir. b) Anayasa yapm srecinde dier iki partinin -Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP)- rol alm ve Temsilciler Meclisinin byk lde CHP arl tam olmasna karlk, geni DP ktlesinin anayasa yapmndan dlanm olmas, bu ktlenin 1961 Anayasasn benimsemesini, kendisini onunla zdeletirmesini psikolojik adan gletirmitir. c) Unutmamak gerekir ki, DP 1950lerin hakim partisidir; 1950, 1954 ve 1957 milletvekili seimlerini bu parti ilk ikisini ok ak farkla olmak zere kazanmtr. 1960l yllar da, DPnin siyasal mirass olan Adalet Partisinin (AP) stn gcn devam ettirdii yllardr. Parlamentoda normal olarak ounluk salayabilecek gte olan bir siyasal eilimin, 1961 Anayasas ile Parlamentonun stnlne getirilen snrlamalardan ve siyasal iktidarn, genel oydan kaynaklanmayan organlarla paylalmasndan rahatszlk duymas, baka bir deyimle 1960 ncesinin snrsz ounluk hakimiyetinin zlemini ekmesi, bir lde doal karlanabilir. Hangi sebeplerden kaynaklanm olursa olsun, semen ounluunun eilimini temsil eden bir siyasal gcn olumsuz yarglarna hedef olmas, belki 1961 Anayasas iin en byk ansszlk olmutur. Bu anlamda 1961 Anayasas, toplumun byk ounluunun oydamasna (consensus) dayanan bir toplum szlemesi oluturamamtr. Nitekim AP liderleri sk sk Anayasada deiiklik isteini dile getirmi, hatta 1961 Anayasas ile Trkiyenin idare edilemeyeceini ileri srmlerdir. 1961 Anayasasnn yaratt liberal ortam iinde sol fikirlerin yaylmaya balamas ve sendikal hareketin glenmesi, baz evrelerde endieler yaratmtr. Nihayet, 1960larn sonlarna doru ortaya kmaya balayan siyasal iddet ortamnn ve terr eylemlerinin nlenememesi, Anayasaya yneltilen sulamalar arttrmtr. Bylece, Trk Silahl Kuvvetlerinin 12 Mart 1971 Muhtras ile Demirel Hkmetini istifaya zorlayp, ordu desteinde, bir partilerst geici ynetim kurmalar ile Anayasa deiiklii de gndeme gelmitir. 1961 Anayasas, 1971-1973 ara rejim dneminde iki defa nemli deiikliklere uramtr. Bunlardan daha kkl olan birincisi, 1488 sayl Kanunla yaplan 22 Eyll 1971 tarihli deiiklik (bununla 1961 Anayasasnn 35 maddesi deitirilmi ve dokuz geici hkm eklenmitir), ikincisi de 1699 sayl Kanunla yaplan 20 Mart 1973 tarihli deiikliktir. Bu deiikliklerin ana ynleri yle zetlenebilir:

16

Anayasa Hukuku

a) Yrtmenin glendirilmesi: Bu, zellikle, Bakanlar Kuruluna Kanun Hkmnde Kararname (KHK) karma yetkisinin tannmasnda (m.64); vergi, resim ve harlarn muafiyet ve istisnalar ile, nisbet ve hadlerine ilikin hkmlerde deiiklik yapmaya Bakanlar Kurulunun yetkili klnmasnda (m.61); niversite zerkliinin zayflatlmasnda (m.120) ve Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumunun (TRT) zerkliinin kaldrlmasnda (m.121) kendisini gstermektedir. b) Temel haklarda meydana getirilen snrlamalar: Bu alanda, zellikle 11. maddede yaplan deiiklikle, btn temel haklar iin geerli genel bir snrlama hkm getirilmesi; eitli hak ve hrriyetlerle ilgili anayasal snrlarn ve yasal snrlama sebeplerinin arttrlmas; devlet memurlarnn sendika kurma hakknn ortadan kaldrlmas (m.119); tabii yarg yolu yerine kanuni yarg yolu ilkesinin getirilmesi (m.32) saylabilir. c) Yarg denetimine getirilen snrlamalar: Bu konuda da, zellikle, Anayasa Mahkemesinde iptal davas aabilecekler arasnda Trkiye Byk Millet Meclisinde temsilcisi bulunan siyasi partiler deyiminin Trkiye Byk Millet Meclisinde grubu bulunan siyasi partiler olarak deitirilerek kk partilerin iptal davas ama hakkndan yoksun braklmas (m.149); Anayasa Mahkemesinin Anayasa deiikliklerini ancak ekil ynnden denetleyebileceinin belirtilmesi (m.147); Askeri Yksek dare Mahkemesinin kurulmas suretiyle, asker kiilerle ilgili idari eylem ve ilemlerin denetiminin Dantayn grev alanndan karlmas (m.140); yelerinin atanmasnda Bakanlar Kurulunun aday gstermesi gibi, hakimlerin atanmalarndaki genel yntemden sapan Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kurulmas (m.136) saylabilir. 1971 ve 1973 Anayasa deiiklikleri, bir bakma 1982 Anayasasnn habercisidir. nk 1982 Anayasas, 1961 Anayasasndan gene ayn ynlerde, fakat bu sefer daha da radikal biimde ayrlmtr. 1971 ve 1973 deiiklikleri de, Anayasa konusundaki tartmalara son vermemitir. 1975ten sonra siyasal iddet ve terr olaylarnn hzla trmanmas ve bunlarn nlenememesi, siyasal sistemde (en tipik rnei Trkiye Byk Millet Meclisinin alt ay sre ile Cumhurbakan seememesi olan) ciddi tkanklklarn meydana gelmesi, hkmetlerin ve parlamentonun zaman zaman karar alamaz ve politika retemez duruma dmeleri, Anayasa sorununu git gide arlatrm ve birok kiinin gznde yeni ve daha kkl bir Anayasa deiiklii zorunlu hale gelmitir. 1961 Anayasas, kamuoyunun baz kesimlerince, yrtmenin hatta daha genel olarak devlet otoritesinin gszlnn balca sorumlusu gibi grlmeye balamtr. 1961 Anayasasna yneltilen somut eletirilere ve bunlarn bizce doruluk derecesine aadaki blmlerde yeri geldike deineceiz. Burada u kadarn syleyelim ki, 1961 Anayasasnn kurduu hkmet mekanizmas iinde baz tkanklklarn meydana geldii, Anayasa hkmlerinin bunlar gidermede yetersiz kald ve sonuta ortaya kan siyasal hareketsizliin (sistemin siyasal kararlar alabilme, yeni politikalar retebilme yeteneinin zayflamas) rejim bunalmn arlatrd bir gerektir. te yandan, yrtme organnn ve genel olarak devlet otoritesinin gszln, byk lde 1961 Anayasasna atfetmek kanmzca doru deildir. Parlamanter bir hkmet sisteminde yrtme organ, ancak parlamentoda salam, disiplinli ve tutarl bir ounlua dayand lde otorite ve istikrar sahibi olabilir. 1970li yllarda hibir partinin parlamentoda mutlak ounluk salayamam olmas, genellikle zayf ounluklara dayanan, stelik bu ounluun da

nite 1 - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak ve 1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri

17

kendi iinde yeterli disiplin ve tutarlk gstermedii koalisyon hkmetlerine yol amtr. Dier bir deyimle, 1970li yllarda hkmet ve ona paralel olarak devlet otoritesinin zayflam olmasnn sebepleri, hukuki olmaktan ok, siyasaldr. Hukuki sebepler de, Anayasann kendisinden ok, parti sisteminde ar bir paralanmaya, parti saysnn oalmasna ve sonuta kk partilerin kamuoyundaki gleriyle orantl olmayan bir etki kazanmalarna sebep olan seim sistemi ile ilgili grnmektedir. Unutmamak gerekir ki, hibir anayasal dzenleme, parlamanter rejim iinde salam ve disiplinli bir parlamento ounluunun hkmete verecei siyasal g ve otoritenin yerini tutamaz. Byle bir ounluun bulunmamas halinde, hkmetin elinde geni hukuki yetkiler olsa bile, onun bu yetkileri kullanacak siyasal iradeyi gsterebilecei ok phelidir. Aksine, hukuken zayf gibi grnen bir hkmet, salam ve disiplinli bir parlamento ounluu tarafndan desteklenmek artyla, gerekte byk otorite sahibi olabilir. Parlamanter rejimin mahiyeti ve yaps, hkmet otoritesinin deerlendirilmesinde yasama ve yrtme organlarnn ayr ayr deil, birlikte hesaba katlmalarn zorunlu klmaktr. 1961 Anayasas hakknda yaplan halk oylamas sonucunda, Anayasann toplumun nemli denebilecek bir kesimince benimsenmemesinin nedenlerini belirtiniz.
SIRA SZDE

18

Anayasa Hukuku

zet
AMA

Osmanl mparatorluu dneminde gerekleen anayasaclk hareketlerini sralayabilmek. 1 mparatorluk dnemindeki anayasal gelimeler merkezi hkmetle ayan temsilcileri arasnda 1808 ylnda imzalanan Sened-i ttifak belgesi ile balamtr. Bu gelimeyi 1839 ylnda ilan olunan Tanzimat Ferman, 1856 ylnda Islahat Ferman ve 1876 ylnda yrrle giren ve ilk anayasamz olan Kanun-u Esasi izlemitir. Milli Mcadele dnemini ve bu gei dneminin Anayasas olan 1921 Anayasasnn kurduu hkmet sisteminin zelliini aklayabilmek. Mondros Mtarekesini izleyen dnemde Anadoluda balayan igaller ksa bir sre sonra Mdafaa-i Hukuk hareketlerini dourmutur. Bu srete kurulan BMM Hkmetinin dayand ilkeler 1921 Anayasas ile akla kavuturulmutur. Bir gei dnemi anayasas grnmndeki 1921 Anayasas, Anayasa Hukuku retisinde Meclis Hkmeti adyla bilinen hkmet sistemini ngrmtr. Anayasann en nemli ve devrimci ilkesi, milli egemenlik ilkesidir.

AMA

AMA

1961 Anayasasnn temel niteliklerini ve uygulanmasn aklayabilmek. ounluku demokrasi anlayndan oulcu demokrasi anlayna geilen 1961 Anayasasnda bu ynde baz ilkeler saptanmtr; - Anayasann stnl ilkesi - Kuvvetler ayrl ilkesi ve devlet iktidarnn paylalmas, - oulcu toplum yapsnn gelitirilmesi, - Temel haklarn geniletilmesi ve glendirilmesi. 1961 Anayasas ile devletin toplumsal bar ve adaleti salamak amacyla ekonomik ve toplumsal yaama mdahalesini ifade eden sosyal devlet ilkesi getirilmitir. Anayasann uygulanmas srecindeki en nemli dneme 12 Mart 1971 Askeri Mdahalesi olmutur. Mdahaleyi izleyen dnemde getirilen ana deiiklikleri yle sralayabiliriz; - Yrtme organ yasama ve yarg organlarna kar glendirilmitir. - Temel hak ve zgrlkler snrlandrlmtr. - Yarg denetimine snrlamalar getirilmitir.

AMA

1924 Anayasasnn ngrd hkmet sisteminin genel yapsn ve uygulamas aamasndaki de3 mokrasi anlayn belirleyebilmek. 1924 Anayasas ile meclis hkmeti ile parlamanter hkmet arasnda karma bir sistem kurulmutur. Her iki sistemin zelliklerini bnyesinde barndran melez bir hkmet modeli oluturulmutur. Anayasa hkmlerinin deitirilmesi, olaan kanunlarn deitirilmesine oranla daha zor koullara balanmtr. Ayrca anayasann hibir hkmnn hibir neden ve zr ile savsanamamas, ilerlikten alkonamamas ve hibir kanunun anayasaya aykr olamamas ngrlerek, sert bir anayasa oluturulmutur. Anayasa demokratik bir ze sahip olmakla birlikte, oulcu demokrasi deil, ounluku bir demokrasi anlayn yanstmaktadr. Uygulamada, demokratik geleneklerin henz salam biimde yerlememi olduu bir lkede bu anlay ciddi sakncalar da dourmutur.

nite 1- Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak ve 1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri

19

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Osmanl mparatorluu Dnemindeki anayasaclk hareketlerinin sonucunda imzalanan anayasal belgelerden biri deildir? a. Sened-i ttifak b. Tanzimat Ferman c. Islahat Ferman d. Tekilat Esasiye Kanunu e. Kanun-u Esasi 2. Aadakilerden hangisi yasama ve yrtme kuvvetlerinin yasama organnda toplanmasn ifade eden hkmet sistemidir? a. Bakanlk hkmeti b. Parlamanter hkmet c. Meclis hkmeti d. Mutlak monari e. Diktatrlk 3. Aadakilerden hangisi bakanlk hkmeti sisteminin zelliklerinden biri deildir? a. Bakann yannda bir de Bakanlar Kurulunun bulunmas ve bu kurulun yasama organndan gvenoyu almak zorunda olmas b. Bakann hem yasama hem de yrtme organnn ba olmas c. Bakann halk tarafndan seilmesi d. Yrtme organnn bakana bal olmas e. Sistem gereince yrtme organnn yasamann, yasama organnn da yrtmenin hukuki varlna son verememesi 4. 1924 Anayasas dneminde ilk ok partili hayata gei denemesi hangi parti ile olmutur? a. Demokrat Parti b. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas c. Serbest Frka d. Cumhuriyeti Kyl ve Millet Partisi e. Adalet Partisi

5. Aadakilerden hangisi oulcu demokrasi anlaynn zelliklerinden biri deildir? a. oulcu demokrasi anlay, demokrasiyi mutlak ve snrsz bir ounluk ynetimi olarak kabul etmez. b. oulcu demokrasi anlay, ounluun ynetimi ilkesine dayanmakla birlikte, ynetimi aznln temel haklaryla badatran bir rejimdir. c. oulcu demokrasi anlaynda, toplum iradesinin gerek anlamda ortaya kabilmesi iin, eitli grlerin zgr biimde ifade edilebilmesini ve tartlabilmesini kabul eder. d. ounluk iradesini snrlayc nlemler ve kurumlar demokrasinin zne aykr deildir. e. oulcu demokrasi anlay, genel iradenin daima kamu iyiliine ynelmesi ve toplumun genel karlarnn ounluun karlaryla atmasn ifade eder. 6. Aadaki anayasalardan hangisi ile TBMM ilk kez egemenliin kullanmnda ve temsilinde tek yetkili organ olmaktan karlmtr? a. 1876 Kanun-u Esasi b. 1921 Anayasas c. 1924 Anayasas d. 1961 Anayasas e. 1982 Anayasas 7. Aadakilerden hangisi 1961 Anayasas ile kabul edilen yeniliklerden deildir? a. Kanunlarn anayasaya uygunluunun yasal denetiminin kabul edilmesi. b. Kuvvetler ayrl ilkesinin benimsenmesi. c. oulcu demokratik dzenin gerekletirilmesine ncelik verilmesi. d. Siyasi partilerin demokratik hayatn vazgeilmez unsurlar olarak kabul edilmesi. e. Temel hak ve zgrlklerin snrlanmas konusunda yasama organna snrsz yetki tannmas. 8. Aadakilerden hangisi devletin, toplumsal bar ve adaleti salamak amacyla toplumsal ve ekonomik yaama etkin biimde mdahalesini meru ve gerekli gren devlet anlayn ifade eder? a. Hukuk devleti b. nsan haklarna dayanan devlet c. Laik devlet d. Demokratik devlet e. Sosyal devlet

20

Anayasa Hukuku

9. Aadakilerden hangisi 12 Mart 1971 Askeri Mdahalesinin sonucu olarak yrtme organnn glendirilmesine ynelik deiikliklerden biri deildir? a. Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname karma yetkisinin tannmas b. Dantayn yetkilerinin geniletilmesi c. TRTnin zerkliinin kaldrlmas d. niversite zerkliinin zayflatlmas e. Vergi, resim ve harlarn muafiyet ve istisnalar ile nispet ve hadlerine ilikin hkmlerde deiiklik yapmaya Bakanlar Kurulunun yetkili klnmas

Yaamn inden
27 Mays 1960 gn Trk Silahl Kuvvetleri lke ynetimine el koymu ve bu mdahalenin yalnzca dnemin iktidar partisi Demokrat Parti ynetimine son verdii sanlmtr. Gerekten de bu his dnemin parlamanterlerince de paylalm ve askeri mdahalenin ok ksmi sonular douraca dnlmtr. Bu yndeki dncenin bir rnei olarak u satrlar gsterilebilir: 27 Mays sanki komuya misafir geliyormuasna, tam bir umursamazlkla karladm. Asker mdahale ederse ne olacakt? crada hibir grev almamtm. Parlamanter faaliyetlerimden dolay da Anayasann teminat altndaydm (Selekler, Adnan. Politikann br Yz. Milliyet. 11-28 Mays 1980. Osman Doru. (1998). 27 Mays Rejimi, s.11deki alnt).

10. Aadaki nedenlerden hangisi 1961 Anayasasnn, toplumun byk ounluunun oydamasna dayanan bir toplum szlemesi niteliinde olmasn engellemitir? a. Anayasann, semen ounluunun eilimini temsil eden bir siyasal gcn olumsuz yarglamasna hedef olmas b. Anayasann kabulnde halkoylamasna yeterli ilginin gsterilmemesi c. Siyasal iddet ortamnn ve terr eylemlerinin nlenememesi d. Anayasann temel hak ve zgrlkleri ok fazla snrlandrmas e. Anayasayla Cumhurbakanna nemli yetkiler tannmas

nite 1- Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak ve 1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri

21

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. c 3. a 4. b 5. e 6. d 7. e 8. e 9. b 10. a Ayrntl bilgi iin Osmanl mparatorluu Dnemi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Milli Mcadele Dnemi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Milli Mcadele Dnemi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1924 Anayasasnn Uygulanmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1924 Anayasasnn Uygulanmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasann stnl konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri konusuna baknz Ayrntl bilgi iin Sosyal Devlet konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1961 Anayasasnn Uygulanmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1961 Anayasasnn Uygulanmas konusuna baknz.

Bavurulabilecek Kaynaklar
Aldkat, Orhan. (1982). Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 Anayasas. (4. Basm). stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn. zelik, Seluk. (1983). Anayasa Hukuku Dersleri Cilt 2: Trkiyenin Siyasi Rejimi ve Messeseleri. stanbul: Filiz Kitabevi. Soysal, Mmtaz. (1997). 100 Soruda Anayasann Anlam. (11. Bask). stanbul: Gerek Yaynevi. Tunaya, Tark Zafer. (1980). Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku. stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn.

22

Anayasa Hukuku

23

Milli Gvenlik Konseyi Rejimi ve 1982 Anayasasnn Balca zellikleri

Bu nitede...
1961 Anayasas dneminde ortaya kan rejim bunalmnn sonucunda gerekleen 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalesi anlatlmaktadr. Askeri mdahaleyi izleyen srete ncelikle, gei dnemi ve 1982 Anayasasnn yapm sreci aklanmakta; ardndan da yeni anayasann temel zellikleri ve 1961 Anayasas ile karlatrlmas ele alnmaktadr.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda, aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaksnz: Milli Gvenlik Konseyi rejiminin oluumunu ve grevlerini belirtebileceksiniz. 1961 ve 1982 Anayasalarnn yapm srelerinin karlatrlmasnda, iki Anayasa arasndaki farklar saptayabileceksiniz. 1982 Anayasasnn balca zelliklerini tespit edebileceksiniz.

24

Anayasa Hukuku

rnek Olay
27 Mays 1961 Askeri Mdahalesi ile balayan mdahaleler dnemi, 12 Mart 1971 Muhtras ile devam etmi ve 12 Eyll 1980 Mdahalesi ile sona ermitir. Birok adan 1961 Anayasasna duyulan bir tepkinin sonucu olarak gerekleen 12 Eyll Mdahalesi ile oluturulan yeni Anayasada, otorite ve zgrlkler dengesi asndan otorite yelenmi ve devlet yaplanmas iinde yrtme organ glendirilmitir. Bu erevede 1961 Anayasasna oranla daha az katlmac bir demokrasi modeli benimsenmitir. Org. Kenan Evren 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalesini aklarken; kuvvetler ayrl ilkesinin kuvvetler atmasna dntn vurgulamakta ve tam bir otorite boluu doduunu ifade etmekteydi. Bu nedenle de anayasal kurulular sulayarak, harektn amalarn sayarken ncelii Devletin gcnn pekitirilmesine vermekteydi (Tanr, Blent. (1994). ki Anayasa 19611982, s. 97).

Anahtar Kavramlar
Milli Gvenlik Konseyi Danma Meclisi ereve Anayasa Kazistik Yntem Millet Meclisi Anayasa Mahkemesi Cumhuriyet Senatosu Salt ounluk ye Tamsays Toplant Yetersays

indekiler
MLL GVENLK KONSEY REJM 1961 VE 1982 ANAYASASININ YAPIMI SRELERNN KARILATIRILMASI Benzerlikler Farklar 1982 ANAYASASININ BALICA ZELLKLER

nite 2 - Milli Gvenlik Konseyi Rejimi ve 1982 Anayasasnn Balca zellikleri

25

MLL GVENLK KONSEY REJM

AMA

Milli Gvenlik Konseyi rejiminin oluumunu ve grevlerini belirleyebilmek.

Geen blmde deinilen rejim bunalm, 12 Eyll 1980 gn Trk Silahl Kuvvetlerinin emir ve komuta zinciri iinde ve emirle ynetime el koymas ile sonulanmtr. 12 Eyll Harektnn nitelik ve amac, Milli Gvenlik Konseyinin 27 Ekim 1980 de kabul ettii 2324 sayl Anayasa Dzeni Hakknda Kanun un genel gerekesinde yle aklanmtr: lkesi ve milleti ile blnmez bir btn olan Trkiye Cumhuriyetinin varlna, bamszlna ve halkmzn itenlikle benimsedii ve gerekten layk olduu demokratik rejimimize kar sregelmi ok ynl saldrlarn, blc ve ykc kkrtma ve davranlarn, anarik eylemlerin, bir medeni toplumda ve her devlet hayatnda mutlaka salanmas ve korunmas gereken korkusuzca yaama hak ve hrriyetini ve mal gvenliini fiilen ortadan kaldran silahl terrn alabildiine yaygnlat; rejimin temel messesesi olan parlamentonun grevini yapamaz hale getirildii ve demokratik sistemi normal olarak iletebilecek yollarn kapand bir ortamda Milletin barndan doan Trk Silahl Kuvvetleri, tarihi sorumluluk duygusu ile Yce Trk Milleti adna hareket ederek emir ve komuta zinciri iinde ve emirle 12 Eyll 1980 harektn gerekletirmitir. Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 2. maddesine gre, Anayasada Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak Milli Gvenlik Konseyine ve Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler de Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilir ve kullanlr. Ayn Kanunun 1. maddesi, dier maddelerde belirtilen istisnalar sakl kalmak zere, yeni bir anayasa kabul edilip yrrle girinceye kadar 1961 Anayasasnn yrrlkte olduunu belirtmi olmakla beraber, kanunun dier maddeleri, sz konusu geici dnem iinde Milli Gvenlik Konseyinin kurucu iktidara, yani Anayasay deitirme yetkisine de sahip olduunu aka gstermektedir. Nitekim 6. maddeye gre, Milli Gvenlik Konseyinin bildiri ve kararlarnda yer alan ve alacak olan hkmlerle Konseyce kabul edilerek yaymlanan ve yaymlanacak olan kanunlarn 9 Temmuz 1961 tarihli Anayasa hkmlerine uymayanlar anayasa deiiklii olarak ve yrrlkteki kanunlara uymayanlar da kanun deiiklii olarak yaymlandklar tarihte veya metinlerinde gsterilen tarihlerde yrrle girer. Ayrca, Kanunun 3. maddesi, Milli Gvenlik Konseyinin kanun niteliindeki ilemleri hakknda anayasaya aykrlk iddiasnn ileri srlmesi imknn ortadan kaldrmtr. Milli Gvenlik Konseyince kabul edilerek yaymlanan bildiri ve karar hkmleri ile yaymlanan ve yaymlanacak olan kanunlarn anayasaya aykrl iddias ileri srlemez. Ayn Kanun, anayasa yargs zerindeki bu snrlamaya benzer olarak, idari yarg bakmndan da baz snrlamalar getirmektedir. Kanunun 4. maddesine gre, Milli Gvenlik Konseyinin bildiri ve kararlarnda yer alan ve alacak olan hkmlerle 12 Eyll 1980 tarihinden sonra karlan ve karlacak olan Bakanlar Kurulu kararnamelerinin ve l kararnamelerin yrtlmesinin durdurulmas ve iptali istemi ileri srlemez. Beinci maddeye gre de, 12 Eyll 1980 tarihinden sonra, Bakanlar ile Bakanlarn yetki verdii grevlilerce kamu personeli hakknda uygulanan ve uygulanacak olan ilemlerin ve alnan kararlarn yrtlmesinin durdurulmas istemi ileri srlemez.

26

Anayasa Hukuku

Geici dnemde Bakanlar Kurulu grevleri, 21 Eyll 1980de Blend Ulusu Bakanlnda kurulan ve sivillerden olumu bulunan Bakanlar Kuruluna braklmtr. Bakanlar Kurulunun program Milli Gvenlik Konseyince grlerek, 30 Eyllde hkmete gven belirtilmitir: Bylece yrtme grevi, Anayasa ve kanunlar erevesinde hkmete braklmtr. Milli Gvenlik Konseyi yeleri, Milletin kaytsz artsz egemenliine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine dayal yeni bir anayasa dzeni kurulaca taahhdn, 18 Eyll 1980 gn itikleri antla ve ayrca eitli vesilelerle tekrarlamlardr. Bu amala, Milli Gvenlik Konseyinin 29 Haziran 1981 tarihinde kabul ettii 2485 sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanun la, yeni Anayasann yaplmas sreci balamtr. Kurucu Meclisin almalarna hakim olacak esaslar, sz geen Kanunun Balang ksmnda yle ifade edilmitir: Trkiye Cumhuriyeti Devletinin varl ve bamszl, lkenin ve milletin btnl ve blnmezlii anlay iinde herkesin insan haklarndan ve temel hrriyetlerden eitlik ilkesine gre yararlanmasn ve hukukun stnln salayacak demokratik hukuk devletinin kurulmas iin gereken hukuki dzenlemelerle Anayasay, Siyasi Partiler ve Seim Kanunlarn yapmak ve varl, genel seimlerle kurulacak Trkiye Byk Millet Meclisi fiilen greve balaynca sona ermek zere Kurucu Meclis kurulmas kararlatrlmtr. Kanunun Balang ksmnda sz edilen bu kavramlarn tmnn, sonuta 1982 Anayasasnda yer aldn aada greceiz. Kanunun birinci maddesine gre Kurucu Meclis; (Milli Gvenlik Konseyi) ile kurulu, grev ve yetkileri bu kanunda belirtilen (Danma Meclisi) nden oluur. Bu kanun hkmleri dnda kalan hususlarda Milli Gvenlik Konseyi, 2324 sayl Anayasa Dzeni Hakkndaki Kanun uyarnca Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait grevleri yerine getirir ve yetkileri kullanr. Bu maddenin nemli bir sonucu, hkmetin denetlenmesine ilikin yetkilerin Milli Gvenlik Konseyi tarafndan kullanlmaya devam etmesidir. Kanunun ikinci maddesine gre Kurucu Meclisin grevleri: a. Yeni Anayasay ve Anayasann Halkoyuna Sunulu Kanununu hazrlamak; b. Halkoyuna sunulan ve millete kabul edilince kesinleerek, geici hkmlerine gre yrrle girecek olan Anayasann ilkelerine uygun Siyasi Partiler Kanununu hazrlamak; c. Yeni Anayasann ve Siyasi Partiler Kanununun hkmlerini gznnde tutarak Seim Kanununu hazrlamak; d. Milli Gvenlik Konseyince kararlatrlacak tarihte yaplacak genel seimlerle Trkiye Byk Millet Meclisi kurulup fiilen greve balayncaya kadar, kanun koyma, deitirme ve kaldrma suretiyle yasama grevlerini yerine getirmektir. Kurucu Meclisin sivil kanadn oluturan Danma Meclisi sz geen Kanunda belirtilen usul ve esaslara gre her ilin tesbit ve teklif ettii adaylar arasnda Milli Gvenlik Konseyince seilen 120 ye ile, Milli Gvenlik Konseyince dorudan doruya seilen 40 ye olmak zere 160 yeden oluur (m.3). Danma Meclisine seilebilmek iin, 11 Eyll 1980 tarihinde herhangi bir siyasi partinin yesi olmamak arttr.

nite 2 - Milli Gvenlik Konseyi Rejimi ve 1982 Anayasasnn Balca zellikleri

27

1961 VE 1982 ANAYASALARININ YAPIMI SRELERNN KARILATIRILMASI

AMA

1961 ve 1982 Anayasalarnn yapm srelerinin karlatrlmasnda, iki Anayasa arasndaki farklar saptayabilmek.

1982 Anayasasnn hazrlanma sreci 1961 Anayasasnnki ile karlatrldnda, aralarnda balca u benzerlik ve farklar gze arpmaktadr.

Benzerlikler
a. Her iki Anayasa, askeri mdahaleler sonucu olumutur. b. Her iki Anayasa, bir kanad askeri harekatn liderliini yapan kuruldan (Milli Birlik Komitesi ve Milli Gvenlik Konseyi) dier kanad ise sivillerden (Temsilciler Meclisi ve Danma Meclisi) oluan Kurucu Meclisler tarafndan hazrlanmtr. c. Her iki durumda da Kurucu Meclis, daha dorusu bu Meclisin sivil kanad seimle olumamtr. d. Her iki durumda da Kurucu Meclise hazrlanan Anayasa, halkoyuna sunulmak suretiyle kesinlemitir. e. Her iki durumda da sivil kanadn, Bakanlar Kurulunun kurulmas ve drlmesine ilikin yetkileri yoktur.

Farklar
a. Gerek Temsilciler Meclisi gerek Danma Meclisi genel seim sonucunda olumamakla beraber, 1961 Temsilciler Meclisinin daha temsili nitelik tad grlmektedir. Bu meclisin yelerinin aa yukar te biri dolayl bir seimle yelik sfatn kazanm, nemli bir blm de kooptasyon, yani eitli meslek kurulularnn kendi temsilcilerini belirlemesi yoluyla olumutur. Buna karlk Danma Meclisi yelerinin tm Milli Gvenlik Konseyi tarafndan atanmtr. b. Temsilciler Meclisinde, kapatlan DP dnda, gnn dier iki partisi olan CHP ve CKMP gerek dorudan doruya kendilerine ayrlan kontenjanlar, gerek iller ve meslek kurulular temsilcileri arasndaki parti yeleri kanalyla, Anayasann hazrlanmasnda byk lde etkili olduklar halde, Danma Meclisi tmyle partisiz bir meclistir. c. Bu iki fark, Danma Meclisinin Temsilciler Meclisine oranla, sosyal kompozisyon bakmndan ok daha fazla brokrasi arlkl bir kurulu olmas sonucunu dourmutur. d. Temsilciler Meclisi Milli Birlik Komitesi karsnda, Danma Meclisinin Milli Gvenlik Konseyi karsndaki durumuna oranla daha geni yetkili bir kurulutur. 1961 sisteminde Temsilciler Meclisi tarafndan kabul edilen metin Milli Birlik Komitesi tarafndan aynen kabul edilmedii, Temsilciler Meclisi de Milli Birlik Komitesince yaplan deiiklikleri benimsemedii takdirde, iki Meclisin yelerinden oluan bir Karma Komisyon kurulmas ve Karma Komisyon metninin Kurucu Meclis birleik toplantsnda oylanmas ngrlmt. Bu durum, sayca daha kalabalk olan Temsilciler Meclisine bir stnlk salyordu. 1981-83 sisteminde ise Milli Gvenlik Konseyi, Danma Meclisince kabul edilen metinde diledii deiiklii yapma veya bunu t-

Kooptasyon: Kurulularn kendi temsilcilerini kendilerinin belirlemesi yoludur.

28

Anayasa Hukuku

myle reddetme yetkisini kendisinde sakl tutmutur. Milli Gvenlik Konseyince deitirilerek kabul edilen metnin tekrar Danma Meclisine gnderilmesi gibi bir yntem ngrlmemitir. Bu anlamda Anayasann yapmnda nihai sz, Milli Gvenlik Konseyindedir. Danma Meclisi, adnn da doru olarak ifade ettii gibi, nihayet bir danma veya n alma organdr. e. 1961 sisteminde, halkoyuna sunulan Anayasa tasarsnn kabul edilmemesi halinde ne yaplaca aka belirtilmitir. Bu durumda, yeni Seim Kanununa gre yaplacak genel seimle yeni bir Temsilciler Meclisi kurulacak ve bu Meclis, Anayasa almalarna yeniden balayacaktr. 1981-83 sisteminde ise, Anayasa tasarsnn halkoylamasnda reddi durumunda ne yaplaca konusunda bir aklk yoktur. Bu durum, tasar reddedildii takdirde askeri idarenin belirsiz bir sre daha devam edebilecei dncesini akla getirebilecek niteliktedir. f. 1961 Halkoylamasnda siyasal partiler kamuoyu oluturmakta aktif bir rol oynadklar, hatta Anayasann kabulne kar olan grler nisbi bir rahatlk iinde ifade edilebildii halde, 1982 Halkoylamasna ilikin 70 sayl Milli Gvenlik Konseyi kararnda, Anayasa zerindeki gr ve nerilerin aklanmasnda mnhasran Anayasa taslann gelitirilmesi maksad iinde kalnaca, Anayasann halkoylamasnda, halkn verecei reyin nasl olmas gerekecei hususunda etki yapacak herhangi bir telkinde bulunulamayaca belirtilmitir. Benzer ekilde, 71 sayl Milli Gvenlik Konseyi kararnda da Anayasann geici maddeleri ile Devlet Bakannn radyo-televizyonda ve yurt gezilerinde yapacaklar anayasay tantma konumalar hi bir suretle eletirilemez ve bunlara kar yazl veya szl herhangi bir beyanda bulunulamaz denilmek suretiyle, halkoylamas ncesinde anayasa zerindeki tartmalar snrlandrlmtr. g. 1961 Halkoylamasnn aksine, 1982 Halkoylamasnda Anayasann kabul, Cumhurbakannn seimiyle birletirilmitir. Anayasann geici birinci maddesine gre, Anayasann, halkoylamas sonucu, Trkiye Cumhuriyeti Anayasas olarak kabul edildiinin usulnce ilan ile birlikte halkoylamas tarihindeki Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakan, Cumhurbakan sfatn kazanarak, yedi yllk bir dnem iin, Anayasa ile Cumhurbakanna tannan grevleri yerine getirir ve yetkileri kullanr. 18 Eyll 1980 tarihinde Devlet Bakan olarak itii and yrrlkte kalr. Bylece, Kurucu Meclis Hakknda Kanun uyarnca ilkin Danma Meclisi sonra da Milli Gvenlik Konseyi tarafndan kabul edilen Anayasa Tasars, 7 Kasm 1982 gn halkoyuna sunulmu ve % 8.63 orannda hayr oyuna karlk, % 91.37 orannda evet oyuyla kabul edilmitir. Anayasann yrrle girmesine ilikin 177. madde gereince, 6 Kasm 1983 tarihinde milletvekili genel seimlerinin yaplmasn takiben, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlk Divannn 6 Aralk 1983'te olumas, yani yeni seilen Meclisin greve balamasyla, Milli Gvenlik Konseyinin ve Danma Meclisinin hukuki varlklar sona ermi ve Trk siyasal hayatnda yeni bir demokratik dnem balamtr.
SIRA SZDE

Danma Meclisinin Temsilciler Meclisine gre daha brokratik bir yapya sahip olmasnn nedenlerinin tartnz.

nite 2 - Milli Gvenlik Konseyi Rejimi ve 1982 Anayasasnn Balca zellikleri

29

1982 ANAYASASININ BALICA ZELLKLER

AMA

1982 Anayasasnn balca zelliklerini tespit edebilmek.

3
Milli Gvenlik Konseyi, ynetime el koyduu andan itibaren amacnn, harekata yol aan sebepleri ortadan kaldrdktan sonra, iktidar, demokratik, laik ve sosyal hukuk kurallarna dayal bir ynetime devretmek olduunu aka ifade etmitir. Ancak Milli Gvenlik Konseyi, bununla, 12 Eyll 1980 ncesi rejime dnmeyi kasdetmediini de ayn aklkla belirtmitir. Mesela Kurucu Meclis Hakknda Kanunun gerekesinde bu konuda yle denilmektedir: Memleketimizin 11 Eyll 1980 tarihinde iinde bulunduu ortam ve bu ortam douran sebepler dikkate alnnca, 12 Eyll Harektnn amacnn demokratik dzene dnme deil, salkl ve salam demokratik dzen kurma olduu anlalr. 12 Eyll baz kimselerin ve evrelerin gstermek istedii gibi demokrasiden sapmay ve ayrlmay deil Trk halknn istedii ve gerekten layk olduu demokratik bir rejimi kesin kntden kurtarmak, salkl ve salam bir tarzda tesis etmek hareketinin balangcn ifade eder. Bu anlay iinde hazrlanan 1982 Anayasasnn, 1961 Anayasasndan baz nemli farklarla ayrlmasn doal grmek gerekir. ki Anayasa arasndaki belli bal temel nitelik farklar yle sralanabilir:

1982 Anayasas 1961 Anayasasna Oranla Daha Kazistik Bir Yntemle Hazrlanmtr
1982 Anayasas, 1961 Anayasas ile biim ynnden karlatrld zaman, ondan hayli daha uzun ve ayrntl olduu gze arpmaktadr. 1961 Anayasasnn 157 madde ve 11 geici maddeden olumasna karlk, 1982 Anayasas 177 madde ve 16 geici maddeden meydana gelmitir. Daha nemlisi 1982 Anayasasnn hemen btn maddeleri, 1961 Anayasasnn ilgili maddelerine oranla daha uzun ve ayrntldr. 1982 Anayasasnn Balang ksm da, 1961 Anayasasnn Balangcndan yaklak iki kat daha uzundur. Her iki Anayasada da, sadece genel ilkeleri ortaya koyup, bunlarn uygulanma biimlerini kanunlara brakma amacn gden ereve anayasa anlaynn benimsenmeyip, birok muhtemel durumlar dzenlemek isteyen kazistik bir ynteme yer verildii gzlemlenmektedir. Her iki Anayasada da, hrriyeti demokrasilerin byk blmnde kanunlara veya yasama meclisleri itzklerine braklan baz konularn dzenlenmesine giriilmitir. Bunda ksmen, her siyasal veya sosyal soruna mutlaka hukuki bir zm bulma eiliminde olan Trk siyasal kltrnn kanuncu niteliinin rol oynadndan phe edilemez. Ancak 1982 Anayasas, bu ynde 1961 Anayasasndan ok daha ileri gitmitir. Her iki Anayasann u veya bu lde kazistik denilebilecek bir yntemi benimsemelerinde, bu Anayasalarn tepki anayasas olma nitelikleri de elbette etkili olmutur. Ne var ki, anayasalarn ar dzenleyici veya kazistik bir yntemle hazrlanmalarnn sakncalar da yok deildir. Genel ilkelerle yetinmeyerek ayrntlara kadar inen bir anayasa, daha ksa bir sre iinde sosyal gelimenin gerisinde kalma tehlikesiyle karlaabilir. Deien ihtiyalar, sk sk anayasa deiikliini gerekli klabilir. Anayasann katl sebebiyle anayasa deiikliinin her zaman mmkn olmamas ise, toplumda skntlar dourabilir. Bylece, ar dzenleyici bir anayasa, amac olan daha istikrarl bir siyasal dzeni gerekletirecek yerde; anayasa tartmalarnn srekli olarak gndemde bulunduu daha istikrarsz bir siyasal ortama

ereve Anayasa: Genel ilkeleri dzenleyen ve bunlarn uygulanma biimlerini kanunlara brakan anayasa tipidir.

30

Anayasa Hukuku

yol aabilir. Unutmamak gerekir ki, tarihte en uzun mrl olmu anayasalar, ABD Anayasas gibi ksa, ereve anayasalardr.
SIRA SZDE

1961 ve 1982 Anayasalarnn ar dzenleyici bir yntemle hazrlanmalarnn nedenlerini belirtiniz.

1982 Anayasas 1961 Anayasasndan Daha Kat Niteliktedir

Kat Anayasa: Deitirilmesi olaan kanunlardan daha g koullara balanan anayasa tipidir.

Deitirilmesi normal kanunlardan daha g artlara balanm olan anayasalara kat anayasa denildiini biliyoruz. 1961 ve 1982 Anayasalarnn nasl deitirilebilecei hakknda ayrntl bilgi aada verilecek olmakla beraber, 1982 Anayasasnn ne bakmlardan 1961 Anayasasndan daha kat olduuna burada ksaca deinmek istiyoruz: (a) 1982 Anayasasnda, hi bir ekilde deitirilemeyecek ve deitirilmesi teklif edilemeyecek hkmlerin kapsam geniletilmitir; (b) Anayasa deiiklii srecine, 1961 Anayasasnda mevcut olmayan bir onay safhas eklenmitir. Cumhurbakan, onaylamad Anayasa deiikliini halkoyuna sunma yetkisine sahip klnmtr; (c) Geici 9. madde gereince, Cumhurbakannca geri gnderilen Anayasa deiiklii hakkndaki kanunun Trkiye Byk Millet Meclisince tekrar aynen kabul edilebilmesi, alt yllk bir sre iin, ye tam saysnn drtte ounluunun oyu artna balanmtr; (d) Dorudan doruya anayasann katl sorunuyla ilgili olmamakla beraber, Milli Gvenlik Konseyi rejiminin devlet hayatnn pek ok ynn ayrntl kanunlarla dzenlemi olmas ve Anayasann geici 15. maddesi gereince bunlarn Anayasaya aykrlnn iddia edilememesi, bylece sz geen kanunlarn dier kanunlar karsnda daha ayrcalkl bir statye kavuturulmas da, devlet hayatnda esneklii azaltan faktrlerden biridir. Bu denetim yasa, 2001 Anayasa deiiklikleriyle kaldrlmtr. 1982 Anayasasnn 1961 Anayasasndan daha kat nitelikte olduunu gsteren zeliklerini sralaynz.

SIRA SZDE

1982 Anayasas Bir Gei Dnemi ngrmtr

6 Kasm 1983 seimleri ile birlikte demokratik dzene dnlm olmakla beraber, 1982 Anayasas geici hkmleri ile, siyasal hayatn tam normallemesi asndan bir gei dnemi ngrmtr. Bu gei dnemi, Anayasann aadaki hkmlerinde gzlemlenmektedir: a. Anayasann geici birinci maddesine gre (f.1) Anayasann, halkoylamas sonucu, Trkiye Cumhuriyeti Anayasas olarak kabul edildiinin usulnce ilan ile birlikte, halkoylamas tarihindeki Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakan, Cumhurbakan sfatn kazanarak, yedi yllk bir dnem iin, Anayasa ile Cumhurbakanna tannan grevleri yerine getirir ve yetkileri kullanr. 18 Eyll 1980 tarihinde Devlet Bakan olarak itii and yrrlkte kalr. Yedi yllk srenin sonunda Cumhurbakanl seimi Anayasada ngrlen hkmlere gre yaplr. Grlyor ki, bu hkmle, Cumhurbakannn seiminde Anayasann belirlemi olduu yntemden bir kere iin ayrlnm ve Anayasa hakkndaki halkoylamas ile birlikte Cumhurbakannn dorudan doruya halk tarafndan seilmesi ngrlmtr. Bylece, General Kenan Evrene, yedi yllk bir sre iin, yeni Anayasann Cumhurbakanna tand geni yetkilerden yararlanarak, oluan sivil iktidar bir lde ynlendirmek ve denetlemek imkan verilmitir.

nite 2 - Milli Gvenlik Konseyi Rejimi ve 1982 Anayasasnn Balca zellikleri

31

b. Anayasann geici 2. maddesine gre (f.3) Trkiye Byk Millet Meclisi toplanp greve baladktan sonra, Milli Gvenlik Konseyi, alt yllk bir sre iin Cumhurbakanl Konseyi haline dnr ve Milli Gvenlik Konseyi yeleri, Cumhurbakanl Konseyi yesi sfatn alrlar. Milli Gvenlik Konseyi yesi olarak 18 Eyll 1980 tarihinde itikleri and yrrlkte kalr. Cumhurbakanl Konseyi yeleri, Anayasada Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin haiz bulunduklar zlk haklar ile dokunulmazlna sahip olurlar. Alt yllk sre sonunda Cumhurbakanl Konseyinin hukuki varl sona erer. Maddenin son fkras da, Cumhurbakanl Konseyinin grevlerini dzenlemitir. c. Geici 9. madde, yukarda deinildii gibi, gene alt yllk bir sre iin, Cumhurbakannn Anayasa deiiklikleri zerindeki denetim yetkisini daha geni tutmutur. Bu maddeye gre, ilk genel seimler sonucu toplanacak Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divan kurulduktan sonra alt yllk sre iinde yaplacak Anayasa deiikliklerini Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisine geri gnderebilir. Bu takdirde Trkiye Byk Millet Meclisinin geri gnderilen Anayasa deiiklii hakkndaki kanunu, aynen kabul edip tekrar Cumhurbakanna gnderebilmesi, ye tamsaysnn drtte ounluunun oyu ile mmkn olabilir. d. Anayasann geici 4. maddesi, 12 Eyll ncesi siyasal partilerin baz yneticileri ve parlamenterleri hakknda be ve on yllk olmak zere iki eit siyasal faaliyet yasa getirmitir. Bu yasaklar, 6 Eyll 1987 tarihli Halkoylamasyla kaldrlmtr.

1982 Anayasas Otorite - Hrriyet Dengesinde Otoritenin Arln Arttrmtr

1982 Anayasasnn hazrlanmasnda hakim rol oynayan temel yarg, 1961 Anayasasnn otorite-hrriyet dengesini, otorite aleyhine bozmu ve devleti gsz klm olduudur. Bu tema, Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evrenin 1982 Anayasasn devlet adna resmen tantma program gereince yapt konumalarda (24 Ekim 5 Kasm 1982) ve dier vesilelerle sk sk dile getirilmitir. Mesela, eski Anayasamzn ak veren taraflarndan birisi, iktidarda olan bir partinin kurduu hkmetlerin, bu Anayasa yznden bir ok noktalarda elinin kolunun bal olmas idi. Devletin gc, yetkileri kafi gelmiyordu...Btn hak ve hrriyetler bunlardan kt maksatlarla faydalanacaklara tannmt. 1961 Anayasas kii hrriyetlerine 1924 Anayasasnda grlmedik bir genilik getirmesine mukabil, hak ve hrriyet gibi bir nimetin karlndaki sorumlulua yer vermedii de ortaya kmtr. Ayn surette, hak ve hrriyetlere karlk Devlete ve Cumhuriyete, kendi kendisini koruyabilme imkanlarn bahetmedii de grlmtr. 1961 Anayasasndaki pek ok hak ve ve hrriyetler sanki snrszm gibi, ciddi hi bir kayda ve arta balanmadan Anayasada yer almlardr. Oysa, toplumun yararlar her zaman, her meselede kiilerin yararlarndan nce gelir. Aksi takdirde, anari gelir. Bir kiinin veya muayyen bir grubun yarar iin toplumun ve milletin yarar feda edilemez. 1982 Anayasasnn, hrriyet ve otorite arasnda nasl bir denge kurmu olduunu aada ayrca greceiz. imdilik u kadarn belirtelim ki, 1982 Anayasasnn devlet otoritesinin glendirilmesine ncelik verdii, Yargtay Hukuk Genel Kurulunun bir kararnda da ifade edilmitir: 1982 Anayasasnn 1961 ve hatta 1924 Anayasalarna kar gl Devlet ve otoriter idare kavramlarna daha fazla nem verdii ve zellikle yrtmeyi yasama ve yarg karsnda daha da glendirdii

32

Anayasa Hukuku

tartmaszdr. Anayasann bir ok maddeleri bu temel dnceye uygun olarak deitirilmi ve yeniden dzenlenmitir.

1982 Anayasas Devlet Yaps inde Yrtme Organn Glendirmitir

Devlet otoritesinin genel zaafnn yan sra, 1961 Anayasasnn yrtme organna yeterince g vermedii gr de, Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evrenin Anayasay tantma konumalarnda sk sk ifade edilmitir. Yrtme organ Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu olmak zere iki unsurdan olutuuna gre, yrtmenin glendirilmesinin, bu iki organdan hangisinin arln arttrmak suretiyle gerekleecei konusunda ise, 1982 Anayasasnn ak tercihi, Cumhurbakanl makamnn glendirilmesidir. 1982 Anayasasnn, genel olarak yrtme organn, zel olarak da Cumhurbakanln glendirmek iin ne gibi hkmler getirdii, ilgili blmlerde ayrca ele alnacaktr.

1982 Anayasas Siyasal Karar Alma Mekanizmalarndaki Tkanklklar Giderici Hkmler Getirmitir
1961 Anayasasnn, siyasal sistemde zaman zaman grlen tkanmalar giderici, siyasal sistemin karar alma ve politika retme yeteneini iade edici mekanizmalara bnyesinde yeter derecede yer vermemi olduuna daha nce deinmitik. 1982 Anayasasnn bir blm hkmleri, bu sakncalar giderme ve bylece siyasal bunalm olaslklarn azaltma amac gtmektedir. Bu hkmlerin belki en nemlisi, Cumhurbakanna Anayasada belirtilen durumlarda Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerini yenileme yetkisinin verilmesidir (m.116). 1961 Anayasas da Cumhurbakanna Millet Meclisi seimlerini yenileme yetkisini tanm (m.108) olmakla beraber, bu yetkiyi pratikte gereklemesi imknsz denilecek kadar g artlara balamt.Trk kamuoyunda yaygn bir kan, eer 1961 Anayasas Cumhurbakanna 1982 Anayasasndakine benzer bir seimleri yenileme yetkisi vermi olsayd, 1970lerdeki baz ciddi siyasal bunalmlarn, halkn oyuna bavurmak suretiyle demokratik ekilde sona erdirilmesinin belki mmkn olabileceiydi. Ayn nitelikte baka bir hkm, Cumhurbakan seimindeki uzamalar ve tkanklklar ortadan kaldrc nitelikteki 102. maddedir. Bu maddeye gre, Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn te iki ounluu ile ve gizli oyla seilir... En az er gn ara ile yaplacak oylamalarn ilk ikisinde ye tamsaysnn te iki ounluk oyu salanamazsa nc oylamaya geilir, nc oylamada ye tam saysnn salt ounluunu salayan aday Cumhurbakan seilmi olur. Bu oylamada ye tam saysnn salt ounluu salanamad takdirde nc oylamada en ok oy alm bulunan iki aday arasnda drdnc oylama yaplr, bu oylamada da ye tam saysnn salt ounluu ile Cumhurbakan seilemedii takdirde derhal Trkiye Byk Millet Meclisi seimleri yenilenir. 1961 Anayasasnda ise (m.95) Cumhurbakan seimi iin ilk iki oylamada Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn te iki ounluu aranmakta, bu ounluk salanamad takdirde ondan sonraki btn oylamalarda ye tamsaysnn salt ounluu gerekmekteydi. 1980 ylnda bu ounluun alt ay sre ile salanamam olduu hatrlardadr. Benzer ekilde, 1961 Anayasas dneminde sk sk tkanmalara yol am olan Meclis Bakanl seimlerinde ye tamsaysnn salt ounluunun oyu artndan (m.84/2) vazgeilmi ve u zm benimsenmitir: lk iki oylamada ye tamsaysnn te iki ve nc oylamada ye tamsaysnn salt ounluu aranr. nc

nite 2 - Milli Gvenlik Konseyi Rejimi ve 1982 Anayasasnn Balca zellikleri

33

oylamada salt ounluk salanamazsa, bu oylamada en ok oy alan iki aday iin drdnc oylama yaplr; drdnc oylamada en fazla oy alan ye, Bakan seilmi olur. Bakan seimi, aday gsterme sresinin bitiminden itibaren, on gn iinde tamamlanr (m.94/4). Gene 1961 Anayasasna gre (m.145) Anayasa Mahkemesine Millet Meclisince , Cumhuriyet Senatosunca iki yenin seilmesi gerektii halde, bu seimlerde aranan ye tam saysnn salt ounluu art da her zaman gereklemedii iin, zaman zaman bu yelerin seilmeleri mmkn olmam veya uzun sre gecikmitir. 1982 Anayasas, Anayasa Mahkemesine yasama organ tarafndan ye seilmesi usulne son vermek suretiyle bu sorunu zmtr. 1961 Anayasasna gre Meclislerin toplant yetersays ye tamsaysnn salt ounluu, karar yetersays ise Anayasada bakaca hkm yoksa, toplantya katlanlarn salt ounluuydu (m.86). 1961 Anayasas dneminde zellikle toplant yetersaysna ilikin hkm, zaman zaman partizan amalarla bir engelleme arac olarak kullanlm, Meclislerin toplanmalar engellenmitir. Buna karlk 1982 Anayasas, aadaki zm getirmektedir: Anayasada, bakaca bir hkm yoksa, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az te biri ile toplanr ve toplantya katlanlarn salt ounluu ile karar verir; ancak karar yeter says hibir ekilde ye tamsaysnn drtte birinin bir fazlasndan az olamaz (m.96/1). 1982 Anayasasnda siyasal partilerin Meclis grubu kurmalarnn gletirilmi olmas da, gruplara Anayasa ve tzk tarafndan tannm yetkiler dolaysyle, Meclis almalarnda engellemeleri azaltc niteliktedir. 1961 Anayasasna gre siyasal parti gruplar en az on yeden meydana geldikleri halde (m.85/2), 1982 Anayasasna gre siyasal parti gruplar en az yirmi yeden olumaktadr (m.95/2). Nihayet 1982 Anayasas, 1961 Anayasas dneminde yararlar kamuoyunda ok tartma konusu olan, en azndan yasama srecini uzatc ve kanunlarn yaplmasn gletirici nitelik tayan iki meclis sisteminden vazgeerek, Cumhuriyet Senatosunu kaldrm, bylece yasama srecine srat ve basitlik getirmitir. Parlamenter sisteme ilerlik kazandrma, gereksiz tkanma ve bunalmlar nleme amacn gden bu tr kurum ve kurallar, dnya Anayasa Hukuku literatrnde rasyonelletirilmi parlamantarizm olarak adlandrlmaktadr. Bu anlamda 1982 Anayasasnn, rasyonellemi parlamantarizm ynnde bir eilim gsterdii kabul edilebilir. Ancak unutmamak gerekir ki, parlamanter rejime ilerlik kazandracak temel faktr, hkmetlerin salam ve tutarl bir parlamento ounluuna dayanmasdr. Bu da, en iyi ekilde iki-parti sistemlerinde veya iki-partili olmamakla beraber ona benzer ekilde ileyen lml ok - parti sistemlerinde gereklemektedir. Geri 1982 Anayasas seim sistemi ile ilgili bir hkm getirmemitir ama, Kurucu Meclise hazrlanp kabul edilen 2839 sayl Milletvekili Seimi Kanunu, aada grlecei gibi, parlamentoda temsil edilen partilerin saysn azaltc, bylece iki parti veya lml ok parti sistemini tevik edici hkmler tamaktadr. Parlamanter rejime ilerlik kazandracak temel etmen nedir? 1982 Anayasas rejimi bunu salayacak bir eilim gstermekte midir?

Rasyonelletirilmi Parlamantarizm: Parlamanter sisteme daha ilerlik kazandrmak, gereksiz tkanma ve bunalmlar amak amacyla baz kurum ve kurallarn ngrld bir modelidir.

SIRA SZDE

1982 Anayasas 1961 Anayasasna Oranla Daha Az Katlmac Bir Demokrasi Modelini Benimsemitir
Trkiye'de ok partili hayata geildiinden bu yana, klasik liberal (batl) demokrasi balam iinde, balca iki demokrasi anlay etkili olmu, bunlara da yine iki Anayasa anlay tekabl etmitir. Bu iki anlay, siyasal katlma, oulculuk ve

34

Anayasa Hukuku

Saf Milli rade: Halk tarafndan seilen yasama organnn ve onun iinden kan hkmetin, genel oyla seilmeyen baz kurum ve kurulularca snrlandrlamamas kuramdr.

Depolitisazyon: Halkn, baz yntemler kullanlp siyasetten soutulmas ve bu yolla siyasal katlmdan olabildiince uzaklatrlmasdr.

devlet iktidarnn snrlandrlmas konularnda birbirlerinden hayli farkl grlere sahiptir. Birinci anlay, daha snrl bir katlma ve oulculuk taraftardr. Buna gre halkn esas rol, belli aralklarla kendisini ynetecek olanlar semekten ibarettir. Milli irade bu ekilde belirdikten sonra, devlet, seilmi organlar eliyle ynetilmeli, halk veya eitli gruplar bu aamada siyasal kararlar etkilemeye almamaldr. Hi deilse bu etki, mmkn olan en dk dzeyde tutulmaldr. Ayn gr, devlet iktidarnn kullanlmas asndan da saf milli irade teorisine taraftardr. Dier bir deyimle, halk tarafndan seilmi meclisin ve onun iinden kan hkmetin yetkileri, genel oydan kmayan kurum ve kurulularca (mesela yarg organ ve zerk kurulular) snrlandrlmamaldr. kinci gr ise, halkn siyasete (seimlerde oy verme dndaki yollardan da) aktif ve srekli ekilde katlmasna ve daha geni erevede bir oulculua taraftar olduu gibi, seimden kaynaklanm olan devlet organlarnn yetkilerinin, dier anayasal kurum ve kurulularca dengelenmesini ve snrlanmasn meru ve gerekli grmektedir. 1961 Anayasasnn ikinci demokrasi anlayna uygun dtn yukarda belirtmitik. 1982 Anayasas ise, tam anlamyla birinci anlaya dnm olmamakla beraber, 1961 Anayasasna oranla daha az katlmac bir demokrasi modelini benimsemi grnmektedir. Dier bir deyimle 1982 Anayasas, belli lde bir depolitizasyonu, yani siyasetten uzaklamay amalamtr. Siyasal faaliyetin sadece siyasal partiler ve seilmi devlet organlar eliyle yrtlmesi suretiyle, lke dzeyinde belli lde bir depolitizasyon salanmas istei, Anayasann eitli hkmlerine yansmtr. Ancak, sivil toplum kurulularnn siyasi partilerle ibirliinde bulunmalarn ve siyasi faaliyetlere girimelerini yasaklayan bu hkmlerin hemen tm, 23.7.1995 tarihli Anayasa deiiklikleriyle kaldrlmtr. 1982 Anayasasnn benimsedii demokrasi anlayn, siyasal katlm, siyasal oulculuk ve devlet iktidarnn snrlandrlmas esaslar erevesinde deerlendiriniz.

SIRA SZDE

nite 2 - Milli Gvenlik Konseyi Rejimi ve 1982 Anayasasnn Balca zellikleri

35

zet
AMA

Milli Gvenlik Konseyi rejiminin oluumunu ve grevlerini belirtebilmek.

AMA

1982 Anayasasnn balca zelliklerini tespit edebilmek.

Konsey rejimi, 12 Eyll 1980 tarihinde gerekletirilen askeri mdahale sonrasnda oluturulmu ve Anayasa Dzeni Hakkndaki Kanunun 2. maddesi gereince; TBMMye, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait grev ve yetkileri 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak Milli Gvenlik Konseyine; Cumhurbakanna ait olan grev ve yetkiler de Konsey bakanna braklmtr. Ayn kanunun 1. maddesi uyarnca; Konsey, kurucu iktidar olarak Anayasay deitirme yetkisiyle donatlmtr. 1961 ve 1982 Anayasalarnn yapm srelerindeki farklar sralayabilmek. 2 1961 Anayasasnn oluumunda, Temsilciler Meclisi daha temsili bir nitelii haiz iken, ayn durumu 1982 Anayasasnn oluumundaki Danma Meclisinde gremiyoruz. Bu farkllk, Danma Meclisini ok daha fazla brokrasi arlkl bir kurulu haline getirmitir. Temsilciler Meclisi Milli Birlik Komitesi karsnda, Danma Meclisinin Milli Gvenlik Konseyi karsndaki durumuna oranla daha geni yetkili bir kurulutur.

Bir tepki anayasas olmas nedeniyle ar dzenleyici bir yntemle hazrlanmtr. 1961 Anayasasndan daha kat niteliktedir. Otorite - hrriyet dengesinde, otoritenin arln arttrmtr. Siyasal sistemde grlen tkanmalar giderici ve bunalm olaslklarn azaltc hkmler ngrmtr. 1961 Anayasasna oranla daha az katlmac bir demokrasi modeli benimsemitir.

AMA

36

Anayasa Hukuku

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Milli Gvenlik Konseyi rejimi dneminde, Konseyin sahip olduu yetkilerden biri deildir? a. TBMMnin yetkisi b. Millet Meclisinin yetkisi c. Kurucu iktidar olarak Anayasay deitirme yetkisi d. Yargtayn yetkisi e. Cumhuriyet Senatosunun yetkisi 2. Aadakilerden hangisi 12 Eyll 1980 tarihinden sonra, Milli Gvenlik Konseyi tarafndan kabul edilen Anayasa Dzeni Hakknda Kanun ile benimsenen ilkelerden biridir? a. TBMMye ait olan yetki ve grevler Bakanlar Kurulunca kullanlacaktr. b. Bakanlar Kurulu kararnamelerine ilikin olarak yrtmenin durdurulmas istemi ileri srlebilecektir. c. Milli Gvenlik Konseyi bildirilerinde yer alan hkmlerin iptali istenemeyecektir. d. Milli Gvenlik Konseyince yaymlanan bildirilerin 1961 Anayasasna uygunluu Anayasa Mahkemesince denetlenecektir. e. Milli Gvenlik Konseyince yaymlanacak kanunlarn 1961 Anayasasna uygun olmayanlar, Anayasa deiiklii olarak 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren gemie dnk olarak yrrle girecektir. 3. Aadakilerden hangisi Kurucu Meclisin grevlerinden biri deildir? a. Yeni Anayasay ve Anayasann halkoyuna sunulu kanununu hazrlamak. b. dari davalarn temyiz mercii olarak kanun yolu yarglamas yapmak. c. Anayasann ilkelerine uygun siyasi partiler kanununu hazrlamak. d. Yeni Anayasa ve siyasi partiler kanununun hkmlerine uygun olarak seim kanunu hazrlamak. e. TBMM kurulup, fiilen greve balayncaya kadar yasama grevlerini yerine getirmek.

4. Aadakilerden hangisi Danma Meclisinin Temsilciler Meclisine oranla, toplumsal kompozisyon bakmndan ok daha fazla brokrasi arlkl bir kurulu olmas sonucunu douran nedenlerden biridir? a. Danma Meclisi yelerinin nemli bir blmnn eitli meslek kurulularnca kendi temsilcileri arasndan belirlenmesi b. Danma Meclisi yelerinin hepsinin siyasi parti yesi olmas c. Danma Meclisine siyasi partilerin kendilerine ayrlan kontenjanlardan ye gnderebilmesi d. Danma Meclisi yelerinin 1/3inin dolayl bir seimle yelik sfatn kazanm olmas e. Danma Meclisi yelerinin tmnn Milli Gvenlik Konseyi tarafndan atanmas 5. Aadaki Anayasalardan hangisinde Anayasann kabul iin yaplan halkoylamasyla ayn zamanda Cumhurbakan da seilmitir? a. 1876 Kanun-u Esasisi b. 1921 Anayasas c. 1924 Anayasas d. 1961 Anayasas e. 1982 Anayasas 6. Aadakilerden hangisi 1982 Anayasasnn zelliklerinden biridir? a. 1982 Anayasas hkmlerinin deitirilmesi anlamnda yumuak bir anayasadr. b. 1982 Anayasas bir gei dnemi ngrmemitir. c. 1982 Anayasasnda otorite - hrriyet dengesinde otoritenin arl arttrlmtr. d. Devlet yaps iinde yasama organ glendirilmitir. e. 1982 Anayasas kazistik bir yntemle hazrlanmtr. 7. Aadakilerden hangisi ar dzenleyici bir yntemle hazrlanan anayasalarn dourduu sakncalardan biri deildir? a. Anayasa ksa bir sre iinde toplumsal gelimelerin gerisinde kalma tehlikesiyle karlaabilir. b. Deien gereksinimler sk sk anayasa deiikliini gerekli klabilir. c. Anayasann katl yznden anayasann her zaman deitirilememesi toplumsal skntlara yol aabilir. d. Anayasa tartmalarnn srekli olarak gndemde kalmasna neden olarak istikrarsz bir siyasal ortama yol aabilir. e. ngrlebilecek btn hususlarn dzenlenmesi ile herhangi bir hukuki boluun nne geilmi olunur.

nite 2 - Milli Gvenlik Konseyi Rejimi ve 1982 Anayasasnn Balca zellikleri

37

8. Aadaki anayasalardan hangisiyle gl devlet ve otoriter idare kavramlarna daha fazla nem verilmi zellikle yrtme, yasama ve yarg karsnda daha da glendirilmitir? a. 1876 Kanun-u Esasisi b. 1921 Anayasas c. 1924 Anayasas d. 1961 Anayasas e. 1982 Anayasas 9. Aadaki konulardan hangisinde 1982 Anayasasyla siyasal karar alma mekanizmalarndaki tkanklklar giderici bir dzenleme getirilmemitir? a. Cumhurbakannn TBMM seimlerini yenileme yetkisi b. Cumhurbakan seimi c. Meclis Bakan seimi d. Hkmetin gvenoyu almas e. Anayasa Mahkemesi yelerinin bir ksmnn yasama organ tarafndan seilmesi 10. Aadakilerden hangisi halk tarafndan seilmi Meclisin ve onun iinden kan hkmetin yetkilerinin, genel oydan kmayan kurum ve kurulularca snrlandrlmamasn ifade eder? a. Saf milli irade b. Demokratik irade c. Monari d. Oligari e. Totaliter idare

Yaamn inden

1982 Anayasas demokrasinin vazgeilmez unsuru olan siyasal faaliyete kar ok tedirgin bir anlay erevesinde hazrlanmtr. Dernek, sendika, kooperatif, vakf, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular gibi tzel kiiliklere ciddi anlamda siyasal faaliyet ve ibirlii yasaklar getirilmitir. te yandan siyasal partiler iin de son derece dar bir yaam ve faaliyet sahas izilmitir. Trk-in, zmir mitingine katlan dnemin ana muhalefet partisi Sosyal Demokrat Halk Parti (SHP) bakannn bu hareketinin Bakanlar Kurulu tarafndan anayasaya aykr saylp, knanmas (24 ubat 1986) bunun en tipik rneklerindendir (Tanr, Blent. (1994). ki Anayasa 1961-1982, s. 142).

38

Anayasa Hukuku

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. c 3. b 4. e Ayrntl bilgi iin Milli Gvenlik Konseyi Rejimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Milli Gvenlik Konseyi Rejimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Milli Gvenlik Konseyi Rejimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1961 ve 1982 Anayasalarnn Yapm Srelerinin Karlatrlmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1961 ve 1982 Anayasalarnn Yapm Srelerinin Karlatrlmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1982 Anayasasnn Balca zellikleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1982 Anayasas 1961 Anayasasna Oranla Daha Kazistik Bir Yntemle Hazrlanmtr konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1982 Anayasas Otorite Hrriyet Dengesinde Otoritenin Arln Arttrmtr konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1982 Anayasas Siyasal Karar Alma Mekanizmalarndaki Tkanklklar Giderici Hkmler Getirmitir konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1982 Anayasas 1961 Anayasasna Oranla Daha Az Katlmac Bir Demokrasi Modelini Benimsemitir konusuna baknz.

Bavurulabilecek Kaynaklar
Gzbyk, A. eref. (1986). Anayasa Hukuku. Ankara: S Yaynlar. zbudun, Ergun. (1993). Demokrasiye Gei Srecinde Anayasa Yapm. Ankara: Bilgi Yaynevi. Tanr, Blent. (1986). ki Anayasa 1961-1982. stanbul: Beta Yaynlar.

5. e

6. c 7. e

8. e

9. d

10. a

39

Devletin Temel lkeleri-1

Bu nitede...
Trkiye Cumhuriyeti Devletinin, 1982 Anayasasyla ngrlen temel niteliklerinden cumhuriyetilik, Atatrk milliyetiliine ballk, laiklik ve demokratik devlet ilkeleri ayrntl olarak incelenecektir. Her ilke kavramsal olarak ele alnacak, bu kavramlara ynelik farkl grlere ve rneklere yer verilecektir.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda, aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaksnz: Cumhuriyetilik ilkesinin ne anlama geldiini aklayabileceksiniz. Atatrk Milliyetiliini dier milliyetilik anlaylarndan ayrabileceksiniz. Laikliin unsurlarn sralayabileceksiniz. Trk Anayasa Hukuku bakmndan demokratik devlet, serbest seim ve ok partili siyasal yaam konularn aklayabileceksiniz.

40

Anayasa Hukuku

rnek Olay
5 ubat 1937 tarihinde 1924 Anayasasnn 2. maddesinde gerekletirilen deiiklikle, Trk devletinin temelini oluturan alt ilke; Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Devletilik, Laiklik ve Devrimcilik anayasal hale getirilmitir. Mustafa Kemal Atatrk, Trk milletini zgrlk bir ortamda ve bamsz olarak ada uygarlk dzeyine ulatrmak iin bu ilkeleri esas alan bir dzen, ynetim ve yaam biimi oluturmaya almtr (Suna Kili, Trk Devrim Tarihi III Cumhuriyet Yaynlar, 2000, s.92.). Atatrk, devrimin merkezinde laiklik ilkesini grm ve bunu eitli beyanlarnda ifade etmitir. Bunlardan birini onun, 4 Mays 1924 tarihinde New York Herald Gazetesi muhabirine verdii deme oluturmaktadr. Buna gre: Hilafetle beraber, Trkiyede mevcut olan Ortodoks ve Ermeni kiliseleri patrikhaneleri ile Musevi Hahamhanelerinin ortadan kalkmas gerekir. Hilafet ve bu patriklikler yzyllardan beri, ruhani yetki ereveleri dnda, muazzam ayrcalklar topladlar. Halkn dnne uygun olarak verilen haklar dndaki ayrcalklarla, Cumhuriyet ynetiminin uygulanmas mmkn deildir. Gemite, zellikle Abdlhamitin tahttan indirilmesinden sonra, Anayasasay ve Merutiyet Kanunlarn, Batnn uygarlk makinesine benzer ekilde deitirmeye ok altk. Fakat bu giriimlerimiz sonusuz kald. nk her admda patrikhaneler ve hilafet gibi siyasi, dini kurumlarn hukuku ile kar karya geldik... Patrikhanelerin veya hilafetin itirazlarna maruz olmakszn hibir dzenleme veya ilerici fikir, idare eklimize sokulamyordu (Tiftiki, E. - Tiftiki, M. (Der.). (1999). Atatrk ve Hukuk. Yargtay Yaynlar. s. 124).

Anahtar Kavramlar
Cumhuriyet Milli Egemenlik Atatrk Milliyetilii Laiklik Demokrasi Seim Siyasal Parti

indekiler
GR CUMHURYETLK BALANGI LKELER, TOPLUMUN HUZURU, MLL DAYANIMA VE ADALET ATATRK MLLYETLNE BALILIK LAKLK Resmi Bir Devlet Dininin Olmamas Devletin, Btn Dinlerin Mensuplarna Eit Davranmas Din Kurumlaryla Devlet Kurumlarnn Ayrlm Olmas Devlet Ynetiminin Din Kurallarndan Etikilenmemesi DEMOKRATK DEVLET Milli Egemenlik ve Demokratik Devlet ok Partili Siyasal Hayat

nite 3 - Devletin Temel lkeleri-I

41

GR
1982 Anayasasnn birinci maddesi, aynen 1924 ve 1961 Anayasalarnn birinci maddeleri gibi, Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir hkmn getirdikten sonra, 2. madde Cumhuriyetin niteliklerini saymaktadr. Bu maddeye gre, Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk Milliyetiliine bal, balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir. nc madde, Devletin btnl, resmi dili, bayra, milli mar ve bakenti gibi dier temel zellikleri belirtmektedir. Bu madde gereince, Trkiye Devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir btndr. Dili Trkedir. Bayra, ekli kanununda belirtilen, beyaz ay yldzl al bayraktr. Milli mar stiklal Mardr. Bakenti Ankaradr. Nihayet, 4. madde, 1982 Anayasasnn ilk maddesindeki hkmlerin deitirilemeyeceini ve deitirilmesinin teklif edilemeyeceini ifade etmitir. Bu temel hkmlerin ve 2. maddede kendisine atfta bulunan Balang blmnn nda Trkiye Devletinin temel nitelikleri yle sralanabilir:

CUMHURYETLK
AMA

Cumhuriyetilik ilkesinin ne anlama geldiini aklayabilmek.

1
Birok yazar, Cumhuriyeti hem bir devlet ekli, hem bir hkmet ekli olarak kabul etmektedirler. Devlet ekli olarak Cumhuriyet, egemenliin bir kiiye veya zmreye deil, toplumun tmne ait olduu bir devleti ifade eder. Devlet ekillerinin tasnifinde kullanlan balca kriterlerden biri, egemenliin kayna olduuna gre, Cumhuriyetin bu anlamda bir devlet ekli olduunda phe yoktur. Ancak Cumhuriyet, ayn zamanda bir hkmet (devlet ynetimi) ekli olarak da kabul edilebilir. Bu anlamda Cumhuriyet, bata devlet bakan olmak zere, devletin balca temel organlarnn seim ilkesine gre kurulmu olduu, zellikle bunlarn oluumunda veraset ilkesinin rol oynamad bir hkmet sistemini anlatr. Bylece cumhuriyet, seim ilkesine dayanan bir hkmet sistemi anlam tamaktadr. Aslnda, devlet ve hkmet ekli olarak cumhuriyet kavramlarnn birbiriyle ok yakndan ilgili olduu aktr. Egemenliin siyasal toplumun tmnde olduu bir sistemde, devletin temel organlarnn toplum iradesinin ifadesi olan seimlerle olumas tabiidir. Ayn ekilde, devletin temel organlarnn seimden kt bir sistem, milli egemenlikten veya halk egemenliinden baka bir ilkeye dayanamaz. phesiz, bir devletin adnn Cumhuriyet olmas ve banda da veraset yoluyla iktidara gelmi olmayan bir devlet bakannn bulunmas, mutlaka o devletin milli egemenlik ilkesine dayanan demokratik bir hkmet sistemine sahip olduunu gstermez. Kendisini Cumhuriyet olarak nitelendirdii halde, gerekte ne millet egemenlii ile ne demokrasi ile hibir ilgisi olmayan devletlerin, tarihte de, bugn de pek ok rnekleri vardr. Oysa, Trk nklbnn ortaya kard Cumhuriyetilik anlay, sadece hkmdarln reddi anlamnda Cumhuriyetilik deil, fakat demokratik cumhuriyetiliktir. Trk kamu hukuku geleneinde de, cumhuriyet ve demokrasi kavramlarnn birlikte dnld gzlemlenmektedir. Nitekim 196061 ve 1980-82 dnemlerinde askeri idarelerin liderleri, Cumhurbakan deil, Devlet Bakan sfatn kullanmaya zen gstermilerdir. 1982 Anayasasnn geici birinci maddesine gre Anayasann halkoylamas sonucu kabul edildiinin ilan ile birlikte, halkoylamas tarihindeki Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakan, Cumhurbakan sfatn kazanr.

42

Anayasa Hukuku

Cumhuriyet ile monari arasndaki temel bir deer ve zihniyet fark cumhuriyetin vatandalk, monarinin ise uyrukluk (tabiiyet) kavramlarna dayanmasdr. Ne kadar snrlanm, anayasallam ve demokratlam olursa olsun, her monaride gemiten kalan ve ada eitlik anlayyla badamayan birtakm ayrcalk kalntlar vardr. Mesela monarilerde hkmdarn ahs, kutsal ve sorumsuz saylr. Hkmdarn su ileyemeyecei ve hata yapmayaca varsaylr. Demokratik rejimin beii olan ngilterede bile bu ilke, Kral hata yapmaz vecizesiyle ifade edilir. Cumhuriyet ise, btn vatandalarn ortak iradelerinin rndr. Bu adan, Anayasamzn 10. maddesinde yer alan eitlik ilkesini, sadece hukuk devletinin deil, belki ondan da nce Cumhuriyetilik ilkesinin doal bir sonucu saymak gerekir. Bu maddeye gre, herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce, felsefi, inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir. Hibir kiiye, aileye, zmreye ve snfa imtiyaz tannamaz... Devlet organlar ve idare makamlar btn ilemlerinde kanun nnde eitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadrlar.
SIRA SZDE

Cumhuriyet ile monari arasndaki en temel deer ve anlay farklln aklaynz.

BALANGI LKELER, TOPLUMUN HUZURU, MLL DAYANIMA VE ADALET

1982 Anayasasnn 2. maddesi, tpk 1961 Anayasasnn 2. maddesi gibi, balangta belirtilen temel ilkelere atfta bulunmutur. Zaten her iki Anayasada da Anayasann dayand temel gr ve ilkeleri belirten balang ksm, Anayasa metnine dahil saylmtr (1961 Anayasas, m.156/1; 1982 Anayasas, m.176/1). Aslnda Anayasalarn yapl sebeplerini ve dayandklar temel felsefeyi aklayan ve ou zaman edebi bir slupla yazlm bulunan balang blmlerinden, uygulanabilir hukuk normlar karmak kolay deildir. Bu sebeple, balang blmlerinin hukuki deeri, daha ok, pozitif anayasa normlarnn yorumlanmasna katks asndan sz konusu olabilir. 1982 Anayasasnn balang blmnde, u ilkeler yer almaktadr: a) 12 Eyll 1980 harektnn meruluu (para. 1,2) (23.7.1995 tarihli Anayasa deiiklii ile karlmtr); b) Atatrk inklp ve ilkelerine ballk (para. 1,5); c) Atatrk milliyetilii (para. 1, 2, 5, 7); ) Atatrk medeniyetilii (para. 5); d) ada medeniyet dzeyine ulama azmi (para. 2); e) Milli egemenlik (para. 3); f) Anayasann ve hukukun stnl (para. 3 ve 4); g) Hrriyeti demokrasi (para. 3); h) Kuvvetler ayrl (para. 4); i) Trk varlnn devleti ve lkesiyle blnmezlii (para. 5); j) Laiklik (para. 5); k) Her Trk vatandann bu Anayasadaki temel hak ve hrriyetlerden eitlik ve sosyal adalet gereklerince yararlanarak milli kltr, medeniyet ve hukuk dzeni iinde onurlu bir hayat srdrme ve maddi ve manevi varln bu ynde gelitirme hak ve yetkisine doutan sahip olduu (para. 6); Bu ilkelerin nemli bir blm, Anayasann eitli hkmlerinde somutlatrlmtr. Dolaysyle Anayasa Mahkemesinin anayasaya uygunluk denetimi yaparken, Balangtaki ifadelerden ancak aydnlatc nitelikte destek l norm olarak yararlanp, esas l norm olarak bu ilkelerin anayasa maddelerinde somutlam biimlerine dayanmas daha doru olur.

nite 3 - Devletin Temel lkeleri-I

43

ATATRK MLLYETLNE BALILIK

AMA

Atatrk milliyetiliini dier milliyetilik anlaylarndan ayrabilmek.

1924 Anayasasnn 1937 ylnda geirdii deiiklikle, Cumhuriyetin nitelikleri arasnda milliyetilik ilkesine yer verilmi olduu halde, 1961 Anayasasnda bunun yerine milli devlet deyiminin kullanldn gryoruz. Acaba bu iki kavram arasnda bir anlam fark var mdr ve 1961 Anayasasnn milli devlet deyimini tercih etmi olmasnn sebepleri nelerdir? 1961 Anayasasnn Kurucu Mecliste grlmesi srasnda bu konu, uzun tartmalara yol amtr. Milli devlet deyimini savunanlar, milliyetiliin anlam ak olmayan bir deyim olduunu, mesela Almanya ve talyada kurulmu bulunan Nasyonal Sosyalist ve Faist rejimlerin de kendilerini milliyeti olarak adlandrdklarn ileri srmlerdir. Sonunda, ortalama bir forml olarak 2. maddede milli devlet deyiminin kullanlmas, buna karlk Balang blmnde Trk Milliyetiliinin uzun ve ayrntl bir tanmnn verilmesi kabul edilmitir. Bylece milliyetilik ilkesinin, yanl anlama ve yorumlara yol amas tehlikesi nlenmitir. 1982 Anayasas, ayn amac, dorudan doruya 2. madde metninde Atatrk milliyetiliine bal deyimini kullanmakla gerekletirmitir. Bu ifade ile, Trkiye Cumhuriyetine hakim olan milliyetilik anlaynn nitelii zerinde gereksiz tartmalara giriilmesi ihtimali ortadan kaldrlmtr. nk Atatrkn milliyetilik anlay, aklc, ada, medeni, ileriye dnk, demokratik, toplayc, birletirici, insani ve bardr. Atatrk milliyetilii, milliyetilii reddeden akmlara kar olduu gibi, rkla, ovenizme ve saldrganla da kardr. Atatrk, milletin tanmnda, bugn bilimsellii kabul edilmi bulunan sbjektif millet anlayn benimsemi ve bir harstan (kltrden) olan insanlardan mrekkep cemiyete millet denir, dersek milletin en ksa tarifini yapm oluruz demitir. Atatrkn verdii daha geni bir tanm da, gene tmyle sbjektif unsurlar iermektedir. Buna gre, a) Zengin bir hatra mirasna sahip bulunan; b) Beraber yaamak hususunda mterek arzu ve muvafakatte samimi olan; c) Ve sahip olunan mirasn muhafazasna beraber devam hususunda da iradeleri mterek olan insanlarn birlemesinden meydana gelen cemiyete millet nam verilir. Atatrke gre Trk milliyetilii de, ilerleme ve gelime yolunda ve milletleraras temas ve ilikilerde, btn ada milletlere paralel ve onlarla uyum iinde yrmekle beraber, Trk toplumunun zel karakterlerini ve balbana bamsz kimliini korumaktr. Atatrkn milliyetilik anlay, 1982 Anayasasnn Balang blmne eitli ifadelerle yanstlmtr Buna gre Trk Milleti, dnya milletleri ailesinin eit haklara sahip erefli bir yesidir (para. 2). Bu szlerle Trk milliyetiliinin, baka milletleri dman veya aa gren oven ve saldrgan bir dnya gr olmad aka anlatlmaktadr. Buna paralel olarak, Balangcn 7. paragrafnda Atatrkn Yurtta sulh, cihanda sulh ilkesine de yer verilmitir. Ayn paragraf, topluca Trk vatandalarnn milli gurur ve iftiharlarda, milli sevin ve kederlerde, milli varla kar hak ve devlerde, nimet ve klfetlerde ortak olduunu belirtmek suretiyle, Atatrkn yukarda verdiimiz millet tanmndaki unsurlar tekrarlamtr. Bu tanmdan, Anayasamzn benimsedii milliyetilik anlaynn, rk, dil ve din gibi ob-

44

Anayasa Hukuku

jektif benzerliklere deil; kader, kvan ve tasa ortaklna ve birlikte yaama arzusuna dayanan sbjektif milliyetilik anlay olduu aka anlalmaktadr. Bu ilkenin doal bir sonucu da, Anayasamzn 66. maddesinde yer alan Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr hkmdr. Atatrk milliyetiliine bal devlet deyimi, sadece manevi deer ifade eden bir deyim deildir. Bundan, pozitif hukuk alannda da birok nemli sonular kmaktadr. Hereyden nce bu deyimle, Trkiye Cumhuriyetinin insan unsurunun, tek bir millet yani Trk Milleti olduu anlatlmak istenmitir. Dier bir deyimle Trkiye Cumhuriyeti, gemiteki eitli imparatorluklar ve bugnk Rusya gibi birok milletleri bir araya getiren ok milletli bir devlet deildir. Milli veya milliyeti devlet ilkesinin baka bir nemli sonucu, Anayasamzn eitli maddelerinde yer alan devletin lkesi ve milletiyle blnmezlii ilkesidir. Anlamn daha ayrntl olarak aada inceleyeceimiz bu ilke, Trkiye Cumhuriyetinin bir tek devlet olduunu ve Devletin lke veya millet unsurlarnda blnme tehlikesi yaratabilecek olan her trl ayrlk akmn yasaklanm bulunduunu anlatmaktadr. Nihayet, resmi dilin Trke olduu hakkndaki Anayasa hkm (m.3/1) de, devletin milli niteliinin doal bir sonucudur.
SIRA SZDE

Atatrk milliyetiliinin temel zelliklerini ve unsurlarn belirtiniz.

LAKLK
AMA

Laikliin unsurlarn sralayabilmek.

3
Anayasamzn 2. maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri arasnda saylan laikliin, (a) din hrriyeti, (b) din ve devlet ilerinin ayrl olarak, iki cephesi vardr. Din hrriyeti, vicdan ve ibadet hrriyetlerini kapsar. Bunlardan ilki, Anayasann 24. maddesinin ilk fkrasnda, herkes, vicdan, dini inan ve kanaat hrriyetine sahiptir eklinde ifade edilmitir. Bu hrriyet, herkesin diledii dini inan ve kanaate sahip olabileceini ifade ettii gibi, dilerse hibir dini inanca sahip olmama hrriyetini de ierir. Maddenin nc fkras da, inan hrriyetinin doal bir uzantsdr. Buna gre, kimse, ibadete, dini yin ve trenlere katlmaya, dini inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; dini inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz. badet hrriyeti ise, kiinin inand dinin gerektirdii ibadetleri, ayin ve trenleri serbeste yapabilmesidir. Anayasaya gre, 14. madde hkmlerine aykr olmamak artyla ibadet, dini ayin ve trenler serbesttir (m.24/2). Grlyor ki, Anayasamzda ibadet hrriyeti, vicdan hrriyeti kadar mutlak biimde tannm deildir. Dier bir deyimle, ibadet hrriyetinin, Anayasann 14. maddesinde saylan amalarla ktye kullanlmas yasaklanmtr. Anayasa Mahkemesi de, din hrriyetinin vicdan ve ibadet hrriyeti unsurlar arasnda ayrm yapmakta; bireyin manevi hayatna ilikin olan vicdan ya da dini inan hrriyetinin snrszln kabul etmekte; bireyin manevi hayatn aarak toplumsal hayat etkileyen eylem ve davranlarn, yani ibadetlerin ise, kamu dzeni, kamu gvenlii ve kamu menfaatlerini korumak amacyla snrlanabileceini belirtmektedir. Laikliin dier nemli unsuru olan din-devlet ayrl ise eitli ynleri bulunan bir kavramdr. Din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlm saylmas iin, unlarn gerekli olduu kabul edilebilir:

nite 3 - Devletin Temel lkeleri-I

45

Resmi Bir Devlet Dininin Olmamas

Devlet, bir gerek kii olmadna gre, onun bir din sahibi olmasn, gerek kiilerinki ile ayn anlamda kabul etmemek gerekir. Burada kastedilen, devletin belli bir dine stnlk tanmamas, onun kurallarn kanunlar ve dier devlet ilemleri yoluyla vatandalarna uygulatmaya almamasdr. Laik bir devletin bu anlamda dini olamaz. Nitekim Osmanl Kanun-u Esasisi ve 1928 deiikliine kadar Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, devletin dini, din-i slamdr yolunda bir hkm tad halde, 1924 Anayasasnn 1928deki deiiklii ile bu hkm karlm, 1937 deiiklii ile de laiklik ilkesi aka kabul edilmitir. Resmi dini olmayan bir devlet, belli bir dinin kurallarn vatandalarna benimsetmek iin faaliyette bulunamaz; zellikle zorlayc kurallar koyamaz. Bunun doal bir sonucu olarak devlet, belli bir dinin eitim ve renimini zorunlu klamaz. 1961 Anayasas (m. 19/4) bu ilkeyi, din eitim ve renimi, ancak kiilerin kendi isteine ve kklerin de kanuni temsilcilerinin isteine baldr demek suretiyle ifade etmiti. 1982 Anayasas ise din ve ahlak eitim ve retimi Devletin gzetim ve denetimi altnda yaplr. Din kltr ve ahlak retimi ilk ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer alr. Bunun dndaki din eitim ve retimi ancak, kiilerin kendi isteine, kklerin de kanuni temsilcisinin talebine baldr. diyerek bu ilkeden sapm grnmektedir (m. 24/4). Fkrann birinci cmlesinde belirtildii zere, din ve ahlak eitim retimini Devletin gzetim ve denetimi altnda yaplmas, dini retme hrriyetinin, Anayasann 14. maddesindeki amalarla ktye kullanlmasn nlemek bakmndan zorunludur. Ancak Anayasa koyucu, belki de bu hkm dengeleyecek bir unsur olaca dncesiyle, din kltr ve ahlak retiminin ilk ve orta retim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer alacan da belirtmitir. Geri burada sz edilen derslerin bir dini benimsetme veya onun propagandasn yapma amacna deil, btn bellibal dinler hakknda tarafsz ve tantc bilgiler verme amacna ynelik olabilecei sylenebilir. Madde metninde din eitimi deil, din kltr deyiminin kullanlm olmas, Anayasa koyucunun amacnn bu olduunu akla getirebilir. Ancak uygulamada bu iki hususun ayrdedilmesi ok g ve din kltr derslerinin bir din propagandas haline gelmesi ihtimali kuvvetlidir. Hele, Danma Meclisi metninde mevcut olan slam dinine mensup olmayan kiilerin din derslerini takibi isteklerine baldr hkmnn, Milli Gvenlik Konseyi tarafndan maddeden kartlm olmas, daha da sakncal bir durum yaratmaktadr. Kanmzca, ne ekilde olursa olsun, zorunlu din eitimi, laik devlet ilkelerine aykrdr.

Devletin, Btn Dinlerin Mensuplarna Eit Davranmas

Laikliin unsurlarndan biri, Devletin eitli dinlerin mensuplar arasnda kanun nnde ayrlk gzetmemesi, hepsine eit ilem yapmasdr. Anayasamzda bu ilke, eitlik hakkndaki 10. maddede (f.1) ifade edilmitir: Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce, felsefi inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir. Nitekim Anayasa Mahkemesi, semavi dinlerin (Mslmanlk, Hristiyanlk ve Yahudilik) mensuplarna dier dinlerin mensuplarna oranla daha geni bir hukuki koruma tanyan 3255 sayl Kanunun ilgili hkmlerini, Anayasann hem laiklik, hem eitlik ilkelerine aykr bularak iptal etmitir.

46

Anayasa Hukuku

Din Kurumlaryla Devlet Kurumlarnn Ayrlm Olmas

Laik Devlet: Gerek dine bal devlet, gerekse devlete bal din sistemlerini reddeden, din ve devlet ilerini btnyle birbirinden ayran ynetim sistemidir.

Laik bir devlette din kurumlar devlet fonksiyonlarn gremeyecei gibi, devlet kurumlar da din fonksiyonlarn ifa edemez. Yani laik devlet, gerek dine bal devlet, gerek devlete bal din sistemlerini reddeden, din ve devlet ilerini alan olarak birbirinden tamamen ayran bir ynetim sistemidir. Bu ilkeye ramen, Trkiyede Diyanet leri Bakanlnn devlet tekilat iinde yer aldn gryoruz. Anayasamza gre (m. 136) genel idare iinde yer alan Diyanet leri Bakanl, laiklik ilkesi dorultusunda, btn siyasi gr ve dnlerin dnda kalarak ve millete dayanma ve btnlemeyi ama edinerek, zel kanununda gsterilen grevleri yerine getirir. Bu sistem, laikliin baz Bat lkelerindeki klasik anlay ekline uymamakla beraber, Trkiyenin zellikleri sebebiyle ortaya km olan ve aslnda laiklii zayflatc deil, aksine onu koruyucu nitelik tayan bir zm tarzdr. Osmanl mparatorluunda ve genel olarak slam dnyasnda slam dini, yzyllardan beri devlet ve toplum hayatn gl etkisi altnda bulundurmutur. Bu durumda, din hizmetlerinin devlet kontrolundan tamamen uzak biimde cemaat rgtlerine braklmas ok sakncal olur; Atatrkn Trk toplumu iin izdii ada uygarlk dzeyine ulamak hedefinin gerekletirilmesini tehlikeye drebilirdi. Bu sebepledir ki, Trk nklbnn laiklik anlay, Diyanet leri Bakanlnn devlet tekilat iinde yer almasn tercih etmi ve bu sistem, 1961 ve 1982 Anayasalar ile srdrlmtr.

Devlet Ynetiminin Din Kurallarndan Etkilenmemesi

Laik bir devlette devlet ynetimi, din kurallarna gre deil, toplum ihtiyalarnn aklc ve bilimsel ynden deerlendirilmesine gre yrtlr. Bu ilkenin, asgari ve azami olmak zere iki anlam vardr. Asgari (en az) anlamnda ilke, devlet ilemlerinin din kurallarna uygun olma zorunda bulunmamalarn ifade eder. Oysa, dine bal (teokratik) devlet sisteminde, devlet ilemlerinin hukuken geerli olmalar, bunlarn din kurallarna uygunluuna baldr. Laik bir devlette, hukuki ilemlerin geerliini din kurallarna uygunluk artna balamak elbette mmkn deildir. Devlet ynetiminin din kurallarndan etkilenmemesi ilkesinin azami (en geni) anlam ise, devlet ynetiminde din kurallarndan esinlenilmemesini ifade eder. phesiz, bunu gerekletirmek, ilkenin asgari anlamn gerekletirmekten daha gtr ve aklc dnce tarznn topluma hakim olmasna baldr. Ancak kabul etmek gerekir ki, Atatrk laiklik anlay, laikliin bu anlamda da gereklemesini, devlet yneticilerinin dinsel kurallardan esinlenerek deil, toplum ihtiyalarn akl ve bilim verilerine gre deerlendirerek kararlar vermelerini ve bylece toplumumuzun, en ksa zamanda ada uygarlk dzeyine ulamasn gerektirir.Anayasa Mahkemesi, yksekretim kurumlarnda giyilecek kyafetle ilgili iki kararnda bu son noktadan hareket etmi ve laik bir devlet dzeninde kanunlarn dinsel inan ve gereklere gre yaplmasnn mmkn olmadn vurgulamtr. Laikliin Trk nklb andan tad temel nem, onun Anayasamzda zel olarak korunmas sonucunu dourmutur. Bu koruma, zellikle Anayasann u hkmlerinde gze arpmaktadr: Anayasann 24. maddesinin son fkrasna gre, kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel dzenini ksmen de olsa, din kurallarna dayandrma veya siyasi veya kiisel kar yahut nfuz salama amacyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularn yahut dince kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamaz. Bu fkra, Anayasann 14. maddesinde yer alan ve te-

nite 3 - Devletin Temel lkeleri-I

47

mel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlmasn yasaklayan daha genel nitelikteki hkme paraleldir. Bylece, devletin sosyal, ekonomik, siyasi ve hukuki temel dzenlerini din kurallarna dayandrmak, baka bir deyimle devletin laik niteliini ortadan kaldrmak amacyla giriilecek her trl siyasal faaliyet ve propagandalar yasaklanm bulunmaktadr. Bu ilkenin bir uzants da, siyasal partilerin tzk ve programlarnn, laik Cumhuriyet ilkesine uygun olmas gerektii hakkndaki Anayasa hkmdr (m. 68/4). Nihayet, Anayasann 174. maddesine gre, bu maddede saylan inklp kanunlar dier kanunlardan farkl bir statyle korunmulardr. Sz geen maddeye gre, Anayasann hibir hkm, Trk toplumunu ada uygarlk seviyesinin stne karma ve Trkiye Cumhuriyetinin laiklik niteliini koruma amacn gden, aada gsterilen inklp kanunlarnn, Anayasann halkoyu ile kabul edildii tarihte yrrlkte bulunan hkmlerinin, Anayasaya aykr olduu eklinde anlalamaz ve yorumlanamaz. Bu hkmn anlam, sz konusu kanunlarn Anayasaya aykrlnn yarg organ nnde ileri srlememesidir. Geri Anayasa, inklp kanunlarnn yasama organnca deitirilmesini yasaklamamtr ama, bunlar deitiren bir kanunun, Anayasann laiklik ilkesine aykr bulunarak Anayasa Mahkemesince iptal edilmesi ihtimali, phesiz ok byktr. Trk Devriminin temeli olan laiklik ilkesinin iki cephesini oluturan din zgrl ile din ve devlet ilerinin ayrlmasn ksaca aklayarak, 1982 Anayasasnn ilkeye yaklamn tartnz.
SIRA SZDE

DEMOKRATK DEVLET
AMA

Trk Anayasa Hukuku bakmndan demokratik devlet, serbest seim ve ok partili siyasal yaam konularn aklayabilmek.

Demokrasi, ada dnyann hakim siyasal doktrinidir. Bu bakmdan hemen her lke, kendi siyasal rejiminin demokratik olduunu ileri srmektedir. Anayasamzn benimsedii demokrasi anlay, insan haklarna saygl, yani anayasa hukuku ve siyaset bilimi literatrnde hrriyeti demokrasi, liberal demokrasi, Bat demokrasisi gibi eitli adlarla adlandrlan demokrasi trdr. Hrriyeti demokratik rejimin zellikleri, lkeden lkeye baz deiiklikler gstermekle beraber, bu rejimin vazgeilmez, asgari art olarak kabul edilmesi gereken baz unsurlar da vardr. Bunlarn en nemlileri, siyasal sistemdeki temel siyasal karar organlarnn genel oya dayanan serbest seimlerle olumas, serbeste rgtlenen siyasal partiler arasnda eit artlarla yrtlen iktidar yarmas ve tm vatandalarn temel hak ve hrriyetlerinin tannm ve hukuki gvence altna alnm olmasdr. Bu unsurlardan ilk ikisini burada, ncsn ise insan haklarna saygl devlet bal altnda inceleyeceiz. Ancak daha nce, Trk kamu hukukunda milli mcadele yllarndan bu yana temel nem tayan milli egemenlik kavramyla demokratik devlet arasndaki ilikiye deinmemiz gerekir.

Milli Egemenlik ve Demokratik Devlet

Trk Anayasa Hukukunda ilk defa 1921 Anayasas ile ifadesini bulan, daha sonra 1924, 1961 ve 1982 Anayasalarnda da aynen tekrarlanan egemenlik kaytsz artsz milletindir kural, phesiz, demokratik devleti ngren, hatta onunla zdeleen bir nitelie sahiptir. Devlet iindeki en stn buyurma kudreti anlamna ge-

48

Anayasa Hukuku

len egemenliin millette olduu bir devlette, hkmet sisteminin de elbette halkn kendi kendini ynetmesine dayanan demokratik rejim olmas gerekir. Geri tarihte bu iki kavramn tam olarak akmad dnemler olmutur. Fransz htilali ve onu izleyen dnem, kii egemenliini ykarak yerine teoride millet egemenliini geirmi olmakla beraber, genel oy sistemi uzun sre kabul edilmemi, yani halk ounluuna oy hakk tannmamtr. Bu eliik durum, milletle halkn farkl kavramlar olduu; milletin, belli bir lkede belli bir anda yaayan insanlarn toplamndan ibaret olmayp, gemii ve gelecei de iine alan bir manevi ahs (tzel kii) oluturduu; dolaysyle, millet adna egemenliin, milletin menfaatlerini en iyi takdir edebilecek olan bir sekin zmre tarafndan kullanlmas gerektii gibi, hi de doyurucu olmayan gerekelerle aklanmaya allmtr. Ancak gnmzde milli egemenliin bu ekilde anlalmas elbette mmkn deildir. Genel oya, serbest ve yarmac seimlere, temel hak ve hrriyetlere dayanmayan bir siyasal sistem, demokratik olmad gibi, milli egemenlie dayandn da ileri sremez. 1982 Anayasasnn 6. maddesine gre, egemenlik kaytsz artsz Milletindir. Trk Milleti, egemenliini, Anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar eliyle kullanr. Egemenliin kullanlmas, hibir surette hibir kiiye, zmreye veya snfa braklamaz. Hibir kimse veya organ kaynan Anayasadan almayan bir Devlet yetkisi kullanamaz. Bu ifadenin, 1961 Anayasasnn 4. maddesindeki egemenlik formlyle ayn olduu grlmektedir.

Serbest Seimler
Demokrasi: Yneticilerin btn ynetilenler tarafndan serbest ve drst seimler yoluyla seildii rejimdir.

Demokrasi, en basit tanmyla, yneticilerin tm ynetilenler tarafndan serbest ve drst seimler yoluyla seildikleri bir rejim olarak tanmlanabilir. yleyse, seme hakk ve seim hrriyeti, demokratik bir devlet ynetiminin vazgeilmez artlardr. Anayasamzn 67. maddesi, bu hrriyeti gvence altna alacak ilkeleri belirtmitir. Bu maddeye gre vatandalar, kanunda gsterilen artlara uygun olarak, seme, seilme ve bamsz olarak veya bir siyasi parti iinde siyasi faaliyette bulunma ve halkoylamasna katlma hakkna sahiptir. Seimler ve halkoylamas, serbest, eit, gizli, tek dereceli, genel oy, ak saym ve dkm esaslarna gre, yarg ynetim ve denetimi altnda yaplr. imdi bu ilkeleri ksaca ele alalm.

Genel Oy
Genel Oy: Servet, vergi, renim durumu ve cinsiyet gibi nitelik snrlandrmalar olmakszn btn yurttalarn oy kullanma hakkna sahip olmasdr.

Genel oy, servet, vergi, renim durumu ve cinsiyet gibi snrlamalar olmakszn, btn vatandalarn oy hakkna sahip olmalardr. Genel oy ilkesi, Bat demokrasilerinde uzun bir tarihsel geliim sonucu ortaya km, baka bir deyile oy hakk tedricen geniletilmitir. Trkiyede Birinci ve kinci Merutiyet dnemlerinde, servete bal oy ilkesi uygulanmtr. 1924 ylnda seim kanununda yaplan deiiklikle, erkekler iin genel oy hakk kabul edilmi; 1934te ise bu hak, kadnlara da tannmtr. Bylece, 1934ten bu yana Trkiyede genel oy sistemi mevcut olmutur. Genel oy sistemi, oy hakkna, ya, kstllk veya zellik gsteren baz grevlerde bulunma gibi makul sebeplerle snrlamalar getirilmesine engel deildir. 1982 Anayasasnn ilk eklinde (m. 67/3) oy verme hakk, yirmibir yan doldurulmu olmas artna balanmt. Anayasada 17.5.1987 tarihli ve 3361 sayl Kanunla yaplan deiiklikle oy verme ya indirilmitir. Buna gre, seimlerin ve halkoylamasnn yapld ylda, ay ve gn hesaba katlmakszn, 20 yana giren her Trk vatanda seme ve halkoylamasna katlma hakkna sahiptir. Seme ya, Anayasada 23.7.1995 tarihinde yaplan deiiklikle daha da drlmtr. Buna gre onse-

nite 3 - Devletin Temel lkeleri-I

49

kiz yan dolduran her Trk vatanda seme ve halkoylamasna katlma haklarna sahiptir. Trk seim mevzuat, seimlerde oy kullanabilmek iin, kural olarak, sandk semen listesinde kaytl olma artn aramaktadr. (Seimlerin Temel Hkmleri ve Semen Ktkleri Hakknda 298 sayl Kanun m. 86). Bu hkmde deiiklik yapan 23.5.1987 tarihli ve 3377 sayl Kanun, ilk defa olarak yabanc lkelerde yaayan vatandalarmzn baz artlar altnda oy kullanmalarna imkan vermitir. Buna gre (298 sayl Kanun, m. 94, II) semen ktne yazlmayan ve yurt dnda alt aydan fazla ikamet eden semenler, milletvekili genel seimlerinin yaplaca gnn yetmibe gn ncesinden balamak zere seim gn akam saat 17.00ye kadar yurda giri ve klarnda gmrk kaplarnda kurulacak seim sandklarnda oy kullanabilirler. 23.7.1995 tarihli Anayasa deiikliiyle, yurt dnda bulunan Trk vatandalarnn oy hakk, ilke olarak kabul edilmitir. Bu hakkn nasl kullanlacann kanunla belirlenmesi gerekmektedir.

Eit Oy
Bu ilke, her semenin bir tek oya sahip olmas anlamna gelir. Tarihte eitli lkelerde bunun istisnalar grlmtr. Mesela aile reislerine, belli kamu grevlerinde bulunanlara veya belli bir dzeyden fazla renim grm bulunanlara, birden ok oy hakk tannmtr. Genel oy ilkesini dolambal yoldan zedeleyen bu gibi istisnalar, artk btn Bat demokrasilerinde tarihe karmtr.

Seimlerin Serbestlii
Bu ilke, vatandalarn hibir bask ve zorlama olmadan oy kullanabilmelerini ifade eder. Ayrca, oy vermenin bir mecburiyet haline getirilemeyeceini de anlatr. Ancak 1982 Anayasasnda deiiklikler yapan 3361 sayl Kanun, ilk defa olarak, oy vermeyi Anayasa asndan bir ykmllk haline getirmitir. Buna gre (m. 175/8) halkoylamasna, milletvekili genel ve ara seimlerine ve mahalli genel seimlere itiraki temin iin, kanunla para cezas dahil her trl tedbir alnr. Nitekim gerek Anayasa Deiikliklerinin Halkoyuna Sunulmas Hakknda 3376 sayl Kanun (m. 6), gerek Seimlerde lgili Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas...Hakknda 3403 sayl Kanun (m. 15) semen ktnde ve sandk listesinde kaytl olan ve oy kullanma yeterlii bulunduu halde hukuki veya fiili mazereti olmakszn halkoylamasnda veya seimde oy kullanmayanlarn, le Kurulu Bakan tarafndan 12.500 lira para cezas ile cezalandrlacaklarn belirtmitir.

Tek Dereceli Seim

Seimler semenlerin temsilcilerini dorudan doruya seip seememeleri bakmndan, tek dereceli ve iki dereceli olarak ikiye ayrlr. Tek dereceli seimde semenler, temsilcilerini dorudan doruya seerler. ki dereceli seimde ise semenler, ilkin ikinci semen ad verilen bir grup semeni seerler; temsilciler de daha sonra bu ikinci semenler tarafndan seilir. Trkiyede 1946 ylna kadar iki dereceli seim uygulanmtr. 1946 seimleri, tek dereceli sisteme gre yaplan ilk seimler olmutur.

Oyun Gizlilii
Oyun gizlilii, semenin, semenin iradesini serbeste ve her trl baskdan uzak biimde kullanabilmesini salayan en nemli unsurlardan biridir. Trkiyede gizli oy ilkesi, 1950 ylnda kabul edilmitir.

50

Anayasa Hukuku

Ak Saym ve Dkm
Oylarn saymnn ve dkmnn kamuya ak olarak yaplmas da, semenin belirttii iradenin sonradan deitirilmesini nleyen nemli bir ilkedir. Bu ilke de, gizli oy ilkesi gibi, lkemizde 1950 ylnda kabul edilmitir.

Seimlerin Yarg Organlarnn Ynetim ve Denetiminde Yaplmas

Anayasamzn, seimlerin serbestliini ve drstln salama amacyla kabul ettii nemli bir ilke de, seimlerin yarg organlarnn genel ynetimi ve denetimi altnda yaplmasdr. Anayasann 79. maddesine gre, seimler, yarg organlarnn genel ynetim ve denetimi altnda yaplr. Seimlerin balamasndan bitimine kadar, seimin dzen iinde ynetimi ve drstl ile ilgili btn ilemleri yapma ve yaptrma, seim sresince ve seimden sonra seim konularyla ilgili btn yolsuzluklar, ikayet ve itirazlar inceleme ve kesin karara balama ve Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin seim tutanaklarn kabul etme grevi Yksek Seim Kurulunundur. Yksek Seim Kurulunun kararlar aleyhine baka bir mercie bavurulamaz... Yksek Seim Kurulu yedi asl ve drt yedek yeden oluur. yelerin alts Yargtay, bei Dantay Genel Kurullarnca kendi yeleri arasndan ye tamsaylarnn salt ounluunun gizli oyu ile seilir. Bu yeler salt ounluk ve gizli oyla aralarndan bir bakan ve bir bakanvekili seerler. Yksek Seim Kuruluna Yargtay ve Dantaydan seilmi yeler arasndan ad ekme ile ikier yedek ye ayrlr. Yksek Seim Kurulu Bakan ve Bakanvekili ad ekmeye girmezler. Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlarn halkoyuna sunulmas ilemlerinin genel ynetim ve denetimi de milletvekili seimlerinde uygulanan hkmlere gre olur. Gerekten, seim ilerinin ynetim ve denetimini siyasal organlara brakmak, seimlerin drstl asndan ok sakncal olabilirdi. Trkiyede 1961 Anayasasndan nce, milletvekillerinin seim tutanaklarn kabul etme grevi dorudan doruya Trkiye Byk Millet Meclisindeydi. Dolaysyle, tutanaklarn kabul veya reddinde siyasal dncelerin rol oynad grlyordu. 1961 ve 1982 Anayasalar, seimlerin ynetim ve denetimini tarafsz yarg organna vermekle, seimlerin drstln gvence altna alacak ok nemli bir ilke getirmilerdir.
SIRA SZDE

1982 Anayasasyla, 1961 Anayasasndan farkl olarak, seimlerin ynetim ve denetimine ilikin olarak getirilen en nemli deiiklik nedir?

ok Partili Siyasal Hayat

Seim serbestliinin gerek bir anlam tamas, semenlerin eitli alternatifler arasnda serbest bir seme yapabilmelerine baldr. ada demokratik devlette bu alternatifler, siyasal partiler tarafndan oluturulur. Modern demokrasi, partiler demokrasisidir. Gnmzde semen, oyunu, adayn ahsndan ok, temsil ettii siyasal partiye verme eilimindedir. Bylece semen, partiler tarafndan kendisine sunulan alternatif siyasal programlar arasnda bir seme yapma imkan bulur ve oy verdii parti iktidara geldii takdirde sz konusu programn uygulanacana gvenebilir. Bu anlamda, partilere dayanan demokrasi, halk zlemlerinin devlet ynetimine yansmasn, bu zlemlerle kamusal politikalar arasnda bir paralellik kurulmasn salar. Partisiz bir toplumda ise buna imkan yoktur. Byle bir toplumda seme hrriyetinin var olabilecei bir an iin farzedilse bile semen setii temsilcilerin eitli kamusal politika sorunlar karsnda nasl bir tutum taknacan nceden bilemez. Dolaysyle, halkn devlet ynetimine katlmas, ok daha snrl lde kalr. Zaten gnmzde partilere dayanmayan bir demokratik

nite 3 - Devletin Temel lkeleri-I

51

devlet rnei yoktur. Partisiz rejimlere ancak baz geleneksel ve azgelimi toplumlarda rastlanmaktadr. Anayasamz, bu gerei siyasi partiler, demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlardr demek suretiyle (m. 68/2) ifade etmitir. Bunun doal bir sonucu olarak, vatandalar, siyasi parti kurma ve usulne gre partilere girme ve partilerden ayrlma hakkna sahiptir. 1982 Anayasas, ilk ekliyle, parti yesi olabilmek iin yirmibir yan ikmalini art kotuu halde, Anayasada 23.7.1995 tarihinde gerekletirilen deiiklikle bu snr, seme yann drlmesine paralel olarak, onsekiz yan doldurulmu olmas eklinde belirlenmitir. Siyasi partiler, nceden izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve kanun hkmleri iinde faaliyetlerini srdrrler (m. 68/3). Grlyor ki, parti kurulmasn nceden izin alma artna balayacak bir kanun, Anayasaya aykr olacaktr. Partilerin serbeste faaliyette bulunabilmeleri kural olmakla birlikte, Anayasamz, bu kural istisnasz olarak kabul etmemi ve parti faaliyetlerine baz snrlar getirmitir. Bunlarn bir ksm partilerin izleyebilecekleri siyasal amalara, bir ksm da onlarn rgtlenme ve almalarna ilikin bulunmaktadr.

Siyasal Partilerin Amalarna likin Yasaklar

Anayasann 23.7.1995 tarihinde deitirilmi olan 68. maddesine (f.4) gre, siyasi partilerin tzk ve programlar ile eylemleri, Devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, insan haklarna, eitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykr olamaz; snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi amalayamaz; su ilenmesini tevik edemez. 1961 ve 1982 Anayasalar, siyasal parti faaliyetleri konusunda, Alman Anayasasndan (m. 21) esinlenerek siyasal alan anayasa ile snrlandrm, baka bir deyimle militan demokrasi ya da mcadeleci demokrasi anlayn benimsemitir. Bu anlayn z, amac hrriyeti demokrasiyi ortadan kaldrmak olan akmlara, meru siyasal faaliyet alann kapatmaktr. phesiz, Anayasadaki bu hkmlerin, bir lde lkenin genel siyasal konjonktrne bal olarak, daha snrlandrc ya da daha hrriyeti olarak yorumlanmalar mmkndr. 1982 Anayasasnn 68. maddesinin 4. fkrasndaki yasaklar biraz daha yakndan incelenirse, bunlarn siyasal parti faaliyetleri bakmndan u snrlamalar getirdii anlalmaktadr: a) Devletin lkesi ve milletiyle btnl: Devletin lkesiyle blnmezlii, devletin d bamszlnn ve lke btnlnn korunmas unsurlarn ierir. Mesela Trkiye Cumhuriyetinin da kar bamszlnn ortadan kaldrlmasn veya lkemizin bir blmnn Trkiye Cumhuriyetinden ayrlmasn savunan bir parti, temelli kapatlr. Dier bir deyimle bu hkm, her trl ayrlk akmn bir parti halinde rgtlenmesini yasaklamaktadr. Devletin lkesiyle blnmezlii ilkesinin, devletin tekliinin korunmasn da iine ald kabul edilmektedir. Nitekim bu nokta, 2820 sayl Siyasi Partiler Kanununda (m. 80) aka ifade edilmitir: Siyasi partiler, Trkiye Cumhuriyetinin dayand Devletin teklii ilkesini deitirmek amacn gdemezler ve bu amaca ynelik faaliyette bulunamazlar. Buna gre, bir siyasal parti, Trkiyede bir federal sistemin kurulmasn savunamaz. Devletin milletiyle blnmezlii ilkesi de, aznlk yaratlmasnn nlenmesi, blgecilik ve rklk yasa ve eitlik ilkesinin korunmas hususlarn kapsamaktadr. Buna gre siyasi partiler, Trkiye Cumhuriyeti lkesi zerinde

Mcadeleci Demokrasi: Amac zgrlk demokrasiyi ortadan kaldrmak olan akmlara, meru siyasal faaliyet alann kapatan demokrasi anlaydr.

52

Anayasa Hukuku

b) c)

d)

e)

Snf Egemenlii: lke iindeki stn gcn bir snfn elinde toplanmas ve btn dier snflarn egemenliin kullanlmasndan dlanmasdr.

milli veya din kltr veya mezhep veya rk veya dil farkllna dayanan aznlklar bulunduunu ileri sremezler. Trk dilinden veya kltrnden baka dil ve kltrleri korumak, gelitirmek veya yaymak yoluyla Trkiye Cumhuriyeti zerinde aznlklar yaratarak millet btnlnn bozulmas amacn gdemezler ve bu yolda faaliyette bulunamazlar. Tzk, program ve faaliyetlerinde Trkeden baka dil kullanamazlar. Blgecilik veya rklk amacn gdemezler ve Anayasada yer alan eitlik ilkesine aykr faaliyette bulunamazlar (Siyasi Partiler Kanunu, m. 81-83). Cumhuriyet ilkesi: Bu ilke, monarik partileri yasaklamaktadr. Demokratik devlet dzeni: Anayasann 68. maddesinde yer alan insan haklar, millet egemenlii ve demokratik devlet ilkeleri, insan haklarna dayanan hrriyeti ok partili demokrasiyi reddeden her trl totaliter ve diktac partileri yasaklamaktadr (keza bk. Siyasi Partiler Kanunu, m. 78). Laiklik: Daha nce grlm olduu gibi siyasal partiler, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel dzenini ksmen de olsa, din kurallarna dayandrma amacn gdemezler. Siyasal kar veya nfuz salamak amacyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularn yahut dince kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamazlar (m. 24/son). Siyasi Partiler Kanunu, bunlara ek olarak, siyasal partilerin nklp kanunlarnn hkmlerine aykr ama gdemeyeceklerini; Atatrkn kiiliini, faaliyetlerini ve hatrasn ktleyemeyeceklerini; Trkiye Cumhuriyetinin laiklik niteliinin deitirilmesi ve halifeliin yeniden kurulmas amacn gdemeyeceklerini; dini tren ve ayin tertipleyemeyeceklerini ve Diyanet leri Bakanlnn genel idare iinde yer almasna ilikin Anayasa hkmne aykr ama gdemeyeceklerini hkme balamtr (m.84-89). Snf veya zmre diktatrlnn yasaklanmas: Bilindii gibi, Anayasann 68. maddesine gre (f.4) siyasi partiler snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi amalayamaz. Ancak unutmamak gerekir ki, bu hkm, ne sosyolojik bir gereklik olarak sosyal snflarn inkar edildii, ne de belli snflarn menfaatlerini temsil eden siyasal partilerin yasakland anlamna gelir. Egemenlik ve siyasal iktidar, farkl kavramlardr. Snf egemenlii, lke iindeki tek stn gcn tek bir snfn elinde toplanmas ve btn dier snflarn egemenliin kullanlmasndan dlanmas demektir. Profesr Soysaln da belirttii gibi, Anayasa ile nlenen, bu iktidarn bir snf egemenlii kurmak yolunda kullanlmas ve bir tek snfn btn yetkili organlar eliyle kullanlabilecek olan egemenlii ele geirerek br snflar egemenliin kullanlmasna u ya da bu biimde katlmaktan alkoymas, kendi durumunu srekli ve deimez klmasdr.

SIRA SZDE

Siyasi partilerin amalarna ilikin olarak getirilen snrlamalar nelerdir?

Siyasal Partilerin rgtlenme ve almalarna likin Yasaklar

a) Hakimler ve savclar, Saytay dahil yksek yarg organlar mensuplar, kamu kurum ve kurulularnn memur statsndeki grevlileri ile yaptklar hizmet bakmndan ii nitelii tamayan dier kamu grevlileri, Silhl Kuvvetler mensuplar ile yksekretim ncesi rencileri siyasi partilere ye olamazlar (m. 68/5).

nite 3 - Devletin Temel lkeleri-I

53

b) Siyasi partilerin faaliyetleri, parti ii dzenlemeleri ve almalar demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanmas kanunla dzenlenir (m. 69/1). c) Siyasi partiler, ticari faaliyetlere giriemezler (m. 69/2). d) Siyasi partilerin Anayasa Mahkemesinin mali denetimine tabi olduklar 1982 Anayasasnn ilk eklinde de belirtilmi olmakla beraber, 23.7.1995 tarihli Anayasa deiikliiyle bu konu daha ayrntl olarak dzenlenmitir. Buna gre siyasi partilerin gelir ve giderlerinin amalarna uygun olmas gereklidir. Bu kuraln uygulanmas kanunla dzenlenir. Anayasa Mahkemesince siyasi partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluunun tespiti, bu hususun denetim yntemleri ve aykrlk halinde uygulanacak yaptrmlar kanunda gsterilir. Anayasa Mahkemesi bu denetim grevini yerine getirirken Saytaydan yardm salar. Anayasa Mahkemesinin bu denetim sonunda verecei kararlar kesindir (m. 69/3). e) Temelli kapatlan bir parti bir baka ad altnda kurulamaz (m. 69/7). f) Bir siyasi partinin temelli kapatlmasna beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kurucular dahil yeleri, Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilikin kesin kararnn Resmi Gazetede gerekeli olarak yaymlanmasndan balayarak be yl sreyle bir baka partinin kurucusu, yesi, yneticisi ve deneticisi olamazlar (m. 69/8). g) Yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan ve Trk uyrukluunda olmayan gerek ve tzel kiilerden maddi yardm alan siyasi partiler temelli olarak kapatlr (m. 69/9). h) Kapatlm siyasi partilerin isimleri, amblemleri, rumuzlar, rozetleri ve benzeri iaretleri ile daha nce kurulmu Trk Devletlerine ait topluma malolmu bayrak, amblem ve flamalar siyasi partilerce kullanlamaz. Kurulacak siyasi partiler, kapatlan siyasi partilerin devam olduklarn beyan edemez ve byle bir iddiada bulunamazlar. Komnist, anarist, faist, teokratik, nasyonal sosyalist, din, dil, rk, mezhep ve blge adlaryla veya ayn anlama gelen adlarla da siyasi partiler kurulamaz veya parti adnda bu kelimeler kullanlamaz (Siyasi Partiler Kanunu, m. 96). Bir ksm normal grlebilecek olan bu yasak hkmlerinden bazlar, siyasal partilerin serbeste faaliyette bulunmalarna ciddi engeller karabilecek niteliktedir. Yasaklarn okluu, Anayasa koyucuda siyasal partilere kar ak bir gvensizlii yanstmaktadr. Bu gvensizlii, siyasal partileri demokratik siyasal hayatn vazgeilmez unsuru sayan Anayasa ilkesi ile badatrmak mmkn deildir.

Siyasal Partilerin Kapatlmas

Anayasaya gre siyasi partilerin kapatlmas, Cumhuriyet Basavcsnn aaca dava zerine, Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara balanr (m. 69/4). Bu hkm, siyasal partilere gvence salayan bir hkm olarak kabul etmek gerekir. Gerekten bununla, siyasal partilerin kapatlmas herhangi bir mahkemeye deil, Anayasann stnlnn koruyucusu ve teminat olan bir yksek yarg organna verilmitir. Siyasal partilerin kapatlmasndaki usul, Siyasi Partiler Kanununda gsterilmitir. Cumhuriyet Basavcl siyasal parti kapatlmas davasn ya resen, veya Bakanlar Kurulu karar zerine Adalet Bakannn istemiyle, yahut bir baka siyasal partinin istemi zerine aar. Cumhuriyet Basavcl, Adalet Bakannn veya siya-

54

Anayasa Hukuku

sal partinin istemde bulunmas hallerinde, yeterli delil bulunmad kansna varrsa, dava amaz. Adalet Bakannn veya siyasal partinin, Cumhuriyet Basavclnn bildirimi zerine, Siyasi Partilerle lgili Yasaklar nceleme Kuruluna (bu Kurul, Yargtay ceza daireleri bakanlarndan olumaktadr) yaz ile itirazda bulunma hakk vardr. Kurul, itiraz ivedilikle en ge otuz gn iinde inceler; itiraz hakl grmezse dava almaz; hakl grrse, Cumhuriyet Basavcl Anayasa Mahkemesine dava amakla ykmldr (Siyasi Partiler Kanunu, m. 100). Anayasada 23.7.1995 tarihinde gerekletirilen deiiklie gre, bir siyasi partinin tz ve programnn 68. maddenin drdnc fkras hkmlerine aykr bulunmas halinde temelli kapatma karar verilir (m. 69/5). Bir siyasi partinin 68. maddenin drdnc fkras hkmlerine aykr eylemlerinden dolay temelli kapatlmasna, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin ilendii bir odak haline geldiinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi halinde karar verilir (m. 69/6). Grlyor ki, Anayasa, 68. maddenin drdnc fkrasndaki yasaklarn, dorudan doruya parti tz veya program gibi parti tzel kiiliini balayc bir belgeyle ihlal edilmesiyle, dier yollardan (mesela bireysel yelerin faaliyetleri yoluyla) ihlal edilmesi durumlar arasnda bir ayrm yapmtr. kinci durumda partinin kapatlmasna karar verilebilmesi iin, bu eylemlerin bireysel eylemlerden ibaret kalmamas ve partinin bu nitelikteki eylemlerin ilendii bir odak haline geldiinin tesbit edilmesi gerekmektedir. Bu Anayasa deiiklii nda, Siyasi Partiler Kanununun ilgili hkmlerinin de deitirilmesi gerektii aktr. Gene 23.7.1995 tarihli Anayasa deiikliiyle Anayasann 149. maddesine eklenen hkme gre, parti kapatma davalarnda Anayasa Mahkemesi, Yargtay Cumhuriyet Basavcsndan sonra, kapatlmas istenen siyasi partinin genel bakanlnn veya tayin edecei bir vekilin savunmasn dinler. 3.10.2001 tarihli ve 4709 sayl Kanunla, Anayasann 69. maddesinde yaplan deiiklikle; odak hali tanmlanmtr. Buna gre, bir siyasi parti, bu nitelikteki fiiller o partinin yelerince youn bir ekilde ilendii ve bu durum o partinin byk kongre veya genel bakan veya merkez karar veya ynetim organlar veya Trkiye Byk Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup ynetim kurulunca zmnen veya aka benimsendii yahut bu fiiller dorudan doruya anlan parti organlarnca kararllk iinde ilendii takdirde, szkonusu fiillerin oda haline gelmi saylr. Ayn maddede yaplan dier bir deiiklie gre de Anayasa Mahkemesi, yukardaki fkralara gre temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin arlna gre ilgili siyasi partinin Devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmasna karar verebilir. Bylece Anayasa Mahkemesine, bir tzel kiiye uygulanmas mmkn en ar yaptrm olan kapatma yerine, daha hafif bir ara yaptrm uygulama imkn verilmitir. Partilerin kapatlmasn zorlatrc nitelikteki nc bir deiiklik, Anayasann 149. maddesinde yaplan deiiklikle, siyasi partilerin kapatlmasnda Anayasa Mahkemesinin bete ounluunun oyunun art koulmu olmasdr. Dier demokratik lkelerin anayasa yargs sistemlerinde benzeri olmayan byle bir nitelikli ounluk hkm yerine, Siyasi Partiler Kanunundaki kapatma sebeplerinin snrlandrlmas daha yerinde olurdu. Her eye ramen, Trkiyede siyasi partilerin dier demokratik lkelerde grlmeyen br sklk ve kolaylkla kapatld dnlrse, siyasi partilerin kapatlmasn bir lde gletiren 2001 Anayasa deiikliklerini olumlu karlamak gerekir.

nite 3 - Devletin Temel lkeleri-I

55

Siyasi partilerin kapatlmasnn zorlatrlmasna ynelik olarak 1982 Anayasasnda yaplan deiiklikleri anlatnz.

SIRA SZDE

Siyasal Partilere Devlet Yardm

Siyasal partiler, sivil toplumla devlet kurumlar arasnda kpr oluturan, bu nitelikleri itibariyle de baz alardan zel hukuk tzel kiilerine, baz alardan da kamu hukuku tzel kiilerine benzeyen, kendilerine zg kurululardr. Siyasal Partilerin bu yar-kamusal nitelii, birok Bat demokrasisinde siyasal partilere devlet btesinden yardmda bulunulmasna neden olmutur. 1982 Anayasas siyasal partilere devlet yardmndan sz etmemitir. Ancak Siyasi Partiler Kanununa 27.6.1984 gnl ve 3032 sayl Kanunla eklenen bir maddeyle bu yardmn yaplmas dzenlenmitir. Anlan hkm, daha sonra 1987 ve 1988 yllarnda karlan 3349 ve 3470 sayl Kanunlarla deitirilmitir. Her iki deiiklik, partiler arasnda eitsizlik yaratld gerekesiyle iptal davas konusu olmu, ancak Anayasa Mahkemesi bu istemleri yerinde bulmamtr. Anayasa Mahkemesine gre, hereyden nce siyasal partilere devlet yardm, ilke olarak Anayasaya aykr deildir. Anayasa koyucu, demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlar olarak niteledii siyasi partileri bir dernek ya da benzeri kurulu saymayp onlarn ok ilerisinde ve stnde deerlendirmitir. Siyasal partilerin halkn demokrasi alannda yetimesi, olgunlamas iin bir okul hizmeti grdkleri ve demokrasinin oluum arac olduklar gzetilirse, demokratik dzenin ileyii, devletin ynetilmesi yolundaki kolaylatrc ve hazrlayc btn bu ve benzeri srekli faaliyetlerin, siyasi partileri kamu yararna alan kurulular durumuna getirdii belirgindir. Partilere devlet yardm yaplmamas, onlarn paraca gl kimi kii ve kurulularn etki ve basks altna dme tehlikesi ile karlamalarn istemek olur ki, bunun hukuksall tartlr. Parti ii almalarn demokrasi esaslarna uygun olmas zorunluluunu zedeleyen byle bir tehlike ancak devletin yardmyla giderilebilir. Yardmda bu bakmdan kamu yararnn bulunduu aka ortadadr. ptal istemine konu olan kanuni dzenlemelerin devlet yardmn tm partilere eit olarak datmayp, sadece bir ksm partileri (milletvekili genel seimlerindeki yzde 10luk genel baraj am olan partilerle, bu baraj amam olmakla birlikte milletvekili genel seimlerinde toplam geerli oylarn yzde 7sinden fazlasn alm bulunan partiler) yararlandrmasnn Anayasadaki eitlik ilkesine aykr olduu iddiasn da Anayasa Mahkemesi yerinde grmemitir. Anayasada 23.7.1995 tarihinde gerekletirilen deiiklikle, siyasi partilere devlet yardm konusunda u hkm kabul edilmitir: Siyasi partilere, Devlet, yeterli dzeyde ve haka mali yardm yapar. Partilere yaplacak yardmn, alacaklar ye aidatnn ve balarn tabi olduu esaslar kanunla dzenlenir (m. 68/8).

56

Anayasa Hukuku

zet
AMA

Cumhuriyetilik ilkesinin ne anlama geldiini aklayabilmek. 1 Cumhuriyetilik, bata devlet bakan olmak zere devletin balca temel organlarnn seim ilkesine gre kurulmu olduu, bunlarn oluumunda zellikle veraset ilkesinin rol almad bir hkmet sistemini ngren ilkeyi ifade eder. Atatrk Milliyetiliini dier milliyetilik anlaylarndan ayrabilmek. Atatrk Milliyetiliinin dier milliyetilik anlaylarndan temel ayrmn yle zetleyebiliriz: Atatrk milliyetilii aklc, ada, uygar, ileriye dnk, demokratik, toplayc, birletirici, insani ve bardr. Bu milliyetilik anlay, rkla, ovenizme ve saldrganla kardr. Laikliin unsurlarn sralayabilmek.

AMA

AMA

AMA

Laiklik ilkesinin en temel unsurlarn drt ana balkta toplayabiliriz. Buna gre; - Resmi bir devlet dininin olmamas, - Devletin, btn dinlerin mensuplarna eit davranmas, - Din kurumlaryla devlet kurumlarnn ayrlm olmas, - Devlet ynetiminin din kurallarndan etkilenmemesi.

Trk Anayasa Hukuku bakmndan demokratik devlet, serbest seim ve ok partili siyasal yaam 4 konularn aklayabilmek. Trk Anayasa Hukukunda demokratik devleti ngren egemenlik kaytsz artsz millettindir kural ilk defa 1921 Anayasasnda ifade edilmi, 1924, 1961 ve 1982 Anayasalarnda da aynen yinelenmitir. Egemenliin bir kiiden btn bir millete gemesi ve bunu takip eden srete devletin hkmet sisteminin de bu esaslar erevesinde halkn kendi kendisini ynetmesine dayanmas demokratik bir rejimin varl iin gereklidir. 1921 ve 1924 Anayasalarnda egemenliin kullanm ve temsili yalnzca yasama organna braklm iken, 1961 ve 1982 Anayasalarnda bu dzenleme, egemenliin Anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlarca kullanlaca biiminde deiiklie uramtr. Demokrasi, yneticilerin ynetilenler tarafndan serbest ve drst seimler yoluyla seildikleri bir rejim olarak tanmlanmaktadr. Dolaysyla, seme hakk ve seim zgrl demokratik bir devlet ynetiminin vazgeilmez koullardr. Bunun gerekletirilmesi iin kullanlan aralar seimler ve halkoylamalardr. Bu iki aracn kullanmnda serbest, eit, gizli, genel oy, ak saym ve dkm esaslarna uyulmal; ayrca, seimler ve halkoylamalar yarg ynetim ve denetimi altnda yaplmaldr. Seim serbestisi ilkesinin anlam ifade edebilmesi iin semenlerin eitli seenekler arasnda serbest bir seme yapabilmeleri gerekir. ada demokratik rejimlerde bu seenekler siyasal partiler tarafndan oluturulur ve buna modern demokrasilerde partiler demokrasisi denilir. Cumhuriyet sonras ilk dnemlerde bir iki ok partili siyasal yaam deneyimi olmakla birlikte; dnemin koullar bunu devamn engellemi ve istikrarl bir ok partili siyasal yaamn balamas iin 1946 ylna kadar beklenmek zorunda kalnmtr.

nite 3 - Devletin Temel lkeleri-I

57

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Cumhuriyet ile monari rejimleri arasndaki temel deer ve zihniyet farklarndan birini oluturmaz? a. Cumhuriyet ve monari rejimlerinde devlet bakan kurumu mutlaka mevcuttur. b. Cumhuriyet vatandalk, monari uyrukluk kavramna dayanr. c. Cumhuriyet parlamentoya yer verir, monari parlamentoya yer vermez. d. Cumhuriyette ulusal egemenlik ilkesi kabul edilir, monarilerde egemenlik monarkta toplanr. e. Monarilerde ayrcalklar gzlenir, cumhuriyette ayrcalklara yer verilmez. 2. Laiklik ilkesi ilk defa aadakilerden hangisi ile kabul edimitir? a. 1876 Kanun-u Esasisi b. 1921 Anayasas c. 1924 Anayasas d. 1961 Anayasas e. 1982 Anayasas 3. Aadakilerden hangisi laiklik ilkesinin din zgrl ynn oluturan unsurlardan birini oluturur? a. Kimsenin dini inan ve kanaatlerinden dolay knanmamas b. Resmi bir devlet dininin olmamas c. Devletin, btn dinlerin mensuplarna eit davranmas d. Din kurumlaryla devlet kurumlarnn ayrlm olmas e. Devlet ynetiminin din kurallarndan etkilenmemesi 4. Aadakilerden hangisi 1982 Anayasasnn milli egemenlik anlayn yanstan ilkelerden biri deildir? a. Egemenlik kaytsz artsz milletindir. b. Trk milleti egemenliini anayasann koyduu esaslara gre yetkili organlar eliyle kullanr. c. Egemenlik, milletin karlarn en iyi gzetecek olan sekin bir zmreye aittir. d. Egemenliin kullanlmas, hibir surette hibir kiiye, zmreye veya snfa braklamaz. e. Hibir kimse veya organ kaynan anayasadan almayan bir devlet yetkisini kullanamaz. 5. Aadakilerden hangisi, yaplan bir seimde semenlerin temsilcilerini dorudan doruya semelerini ifade eder? a. Eit oylu seim b. Genel oylu seim c. Seimlerin serbestlii d. ki dereceli seim e. Tek dereceli seim

6. Aadakilerden hangisi, bir siyasi partinin kapatlmasna ynelik olarak Anayasa Mahkemesinde dava amaya yetkilidir? a. Dantay Savcs b. Bakanlar Kurulu c. Yargtay Cumhuriyet Basavcs d. Askeri Yksek dare Mahkemesi Bakan e. Milli Gvenlik Kurulu 7. Aadakilerden hangisi 1982 Anayasasnn balang blmnde yer alan ilkelerden biri deildir? a. Milli Egemenlik b. Hukukun stnl c. Hrriyeti demokrasi d. Kuvvetler birlii e. Laiklik 8. Aadakilerden hangisi hrriyeti demokrasinin temel unsurlarndan deildir? a. Temel siyasal karar organlarnn serbest seimle olumas. b. Siyasal partilerin serbeste rgtlenmesi. c. Tm vatandalara temel hak ve hrriyetlerin tannmas. d. Temel hak ve hrriyetlerin hukuki gvence altna alnmas. e. Devlet iktidarnn denetimden uzak tutulmas. 9. Aadakilerden hangisine bal bir snrlamann varl, genel oy ilkesini zedelemez? a. Ya b. Servet c. Vergi d. Cinsiyet e. renim durumu 10. Siyasi partilerin kapatlmasna ilikin davalar hangi mahkemede alr? a. Dantay b. Yargtay c. Devlet Gvenlik Mahkemesi d. Uyumazlk Mahkemesi e. Anayasa Mahkemesi

58

Anayasa Hukuku

Yaamn inden
1988de 55. Hkmete dardan destek veren CHPnin, hkmeti erken seime zorlamas zerine, Hkmet ortaklar erken seim konusunda anlam, TBMM genel seimle yerel ynetim seimlerinin 18 Nisan 1999da bir arada yaplmas kararn almtr. 18 Nisanda yaplan seimlerin en arpc sonucu CHPnin %10 seim barajna taklarak Meclise gerememesi olmutur. Bylece CHP, tarihinde ilk kez sandktan kamamtr (Cumhuriyet Ansiklopedisi, 1981-2000, YKY, C.4, stanbul, 2002, s.626).

Bavurulabilecek Kaynaklar
Feyziolu, Turhan. (1981). Trk nkilbnn Temel Ta: Laiklik. Atatrk Yolu. stanbul: Otomarsan Kltr Yayn. Karamustafaolu, Tuncer. (1970). Seme Hakknn Demokratik lkeleri. Ankara: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn. zbudun, Ergun. (1982). Siyasal Partiler. Ankara: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn. Tezi. Erdoan. (1990). Trkiyede Siyasal Dnce ve rgtlenme zgrl. Anayasa Yargs. c.7, Ankara: Anayasa Mahkemesi Yayn.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. c 3. a 4. c 5. e 6. c 7. d Ayrntl bilgi iin Cumhuriyetilik konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Resmi Bir Devlet Dininin Olmamas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Laiklik konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Milli Egemenlik ve Demokratik Devlet konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Tek Dereceli Seim konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Siyasi Partilerin Kapatlmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Balang lkeleri, Toplumun Huzuru, Milli Dayanma ve Adalet konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Demokratik Devlet konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Serbest Seimler konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Siyasi Partilerin Kapatlmas konusuna baknz.

8. e 9. a 10. e

59

Devletin Temel lkeleri-II

Bu nitede...
Trkiye Cumhuriyeti Devletinin 1982 Anayasasyla ngrlen temel niteliklerinden insan haklarna saygl devlet, hukuk devleti, sosyal devlet ve eitlik ilkeleri ayrntl olarak incelenecektir. Her ilke kavramsal olarak ele alnacak, bu kavramlara ynelik farkl grlere ve rneklere yer verilecektir.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda, aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaksnz: 1982 Anayasasnn insan haklarna yaklamn belirleyebileceksiniz. Hukuk devletinin ilkelerini saptayabileceksiniz. Sosyal devlet ilkesinin anlamn aklayabileceksiniz. Eitlik kavramnn trlerini belirleyebileceksiniz.

60

Anayasa Hukuku

rnek Olay
Kocasnn izniyle turistik yerlerde alan A, kocasnn kendisini istismar etmesi nedeniyle boanma davas anca, E kars Ann almasna izin vermemitir. Bunun zerine A, zmir 4. Sulh Hukuk Mahkemesine bavurarak almak iin hakimlikten izin istemi ve Medeni Kanunun 159. maddesinin Anayasann 10. maddesine aykr olduunu ileri srmtr. Mahkeme, iddiay ciddi bularak, anayasaya aykrlk sorununun zm iin davann grlmesini durdurmu ve Anayasa Mahkemesine bavurmutur. Anayasa Mahkemesi Anayasann 10. maddesinde dzenlenen ve herkesin dil, rk, renk, cinsiyet... ayrm gzetmeksizin kanun nnde eit olduu kuralna dayanarak Medeni Kanunun 159. maddesini cinsiyet ayrm nedeniyle eitlik ilkesine aykr bulmu ve 29.11.1990 tarihinde oybirlii ile iptaline karar vermitir (E. 1990/30, K.1990/31, T. 29.11.1990, AKMD., C.1, S.27, Ankara 1993).

Anahtar Kavramlar
Anayasa Mahkemesi Hukuk Devleti Dantay Sosyal Devlet Eitlik

indekiler
NSAN HAKLARINA SAYGILI DEVLET 1982 Anayasasnn Temel Haklar Konusundaki Yaklam Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlanmas Snrlamann Snrlar Temel Hak ve Hrriyetlerin Ktye Kullanlamamas Temel Hak ve Hrriyetlerin Kullanlmasnn Durdurulmas HUKUK DEVLET Kavram Yrtme lemlerinin Yargsal Denetimi Yasama lemlerinin Yargsal Denetimi Yarg Bamszl Kanuni Hakim Gvencesi Ceza Sorumluluunun lkeleri Hukukun Genel lkelerine Ballk SOSYAL DEVLET Sosyal Devletin Anlam Devletin Ekonomik Hayata Mdahalesinin ls Sosyal Devletin Hukuki Yntemleri ETLK

nite 4 - Devletin Temel lkeleri-II

61

NSAN HAKLARINA SAYGILI DEVLET

AMA

1982 Anayasasnn insan haklarna yaklamn belirleyebilmek.

1982 Anayasasnn Temel Haklar Konusundaki Yaklam

1961 Anayasasnn insan haklarna dayal deyiminin yerine, 1982 Anayasas (m. 2) insan haklarna saygl deyimini kullanmtr. Bu iki deyim arasnda, bir anlatm fark tesinde temel bir anlam ve yaklam fark olduunu savunmak gtr. 1982 Anayasasnn 12. maddesi, 1961 Anayasasnn 10. maddesindeki forml benimseyerek, herkes, kiiliine bal, dokunulmaz, devredilmez, temel hak ve hrriyetlere sahiptir demektedir. Ancak ayn maddenin ikinci fkras, temel hak ve hrriyetlerin, kiinin topluma, ailesine ve dier kiilere kar dev ve sorumluluklarn da ihtiva ettiini belirtmektedir. te yandan 1982 Anayasas, 1961 Anayasasna paralel olarak, hem devlete kar ileri srlebilecek ve korunacak temel hak ve hrriyetler anlayna, hem modern sosyal devletin hrletirme (zgrletirme) anlayna yer vermitir. 1982 Anayasasnn 5. maddesinde Devletin temel ama ve grevleri arasnda, kiinin temel hak ve hrriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle badamayacak surette snrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldrmaya, insann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlamaya almak grevine de yer verilmektedir. 1982 Anayasasnn, 1961 Anayasasna oranla bireyin temel hak ve hrriyetlerine devlet otoritesi karsnda daha gsz bir konum verdii kukusuz olmakla birlikte, ilk bakta paradoksal olarak, 1982 Anayasasnn temel hak ve hrriyetlerle ilgili maddelerinin yazmnda, Trkiyenin taraf olduu milletleraras insan haklar szlemeleri ve zellikle Avrupa nsan Haklar Szlemesi ile uyum ve paralellik salanmasna daha byk aba gsterilmi olduu gze arpmaktadr. Bu benzerlik, zellikle, Anayasann aada incelenecek olan 13., 14. ve 15. maddelerinde gzlemlenmektedir. Trkiyenin daha sonraki yllarda Avrupa nsan Haklar Komisyonuna bireysel bavuru hakkn ve Avrupa nsan Haklar Divannn zorunlu yarg yetkisini kabul etmesi, bu benzerliklerin uygulamadaki nemini arttrmaktadr. Anayasa Mahkemesi de, Trkiyenin taraf olduu milletleraras insan haklar szlemelerini, giderek belirgin lde anayasaya uygunluk denetiminde l norm olarak kullanma eilimindedir.

Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlanmas

1982 Anayasasnn temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmas konusunda kabul ettii temel kural (m. 13) baz noktalardan 1961 Anayasasnn benimsedii sisteme (m. 11) benzemekte, baz noktalarda ise ondan ayrlmaktadr. Benzer unsurlar, snrlamann Anayasann szne ve ruhuna uygun olmas ve kanunla yaplmasdr. Snrlama sebepleri bakmndan ise, iki Anayasa arasnda nemli bir fark gze arpmaktadr. 1961 Anayasas, genel olarak, her temel hak ve hrriyetin hangi sebeplerle snrlanabileceini, o hrriyetle ilgili maddede belirtmi, fakat bunun yannda 11. maddenin 2. fkrasnda kanun, kamu yarar, genel ahlak, kamu dzeni, sosyal adalet ve milli gvenlik gibi sebeplerle de olsa, bir hakkn ve hrriyetin zne dokunamaz hkmne yer vermitir.

62

Anayasa Hukuku

1982 Anayasasnn 13. maddesindeki dzenleme, bu tartmaya kesin olarak son verme amacn gder grnmektedir. Bu maddeye gre temel hak ve hrriyetler, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, milli egemenliin, Cumhuriyetin, milli gvenliin, kamu dzeninin, genel asayiin, kamu yararnn, genel ahlakn ve genel saln korunmas amac ile ve ayrca Anayasann ilgili maddelerinde ngrlen zel sebeplerle, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak kanunla snrlanabilir. Temel hak ve hrriyetlerle ilgili genel ve zel snrlamalar demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olamaz ve ngrldkleri ama dnda kullanlamaz. Bu maddede yer alan genel snrlama sebepleri temel hak ve hrriyetlerin tm iin geerlidir. Anayasada 3.10.2001 tarihli 4709 sayl Kanunla yaplan deiiklikle, temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmasnda genel snrlandrma sebeplerine yer verilmesinden vazgeilmi, bylece 1961 Anayasasnn ilk eklindekine benzer bir sisteme dnlmtr. 13. maddenin yeni metnine gre, temel hak ve hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin ve laik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz. Bu dzenleme tarz, genel snrlandrma sebeplerine yer vermeyen Avrupa nsan Haklar Szlemesinin sistemine uygun olmas asndan olumludur. Buraya kadar ki aklamalarmz, hrriyetlerin kanunla snrlanmas konusunu ilgilendirmektedir. Bir temel hak ve hrriyetin dorudan doruya Anayasa tarafndan ngrlen snrlar ayr bir konudur. Bunlar, hakkn tanmnda yer alr ve onun anayasal snrlarn olutururlar. Dier bir deyimle Anayasa, hakk ancak o snrlar iinde tanmtr. Mesela toplant ve gsteri yry hakk, ancak onun silahsz ve saldrsz olmas halinde mevcuttur (m. 34). Hak arama hrriyeti, ancak meru vasta ve yollardan faydalanarak hak aramay kapsar (m. 36). Anayasa Mahkemesi de, 1961 Anayasas dneminde verdii bir kararda, anayasal snr halinde hakkn z kavramnn da geerli olmayacan kabul etmitir: Anayasann 11. maddesi uyarnca temel bir hakkn ve zgrln zne dokunulamayaca ilkesi, temel hak ve zgrlklere yalnzca yasalarla konulacak snrlandrmalar iin sz konusu olduundan... Anayasann ngrd bir temel hak ve zgrln yine Anayasaca snrlandrlmas durumunda Anayasann 11. maddesinin uygulanma yeri olamaz. Bizce aslnda, 1961 ve 1982 Anayasalarnn hrriyetlerin snrlanmas konusundaki en nemli fark, kanunla snrlama sebeplerinin arttrlm veya aada greceimiz gibi, hakkn z kriterinin yerine demokratik toplum dzeninin gerekleri kriterinin geirilmi olmasndan ok, dorudan doruya Anayasadan kaynaklanan bu tr snrlamalarn, 1961 Anayasas ile kyaslanamayacak kadar ok olmasdr. Nihayet belirtmek gerekir ki, her hak ve hrriyetin, Anayasada belirtilmi olmasa bile, o hrriyetin niteliinden doan, baka bir deyimle eyann tabiatnda mevcut olan objektif snrlar vardr. Mesela basn hrriyetinin kiilerin eref ve haysiyetine tecavz, dnceleri yayma hrriyetinin su ilemeye kkrtmay kapsamamas gibi.
SIRA SZDE

Temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmas konusunda 1961 ve 1982 Anayasalar ile kabul edilen dzenlemeleri karlatrnz.

nite 4 - Devletin Temel lkeleri-II

63

Snrlamann Snrlar
Anayasamz, temel hak ve hrriyetlerin ancak Anayasada belirtilen artlarla snrlanabileceini ngrm, bylece snrlamann da baz snrlarn kabul etmitir. a) Snrlama, yukarda belirttiimiz gibi, ancak kanunla yaplabilir. Bunun, idarenin dzenleyici ilemleri ile hrriyetlerin hibir ekilde snrlandrlamayaca anlamna gelmediini de, daha sonra inceleyeceiz. b) Snrlama, Anayasann szne ve ruhuna uygun olmak zorundadr. Bu art, zellikle, Anayasann temel hak ve hrriyetler iin ek gvenceler belirtmi olmas durumunda nem kazanmaktadr. Gerekten Anayasa, birok hallerde, sadece bir hak veya hrriyeti tanmakla yetinmemi; ayn zamanda kanun koyucunun, o hak veya hrriyeti dzenlerken yapamayaca hususlar da belirtmitir. Bunlar, kanun koyucuya ynelik yasaklama hkmleridir. Mesela toplant ve gsteri yry dzenlemenin (m. 34/1) nceden izin alma artna balanamamas; tutuklamann (m. 19) ancak Hakim karar ile yaplabilmesi; zel hayatn (m. 20) ve haberlemelerin (m. 22) gizliliine ve konuta (m. 21) Anayasada belirtilen istisnalar dnda Hakim karar olmadka dokunulamamas gibi. Dolaysyle, Anayasadaki ek gvencelere aykr bir kanuni dzenleme, elbette mmkn deildir. Ayrca snrlamann, Anayasann sadece szne deil, ruhuna yani Anayasann btnne ve ondan kan temel anlama da aykr olmamas gerekir. c) Kanuni snrlama, ancak Anayasann ilgili maddesinde o hrriyet iin ngrlm snrlama sebeplerine dayanabilir. d) lllk ilkesi: Bu ilke, snrlamada bavurulan aracn snrlama amacn gerekletirmeye elverili olmasn; bu aracn, snrlama amac asndan gerekli olmasn ve arala amacn lsz bir oran iinde bulunmamasn ifade eder. 1982 Anayasasnn temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn durdurulmasn dzenleyen 15. maddesinde, sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde, milletleraras hukuktan doan ykmllkler ihlal edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir denilmektedir. Olaanst durumlarda bile temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn tamamen veya ksmen durdurulmasna ancak durumun gerektirdii lde izin verildiine gre, bunun normal zamanlarda evleviyetle geerli olmas gerekir. Danma Meclisi Anayasa Komisyonunun 13. madde gerekesinde de bu husus aka ifade edilmitir: ...ngrlen amalar yahut nedenler bahane edilerek, baka bir amaca ulamak iin hak ve hrriyetler snrlanmayacak; yahut meru ama gdlerek snrlanm olsalar bile, getirilen snrlama bu amacn zorunlu yahut gerekli kldndan fazla olmayacaktr. Dier bir deyimle, ama ve snrlama orants herhalde korunacaktr. Esasen baz yazarlara gre lllk ilkesi, hukuk devleti temeline oturtulabilir veya hukuk devletinin zorunlu bir sonucu saylabilir. lllk ilkesi, 2001 Anayasa deiiklikleriyle 13. maddede aka ifade edilmitir. e) Hakkn z ve demokratik toplum dzeninin gerekleri: 1961 Anayasas, Federal Alman Cumhuriyeti Anayasasndan esinlenilerek, kanunun temel hak ve hrriyetlerinin zne dokunamayaca ilkesini kabul etmitir (m. 11/2). Doktrinde de kabul edildii gibi, temel hak ve hrriyetlerin znn ne ol-

lllk lkesi: Temel hak ve zgrlklerin snrlanmasnda snrlama aracnn amac gerekletirmeye elverili olmas ve ara ile ama arasnda ll bir orann olmasdr.

64

Anayasa Hukuku

duunu, dier bir deyimle onun ieriini, btn hrriyetler iin genel olarak tanmlamak mmkn deildir. Bunu her hak ve hrriyet iin onun kendisine zg niteliklerine uygun olarak, ayr ayr tanmlamak gerekir. Ancak genel dzeyde unu sylemek mmkndr ki, bir hak veya hrriyetin z, onun vazgeilmez unsuru, dokunulduu takdirde sz konusu hrriyeti anlamsz klacak olan asli ekirdeidir. 1982 Anayasas, ilk ekliyle hakkn z kavramna yer vermeyerek, onun yerine demokratik toplum dzeninin gerekleri kriterini kabul etmitir. Anayasann 13. maddesine gre (f. 2) temel hak ve hrriyetlerle ilgili genel ve zel snrlamalar demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olamaz. Danma Meclisi Anayasa Komisyonunun gerekesine gre, hak ve hrriyetlere getirilecek snrlamalar yahut bunlar konusunda ngrlecek snrlayc tedbirler demokratik rejim anlayna aykr olmamal; genellikle kabul gren demokratik rejim anlay ile uzlaabilir olmaldr. Getirilen bu kstas, 1961 Anayasasnn kabul ettii ze dokunmama kstasndan daha belirgin, uygulanmas daha kolay olan bir kstastr. Esasen uluslararas szleme ve bildiriler de bu kstas kabul etmilerdir. Anayasa zerindeki Danma Meclisi grmelerinden ise, Anayasa koyucunun bu deyimi, z kavramndan daha dar ve snrlandrc bir kavram olarak grd izlenimi uyanmaktadr. Demokratik toplum dzeninin gerekleri kriterinin, hakkn z kriterinden daha belirgin ve daha kolay uygulanabilir olduu phe gtrmekle birlikte, temel hak ve hrriyetlerin snrlanmasnda byle bir l kabul edilmi olmasnn, Anayasa Mahkemesinin yargsal denetimine g kazadrc ve hrriyetler rejiminin korunmasn kolaylatrc nitelik tad kukusuzdur. Ne var ki, bu gvence, tpk kendisinden nceki z gvencesi gibi, ancak temel hak ve hrriyetlerin kanunla snrlanmasnda sz konusu olabilir. Snrlamalarn dorudan doruya Anayasann kendisinden kaynakland durumlarda gvence salamaz. Ancak bu halde bile, Anayasann yorumlanmasnda Anayasann btnlnn ve Anayasa hkmleri arasndaki uyumun korunmas ilkesinin gerei olarak, o hrriyeti snrlayc Anayasa hkmne, eer mmknse, demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr dmeyen bir anlam vermek gerekir. Burada tartlmas gereken bir nokta da, 13. maddedeki demokratik toplum dzeninin gerekleri deyiminin, 1982 Anayasas ile benimsenmi demokratik toplum dzeni anlayn m, yoksa ada hrriyeti demokrasilerin genel ve evrensel niteliklerini mi ifade ettiidir. Bizce, Anayasann kasdettiinin bunlardan ikincisi olduunda phe yoktur. Danma Meclisi Anayasa Komisyonu gerekesinde genellikle kabul gren demokratik rejim anlayndan sz edilmesi bunu kantlamaktadr. 1961 Anayasas dneminde de Anayasa Mahkemesi, baz kararlarnda demokratik devlet kavramna, bat uygarlnca benimsenen demokrasi anlay anlamn vermitir. 1982 Anayasas dnemindeki uygulamada Anayasa Mahkemesi, demokratik toplum dzeni deyimini, nceleri bu Anayasada gsterilen demokratik toplum dzeni anlamnda yorumlam, daha sonra bu grn deitirmi ve demokratik toplum dzeninin gerekleri deyimini, hem evrensel demokratik lleri yanstr, hem hakkn z kavramn da ierir anlamda yorumlamtr. Anayasa Mahkemesi daha sonraki kararlarnda da, bir temel hak ve hrriyetin zn ortadan kaldrc bir dzenlemenin, ayn zamanda demokratik toplum dzeninin gereklerine de aykr olaca sonucuna vararak, bu iki kavram birlikte ve birbiriyle balantl olarak kullanmtr. Bu yerinde dnce, Anayasamzn temel

nite 4 - Devletin Temel lkeleri-II

65

hak ve hrriyetlere ilikin hkmlerinin hrriyetten yana yorumlanmasna imkan vermektedir. te yandan, demokratik toplum dzeninin, mnhasran 1982 Anayasas ile belirlenen dzen deil, ada hrriyeti demokrasilerde genellikle kabul gren demokratik dzen anlay olarak yorumlanmas, Anayasa Mahkemesi kararlarnda Trkiyenin taraf olduu milletleraras insan haklar szlemelerinin ve bu szlemelere taraf lkelerin i dzenlerindeki ortak standartlarn hi deilse destek l norm olarak kullanlmalarn mmkn klacaktr. Anayasann 13. maddesinde 3.10.2001 tarihli ve 4709 sayl Kanunla yaplan deiiklikle, hakkn z gvencesi, demokratik toplum dzeninin gerekleri gvencesine ek olarak aka belirtilmitir. Ayrca, snrlamalarn laik Cumhuriyet gereklerine aykr olmamas unsuru da, 13. maddeye eklenmitir. Temel hak ve zgrlklerin snrlanmasnn snrlarn ksaca aklayarak, sralaynz.
SIRA SZDE

Temel Hak ve Hrriyetlerin Ktye Kullanlamamas

Temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlmamas ile ilgili bir hkm, 1961 Anayasasnn ilk metninde mevcut deildi. Bu Anayasada 1971 ylnda yaplan deiiklikle, 11. maddeye u 3. ve 4. fkralar eklenmitir: Bu Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibirisi, insan hak ve hrriyetlerini veya Trk Devletinin lkesi ve milletiyle blnmez btnln veya dil, rk, snf, din ve mezhep ayrmna dayanarak, nitelikleri Anayasada belirtilen Cumhuriyeti ortadan kaldrmak kasd ile kullanlamaz. Bu hkmlere aykr eylem ve davranlarn cezas kanunda gsterilir. 1982 Anayasas temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlamamasn ayr bir madde halinde dzenlemitir: Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmak, Trk Devletinin ve Cumhuriyetin varln tehlikeye drmek, temel hak ve hrriyetleri yok etmek, Devletin bir kii veya zmre tarafndan ynetilmesini veya sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde egemenliini salamak veya dil, rk, din ve mezhep ayrm yaratmak veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve grlere dayanan bir devlet dzenini kurmak amacyla kullanlamazlar. Bu yasaklara aykr hareket eden veya bakalarn bu yolda tevik veya tahrik edenler hakknda uygulanacak meyyideler, kanunla dzenlenir. Anayasann hibir hkm, Anayasada yer alan hak ve hrriyetleri yok etmeye ynelik bir faaliyette bulunma hakkn verir ekilde yorumlanamaz (m. 14). Aslnda, 1971 Anayasa deiiklii ve 1982 Anayasas ile bu konuda ak hkm getirilmesi, temel hak ve hrriyetlerin, snrlanmadklar takdirde mutlak ve snrsz olacaklar gibi bir yanlgdan kaynaklanmaktadr. Oysa, yukarda da belirttiimiz gibi, hak ve hrriyetlerin kendi niteliklerinden, tabiatlarndan doan objektif snrlar da vardr. lgili hrriyet, Anayasada hakknda hibir snrlayc hkm bulunmasa bile, ancak o objektif snrlar iinde mevcuttur. Mesela Anayasa, toplant ve gsteri yrylerinin silahsz ve saldrsz olmas zorunluluunu belirtmemi (m. 34) olsayd bile, herhalde hi kimse, bu hakkn silhl ve saldrl toplant ve gsteri yryleri yapmay da kapsadn ileri sremezdi. Bunun gibi, 1971 Anayasa deiikliinden nce de hibir temel hak ve hrriyet, elbette insan hak ve hrriyetlerini veya Trk Devletinin lkesi ve milletiyle blnmez btnln veya dil, rk, snf, din ve mezhep ayrmna dayanarak, nitelikleri Anayasada belirtilen Cumhuriyeti ortadan kaldrmak kasd ile kullanlamazd. Nitekim Anayasa Mahkemesinin 1971 deiikliinden nce vermi olduu eitli kararlarda, bu anlay aka ifade edilmitir.

66

Anayasa Hukuku

1971de deitirilen 1961 Anayasasnn 11. maddesinde, 1982 Anayasasnn da 14. maddesinde yer alan, temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlamamas ile ilgili hkmlerin neyi yasaklad, neyi yasaklamad, Anayasa Hukukumuzun en tartmal konularndan biridir. 1961 Anayasas dneminde ifade edilen bir gre gre, 11. maddede kullanlan ortadan kaldrma deyimi bir eylemi ifade ettiinden, burada sz konusu olan bir eylem kastdr. Nitekim 11. maddenin 4. fkras da bu hkmlere aykr eylem ve davranlarn cezalandrlacan belirtmektedir. Dorudan doruya ortadan kaldrma eyleminin, Anayasamzda yer alan hibir temel hakkn koruma kapsam iinde yer alamayaca kukusuzdur. Bir temel hakkn bu kastla kullanlmas da ancak sz konusu eylemle ak ve yakn bir nedensellik ba iinde ise, 11. maddenin 3. ve 4. fkralar kapsamna girebilir. 1982 Anayasasnn 14. maddesi bakmndan da durumun farkl olmamas gerektii savunulabilir. Maddede yer alan deyimler, gene de, bozmak, tehlikeye drmek, yok etmek, salamak ve kurmak gibi, eylem ifade eden deyimlerdir. Dolaysyle temel hak ve hrriyetler, ancak bu maddede yazl amalar gerekletirmek iin kullanldklar, dier bir deyimle bu hrriyetlerin kullanlmas ile maddede sz edilen eylemler arasnda ak ve yakn bir nedensellik ilikisi bulunduu takdirde, ktye kullanlm saylabilmelidirler. Anayasada 3.10.2001 tarihli ve 4709 sayl Kanunla yaplan deiiklikle, 14. madde u ekli almtr: Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milliyetiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetler biiminde kullanlamaz. Anayasa hkmlerinden hibiri, Devlete veya kiilere, Anayasayla tannan temel hak ve hrriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni ekilde snrlandrlmasn amalayan bir faaliyette bulunmay mmkn klacak ekilde yorumlanamaz. Bu hkmlere aykr faaliyette bulunanlar hakknda uygulanacak meyyideler, kanunla dzenlenir. 14. maddenin yeni metni, eskisine oranla daha ksa ve zl ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinin ayn nitelikteki 17. maddesine daha yakn bir paralellik iindedir. Ancak, 14. maddenin eski metninin koruyup da, yeni metninin korumad bir deer olduu sylenemez. te yandan, yeni metinde tutarl olarak faaliyet deyiminin kullanlmas, maddenin salt dnce aklamalarn deil, eylemleri yasaklad yolundaki hrriyeti yoruma g kazandracak niteliktedir.
SIRA SZDE

Temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlmamasna ilikin olarak 1961 ve 1982 Anayasalarnn getirdii dzenlemeleri karlatrnz.

Temel Hak ve Hrriyetlerin Kullanlmasnn Durdurulmas

1961 Anayasasnn temel haklar ve devlere ilikin kinci Ksmnda, temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn durdurulmas ile ilgili bir hkm yoktu. Buna karlk skynetim ve sava haline ilikin 124. maddede skynetim veya genel olarak sava halinde, hangi hkmlerin uygulanaca ve ilemlerin nasl yrtlecei, hrriyetlerin nasl kaytlanaca veya durdurulaca... kanunla gsterilir denilmiti. Bu dnemde Anayasa Mahkemesi, 1402 sayl Skynetim Kanunu ile ilgili bir kararnda skynetim halini, Anayasann 11. maddesinde ve temel haklara ilikin zel maddelerinde gsterilen hrriyeti snrlama sebeplerinin dnda ve tesinde onlardan bamsz bir snrlama sebebi olarak grmtr. Anayasa Mahkemesine gre, skynetim halinde, Anayasann zel maddeleriyle, hatta genel snrlama

nite 4 - Devletin Temel lkeleri-II

67

maddesiyle bal olunmakszn hrriyetler istenildii gibi snrlanabilecektir. Dier bir deyimle, snrlamann o hak veya hrriyetin zne dokunamayaca ilkesi de ihmal edilebilecek, Anayasann kanun koyucuya ynelik yasaklama hkmleri, yani btn ek gvenceler yok saylabilecektir. Aslnda, 124. maddede geen durdurma kavramnn, snrlamay aan bir kavram olduu kukusuzdur. nk belli bir temel hakkn zne dokunulmadka snrlamadan sonra o hakkn nemli kullanm olanaklar devam etmektedir. Oysa durdurma halinde hakkn kullanm olanaklar dondurulmutur... Durdurma, belli bir hakkn kullanlmasnn mmkn olmamasn ifade eder. 1982 Anayasas, temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn durdurulmas konusunu Temel Haklar ve devler balkl kinci Ksmda dzenlenmitir. Anayasann 15. maddesinde (f. 1) gre, sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde, milletleraras hukuktan doan ykmllkler ihlal edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir. Bylece, 1961 Anayasas dneminde de Anayasa Mahkemesince benimsenmi olan gr, bu sefer bunlar iin Anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir denilmek suretiyle bir Anayasa hkm haline getirilmitir. Ancak 1982 Anayasasnn 15. maddesindeki dzenlemenin, 1961 Anayasasnn deiik 124. maddesinin yorumundan kan duruma oranla, hrriyetlerin korunmas asndan stnl vardr. Biri, lllk ilkesinin aka kabul edilmi olmasdr. Buna gre, sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas, ancak durumun gerektirdii lde durdurulabilir. Danma Meclisi Anayasa Komisyonunun gerekesinde de, fkra iinde, ngrlen ar tedbirlerin (durdurma, yahut gvencenin kaldrlmas) snr da gsterilmitir. Ezcmle, hak ve hrriyetlerin durdurulmas yahut bunlar iin ngrlen gvencelere aykr tedbirler getirilmesinde durumun gerektirdii l iinde kalnacak yani istisnada orant korunacaktr denilmektedir. kincisi, bu tedbirlerin milletleraras hukuktan doan ykmllkleri ihlal etmemesi arttr. Bu ykmllklerle, Trkiyenin taraf olduu eitli insan haklar milletleraras szlemelerinin kastedilmekte olduu aktr. ncs, 15. maddenin 2. fkras, sava, seferberlik ve skynetim durumlar ile olaanst hallerde bile, hibir ekilde durdurulamayacak ve ihlal edilemeyecek baz temel hak ve hrriyetlerden oluan bir ekirdek alan yaratmaktadr. Bu hkme gre, birinci fkrada belirtilen durumlarda da, sava hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen lmler ile, lm cezalarnn infaz dnda, kiinin yaama hakkna, maddi ve manevi varlnn btnlne dokunulamaz; kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolay sulanamaz; su ve cezalar gemie yrtlemez; sululuu mahkeme karar ile saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz. Bu gvence, Anayasa Mahkemesine, 15. maddede anlan olaanst durumlarda da hayli etkin bir anayasaya uygunluk denetimi yapma imknn verebilir. Ne yazk ki, olaanst hallerde, skynetim ve sava hallerinde karlan kanun hkmnde kararnamelerin Anayasaya aykrl iddiasyla Anayasa Mahkemesinde dava alamamas (m. 148) bu gvencelerin pratik deerini azaltmaktadr.

68

Anayasa Hukuku

HUKUK DEVLET
AMA

Hukuk devletinin ilkelerini saptayabilmek.

Kavram
Anayasamzn 2. maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri arasnda saylan hukuk devleti ilkesi, btn uygar demokratik rejimlerin temel zelliklerinden biridir. Bu kavram, en ksa tanmyla, vatandalarn hukuki gvenlik iinde bulunduklar, Devletin eylem ve ilemlerinin hukuk kurallarna bal olduu bir sistemi anlatr. Hukuk dilinde hukuk devleti deyimi, devletin hukuk kurallaryla bal saylmad polis devleti kavramnn kart olarak kullanlmaktadr. Hukuk devletinin ada demokratik uygarln en nemli aamalarndan biri olduuna phe yoktur. Gerekten, vatandalarn devlete kar gven beslemeleri ve kendi kiiliklerini korkusuzca gelitirebilmeleri, ancak hukuk gvenliinin saland bir hukuk devleti sistemi iinde mmkndr. Hukuk devletinin balca varlk artlar nelerdir? Bu ilke, her eyden nce, devletin ilemlerinin hukuk kurallarna balln ifade eder. Hukuk kurallarna ball salayacak mekanizma ise, devletin eylem ve ilemlerinin yarg denetimi altnda bulunmasdr. Hukuk devleti denilince, ilk olarak yrtmenin hukuka ball ve yrtme ilemlerinin yarg denetimi altnda bulunmas akla gelmektedir. Bunu, daha ok tarihsel sebeplerle aklamak mmkndr. Hukuk devleti ilkesinin mcadelesinin yapld geen yzyllarda, yrtme organ genellikle kral ve onun bakanlarndan olutuu iin, bu dnemlerde kii haklarna kar saldrnn ancak yrtme organndan gelebilecei, dolaysyla vatandalarn hukuki gvenliinin salanabilmesi iin yrtme organn hukukla balamann gerekli ve yeter olduu dnlmtr. Kii haklarnn, milli iradeden doan yasama organna kar da korunmasnn gerekebilecei, tarihsel bakmdan daha sonralar ortaya kan ve benimsenen bir dncedir. Nitekim yasama organnn yargsal denetimi baz demokratik lkelerde henz kabul edilmemi olduu halde, yrtmenin yargsal denetimi, btn demokratik lkelerde yerlemi bir kuraldr.

Yrtme lemlerinin Yargsal Denetimi

Yrtme organnn eylem ve ilemlerinin yargsal denetimi konusunda iki sistem vardr. Bunlardan birincisi, sz konusu denetimi genel yarg organlarna brakan ve zellikle Anglo-Sakson lkelerinde uygulanan adli idare veya yarg birlii sistemidir. Bu sistemde tek bir yarg organ vardr ve devletle fert arasndaki hukuki uyumazlklar tpk fertler arasndaki hukuki uyumazlklar gibi, bu yarg organnca yani genel mahkemelerce zlr. kinci sistem ise, yrtmenin eylem ve ilemlerinden doan hukuki uyumazlklarn zmn, genel mahkemelere deil, zel bir takm yarg kurulularna yani idare mahkemelerine brakr. dari yarg ad verilen bu sistem, Fransada domu ve oradan dier Kara Avrupas lkelerine yaylmtr. Trkiyede de, yzyl akn bir sredir uygulanmakta olan sistem budur. Trkiyede Dantay, idari yarg sisteminin en st merciidir. Dantayn, idari yarg grevinin yannda, merkezi idarenin danma organ olma fonksiyonu da vardr. Bizi burada hukuk devleti asndan ilgilendiren, Dantayn sadece idari yarg fonksiyonudur. Dantay, idari davalarn bir ksmnda ilk ve son inceleme mercii, bir ksmnda ise son inceleme (temyiz) merciidir. 20.1.1982 tarih ve 2576 sayl Kanun, blge idare mahkemelerinin, idare mahkemelerinin ve vergi mahke-

nite 4 - Devletin Temel lkeleri-II

69

melerinin kuruluuna imkan vermek suretiyle, Dantayn ilk ve son derece mahkemesi olarak bakt idari davalarn saysn azaltmtr. Ayn tarih ve 2577 sayl Kanun da, 45., 46. ve 47. maddelerinde idare ve vergi mahkemelerinin tek hakimle verdikleri kararlara kar, kural olarak temyiz yoluna bavurulamayp sadece, o yarg evresindeki blge idare mahkemesine itiraz edilebileceini; idare ve vergi mahkemelerinin tek hakimle verdikleri kararlar dndaki kararlarn Dantayda temyiz yoluyla incelenip, karara balanacan ngrm, Dantay Kanununun 24. maddesi ise, Dantayn ilk ve son derece mahkemesi olarak grecei davalar belirtmitir. Hukuk devleti ilkesi, gerek adli idare, gerek idari yarg sistemleriyle badaabilir. Hukuk devleti bakmndan nemli olan nokta, yrtmenin eylem ve ilemlerinin bamsz yarg organlarnca denetlenip denetlenememesidir. Bu denetim salandktan sonra, denetimi yapan mahkemenin genel mahkeme veya idare mahkemesi oluu, hukuk devleti asndan nem tamaz. Nitekim hukuk devleti, adli idareyi benimseyen Anglo-Sakson lkelerinde olduu kadar, idari yargy benimseyen Kara Avrupas lkelerinde de mevcuttur. Buna karlk, gene denetim sistemi ne olursa olsun, eer yrtmenin bir ksm eylem ve ilemleri, eitli yollarla yarg denetimi dnda braklabiliyorsa, hukuk devleti ilkesinin zedelenmi olduu sonucuna varabiliriz. 1924 Anayasas dneminde Dantay, bir ksm yrtme ilemlerini siyasal nitelikli grerek, bunlardan doan uyumazlklara bakmay reddediyordu. 1961 Anayasasnn 114. maddesi, idarenin hibir eylem ve ilemi, hi bir halde, yarg mercilerinin denetimi dnda braklamaz hkmn getirmek suretiyle, hukuk devleti ilkesini sarsan bu eit uygulamalar nlemi oldu. Bu hkm, bir yandan yasama organna, bir yandan da idari yarg organna ynelik bir direktif nitelii tayordu. Madde, yasama organna hitap eden ynyle, idari yarg yolunu kapatacak kanunlarn karlmasn yasaklyor; idari yargya hitap eden ynyle de, bu mahkemelerin bir ksm yrtme ilemlerinden doan uyumazlklar kendi grev alanlar dnda grerek bunlara bakmay reddetmeleri imknn ortadan kaldryordu. Bylece, 1961 Anayasasnn 114. maddesinin, hukuk devleti bakmndan ok nemli bir aama salad kukusuzdur. 1961 Anayasasnn 114. maddesinin ilk fkras, bu Anayasann 1971de geirdii deiiklikle, idarenin her trl eylem ve ilemine kar yarg yolu aktr haline getirilmi, bu hkm 1982 Anayasasnn 125. maddesinde de (f. 1) aynen korunmutur. Bu ifadenin, 1961 Anayasasnn ilk ekline gre daha az kuvvetli olduu dnlebilirse de, aslnda aralarnda anlam fark yoktur. darenin herhangi bir eylem veya ilemine kar yarg yolunu kapatan bir kanun, gene de elbette Anayasaya aykr olacaktr. Ne var ki, 1982 Anayasasnn kendisi (m. 125/2) bu kurala iki istisna getirmitir. Buna gre, Cumhurbakannn tek bana yapaca ilemler ile Yksek Askeri urann kararlar yarg denetimi dndadr. Bizce, Cumhurbakannn tek bana yapaca ilemler arasnda, onun Devlet Bakanl sfatndan kaynaklanan ilemlerle, yrtme organnn ba olma sfatndan kaynaklanan ilemler arasnda bir ayrm yaplmas gerekir. Cumhurbakannn Devletin ba sfatyla yapt ilemler idari ilem saylamayaca iin, bunlarn yarg denetimi dnda braklmasnda hukuk devleti ilkesiyle eliir bir yn yoktur. Cumhurbakannn, yrtme organnn ba sfatyla yapt ilemlerin ise, yarg denetimine tabi olmas gerekir. Bu konuya aada tekrar dnlecektir. Buna karlk, hukuki nitelikleri itibariyle tam anlamyla idari ilemler olan Yksek Askeri ura kararlarnn yarg denetimi dnda braklmasn, hukuk devleti asndan hakl bulmak mmkn deildir. Danma Meclisince kabul edilen me-

70

Anayasa Hukuku

tinde mevcut olmayan bu istisna, maddeye Milli Gvenlik Konseyi tarafndan eklenmitir. Konseyin gerekesine gre, Yksek Askeri urann, Trk Silhl Kuvvetlerinde grevli personelin terfi ve emeklilikleriyle ilgili kararlarnn zellik ve nemi dikkate alnarak, bunlarn idari yarg denetimi dnda kalmasn... salamak amacndan sz edilmektedir. Anlalyor ki, Konsey, Trk Silahl Kuvvetlerinde grevli personelin terfi ve emeklilikleriyle ilgili kararlarn yarg organ nnde tartma konusu yaplabilmesini istememi, bunun askeri disiplini zayflatabileceini dnmtr. Ancak unutmamak gerekir ki, aada grlecei gibi, yarg organnn denetimi, zaten yerindelik ve idarenin takdir hakk konularn kapsamayp, hukuka uygunluk denetimi ile snrldr. Hukuka uygun olmayan bir idari ilemin, ne gereke ile olursa olsun, yarg denetimi dnda braklmas, hukuk devleti ilkesi ile badatrlamaz. 1982 Anayasasnn 125. maddesi, 1961 Anayasasnn 1488 sayl Kanunla deitirilen 114. maddesine benzer olarak, idari yarg denetiminin nitelii ve snrlar ile ilgili baz hkmler getirmektedir. Maddenin 4. fkrasna gre, yarg yetkisi, idari eylem ve ilemlerin hukuka uygunluunun denetimi ile snrldr. Yrtme grevinin kanunlarda gsterilen ekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kstlayacak, idari eylem ve ilem niteliinde veya takdir yetkisini kaldracak biimde yarg karar verilemez. Bizce, fkrada saylan btn bu hususlar yeni bir hkm getirmeyip, idari yargnn yerindelik denetimi deil, ancak kanunilik veya hukuka uygunluk denetimi yapabilecei; idari yarg kararnn idari eylem ve ilem niteliinde olamayaca ve bu karar zerine onun ieriini yerine getirecek yeni bir ilem yapma grevinin idari yargya deil, faal idareye ait olduu; idari yargnn, kanun erevesi iinde idareye takdir hakknn tannm olduu durumlarda, bu takdirin yerindeliini denetleyemeyecei, idare hukukunun teden beri yerlemi ve herkese bilinen ilkeleridir. dari yargnn mahiyetinden doan ve dolaysyle Anayasada ayrca belirtilmesine hi gerek olmayan bu snrlar iinde, idari yargnn hukuka uygunluk denetimi yapma yetkisini snrlayc herhangi bir kural, hukuk devleti anlay iinde dnlemez. 1982 Anayasasnn 125. maddesi (f.5 ve 6) 1961 Anayasasnda yer almam olan yrtmenin durdurulmas konusunu dzenlemektedir. Beinci fkraya gre, idari ilemin uygulanmas halinde telafisi g veya imkansz zararlarn domas ve idari ilemin aka hukuka aykr olmas artlarnn birlikte gereklemesi durumunda gereke gsterilerek yrtmenin durdurulmasna karar verilebilir. Bu fkra hakknda da, drdnc fkra hakknda sylediklerimizi tekrarlayabiliriz. Yrtmenin durdurulmasnn istisnai bir ilem olduu, buna ancak idari ilemin uygulanmasndan telafisi g veya imknsz zararlarn doacak olmas ve idari ilemin hukuka aykr grnmesi (grnme diyoruz, nk ilemin gerekten hukuka aykr olup olmad ancak yarglamann sonunda ortaya kabilir) durumlarnda karar verilebilecei de, gene idare hukukunun bilinen ve yerlemi ilkeleri arasndadr. Buna karlk, 6. fkradan, olaanst hallerde, skynetim, seferberlik ve sava halinde, ayrca milli gvenlik, kamu dzeni, genel salk nedenleri ile kanunun, yrtmenin durdurulmas karar verilmesini snrlayabilecei anlalmaktadr. u halde, fkrada sz edilen durumlarda, idari ilemin uygulanmas halinde telafisi g veya imkansz zararlar doacak olsa ve idari ilem aka hukuka aykr bulunsa bile, idari yargnn yrtmeyi durdurma karar verme yetkisi kanunla snrlanabilecektir ki, bunu hukuk devleti ilkesiyle badatrmak gtr. 125. madde, son olarak, idare hukukunun baka bir bilinen kuraln tekrarlayarak, idarenin kendi eylem ve ilemlerinden doan zarar demekle ykml olduunu belirtmektedir.

nite 4 - Devletin Temel lkeleri-II

71

Yarg denetimi dnda braklan idari ilemlerin kapsamlarn Trk Anayasa Hukuku tarihi asndan inceleyiniz.

SIRA SZDE

Yasama lemlerinin Yargsal Denetimi

Yrtme ilemlerinin yargsal denetimi, hukuk devletinin temel ilkelerinden biri olmakla birlikte, tek bana hukukun stnln ve vatandalarn hukuki gvenliini salamaya yeterli deildir. nk bu denetim, nihayet, yrtme ilemlerinin kanunlara uygunluunu salayabilecektir. Oysa, kanunlarn kendisi Anayasaya aykr olduu takdirde, vatandalarn anayasal haklarnn inenmesi gene nlenemeyecektir. u halde hukuk devletinin tam anlamyla gereklemi saylabilmesi iin, sadece yrtme organnn ilemlerinin kanunlara uygunluunun deil, yasama ilemlerinin de Anayasaya uygunluunun yarg organlarnca denetlenebilmesi gerekir. Bu konu zerinde, aada ayrntl olarak durulacaktr.

Yarg Bamszl
Hukuk devletinin en nemli unsurlarndan biri de, yarg bamszldr. Gerekten, eer yrtme veya yasama ilemlerinin hukuka uygunluunu denetleyecek olan organlar, yrtme ve yasama organlar karsnda tam bir bamszla sahip deillerse, yarg denetiminden beklenen yararlar byk lde ortadan kalkm olur. Anayasamzda yarg bamszlnn hangi yollardan gerekletirildiini, ne gibi anayasal gvenceler altna alndn, ileride yarg organn incelerken ayrca ele alacaz. Burada u kadarn belirtmekle yetinelim ki, yarg bamszlnn gvence altna alnmam olduu sistemlerde, gerek anlamda bir hukuk devletinden sz etmeye imkan yoktur.

Kanuni Hakim Gvencesi

Hukuk devleti, en genel anlamda, vatandalarn hukuki gvenliini salamay amaladna gre, bu ilkenin baka birtakm gerekleri de olmas doaldr. Anayasann 37. maddesinde yer alan kanuni hakim gvencesi bunlarn balcalarndan biridir. 1961 Anayasasnn ilk metninde (m. 32) bu gvence, tabii yarg yolu bal altnda u ekilde dzenlenmiti: Hi kimse, tabii hakiminden baka bir merci nne karlamaz. Bir kimseyi tabii hakiminden baka bir merci nne karma sonucunu douran yarg yetkisine sahip olaanst merciler kurulamaz. Sz geen madde, 1971de deitirilmi ve halen 1982 Anayasasnda yer alan ifade kabul edilmitir. Buna gre hi kimse kanunen tabi olduu mahkemeden baka bir merci nne karlamaz. Bu iki hkm arasnda ne fark olduu, daha dorusu 1961 Anayasasnn ilk metnindeki hkmn deitirilmesine neden gerek grld sorulabilir. Tabii hakim ilkesi, uyumazl yarglayacak olan mahkemenin, o uyumazln domasndan nce kanunen belli olmasdr. Danma Meclisi Anayasa Komisyonunun gerekesine gre, bu suretle davann olaydan sonra karlacak bir kanunla yaratlan bir mahkeme nne getirilmesi yasaklanmakta, yani kiiye yahut olaya gre kiiyi yahut olay gznnde tutarak mahkeme kurma imkan ortadan kaldrlmaktadr. Bu ise tarafsz yarg mercii gvencesinin ilk gereidir. 13.5.1971 tarihli ve 1402 sayl Skynetim Kanununda bu ilkeye uygunluu pheli grlebilecek birtakm hkmlerin varl, maddenin 1971 Anayasa deiiklii srasnda deitirilmesine yol amtr. Gerekten, Kanunun 11. maddesine gre skynetim blgelerinde... Milli Savunma Bakanlnca lzum grlen yerlerde yeteri kadar askeri mahkeme kurulur. Bunlar bulunduklar yerin skynetim

72

Anayasa Hukuku

askeri mahkemesi olarak adlandrlrlar. Ayn Kanunun 13. maddesine gre de skynetim mahkemeleri, skynetim ilan edilen blgelerde skynetim ilanna neden olan olaylara ilikin sular, yarglayabilmektedirler. Grlyor ki, bu durumlarda bir ceza davas, suun ilendii anda mevcut olmayan ve kurulup kurulmayaca nceden bilinmeyen bir mahkeme tarafndan grlmektedir. 1961 Anayasasnn 32. maddesinde 1971 ylnda yaplan ve 1982 Anayasas ile aynen benimsenen deiikliin, bu sorunu ortadan kaldrp kaldrmad phelidir. Eer maddedeki kanunen deyimi lafzi olarak yorumlanrsa, skynetim mahkemeleri de kanun gereince kurulduklarndan, Skynetim Kanunundaki bu eit hkmler hukuk devleti ilkesine aykr saylmayabilir. Buna karlk, bir hukuk devletinde kanuni yarg yolunun ancak tabii yarg yolu olduu; bunun dndaki her zmn, olaya ve kiiye gre mahkeme yaratlmasna imkan verecei dnlrse, aykrln devam ettii sonucuna varmak gerekir.
SIRA SZDE

Kanuni hakim gvencesi ile yarg bamszl arasndaki balanty anlatnz.

Ceza Sorumluluunun lkeleri

Anayasann 38. maddesi, hukuk devletinin su ve cezalara ilikin baz nemli unsurlarn saymaktadr. Buna gre, kimse, ilendii zaman yrrlkte bulunan kanunun su saymad bir fiilden dolay cezalandrlamaz, kimseye suu iledii zaman kanunda o su iin konulmu olan cezadan daha ar bir ceza verilemez... Ceza ve ceza yerine geen gvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur. Sululuu hkmen sabit oluncaya kadar, kimse sulu saylamaz. Hi kimse kendisini ve kanunda gsterilen yaknlarn sulayc beyanda bulunmaya ve bu yolda delil gstermeye zorlanamaz. Ceza sorumluluu ahsidir. Genel msadere cezas verilemez. dare, kii hrriyetinin kstlanmas sonucunu douran bir meyyide uygulayamaz. Silahl Kuvvetlerin i dzeni bakmndan bu hkme kanunla istisnalar getirilebilir. Vatandalar, su sebebiyle yabanc bir lkeye geri verilemez. Bu maddeye 3.10.2001 tarihli ve 4709 sayl Kanunla, sava, ok yakn sava tehdidi ve terr sular halleri dnda lm cezas verilemez. Kanuna aykr olarak elde edilmi bulgular, delil olarak kabul edilemez. Hi kimse, yalnzca szlemeden doan bir ykmll yerine getirememesinden dolay zgrlnden alkonulamaz hkmleri eklenmitir.

Hukukun Genel lkelerine Ballk

1961 ve 1982 Anayasalar hukukun genel ilkelerinden dorudan doruya sz etmemi olmakla beraber, 1961 Anayasasnn 132. ve 1982 Anayasasnn 138. maddeleri, bu ilkelerin hakim tarafndan bir hukuk kayna olarak kullanlabileceini ima etmilerdir. 1982 Anayasasnn 138. maddesine gre (f. 1) Hakimler... Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine gre hkm verirler. Burada Anayasa ve kanunun dnda hukuktan sz edilmi olmas, salt kanuncu bir anlayn benimsenmemi olduunun kantdr. Bu hkme gre, anayasa yargs da dahil olmak zere her dzeydeki hakimler, yazl hukuk kurallarnn yannda, hukukun genel ilkelerini de dikkate almak zorundadrlar. Ayrca, hukukun genel ilkelerine balln, hukuk devleti kavram iinde mevcut olduu da sylenebilir. Dier bir deyimle, 138. maddede hukuk deyimi kullanlmam olsayd bile, hukuk devleti kavramndan hareketle hukukun genel ilkelerinin uygulanmas gene de mmkn olurdu.

nite 4 - Devletin Temel lkeleri-II

73

Hukukun genel ilkelerinin tam ve herkese kabul edilebilecek bir tanmn yapmak kolay olmamakla birlikte, bu konuda pozitif bir temel olarak Milletleraras Adalet Divan Statsnn 38. maddesinden yararlanlabilir. Bu madde, uygar milletlerce tannm genel hukuk ilkelerini milletleraras hukukun kaynaklar arasnda saymtr. Anayasa Mahkememiz de, muhtemelen bu tanmdan esinlenerek, hukukun genel ilkelerini, hukukun bilinen ve tm uygar lkelerin benimseyip uyduu ilkeler olarak tanmlamtr. Trk Anayasa Mahkemesi, gerek 1961 gerek 1982 Anayasalar dnemlerinde verdii eitli kararlarnda hukukun genel ilkelerinden destek l norm olarak yararlanm, hatta zaman zaman bu ilkelerin Anayasa hkmlerinden de nde geldii yolunda ifadeler kullanmtr. Mesela baz kararlarnda hukuk devletinin, Anayasann ak hkmlerinden nce hukukun bilinen ve tm uygar lkelerin benimseyip uyduu ilkelere uygun olmas gerekir denilmitir. Anayasa Mahkemesinin 1982 Anayasas dneminde vermi olduu kararlarda dayand genel hukuk ilkelerinin bazlar unlardr: iyi niyet, ahde vefa, kazanlm haklara sayg, kanunlarn geriye yrmezlii, kesin hkme sayg, devlete (ve kanunlarna) gven, zel kural-genel kural atmasnda zel kuraln uygulanmas. Bu kararlar arasnda kazanlm haklara sayg ilkesine ilikin olanlar zel bir yer tutmaktadr. Bu ilke Anayasamzda ayrca belirtilmi olmamakla beraber, Anayasa Mahkemesi, yerinde olarak, kazanlm haklara sayg ilkesini hukuk devletinin doal gerei olarak grmtr. Gerekten de, hukuk devletinin dier unsurlar gibi, kazanlm haklara sayg ilkesinin de temel amac, bireylerin hukuk gvenliini salamaktr. Anayasa Mahkemesi, kazanlm bir haktan sz edilebilmesi iin, iki artn varln aramaktadr: (a) Hakkn, edinildii anda yrrlkte olan kurallara uygun ekilde ve (b) btn sonularyla fiilen elde edilmi olmas gerekir. Hukuk devletinin balca varlk artlar nelerdir?
SIRA SZDE

SOSYAL DEVLET
AMA

Sosyal devletin anlamn aklayabilmek.

Sosyal Devletin Anlam

Anayasamzn 2. maddesinde yer alan, Cumhuriyetin niteliklerinden biri de, sosyal devlet ilkesidir. zellikle yirminci yzylda Bat demokrasilerinde ortaya km olan sosyal devlet veya refah devleti kavram, devletin sosyal bar ve sosyal adaleti salamak amacyla sosyal ve ekonomik hayata aktif mdahalesini meru ve gerekli gren bir anlay ifade eder. Sosyal devlet, bu ynyle geen yzyln jandarma devlet anlayndan kesinlikle ayrlr. Liberal felsefeden esinlenen jandarma devlet anlay, devletin grevlerini da kar savunmay ve yurt iinde dzen ve gvenlii salamaktan ibaret grmekte, zellikle devletin ekonomik hayata mdahalesini sadece gereksiz deil, ayn zamanda ekonominin doal kanunlarnn ileyiini bozaca iin, zararl saymaktayd. Bat toplumlarnn ondokuzuncu yzyl iindeki deiimi, devlet kontroludan uzak biimde kendi kanunlarna gre ilemeye terkedilen piyasa ekonomisinin, sanayilemeyi byk lde gerekletirdii, fakat ar sosyal sorunlar yaratt, gelir ve servet eitsizliklerini arttrd, snf atmalarn younlatrd gereini ortaya koymutur. Bu durum karsnda Bat toplumlar, klasik jandarma devlet

Sosyal Devlet: Devletin toplumsal bar ve adaleti salamak zere sosyo ekonomik yaama etkin mdahalesini gerekli gren devlet anlaydr. Jandarma Devlet: Devletin grevlerini i ve d gvenlii salamakla snrlayan ve sosyo ekonomik yaama mdahalesini zararl sayan devlet anlaydr.

74

Anayasa Hukuku

Negatif Stat Hakk: Bireye devlet karsnda zerk bir alan tanyan ve devlete o alana mdahale etmeme ykmlln ykleyen bir hak trdr.

anlayn terkederek, gerekli sosyal tedbirleri almaya balamlardr. Bu anlamda sosyal devlet, devletin sosyal ve ekonomik hayata mdahalesi yoluyla, snf atmalarn yumuatan ve milli btnlemeyi salamaya alan bir devlet anlaydr. te yandan, sosyal devletin sosyalist devlet anlamna gelmediini de belirtmek gerekir. retim aralar zerinde zel mlkiyeti tamamen veya ok byk lde ortadan kaldran ve ekonomik hayatn dzenini serbest rekabete deil, merkezi planlamaya dayandran sosyalist devletin aksine, sosyal devlet, retim aralar zerinde zel mlkiyet hakkn ve zel teebbs hrriyetini tanr. Ekonomik hayatn dzeni, esas itibariyle, serbest rekabete ve piyasa ekonomisi kurallarna dayanr. Bu anlamda sosyal devleti, serbest rekabeti kapitalist ekonomik sistemin, amzn artlarna ve gereklerine uyarlanm bir ekli olarak dnmek yanl olmaz. Gerek 1961, gerek 1982 Anayasalarnda sosyal devletin bu anlamda kabul edildiinde kuku yoktur. Nitekim 1982 Anayasasnn 35. maddesi mlkiyet ve miras haklarn, 48. maddesi de alma, szleme ve zel teebbs kurma hrriyetlerini tanmaktadr. Bu maddeye gre, herkes, diledii alanda alma ve szleme hrriyetlerine sahiptir. zel teebbsler kurmak serbesttir. Devlet, zel teebbslerin milli ekonominin gereklerine ve sosyal amalara uygun yrmesini, gvenlik ve kararllk iinde almasn salayacak tedbirleri alr. Sosyal devlet zel mlkiyet anlayna dayanmakla beraber, sosyal devletin mlkiyet anlay, klasik mlkiyet anlaynda olduu gibi, malike mutlak ve snrsz bir hak vermez. Sosyal devlette mlkiyet, haklarla birlikte dev ve ykmllkleri de ieren bir statdr. Nitekim mlkiyet ve miras haklarn tanyan 35. maddenin 2. ve 3. fkralar, 1961 Anayasasnn 36. maddesine paralel olarak, bu haklarn kamu yarar amacyla kanunla snrlanabileceini ve mlkiyet hakknn kullanlmasnn toplum yararna aykr olamayacan belirtmitir. Maddede ancak kamu yarar deyimi kullanlm olmakla birlikte, mlkiyet ve miras haklarnn da, btn dier temel hak ve hrriyetler gibi, gerektiinde Anayasann 13. maddesinde yer alan dier sebeplerle de snrlanabileceinde kuku yoktur. Mlkiyet ve miras haklarna, 1961 Anayasasnda olduu gibi Sosyal ve ktisadi Haklar ve devler blmnde deil, Kiinin Haklar ve devleri blmnde yer verilmi olmas, bizce hukuk sistematii asndan daha dorudur. nk mlkiyet, mahiyeti bakmndan bir sosyal hak olmayp, kiiyi devlet karsnda koruyan ve devlete bir mdahale etmeme ykmll ykleyen bir kii hakkdr. Mlkiyet hakknn, koruduu deerler ve snflar asndan da, sosyal hak kavramyla ilgisi yoktur. Sosyal devletin hrriyet anlay da, klasik liberal devletin, hrriyetleri sadece birer negatif stat hakk, yani kiiye devlet karsnda zerk bir alan tanyan ve devlete o alana girmeme ykmlln ykleyen anlayndan farkldr. Sosyal devlet, devlete kar korunan hrriyetlerin yannda, hrletirme kavramna da yer verir. Daha nce deindiimiz gibi 1982 Anayasas, 1961 Anayasasna paralel olarak devlete, kiinin temel hak ve hrriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle badamayacak suretle snrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldrmaya, insann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlamaya almak devini vermitir. Sosyal devlet, bunu gerekletirmeye alrken, elbette mutlak bir sosyal ve ekonomik eitlik anlayyla deil, nisbi bir frsat eitlii anlayyla hareket eder. Frsat eitlii kavramnn Anayasamzdaki somut bir yansmas, 42. maddeye gre Devletin, maddi imkanlardan yoksun baarl rencilerin renimlerini srdrebilmeleri amac ile burslar ve baka yollarla gerekli yardmlar yapma devidir.

nite 4 - Devletin Temel lkeleri-II

75

Sosyal devlet, ksaca, sosyal adalet ve sosyal gvenlii salamak ve herkes iin insan haysiyetine yarar asgari bir hayat dzeyini gerekletirmekle ykml devlet olarak tanmlanabilir. Bu amacn gerekletirilmesinin devletin ekonomik hayata mdahalesini gerektirecei aktr. u halde imdi tartlmas gereken, bu mdahalenin l ve snrlarnn ne olacadr. Sosyal, jandarma ve sosyalist devlet anlaylarn karlatrarak, tartnz ve 1982 Anayasasnn ngrd devlet anlayn saptaynz.
SIRA SZDE

Devletin Ekonomik Hayata Mdahalesinin ls

1961 Anayasasnda devletin ekonomik ve sosyal hayata mdahalesinin ilkelerini belirleyen genel bir hkm yer almt. ktisadi ve sosyal hayatn dzeni baln tayan 41. madde, iktisadi ve sosyal hayatn adalete, tam alma esasna ve herkes iin insanlk haysiyetine yarar bir yaay seviyesi salanmas amacna gre dzenlenecei belirtmekte ve yatrmlar toplum yararnn gerektirdii nceliklere yneltmeyi devletin devi olarak gstermekteydi. 1982 Anayasas devletin ekonomik hayata mdahalesiyle ilgili byle genel bir maddeye yer vermemi olmakla beraber, devlet mdahalesine ilikin hkmler Anayasann eitli maddelerine serpitirilmi bulunmaktadr (m. 5, 48, 166, 167, 168 -172). te yandan bu mdahale hkmlerine ramen, Anayasamzdaki sosyal devlet anlaynn, siyasal iktidarlara belli bir ekonomik politika modelini empoze etmedii aktr. Anayasa asndan sylenebilecek olan ey, bu Anayasa ile ne saf liberal, ne saf devleti ekonomi modelinin uygulanmasnn mmkn olduudur. Bu ok geni ereve iinde siyasal iktidarlarn ekonomik politikay kendi siyasal tercih ve nceliklerine gre ynlendirebilecekleri doal olduu gibi, demokratik rejimin gereklerine de uygundur. Anayasann ekonomik politika modelleri karsndaki nisbi tarafszl, Anayasa Mahkemesinin baz kararlarnda da ifade edilmitir. Anayasa Mahkemesinin 1985 ylnda verdii bir kararda belirttii gibi, ...ok partili demokratik rejimi benimseyen Anayasamzda, Anayasa ilkelerine ters dmemek kouluyla iktidarlarn ekonomi alannda mdahaleci veya liberal bir politika izlemelerine bir engel bulunmamaktadr. Eer 1982 Anayasasnda bir dereceye kadar bir ekonomik sistem tercihi varsa, bunun sosyal piyasa ekonomisi olarak adlandrlmas doru olur. Bilindii gibi bu kavram, piyasa ekonomisinin ileyiinden doabilecek baz aksaklklar, tekellemeleri nlemek, serbest rekabet ilkesine ilerlik kazandrmak, piyasada egemen olan gcn ktye kullanlmasn nlemek ve tketiciyi korumak amalaryla, devlet tarafndan yaplacak mdahale ve dzenlemelerle giderilmesini ngrmektedir.

Sosyal Devletin Hukuki Yntemleri

Sosyal devleti gerekletirmeye ynelik hukuki yntemler nelerdir? Dier bir deyimle, sosyal devlet, hangi hukuki aralarla gerekletirilebilir? Bu tedbirler veya aralar, birbiriyle ilikili olmakla beraber, inceleme kolayl asndan drt grupta toplanabilir:

Herkese nsan Haysiyetine Yakr Asgari Bir Hayat Dzeyi Salamaya Ynelik Tedbirler
Sosyal devletin temel amalarndan birinin, herkese insan haysiyetine yakr asgari bir hayat dzeyi salamak olduunda phe yoktur. Bunun yollar arasnda, herkese alma imkannn salanmas, alan herkese insanca yaayabilmesini mm-

76

Anayasa Hukuku

kn klacak adaletli bir cret denmesi ve alamayacak durumda olanlarn da eitli sosyal gvenlik tedbirleri ile korunmas yer almaktadr (m.429/1, 2). Grlyor ki, almay desteklemek ve isizlii nlemeye elverili ekonomik bir ortam yaratmak devletin devleri arasnda yer almtr. alma hakknn yannda, alanlarn adaletli bir cret elde etmeleri de sosyal devletin bir gereidir. Bu nokta 55. maddede dzenlenmitir. Nihayet sosyal devlet, yallk, hastalk, sakatlk, isizlik gibi sebeplerle alamayacak durumda olanlar koruyacak tedbirleri de almaldr. Anayasann 60. maddesine gre, herkes, sosyal gvenlik hakkna sahiptir. Devlet, bu gvenliini salayacak gerekli tedbirleri alr ve tekilat kurar. 61. madde ise, sosyal gvenlik bakmndan zel olarak korunmas gerekenlerin durumunu dzenlemitir. phesiz, insan haysiyetine yakr asgari bir hayat dzeyinin salanmas, sadece bu tedbirlerle gerekleemez. nsan haysiyetine yakr bir hayat, insan haysiyetine yakr bir konutta salk iinde yaama ihtiyacnn ve asgari kltrel ihtiyalarn tatminini de iine alr (m.42, 56, 57).

Vergi Adaleti
ada sosyal devlette gelir ve servet eitsizliklerini azaltmada en nemli rol, vergi politikas oynamaktadr. Anayasann 73. maddesi de herkes, kamu giderlerini karlamak zere, mali gcne gre, vergi demekle ykmldr. Vergi yknn adaletli ve dengeli dalm, maliye politikasnn sosyal amacdr diyerek, ayn anlay dile getirmitir. Bu ilke, vergi oranlarnn, mkellefin mali gcne gre saptanmasn ifade eder. Vergi hukukunda artan oranda (mterakki) vergi denilen ve Trk gelir vergisi sisteminde de kabul edilmi bulunan vergilendirme yntemi yksek gelir tabakalarndan yksek oranlarda, dk gelir tabakalarndan dk oranlarda vergi alnmas suretiyle, gelir eitsizliklerinin azaltlmasn amalar. Vergi politikasnn bu amala kullanlmas, sosyal adalet ve sosyal devlet ilkelerinin bir gereidir. Ayrca, bu ekilde toplanan devlet gelirlerinin bir blmnn, daha ok dk gelirli gruplarn yararlanaca baz sosyal nitelikli kamu hizmetlerinde kullanlmas da, herkese insan haysiyetine yakr bir hayat seviyesi salanmas hedefinin gerekletirilmesine yardm eder.

Kamulatrma ve Devletletirme
Kamu hizmetlerini yrtebilmek iin gerekli olan, zel mlkiyet altndaki tanmaz bir maln, sahibinin isteine baklmakszn kamu mlkiyetine geirilmesi ilemine kamulatrma denilir. Kamulatrma, Anayasamzn 46. maddesinde dzenlenmitir. Bu maddeye (f.1) gre, devlet ve kamu tzel kiileri; kamu yararnn gerektirdii hallerde, gerek karlklarn pein demek artyla, zel mlkiyette bulunan tanmaz mallarn tamamn veya bir ksmn, kanunla gsterilen esas ve usullere gre, kamulatrmaya ve bunlar zerinde idari irtifaklar kurmaya yetkilidir. Bu anlamda kamulatrma, ok eskiden beri var olan ve sosyal devletle ilikisi bulunmayan bir hukuki kurumdur. Ancak, Anayasada zel bir rejime tabi tutulan sosyal amal kamulatrmalar, sosyal devletin bir yntemi olarak kabul edilebilir. Anayasaya gre (m. 46/2), kamulatrma bedeli ile kesin hkme balanan artrm bedeli, nakden ve pein olarak denir. Ancak tarm reformunun uygulanmas, byk enerji ve sulama projeleri ile iskn projelerinin gerekletirilmesi, yeni ormanlarn yetitirilmesi, kylarn korunmas ve turizm amacyla kamulatrlan topraklarn bedellerinin denme ekli kanunla gsterilir.

Kamulatrma: zel mlkiyet altndaki bir tanmazn, sahibinin istei dnda ve ancak belli bedel karlnda kamu mlkiyetine geirilmesi ilemidir.

nite 4 - Devletin Temel lkeleri-II

77

Baka bir deyimle bu eit kamulatrmalar, kamulatrma bedelinin pein denmesi artna balanmamtr. Gerekten, anlan trde kamulatrmalar geni apta kamulatrma ilemlerini gerektirdiinden, bunlarn pein deme artna balanmas, sz konusu reform veya projelerin gerekletirilmesini ok gletirirdi. Kamulatrmann genelde sosyal devlet ilkesiyle ilikili olmamasna karlk, Anayasann 47. maddesinde dzenlenen devletletirme, tipik bir sosyal devlet aracdr. Bu hkme gre, kamu hizmeti nitelii tayan zel teebbsler, kamu yararnn zorunlu kld hallerde devletletirilebilir. Devletletirme gerek karl zerinden yaplr. Gerek karln hesaplanma tarz ve usulleri kanunla dzenlenir. Grlyor ki, kamulatrma ileminin konusu, zel mlkiyetteki tanmaz mallar olduu halde, devletletirme ileminin konusu, zel teebbslerdir. Anayasa, devletletirme iin, ilgili zel teebbsn kamu hizmeti niteliini tamas ve kamu yararnn devletletirmeyi zorunlu klmas artlarn aramaktadr.

Devletletirme: Kamu hizmeti nitelii tayan zel giriimlerin kamu yararnn zorunlu kld durumlarda devlete aktarlmasna ynelik ilemdir.

Planlama
Sosyal devletin temel ilkelerinden biri de, planlamadr. Planlama, toplumun ekonomik kaynaklarnn, ekonomik kalknmay salamak amacyla, bilimsel ve aklc biimde kullanlabilmesini salar. Gerekten, sosyal devlet anlay, devletin sosyal ve ekonomik hayata mdahalesini ngrdne gre, bu mdahalenin sistemli, tutarl, aklc ve bilimsel bir biimde yaplmas gerekir. Bunu salayacak ara da, planlamadr. 1961 Anayasas gibi, 1982 Anayasas da planlamay devlete bir grev olarak yklemitir. Anayasann 166. maddesine gre, ekonomik, sosyal ve kltrel kalknmay, zellikle sanayiin ve tarmn yurt dzeyinde dengeli ve uyumlu biimde hzla gelimesini, lke kaynaklarnn dkm ve deerlendirilmesini yaparak verimli ekilde kullanlmasn planlamak, bu amala gerekli tekilat kurmak Devletin grevidir. Planda milli tasarrufu ve retimi artrc, fiyatlarda istikrar ve d demelerde dengeyi salayc, yatrm ve istihdam gelitirici tedbirler ngrlr; yatrmlarda toplum yararlar ve gerekleri gzetilir; kaynaklarn verimli ekilde kullanlmas hedef alnr. Kalknma giriimleri, bu plana gre gerekletirilir. Kalknma planlarnn hazrlanmasna, Trkiye Byk Millet Meclisince onaylanmasna, uygulanmasna, deitirilmesine ve btnln bozacak deiikliklerin nlenmesine ilikin usul ve esaslar kanunla dzenlenir. 1982 Anayasasnn, daha ok, milli tasarrufu ve retimi arttrmak, fiyatlarda istikrar ve d demelerde denge salamak, yatrm ve istihdam gelitirmek gibi, salt ekonomik nitelikli amalar vurgulad grlmektedir. Dier bir deyimle, 1982 Anayasasnn planlama anlay, liberal bir ekonomik politika ile daha kolay badaabilecek niteliktedir.
Planlama: Toplumun ekonomik kaynaklarnn, ekonomik kalknmay salamak amacyla, bilimsel ve aklc kullanlmasn salamaya ynelik dzenlemedir.

Sosyal Haklar
Sosyal haklar, sosyal adaleti salamaya, sosyal eitsizlikleri azaltmaya, toplum iinde ekonomik bakmdan zayf olan snf ve gruplar korumaya ynelik haklardr. 1982 Anayasasnn Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler baln tayan kinci Ksm nc Blmnde de, bu sonuncu anlamdaki sosyal haklarla, alma ve szleme hrriyeti (m. 48), iverenlerin sendika kurma hakk (m. 51), lokavt hakk (m. 54) gibi ekonomik bakmdan zayf olanlarn korunmasn amacn gtmeyen ekonomik haklar bir arada yer almtr. Dar anlamdaki sosyal haklarn iinde de bir blm, devletin olumsuz edimini gerektiren (sendika, grev ve toplu szleme, cretli tatil haklar gibi), bir blm ise olumlu bir edime ihtiya gsteren (eitim, salk, konut ve sosyal gvenlik haklar gibi) haklardr. Hatta tek bir temel hakkn, baz ynleriyle bir sosyal hak, baz ynleriyle bir klasik hak olmas

78

Anayasa Hukuku

da mmkndr. Mesela eitim ve retim hakk (m. 42) kimsenin eitim ve renim hakkndan yoksun braklamayaca, ilkretimin btn vatandalar iin zorunlu ve parasz olaca, Devletin maddi imknlardan yoksun baarl rencilere burslar ve baka yollarla gerekli yardmlar yapaca hkmleri asndan phesiz, olumlu edimleri gerektiren bir sosyal haktr. Oysa ayn madde, eitim ve retimin, Atatrk ilkeleri ve inklplar dorultusunda, ada bilim ve eitim esaslarna gre Devletin gzetim ve denetimi altnda yaplmas ve bu esaslara aykr eitim ve retim yerleri alamamas hkm asndan, klasik bir hrriyet olan bilim ve sanat serbeste retme ve renme ve ekonomik bir hak olan zel teebbs hrriyetine (m. 48) bir snrlama getirmektedir. Devletin olumlu bir edim gerektirmeyen sosyal haklar karsndaki durumu dier temel haklar karsndaki durumunun ayndr. Yani burada da devletin devi, sz konusu haklar Anayasa hkmlerine aykr biimde snrlamamaktr. Olumlu edim gerektiren haklarda ise, bunlarn salt Anayasada yer alm olmalar, kiilere yarg yolu ile talep edilebilecek sbjektif kamu haklar vermez. Bu tr talep ve dava haklar, ancak yasama organnn o alandaki kanuni bir dzenlemesinden doabilir. Bu adan, sz konusu Anayasa hkmlerinin, dorudan doruya uygulanabilir hukuk kurallar deil, yasama organna siyasal nitelikte direktifler veren veya yol gsteren program hkmler karakteri tad sylenebilir. 1982 Anayasasnn sosyal ve ekonomik haklarn snr balkl 65. maddesi de bu gr desteklemektedir. Anlan maddeye gre Devlet sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen grevlerini, bu grevlerin amalarna uygun ncelikleri gzeterek, mali kaynaklarnn yeterlilii lsnde yerine getirir. Anayasann 65. maddesindeki snr, phesiz, ancak olumlu edim gerektiren sosyal haklar bakmndan geerlidir. Olumlu edim gerektirmeyen, sendika, toplu szleme, grev gibi haklarn gereklemesi, ekonomik istikrarn korunmas ve mali kaynaklarn yeterlilii lsne balanamaz. Olumlu edim gerektiren haklarda ise, yasama organnn bu haklar gerekletirme konusundaki takdir yetkisinin mutlak olup olmad tartmaldr. Bir gre gre yasamann takdiri, bu haklarn gerekletirilip gerekletirilmeyecei konusunda deil, ancak ne lde gerekletirilecei konusunda mevcut olabilir. Bizce, yasama organnn bu alandaki takdirini denetleyecek, dier bir deyimle onun hareketsizliini meyyidelendirecek hukuki bir yol mevcut deildir. Yasama organnn kanuni bir dzenleme yapm olmas durumunda ise, bunun btn Anayasa hkmlerine olduu gibi, sosyal devlet ilkesine ve bu ilkeyle ilikili Anayasa hkmlerine uygunluunun yarg organnca denetlenebilecei phesizdir. Dier bir deyimle, sosyal devlet ilkesine aka aykr den bir kanun elbette iptal edilebilecektir. Ancak bu durumda da yarg organ, yasamann ncelikler, yntemler ve ller konusundaki siyasal takdirine ak bir anayasal dayanak olmadka mdahale etmemelidir. Aksi halde Anayasann, btn siyasal partilere belli bir ortak ekonomik program empoze etmi olduu sonucuna varrz ki, bunun demokratik rejimin anlamn byk lde yok edecei aktr. Unutmamak gerekir ki, sosyal devletin temel ahlaki deeri olan sosyal adaletin hangi yntemlerle, ne tr politikalarla daha iyi gerekleebilecei konusunda ciddi ve meru tartmalar mevcuttur. Anayasann, bunlardan birini btn partilerce izlenmesi zorunlu bir ilke olarak kabul etmi olabileceini dnmek, oulcu demokrasi anlay ile badamaz.
SIRA SZDE

Sosyal devletin gereklemesi iin 1982 Anayasasnn ngrd aralar tartnz.

nite 4 - Devletin Temel lkeleri-II

79

ETLK
AMA

Eitlik kavramnn trlerini belirleyebilmek.

4
Eitlik ilkesi, 1982 Anayasasnn 10. maddesinde u ekilde ifadesini bulmutur: Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce, felsefi inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir. Hibir kiiye, aileye, zmreye veya snfa imtiyaz tannamaz. Devlet organlar ve idare makamlar, btn ilemlerinde kanun nnde eitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadrlar. Kanun nnde eitlik ilkesinin hukuki mahiyeti tartmaldr. Bu ilkenin hukuk devleti kavram iinde mevcut olduu dnlebilecei gibi bir temel hak ya da devlet ynetimine egemen bamsz bir temel ilke olarak da deerlendirilmesi mmkndr. Eitlik ilkesinin, bu ilkeden yararlananlar asndan bir temel hak, yani eit ilem grmeyi ya da ayrm gzetilmemesini isteme hakkn dourduu kukusuzdur. Ancak eitlik, ayn zamanda, muhataplar yani devlet organlar ve idare makamlar asndan da anayasal bir buyruk, devlet ynetimine egemen temel bir ilkedir. 1961 Anayasasnn eitlik ilkesine temel haklar ve devler ksmnda (m. 12) yer vermi olmasna karlk, 1982 Anayasasnn bu ilkeyi genel esaslar ksmnda dzenlemi olmas da, eitliin temel bir devlet ynetimi ilkesi olarak dnlmesi gerektii grne g katmaktadr. Genel anlamda eitlik ilkesi ise, ekli hukuki eitlik ve maddi hukuki eitlik olarak iki anlamda yorumlanabilir. ekli hukuki eitlikten kastedilen, kanunlarn genel ve soyut nitelik tamas, yani kapsad herkese eit olarak uygulanmasdr. Anayasann 10. maddesinin, hibir kiiye, aileye, zmreye veya snfa imtiyaz tannamayaca yolundaki ikinci fkras da, bu anlamda eitlii hedefler grnmektedir. Ancak phesiz ki, eitlik ilkesinin anlamn ekli hukuki eitlikle snrlandrmak mmkn deildir. Maddi hukuki eitlik, ekli eitliin tesinde, ayn durumda bulunanlar iin haklarda ve devlerde, yararlarda ve ykmllklerde, yetkilerde ve sorumluluklarda, frsatlarda ve hizmetlerde eit davranma zorunluluunu iermektedir. Bu anlamda eitlik ilkesinin ihlal edilmi olup olmadnn anlalabilmesi iin, anayasaya uygunluk denetiminde sadece kanunlarn genel ve soyut nitelik tayp tamadklarnn deil, onlarn ieriklerinin de aratrlmas gerekir. te yandan, bir kanunun her zaman herkes iin ayn hkmler tamas mmkn deildir. Kanun yapma, hemen daima, kiilerin veya durumlarn baz zellikler ynnden benzerlikleri veya farkllklarna dayanan snflandrmalar ierir. u halde kanunlarn, maddi hukuki eitlik normu asndan denetlenmelerinde sorun, hangi snflandrma veya farkllatrma trlerinin eitlik ilkesine aykr deceidir. Anayasa Mahkemesine gre kanun nnde eitlik ilkesi, herkesin her ynden ayn hkmlere bal olmas gerektii anlamna gelmez. Bu ilke ile gdlen ama, benzer koullar iinde olan, zde nitelikte bulunan durumlarn yasalarca ayn ileme uyruk tutulmasn salamaktr. Eitlik ilkesini trleri asndan tanmlaynz.

ekli Hukuki Eitlik: Kanunlarn genel ve soyut nitelik tamas, yani kapsad herkese eit olarak uygulanmasdr. Maddi Hukuki Eitlik: Ayn durumda bulunanlara haklarda ve devlerde, yararlarda ve ykmllklerde, yetkilerde ve sorumluluklar ile frsatlarda ve hizmetlerde eit davranlmasdr.

SIRA SZDE

80

Anayasa Hukuku

zet
AMA

1982 Anayasasnn insan haklarna yaklamn belirleyebilmek. 1 1982 Anayasas ile devletin insan haklarna saygl olaca belirtilmitir. Herkesin, kiiliine bal, dokunulamaz, devredilmez, temel hak ve zgrlklere sahip olduu anlayna karn temel hak ve zgrlklerin kiinin topluma, ailesine ve dier kiilere kar dev ve sorumluluklar ierdii de dzenlenmitir. Yine 1982 Anayasas gerek devlete kar ileri srlp, korunacak temel hak ve zgrlkler anlayna gerekse de ada sosyal devletin zgrletirme anlayna yer vermitir. Ancak, 1982 Anayasas bireyin temel hak ve zgrlklerine devlet otoritesi karsnda daha gsz bir konuma sokmutur. Hukuk Devletinin ilkelerini saptayabilmek.

AMA

Sosyal devletin anlamn aklayabilmek.

20. yzylda bat demokrasilerinde gelitirilen ve bir dier ifade ile refah devleti olarak nitelendirilen sosyal devlet, devletin toplumsal ve ekonomik yaama mdahalesini gerekli gren bir devlet yaklamdr. 19. yzylda liberal felsefeden etkilenen jandarma devlet anlayndan farkl olarak sosyal devlet anlay, devletin grevlerini i ve d savunma ile snrl kabul etmemekte ayn zamanda devletin ekonomik yaamada karmasn zorunlu grmektedir.
AMA

Eitlik kavramnn trlerini belirleyebilmek.

AMA

Yurttalarn, hukuki gvenlik iinde bulunduklar, Devletin eylem ve ilemlerinin hukuk kurallarna bal olduklar bir sistemi anlatan hukuk devletinin temel nitelikleri unlardr; - Yrtme ilemlerinin yargsal denetim altnda olmas - Yasama ilemlerinin yargsal denetim altnda olmas - Yarg bamszl - Kanuni hakim gvencesi - Ceza sorumluluu ilkeleri - Hukukun genel ilkelerine ballk

Eitlik ilkesinin, genel anlamda, ekli ve maddi olmak zere iki tr sz konusudur. ekli hukuki eitlik, kanunlarn genel ve soyut nitelik tamas ve bu nitelii gereince herkese eit olarak uygulanmasdr. Maddi hukuki eitlik ise ayn durumda bulunanlar iin haklarda ve devlerde, yararlarda ve ykmllklerde, yetkilerde ve sorumluluklarda, frsatlarda ve hizmetlerde eit davranma zorunluluunu ifade

nite 4 - Devletin Temel lkeleri-II

81

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ile temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmas mmkndr? a. tzk b. Kanun c. Tzk d. Kanun Hkmnde Kararname e. Ynetmelik 2. Aadakilerden hangisi temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmasnn snrlarndan birini oluturmaz? a. Snrlama anayasann szne ve ruhuna uygun olmaldr. b. Snrlama ancak anayasann ilgili maddelerinde o zgrlk iin ngrlm nedenlere dayanabilir. c. Snrlamada bavurulan ara, snrlama amacn gerekletirmeye elverili olmal ve ara ile ama lsz bir oran iinde olmamaldr. d. Snrlama parlamento karar ile yaplmaldr. e. Snrlama hakkn zne dokunmamal ve demokratik toplum dzeninin gereklerine uygun olmaldr. 3. Aadakilerden hangisi hukuk devletinin balca varlk koullarndan biri deildir? a. Meclis Bakannn oy hakknn bulunmamas b. Yrtme ilemlerinin yargsal denetimi c. Yasama ilemlerinin yargsal denetimi d. Yarg bamszl e. Kanuni hakim gvencesi 4. Aadakilerden hangisi sosyal devletin hukuki yntemleri arasnda saylamaz? a. Vergi adaletini salamak b. Kamulatrma ve devletletirme yapmak c. Planlama yapmak d. Sosyal haklar salamak e. Ekonomik hayata mdahaleden kanmak 5. 1982 Anayasasna gre temel hak ve zgrlklerin kullanlmasnn tamamen veya ksmen durdurulmas hangi halde mmkn deildir? a. Sava halinde b. Seferberlik halinde c. Tatbikat halinde d. Skynetim halinde e. Olaanst hallerde

6. Aadakilerden hangisi devletin toplumsal bar ve adaleti salamak zere sosyo-ekonomik yaama etkin mdahalesini gerektiren devlet anlaydr? a. Sosyalist Devlet b. Sosyal Devlet c. Liberal Devlet d. Jandarma Devlet e. Hukuk Devleti 7. Aadakilerden hangisi, kamu hizmetlerini yrtebilmek iin gerekli olan, zel mlkiyet altndaki tanmazn, sahibinin isteine baklmakszn kamu mlkiyetine geirilmesi ilemini ifade eder? a. zerkletirme b. Devletletirme c. zelletirme d. Kamulatrma e. Planlama 8. Aadakilerden hangisi ada sosyal devlette gelir ve servet eitsizliklerini azaltmada en nemli rol oynamaktadr? a. Vergi politikas b. Kamulatrma c. Devletletirme d. Planlama e. zelletirme 9. Aadakilerden hangisi, idarenin her trl eylem veya ilemine kar yarg yolunun ak olaca kuralnn bir istisnasn oluturur? a. Belediyenin kamulatrma ilemi b. Bakanlar Kurulu Kararnamesi c. Bir kamu kurumunun kartt ynetmelik d. Tapu ilemleri e. Yksek Askeri ura Kararlar 10. Aadakilerden hangisi, temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmasnda snrlama aracnn, amac gerekletirmeye elverili olmasn ve ama ile ara arasnda bir orann bulunmasn ifade eder? a. Snrlamann anayasann szne ve ruhuna uygun olmasn b. Snrlamann kanuni olmasn c. lllk ilkesini d. Demokratik toplum dzeninin gerekleri ltn e. Ak ve yaln bir nedensellik ba ltn

82

Anayasa Hukuku

Yaamn inden
28.10.1990 tarihinde yrrle giren 3671 sayl Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin denek ve Emekliliklerine Dair Kanun gereince; TBMM yeleri ile dardan atanan bakanlar, seildikleri veya atandklar, emekli olanlar ise istekte bulunduklar tarihi izleyen aybandan itibaren emeklilik keseneine esas aylklarna 4500 ek gsterge tutar eklenerek TC Emekli Sand ile ilgilendirilirler. A, B ve C, 26.12.1990 tarihli dileke ile 3671 sayl Kanunun Anayasann 2. ve 10. maddelerine aykr olduu ve uygulanmamas gryle TC Emekli Sand Genel Mdrlne bavurmulardr. Ancak TC Emekli Sandnn bu istemi reddetmesi zerine; Ankara 5. dare Mahkemesinde dava aarak ayn aykrlk iddiasn mahkemede de ileri srmlerdir. Mahkeme bu iddiay ciddi bularak, kanunun ilgili maddelerinin iptali istemiyle Anayasa Mahkemesine bavurmutur. Anayasa Mahkemesi, yasama organ yelerinin yaptklar grevin nemine deinmekle birlikte; itiraki olduklar bir sosyal gvenlik kuruluundan dier itirakilerle eit koullarda yararlandrlmalar gerektiini; aksi takdirde teki itirakilerin hibirisi iin sz konusu olmayan baz ayrcalklarla donatlarak, eitsizlik ve adaletsizlie yol alacan belirlemitir. Bu durum, Anayasann 2. maddesi uyarnca; adalet anlayna dayanan, insan haklarna saygl hukuk devleti yaklamna uymad gibi, Anayasann 10. maddesinde dzenlenen ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eitlik hkmne de aykr grld iin Anayasa Mahkemesi 3617 sayl kanunun ilgili hkmlerinin iptaline karar vermitir (E. 1992/38, K.1993/5, T. 2.2.1993, AMKD. S. 29, C. 1, s. 234, Ankara, 1994).

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. d 3. a 4. e 5. c 6. b 7. d 8. a 9. e 10. c Ayrntl bilgi iin Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlanmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Snrlamann Snrlar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Hukuk Devleti konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Sosyal Devletin Hukuki Yntemleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Temel Hak ve Hrriyetlerin Kullanlmasnn Durdurulmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Sosyal Devlet konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kamulatrma ve Devletletirme konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Vergi Adaleti konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Yrtme lemlerinin Yargsal Denetimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Snrlamann Snrlar konusuna baknz.

Bavurulabilecek Kaynaklar
Akad, Mehmet. (1984). Teori ve Uygulama Asndan 1961 Anayasasnn 10. Maddesi. stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn. Batum, Sheyl. (1993). Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Trk Anayasal Sistemine Etkileri. stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn. Salam, Fazl. (1982). Temel Haklarn Snrlanmas ve z. Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn. Tanr, Blent. (1991). Trkiyenin nsan Haklar Sorunu. C.1 ve 2, stanbul: BDS Yaynlar. Tanr, Blent. (1978). Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar. stanbul: May Yaynlar.

83

Kurucu ktidar: Anayasay Deitirme Sorunu

Bu nitede...
Devletlerin temel siyasal yapsn belirleyen iktidarn anayasa yapma ve deitirme konusunda sahip olduu yetkiler aklanmakta, daha sonra Trk Anayasa tarihinde bu iktidarn yetkilerini nasl kulland konusunda bilgi verilmektedir. Ayrca Anayasa deiikliklerinin yargsal denetimi konusunda bilgi verilmekte, anayasa yargs gerek 1961, gerekse 1982 Anayasas asndan incelenmektedir.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda, aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaksnz: Asli kurucu iktidar ve tali kurucu iktidar arasndaki farklar saptayabileceksiniz. Anayasay deitirme srecinin aamalarn sralayabileceksiniz. Anayasa deiikliklerinin denetim usullerini belirleyebileceksiniz.

84

Anayasa Hukuku

rnek Olay
1960 ylnn balarnda lkenin iinde bulunduu gerginlik ve tkanklk ortamnda, rtbeleri yzbalkla tmgenerallik arasnda deien bir grup subay, TSK adna ynetime el koymutur. 27 Mays 1960 Askeri Mdahalesi ile Milli Birlik Komitesi 1 sayl Kanunu kabul ederek 1924 Anayasasnn bir ok hkmn deitiren, geici bir anayasa dzeni kurmutur. nceleri, iktidar tek bana kullanan MBK 13 Aralk 1960 tarihli 157 ve 158 sayl kanunlarla, bunu sivil bir kurulu olan Temsilciler Meclisi ile paylamtr. Bu iki heyetin oluturduu Kurucu Meclis, Anayasay ve seim kanununu en ksa zamanda hazrlamakla grevlendirilmitir. Trkiyenin tarihindeki bu ilk Kurucu Meclisin hazrlayaca anayasa tasarsnn oluturulmasnda Temsilciler Meclisi daha fazla arla ve hatta son sz syleme gcne sahip klnmtr. Kurucu Meclisin hazrlad yeni anayasa 9 Temmuz 1961de yaplan halkoylamasnda, oy verenlerin %61,5inin evet oyuyla kabul edilmitir. 1961 Anayasas 1980 ylnda gerekletirilen askeri mdahaleye kadar yrrlkte kalmtr (Cumhuriyet Ansiklopedisi, C. 3, s. 8, YKY. 2002).

Anahtar Kavramlar
Asli kurucu iktidar Tali kurucu iktidar Teklif Grme Onay Esas bakmndan denetim ekil bakmndan denetim

indekiler
KURUCU KTDAR VE TAL KURUCU KTDAR TRK ANAYASALARINDA ANAYASAYI DETRME SORUNU Teklif Grme Karar Onay ANAYASA DEKLKLERNN DENETM

nite 5 - Kurucu ktidar: Anayasay Deitirme Sorunu

85

ASL KURUCU KTDAR VE TAL KURUCU KTDAR

AMA

Asli kurucu iktidar ile tali kurucu iktidar arasndaki farklar saptayabilmek.

Bir devletin anayasasn yapma veya deitirme, baka bir deyimle o devletin temel siyasal yapsn belirleme iktidarna kurucu iktidar veya kuruculuk fonksiyonu ad verilir. Bu anlamda, kurucu iktidarla kurulmu iktidar arasnda ak bir fark olduu gze arpmaktadr. Kurulmu iktidar, kurucu iktidarn anayasada belirledii snrlar ierisinde devletin eitli hukuki yetkilerini (yasama, yrtme ve yarg yetkileri) kullanma iktidardr. Kurulmu iktidar, hukukiliini kurucu iktidarn iradesine uygunluundan alr. Kurucu iktidar da, iki deiik durumda ortaya kabilir ve buna uygun olarak iki tr kurucu iktidardan sz edilebilir: Asli kurucu iktidar ve Tali (trevsel) kurucu iktidar. Asli kurucu iktidar, bir lkenin siyasal rejiminde ihtilal, hkmet darbesi, lkenin paralanmas ve lkedeki yabanc igale son verilerek bamszln kazanlmas yahut yeniden kazanlmas gibi kesintiler nedeniyle bir hukuk boluunun domas durumlarnda ortaya kar. Bu durumlarda fiili iktidar elinde bulunduran sosyal gler, yeni devletin veya yeni rejimin anayasasn meydana getirirken, kendilerini balayan hibir pozitif hukuk normu mevcut deildir. Bu anlamda asli kurucu iktidar snrszdr ve hukuk d bir olaydr. Asli kurucu iktidarn hukuk d oluu, onun toplumca benimsenen yeni ve meru bir anayasa dzeni yaratamayacan deil, sadece asli kurucu iktidar olaynn hukuk erevesi dnda cereyan ettiini, bunun hukukla aklanmasnn mmkn olmadn ifade eder. Bu iktidarn snrszl da, phesiz, sosyolojik anlamda deil, sadece hukuki anlamdadr. Sosyolojik anlamda her asli kurucu iktidar sahibi, toplumun temel siyasal deer ve inanlar, toplumun o andaki siyasal g dengesi gibi sosyolojik faktrlerle elbette snrldr. Ancak asli kurucu iktidar hukuki anlamda snrlayan, daha nceden konulmu bir pozitif hukuk normu yoktur. Tali kurucu iktidar ise, bundan ok farkl olarak, bir lkenin anayasasnn, o anayasada belirlenmi usullere uyulmak suretiyle deitirilmesidir. Burada her eyden nce, bir anayasann tmden yeniden yaratlmas deil, mevcut bir anayasann baz hkmlerinin deitirilmesi sz konusudur. stelik bu deiiklikler, mevcut anayasann anayasa deiiklikleri iin ngrd usullere uygun olarak yaplr ve hukuki geerliliini bu uygunluktan alr. Bu anlamda Tali kurucu iktidar, hukuken snrl bir iktidardr. Dier bir deyimle, asli kurucu iktidarn hukuk-d bir olay olmasna karlk, Tali kuruculuk tamamen hukuki bir fonksiyondur. Hemen btn yazl anayasalar, deitirilmelerine ilikin usulleri kendileri belirlemilerdir. Gene hemen her yazl anayasa, anayasa hkmlerinin deitirilmesini adi kanunlarn kabul veya deitirilmelerindeki usullerden daha farkl ve daha gletirici birtakm kurallara balamtr (sert anayasa sistemi). Bu farklar, genellikle anayasa deiikliklerinin teklif, karar ve onay safhalarnda veya bunlarn bir ksmnda gzlemlenmektedir. phesiz, dnya anayasalar sertlik derecesi asndan ok farkl zmler benimsemilerdir. Teorik olarak, bir anayasann tamamen adi kanunlarla ayn usuller ierisinde deitirilebilmesi (mutlak yumuaklk) ile, anayasann hibir ekilde deitirilememesi (mutlak sertlik) arasnda saysz zm ihtimali akla gelebilir.

Kurucu ktidar: Bir devletin temel siyasal yapsn, yapt ya da deitirdii anayasa ile belirleyen iktidardr. Kurulmu ktidar: Kurucu iktidarn anayasa ile izdii snrlar iinde kalarak, devletin yasama, yrtme ve yarg yetkilerini kullanan iktidardr.

Asli Kurucu ktidar: Bir lkede gerekleen hkmet darbesi, ihtilal ya da lkenin paralanmas veya dman igali sonucundan oluan hukuk boluunu dolduran ve kendisini balayan hibir pozitif hukuk kural olmakszn snrsz bir biimde o lke devletinin temel siyasal yapsn belirleyen iktidardr. Tali Kurucu ktidar: Bir lkenin anayasasn, yine o anayasada belirtilen usul ve kurallara bal kalarak deitiren iktidardr. Sert Anayasa Sistemi: Anayasa hkmlerinin adi kanun hkmlerinin kabul veya deitirilmesindeki kural ve usullerden ayr olarak ve gletirici baz kural ve usuller erevesinde kabul edilmesi ya da deitirilmesi sistemidir. Mutlak Yumuaklk: Anayasa hkmlerinin adi kanun hkmlerinin tabi olduu kural ve usullerle kabul edilmesi ya da deitirilmesidir. Mutlak Sertlik: Anayasa hkmlerinin hibir biimde deitirilmemesidir.

86

Anayasa Hukuku

TRK ANAYASALARINDA ANAYASAYI DETRME SORUNU

AMA

Anayasay deitirme srecinin aamalarn sralayabilmek.

2
Trk Anayasalar, 1876 Kanun-u Esasisinden bu yana sert anayasa sistemini benimsemilerdir. Kanun-u Esasiye gre (m.116) anayasa deiikliklerini teklif yetkisi, ya Bakanlar Kuruluna veya Ayn ya da Mebusan Meclislerinden birine aitti. Bu teklif, nce Heyet-i Mebusann, sonra Heyet-i Aynn ye tamsaysnn te iki ounluuyla kabul edildikten sonra, padiahn onayyla kesinleiyordu. 1921 Anayasas, anayasay deitirme sorunu ile ilgili bir hkm tamamaktadr. Ancak bilindii gibi olaanst yetkileri haiz olan, dolaysyla bir kurucu meclis nitelii tayan Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi (1920-1923) bu asli kurucu iktidarn, sadece 1921 Anayasasn deil, ayn zamanda devletin temel yapsna ilikin daha birok anayasal nitelikte kanunlar yapmak ve Osmanl mparatorluunun ykldna karar vermek suretiyle, herhangi bir hukuki snrlamaya bal olmakszn kullanmtr. 1921 Anayasasnn kabulnde farkl bir ounluk aranmam, daha sonra bu Anayasada yaplan deiiklikler de normal kanunlardaki usullere gre gerekletirilmitir. Bu nedenle 1921 Anayasas, Osmanl-Trk Anayasa tarihinin tek yumuak anayasasdr. Cumhuriyetin ilk anayasas olan 1924 Anayasas, anayasa deiikliklerinin Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn te biri tarafndan teklif ve gene Trkiye Byk Millet Meclisinin ye tamsaysnn te ikisi tarafndan kabul edilebileceini ngrmtr (m.102). Bu Anayasa, ayrca bir onay safhasna yer vermemi, hatta anayasa deiikliklerini, Cumhurbakannn kanunlar bir kere daha grlmek zere Meclise geri gnderme yetkisinin dnda tutmutur. Ayrca, 1924 Anayasasna gre, devlet eklinin cumhuriyet olduu hakkndaki birinci maddesinin deitirilmesi hibir suretle teklif dahi edilemez. 1961 Anayasasna gre (m.155) Anayasann deitirilmesi, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az te biri tarafndan yazyla teklif edilebilir. Anayasann deitirilmesi hakkndaki teklifler ivedilikle grlemez. Deitirme teklifinin kabul, Meclislerin ayr ayr ye tamsaylarnn te iki ounluunun oyuyla mmkndr. Anayasann deitirilmesi hakkndaki tekliflerin grlmesi ve kabul, 1. fkradaki kaytlar dnda, kanunlarn grlmesi ve kabul hakkndaki hkmlere tabidir. Gene 1961 Anayasas, 1924 Anayasasna paralel olarak, devlet eklinin cumhuriyet olduu hakkndaki, Anayasa hkmnn deitirilemeyeceini ve deitirilmesinin teklif edilemeyeceini belirtmitir (m.9). 1982 Anayasasnn 17.5.1987 tarihli tadilinden nce kabul etmi olduu zm tarz ise, 1924 ve 1961 Anayasalarndaki teklif ve karar yeter saylarn aynen muhafaza etmekle birlikte, bu Anayasalarda mevcut olmayan bir onay safhas ngrmt. Bu safhada onay yetkisi, Cumhurbakan ile halk arasnda paylalmaktayd. yle ki, Cumhurbakan Anayasa deiikliklerini, dier kanunlarda olduu gibi, bir kere daha grlmek zere Trkiye Byk Millet Meclisine geri gndermek ve Meclis bu kanunu aynen kabul ettii takdirde onu halkoyuna sunmak yetkisine sahipti. Anayasada 17.5.1987 tarihli ve 3361 sayl Kanunla yaplan deiiklik ise, Anayasann deitirilmesi usuln byk apta tadil etmi bulunmaktadr. Anlan deiiklikle, Anayasann 175. maddesi u ekli almtr:

nite 5 - Kurucu ktidar: Anayasay Deitirme Sorunu

87

Anayasann deitirilmesi Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az te biri tarafndan yazyla teklif edilebilir. Anayasann deitirilmesi hakkndaki teklifler Genel Kurulda iki defa grlr. Deitirilme teklifinin kabul Meclisin ye tamsaysnn bete ounluunun gizli oyuyla mmkndr. Anayasann deitirilmesi hakkndaki tekliflerin grlmesi ve kabul, bu maddedeki kaytlar dnda, kanunlarn grlmesi ve kabul hakkndaki hkmlere tabidir. Cumhurbakan Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlar, bir daha grlmek zere Trkiye Byk Millet Meclisine geri gnderebilir. Meclis, geri gnderilen Kanunu ye tamsaysnn te iki ounluu ile aynen kabul ederse Cumhurbakan bu kanunu halk oyuna sunabilir. Meclise ye tamsaysnn bete ile veya te ikisinden az oyla kabul edilen Anayasa deiiklii hakkndaki Kanun, Cumhurbakan tarafndan Meclise iade edilmedii takdirde halkoyuna sunulmak zere Resmi Gazetede yaymlanr. Halkoyuna sunulan Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlarn yrrle girmesi iin, halkoylamasnda kullanlan geerli oylarn yarsndan ounun kabul oyu olmas gerekir. Trkiye Byk Millet Meclisi Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlarn kabul srasnda, bu Kanunun halkoyuna sunulmas halinde, Anayasann deitirilen hkmlerinden, hangilerinin birlikte hangilerinin ayr ayr oylanacan da karara balar. Halkoylamasna, milletvekili genel ve ara seimlerine ve mahalli genel seimlere itiraki temin iin, kanunla para cezas dahil gerekli her trl tedbir alnr. 3361 sayl Kanunla yaplan bu deiiklikle olduka karmak hale gelmi bulunan anayasann deitirilmesi usuln, teklif, grme, karar ve onay safhalarna ayrmak suretiyle daha yakndan inceleyelim (Bk. ekil 4.1).

Teklif
3361 sayl Kanun, teklif usulnde bir deiiklik getirmemitir. 1961 Anayasasnda ve 1982 Anayasasnn ilk eklinde olduu gibi, anayasann deitirilmesi, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn (Anayasann, 4121 sayl Kanunun 8. maddesiyle deiik 75. maddesi gereince bu say 550dir) en az te biri tarafndan yazyla teklif edilebilir. Bu teklif yetersaysn, anayasay deitirme srecinin balangcnda aranmas gereken bir yetersay olarak kabul etmek daha dorudur. Deiiklik nergesi zerinde, bu nergenin komisyonda veya Genel Kurulda grlmesi srasnda verilebilecek her deiiklik nergesinin de, ye tamsaysnn en az te biri tarafndan imzalanmas gerekeceini savunmak, Anayasa koyucunun amacn aan bir yorum olur.

Grme
175. maddenin 3361 sayl Kanunla deiik ikinci fkrasna gre, anayasa deiikliklerine ilikin tekliflerin grlmesi, bu maddedeki kaytlar dnda, kanunlarn grlmesi hakkndaki hkmlere tabidir. Ayn maddenin birinci fkrasnda ise, anayasann deitirilmesi hakkndaki tekliflerin Genel Kurulda iki defa grlecei belirtilmitir. ki defa grlme art, anayasa deiikliine ilikin tekliflerin grlmesi usuln dier kanunlarn grlmesi usulnden ayran tek farktr. Halen yrrlkte olan 1 Eyll 1973 tarihli Millet Meclisi tz, kanunlarn bir defa grlmesi ilkesini benimsemi, ancak Anayasann ak hkm gerei olarak, anayasa deiiklik tekliflerinin Genel Kurulda iki defa grleceini hkme balamtr.

88

Anayasa Hukuku

kinci grmeye, birinci grmenin bitiminden krk sekiz saat gemeden balanamaz. kinci grmede, sadece maddeler zerinde verilmi olan deiiklik nergeleri grlr (Millet Meclisi tz, m.91). Anayasa deiikliine ilikin tekliflerin dier kanunlardan farkl olarak iki defa grlmesi artnn amac, anayasa deiikliklerinin aceleye getirilmemesini, konu zerinde daha titizlikle durulmasn ve iki grme arasnda kamu oyunun eitli yollardan ifade bulabilmesini salamaktr. Bylece anayasa deiiklii tekliflerinin grlmesinde tek grme ile yetinmek mmkn olmamakla birlikte, bu tekliflerin ncelikle grlmesini yasaklayan bir anayasa hkm yoktur. Genel Kurulun, bir kanun teklif veya tasarsn gndemdeki dier kanun teklif veya tasarlarndan daha nce grmeye karar verme yetkisi vardr. Bu yetki, anayasa deiikliklerinin grlmesi srasnda da kullanlabilir.

Karar
1982 Anayasas, 175. maddenin deitirilmesinden nceki ekliyle karar yetersays olarak, aynen 1924 ve 1961 Anayasalarnda olduu gibi, ye tamsaysnn en az te ikisini kabul etmiti. Anayasann Geici 9. maddesinde dzenlenen durumda bu yetersay, ye tamsaysnn en az drtte yd. Anayasada 3361 sayl Kanunla yaplan deiiklik ise ortaya, ye tamsaysnn bete ve te ikisi olmak zere, iki deiik karar yetersays karmtr. Bu yetersaylardan birinin veya dierinin salanmasna gre onay safhasnda gerekletirilecek ilemler farkldr. Bu nedenle anlan iki durum, onay safhasyla birlikte incelenecektir. 3361 sayl Kanunun, anayasa deiiklik tekliflerinin kabulne ilikin olarak getirdii bir yenilik de, oylamann gizli olmas zorunluluudur.

Onay
Anayasann 3361 sayl Kanunla deiik 175. maddesi, Anayasann ilk metninde olduu gibi, anayasa deiikliklerini onaylama yetkisini Cumhurbakan ile halk arasnda paylatrmaktadr. Ancak karar ounluunun bete veya te iki oluuna gre izlenecek yollar farkldr. Anayasa deiiklii teklifi, bete veya daha fazla fakat te ikiden az oyla kabul edildii takdirde, Cumhurbakannn kanunu tekrar grlmek zere Meclise iade etmesi veya kanunun halkoyuna sunulmas gibi iki ihtimal ortaya kar. Cumhurbakannn iadesi halinde anayasa deiiklii srecinin devam edebilmesi iin, Meclisin bu kanunu ye tamsaysnn en az te iki ounluu ile aynen kabul etmesi gerekir. Bu durumda Cumhurbakan, kanunu ya halkoyuna sunabilir veya onaylayarak kesinletirebilir. Cumhurbakan bete le te iki arasndaki oyla kabul edilmi bir anayasa deiikliini iade etmezse sz konusu kanunun halkoyuna sunulmas zorunludur. Dier bir deyimle bu durumda Anayasa, zorunlu halkoylamas yntemini benimsemi ve te ikiden az oyla kabul edilen bir anayasa deiikliinin sadece Cumhurbakannn onayyla kesinlemesine izin vermemitir. Anayasa deiikliine ilikin kanun Meclisteki ilk oylamada te iki veya daha byk bir ounlukla kabul edildii takdirde ise, ihtimal ortaya kmaktadr: Cumhurbakan, bu kanunu tekrar grlmek zere Meclise iade etmek, dorudan doruya halkoyuna sunmak veya onaylayarak kesinletirmek seeneklerine sahiptir. Son durumda anayasa deiikliklerine ilikin kanun Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girer. Meclise iade halinde, kanunun tekrar ye tamsaysnn te iki ounluu ile aynen kabul edilmesi gerekir. Bu takdirde de Cumhurbakannn, deiiklii ya onaylamak veya halkoyuna sunmak gibi iki seenei vardr. Grlyor ki Anayasa, onay safhasnda ortaya kabilecek olan iki durumda ihtiyari halkoyla-

nite 5 - Kurucu ktidar: Anayasay Deitirme Sorunu

89

masn ngrmektedir. Birincisi, Cumhurbakannn, Meclisteki ilk oylamada en az te iki ounlukla kabul edilmi olan anayasa deiikliini Meclise iade etmeyerek dorudan doruya halk oyuna sunmasdr. kincisi ise, iade sonucunda (bu iade, ilk oylamada gerek bete , gerek te iki ounlukla kabul edilmi deiiklikler bakmndan sz konusu olabilir) Meclisin kanunu te iki ounlukla aynen kabul etmesi halinde bavurulan halkoylamasdr. phesiz, bu iki durumda Cumhurbakannn anayasa deiikliine ilikin kanunu halkoyuna sunmas, onun tek bana, yani Babakan ve Bakanlar Kurulu yelerinin kar-imzalarna gerek olmakszn yapabilecei ilemlerdendir. Cumhurbakannn bu yetkisini kullanmas halinde anayasa deiikliinin onaylanmas konusundaki niha sz hakk halka ait olur. 1982 Anayasasnn onay yetkisini Cumhurbakan ile halk arasnda paylatrm olduuna daha nce deinmitik. Cumhurbakannn onay safhasna ilikin yetkileri, Anayasa deiiklii hakkndaki kanunlar halkoyuna sunmak veya tekrar grlmek zere Meclise iade etmekten ibarettir. Cumhurbakannn hangi durumlarda Anayasa deiikliine ilikin kanunlar halkoyuna sunabileceini grm olduumuza gre, imdi de Cumhurbakannn bu kanunlar Meclise geri gnderme yetkisi zerinde durabiliriz. Anayasa deiikliklerinin geri gnderilmesi, bu konuda zel bir hkm bulunmadna gre, Cumhurbakannn kanunlar bir kere daha grlmek zere Trkiye Byk Millet Meclisine geri gnderme yetkisini dzenleyen 89. maddedeki usule tabidir. Yani geri gndermenin on be gn iinde ve gerekeli olarak yaplmas gerekir. Meclis, geri gnderilen Anayasa deiikliini aynen kabul etmeyip bunda yeni bir deiiklik yapt takdirde, Cumhurbakan sz konusu kanunu tekrar Meclise geri gnderebilir. Ancak, Cumhurbakannn geri gndermedeki dzeltme isteminin, kendisine sunulmu metinle hi ilgisi olmayan yeni bir deiiklik teklifi niteliine dnmemesi gerekir. Aksi halde, kendisine Anayasa deiiklii teklifinde bulunma yetkisi tannmam olan Cumhurbakan, dolayl olarak byle bir yetkiye sahip olur. 1982 Anayasasnda 3361 sayl Kanunla yaplan deiiklikten sonra Cumhurbakannn geri gnderme yetkisinin, baz durumlarda sadece bir geciktirici veto baz durumlarda ise bir gletirici veto nitelii tad sylenebilir. Eer Anayasa deiiklii teklifi, bete veya daha fazla fakat te ikiden az oyla kabul edilmise, Cumhurbakannn iade yetkisi gletirici veto niteliindedir; nk bu takdirde Meclis, geri gnderilen kanunu ye tamsaysnn te iki ounluu ile kabul etmek zorundadr. Buna karlk, Anayasa deiikliine ilikin kanun Mecliste ilk defa te iki ounlukla kabul edilmise, Cumhurbakannn iade yetkisi, sadece geciktirici veto niteliindedir; nk Cumhurbakannca geri gnderilen bir anayasa deiikliinin Meclise yeniden kabul iin, ye tamsaysnn te ikisinden daha kuvvetli bir ounluk gerekmemektedir. 1982 Anayasasnn sertlik eilimi, Anayasann deitirilmesi hi mmkn olmayan hkmlerine ilikin dzenlemede de kendisini gstermektedir. 1924 ve 1961 Anayasalarnn, sadece devlet eklinin cumhuriyet olduu hakkndaki anayasa hkmne deimezlik vasf tanm olmalarna karlk, 1982 Anayasas deimez hkmlerin kapsamn hayli geniletmitir. Anayasann 4. maddesine gre, Anayasann 1. maddesindeki Devletin eklinin Cumhuriyet olduu hakkndaki hkm ile, 2. maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3. maddesi hkmleri deitirilemez ve deitirilmesi teklif edilemez. Madde, bu eklini Milli Gvenlik Konseyinde almtr. Danma Meclisince kabul edilen metinde deimezlik sadece cumhuriyet ilkesi hakknda ngrld halde, Milli Gvenlik Konseyinde yaplan deiiklik ile deimezliin kapsam, 2. maddede saylan nitelikler ve 3. madde hkmlerini

90

Anayasa Hukuku

de iine alacak ekilde geniletilmitir. Kendilerine deimezlik vasf verilen anayasa hkmlerinin hukuki meyyidesinin ne olabilecei, aada anayasa deiikliklerinin denetimi bal altnda ayrca tartlacaktr. Buna karlk, 4. madde deimezlik kapsam iinde olmadndan, bu maddenin ister yeni deiiklik yasaklarnn getirilmesi, ister mevcut yasaklarn kaldrlmas veya azaltlmas ynnde deitirilmesine engel yoktur. te yandan, 2. maddenin tm deil, sadece burada saylan nitelikler deimezlik kapsam iinde olduuna gre, bu niteliklerin ieriklerini olumsuz ynde etkilemeyen deiiklik veya eklemelerin yaplabilmesi gerekir.
SIRA SZDE

Anayasa deiikliklerinin onayna ilikin srete Cumhurbakannn etkinliini parlamenter hkmet sistemi asndan deerlendiriniz.

ANAYASA DEKLKLERNN DENETM

AMA

Anayasa deiikliklerinin denetim usullerini belirleyebilmek.

3
Anayasa deiikliklerinin anayasa uygunluunun denetimi, ekil ve esas olmak zere iki dzeyde sz konusu olabilir. Anayasa deiikliklerinin ekil ynnden anayasaya uygunluunun denetimi, bu deiikliklerin anayasada ngrlen usul ve ekil kurallarna uygun olarak yaplp yaplmadklarnn incelenmesini ierir. Kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi sistemini kabul etmi bir lkede, anayasa deiikliklerinin ekil ynnden anayasaya uygunluunun denetiminde yadrganacak bir yn yoktur. nk nihayet anayasa deiiklikleri de, biimsel olarak birer kanundur. Bu deiikliklerin anayasada belirtilen usul ve ekil kurallarna aykr olarak yaplmas, ortada geerli olarak belirmi bir tali kurucu iktidar iradesinin mevcut olmamas demektir. Anayasay yapan asli kurucu iktidar, anayasann deitirilme usuln belirlemekle, tali kurucu iktidarn anayasay deitirme yetkisini ekil ynnden snrlam olmaktadr. Dier bir deyimle tali kurucu iktidar, ancak bu usul ve ekil kurallarna uymak artyla, tali kuruculuk yetkisini kullanabilir. Dolaysyla, kanunlarn anayasaya uygunluunu denetlemekle grevli olan mahkeme, anayasada ak bir hkm olmasa bile, anayasa deiikliklerinin anayasada belirtilen usul ve ekil artlarna uygunluunu denetleme yetkisini kendisinde grebilir. Anayasa deiikliklerinin esas ynnden anayasaya uygunluunun denetimi ise, tamamen farkl bir sorundur. Anayasada belirtilen usul ve ekil kurallarna gre gerekletirilmi bir anayasa deiiklii, geerli bir anayasa normudur. Bu nitelii ile, mevcut anayasa sisteminin dier normlaryla eit deerde bir norm haline gelmitir. Byle bir norm hangi kritere gre anayasaya uygun veya aykr saylacaktr? Hukuk normlar hiyerarisinde bir norm, ancak kendisinden stn dzeyde baka bir norma aykr dt takdirde geersiz saylabilir. Kendi dzeyindeki normlarla ise, arasnda astlk-stlk ilikisi deil, ancak zaman ynnden nceliksonralk, konu ynnden de genellik-zellik ilikisi sz konusu olabilir. Bu adan usulne uygun olarak meydana getirilmi bir anayasa normunun, kendisiyle edeerli olan baka bir anayasa normuna uygun olup olmadn denetlemek, mantken mmkn grnmemektedir. Bunun iindir ki, anayasa deiikliklerinin anayasaya uygunluunun esas ynnden de denetlenebilmesini savunan baz yazarlar, bunu ancak ya anayasann da stnde bir takm hukuk normlarnn (bunlara sprapozitif temel normlar, tabii adalet, adaletin temel postlalar, objektif ahlk normlar gibi eitli adlar verilmek-

nite 5 - Kurucu ktidar: Anayasay Deitirme Sorunu

91

tedir) varln kabul etmek, yahut da pozitif anayasa normlar arasnda bir derecelenme, bir hiyerari bulunabileceini varsaymak suretiyle hakl gstermeye almlardr. Oysa belli bal demokratik anayasalarda mahkemelere anayasa deiikliklerinin esas ynnden anayasaya uygunluk denetimi yetkisini tanyan bir rnek olmad gibi, Hindistandaki bir rnek-olay dnda byle bir yetkinin itihat yoluyla kabul edildii bir durum da grlmemektedir. Anayasaya aykr anayasa normlarnn mevcut olabileceini ve bunlarn yargsal yoldan denetlenebileceini bir kararnda ilke olarak kabul eden Alman Anayasa Mahkemesi bile, u ana kadar bu gr uygulamaya geirerek bir anayasa deiikliini esas ynnden iptal etmi deildir. Trk pozitif anayasa hukukunda da gerek anayasa st temel hukuk normlarnn varln, gerek anayasa hkmlerinin kendi aralarnda bir hiyerari kurulabileceini gsteren bir kural yoktur. Buna ramen 1961 Anayasas dneminde Anayasa Mahkemesinin kendisinde byle bir yetki grm olmas ilgintir. Anayasa Mahkemesi, bu konudaki ilk kararn, 16.6.1970 tarihinde vermitir. Bu kararla Anayasa Mahkemesi, 1961 Anayasasnn 68.maddesinde milletvekili seilme yeterlilii ile ilgili olarak 1188 sayl Kanunla yaplan deiiklii ekil ynnden iptal etmi, ancak kararn gerekesinde Mahkemenin, esas ynnden denetim yapmaya da yetkili olduu grn belirtmitir. 1961 Anayasasnn 1971 ylnda 1488 sayl Kanunla gerekletirilen geni kapsaml deiikliinde, muhtemelen Anayasa Mahkemesinin bu kararna kar bir tepki olarak, Anayasann 147. maddesi u ekilde deitirilmitir: Anayasa Mahkemesi, kanunlarn ve Trkiye Byk Millet Meclisi tzklerinin Anayasaya, Anayasa deiikliklerinin de Anayasada gsterilen ekil artlarna uygunluunu denetler. Bu deiikliin gerekesinde, Anayasann sadece kanunlara ve itzklere hasrettii bir denetleme yetkisinin, Anayasa Mahkemesince, Anayasa deiikliklerine temil edilemeyecei tabiidir...Bu denetim yetkisinin, Anayasa deiikliinin, sadece teklif, mzakere ve kabul edilmesine ait Anayasa hkmlerine uygun olarak yaplm bulunup bulunmad noktasna mnhasr olduu, esasa temil edilemeyecei... tespit olunmutur denilmektedir. Bununla birlikte Anayasa Mahkemesi, 1971 Anayasa deiikliinden sonra da, anayasa deiikliklerinin anayasaya uygunluunu denetlemeye devam etmi ve eitli tarihlerde verdii kararlarda drt Anayasa deiikliini iptal etmitir. Btn bu kararlarda Anayasa Mahkemesi, sz konusu anayasa deiikliklerinin, deimez olan Cumhuriyet ilkesini zedeleyici nitelik tadklar, dolaysyla ekil unsuru bakmndan iptal edilmeleri gerektii sonucuna varmtr. Bu kararlar, kamu hukukularmz arasnda ilgin tartmalara yol amtr. Baz yazarlarn, Anayasa Mahkemesinin bu tutumunu onaylamalarna ve vmelerine karlk, dier baz yazarlar sz konusu kararlar Anayasa Mahkemesinin yetki alan dnda bularak eletirmilerdir. 1982 Anayasasnda anayasa yargs ile ilgili olarak kstlayc deiiklikler yaplmtr. Anayasann 148. maddesine gre Anayasa Mahkemesi, Anayasa deiikliklerini ... sadece ekil bakmndan inceler ve denetler. 1982 Anayasas, 1488 sayl Kanunla deitirilmi 1961 Anayasasnn aksine, ekil denetiminin snr ve kapsamn da belirtmitir. Buna gre, anayasa deiikliklerinde ekil ynnden denetim, teklif ve oylama ounluuna ve ivedilikle grlmeyecei artna uyulup uyulmad hususlar ile snrldr. Bu ak hkm karsnda bizce artk Anayasa Mahkemesinin, bir anayasa deiikliini Cumhuriyetin zne uygunluk asndan denetlemesi mmkn deildir. Anayasa deiikliklerinin yargsal denetimi konusunda getirilen baka bir deiiklik de, Anayasa deiikliklerinde Anayasa Mahkeme-

92

Anayasa Hukuku

since iptal karar verilebilmesi iin, te iki oy okluunun art koulmu olmasdr (m.149/1). 1982 Anayasasnn, bylece bir yandan Anayasa Mahkemesinin anayasa deiiklikleri zerindeki denetim yetkisini snrlandrrken, bir yandan da Anayasann deitirilemeyecek hkmlerinin kapsamn geniletmi ve buna Cumhuriyetin niteliklerini de dahil etmi olmas ilgintir. Ne var ki, 1982 Anayasas, anayasay deitirme yasann kapsamn geniletirken, Anayasa Mahkemesinin bu konuda bir denetim yapmas imkann da ortadan kaldrmtr. Bu durumda, deitirme yasann gerek bir hukuki meyyideden yoksun olduu, bunun ancak Trkiye Byk Millet Meclisine hitap eden manevi bir meyyidesinin bulunduu sonucuna varlabilir. Anayasa deiikliklerinin ekil ynnden denetimi konusunda Anayasa zel bir yntem ngrmediine gre kanunlarn ekil bakmndan denetlenmesine ilikin Anayasa hkmlerinin, anayasa deiikliklerine de aynen uygulanmas gerekir. Zaten anayasa deiiklikleri de kanunla gerekletirildiine gre, Anayasann burada ayrca anayasa deiikliklerinden sz etmemi olmas doaldr. Dolaysyla, anayasa deiikliklerinin denetlenmesi, Cumhurbakan veya Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin bete biri tarafndan istenebilir. Anayasa deiikliklerinin yaynland tarihten itibaren on gn getikten sonra, ekil bozukluuna dayal iptal davas alamaz; ekil bozukluu defi yoluyla da ileri srlemez (m.148/2). ekil bozukluuna dayanan iptal davalar Anayasa Mahkemesince ncelikle incelenip karara balanr (m.149/2). Ancak, Anayasa (m.148/2) kanunlarn ekil bakmndan denetlenmesinde son oylamann, ngrlen ounlukla yaplp yaplmadndan, Anayasa deiikliklerinde ise teklif ve oylama ounluundan sz ettiine gre, Anayasa deiiklikleri zerindeki denetim, sadece son oylama ile snrl olmayp, maddelere geilmesi ve maddelerin kabul aamalarndaki oylama ounluunu da kapsamaktadr. 1982 Anayasasnn ilk metnine gre Anayasa Mahkemesinin Anayasa deiikliklerinde iptale karar verebilmesi iin te iki oy okluu art koulduu halde, 3.10.2001 tarihli Anayasa deiikliiyle bu yetersay, bete e indirilmitir. Bir anayasa deiikliinin, Anayasann 175. maddesinin nc fkras gereince Cumhurbakan tarafndan halkoyuna sunularak kesinlemesi halinde bu metin zerinde bir denetimin sz konusu olup olmayaca dnlebilir. Bir gre gre Anayasa, halkoyuyla gerekleen ve halkoyuyla gereklemeyen anayasa deiiklikleri arasnda bir ayrm yapmakszn, anayasa deiikliklerinin ekil ynnden denetimi grevini Anayasa Mahkemesine vermitir. Dolaysyla, halkoyuyla kesinleen bir anayasa deiiklii de, Trkiye Byk Millet Meclisinde cereyan eden ilemler (teklif ve karar yetersaylarna ve ivedilikle grme yasana uyulup uyulmad) asndan, Anayasa Mahkemesinin denetimine tabi olmaya devam etmektedir. Halkoylamasnn usulne uygun olarak yaplp yaplmad konusundaki denetim yetkisi ise, Yksek Seim Kurulunundur. Kanmzca, bu konuda Anayasada aklk olmamakla beraber, en stn kurucu iktidar olan halk iradesinin belirmesinden sonra, artk Anayasa Mahkemesinde bir ekil denetiminin mmkn olamamas gerekir. Kurucu iktidarn asli sahibi olan halk iradesinin onay, anayasa deiikliinin Trkiye Byk Millet Meclisindeki grlmesi safhasnda uram olabilecei ekil sakatlklarn ortadan kaldrr.
SIRA SZDE

Anayasa deiikliklerinin denetimi konusunda 1961 ve 1982 Anayasalar ile getirilen dzenlemeleri karlatnz.

nite 5 - Kurucu ktidar: Anayasay Deitirme Sorunu

93

zet
AMA

Asli kurucu iktidar ile tali kurucu iktidar arasndaki farklar saptayabilmek. Bir devletin anayasasn yapma ve deitirme iktidarna, kurucu iktidar ad verilmektedir. Bir anayasann tmden yeniden yaratlmas halinde asli kurucu iktidardan, mevcut bir anayasann baz hkmlerinin deitirilmesi halinde tali kurucu iktidardan sz edilmektedir. Tali kurucu iktidarn yetkisi anayasay tamamen adi kanunlarla ayn usuller ierisinde deitirebilmek ile anayasay hibir ekilde deitirememek arasnda pek ok ekilde grlmektedir. Osmanl-Trk Anayasa tarihinde tek yumuak anayasa olarak nitelendirilen 1921 Anayasasndan sonraki tm anayasalarda, deitirme sorununa ilikin olarak zel dzenlemeler getirilmitir. 1982 Anayasasnn sertlik eilimi, deitirilmesi hi mmkn olmayan hkmlere ilikin dzenlemelerde ve deiiklik konusunda benimsedii karmak yntemde kendisini gstermektedir. 1982 Anayasas, anayasa deiikliklerinin anayasaya uygunluunun denetiminin sadece ekil asndan mmkn olduu grn benimsemitir. Anayasay deitirme srecinin aamalarn sralayabilmek. Teklif ; Anayasann deitirilmesi TBMM ye tamsaysnn en az te biri tarafndan yazyla teklif edilir. Grme ; Anayasa deiiklik teklifleri Genel Kurulda iki kez grlr. kinci grmeye birinci grmenin bitiminden krk sekiz saat gemeden balanamaz. kinci grmede, sadece maddeler zerinde verilmi olan deiiklik nergeleri grlr. Karar ; 3361 sayl Kanunla yaplan deiiklik ile, Anayasada, ye tamsaysnn bete ve te ikisi olmak zere iki deiik karar yeter says ngrlmtr. Anayasa deiiklik tekliflerinin kabulne ilikin 3361 sayl Kanunla getirilen bir yenilik de oylamann gizli olmas zorunluluudur.

Onay ; Anayasann 3361 sayl Kanunla deiik 175. maddesi, Anayasann ilk metninde olduu gibi, anayasa deiikliklerini onaylama yetkisini Cumhurbakan ile halk arasnda paylatrmaktadr. Ancak karar ounluunun bete veya te iki oluuna gre izlenecek yollar farkldr. Anayasa deiiklii teklifi, bete veya daha fazla fakat te ikiden az oyla kabul edildii takdirde, Cumhurbakannn kanunu tekrar grlmek zere Meclise iade etmesi veya kanunun halkoyuna sunulmas gibi iki ihtimal ortaya kar. Cumhurbakannn iadesi halinde anayasa deiiklii srecinin devam edebilmesi iin, Meclisin bu kanunu ye tamsaysnn en az te iki ounluu ile aynen kabul etmesi gerekir. Bu durumda Cumhurbakan, kanunu halkoyuna sunabilir veya onaylayarak kesinletirebilir. Cumhurbakan bete le te iki arasndaki oyla kabul edilmi bir anayasa deiikliini iade etmezse sz konusu kanunun halkoyuna sunulmas zorunludur. Dier bir deyimle bu durumda Anayasa, zorunlu halkoylamas yntemini benimsemi ve te ikiden az oyla kabul edilen bir anayasa deiikliinin sadece Cumhurbakannn onayyla kesinlemesine izin vermemitir. Anayasa deiikliklerinin denetim usullerini belirleyebilmek. 3 Anayasa deiikliklerinin anayasa uygunluunun denetimi, ekil ve esas olmak zere iki dzeyde sz konusu olabilir. Anayasa deiikliklerinin ekil ynnden anayasaya uygunluunun denetimi, bu deiikliklerin anayasada dzenlenen usul ve ekil kurallarna uygun olarak yaplp yaplmadklarnn incelenmesini ierir.

AMA

AMA

94

Anayasa Hukuku

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki ifadelerden hangisi 1982 Anayasasnn benimsedii anayasann deitirilmesi usul konusunda doru deildir? a. Deiiklik TBMM ye tamsaysnn 1/3 tarafndan teklif edilir. b. Deiiklik teklifinin yazl olarak yaplmas gerekir. c. Deiiklik teklifleri Genel Kurulda iki defa grlr. d. Deiiklik teklifi gizli oylama ile oylanr. e. Deiiklik teklifi ak oylama ile oylanr. 2. 1982 Anayasasna gre Cumhurbakan anayasa deiikliklerini onaylama yetkisini aada saylanlardan hangisi ile paylamaktadr? a. TBMM b. Anayasa Mahkemesi c. Bakanlar Kurulu d. Halk e. Yksek Seim Kurulu 3. Aadaki ifadelerden hangisi tali kurucu iktidar tanmlamaktadr? a. Bir lkenin anayasasnn, o anayasada belirtilmi ynteme uyularak deitirilmesidir. b. Bir lkedeki siyasal rejimin ihtilal ile deimesi sonucunda yeni bir anayasa yaplmasdr. c. Bir lkenin paralanmas sonucunda yeni bir anayasa yaplmasdr. d. Bir lkede bamszln kazanlmas sonucunda yeni bir anayasa yaplmasdr. e. Devletin eitli hukuki yetkilerini snrsz kullanmasdr. 4. Anayasay deitirme srecinin balayabilmesi iin gerekli olan teklif oran en az katr? a. TBMM ye tamsaysnn 1/3 b. TBMM ye tamsaysnn 3/5 c. TBMM ye tamsaysnn 2/3 d. TBMM ye tamsaysnn salt ounluu e. TBMM yelerinin tamam 5. Anayasa deiikliinin ekil bakmndan bozuk olmas halinde, iptal davasnn yayn tarihinde itibaren ka gn iinde almas gerekmektedir? a. 10 b. 15 c. 30 d. 60 e. 90

6. Yasama, yrtme ve yarg yetkilerinin, anayasann izdii snrlar iinde kullanld iktidar aadakilerden hangisidir? a. Kurucu iktidar b. Kurulmu iktidar c. Asli kurucu iktidar d. Tali kurucu iktidar e. ktidar 7. Bir devletin anayasasn herhangi bir kurala bal kalmakszn yapma ve/veya deitirme gcne ne ad verilir? a. ktidar b. Tali kurucu iktidar c. lkel iktidar d. Kurucu iktidar e. Kurulmu iktidar 8. Teorik olarak bir anayasann tamamen adi kanunlarla ayn usullerle deitirilebilmesine ne ad verilir? a. Yar sertlik b. Yar yumuaklk c. Mutlak yumuaklk d. Mutlak sertlik e. Kanun yolu 9. 1982 Anayasas deitirilme usullerine gre nasl bir anayasadr? a. Yumuak bir anayasadr. b. Sert bir anayasadr. c. Yar sert bir anayasadr. d. Yar yumuak bir anayasadr. e. Deitirilmesi kolay bir anayasadr. 10. Anayasa deiiklii teklifi TBMM tarafndan 3/5 veya daha fazla, fakat 2/3ten daha az oyla kabul edilmise, Cumhurbakannn iade yetkisinin nitelii aadakilerden hangisidir? a. Geciktirici veto b. Geri gnderme c. Deiiklik talebi d. ptal e. Gletirici veto

nite 5 - Kurucu ktidar: Anayasay Deitirme Sorunu

95

Yaamn inden
Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer, AKP Genel Bakan Recep Tayyip Erdoann siyasi yasan kaldrarak milletvekili olabilmesinin yolunu aan Anayasa deiikliklerini veto etti. Sezer, veto gerekesini; Kiiye zel hukuk dzenlemesi olmaz biiminde zetledi. Sezer, TBMMde 13 Aralkta kabul edilen maddelik Anayasa deiiklii yasasyla ilgili incelemesini tamamlad ve veto gerekesini TBMMye iletti. Cumhurbakan Sezer veto gerekesini yle aklad: Bir yandan Anayasann 76. maddesinin ikinci fkras deitirilerek, ideolojik ve anarik eylemleri tahrik ve tevik suundan hkm giymi olann milletvekili seilebilmesine olanak salanrken; dier yandan, bir il ya da seim evresinin TBMMde yesinin kalmamas durumunda araseim yaplmas ngrlerek, oluturulacak koullarla, 76. madde deiiklii ile engeli kalkan kimilerine, normal sreyi beklemeden milletvekillii yolu almaktadr. Anayasann 78. maddesinin nc fkrasnda, araseimlerin her seim dneminde bir kez yaplaca, kural olarak genel seimlerin zerinden otuz ay gemedike araseime gidilemeyecei, drdnc fkrasnda da genel seimlere bir yl kala araseim yaplamayaca kurala balanmtr. Bu kurallarn amac, lkenin srekli seim ortamnda bulundurulmasnn getirecei olumsuzluklarn ve genel seimlere bir yldan az sre kalmken araseim yaplarak semen eiliminin etkilenmesinin ve ynlendirilmesinin nlenmesidir (Radikal, 20.12.2002).

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. d 3. a 4. a 5. a 6. b 7. d 8. c 9. b 10. e Ayrntl bilgi iin Trk Anayasalarnda Anayasay Deitirme Sorunu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Onay konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Asli Kurucu ktidar ve Tali Kurucu ktidar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Trk Anayasalarnda Anayasay Deitirme Sorunu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasa Deiikliklerinin Denetimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Asli Kurucu ktidar ve Tali Kurucu ktidar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Asli Kurucu ktidar ve Tali Kurucu ktidar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Asli Kurucu ktidar ve Tali Kurucu ktidar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Trk Anayasalarnda Anayasay Deitirme Sorunu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Trk Anayasalarnda Anayasay Deitirme Sorunu konusuna baknz.

Bavurulabilecek Kaynaklar
Eroul, Cem. (1974). Anayasay Deitirme Sorunu: Bir Mukayeseli Hukuk ncelemesi. Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn. Gzler, Kemal. (1991). Kurucu ktidar. Ankara. Onar, Erdal. (1993). 1982 Anayasasnda Anayasay Deitirme Sorunu. Ankara. San, Cokun. (1974). Anayasa Deiiklikleri ve Anayasa Gelimeleri. Ankara: Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn.

96

Anayasa Hukuku

97

Kuvvetler Ayrl

Bu nitede...
Kuvvetler ayrl ve fonksiyonlar ayrl kavramlar tanmlanarak, aralarndaki fark ortaya konmakta ve daha sonra 1924, 1961 ve 1982 Anayasalarnda kuvvetler ayrlnn dzenlenii ve bu dzenlemeler arasndaki farkllklar anlatlmaktadr.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda, aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaksnz: Kuvvetler ayrl ve fonksiyonlar ayrl kavramlarn tanmlayabileceksiniz. Devletin hukuki fonksiyonlarnn, maddi, ekli ve organik tasniflerini aklayabileceksiniz. 1924, 1961 ve 1982 Anayasalarnda, kuvvetler ayrlnn nasl dzenlendiini belirleyebileceksiniz.

98

Anayasa Hukuku

rnek Olay
1982 Anayasasna gre, KHK karma yetkisi, yrtme organna braklmtr. Yrtme organ bu yetkisini, ancak TBMMden alaca yetki kanunu ve anayasal snrlar dahilinde kullanabilir. Bu durum kuvvetler ayrl ilkesinin doal sonucudur. Kanun yapmak yasama organna ait bir fonksiyondur. Bu balamda rnein, Bakanlar Kurulunun, yetki kanunu olmakszn yapaca bir KHK yasama fonksiyonu anlamna gelir. Dolaysyla bir fonksiyon gasb sz konusu olur. Ancak, Bakanlar Kurulu, bir felaket durumunda, durumun acil olmas nedeniyle, Cumhurbakannn bakanlnda, yetki kanunu olmakszn KHK karabilir. Byle bir durum fonksiyon gasp anlamna gelir mi? Bu anlamda, bir felaket sonras Bakanlar Kurulunca yetki kanunu olmakszn KHK karlp karlamayaca konusunda ne dnrsnz?

Anahtar Kavramlar
Egemenlik Kuvvet ktidar Yasama lemi darenin Dzenleyici lemi Yarg lemi Yrtme lemi Kuvvetler Birlii

indekiler
KUVVETLER AYRILII VE FONKSYONLAR AYRILII DEVLETN HUKUK FONKSYONLARININ MADD BAKIMDAN TASNF DEVLET FONKSYONLARININ EKL VE ORGANK BAKIMDAN TASNF TRKYEDE 1924 VE 1961 ANAYASALARINDA KUVVETLER (FONKSYONLAR) AYRILII 1982 ANAYASASINDA KUVVETLER (FONKSYONLAR) AYRILII

nite 6 - Kuvvetler Ayrl

99

KUVVETLER AYRILII VE FONKSYONLAR AYRILII

AMA

Kuvvetler ayrl tanmlayabilmek.

ve

fonksiyonlar

ayrl

kavramlarn

Siyasal dnce tarihinde genellikle Montesquieunun adyla zdeletirilen kuvvetler ayrl teorisi, 1789 Amerikan ve 1791 Fransz Anayasalarndan balayarak pek ok pozitif hukuk belgesinde u veya bu biimde anlatmn bulmu olmakla birlikte, bu teorinin hukuki olmaktan ok, siyasal nitelik tadn belirtmek gerekir. Montesquieunun, kuvvetler ayrln savunmas bunu hrriyetlerin gvencesi olarak grmesinden ileri gelmitir. nl dnre gre, iki hele kuvvetin ayn elde toplanmas, istibdada yol aar. Buna karlk Montesquieu, kuvvetler ayrlnn hukuki analizi zerinde ayn derecede nemle durmamtr. Hatta kendi ann ngilteresini kuvvetler ayrlnn en tipik rnei olarak gstermesine ramen, ngilterenin ne o dnemde ne de baka herhangi bir dnemde, Montesquieunun tasvir ettii anlamda bir kuvvetler ayrln uygulam olduu aktr. O halde, gnmzde de sk sk iittiimiz, ders kitaplarnda okuduumuz kuvvetler (iktidarlar) ayrl sistemini ne ekilde anlamak gerekir? Gerekte, egemenlik veya devlet kudreti, tektir. Bu kudret, devletin, organlar vastasyla toplum adna iradesini belirtme, kendi iradesini toplum bireyleri zerinde hakim klma iktidardr. Devlet kudretinin kullanlmasnda bavurulan ilemlerin ekli ve ierii birbirlerinden ne kadar farkl da olsa, btn bu ilemler sonuta devlet iradesinin tezahrlerinden baka bir ey deildir. Devlet kudreti ise tek ve blnmezdir. Ancak bu kudretin birden ok olan fonksiyonlarn ve gene birden ok olan organlarn ayrt etmek gerekir. ktidarn fonksiyonlar, bu iktidarn deiik tezahr ekilleri, deiik kullanm biimleridir. Mesela kanun yapmak, devlet kudretinin biimlerinden biri, iktidarn fonksiyonlarndan bir tanesidir. ktidarn organlar ise, iktidarn eitli fonksiyonlarn yerine getirmekle grevli kiiler veya kurululardr. Mesela yasama organ, devlet kudretinin yasama fonksiyonunu yerine getiren organdr. te gnmzde kuvvetler veya iktidarlarn ayrl deyimi kullanlrken kastedilen ve pozitif hukuk verilerine gre kastedilmesi gereken, gerekte fonksiyonlar ayrldr. Dier bir deyimle devlet iktidarnn eitli fonksiyonlarnn, aralarnda bir ibirlii mevcut bulunan deiik organlarca yerine getirilmesidir. Fonksiyonlar ayrlndan sz edilirken, burada fonksiyon deyiminin tamamen hukuki anlamda kullanlmakta olduunu da belirtmek gerekir. Kukusuz, devlet fonksiyonlar, bu fonksiyonlarn maddi muhtevalarna veya konularna gre de tasnif edilebilir. Bu anlamda mesela devletin savunma fonksiyonundan, gvenlik fonksiyonundan, d ilikileri yrtme fonksiyonundan, ekonomik fonksiyonundan v.b. szedilebilir. Bu fonksiyonlarn nitelikleri ve kapsamlar, zamana topluma ve siyasal sistem tipine gre byk farklar gsterebilir. Ancak kamu hukukunu birinci derecede ilgilendiren fonksiyonlar, devletin maddi anlamdaki fonksiyonlar deil, hukuki anlamdaki fonksiyonlardr. Dier bir deyimle, hukuk asndan nemli olan, belli devlet faaliyetlerinin konular, amalar veya maddi muhtevalar deil, bu faaliyetlerin hukuk alanndaki etki ve sonulardr. Devlet, belli bir amaca ulaabilmek iin, birtakm hukuki ilemler yapar; bu ilemler de, hukuk dnyasnda baz deiiklikler yaratrlar. Mesela ya bir objektif hukuk kural yaratr, bildirir, deitirir veya kaldrrlar; veya bir sbjektif hukuki durum yaratr, bildirir, deitirir veya buna son verirler. Ksacas, devletin hukuki sonular douran faaliyetleri, onun hukuki fonksiyonlarn meydana getirir.

Fonksiyonlar Ayrl: Devlet iktidarnn eitli fonksiyonlarnn, devletin aralarnda ibirlii bulunan deiik organlarnca yerine getirilmesidir.

100

Anayasa Hukuku

Devletin hukuki fonksiyonlarnn, yasama, yrtme ve yarg olarak e ayrld, gerek kamu hukuku doktrininde, gerek pozitif anayasa hukukunda hemen hemen tartmasz olarak kabul edilmektedir. Ancak bu l ayrmn hangi kritere dayand, dolaysyla yasama, yrtme ve yarg kavramlarnn nasl tanmlanmas gerektii, son derece tartmaldr. Bu konuda ortaya atlan grler, iki ana grupta toplanabilir. Maddi kritere dayanan grler ve organik kritere dayanan grler.
SIRA SZDE

Kuvvetler ayrl ve fonksiyonlar ayrl kavramlar arasndaki farkll belirleyiniz.

DEVLETN HUKUK FONKSYONLARININ MADD BAKIMDAN TASNF

AMA

Devletin hukuki fonksiyonlarnn, maddi, ekli ve organik tasniflerini aklayabilmek.

Maddi kriter, devletin hukuki fonksiyonlarnn tasnifini, bu fonksiyonlarn ifasnda bavurulan ilemlerin hukuki mahiyetine dayandrmaktadr. Buna gre hukuki ilemler maddi mahiyetlerine gre, kural-ilem, sbjektif ilem ve yarg ilemi olmak zere e ayrlr ve bu tr ilemden her birinin yaplmas, devletin hukuki fonksiyonundan birini meydana getirir. Maddi kriteri en gl biimde savunmu olan Fransz hukukusu Duguitye gre devlet, yasama fonksiyonuyla objektif hukuku formle eder veya ona yrrlk salar. dare fonksiyonuyla bir sbjektif hukuki durum yaratr veya bireysel bir ilemle bir hukuki durumun domas iin gerekli art salar. Yarg fonksiyonuyla da, ihlal veya uyumazlk halinde bir hukuk kuralnn veya hukuki durumun varln ve kapsamn belirtir ve buna uyulmasn salayacak tedbirleri alr. Grlyor ki burada devletin fonksiyonlar, bu fonksiyonlar ifa eden kii veya kurullardan, baka bir deyile memur veya organlardan tamamen soyutlanm biimde, srf bu fonksiyonlarn ifasnda bavurulan ilemlerin i bnyesine, hukuki mahiyetine gre tanmlanmaktadr. Maddi kritercilere gre yasama fonksiyonu, kural koymak, yani genel, srekli, objektif ve kiisel olmayan (gayr- ahsi) ilemler yapmaktr. Aada daha etrafl greceimiz gibi maddi kriterciler, yasama fonksiyonunun balca ifade arac olan kanunlarn bu niteliklere sahip olmasn zorunlu grrler. Buna karlk yrtme veya idare fonksiyonuyla devlet, bir sbjektif hukuki durum douracak veya bir objektif hukuki durumun artn meydana getirecek bir irade aklamasnda bulunur. Dolaysyla idari ilem, daima bireysel ve somut bir ilemdir; buna karlk yasama ilemi, daima genel ve soyut bir hkmdr. Yasama ilemi, bir hukuk kuralnn ifadesidir; idari ilem ise, bir hukuki durumun yaratlmas veya onun artdr. Mesela bir atama ileminin, atanan memura belirli yetkiler verdii sylenemez. Bu yetkiler ona kanunla verilmitir. Atama ilemi sadece, sz konusu kamu hizmetine ilikin kanunun, atanan kiiye uygulanabilmesinin artdr. Dolaysyla idari ilemlerin bu trne art-ilemler ad verilmektedir. Grlyor ki maddi kriter taraftarlarna gre, yasama ve yrtme ilemleri arasnda, maddi mahiyetleri bakmndan ak ve kesin bir fark vardr. Yasama ilemleri daima genel ve soyut, idare ilemleri daima bireysel ve somuttur. Yarg ilemlerine gelince, bu ilemlerin de bir hukuki uyumazl zen ilemler olmak itibar ile, yasama ve yrtme ilemlerinden ayr, kendilerine zg bir bnyeye sahip olduklar ileri srlmektedir. Aslnda yarg ilemlerinin bu kendilerine zg nitelii, maddi kriteri benimsemeyen yazarlarn ounca da kabul edilmektedir.

nite 6 - Kuvvetler Ayrl

101

Maddi kritere gre yasama ve yrtme ilemleri arasndaki fark belirleyiniz.

SIRA SZDE

DEVLET FONKSYONLARININ EKL VE ORGANK BAKIMDAN TASNF

En gl savunuculuunu nl Fransz hukukusu Carr de Malbergin yapt bu gr, devletin fonksiyonlarn ve bu fonksiyonlarn ifa arac olan hukuki ilemleri yapan organa ve yapl ekillerine gre tasnif etmektedir. Yazar, hukuki ilemlerin tasnifinin pozitif anayasa hukuku verilerine dayanmas gerektii noktasndan hareket etmektedir. O zaman yrrlkte bulunan 1875 Fransz Anayasasnda ise, hukuki ilemlerin maddi mahiyetlerine gre ayrt edilebileceini, mesela yasama ileminin daima genel ve soyut, yrtme ileminin de daima bireysel ve somut olacan gsteren hibir hkm yoktur. u halde devletin hukuki ilemlerinin nitelikleri ve hukuki kuvvetleri, ancak bunlar yapan organa ve yapl ekillerine gre belirlenebilir. lemin maddi niteliinin, zellikle genel veya bireysel oluunun bunda hibir rol yoktur. Yasama organndan kanun ad altnda ve kanun eklinde kan her ilem, ierii ve maddi nitelii ne olursa olsun, her zaman iin kanundur ve kanun gcn tar. Buna karlk, idari veya yargsal bir makamn yapt bir ilem, ierii ve nitelii itibariyle kanunlarla ayn olsa bile, hibir zaman kanun deildir ve kanun gcn tamaz. Ksacas ekli anlamda fonksiyonlardan, Devletin eit organ tarafndan ve bu organlardan her birine zg biimde yerine getirilen eitli faaliyetleri anlamak gerekir; burada fonksiyonu belirleyen, onu icra eden ajan ve icra edilmi biimidir. Carr de Malberge gre, nasl kanun, konusu veya maddi mahiyeti itibar ile tanmlanamazsa, idari ilemin de maddi ynden tanmlanmasna imkn yoktur. Anayasa, kanun iin mahfuz bir alan ayrmad gibi, idare iin de byle bir alan belirlemi deildir. Anayasa sadece, iki organ ve bunlarn yerine getirdikleri fonksiyonlar arasnda bir eitsizlik yaratmtr. dare fonksiyonunun ayrc zellii, kanunla idari ilem arasndaki bamllk ve tabilik ilikisidir; dolaysyla idare fonksiyonu, ancak kanunlarn uygulanmasndan ibaret olabilir. dare fonksiyonunun bu niteliinden iki nemli sonu domaktadr. Birincisi, idari makamlar, herhangi bir kanuni dayanak olmakszn, salt kendi insiyatifleriyle, ister genel ister bireysel nitelikte olsun, ister vatanda haklarn ister sadece idarenin i ileyiini ilgilendirsin, hi bir ilem yapamazlar. Anayasa, dorudan doruya idare fonksiyonuna ait bir alan belirlememitir. darenin alan, sadece kanunlarn uygulanmasdr. kincisi, her ne kadar idarenin bir anlamda byle kendisine zg mahfuz bir alan yoksa da, baka bir anlamda idarenin alan snrszdr. Yalnzca, kendisini yetkilendiren bir yasama ilemine dayanmak artyla idari makam, her eit konuda her eit tedbiri alabilir. Anayasa, kanunlarn uygulanmasnn, genel dzenlemelerle deil yalnz bireysel ilemlerle, veya vatandalarn kiisel haklarn ilgilendiren ilemlerle deil yalnz kamu hizmetlerinin i ileyiine ilikin ilemlerle yaplabileceini sylemi deildir. Anayasa, idare fonksiyonunu, konuyla deil, sadece kanunlar uygulayc veya yrtc niteliiyle belirlemitir. Nasl kanun, her trl karar kanun ad altnda karabilirse, ayn ekilde idari ilem de, bir kanun metnine dayanmak artyla, her eit hkm kabul edebilir. Bu anlamda her iki fonksiyon, ayn ekilde snrsz bir alana sahiptir. yleyse yasama ve yrtme (idare) fonksiyonlar nasl ayrt edilebilecektir? Carr de Malberge gre bu iki fonksiyon arasndaki fark, kanunun stnlne ve idarenin kanuna tabi oluuna dayanan hiyerarik bir farktr. Bu fark da, iki adan

102

Anayasa Hukuku

kendini gstermektedir. Bir defa idari ilem, sonularnn hukuki kuvveti bakmndan yasama ileminden daha aa mertebededir. Ayn karar veya emrin hukuki kuvveti, onun kanun veya idari ilem ad altnda yaplm olmasna gre baka bakadr. Devlet iindeki en stn iradenin tezahr olan kanun, ancak daha sonraki bir kanunla deitirilebilir ve sadece ynetilenleri deil, yasama organ dndaki yneticileri de balar. Oysa idari ilem, kukusuz kanun koyucuyu balamad gibi, idari makamlarn kendilerince de deitirilebilir ve kaldrlabilir. kincisi, idari ilem, teebbs kudreti bakmndan da kanuna tabidir. dare fonksiyonu, ancak kanunlarn egemenlii altnda ve onlarn snrlar iinde yerine getirilebilir. stelik yasama organ, kendi koyduu ve halen yrrlkte olan genel kurallara gene kanunla zel istisnalar getirme yetkisine sahip olduu halde, idarenin byle bir yetkisi yoktur. dare, kendi koyduu genel kurallara, yani dzenleyici ilemlere aykr nitelikte bireysel ilemler yapamaz. Daha da nemlisi, idarenin kanuna tabi oluu, sadece kanuna aykr idari ilem yaplamamasn deil; ayn zamanda idari ilemin bir kanundan kaynaklanmas, bir kanuna dayanmas, ksacas yrrlkteki bir kanunun uygulaycs olmas zorunluluunu da ifade eder. Baka bir deyimle kanun idari faaliyetin sadece snr deil, ayn zamanda onun artdr. Yasama organ kanun yapma konusunda tamamen serbest olduu halde, idare bir kanuna dayanmakszn kendiliinden hareket edemez.

TRKYEDE 1924 VE 1961 ANAYASALARINDA KUVVETLER (FONKSYONLAR) AYRILII

AMA

1924, 1961 ve 1982 Anayasalarnda, kuvvetler ayrlnn nasl dzenlendiini belirleyebilmek.

Trkiyede 1924 Anayasasnn kuvvetler birlii ve grevler (fonksiyonlar) ayrl, 1961 Anayasasnn ise yumuak kuvvetler ayrl sistemini kabul ettii, bu adan iki anayasa arasnda nemli fark olduu gr yaygndr. Hkmet sistemi sorunuyla, devletin hukuki fonksiyonlarnn ayrm farkl konulardr. Kuvvetlerin (veya fonksiyonlarn) birlii ya da ayrl, organlar arasndaki ilikileri veya karlk etkileim aralarn deil, hangi organn ne tr hukuki ilemler yapabileceini ilgilendirir. Eer yasama ve yrtme fonksiyonlar u veya bu biimde birbirinden ayrlm ve farkl organlara verilmise; yani yasama organ yrtme fonksiyonuna giren ilemleri, yrtme organ da yasama fonksiyonuna giren ilemleri yapamyorsa, iki organ arasndaki karlkl etkileim aralar ne ekilde dzenlenmi olursa olsun, fonksiyonlar ayrl var demektir. 1924 ve 1961 Anayasalarnn yasama ve yrtme yetkilerini bltrme ekilleri arasnda birincisinin kuvvetler birlii formlne ramen, hibir fark yoktur. Her iki halde de yrtme yetkisi Cumhurbakan ve onun tayin edecei Bakanlar Kurulu tarafndan kullanlmaktadr. Ayrca, aada aklayacamz gibi, her iki Anayasada da yrtme organnn mahfuz bir dzenleme yetkisi yoktur; ne 1924 ne de 1961 Anayasalar, kanun alanyla dzenleyici ilemler alann birbirinden konu itibariyle ayrmlardr. Her iki Anayasa, idari ilemlerin mutlaka kanuna dayanmas zorunluluunu ve kanun olmayan yerde idarenin de olamayaca ilkesini kabul etmitir. Her iki Anayasa, yasama ilemlerine, yrtme ilemlerinden daha stn bir hukuki g tanmtr. Nihayet her iki anayasa, idarenin dzenleyici ilemlerinin temeli konusunda hemen hemen ayn ifadeleri kullanmtr (1924 Anayasas, m.52 ve 1961 Anayasas, m.107). Gerek odur ki, fonksiyonlar ayrl, 1924

nite 6 - Kuvvetler Ayrl

103

Anayasasnda ne lde mevcutsa, ne eksik ne fazla olarak, 1961 Anayasasnda da o lde mevcuttur. 1961 Anayasasnda 1971 ylnda yaplan deiiklikle Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararnameler karma yetkisinin verilmi olmasnn dourduu durum, aada ayrca tartlacaktr. 1924 ve 1961 Anayasalar arasnda yasama ve yrtme fonksiyonlarnn ayrl bakmndan gzlemlenen bu benzerlik, yarg fonksiyonunun dier iki fonksiyondan ayrl ynnden de aynen geerlidir. phesiz 1961 Anayasas, yarg organnn bamszl konusunda 1924 Anayasasndan ok daha gvenceli bir sistem kurmutur. Ancak bu Anayasann getirdii yenilikler, yarg fonksiyonunun ayrl ilkesine deil, bu ilkenin gvence ve yaptrmlarna ilikindir. Yoksa, sz geen ilke, 1924 Anayasasnda da, 1961 Anayasasndaki kadar mutlak ekilde ifade olunmutur. Bir defa 1924 Anayasas, kuvvetler birlii ilkesine kar duyulan duygusal balla ramen, yarg fonksiyonunu Trkiye Byk Millet Meclisine teorik olarak dahi vermeyi dnmemitir. Tersine 8. maddeye gre Yarg hakk, millet adna usul ve kanuna gre bamsz mahkemeler tarafndan kullanlr, 54. maddeye gre de Yarglar, btn davalarn grlmesinde ve hkmnde bamszdrlar ve bu ilerine hibir trl karlamaz. Ancak kanun hkmne baldrlar. Mahkemelerin kararlarn Trkiye Byk Millet Meclisi ve Bakanlar Kurulu hi bir trl deitiremezler, bakalayamazlar, geciktiremezler ve hkmlerinin yerine getirilmesine engel olamazlar. Bu maddelerle, 1961 Anayasasnn 7. ve 132. maddeleri arasndaki paralellik aktr. 1924 ve 1961 Anayasalar dnemlerinde, idarenin kanuna dayanmas gerei, kanunun olmad yerde idarenin de olamayaca, idarenin zerk ve asli bir dzenleme yetkisinin bulunmad konularnda kamu hukukularmz arasnda byk lde gr birlii mevcut olmakla birlikte, zellikle 1970lerde Dantay, eitli kararlarnda, kamu dzeninin gerektirdii hallerde idarenin genel ve asli dzenleme yetkisi bulunduunu, idarenin bir alan dzenleyebilmesi iin mutlak surette bu hususta yetki tanyan bir metnin varlnn zorunlu olmadn, yasal metin olmasa dahi idarenin genel dzenleme yetkisi iinde dzenlemelerde bulunabileceini kabul etmitir. Yasama ve yrtme fonksiyonlarnn ayrl konusunda 1924 ve 1961 Anayasalarnn kabul etmi olduklar sistemden daha da nemli bir sapma, 1971 Anayasa deiiklii ile Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname karma yetkisinin verilmi olmasdr. Aada ayrca tartlacak olan kanun hkmnde kararnamelerin, Anayasada belirtilen snrlar iinde de olsa, Bakanlar Kuruluna yrrlkteki kanunlarda deiiklik yapma yetkisini vermesi, phesiz, hayli nemli bir yenilik ve 1924-1961 sistemlerinin kanuncu zelliinden olduka ciddi bir sapmadr.

1982 ANAYASASINDA KUVVETLER (FONKSYONLAR) AYRILII

1982 Anayasasnn 7. maddesi 1961 Anayasasnn 5. maddesine paralel olarak, Yasama yetkisi Trk Milleti adna Trkiye Byk Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez hkmn ihtiva etmektedir. Anayasann 8. maddesi ise, Yrtme yetkisi ve grevi bal altnda Yrtme yetkisi ve grevi, Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak yerine getirilir demektedir. Bu ifade ile, 1961 Anayasasnn 6. maddesi arasnda derhal dikkati eken fark, 1961de yrtmenin sadece bir grev olarak nitelendirilmi olmasna karlk, 1982 Anayasasnn yrtmeyi bir yetki ve grev olarak nitelendirmesidir. Bu fark, Danma Meclisi Anayasa Komisyonunun gerekesinde yle aklanmakta-

104

Anayasa Hukuku

dr: 1961 Anayasas... yrtmeyi Devletin ynetiminde, btn faaliyetlerinde yasama kuvvetine bal, yasamaya tabi bir kuvvet olarak dzenlemi idi. Halbuki modern hayatta yrtme kuvveti devletin beyni, hareket gcnn kaynakland motorudur. Bundan dolaydr ki, 1961 ila 1980 arasndaki devrede karar almak kudretinden yoksun hkmetler grlmtr. te bu duruma son vermek iin yrtme yasamaya tabi bir organ olmaktan karlm, her iki kuvvetin Devlet faaliyetlerinin dzenlenmesinde eitlik ve denklik iinde ibirlii yapmalarn ngren parlamenter hkmet sistemi btn gerekleriyle uygulanmaya konmutur. Bu nedenle, yrtme, 1961 Anayasasnda olduu gibi bir grev olmaktan karlm, yrtme gerekli yetkilere sahip ve kanunlarn kendisine verdii grevleri yerine getiren bir kuvvet olarak dzenlenmitir. Grlyor ki, Anayasa Komisyonu gerekesi, yukarda da deindiimiz yaygn hataya derek, yasama ve yrtme fonksiyonlarnn ayrln hkmet sorunuyla kartrmaya devam etmitir. Aksi takdirde, yrtme yetkisi ve grevine ilikin maddenin gerekesinde, iki kuvvetin ... eitlik ve denklik iinde ibirlii yapmalarn ngren parlamenter hkmet sisteminin btn gerekleriyle uygulamaya konduundan sz etmeye herhalde gerek duyulmazd. Oysa bilindii gibi, hangi organn ne tr hukuki ilemler yapabilecei konusunun, bu organlarn karlkl ilikileri ve birbirlerine kar sahip olduklar etkileme aralar sorunuyla bir ilgisi yoktur. Gene gerekede ileri srld gibi, 1961-1980 dneminde karar almak kudretinden yoksun hkmetlerin grlm olmasnn, 1961 Anayasasnda yrtmenin bir grev olarak nitelendiriliiyle aklanabilecei ok phelidir. O halde, 1982 Anayasasnda yrtmenin sadece bir grev deil, bir grev ve yetki olarak nitelendirilmesinin hukuki sonular nelerdir? Sz konusu deiiklik, anayasa koyucunun amac olan gl yrtmeye ne ekilde katkda bulunmaktadr? 1982 Anayasasndaki formln, idarenin kanunilii ilkesini ortadan kaldrm olduu iddia edilemez. Yrtmenin ayn zamanda bir grev olma nitelii, 1982 Anayasasnda da devam etmektedir. Dolaysyla, kanuni bir dzenlemenin mevcut olduu her yerde, idarenin bu kanunu uygulama grevi de vardr. Bu anlamda, Anayasa Komisyonunun gerekesindeki ifadeye ramen, hi deilse kanunla dzenlenmi veya dzenlenmesi gereken alanlarda, yrtmenin yasamaya bamll gene de devam etmektedir. Kald ki, Anayasann idareye ilikin birok maddelerinde kanuni dzenlemeden bahsedilmi olmas (mesela m.123, 126, 127, 128) yrtme organnn bu alanlarda asli bir dzenleme yetkisine sahip olmad anlamna gelmektedir. 1982 Anayasasnn forml, daha nce kanunla dzenlenmemi bir alanda yrtme organna genel ve asli bir dzenleme yetkisi vermekte midir? Baka bir ifade ile bir alan, ilk defa yrtmenin dzenleyici bir ilemiyle dzenlenebilir mi? lk bakta, yrtmenin bir yetki olarak nitelendirilmi olmas dolaysyla, bu soruya olumlu cevap verilebilecei dnlebilir. Ancak yrtmenin dzenleyici ilemlerine ilikin Anayasa hkmlerinin hemen hepsi, daha nceki bir kanuni dzenlemeden sz etmektedir. Mesela tzkler kanunun uygulanmasn gstermek veya emrettii ileri belirtmek zere (m.115) ynetmelikler kanunlarn ve tzklerin uygulanmasn salamak zere (m.124) karlrlar. Dolaysyla, daha nceden kanunla dzenlenmemi bir alanda dorudan doruya tzk veya ynetmelik karlamayaca aktr. Kanun hkmnde kararnamelerin karlabilmesi ise, daha nce km olan ve kanun hkmnde kararnamenin amacn, kapsamn, ilkelerini, kullanma sresini ve sresi iinde birden fazla kararname karlp karlamayacan gsteren bir yetki kanununa baldr (m.91). Bu anlamda kanun hk-

nite 6 - Kuvvetler Ayrl

105

mnde kararnamelerin de bir kanuna dayal olduklar, yetki kanununun o alanda hi deilse bir dzenleme balangc oluturduu kukusuzdur. Grlyor ki, Anayasada yer alan dzenleyici ilem trnden hibiri, asli bir dzenleme yetkisinin arac olarak kullanlmaya elverili deildir. yleyse 1982 Anayasasnda yrtmenin hem bir grev, hem bir yetki olarak tanmlanm olmasnn pratik hukuki deeri nedir? Anayasa Mahkemesine gre, yrtmeye bir yetki olma gcn veren esaslar, Anayasann muhtelif maddelerine serpitirilmi durumdadr. Bunlardan dzenleme ile ilgili olarak yeni Anayasann getirdikleri, olaanst haller ve skynetim sresince Cumhurbakannn bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulunun sz edilen hallerin gerekli kld konulara hasren kanun hkmnde kararname kartma; Bakanlar Kurulunun, vergi, resim, har ve benzeri ykmllklerin muaflk, istisnalar ve indirimleriyle oranlarna ilikin hkmlerde kanunun belirttii yukar ve aa snrlar ierisinde deiiklik yapmak, d ticaretin lke ekonomisinin yararna olmak zere dzenlenmesi amacyla, ithalat, ihracat ve d ticaret ilemleri zerine vergi ve benzeri ykmllkler dnda ek mali ykmllkler koymak ve bunlar kaldrmak gibi hususlardr. Grlyor ki, Anayasa Mahkemesi, yrtmenin bir yetki oluunu, Anayasann 73., 121., 122. ve 167. maddelerinde dzenlenen ayrk (istisnai) durumlarla snrl grmektedir. Mahkemeye gre bu durumlar dnda, yrtmenin, tzk ve ynetmelik karmak gibi klasik dzenleme yetkisi, idarenin kanunilii ilkesi erevesinde snrl ve tamamlayc bir yetki durumundadr. Bu bakmdan Anayasada ifadesini bulan yukardaki ayrk haller dnda, yasalarla dzenlenmemi bir alanda yrtmenin sbjektif haklar etkileyen bir kural koyma yetkisi bulunmamaktadr. Yasa ile yetkili klnm olmas da sonuca etkili deildir. u halde Anayasa Mahkemesine gre yrtmenin, Anayasada belirtilen istisnai haller dnda asli veya zerk bir dzenleme yetkisi bulunmamaktadr. Dzenleme yetkisi, 1982 Anayasasnda da trevsel ve bal olmaya devam etmektedir. Bizce, 1982 Anayasasnda yrtmenin ayn zamanda bir yetki olarak nitelendiriliinin gerek nemi, skynetim ve olaanst hal kanun hkmnde kararnameleriyle (m.121, 122), Cumhurbakanl kararnamesinde kendisini gstermektedir. Olaanst hal ve skynetim kanun hkmnde kararnameleri karma yetkisi, bir yetki kanunundan deil, dorudan doruya Anayasadan domaktadr. Bu anlamda olaanst hal veya skynetim kanun hkmnde kararnameleri, bir alan dorudan doruya (asli olarak) dzenleyebilir. Yrtme bir yetki olarak deil, sadece bir grev olarak nitelendirilmi olsayd bu kararnamelerin hukuki mahiyetini Anayasann genel sistemi iinde aklamak hayli gleirdi. Ayn ekilde, Anayasann 107. maddesine gre Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin kurulu, tekilat ve alma esaslar ile personel atama ilemlerinin, dorudan doruya Cumhurbakanl kararnamesi ile dzenlenebilmesi de yrtmenin asli dzenleme yetkisinin baka bir rneini oluturmaktadr. Bu iki istisnai durum dnda, 1982 Anayasasnn yasama ve yrtme fonksiyonlarnn ayrl konusunda kabul ettii formln, 1924 ve 1961 Anayasalarndaki kanunun stnlne dayanan sistemi temelde deitirmedii sylenebilir. Yrtme ilemlerinin kural olarak bir n kanuni dzenlemeye dayanmalar zorunluluunun bir istisnas da, yrtme organnn dorudan doruya Anayasadan kaynaklanan birtakm ilemleridir. Yrtme organnn, kanunlardan deil, dorudan doruya Anayasadan ald yetkilerle yapt bu ilemler, yrtme veya idare fonksiyonunun tanmlanmasnda bavurulan kanunlarn uygulanmasn salamak kavramnn dnda kalrlar. Gerek 1961 gerek 1982 Anayasalarnda birok

106

Anayasa Hukuku

rnekleri bulunan bu ilemler, genellikle, Cumhurbakannn yrtme organnn ba olma sfatndan deil, devletin ba olma sfatndan kaynaklanan ilemleridir. Gene bunlar, ounlukla, yrtme organnn dier iki devlet organyla olan ilikilerini ilgilendirirler. 1982 Anayasasna gre Cumhurbakannn yasamaya ilikin yetkileri arasnda, Trkiye Byk Millet Meclisini gerektiinde toplantya armak, kanunlar tekrar grlmek zere Trkiye Byk Millet Meclisine geri gndermek, kanunlar yaymlamak, Anayasa deiikliklerini halkoyuna sunmak; kanunlar, kanun hkmnde kararnameler ve Trkiye Byk Millet Meclisi tz hakknda Anayasa Mahkemesinde iptal davas amak gibi yetkiler vardr. Cumhurbakannn yarg organ ile ilgili yetkileri, Anayasada belirtilen baz yksek hakimleri semektir. Nihayet Anayasa, yrtme ile ilgili alanlarda da Cumhurbakanna baz atama ilemlerini yapmak, belirli kiilerin cezalarn hafifletmek veya kaldrmak gibi birtakm yetkiler vermitir. Bu ilemler ve tb olduklar hukuki rejim, aada ayrca tartlacaktr.
SIRA SZDE

1982 Anayasasnda yrtmenin hem grev hem de yetki olarak nitelendirilmesinin hukuki sonular nelerdir?

nite 6 - Kuvvetler Ayrl

107

zet
AMA

Kuvvetler ayrl ve fonksiyonlar ayrl kavramlarn tanmlayabilmek. Egemenlik ve devlet kudreti tektir ve blnmezdir. ktidarn fonksiyonlar (yasama, yrtme, yarg), iktidarn deiik kullanm biimleridir. ktidarn organlar ise, iktidarn eitli fonksiyonlarn yerine getirmekle grevli kii veya kurululardr (rnein Bakanlar Kurulu, Yargtay). Gnmzde kuvvetler ayrl deyimi kullanlrken kastedilen, gerekte fonksiyonlar ayrldr.

AMA

AMA

Devletin hukuki fonksiyonlarnn, maddi, ekli ve organik tasniflerini aklayabilmek. 2 Devletin hukuki fonksiyonlar yasama, yrtme ve yarg olarak e ayrlmakta, fakat bu kavramlarn nasl tanmlanmas gerektii tartlmaktadr. Bir gr, devletin hukuki fonksiyonlarnn tasnifini, bu fonksiyonlarn ifasnda bavurulan ilemlerin hukuki mahiyetine dayandrmaktadr (maddi tasnif). Dier bir gr ise, devletin fonksiyonlarn ve bu fonksiyonlarn ifa arac olan hukuki ilemleri, bu ilemleri yapan organa (organik tasnif) ve yapl ekillerine gre (ekli tasnif) tasnif etmektedir.

1924, 1961 ve 1982 Anayasalarnda, kuvvetler ayrlnn nasl dzenlendiini belirleyebilmek. Trkiyede 1924 Anayasasnn 5. maddesinde kuvvetler birlii anlamna gelen bir ifade kullanlmakla beraber aslnda fonksiyonlar ayrl gerekletirilmitir. 1961 Anayasas da 1924 Anayasasnn sistemini benimsemi, ancak yarg organnn bamszl konusunda daha gvenli bir sistem getirmitir. 1982 Anayasas ise kuvvetler ayrl sistemini benimsemekle birlikte, yrtmeyi sadece bir grev deil, ayn zamanda yetki olarak nitelendirmitir. Bu durum kendisini 1982 Anayasasnda Olaanst Hal Kanun Hkmnde Kararnameleri ile Cumhurbakanl kararnamelerinde gsterir.

108

Anayasa Hukuku

Kendimizi Snayalm
1. Kuvvetler ayrl prensibi aadaki dnrlerden hangisi ile zdeletirilmitir? a. Montesquieu b. J.J. Rousseau c. Descartes d. Spinoza e. Locke 2. Devletin hukuki fonksiyonlarnn tasnifini, bu fonksiyonlarn ifasnda bavurulan ilemlerin hukuki mahiyetine dayandran kritere ne ad verilir? a. ekli kriter b. Organik kriter c. Kiisel kriter d. Maddi kriter e. Fonksiyonel kriter 3. 1982 Anayasasna gre yrtme yetkisi ve grevi aadakilerden hangisi tarafndan yerine getirilir? a. Cumhurbakan b. Bakanlar Kurulu c. Bakanlar d. Valilikler ve Bakanlar Kurulu e. Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu 4. Pozitif hukuk verilerince kuvvetler ayrlndan kast edilen nedir? a. Fonksiyonlar ayrm b. dari ayrm c. Hiyerarik ayrm d. Yasal ayrm e. Pedagojik ayrm 5. Devlet fonksiyonlarnn ekli ve organik bakmdan tasnifinin en gl savunucusu kimdir? a. Carr De Malberg b. Montesquieu c. Duguit d. Locke e. Hobbes

6. Aadakilerden hangisi Cumhurbakannn yasamaya ilikin yetkilerinden biri deildir? a. TBMMyi gerektiinde toplantya armak b. Kanunlar tekrar grlmek zere TBMMye geri gndermek c. Kanunlar yaynlamak d. Kanunlar hakknda Anayasa Mahkemesine iptal davas amak e. Anayasada belirtilen yksek hakimleri semek 7. Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname karma yetkisi veren kanunda aadakilerden hangisinin gsterilmesi zorunlu deildir? a. Kararnamenin amac b. Kararnamenin kapsam c. Kararnamenin ilkeleri d. Yetkinin kullanm sresi e. Yrrlkten kaldrlacak kanun hkmleri 8. Devletin objektif hukuku formle ettii veya ona yrrlk salad fonksiyonu aadakilerden hangisidir? a. Yasama fonksiyonu b. Yrtme fonksiyonu c. Yarg fonksiyonu d. dare fonksiyonu e. Denetim fonksiyonu 9. darenin dzenleyici ilemlerini, yasama ilemlerinden ayrdetmeye yarayan unsur aadakilerden hangisidir? a. Hukuk kural koymas b. Genel nitelikte olmas c. Yrtme organ tarafndan yaplmas d. Srekli nitelikte olmas e. Kiilik d olmas 10. Kanun hkmnde kararname karma yetkisi aadakilerden hangisine aittir? a. TBMM b. Bakanlar Kurulu c. Anayasa Mahkemesi d. Dantay e. Cumhurbakan

nite 6 - Kuvvetler Ayrl

109

Yaamn inden
.... Anayasann balang ksmnda kuvvet ayrmnn, Dev1et organlar arasnda stnlk sralamas anlamna gelmeyip, belli Devlet yetkilerinin kullanlmasndan ibaret ve bununla snrl medeni bir i blm ve ibirlii olduu ve stnln ancak Anayasa ve kanunlarda bulunduu belirtilmitir. Yukarda deinildii gibi kuvvetler ayrl ilkesi benimsenerek hazr1anp yrrle konulan Anayasamzn nc ksmnda da dev1etin temel rgtlenme biimi Cumhuriyetimizin Temel Organlar bal altnda sray1a yasama, yrtme ve yarg olarak dzenlenmitir. Anayasann da ngrd ve gler ayrlnn esas alnd bu rgtlenme biimi dikkate alndnda, ulusal ve resmi bayramlarda ve trenlerde de anlan kurumlar (yasama, yrtme, yarg) temsile yetkili olanlarn, belirlenen bu sraya gre trenlerde yer almalar gerekir. (DANITAY 10. D., E. 1998/6921 K. 2000/4825, www.adalet.gov.tr).

Bavurulabilecek Kaynaklar
Gne, Turan. (1965). Trk Pozitif Hukukunda Yrtme Organnn Dzenleyici lemleri. Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn. Tezi, Erdoan. (1991). Anayasa Hukuku. stanbul: Beta Yaynlar.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. d 3. e 4. a 5. a 6. e 7. e 8. a 9. c 10. b Ayrntl bilgi iin, Kuvvetler Ayrl ve Fonksiyonlar Ayrl konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin, Devletin Hukuki Fonksiyonlarnn Maddi Bakmdan Tasnifi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin, 1982 Anayasasnda Kuvvetler (Fonksiyonlar) Ayrl konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin, Kuvvetler Ayrl ve Fonksiyonlar Ayrl konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin, Devlet Fonksiyonlarnn ekli ve Organik Bakmdan Tasnifi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1982 Anayasasnda Kuvvetler (Fonksiyonlar) Ayrl konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin, 1982 Anayasasnda Kuvvetler (Fonksiyonlar) Ayrl konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin, Devletin Hukuki Fonksiyonlarnn Maddi Bakmdan Tasnifi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin, Devlet Fonksiyonlarnn ekli ve Organik Bakmdan Tasnifi konusuna baknz Ayrntl bilgi iin, 1982 Anayasasnda Kuvvetler (Fonksiyonlar) Ayrl konusuna baknz.

110

Anayasa Hukuku

111

Yasama Fonksiyonu ve Yasama lemleri

Bu nitede...
Yasama fonksiyonunun niteliine ilikin genel bilgiler ve bunlarn Trk Anayasa Hukukunda dzenlenmi biimi aklanmaktadr. Daha sonra yasama organnn gerekletirdii yasama ilemleri ve bu ilemlerin Anayasaya uygunluunun denetimi konusunda bilgi verilmektedir.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda, aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaz: Yasama ilevinin ne olduunu ve maddi anlamda kanun ile ekli anlamda kanun kavramlarn tanmlayabileceksiniz. Yasama ilevinin niteliklerinin neler olduunu belirleyebileceksiniz. Yasama ilemi trlerini sralayabileceksiniz.

112

Anayasa Hukuku

rnek Olay
Avukatlar ile baz fakltelerde grev yapan retim yelerinin hakimlik ve savclk mesleine geebilmelerine olanak salayan Hakimler ve Savclar Yasasnda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girdi. Yeni dzenlemeye gre, hukuk fakltelerinde maddi hukuk ve usul hukuku dallarnda ders veren profesrler ve doentler, adli hakim ve savclklara, hukuk, siyasal bilgiler, iktisat, iletme, idari bilimler fakltelerinde idare, maliye ve ekonomi dallarnda ders veren profesr ve doentler de idari yarg hakim ve savclklarna atanabilecekler (Cumhuriyet, 27.01.2003).

Anahtar Kavramlar
Kanun Yasama ekli anlamda kanun Maddi anlamda kanun Kanun Hkmnde Kararname Parlamento karar tzk

indekiler
YASAMA FONKSYONU Yasama Fonksiyonunun Nitelii Yasama Yetkisinin Genellii ve lkellii (Aslilii) Yasama Yetkisinin Devredilmezlii YASAMA LEMLER Kanun zel Nitelikli Kanunlar Parlamento Kararlar tzk

nite 7 - Yasama Fonksiyonu ve Yasama lemleri

113

YASAMA FONKSYONU
AMA

Yasama ilevinin ne olduunu ve maddi anlamda kanun ile ekli anlamda kanun kavramlarn tanmlayabilmek.

Yasama Fonksiyonunun Nitelii

1961 Anayasas gibi, 1982 Anayasas da yasama yetkisinin Trkiye Byk Millet Meclisine ait olduunu ve bu yetkinin devredilemeyeceini belirtmi, fakat yasama yetkisinin ne olduunu tanmlamamtr. Trkiye Byk Millet Meclisi, yetkilerini ya kanun veya karar biiminde ilemlerle kullanacana gre, yasama yetkisini Trkiye Byk Millet Meclisinin kanun yapma ve parlamento kararlar alma yetkisi olarak tanmlayabiliriz. Ancak phesiz, byle bir tanm da bizi fazla aydnlatmamaktadr. Kanun ve parlamento karar kavramlar aada ayrntl ekilde tartlacak olmakla birlikte, burada yasama kavramnn daha genel dzeyde aklanmasna allacaktr. 1982 Anayasasnn yasama yetkisi baln tayan 7. maddesinin Danma Meclisi Anayasa Komisyonunca verilen gerekesinde Millet adna kanun koyma yetkisini yasama meclisi yerine getirir. denilmektedir. Bu cmle, Anayasa koyucunun, yasama yetkisini kanun koyma veya 87. maddedeki daha etrafl ifade ile kanun koymak, deitirmek ve kaldrmak olarak grdn anlatmaktadr. Anayasa koyucunun, kanun deyiminden maddi manada kanunu mu, yoksa ekli manada kanunu mu kastettii konusunda bir aklk yoktur. phesiz ki, gerek 1961 gerek 1982 Anayasalarna gre, maddi anlamda kanunlarn yannda ekli anlamda kanunlar da vardr. Dier bir deyimle, kural-ilem olmad, bir objektif hukuk kural koymad halde, kanun adn tayan, maddi kanunlarla ayn usuller ierisinde yaplan, ayn hukuki gce sahip olan ve ayn yargsal denetim rejimine tabi bulunan birok ilemler mevcuttur. Objektif hukuk kural, ister genellii ile, ister bireyler bakmndan yeni hak ve ykmllkler yaratmasyla, ister bir kere uygulanmakla sona ermemesiyle tanmlansn, anlan ilemlerin hibir anlamda kural saylamayacaklarnda phe yoktur. Bu ilemlerden bazlar, 1982 Anayasasnn, 1961 Anayasasnn 64. maddesine paralel olan 87. maddesinde saylmtr. Bte ve kesin hesap kanunlarn kabul etmek, para baslmasna karar vermek, genel ve zel af ilan etmek, kesinleen lm cezalarnn yerine getirilmesine karar vermek gibi. Bunlardan bir ksm (mesela lm cezalarnn yerine getirilmesine karar vermek) maddi mahiyeti bakmndan bir sbjektif ilemdir. Dier bazlar ise art ilem nitelii tamaktadr. Mesela Bte kanunu, yeni bir hukuk kural yaratmaz; sadece yrrlkteki kurallar erevesinde devlet gelirlerinin toplanmasna ve kamu harcamalarnn yaplmasna izin verir; dier bir deyimle, bu yetkilerin kullanlabilmesinin artn oluturur. Genel veya zel af da, ayn ekilde, af edilen kii veya kiileri bir hukuki statden karp baka bir hukuki statye sokar. Grlyor ki, bu rnekler karsnda Trkiyede kanunun mutlaka bir kural-ilem olmas gerektii elbette sylenemez. Ancak aslnda tartma konusu olan sorun, bu deildir. Yukarda rneklerine deindiimiz ekli anlamdaki kanunlar, Anayasann ak hkmlerinden kaynaklanmaktadr. Dier bir deyimle, Anayasa bu ilemlerin, maddi mahiyetlerine baklmakszn, kanun biiminde olumalarn emretmitir. yleyse, tartlmas gereken sorun, dorudan doruya Anayasadan kaynaklanan bu durumlarn dnda, kural-ilem niteliinde olmayan bir hukuki ilemin kanun biiminde yaplmasnn mmkn olup olmaddr.

114

Anayasa Hukuku

1961 Anayasas dneminde kanunu maddi anlamyla tanmlayan Anayasa Mahkemesi, 1982 Anayasas dneminde de kanunu esas itibariyle kural-ilem niteliinde gren maddi kanun anlayn devam ettirmitir. Mesela Mahkemenin bir kararnda yle denilmektedir: Yasalar ya da yasalarla edeerdeki pozitif hukuk metinleri nesnel, soyut, genel ve srekli nitelikteki hukuk kurallarn ieren, etkileri ynnden de objektif hukuk alannda yeni bir durum yaratan ya da varolan bir durumu dzenleyen veya ortadan kaldran kural-ilemler blmne girerler. Buna ramen 1982 Anayasas dneminde de ekli kanunlar kukusuz varolmaya devam ettiine gre, Anayasa Mahkemesinin bu maddi kanun anlaynn pratik nemi nedir? Bizce bu nem, aada grlecei gibi, TBMMnin kanun deil karar ad altnda yapt ilemlerin maddi ierikleri bakmndan kanun saylp saylmayaca, dolaysyla Mahkemenin anayasaya uygunluk denetiminin kapsamna girip girmeyeceinin belirlenmesi asndan kendini gstermektedir. Anayasa Mahkemesi, bir hukuki ilemin onu yapan organ tarafndan nitelendirili ekli ile kendisini bal saymamakta, ilemin niteliini bizzat inceleyerek eer o ilem, denetime tabi ilemlerle ayn nitelik ve etkinlikte ise, onun Anayasaya uygunluunu denetleme yetkisini kendisinde grmektedir. Dolaysyla eer TBMMnin karar ad altnda yapt bir ilem, hukuki nitelii bakmndan bir kural-ilem ise, onun kanun saylarak Anayasa Mahkemesince denetlenmesi mmkn olacaktr. Anayasa Mahkemesinin maddi kanun anlayna arlk veren kararlarna karlk, 1961 Anayasas dneminde Trk doktrini, genellikle ekli kanun anlayn benimsemitir. Carr de Malbergin grlerinden byk lde esinlenen bu yazarlarmza gre, tpk 1875 Fransz Anayasas gibi, 1924 ve 1961 Trk Anayasalar da kanunu maddi kritere gre tanmlam deillerdir. Pozitif anayasa hukukumuzda kanunun genel, objektif, kiilik-d ve gelecei dzenleyici bir ilem olmas gerektiini belirten hibir kural yoktur. Dolaysyla bir kanun, pekala, bireysel ve sbjektif bir ilem de olabilir. Kanunla idari ilemi birbirinden ayran, bunlarn maddi mahiyetleri deil, aralarndaki hiyerari farkdr. Trk hukukunda kanun, ancak ekli ve organik kritere gre tanmlanabilir. u halde kanun, yasama organ tarafndan kanun ad altnda ve belirli yasama usullerine uyularak yaplan her trl ilemdir. 1961 Anayasas bakmndan geerli olduu kabul edilebilecek olan bu anlay, byk ihtimalle 1982 Anayasas dneminde de Trk doktrinine hakim olacaktr. nk 1961 Anayasasnda olduu gibi, 1982 Anayasasnda da kanunun mutlaka bir kural-ilem olmas gerektiini gsteren herhangi bir hkm yoktur.
SIRA SZDE

Maddi anlamda kanun ile ekli anlamda kanun arasnda ne gibi farkllklar bulunmaktadr? Trk Hukukunda hangi anlay egemendir, tartarak aklaynz.

Yasama Yetkisinin Genellii ve lkellii (Aslilii)

AMA

Yasama ilevinin niteliklerinin neler olduunu belirleyebilmek.

2
Yasama Yetkisinin Genellii: Anayasaya aykr olmamak kaydyla her konunun yasama organnca dilenilen lde ayrntl olarak dzenlenmesini ifade eder.

Yasama yetkisinin genellii kavramn, kanunlarn genellii ile kartrmamak gerekir. Bizim hukukumuzda yasama yetkisinin genellii, kanunla dzenleme alannn konu itibariyle snrlandrlmam olduunu, Anayasaya aykr olmamak artyla her konunun kanunla dzenlenebileceini ifade eder. Yasama organ, phesiz Anayasa snrlar iinde, devletin hukuk dzeninin yaratcsdr. Bir sosyal iliki alann kanunla dzenleyerek devletin faaliyet alan iine almaya veya devletin faaliyet alan iindeki bir ilikiyi bu alandan karmaya yetkilidir. Yasama yetkisinin

nite 7 - Yasama Fonksiyonu ve Yasama lemleri

115

genellii, aada aklanaca gibi, yrtme organna braklm mahfuz bir dzenleme yetkisinin bulunmadn da anlatr. Nitekim kanun alannn konu itibariyle snrlandrld, bunun dndaki alanlarda dzenleme yetkisinin dorudan doruya yrtme organna brakld anayasalar bakmndan, yasama yetkisinin genelliinden sz edilemez. Yasama yetkisinin genellii, ayn zamanda, yasama organnn bir konuyu diledii lde ayrntl olarak dzenleyebilecei anlamna da gelir. Yasama organnn, bir konunun genel ilkelerini saptamakla yetinip, ayrntlarn veya Anayasa Mahkememizin deyimiyle ihtisasa ve idare tekniine taalluk eden hususlarn dzenlenmesini yrtme organna brakmas, iyi ynetimin gereklerine ve yasama organnn yapsal niteliklerine uygun debilir. Ancak bu konuda yasama organnn hukuki bir ykmllk altnda olduunu sylemeye elbette imkan yoktur. Yasama organ, diledii takdirde, bir konuyu en ince ayrntlarna kadar dzenleyebilir ve yrtme organna sadece bal yetkiler vererek, bir idari dzenleme alanna yer brakmayabilir. Yasama yetkisinin ilkellii (aslilii) ise, yasama organnn bir konuyu dorudan doruya, yani araya herhangi bir ilem girmeksizin dzenleyebilmesidir. Trkiyede yasama ve yrtme fonksiyonlar arasndaki en nemli fark da burada grlr. Yrtme organ, yukarda deinilen istisnalarla, dorudan doruya hukuki ilemler yapmak yetkisine sahip deildir. Yrtme organnn ilemleri, ister sbjektif ister dzenleyici ilemler olsun, daima o alan nceden dzenlemi olan bir kanuna dayanmak zorundadr. Bu anlamda yrtme organnn ilemleri, kanunu izleyen, kanundan kaynaklanan ilemlerdir. Geri bir bakma yasama ilemlerinin de anayasadan kaynakland dnlebilir ama, anayasa-kanun ilikisiyle kanunidari ilem ilikisi arasnda ok nemli bir fark vardr: dari ilemin mevcut bir kanuna dayanma zorunda olmasna ve onun uygulanmasn salayc nitelik tamasna karlk, kanun anayasay uygulayc bir ilemden ibaret deildir. Kanunun bu anlamda anayasaya dayanmas zorunlu olmayp, anayasaya aykr olmamas yeterlidir. Sadece yasama organ, bir konuyu ilkel, yani zerk ve serbest olarak dzenleyebilir. dareci, kendisini yetkilendiren bir kanun hkmne dayanmakszn, bireysel olsun dzenleyici olsun hibir ilem yapamayaca halde kanun yasama organnn kendine zg iktidarna, teebbs kudretine dayanr. u anlamda ki, yasama organ, belli bir tedbiri kanunlatrabilmek iin hibir metnin n iznine tabi deildir. Anayasadan ald genel yetki ile, her konuyu dorudan doruya dzenleyebilir. Nitekim Anayasa Mahkemesinin eitli kararlarnda da, kanunun nitelikleri arasnda bir konuyu dorudan doruya dzenleme zelliine deinilmitir. Bununla yakndan ilgili bir fark da kanunun olduu yerde idare iin onu uygulamann sadece bir yetki deil, ayn zamanda hukuki bir ykmllk olmasna karlk, yasama organnn anayasa karsnda bu anlamda bir ykmllk altnda bulunmamasdr. Yasama organ, elbette anayasann hedef ve amalarnn gerekletirilmesine yardmc olacak kanunlar karmaldr. Ancak bu, hukuki deil, sadece siyasi bir ykmllktr. Hatta baz kanunlarn belli bir sre iinde karlmasn aka emreden anayasa hkmlerinin bile, hukuki anlamda meyyidesi yoktur. Yasama yetkisinin ilkellii ve genellii arasndaki fark anlatnz.

Yasama Yetkisinin lkellii (Aslilii): Yasama organnn bir konuyu araya baka bir ilem girmeksizin dzenlemesidir.

SIRA SZDE

Yasama Yetkisinin Devredilmezlii

Anayasamzn 7. maddesi Yasama yetkisi Trk Milleti adna Trkiye Byk Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez kuraln koymaktadr. Sz geen kural, 1924 Anayasasnn Meclis, teri salahiyetini bizzat istimal eder (m.6) ve 1961 Anayasasnn Yasama yetkisi Trkiye Byk Millet Meclisinindir. Bu yetki devre-

116

Anayasa Hukuku

dilemez (m.5) yolundaki hkmlerine paraleldir. Acaba her Anayasada yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesi, ne amala ve hangi anlamda yer almtr? lk bakta, yasama yetkisinin devredilmezlii yolunda bir kurala Anayasada yer verilmesi garip karlanabilir. nk kamu hukukunda hibir devlet organ anayasadan veya kanunlardan ald yetkileri, bu metinlerde ak bir izin olmadka baka bir devlet organna devredemez. Bu anlamda devredilmezlik ilkesi, sadece yasama yetkisi bakmndan deil, btn devlet organlar ve devlet yetkileri bakmndan geerlidir. stelik, 7. maddede sz edilen devredilemeyecek yasama yetkisi ile, genel olarak kural koyma fonksiyonunun kastedilmi olamayaca da aktr. nk gerek 1924 ve 1961 gerek 1982 Anayasalarnda yrtme organnn dzenleyici ilemler yapma, yani genel, soyut, objektif, kiilik-d hukuk kurallar koyma yetkisine sahip olduunda phe yoktur. Kald ki, ilgili Anayasalarda buna aka izin veren hkmler olmasayd bile, btn genel, objektif ve soyut hukuk kurallarnn ancak yasama organ tarafndan konulabileceini savunmak, toplumun pratik ihtiyalar asndan gene de imkansz olurdu. Grlyor ki, yukarda deinilen maddeler, yasama organ dnda bir devlet organnn genel kurallar koyma yetkisini yasaklam deildir ve olamaz da. yleyse, yasama yetkisinin devredilmezliinin anlam nedir? Yasama yetkisi her trl genel kural koyma yetkisi anlamna gelmediine gre, neyin devri yasaklanmtr? Bu madde ile yasaklanm olan, her eyden nce, kanun ad altnda veya bu ad tamasa bile kanunla edeerde ya da kanun gcne sahip hukuki ilemler yapma yetkisinin devredilmesidir. Eer bir dzenleyici ilem, mevcut kanun hkmlerini deitirebiliyor veya yrrlkten kaldrabiliyorsa, bu ilemin kanun niteliinde ve gcnde olduunda kuku yoktur. nk bir hukuki ilem, ancak en az kendisine edeerli olan bir ilemle deitirilebilir veya ortadan kaldrlabilir. kincisi, bir dzenleyici ilem, mevcut kanun hkmlerini deitirmemek ve ortadan kaldrmamakla birlikte, hakknda hibir kanuni dzenleme bulunmayan bir alanda asli, yani ilk elden ya da dorudan dzenleme yapyorsa, byle bir ilemin de, yukarda aklanan idarenin trevsellii ilkesi gereince, kanun niteliinde saylmas gerekir. 1971 ylnda yaplan Anayasa deiiklii ile kanun hkmnde kararnamelerin hukukumuza girmi olmas, KHKnin hukuki g ynnden kanuna eit nitelii, onun fonksiyonel bakmdan bir yasama ilemi saylmas gerekip gerekmedii tartmasna yol amtr. Bu, salt teorik bir tartma olmayp, pratik adan da nem tamaktadr; nk eer KHK bir yasama ilemi olarak grlrse, onun yasama meclisinin onayndan nce de idari yargnn denetimine tabi olmamas gerekir. Ksacas, ilemin niteliinin belirlenmesi, onun tabi olduu yargsal denetim rejiminin tayini bakmndan nemlidir. KHKnin yasama ilemi saylp saylmamas, yetki kanunu ile Bakanlar Kuruluna verilen KHK karma yetkisinin nitelii hakknda kabul edilecek gre baldr. Eer bu yetki biraz daha geniletilmi basit bir dzenleme yetkisiyse, KHK de tzk ve ynetmeliklerden nitelike farkl olmayan, dzenleyici bir idari ilemden ibarettir. Yok eer KHK karma yetkisi, bir yasama yetkisinin devri ise, KHKnin fonksiyonel anlamda bir yasama ilemi olarak kabul edilmesi gerekir. Tzkler ve yrtmenin dier dzenleyici ilemleri ancak kanunlara aykr olmamak artyla dzenlemede bulunabildikleri halde, KHK yrrlkteki kanun hkmlerini kaldrabilmekte ve deitirebilmekte, dier bir deyimle kanunun hukuki gcne sahip bulunmaktadr. KHKnin bunu ancak yetki kanununun belirledii alanda yapabilmesi, onun hukuki gcn etkilemez. Yasama yetkisi ne ekilde an-

nite 7 - Yasama Fonksiyonu ve Yasama lemleri

117

lalrsa anlalsn, bu yetkinin kanun koymak, deitirmek ve kaldrmak unsurlarn ierdiinde phe yoktur. Dolaysyla, yrrlkteki kanun hkmlerini deitirebilen ve kaldrabilen bir ilemin, kanunla ayn hukuki gte olduu ve bu tr ilemler yapabilme yetkisinin de maddi bakmdan yasama yetkisi olarak vasflandrlmas gerektii sonucuna varlabilir. KHKnin, yasama organ ynnden alelade bir kanun tasarsndan ibaret olduu gr ise, daha da zor savunulabilecek niteliktedir. Kanun tasarlar, kanunlaana kadar hi kimse iin haklar ve ykmllkler dourmaz; bu anlamda bunlar, birer hukuki ilem bile deildir. KHK ise, yaynlanmas ile birlikte yrrle girmekte, fertler iin hak ve ykmllkler dourmaktadr. TBMM, KHK yi reddetse veya deitirse bile, bu ancak red veya deitirme kararnn yaynlanmasndan itibaren hkm ifade etmektedir. 1982 Anayasas dneminde, Anayasa Mahkemesinin konuya ilikin kararlar da, KHKlerin ve yetki kanununun hukuki mahiyeti zerinde birtakm tereddtlerin var olduunu gstermektedir. Anayasa Mahkemesi, 1985 ylnda verdii bir kararda, bu kitapta savunulan grlere paralel olarak, Bakanlar Kuruluna KHK karma yetkisinin verilmesini, yasama yetkisinin devri niteliinde grmtr. Buna karlk Anayasa Mahkemesi, daha sonraki kararlarnda, KHK karma yetkisini yasama yetkisinin devri niteliinde grmemitir. Anayasa Mahkemesi kararlarna gre yetki devri, ancak Anayasann 73 ve 167. maddelerinde dzenlenen ayrk (istisnai) durumlarda sz konusu olacaktr. Anayasann 121 ve 122. maddelerinde dzenlenen olaanst hal ve skynetim KHKlerinde ise bir yetki devri sz konusu deildir. nk bu durumda yrtme organnn dzenleme yetkisi dorudan doruya Anayasadan kaynaklanmakta ve bir kanunla yetkilendirmeye gerek bulunmamaktadr. 1982 Anayasas ile Bakanlar Kuruluna tannan kanun hkmnde kararname karma yetkisinin, yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesi ile ne derece badatn tartnz.
SIRA SZDE

YASAMA LEMLER
AMA

Yasama ilemi trlerini sralayabilmek.

Kanun
Trk hukukunda kanunun maddi anlamda deil, ancak ekli anlamda tanmlanabilecei, yasama yetkisinin de genel ve snrsz olduu, yukarda belirtilmiti. Bu iki ilke, kanunun ne konusu ne de hukuki mahiyeti asndan tanmlanmasnn mmkn olduunu ortaya koymaktadr. ekli kanun anlay, kanunun mutlaka bir kural-ilem olmas gerekmedii anlamna gelir. Yasama yetkisinin genellii ise, kanun alannn snrlanmam olduunu, anayasaya aykr olmamak artyla her eyin bir kanun konusu olabileceini, yrtme organnn mahfuz bir dzenleme alannn bulunmadn ifade eder. Bununla birlikte, ekli kanun anlayn kabul eden yazarlar da, yasama organnn istisnasz her trl hukuki ilemi kanun biiminde yapamayacan kabul etmekte, grlerini birtakm istisnalarla yumuatmaktadrlar. zerinde herkesin birletii bir istisna, yasama organnn, maddi bakmdan yarg ilemi niteliinde bir ilemi kanun biiminde yapamayacadr. Ancak istisnalar, phesiz, bundan ibaret de deildir. ekli kriterciler, bir ksm yrtme ilemlerinin de kanun biiminde yaplamayacan kabul etmektedirler.

118

Anayasa Hukuku

Carr de Malberge gre, kanunun alan, yrrlkteki kanunlarn icrasndan ibaret olmayan her trl karar veya tedbiri kapsar. Daha nceki bir kanunla herhangi bir idari makamn yetki alanna sokulmam olan bir konu, ilk defa olarak ancak kanunla dzenlenebilir. Byle bir kanun, genel ve objektif bir kural koyabilecei gibi, eer ihtiya gerektiriyorsa, bireysel ve sbjektif ilem niteliinde bir tedbir de alabilir. Bu ifadelerin kart anlamlarndan, salt yrrlkteki kanunlarn uygulanmasndan ibaret olan ilemlerin kanun yoluyla yaplamayaca sonucu kmaktadr ki, bunu da ok doal grmek gerekir. Yrtme, mevcut kanunlarn uygulanmas veya uygulanmalarnn salanmas demek olduuna gre, kanunlar uygulayc ilemlerin yasama organ tarafndan kanun biiminde yaplmasna imkan yoktur. Aksi halde fonksiyonlar ayrlnn, zellikle yrtme grevini Cumhurbakan ve Bakanlar Kuruluna veren Anayasamzn 8. maddesinin hibir anlam kalmaz. Dier bir deyimle, Trkiyede yrtme organnn mahfuz bir dzenleme yetkisi olmamakla beraber, mahfuz bir yetki alan vardr. O da, yrrlkteki kanunlarn uygulanmasdr. Yasama organ, bu alana mdahale edemez. Gene hukukumuzda, belli bir kiiye kanunla mkellefiyet yklenemeyeceinde de phe yoktur. ekli kriter taraftarlarnn da kesinlikle kabul ettikleri bu gerek, kanunlarn mutlaka kural-ilem nitelii tamas gerektii grne deil, hukuk devleti ve kanun nnde eitlik ilkelerine dayandrlmaktadr. Hangi gerekeye dayandrlsa dayandrlsn, bunun kanun alan bakmndan nemli bir snrlama tekil ettii aktr. Belli bir kiiye kanunla ykmllk yklenemeyecei gibi, belli bir kiiyi kanuni ykmllklerinden kurtaran bir kanunun da karlamamas gerekir. Buna karlk, belli bir kiiyi kanuni ykmllklerinden kurtarmamakla beraber, ona birtakm zel yararlar salayan bir kanunun karlp karlamayaca daha tartmaldr. Mevzuatmzda bu tr kanunlarn rnekleri, zellikle belli kiilere vatani hizmet tertibinden maa balanmas veya belli bir kamu grevlisinin emeklilik yann uzatlmas hakkndaki kanunlardr.

zel Nitelikli Kanunlar

Anayasamz, kanun biiminde yaplan baz yasama ilemlerini, tadklar zel nitelikler sebebiyle, zel bir grlme usulune, hatta zel bir hukuki statye tabi tutmutur. Bunlar, bte ve kesin hesap kanunlar ile milletleraras andlamalarn uygun bulunmas hakkndaki kanunlardr.

Bte Kanunu
Daha nce de belirtildii gibi Bte kanunu, hukuki mahiyeti bakmndan bir kuralilem deil, devlete ve dier kamu tzel kiilerine kamu harcamalarnda bulunmak ve kamu gelirlerini toplamak konusunda belli bir sre iin yetki veren bir art-ilemdir. Anayasamzda btenin yllk olmas ilkesi kabul edilmitir. Mali yln balang tarihinin kanunla belirlenmesi gerekir. Bte kanununun zel hukuki nitelii dolaysyla, bu kanuna bte ile ilgili hkmler dnda hibir hkm konulamayaca, gerek 1961 (m.126) gerek 1982 (m.161) Anayasalarnda belirtilmitir. phesiz bu hkm, Bte kanunu ile mevcut kanun hkmlerinde ak veya zmni bir deiiklik yaplmasn veya mevcut kanun hkmlerinin kaldrlmasn da yasaklamaktadr. Bte kanunu, hukuki rejimi ynnden, bir kanun olmakla beraber, bunun tad zellikler sebebiyle, Anayasa, btenin grlmesini ve kabuln dier kanunlar hakkndaki genel hkmlere tabi tutmam, bu konuda zel bir yntem benimsemitir. Buna gre Bakanlar Kurulu, genel ve katma bte tasarlar ile milli

nite 7 - Yasama Fonksiyonu ve Yasama lemleri

119

bte tahminlerini gsteren raporu, mali yl bandan en az yetmi be gn nce, Trkiye Byk Millet Meclisine sunar. Bte tasarlar ve rapor, krk yeden kurulu Bte Komisyonunda incelenir. Bu komisyonun kuruluunda, iktidar grubuna veya gruplarna en az yirmi be ye verilmesi art ile, siyasi parti gruplarnn ve bamszlarn oranlarna gre temsili gz nnde tutulur (m.162/1, 2). Bte Komisyonu, Bte kanunu tasarsn elli be gn iinde grerek karara balar. Komisyonun kabul ettii metin de Trkiye Byk Millet Meclisinde grlerek mali yl bana kadar karara balanr (m. 162/3). Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, Genel Kurulda, bakanlk ve daire bteleriyle katma bteler hakkndaki dncelerini, her btenin tm zerindeki grmeler srasnda aklarlar; blmler ve deiiklik nergeleri, zerinde ayrca grme yaplmakszn okunur ve oya konur (m. 162/4). Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, Bte kanunu tasarlarnn Genel Kurulda grlmesi srasnda gider arttrc veya gelirleri azaltc nerilerde bulunamazlar (m.162/5). Bte kanununun dier kanunlardan ayrlan bir zellii de, Cumhurbakannca bir kere daha grlmek zere Trkiye Byk Millet Meclisine geri gnderilebilme hkmnn (m.89) dnda tutulmu olmasdr. 1961 Anayasasnda da aynen mevcut olan bu hkm (m.93), Bte kanununun sreli niteliinden kaynaklanmaktadr. Gerekten Bte kanununun mali yl bana kadar karlamamas halinde devlet faaliyetleri felce urayacaktr. Buna karlk Bte kanunu, denetim rejimi bakmndan dier kanunlarla ayn hkmlere tabi tutulmutur. Bte kanununun ekil ve esas ynnden Anayasa aykrl iddiasyla, dier kanunlarda olduu gibi, Anayasa Mahkemesine bavurulabilir.

Kesin Hesap Kanunu

Bte kanununu kabul etme yetkisine sahip olan yasama meclisi, doal olarak, bu kanunun uygulann denetleme yetkisine de sahiptir. Btenin denetlenmesi, gelirlerin toplanmasnn ve harcamalarn bteye uygun olarak gerekleip gereklemediinin aratrlmasn ierir. Bu denetleme, kural olarak, Trkiye Byk Millet Meclisi adna, bir anayasal kurulu olan Saytay tarafndan yaplr (m.160). Trkiye Byk Millet Meclisinin btenin uygulan zerindeki denetimi ise, kesin hesap kanunu tasarlarn kabul etmek suretiyle olur. Bu tasarlar, Saytayca hazrlanan genel uygunluk bildirimine dayanr.

Milletleraras Antlamalarn Uygun Bulunmas

1982 Anayasas (m.90), milletleraras antlamalarn uygun bulunmasna ilikin 1961 Anayasas hkmn (m.65) uygulamada iyi iledii ve ihtiyaca cevap verdii gerekesiyle aynen kabul etmitir. Her iki Anayasann benimsedii sistem, antlamalarn onaylanmas yetkisini yasama ve yrtme organlar arasnda paylatrmtr. Anayasamza gre antlamalar onaylamaya yetkili makam, Cumhurbakandr. Anayasann 104. maddesi, milletleraras antlamalar onaylamak ve yaymlamak yetkisini Cumhurbakannn grev ve yetkileri arasnda saymaktadr. Ancak Cumhurbakannn onay yetkisini kullanabilmesi, kural olarak, Trkiye Byk Millet Meclisinin onaylamay bir kanunla uygun bulmasna baldr. Ayn maddenin aada inceleyeceimiz ikinci ve nc fkralar, bu kuraln istisnalarn getirmi; dier bir deyimle, baz durumlarda yrtme organna, nceden bir kanunla uygun bulunma zorunluluu olmakszn, antlamalar yrrle koyma yetkisini vermitir. Bu, ikinci ve nc fkralarda anlan antlamalarn onaylanmayacaklar deil,

120

Anayasa Hukuku

sadece onaylamann bir kanunla uygun bulunmasnn gerekli olmad anlamna gelir. Yoksa, istisnasz her trl antlama, Cumhurbakannca onaylanacaktr. phesiz, Cumhurbakannn bu yetkisi, onun tek bana deil, Bakanlar Kurulu ile birlikte ve Bakanlar Kurulu kararnamesi biiminde kullanabilecei bir yetkidir. Anayasann antlamalarn onaylanmas konusunda kabul ettii genel kural, Trkiye Byk Millet Meclisinin bir kanunla nceden verdii yetkiye dayanlarak onay ileminin Cumhurbakannca yaplmas olmakla beraber, Anayasann 90. maddesinin ikinci ve nc fkralar, bu kurala iki tr istisna getirmektedir. kinci fkraya gre, Ekonomik, ticari veya teknik ilikileri dzenleyen ve sresi bir yl amayan antlamalar, Devlet Maliyesi bakmndan bir yklenme gerektirmemek, kii hallerine ve Trklerin yabanc memleketlerdeki mlkiyet haklarna dokunmamak artyla, yaymlanma ile yrrle konulabilir. Bu takdirde bu antlamalar, yaymlarndan balayarak iki ay iinde Trkiye Byk Millet Meclisinin bilgisine sunulur. Antlamann Trkiye Byk Millet Meclisinin bilgisine sunulmas, Trkiye Byk Millet Meclisine antlama zerinde herhangi bir ilem yapma yetkisini vermez; yasama organ, antlamay uygun bulmazsa, ancak Bakanlar Kurulu zerindeki siyasal denetim mekanizmasn harekete geirebilir. Bunun da, antlamann milletleraras geerliliini ve balaycln etkilemeyeceinde phe yoktur. Anayasann 90. maddesinin nc fkrasnda yer alan istisna ise, yrtme organn Trkiye Byk Millet Meclisine bilgi verme ykmllnden de kurtarmakta, hatta baz durumlarda bir antlamay yaymlanmadan da yrrle koyma imknn vermektedir. Bu fkraya gre, Milletleraras bir antlamaya dayanan uygulama antlamalar ile kanunun verdii yetkiye dayanlarak yaplan ekonomik, ticari, teknik veya idari antlamalarn Trkiye Byk Millet Meclisince uygun bulunmas zorunluluu yoktur; ancak, bu fkraya gre yaplan ekonomik, ticari veya zel kiilerin haklarn ilgilendiren antlamalar, yaymlanmadan yrrle konulamaz. 90. maddenin gerek ikinci, gerek nc fkralarndaki istisnalarn, ancak Trk kanunlarna deiiklik getirmeyen antlamalar bakmndan geerli olaca da unutulmamaldr. Maddenin drdnc fkrasna gre, Trk kanunlarna deiiklik getiren her trl antlamalarn yaplmasnda birinci fkra hkm uygulanr. Yani bunlarn bir kanunla uygun bulunmalar zorunludur. Anayasasnn 90. maddesinin son fkrasna gre, usulne gre yrrle konulmu milletleraras antlamalar kanun hkmndedir. Bunlar hakknda Anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz. Grlyor ki, bu fkra, antlamalarn Anayasaya uygunluunun, gerek soyut gerek somut norm denetimi yoluyla Anayasa Mahkemesi tarafndan denetlenebilmesine imkn vermemektedir. Bu yasaklayc hkmn, bir yandan devletin milletleraras sorumluluuna meydan vermemek; te yandan Trkiyenin devletler-st nitelik tayan, dolaysyla Anayasamzn baz hkmleriyle eliebilecek olan milletleraras kurululara girebilmesini salamak gibi iki dnceden kaynakland sylenebilir. Antlamalarn Anayasaya uygunluunun denetiminin bylece engellenmi olmas, tahmin edilebilecei gibi, baz eletirilere yol amtr. Bu gr gre, antlamalarn da dier kanunlar kadar Anayasaya aykr debilme ihtimali vardr. Ancak, sz konusu hkmle antlamalarn kanunlardan daha stn hukuk normlar haline getirilmi olmadklarn da belirtmek gerekir. Anayasamz, milletleraras hukukun i hukuka stnl ilkesini kabul etmi deildir. Dolaysyla, antlamalarn Anayasaya aykrl ileri srlememekle birlikte, antlamalara aykr kanuni dzenlemelerde bulunmak, dier bir deyimle antlamann i hukuktaki etkilerini sonradan karlacak bir kanunla deitirmek veya kaldrmak mmkndr. phe-

nite 7 - Yasama Fonksiyonu ve Yasama lemleri

121

siz byle bir davran, Devletin milletleraras ykmllklerine uymamas anlamna gelir ve onun milletleraras hukuk bakmndan sorumluluuna yol aabilir. Ancak, i hukuk bakmndan buna bir engel olduu sylenemez.

Parlamento Kararlar
Bilindii gibi, yasama meclislerinin hukuki ilemleri, kanunlar ve parlamento kararlar olmak zere ikiye ayrlr. Bu iki tr ilemi ayrt etmeye alan yazarlar, genellikle, kanunun iki meclisin iradesinin rn olmasna karlk, kararn tek bir meclisin iradesinden kaynaklandna dikkati ekmektedirler. Ancak bu kriterin, tek meclisli bir sistemde kanunla parlamento kararn ayrt edemeyecei aktr. Bu durumda Trk hukukunda parlamento kararlarn ancak olumsuz ekilde tanmlamak mmkn grnmektedir. Ksacas, parlamento kararlar, Trkiye Byk Millet Meclisinin kanun dndaki btn ilemleridir. Gerekten, kararlarn konu ve nitelik bakmndan eitlilii, bunlarn verdiimiz olumsuz ve biimsel tanm dnda, maddi ynden tanmlanabilmelerine imkan vermemektedir. Parlamento kararlarnn konu ynnden ok eitli olular, bunlarn tam bir tasnifinin yaplmasn da gletirmektedir. Yasama meclislerinin i rgtlenilerine ve almalarna ilikin kararlar parlamento kararlarnn nemli bir blmn oluturur. Mesela Trkiye Byk Millet Meclisinin kendi tzn yapmas ve deitirmesi (m.95), kendi Bakann ve Bakanlk Divann semesi (m.94) gibi. Parlamento kararlarnn ikinci bir blm, yasama meclisinin yrtme organ ile olan ilikilerini ilgilendirir. Parlamenter rejimin mekanizmas iinde, yasama meclislerinin bu tr kararlar almalar doal ve zorunludur. Mesela Trkiye Byk Millet Meclisince Babakan veya bakanlar hakknda meclis soruturmas almas ve Yce Divana sevk karar (m.100), Cumhurbakannn vatan hainliinden dolay Trkiye Byk Millet Meclisince sulandrlmas karar (m.105) gibi. Anayasamz, parlamento kararlarn genel bir kategori olarak yarg denetimine tabi tutmu deildir. Sadece, bu kararlardan iki trnn Anayasa Mahkemesince denetlenebilecei, Anayasada aka belirtilmitir. Bunlar, yasama meclisi itzkleri ile, yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna veya yeliin dmesine ilikin kararlardr. Bizce, parlamento kararlarnn bu iki istisna dnda yarg denetimi dnda braklm olmasn, hukuk devleti asndan nemli bir saknca olarak grmek abartmaldr. Her eyden nce, parlamento kararlarnn, vatandalar iin uyulmas zorunlu genel hukuk kurallar koyamayaca unutulmamaldr. Meclisler, bu nitelikte bir ilemi, belki de yargsal denetimden karmak amacyla, kanun deil karar ad altnda yapsalar bile, istedikleri sonucu salayamayacaklardr. nk, Anayasa Mahkemesi, bir metnin Meclise u veya bu nitelikte saylm olmasyla kendisini bal grmediine gre, byle bir ilemi kanun niteliinde sayarak denetleyebilecektir. Benzer ekilde, Meclisin kendi i rgtlenii ve almalar ile ilgili kararlar, Anayasa Mahkemesince itzk dzenlemesi niteliinde grld takdirde, denetlenebilmektedir. Meclisin yrtme organ ile ilikilerine dair kararlar ise, mahiyetleri gerei siyasal tercih ve takdirlere dayandndan, bunlarn yarg denetimine tabi olmamalar doaldr. Ayn ey, sava ilan ve silahl kuvvet kullanlmasna izin verilmesi kararlar bakmndan da sylenebilir. Anayasa Mahkemesi, ierii ynnden kanun veya itzk dzenlemesi nitelii tayan bir TBMM kararn denetim yetkisi iinde grmekle birlikte, bunun kar-

122

Anayasa Hukuku

t olan durumu, yani TBMMnin normal olarak bir parlamento karar biiminde yapmas gereken bir ilemi kanun biiminde yapm olmasn Anayasaya aykr bulmamtr. Mahkeme, TBMM karar ile yenilenmesi gereken seimlerin, 3403 sayl Kanunun 6. maddesi uyarnca kanunla yenilenmesini Anayasaya aykr bulmad kararnda, yasama yetkisinin genellii ilkesine dayanmtr. Parlamento kararlarnn pek byk blmnn, nitelikleri itibariyle, kii haklarn etkilemeyecei aktr. lk bakta, kii haklarn etkileyebilecek nitelikte grnen olaanst hal ve skynetim ilan durumlarnda ise, iki hukuki ilemin birbirine eklendii grlmektedir. Bunlardan birincisi organik bakmdan idari bir ilem olan Bakanlar Kurulu karar, dieri de bu kararn onanmasna dair Trkiye Byk Millet Meclisi karardr. Bu konulardaki Bakanlar Kurulu kararlarnn idari yarg denetimine tabi olup olmadklar, ayrca inceleyeceimiz bir konudur. lgili Bakanlar Kurulu kararlarnn onanmasna ilikin Trkiye Byk Millet Meclisi kararlarnn, Anayasa Mahkemesinin denetimi kapsamna girip girmedikleri konusuna gelince, Anayasa Mahkemesi bu yolda alan bir dvay kendi grev alan iinde grmeyerek reddetmitir. Kanmzca, Anayasa Mahkemesinin bu karar yerindedir. Olaanst hal ve skynetim ilan ya da bunlarn onanmas ilemleri, dorudan doruya vatandalar iin uyulmas zorunlu hukuk normlar yaratan ilemler deildir. Bu ilemlerde ancak, Anayasann ilgili maddelerinde deinilen ve anlan durumlarda hrriyetlerin nasl kaytlanacan veya durdurulacan, ya da vatandalara ne gibi ykmllkler yklenebileceini gsteren kanunlar lkenin tm veya bir blm iin belli bir sreyle uygulamaya konur. Dier bir deyimle, olaanst hal ve skynetim ilanna ilikin ilemler, maddi bakmdan birer art-ilemdir. Hrriyetleri snrlandran, olaanst hal ve skynetim ilan yahut bunlarn onanmas ilemleri deil, anlan durumlar dzenleyen kanunlardr. Sz konusu kanunlarn ise, btn dier kanunlar gibi, ekil ve esas ynnden Anayasa Mahkemesinin denetimine tabi olduunda phe yoktur. Dolaysyla, kanun niteliinde bir ilemin karar yoluyla yapldndan ve bylece kii hak ve hrriyetlerinin Meclis karar yoluyla snrlandrldndan sz edilmesi yersizdir.
SIRA SZDE

Kanun ile parlamento karar arasnda ne gibi farkllklar bulunmaktadr?

tzk
tzk: Yasama meclislerinin kendi i almalarn dzenlemek amacyla oluturduklar kurallar btndr.

Yasama meclislerinin kendi i almalarn dzenlemek amacyla koyduklar kurallara itzk ad verilir. Duguit, itz Her meclisin dzenini ve alma yntemini belirleyen genel nitelikteki hkmlerin tm olarak tanmlamaktadr. Bu anlamda itzk, her meclisin kendi i kanunu olarak kabul edilebilir. Anayasamza gre (m.95/1) Trkiye Byk Millet Meclisi, almalarn, kendi yapt tzk hkmlerine gre yrtr. Meclislerin kendi itzklerini bizzat yapmalar, onlarn dier devlet organlar, zellikle yrtme organ karsndaki bamszlklarnn bir belirtisi ve semboldr. Buna, yasama meclislerinin yntemsel bamszl ad verilebilir. Anayasada ak bir hkm olmasa bile, meclislerin kendi itzklerini yapmak yetkisine sahip olduklarnn kabul gerekir. Yasama meclislerinin itzkleri, tadklar ada ramen, Anayasamzn 115. maddesi gereince Bakanlar Kurulunca karlan tzklerle kartrlmamaldr. tzkler, tzklerden yetki, konu ve usul unsurlar bakmndan tamamen farkldr. Dolaysyla bunlarn nevi ahsna mnhasr bir tzk olduunu ileri srmek bile, kavram karklna yol amas asndan sakncaldr.

nite 7 - Yasama Fonksiyonu ve Yasama lemleri

123

te yandan itzkler, aralarndaki birtakm benzerliklere ramen, kanun da deildir. Kanunlar iki meclisli bir sistemde meclislerin ortak iradesinin rn olduklar halde, meclislerden her biri kendi itzn yapmaya yetkilidir. Kanunla itzk arasndaki daha da nemli bir fark, konu bakmndan mevcut olan farktr. Kanunun vatandalar iin haklar ve ykmllkler yaratabilmesine karlk, itzkler kural olarak sadece yasama meclisi yelerini balar ve meclis dnda bir uygulama alanna sahip olmalar dnlemez. O halde itzklerin hukuki nitelii nedir? Bunlarn, biimsel ynden, az nce incelediimiz parlamento kararlar kategorisine girdiklerine kuku yoktur. Ancak itzkleri, norm yaratc nitelikleri dolaysyla ounlukla bireysel ve sbjektif nitelik tayan dier parlamento kararlarndan ayrmak gerekir. Yasama meclisinin i almalarn dzenleyen metinler olarak itzkleri, teknik ynleri ar basan, dolaysyla siyasal nemi fazla olmayan hukuk kurallar saymak doru deildir. Tersine, itzkler, meclis almalarnn etkinliini ve verimliliini, meclis iradesinin geree uygun biimde yansyp yansmamasn belirleyen, iktidar-muhalefet ilikilerini byk lde etkileyen temel siyasal nemde hukuk kurallardr. Yasama meclislerinin kendi itzklerini yapma yetkilerinin bir sonucu da, meclislerin bu itzkleri diledikleri zaman deitirebilmeleridir. tzklerin konusu, yasama meclislerinin almalarnn dzenlenmesidir (m.95/1). Bu nedenle itzklere, meclis almalaryla ilgili olmayan hkmler konulamaz. zellikle itzklerin, yasama meclisi dndaki kiileri balayc, onlar bakmndan ykmllkler getirici kurallar koyamayacanda kuku yoktur. Byle bir durum, temel hak ve hrriyetlerin kanunla snrlandrlabilecei hakkndaki Anayasa hkmne de (m.13/1) aykr der. Anayasamz, itzklerin yaynlanma zorunluluu hakknda ak bir hkm tamamakla beraber, 151. maddedeki iptal davas ama sresi tzn Resmi Gazetede yaynlanmasndan itibaren baladna gre, Resmi Gazetede yaynlanmann anayasal bir zorunluluk olduu sonucuna varmak gerekir. Ancak yasama meclislerinin yntemsel bamszl ilkesinin gerei olarak, bu yaynlanma ileminin, kanun ve tzklerde olduu gibi Cumhurbakan tarafndan deil, dorudan doruya Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan tarafndan yaptrlmas dorudur. Ayn ilkenin dier bir sonucu da, Cumhurbakannn kanunlar bir defa daha grlmek zere Meclise geri gnderme yetkisinin, itzkler bakmndan mevcut olmamasdr. Buna karlk Cumhurbakan, Anayasaya aykr grd bir itzk veya itzk deiikliine kar, Anayasann 150. maddesi gereince iptal dvas aabilir. Genellikle, parlamentolarn yntemsel bamszl ilkesi, itzklerin ve itzk uygulamalarnn herhangi bir yargsal denetime tabi olmamalarn da ierir. Ancak TC Anayasas, itzklerin byk siyasal nemini gz nnde bulundurarak, onlar Anayasaya uygunluk denetimi bakmndan kanunlarla esas itibariyle ayn hkmlere balanmtr. u kadar ki, yasama meclisleri dndaki kiiler iin uyulmas zorunlu kurallar koyaayan itzklerden, genel mahkemelerin grev alanna girecek bir uyumazlk domas mmkn olamayaca iin, bir itzk hkmnn itiraz (somut norm denetimi) yoluyla Anayasa Mahkemesi nne getirilmesi dnlemez. Nitekim itiraz yolunu dzenleyen Anayasa hkmnde (m.152) itzklere deinilmemi olmas da bunu kantlamaktadr.

124

Anayasa Hukuku

zet
AMA

Yasama ilevinin ne olduunu ve maddi anlamda kanun ile ekli anlamda kanun kavramlarn 1 tanmlayabilmek. 1982 Anayasas kanun koymak, deitirmek ve kaldrmak olarak ifade ettii yasama yetkisinin TBMMye ait olduunu belirtmitir. Ancak 1982 Anayasas Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname karma yetkisini tanyarak, devredilmezlik ilkesine bir istisna oluturmutur. Maddi anlamda kanun yapma, kural-ilemler meydana getirme yetkisi olarak tanmlanrken, dier yetkiler (mesela lm cezalarnn yerine getirilmesine karar verme) gene kanun yoluyla kullanlmalarna ramen, ekli anlamda kanun saylmaktadrlar. Yasama ilevinin niteliklerinin neler olduunu belirleyebilmek. Yasama yetkisinin niteliklerinden olan genellik ilkesi, anayasaya aykr olmamak artyla her konunun kanunla dzenlenebileceini; ilkellik ilkesi, yasama organnn bir konuyu, araya herhangi baka bir ilem girmeksizin dzenleyebileceini; devredilmezlik ilkesi, yasama organnn anayasadan veya kanunlardan ald yetkileri bu metinlerde ak bir izin olmadka bir baka devlet organna devredemeyeceini ifade etmektedir.

AMA

Yasama ilemi trlerini sralayabilmek.

AMA

Yasama yetkisinin konusunu oluturan kanun, yasama organ tarafndan bu ad altnda ve belirli usullere uyularak yaplan her trl ilemdir. Ancak yasama organnn maddi bakmdan yarg ilemi niteliinde bir ilemi kanun biiminde yapmas mmkn deildir. Anayasa, kanun biiminde yaplan baz yasama ilemlerini, tadklar zel nitelikler sebebiyle zel grme usulne, hatta zel hukuki statye tabi tutmutur. Bunlar bte ve kesin hesap kanunu ile milletleraras antlamalarn uygun bulunmas hakkndaki kanunlardr. TBMMnin yasama meclislerinin i rgtleniine ve almalarna ilikin kararlar ile yasama meclisinin, yrtme organ ile olan ilikilerine dair kararlar, parlamento kararlarn oluturmaktadr. Yasama meclislerinin kendi i almalarn dzenlemek amacyla koyduklar kurallara itzk ad verilmektedir. tzkler, biimsel olarak parlamento karar kategorisine girmektedir.

nite 7 - Yasama Fonksiyonu ve Yasama lemleri

125

Kendimizi Snayalm
1. Anayasaya aykr olmamak kouluyla her konunun kanunla dzenlenebilecei ifadesi aadaki kavramlardan hangisini aklamaktadr? a. Kanunlarn genellii b. Kanunlarn objektiflii c. Kanunlarn soyutluu d. Yasama yetkisinin genellii e. Yasama yetkisinin aslilii 2. Aadaki dzenleyici ilemlerden hangisinin yrrlkteki kanun hkmlerini deitirmesi veya yrrlkten kaldrmas mmkndr? a. Kanun Hkmnde Kararname b. Ynetmelik c. Tzk d. Sirkler e. Genelge 3. Kanuna ilikin aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kanun objektif ve genel kural koyabilir. b. Kanun bireysel ve sbjektif ilem niteliinde tedbir alabilir. c. Kanun belli bir kiiye mkellefiyet ykleyemez. d. Kanun belli bir kiiyi kanuni ykmllkten kurtaramaz. e. Kanun ancak anayasada belirlenmi konularda kural koyabilir. 4. Meclisler aadaki ilkelerden hangisine dayanarak kendi itzklerini yapabilmektedirler? a. Yasama dokunulmazl b. Yasama sorumsuzluu c. Yntemsel bamszlk d. Egemenlik e. zerklik 5. 1982 Anayasasna gre, aada belirtilen parlamento kararlarndan hangisi Anayasa Mahkemesinin denetimine tabidir? a. Yasama dokunulmazlnn kaldrlmas b. Babakan hakknda meclis soruturmas almas c. Bakanlar Kurulunun greve balamas srasnda gven oyu verilmesi d. Cumhurbakannn vatana ihanetten sulanmas e. TBMM seimlerinin yenilenmesine karar verilmesi

6. Aadakilerin hangisi ekli anlamda kanundur? a. Ceza Yarglamalar Usul Kanunu b. Trk Medeni Kanunu c. dam Cezasnn nfaz Hakknda Kanun d. Trk Ceza Kanunu e. Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu 7. Aadakilerden hangisi zel nitelikli kanun deildir? a. 2000 Yl Bte Kanunu b. 2001 Yl Bte Kanunu c. Kesin Hesap Kanunu d. Milletleraras Andlamann Uygun Bulunmas e. Milletleraras zel Hukuk ve Usul Hukuku Hakknda Kanun 8. Aadakilerden hangisi yasama ilemlerinden deildir? a. Kanun b. zel nitelikli kanun c. Parlamento karar d. tzk e. Yasalarn yorumu 9. tzkle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. tzklerin dzenleme konusunun, meclisin alma alan iinde olmas gereklidir. b. Meclislerin, grev ve yetkileri iinde olmayan konulara ilikin almalarn itzk hkmleriyle dzenlenmesi yoluyla meclislerin grev alan iine sokulmas istisnai olarak mmkn olabilir. c. Anayasaya gre kanunla dzenlenmesi gereken bir konunun itzkle dzenlenmesi, iptal edilmeye yol aabilir. d. tzk ve itzk deiiklikleri, Trkiye Byk Millet Meclisi yelerince nerilir. e. tzkte deiiklik yaplmasn ngren tekliflere kanun teklifleri hakkndaki hkmler uygulanr. 10. Bte Kanunlar ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bte Kanunu, hukuki mahiyeti bakmndan bir kural-ilem deil, bir art-ilemdir. b. Bte Kanununun yllk olmas ilkesi kabul edilmitir. c. Mali yln balang tarihinin Bte Kanunuyla belirlenmesi gerekir. d. Ana Muhalefet Partisi Bte Kanunu hazrlama yetkisine sahiptir. e. Bte Kanununa bte ile ilgili hkmler dnda hibir hkm konulamaz.

126

Anayasa Hukuku

Yaamn inden

Bavurulabilecek Kaynaklar
Gne, Turan. (1965). Trk Pozitif Hukukunda Yrtme Organnn Dzenleyici lemleri. Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn. zbudun, Ergun. (1993). Trk Anayasa Hukuku (3. bask). Ankara: Yetkin Yaynlar. Soysal, Mmtaz. (1964). D Politika ve Parlamento: D Politika Alannda Yasama Yrtme likileri zerinde Karlatrmal Bir nceleme. Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn. Tezi, Erdoan. (1991). Anayasa Hukuku. stanbul: Beta Yaynlar. Tezi, Erdoan. (1972). Trkiyedeki 1961 Anayasasna Gre Kanun Kavram. stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn. Tezi, Erdoan (1980). Trk Parlamento Hukukunun Kaynaklar ve lgili Anayasa Mahkemesi Kararlar. stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn.

Aile hukukundan doan dava ve ileri grmek zere aile mahkemeleri kurulmasn ngren yasa tasars, TBMM Adalet Komisyonunda kabul edildi. Medeni Kanunda yaplan deiiklikler paralelinde yarg organlarnda uzmanlamay ngren tasarya gre, aile mahkemeleri her ilde ve merkez nfusu 100 binin zerindeki her ilede tek hakimli ve asliye mahkemesi derecesinde kurulacak. Aile mahkemesi kurulmayan yerlerde ilgili dava ve ilere asliye hukuk mahkemeleri bakacak (Cumhuriyet, 07.01.2003).

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. a 3. e 4. c 5. e 6. c 7. e 8. e 9. b 10. d Ayrntl bilgi iin Yasama Yetkisinin Genellii konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kanun Hkmnde Kararname konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kanun konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin tzk konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Parlamento Kararlar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kanun konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin zel Nitelikli Kanunlar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Yasama lemleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin tzk konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Bte Kanunu konusuna baknz.

127

Yrtme Fonksiyonu ve Yrtme lemleri

Bu nitede...
Yrtme organnn dzenleyici ilemlerinden olan kanun hkmnde kararnamelerin gerek olaan koullarda, gerekse skynetim ve olaanst hallerde karlmasna ve Anayasaya uygunluk asndan denetlenmesine ilikin dzenlemeler yer almaktadr. Ayrca Cumhurbakanl kararnamesi, tzkler ve ynetmelikler konusunda da bilgi verilmektedir.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda, aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaksnz: Yrtme fonksiyonunun niteliini aklayabilecek ve yrtme ilemlerinin neler olduunu sralayabileceksiniz. Kanun hkmnde kararnamelerin zellikleri ve denetim biimini saptayabileceksiniz. Dier yrtme ilemlerini belirleyebileceksiniz.

128

Anayasa Hukuku

rnek Olay
Telekomnikasyon hizmetleri, uzun sre 1924 ylnda yrrle giren 406 sayl Telgraf ve Telefon Kanunu erevesinde; posta hizmetleri de 1950 ylnda yrrle giren 5584 sayl Posta Kanununa gre, ksaca PTT olarak adlandrlan Posta, Telgraf ve Telefon Genel Mdrl tarafndan yrtlmtr. 1993 ylndan itibaren yaplan dzenlemelerle PTTnin hukuksal yapsnda nemli deiiklikler gerekletirilmitir. Telekomnikasyon hizmetlerinin zelletirilmesine ilikin ilk dzenleme 3911 sayl Yetki Kanununa istinaden Bakanlar Kurulu tarafndan kartlan ve 406 sayl Kanun ile 5584 sayl Posta Kanununda deiiklik yapan 14.09. 1993 tarih ve 509 sayl KHK dir. Sz konusu KHK ile posta ve telgraf hizmetleri dnda kalan hizmetler TC Posta, Telgraf ve Telefon letmesi (PTT) Genel Mdrlnden ayrlarak, haberleme hizmetlerini yrtmek zere Trk Telekomnikasyon A nvan ile yeni bir irket kurulmutur. Bu irketin stat ve ynetimine ilikin hkmlerin yan sra, gerek irket hisselerinin satna, gerekse tesislerinin iletme hakknn verilmesine ilikin dzenlemeler yaplmak suretiyle, telekomnikasyon hizmetlerinin zelletirilmesi dorultusunda ilk adm atlmtr. Ancak Anayasa Mahkemesi nce 3911 sayl yetki kanununu, sonra da dayana kalmayan 509 sayl KHKy iptal etmitir.

Anahtar Kavramlar
Yrtme dare Cumhurbakan Bakanlar Kurulu Kanun Hkmnde Kararname Cumhurbakanl Kararnamesi Tzk Ynetmelik

indekiler
YRTME FONKSYONUN NTEL KANUN HKMNDE KARARNAMELR SIKIYNETM VE OLAANST HAL KANUN HKMNDE KARARNAMELER CUMHURBAKANLII KARARNAMES TZK YNETMELK

nite 8 - Yrtme Fonksiyonu ve Yrtme lemleri

129

YRTME FONKSYONUNUN NTEL

AMA

Yrtme fonksiyonunun niteliini aklayabilmek ve yrtme ilemlerinin neler olduunu sralayabilmek.

Trk pozitif hukukuna gre yasama fonksiyonunun maddi anlamda m, ekli anlamda m tanmlanmas gerektiini yukarda tartmtk. Fakat bu konuda benimsenen gr ne olursa olsun, yrtme fonksiyonunun maddi anlamda tanmlanamayacanda kuku yoktur. Dier bir deyimle Trkiyede yrtme fonksiyonu, sadece zel, somut, bireysel ilemler yapmaktan ibaret saylamaz. Yrtme fonksiyonu kavramna bu tr ilemler kadar, dzenleyici veya kural koyucu ilemler yapmak da girer. Gerek 1982, gerek daha nceki 1924 ve 1961 Anayasalarnda yrtmenin dzenleme, yani genel, objektif, kiilik-d hukuk kurallar koyma yetkisine sahip olduu, tartma gtrmeyecek derecede aktr. 1924 Anayasas tzklerden, 1961 Anayasas tzk ve ynetmeliklerden aka sz etmitir. 1961 Anayasasnda 1488 sayl Kanunla yaplan deiiklik, yrtmenin dzenleyici ilemlerine kanun hkmnde kararnameleri de eklemitir. 1982 Anayasas, her dzenleyici ilem trne yer vermektedir. Grlyor ki, Cumhuriyetin btn Anayasalarnda yrtme organnn dzenleyici ilemler yapma yetkisi, dorudan doruya Anayasadan domutur. Ancak Anayasada byle ak bir hkm olmasa bile, yrtme organnn dzenleme yetkisine sahip olduu, bu yetkinin yrtme ve idare fonksiyonunun mahiyetinden doduu sylenebilir. Bir defa, devlet hayatnn pratik zorunluluklar, byle bir sonuca varmay gerekli klmaktadr. zellikle, karmaklam, uzmanlam ve ok geni alanlara yaylm olan modern devlet hayat ierisinde btn genel, objektif, kiilik-d hukuk kurallarnn yasama organ tarafndan konulmas gerektiini savunmaya imkn yoktur. Buna, yasama organnn ne alma sresi, ne teknik uzmanl, ne de hayli ar ileyen alma usulleri elverir. Devletin sosyal hayata mdahalesini asgar lde tutmay amalayan bir klasik liberal devlet anlay iinde belki bir dereceye kadar savunulabilecek olan byle bir gr, gnmzn mdahaleci sosyal devlet anlay karsnda geerliini tamamen yitirmitir. Daha hukuki bir gereke olarak da, idarenin dzenleme yetkisinin, dorudan doruya onun takdir yetkisinden doduu ileri srlebilir. darenin btn yetkilerinin bal yetkiler olamayaca, idare kavramnn zorunlu olarak takdir yetkisini de ierecei aktr. dare, bir ilemi yapp yapmamak hususunda veya o ilemin muhtevasn tayinde takdir yetkisine sahipse, sz konusu alanda dzenleme yetkisine de sahip olaca kabul edilmelidir. Bu anlamda dzenleyici ilem, idarenin takdir yetkisinin bir tezahrnden baka bir ey deildir. dari makamlar, mnferit bir olay iin koyabilecekleri yasak veya emirleri, genel yolla gelecekteki btn benzer olaylar iin de koyabilirler. dare, yetkisini, daha nce bir tzk veya ynetmelikle dzenleyecek olursa, bu onun takdir yetkisini somut bir olayda deil, benzer olaylarda eit ekilde uygulamak zere batan tesbit etmesinden baka bir ey deildir. Hatta idarenin takdiri yetki alanlarn dzenlemesinin, idare ynnden sadece bir hak deil, fakat eitlik ilkesinin bir gerei olduu da sylenebilir. darenin, ayn kanun hkmne dayanarak ayn durumdaki iki vatandaa ayn konuda farkl ilemler uygulayabilmesi savunulamayacana gre, takdir yetkisinin zmnen dzenleme yetkisini de ierecei, hi deilse bunu mmkn klaca kukusuzdur.

Bal Yetki: darenin ilem yapma yetkisinin kaynann yasalar olmas anlamna gelir. Bu anlamyla idare ilem yaparken ancak yasann vermi olduu yetkiye sahiptir.

130

Anayasa Hukuku

Yrtmenin dzenleme yetkisinin sadece anlan pozitif Anayasa normlarndan domad yolunda gsterilebilecek bir kant da, gerek 1924 gerek 1961 Anayasalar dnemlerinde, Anayasada aka belirtilenlerden baka dzenleyici ilemlerin de yaplm ve bu uygulamann, gerek doktrinde gerek yarg kararlarnda Anayasaya aykr grlmemi olmasdr. Mesela 1924 Anayasas sadece tzklerden sz etmi olduu halde, bu dnemde ynetmelikler ve kural-kararnameler de yaplm ve bunlarn Anayasaya aykr olduklar ileri srlmemitir. Ayn gr, 1961 Anayasas dneminde Anayasa Mahkemesince de benimsenmitir. Anayasa Mahkemesi, bu dnemdeki bir kararnda, yrtme organna Anayasada tasrih edilen tzk ve ynetmelikler dnda dzenleyici ilem yapma yetkisinin tannmam olduu sonucuna varlamayacan belirtmitir. 1982 Anayasas dneminde de yrtmenin, karar, tebli, sirkler gibi deiik adlar altnda dzenleyici ilemler yapma uygulamas devam etmitir. Ynetmelik, Trk hukukunda idarenin en geni dzenleyici ilem tr olduuna; babakanlk, bakanlklar ve tm kamu tzel kiileri ynetmelik karabileceklerine gre, bu deiik adlar altnda yaplan dzenleyici ilemlerin de ynetmelik olarak deerlendirilmesi dnlebilir. Danma Meclisi Anayasa Komisyonunun Anayasann 124. maddesine ilikin gerekesi de bu gr glendirecek niteliktedir. Gerekede uygulamada gerek bakanlklarn gerek kamu tzel kiilerinin deiik isimler tayan dzenleyici ilemler yaptklar belirtilmekte, ancak bu tr dzenleyici ilemlerden kiiler iin hukuki sonu douranlarn da ynetmelik hkmlerine bal tutulmasnda yarar olduu ifade edilmektedir. Kendisinden nceki Cumhuriyet Anayasalar gibi, 1982 Anayasas da, yrtme fonksiyonunun bir tanmn vermi deildir. Anayasann 8. maddesine gre yrtme yetkisi ve grevi, Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanlr ve yerine getirilir. Bunun, sadece kanunun somutlatrlmasndan, dier bir deyimle onun belli bir olaya veya kiiye uygulanmasndan ibaret olamayaca aktr. Pozitif hukukumuza gre, yrtme fonksiyonu maddi bakmdan tanmlanamadndan, yrtme ilemleri dzenleyici ilemler olabilecei gibi, somut, bireysel, sbjektif ilemler de olabilir. Anayasamz, yrtmenin dzenleyici ilemlerini, kanun hkmnde kararname, tzk, ynetmelik ve Cumhurbakanl kararnamesi olarak belirlemitir.

KANUN HKMNDE KARARNAMELER

AMA

2
KHK: Kural olarak nemli ve acil durumlarda bavurulmak zere, yrtmenin belli konularda, TBMMnin vermi olduu yetki erevesinde, kanun hkmnde dzenleme yapmasna olanak salayan yrtme ilemidir.

Kanun hkmnde kararnamelerin zellikleri ve denetim biimini saptayabilmek.

Kavram ve Nitelik
1924 Anayasasnda ve 1961 Anayasasnn ilk eklinde mevcut olmayan kanun hkmnde kararname, bu Anayasada 1971 ylnda 1488 sayl kanunla yaplan deiiklikler arasnda hukukumuza girmitir.

Yetki
Gerek deiik 1961, gerek 1982 Anayasalarna gre KHK karma yetkisi Bakanlar Kurulunundur. Dolaysyle, yrtme organnn baka herhangi bir unsuru KHK karamaz ve yetki kanunuyla kendisine byle bir yetki verilemez. Aslnda, Bakanlar Kurulunun KHK karma yetkisi de (skynetim ve olaanst hal KHKleri ms-

nite 8 - Yrtme Fonksiyonu ve Yrtme lemleri

131

tesna) dorudan doruya Anayasadan deil, Bakanlar Kuruluna bu yetkiyi veren yetki kanunundan doar. nceden bir yetki kanunuyla yetkilendirilmedike, Bakanlar Kurulu kendiliinden KHK karamaz. Yetki kanunu, karlacak kanun hkmnde kararnamenin amacn, kapsamn, ilkelerini, kullanma sresini ve sresi iinde birden fazla kararname karlp karlamayacan gsterir (m.91/2). Yukarda deinildii gibi, 1961 Anayasasndan farkl olarak, yrrlkten kaldrlacak kanun hkmlerinin aka gsterilmesi art ortadan kaldrlm; buna karlk, sresi iinde birden fazla kararname karlp karlamayacann yetki kanununda belirtilmesi art konulmutur. Yetki kanununun, Anayasada saylan unsurlardan birini belirtmemesi, bu kanunu Anayasaya aykr klar. Anayasaya aykr bir yetki kanununa dayanlarak karlm bir KHKnin de, kendisi ierik ynnden Anayasaya aykr bir hkm tamasa bile, Anayasaya aykr saylmas gerekir. Aksi halde, Anayasann uygun grd lnn tesinde bir yetki devri gereklemi olur.

Konu
KHKnin konusu, genel erevesi itibariyle, yetki kanununda belirlenir. Geri 1982 Anayasas, deiik 1961 Anayasasnda yer alan belli konularda ibaresine yer vermemitir ama, bundan yetki kanununun snrlar belli olmayan bir alanda Bakanlar Kuruluna KHK karma yetkisi verebilecei sonucu karlamaz. stelik, Anayasann 87. maddesi TBMMnin grev ve yetkilerini sayarken Bakanlar Kuruluna belli konularda kanun hkmnde kararname karma yetkisi vermek ten sz etmektedir. Yetki kanunu, KHKnin amacn, kapsamn ve ilkelerini gstermek zorunda olduuna gre yetki, somutlatrlm, belli bir alanda tannm olmaktadr. KHKnin konusu, yetki kanununda belirlenmi olan bu erevenin dna kamaz. Ayrca Anayasa, 1961 Anayasasnn ilgili hkmne paralel olarak KHK ile dzenlemeyecek baz konular da belirtmitir. Bu hkme gre skynetim ve olaanst haller sakl kalmak zere, Anayasann ikinci ksmnn birinci ve ikinci blmlerinde yer alan temel haklar, kii haklar ve devleri ile drdnc blmnde yer alan siyasi haklar ve devler kanun hkmnde kararnamelerle dzenlenemez (m. 91/1). Bu hkm, hrriyetlerin kanunla snrlanaca yolundaki Anayasa ilkesini (m. 13) de teyid etmektedir. Ayrca Anayasann 163. maddesi Bakanlar Kuruluna KHK ile btede deiiklik yapma yetkisinin verilmesini de yasaklamaktadr. Anayasa, KHK ile dzenlenemeyecek konular olarak, Anayasann ikinci ksmnn birinci ve ikinci blmlerinde yer alan temel haklar, kii haklar ve devleri ile drdnc blmnde yer alan siyasi haklar ve devleri belirttiine gre, ikinci ksmn nc blmnde yer alan sosyal ve ekonomik haklar ve devlerin, kural olarak, KHK ile dzenlenebilmesi gerekir. Anayasa Mahkemesinin, son yllardaki kararlarnda KHKlerin konu unsuru bakmndan, ksa sreli olmak, nemlilik, zorunluluk ve ivedilik gibi, Anayasada bulunmayan birtakm artlar ekledii grlmektedir. Mesela bu yndeki bir karara gre, KHKlerin ancak yerine getirilmesinde zorunluluk bulunan, belli usullere gre yasa karmaya zamann elvermemesi gibi ivedi durumlarda kullanlmas gerekir. Sonu olarak, yasama yetkisi genel ve asl bir yetkidir, bu yetki devredilemez. KHKler, unsurlar Anayasada belirtilen yetki yasalarna gre karlr ve ilem grrler, ayrk durumlar iindirler ve bal bir yetkinin kullanlmas yoluyla hukuksal yaam etkilerler. Anayasa Mahkemesinin, Anayasa metninde mevcut olmayan, nemlilik, zorunluluk, ivedilik ve ksa srelilik gibi unsurlar, KHKlerin geerlik artlarna eklemesinin Anayasaya uygunluu ok kukuludur. Yrtme organna KHK karma

132

Anayasa Hukuku

yetkisi verilmesi ihtiyacn douran, sadece konunun ivedilii deil, ou zaman konunun yasama organnca gerei gibi dzenlenemeyecek derecede teknik oluu, ya da dzenlemede hzla deien artlara intibak salayacak belli bir esneklik salanmas gereidir. yle grnyor ki, Anayasa Mahkemesi, yrtme organnn KHK karma yetkisini yorum yoluyla daraltrken, Milli Mcadelenin ve 1924 Anayasasnn kanuncu geleneinin etkisinde kalmtr. Oysa gnmzde yrtme organnn dzenleyici yetkilerinin genilemesi tm Bat demokrasilerinde grld gibi, bu deiimi antidemokratik olarak nitelendirmek de mmkn deildir. ada demokrasilerde yasama organ ne lde halk iradesinden kaynaklanyorsa, yrtme organ da o kadar halk iradesinden kaynaklanmaktadr. stelik, Anayasamzn KHKlere ilikin dzenlemesinde yasama organ, bata yetki kanunu karmak, sonda ise KHKleri onaylamak,deitirmek veya reddetmek suretiyle, sreci kontrolu altnda tutacak yetkilerle donatlm olduu gibi, bu denetim srecini diledii lde hzlandrmak imkanna da sahiptir. Bu nedenle, KHK uygulamasnn yaygnlatrlmasnn yasama organn devre d brakaca gr yerinde deildir. KHK uygulamas, ancak yasama organ gerekli grd lde yaygnlatrlabilecek, birok konular da Anayasann 91. maddesi gereince zaten KHK ile dzenlemeyecektir.
SIRA SZDE

KHK karma yetkisinin, yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesiyle badap badamadn tartnz.

Usul ve ekil
Usul ve ekil unsuru bakmndan KHKler, Bakanlar Kurulunun dier kararnamelerinden farkszdr. Anayasa, Cumhurbakannn grevleri arasnda kararnameleri imzalamak tan sz ettiine gre (m.104), KHKlerin de Cumhurbakan tarafndan imzalanmas gerekir. Tzklerin Cumhurbakan tarafndan yaynlanacana ilikin hkm (m.115) de, bu gr dorulamaktadr. KHKler, Resmi Gazetede yaynlandklar gn yrrle girerler. Ancak, kararnamede yrrlk tarihi olarak daha sonraki bir tarih de gsterilebilir (m. 91/6). 1982 Anayasas, deiik 1961 Anayasas gibi KHKleri TBMMnin denetimine tabi tutmutur. Anayasaya gre kararnameler, Resmi Gazetede yaymlandklar gn Trkiye Byk Millet Meclisine sunulur. Yetki kanunlar ve bunlara dayanan kanun hkmnde kararnameler, Trkiye Byk Millet Meclisi komisyonlar ve Genel Kurulunda ncelik ve ivedilikle grlr (m. 91/7, 8). ncelik ve ivedilik artyla KHKlerin mmkn olan sratle TBMMnin kesin kararna balanmas salanmak istenmitir. Ancak Anayasa, KHKlerin TBMMnde grlp karara balanmas iin belli bir sre tayin etmi deildir. Bakanlar Kurulu TBMMye sunmu olduu KHKyi meclisin kararndan nce, yetki sresi iinde geri alabilir veya deitirebilir mi? 1961 Anayasas dneminde de tartma konusu olmu bulunan bu soruya 1982 Anayasasnn getirmi olduu bir yenilii de gz nnde tutmak suretiyle u cevap verilebilir: 1982 Anayasasna gre yetki kanununun, sresi iinde birden fazla kararname karlp karlamayacan da gstermesi gerekmektedir. Eer yetki kanunu, o konuda ancak bir tek KHK karlabileceini belirtmise, ayn konunun baka bir KHK ile yeniden dzenlenmesi, dier bir deyimle karlm olan KHKnin deitirilmesi mmkn deildir. Hatta karlm KHKnin geri alnmasnn da mmkn olmamas gerekir; nk geri alma ilemi, yeni bir KHK karlmasn gerektirecektir. Buna karlk

nite 8 - Yrtme Fonksiyonu ve Yrtme lemleri

133

yetki kanunu birden fazla KHK karlmasna izin vermise, Bakanlar Kurulunun daha nceki KHKyi deitirebilmesi veya geri alabilmesi gerekir. nk kural olarak, bir ilemi yapmaya yetkili olan makam, onu deitirmeye veya geri almaya da yetkilidir. Ancak phesiz, geri alma, bir KHKyi gemie amil olarak, yani hi yrrle girmemiesine ortadan kaldramaz. KHK, geri alnd tarihe kadar geerliliini srdrr. 1961 Anayasas dneminde Anayasa Mahkemesi de, Bakanlar Kurulunun bir KHKyi deitirme veya geri alma yetkisine sahip olduunu kabul etmitir. Tartlmas gereken bir sorun da, TBMMnin KHKler zerindeki denetimi srasnda yapaca ilemin hukuki niteliidir. Anayasann 91. maddesine gre, TBMM bir KHKyi olduu gibi kabul edebilecei gibi, onu deitirmesi veya tmden reddetmesi de mmkndr. TBMM, bu kabul, red veya deitirme ilemlerini bir kanun biiminde mi, yoksa bir karar biiminde mi yapacaktr. Genel kan, TBMM ileminin bir kanun biiminde ortaya kmas gerektii yolundadr. Anayasa Mahkemesi de, bir kararnda aynen kabul durumuna deinmemekle beraber, TBMMnin red veya deitirerek kabul biiminde oluturduu metinlerin birer kanun olduu... kukusuzdur grne varmtr.

Denetim
1961 ve 1982 Anayasalarna gre Anayasa Mahkemesi, KHKlerin Anayasaya ekil ve esas bakmlarndan uygunluunu denetler (1961 Anayasas, m. 64/son; 1982 Anayasas, m. 148, 150, 151, 152, 153.) 1961 Anayasas dneminde baz yazarlar, KHKlerin gerek Anayasa Mahkemesi gerek Dantaycal denetlenebileceini savunmu olmakla birlikte, 1982 Anayasas KHKleri fonksiyonel bakmdan yasama ilemi niteliinde grdne ve yetki kanununda KHK ile deitirilebilecek ya da kaldrlabilecek kanun hkmlerinin belirtilmesi gereini de ortadan kaldrdna gre, artk Dantayn herhangi bir aamada KHKleri denetlemesi sz konusu olamaz. Zaten 1961 Anayasas dneminde de Dantay, bir KHK aleyhine alan iptal davasn, davann inceleme kabiliyeti bulunmad gerekesiyle reddetmiti. KHKnin ieriinin Anayasaya aykr olmamas, fakat yetki kanununa aykr olmas durumunda, bunun da bir anayasa sorunu oluturaca, dolaysyla Anayasa Mahkemesinin denetim yetkisine tabi olaca aktr. nk aksi halde, Anayasann ngrmedii lde bir yetki devrine imkan verilmi olacaktr. Yetki kanununun iptalinin, ona dayanlarak karlm KHKler zerindeki etkisine gelince, Anayasa Mahkemesine gre bu konuda tek ve kesin bir esas koymaya ve bu dorultuda yorum yapmaya olanak yoktur. Olayn Anayasa Mahkemesi nne getirili biimi, yani iptal davas, ya da itiraz yolu ile aykrlk savnda bulunulmu olmas deiik sonular ortaya karabilir. Ayrca, KHKnin dayand yetki yasasnn iptal gerekesi, iptali istenen KHKnin anayasal durumunu belirleyecektir... Yetki yasasnn Anayasann 91. maddesinde saylan elerden birine aykr olmas nedeniyle iptali durumunda, ierdii kurallar Anayasaya uygun olsa bile buna dayanan KHKlerin iptali gerekir. Ancak Anayasa Mahkemesi, genel ilkeyi bu ekilde belirtmi olmasna ramen, nndeki olayda yetki kanununu iptal ettii halde ona dayanan KHKleri iptal etmemitir. Bunun gerekesi, yukarda deinmi olduumuz, ivedilik, zorunluluk ve belirli sreler iin kullanlma kriterlerinin ilk defa bu kararda gelitirilmi olmasdr.

134

Anayasa Hukuku

SIKIYNETM VE OLAANST HAL KANUN HKMNDE KARARNAMELER

1982 Anayasas, 1961 Anayasasnn aksine, ancak skynetim halinde veya olaanst hallerde karlabilen ve olaan KHKlerden nemli farklarla ayrlan kendine zg bir KHK trne yer vermitir. Bu KHKler, olaan KHKlerden u ynlerden ayrlmaktadr:

Yetki
Olaan KHKlerde yetki Bakanlar Kurulunun olduu halde, skynetim ve olaanst hal KHKleri Cumhurbakannn Bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu tarafndan karlr. Dolaysyle bu KHKlerde Cumhurbakannn iradesi, olaan KHKlerdeki gibi Bakanlar Kurulu kararnamesine eklenen ekli bir onay deil, ilemin asli bir unsurudur. Yetki unsuru bakmndan ikinci bir nmli fark ise, skynetim ve olaanst hal kararnamelerinin bir yetki kanununa ihtiya gstermemesidir (m.91/5). Bu anlamda, skynetim ve olaanst hal KHKleri, yukarda akland gibi, yrtmenin 1982 Anayasasna gre sahip olduu zerk veya asli dzenleme yetkisinin tipik bir rneini meydana getirir.

Konu
Skynetim ve olaanst hal KHKleri olaan KHKler bakmndan Anayasada yer alan konu snrlandrmalarna tabi deildir. Dier bir deyimle, temel haklar, kii haklar ve devleri ile siyasi haklar ve devler de bu tr KHKlerle dzenlenebilir (m. 91/1). Bu tr KHKlerle Anayasann 15. maddesi uyarnca, temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir. Konu bakmndan skynetim ve olaanst hal KHKlerinin tabi olduu snr, bunlarn ancak skynetimin veya olaanst halin gerekli kld konularda karlabilmesidir. Anayasa Mahkemesinin de belirttii gibi, olaanst halin gerekli klmad konularn olaanst hal KHKleriyle dzenlenmesi olanakszdr. Olaanst halin gerekli kld konular, olaanst halin neden ve ama eleriyle snrldr.

Denetim Bakmndan
Anayasaya gre (m. 148/1) olaanst hallerde, skynetim ve sava hallerinde karlan kanun hkmnde kararnamelerin ekil ve esas bakmndan Anayasaya aykrl iddiasyla, Anayasa Mahkemesinde dava alamaz. Bu hkm, olaanst hal rejimlerinin, idarenin takdiri yetkilerinin genilemesine ve hrriyetlerin normal zamanlara oranla daha ar llerde snrlandrlmasna ramen, gene de bir hukuk rejimi olmas gerektii yolundaki yerlemi kamu hukuku ilkesine aykr dmektedir. stelik, yargsal denetim yokluu, Anayasann 15. maddesi ile skynetim ve olaanst hallerde bile vatandalara tannm olan mahfuz alan fiilen etkisiz klabilir. Bu madde ile sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn ksmen veya tamamen durdurulabilecei veya bunlar iin Anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilecei ifade edilmekle beraber, anlan hallerde dahi kiinin yaama hakkna, maddi ve manevi varlnn btnlne dokunulamayaca; kimsenin din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamayaca ve bunlardan dolay sulanamayaca; su ve cezalarn gemie yrtlemeyecei; sululuu mahkeme

nite 8 - Yrtme Fonksiyonu ve Yrtme lemleri

135

karar ile saptanncaya kadar kimsenin sulu saylamayaca da belirtilmitir. Skynetim ve olaanst hal KHKlerinin Anayasaya uygunluunun denetlenememesi, bu gvencenin etkinliini azaltmakta ve KHKler yolu ile sz geen mahfuz alann da ihlal edilebilmesi tehlikesini ortaya karmaktadr. Anayasa Mahkemesinin 1991 ylnda verdii iki nemli karar, bu denetim yasann dourduu sakncalar bir lde telafi etmitir. Anayasa Mahkemesi, daha nce baka alanlarda da grdmz ilke kararn tekrarlayarak, ilemin onu yapan organ tarafndan nitelendirili ekli ile kendisini bal saymam, olaanst hal KHKsinin gerekten olaanst halin gerekli kld konularda karlp karlmadn, dolaysyle Anayasann 148. maddesindeki denetim yasann kapsamna girip girmediini aratrmtr. Anayasa Mahkemesi, bizce de isabetli olan bu grten hareket ederek, bir dzenleyici ilemin gerekten de Anayasann ngrd anlamda bir olaanst hal KHKsi olabilmesi iin u artn varln gerekli saymtr; a. Olaanst hal, yer bakmndan snrldr. Olaanst hal, lkenin tm iin deil, yalnz bir blgesi iin ilan edildii takdirde, KHK ile getirilen nlemlerin sadece olaanst hal ilan edilen blge iin geerli olmas, blge dna tarlmamas gerekir. b. Olaanst hal, sre bakmndan da snrldr. "Olaanst Hal Yasas ile Skynetim Yasas, olaanst halin veya skynetimin ilan edildii blge veya blgelerde olaanst halin veya skynetimin devam sresince uygulanrlar... Olaanst halin sona ermesine karn, olaanst hal KHKsindeki kurallarn uygulanmasnn devam etmesi olanakszdr. c. Bu noktayla balantl olarak, olaanst hal KHKleri ile, kanunlarda deiiklik yaplamaz. Ayrca, olaanst hal kanununda dzenlenecek konular, Anayasada (m. 121/2) aka belirtilmitir. Bu nedenle, Olaanst Hal Kanununda yaplacak bir deiikliin kanunla yaplmas zorunludur. nk Olaanst Hal Kanunu, anayasa uygunluk denetimine tabidir. Anayasa Mahkemesine gre, yukardaki artlara uygun olmayan bir olaanst hal KHKsi, olaan bir KHK saylabilir. Ancak bu durumda ierik ynnden anayasaya uygunluk denetimine tabi olaca gibi, bir yetki kanununa dayanmamas da ayrca bir iptal sebebi oluturur. Skynetim ve olaanst hal KHKleri zerindeki tek denetim, Trkiye Byk Millet Meclisinin denetimidir. Anayasann 121 ve 122. maddelerine gre bu kararnameler, Resmi Gazetede yaynlanr ve ayn gn Trkiye Byk Millet Meclisinin onayna sunulur; bunlarn Meclise onaylanmasna ilikin sre ve usul itzkle belirlenir. Bundan amacn, skynetim ve olaanst hal KHKlerinin mmkn olan en ksa sre iinde ve herhalde olaan KHKlerden daha seri bir usulle TBMM tarafndan grlp karara balanmas olduu aktr.

CUMHURBAKANLII KARARNAMES
AMA

Dier yrtme ilemlerini belirleyebilmek.

3
1982 Anayasas, 1961 Anayasasnda mevcut olmayan yeni bir dzenleyici ilem tr olarak, Cumhurbakanl kararnamesini de ihdas etmitir. Anayasann 107. maddesine gre, Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin kuruluu, tekilat ve alma esaslar, personel atama ilemleri Cumhurbakanl kararnamesi ile d-

Cumhurbakanl Kararnamesi: Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin kuruluunu, tekilat ve alma esaslar ile personel atama ilemlerinin Cumhurbakan tarafndan gerekletirilmesini salayan bir kararname trdr.

136

Anayasa Hukuku

zenlenir. Bu kararnameler de, skynetim ve olaanst hal KHKleri gibi kanundan deil, dorudan doruya Anayasadan kaynaklanan, dier bir deyimle yrtmenin asli dzenleme yetkisine dayanan ilemlerdir. Cumhurbakanl Genel Sekreterlii ile ilgili olarak Anayasann 107. maddesindeki hususlar, Cumhurbakannn asli ve mahfuz dzenleme alanna girdii iin, bunlarn kanunla dzenlenememesi gerekir. Buna ramen 2879 sayl Cumhurbakanl Genel Sekreterlii Tekilat Kanununun karlm olmas ilk bakta bir eliki gibi grnmekle birlikte, anlan Kanunun birinci maddesi, Anayasaya gre Cumhurbakannn mahfuz dzenleme alanna giren hususlar, kendi dzenleme alannn dnda tutmaya zen gstermitir. Bu maddeye gre sz konusu Kanun Cumhurbakanl kararnamesi ile dzenlenen Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin kuruluu, tekilat, alma esaslar ve personel atama ilemleri dnda kalan konular dzenler. Cumhurbakanl kararnamesi istisnai bir ilem tr olmak itibariyle, ancak Anayasann 107. maddesinde belirtilen konularda, yani Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin kurulu, tekilat ve alma esaslar ile personel atama ilemlerinin dzenlenmesi konularnda karlabilir. Bunun dndaki bir konunun Cumhurbakanl kararnamesiyle dzenlenmesine imkan yoktur. Danma Meclisinin kabul ettii metinde bulunmayan bu madde, Anayasa tasarsna Milli Gvenlik Konseyince eklenmitir. Maddenin amacnn, Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin bir kanuna veya Bakanlar Kurulu Kararnamesine ihtiya olmakszn dorudan doruya Cumhurbakan tarafndan dzenlenmesine imkan vermek suretiyle, Anayasann genel eilimine uygun olarak, Cumhurbakanl makamn glendirmek olduu aktr.

TZKLER
1982 Anayasasnn 115. maddesi, 1961 Anayasasnn 107. maddesine paralel olarak, tzkleri u ekilde dzenlemitir: Bakanlar Kurulu, kanunun uygulanmasn gstermek veya emrettii ileri belirtmek zere, kanunlara aykr olmamak ve Dantayn incelemesinden geirilmek artyla tzkler karabilir. Tzkler, Cumhurbakannca imzalanr ve kanunlar gibi yaymlanr. Grlyor ki, bu maddeye gre hukukumuzda tzk yapmaya yetkili tek organ, Bakanlar Kuruludur. Tzkler Cumhurbakannca imzalanarak yaynlanr. Bakanlar Kurulunun bir tzk karabilmesi, tzn ilikin bulunduu kanunda bu konuda aka yetkilendirici bir hkm olmasna bal deildir. Ancak, kanun, bir tzk yaplmasn ngrmse, o konuda idarenin baka tr bir dzenleyici ilem, mesela bir ynetmelik yapamamas gerekir. Daha dorusu, o konuyu ilkin tzkle dzenlemeden nce, baka bir dzenleyici ilemle dzenleyemez. Anayasamza gre tzklerin konusu, kanunun uygulanmasn gstermek veya kanunun emrettii ileri belirtmek tir. Byle bir ayrmn pratik yararn veya hukuki sonularn kavramak kolay deildir. Tzklerin kanunlara aykr olamayaca Anayasada belirtilmitir. phesiz, byle ak bir hkm olmasayd bile, ayn sonuca varmak gerekirdi. Usul ve ekil unsuru bakmndan tzkleri, idarenin dier dzenleyici ilemlerinden ayrdeden temel zellik, bunlarn Dantayn incelemesinden geirilmesi artdr. Dantay incelemesinden geirilmemi bir tzk, yok saylr. Doktrinde bu incelemenin istiari nitelikte olduu gr hakimdir. nk Dantay grnn balaycl kabul edildii takdirde, Dantay incelemesi bir ekil art olmaktan kar ve bir yetki ortaklna dnr. Oysa Anayasa, tzk yapma yetkisini Bakanlar Kuruluna vermitir. Buna karlk Bakanlar Kurulu, Dantay inceleme-

Tzk: Kanunun uygulanmasn gstermek ya da emrettii ileri belirtmek zere Dantayn incelemesinden geirilmek kouluyla Bakanlar Kurulu tarafndan karlan yazl hukuk kurallardr.

nite 8 - Yrtme Fonksiyonu ve Yrtme lemleri

137

sinden sonra ya kendi ilk tasarsn veya Dantayn deitirisini kabul etmek zorundadr. Bunlarn her ikisini de bir yana brakarak, yeni bir metni tzk olarak yaynlayamaz. Zira bu takdirde tzk, Dantay incelemesinden geirilmeden karlm olur. Denetim konusuna gelince, tzklerin birer idari ilem olarak, idari yarg denetimine tabi bulunduklar phesizdir.

YNETMELKLER
1982 Anayasasnn 124. maddesine gre, Babakanlk, bakanlklar ve kamu tzel kiileri, kendi grev alanlarn ilgilendiren kanunlarn ve tzklerin uygulanmasn salamak zere ve bunlara aykr olmamak artyla ynetmelikler karabilirler. Hangi ynetmeliklerin Resmi Gazetede yaymlanaca kanunda belirtilir. Bylece ynetmelik, Danma Meclisi Anayasa Komisyonunun gerekesinde belirtildii gibi, idarenin en geni uygulama alanna sahip dzenleyici ilem tr dr. 1961 Anayasasnda sz edilmemi olan Babakanlk da, 1982 Anayasasnda ynetmelik karmaya yetkili makamlar arasnda saylmtr. te yandan, Danma Meclisince kabul edilen metinde mevcut olan Bakanlar Kurulu ibaresi Milli Gvenlik Konseyince karlm olmakla beraber, bundan Bakanlar Kurulunun ynetmelik yapamayaca sonucuna varmak mmkn deildir. 1924 Anayasas ynetmeliklerden hi sz etmemi olduu halde, 1322 sayl Kanun ynetmeliklerin bir veya birka bakanlk yahut Bakanlar Kurulu tarafndan yaplabileceini belirtmiti. 1961 Anayasas dneminde de Bakanlar Kurulu, ynetmelikler yapmaya devam etmitir. Aslnda, ynetmeliin genel dzenleyici ilem tr olduunu kabul edecek olursak, icrai karar almaya yetkili her idari makamn ynetmelik yapmaya yetkili olmas gerekir. 1961 Anayasas dneminde Dantay Genel Kurulunun bir kararnda da ayn sonuca varlmtr. Ynetmeliin konusu, kanunlarn ve tzklerin uygulanmasnn salanmasdr. Ynetmelikler, bunlara aykr hkmler ihtiva edemezler. Ynetmeliklerin dzenlenii bakmndan 1961 ve 1982 Anayasalar arasndaki bir fark da, 1961 Anayasasnda ynetmeliklerin Resmi Gazetede yaynlanacann belirtilmi olmasna karlk, 1982 Anayasasnda hangi ynetmeliklerin Resmi Gazetede yaynlanacann kanunla belirtileceinden sz edilmesidir. Bu deiiklik, Milli Gvenlik Konseyi tarafndan byk ksm mahalli nitelikte olan btn ynetmeliklerin Anayasa hkm gerei Resmi Gazetede yaymlanmas zorunluluunun neden olduu gereksiz israf nlemek gerekesiyle yaplmtr. Bununla birlikte, genel kurallar gereince ynetmelikler, yaynlanmadklar veya tebli edilmedikleri srece nc kiilere uygulanamazlar; onlarn haklarn azaltamaz veya ykmllklerini oaltamazlar. Dolaysyla, Anayasann sz konusu hkmn, ynetmeliklerin duyurulmasnn zorunlu olmad anlamnda deil, bu duyurmann mutlaka Resmi Gazetede yaynlanmak suretiyle yaplmasnn gerekmedii anlamnda kabul etmek gerekir. Ynetmeliklerin de, birer idari ilem olarak, idari yarg denetimine tabi olduklarnda kuku yoktur.

Ynetmelik: Babakanlk, bakanlklar ve kamu tzel kiilerince, kendi grev alanlarn ilgilendiren kanunlarn ve tzklerin uygulanmasn salamak zere ve bunlara aykr olmayacak biimde karlan yazl hukuk kurallardr.

138

Anayasa Hukuku

zet
AMA

Yrtme fonksiyonunun niteliini aklayabilmek ve yrtme ilemlerinin trlerini sralayabilmek. 1 Trkiye Cumhuriyeti Anayasalarnn tmndeki dzenlemelere gre yrtme fonksiyonu kavramnn kapsamna sadece zel, somut, bireysel ilemler deil, dzenleyici veya kural koyucu ilemler de girmektedir. Anayasalarda ak bir hkm bulunmasa bile, yrtme organnn dzenleme yetkisine sahip olduu, bu yetkinin yrtme ve idare fonksiyonunun mahiyetinden doduu sylenebilir. 1982 Anayasas, yrtmenin dzenleyici ilemlerini kanun hkmnde kararname, tzk, ynetmelik ve Cumhurbakanl kararnamesi olarak belirlemitir. KHKlerin zelliklerini ve denetim biimini saptayabilmek. Bakanlar Kurulu tarafndan karlabilen kanun hkmnde kararnameler bir yetki kanununa dayanmak zorundadr.

Usul ve ekil unsuru bakmndan dier Bakanlar Kurulu kararnamelerinden farksz olan KHKlerin Anayasaya uygunluu, Anayasa Mahkemesi tarafndan denetlenmektedir. Skynetim ve olaanst hallerde Cumhurbakan bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulunun, konu snrlamas sz konusu olmakszn kard KHKlerin anayasaya aykrl iddias ile Anayasa Mahkemesine dava almas sz konusu deildir.
AMA

Dier yrtme ilemlerini belirleyebilmek.

Yrtme ilemlerinin dier trlerini ise Cumhurbakanl kararnamesi, tzk ve ynetmelik oluturmaktadr.

AMA

nite 8 - Yrtme Fonksiyonu ve Yrtme lemleri

139

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi yrtmenin dzenleyici ilemlerinden deildir? a. Cumhurbakanl Kararnamesi b. Kanun Hkmnde Kararname c. Parlamento karar d. Tzk e. Ynetmelik 2. Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname karma yetkisini aadakilerden hangisi tanmaktadr? a. Yetki kanunu b. Cumhurbakanl kararnamesi c. Meclis itz d. Parlamento karar e. Anayasa Mahkemesi karar 3. Aadaki ifadelerden hangisi skynetim ve olaanst hal kanun hkmnde kararnameleri bakmndan yanltr? a. Cumhurbakan bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu tarafndan karlr. b. Temel haklar konusunda dzenleme getirebilir. c. Anayasaya aykr olduklar iddias ile Anayasa Mahkemesine dava alamaz. d. Olaanst halin gerekli klmad konularda da karlabilirler. e. Bu kanun hkmnde kararnameler ile kanunlarda deiiklik yaplamaz. 4. Kanunlarn uygulanmasn gstermek ve emrettii ileri belirtmek zere Bakanlar Kurulunca Dantay incelemesinden geirilerek getirilen dzenlemeye ne ad verilir? a. Tzk b. Ynetmelik c. tihat d. Kararname e. Parlamento karar 5. Aadakilerden hangisi ynetmelik karma konusunda yetkili deildir? a. Babakanlk b. Bakanlar Kurulu c. Bakanlklar d. Siyasi partiler e. Kamu tzel kiileri

6. Aadakilerden hangisi Anayasa Mahkemesinin KHK denetiminde olaanst hal ile ilgili olarak arad artlardan deildir? a. Yer bakmndan snrllk b. Sre bakmndan snrllk c. KHK ile kanunlarn deitirilememesi d. Bir blgedeki olaanst hale ilikin KHKnn, o blge dnda geerli olamamas e. Olaanst halin ilanyla birlikte daha nceki tm KHKlarn olaanst hal KHKs niteliini kazanmas 7. TBMMnin bir KHKyi reddetmesi durumunda, KHK ne zaman yrrlkten kalkar? a. KHKnn kabul tarihinde b. Meclisin onay kararnn tarihinde c. Meclis kararnn Resmi Gazetede yaymland tarihte d. Bakanlar Kurulunun KHKy imzalad tarihte e. Anayasa Mahkemesinin Meclis kararn kabul ettii tarihte 8. Tzkler hangi yarg makamnca denetlenir? a. Askeri Yargtay b. Dantay c. Anayasa Mahkemesi d. Saytay e. Yargtay 9. Aadakilerden hangisi ynetmeliklerin konusunu oluturur? a. Anayasa b. Kanun c. Genelge d. Ynerge e. Tebli 10. Cumhurbakanl kararnamesi ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Meclis tarafndan karlmasa da Anayasal bir kayna olduu iin kanun saylmaktadr. b. Hazrlanan kararname Bakanlar Kurulu tarafndan onaylanmaldr. c. Kararnameyi Babakan ve Cumhurbakan birlikte imzalar. d. Sadece Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin kurulu, tekilat ve alma esaslar ile personel atama ilemlerinin dzenlenmesi konularnda karlabilir. e. Denetimi, itirazn niteliine gre Anayasa Mahkemesi veya Dantay tarafndan yaplr.

140

Anayasa Hukuku

Yaamn inden
Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer; irticai, ykc ve blc faaliyetlere karan memurlarn grevine son verilmesini dzenleyen KHKyi imzalamay ikinci kez reddetti. Sezer hkmete gnderdii gerekede, Gler ayrl ilkesine gre yasama, yrtme ve yarg organlar kendi alanlarnda ulusa ilikin egemenlii kullanrlar; birbirlerine grev ve yetki alanlarna karmazlar dedi. Sezer sekiz sayfalk gerekesinde bir kez geri evrilmesinin, KHKnin kanun prosedrne girmesi sonucunu doruraca yolundaki hkmetin grn reddetti ve unlar kaydetti: KHKler ynnden Cumhurbakanna verilen grev ve yetki yalnzca yaymlamaktan ibaret deildir. Anayasa koyucu eer kararnameleri yasalar gibi dnseydi, kukusuz bunlar da kanunlar yaymlamak kural iine alrd. Oysa KHKler tm bilim dnyasnca benimsendii gibi, ilevsel (maddi) ynden yasama ilemi niteliinde olmakla birlikte, organik (uzvi - ekli) ynden bir yrtme ilemidir. KHKlerin kanun hkmnde oluu yrrlkteki yasalar deitirip, yasa gcnde dzenleme yapabilmesini; kararname oluu ise bu ilemin yrtme organnn ilemi olduunu gstermektedir. Bu nitelii KHKleri yntem ynnden kararname rejimine balamaktadr (Milliyet, 22.08.2002).

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Parlamento yasama organdr. Ayrntl bilgi iin Yrtme Fonksiyonunun Nitelii konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kanun Hkmnde Kararnameler konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Skynetim ve Olaanst Hal Kanun Hkmnde Kararnameleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Tzk konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Ynetmelik konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Skynetim ve Olaanst Hal Kanun Hkmnde Kararnameleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kanun Hkmnde Kararnameler konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Tzk konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Ynetmelikler konusuna baknz. Ayrnty bilgi iin Cumhurbakanl Kararnamesi konusuna baknz.

2. a 3. d

4. a 5. d 6. e

7. c 8. b 9. b 10. d

Bavurabileceiniz Kaynaklar

Aliefendiolu, Ylmaz. (1993). Anayasa Yargs Asndan Olaanst Ynetim Usulleri. Anayasa Yargs. C. 9. Ankara: Anayasa Mahkemesi Yaynlar. Kuzu, Burhan. (1985). Trk Anayasa Hukukunda Kanun Hkmnde Kararnameler. stanbul: dal Neriyat. Salam, Fazl. (1984). Kanun Hkmnde Kararname karma Yetkisinin Snrlar: Uygulamann Yaygnlamasndan Doabilecek Sorunlar. Anayasa Yargs. Ankara: Anayasa Mahkemesi Yaynlar. Tanr, Blent ve Yzbaolu, Necmi. (2001). 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku. (2. Bask). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Tezi, Erdoan. (1991). Anayasa Hukuku. (2. Bask). stanbul: Beta Yaynlar.

141

Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu, Milletvekillerinin Seimi ve Hukuki Statleri

Bu nitede...
Yasama fonksiyonunu yerine getiren TBMMnin kuruluu ve milletvekillerinin seimi konusunda benimsenen sistem ve milletvekili seilenlerin hukuki statleri incelenmektedir. Ayrca yasama organ yelerine salanan baz baklklar ve dokunulmazlklar ile bunlarn kaldrlmas konularnda da bilgi verilmektedir.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda, aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaksnz: Milletvekili seim sistemlerinin zelliklerini aklayabileceksiniz. Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin hukuki statsn belirleyebileceksiniz. Trkiye Byk Millet Meclisi yeliiyle badamayan ilerin neler olduunu sralayabileceksiniz. Yasama sorumsuzluu ve yasama dokunulmazl kavramlarnn tanmlayabileceksiniz.

142

Anayasa Hukuku

rnek Olay
rnak Milletvekili Selim Sadakn yasama dokunulmazlnn kaldrlmas hakknda, Anayasa ve Adalet Komisyonlarndan kurulu Karma Komisyonca hazrlanan raporun Trkiye Byk Millet Meclisinin 3.3.1994 gnl, 79. birleiminde aynen kabul edilmesine ilikin 309 sayl kararn, Anayasaya ve tzk hkmlerine aykrl savyla Anayasann 85. ve 2949 sayl Kanunun 34. maddeleri uyarnca iptali istemiyle Anayasa Mahkemesine iptal davas almtr. Anayasa Mahkemesine gre, Selim Sadaka yneltilen sulama yasama dokunulmazlnn kaldrlmasn gerektirir nitelikte olmadndan, Selim Sadakn dokunulmazlnn kaldrlmasna ilikin TBMM karar Anayasann 83.maddesine aykrdr. Bu nedenle Selim Sadakn yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna ilikin TBMM karar iptal edilmitir (E. 1994/18, K. 1994/37, T. 21.03.1994, www.anayasa.gov.tr/KARARLAR/IPTALITIRAZ).

Anahtar Kavramlar
Milletvekili Seim Yasama Dokunulmazlk

indekiler
TBMMNN KURULUU VE MLLETVEKLLERNN SEM Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu MLLETVEKLLERNN SEM Seim Sistemi Milletvekili Seilme Yeterlilii Seim evreleri Seimin Balangc Adaylk Milletvekilliklerinin Tahsisi Gmrk Kaplarnda Kullanlan Oylarn Deerlendirilmesi TRKYE BYK MLLET MECLS YELERNN HUKUK STATS Milletin Temsili Milletvekili And TRKYE BYK MLLET MECLS YEL LE BADAMAYAN LER YASAMA SORUMSUZLUU YASAMA DOKUNULMAZLII YELN DMES DOKUNULMAZLIIN KALDIRILMASI VE YELN DMES KARARLARININ DENETLENMES TRKYE BYK MLLET MECLS YELERNN MAL STATLER

nite 9 - TBMMnin Kuruluu, Milletvekillerinin Seimi ve Hukuki Statleri

143

TBMMNN KURULUU VE MLLETVEKLLERNN SEM Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu

1961 Anayasasnn Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan oluan iki meclisli bir yasama organ sistemini benimsemi olmasna karlk, 1982 Anayasas, 1924 Anayasasnn tek meclisli sistemine geri dnmtr. Bu konuda bir deerlendirme yapabilmek iin, demokratik sistemlerin ounda iki meclisin neden gerekli grlm olduunu aklamak yerinde olacaktr. Tarihsel kkeni bakmndan iki meclis sistemi, demokratik gelimenin bir aamas olarak deil, tam tersine, bu gelimeyi yavalatacak veya onun etkisini azaltacak bir kurum olarak ortaya kmtr. nk temsili rejimlerin gelimesindeki ilk aamalarda, halk veya halkn bir kesimini temsil eden birinci meclislerin yannda, aristokrasiyi (soylular) temsil eden ikinci meclisler var olmutur. Bylece, halk oyundan kan birinci meclislerin yetkilerinin, aristokratik ikinci meclisler yoluyla snrlandrlmasna allmtr.Bugn bile ngilterede ikinci meclis durumundaki Lordlar Kamaras, soylular temsil eden ve yeliin seim yoluyla deil, soyluluk pyeleri dolaysyla kazanld bir meclistir. Ancak demokratik gelime, ikinci meclislerin kkenindeki bu aristokratik zellii, ngiltere dndaki btn modern demokrasilerde ortadan kaldrmtr. Bugn ikinci meclisler de, tpk birinci meclisler gibi, halk oyundan kan organlardr. ngilterede Lordlar Kamarasnn yetkileri zamanla daraltlm ve bugn Avam Kamarasnn kabul ettii bir kanun tasar veya teklifini en ok bir yl geciktirebilme yetkisine inhisar etmitir. Gnmzde ikinci meclisler de halk oyuna dayandklarna gre, bu sistemi srdrmeye niin gerek grlm olduu sorulabilir. Her iki meclis ayn semen ktlesini temsil ettiklerine gre, acaba niin tek bir meclis yeterli grlmemekte ve yasama organnn iki meclise blnmesine devam edilmektedir? Bu soruyu, federal devletlerle tek devletler asndan ayr ayr cevaplandrmak gerekir. Federal devletlerde iki meclis sistemi, federal yapnn vazgeilmez bir unsurudur. nk bu sistemlerde meclislerden biri, nfus esasna gre halk; dieri ise, ye devletleri, ya da federe devletleri temsil eder. Bu sistem, federe devletlerin, federal devlet iradesinin oluumuna devlet olarak katlmalarn salar. Dolaysyle ye devletleri, kural olarak eitlik esasna gre temsil eden ikinci bir meclisin varl, federal sistemleri tek devletlerden ayran en belirgin zelliklerden biridir. Nitekim ABD, Kanada, Avustralya, svire, Hindistan gibi lkelerde ikinci meclislerin varl, bunlarn federal yaplarnn sonucu olarak aklanabilir. phesiz, btn federal sistemler iki meclisli olmakla birlikte, btn iki meclisli lkeler federal bir yapya sahip deillerdir. Dier bir deyimle, tek devletler arasnda da, iki meclis sistemini kabul etmi olanlar vardr (mesela ngiltere, Fransa, talya ve 1961 Anayasas dneminde Trkiye). Tek devletlerde ikinci meclisler, baka gerekelere dayanmaktadr. ki meclis sisteminin taraftarlar, bu sayede kanunlarn aceleye gelmeyeceini, daha iyi ve dikkatli grleceini, meclislerden birinin yapaca hatalarn dieri tarafndan dzeltilebileceini, anayasa stnlnn ve hukuk devletinin daha iyi gerekleebileceini ileri srmektedir. Bu gerekelerin, iki meclis sistemini demokratik rejimin vazgeilmez bir unsuru haline getirecek kadar gl olduu sylenemez. Kanunlarn aceleye gelmemesi ve daha etrafl grlmesi gerei, tek meclisli bir sistemde de, mesela kanun teklif ve tasarlarnn iki defa grlmesini ve bu iki grme arasnda asgari bir sre ge-

144

Anayasa Hukuku

mesini anayasal bir zorunluluk haline getirmekle karlanabilir. te yandan tecrbeler, anayasa stnlnn ve hukuk devletinin gerekletirilmesi bakmndan, siyasal organlardan ok, yarg organlarna gvenmek gerektiini gstermektedir. Yarg bamszlnn ve anayasa yargsnn kabul edilmi olduu bir toplumda, ikinci meclisin bu konuda yapabilecei katk, pek nemli olmasa gerekir. Nihayet, iki meclis sisteminden beklenebilecek baz faydalar da, amzn siyasal gerekleri karsnda hayli teorik kalmaktadr. Her iki meclis ayn seim srecinden ktna gre bunlarn siyasal bileiminin ayn veya benzer olmas, yani her iki mecliste de ayn siyasal parti veya partilerin ounlukta bulunmalar doaldr. Byle olunca, meclislerden birinin dt bir yanlgnn dier meclis tarafndan dzeltilmesi olasl byk deildir. Seim sistemindeki veya zamanndaki farklar nedeniyle, iki meclisin birbirinden farkl siyasal bileimler gsterebilecei varsaylsa bile, bu durumda da hkmetin her iki meclise kar ayr ayr sorumlu klnmas hkmet istikrar asndan sakncaldr. Nitekim iki meclisli sistemlerin ou (mesela ngiltere, Fransa ve 1961 Anayasas dneminde Trkiye) bu nedenle , yasama yetkisini iki meclis arasnda eit olarak bltrmemiler, meclislerden birine ak bir stnlk tanmlardr. 1961 Anayasasnn hazrlk almalar ve grmeleri srasnda, iki meclis sisteminin prensibi zerinde fazla tartma gememi, buna karlk ikinci meclisin kurulu biimi, uzun ve hararetli tartmalara konu olmutur. Bilindii gibi, retim yelerinden kurulu stanbul Komisyonunun hazrlad n tasarda, ikinci meclisin ksmen korporatif biimde (yani eitli kurulularn kendi setikleri temsilcilerden) olumas, ksmen de ancak ortaokul mezunu olan semenlerin katlabilecei bir seimle meydana gelmesi ngrlmt. Bu neri, aydn kamu oyunun byk ksm tarafndan anti-demokratik nitelii sebebiyle benimsenmemi, Kurucu Meclise de kabul edilmemitir. Kurucu Meclis, Cumhuriyet Senatosunun da, esas itibariyle halk oyundan kan bir organ olmasn kararlatrmtr. Ancak, 1961 Anayasasna gre Millet Meclisinin tmyle halk oyundan kmasna karlk, Cumhuriyet Senatosunda halka seilen yelerin yannda, seilmeyen yelere de yer verilmitir. Cumhuriyet Senatosunun yz elli yesi genel oyla seilmekteydi. Btn iki meclisli sistemlerde olduu gibi 1961 Anayasas da kural olarak iki meclisin ayr ayr almasn ngrm, fakat Anayasann belirttii baz istisnai durumlarda Meclislerin birlikte toplanp karar vereceini kabul etmitir. Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosunun meydana getirdii btne Trkiye Byk Millet Meclisi , iki meclisin birlikte yaptklar toplantlara da Trkiye Byk Millet Meclisi Birleik Toplants ad verilmekteydi (m. 63). 1961 Anayasas, parlamentonun yetkilerini iki meclis arasnda bltrrken, bu meclislerin tamamen eit yetkilere sahip olmalar yolunu sememitir.Tersine, 1961 Anayasas sisteminde arlk, aka Millet Meclisindedir. Bunu parlamentonun balca grevleri olan kanun yapma, hkmeti denetleme ve bteyi kabul etme konularnda gzlemlemek mmkndr. Millet Meclisine daha byk arlk tannm olmas bu Meclisin btn yelerinin genel oyla seilmeleri, Cumhuriyet Senatosunun ise seimsiz yeleri de iinde bulundurmas ile aklanabilir. Sadece Anayasa deiikliklerinin kabulnde 1961 Anayasas iki meclise eit yetkiler tanmt. 1961 Anayasas dneminde Cumhuriyet Senatosunun Trk anayasa sistemindeki yeri ile ilgili yaygn deerlendirme, bu meclisin uygulamada kendisinden beklenen yararlar salayamam olduudur.

nite 9 - TBMMnin Kuruluu, Milletvekillerinin Seimi ve Hukuki Statleri

145

Bu sebeple, 1982 Anayasasnda tek meclisli sisteme dnlm olmas, kamu oyunda kayda deer bir tepki veya eletiri dourmamtr. 1982 Anayasasnn ilk ekline gre (m. 75) Trkiye Byk Millet Meclisi, millete genel oyla seilen drt yz milletvekilinden kuruludur. Milletvekili says, Anayasada 17.5.1987 tarihinde 3361 sayl Kanunla yaplan deiiklikle drtyzelliye; 23.7.1995 tarihli Anayasa deiikliiyle beyzelliye ykseltilmitir. 1961 Anayasasna gre Millet Meclisinin seim dneminin drt yl olmasna karlk 1982 Anayasas, Trkiye Byk Millet Meclisinin seim dnemini be yl olarak tespit etmitir. Meclis, istedii takdirde, bu sre dolmadan seimlerin yenilenmesine karar verebilir. Ayrca, Cumhurbakan da Anayasann 116. maddesindeki artlarla Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerinin yenilenmesine karar verebilir. Sresi biten milletvekilleri yeniden seilebilirler. Yenilenmesine karar verilen meclisin yetkileri, yeni Meclisin seilmesine kadar srer (m. 77). Bu sonuncu hkm, lkenin geici bir sre iin de olsa, meclissiz kalmamas amacna yneliktir. Tek devletlerde, iki meclis sisteminin, kendisinden beklenen yarar ne lde gerekletirebileceini tartnz.
SIRA SZDE

MLLETVEKLLERNN SEM
AMA

Milletvekili seim sistemlerinin zelliklerini aklayabilmek.

Seim Sistemi
Geni anlamda seim sistemi deyimi, seimlerle ilgili btn hususlar, mesela seme ve seilme yeterliini, adayla ilikin kurallar, oy verme usullerini, seimlerin ynetim ve denetimini kapsar. Dar anlamda seim sistemi ise, semenlerce verilen oylarn parlamento sandalyelerine dntrlmesinde uygulanan kurallar anlamna gelir. Burada nce dar anlamda seim sistemi incelenecek, geni anlamda seim sisteminin kapsamna giren hususlar daha sonra ele alnacaktr. Seim sistemleri, seim evrelerinin byklne, daha dorusu karacaklar milletvekili saysna gre, liste usul ve tek isim (dar blge) usul olarak ikiye ayrlr. Tek-isim usulnde her seim evresinden sadece tek bir milletvekili seilir. Bu sistemin uyguland lkeler arasnda ABD ve ngiltere bulunmaktadr. Demokratik lkelerin byk ounluunun uygulad liste usulnde ise, seim evreleri nfuslarna gre deien sayda olmak zere, birden ok milletvekili karrlar. Seim sistemleri, oylarn deerlendirili ekli, baka bir deyimle oylarn sandalyelere dntrlmesinde kullanlan yntem asndan, ounluk sistemi ve nisbi temsil sistemi olarak iki ana gruba ayrlr. ounluk sisteminin de, basit (tek-turlu) ounluk ve mutlak (iki-turlu) ounluk sistemleri olmak zere iki eidi vardr. ngiltere ve Amerikada uygulanan tek-turlu basit ounluk sisteminde, bir seim evresinde nisbi olarak en ok oy alan parti, o evrenin btn milletvekillerini kazanm olur. Mesela 10 milletvekillii karan bir seim evresinde A partisi yzde 40, B partisi yzde 35, C partisi yzde 25 oy alm olsalar, 10 milletvekilliinin tmn A partisi kazanr. ounluk usulnn ikinci ekli, mutlak veya iki-turlu ounluk sistemidir. Bu sistemde bir parti, ilk turda bir seim evresinde oylarn mutlak ounluunu (yardan bir fazlasn) elde edebilirse, o seim evresinde seimi kazanm olur ve ikinci tura gerek kalmaz. Buna karlk ilk turda hibir parti mutlak ounluu saSeim Sistemi: Semenlerin verdikleri oylarn parlamento sandalyelerine dntrlmesinde uygulanan kurallar btndr.

146

Anayasa Hukuku

layamamsa, belli bir sre sonra sz konusu seim evrelerinde ikinci bir tur yaplr. Bu tura ya ilk turda en ok oy alm olan iki partiden baka partiler katlamaz veya ikinci turda mutlak ounluk aranmayarak oylarn en ounu elde eden parti seimi kazanm saylr. Oylarn deerlendirili ekli bakmndan ounluk usulnn kart, nisbi temsil sistemidir. Nisbi temsilin dayand ana fikir, her partinin ald oy orannda milletvekillii karmasdr. Fakat nisbi temsilin de kendi iinde bir ok eitleri vardr. Bu eitler, artk oylarn nasl deerlendirilecei, baka bir deyimle artk milletvekilliklerinin nasl datlaca sorunundan kaynaklanmaktadr. Parlamento sandalyelerinin nisbi temsile gre datmnda kural olarak bavurulan ilk ilem, seim saysnn veya seim kotasnn bulunmasdr. Bu rakam, bir seim evresinde kullanlan geerli oylar toplamnn, o seim evresinin karaca milletvekili saysna blnmesi suretiyle elde edilir. Mesela bir seim evresinde kullanlan geerli oylar toplam 75.000, o evrenin karaca milletvekili says da be ise, sz konusu seim evresi iin seim kotas 15.000dir. Bu say bulunduktan sonra yaplacak ilem, partilerin aldklar oylar iinde seim kotasnn ka defa bulunduunun aratrlmasdr. Mesela 45.000 oy alm bir parti, bylece milletvekillii , 30.000 oy alm bir parti ise iki milletvekillii kazanm olur. Ne var ki, partilerin aldklar oylar her zaman seim kotasnn tam kat olamayaca ve baz partiler de seim kotasnn altnda oy alm olabilecekleri iin, bu ilem sonucunda evrenin btn milletvekilliklerinin datlm olmad, dier bir deyimle deerlendirilmeyen bir ksm oylarla baz artk milletvekillerinin kald grlr. te nisbi temsilin eitli ekilleri, bu artk milletvekilliklerinin nasl datlaca sorunundan domaktadr. Nisbi temsilin eitlerinden biri, en byk artk usuldr. Bu sistemde artk milletvekillikleri, artk oylarn byklk srasna gre datlr. Dier bir sistem en kuvvetli ortalama sistemi adn tar. Burada partilerin aldklar oylar, onlarn ilk datm sonucunda kazandklar milletvekili saysna blnr ve artk milletvekillikleri, bu ortalamalarn byklk srasna gre datlr. En byk artk sisteminin kk partilerin yararna olmasna karlk, en kuvvetli ortalama yntemi, byk partilerin yararna iler. Nisbi temsilin bir eidi de, ileyiini aada greceimiz DHondt usuldr. Bylece artk oylar, her seim evresinde ayr ayr ilem grebilecei gibi, baz lkelerde btn artk oylarn ve artk milletvekilliklerinin tek bir merkezde toplanmas ve bunlarn datmnn ulusal dzeyde yaplmas da mmkndr. Bu sisteme ulusal artk veya milli bakiye sistemi denir. Gerek 1961, gerek 1982 Anayasalar, seim sistemini bir anayasa hkm haline getirerek dondurmu deildir. Nitekim Anayasa ile birlikte seim kanunlarn da yapmakla grevlendirilmi bulunan 1961 Kurucu Meclisi, Millet Meclisi seimleri iin dHondt sistemini, Cumhuriyet Senatosu seimleri iin de ounluk sistemini kabul etmiti. Nisbi temsilin eitlerinden biri olan dHondt sistemi, adn Belikal bir matematikiden almtr. Sistemin en byk zellii, milletvekilliklerini artk brakmayacak ekilde datmasdr. Bu sistemde, siyasal partilerin ve bamsz adaylarn elde ettikleri milletvekili says yle hesaplanr : Seime katlm olan siyasal partilerin ve bamsz adaylarn adlar alt alta ve adklar geerli oy saylar da hizalarna yazlr. Bu rakamlar nce bire, sonra ikiye, sonra e, vs. o evrenin karaca milletvekili saysna ulancaya kadar blnr. Elde edilen paylar, parti ayrm yaplmakszn, en bykten en ke doru sralanr. Milletvekillikleri, bu paylarn sahibi olan partilere ve bamsz adaylara, rakamlarn byklk srasna

nite 9 - TBMMnin Kuruluu, Milletvekillerinin Seimi ve Hukuki Statleri

147

gre tahsis olunur. Son kalan milletvekillii iin birbirine eit rakamlar bulunduu takdirde, bunlar arasnda ad ekilmek suretiyle tahsis yaplr. 1964 ylnda yaplan seim kanunu deiiklii ile, Cumhuriyet Senatosu seimlerinde uygulanan ounluk sisteminden vazgeilerek, her iki meclis seimlerinde de dHondt usulnn uygulanmas kararlatrlmtr. 1965 ylnda seim kanunu bir kere daha deitirilerek, her iki meclis iin ulusal artk sistemi kabul edilmitir. Milletvekili Seimi Kanunu, 23.3.1968 tarihli ve 1036 sayl Kanunla tekrar deitirilmi ve bu sefer gerek Millet Meclisi gerek Cumhuriyet Senatosu seimleri bakmndan barajl dHondt sistemi benimsenmitir. Bu sistemde de milletvekillerinin datm dHondt esasna gre yaplmakla beraber, bir seim evresinde geerli oy pusulalar toplamnn o evreden seilecek milletvekili saysna blnmesiyle elde edilecek saydan daha az oy alan siyasal partilere ve bamsz adaylara milletvekillii tahsis edilmez. Genel olarak baraj adyla anlan bu ilke, uygulamada byk partilere yarar salayacak, kk partilerin ise zararna olacak niteliktedir. Kurucu Meclise kabul edilen 13 Haziran 1983 tarihli ve 2839 sayl Milletvekili Seimi Kanunu gene nisbi temsilin dHondt yntemini benimsemi olmakla beraber, buna iki trl baraj hkm eklenmitir. Birincisi genel baraj adyla anlmaktadr. Buna gre genel seimlerde lke genelinde, ara seimlerde seim yaplan evrelerin tmnde geerli oylarn yzde onunu gemeyen partiler, milletvekili karamazlar (m.33/1). kincisi ise, 1968 ylnda Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmi olan seim evresi baraj dr. Bu hkme gre, bir seim evresinde, kullanlan geerli oylar toplamnn, o evreden kacak milletvekili saysna blnmesiyle elde edilecek saydan az oy alan siyasi partilere ve bamsz adaylara milletvekillii tahsis edilmez (m.34/2). Ayn maddenin son fkras, seime katlan siyasi partilerden hibirinin seim evresi barajn aamamas halinde, milletvekilliklerinin daha nceki fkralara gre, yani barajsz dHondt sistemi uyarnca paylatrlacan hkme balamaktadr. Seim evresi baraj ve zellikle genel barajn, byk partiler yararna ve kk partiler zararna ok gl bir faktr oluturduu kukusuzdur. Bu sistemde Trkiye Byk Millet Meclisinde ok sayda partinin temsil edilebilme ihtimali zayftr. Seim sisteminin bu ynde deitirilmesinde, 1970li yllarda hibir partinin Trkiye Byk Millet Meclisinde mutlak ounluk salayamam, lkenin zayf koalisyon hkmetleri ile ynetilmi ve bu hkmetler iinde kk partilerin, kamu oyundaki gleriyle orantl olmayan bir pazarlk ve antaj gc elde etmi olmalar, phesiz rol oynamtr. Aada grlecei gibi, Milletvekili Seimi Kanununun, baraj hkmleri dnda da, byk partileri yararlandracak nitelikte baka hkmleri vardr. 2839 sayl Milletvekili Seimi Kanunu, daha sonraki yllarda birka defa deitirilmi ve seim sisteminin byk partileri yararlandrc nitelii daha da glendirilmitir. Deiiklikler, seim evrelerinin kltlmesi, kontenjan adayl ve alt milletvekili karan seim evrelerinde seim evresi barajn saptamak iin yaplacak olan blme ileminin bir eksii ile yaplmasdr. Bu kanun deiiklikleriyle Milletvekili Seimi Kanunundaki barajlar daha da arlatrlm olmakla beraber, Anayasa Mahkemesi, 1968 ylndaki kararndan farkl olarak, bu tr hkmleri Anayasaya aykr bulmamtr. Anayasada 23.7.1995 tarihli ve 4121 sayl Kanunla yaplan deiiklikle 67. maddeye seim kanunlar, temsilde adalet ve ynetimde istikrar ilkelerini badatracak biimde dzenlenir fkras eklenmitir. Bu iki ilke birbirinin tam kart olduundan bunlarn ne ekilde badatrabileceini anlamak gtr.

148

Anayasa Hukuku

Milletvekili Seimi Kanununda 27.10.1995 tarihli ve 4125 sayl Kanunla yaplan deiiklikle, aada ele alnaca gibi seim evreleri geniletilmi, 550 milletvekilliinden 100nn lke seim evresi milletvekili olarak seilecei esas getirilmi, buna karlk yzde 10luk lke baraj ve seim evresi baraj muhafaza edilmitir. Anayasa Mahkemesi, lke barajn Anayasaya aykr bulmamakla birlikte, seim evresi barajn temsilde adalet ilkesine aykr bularak iptal etmitir. Anayasa Mahkemesine gre Anayasann amalad ynetimde istikrar ilkesi iin milletvekili seimlerinde bir lke baraj ngrlmken, ayrca her seim evresi iin yeni bir barajn getirilmesi temsilde adalet ilkesiyle badamaz. Kald ki uygulanmakta olan nisbi temsil sisteminin bir tr olan dHondt sistemi de kendi iinde bir baraj tamaktadr. Anayasa Mahkemesi ayn kararnda, 100 milletvekilinin lke seim evresinden seileceine ilikin hkm de u gerekeyle iptal etmitir: Bir seim blgesinden seilmemi bir kiinin, partisinin ald oylara dayanlarak partisinin yetkili kurullar kararyla bir ille ilikilendirilmesi Anayasa d bir ban kurulmasdr. Milletvekili, Anayasada olanak veren bir kural bulunmadndan blgesiyle ilikili olur ve ancak blgesinden ald oylarla seilir. Anayasann 80. maddesi baka bir ilgiye ak olmad gibi 75. maddesi de milletvekillerini snflandrp deiik biimde adlandrmaya elverili deildir. Milletvekillerinin bir ya da birkan bir baka adla semek ve ayrmak Anayasa katnda geerli olamaz. Anayasann baka bir maddesinde de 550 milletvekilinin kendi iinde ayrmna ilikin hibir aklk yoktur. Bizce Anayasa Mahkemesinin bu gerekesi doyurucu olmad gibi, niin lke barajnn Anayasaya uygun, seim evresi barajnn ise aykr sayldn anlamak mmkn deildir.
SIRA SZDE

Ynetimde istikrar ve temsilde adalet ilkelerinin badap, badaamayacan tartnz.

Milletvekili Seilme Yeterlii

Milletvekili seilme yeterlii, Anayasann 76. maddesinde dzenlenmitir. Buna gre, otuz yan dolduran her Trk milletvekili seilebilir. En az ilkokul mezunu olmayanlar, kstllar, ykml olduu askerlik hizmetini yapmam olanlar, kamu hizmetinden yasakllar, taksirli sular hari toplam bir yl veya daha fazla hapis ile ar hapis cezasna hkm giymi olanlar; zimmet, ihtils, irtikp, rvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl ifls gibi yz kzartc sularla, kaaklk, resm ihale ve alm satmlara fesat kartrma, Devlet srlarn aa vurma, ideolojik veya anarik eylemlere katlma ve bu gibi eylemleri tahrik ve tevik sularndan biriyle hkm giymi olanlar, affa uram olsalar bile milletvekili seilemezler. Bu madde ile, 1961 Anayasasnn milletvekili seilme yeterliini dzenleyen 68. maddesi arasnda baz nemli farklar gze arpmaktadr. Bir defa, 1961 Anayasas milletvekili seilebilmek iin Trke okuyup yazma bilmeyi yeterli grd halde, 1982 Anayasas en az ilkokul mezunu olmay art komutur. Ayrca, milletvekili seilme yeterliini ortadan kaldran sulara birok yenileri eklenmitir. Anayasada ismen belirtilen bu sular dndaki bir sutan mahkumiyet halinde 1961 Anayasas, milletvekili seilme yeterliinin ortadan kalkmas iin mahkumiyetin ar hapis veya be yldan fazla hapis cezasyla mahkumiyet olmasn art koarken, 1982 Anayasas toplam bir yl veya daha fazla hapis cezasyla mahkumiyeti, milletvekili seilme yeterliinin ortadan kalkmas iin kafi grmtr. Bunun sonucu olarak, nemsiz denilebilecek bir veya birka sutan mahkum olma halinde, milletvekili seilme yeterlii ortadan kalkacaktr. stelik, ilgili kiinin affa uram olmas halinde bile, seilme yeterlii geri gelmemektedir. Bu hk-

nite 9 - TBMMnin Kuruluu, Milletvekillerinin Seimi ve Hukuki Statleri

149

m, genel affn niteliine pek uymayan bir hkm olarak deerlendirebiliriz. nk genel afta kural, affn sadece cezay deil, ayn zamanda suu btn hukuki hkm ve neticeleriyle ortadan kaldrmasdr.

Seim evreleri
1983 Milletvekili Seimi Kanununa gelinceye kadar Trkiyede her il, bir seim evresi saylmtr. Bu kanun, fazla nfuslu illerin her biri en ok yedi milletvekilliini amayacak ekilde birden fazla seim evresine blnmesi ilkesini getirmi; 23.5.1987 tarihli ve 3377 sayl Kanun ise seim evrelerini, her biri en ok alt milletvekili karacak ekilde daha da kltmtr. 23.7.1995 tarihli ve 4121 sayl Kanun, seim evresi olarak esas itibariyle illeri kabul etmekle birlikte, karaca milletvekili says 19dan 35e kadar olan illerin iki, 36 ve daha fazla olan illerin seim evresine blneceini belirtmitir. karaca milletvekili says 18e kadar olan iller bir seim evresi saylr (m. 4). Bylece seim evreleri nemli lde bytlm olmaktadr. Milletvekili Seimi Kanunu, seim evrelerini ve her seim evresinin karaca milletvekili saysn saptama grevini Yksek Seim Kuruluna vermitir. Yksek Seim Kurulu bu hususlar, genel nfus saym sonularnn aklanmasndan itibaren en ge alt ay iinde belirleyerek Resmi Gazete, radyo ve televizyonda ilan eder (m.5). Seim evrelerinin bykl, seimlerin orantllk derecesini etkileyen nemli bir deikendir. Seim evresi ne kadar bykse, yani ne kadar fazla milletvekili karyorsa, seim evresi baraj o kadar kleceinden kk partilerin baraj ama anslar artar; dolaysyla seimler daha orantl sonular verir. Seim evrelerinin klmesi ise, tersine, byk partileri yararlandrr ve seimlerin orantllk derecesini azaltr.

Seimin Balangc
Trkiye Byk Millet Meclisi seimleri normal olarak be ylda bir yaplr. Her seim dneminin son toplant ylnn 3 Temmuz gn, seimin balang tarihidir ve Ekim aynn ikinci pazar gn oy verilir (Milletvekili Seimi Kanunu m.6). Seim dnemi bitmeden nce, seimin yenilenmesine Trkiye Byk Millet Meclisi veya Cumhurbakannca karar verilmesi halinde, durum Bakanlar Kurulu tarafndan krk sekiz saat iinde ilan olunur. Yenileme karar Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan verilmise Meclis, seimin yaplaca tarihi de belirler. Yenileme kararnn Cumhurbakannca verilmesi halinde, bu kararn verildii gnden sonra gelen doksannc gn takip eden ilk pazar gn oy verilir (Milletvekili Seimi Kanunu, m.8). Seim propagandas, oy verme gnnden nceki onuncu gnn sabahnda balar ve oy verme gnnden nceki gnn saat 18.00inde sona erer. Kanun, bu sre iinde ak ve kapal yerlerde ve radyo ve televizyonda yaplacak propagandann ilkelerini tespit etmitir. Ayrca, seim propagandasnn balang tarihinden oy verme gnn takip eden gne kadar olan sre iinde, seim eitliini korumaya ynelik birtakm yasaklar da uygulanr. Mesela kamu kurumlarna ait kaynaklardan yaplan i ve hizmetler dolaysyla (al ve temel atma dahil) trenler tertiplenmez, demeler verilemez, yaynlarda bulunulamaz. Babakan, bakanlar, milletvekilleri ve adaylarn seim propagandas ile ilgili olarak yapacaklar gezilere hibir memur katlamaz.

150

Anayasa Hukuku

Adaylk
2839 sayl Milletvekili Seimi Kanununa gre (m. 12) seime katlan partilerin, katldklar her seim evresinin karaca milletvekili saysnn iki kat aday gstermeleri art koulmutu. Bununla, partili adaylar arasnda semenlerin de bir tercih yapabilmeleri imkan salanmak istenmiti. Bu hkm, 15 Nisan 1986 tarihli ve 3270 sayl Kanunla (m. 28) deitirilerek, partilerin her seim evresinin karaca milletvekili says kadar aday gstermeleri kabul edilmitir. Ayn Kanun (m. 9), 2820 sayl Siyasi Partiler Kanununun, parti adaylarnn tespitine ilikin 37. maddesinde yer alan ilkeleri de deitirmitir. Buna gre siyasi partiler, milletvekillii genel veya ara seimlerinde adaylk iin mracaat eden ve adayl uygun bulunanlar arasndan, adaylarn tespitini, serbest, eit, gizli oy ak tasnif esaslar erevesinde, tzklerinde belirleyecekleri usul ve esaslardan herhangi biri veya birka ile yapabilirler... Parti tzklerinde herhangi bir seim evresinde btn yelerin itiraki ile yapacaklar n seimde bu Kanunun n seimlerle ilgili hkmleri uygulanr (Siyasi Partiler Kanunu, deiik 37. madde). Dier bir deyimle, 3270 sayl Kanun, aday tespiti ynteminin seilmesini partilerin kendi tzklerine brakmakta, ancak parti tzkleri btn parti yelerinin katlacaklar bir n-seim yntemini benimsedikleri takdirde bu nseimlerin, Kanunda yer alan hkmlere gre cereyan edeceini bildirmektedir. Siyasi Partiler Kanununun 37. maddesinde 31.7.1998 tarihli ve 4381 sayl Kanunla yaplan deiiklie gre, siyasi partiler, n seim ya da aday yoklamas yaptklar seim evrelerinde, toplam olarak Trkiye Byk Millet Meclisi ye tam saysnn %5ini amamak zere, ilini, seim evresini, aday listesindeki srasn, n seim veya aday yoklamas tarihinden en az on gn nce Yksek Seim Kuruluna bildirmek kouluyla merkez aday gsterebilirler. n seim ya da aday yoklamas yaplmayan yerlerde, siyasi partilerin merkez yoklamas veya dier usullerden biri veya bir ka ile aday belirleme yetkileri sakldr.

Milletvekilliklerin Tahsisi
Bir seim evresinde siyasi partilerin ve bamsz adaylarn elde edecekleri milletvekili says, yukarda deinilen kontenjan adayl hkm sakl kalmak artyla, dHondt sistemine gre hesaplanmaktadr. Milletvekili Seimi Kanununun, 3270, 3377, 3403 ve 3404 sayl Kanunlarla deitirilmi 34. maddesine gre, seime katlm ve seim evresi barajn am olan siyasi partilerin ve bamsz adaylarn adlar alt alta ve geerli oy saylar da hizalarna yazlr. Siyasi partilerin oy saylar, nce bire, sonra ikiye, sonra e... ila o evrenin karaca milletvekili saysna ulancaya kadar blnr. Elde edilen paylar ile bamsz adaylarn aldklar oylar ayrm yaplmakszn en bykten en ke doru sralanr. Seim evresinden kacak milletvekili says kadar bu paylarn sahibi olan partilere ve bamsz adaylara rakamlarn byklk srasna gre milletvekillikleri tahsis olunur. Kontenjan aday gsterilen seim evrelerinde, bu fkraya gre yaplacak blme ilemi ve milletvekillii dalm, o seim evrelerinin karaca milletvekili saysnn bir eksii ile yaplr. Son kalan milletvekillii iin birbirine eit rakamlar bulunduu takdirde, bunlar arasnda ad ekilmek suretiyle tahsis yaplr.

Gmrk Kaplarnda Kullanlan Oylarn Deerlendirilmesi

Seimlerin Temel Hkmleri ve Semen Ktkleri Hakknda 298 sayl Kanunda (m. 94), 23.5.1987 tarihli ve 3377 sayl Kanunla yaplan deiiklik, yabanc lkelerde yaayan Trk vatandalarna, milletvekili genel seimlerinin yaplaca g-

nite 9 - TBMMnin Kuruluu, Milletvekillerinin Seimi ve Hukuki Statleri

151

nn yetmi be gn ncesinden balamak zere seim gn akam saat 17.00ye kadar yurda giri ve klarnda gmrk kaplarnda kurulacak oy sandklarnda oy kullanma hakkn tanmtr. Gmrk kaplarndaki seim kurullarndan gelen sonular Yksek Seim Kurulunca birletirilir. Partilerin gmrk kaplarnda aldklar oylar, dier seim kurullarndan gelen oylara eklenerek her partinin lke genelinde ald geerli oy miktar bulunur. Bu say, Milletvekili Seimi Kanununun (m. 33) ngrd yzde 10luk genel barajn alp almadn saptamakta esas olur. Her seim evresinde geerli toplam oylar says, gmrk seim kurullarndan gelen toplam oyun, dier seim kurullarndan gelen oylara blnmesiyle elde edilen oranda arttrlr. O seim evresinde kullanlan toplam oylarla bu ekilde hesaplanan toplam oy arasndaki fark partilere, gmrk kaplar seim kurullarndan gelen toplam oydaki hisseleri orannda bltrlr ve elde edilen rakamlar o seim evresinde aldklar geerli oylara eklenir. Bu rakam, Milletvekili Seimi Kanununun (m. 34) ngrd seim evresi barajna esas olur.

TRKYE BYK MLLET MECLS YELERNN HUKUK STATS

AMA

TBMM yelerinin hukuki statsn belirleyebilmek.

2
Yasama grevinin nitelii ve nemi, milletvekillerinin hukuki statsnn Anayasada zel olarak dzenlenmesini gerekli klar. Bu statnn unsurlar, milletvekillerinin btn milleti temsil etmeleri ilkesi, milletvekili andna ilikin hkm, milletvekillii ile badamayan iler, yasama sorumsuzluu ve dokunulmazl, milletvekilliinin dmesi ve milletvekillerinin mali statsdr.

Milletin Temsili
Anayasann 80. maddesine gre, Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, seildikleri blgeyi veya kendilerini seenleri deil, btn Milleti temsil ederler. Daha nceki Anayasalarmzda da mevcut olan bu hkm, klasik temsili rejimin yerlemi bir ilkesidir. Bununla, milletvekillerinin, kendilerini seenlerin istek ve direktifleriyle bal birer delege deil, kendi serbest iradeleriyle tm milletin menfaatinin neyi gerektirdiini takdir edebilecek bamsz birer temsilci olmalar gerektii ifade edilmektedir. phesiz, bu ilke, siyasal partilere dayanan ada siyasal hayatta milletvekili ile partisi arasnda sk bir ilikinin mevcut olduu ve milletvekilinin ou zaman partisinin direktifleriyle hareket ettii gereini deitirmemektedir. lkenin hukuki anlam, milletvekillerinin yasama dnemi srasnda semenleri tarafndan azledilmelerinin mmkn olmamas ve semenlerin milletvekiline hukuken balayc direktifler, emredici veklet verememeleridir. Milletin temsili ilkesine gre, partisinden istifa eden bir milletvekilinin, milletvekillii sfatnn bundan etkilenmemesi de gerekir.

Milletvekili And
Anayasann 81. maddesi, milletvekillerinin greve balarken u and ieceklerini ngrmtr: Devletin varl ve bamszln, vatann ve milletin blnmez btnln, milletin kaytsz ve artsz egemenliini koruyacama; hukukun stnlne, demokratik ve laik Cumhuriyete ve Atatrk ilke ve inklplarna bal kalacama, toplumun huzur ve refah, milli dayanma ve adalet anlay iinde

Emredici Veklet: Milletvekillerinin yasama dnemi ierisinde semenleri tarafndan azledilebilmeleri ve semenlerin, setikleri milletvekillerine, hukuken balayc direktifler verebilmeleridir.

152

Anayasa Hukuku

herkesin insan haklarndan ve temel hrriyetlerden yararlanmas lksnden ve Anayasaya sadakatten ayrlmayacana; byk Trk Milleti nnde namusum ve erefim zerine and ierim. Daha nceki Anayasalarmzda da mevcut olan milletvekili andnn, hukuki bir balayclktan ok, manevi bir balayclk ifade ettii kukusuzdur.

TRKYE BYK MLLET MECLS YELYLE BADAMAYAN LER

AMA

TBMM yeliiyle badamayan ilerin neler olduunu sralayabilmek.

3
Anayasann 87. maddesi, milletvekillii ile badamayan ileri belirtmitir. Buna gre, Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, Devlet ve dier kamu tzel kiilerinde ve bunlara bal kurulularda; Devletin veya dier kamu tzel kiilerinin dorudan doruya ya da dolayl olarak katld teebbs ve ortaklklarda; zel gelir kaynaklar ve zel imkanlar kanunla salanm kamu yararna alan derneklerin ve Devletten yardm salayan ve vergi muafiyeti olan vakflarn, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ile sendikalar ve bunlarn st kurulularnn ve katldklar teebbs veya ortaklklarn ynetim ve denetim kurullarnda grev alamazlar, vekili olamazlar, herhangi bir taahht iini dorudan veya dolayl olarak kabul edemezler, temsilcilik ve hakemlik yapamazlar. Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, yrtme organnn teklif, inha, atama veya onamasna bal resm veya zel herhangi bir ile grevlendirilemezler. Bir yenin belli konuda ve alt ay amamak zere Bakanlar Kurulunca verilecek geici bir grevi kabul etmesi Meclisin kararna baldr. Yasama uyumsuzluu ad da verilen bu messesenin, temsili rejimin tarihsel geliiminden kaynaklanan amac, milletvekillerinin herhangi bir yrtme grevi kabul etmelerini nlemek suretiyle, onlarn yrtme organ karsnda tam bir bamszla sahip olabilmelerini salamaktr. ada demokrasilerde ounluk partisinin yrtme organ ile milletvekilleri arasnda yaratt siyasal ba, kanmzca, yasama uyumsuzluu messesesinin kkenindeki anlam ve nemini ksmen yitirmesine sebep olmutur. Bununla birlikte, yasama uyumsuzluu kuralnn, belki de tarihsel nedenlerle, modern anayasalarda da muhafaza edildii grlmektedir. 1982 Anayasasnn 82. maddesinin son fkras, Trkiye Byk Millet Meclisi yelii ile badamayan dier grev ve ilerin kanunla dzenleneceini belirtmitir. 31 Ekim 1984 tarihli ve 3069 sayl Trkiye Byk Millet Meclisi yelii ile Badamayan ler Hakknda Kanun bu hususlar dzenlemi bulunmaktadr. Anlan kanun, milletvekillerinin, Anayasada belirtilen kurum ve kurulularda cret karl i takipilii, komisyonculuk, mavirlik yapmalarn; Devletin ahsiyetine kar ilenen sular ile zimmet, ihtilas, irtikap, kaaklk ve dviz sular gibi Devletin maddi karlaryla ilgili davalarda Devlet aleyhine vekil olmalarn; serbest mesleklerini icrada ve ferdi iletmelerini idarede milletvekili unvanlarn kullanmalarn da yasaklam bulunmaktadr. Yasama uyumsuzluu kurumunun amacn parlamenter sistemi gznne alarak deerlendiriniz.

Yasama Uyumsuzluu: Milletvekillerinin bata yrtme organ olmak zere toplum ve dier btn kurum, kurululara kar tam bamszlklarnn salanmas amacyla herhangi bir resmi ya da zel ile grevlendirilmemeleridir.

SIRA SZDE

nite 9 - TBMMnin Kuruluu, Milletvekillerinin Seimi ve Hukuki Statleri

153

YASAMA SORUMSUZLUU
AMA

Yasama sorumsuzluu ve yasama dokunulmazl kavramlarn tanmlayabilmek.

Btn demokratik lkelerde, yasama meclisleri yelerine, yasama grevlerini gerei gibi yerine getirebilmelerini salamak amacyla baz baklklar ve dokunulmazlklar tannmtr. Yasama meclisi yelerini bu ekilde dier vatandalardan farkl bir statye tbi tutmann amac, phesiz, onlar imtiyazl ve hukukun stnde bir grup haline getirmek deildir. Bu baklklarla sadece kamu yararnn daha iyi gereklemesi amalanmtr. Dier bir deyimle, milletvekilinin, kendisine salanan bu ayrcalklar ve dokunulmazlklar sayesinde yasama grevini daha iyi yapabilmesindeki kamu yarar, milletvekillerine tannan ayrcalklarn eitlik ilkesini ihll etmesindeki kamu zararndan daha byktr. Anayasann 83. maddesi, yasama dokunulmazl baln tamakla birlikte, aslnda yasama sorumsuzluu ve yasama dokunulmazl gibi birbirinden farkl iki messeseyi dzenlemektedir. Dolaysyla madde balnn, her iki messeseyi kapsayan bir st- kavram olarak, yasama baklklar veya parlamenter muafiyetler olmas daha doru olurdu. Maddenin birinci fkras, yasama sorumsuzluunu dzenlemektedir. Buna gre, Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, Meclis almalarndaki oy ve szlerinden, Mecliste ileri srdkleri dncelerden, o oturumdaki Bakanlk Divannn teklifi zerine Meclise baka bir karar alnmadka bunlar Meclis dnda tekrarlamak ve aa vurmaktan sorumlu tutulamazlar. Yasama sorumsuzluunun amac, milletvekillerinin Meclisteki sz hrriyetlerini korumaktr. Sorumsuzluun sz konusu olabilmesi iin, sz konusu eylemin, (a) Meclis almalar srasnda ilenmi olmas ve (b) Oy, sz veya dnce aklamas yoluyla ilenmi olmas arttr. Meclis almalar deyimini geni anlamda yorumlamak gerekir. Bu deyim, sadece Meclisin genel kurul toplantlarn deil, komisyon toplantlarn ve siyasi partilerin grup toplantlarn da kapsar. Hatta tzk gereince Ankara dnda da almalar yapabilen Meclis Soruturmas ve Meclis Aratrmas komisyonlarnn bu almalarnda ilenen sular da, Meclis almalaryla ilgili olmalar nedeniyle, yasama sorumsuzluu kapsamna girer. Su tekil eden eylemin sorumsuzluk kapsamna girebilmesi iin ikinci art, bu eylemin oy, sz veya dnce aklamas yoluyla ilenmi olmasdr. Anayasamz, baz anayasalarn aksine, hakaret ve svme sularn sorumsuzluk kapsam dnda tutmamtr. Dolaysyla bu tr sular da, Meclis almalar srasnda ilenmi olmak artyla, sorumsuzluktan yararlanr. Buna karlk, su tekil eden eylem, oy, sz veya dnce aklamas yoluyla ilenmemise, Meclis almalar srasnda da ilenmi olsa, sorumsuzluk sz konusu deildir. Mesela Meclis toplants srasnda bir yenin baka bir yeyi veya grevliyi dvmesi, yaralamas veya ldrmesi,elbette sorumsuzluk kapsamna girmez. Bu snrlar iinde sorumsuzluk, yasama meclisi yeleri iin tam bir korunma salar. Nitekim sorumsuzlua, aada greceimiz dokunulmazlktan farkl olarak, mutlak muaflk da denilmektedir. Sorumsuzluun mutlakl, noktada kendini gsterir: (a) Sorumsuzluk, cezai takibata kar mutlak olarak korur. Hukuki sorumsuzluun da yasama sorumsuzluu kapsamna girip girmeyecei tartmal olmakla beraber, genel eilim ve bu arada Trk mahkeme kararlar, bakalarnn kiilik haklarna saldr niteliindeki sz ve dncelerden dolay madur tarafndan

Yasama Sorumsuzluu: Milletvekillerinin Meclis almalarndaki oy ve szlerden, ileri srdkleri dncelerden , o oturumdaki Bakanlk Divannn nerisi zerine bir karar alnmadka, bunlar Meclis dnda yinelemek ve aa vurmaktan sorumlu tutulamamalardr.

154

Anayasa Hukuku

tazminat davas alabilecei ynndedir. Bundan baka sorumsuzluk, milletvekilini, yasama organ tarafndan kendisine uygulanabilecek disiplin meyyidelerine kar da korumaz. (b) Sorumsuzluun Meclise kaldrlabilmesi sz konusu deildir. (c) Sorumsuzluk, srekli niteliktedir. Yani milletvekili, sorumsuzluk kapsamna giren bir eyleminden dolay, milletvekillii sfatnn sona ermesinden sonra da kovuturulamaz.
SIRA SZDE

Hangi hallerde yasama sorumsuzluunun varlndan sz edilemez?

YASAMA DOKUNULMAZLII
Yasama Dokunulmazl: Seimden nce veya sonra su iledii ileri srlen bir milletvekilinin, Meclisin karar olmakszn tutulamamas, sorgulanamamas, tutuklanamamas ve yarglanamamasna ynelik yasama bakln ifade eder.

Yasama sorumsuzluunun, milletvekilinin Meclis almalarndaki sz ve dnce hrriyetini korumasna karlk, yasama dokunulmazl milletvekilini keyfi veya aslsz ceza kovuturmalarndan ve tutuklamalardan korur. Anayasamza gre (m.83/2), seimden nce veya sonra bir su iledii ileri srlen bir milletvekili, Meclisin karar olmadka tutulamaz, sorguya ekilemez, tutuklanamaz ve yarglanamaz. Ar cezay gerektiren sust hali ve seimden nce soruturmasna balanlm olmak kaydyla Anayasann 14. maddesindeki durumlar bu hkmn dndadr. Ancak, bu halde yetkili makam, durumu hemen ve dorudan doruya Trkiye Byk Millet Meclisine bildirmek zorundadr. Dokunulmazln bir sonucu da, Trkiye Byk Millet Meclisi yesi hakknda, seiminden nce veya sonra verilmi bir ceza hkmnn yerine getirilmesinin, yelik sfatnn sona ermesine braklmasdr (m.83/3). Yasama sorumsuzluundan farkl olarak, dokunulmazlk, nisbi ve geici nitelikte bir ayrcalktr. Nisbidir, nk Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan kaldrlabilir. Hatta Anayasada belirtilen durumlarda Meclisin bu yolda bir kararna gerek olmadan da, ilgili ye tutulabilir, sorguya ekilebilir, tutuklanabilir ve yarglanabilir. Ar cezay gerektiren sust halinin bylece dokunulmazln kapsam dnda braklm olmasnn sebebi, bu durumda isnadn ciddiyeti hakknda kuvvetli bir karinenin varldr. Buna karlk, Anayasann 14. maddesinde zikredilen sularn da dokunulmazlktan istisna edilmi olmas, dokunulmazlk messesesinin mahiyeti ile badamamaktadr. nk isnad olunan suun arl, mutlaka isnadn ciddiyetini gerektirmez. Dokunulmazlk, yeler hakknda hukuk davas almasna engel olmaz. nk dokunulmazln amac, milletvekilinin keyfi kovuturmalarla yasama grevini yerine getirmekten alkonulmasn nlemektir; hukuk dvalar ise, milletvekilinin Meclise devamna ve grevini yerine getirmesine engel olmaz. Nihayet, sorumsuzluun aksine, dokunulmazlk, milletvekilleri iin ancak geici bir koruma salar. Dier bir deyimle bu koruma, yelik sfatnn devam mddetince srer. yelik sfat sona erdikten sonra, Meclis yesi hakknda ceza kovuturmas yaplabilir veya hakknda verilmi ve infaz ertelenmi bulunan ceza hkm ektirilir. Bunun doal bir sonucu olarak, yelik sresince zaman amnn ilemeyecei de kabul edilmitir (m. 83/3). Yasama sorumsuzluu ve yasama dokunulmazlndan, Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri dnda, milletvekili olmayan bakanlar (m.112/4) ve Cumhurbakanl Konseyi yeleri de (Geici m.2/3) yararlanrlar. Anlan kiiler, dier zlk haklar bakmndan da milletvekilleri ile ayn statye tabidirler. Yasama dokunulmazl ile yasama sorumsuzluu kurumlar arasndaki farklar saptaynz.

SIRA SZDE

nite 9 - TBMMnin Kuruluu, Milletvekillerinin Seimi ve Hukuki Statleri

155

YELN DMES
Anayasann, Trkiye Byk Millet Meclisi yeliinin dmesine ilikin 84. maddesi, 23.7.l995 tarihli Anayasa deiikliiyle byk lde deitirilmitir. Yeni metne gre, istifa eden milletvekilinin milletvekilliinin dmesi, istifann geerli olduu Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlk Divannca tespit edildikten sonra, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunca kararlatrlr. Milletvekilliinin kesin hkm giyme veya kstlama halinde dmesi, bu husustaki kesin mahkeme kararnn Genel Kurula bildirilmesiyle olur. 82. maddeye gre milletvekilliiyle badamayan bir grev veya hizmeti srdrmekte srar eden milletvekilinin milletvekilliinin dmesine, yetkili komisyonun bu durumu tespit eden raporu zerine Genel Kurul gizli oyla karar verir. Meclis almalarna zrsz veya izinsiz olarak bir ay ierisinde toplam be birleim gn katlmayan milletvekilinin milletvekilliinin dmesine, durumun Meclis Bakanlk Divannca tespit edilmesi zerine, Genel Kurulca ye tamsaysnn salt ounluunun oyuyla karar verilebilir. Partisinin temelli kapatlmasna beyan ve eylemleriyle sebep olduu Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilikin kesin kararnda belirtilen milletvekilinin milletvekillii, bu kararn Resmi Gazetede gerekeli olarak yaymlad tarihte sona erer. Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanl bu kararn gereini derhal yerine getirip Genel Kurula bilgi sunar.

DOKUNULMAZLIIN KALDIRILMASI VE YELN DMES KARARLARININ DENETLENMES

Anayasann deiik 85. maddesine gre yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna veya milletvekilliinin dmesine 84. maddenin birinci, nc veya drdnc fkralarna gre karar verilmi olmas hallerinde, Meclis Genel Kurulu kararnn alnd tarihten balayarak yedi gn ierisinde ilgili milletvekili veya bir dier milletvekili, kararn, Anayasaya, kanuna veya itze aykrl iddiasyla iptali iin Anayasa Mahkemesine bavurabilir. Anayasa Mahkemesi, iptal istemini on be gn ierisinde kesin karara balar.

TRKYE BYK MLLET MECLS YELERNN MAL STATLER

Yasama meclisleri yelerinin, bir yandan grevlerinin gerektirdii bir hayat dzeyi srdrmelerine imkan verecek bir denek almalarn, bir yandan da kanun koyucu vasflarndan yararlanarak bu denekleri ar llerde ykseltmemelerini salamak amacyla, eitli lkelerin anayasalarnda yasama meclisi yelerinin mali statlerinin dzenlendii grlmektedir. 1982 Anayasasnn 86. maddesine gre, Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin denek ve yolluklar kanunla dzenlenir. denein aylk tutar en yksek Devlet memurunun almakta olduu miktar, yolluk da denek miktarnn yarsn aamaz. Trkiye Byk Millet Meclisi yelerine denecek denek ve yolluklar, kendilerine sosyal gvenlik kurulular tarafndan balanan emekli ayl ve benzeri demelerin kesilmesini gerektirmez. denek ve yolluklarn en ok ayl nceden denebilir.

156

Anayasa Hukuku

zet
AMA

Milletvekilli seim sisteminin zelliklerini aklayabilmek. 1982 Anayasas be ylda bir yaplan genel seimler sonucunda oluan tek meclisli yasama organ sistemini benimsemitir. TBMMnin oluumunda nisbi temsilin dHondt yntemi kabul edilmekle birlikte, Milletvekili Seimi Kanunu bir ksm seim evreleri bakmndan nisbi temsille ounluk sistemini birletiren karma bir sistem benimsemitir. Milletvekili Seimi Kanununa gre, Trkiye herbiri alt milletvekili karacak evrelere blnmekte ve her seim evresinin karaca milletvekili says Yksek Seim Kurulu tarafndan belirlenmektedir. Semenler tercihli oy kullanmak imkanna sahiptirler.

AMA

AMA

Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin hukuki statsn belirleyebilmek. 2 Seimler sonucunda milletvekili sfatn kazananlar Anayasaya gre btn milleti temsil ederler. Milletvekillii statsnn dier unsurlar, milletvekillii andna ilikin hkm, milletvekillii ile badamayan iler, yasama sorumsuzluu ve dokunulmazl, milletvekilliinin dmesi ve milletvekillerinin mali statleridir. Trkiye Byk Millet Meclisi yeliiyle badamayan ileri sralayabilmek. Yasama uyumsuzluu Anayasann 87. maddesinde dzenlenmitir. Buna gre milletvekilleri, devlet ve dier kamu tzel kiileri ile onlara bal kurulularda, devletin bir biimde dahil olduu giriim ve ortaklklarda, zel gelir kaynaklar ve olanaklar kanunla salanm kamu yararna alan derneklerde, Devletin yardmn alan ve vergi bakl olan vakflarda, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ile sendikalarda ve bunlarn st kurulularnn ve katldklar giriim ya da ortaklklarda ynetim ve denetim kurullarnda grev alamayacaklar gibi vekil olamayacaklar herhangi bir taahht iini dorudan ya da dolayl olarak kabul edemezler. Yine, temsilcilik, hakemlik yapamaz, yrtme organnn neri, inha, atama veya onamasna bal resmi ya da zel herhangi bir ile grevlendirilemezler.

Yasama sorumsuzluu ve yasama dokunulmazl kavramlarn tanmlayabilmek. Milletvekilleri, meclis almalarndaki oy ve szlerinden; mecliste ileri srdkleri dncelerden, o oturumdaki Bakanlk Divannn teklifi zerine meclise baka bir karar alnmadka bunlar Meclis dnda tekrarlamak ve aa vurmaktan yasama sorumsuzluu kapsamnda sorumlu tutulamazlar. Yasama sorumsuzluunun amac, milletvekillerinin Meclisteki sz ve dnce hrriyetini korumaktr. Yasama dokunulmazl nedeniyle bir milletvekili seimden nce veya sonra bir su iledii ileri srlerek, Meclisin karar olmadan, sorguya ekilemez, tutuklanamaz ve yarglanamaz. Dokunulmazlk nedeniyle, milletvekili hakknda, seimden nce veya sonra verilmi bir ceza hkmnn yerine getirilmesi, yelik sfatnn sona ermesine braklmaktadr. Bu durumda zamanam sreleri ilememektedir. TBMM tarafndan, Anayasada belirtilen durumlarda milletvekili dokunulmazlnn kaldrlmasna veya yeliin dmesine karar verilmesi halinde, bu kararlarn iptali iin Anayasa Mahkemesine bavurulmas mmkndr.

AMA

nite 9 - TBMMnin Kuruluu, Milletvekillerinin Seimi ve Hukuki Statleri

157

Kendimizi Snayalm
1. Seimlerin geri braklabilmesi iin aadakilerden hangisinin gereklemesi gerekir? a. Sava durumu b. Milletvekillerinin yarsnn seimlerin geri braklmasn talep etmesi c. Cumhurbakannn bu konudaki talebi d. lkenin maddi sknt iinde olmas e. TBMM Bakanlnn seimi baz nedenlerle geri brakmak istemesi 2. Her seim evresinden sadece bir milletvekili seilmesini ngren seim sistemi aadakilerden hangisidir? a. Karma liste b. Dar blge c. Bloke liste d. Tercihli oy e. Mutlak ounluk 3. Aadaki ifadelerden hangisi yasama dokunulmazl bakmndan yanltr? a. Sust halinde yasama dokunulmazl sz konusu deildir. b. Yasama dokunulmazl TBMM tarafndan kaldrlabilir. c. Milletvekili olmayan bakanlar da dokunulmazlktan yararlanrlar. d. Yasama dokunulmazl milletvekili hakknda hukuk davas almasna engel deildir. e. Milletvekilinin kendisinin istemesi halinde yasama dokunulmazl mutlaka kaldrlr. 4. Aadakilerden hangisi milletvekillerinin hukuki statlerinin unsurlarndan biri deildir? a. Btn milleti temsil etmeleri ilkesi b. Milletvekili and c. Yasama sorumsuzluu d. Yasama dokunulmazl e. Milletvekillii ile badamayan iler yapabilme yetkisi 5. Seim evrelerini ve her seim evresinin karaca milletvekili saysn saptama grevi aadakilerden hangisine aittir? a. Yksek Seim Kurulu b. TBMM c. Bakanlar Kurulu d. Anayasa Mahkemesi e. Cumhurbakan

6. Aada saylanlardan hangisi milletvekili seilmeye engel oluturmaz? a. Kstl olmak b. Otuz yan doldurmam olmak c. Taksirli su nedeniyle hapis cezasna hkm giymek d. Dolandrclk nedeniyle hkm giymek e. Devlet srrn aa vurmak nedeniyle hkm giymek 7. Aadakilerden hangisi milletvekillii ile badamayan ilerden deildir? a. Devletten yardm salayan vakflarn ynetim kurulunda grev almak b. Kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn ynetim kurulunda grev almak c. Sendikalarn denetleme kurulunda grev almak d. Bir serbest meslei icra etmek e. Devletin katld bir anonim ortakln ynetim kurulunda grev almak 8. Aadaki durumlardan hangisinde yasama sorumsuzluu sz konusu olamaz? a. Meclis almas srasnda dnce aklamak b. Komisyon toplantsnda sz sylemek c. Siyasi parti grup toplantsnda oyunu aklamak d. Genel Kurulda dnce aklamak e. Meclis toplants srasnda bir yeyi dvmek 9. Aadakilerden hangi nedeniyle milletvekillii drlemez? a. Bir ay iinde toplam iki i gn genel kurula katlmam olma b. Milletvekilliiyle badamayan grev veya hizmeti srdrmekte srar etme c. Kesin hkm giyme veya kstlanma d. Eylem ve beyanlaryla partisinin temelli kapatlmasna neden olma e. stifa 10. Dokunulmazln kaldrlmas ilgili TBMM kararlarnn denetlenmesi aadakilerden hangisi tarafndan gerekletirilir? a. Yargtay b. Anayasa Mahkemesi c. Dantay d. Devlet Gvenlik Mahkemesi e. Blge dare Mahkemesi

158

Anayasa Hukuku

Yaamn inden
Akgndz artk dokunulmazdeil. Fadl Akgndz milletvekili seildikten sonra hakkndaki gyabi tutuklama kararlar ertelenmi, bunun zerine de hakkndaki krmz blten kaldrlmtr. Siirt seiminin iptalinden sonra, Akgndz hakknda yasal ilem yaplabilmesi iin ncelikle Adalet Bakanlnn giriimleriyle hakkndaki gyabi tutukluluklara ilikin mahkeme kararnn kaldrlmas gerekiyor. YSKnin Siirt seimlerinin iptal edilmesi ynndeki kararyla dokunulmazln kaybeden Fadl Akgndz hakknda artk yasal ilem yaplabilecek. (www.ntvmsnbc.com.tr/news/190819.asp).

Bavurulabilecek Kaynaklar
zbudun, Ergun. (1995). Trk Anayasa Hukuku. (4. Bask). Ankara: Yetkin Yaynlar. Tezi, Erdoan. (1991). Anayasa Hukuku. (2. Bask). stanbul: Beta Yaynlar.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. b 3. e 4. e 5. a 6. c 7. d 8. e 9. a 10. b Ayrntl bilgi iin TBMMnin Kuruluu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Seim Sistemi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Yasama Dokunulmazl konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin TBMM yelerinin Hukuki Stats konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Seim evreleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Milletvekili Seilme Yeterlilii konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin TBMM yeliiyle Badamayan ler konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Yasama Sorumsuzluu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Milletvekilliinin Dmesi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iinDokunulmazln Kaldrlmas ve yeliin Dmesi Kararlarnn Denetlenmesi konusuna baknz.

159

Trkiye Byk Millet Meclisinin Yaps, alma Dzeni, Grev ve Yetkileri

10

Bu nitede...
Yasama organnn almalar asndan nem tayan itzk; bakanlk divan, siyasi parti gruplar, danma kurulu, komisyonlar gibi messeseler tantlmaktadr. Meclisin toplanmas ve tatili, toplant ve karar yeter says, meclis grmeleri incelenmekte, daha sonra yasama organnn fonksiyonlar, zellikle kanun yapmaya ilikin usul kurallar ve hkmetin denetlenmesi konusunda ayrntl bilgi verilmektedir.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda, aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaksnz: Yasama organnn alma dzeni aklayabileceksiniz. Siyasi parti gruplarna ilikin dzenlemeleri sralayabileceksiniz. Trkiye Byk Millet Meclisinin grev ve yetkilerinin saptayabileceksiniz. Hkmetin denetlenme ekillerini belirleyebileceksiniz.

160

Anayasa Hukuku

rnek Olay
Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer, kamuoyunda vergi aff olarak bilenen Vergi Bar Kanununun on maddesini yeniden grlmek zere Meclise gnderdi. Sezer, dzenlemenin vergi karmay zendirdiini savundu. Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer, Hkmetin srarla Vergi Bar olarak and yasay veto ederek TBMMye geri gnderirken, getirilen dzenlemelerin af olduunu bildirdi. Sezer, Anayasa uyarnca af kanunlarnn, TBMMden nitelikli ounlukla gemesi gerektiini bildirerek, bu maddelerin normal karar yetersaysyla kabul edilmesini Anayasaya aykr buldu. 20 ylda 11 af kanunu karlmasnn, vatandalar nezdinde adalet ve gven duygusunu incittiini bildiren Cumhurbakan, ayrca dikkat eken bir yaklamla, getirilen affn hak arama zgrln engellediini de vurgulad. Anayasann sulanan kiilere aklanmay isteme hakk verdiinin altn izerek, Bu yasa sulanan kiilere yarglamann srdrlmesini isteme hakkn tanmamaktadr dedi (www.hurriyetim.com.tr/haber/30.01.2003).

Anahtar Kavramlar
tzk Siyasi Parti Bakanlk Divan Meclis Grubu Komisyon Karar Yeter Says Kanun Tasars Kanun Teklifi nerge Gensoru

indekiler
TBMMnin Yaps ve alma Dzeni tzk Bakanlk Divan Siyasi Parti Gruplar Danma Kurulu Komisyonlar Meclisin Toplanmas ve Tatili Toplant ve Karar Yeter Says Meclis Grmeleri Mecliste Oylama Usulleri Trkiye Byk Millet Meclisinin Grev ve Yetkileri Kanun Yapma Hkmetin Denetlenmesi Soru Genel Grme Meclis Aratrmas Meclis Soruturmas Gensoru

nite 10 - TBMMnin Yaps, alma Dzeni, Grev ve Yetkileri

161

TBMMNN YAPISI VE ALIMA DZEN

AMA

Yasama organnn alma dzenini aklayabilmek.

1
Yasama organnn almas, bu organn kendisine zg bir i yapya ve almalarn dzenleyen kurallara sahip olmasn gerektirir. lkemizde bu i yap ve kurallar, ksmen Anayasa, ksmen Meclis tz ile dzenlenmitir.

tzk
Anayasann 95. maddesi, Trkiye Byk Millet Meclisi, almalarn, kendi yapt tzk hkmlerine gre yrtr demektedir. tzn nitelii ve hukuki rejimi hakknda, daha nce ayrntl bilgi verilmiti. 1982 Anayasasna gre seilmi olan Trkiye Byk Millet Meclisi, henz kendi tzn yapmam olduundan, Anayasann geici 6. maddesi uyarnca halen, Millet Meclisinin 12 Eyll 1980 tarihinden nce yrrlkte olan tznn, Anayasaya aykr olmayan hkmleri uygulanmaktadr. Trkiye Byk Millet Meclisinin 16.5.1996 tarihli ve 424 numaral karar ile bu tzkte kapsaml deiiklikler yaplmtr.
tzk: Tzel kiilerin ilerini dzenlemek ve iyi ilemesini salamak amacyla, yalnz bunlar oluturanlara ve uygulandklar yerlere zg olmak zere kartlan kurallarn tmnn yer ald tzktr.

Bakanlk Divan
Anayasaya gre (m. 94), Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divan, Meclis yeleri arasndan seilen Meclis Bakan, Bakanvekilleri, Katip yeler ve dare Amirlerinden oluur. Bakanlk Divan, Meclisteki siyasi parti gruplarnn ye says orannda Divana katlmalarn salayacak ekilde kurulur. Siyasi parti gruplar Bakanlk iin aday gsteremezler. Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlk Divan iin, bir yasama dneminde iki seim yaplr. lk seilenlerin grev sresi yldr... Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan, Bakanvekilleri, yesi bulunduklar siyasi partinin veya parti grubunun Meclis iinde ve dndaki faaliyetlerine; grevlerinin gerei olan haller dnda, Meclis tartmalarna katlamazlar; Bakan ve oturumu yneten Bakanvekili oy kullanamazlar. Bu hkmler, Meclis Bakannn ve Bakanlk Divannn tarafszln salama amacn gtmektedir. Gerekten, Meclis almalarnn partizanlktan uzak bir hava iinde ve tarafszlkla ynetilmesi, salkl bir demokrasinin vazgeilmez artlarndan biridir. 1982 Anayasas, Meclis Bakannn seiminde, yle bir sistem kabul etmitir: Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan adaylar, Meclis yeleri iinden Meclisin topland gnden itibaren on gn iinde, Bakanlk Divanna bildirilir, Bakan seimi gizli oyla yaplr. lk iki oylamada ye tamsaysnn te iki ve nc oylamada ye tamsaysnn salt ounluu aranr. nc oylamada salt ounluk salanamazsa, bu oylamada en ok oy alan iki aday iin drdnc oylama yaplr; drdnc oylamada en fazla oy alan ye, Bakan seilmi olur. Bakan seimi, aday gsterme sresinin bitiminden itibaren, on gn iinde tamamlanr. (m. 94/4). Meclis Bakannn, Meclis toplantlarna bakanlk etme ve Meclisi temsil etme gibi doal grevlerinin dnda, Anayasa ile kendisine verilmi olan baka grevleri de vardr. Bunlar arasnda, tatil veya ara verme srasnda dorudan doruya veya yelerin bete birinin yazl istemi zerine Meclisi toplantya armak (m. 93/3), Meclisin kolluk ve ynetim hizmetlerini yrtmek (m. 95/3), Cumhurbakanna vekalet etmek (m. 106), Cumhurbakannca seimlerin yenilenmesine karar verilmesi halinde tekil olunacak Geici Bakanlar Kuruluna siyasi parti gruplarndan alnacak ye saysn tesbit etmek (m. 114/4), Cumhurbakannca seimlerin yenilenmesine karar verilmesi durumunda kendisine gr bildirmek (m. 116/1) saylabilir.

162

Anayasa Hukuku

SIRA SZDE

Meclis Bakannn grevleri nelerdir?

Siyasi Parti Gruplar

AMA

Siyasi Parti gruplarna ilikin dzenlemeleri sralayabilmek.

2
Siyasi Parti: Anayasa ve kanunlara uygun olarak, milletvekili ve mahalli idareler seimleri yoluyla, tzk ve programlarnda belirlenen grleri dorultusunda almalar ve ak propagandalaryla, milli iradenin olumasn salayarak demokratik bir devlet ve toplum dzeni iinde lkenin ada uygarlk dzeyine ulamas amacn gden ve lke apnda faaliyet gstermek zere rgtlenen tzel kiilie sahip kurulutur.

Siyasi partiler, Meclis almalarna parti Meclis gruplar araclyla katlrlar. Anayasaya gre (m. 95/2) siyasi parti gruplar, en az yirmi yeden meydana gelir. 2820 sayl Siyasi Partiler Kanununa gre, partinin genel bakan milletvekili ise parti grubunun da bakandr; deilse grup bakan grup yeleri arasndan grup iynetmeliinde gsterilen ynteme gre seilir (m. 26). Grup genel kurulunda, seimlere ait oylamalar ile milletvekillerini balayc nitelikteki konulara ilikin kararlarn oylamalar, gizli oyla yaplr (m. 27). Bu hkmden de anlalaca gibi, grup genel kurulunun, grup yesi olan milletvekillerini Meclis oylamalar konusunda balayc kararlar almas mmkndr. Milletvekillerinin bu karara uymamalar, partinin kendilerine parti disiplini meyyideleri uygulamasna yol aabilir. phe yok ki, bu ilgili partinin bir i sorunudur. Bakanlar Kuruluna veya bir bakana Trkiye Byk Millet Meclisinde veya grupta gven veya gvensizlik oyu verilmesi konusunda karar alma yetkisi, grup genel kuruluna aittir. Bu yetki, baka bir organa veya mercie (mesela parti genel bakanna veya merkez karar ve ynetim kuruluna) braklamaz. Bakanlar Kuruluna katlacak yeler, parti gruplarnda ve dier parti organlarnda tesbit edilemez (m. 28). Anayasann, Meclis almalar asndan siyasi parti gruplarna verdii nem, tzk hkmleri, siyasi parti gruplarnn, Meclisin btn faaliyetlerine ye says orannda katlmalarn salayacak yolda dzenlenir. (m. 95/2) hkmnden anlalmaktadr. Bu hkme aykr den bir tzk dzenlemesinin Anayasa Mahkemesince iptal edilebileceine phe yoktur. Ayrca Anayasa, eitli maddelerinde siyasi parti gruplarna baz nemli yetki ve ayrcalklar tanmtr. Bunlar ylece zetlenebilir: a. Siyasi parti gruplar, ye saylar orannda Meclis Bakanlk Divanna katlrlar (m. 94/2). b. Siyasi parti gruplar gensoru nergesi verebilirler ve gensoru nergesinin gndeme alnp alnmayaca hakkndaki Meclis grmelerinde, siyasi parti gruplar adna birer milletvekiline sz verilir (m. 99). c. Siyasi parti gruplar, genel grme ve meclis aratrmas almasn isteyebilirler (Millet Meclisi tz, m. 100, 102). d. Siyasi parti gruplar, kapal oturum yaplmasn isteyebilirler (Millet Meclisi tz, m. 71). e. Siyasi parti gruplar, Meclis grmelerinde dier milletvekillerinden farkl ve ncelikli sz hakkna sahiptirler. tze gre (m. 61/son) itzkte baka bir sre belirtilmemi veya aksi Danma Kurulunun teklifiyle Genel Kurulca kararlatrlmamsa siyasi parti gruplar, komisyon ve Hkmet adna yaplan konumalar yirmi, yeler tarafndan yaplan konumalar on dakika ile snrldr. Sz srasna ilikin tzk hkmne gre de, Hkmete, esas komisyona ve siyasi parti gruplarna sz almada ncelik tannr. lk ncelik esas komisyona, ikinci ncelik hkmete, nc ncelik siyasi parti gruplarna aittir. Siyasi parti gruplarna istem srasna gre sz verilir.

nite 10 - TBMMnin Yaps, alma Dzeni, Grev ve Yetkileri

163

f. Cumhurbakannca seimlerin yenilenmesi halinde kurulacak Geici Bakanlar Kuruluna, siyasi parti gruplarndan oranlarna gre ye alnr (m. 114/3). g. ktidar ve ana muhalefet partisi meclis gruplarna, Anayasa Mahkemesinde iptal dvas ama yetkisi tannmtr. h. Siyasi parti gruplar, iktidar grubuna veya gruplarna ayrlan zel kontenjan dnda, Bte Komisyonunda oranlarna gre temsil edilirler (m. 162/2). Buna karlk Anayasa, siyasi parti gruplarnn yapamayacaklar baz hususlar da belirtmitir. Siyasi parti gruplarnda yasama dokunulmazlnn kaldrlmas ve meclis soruturmas ile ilgili grme yaplamaz ve karar alnamaz (m. 83/son ve 100/son). Bu hkmlerin amac, yargsal nitelikleri ar basan bu ilemlerde milletvekillerinin, kendi siyasi partilerinin basks altnda kalmamalarn ve vicdani kanaatleri dorultusunda oy kullanabilmelerini salamaktr. Siyasi parti gruplarnn Meclis Bakanl iin aday gsteremeyecekleri hkm (m. 94/2) ise, Meclis Bakannn tarafszln salama amacn gtmektedir. Siyasi parti gruplarnn fonksiyonlar nelerdir?
SIRA SZDE

Danma Kurulu
Anayasada deinilmeyen Danma Kurulu, Millet Meclisi tznde (m. 19) dzenlenmitir. Bu maddeye gre, Danma Kurulu, Millet Meclisi Bakannn bakanlnda siyasi parti grup bakanlar veya vekillerinden birisi veya onlarn yazl olarak grevlendirdii birer milletvekilinden kurulur. Bu kurul, tzkte kendisine verilen grevleri yerine getirir ve Bakann istemi zerine danma niteliinde gr bildirir. Maddeden de aka anlald gibi, Danma Kurulunun kararlar balayc nitelikte deil, danma niteliindedir.

Komisyonlar
Komisyonlar, bir konunun Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kuruluna gelmeden nce grlp olgunlatrld kurullardr. Komisyonlar, kendilerine havale edilen iler hakknda birer rapor hazrlayarak Meclis Bakanlna sunarlar. Komisyon raporlar bastrlp milletvekillerine datlr ve o konunun Genel Kurulda grlmesinin baland ilk birleimin tutanana eklenir. Meclis komisyonlar, ou bakanlklarn hizmet alanlarna paralel olmak zere, tzkte dzenlenmitir. Millet Meclisi tz (m. 20), Anayasa Komisyonu; Adalet Komisyonu; Milli Savunma Komisyonu; ileri Komisyonu; D leri Komisyonu; Milli Eitim, Kltr, Genlik ve Spor Komisyonu; Bayndrlk, mar, Ulatrma ve Turizm Komisyonu; evre Komisyonu; Salk, Aile, alma ve Sosyal ler Komisyonu; Tarm, Orman ve Kyileri Komisyonu; Sanayi, Ticaret, Enerji, Tabii Kaynaklar, Bilgi ve Teknoloji Komisyonu; Trkiye Byk Millet Meclisi Hesaplarn nceleme Komisyonu; Plan ve Bte Komisyonu; Kamu ktisadi Teebbsleri Komisyonu; nsan Haklarn nceleme Komisyonu olmak zere 16 komisyon kurulmutur. Komisyonlarda siyasi parti gruplar, ye saylar orannda temsil edilir. Siyasi parti gruplar, adaylarn Bakanla bildirirler. Btn komisyonlar iin, siyasi parti gruplarnca bildirilen adaylarn isimlerini gsteren listeler, Genel Kurulca iaret oyu ile oylanarak kesinleir (m. 21). Raporu Genel Kurul grmelerine esas olacak komisyona, esas komisyon denir. Esas komisyonun hangisi olaca, iin komisyonlara havalesi srasnda kanun ve itzk hkmlerine gre, Bakanlk tarafndan tesbit edilir (m. 23).

164

Anayasa Hukuku

Meclisin Toplanmas ve Tatili

Trkiye Byk Millet Meclisi, her yl Ekim aynn ilk gn kendiliinden (yani davetsiz olarak) toplanr. Meclis, bir yasama ylnda en ok ay tatil yapabilir (m. 93). 1961 Anayasasnda (m. 83/2) en ok be ay olan tatil sresi, 1982 Anayasas ile en ok aya indirilmitir. Ancak Meclis, tatilin dnda da, daha ksa srelerle almalarna ara verebilir. tze gre ara verme, Meclisin onbe gn gememek zere almalarn ertelemesidir (m. 6). Meclisin tatil veya ara verme karar almas, Danma Kurulunun gr alndktan sonra, teklifin Genel Kurulca oylanmas suretiyle olur. Meclis ara verme veya tatil srasnda, dorudan doruya veya Bakanlar Kurulunun istemi zerine, Cumhurbakannca toplantya arlabilir. Meclis Bakan da, dorudan doruya veya yelerin bete birinin yazl istemi zerine, Meclisi toplantya arabilir. Dier bir deyimle Cumhurbakan ve Meclis Bakan, Meclisi kendi takdirlerine dayanarak toplantya arabilecekleri gibi, srasyla Bakanlar Kurulunun ve yelerin bete birinin istemi zerine bu daveti yapmaya mecburdurlar. Olaanst toplant ad verilen bu tr toplantlarda, ncelikle bu toplanty gerektiren konu grlmeden ara verme veya tatile devam edilemez (m. 93).

Toplant ve Karar Yeter Says

Anayasada, bakaca bir hkm yoksa, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az te biri ile toplanr ve toplantya katlanlarn salt ounluu ile karar verir; ancak karar yeter says hibir ekilde ye tamsaysnn drtte birinin bir fazlasndan az olamaz (m. 96/1). Bylece 1982 Anayasas, toplant ve karar yeter saylarn, Meclisin toplanp karar almasn kolaylatracak ve engellemeleri nleyecek biimde deitirmitir. 1982 Anayasasnn bu konuda getirdii bir yenilik de, Bakanlar Kurulu yelerinin, Trkiye Byk Millet Meclisinin katlamadklar oturumlarnda, kendileri yerine oy kullanmak zere bir bakana yetki verebilmeleridir. Ancak bir bakan kendi oyu ile birlikte en ok iki oy kullanabilir (m. 96/2).

Meclis Grmeleri
Anayasa, temsili rejimlerin tarihsel bir kural olan meclis grmelerinin akl ilkesini kabul etmitir. Anayasann 97. maddesine gre, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulundaki grmeler aktr ve tutanak dergisinde tam olarak yaymlanr. Trkiye Byk Millet Meclisi tzk hkmlerine gre kapal oturumlar yapabilir, bu oturumlardaki grmelerin yaym Trkiye Byk Millet Meclisi kararna baldr. Meclisteki ak grmelerin, o oturumdaki Bakanlk Divannn teklifi zerine Meclise bakaca bir karar alnmadka, her trl vasta ile yaym serbesttir.

Mecliste Oylama Usulleri

Millet Meclisi tz, trl oylama kabul etmitir: aretle oylama, ak oylama ve gizli oylama. aretle oylama, yelerin el kaldrmas; tereddt halinde ayaa kalkmalar; be yenin ayaa kalkarak teklif etmesi halinde de salonda olumlu ve olumsuz oy verenlerin ikiye blnerek saylmalar suretiyle yaplr. Ak oylama, zerinde milletvekillerinin ad ve soyadlaryla seim evrelerinin yazl olduu oy pusulalarnn kutuya atlmas veya elektronik oylama mekanizmasnn altrlmas yahut ad cetvelinin okunmas zerine ad okunan milletvekilinin ayaa kalkarak kabul, ekimser veya red kelimelerinden birini yksek sesle sylemesi ve bylece aklad oyunun Divan yelerince kaydedilmesi suretiyle olur. Gizli oy-

nite 10 - TBMMnin Yaps, alma Dzeni, Grev ve Yetkileri

165

lama ise, zerinde hibir iaret bulunmayan yuvarlaklarn krsden kutuya atlmas suretiyle yaplr. Beyaz yuvarlak olumlu, yeil yuvarlak ekimser ve krmz yuvarlak olumsuz oy anlamna gelir (m. 115). Anayasada, kanunlarda ve tzkte ak veya gizli oylama yaplmasnn zorunlu olduu belirtilmeyen btn hususlarda kural olarak iaret oyuna bavurulur. tzkte iaret oyuyla halledilecei belirtilen hususlarda, oylamalarn iaretle yaplmas zorunludur (m. 116). Ak oylamann zorunlu olduu haller tzkle belirtilmitir (m. 118). Bu durumlarn dnda da, en az onbe milletvekilinin yazl istemi zerine ak oylama yaplr (m. 119). Gizli oylamaya gelince, Anayasa veya kanun gereince ak oylamann zorunlu bulunduu hallerde veya tzn iaret oyuyla hallinin zorunlu olduunu belirttii konularda, yahut ak oylamann itzk uyarnca istem zerine yapld hallerde, gizli oylama yaplmaz. Bu durumlar dnda gizli oylama yaplabilmesi iin, onbe milletvekilinin bir nerge ile gizli oylama yaplmasn istemesi ve bu istemin Genel Kurulca kabul lazmdr. Karar, grmesiz iaret oyuyla alnr (m. 123).

TRKYE BYK MLLET MECLSNN GREV VE YETKLER

AMA

Trkiye Byk Millet Meclisinin grev ve yetkilerini saptayabilmek.

3
Hkmet sistemi ne olursa olsun, btn temsili rejimlerde parlamentolarn, kanun yapma, hkmeti denetleme ve devlet btesini kabul etme gibi temel fonksiyonu vardr. Parlamenter bir rejim kuran TC Anayasas, Trkiye Byk Millet Meclisine, parlamentolarn bu klasik yetkisini vermitir. Bunlarn dnda da Anayasamzn Trkiye Byk Millet Meclisine vermi olduu grev ve yetkiler vardr. Trkiye Byk Millet Meclisinin grev ve yetkileri, genel olarak, Anayasann 87. maddesinde dzenlenmitir. Buna gre, Trkiye Byk Millet Meclisinin grev ve yetkileri, kanun koymak, deitirmek ve kaldrmak; Bakanlar Kurulunu ve bakanlar denetlemek; Bakanlar Kuruluna belli konularda kanun hkmnde kararname karma yetkisi vermek; bte ve kesin hesap kanun tasarlarn grmek ve kabul etmek; para baslmasna ve sava ilanna karar vermek; milletleraras andlamalarn onaylanmasn uygun bulmak; Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn bete ounluunun karar ile genel ve zel af ilanna, mahkemelerce verilip kesinleen lm cezalarnn yerine getirilmesine karar vermek ve Anayasann dier maddelerinde ngrlen yetkileri kullanmak ve grevleri yerine getirmektir.

Kanun Yapma
Yasama yetkisinin nitelii ve kanun kavram hakknda ayrntl bilgi daha nce verilmiti. Kanunlarn denetim rejimi de Anayasa Yargs blmnde grleceinden, burada sadece kanunlarn yaplmasndaki usul kurallar zerinde durulacaktr. Anayasaya gre (m. 88/1) kanun teklif etmeye Bakanlar Kurulu ve milletvekilleri yetkilidir. Bakanlar Kurulunca yaplan neriye kanun tasars, milletvekillerince yaplan neriye kanun teklifi ad verilmektedir. Uygulamada, hkmet tasarlarnn kanunlama ans, tekliflere oranla ok daha byktr. Kanun teklif ve tasarlarnn Trkiye Byk Millet Meclisinde grlme usul ve esaslar, tzkle dzenlenmitir. Hkmete hazrlanan kanun tasarlar btn

Kanun Tasars: Bakanlar Kurulunca yaplan kanun nerisidir. Kanun Teklifi: Milletvekillerince yaplan kanun nerisidir.

166

Anayasa Hukuku

Kadk Olma: Bir yasama dneminde sonulandrlamayan kanun tasar ve tekliflerinin hkmsz kalmasdr.

bakanlarca imzalanm olarak ve gerekesi ile birlikte Meclis Bakanlna sunulur. Bakan, gelen tasarlar ilgili komisyona dorudan doruya havale eder (tzk, m. 73). Milletvekillerince verilen kanun tekliflerinde bir veya daha ok imza bulunabilir. Kanun teklifleri de, gerekesi ile birlikte Bakanla verilir ve Bakanlka ilgili komisyona dorudan doruya havale edilir. Komisyonlar, artlarna uymayan kanun tekliflerini, sahiplerine tamamlatmaya yetkilidirler (m. 74). Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan reddedilmi olan kanun teklif ve tasarlar, red tarihinden itibaren bir tam yl gemedike, ayn yasama dnemi iinde yeniden verilemez (m. 76). Bir yasama dneminde sonulandrlamam olan kanun tasar ve teklifleri hkmsz saylr; buna kadk olma denilmektedir. Ancak, Hkmet veya milletvekilleri, bu tasar veya teklifleri yenileyebilirler (m. 77). Kanun tasar veya tekliflerinin grlmesinde, nce tasar veya teklifin tm hakknda sz verilir. Anayasa deiiklikleri hari, kanunun tmnn veya maddelerinin oylanmas, onbe ye tarafndan ak oy istenmemise, iaretle olur. Aksi Danma Kurulunun teklifiyle Genel Kurulca kararlatrlmamsa, siyasi parti gruplar, komisyon ve Hkmet adna kanun tasar ve tekliflerinin tm hakknda yaplan konumalar, yirmier dakika ile ve yeler tarafndan yaplan konumalar onar dakika ile snrldr. Maddeler hakknda konuma sreleri bunun yars kadardr (m.81). Kanunlarda veya tzkte aksine hkm yoksa, kanun tasars veya teklifinde bir maddenin reddi, komisyona iadesi, deitirilmesi veya metne madde eklenmesi hakknda, milletvekilleri, esas komisyon veya Hkmet, deiiklik nergeleri verebilir. Deiiklik nergeleri nce verili, sonra aykrlk srasna gre okunur ve ileme konur. Bakan, her nerge iin komisyona, katlp katlmadn sorar. Komisyonun katlmamas halinde, nerge sahibi, isterse be dakikay gememek zere aklama iin sz alabilir. Daha sonra deiiklik nergeleri iaret oyu ile ayr ayr oylanr (m.87). Esas komisyon veya Hkmet, tasar veya teklifin tmnn, belli bir veya birka maddesinin, komisyona geri verilmesini, bir defaya mahsus olmak zere isteyebilir. Bu istem, grlmeksizin yerine getirilir (m.88). Kanun tasars ve kanun teklifi arasndaki fark nedir? Trkiye Byk Millet Meclisince kabul edilen kanunlarn yaynlanmas grevi, 1924 ve 1961 Anayasalarnda olduu gibi, Cumhurbakanna aittir. Anayasaya gre (m. 89) Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisince kabul edilen kanunlar onbe gn iinde yaymlar. Yaymlanmasn uygun bulmad kanunlar, bir daha grlmek zere bu hususta gsterdii gereke ile birlikte ayn sre iinde Trkiye Byk Millet Meclisine geri gnderir. Bte kanunlar bu hkme tabi deildir. Trkiye Byk Millet Meclisi, geri gnderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun Cumhurbakannca yaymlanr; Meclis, geri gnderilen kanunda yeni bir deiiklik yaparsa, Cumhurbakan deitirilen kanunu tekrar Meclise geri gnderebilir. Anayasa deiikliklerine ilikin hkmler sakldr. Cumhurbakannn kanunlar geri gnderme yetkisine gnlk konuma dilinde veto yetkisi ad verilmesi yanltc niteliktedir. nk veto, nlemek veya gletirmek anlamn ierir. Oysa Anayasamz, Cumhurbakannca geri gnderilen kanunlarn yeniden kabul iin nitelikli bir ounluk ngrmemitir. Meclis, geri gnderilen kanunu aynen kabul ederse, Cumhurbakan bu kanunu yaynlamaya mecburdur. Bu niteliiyle kanunlarn geri gnderilmesi, Cumhurbakanna tannm bir uyar yetkisinden ibarettir. Cumhurbakannn geri gnderme gerekesi, hukuka uygunluk ve yerindelik unsurlarnn birini veya her ikisini kapsayabilir.

SIRA SZDE

nite 10 - TBMMnin Yaps, alma Dzeni, Grev ve Yetkileri

167

Bte kanunlar, sreli nitelikleri dolaysyle, geri gnderme yetkisinin dnda tutulmutur. Buna karlk Cumhurbakan, 1961 Anayasasna gre geri gnderemedii Anayasa deiiklii hakkndaki kanunlar da geri gnderebilmektedir (m.175/3). Geri gnderme konusunda 1982 Anayasasnn 1961 Anayasasndan bir fark da, Meclis geri gnderilen kanunda yeni bir deiiklik yapt takdirde, Cumhurbakannn deitirilen kanunu tekrar Meclise geri gnderebileceinin tasrih edilmi olmasdr. 1961 Anayasasnda bu konuda aklk olmamas, tartmalara yol amt. Bizce, 1961 Anayasas dneminde de Meclise yeniden deitirilen kanunun tekrar geri gnderilebilmesi gerekiyordu. Kanun biiminde yaplmakla birlikte zellikleri olan Anayasa deiiklikleri, milletleraras andlamalarn uygun bulunmas, bte ve kesin hesap kanunlarnn kabul yetkileri, daha nce ele alnmt. Trkiye Byk Millet Meclisinin bir kanun yapmak suretiyle kulland dier iki yetki, genel ve zel af ilanna ve kesinleen lm cezalarnn yerine getirilmesine karar vermektir. Affn genel veya zel oluu, onun kapsamna giren kiilerin saysyla deil, affn hukuki sonularyla ilgilidir. Genel af, ceza ile birlikte suu ve dolaysyle ceza mahkumiyetinin btn sonularn ortadan kaldrr. Buna gre genel af tek bir kii iin iln edilebilecei gibi, zel af da birden ok kii iin kartlabilir. 1982 Anayasas, Trkiye Byk Millet Meclisinin af yetkisini Anayasann 14. maddesindeki fiillerden dolay hkm giyenler hari olmak zere diyerek snrlandrmt. Bizce, cezann ne zaman sosyal yararn yitirdiini en iyi takdir edebilecek durumda olan devlet organ, kamu oyuyla en yakn temas halinde bulunan yasama organdr. Onun af konusundaki takdir hakknn snrlandrlmas, affn bir atfet olma niteliiyle badamaz. Ayrca, Anayasann 14. maddesindeki fiillerin, ceza mevzuatmzdaki hangi fiillere tekabl ettiinin belirsiz olmas, bu konuda tereddtlere yol amaktayd. Bu ibare, 3.10.2001 tarihli ve 4709 sayl Kanunla yaplan Anayasa deiikliiyle, madde metninden karlmtr. Buna karlk, maddeye yaplan bir ekleme ile, genel veya zel af ilan iin, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tam saysnn bete ounluunun oyu art koulmutur. Sk sk karlan af kanunlarnn kamu oyunda yaratt rahatszlk dnldnde, byle gletirici bir artn konulmas bizce isabetli olmutur. Anayasann 87. maddesinde saylan yetkilerden sava ilan ve silhl kuvvet kullanlmasna izin verilmesi yetkilerinin, mahiyetleri gerei olarak, Trkiye Byk Millet Meclisi kararyla kullanlmas gerekir. Anayasann 92. maddesine gre, milletleraras hukukun meru sayd hallerde sava hali ilanna ve Trkiyenin taraf olduu milletleraras antlamalarn veya milletleraras nezaket kurallarnn gerektirdii haller dnda, Trk Silahl Kuvvetlerinin yabanc lkelere gnderilmesine veya yabanc silahl kuvvetlerin Trkiyede bulunmasna izin verme yetkisi Trkiye Byk Millet Meclisinindir. Trkiye Byk Millet Meclisi tatilde veya ara vermede iken lkenin ani bir silahl saldrya uramas ve bu sebeple silahl kuvvet kullanlmasna derhal karar verilmesinin kanlmaz olmas halinde Cumhurbakan da, Trk Silahl Kuvvetlerinin kullanlmasna karar verebilir. Maddenin 1961 Anayasasnn 66. maddesinden fark, saylan durumlarda Cumhurbakanna da silahl kuvvet kullanlmasna izin verme yetkisinin tannm olmasdr. Cumhurbakannn sahip olduu kanunlar geri gnderme yetkisini aklaynz.
SIRA SZDE

168

Anayasa Hukuku

HKMETN DENETLENMES
AMA

Hkmetin denetlenme ekillerini belirleyebilmek.

4
Parlamentonun hkmet zerindeki denetiminin gerekletirilmesini salayan hukuki aralara, denetim yollar veya denetim aralar denilir. Trkiye Byk Millet Meclisinin denetim aralar, soru, genel grme, Meclis aratrmas, Meclis soruturmas ve gensorudur (m. 98/1).

Soru
Soru: Bakanlar Kurulu adna, szl ya da yazl olarak yantlanmak zere Babakan ya da bakanlardan bilgi istenmesidir.

Anayasaya gre soru, Bakanlar Kurulu adna, szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere Babakan veya bakanlardan bilgi istemekten ibarettir (m. 98/2). Halen yrrlkte olan Millet Meclisi tz de soruyu yle tanmlamaktadr: Soru, ksa, gerekesiz ve ahsi mtalaa ileri srlmeksizin bir nerge ile Hkmet adna szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere, Babakan veya bakanlardan ak ve belli konular hakknda bilgi istemekten ibarettir (m. 96). Soru, istenilen cevabn niteliine gre, szl soru ve yazl soru olarak ikiye ayrlr. Cevap ister yazl ister szl olarak istenilsin, soru her halde yazl olarak bir nerge ile sorulur. Soru nergesi, sadece bir milletvekili tarafndan imzalanabilir. Ayn konuda ikiden fazla bakandan sorulan soru, Babakandan sorulmu saylr. Soru nergesi Meclis Bakanlna verilir. Bakan, bu sorular Babakanla veya ait olduu bakanla gnderir. tzk, baz sorularn Bakanlka kabul edilmeyeceini belirtmitir. Bunlar, baka bir kaynaktan kolayca renilmesi mmkn olan konular, tek amac istiare salamaktan ibaret olan konular ve konusu evvelce Bakanla verilmi olan bir gensoru nergesiyle ayn olan sorulardr (T, m. 97). Szl sorular, Bakanlk yazsnn Babakanla veya ilgili bakanla sevk tarihinden itibaren yedi gn sonra gndeme alnr. Babakan veya bakan, soruya gnnden nce de cevap verebilir. Hkmet, bir sorunun cevabn, kamu yarar sebebiyle veya gereken bilgilerin derlenebilmesi iin bir ay gememek zere geciktirebilir. Bu takdirde Meclis Bakanlna bilgi verilir. Hkmet yesi, kamu yarar sebebiyle soruya isterse gizli oturumda cevap verebilir (T, m. 99). Grlyor ki, szl soru etkinlii snrl olan bir denetim yoludur. nk bunda, ancak ilgili bakan ve soru sahibi milletvekili konuabilmekte, dier Meclis yeleri tartmalara katlamamaktadrlar. Sorunun cevaplandrlmasndan sonra Meclisin herhangi bir oylamada bulunmas da sz konusu deildir. Yazl soruda ise, sorularn cevab, Babakanlk veya ilgili bakanlk tarafndan Meclis Bakanlna sunulur. Bakan, bu cevab derhal soru sahibine iletir. Cevap, ayrca soru metniyle birlikte Bakanlka alnd gnk veya bir sonraki birleim tutanann arkasna eklenir. Yazl sorular, Babakanla veya ilgili bakanla gnderildikleri tarihten itibaren en ge yirmi gn iinde cevaplandrlr. Bakan, bu sre iinde cevaplandrlmayan yazl sorular iin Babakann veya ilgili bakanlarn dikkatini eker. Dikkati ekme yazsnn tarihinden itibaren onbe gn iinde yazl sorunun cevab Bakanla gelmezse, yazl soru, szl soruya evrilir ve gndemde verildii tarihe gre sra alr (T, m. 99).

nite 10 - TBMMnin Yaps, alma Dzeni, Grev ve Yetkileri

169

Genel Grme
Anayasaya gre, genel grme, toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunda grlmesidir (m. 98/4; T, m. 101). Genel grme almas, Hkmet, siyasi parti gruplar veya en az on milletvekili tarafndan bir nerge ile istenebilir. Genel grme alp almamasna Meclis Genel Kurulu karar verir. Genel Kurulda bu konudaki grmede Hkmet, siyasi parti gruplar ve istemde bulunan milletvekillerinden birinci imza sahibi veya onun gsterecei bir imza sahibi konuabilir. Genel Kurul, genel grme alp almamasna iaretle oylama suretiyle karar verir (T, m. 102). Genel grme almasna karar verilirse, genel grme gn bir zel gndem halinde Danma Kurulunca tesbit edilir. Genel grmenin balayaca gn, grme almasna karar verilmesinden itibaren krksekiz saatten nce ve yedi tam gnden sonra olamaz. Genel grmede ilk sz hakk genel grme nergesi sahibi siyasi parti grubu veya gruplarna yahut genel grme nergesindeki birinci imza sahibi milletvekiline veya onun gsterecei bir dier imza sahibi milletvekiline aittir. Bundan sonraki grmeler hakknda genel hkmler uygulanr (T, m. 103). Genel grme nergesinin gndeme alnmas kabul edildii takdirde bu grmelere nerge sahibi milletvekilleri dndaki milletvekilleri de katlabilir. Bu ynden genel grme, sadece soru sahibi milletvekili ile ilgili bakan arasnda bir diyalog nitelii tayan szl sorudan ok daha etkin bir denetim aracdr. Ancak genel grmenin sonunda da bir oylama yaplamaz ve hkmetin siyasal sorumluluunu ortaya koyacak bir karar alnamaz. Bu adan genel grme, szl soruya benzer ve aada greceimiz gensorudan ayrlr. Baka bir deyimle genel grme, etkinlik derecesi ynnden, soru ile gensoru arasnda yer alan bir denetim yoludur.
Genel Grme: Toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren bir konunun, TBMM Genel Kurulunda grlmesidir.

Meclis Aratrmas
Anayasann tanmna gre Meclis aratrmas, belli bir konuda bilgi edinilmek iin yaplan incelemeden ibarettir (m. 98/3). Gerekten, yasama meclisleri, anayasal grevlerini yerine getirebilmek iin, ilkin ilgili konuda bilgi edinme ihtiyacn duyabilirler ve bu bilgiyi baka bir kaynaktan (mesela hkmetten) elde edecek yerde, bizzat toplamay tercih edebilirler. Bu itibarla, Meclis aratrmasnda bulunma hakknn, Anayasada ak bir hkm olsun veya olmasn, her parlamentonun doal hakk olduu kabul edilmektedir. Karar verme yetkisi, bu karar iin gerekli olan bilgilerin toplanmas yetkisini de ierir. Trkiye Byk Millet Meclisi tzne gre (m. 104/3), Meclis aratrmas almasnda genel grme almasndaki hkmler uygulanr. Bu duruma gre Meclis aratrmas, Hkmet, siyasi parti gruplar veya en az on milletvekili tarafndan, Meclis Bakanlna verilecek bir nerge ile istenebilir. Meclis aratrmasnn alp almamasna, Meclis Genel Kurulu iaret oyuyla karar verir. Bu konudaki grmelere, hkmet, siyasi parti gruplar ve istemde bulunan milletvekillerinden birinci imza sahibi veya onun gsterecei bir dier imza sahibi katlabilir. Meclis, Meclis aratrmas almasna karar verdii takdirde, bu aratrmann yrtlmesi, genel hkmlere gre seilecek bir zel komisyona verilir. Bu komisyonun ye says, alma sresi ve gerektiinde Ankara dnda da alabilecei hususu, Meclis Bakannn teklifi ile Genel Kurulca tesbit edilir. Meclis aratrma komisyonu, bakanlklardan, genel ve katma bteli dairelerden, mahalli idarelerden, muhtarlklardan, niversitelerden, Trkiye Radyo Televizyon Kurumundan, kamu
Meclis Aratrmas: Yasama meclislerinin bir konuda bilgi edinmek iin yaptklar incelemedir.

170

Anayasa Hukuku

iktisadi teebbslerinden, zel kanun ile veya zel kanunun verdii yetkiye dayanlarak kurulmu banka ve kurululardan, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularndan ve kamu yararna alan derneklerden bilgi istemek ve buralarda inceleme yapmak, ilgililerini arp bilgi almak yetkisine sahiptir. Komisyon, gerekli grdnde uygun bulaca uzmanlarn bilgilerine bavurabilir. Devlet srlar ile ticari srlar, Meclis aratrmas kapsamnn dnda kalr (T, m. 105). Meclis aratrmas komisyonu, inceleme faaliyetlerini bitirdiinde Meclise bir rapor sunar. Bu rapor hakknda Genel Kurulda genel grme alr (T, m. 104/4). Ancak, grme sonunda her hangi bir karar alnmas ve hkmetin sorumlu bulunmas mmkn deildir. Aratrma, hkmet siyasetinin kusurlu yanlarn ortaya koymusa, bu bulgulara dayanlarak bir gensoru nergesi verilmek suretiyle, hkmetin siyasal sorumluluu gerekletirilebilir. Yoksa Meclis aratrmas, dorudan doruya hkmetin siyasal sorumluluuna yol aacak bir denetim arac deildir. Gene Meclis aratrmasndan toplanan bilgilerin nda Trkiye Byk Millet Meclisinin yeni bir kanun yapmas veya mevcut bir kanunu deitirmesi de elbette mmkndr. Dier bir deyimle Meclis aratrmas, Trkiye Byk Millet Meclisine, kanun yapma veya hkmeti denetleme grevlerinde yardmc olacak bir denetim aracdr.

Meclis Soruturmas
Meclis Soruturmas: Babakan ya da bakanlarn grevleriyle ilgili cezai sorumluluklarnn aratrlmasn salayan bir denetim aracdr.

Yce Divan: Anayasa Mahkemesinin Cumhurbakann, Bakanlar Kurulu yelerini, Yargtay, Dantay, Askeri Yargtay, Yksek Hakimler Kurulu, Saytay bakan ve yelerini, Yargtay Cumhuriyet Basavcsn, Askeri Yargtay Basavcsn ve kendi yelerini grevleriyle ilgili sulardan dolay ceza mahkemesi olarak yarglamas srasnda tad addr. Gensoru: Bakanlar Kurulunun ya da bir bakann, Meclise grevden uzaklatrlmas sonucunu douran, siyasal sorumlulua ynelik bir denetim aracdr.

Meclis soruturmas, Babakan veya bakanlarn grevleriyle ilgili cezai sorumluluklarnn aratrlmasn salayan bir denetim aracdr. Meclis soruturmasnda bulunma yetkisi, 1961 Anayasasnda Trkiye Byk Millet Meclisi Birleik Toplantsna verilmitir. 1982 Anayasasna gre, Babakan veya bakanlar hakknda, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az onda birinin verecei nerge ile, soruturma almas istenebilir. Meclis, bu istemi en ge bir ay iinde grr ve karara balar. Soruturma almasna karar verilmesi halinde, Meclisteki siyasi partilerin, gleri orannda komisyona verebilecekleri ye saysnn kat olarak gsterecekleri adaylar arasndan her parti iin ayr ayr ad ekme suretiyle kurulacak onbe kiilik bir komisyon tarafndan soruturma yaplr. Komisyon, soruturma sonucunu belirten raporunu iki ay iinde Meclise sunar. Soruturmann bu srede bitirilememesi halinde, komisyona iki aylk yeni ve kesin bir sre verilir. Meclis, raporu ncelikle grr ve gerek grd takdirde ilgilinin Yce Divana sevkine karar verir. Yce Divana sevk karar ancak ye tamsaysnn salt ounluu ile alnr. Meclisteki siyasi parti gruplarnda, Meclis soruturmas ile ilgili grme yaplamaz ve karar alnamaz (m. 100). Bu son hkmn amac, yar-yargsal nitelikte diyebileceimiz bir denetim yolunun partizanca amalarla kullanlmasn nlemektir. Meclis Genel Kurulu, ilgili bakan Yce Divana sevk edip etmeme hususunda, soruturma komisyonunun raporu ve tavsiyesi ile bal deildir. Bu konuda nihai karar, Genel Kurulundur. Trkiye Byk Millet Meclisi karar ile Yce Divana verilen bir bakan bakanlktan der. Babakann Yce Divana sevki halinde hkmet istifa etmi saylr (m. 113/3).

Gensoru
Btn parlamanter denetim aralar arasnda sadece gensoru, hkmetin veya bir bakann siyasal sorumluluuna yol aabilir, yani onun Meclise grevden uzaklatrlabilmesine imkan verir. Geri Meclis soruturmas sonucunda Yce Divana sevkedilen bir bakan da, bakanlktan dmektedir ama, bu yolun sadece cezai sorumluluu gerektiren ilerde kullanlabilecei unutulmamaldr.

nite 10 - TBMMnin Yaps, alma Dzeni, Grev ve Yetkileri

171

Gensorunun, 1961 ve 1982 Anayasalarnda hayli ayrntl biimde dzenlenmi olduu grlmektedir. Bunun sebebi, 1960 Mdahalesinden nceki dnemde gensoru yolunun hemen hemen hi ileyememi olmasdr. 1982 Anayasasna gre, gensoru nergesi bir siyasi parti grubu adna veya en az yirmi milletvekilinin imzasyla verilir. 1488 sayl Kanunla deiik 1961 Anayasasnda (m. 89/1) ise gensoru siyasi parti gruplar veya en az on milletvekilinin imzasyla verilebiliyor ve siyasi parti gruplar da en az on yeden oluuyordu. Buna gre, gensoru nergesi verilmesi, belli lde zorlatrlm olmaktadr. Gensoru nergesi, veriliinden sonraki gn iinde bastrlarak yelere datlr; datlmasndan itibaren on gn iinde gndeme alnp alnmayaca grlr. Bu grmede, ancak nerge sahiplerinden biri, siyasi parti gruplar adna birer milletvekili, Bakanlar Kurulu adna Babakan veya bir bakan konuabilir. Gndeme alma kararyla birlikte, gensorunun grlme gn de belli edilir; ancak, gensorunun grlmesi gndeme alma kararnn verildii tarihten balayarak iki gn gemedike yaplamaz ve yedi gnden sonraya braklamaz. Gensoru grmeleri srasnda yelerin veya gruplarn verecekleri gerekeli gvensizlik nergeleri veya Bakanlar Kurulunun gven istei, bir tam gn getikten sonra oylanr. Bakanlar Kurulunun veya bir bakann drlebilmesi, ye tamsaysnn salt ounluuyla olur; oylamada yalnz gvensizlik oylar saylr (m. 99). Maddede hkmet istikrarn salamaya ynelik baz hkmlerin yer ald grlmektedir. Maddede belirtilen iki ve bir tam gnlk sreler, siyaset bilimi literatrnde serinleme sresi olarak anlmaktadr. Bu srelerin amac, gven oylamalarnda duygusal etkenlerin etkisini azaltmak, milletvekillerinin daha etrafl ve serinkanl dnebilmelerine imkn vermektir. Bakanlar Kurulunun veya bir bakann, ancak ye tamsaysnn salt ounluuyla drlebilecei kural da, baz Bat anayasalarnda benzeri bulunan ve gene hkmet istikrarn salamaya ynelik olan bir hkmdr. Ayn hkm 1961 Anayasasnda da mevcut olmakla beraber oylamada yalnz gvensizlik oylarnn saylaca kural, 1982 Anayasas ile getirilmitir. Bu hkmle, gven oylamasnda adi ounlukla aznlkta kalan, fakat Anayasa gereince istifaya mecbur olmayan bir hkmetin prestij kaybna uramas nlenmek istenmitir.

172

Anayasa Hukuku

zet
AMA

Yasama organnn alma dzeni aklayabilmek.

AMA

Yasama organnn almas, bu organn kendisine zg bir i yapya ve almalarn dzenleyen kurallara sahip olmasn gerektirmektedir. lkemizde bu i yap ve kurallar, ksmen Anayasa ksmen Meclis tz ile dzenlenmitir. Siyasi Parti gruplarna ilikin dzenlemeleri sralayabilmek. Siyasi partilerin Meclis almalarna katlmalarn salayan siyasi parti gruplarna ilikin dzenlemeler Anayasa, Siyasi Partiler Kanunu ve Meclis tznde yer almaktadr.

AMA

AMA

Trkiye Byk Millet Meclisinin grev ve yetkilerinin neler olduu saptayabilmek. 3 1982 Anayasas btn temsili rejimlerde olduu gibi, TBMMye kanun yapma, hkmeti denetleme, devlet btesini kabul etme ve 87. maddede saylan dier yetkileri tanmtr. Yasama organnn temel fonksiyonlarndan biri olan kanun yapmaya ilikin usul kurallar tzkte dzenlenmitir. Yasama organ tarafndan kanun biiminde yaplmakla birlikte Anayasa deiiklikleri, milletleraras anlamalarn uygun bulunmas, bte ve kesin hesap kanunlarnn kabul baz zellikler tamaktadr. TBMMnin kanun yapmak suretiyle kulland dier yetkileri genel ve zel af ilanna ve kesinleen lm cezalarnn yerine getirilmesine karar vermektir.

Hkmetin denetlenme ekillerinin neler olduunu belirleyebilmek. Yasama organnn fonksiyonlarndan bir dieri olan hkmetin denetlenmesi, soru, gensoru, genel grme, Meclis aratrmas ve Meclis soruturmas ad verilen eitli denetim aralar ile gerekletirilmektedir. Soru, Bakanlar Kurulu adna, szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere Babakan veya bakanlardan bilgi istemekten ibarettir. Genel grme, toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunda grlmesidir. Meclis aratrmas, belli bir konuda bilgi edinilmek iin yaplan incelemeden ibarettir. Meclis soruturmas, Babakan veya bakanlarn grevleriyle ilgili cezai sorumluluklarnn aratrlmasn salayan bir denetim aracdr. Gensoru ise hkmetin veya bir bakann siyasal sorumluluuna yol aabilir, yani onun Meclise grevden uzaklatrlabilmesine imkn verir.

nite 10 - TBMMnin Yaps, alma Dzeni, Grev ve Yetkileri

173

Kendimizi Snayalm
1. Aada saylanlardan hangisi Meclis Bakanlk Divannda yer almamaktadr? a. Meclis Bakan b. Bakanvekilleri c. Katip yeler d. dare amirleri e. lgili Bakan 2. Siyasi parti gruplar aadaki faaliyetlerden hangisini gerekletiremez? a. Yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna karar vermek. b. Gensoru nergesi vermek. c. Meclis aratrmas almasn istemek. d. Anayasa Mahkemesine iptal davas amak. e. Meclis Bakanlk Divanna katlmak. 3. Aadakilerden hangisi Meclis Bakannn grevlerinden deildir? a. Meclis toplantlarna bakanlk etmek. b. Babakana veklet etmek. c. Meclisi temsil etmek. d. Tatil dneminde meclisi toplantya armak. e. Cumhurbakanna veklet etmek. 4. Aadakilerden hangisi TBMMnin grev ve yetkilerinden deildir? a. Kanun yapmak. b. Bakanlar Kurulunu denetlemek. c. Cumhurbakann denetlemek. d. Para baslmasna karar vermek. e. Sava ilanna karar vermek. 5. Kanun tasars aadakilerden hangisi tarafndan verilir? a. Milletvekilleri b. Siyasi partiler c. Siyasi parti gruplar d. Bakanlar Kurulu e. TBMM Bakanl 6. Bakanlar Kurulu veya bir bakan hakknda gensoru nergesi verme yetkisi kime aittir? a Siyasi Parti Grubu b. Siyasi Parti Genel Bakan c. Siyasi Parti Merkez Karar Kurulu d. Siyasi Parti Disiplin Kurulu e. Meclis Bakanlk Divan

7. Meclis soruturmasn aadakilerden hangisi aklar? a. Szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere Babakan veya Bakanlardan bilgi istemektir. b. Toplumu veya Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun TBMM Genel Kurulunda grlmesidir. c. Belli bir konuda bilgi edinebilmek iin yaplan incelemedir. d. Babakan ve bakanlarn grevleriyle ilgili cezai sorumluluklarnn aratrlmasn salayan bir denetim aracdr. e. Babakan ve bakanlarn grevden uzaklatrlabilmesine imkan veren bir denetim aracdr. 8. TBMM Bakanlk Divan ile ilgili olarak verilen bilgilerden hangisi yanltr? a. Bakanlk divan, Meclisteki siyasi parti gruplarnn ye says orannda Divana katlmalarn salayacak ekilde kurulur. b. Siyasi parti gruplar bakanlk iin aday gsterebilirler. c. TBMM Bakanlk Divan iin bir yasama dneminde iki seim yaplr. d. TBMM Bakan tartmalara katlamaz ve oy kullanamaz. e. Bakan seimi gizli oyla yaplr. 9. Siyasi parti gruplar ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Siyasi parti gruplar en az yirmi yeden oluur. b. Partinin genel bakan milletvekili ise ayn zamanda parti grubunun da bakandr. c. Grup genel kurulunun, grup yesi olan milletvekillerinin Meclis oylamalar konusunda balayc karar almas mmkn deildir. d. Siyasi parti gruplar yasama dokunulmazlnn kaldrlmas hakknda karar alamaz. e. Siyasi parti gruplar, Meclis Bakanl iin aday gsteremez. 10. Kanun yapma ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Kanun tasar ve tekliflerinin grlmesinde nce tasar ve teklifin tm hakknda sz verilir. b. Anayasa deiiklikleri hari, kanunun tmnn veya maddelerinin oylanmas iaretle olur. c. Kanun tasar ve teklifinde bir maddenin deitirilmesi veya kaldrlmas hakknda deiiklik nergesi verilemez. d. TBMMde kabul edilen kanunlarn yaynlanmas grevi Cumhurbakanna aittir. e. Cumhurbakan yaynlanmasn uygun bulmad kanunlar, bir daha grlmek zere TBMMye geri gnderir.

174

Anayasa Hukuku

Yaamn inden
Saadet Partisi, Hkmet hakknda salt ounluunu yitirdii ve meruiyetinin tartlr hale geldii iddiasyla gensoru nergesi verdi. Bu Hkmetle seime gidilemeyeceini savunan SP, Meclisin 25 Temmuzda toplanmasn istedi. SP Grup Bakanvekilleri Yasin Hatibolu ve Veysel Candan, gensoru nergesi konusunda TBMMde ortak bir basn toplants dzenlediler. Hatibolu, gensoru nergesini TBMM Bakanlna sunduklarn belirterek, Meclisin 25 Temmuz Perembe gn bu konuyu grmek zere olaanst toplantya arlmasn istediklerini syledi. Olaanst toplant ars iin SPnin saysnn yetmediini belirten Hatibolu, bu konuda dier partilerle temasa geeceklerini kaydetti. Hatibolu, ancak TBMM Bakan mer zginin yetkisini kullanabileceini dile getirerek yle konutu: Meruiyeti tartlr bir Hkmet ile gidilen seimlerle oluacak parlamento tartmal olacaktr. Kendi beyanlarna gre meruiyetini yitirmi bu hkmete TBMM geit vermez. Bir seim yaplacaksa bu hkmet ile olmaz. Kamunun btn imkanlarn kendileri iin kullanacaklardr (www.hurriyetim.com.tr/haber/15.07.2002).

Bavurulabilecek Kaynaklar
Onar, Erdal. (1977). Meclis Aratrmas. Ankara: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn. zbudun, Ergun. (1962). Parlamanter Rejimde Parlamentonun Hkmeti Murakabe Vastalar. Ankara: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn. Tezi, Erdoan. (1980). Trk Parlamento Hukukunun Kaynaklar ve lgili Anayasa Mahkemesi Kararlar. stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. a 3. b 4. c 5. d 6. a 7. d 8. b 9. c 10. c Ayrntl bilgi iin Bakanlk Divan konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Siyasi Parti Gruplar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Bakanlk Divan konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Trkiye Byk Millet Meclisinin Grev ve Yetkileri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kanun Yapma konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Siyasi Parti Gruplar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Meclis Soruturmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Bakanlk Divan konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Siyasi Parti Gruplar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kanun Yapma konusuna baknz.

175

Yrtme Organnn Yaps ve Cumhurbakan

11

Bu nitede...
Genel olarak yrtme organnn yapsna ilikin bilgi verildikten sonra, 1982 Anayasasna gre yrtme organnn bir blmn oluturan Cumhurbakannn seimi ve Cumhurbakannn tarafszln salamaya ynelik dzenlemeler aklanmaktadr. Cumhurbakannn yasama, yrtme ve yarg organlar ile ilgili grev ve yetkileri ile siyasal ve cezai sorumsuzluu ve sorumluluu, Cumhurbakanna veklet konularnda bilgi verilmektedir.

Amalarmz
Bu nite tamamlandnda aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaksnz: Yrtme organnn yapsn belirleyebileceksiniz. 1961 ve 1982 Anayasalarna gre Cumhurbakannn seimini ve tarafszln aklayabileceksiniz. Cumhurbakannn grev ve yetkilerini sralayabileceksiniz. Cumhurbakannn tek bana yapabilecei ilemleri saptayabileceksiniz. Cumhurbakannn cezai sorumluluuna neden olan eylemlerini belirleyebileceksiniz. Cumhurbakanna, veklet konusunu aklayabileceksiniz.

176

Anayasa Hukuku

rnek Olay
Ylan hikayesine dnen cumhurbakanl seimlerine zm bulmak amacyla koalisyon liderleri Kk iin ortak aday aradlar. Ecevitin nerdii Anayasa Mahkamesi Bakan Sezere, Ylmaz Uygun dedi. Baheli, muhalafete sorulmasn istedi. Muhalefet olumlu iaret verdi. Sezerden Onur duyarm. Hayrls olsun yantn alan Ecevit, koalisyon uzlamasn resmen aklad. 25 Nisan 2000de Sezerin adayl onayland. Anayasa Mahkemesi Bakana Ahmet Necdet Sezerin cumhurbakan seilmesi iin be parti lideri ortak senede imza koydu ve tarihi mutabakat salanm oldu. Sezer, Meclis Genel Kurulunda yaplan ilk tur oylamada, yara katlan dokuz adayn toplamndan daha fazla destek bularak 281 oy ald. Yeterli oy kimseye kmad. 1 Maystaki 2. tur oylamadan da sonu kmad. Adaylarn hi biri seilebilmek iin gereken 267 oya ulaamad. Son tur oylamaya katlan 533 milletvekilinden 330unun oyunu alan Sezer, Cumhurbakan seildi (www.netbul.com/superstar/zeldosyalar/siyaset/2000).

Anahtar Kavramlar
Monist yrtme Dalist yrtme Salt ounluk Tarafszlk Yasama organ Yrtme Yarg Siyasal sorumsuzluk Cezai sorumsuzluk Veklet

indekiler
GENEL OLARAK YRTME ORGANININ YAPISI CUMHURBAKANININ SEM VE TARAFSIZLII CUMHURBAKANININ GREV VE YETKLER Yasama ile ilgili grev ve yetkiler Yrtme ile ilgili grev ve yetkiler Yarg ile ilgili grev ve yetkiler CUMHURBAKANININ SYASAL SORUMSUZLUU CUMHURBAKANININ CEZA SORUMSUZLUU VE SORUMLULUU CUMHURBAKANINA VEKALET

nite 11 - Yrtme Organnn Yaps ve Cumhurbakan

177

GENEL OLARAK YRTME ORGANININ YAPISI

AMA

Yrtme organnn yapsn belirleyebilmek.

1
Gnmzn hrriyeti demokrasilerinde grevleri ve devlet iindeki arl gitgide artan yrtme organ, yaps bakmndan iki ana tipe ayrlabilir: Monist (teki) yrtme ve dalist (ikici) yrtme. Monist yrtme (Yrtme yetkisinin tek bir kii veya bir kurulda topland yrtme eididir.) de yrtme yetkisinin tm, tek bir organa aittir. Bu organ, ya tek bir kii veya bir kurul olabilir. Birinci durum, yrtme yetkisinin tmnn, halka seilmi bir bakana ait olduu Amerikan bakanlk sistemidir. Yrtme yetkisinin tek bir kiiye verilmesi, phesiz, o kiinin yrtme yetkisini tek bana kulland anlamna gelmez. Bakann sekreter adyla anlan bakanlar, danmanlar ve yrtme organnn dier grevlileri, elbette bu yetkinin kullanlmasna katlrlar. Burada kastedilen, yrtme yetkisinin kaynann tek kiide olmasdr. Monist yrtmenin ikinci eidi, ilk bakta Amerikan bakanlk sisteminden ok farkl gibi grnen, svire tipi meclis hkmetidir. Bununla birlikte iki sistem, yrtmenin monist yaps, dier bir deyimle tm yrtme yetkisinin tek bir organa verilmi olmas bakmndan birbirlerine benzemektedir. Aralarndaki fark, svire sisteminde bu yetkinin, bir kiiye deil, kolektif olarak bir kurula (Federal Konsey) verilmesidir. Bu sistemde bir devlet bakanl makam yoktur ve Konsey yeleri eit yetkiye sahiptirler. Yrtme yetkisinin bir kurul tarafndan kullanlmas asndan, bu sisteme kollejyal yrtme sistemi de denilmektedir. Yrtme organnn kuruluunda ikinci ana tip, dalist yrtmedir. Bu sistemde yrtme yetkisi, bir kii (devlet bakan) ile bir kurul (bakanlar kurulu) arasnda bllmtr. Devlet bakan, meruti bir hkmdar veya bir cumhurbakan olabilir. Dalist yrtme, parlamenter rejimlerin temel zelliklerinden biridir. Bu sistemde devlet bakan siyasal bakmdan sorumsuz, hkmet veya bakanlar kurulu ise yasama organna kar kollektif ve bireysel olarak sorumludur. Dalist yrtme iinde de, Cumhurbakannn stnlk tad sistemlerle (mesela, Beinci Fransz Cumhuriyeti), Bakanlar Kurulunun stnlk gsterdii sistemler (ngiltere, Almanya, talya, skandinav lkeleri) arasnda bir ayrm yaplabilir. Parlamenter rejimi benimseyen lkemizde de yrtme organ dalist yapdadr. Anayasaya gre (m.8) yrtme yetkisi ve grevi, Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanlr ve yerine getirilir.
Monist Yrtme: Yrtme yetkisinin tmnn kii ya da kurul olarak tek bir organa ait olmasdr.

Kollejyal Yrtme: Yrtme yetkisinin bir kurul tarafndan kullanld teki yrtme modelidir. Dalist Yrtme: Yrtme yetkisinin bir kii ile bir kurul arasnda bltrlmesidir.

CUMHURBAKANININ SEM VE TARAFSIZLII

AMA

1961 ve 1982 Anayasalarna gre Cumhurbakannn seimini ve tarafszln aklayabilmek.

1924 Anayasasnn aksine gerek 1961 gerekse 1982 Anayasalar, Cumhurbakannn tarafsz ve partiler st niteliini salama konusunda zel bir aba gstermilerdir. Bunu, zellikle Cumhurbakannn seimine ilikin hkmlerden anlamak mmkndr. 1982 Anayasas, kendinden nceki Cumhuriyet Anayasalarnn geleneini devam ettirerek Cumhurbakannn Trkiye Byk Millet Meclisince seilmesini kabul etmitir. Bylece Anayasa koyucu, 1982 Anayasasnn yapl almalar srasnda zaman zaman ne srlm olan Cumhurbakannn dorudan doruya halka seilmesi yntemini benimsememitir. Kanmzca bunda isa-

178

Anayasa Hukuku

bet vardr. nk esasen Anayasada gl yetkilerle donatlm olan Cumhurbakan, buna dorudan doruya halk iradesiyle seilmi olmann verdii manevi otorite de eklendii takdirde, kolayca siyasal sistemin hakim unsuru haline gelebilir ve bylece sistem, bir tr bakanlk veya yar-bakanlk rejimi niteliini alabilirdi. Oysa bakanlk sistemi, Trkiyenin siyasal geleneine yabanc olduu gibi, bu sistemin, tamamen kendisine zg artlar olan Amerika Birleik Devletleri dnda, istikrarl bir demokrasi yaratt grlmemektedir. Aksine, tm yrtme gcnn bakann elinde toplanmas, demokratik denge unsurlarnn yeterince gl olmad toplumlarda kolayca kiisel ynetime yol aabilmektedir. 1982 Anayasas, 1961 Anayasasndan farkl olarak, Cumhurbakannn Trkiye Byk Millet Meclisi dndan da seilebilmesine imkan vermitir. Anayasaya gre Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisince krk yan doldurmu ve yksekretim yapm kendi yeleri veya bu niteliklere ve milletvekili seilme yeterliine sahip Trk vatandalar arasndan yedi yllk bir sre iin seilir. Cumhurbakanlna Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri dndan aday gsterilebilmesi Meclis ye tamsaysnn en az bete birinin yazl nerisiyle mmkndr (m. 101/1, 2). Cumhurbakannn grev sresinin yedi yl olarak saptanmas ve bir kimsenin iki defa Cumhurbakan seilemeyeceinin hkme balanmas da (m. 101/1,3) Cumhurbakannn tarafszln tevik edici niteliktedir. nk yedi yllk grev sresi, Trkiye Byk Millet Meclisinin be yllk yasama dnemi ile akmamaktadr. Dolaysyla Cumhurbakannn, grev sresi srasnda Trkiye Byk Millet Meclisinde farkl siyasal ounluklarla birlikte almas olasl vardr. Bu durumda Cumhurbakan, doal olarak, kendisini belli bir siyasal partiyle zdeletirmenin sakncalarn dnecek ve partiler st bir tutum izlemeye zen gsterecektir. Bir kimsenin iki defa Cumhurbakan seilememesi de, ayn amaca ynelik bir hkmdr. Byle bir hkm olmasayd, Cumhurbakannn, tekrar seilebilmek iin baz siyasal gleri honut etme eilimi gstermesi mmkn olabilirdi. Anayasann, Cumhurbakan seiminde basit ounlukla yetinmeyerek nitelikli bir ounluk aramas, gene Cumhurbakannn tarafszln salama amacn gden bir kuraldr. Bu hkmle, Cumhurbakannn, Trkiye Byk Millet Meclisinde olduka geni bir ounlukla seilmesi amalanmtr. Byle bir ounluk, birok hallerde birden fazla partinin bir Cumhurbakan aday zerinde birlemelerini gerektirebileceinden, Cumhurbakannn eitli partilerce kabul edilebilir bir kii olmas ihtimali artmaktadr. Anayasamza gre, Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn te iki ounluu ile ve gizli oyla seilir. Trkiye Byk Millet Meclisi toplant halinde deilse hemen toplantya arlr. Cumhurbakannn grev sresinin dolmasndan otuz gn nce veya Cumhurbakanl makamnn boalmasndan on gn sonra Cumhurbakanl seimine balanr ve seime balama tarihinden itibaren otuz gn iinde sonulandrlr. Bu srenin ilk on gn iinde adaylarn Meclis Bakanlk Divanna bildirilmesi ve kalan yirmi gn iinde de seimin tamamlanmas gerekir. En az er gn ara ile yaplacak oylamalarn ilk ikisinde ye tamsaysnn te iki ounluk oyu salanamazsa nc oylamaya geilir, nc oylamada ye tamsaysnn salt ounluunu salayan aday Cumhurbakan seilmi olur. Bu oylamada ye tamsaysnn salt ounluu salanamad takdirde nc oylamada en ok oy alm bulunan iki aday arasnda drdnc oylama yaplr, bu oylamada da ye tamsaysnn salt ounluu ile Cumhurbakan seilmedii takdirde derhal Trkiye Byk Millet Meclisi seimleri yenilenir (m. 102/1, 2, 3). Grlyor ki, Cumhurbakan se-

nite 11 - Yrtme Organnn Yaps ve Cumhurbakan

179

ilebilmek iin 1961 Anayasasnda da olduu gibi, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn salt ounluunun oyunu salamak arttr. Buna karlk 1982 Anayasas, 1961 Anayasas dneminde grlm olan tkanmalar veya kilitlenmeleri nlemek iin, drdnc oylamada ye tamsaysnn salt ounluunun oyu salanamad takdirde, Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerinin otomatik olarak yenilenmesi esasn kabul etmitir. Yeni seimlerin milletvekilleri asndan sebep olaca yk dnlrse, bu meyyidenin, Cumhurbakanl seimlerinin sonulandrlmasnda etkili olaca sonucuna varlabilir. Seim ilemleri Cumhurbakannn grev sresinin dolmasndan otuz gn nce balayacana ve otuz gn iinde sonulandrlacana (m. 102/2) gre, Cumhurbakanl makamnda kural olarak bir boalma olmamas gerekir. Ancak, drdnc oylamada da Cumhurbakannn seilememesi nedeniyle seimlerin yenilenmesi halinde yeni Cumhurbakannn seilmesinin gecikecei aktr. Anayasa, bu ihtimali ngrerek, seilen yeni Cumhurbakan greve balayncaya kadar grev sresi dolan Cumhurbakannn grevinin devam edeceini hkme balamtr (m. 102/4). Cumhurbakanl makamnn lm ve istifa gibi nedenlerle boalmas halinde, boalmadan on gn sonra seim sreci balar ve yeni Cumhurbakannn seilmesine kadar Cumhurbakanlna TBMM Bakan vekalet eder. Cumhurbakan greve balarken, TBMM nnde, Anayasann 103. maddesinde yazl ekilde andier. Bu antta, Cumhurbakanl grevinin tarafszlkla yerine getirilecei de yer almtr. Cumhurbakannn tarafszln salamaya ynelik olarak 1982 Anayasasnda ne gibi kurallar getirilmitir?
SIRA SZDE

CUMHURBAKANININ GREV VE YETKLER

AMA

Cumhurbakannn grev ve yetkilerini sralayabilmek.

3
Cumhurbakan, devletin ba olmak sfatyla Trkiye Cumhuriyetinin ve Trk Milletinin birliini temsil eder. Anayasann uygulanmasn, Devlet organlarnn dzenli ve uyumlu almasn gzetir (m. 104/1). Cumhurbakannn bu amalarla yapaca grevler ve kullanaca yetkiler, Anayasann 104. maddesinde, ilikin olduklar devlet organna gre snflandrlarak gsterilmitir.

Yasama le lgili Grev ve Yetkiler

a) Gerekli grd takdirde, yasama ylnn ilk gn Trkiye Byk Millet Meclisinde al konumasn yapmak, b) Trkiye Byk Millet Meclisini gerektiinde toplantya armak, c) Kanunlar yaymlamak, d) Kanunlar tekrar grlmek zere Trkiye Byk Millet Meclisine geri gndermek, e) Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlar gerekli grd takdirde halkoyuna sunmak, f) Kanunlarn, kanun hkmndeki kararnamelerin, Trkiye Byk Millet Meclisi tznn tmnn veya belirli hkmlerinin Anayasaya ekil veya esas bakmndan aykr olduklar gerekesi ile Anayasa Mahkemesinde iptal davas amak, g) Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerinin yenilenmesine karar vermek.

180

Anayasa Hukuku

Yrtme le lgili Grev ve Yetkiler

a) Babakan atamak ve istifasn kabul etmek, b) Babakann teklifi zerine bakanlar atamak ve grevlerine son vermek, c) Gerekli grd hallerde Bakanlar Kuruluna bakanlk etmek veya Bakanlar Kurulunu bakanl altna toplantya armak, d) Yabanc devletlere, Trk Devletinin temsilcilerini gndermek, Trkiye Cumhuriyetine gnderilecek yabanc devlet temsilcilerini kabul etmek, e) Milletleraras anlamalar onaylamak ve yaymlamak, f) Trkiye Byk Millet Meclisi adna Trk Silahl Kuvvetlerinin Bakomutanln temsil etmek, g) Trk Silahl Kuvvetlerinin kullanlmasna karar vermek, h) Genelkurmay Bakann atamak, i) Milli Gvenlik Kuruluna bakanlk etmek, k) Bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu kararyla, skynetim veya olaanst hal ilan etmek ve kanun hkmnde kararname karmak, l) Kararnameleri imzalamak, m) Srekli hastalk, sakatlk ve kocama sebebi ile belirli kiilerin cezalarn hafifletmek veya kaldrmak, n) Devlet Denetleme Kurulunun yelerini ve Bakann atamak, o) Devlet Denetleme Kuruluna inceleme, aratrma ve denetleme yaptrmak, ) Yksekretim Kurulu yelerini semek, p) niversite rektrlerini semek.

Yarg le lgili Grev ve Yetkiler

Anayasa Mahkemesi yelerini, Dantay yelerinin drtte birini, Yargtay Cumhuriyet Basavcs ve Yargtay Cumhuriyet Basavc vekilini, Askeri Yargtay yelerini, Askeri Yksek dare Mahkemesi yelerini, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu yelerini semek. Bu hususlarn dnda Cumhurbakan, ayrca Anayasada ve kanunlarda verilen seme ve atama grevleri ile dier grevleri yerine getirir ve yetkileri kullanr (m. 104/son). Anayasada saylan bu yetkilerin, Cumhurbakanl makamn, parlamenter rejimlerde genellikle grlen sembolik bir makam olmaktan karp, siyasal sistemin nemli bir unsuru haline getirdii aktr. Bu yetkilerin nitelii ve Cumhurbakannn sz konusu yetkileri tek bana kullanp kullanamayaca, aada ve ayrca ilgili blmlerde tartlmaktadr.

CUMHURBAKANININ SYASAL SORUMSUZLUU

AMA

Cumhurbakannn tek bana yapabilecei ilemleri saptayabilmek.

Kar-mza Kural: Cumhurbakannn, Anayasa ve dier kanunlarda, tek bana yapabilecei belirtilen ilemleri dndaki btn kararlarnn, Babakan ve ilgili bakanlarca imzalanmas ve bu kararlardan Babakan ve ilgili bakann sorumlu olmasdr.

4
Anayasaya gre (m. 105/1), Cumhurbakannn, Anayasa ve dier kanunlarda Babakan ve ilgili bakann imzalarna gerek olmakszn tek bana yapabilecei belirtilen ilemleri dndaki btn kararlar, Babakan ve ilgili bakanlarca imzalanr; bu kararlardan Babakan ve ilgili bakan sorumludur. Anayasa Hukukunda kar-imza kural denilen ve parlamanter rejimin temel ilkelerinden birini oluturan bu kural, yrtme yetkisinin gerekte Cumhurbakannda deil, yrtme organnn sorumlu unsuru olan Bakanlar Kurulunda olduu anlamna gelir. n-

nite 11 - Yrtme Organnn Yaps ve Cumhurbakan

181

k yetki ile sorumluluun birbirine paralel olmas, kamu hukukunun temel ilkelerinden biridir. Cumhurbakannn sorumsuzluu, aslnda onun yetkisizlii demektir. Buna karlk, siyasal sorumluluu yklenen babakan ve bakanlar, yrtme yetkisinin gerek sahibi durumundadrlar. Karimza ilkesinin kkeni, parlamenter rejimin tedricen olumaya balad meruti monari adr. Bu dnemde, sorumsuz olan hkmdarn ilemlerine, parlamentoya kar sorumlu bulunan Babakan ve bakanlarn da katlmalar zorunluluu, yrtme yetkisinin hkmdarn mnhasr yetki alanndan kp halk temsilcileriyle paylamaya balamas anlamna geliyordu. Gnmzde ise devlet bakannn bir kararnn babakan ve ilgili bakan tarafndan imzalanmasndan ok, aslnda babakan ve ilgili bakanlar tarafndan alnan bir kararn devlet bakannca imzalanarak eklen tekemml ettirilmesi sz konusudur. Buna karlk 1982 Anayasas, Cumhurbakannn Anayasa ve dier kanunlarda gsterilen baz ilemleri babakan ve ilgili bakann imzalarna gerek olmakszn tek bana yapabileceini belirttii gibi, bu ilemlere kar Anayasa Mahkemesi dahil, yarg mercilerine bavurulamayacan da hkme balamtr (m. 105/1, 2). Cumhurbakannn tek bana yapabilecei ilemler sorununu, parlamenter rejim ve hukuk devleti olmak zere iki kavram asndan incelemek gerekir. Bilindii gibi, parlamenter rejimlerde devlet bakannn ilemlerinde karimza zorunluluu temel kuraldr. Ancak bu kuraln, Cumhurbakannn sadece yrtme alanndaki ilemlerine mi ilikin olduu, yoksa onun Devlet Bakanl sfatndan doan yetkileriyle ilgili ilemlerini de mi kapsad tartmaldr. 1961 Anayasas, kar-imza kuraln ilk bakta mutlak grnr biimde ifade etmitir: Cumhurbakannn btn kararlar, babakan ve ilgili bakanlarca imzalanr. Bu kararlardan babakan ile ilgili bakan sorumludur (m. 98/2). Bununla birlikte bizce, 1961 Anayasas dneminde de, Anayasann Cumhurbakanna tand baz yetkilerin, mahiyetleri gerei olarak, onun tarafndan tek bana kullanlmas gerekmektedir. Anayasa, Cumhurbakanna bir ksm yetkileri, onun tarafsz Devlet Bakan hviyeti dolaysyla vermitir. Bu yetkilerin, siyasal bakmdan tarafl olan hkmetle paylalmas, onlarn mahiyetine ve amalarna uygun dmez. Mesela Cumhurbakannn Anayasa Mahkemesine ve dier baz yksek yarg organlarna ye semesi, onun tarafsz stats nedeniyle tannm bir yetkidir. Yargnn bamszlna byk deer ve nem veren bir Anayasann, bu yetkinin hkmetle paylalmasn daha dorusu fiilen hkmet tarafndan kullanlmasn istemi olaca dnlemez. Ayn ekilde, Cumhurbakannn kanunlar bir defa daha grlmek zere Meclise geri gnderme ve kanunlar hakknda Anayasa Mahkemesinde iptal davas ama yetkileri de, eer bu yetkilerin ancak kar-imza ile kullanlabilecekleri kabul edilirse, btn anlamlarn yitirecektir. nk gnmzn partilere dayanan parlamenter rejiminde bir kanunun, hkmete ramen kmas son derece uzak bir ihtimaldir. Hkmetin, kendi grlerini yanstan bir kanunun yeniden grlmesini isteyebileceini veya bu kanun hakknda iptal davas almasn uygun greceini dnmek ise anlamsz olur. Anayasa Mahkemesinin gr de tamamen bu yndedir. Mahkemeye gre, 1961 Anayasasnn 98. maddesinde yer alan Cumhurbakannn btn kararlar, Babakan ve ilgili Bakanlarca imzalanr. Bu kararlardan Babakan ile ilgili Bakan sorumludur ilkesini, Cumhurbakannn yrtme ile ilgili grev ve yetkileriyle snrl olarak anlamak gerekir. u halde, 1982 Anayasasnn 104. maddesinin Cumhurbakanna tand yetkilerin hangileri, onun tarafndan tek bana kullanlabilecektir? Bizce, bu konuda

182

Anayasa Hukuku

ilkin Anayasann ilgili hkmnde bu konuda bir aklk olup olmadna, eer aklk yoksa yetkinin mahiyetine baklmaldr. Mesela 104. madde sz edilen Genelkurmay Bakann atamak yetkisi, Anayasann 117. maddesine gre (f, 4), ancak Bakanlar Kurulu ile birlikte kullanlabilir: Genelkurmay Bakan, Bakanlar Kurulunun teklifi zerine, Cumhurbakannca atanr. Gene 104. maddede sz edilen yabanc devletlere Trk Devletinin temsilcilerini gndermek, Trkiye Cumhuriyetine gnderilecek yabanc devlet temsilcilerini kabul etmek, milletleraras anlamalar onaylamak ve yaymlamak, Trk Silahl Kuvvetlerinin kullanlmasna karar vermek, olaanst halde veya skynetim durumunda kanun hkmnde kararname karmak ve kararnameleri imzalamak yetkilerinin, mahiyetleri gerei olarak, ancak Bakanlar Kurulu ile birlikte kullanlabilecek yetkiler olduunda kuku yoktur. Srekli hastalk, sakatlk ve kocama sebebi ile belirli kiilerin cezalarn hafifletmek veya kaldrmak, nitelii ynnden insani dncelere dayanan bir atfet olduu ve bu yetkinin kullanlmasnn hkmetin siyasal sorumluluuna yol aabilecei dnlemeyecei iin, anlan yetkinin Cumhurbakan tarafndan tek bana kullanlabilecei akla gelirse de, uygulamada bu yetki, Babakan ve Adalet Bakannn imzalarn tayan l kararname ile kullanlmaktadr. Nihayet bakanlar atamak ve grevlerine son vermek yetkilerinin ancak Babakann teklifi zerine kullanlabilecei, Anayasann ak hkm gereidir. Buna karlk, yukarda akland gibi, Cumhurbakannn yasama ve yarg ile ilgili yetkilerinin, kendisine tarafsz Devlet Bakan sfatyla tannm yetkiler olmas dolaysyla, ancak Cumhurbakannca tek bana kullanlabilmeleri gerekir. Cumhurbakannn yrtme alanna ilikin yetkilerinin bir ksm, mesela gerekli grd hallerde Bakanlar Kuruluna bakanlk etmek veya Bakanlar Kurulunu bakanl altnda toplantya armak, Trkiye Byk Millet Meclisi adna Trk Silahl Kuvvetlerinin Bakomutanln temsil etmek, Milli Gvenlik Kurulunu toplantya armak ve bu kurula bakanlk etmek, icra nitelik tamayan, tamamen trensel veya temsil yetkiler olduklarndan bunlarn da Cumhurbakannca tek bana kullanlaca aktr. Nihayet, Cumhurbakannn babakan atama yetkisinin, Cumhurbakannca tek bana kullanlabilecek bir yetki olmas gerekir. nk yeni bir babakan atamasn, grevinden ekilmi veya Trkiye Byk Millet Meclisince drlm olan eski babakann kar-imzasna bal tutmak, bizce sakncal ve anlamszdr. Cumhurbakannn yrtmeye ilikin yetkileri arasnda tereddt uyandrabilecek nitelikte olanlar, Devlet Denetleme Kurulunun yelerini ve Bakann atamak, Devlet Denetleme Kuruluna inceleme, aratrma ve denetleme yaptrmak, Yksekretim Kurulu yelerini ve niversite rektrlerini semek yetkileridir. Devlet Denetleme Kurulu, aada grlecei gibi, Cumhurbakanlna bal ve Cumhurbakan adna aratrma yaparak bilgi toplamakla grevli bir kurulu olduundan ve herhangi bir icrai karar alma yetkisi bulunmadndan, Cumhurbakannn bu atamalar tek bana yapmas normal karlanabilir. Buna karlk, Yksekretim Kurulu ve niversite rektrleri aka idare iinde yer alan ve icrai yetkiler kullanan kii ve kurulular olduuna gre, bizce bu atama yetkilerinin Babakan ve ilgili bakanla birlikte kullanlmas gerekir. dare alannda yer alan ve icrai yetkiler kullanan kii ve kurulularn eylem ve ilemlerinden siyasal bakmdan sorumlu tutabilecek hibir makam bulunmamas, parlamenter rejimin mantna aykr bir durumdur. Anayasann dnda baz kanunlar da Cumhurbakanna tek bana kullanlabilecek atama yetkileri vermitir. Mesela 2954 sayl Trkiye Radyo ve Televizyon

nite 11 - Yrtme Organnn Yaps ve Cumhurbakan

Kanununa gre (m. 6) Cumhurbakan, Radyo ve Televizyon Yksek Kuruluna dorudan doruya ye, baka kurulularca gsterilecek adaylar arasndan da be ye seer. Ayn ekilde, 2876 sayl Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Kanununa gre (m. 5) Cumhurbakan Kurumun Yksek Kuruluna drt ye; 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununa gre (m. 53), Tanmazlar Kltr ve Tabiat Varlklar Yksek Kuruluna ye seer. Anayasann 104. maddesinin son fkras, Cumhurbakanna kanunlarla da seme ve atama grevleri verilebileceini belirtmi olmakla beraber, bizce yukarda aklanan gerekelerle, idareye dahil bulunan ve icrai yetkilerle donatlm olan kurumlara yaplan seme ve atamalarda kar-imza kuralna uyulmas gerekir. Anayasann, Cumhurbakannn resen (tek bana) imzalad karar ve emirler aleyhine Anayasa Mahkemesi dahil, yarg mercilerine bavurulamayaca hkm (m. 105/2), hukuk devleti asndan tartmalara yol aacak niteliktedir. Bir defa unu belirtmek gerekir ki, Anayasa yargs kural olarak yasama ilemleri zerinde sz konusu olduundan, Cumhurbakannn ilemlerine kar Anayasa Mahkemesine bavurulmas, Anayasada byle bir hkm bulunmasayd bile, zaten dnlemezdi. Burada aratrlmas gereken husus Cumhurbakannn tek bana yapt ilemlerin idari yarg denetimine tabi olup olmadklardr. Bizce bunu belirlerken, Cumhurbakannn ileminin idari nitelikte olup olmadna bakmak gerekir; nk idari yarg, idarenin eylem ve ilemleri zerinde geerlidir. dare kavram ise, daha nce belirtildii gibi, kanunlarn uygulanmasn salamak anlamna gelir. Cumhurbakannn dorudan doruya Anayasadan kaynaklanan ve kendisine yrtme organnn ba sfatyla deil, Devletin ba sfatyla tannm olan yetkilerinin kullanlmasn ise, kanunlarn uygulanmasn salamak faaliyeti olarak grmek, dier bir deyimle idare fonksiyonu iinde saymak mmkn deildir. Bu durum, Cumhurbakannn yasama ve yarg alanlarna ilikin ilemlerinde ok aktr. Mesela Cumhurbakannn Anayasa Mahkemesinde iptal davas amasn veya kanunlar bir kere daha grlmek zere Meclise geri gndermesini, yahut Anayasa Mahkemesine ye semesini bir idari ilem sayp idari yargnn denetimine tabi tutmak dnlebilir mi? 1961 Anayasas dneminde de Cumhurbakannn bu tr ilemlerinin idari yargca denetlenebileceini gsteren bir yargsal rnek yoktur. Cumhurbakannn yrtme alanna dahil olan ilemlerine gelince, bu konuda daha nce yapm olduumuz ayrmn burada da geerli olacan sanyoruz. Cumhurbakannn idari nitelik tayan ilemlerinin, mesela icrai karar yetkisi olan makamlara yapt atamalarn, ancak Babakan ve ilgili bakanla birlikte yaplabilecei yolundaki yorumumuz benimsenirse, bu tr ilemler hakknda idari yarg yolunun kendiliinden alaca meydandadr. Cumhurbakannn siyasal sorumsuzluu konusu ile ilgili olarak tartlmas gereken bir husus da, Cumhurbakannn Bakanlar Kurulunca hazrlanan kararnameleri mutlaka imzalamak zorunda olup olmaddr. Yukarda belirttiimiz gibi Anayasamz, Cumhurbakann, ounluk partisinin emrindeki bir yrtme arac olarak deil, siyasal hayatmzda denge ve istikrar unsuru olabilecek tarafsz bir makam sahibi olarak dnmtr. Bu durumda Cumhurbakannn, btn Bakanlar Kurulu kararnamelerini otomatik ekilde onaylama zorunda olduu elbette savunulmaz. Ancak kanmzca bu konuda bir ayrm yapmak gereklidir. Bakanlar Kurulunun hukuka uygun bir ileminin, Cumhurbakannca siyasal yerindelik asndan denetlenmesi ve reddedilmesi, hukuken mmkn olmakla beraber, parlamenter rejimin mantna ve salkl ileyi kurallarna uygun bir davran deil-

184

Anayasa Hukuku

dir. Dier bir deyimle sorumsuz Cumhurbakan, sorumlu hkmetin siyasal takdir yetkisine, en iyi niyetli gerekelerle de olsa, mdahale etmemeli, bu alandaki roln bir danma ve uyar fonksiyonu ile snrl tutmaldr. Aksi halde, parlamentoda ounlua sahip olduu halde Cumhurbakannn engellemesi yznden politikasn gerei gibi yrtemeyen hkmetin istifa ederek bir anayasa bunalmna yol amas ve bundan sonuta Cumhurbakannn prestij ve otoritesinin de zarar grmesi mmkndr. Buna karlk Cumhurbakannn, Bakanlar Kuruluna hukuka aykr bir ilemini imzalamas gerektii elbette sylenemez. Cumhurbakannn sorumsuzluu onun hukuka aykr kararnameleri imzalama zorunda olduu ekilde yorumlanamaz. Bu, her eyden nce, Cumhurbakannn Anayasa ve hukukun stnlne bal kalma and ile badamaz.
SIRA SZDE

1982 Anayasas ile kabul edilen kar-imza kuralnn Cumhurbakannn sadece yrtme alanndaki ilemlerine mi ilikin olduunu, yoksa onun Devlet Bakanl sfatndan doan yetkileriyle ilgili ilemleri de mi kapsadn tartnz.

CUMHURBAKANININ CEZA SORUMSUZLUU VE SORUMLULUU

AMA

Cumhurbakannn cezai sorumluluuna neden olan eylemleri belirleyebilmek.

Parlamenter rejimlerde devlet bakannn, siyasal sorumsuzluu yannda cezai bakmndan da sorumsuz olduu ilke olarak kabul edilmitir. Ancak bu konuda, cumhuriyetlerle parlamenter monariler arasnda nemli bir fark vardr. Monarilerde hkmdarn cezai sorumsuzluu mutlaktr ve grevle ilgili olmayan sular da kapsar. Mesela ngilterede latife yollu olarak, Kral bir bakan ldrrse bundan Babakan sorumludur. Eer Babakan ldrrse, kimse sorumlu deildir denilmektedir. 1876 Osmanl Kanun-u Esasisi de, hkmdarn ahsnn mukaddes ve gayr mesul olduunu belirtmitir (m. 5). Cumhuriyet rejimlerinde ise Cumhurbakannn cezai sorumsuzluu bu kadar mutlak anlamda kabul edilmi deildir. Bir defa, Cumhurbakannn cezai sorumsuzluu, ancak onun greviyle ilgili sularndan dolay sz konusu olur. Cumhurbakan, adi sulardan, yani greviyle ilgili olmayan sulardan dolay her vatanda gibi sorumludur. 1961 ve 1982 Anayasalarnda bu konuda aklk olmamakla beraber, Cumhurbakannn kiisel sularndan sorumlu olduunda tereddt yoktur. Bizce bu durumda milletvekili dokunulmazl hkmlerinin uygulanmas gerekir. Anayasann milletvekillerine, Trkiye Byk Millet Meclisi dndan atanan bakanlara ve Cumhurbakanl Konseyi yelerine tand dokunulmazlk imtiyazn Cumhurbakanndan esirgemek istemi olduunu dnmek zordur. Cumhurbakannn greviyle ilgili sularndan dolay sorumlu olmas, aslnda, kar-imza kuralnn bir sonucudur. Cumhurbakan, ilke olarak, grevini yerine getirirken tek bana ilem yapamad, Cumhurbakan ilemlerinde Babakan ve ilgili bakanlarn imzalar bulunmas gerektii iin, ilemden doan cezai sorumluluun da Babakan ve ilgili bakanlara ait olmas gerektii kabul edilmitir. Ancak, cumhuriyet rejimlerinde Cumhurbakannn, greviyle ilgili ilerden dolay cezai sorumsuzluu bile mutlak deildir. Parlamenter cumhuriyetlerde genel olarak Cumhurbakannn vatana ihanet tekil eden sularndan dolay cezai bakmdan sorumlu olaca ilkesi kabul edilmitir. 1982 Anayasas da, bu kurala ve Trkiye

nite 11 - Yrtme Organnn Yaps ve Cumhurbakan

185

Cumhuriyeti Anayasalarnn geleneine (1924 Anayasas, m. 41/1; 1961 Anayasas, m. 99) uygun olarak, Cumhurbakannn vatana ihanet halinde cezai sorumluluunu kabul etmitir. Anayasaya gre (m. 105/3), Cumhurbakan, vatana ihanetten dolay, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az te birinin teklifi zerine, ye tamsaysnn en az drtte nn verecei kararla sulandrlr. Bu yetersay, 1961 Anayasasnda ye tamsaysnn te ikisi olarak belirlenmiti (m. 99). Cumhurbakannn vatana ihanetle sulanmas halinde onu yarglayacak olan makam, Yce Divan sfatyla Anayasa Mahkemesidir (m. 148/3). Yce Divana sevk edilen Cumhurbakannn grevinde kalp kalmayaca konusunda Anayasada aklk yoktur. Ancak bizce, greviyle ilgili adi bir sutan dolay Meclise Yce Divana sevk edilen bir bakan bakanlktan dm sayldna (m. 113/3) gre, Trkiye Byk Millet Meclisinin ok daha byk bir ounluuyla ve ok daha ar bir sula sulanan bir Cumhurbakannn, grevine devam edebileceini dnmek gtr. Bu sebeple, Cumhurbakannn vatana ihanetle sulanmas durumunda Cumhurbakanl sfatnn sona ereceini kabul etmek yerinde olur.

CUMHURBAKANINA VEKLET
AMA

Cumhurbakanna veklet konusunu aklayabilmek.

6
Anayasamza gre Cumhurbakannn hastalk ve yurt dna kma gibi sebeplerle geici olarak grevinden ayrlmas hallerinde, grevine dnmesine kadar; lm, ekilme veya baka bir sebeple Cumhurbakanl makamnn boalmas halinde de yenisi seilinceye kadar, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Cumhurbakanlna vekillik eder ve Cumhurbakanna ait yetkileri kullanr (m. 106). Madde veya baka bir sebeple demek suretiyle, Cumhurbakanl makamnn boalmasn lm ve ekilme hallerine inhisar ettirmemitir. Cumhurbakannn salk nedeni ile grevini devaml olarak yrtemeyecek duruma gelmesi de, bir boalma sebebidir. Nitekim Cumhurbakan Cemal Grselin salk durumu sebebi ile, Trkiye Byk Millet Meclisi, 28.3.1966 tarihli ve 114 sayl karar ile, Salk Kurulu raporunu nazara alarak, Cumhurbakanl makamnn boaldna ve yeni Cumhurbakan seiminin yaplmasna karar vermitir. Yukarda belirtildii gibi, Cumhurbakannn vatana ihanetle sulanmas, bizce baka bir boalma sebebi olarak kabul edilmelidir. Meclis Bakan, Cumhurbakanna veklet ettii sre iinde, ona ait olan btn yetkileri kullanabilir.

186

Anayasa Hukuku

zet
AMA

Yrtme organnn yapsn belirleyebilmek.

Yrtme organ, yaps bakmndan iki ana tipe ayrlabilir: Monist (teki) yrtme ve dalist (ikici) yrtme. Monist yrtme; Yrtme yetkisinin tek bir kii veya bir kurulda topland yrtme eididir. Dalist yrtme ise; Yrtme yetkisinin bir kii (devlet bakan) ile bir kurul (bakanlar kurulu) arasnda blld yrtme eididir. Parlamanter rejimi benimseyen lkemizde yrtme organ dalist yapdadr. 1982 Anayasasna gre yrtme yetki ve grevi Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan kullanlmakta ve yerine getirilmektedir. 1961 ve 1982 Anayasalarna gre Cumhurbakannn seimini ve tarafszln aklayabilmek. 1982 Anayasasyla anayasa koyucu, daha nceki Cumhuriyet Anayasalarnn ngrd biimde Cumhurbakannn seimi yetkisini Trkiye Byk Millet Meclisine brakmtr. Bylece Cumhurbakannn dorudan halk tarafndan seimi yntemi benimsenmemitir. Ancak 1982 Anayasasyla 1961 Anayasasndan farkl olarak, Cumhurbakannn yasama organ dndan da seilebilmesine olanak verilmitir. Cumhurbakannn grev sresinin yedi yl olarak saptanmas, bir kiinin iki defa Cumhurbakan seilememesi ve seimin nitelikli ounlukla yaplacana ilikin dzenlemeler ile Cumhurbakannn tarafszl salanmaya allmtr.

Yarg le lgili Grev ve Yetkileri; - Anayasa Mahkemesi yelerini semek, - Dantay yelerinin drtte birini semek, - Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu yelerini semek. Cumhurbakannn tek bana yapabilecei ilemleri saptayabilmek. 4 Cumhurbakan, Devletin ba olmak sfatyla Trkiye Cumhuriyetinin ve Trk Milletinin birliini temsil eder; Anayasann uygulanmasn, Devlet organlarnn dzenli ve uyumlu almasn gzetir. Cumhurbakannn, Anayasa ve dier kanunlarda tek bana yapabilecei belirtilen ilemleri dndaki btn kararlar, Babakan ve ilgili bakanlarca imzalanr; bu kararlardan Babakan ve ilgili bakan sorumludur.

AMA

AMA

AMA

Cumhurbakannn cezai sorumluluuna neden olan eylemleri belirleyebilmek. 5 Parlamanter rejimlerde devlet bakannn siyasal sorumsuzluu yannda cezai sorumsuzluu da ilke olarak benimsenmitir. Cezai sorumsuzluk ancak grevle ilgili sulardan dolay sz konusu olmaktadr. Adi sulara ilikin olarak 1982 Anayasasnda aklk olmamakla beraber, Cumhurbakannn kiisel sulardan sorumlu olduu kabul edilebilir. Cumhurbakanna veklet konusunu aklayabilmek. Cumhurbakannn hastalk ve yurt dna kma gibi sebeplerle geici olarak grevinden ayrlmas hallerinde, grevine dnmesine kadar; lm, ekilme veya baka bir sebeple Cumhurbakanl makamnn boalmas halinde de yenisi seilinceye kadar, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Cumhurbakanlna vekillik eder ve Cumhurbakanna ait yetkileri kullanr.

AMA

AMA

Cumhurbakannn grev ve yetkilerini sralayabilmek. 3 Cumhurbakannn 1982 Anayasasnn 104. maddesinden kaynaklanan yetkileri alan kapsamaktadr. Bu yetkileri her bir alan iin birka rnekle sralamak gerekirse; Yasama le lgili Grev ve Yetkileri; - Kanunlar yaymlamak, - Anayasa deiikliine ilikin kanunlar gerekli grd takdirde halkoyuna sunmak, - Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerinin yenilenmesine karar vermek. Yrtme le lgili Grev ve Yetkileri; - Babakan atamak ve istifasn kabul etmek, - Trk Silahl Kuvvetlerinin kullanlmasna karar vermek, - Kararnameleri imzalamak.

nite 11 - Yrtme Organnn Yaps ve Cumhurbakan

187

Kendimizi Snayalm
1. Yrtme yetkisinin devlet bakan ile bakanlar kurulu arasnda blld yrtme eidi aadakilerden hangisidir? a. Monist yrtme b. Dalist yrtme c. Kollejyal yrtme d. Hmanist yrtme e. Avrupa tipi yrtme 2. Cumhurbakan aadakilerden hangisi tarafndan seilir? a. Dorudan halk tarafndan b. Trkiye Byk Millet Meclisince c. Bakanlar Kurulunca d. Danma Meclisince e. Milli Gvenlik Kurulunca 3. Cumhurbakan ka defa ve ne kadar sre grev yapabilir? a. Bir defa ve yedi yl sreyle b. ki defa ve yedi yl sreyle c. Bir defa ve be yl sreyle d. ki defa ve be yl sreyle e. Bir defa ve on yl sreyle 4. Aadakilerden hangisi Cumhurbakannn yasama ile ilgili grev ve yetkilerinden deildir? a. Kanunlar yaynlamak. b. Kararnameleri imzalamak. c. TBMMyi toplantya armak. d. TBMM seimlerinin yenilenmesine karar vermek. e. Kanunlar tekrar grlmek zere TBMMye geri gndermek. 5. Aadakilerden hangisi Cumhurbakannn yarg ile ilgili grev ve yetkilerinden deildir? a. Anayasa Mahkemesi yelerini semek. b. Yargtay Cumhuriyet Basavcsn semek. c. Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu yelerini semek. d. Askeri Yargtay yelerini semek. e. Kanunlarn Anayasaya aykr olduklar gerekesiyle Anayasa Mahkemesine iptal davas amak.

6. Cumhurbakann tek bana yapabilecei ilemler dndaki tm kararlarnn Babakan ve ilgili bakanca imzalanmas ve bu kararlardan Babakan ve ilgili bakann sorumlu olmas, aadaki kavramlardan hangisi ile ifade edilmektedir? a. Kar-imza kural b. Veto yetkisi c. Yasama dokunulmazl d. Yasama sorumsuzluu e. Cumhurbakannn tarafszl 7. Cumhurbakannn vatana ihanetle sulanmas halinde, onu yarglayacak olan makam aadakilerden hangisidir? a. Yce Divan sfatyla Anayasa Mahkemesi b. Devlet Gvenlik Mahkemesi c. Yargtay d. Askeri Yargtay e. Dantay 8. Aada saylanlardan hangisi Cumhurbakan tarafndan tek bana kullanlabilecek yetkilerden deildir? a. Babakan atamak. b. Bakanlar Kuruluna bakanlk etmek. c. Trk Silahl Kuvvetlerinin kullanlmasna karar vermek. d. Bakanlar Kurulunu toplantya armak. e. Milli Gvenlik Kurulunu toplantya armak. 9. Cumhurbakan geici olarak yurt dna ktnda Cumhurbakanl makamna kim veklet eder? a. Babakan b. Meclisteki en yal ye c. Mecliste ounlua sahip partinin bakan d. Meclis Bakan e. Bakanlar Kurulu 10. Cumhurbakanna veklet eden kiinin yetkileri nelerdir? a. Vekil, Cumhurbakanna veklet ettii sre iinde, ona ait olan btn yetkileri kullanabilir. b. Vekil, Cumhurbakanna veklet ettii sre iinde, ona ait olan yetkilerden sadece yasamaya ait yetkileri kullanabilir. c. Vekil, Cumhurbakanna veklet ettii sre iinde, ona ait olan yetkilerden sadece yrtmeye ait yetkileri kullanabilir. d. Vekil, Cumhurbakanna veklet ettii sre iinde, ona ait olan yetkilerden sadece yargya ait yetkileri kullanabilir. e. Vekil, Cumhurbakanna veklet ettii sre iinde, ona ait olan yetkilerden sadece yasamaya ait yetkileri kullanamaz.

188

Anayasa Hukuku

Yaamn inden
Anayasa Mahkemesi Bakan Ahmet Necdet Sezer, Trkiye Cumhuriyetinin 10. Cumhurbakan oldu. Sezer, grevine, Cumhurbakan Demirelin grev sresinin dolaca 16 Mays 2000 tarihinde balayacak. Sezer, 2007 ylna kadar grev yapacak. TBMMde 5 Mays Cuma gn yaplan 3. tur oylamada, Anayasa Mahkemesi Bakan Ahmet Necdet Sezer, 330 oy alarak Cumhurbakan seildi. TBMM Genel Kurulu, tarihi oylama iin Bakan vekili Ilksoy bakanlnda topland. Genel Kurulda, Bakanln sunular okunduktan sonra saat 15.15de oylamaya geildi. Tarihi oylama yaklak 1,5 saat srd. TBMM Bakan vekili Ilksoy, oylama sonras Tasnif Komisyonu tutanan okudu (www.belgenet.com/secim/cs 2000, 05.05.2000).

Bavurulabilecek Kaynaklar
Aldkat, Orhan. (1960). Modern Demokrasilerde ve Trkiyede Devlet Bakanl. stanbul: Kor Messesesi. Balta, Tahsin Bekir. (1960). Trkiyede Yrtme Kudreti. Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn. Kuzu, Burhan. (1989). Parlamanter Rejimde Devlet Bakannn Konumu ve 1961 - 1982 Anayasalarnda Durum. stanbul: Bayrak Matbaaclk. Tezi, Erdoan. (1991). Anayasa Hukuku. (2. bask) stanbul: Beta Yaynlar.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. b 3. a 4. b 5. e 6. a 7. a 8. c 9. d 10. a Ayrntl bilgi iin Genel Olarak Yrtme Organnn Yaps konusuna baknz Ayrntl bilgi iin Cumhurbakannn Seimi ve Tarafszl konusuna baknz Ayrntl bilgi iin Cumhurbakannn Seimi ve Tarafszl konusuna baknz Ayrntl bilgi iin Yasama le lgili Grev ve Yetkiler konusuna baknz Ayrntl bilgi iin Yarg le lgili Grev ve Yetkiler konusuna baknz Ayrntl bilgi iin Cumhurbakannn Siyasal Sorumsuzluu konusuna baknz Ayrntl bilgi iin Cumhurbakannn Cezai Sorumsuzluu ve Sorumluluu konusuna baknz Ayrntl bilgi iin Cumhurbakannn Siyasal Sorumsuzluu konusuna baknz Ayrntl bilgi iin Cumhurbakanna Veklet konusuna baknz Ayrntl bilgi iin Cumhurbakanna Veklet konusuna baknz

189

Babakan, Bakanlar Kurulu ve Hkmet Sisteminin Nitelii

12

Bu nitede...
ncelikle 1982 Anayasasna gre Bakanlar Kurulunun kuruluu ve yaps ile bakanlarn siyasal, cezai ve hukuki sorumluluklar konusunda bilgi verilmektedir. Daha sonra pozitif anayasa hukukunda egemen olan bakanlk hkmeti, parlamanter rejim ve meclis hkmeti sistemleri aklanarak, 1982 Anayasasnda benimsenen parlamanter rejimin unsurlar incelenmektedir.

Amalarmz
Bu niteyi tamamlandmzda aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaksnz: Bakanlar Kurulunun kuruluunu belirleyebileceksiniz. Bakanlar Kurulunun yapsn aklayabileceksiniz. Bakanlarn siyasal, cezai ve hukuki sorumluluklarnn niteliini saptayabileceksiniz. Hkmet sistemlerini birbirinden ayrt edebileceksiniz. 1982 Anayasasnn ngrd parlamanter rejimin zelliklerini saptayabileceksiniz.

190

Anayasa Hukuku

rnek Olay
Seimlerden sonra Ecevitin kurduu CHP aznlk hkmetinin 3 Temmuzda Millet Meclisinde gvenoyu alamamas zerine, Ecevit hkmetin istifasn Cumhurbakan Korutrke sundu. Korutrk, bir gn sonra Demireli yeni hkmeti kurmakla grevlendirdi. Demirel, yapt grmelerden sonra MSP ve MHP genel bakanlaryla bir koalisyon hkmeti kurma konusunda anlat. Bu partiler seimden nce de koalisyon halinde iktidarda buluduklarndan anlamalar pek zor olmad. 17 APli, 8 MSPli ve 5 MHPli parlamanterden oluan 30 yeli koalisyon hkmeti 21 Temmuzda Korutrk tarafndan onayland. Millet Meclisinde 1 Austosta yaplan gven oylamasna 448 milletvekili katld ve hkmet 219a karlk 229 oyla gvenoyu ald. kinci Milliyeti Cephe hkmeti olarak anlan bu hkmet, 31 Aralkta bir gensoru nergesine bal olarak yaplan oylamada 218 gvenoyuna karlk 228 gvensizlik oyuyla drld ve Cumhuriyet tarihinin gensoruyla drlen ilk hkmeti oldu (Cumhuriyet Ansiklopedisi, 19611980, C. 3 (2002). YEY., stanbul, s. 420).

Anahtar Kavramlar
Yrtme Cumhurbakan Bakanlar Kurulu Siyasal Sorumluluk Cezai Sorumluluk Hukuki Sorumluluk Hkmet Sistemleri Bakanlk Sistemi Parlamanter Sistem Meclis Hkmeti Sistemi

indekiler
BAKANLAR KURULUNUN KURULUU BAKANLAR KURULUNUN YAPISI BAKANLARIN SORUMLULUU Siyasal Sorumluluk Cezai Sorumluluk Hukuki Sorumluluk GE BAKANLAR KURULU HKMET SSTEMNN NTEL 1982 ANAYASASINDA PARLEMANTER REJM UNSURLARI

nite 12 - Babakan, Bakanlar Kurulu ve Hkmet Sisteminin Nitelii

191

BAKANLAR KURULUNUN KURULUU

AMA

Bakanlar Kurulunun kuruluunu belirleyebilmek.

1
Bakanlar Kurulu, Babakan ve bakanlardan oluur. Babakan, Cumhurbakannca, Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri arasndan atanr. Bakanlar, Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri veya milletvekili seilme yeterliine sahip olanlar arasndan Babakanca seilir ve Cumhurbakannca atanr; gerektiinde Babakann nerisi zerine Cumhurbakannca grevlerine son verilir (m.109). Bu hkmn 1961 Anayasasndan ayrlan tek yn, gerektiinde Babakann nerisi zerine Cumhurbakannca bir bakann grevine son verilebilmesidir. Byle bir yetki, aada grlecei gibi, Babakann Bakanlar Kurulu iindeki otoritesini glendirir ve bizce, parlamanter rejimin ada gelime ynne uygundur. 1961 Anayasas ile kabul edilmi olan, parlamento dndan bakan atanabilmesi usl, 1982 Anayasasnda da korunmutur. Parlamento dnda bakan atananlar, 81. maddede yazl ekilde Millet Meclisi nnde andierler ve bakan sfatn tadklar srece milletvekillerinin tabi olduklar kayt ve artlara uyarlar ve yasama dokunulmazlna sahip bulunurlar. Bunlar Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri gibi denek ve yolluk alrlar (m. 112/4). Cumhurbakannn Babakan seme ve atama yetkisi elbette snrsz deildir. Kurulan Bakanlar Kurulunun Trkiye Byk Millet Meclisinden gven oyu almas zorunluluu, Cumhurbakannn ancak Meclisin gvenine sahip bir kiiyi Babakan olarak atayabilecei anlamna gelir. zellikle Mecliste ak bir parti (hatta partiler) ounluunun bulunmas halinde Cumhurbakannn, bu partinin (veya partiler koalisyonunun) liderinden baka bir kiiyi Babakan olarak atamas dnlemez. Byle bir atama hukuken phesiz mmkn olmakla beraber, Cumhurbakannca atanan Babakann Mecliste gven oyu alamamas, sonuta Cumhurbakanl makamnn otoritesini sarsabilecek bir anayasa bunalmna sebep olabilir. Bakanlar Kurulu, Cumhurbakannn atama ilemiyle birlikte kurulmu olur ve greve balar. Yeni kurulan Bakanlar Kurulunun greve balamak iin Trkiye Byk Millet Meclisinin gvenoyunu beklemesi sz konusu deildir. Ancak, Bakanlar Kurulunun kuruluu ile birlikte, Bakanlar Kurulunun listesi tam olarak Trkiye Byk Millet Meclisine sunulur. Meclis tatilde ise, toplantya arlr. Bakanlar Kurulunun program, kuruluundan en ge bir hafta iinde Babakan veya bir bakan tarafndan Trkiye Byk Millet Meclisinde okunur ve gvenoyuna bavurulur. Gvenoyu iin grmeler, programn okunmasndan iki tam gn getikten sonra balar ve grmelerin bitiminden bir tam gn getikten sonra oylama yaplr (m. 110). Bakanlar Kurulunun gven oyu alm saylmas iin, zel bir ounluk ngrlmemitir. tze gre gven oylamas ak oyla genel hkmlere gre yaplr (m.124). Genel hkmlerle kastedilen, Anayasnn 96. maddesindeki toplant ve karar yeter saysdr. Anayasa Mahkemesi, daha nceki Trkiye Byk Millet Meclisi tznde yer alan gven oyu verenlerin says, gvensizlik oyu verenlerden fazlaysa Bakanlar Kurulu gven alm olur kuraln, ekimser oylarn kabul veya ret oylarna eklenemeyecei, dolaysyla karar oluumunda dikkate alnamayaca gerekesiyle iptal etmitir. Anayasa, bu konuda

Gven Oyu: Hkmetin TBMMce desteklenip desteklenmediini belirlemek zere bavurulan oylamadr.

192

Anayasa Hukuku

zel bir ounluk aramamak suretiyle, hkmetin kuruluunu kolaylatrmak amacn gtmtr. Gvenoyu iin grmelerin, programn okunmasndan iki tam gn getikten sonra balamasnn amac, program zerinde gr bildirecek olan milletvekillerine ve siyasi parti gruplar szclerine hazrlanma imkan vermektir. Oylamann, grmelerin bitiminden bir tam gn getikten sonra yaplmas ise, milletvekillerinin o anki duygu ve heyecanlaryla deil, iyice dnerek oy kullanmalarn salama amacn gtmektedir. Serinleme sresi ad verilen bu srelerin baka rneklerine de Anayasamzda rastlanmaktadr.

BAKANLAR KURULUNUN YAPISI

AMA

Bakanlar Kurulunun yapsn aklayabilmek.

2
Bakanlar Kurulu, Babakan ve bakanlardan oluan kollektif bir karar organ olmakla beraber, bu kurul iinde Babakann zel bir siyasi liderlik mevkii vardr. Geri Babakan, bakanlarn idare hukukundaki anlamnda hiyerarik amiri deildir ama, Bakanlar Kurulu iinde hi deilse eitler arasnda birincidir. Bu zellik, 1961 Anayasasnda da Babakan, Bakanlar Kurulunun bakan olarak, Bakanlklar arasnda ibirliini salar ve hkmetin genel siyasetinin yrtlmesini gzetir (m. 105/1) eklinde ifade edilmiti. 1982 Anayasas, bu hkm aynen tekrar etmekten baka, bakanlarn Babakana kar sorumlu olduklarn; Babakann, bakanlarn grevlerinin Anayasa ve kanunlara uygun olarak yerine getirilmesini gzetmek ve dzeltici nlemleri almakla ykml olduunu da (m.112/2, 3) ifade etmitir. Babakann, bir bakann azlini Cumhurbakanndan isteyebilme yetkisi (m. 109/3) de buna eklendiinde, 1982 Anayasasnn Bakanlar Kurulu iinde Babakann durumunu nemli lde glendirmi olduu sylenebilir. Anayasa, bakanlklarn saysn ve adlarn belirtmi deildir. Bu i, kanuna braklmtr. Anayasaya gre (m.13/1), Bakanlklarn kurulmas, kaldrlmas, grevleri, yetkileri ve tekilat kanunla dzenlenir. Bu dzenlemenin, 1961 Anayasasnn 106. maddesindekinden daha az esnek olduu gze arpmaktadr. 1961 Anayasas, bakanlklarn, kanunun koyduu esaslara gre kurulacan belirtmekle yetinmiti. O dnemde yrrlkte bulunan ilgili kanun da, devlet dairelerinin Babakann nerisi ve Cumhurbakannn onay ile bakanlklara ayrlaca kuraln benimsemiti. Bu durumda, bir kanuna gerek olmakszn, bakanlklarn kurulmas, saylarnn azaltlmas veya arttrlmas mmkn oluyordu. 1982 Anayasas ise, bakanlklarn kurulmasnn ve kaldrlmasnn kanunla dzenleneceini belirtmek suretiyle, bu imkan ortadan kaldrmtr. Bir bakanln kaldrlmas veya yeni bir bakanln kurulmas, ancak bu konuyu dzenleyen kanunun deitirilmesi ile mmkndr. Ak olan bakanlklarla izinli veya zrl olan bir bakana, dier bir bakan geici olarak vekillik eder. Ancak, bir bakan birden fazlasna vekillik edemez. Herhangi bir sebeple boalan bakanla en ge on be gn iinde atama yaplr (m.113/2, 4).

Hiyerari: dare rgtnde yer alan makam ve grevlilerin aadan yukarya doru birbirlerine derece derece balanarak en stteki yetkili ya da yetkililere tabi olmasn ifade eder.

nite 12 - Babakan, Bakanlar Kurulu ve Hkmet Sisteminin Nitelii

193

BAKANLARIN SORUMLULUU
AMA

Bakanlarn siyasal, cezai ve hukuki sorumluluklarnn niteliini saptayabilmek.

Siyasal Sorumluluk
Bakanlarn siyasal sorumluluu, parlamanter rejimin temel kural ve nde gelen zelliidir. Bu sorumluluk, bakanlarn grevlerine parlamento tarafndan son verilebilmesi anlamna gelir. Dier bir deyimle, siyasal sorumlulukta meyyide, cezai veya hukuki deil, sadece siyasaldr. Siyasal sorumluluk, kollektif ve bireysel olmak zere iki trldr. Kollektif (ortak) sorumluluk, hkmetin genel siyasetinin yrtlmesinden doan sorumluluktur. Anayasamza gre (m. 112/1) Bakanlar Kurulu, hkmetin genel siyasetinin yrtlmesinden birlikte sorumludur. Kollektif sorumluluk ilkesi, genel siyasetinden dolay gvensizlik oyu alan bir hkmetin tm olarak ekilmesi sonucunu dourur. Hkmetin genel siyasetinden dolay, Bakanlar Kurulunun bir ksm yelerinin drlmesi, bir ksmnn ise grevlerinde braklmas mmkn deildir. Siyasal sorumluluun ikinci eidi, bakanlarn bireysel sorumluluudur. Anayasa bunu, her bakan... ayrca, kendi yetkisi iindeki ilerden ve emri altndakilerin eylem ve ilemlerinden de sorumludur demek suretiyle ifade etmitir (m. 112/2). Bireysel sorumluluk, hkmetin genel siyaseti ile ilikisi olmayan ve tek bir bakanln grev ve yetki alanna giren hususlarda sz konusu olabilir. Byle bir durumda Meclisin, sadece o bakan iin gvensizlik oyu vermesi ve dolaysyla Bakanlar Kurulu grevinde kald halde sadece o bakann ekilme zorunda kalmas mmkndr. Ancak, gnmzde bireysel siyasal sorumluluk mekanizmasnn ok nadir iledii grlmektedir. Parlamento tarihimizde bireysel siyasal sorumluluun bir rnei 1980 ylnda Dileri Bakan Hayreddin Erkmenin gvensizlik oyuyla drlmesine ramen Demirel Hkmetinin greve devam etmesidir. Siyasal sorumluluk yasama organnn gvenini kaybeden bir hkmetin veya bakann ekilmek zorunda kalmas anlamna geldiine gre, siyasal sorumluluu gerekletirecek anayasal yntem, gvenoyu mekanizmasdr. Anayasamz, gvenoyunu, grev balangcnda ve grev srasnda olmak zere iki tr olarak dzenlemitir. Grev balangcndaki gvenoyu, yukarda akladmz ekilde, Bakanlar Kurulunun kuruluunu izleyen gvenoyudur. Ancak parlamanter rejimde hkmet, sadece greve balarken deil, grevinin devam srasnda da parlamentonun gvenine sahip olmaldr. Grev srasndaki gven oylamas, ya milletvekillerinin veya hkmetin teebbs zerine yaplabilir. Milletvekillerinin teebbs ile gven oylamasna, daha nce grdmz gibi, gensoru grmeleri sonunda bavurulabilir. Gensoru grmeleri sonunda, yelerin veya gruplarn verecekleri gerekeli gvensizlik nergeleri, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn mutlak ounluu ile kabul edildii takdirde, Bakanlar Kurulu veya ilgili bakan drlm olur (m. 99/5). Grev srasndaki gvenoyunun ikinci tr, hkmetin teebbs zerine yaplan ve gven istemi olarak adlandrlan oylamadr. Anayasaya gre (m. 111), Babakan, gerekli grrse, Bakanlar Kurulunda grtkten sonra, Trkiye Byk Millet Meclisinden gven isteyebilir. Gven istemi, Trkiye Byk Millet Meclisine bildirilmesinden bir tam gn gemedike oya konulamaz. Gven istemi, ancak ye tamsaysnn salt ounluuyla reddedilebilir.

Gensoru: Bir sorun hakknda babakana ya da bakanlardan birine kar, milletvekillerince verilen ve sonunda TBMMce soruturma yaplmas istenebilen sorudur.

194

Anayasa Hukuku

Grlyor ki, grev balangcndaki gvenoyunda Anayasamz adi ounluu yeterli grd halde, grevde bulunan bir hkmetin, ister gensoru sonucunda, ister gven istemi sonucunda drlebilmesi iin, ye tamsaysnn salt ounluunun oyunu art komutur. Bylece, hkmetlerin kurulmas kolaylatrlm, drlmesi ise gletirilmi olmaktadr. Bunun amac, hkmet bunalmlarn ve hkmet istikrarszln bir lde olsun azaltmaktr. kinci Dnya Sava sonras baz Bat Avrupa anayasalarnda da benzer hkmlere rastlanmaktadr. lgili maddelerde yer verilen serinleme srelerinin de, dolayl olarak hkmet istikrarna katkda bulunabilecei dnlebilir.

Cezai Sorumluluk
Cezai sorumluluk, bakanlarn grevleriyle ilgili sularndan doan sorumluluklardr. Yukarda grld gibi, bu sorumluluk, Meclis soruturmas yoluyla aratrlr ve soruturma sonucunda, ilgili bakann Yce Divana sevkedilmesine Meclise karar verilebilir. Trkiye Byk Millet Meclisi kararyla Yce Divana sevkedilen bir bakan, bakanlktan der. Bakanlarn, grevleriyle ilgili olmayan sular hakknda ise, milletvekillerine uygulanan kurallar geerlidir. Yani bunlar, dokunulmazlklar Meclis tarafndan kaldrldktan sonra, genel mahkemelerde yarglanrlar.

Hukuki Sorumluluk
Hukuki sorumluluk, bakanlarn grevleriyle ilgili olarak Devlete verdikleri zararn, kendilerine tazminat davas yoluyla dettirilmesidir. 1924 Anayasas hukuki sorumluluk konusunda aklk getirmemekle beraber, cezai ve hukuki sorumluluk arasnda ayrm yapmakszn, Bakanlar... grevlerinden doacak ilerden dolay yarglamak iin Yce Divan kurulur demekteydi (m.61). Uygulamada da, bakanlarn hukuki sorumluluklar ile ilgili davalar, Yce Divanda grlmtr. 1961 (m. 147) ve 1982 (m. 148) Anayasalar, bakanlarn sadece grevleriyle ilgili sularndan sz ettiine gre, Anayasa Mahkemesinin Yce Divan sfatyla yarglama yetkisi, ceza davalaryla snrldr. Bu durumda, bakanlar hakkndaki hukuki sorumluluk davalarnn genel mahkemelerde grlmesi gerekir.

GEC BAKANLAR KURULU

1982 Anayasas (m. 114) seimler srasndaki geici Bakanlar Kurulunu, 1961 Anayasasnn 109. maddesine ok benzer ekilde dzenlemitir. Buna gre, Trkiye Byk Millet Meclisi genel seimlerinden nce, Adalet, ileri ve Ulatrma Bakanlar ekilir. Seimin balang tarihinden gn nce; seim dnemi bitmeden seimin yenilenmesine karar verilmesi halinde ise, bu karardan balayarak be gn iinde, bu bakanlklara Trkiye Byk Millet Meclisi iinden veya dardan bamszlar Babakanca atanr. 116. madde gereince seimlerin yenilenmesine karar verildiinde Bakanlar Kurulu ekilir ve Cumhurbakan geici Bakanlar Kurulunu kurmak zere bir Babakan atar. Geici Bakanlar Kuruluna, Adalet, ileri ve Ulatrma bakanlar Trkiye Byk Millet Meclisindeki veya Meclis dndaki bamszlardan olmak zere, siyasi parti gruplarndan oranlarna gre ye alnr. Siyasi parti gruplarndan alnacak ye saysn Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan tespit ederek Babakana bildirir. Teklif edilen bakanl kabul etmeyen veya sonradan ekilen partililer yerine, Trkiye Byk Millet Meclisi iinden veya dardan bamszlar atanr. Geici Bakanlar Kurulu, yenilenme kararnn Resmi Gazetede ilnndan itibaren be gn iinde kurulur. Geici Bakanlar Kurulu iin gvenoyuna bavurulmaz. Geici Bakanlar Kurulu seim sresince ve yeni Meclis

nite 12 - Babakan, Bakanlar Kurulu ve Hkmet Sisteminin Nitelii

195

toplanncaya kadar vazife grr. Aslnda, son cmledeki yeni Meclis toplanncaya kadar ifadesini, yeni Bakanlar Kurulu kuruluncaya kadar biiminde anlamak gerekir. Anayasann geici Bakanlar Kuruluna ilikin bu dzenlemesinin amac, seimlerin Cumhurbakan tarafndan yenilenmesine karar verilmesi durumlarnda, siyasal gerilimin daha yksek olabilecei ve grev banda Meclisin gvenini haiz bir hkmetin bulunmad dncesiyle, seimlerin tam bir tarafszlk iinde yaplabilmesini salamaktr. Seimlerden nce baz bakanlarn grevden ekilme zorunluluunun gerekesi nedir?
SIRA SZDE

HKMET SSTEMNN NTEL

AMA

Hkmet sistemlerini birbirlerinden ayrt edebilmek.

Yasama - Yrtme likileri ve Hkmet Sistemleri

Yasama ve yrtme kuvvetlerinin birbirleriyle ilikileri, pozitif anayasa hukukunda egemen olan hkmet ekilleri tasnifinin dayand temeli oluturur. Bu ilikilerin niteliine gre, bakanlk hkmeti sistemi, parlamanter rejim ve meclis hkmeti sistemi olmak zere hkmet sistemi ayrdedilebilir. Yasama ve yrtme kuvvetleri ya ayn elde, daha dorusu ayn devlet organnda toplanabilir, ya da ayr organlara verilebilir. Bunlardan ilkine kuvvetler birlii sistemleri, ikincisine kuvvetler ayrl sistemleri denilmektedir. Kuvvetler ayrl sistemleri de kuvvetler ayrlnn derecesine gre, kendi iinde ikiye ayrlr: Yasama ve yrtme kuvvetlerinin kesin ve sert biimde ayrld bakanlk rejimi ve iki kuvvetin daha yumuak ve dengeli ekilde ayrld parlamanter rejim. Kuvvetler birlii sistemleri ise, iki kuvvetin birletii yere gre, gene ikiye ayrlabilir. Eer yasama ve yrtme kuvvetleri, seilmi olmayan bir kii veya kurulda birlemise, mutlak bir monariden veya bir diktatrlkten sz edilebilir. Eer iki kuvvet, halk tarafndan demokratik usuller iinde seilmi bir mecliste birlemise, bir meclis hkmeti sistemi ile kar karya bulunuyoruz demektir. Yasama ve yrtme kuvvetlerinin yumuak ve dengeli ayrl olarak tanmlanan parlamanter rejimin temel ayrc zellii, Bakanlar Kurulunun yasama organ nnde siyasal sorumluluudur. Dier bir deyimle yasama organ, hkmeti denetleyebiliyor ve gvensizlik oyu vermek suretiyle onun grevini sona erdirebiliyorsa, parlamanter rejimin temel art gereklemi olur. Bu nokta, parlamanter rejimi bakanlk sisteminden ayran balca zelliktir. nk bakanlk sisteminde ayr ayr halk oyundan kan yasama ve yrtme organlar birbirlerinin hukuki varlklarna son veremezler. Nitekim yasama organ hkmeti gvensizlik oyuyla dremeyecei gibi, yrtme organ da yeni seimlere gitmek zere yasama organn feshedemez. Gerekten, yrtme organnn parlamentoyu fesih yetkisi, birok yazara gre parlamanter rejimin ikinci zorunlu varlk artdr. Parlamentonun gvensizlik oyu silahna karlk hkmetin elindeki fesih silahnn yasama yrtme dengesini salamak bakmndan gerekli olduu, fesih yetkisi tannmad takdirde parlamanter rejimin niteliini deitirerek bir meclis hkmetine dnecei ileri srlmektedir. Nihayet, genellikle kabul edildiine gre, parlamanter rejimin nc bir zorunlu art, siyasal bakmdan sorumsuz devlet bakannn (hkmdar veya cumhurbakan) varldr. Dier bir deyimle, parlamanter rejimde yrtme organ iki-

196

Anayasa Hukuku

ye blnmtr. Bunlardan biri, siyasal bakmdan sorumsuz olan, yani parlamento tarafndan grevine son verilemeyen devlet bakan, dieri ise yrtme organnn sorumlu unsuru olan babakan ve bakanlar kuruludur. Parlamanter rejimin mantnda devlet bakannn sorumsuzluu, ayn zamanda onun yetkisizliini de ifade eder. nk yetki ve sorumluluun paralel olmas gerektii, kamu hukukunun temel bir kuraldr. Bu kurala gre, devlet bakannn btn ilemleri babakan ve ilgili bakan (veya bakanlar) tarafndan imzalanr ve bu ilemlerin siyasal sorumluluu da gene onlar tarafndan stlenir. Dier bir deyimle parlamanter rejimde, kural olarak, devlet bakannn tek bana yapabilecei bir ilem yoktur. Aslnda uygulamada parlamanter rejim, devlet bakanndan kaynaklanan bir ilemin babakan ve ilgili bakan tarafndan imzalanmas eklinde deil, tam tersine yrtmenin aktif ve sorumlu unsuru olan babakan ve bakanlardan kaynaklanan bir ilemin devlet bakan tarafndan imzalanmas eklinde yrr. Burada devlet bakannn imza yetkisinin sadece biimsel nitelik tad, yani devlet bakannn babakan ve ilgili bakanca nerilen bir ilemi imzalamaktan kanamayaca da genellikle kabul edilmektedir. Klasik parlamanter sistemin mant bu olmakla beraber, zellikle son on yllarda bu modelden nemli lde sapan ve bakanlk sistemiyle parlamanter rejim arasnda karma bir sistem kabul eden anayasalar grlmektedir.
SIRA SZDE

lkemizde bakanlk sisteminin uygulanmasnn ne gibi olumlu ve olumsuz ynleri olabilir?

1982 ANAYASASINDA PARLAMANTER REJM UNSURLARI

AMA

1982 Anayasasnda ngrlen parlamanter rejimin zelliklerini saptayabilmek.

1982 Anayasas, Cumhurbakanna klasik parlamanter rejimlerdeki devlet bakannn roln hayli aan bir mevki vermi olmakla beraber, parlamanter rejimin en nemli ve tanmlayc unsuru olan, hkmetin parlamento karsndaki siyasal sorumluluu ilkesi, aynen korunmutur. Bakanlar Kurulunun greve balarken ve grev srasnda gvenoyu almasna ilikin kurallarda hibir deiiklik yaplmamtr. Bakanlar Kurulunun hkmetin genel siyasetinin yrtlmesinden birlikte sorumlu olduu, ayrca her bakann kendi yetkisi iindeki ilerden ve emri altndakilerin eylem ve ilemlerinden sorumlu olduu ilkesi tekrarlanmtr (m. 112). Dier bir deyimle, bakanlarn parlamento nnde kollektif ve bireysel sorumluluklar, Anayasamzda aka yer almtr. Bakanlarn sorumluluu asndan 1982 ve 1961 Anayasalar arasndaki en nemli fark, 1982 Anayasasnda bakanlarn, Trkiye Millet Meclisinden baka, Babakana kar da sorumlu olduklarnn belirtilmesidir. Bunun doal sonucu olarak Babakana, bakanlarn azlini Cumhurbakanndan isteme yetkisi de tannmtr. Bu yenilikler, Babakann Bakanlar Kurulu iindeki durumunu glendirmi ve onu bir eitler arasnda birinci durumundan karp, Bakanlar Kurulunun gerek lideri haline getirmi olmakla beraber, bunu klasik parlamantarizmden bir sapma olarak grmek doru deildir. Parlamanter rejimin ada Bat demokrasilerindeki geliimi de, babakann hkmet iindeki otoritesinin glenmesi yo-

nite 12 - Babakan, Bakanlar Kurulu ve Hkmet Sisteminin Nitelii

197

lundadr. Anayasalarda resmen ifade edilmi olsun veya olmasn, ada parlamanter rejim uygulamasnda bakanlarn babakana kar da sorumlu olduklar ve onun istei hilafna grevlerine devam edemedikleri de bir gerektir. Dolaysyla, 1982 Anayasasnn bu konuda getirdii yenilii, parlamanter rejimden bir sapma deil, rasyonelletirilmi parlamantarizm ynnde bir gelime olarak kabul etmek daha dorudur. 1982 Anayasas, Bakanlar Kurulunun Trkiye Byk Millet Meclisi nnde siyasal sorumluluu ilkesinin yannda, Cumhurbakannn siyasal sorumsuzluunu ve bunun gerei olan kar-imza ilkesini kabul etmek suretiyle, parlamanter rejimin ikinci nemli unsuruna da yer vermitir. Cumhurbakannn tek bana yapabilecei ilemler, phesiz, bu kuraln istisnasn oluturmaktadr. Ancak yukarda tarttmz gibi, bu yetkilerin ok nemli bir blm, Cumhurbakannn yrtme organnn ba deil, Devletin ba olmas sfatndan domaktadr. Kurduklar hkmet sisteminin parlamanter rejim niteliinden phe edilemeyecek olan baz modern Bat anayasalarnda da Cumhurbakannn tek bana yapabilecei birtakm iler belirtilmitir. 1982 Anayasasna gre Cumhurbakannn tek bana yapabilecei ilerin kural deil, istisna olduunda ve her istisnai hkm gibi, bunlarn da geniletici deil, daraltc biimde yorumlanmas gerektiinde phe yoktur. Ksacas, 1982 Anayasasnn kurduu hkmet sistemi, Cumhurbakannn rolnn klasik parlamantarizme oranla hayli daha etkin olmasna ramen, temelde parlamanter rejim zelliini korumaktadr. Dolaysyla bu sistemi, parlamanter rejim ile bakanlk sistemi arasnda bir karma ya da melez rejim olarak nitelendirmek bile bizce abartmaldr. Belki bu rejime, Fransz literatrnden esinlenilerek, zayflatlm parlamantarizm ad verilebilir. Nihayet, 1982 Anayasasnn kurduu hkmet sistemi, parlamanter rejimin baka bir temel unsurunu oluturan fesih veya parlamento seimlerinin yenilenmesi messesesi asndan da, parlamanter rejim zellikleri tamaktadr. Aslnda, 1961 Anayasas gibi, 1982 Anayasasnn da fesih deil, seimlerin yenilenmesi deyimini kullanm olmas ilgintir. ki kavram arasndaki tek nemli fark, fesih halinde yasama meclisinin hukuki varlnn fesih kararnn bildirilmesi annda sona ermesine karlk, seimlerin yenilenmesi durumunda eski meclisin hukuki varlnn yeni meclisin seilmesine veya toplanmasna kadar devam etmesidir. Bizim Anayasamza gre de (m. 77/3), yenilenmesine karar verilen Meclisin yetkileri, yeni Meclisin seilmesine kadar srer. Bu kural, Milli Mcadele dneminden gelen gelenein etkisiyle, lkenin bir an iin bile meclissiz kalmamasn amalamaktadr. Sz edilen gelenein olumasnda da, Merutiyet dnemlerinin, sk ve keyfi fesih ilemlerinin rol olduu kukusuzdur. 1982 Anayasasnn 116. maddesine gre, Bakanlar Kurulunun, 110. maddede belirtilen gvenoyunu alamamas ve 99. veya 111. maddeler uyarnca gvensizlik oyuyla drlmesi hallerinde; krk be gn iinde yeni Bakanlar Kurulu kurulamad veya kurulduu halde gvenoyu alamad takdirde Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanna danarak, seimlerin yenilenmesine karar verebilir. Babakann gvensizlik oyu ile drlmeden istifa etmesi zerine krk be gn iinde veya yeni seilen Trkiye Byk Millet Meclisinde Bakanlk Divan seiminden sonra yine krk be gn iinde Bakanlar Kurulunun kurulamamas hallerinde Cumhurbakan Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanna danarak seimlerin yenilenmesine karar verebilir. Yenilenme karar Resmi Gazetede yaymlanr ve seime gidilir.

198

Anayasa Hukuku

Bu dzenlemenin, 1961 Anayasasndaki dzenlemeden u noktalarda ayrld grlmektedir: (a) On sekiz ay iinde gvensizlik oyu art kaldrlmtr; (b) Seimlerin yenilenmesine yol aan artlara gensoru ve gven istemi sonucunda verilen gvensizlik oylarndan baka (aa) Bakanlar Kurulunun greve balamas srasnda gven oyu alamamas, (bb) Hkmetin, gvensizlik oyu ile drlmeksizin, herhangi bir nedenle istifa etmesi, ve (cc) Yeni seilen Mecliste Bakanlar Kurulunun oluturulamamas durumlar da eklenmitir; (c) Btn bu durumlarda ek art, krk be gn iinde yeni Bakanlar Kurulunun kurulamamas veya kurulduu halde gven oyu alamamasdr; (d) 1961 Anayasasnda Cumhurbakan, ancak Babakann nerisi zerine seimleri yenileyebilecei halde, 1982 Anayasasnda Babakann nerisi art kaldrlmtr. Dolaysyla, seimlerin yenilenmesi konusunda yetki, tamamen Cumhurbakanna aittir. Seimlerin yenilenmesi yetkisinin, bu hususlar kapsayacak biimde geniletilmesi, kanmzca yerinde olmutur. ada demokrasilerde fesih veya seimlerin yenilenmesi, yrtme organnn halk iradesine ramen iktidarn devam ettirmesine yarayan bir yol deil, tam tersine, parlamanter rejimin ileyiindeki bir tkanklk halinde halkn hakemliine bavurulmasn salayan demokratik bir yntemdir. Trkiyede Merutiyet dnemlerinin kt tecrbeleri ve Milli Mcadele dneminin hereye kadir Meclis geleneinin etkisiyle, kendisine phe ile baklan fesih yetkisi, bu yzden 1924 Anayasasnda hi yer almam, 1961 Anayasasnda ise ok snrl biimde tannmtr. Oysa gnmzde, yrtme organnn da halk iradesinden kaynakland partiler demokrasisinde, seimlerin yenilenmesinin demokratik niteliinden kuku duyulamaz. Bu ada hviyeti ile fesih veya seimlerin yenilenmesi parlamanter rejimin salkl ileyiini salayan bir aratr. 1982 Anayasasnda seimlerin yenilenmesi messesesinin gerek bir ilerlie kavuturulmas, bu Anayasann daha nce tartlm olan rasyonelletirilmi parlamantarizm ynndeki eiliminin bir ifadesidir. Ksacas, seimlerin yenilenmesi konusunda getirilen dzenleme de, 1982 Anayasasnn kurduu hkmet sisteminin parlamanter niteliini kantlamaktadr.
SIRA SZDE

1982 Anayasasnda parlamanter rejimin unsurlar olarak nitelendirilebilecek dzenlemeleri aklaynz.

nite 12 - Babakan, Bakanlar Kurulu ve Hkmet Sisteminin Nitelii

199

zet
AMA

Bakanlar Kurulunun kuruluunu belirleyebilmek.

AMA

Hkmet sitemlerini birbirinden ayrt edebilmek.

1982 Anayasasna gre Bakanlar Kurulu, Babakan ve bakanlardan oluur. Babakan, Cumhurbakannca TBMM yeleri arasndan atanr. Bakanlar TBMM yeleri veya milletvekilliine seilme yeterliine sahip olanlar arasndan Babakanca seilir ve Cumhurbakannca atanr.
AMA

Bakanlar Kurulunun yapsn aklayabilmek.

Bakanlar Kurulu, Babakan ve bakanlardan oluan kollektif bir karar organ olmakla birlikte, Babakann zel bir siyasal liderlik mevkii sz konusudur. Geri Babakan, bakanlarn idare hukukundaki anlamnda hiyerarik amiri deildir ama, Bakanlar Kurulu iinde hi deilse eitler arasnda birincidir. Bakanlarn siyasal, cezai ve hukuki sorumluluklarnn niteliini saptayabilmek. 3 Bakanlarn siyasal sorumluluu, parlamanter rejimin temel kuraldr; siyasal sorumluluu gerekletirecek anayasal yntem ise gvenoyu mekanizmasdr. Bakanlarn grevleri ile ilgili sulardan doan sorumluluklar, Meclis tarafndan Yce Divana sevkedilmeleri halinde sz konusu olmaktadr. Bakanlarn grevleri ile ilgili olarak devlete verdikleri zarardan doan hukuki sorumluluklar konusundaki davalarn genel mahkemelerde grlmesi gerekmektedir.

Yasama ve yrtme kuvvetlerinin birbirleriyle olan ilikilerinin niteliine gre bakanlk hkmeti sistemi, parlamanter rejim ve meclis hkmeti sistemi olmak zere, hkmet sisteminin varlndan sz edilmektedir. Yasama ve yrtme kuvvetlerinin yumuak ve dengeli ayrl olarak tanmlanan parlamanter rejimin zorunlu artlar Bakanlar Kurulunun yasama organ nndeki siyasal sorumluluu, yrtme organn parlamentoyu fesih yetkisi ve siyasal bakmdan sorumsuz devlet bakannn varldr. 1982 Anayasasnda ngrlen parlamanter rejimin zelliklerini saptayabilmek. 5 1982 Anayasas Cumhurbakanna klasik parlamanter rejimlerdeki devlet bakannn roln hayli aan bir mevki vermi olmakla beraber, parlamanter rejimin en nemli ve tanmlayc unsuru olan, hkmetin parlamento karsndaki siyasal sorumluluu ilkesi aynen korunmutur. Cumhurbakannn siyasal sorumsuzluu kabul edilerek parlamanter rejimin ikinci nemli unsuruna yer verilmitir. Nihayet 1982 Anayasasnn benimsedii hkmet sistemi, fesih veya parlamento seimlerinin yenilenmesi messesesi asndan da parlamanter rejim zelliklerini tamaktadr.

AMA

AMA

200

Anayasa Hukuku

Kendimizi Snayalm
1. Bakanlar Kurulunun greve balamasna ilikin olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Bakanlar Kurulu, Cumhurbakannn atama ilemiyle greve balar. b. Bakanlar Kurulu greve balamak iin TBMMnin gvenoyunu beklemek zorunda deildir. c. Bakanlar Kurulu, programn kuruluundan itibaren bir hafta iinde TBMMde okumak zorundadr. d. Bakanlar Kurulunun gvenoyu alm saylabilmesi iin TBMM ye tam saysnn mutlak ounluunun oyunun salanmas gerekir. e. Bakanlar Kurulunun gvenoyu alm saylabilmesi iin gven oylamasna katlanlarn salt ounluunun oyunun salanmas gerekir. 2. Babakan ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Babakan, bakanlarn hiyerarik amiridir. b. Babakan, bakanlklar arasnda ibirliini salar. c. Babakan, hkmetin genel siyasetinin yrtlmesini gzetir. d. Babakan, bakanlarn grevlerini Anayasaya uygun olarak yerine getirmelerini gzetir. e. Babakan bir bakann azledilmesini Cumhurbakanndan isteyebilir. 3. Bakanlarn sorumluluuna ilikin olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Bakanlarn siyasal sorumluluklar gereince, grevlerine parlamento tarafndan son verilebilir. b. Bakanlarn grevleriyle ilgili sulardan dolay cezai sorumluluklarnn sz konusu olabilmesi iin TBMM tarafndan Yce Divana sevkleri gerekir. c. Bakanlarn hukuki sorumluluu, grevleri ile ilgili olarak Devlete verdikleri zararn tazminini gerektirir d. Bakanlar, grevleri ile ilgili olmayan bir su ilemeleri halinde, dokunulmazlklar kaldrldktan sonra yarglanrlar. e. Bakanlarn grevleri ile ilgili olmayan bir su ilemeleri halinde, cezai sorumluluklar sz konusu deildir. 4. Aadakilerden hangisi parlamanter sistemin zelliklerinden biri deildir? a. Bakanlar Kurulunun yasama organna kar siyasal sorumluluu sz konusudur. b. Yasama organnn hkmeti denetlemesi mmkndr. c. Yasama organ, gvensizlik oyu vererek hkmetin grevini sona erdirebilir. d. Devlet Bakannn yasama organna kar siyasal sorumluluu sz konusudur. e. Yrtme organnn parlamentoyu fesih yetkisi mevcuttur.

5. TBMM seimlerinin yenilenmesine ilikin olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Seimlerin yenilenmesine karar verme yetkisi Cumhurbakanna aittir. b. Cumhurbakannn seimlerin yenilenmesine karar verebilmesi iin konunun Babakanca nerilmesi gerekir. c. Cumhurbakan, TBMM Bakanna danarak seimlerin yenilenmesine karar verebilir. d. Seimlerin yenilenmesine karar verilebilmesi iin Bakanlar Kurulunun gvensizlik oyu ile drlm ve yenisinin kurulamam olmas gerekir. e. Seimlerin yenilenmesine karar verilebilmesi iin Bakanlar Kurulu greve balarken gven oyu alamam ve 45 gn iinde yenisinin kurulamam olmas gerekir. 6. Anayasamza gre babakan kim tarafndan atanr? a. Cumhurbakan b. Bakanlar Kurulu c. TBMM d. Milli Gvenlik Kurulu e. Seimlerde En ok Oy Alan Parti Milletvekilleri 7. Bakanlar hakkndaki hukuki sorumluluk davalar nerede grlr? a. Anayasa Mahkemesi b. Dantay c. Yargtay d. Saytay e. Genel Mahkemeler 8. TBMM genel seimlerinden nce aadaki bakanlardan hangisinin grevinden ekilmesi zorunludur? a. Ulatrma Bakan b. Maliye Bakan c. D leri Bakan d. Sanayi ve Ticaret Bakan e. Milli Eitim Bakan 9. Yasama ve yrtme organlarnn birbirinden en sert ekilde ayrld hkmet sistemi aadakilerden hangisidir? a. Parlamanter Sistem b. Bakanlk Sistemi c. Meclis Hkmeti Sistemi d. Monari e. Yar-Bakanlk Sistemi 10. Bakanlar grevleriyle ilgili sulardan dolay, Yce Divan sfatyla yarglayan mahkeme aadakilerden hangisidir? a. Anayasa Mahkemesi b. Yargtay c. Dantay d. Asgari Yargtay e. Askeri Yksek dare Mahkemesi

nite 12 - Babakan, Bakanlar Kurulu ve Hkmet Sisteminin Nitelii

201

Yaamn inden
Gnmzde demokratik devletlerin en nemli problemi, siyasi istikrara ve kuvvetli bir icraya sahip olmaktr. Demokratik devletler, tespit ettikleri hedeflerine, bu sayede daha hzl ve daha abuk olarak ulaabilmektedirler. Acaba hangi hkmet sistemi istikrar iinde kuvvetli icray gerekletirebilir? Bu sorunun cevab, hukukular ve siyaset bilimciler arasnda bitmez tkenmez tartmalara sebebiyet vermektedir. phesiz her hkmet sisteminin kendine ait avantajlar olduu gibi dezavantajlar da vardr. nemli olan sosyal yapya ve siyasal kltre en uygun olan hkmet sistemini semektir. Bilindii gibi her bitki her iklimde ve her toprakta yetimez. Bitkiler yaplarna uygun iklim ve toprakta yetiirler. Ayn ekilde hkmet sistemleri de, kendi yaplarna uygun ortam iinde iyi neticeler verirler. Kendi yapsna uygun olmayan bir ortamda, zorlamalarla bir hkmet sistemini baarl neticeye ulatrmak kanaatimizce mmkn deildir (zer, Attila. (1998). Bakanlk Hkmeti Sistemi ve Bu Sistemin Trkiye Asndan Uygulanabilirlii. s. 103).

Bavurulabilecek Kaynaklar
Balta, Tahsin Bekir. (1960). Trkiyede Yasama Yrtme Mnasebetleri. ncelemeler. Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn. zer, Atilla. (1981). Bat Demokrasilerinde ve Trkiyede Hkmetin Kurulu Yntemleri. Ankara: Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yaynlar.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. a 3. e 4. d 5. b 6. a 7. e 8. a 9. b 10. a Ayrntl bilgi iin Bakanlar Kurulunun Kuruluu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Bakanlar Kurulunun Yaps konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Cezai Sorumluluk konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Yasama-Yrtme likileri ve Hkmet Sistemleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1982 Anayasasnda Parlamanter Rejim Unsurlar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Bakanlar Kurulunun Kuruluu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Hukuki Sorumluluk konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Geici Bakanlar Kurulu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Yasama-Yrtme likileri ve Hkmet Sistemleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Cezai Sorumluluk konusuna baknz.

202

Anayasa Hukuku

203

Olaanst Ynetim Usulleri

13

Bu nitede...
Olaanst koullar karsnda gndeme gelen zel ynetim usullerinin trleri ve ieriklerine ilikin bilgi verilmektedir. Daha sonra olaanst hal ilanna ilikin ilemler ve olaanst ynetim usullerinde yetkili idari makamlarca gerekletirilen ilemlerle ilgili olarak yargsal denetim sorunu incelenmektedir.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda, aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaksnz: Olaanst ynetim usullerinin hangi gereksinimlerin sonucu olarak ortaya ktn saptayabileceksiniz. 1961 ve 1982 Anayasalarnn ngrd olaanst ynetim usullerini sebep ve konu unsurlar bakmndan karlatrabileceksiniz. Olaanst hal rejimlerinde yargsal denetimin nasl gerekletiini aklayabileceksiniz.

204

rnek Olay
Trkiyenin belli bir blgesinde kamu dzenini tehdit eder mahiyette iddet olaylarnn grlmesi zerine, durumun gereklerine uygun nlemlere ilikin deerlendirme yapan Bakanlar Kurulu, Milli Gvenlik Kurulunun gr dorultusunda skynetim ilanna karar verir ve sz konusu karar TBMM tarafndan benimsenerek onanr. Sz konusu karara ilikin olarak idari yarg yoluna gidilmesi zerine Dantay, skynetim kararnn organik ve ekli bakmdan idari bir tasarruf olarak grlmesine ramen,.TBMMce benimsenip onaylandktan sonra bir yasa organ tasarrufu haline dnt gerekesiyle, idari yarg konusu yaplamayacana hkmeder. Ayn kararn Anayasa Mahkemesine gtrlmesi zerine Yksek Mahkeme, sz konusu onamann yasa veya bir itzk hkm niteliinde bulunmad ve ilgili parlamento kararnn Anayasann, denetim kapsamna almak zere ayrk olarak dzenledii durumlara girmedii gerekesiyle denetime tabi tutulamayacana karar verir (zbudun, E. (1995). Trk Anayasa Hukuku. Ankara, s.321).

Anahtar Kavramlar
Olaanst hal Skynetim Temel hak ve hrriyetler dari ilem Parlamento karar

indekiler
KAVRAM VE ETLER OLAANST HAL REJMLERNN KONUSU YARGISAL DENETM Olaanst Hal Rejiminin lan lemi zerindeki Denetim Olaanst Hal Rejimi lemleri zerindeki Denetim

nite 13 - Olaanst Ynetim Usulleri

205

KAVRAM VE ETLER
AMA

Olaanst ynetim usullerinin hangi gereksinimlerin sonucu olarak ortaya ktn saptayabilmek.
Olaanst Hal Rejimi: Devletin, olaan hukuk dzeninin kurallar ile caydrlmasna olanak bulunmayan olaanst bir tehdite ya da tehlikeye kar bavurduu zel ynetim usuldr.

Olaanst hal rejimleri, devletin, normal hukuk dzeninin kurallar ile karlanmasna imkan olmayan olaanst bir tehdit veya tehlike karsnda bavurduu zel ynetim usulleridir. Olaanst hal rejiminin konusu veya ierii, lkelere ve olaanst hal rejiminin eidine gre deimekle beraber, btn olaanst hal rejimlerinde, bu rejimlerin mahiyeti gerei olarak grlen zellik, idarenin yetkilerinin ve zellikle takdiri yetkilerinin normal zamanlara gre genilemesi, kiilerin temel hak ve hrriyetlerinde de gene normal zamanlara oranla daha ileri lde snrlamalar yaplabilmesidir. 1961 Anayasas iki eit olaanst hal rejimi ngrmt. Bu Anayasann 123. maddesinde dzenlenmi olan olaanst hallerde, vatandalar iin konulabilecek para, mal ve alma ykmllkleri ile bu hallerin ilan, yrtlmesi ve kaldrlmas ile ilgili usullerin kanunla dzenlenmesi gerekiyordu. Maddede olaanst halin hangi durumlarda ilan edilebilecei aka belirtilmemi olmakla beraber, madde gerekesinde olaanst halin ancak (iktisadi buhran)a veya (genel afetin dourduu olaanst hal)e hasredilmi olduu ifade edilmiti. Zaten madde metninde de olaanst halin konusunun, vatandalar iin birtakm para, mal ve alma ykmllkleri ile snrl tutulmu olmas, bu halin ancak ekonomik bunalm veya tabii afet gibi nedenlerle ilan edilebileceini gstermektedir. 1961 Anayasasna gre olaanst hal rejimlerinin ikinci tr, Anayasann 1488 sayl Kanunla deiik 124. maddesinde dzenlenmi olan skynetimdir. Bu maddeye gre, sava hali, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma olmas veya vatan ve Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann veya lkenin ve milletin blnmezliini iten veya dtan tehlikeye dren veya Anayasann tand hr demokratik dzeni veya temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelen yaygn iddet hareketleri hakknda kesin belirtilerin ortaya kmas sebebiyle Bakanlar Kurulu, sresi iki ay amamak zere, yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya her yerinde skynetim ilan edebilir ve bunu hemen, Trkiye Byk Millet Meclisinin onamasna sunar. Skynetim, sadece ilan edili nedenleri bakmndan deil, aada grlecei gibi, konusu bakmndan da ekonomik bunalm veya tabii afet hallerinde ilan edilebilecek olan olaanst halden ok farkldr. 1982 Anayasas ise, 1961 Anayasasndan farkl olarak, trl olaanst hal rejimine yer vermitir. Bunlardan birincisi, 1961 Anayasasnn 123. maddesinde dzenlenen duruma tekabl eden olaanst haldir. Anayasann 119. maddesine gre, Tabii afet, tehlikeli salgn hastalklar veya ar ekonomik bunalm hallerinde, Cumhurbakan bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu, yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya btnnde sresi alt ay gememek zere olaanst hal ilan edebilir. kinci olaanst hal rejimi tr, Anayasann 120. maddesinde dzenlenmi olan ve iddet olaylarnn yaygnlamas ve kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmas sebepleriyle ilan edilen olaanst haldir. Maddeye gre, Anayasa ile kurulan hr demokrasi dzenini veya temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelik yaygn iddet hareketlerine ait ciddi belirtilerin ortaya kmas veya iddet olaylar sebebiyle kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmas hallerinde, Cumhurbakan bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu, Milli Gvenlik Kuru-

Skynetim: Anayasal dzene ynelik, olaanst hal ilann gerektiren hallerden daha vahim iddet olaylarnn yaygnlamas, sava hali, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma olmas, Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann varl veya lkenin ve milletin blnmez btnln tehlikeye dren iddet hareketlerinin yaygnlamas hallerinde bavurulan olaanst ynetim usuldr.

Olaanst Hal: Doal afet, tehlikeli salgn hastalklar, ar ekonomik bunalm veya anayasal dzene ynelik iddet olaylarnn yaygnlamas hallerinde bavurulan olaanst ynetim usuldr.

206

Anayasa Hukuku

lunun da grn aldktan sonra yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya btnnde, sresi alt ay gememek zere olaanst hal ilan edilebilir. nc olaanst rejim tr ise, skynetimdir. Anayasann 122. maddesine gre, Anayasann tand hr demokrasi dzenini veya temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelen ve olaanst hal ilann gerektiren hallerden daha vahim iddet hareketlerinin yaygnlamas veya sava hali, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma olmas veya vatan veya Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann veya lkenin ve milletin blnmezliini iten veya dtan tehlikeye dren iddet hareketlerinin yaygnlamas sebepleriyle Cumhurbakan bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu, Milli Gvenlik Kurulunun da grn aldktan sonra, sresi alt ay amamak zere yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya btnnde skynetim ilan edebilir. 1982 Anayasasna gre olaanst hal rejimlerinin bu tr arasndaki fark, daha ok, sebep ve konu unsurlar bakmndandr. Konu deyimiyle, rejimin muhtevas veya hukuki hkm ve sonular kastedilmektedir. Buna karlk, yetki ile usul ve ekil unsurlar bakmndan aralarnda nemli bir fark yoktur. Her eit olaanst hal, Cumhurbakannn bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulunca, yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya btnnde, sresi alt ay amamak zere ilan edilir. Her durumda bu karar, Resmi Gazetede yaynlanr ve hemen (skynetime ilikin 122. madde, hemen deyiminin yerine ayn gn deyimini kullanmaktadr) Trkiye Byk Millet Meclisinin onayna sunulur. Trkiye Byk Millet Meclisi tatilde ise derhal toplantya arlr. Meclis olaanst hal veya skynetim sresini deitirebilir; olaanst hal veya skynetimi kaldrabilir; Bakanlar Kurulunun istemi zerine her defasnda drt ay gememek zere, bu sreyi uzatabilir. Usul ve ekil unsuru bakmndan gzlemlenen bir fark, iddet olaylarnn yaygnlamas sebebiyle ilan edilen olaanst halde ve skynetimde, Bakanlar Kurulunun karar vermeden nce Milli Gvenlik Kurulunun grn almak zorunda olmas; tabii afet ve ekonomik bunalm sebebiyle ilan edilen olaanst halde ise buna gerek bulunmamasdr. Milli Gvenlik Kurulunun grnn, bu Kurulun dier kararlarnda olduu gibi, Bakanlar Kurulunu balamayaca ve sadece istiari nitelikte olduu aktr.

OLAANST HAL REJMLERNN KONUSU

AMA

1961 ve 1982 Anayasalarnn ngrd olaanst ynetim usullerini sebep ve konu unsurlar bakmndan karlatrabilmek.

Tabii afet, tehlikeli salgn hastalklar veya ar ekonomik bunalm hallerinde ilan edilebilecek olaanst halin konusunun, esas itibariyle, vatandalara birtakm para, mal ve alma ykmllkleri yklemekten ibaret olaca dnlebilirdi. Anayasann 121. maddesi de, 119. madde uyarnca ilan edilen olaanst hallerde vatandalar iin getirilecek para, mal ve alma ykmllklerinden sz etmektedir. Ancak ayn madde, olaanst hallerin her tr iin ayr ayr geerli olmak zere ...temel hak ve hrriyetlerin nasl snrlanaca veya nasl durdurulaca... Olaanst Hal Kanununda dzenlenir dediine gre, 119. madde uyarnca ilan edilen olaanst hallerde de, para mal ve alma ykmllkleri dnda, durumun gereklerine gre dier temel hak ve hrriyetlerin de snrlanabilecei veya durdurulabilecei anlalmaktadr. Nitekim 27 Ekim 1983 tarihli ve 2935 sayl Olaanst Hal Kanunu, mesel tabii afet ve tehlikeli salgn hastalklar sebebiyle

nite 13 - Olaanst Ynetim Usulleri

207

olaanst hal ilan durumunda, blgenin belirli yerlerinde yerleimi yasaklamak, belirli yerleim yerlerine girii ve buralardan k snrlamak, belli yerleim yerlerini boaltmak veya baka yerlere nakletmek gibi, para, mal ve alma ykmllkleri dnda kalan olaanst yetkilerden sz etmektedir. 1982 Anayasas, gerek olaanst hali gerek skynetimi konu bakmndan tanmlam deildir. Sadece, 121. maddede (f.2) olaanst hallerin her tr iin ayr ayr geerli olmak zere, Anayasann 15. maddesindeki ilkeler dorultusunda temel hak ve hrriyetlerin nasl snrlanaca veya nasl durdurulaca, halin gerektirdii tedbirlerin nasl ve ne suretle alnaca, kamu hizmeti grevlilerine ne gibi yetkiler verilecei, grevlilerin durumlarnda ne gibi deiiklikler yaplaca ve olaanst ynetim usulleri, Olaanst Hal Kanununda dzenlenir denilmektedir. 122. maddenin buna paralel olan hkmnde de, skynetim, seferberlik ve sava hallerinde hangi hkmlerin uygulanaca ve ilemlerin nasl yrtlecei, idare ile olan ilikileri, hrriyetlerin nasl kstlanaca veya durdurulaca ve sava veya sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi halinde vatandalar iin getirilecek ykmllkler kanunla dzenlenir ifadesi bulunmaktadr. Bununla birlikte, Trk ve yabanc doktrinlerinde skynetimin konusunun u unsuru kapsad kabul edilmektedir: (a) kolluk (zabta) grev ve yetkilerinin askeri makamlara gemesi (b) temel hak ve hrriyetlerin kaytlanmas veya durdurulmas; (c) baz sularn skynetim askeri mahkemelerinde yarglanmas. Gerekten, 13.5.1971 kabul tarihli ve 1402 sayl Skynetim Kanunu, skynetimin bu teorik tanmndaki her unsuru da ihtiva etmektedir. Kanuna gre (m.2), skynetim altna alnan yerlerde genel gvenlik ve asayie ilikin zabta kuvvetlerine ait grev ve yetkiler Skynetim Komutanlna geer. Zabta kuvvetleri btn tekilat ile Skynetim Komutannn emrine girer. Skynetim blgesindeki zabta kuvvetleri; skynetim hizmetlerinin yaplmasndan dolay Skynetim Komutanlna, bu hizmetler dnda kalan hizmetlerin yrtlmesinden dolay da adli ve idari makamlara kar sorumludur. Milli stihbarat Tekilat Skynetim Komutanl ile ibirlii yapar. Skynetim Komutanl, bu Kanunla kendisine verilen grev ve yetkileri o yerin zabta kuvvetleri ve tefrik edilecek askeri birlikler ile yrtr. Gene ayn kanuna gre (m. 11) skynetim blgelerinde Milli Savunma Bakanlnca lzum grlen yerlerde yeteri kadar skynetim askeri mahkemesi kurulur ve bunlar kanunda (m. 15) belirtilen sular yarglarlar. Hatta skynetim ilanna neden olan olaylara ilikin sular da, skynetim ilanndan en ok ay nce ilenmi olmak artyla, skynetim askeri mahkemelerinde yarglanr (m. 13). Nihayet, Skynetim Kanunu, temel hak ve hrriyetlerin nasl snrlanaca veya durdurulaca hakknda eitli hkmler (m. 3) ihtiva etmektedir. iddet olaylarnn yaygnlamas ve kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmas sebepleriyle ilan edilen olaanst halin konusu, 2935 sayl Olaanst Hal Kanununda belirlenmitir. Anlan kanunun 9 ve 11. maddeleri, bu durumda alnabilecek olan ve temel hak ve hrriyetleri snrlayc veya kullanlmalarn durdurucu nitelik tayan tedbirleri saymaktadr. u halde olaanst halin konusu temel hak ve hrriyetlerin, normal zamanlardaki llerin tesinde snrlanmas veya durdurulmasdr. Ancak, skynetimden farkl olarak, olaanst halde kolluk yetkileri askeri makamlara gemeyecei gibi, bir ksm sularn skynetim askeri mahkemelerinde yarglanmas da sz konusu olmaz. Olaanst Hal Kanununa gre (m. 14), olaanst halin uygulanmasnda grev ve yetki; olaanst hal bir ili kapsyorsa il valisine, bir blge valiliine bal birden ok ilde ilan edilmesi halinde blge valisine, birden fazla blge valisinin grev alanna giren illerde veya btn yurt-

208

Anayasa Hukuku

ta ilan edilmesi halinde koordine ve ibirlii Babakanlka salanmak suretiyle blge valilerine aittir. Ayn kanunun geici maddesine gre de, blge valilii tekilat kurulup greve balayncaya kadar bu kanunla blge valilerine verilen grev ve yetkiler, il valilerince yerine getirilir. Olaanst halde kolluk yetkilerinin askeri makamlara intikal etmemesine karlk, blge veya il valileri, olaylar emirlerindeki kolluk kuvvetleriyle nleyemedikleri veya bastramadklar takdirde, blge veya illerindeki en byk askeri komutanlktan yardm isteyebilirler (m. 21, 22). Gene skynetimden farkl olarak, olaanst halde yarg grevi, normal adliye mahkemelerindedir. Olaanst Hal Kanununa gre (m. 24), olaanst hal ilan edilen yerlerde, devlet gvenlik mahkemeleri ile askeri mahkemelerin grevlerine giren sular dndaki davalara adli yargda baklr. Grlyor ki, olaanst halde kanunun ngrd olaanst kolluk yetkileri sivil otoriteler tarafndan kullanlmakta ve yarg yetkisi, tabii hakim ilkesine uygun olarak, kanunen grevli olan olaan mahkemelere ait bulunmaktadr. Bu nitelikleri itibariyle olaanst hal rejiminin, temel hak ve hrriyetler asndan, skynetim kadar radikal bir snrlama oluturmad sylenebilir. stelik, her yaygn iddet olaynda skynetim ilan edilmesi ve bylece silahl kuvvetlerin, asli grevleri olan yurt savunmasn ksmen de olsa aksatmak zorunda kalarak kolluk grevlerini stlenmeleri, ciddi sakncalar tamaktayd. Bu itibarla, 1982 Anayasasnn, temel hak ve hrriyetlerin normal rejimi ile, devlet hayatn tehdit eden en ar durumlarda son are olarak bavurulmas gereken skynetim rejimi arasnda, daha az vahim durumlar karlamaya yeterli bir sivil olaanst hal rejimi yaratm olmas bizce son derece yerindedir. 1982 Anayasasnda yer alan her olaanst hal rejiminin konu unsuru bakmndan ortak yanlar, bu durumlarda temel hak ve hrriyetlerin, normal zamanlara oranla daha byk lde snrlanmas, hatta bunlarn kullanlmasnn durdurulabilmesidir. Olaanst hal rejimlerinde temel haklarn hangi esaslara gre ve ne lde snrlanabilecei sorunu daha nce tartlm bulunduundan, burada tekrarlanmayacaktr.
SIRA SZDE

Olaanst hal ve skynetim ilan arasnda temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmas veya durdurulmas konusunda ne gibi farkllklar sz konusudur?

YARGISAL DENETM
AMA

Olaanst hal rejimlerinde yargsal denetimin nasl gerekletiini aklayabilmek.

Olaanst hal rejimlerinde yargsal denetim sorunu iki adan ele alnabilir. Biri, olaanst hal rejiminin ilan ilemi zerindeki yargsal denetim, dieri ise olaanst hal yetkilerini kullanan idari makamlarn yaptklar idari ilemler zerindeki yargsal denetim.

Olaanst Hal Rejiminin lan lemi zerindeki Denetim

Olaanst hal rejimlerinin Anayasamzda gsterilmi olan her trnde, olaanst hal rejiminin yrrle konulmas, birbirine eklenen iki ayr hukuki ilemle gereklemektedir. Bunlardan birincisi, olaanst hal veya skynetim ilanna ilikin Bakanlar Kurulu karar, ikincisi ise bu ilemin onaylanmas hakkndaki Trkiye Byk Millet Meclisi karardr. Sz konusu ilemlerden birincisi organik ba-

nite 13 - Olaanst Ynetim Usulleri

209

kmdan bir idari ilem, ikincisi bir yasama ilemidir. Dolaysyla, olaanst hal rejiminin ilan ilemi zerinde bir yargsal denetimin mmkn olup olmayacan, bu iki ilem bakmndan ayr ayr incelemek gerekir.

Olaanst Hal veya Skynetim lanna likin Bakanlar Kurulu Karar zerindeki Yargsal Denetim
Olaanst hal veya skynetim ilanna ilikin Bakanlar Kurulu karar organik bakmdan bir idari ilem olduuna gre, ilk bakta bunun idarenin btn ilemleri gibi idari yargnn denetimine tabi olmas gerektii dnlebilir. stelik, Anayasamza gre, olaanst hal rejiminin ilan ilemi, sebebe bal bir ilemdir. Dier bir deyimle Anayasa, olaanst hal rejiminin hangi sebeplerle ilan edilebileceini tahdidi olarak belirtmitir. Bu durumda idari yargnn, dier sebebe bal idari ilemlerde olduu gibi, olaanst hal rejiminin ilanna yol aan sebebin gerekten var olup olmadn aratrabilecei ileri srlebilir. Olaanst hal rejiminin ilan ilemi normal bir idari ilem telakki edilirse, bu ilemin, sadece sebep unsuru bakmndan deil, idari ilemin dier unsurlar bakmndan da denetlenebilecei kukusuzdur. Buna karlk, olaanst hal rejiminin ilanna ilikin Bakanlar Kurulu kararnn idari yargca denetlenemeyecei gr iki gerekeye dayandrlabilir. Birincisi, sz konusu ilemin bir hkmet tasarrufu oluturmasdr. Bu gr, 1924 Anayasas dneminde baz hukukularmzca savunulmu olmakla beraber, 1961 Anayasasnn hkmet tasarruflar kategorisini tmyle ortadan kaldrm olduu yolundaki yaygn kan karsnda artk byle bir gerekeye dayanmak mmkn deildir. Bakanlar Kurulu karar zerinde yarg denetiminin mmkn olmad grnn dayanabilecei ikinci gereke, bu kararn Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan onaylanmakla bir yasama ilemi haline geldii, dolaysyle idari yargnn grev alanndan kt grdr. Trk Dantay, skynetim ilan hakkndaki Bakanlar Kurulu kararnn denetlenmesini grevsizlik gerekesiyle reddettii bir kararnda, bizce de isabetli olan bu anlay benimsemitir. Dantaya gre, Bakanlar Kurulu tarafndan alnan skynetim karar organik ve ekli bakmndan idari bir tasarruf olarak grlmesine ramen, Anayasann 124. maddesinin derpi ettii hkmler muvacehesinde nitelii bakmndan yasal bir tasarruf,... hele TBMMce benimsenip onaylandktan sonra bir yasa organ tasarrufu haline dnmektedir. Olaanst hal ve skynetim ilanna ilikin Bakanlar Kurulu kararnn yargsal denetimi konusunda Dantayn tutumunu ve bu tutumun dayand gerekeyi belirtiniz.
SIRA SZDE

Olaanst Hal veya Skynetim lannn Trkiye Byk Millet Meclisince Onanmas Karar zerindeki Denetim
Trkiye Byk Millet Meclisinin, olaanst hal veya skynetim ilannn onanmasna ilikin ilemi, bir kanun biiminde deil, bir parlamento karar biiminde gerekletiine ve parlamento kararlar, Anayasada belirtilen istisnalar dnda yarg denetimine tabi olmadklarna gre, Anayasa Mahkemesinin de sz konusu Meclis kararn denetleme yetkisi yoktur. Anayasa, Anayasa Mahkemesinin yargsal denetimini sadece kanunlara ve tzklere hasretmi, dier bir deyile TBMMnin, Kanun veya tzk niteliinde olmayan kararlarn - Anayasann ayrk olarak dzenledii hkmler sakl olmak zere - bu denetimin dnda brakmtr. Bizce skynetim ilan veya bunun onanmas karar, kii hak ve hrriyetlerini dorudan doruya etkileyen bir hukuki ilem deildir. Olaanst hal veya sky-

210

Anayasa Hukuku

netim ilan yahut bunlarn onanmas ilemlerinin konusu, yrrlkte olan fakat uygulanmayan olaanst hal rejimi kanunlarn uygulanabilir hale getirmekten ibarettir. Bu nitelikleri ynnden sz konusu ilemler, tipik art-ilemlerdir. Kii hrriyetlerine ilikin snrlamalar, olaanst hal veya skynetim ilan yahut bunlarn onanmas ilemlerinden deil, olaanst hal rejimlerini dzenleyen kanunlardan domaktadr. Bu kanunlarn da Anayasaya uygunluk denetimine tabi olduklar kukusuzdur. Nitekim Anayasa Mahkemesi de, skynetim ilan kararn, kii haklarn dorudan doruya etkileyen bir ilem olarak deil, akladmz anlamda bir art-ilem olarak grmtr.

Olaanst Hal Rejimi lemleri zerindeki Denetim

Bylece, olaanst hal rejimi ilan veya bunun onanmas ilemlerinin Trk Hukukuna gre yarg organnca denetlenebilmesi mmkn olmamakla beraber, olaanst hal rejimlerindeki yetkili idari makamlarn yaptklar bireysel veya dzenleyici ilemlerin, idari yargnn denetimine tabi olmas gerektiinde kuku yoktur. nk bunlar, gerek organik gerek maddi bakmdan idari ilemlerdir. Nitekim 2935 sayl Olaanst Hal Kanununa gre, yetkili makam olan blge ve il valilerinin ilemlerine kar iptal ve tam yarg davalar alabilecei, kanundan aka anlalmaktadr. Kanuna gre (ek madde), Olaanst Hal Kanununun verdii yetkilerin kullanlmasndan dolay tazminat davalar, idare aleyhine, idari yargda alr. darenin, kamu grevlisine ahsi kusurdan dolay rcu edebilmesi, ahsi kusurun ok ak ve ar olmasna baldr. lgili bakann uygun gr olmadka rcu davas alamaz. Kanun, iptal davalarndan zel olarak sz etmemekle beraber, valilerin bu kanunun verdii yetkileri kullanarak yapacaklar idari ilemlere kar alacak davalarda yrtmenin durdurulmasna karar verilemeyeceini belirtmektedir (m.33). Burada sz edilen davann, iptal davas olduu aktr. Kanunun, bu davalarda yrtmenin durdurulmasna karar verilemeyeceine ilikin hkm ise, Anayasann bu konudaki ak iznine dayanmaktadr. Gerekten, Anayasaya gre (m. 125/6) kanun, olaanst hallerde, skynetim, seferberlik ve sava halinde... yrtmenin durdurulmas karar verilmesini snrlayabilir. Skynetim halinde ise, Skynetim Kanununda 14.11.1980 tarihli ve 2342 sayl Kanunla yaplan deiiklikle (ek madde 3) idari yarg yolu kapatlmtr. Bu maddeye gre, Bu kanunla skynetim komutanlarna tannan yetkilerin kullanlmasna ilikin idari ilemler hakknda iptal davas alamaz. ahsi kusurlar nedeniyle hukuki sorumluluklar ileri srlemez. Bu hkm, hukuk devleti ilkesiyle badatrmaya imkan yoktur. Skynetim, bir keyfilik ve denetimsizlik rejimi deil, idarenin yetkilerinin normal zamanlara gre genilemesine ve kii haklarnn normal zamanlara gre daha byk llerde snrlanmasna ramen, gene de bir hukuk rejimidir. Hrriyeti demokratik dzeni benimsemi bir lkede bunun aksi dnlemez. Skynetim Kanununun anlan hkm, Anayasann hukuk devletinden sz eden 2. ve yarg yolunu dzenleyen 125. maddelerine aka aykrdr. Ancak sz konusu hkmn Milli Gvenlik Konseyi dneminde kabul edilmi olmas nedeniyle, bunun Anayasaya aykrlnn iddia edilmesi ve Anayasa Mahkemesince iptal karar verilmesi mmkn deildir (Geici madde 15). Hukuk devleti ilkesi asndan ciddi bir sorun oluturan bu durum 03.10.2001 tarihli Anayasa deiiklii ile geici 15.maddenin 3.fkrasnn ilgas suretiyle ortadan kaldrlmtr.

lga: Kanun, tzk veya ynetmeliklerin, yeni bir kanun, tzk veya ynetmelik ile yrrlkten kaldrlmasdr.

nite 13 - Olaanst Ynetim Usulleri

211

zet
AMA

Olaanst ynetim usullerinin hangi gereksinimler sonucu ortaya ktn saptayabilmek. Olaanst ynetim usulleri, devletin normal hukuk dzeninin kurallar ile karlanmasna imkan olmayan olaanst bir tehdit veya tehlike karsnda bavurduu zel ynetim usulleridir.

AMA

AMA

1961 ve 1982 Anayasalarnn ngrd olaanst ynetim usullerini sebep ve konu unsurlar 2 bakmndan karlatrabilmek. 1961 Anayasas iki trl olaanst ynetim usulne yer vermiken, 1982 Anayasas iddet olaylarna dayanan bir olaanst hal rejimi de yaratarak, trl olaanst ynetim usul ngrmtr. Cumhurbakannn bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu, Anayasada belirlenen hallerde yurdun baz yerlerinde veya tamamnda sresi alt ay gememek zere olaanst hal veya skynetim ilanna yetkilidir. Olaanst halin konusu vatandalara bir takm para, mal ve alma ykmllkleri yklemek olabilecei gibi, durumun gereine gre temel hak ve hrriyetleri snrlamak veya durdurmak da olabilir. Skynetim ilan halinde, kolluk yetkileri askeri makamlara gemekte ve baz sular skynetim askeri mahkemelerinde yarglanmaktadr.

Olaanst hal rejiminde yargsal denetimin nasl gerekletiini aklayabilmek. Olaanst hal ve skynetim ilan ve TBMM tarafndan onanmas ilemlerinin yarg organnca denetlenmesi mmkn deildir; bununla birlikte, skynetimde idari yarg yolunun kapal olmasna karlk olaanst halde yetkili idari makamlarn gerekletirdikleri ilemler, idari yargnn denetimine tabidir.

212

Anayasa Hukuku

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi olaanst hal ilanna yetkilidir? a. Cumhurbakan b. Bakanlar Kurulu c. Cumhurbakanl bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu d. Milli Gvenlik Kurulu e. Genelkurmay Bakanl 2. Aadakilerden hangisinin gereklemesi olaanst hal ilan edilmesine neden olmaz? a. Tabii afet b. Tehlikeli salgn hastalk c. Ar ekonomik bunalm d. iddet olaylar nedeniyle kamu dzeninin bozulmas e. Temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelik yaygn iddet hareketlerine ilikin sylentiler yaylmas 3. Aadakilerden hangisi olaanst hal konusunda dorudur? a. Olaanst halde kolluk yetkileri askeri makamlara geer. b. Olaanst hal bir ili kapsyorsa, olaanst halin uygulanmas yetkisi skynetim komutanlna aittir. c. Olaanst hal ilan edilen yerlerde yarg yetkisi skynetim askeri mahkemelerine aittir. d. Olaanst hal rejimi temel hak ve hrriyetler asndan, skynetimden daha radikal bir snrlama oluturmaktadr. e. Olaanst halin konusu temel hak ve hrriyetlerin normal zamanlardaki lnn tesinde snrlanmas ve durdurulmasdr. 4. Aadakilerden hangisi olaanst hal rejimi ilemleri zerindeki denetim konusunda dorudur? a. Olaanst hal rejimlerinde yetkili makam olan valilerin ilemlerine kar iptal ve tam yarg davas alabilir. b. Olaanst hal ilan ilemi Dantay tarafndan denetlenir. c. Olaanst hal rejiminde idari makamlarn ilemleri yarg denetimine tabi deildir. d. Olaanst Hal Kanununun verdii yetkilerin kullanlmasndan dolay tazminat davas alamaz. e. Olaanst hal rejiminin onanmas ilemi Anayasa Mahkemesi tarafndan denetlenir.

5. Aadakilerden hangisi skynetim konusunda yanltr? a. Skynetim ilan edilen yerlerde zabta kuvvetlerine ait grev ve yetkiler skynetim komutanlna geer. b. Skynetim blgelerinde temel hak ve hrriyetlerin kullanm durdurulamaz. c. Skynetim blgelerinde yeteri kadar skynetim askeri mahkemesi kurulur. d. Skynetim blgesinde zabta tekilat btn kuvvetleri ile skynetim komutanlnn emrine girer. e. Skynetim ilanna ilikin sular, skynetim askeri mahkemesinde yarglanr. 6. Olaanst hal ve skynetim kararlar konusunda aadakilerden hangisi yanltr? a. Bakanlar Kurulu tabii afet, tehlikeli salgn hastalk ve ekonomik bunalm sebebiyle ilan edilen olaanst halde, Milli Gvenlik Kurulunun grn almak zorunda deildir. b. Milli Gvenlik Kurulunun olaanst hal ve skynetime ilikin grleri, dier grleri gibi, istiari nitelikte olup Bakanlar Kurulunu balamaz. c. Bakanlar Kurulu, iddet olaylarna dayanan olaanst hal ve skynetim kararlarn alrken Milli Gvenlik Kurulunun grn almak zorundadr. d. Bakanlar Kurulu, acele hallerde, Milli Gvenlik Kurulunun grn almakszn skynetim karar alabilir. e. Olaanst hal ve skynetimin TBMMce onanmas ilemi Anayasa Mahkemesinin denetimi dndadr. 7. Aadakilerden hangisi, 1961 ve 1982 Anayasalarnn olaanst ynetim usulleri dzenlemelerine ilikin olarak dorudur? a. 1961 Anayasasna gre, Bakanlar Kurulunun alm olduu skynetim kararnn TBMMnin onamasna sunulmas gerekmemektedir. b. 1961 Anayasas, iddet olaylarnn yaygnlamas durumunda, sivil bir olaanst hal rejimi ngrmektedir. c. 1982 Anayasas, skynetim ilann gerektiren iddet olaylarnn grld durumlarda, Bakanlar Kurulunun Cumhurbakannn yokluunda da skynetim karar alabileceini ngrmektedir. d. 1961 ve 1982 Anayasalar bakmndan, olaanst hal ve skynetim kararlarnn TBMMnin onamasna sunulaca zaman belirlemek Bakanlar Kurulunun takdirindedir. e. 1982 Anayasas, 1961 Anayasasndan farkl olarak, iddet olaylarna dayanan bir olaanst hal rejimi ngrmektedir.

nite 13 - Olaanst Ynetim Usulleri

213

8. Olaanst hal ve skynetimde idari makamlarn yapt ilemler bakmndan, aadakilerden hangisi yanltr? a. Valilerin Olaanst Hal Kanununun verdii yetkileri kullanarak yapacaklar idari ilemlere kar alacak davalarda yrtmenin durdurulmasna karar verilemez. b. iddet olaylarna dayanan olaanst halde, valilerin Olaanst Hal Kanununca tannan yetkileri kullanarak yapacaklar idari ilemler hakknda iptal davas alamaz. c. Skynetim komutanlarnn Skynetim Kanununca tannan yetkilerin kullanlmasna ilikin idari ilemleri hakknda iptal davas alamaz. d. Skynetim komutanlarnn, Skynetim Kanununca tannan yetkilerin kullanlmasna ilikin ilemler hakknda ahsi kusurlar nedeniyle hukuki sorumluluklar ileri srlemez. e. Olaanst hal rejiminde, blge ve il valilerinin ilemlerine kar tam yarg davas alarak doan zararlarn tazmini salanabilir. 9. Olaanst hal ve skynetim rejimlerinde yarg sistemine ilikin olarak, aadakilerden hangisi yanltr? a. Skynetim ilan edilen yerlerde, yarglama grevi tm davalar bakmndan skynetim askeri mahkemelerine geer. b. Olaanst halde yarg grevi, skynetimden farkl olarak, normal adliye mahkemelerindedir. c. Skynetim ilanna neden olaylara ilikin sular, skynetim ilanndan en ok ay nce ilenmi olmak artyla, skynetim askeri mahkemelerinde yarglanr. d. Skynetim ilan edilen yerlerde, var olan mahkemeler korunmakla birlikte yeteri kadar skynetim askeri mahkemesi kurulur. e. Skynetim askeri mahkemeleri, tm sular bakmndan deil, Skynetim Kanununda anlan belli sular iin grevlidir.

10. Olaanst hal rejimine ilikin olarak, aadakilerden hangisi yanltr? a. Olaanst halde, blge veya il valileri, belli artlar dahilinde, blge veya illerindeki en byk askeri komutanlktan yardm isteyebilirler. b. Olaanst hal blge valilii tekilat kuruluncaya kadar, bu kanunla blge valilerine verilen yetkiler, il valilerince kullanlr. c. Olaanst Hal Kanununun ngrd olaanst kolluk yetkileri sivil otoritelerce kullanlr. d. Olaanst hal, bir blge valiliine bal birden ok ili kapsyorsa, grev ve yetki blge valisine aittir. e. Olaanst hal, birden fazla blge valisinin grev alanna giren illeri veya btn yurdu kapsyorsa, grev ve yetki Babakanla aittir.

214

Anayasa Hukuku

Yaamn inden
Trkiye Byk Millet Meclisi, Bakanlar Kurulunun istemi zerine 19.11.1987 gn saat 17.00den itibaren geerli olmak zere Bingl, Diyarbakr, Elaz, Hakkari, stanbul, Mardin, Siirt, Tunceli ve Van illerindeki olaanst halin drt ay sreyle uzatlmasna 16.10.1987 tarihinde karar vermitir (Trkiye Byk Millet Meclisi Tutanak Dergisi, 1987, C. 44, s. 251.).

Bavurulabilecek Kaynaklar
Bilgen, Pertev. (1976). 1961 Anayasasna Gre Skynetim. stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn. Daver, Blent. (1961). cra Organnn stisna Yetkileri Bakmndan Fevkalde Hal Rejimleri. Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn. Hazr, Hayati. (1991). Trkiyede ve Yabanc lkelerde Olaanst Hal Rejimlerinde Kamu Hrriyetlerinin Snrlanmas (1961 Anayasas Rejimi). Konya: Seluk niversitesi Yaynlar.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. e 3. e 4. a 5. b 6. d 7. e 8. b 9. a 10. e Ayrntl bilgi iin Kavram ve eitleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kavram ve eitleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Olaanst Hal Rejimlerinin Konusu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Olaanst Hal Rejimi lemlerindeki Denetim konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Olaanst Hal Rejimlerinin Konusu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kavram ve eitleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kavram ve eitleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Olaanst Hal Rejimi lemleri zerindeki Denetim konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Olaanst Hal Rejimlerinin Konusu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Olaanst Hal Rejimlerinin Konusu konusuna baknz.

215

Yarg Fonksiyonu

14

Bu nitede...
Yarg organnn mahiyeti ve zelliine ilikin genel bilgi verildikten sonra, Trk Anayasalarnda yarg fonksiyonunun ele aln biimi aklanmaktadr. Daha sonra yarg fonksiyonunu kullanmakla grevlendirilmi mahkemelerin bamszln salamaya ynelik olan hakimlik teminat hakknda, 1961 ve 1982 Anayasalar karlatrlarak bilgi verilmektedir.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda, aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaksnz: Yarg fonksiyonunun mahiyet ve zelliini belirleyebileceksiniz. Trk Anayasalar bakmndan yarg fonksiyonunun durumunu saptayabileceksiniz. Mahkemelerin bamszl ilkesini ve hakimlik teminatn aklayabileceksiniz.

216

Anayasa Hukuku

rnek Olay
Aydn ili X Komutanl emrinde grevli sanklar stemen A ile Astemen B 11.08.1999 gn, kendilerine grevleri sebebiyle verilen tabancalar ile retmenevinde yaplan dn srasnda havaya ate etmilerdir. Bunun zerine, grevlerini ktye kullandklar ileri srlerek, eylemlerinin TCKnn 240. maddesine uymas sebebiyle cezalandrlmalar istemi ile Aydn Cumhuriyet Basavclnca dava almtr. Aydn 2. Asliye Ceza Mahkemesi, asker kii sanklar hakknda, terhis edilmelerinden nce kamu davas aldndan, yarglamann askeri yarg yerine ait olduu gerekesi ile grevsizlik karar vermi ve dava dosyasn 8. Kolordu Komutanl Askeri Mahkemesine gndermitir. Uyumazlk Mahkemesi de, asker kii sanklar hakknda, askeri su olmayan, askeri mdahale veya asker kiiye kar yahut askerlik hizmet ve grevleri ile ilgili olarak da ilenmeyen sular nedeniyle alan kamu davasnn adli yarg yerinde grlmesi gerektii kararn vermitir (Uyumazlk Mahkemesi, E. 2001/121, K. 2001/121, T. 12.11.2001, Ceza Blm, RG. 17.01.2002).

Anahtar Kavramlar
Yarg Fonksiyon nc Kuvvet Yarg Bamszl Mahkemelerin Bamszl Hakimlik Teminat Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu Yksek Mahkemeler

indekiler
YARGI FONKSYONU YARGI FONKSYONUNUN MAHYET VE ZELL TRK ANAYASALARINDA YARGI FONKSYONUNUN DURUMU MAHKEMELERN BAIMSIZLII LKES HAKMLK TEMNATI HAKMLER VE SAVCILAR YKSEK KURULU YKSEK MAHKEMELER

nite 14 - Yarg Fonksiyonu

217

YARGI FONKSYONUNUN MAHYET VE ZELL

AMA

Yarg fonksiyonunun mahiyet ve zelliini belirleyebilmek.

1
Yarg fonksiyonu, eitli alardan idare fonksiyonundan ayrt edilmeye allmtr. Bir gre gre bu fark, iki fonksiyonun amalarndaki ayrlktan doar: Yarg fonksiyonunun amac, hukuk dzeninin korunmas ve gerekletirilmesidir. Oysa idare fonksiyonu, kamu yararnn gerekletirilmesi amacna ynelmitir. kinci bir gr, aradaki fark ilemlerin maddi mahiyetleri arasndaki farkta grmektedir. Buna gre, yargcn yapt i, nne getirilmi olan olayla ilgili hukuk normunu tesbit etmekten, yani bir mantki kyas ileminden ibarettir. Bu nitelii itibariyle yargsal ilem, daima gsterici mahiyet tar. Buna karlk idari ilemde bir irade unsuru mevcuttur. Dier bir deyimle idari ilem, kural olarak, kurucu, inai nitelik tar. Bundan doan nemli bir fark da, yargsal ilemlerin kesin hkm (muhkem kaziye) kuvvetini tamalarna karlk, idari ilemlerin kural olarak gerektiinde deitirilebilmeleri ve geri alnabilmeleridir. Bu kriterlerin, yarg ve idare fonksiyonlarn maddi bakmdan ayrt etmeye yetmedii ileri srlmtr. Mesela iki fonksiyonun ama bakmndan farkl olduklar grne kar, her iki fonksiyonun da, geni anlamda kamu yarar kavram iine giren adaletin gerekletirilmesi amacna bal bulunmas gerektii belirtilmitir. Yargsal ve idari ilemlerin maddi mahiyetleri arasndaki farka gelince, idarenin de faaliyetlerinde tpk yarg organ gibi hukuk kurallaryla bal olduu, te yandan yarg fonksiyonunun da birok hallerde bir takdir yetkisini ierdii ileri srlmtr. Her iki fonksiyon da takdir yetkisini kanunun snrlar iinde... ve birbirine ok yakn amalara bal kalarak kullanmak zorundadr. Bu bakmdan kanun koyucunun takdir yetkisinin asli olmasna karlk, gerek yarg gerek idare fonksiyonunun takdir yetkisi tretilmi bir yetkidir. Bu eletirilerde hukuk teorisi asndan nemli bir gerek pay olmakla beraber, gene de yarg fonksiyonunun kendine zg zellikler tad inkar edilemez. Yarg fonksiyonunun dorudan doruya adaletin gerekletirilmesi amacna ynelik nitelii ve hukuki uyumazlklar kesin olarak zme zellii bu fonksiyonu yerine getiren devlet organlarnn da kendilerine zg baz nitelikler tamas sonucunu dourmutur. Nitekim, idari usullerden nemli lde farkl ve kii haklarnn korunmas asndan ok daha gvenceli yargsal usuller olumutur. Daha da nemlisi, benimsenen hkmet sistemi ne olursa olsun, btn uygar ve demokratik lkelerde yarg organnn, siyasal organlar olarak nitelendirebileceimiz yasama ve yrtme organlar karsnda bamszl ilkesi kabul edilmitir. Gene bu ilkeyi gerekletirecek bir ara olarak, yarg fonksiyonunu ifa eden hakimlerin, dier kamu grevlilerinden daha teminatl bir statye kavuturulmalar benimsenmitir. Yargnn, yasama ve yrtme kuvvetlerinden ayr, bamsz bir nc kuvvet tekil edip etmedii hukuk literatrnde tartmaldr. Bir gre gre, bir devlette mantken ancak iki kuvvetin varl dnlebilir: Karar veren (veya kanunlar yapan) kuvvet ve bunlar uygulayan icra eden kuvvet. Yarg fonksiyonu, bir uyumazlk dolaysyla kanunun uygulanmasndan baka bir ey deildir. Dolaysyla yarg fonksiyonunu da yrtme kuvvetinin bir unsuru, bir paras saymak gerekir. stelik baz yazarlara gre, yargnn tam anlamyla bamsz bir kuvvet olabilmesi, ancak hakimlerin, egemenliin tek ve gerek sahibi olan halk tarafndan seilmeleri artna baldr. Bununla birlikte, hakimlerin halk tarafndan seilmesi usuln

Kamu Yarar: Kamunun ihtiyalar ile devletin, bu arada halkn makul ve zorunlu ihtiyalarnn karlanmas ile salanan yarardr.

Takdir Yetkisi: Belli konularda karar verecek olanlara, yasalarn tand deerlendirme yetkisidir.

218

Anayasa Hukuku

Hukuk Devleti: dare edilenlerin hukuki gvenlik iinde bulunduklar, Devletin ve onu temsil eden yneticilerin de hukuka bal ve saygl olduu devlettir.

benimsemeyen baz anayasalarda da, belki bir alkanlk eseri olarak, yargdan bir kuvvet olarak sz edildii grlmektedir. Yargnn nc bir kuvvet olup olmad tartmasnda varlabilecek sonu ne olursa olsun, u gerei nemle vurgulamak gerekir ki, bu tartmann hakimlerin bamszl sorunu ile ilgisi yoktur. Hakimlerin bamszl hukuk devletinin vazgeilmez art olarak btn uygar ve demokratik lkelerde benimsenmi olan bir ilkedir. Bu lkelerin bir ksm anayasalarnda yargy ayr bir kuvvet olarak nitelendirmiler, bir ksm ise ona bu sfat tanmamlardr. u halde hakimlerin bamszl, kuvvetler ayrl teorisinin bir sonucu olmad gibi, bamsz bir yarg kuvvetinin varlna da bal deildir. Yarg fonksiyonu ile idare fonksiyonu arasndaki farkllklar belirleyiniz.

SIRA SZDE

TRK ANAYASALARINDA YARGI FONKSYONUNUN DURUMU

AMA

Trk Anayasalar bakmndan yarg fonksiyonunun durumunu saptayabilmek.

Resen: Kendiliinden; herhangi bir istee gerek olmadan gerekleen.

1876 Anayasas yargy bir kuvvet olarak nitelendirmemi, yarg organna ilikin blmn bal olarak mehakim (mahkemeler) deyimini kullanmtr. Zaten monarik bir sistemde egemenlik hkmdara ait sayldndan, yargnn da bir kuvvet olarak nitelendirilmesi sz konusu olamazd. Bununla birlikte bu Anayasa, yargnn bamszlna ilikin baz ilkelere yer vermi, hakimlerin azlolunamamas esasn da kabul etmitir. Yarg fonksiyonundan hi sz etmeyen 1921 Anayasasndan sonra, 1924 Anayasas yargy ilgin bir ekilde dzenlemitir. Bilindii gibi bu Anayasa, kuvvetler birlii ilkesini kabul etmi; egemenlik hakknn yalnz, Trk Milletinin tek ve gerek temsilcisi olan Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan kullanlacan belirtmi (m. 4); yasama ve yrtme fonksiyonlarn da Trkiye Byk Millet Meclisinde toplam (m. 5) olduu halde, 8. maddesinde hakk kaza (yarg hakk), Drdnc Fasln bal olarak da kuvvei kazaiye (yarg erki) deyimlerini kullanmtr. Bylece 1924 Anayasas benimsemi olduu kuvvetler birlii ilkesiyle pek badamayacak ekilde, yarg fonksiyonunu ayr bir kuvvet olarak vasflandrmtr. 1924 Anayasas yasama ve yrtme kuvvetlerinin birliine kar, yargnn bamsz olduunu ifade eden birok hkmlere yer vermitir. Yarg bamszlnn ilke olarak benimsendii izlenimini veren bu hkmlere ramen, 1924 Anayasas dneminde sz geen ilkenin gereklerinin yerine getirilmi olduu sylenemez. Anayasann 55. maddesi yarglar kanunda gsterilen usuller ve haller dnda grevlerinden karlamaz demek suretiyle, yarg bamszlnn temel unsurunu oluturan hakimlerin azlolunmazl ilkesine kanunla istisnalar getirilebilmesini kabul etmi ve bu istisnalarn kapsamnn belirlenmesini de tamamen yasama organnn takdirine brakmtr. Genel 56. maddeye gre, yarglarn nitelikleri, haklar, grevleri, aylk ve denekleri, nasl tayin olunacaklar ve grevlerinden nasl karlacaklar zel kanunla gsterilir. Bylece, hakimlerin teminat ile ilgili ok nemli dier birtakm hususlar kanun koyucunun takdirine braklm olmaktadr. Uygulamada da hakimlerin tayin, terfi, nakil ve disiplin ilerinde yrtme organnn yetkili klnm olmas ve hakimlerin ya haddi nazara alnmakszn grlen lzum zerine resen emekliye sevk edilebilmeleri, yarg organn byk lde yrtme organna baml klmtr.

nite 14 - Yarg Fonksiyonu

219

Bu nedenlerle, 1961 Anayasasnn hazrlan srasnda yarg bamszln btn gerekleriyle gerekletirme konusuna byk nem verilmitir. Yarg fonksiyonu, yasama fonksiyonu ile edeerde tutulmu, yrtmenin bir grev olarak nitelendirilmesine karlk, yasama ve yarg birer yetki olarak vasflandrlmlardr (m. 5, 6, 7). Temsilciler Meclisi Anayasa Komisyonunun gerekesine gre Hukuk Devletinin temel unsuru btn devlet faaliyetlerinin hukuk kurallarna uygun olmasdr. Bu uygunluu salayacak makamlar yarg organlardr. Tasar btn devlet faaliyetlerini kaideler hiyerarisi iinde kazai murakabeye tabi tutmu bulunmaktadr... Kazai denetimi yapacak organlarn bamszl bu denetimin ciddiyet ve messiriyetinin artdr. Bu bakmdan, hakimler ve mahkemeler zerinde her eit tesirleri bertaraf edici hkmler tasarya konulmu, mahkemeler yrtme ve yasama organ karsnda tamamiyle bamsz hale getirilmi, hakimlerin her trl haklar teminat altna alnm ve bu maksatla bir Yksek Hakimler uras kurulmutur. Ayn gerekeye gre, yarg yetkisi, yasama yetkisi gibi tam bir genel ve ilkel yetki olarak kabul edilmi bulunmaktadr. Bir defa Anayasa Mahkemesi kurulmu olmakla, devletin hukuki tasarruflarnn tamam yarg denetimine bal klnmtr. Ayrca, yrtmenin aksine olarak, kanun olmasa da, ihtilafn mevcut bulunduu her yerde yarg vardr. Gerekten tasarnn 31. maddesinin ikinci fkras, hibir mahkeme, grev ve yetkisi iindeki davaya bakmaktan kanamaz demektedir. u halde bir mahkemenin kendisine sunulan bir ihtilaf, bunu zmleyen bir kanun bulunmad sebebiyle reddetmesi bahis konusu deildir. Ayrca, yarg yetkisinin tamamyla bamsz bulunmas ve faaliyetinde ne yasama ne de yrtmeden emir ve talimat almas, kararlarna bu organlarn uymasnn mecburi olmas, yargnn Trk Milleti adna kullanlan genel ve ilkel bir yetki olduunu gstermektedir. Bu bakmdan yarg iin de yetki deyimi kullanlmtr. 1961 Anayasasnn getirdii bu hkmler, 1982 Anayasasnn ayn konulara ilikin hkmleriyle birlikte, karlatrmal olarak ele alnacaktr.

Anayasa Mahkemesi: Yasalarn, Kanun Hkmnde Kararnamelerin ve Trkiye Byk Millet Meclisi tzklerinin Anayasaya, Anayasa deiiklerinin de Anayasada gsterilen biim kurallarna uygunluunu denetlemek iin kurulan ve ayrca baz kamu grevlilerini Yce Divan sfatyla yarglayan mahkemedir.

MAHKEMELERN BAIMSIZLII LKES

AMA

Mahkemelerin bamszl ilkesini ve hakimlik teminatn aklayabilmek.

1982 Anayasas (m. 9), 1961 Anayasasnn 7. maddesini aynen koruyarak, yarg yetkisi, Trk Milleti adna bamsz mahkemelerce kullanlr hkmn tekrarlamtr. Her iki Anayasada yargnn, tpk yasama gibi bir yetki olarak nitelendirildii grlmektedir. u farkla ki, 1982 Anayasas, 1961 Anayasasnda sadece bir grev olarak ifade edilen yrtme fonksiyonuna, bir yetki ve grev olma niteliini kazandrmtr. Mahkemelerin bamszl ile ilgili temel hkm (m. 138), 1961 Anayasasndaki hkmn (m. 132) hemen hemen ayndr. Bu maddeye gre hakimler grevlerinde bamszdrlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine gre hkm verirler. Hibir organ, makam, merci veya kii, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hakimlere emir ve talimat veremez; genelge gnderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz. Grlmekte olan bir dava hakknda Yasama Meclisinde yarg yetkisinin kullanlmas ile ilgili soru sorulamaz, grme yaplamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz. Yasama ve yrtme organlar ile idare, mahkeme kararlarna uymak zorundadr; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarn hibir suretle deitiremez ve bunlarn yerine getirilmesini geciktiremez.

220
Mahkemelerin Bamszl: Hakimlerin gerek yasama gerek yrtme organna bal olmakszn, onlardan btnyle bamsz olmalarn, bu iki organn hakimlere emir ve talimat veremeyeceini ve tavsiyede bulunamayacan ifade eder.

Anayasa Hukuku

Bu maddede dzenlenen mahkemelerin bamszl kavram olarak, daha aada inceleyeceimiz hakimlik teminatndan farkldr. Mahkemelerin bamszl, hakimlerin gerek yrtme gerek yasama organna bal olmadklar, onlardan mstakil olduklar, bu iki organn hakimlere emir ve talimat veremeyecei ve tavsiyelerde bulunamayaca anlamna gelir. Hakimlik teminat ise hakimlerin bamszln korumaya hizmet eden messeselerden sadece biri ve fakat en nemlisidir. Mahkemelere emir ve talimat verilemeyecei, genelge gnderilemeyecei, tavsiye ve telkinde bulunulamayaca hakkndaki bu hkm, phesiz maddi anlamda yarg yetkisinin kullanlmasn ilgilendirir. Bilindii gibi hakimler, maddi anlamda yargsal ilemlerin yannda, idari nitelikte ilemler de yaparlar. 1982 Anayasas (m. 140/6) hakim ve savclarn idari grevleri ynnden Adalet Bakanlna bal olduklarn aka belirtmitir.

HAKMLK TEMNATI
Mahkemelerin organ olarak bamszl, ancak yarg fonksiyonunu ifa eden hakimlerin teminatl bir statye kavuturulmalar, yani herhangi bir bask veya tehditle karlamakszn grevlerini tam bir serbestlik ve tarafszlkla yerine getirebilmeleri ile gerek bir anlam kazanr. eitli unsurlardan oluan hakimlik teminatnn en nemli unsuru, hakimlerin azlolunmamas ilkesidir. Bu ilke, 1982 Anayasasnda (m. 139), 1961 Anayasasndaki (m. 133) ifadeleriyle yer almtr. Ancak 1961 Anayasasnda 133. maddenin kapsamna alnmayp ayr bir madde (m. 137) ile dzenlenen savclar, 1982 Anayasasnda hakimlerle ayn teminata sahip klnmlardr. 1982 Anayasasnn hakimlik ve savclk teminat baln tayan 139. maddesine gre, hakimler ve savclar azlolulanamaz, kendileri istemedike Anayasada gsterilen yatan nce emekliye ayrlamaz; bir mahkemenin veya kadronun kaldrlmas sebebiyle de olsa, aylk, denek ve dier zlk haklarndan yoksun klnamaz. Meslekten karlmay gerektiren bir sutan dolay hkm giymi olanlar, grevini salk bakmndan yerine getiremeyecei kesin olarak anlalanlar veya meslekte kalmalarnn uygun olmadna karar verilenler hakknda kanundaki istisnalar sakldr. Ancak phesiz ki, hakimlik teminat sadece hakimlerin azlolunamamas ile salanamaz. Eer yrtme (veya yasama) organ azil dndaki eitli yollardan da bir hakimin mesleki hayat ve zlk haklar zerinde etkili olabiliyorsa, hakimlik teminat etkinliini kaybeder. 1961 ve 1982 Anayasalar, hakimlik teminatnn baz unsurlarn (azlolunamama, altm be yandan nce emekliye sevk edilememe; aylk; denek ve dier zlk haklarndan yoksun braklamama) dorudan doruya Anayasada belirtmi, dierlerinin dzenlenmesini ise kanuna brakmtr. Ancak bu dzenlemenin, mahkemelerin bamszl ve hakimlik teminat esaslarna gre yaplmas gerekir (1982 Anayasas, m. 140/3; 1961 Anayasas, m. 134/1). Dier bir deyimle, bu ilkelerin gereklerine uygun dmeyen bir kanuni dzenleme, Anayasaya aykr olur. 1982 Anayasasna gre (m. 140/3, 4) hakim ve savclarn nitelikleri, atanmalar, haklar ve devleri, aylk ve denekleri, meslekte ilerlemeleri, grevlerinin ve grev yerlerinin geici veya srekli olarak deitirilmesi, haklarnda disiplin kovuturmas almas ve disiplin cezas verilmesi, grevleriyle ilgili veya grevleri srasnda iledikleri sularndan dolay soruturma yaplmas ve yarglanmalarna karar verilmesi, meslekten karmay gerektiren sululuk veya yetersizlik halleri ve meslek ii eitimleri ile dier zlk ileri mahkemelerin bamszl ve hakimlik teminat esaslarna gre kanunla dzenlenir. Hakimler ve savclar altm be yan bitirinceye kadar hizmet grrler; askeri hakimlerin ya had-

Hakimlik Teminat: Hakimlerin grevlerini, herhangi bir bask ya da tehditle karlamakszn tam bir serbestlik, tarafszlk ve huzur ortam iinde gerekletirebilmeleri iin ngrlen nlemlerin btndr.

nite 14 - Yarg Fonksiyonu

221

di, ykselme ve emeklilikleri kanunda gsterilir. Bu hkm, kapsamna savclarn da dahil edilmesi dnda, 1961 Anayasasnn 134. maddesiyle hemen hemen ayndr. Maddede deinilen hususlar, 24.2.1983 tarihli ve 2802 sayl Hakimler ve Savclar Kanunu ile dzenlenmi bulunmaktadr.

HAKMLER VE SAVCILAR YKSEK KURULU

Hakimlik teminatnn, amalarna uygun ekilde gerekletirilmesi asndan en nemli pratik sorun, hakimlerin tayin, terfi, nakil, denetim ve disiplin gibi zlk ilerinin, ne tr bir organ veya kurul tarafndan yaplacadr. Bu ilemlerin yrtme organna braklmas halinde hakimlik teminatnn deer ve etkinliini pek byk lde yitirecei phesizdir. Bu sebeple 1961 Anayasas, hakimlerin btn zlk ileri hakknda karar vermek (m. 144/1) zere bir Yksek Hakimler Kurulu kurmutur. 1961 Anayasasnn ilk ekline gre, Yksek Hakimler Kurulu, on sekiz asl ve be yedek yeden kuruludur. Bu yelerden alts Yargtay genel kurulunca, alts birinci snfa ayrlm hakimlerce ve kendi aralarndan gizli oyla seilir. Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu, yksek mahkemelerde hakimlik etmi veya bunlara ye olma artn kazanm kimseler arasndan gizli oyla ve ye tamsaylarnn salt ounluu ile er ye seerler. Bu usulle Yargtay genel kurulunca iki, birinci snfa ayrlm hakimler ile Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu tarafndan birer yedek ye seilir (m. 143/1). Bu madde, 1971 ylnda 1488 sayl Kanunla deitirilmi ve on bir asl ve yedek yeden kurulu olan Yksek Hakimler Kurulunun btn yelerinin Yargtay Genel Kurulunca, kendileri arasndan ve ye tamsaylarnn salt ounluu ile ve gizli oyla seilecei hkme balanmtr. Bu deiiklikte, zellikle, Yksek Hakimler Kuruluna yasama meclislerince ye seilmesi usulnn beklenen faydalar salamamas, bu konuda parti faktrlerinin etkili olmas, ou zaman seimlerin gecikmesi gibi nedenler rol oynamtr. Btn yelerin seiminin Yargtaya braklmasyla, Yksek Hakimler Kurulunun her bakmdan tam bamszla kavuaca ve bylece hakimlerin bamszlnn da en etkili biimde garanti altna alnm olaca dnlmtr. 1982 Anayasas, Yksek Hakimler Kurulunu, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu ad altnda yeniden dzenlenmitir. Buna gre (m. 159) Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu, mahkemelerin bamszl ve hakimlik teminat esaslarna gre kurulur ve grev yapar. Kurulun Bakan, Adalet Bakandr. Adalet Bakanl Mstear Kurulun tabii yesidir. Kurulun asl ve yedek yesi Yargtay Genel Kurulunun, iki asl ve iki yedek yesi Dantay Genel Kurulunun kendi yeleri arasndan, her yelik iin gsterecekleri er aday iinden Cumhurbakannca, drt yl iin seilir. Sresi biten yeler yeniden seilebilirler. Kurul, seimle gelen asl yeleri arasndan bir bakan vekili seer. Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu; adli ve idari yarg hakim ve savclarn meslee kabul etme, atama ve nakletme, geici yetki verme, ykseltme ve birinci snfa ayrma, kadro datma, meslekte kalmalar uygun grlmeyenler hakknda karar verme, disiplin cezas verme, grevden uzaklatrma ilemlerini yapar. Adalet Bakanlnn, bir mahkemenin veya bir hakimin veya savcnn kadrosunun kaldrlmas veya bir mahkemenin yarg evresinin deitirilmesi konusundaki tekliflerini karara balar. Ayrca Anayasa ve kanunlarla verilen dier grevleri yerine getirir. Kurul kararlarna kar yarg mercilerine bavurulamaz. Kurulun grevlerini yerine getirmesi, seim ve alma usulleriyle itirazlarn kurul bnyesinde incelenmesi esaslar kanunla dzenlenir. Adalet Bakanlnn merkez kuruluunda geici veya srekli olarak altrlacak hakim ve savclarn izinlerini alarak atama yetkisi Adalet Bakanna aittir. Adalet Ba-

Yargtay: Temyiz mahkemesi; adliye mahkemelerinden verilen karar ve hkmlerin son inceleme makam olup, yasa ile belirlenen baz davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar; eitli hukuk ve ceza dairelerinden oluur.

dari Yarg: dari uyumazlklarn zm; idari uyumazlklarla ilgili yarg koludur.

222

Anayasa Hukuku

Dantay: Trkiye Cumhuriyeti Anayasas ile grevlendirilmi bulunan yksek idare mahkemesi, danma ve inceleme merciidir.

kan Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunun ilk toplantsnda onaya sunulmak zere, gecikmesinde saknca bulunan hallerde hizmetin aksamamas iin hakim ve savclar geici yetki ile grevlendirebilir. Grlyor ki, 1961 ve 1982 sistemleri arasndaki en nemli fark, Kurul yelerinin seim ekliyle ilgilidir. 1961 Anayasasnn 1488 sayl Kanunla deiik ekline gre Kurulun btn yeleri Yargtay tarafndan seilirken, bu defa yelerin Yargtay ve Dantay Genel Kurullarnca kendi yeleri arasndan her yelik iin gsterecekleri er aday iinden Cumhurbakannca seilmesi esas kabul olunmutur. Ayrca, Adalet Bakannn Kurulun bakan, Adalet Bakanl mstearnn da kurulun tabii yesi olduu belirtilmitir. Bylece Kurulun iki yesi yrtme organndan gelmekle beraber, be asl ve be yedek yesi, yksek mahkemelerin gsterecekleri adaylar arasndan seilmekte ve Kurul bnyesi iinde hakimlik teminatna sahip olanlar ak bir ounluk oluturmaktadrlar. Hakimlik teminat bakmndan hayati nem tayan byle bir kurulun btn yelerinin dorudan doruya yarg organlar tarafndan seilmelerinin (1971 sistemi) fayda ve sakncalar zerinde ok sz sylenebilir. phesiz, byle bir sistem, hakimlerin yasama ve yrtme organlar karsndaki bamszln en yksek noktasna ulatrr. Ancak te yandan, hakimlerin hakimler tarafndan seilmesi ve btn zlk ilerinin gene hakimler tarafndan yrtlmesi anlamna gelen bu kooptasyon sisteminin, bir eit kast zihniyetine sahip bir yarg teknokrasisinin olumasna, yarg organnn toplumdaki deiimlere duyarsz kalmasna yol aabilecei de ileri srlebilir. stelik devlet bnyesi iinde son derece nemli bir grev ifa eden byle bir kuruluun, dolayl veya dolaysz olarak milli iradeye dayanmamasnn, milli egemenlik ve demokrasi ilkelerine uygun dp dmeyecei de tartlabilir. Bu nedenlerledir ki, zamanmzda kooptasyon sistemi, saf ekliyle ok dar bir uygulama alan bulmaktadr. Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunu selefinden ayran ikinci bir nemli zellik, 1961 Anayasasna gre Yksek Hakimler Kurulunun ancak adliye mahkemeleri hakimlerinin zlk ileri hakknda karar vermesine karlk, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunun grev alannn, adli ve idari yarg hakim ve savclarnn zlk ilerini kapsamasdr. 1961 Anayasas, Dantay hakimlerinin zlk ileri hakknda karar verme yetkisini Yksek Hakimler Kuruluna vermemi, bu konuda zel bir sistem meydana getirmitir. 1982 Anayasasnda ise Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunun idari yarg hakimlerinin zlk ilerinde de yetkili klnmasna paralel olarak, Kurulun iki asl ve iki yedek yesinin Dantay Genel Kurulunca kendi yeleri arasnda aday gsterilerek Cumhurbakannca seilmesi ngrlmtr. Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunun stats ile Yksek Hakimler Kurulunun stats arasndaki bir fark da, hakimlerin denetimi ve haklarnda soruturma yaplmas konusundadr. 1961 Anayasasnn 1488 sayl Kanunla deiik 144. maddesine (f. 5) gre, hakimlerin denetimi ve haklarndaki soruturma, Yksek Hakimler Kuruluna bal ve srekli olarak grevli mfetti hakimler eliyle yaplr. Mfetti hakimler, hakim ve Cumhuriyet savclar ile bu mesleklerden saylanlar arasndan Yksek Hakimler Kurulunca atanr. 1982 Anayasas ise, hakim ve savclarn denetiminin Adalet Bakanl bnyesi iindeki adalet mfettileri tarafndan yaplmasn ngrmtr. Buna gre, Hakim ve savclarn grevlerini; kanun, tzk, ynetmeliklere ve genelgelere (Hakimler iin idari nitelikteki genelgelere) uygun olarak yapp yapmadklarn denetleme; grevlerinden dolay veya grevleri srasnda su ileyip ilemediklerini, hal ve eylemlerinin sfat ve grevleri icap-

nite 14 - Yarg Fonksiyonu

223

larna uyup uymadn aratrma ve gerektiinde haklarnda inceleme ve soruturma, Adalet Bakanlnn izni ile adalet mfettileri tarafndan yaplr. Adalet Bakan soruturma ve inceleme ilemlerini, hakknda soruturma ve inceleme yaplacak olandan daha kdemli hakim ve savc eliyle de yaptrabilir (m. 144). Bu denetimin ayrntlar, Hakimler ve Savclar Kanununda dzenlenmitir (m. 82, 99101). Denetim ve soruturmann, Danma Meclisince kabul edilen metinde olduu gibi, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu tarafndan atanan mfettilerce yaplmas, bizce Anayasann benimsedii sisteme ve hakimlik teminatnn gereklerine daha uygun olurdu. Geri denetim ve soruturmann adalet mfettilerince yaplmasna karlk, bunun sonucunda her trl disiplin cezas gene ancak Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu tarafndan verilebilmektedir ama, soruturmann nihai karar bir lde etkileyebilecei dnlrse bu ilemin siyasal bir makam sahibi olan Adalet Bakanna bal adalet mfettilerince yrtlmesinin sakncal olaca ortadadr. Nihayet, 1961 ve 1982 Anayasalar arasndaki bir fark da, 1982 Anayasasna gre, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunun kararlarna kar yarg mercilerine bavurulamamasdr (m. 159/4). Aslnda, buna paralel bir hkm, 1961 Anayasasnn 144. maddesinde 1971 ylnda yaplan deiiklikte getirilmi, fakat bu Anayasa deiiklii, Anayasa Mahkemesinin 27.1.1977 tarih ve E. 1976/43, K. 1977/4 sayl karar ile iptal edilmiti. Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu, yelerinin ounluu hakimlerden olumakla birlikte, grd fonksiyonun nitelii itibariyle idari bir organdr. Kurulun yapt ilemler de, aka idari ilem nitelii tamaktadr. Dolaysyla, bu ilemlere kar idari yarg yoluna bavurulabilmesi gerekirdi. Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunun tm yelerinin dorudan doruya yarg organlar tarafndan seilmesinin yarar ve sakncalarn tartnz.
SIRA SZDE

YKSEK MAHKEMELER
Anayasamzda yer alan yksek mahkemeler, geleneksel olarak hukuk biliminin dier dallarnda incelendiinden, burada bu konularda ayrntya girilmeyecek; Anayasa Mahkemesi ise, aada anayasa yargs erevesi iinde ayrca ele alnacaktr. Bu kesimde, yksek mahkemelerin stats bakmndan 1961 ve 1982 Anayasalar arasndaki baz farklara deinilmekle yetinilecektir. Yargtay yelerinin seim ekli bakmndan iki anayasa arasnda bir fark yoktur. 1961 Anayasasna gre Yksek Hakimler Kurulu tarafndan seilen Yargtay yeleri, imdi de Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu tarafndan seilmektedir. 1982 Anayasasna gre, (m. 154/2, 3) Yargtay yeleri, birinci snfa ayrlm adli yarg hakim ve Cumhuriyet savclar ile bu meslekten saylanlar arasndan Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunca ye tamsaysnn salt ounluu ve gizli oyla drt yl iin seilirler; sresi bitenler yeniden seilebilirler. Buna karlk 1961 Anayasasna gre Yargtay Genel Kurulunun kendi yeleri arasndan setii Cumhuriyet Basavcs (ve 1982 Anayasas ile buna eklenen Cumhuriyet Basavc vekili) halen Yargtay Genel Kurulunun kendi yeleri arasndan gizli oyla belirleyecei beer aday arasndan Cumhurbakannca seilmektedirler (m. 154/4). Bilindii gibi 1961 Anayasas, Dantay yelerinin seimini, Dantayn tad zellik sebebiyle, Yksek Hakimler Kuruluna brakmam, bu konuda kendine zg bir sistem oluturmutu. Buna gre, Dantay yeleri, Bakanlar Kurulu ile Dantay Genel Kurulunca ayr ayr bo yer says kadar gsterilecek adaylar arasndan Anayasa Mahkemesinin asl ve yedek yelerinin ye tam saysnn te iki

224

Anayasa Hukuku

Askeri Yargtay: Askeri mahkemelerde verilen karar ve hkmlerin st inceleme makamdr; ayrca asker kiilerin yasa ile belirlenen baz davalarna ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Askeri Yksek dare Mahkemesi: Asker kiileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilikin idari eylem ve ilemlerden doan uyumazlklarn ilk ve son derece mahkemesi olarak yarg denetimini ve yasalarla belirlenen grevleri yapan yksek mahkemedir.

ounluk ile ve gizli oyla seilmekteydi (m.140/3). 1982 Anayasas ise, Dantay yelerinin drtte nn, birinci snf idari yarg hakim ve savclar ile bu meslekten saylanlar arasndan Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunca; drtte birinin de, nitelikleri kanunda belirtilen grevliler arasnda Cumhurbakannca seilmesini ngrmtr (m. 155/3). Her iki Anayasada, Yargtay yelerinin seiminden farkl bir yol izlenerek birinde Bakanlar Kurulunca aday gsterilmesi, dierinde de yelerden drtte birinin Cumhurbakannca seilmesi suretiyle yrtme organna bir rol tannmas, Dantayn bir idari yarg organ olma yannda, merkezi idarenin danma organ fonksiyonunu da yerine getirmesinden kaynaklanmaktadr. Askeri Yargtay ve Askeri Yksek dare Mahkemesi yelerinin seiminde ise 1961 Anayasas dnemindeki sistem korunmu, yani yelerin bu mahkemelerce her bo yer iin gsterilecek er aday arasndan Cumhurbakannca seilmeleri kabul edilmitir (m. 156/2, 157/2).

nite 14 - Yarg Fonksiyonu

225

zet
AMA

Yarg fonksiyonunun mahiyeti ve zelliini belirleyebilmek. Yargnn yasama ve yrtme kuvvetlerinden ayr, bamsz bir nc kuvvet tekil edip etmedii tartmaldr. Bir gre gre; devlet ancak iki kuvvetten oluabilir. Bu kuvvetler kanun yapan yasama kuvveti ile bu kanunlar uygulayan yrtme kuvvetidir. Yarg fonksiyonu ise bir uyumazlk dolaysyla, kanunun yarg organlarnca uygulanmasndan baka bir ey deildir. Yarg organnn kendine has zellikleri vardr. Yarg, dorudan doruya adaletin gerekletirilmesi amacna ynelik nitelii ve hukuki uyumazlklar kesin olarak zme zellii ile dier devlet organlarndan ayrlan ve amzda artk bamsz olmas gerektii vurgulanan bir kuvvet haline gelmitir. Trk Anayasalar bakmndan yarg fonksiyonunun durumunu saptayabilmek. Trk Anayasa hayatnda 1924, 1961 ve 1982 Anayasalarnda yarg fonksiyonu ayr bir kuvvet olarak vasflandrlm ve bamsz mahkemeler tarafndan kullanlaca ifade edilmitir. Ancak yarg bamszln btn gerekleriyle gerekletirmeye ynelik dzenlemeler ilk kez 1961 Anayasas ile getirilmitir.

AMA

AMA

Mahkemelerin bamszl ilkesini ve hakimlik teminatn aklayabilmek. Mahkemelerin bamszl, hakimlerin yasama ve yrtme organlarna bal olmamalar, her iki organn da hakimlere emir ve talimat veremeyecekleri, tavsiyede bulunamayacaklar anlamna gelmektedir. Mahkemelerin gerek anlamda bamsz olmalarndan sz edebilmek ise hakimlerin teminatl bir statye kavuturulmalar, yani herhangi bir bask ile karlamakszn grevlerini tam bir serbestlik ve tarafszlk iinde yerine getirebilmeleri halinde mmkndr. Hakimlik teminatnn amalarna uygun bir ekilde gerekletirilebilmesi asndan en nemli sorun, hakimlerin zlk ilerinin ne tr bir organ tarafndan gerekletirileceidir. 1982 Anayasas bu grevi adli ve idari yarg hakim ve savclarna ilikin olarak Hakimler ve Savclar Yksek Kuruluna vermitir.

226

Anayasa Hukuku

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, mahkemelerin bamszl kavramnn kapsamna girmez? a. Hakimlerin yasama organna bal olmamas. b. Hakimlerin yrtme organna bal olmamas. c. Yasama organnn hakimlere emir ve talimat verememesi. d. Yrtme organnn hakimlere tavsiyede bulunamamas. e. Hakimlerin grevlerinden uzaklatrlabilmeleri. 2. 1982 Anayasasna gre Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu yeleri, aadakilerden hangisi tarafndan seilmektedir? a. Cumhurbakan b. Babakan c. TBMM d. Anayasa Mahkemesi e. Yargtay 3. Aadakilerden hangisi Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunun grevlerinden deildir? a. Adli yarg hakimlerini atama b. Anayasa Mahkemesi yelerini atama c. Hakimlere geii yetki verme d. Hakimlere disiplin cezas verme e. Hakimleri grevden uzaklatrma 4. Aadakilerden hangisi Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu yesi deildir? a. Adalet Bakan b. Adalet Bakanl Mstear c. Yargtay Genel Kurulunca seilen hakimler d. Dantay Genel Kurulunca seilen hakimler e. Saytay Genel Kurulunca seilen hakimler 5. Aadakilerden hangisi hakimlik teminatnn en nemli unsurudur? a. Hibir organn hakimlere emir verememesi. b. Yasama ve yrtme organlarnn mahkeme kararlarna uymak zorunda olmas. c. Hakimlerin azlolunamamas. d. Grlmekte olan dava hakknda yasama meclisinde grme yaplamamas. e. darenin mahkeme kararlarn hibir suretle deitirememesi.

6. Yarg bamszln btn gerekleriyle gerekletirmeye ynelik dzenlemeler ilk kez hangi anayasada yer almtr? a. 1876 Kanun-u Esasisi b. 1921 Anayasas c. 1924 Anayasas d. 1961 Anayasas e. 1982 Anayasas 7. 1982 Anayasasna gre hakim ve savclarn zlk ilerini yapmak ile grevlendirilmi organ hangisidir? a. Yargtay b. TBMM c. Dantay d. Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu e. Adalet Bakanl 8. 1982 Anayasasna gre Dantay yelerinin drtte biri aadakilerden hangisi tarafndan seilir? a. Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu b. Dantay c. TBMM d. Cumhurbakanl e. Blge dare Mahkemesi 9. Aadakilerden hangisi adliye mahkemelerinden verilen karar ve hkmlerin son inceleme makam olan temyiz mahkemesidir? a. Dantay b. Yargtay c. Askeri Yargtay d. Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu e. Asliye Hukuk Mahkemesi 10. Belli konularda karar verecek olanlara, yasalarn tand deerlendirme yetkisine ne denir? a. Kamu yarar b. Hukuk devleti c. Bal yetki d. Takdir yetkisi e. Deerlendirme yetkisi

nite 14 - Yarg Fonksiyonu

227

Yaamn inden
Adalet Bakanl rgtnde idari grevlerde alan hakimler ve savclar yargsal grev yapmamakla beraber, adalet hizmeti iinde ok nemli grevleri stlenmi bulunmaktadrlar. Ancak, yargsal grev yapan hakim ve savclardan farkl olarak bu grevlerini Bakann emir ve direktifleri dorultusunda ve Bakan adna yerine getirdikleri de bir gerektir. Bu nedenle de birinci snf hakim ve savclarn atamalarn mterek kararname ile yaplmas gerektiinde kukuya yer yoktur. Ancak, Adalet Bakanl Mstear iin ayn eyi sylemek olanakszdr. nk, Mstear bir yandan idari grevleri ynnden Bakann emir ve direktiflerine gre bakanlk hizmetlerinin yrtlmesinde Bakana yardmc olmakta, te yandan Anayasa uyarnca Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunun tabii yesi bulunmaktadr. Bu nedenle, Adalet Bakanl Mstear, meslekten yetimi ve teminatl uzman olduu iin bakanln en yetenekli ve srekli esi saylan dier bakanlk mstearlarndan farkl bir hukuksal konumda bulunmaktadr. Kurulun, oluumunda bir lde yrtme organna yer verilmesine karn, grev yaparken her trl etki, bask, ynlendirmeden uzak, tamamen bamsz olmas amalanmtr. Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunun bamszl ise, Kurulu oluturan yelerin bamszl lsnde gerekleir. Kurulda grev alan teminatl yksek mahkeme hakimleri yannda ayn statde bulunan ve mahkemelerin bamszl ve hakimlik teminat ilkesine gre grev yapmas ngrlen Adalet Bakanl Mstearnn, dierlerinden gvencesiz durumda olmas, 159.maddenin birinci fkras ile badamad gibi yarg bamszln da zedeler. nk, kurul yelerinin bamsz grev yapabildii lde hakimlerin ve savclarn bamszlnn gvenceye alnaca kukusuzdur. (E. 1992/37, K. 1993/18 T. 27.04.1993, AMKD. C. 1, S. 31, s. 110)

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. a 3. b 4. e 5. c 6. d 7. d 8. d 9. b 10. d Ayrntl bilgi iin Mahkemelerin Bamszl konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Hakimlik Teminat konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Mahkemelerin Bamszl konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Yksek Mahkemeler konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Yksek Mahkemeler konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Yarg Fonksiyonunun Mahiyeti ve zellii konusuna baknz.

Bavurulabilecek Kaynaklar
Kapani, Mnci. (1956). cra Organ Karsnda Hkimlerin stiklali. Ankara: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn. Kuru, Baki. (1966). Hkim ve Savclarn Bamszl ve Teminat. Ankara: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn. Okandan, Recai Galip. (1967). 20 Nisan 1340 Anayasamza Gre Hakk Kaza. stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas. C. 32, S. 2-4.

228

Anayasa Hukuku

229

Anayasa Yargs-I (Anayasa Mahkemesi, Anayasaya Uygunluk Denetimi)

15

Bu nitede...
Anayasa yargs kavram ve anayasa yargsnn tarihsel geliimi ksaca anlatldktan sonra Anayasa Mahkemesi ve grevlerine ilikin bilgi verilmektedir. Anayasa Mahkemesi tarafndan gerekletirilen Anayasaya uygunluk denetiminin konusu ayrntlaryla incelenmektedir.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaksnz: Anayasa yargs kavramn ve tarihsel geliimini belirleyebileceksiniz. Anayasa Mahkemesinin statsn belirleyip, grevlerini sralayabileceksiniz. Anayasaya uygunluk denetiminin konusunu saptayabileceksiniz.

230

Anayasa Hukuku

rnek Olay
TRAZLARIN KONUSU : 1.3.1926 gnl, 765 sayl Trk Ceza Kanununun 6123 sayl Yasa ile deitirilen 450. maddesindeki fail idam cezasna mahkm edilir biimindeki ibarenin, Anayasann 38. maddesine aykrl savyla iptali istemidir. I- OLAY Adam ldrmek sularndan alan kamu davalarnda, 765 sayl Yasann 6123 sayl Yasa ile deitirilen 450. maddesindeki Fail idam cezasna mahkm edilir biimindeki ibarenin, Anayasaya aykr olduu kansna varan mahkemeler iptal iin bavurmulardr. II- TRAZLARIN GEREKELER Bavuru kararlarnda zetle, Anayasann 38. maddesine 4709 sayl Yasayla eklenen ve sava, ok yakn sava tehdidi ve terr sular halleri dnda lm cezas verilemeyeceini ngren fkra uyarnca, TCKnn 450. maddesinde yer alan idam cezasnn Anayasaya aykr hale geldii ileri srlmtr. VI- ESASIN NCELENMES . belgeleri okunup incelendikten sonra gerei grlp dnld : ..Trk Ceza Kanununun deitirilen 450. maddesinde yer alan idam cezas, 3.8.2002 gnl, 4771 sayl Yasa ile mebbet ar hapis cezasna dntrldnden, KONUSU KALMAYAN STEM HAKKINDA KARAR VERLMESNE YER OLMADIINA, 17.9.2002 gnnde OY BRLYLE karar verildi (E. 2001/435, K. 2002/83, T. 17.09.2002, www.anayasa.gov.tr/KARARLAR/IPTALITIRAZ).

Anahtar Kavramlar
nleyici Denetim Dzeltici Denetim Anayasa Mahkemesi Anayasallk Bloku

indekiler
ANAYASA YARGISI KAVRAMI VE TARHSEL GELM ANAYASA MAHKEMESNN STATS KURULUU VE GREVLER ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN KONUSU Kanunlar Kanun Hkmnde Kararnameler Trkiye Byk Millet Meclisi tz Anayasa Deiiklikleri Milletleraras Anlamalar Parlamento Kararlar ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN KAPSAMI Esas Bakmndan Denetim ekil Bakmndan Denetim

nite 15 - Anayasa Yargs-I (Anayasa Mahkemesi, Anayasaya Uygunluk Denetimi)

231

ANAYASA YARGISI KAVRAMI VE TARHSEL GELM

AMA

Anayasa yargs kavramn ve tarihsel geliimini belirleyebilmek.

Anayasa Yargs: Kanunlarn ve dier baz yasama ilemlerinin anayasaya uygunluunun yargsal mercilerce denetlenmesidir.

1
Geni anlamda anayasa yargs, dorudan doruya anayasaya uyulmasn salamak amacn gden her trl yarg ilemini, veya anayasa hukuku sorunlarnn yargsal usller ierisinde bir karara balanmas srecini ifade eder. Dar anlamda ise, anayasa yargsndan, kanunlarn ve dier baz yasama ilemlerinin anayasaya uygunluunun yargsal merciler tarafndan denetimi anlalr. Anayasa yargs, hukuk devletinin geliiminde son ve en nemli merhale olarak tanmlanabilir. Gerekten, yakn denilebilecek zamanlara kadar, hukuk devleti deyiminden esas itibariyle yrtme organnn kanunlara balln salayacak yargsal denetim anlalmtr. Fransz htillinden gelen blnmez, devredilmez, yanlmaz ve temsil edilmez genel irade anlaynn etkisiyle, millet temsilcilerinden oluan yasama organnn, kii haklarna tecavz edebilecei, dolaysyla kii haklarnn sadece yrme organ karsnda deil, yasama organ karsnda da korunmas gerekecei pek dnlmemitir. Yazl ve sert anayasalar on sekizinci yzyl sonlarndan itibaren ortaya kmaya balad halde, Amerika Birleik Devletleri bir yana braklrsa, kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi sisteminin yaygnlamas iin yirmi birinci yzyl ortalarna kadar beklemek gerekmitir. u halde, kanunlarn anayasaya uygunluunun denetimi kavramnn ortaya kmas iin ilk ve zorunlu art, yazl ve sert bir anayasann varldr. nk aksi halde, kanunu, daha stn hukuk normu olmas gereken anayasadan ayran bir kriter bulunmayacak, baka bir deyimle kanunlar iin bir denetleme ls mevcut olmayacaktr. Ancak, yazl ve sert bir anayasann varl, tek bana, anayasa yargsna vcut vermeye yeterli deildir. Yazl ve sert anayasal birok lkeler, anayasann stnln ve kanunlarn anayasaya aykr olamayacan bir anayasa normu olarak kabul etmekle beraber, bu uygunluun denetimini yargsal deil, siyasal organlara brakmay tercih etmilerdir. Bunda, yukarda deindiimiz gibi, yasama organnn mill iradeyi ifade ettii, yarg organna kanunlarn anayasaya uygunluunu denetleme yetkisi verilmesinin mahkemeleri milli iradenin zerine kartmak demek olaca, byle bir zmn kuvvetler ayrlna da aykr decei gibi dnceler rol oynamtr. Grlyor ki, kanunlarn anayasaya uygunluunun denetlenmesi konusunda bir temel ayrm, siyasal ve yargsal denetim sistemleri arasndadr. Siyasal denetim sistemini semi olan lkeler, bu denetimi eitli siyasal organlardan bir veya birkana brakabilirler. Bunlar arasnda, kanunlar zerindeki veto yetkisi dolaysyla devlet bakan, ikinci meclis, yasama meclisinin bir komisyonu, veya siyasal organlar tarafndan seilmi zel bir kurul saylabilir. Siyasal ve yargsal denetim sistemleri arasndaki ayrm, denetimin zaman asndan yaplan baka bir ayrmla da akmaktadr. Denetimin yapld zamana gre, denetim sistemleri nleyici denetim ve dzeltici denetim olarak ikiye ayrlr. nleyici denetim, normun yrrle girmesinden nce yaplan denetimdir ki, bu kural olarak siyasal organlar tarafndan gerekletirilir, Normun kesinleip yrrle girmesinden sonra yaplan dzeltici denetim ise, yarg organlarnca gerekletirilir. Siyasal organlarca yaplacak denetimin, kii haklar ynnden yeterli teminat salayamayaca aktr. Bu sebeple, zaman iinde yargsal denetim sistemi yaygnlk ve stnlk kazanmtr. Bu sistem, kanunlarn anayasaya uygunluunun,

nleyici Denetim: Bir normun yrrle girmesinden nce yaplan denetimdir. Dzeltici Denetim: Bir normun yrrle girmesinden sonra yaplan denetimdir.

232

Anayasa Hukuku

yarg mercileri tarafndan ve yargsal usuller ierisinde denetlenmesi olarak tanmlanabilir. phesiz, yargsal denetim sistemini kabul eden lkeler arasnda da, denetimi yapan mahkemenin nitelii (genel mahkemeler veya zel bir mahkeme), konunun mahkemeye intikal ettirili tarz (soyut norm denetimi veya somut norm denetimi) ve mahkeme kararnn kapsam ve sonular (herkes iin iptal veya yalnz taraflar balayc karar) bakmlarndan nemli farklar mevcuttur. Bu farklara, Trk anayasa yargs sistemi incelenirken tekrar deinilecektir. Trk Anayasa Hukukunda, 1876 Kanun-u Esasisi, sert anayasa sistemini benimsemi olmakla beraber, yargsal denetime yer vermemiti. Kanunlarn anayasaya uygunluu sorunu hakknda hibir hkme yer vermeyen 1921 Anayasasndan sonra, 1924 Anayasas da sert anayasa sistemini benimsemiti (m. 102). Buna karlk 1924 Anayasasnda, kanunlarn anayasaya uygunluunun mahkemelerce denetlenip denetlenemeyecei hakknda herhangi bir hkm yoktu. Bu durumda, Anayasann sertliine ve hibir kanunun Anayasaya aykr olamayaca hkmne dayanlarak mahkemelerce somut norm denetimini gerekletirmenin mmkn olup olmad 1924 Anayasas dneminde Trk doktrininde ciddi tartmalara yol at. Doktrindeki bu tereddt mahkeme itihatlarna da yansm, baz yerel mahkemelerin yargsal denetim lehinde karar vermelerine ramen, yksek mahkemelerin bu gr benimsememeleri sebebiyle, kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi sistemi itihat yoluyla yerleememitir. Anayasaya uygunluk denetiminin yokluu, zellikle ok-partili hayata geilmesinden sonra daha da ciddi sorunlar yaratmaya balam, bunun etkisiyle 1961 Anayasas, kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimine bnyesinde geni kapsaml biimde yer vermitir. Bu Anayasann getirmi olduu hkmleri, 1982 Anayasasnn ilgili hkmleri ile birlikte, karlatrmal olarak ele alacaz.

ANAYASA MAHKEMESNN STATS, KURULUU VE GREVLER

AMA

Anayasa Mahkemesinin statsn belirleyip, grevlerini sralayabilmek.

Anayasa Mahkemesinin Stats

1961 Anayasas, aada aklayacamz istisna bir durumda genel mahkemelere de bir kanunun anayasaya uygunluu hakknda hkm verme yetkisini tanm olmakla beraber, bu konudaki yetkiyi esas itibariyle Anayasa Mahkemesine brakmtr. 1982 Anayasas genel mahkemelerin kanunlarn Anayasaya uygunluu hakknda hkm verebilecekleri istisna durumu da ortadan kaldrarak, Anayasa Mahkemesini denetim konusunda tek yetkili klmtr. Ksacas, kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetiminde 1961 Anayasas esas itibariyle, 1982 Anayasas ise tmyle, zel mahkeme sistemini benimsemitir. 1961 ve 1982 Anayasalarnn sisteminde Anayasa Mahkemesi, phesiz yarg organnn bir paras olmak ve bir yksek mahkeme nitelii tamakla beraber, fonksiyonunun mahiyeti, ona yarg organ iinde zel ve ncelikli bir mevki vermitir. Avrupa doktrininde Anayasa Mahkemelerini herhangi bir yksek mahkeme deil, zel bir anayasa organ olarak grme eilimi mevcuttur. Bizde de bu gre hakllk kazandracak gerekeleri, Prof. Kratldan esinlenerek, u ekilde sralamak mmkndr: (a) Anayasa, Anayasa Mahkemesinin kurulu, grev ve

nite 15 - Anayasa Yargs-I (Anayasa Mahkemesi, Anayasaya Uygunluk Denetimi)

233

yetkilerini, dier yksek mahkemelere oranla ok daha ayrntl ekilde dzenlemi, kanun dzenlemeye ok daha snrl bir alan brakmtr. Bu sebeple, Anayasa Mahkemesinin statsnde deiiklik yaplmas, ancak bir Anayasa deiiklii ile mmkndr. (b) Gene Anayasaya gre (1961, m. 148/2; 1982, m. 149/3), mahkemenin alma esaslar ve yeleri arasndaki iblm kendi yapaca tzkle dzenlenir. (c) Gerek 1961 (m. 152/5) gerek 1982 (m. 153/6) Anayasalarna gre, Anayasa Mahkemesi kararlar... yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn, gerek ve tzel kiileri balar. (d) Anayasa Mahkemesinin dier devlet organlar karsndaki bamszl Anayasann eitli hkmleri ile garanti altna alnmtr. (1961, m. 146; 1982, m. 147). (e) Anayasa Mahkemesi, genel bte iinde kendi btesi ile ynetilir. Btenin birinci derecede ita amirliini Bakan; ikinci derecede ita amirlii Genel Sekreter yapar (2949 sayl Kanun, m. 56). (f) Anayasa Mahkemesi Bakan ve yelerinin grevlerinden doan veya grevleri srasnda iledikleri sularla ahs sular iin soruturma almas Anayasa Mahkemesinin kararna baldr (2949 sayl Kanun, m. 55). (g) Uyumazlk Mahkemesinin bakanln Anayasa Mahkemesince, kendi yeleri arasndan grevlendirilen bir ye yapar. Dier mahkemelerle Anayasa Mahkemesi arasndaki grev uyumazlklarnda, Anayasa Mahkemesinin karar esas alnr (1982, m. 158). Bu hkmler, Anayasa Mahkemesinin gerek 1961 gerek 1982 Anayasalarnda, grevinin gerektirdii bir anayasa organ statsne kavuturulmu olduunu kantlamaktadr. Anayasa Mahkemesinin denetim yetkisi, 1982 Anayasasnda 1961 Anayasasna oranla baz bakmlardan daha snrl olmakla beraber, aada tartacamz bu deiikliklerin, Anayasa Mahkemesinin anayasal statsn temelde etkilemi olduunu sanmyoruz. Unutulmamaldr ki, Anayasa Mahkemesinin yarg organ iindeki zel durumu, sadece onun anayasal statsnden deil, ayn zamanda grd fonksiyonun mahiyetinden de kaynaklanr. Hukuk teknii asndan Anayasa Mahkemesinin yargsal faaliyetleri ile dier yksek mahkemelerin faaliyetleri arasnda fark grlmeyebilirse de, anayasa yargsnn urat konularn siyasetle ok daha i ie gemi olduunda phe yoktur. Bu itibarla, anayasa yargsn benimsemi olan btn lkelerde, bu yargy oluturan organlarn, dier mahkemelere oranla ok daha belirgin bir siyasal fonksiyon ifa etmek durumunda olduklar muhakkaktr.

Anayasa Mahkemesinin Kuruluu

1982 Anayasasnn 146. maddesine gre, Anayasa Mahkemesi on bir asl ve drt yedek yeden kurulur. Cumhurbakan, iki asl ve iki yedek yeyi Yargtay, iki asl ve bir yedek yeyi Dantay, birer asl yeyi Asker Yargtay, Asker Yksek dare Mahkemesi ve Saytay genel kurullarnca kendi Bakan ve yeleri arasndan ye tamsaylarnn salt ounluu ile her bo yer iin gsterecekleri er aday iinden; bir asl yeyi ise Yksekretim Kurulunun kendi yesi olmayan Yksekretim kurumlar retim yeleri iinden gsterecei aday arasndan; asl ve bir yedek yeyi st kademe yneticileri ile avukatlar arasndan seer. Yksekretim kurumlar retim yeleri ile st kademe yneticileri ve avukatlarn Anayasa Mahkemesine asl ve yedek ye seilebilmeleri iin, krk yan doldurmu, yksekrenim grm veya renim kurumlarnda en az on be yl retim yelii veya kamu hizmetinde en az on be yl fiilen alm veya en az on be yl avukatlk yapm olmas arttr.

234

Anayasa Hukuku

2949 sayl Kanun (m. 3) bu dzenlemeyi biraz daha ayrntl hale getirmi ve Yksekretim Kurulunun gsterecei adaylarla, Cumhurbakannca dorudan doruya seilecek yelerde aranacak baz ek nitelikleri de belirtmitir. Bu yelerin, Anayasada belirtilen niteliklerden baka, hkimlik mesleine alnmamay gerektiren bir sutan hkm giymemi olmalar veya bu gibi sulardan dolay ceza kovuturmas altnda bulunmamalar ve hkimlik mesleine alnmaya engel bir durumlarnn olmamas da gerekir. Bu artlarn dnda, yksekretim kurumlar mensuplar arasndan seilecek yenin hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarndan birinde retim yesi olmas; st kademe yneticileri arasndan seilecek yelerin ise, Yksekretim Kurulu bakan veya yesi veya yksekretim kurumu rektr veya dekan veya mstear, mstear yardmcs, general, amiral, bykeli, blge valisi veya vali olarak grev yapmalar gerekmektedir. Bu durumda, Cumhurbakannn dorudan doruya seecei asl ve bir yedek ye, yukarda belirtilen grevlerde bulunmu st kademe yneticileri veya mesleinde fiilen en az on be yl alm avukatlar arasndan serbeste seilecektir (2949 sayl Kanun, m. 3,4).

Anayasa Mahkemesinin Grevleri

Anayasa Mahkemesinin temel grevi, phesiz, kanunlarn ve Anayasada belirtilen dier normlarn Anayasaya uygunluunu denetlemektir. Ancak, aada ayrntl olarak ele alacamz bu temel grev dnda Anayasa, Anayasa Mahkemesine norm denetimi ile ilgili olmayan baka birtakm grevler de vermitir. Bu grevler yle sralanabilir: (a) Cumhurbakann, Bakanlar Kurulu yelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Dantay, Askeri Yargtay, Askeri Yksek dare Mahkemesi Bakan ve yelerini, Basavclarn, Cumhuriyet Basavc vekilini, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu ve Saytay Bakan ve yelerini grevleri ile ilgili sulardan dolay Yce Divan sfatyla yarglamak (m. 148/3). (b) Siyasi partilerin kapatlmas hakkndaki davalara bakmak (m. 69/4). (c) Siyasi partilerin mali denetimini yapmak (m. 69/3). (d) Milletvekillerinin yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmasna veya yeliklerinin dtne Trkiye Byk Millet Meclisince karar verilmesi hallerinde, ilgililerin iptal istemlerini karara balamak (m. 85). (e) Uyumazlk Mahkemesine bakanlk edecek yeyi kendi yeleri arasndan grevlendirmek (m. 158/2).

ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN KONUSU

AMA

Anayasaya uygunluk denetiminin konusunu saptayabilmek.

3
Anayasamza gre (m. 148/1) Anayasa Mahkemesi, kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve Trkiye Byk Millet Meclisi tznn Anayasaya ekil ve esas bakmlarndan uygunluunu denetler. Anayasa deiikliklerini ise sadece ekil bakmndan inceler ve denetler. Ancak, olaanst hallerde, skynetim ve sava hallerinde karlan kanun hkmnde kararnamelerin ekil ve esas bakmndan Anayasaya aykrl iddiasyla, Anayasa Mahkemesinde dava alamaz. Bu hkme gre, denetime tbi olan normlar yle sralanabilir.

nite 15 - Anayasa Yargs-I (Anayasa Mahkemesi, Anayasaya Uygunluk Denetimi)

235

Kanunlar
Anayasa Mahkemesinin temel grevi, kanunlarn Anayasaya uygunluunu denetlemektedir. Burada kanun deyiminin maddi anlamda deil, ekli anlamda kullanldnda phe yoktur. Dier bir deyimle, bte kanunlar ve kesinleen lm cezalarnn yerine getirilmesi hakkndaki kanunlar gibi, hukuk normu koymayan kanunlar da Anayasa Mahkemesinin denetim alannn kapsamna girer. Anayasa Mahkemesinin denetim yetkisi kural olarak btn kanunlar kapsamakla beraber, iki tr kanun anayasann ak hkmleriyle bu denetimin dnda braklmtr. Bunlar, anayasann 174. maddesinde saylan nklp kanunlar ile, anayasann geici 15. maddesinde deinilen Milli Gvenlik Konseyi dneminde karlm olan kanunlardr. Kanmzca, olaanst ara dnemlerde karlan kanunlarn anayasaya uygunluunun, olaan dneme geildikten sonra da denetlenememesi, anayasaya aykr olabilecek birtakm kanunlarn yrrlkte kalmasna imkn veren ve anayasa dzeni iinde elikiler yaratabilen sakncal bir durumdu. Bu durum, 3.10.2001 tarihli Anayasa deiiklii ile, geici 15. maddenin nc fkrasnn ilgas suretiyle ortadan kaldrlmtr.

Kanun Hkmnde Kararnameler

Kural olarak btn kanun hkmnde kararnameler, yrrle girdikleri andan itibaren Anayasaya uygunluk bakmndan Anayasa Mahkemesinin denetimine tbi bulunmakla beraber, iki tr kanun hkmnde kararname bundan istisna edilmitir. Biri, Anayasann yukarda deinilen geici 15. maddesi gereince, Milli Gvenlik Konseyi dnemi iinde karlm olan kanun hkmnde kararnameler; dieri ise, Anayasann 148. maddesi gereince, olaanst hallerde, skynetim ve sava hallerinde karlan kanun hkmnde kararnamelerdir. Birinci istisna, 2001 Anayasa deiikliiyle ortadan kaldrlmtr. Daha nce belirtildii gibi, skynetim ve olaanst hal kanun hkmnde kararnamelerinin Anayasaya uygunluunun denetlenememesi, hukuk devleti ilkesi asndan ciddi bir sakncadr.

Trkiye Byk Millet Meclisi tz

Hukuki nitelii bakmndan bir kanun deil, bir parlamento karar olmasna ramen, Trkiye Byk Millet Meclisi tz, tad zel siyasal nem sebebiyle Anayasa Mahkemesinin denetim yetkisi iindedir.

Anayasa Deiiklikleri
Yukarda tartlm olduu gibi, Anayasa deiikliklerinin yargsal denetimi, sadece ekil ynnden Anayasaya uygunluk denetimi ile snrlandrlmtr.

Milletleraras Antlamalar
Anayasamza gre (m. 90/son) usulne gre yrrle konulmu milletleraras antlamalar hakknda Anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz.

Parlamento Kararlar
Anayasamz, Trkiye Byk Millet Meclisinin karar biimindeki ilemlerinin yargsal denetime tabi olmasn kural olarak kabul etmemise de, iki tr kararn istisnai olarak Anayasa Mahkemesince denetlenebileceini hkme balamtr. Bun-

236

Anayasa Hukuku

lardan biri Trkiye Byk Millet Meclisi tz, dieri de yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna veya Trkiye Byk Millet Meclisi yeliinin dmesine ilikin kararlardr. Bu ikinci tr kararlarn zaten bir norm oluturmad, dolaysyla Anayasa Mahkemesinin bu konudaki denetiminin bir norm denetimi tekil etmedii aktr. Anayasaya uygunluk denetimine tabi olan bir hukuk normu hakknda bu denetimin gerekletirilebilmesi, o normun yrrlkte oluuna baldr. Anayasa Mahkemesinin bir kararnda da belirtildii gibi, bir yasa veya KHK herhangi bir nedenle yrrlkten kalktnda iptal davasnn konusu olamaz. Konusu kalmayan davann ise karara balanmasna olanak yoktur; nk iptal davasnda normun yrrlkte olmas gerekir. Dava konusu olan kural yrrlkten kalkarsa uygunluk denetiminin konusu da kalmaz. Daha nce eitli vesilelerle belirtildii gibi, bir ilemin anayasaya uygunluk denetiminin kapsamna giren bir ilem olup olmadnn belirlenmesinde, Anayasa Mahkemesi, ilemi yapan organn nitelendirmesi ile bal deildir. Anayasa Mahkemesi, bu nitelendirmeyi, ilemin niteliine bakarak kendi yapar. Aksi halde, denetime tbi olmas gereken bir ilemin, denetime tbi olmayan bir ilem biiminde yaplarak denetimden karlmas, her zaman mmkn olabilirdi.

ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNDE L NORMLAR (ANAYASALLIK BLOKU)

Anayasaya uygunluk denetiminde denetim konusu olan normun hangi norma veya normlara uygunluu aratrlacaktr? Dier bir deyimle, denetimde l normlar nelerdir? lk bakta bu sorunun cevab ok ak gibi grnmektedir: Anayasaya uygunluk denetiminde l norm, elbette Anayasann kendisidir. Ancak sorun bu kadar basit deildir. Baz lkelerde anayasalar kendileri dnda birtakm l normlar belirledikleri gibi, baz lkelerde de anayasann ak hkmleri dnda birtakm l normlar yarg kararlar yoluyla olumutur. ster anayasann kendisiyle snrl olsun, ister ona anayasa veya yarg kararlar yoluyla eklenen dier ilke ve kurallar da iine alsn, anayasaya uygunluk denetiminde kullanlan l normlarn tm, anayasallk bloku ad verilen normlar kmesini oluturmaktadr. Trkiyede 1982 Anayasasna gre, Anayasa metninin kendisi (buna Anayasann 176. maddesi gereince Balang da dahildir) dnda anayasallk blokuna dahil normlarn bulunup bulunmad balk altnda incelenebilir: Milletleraras hukuk kurallar, hukukun genel ilkeleri, Atatrk ilke ve inklplar.

l Norm: Anayasaya uygunluk denetimine konu olan normlarn, uygunluk incelemesinde tabi olacaklar norm ya da normlardr.

Anayasallk Bloku: Anayasaya uygunluk denetiminde kullanlan l normlarn btnnn oluturduu normlar kmesine verilen addr.

Milletleraras Hukuk Kurallar

TC Anayasas, ada anayasalarn ounun aksine, milletleraras hukukla i hukukun ilikisi hakknda genel bir kural koymamtr. Bu konuda Anayasamzda mevcut olan tek hkm, usulne gre yrrle konulmu milletleraras anlamalarn kanun hkmnde olduunu belirten 90. maddenin son fkrasdr. Bu hkm karsnda Trkiyenin taraf olduu milletleraras anlamalarn hukuk kurallar hiyerarisi iindeki yeri doktrinde tartmal olmakla beraber, bizim katldmz gr, Trk pozitif hukukuna gre antlamalarn kanunlardan, hele anayasadan stn deil, kanunlarla edeerli olduklardr. Kanun hkmnde deyimini baka trl yorumlamak bizce mmkn deildir. Bu durumda bir kanunla, Trkiyenin taraf olduu bir milletleraras anlama hkmnn atmas halinde,

nite 15 - Anayasa Yargs-I (Anayasa Mahkemesi, Anayasaya Uygunluk Denetimi)

sorunun, ncelik-sonralk ve zellik-genellik kurallar erevesinde zlmesi gerekmektedir. Buna karlk, Milletleraras Adalet Divan Statsnn 38. maddesinin, genel ve zel milletleraras anlamalara ek olarak milletleraras hukukun asl kaynaklar arasnda gsterdii milletleraras teaml kurallar ile uygar milletlerce tannm genel hukuk ilkelerinin Trk i hukukundaki balaycl hakknda 1982 Anayasasnda hibir genel hkm yoktur. Anayasa Mahkemesi, eitli kararlarnda uygar milletlerce tannm genel hukuk ilkelerine atfta bulunmu olmakla birlikte, yukarda grm olduumuz gibi bu ilkelerin byk blm, milletleraras hukukla mill hukuk dzenlerinde ortak olan ilkelerdir. Dolaysyla bunlar, milletleraras hukukun olduu kadar milli hukuklarn da kayna saylrlar. Ancak Anayasa Mahkemesi, baz kararlarnda sadece milletleraras hukuka zg bir genel hukuk ilkesine atfta bulunmutur ki, bu da milletleraras hukukun milli hukuka stnl ilkesidir. Acaba bu kararlarla, milletleraras hukukun Trk hukukuna stnlnn aka tesis edildii ve milletleraras hukuk kurallarna anayasa st l norm deeri kazandrld iddia edilebilir mi? Her eyden nce Anayasa Mahkemesinin anlan kararlarnda herhangi bir milletleraras hukuk kuralnn bamsz l norm olarak deil, ancak destek l norm olarak kullanlm olduuna iaret etmek gerekir. stelik Mahkeme milletleraras hukukun mill hukuka stnl ilkesini, Trk hukuku bakmndan geerli bir ilke olarak iln etmemi, bu ilkeye sadece milletleraras hukukun kaynaklarn sayarken deinmitir. Anlan kararlarda aynen yle denilmektedir: Milletleraras hukuku, Devletlerin taraf olduklar iki veya ok tarafl anlamalar, milletleraras teamller (rf ve det), medeni milletlerce kabul edilen ve temel hukuk prensiplerinden bulunan, iyi niyet, ahde vefa, kazanlm haklara sayg, Devletler Hukukunun i hukuka stnl ilkeleri ve yardmc kaynak saylan ilmi ve kazai itihatlar oluturmaktadr. Nihayet, milletleraras hukukla i hukukun ilikisi gibi son derece temel bir sorunun, Anayasa Mahkemesince deil, dorudan doruya Anayasa koyucu tarafndan zlmesi gerektiinde kuku yoktur. ada demokratik anayasalardaki genel eilime uygun olarak Trk anayasasnda da milletleraras hukukun milli hukuka stnl yolunda ak bir hkme yer verilmesi elbette temenni edilir. Ancak byle bir hkm olmad srece ve Anayasann 90. maddesinin milletleraras hukukun balca kayna olan antlamalara ancak kanunlarla eit deer tand dnlrse, milletleraras hukukun i hukuka stnl ilkesinin Anayasa Mahkemesi kararlaryla tesis edilmesi savunulamaz. Bylece yrrlkteki Trk pozitif hukuku bakmndan milletleraras hukukun, anayasaya uygunluk denetiminde genel ve bamsz bir l norm olarak kabul edilmesi mmkn olmamakla beraber, 1982 Anayasasnn aka milletleraras hukuka yollamada bulunduu alanlarda, ilgili milletleraras hukuk kurallarnn l norm olarak kullanlabileceinde kuku yoktur. Milletleraras hukuk kurallarnn Trk anayasa hukukunda l norm olma konumlar tartlrken, Trkiyenin taraf olduu insan haklarna ilikin szlemelere zel olarak deinmek gerekir. Pozitif hukuk asndan bu szlemelerin, Anayasann 90. maddesinde dzenlenen tm antlamalardan farksz, dolaysyla kanunlarla edeerde olduklar sylenebilir. te yandan, Anayasann 2. maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri arasnda saylan insan haklarna sayg ilkesinin, sadece insan haklarn koruyan i hukuk kurallarna deil, Trkiyenin taraf olduu milletleraras insan haklar szlemelerine de saygy ierdii ileri srlebilir. Gn-

238

Anayasa Hukuku

mzde insan haklarnn sadece milli hukuklarn konusu olmaktan kp evrensel karakter aldklar ve milletleraras hukuka da korunduklar dnlrse, taraf olduu bir milletleraras insan haklar szlemesinden doan ykmllklerine uymayan bir devletin, Anayasamzn 2. maddesi anlamnda insan haklarna saygl bir devlet olarak nitelendirilmesi mmkn deildir. Bu dnceyle, milletleraras insan haklar szlemelerinin, anayasaya uygunluk denetiminde dier milletleraras anlamalar aan biimde, anayasa deerinde l normlar olarak kullanlmalar gerekir. Dikkat edilirse bu yorumun dayana, Trk pozitif hukukuna gre milletleraras hukukun i hukuka stnl deil, i hukuktaki insan haklarna sayg ilkesinin, insan haklar alanndaki milletleraras szlemelere de saygy iermesidir.

Hukukun Genel lkeleri

Yukarda, hukuk devleti erevesi iinde akland gibi, Trk Anayasa Mahkemesi, gerek 1961 gerek 1982 Anayasalar dnemlerinde verdii eitli kararlarnda hukukun genel ilkelerinden destek l norm olarak yararlanm, hatta zaman zaman bu ilkelerin Anayasa hkmlerinden de nde geldikleri yolunda ifadeler kullanmtr. Buna ramen Anayasa Mahkemesi, bugne kadar hibir kararnda bir genel hukuk ilkesini bamsz l norm olarak kullanmam, onun yerine, bizce de yerinde olarak, hukukun genel ilkelerini hukuk devleti kavramnn ayrlmaz unsurlar olarak yorumlamtr. Bylece, Trk anayasa yargsnda hukukun genel ilkelerinin l norm olarak kullanlmalarnn pozitif temeli, Anayasann 2. maddesindeki hukuk devleti ilkesi olmaktadr. phesiz, bir ilkenin bir genel hukuk ilkesi olarak kabul edilmesinin art, Milletleraras Adalet Divan Statsnde de belirtilmi olduu gibi onun uygar milletlerce tannm olmasdr.

Atatrk lke ve nklplar

Atatrk ilke ve inklplar deyimine 1982 Anayasasnn Balang blmnde ve ayrca 42, 58, 81 ve 134. maddelerinde deinilmi, Anayasa Mahkemesi de baz kararlarnda Atatrk ilke ve inklplarn l norm olarak kulland, hatta bunlar Anayasa kurallarndan da stn tuttuu izlenimini uyandran ifadelere yer vermitir. Mesela Mahkemenin bir kararnda, Atatrk ilke ve inklplar... 1982 Anayasasnn temel dayanan oluturmutur gr ifade edildii gibi, baka bir kararda da Anayasann 174. maddesinde deinilen inklp kanunlar Trkiye Cumhuriyetinin temelini oluturan eler olarak nitelendirilmilerdir. Atatrk ilke ve inklplar deyiminin, Anayasann 174. maddesiyle koruma altna alnan inklp kanunlar ile snrl olup olmad ak deildir. lk bakta bu deyimin, 174. maddede saylan inklp kanunlarndan daha geni olduu ve Atatrkln tm ilkeleriyle Atatrk dneminde gerekletirilen tm devrim hamlelerini iine ald dnlebilir. Ancak, Atatrk ilke ve inklplar deyiminin, bu geni anlamyla anayasaya uygunluk denetiminde l norm olarak alnmas, Atatrk dneminin artlar iinde oluturulmu baz politikalar, o artlarn artk mevcut olmad gnmzde de balayc kabul etmek gibi sakncal bir sonu dourur. Mesela Atatrk ilkeleri arasnda yer alan, fakat ne 1961 ne de 1982 Anayasalarnn yer verdii devletilik ilkesi, bugn de balayc saylmaya devam edecek midir? nklplk ilkesinin Atatrk dnemindeki anlamyla, bugn bir demokratik rejim iinde aynen srdrlmesi mmkn mdr? Atatrk ilke ve inklplarnn geni anlamyla anayasaya uygunluk denetiminde l norm olarak kabul

nite 15 - Anayasa Yargs-I (Anayasa Mahkemesi, Anayasaya Uygunluk Denetimi)

239

edilmesi Trkiye Cumhuriyetine, onun liberal-demokratik nitelii ile badamayacak resmi bir ideoloji verilmesi demektir. te yandan, 1982 Anayasasnn Balang blm, bu Anayasann Atatrk inklp ve ilkeleri dorultusunda.... sayg ve mutlak sadakatle yorumlanp uygulanacan ve hibir dnce ve mlahazann... Atatrk... lke ve inklplar... karsnda korunma gremeyeceini ifade ettiine gre, soruna nasl zm bulunacaktr? tiraf etmek gerekir ki, bu soruyu cevaplandrmak kolay deildir ve belki de tek kkl zm, bir Anayasa deiikliiyle Balang blmnn ideolojik unsurlardan mmkn olduunca arndrlmasdr. O zamana kadar da, Atatrk ilke ve inklplarna ballk deyimi, Atatrk dneminin tm somut politikalarnn aynen srdrlmesi anlamnda deil, btn Atatrk ilke ve inklplarnn zn oluturan adalama idealine ballk anlamnda yorumlanmaldr. adalamann vazgeilmez art ve Atatrk devrimlerinin temel ta olan laiklik ise, zaten Anayasann bata 2, 24 ve 174. maddeleri olmak zere, eitli maddelerinin teminat altndadr.

240

Anayasa Hukuku

zet
AMA

Anayasa yargs kavramn ve tarihsel geliimini belirleyebilmek. 1 Geni anlamda anayasa yargs, anayasa hukuku sorunlarnn yargsal usuller ierisinde bir karara balanmas srecini ifade eder. Dar anlamda ise, anayasa yargsndan, kanunlarn ve dier baz yasama ilemlerinin anayasaya uygunluunun yargsal merciler tarafndan denetimi anlalmaktadr. Kanunlarn anayasaya uygunluunun denetimi kavramnn ortaya kmas iin ilk ve zorunlu art, yazl ve sert bir anayasann varldr. Kanunlarn anayasaya uygunluunun denetlenmesi konusunda temel ayrm siyasal ve yargsal denetim sistemleri arasndadr. Siyasal denetim kii haklar asndan yeterli teminat salayamadndan, zaman iinde yargsal denetim sistemi yaygnlk ve stnlk kazanmtr. Trk Anayasa hayatnda, kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi konusuna ilk kez 1961 Anayasasnda yer verilmitir. 1982 Anayasasnda da yargsal denetim konusunda ayrntl dzenlemeler bulunmaktadr.

AMA

Anayasa Mahkemesinin statsn belirleyip, grevlerini sralayabilmek. 1982 Anayasas, Anayasa Mahkemesini denetim konusunda tek yetkili klmtr. Anayasa Mahkemesinin temel grevi anayasaya uygunluk denetimi yapmak olmakla birlikte, mahkemeye norm denetimi ile ilgili olmayan baka bir takm grevler de verilmitir. Bu grevler u ekilde sralanabilir: Anayasada belirtilen kiileri Yce Divan sfatyla yarglamak, siyasi partilerin kapatlmas hakkndaki davalara bakmak, siyasi partilerin mali denetimini yapmak, milletvekillerinin yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmasna veya yeliklerinin dmesine ilikin TBMM kararlarna kar ilgililerin iptal istemlerini karara balamak, Uyumazlk Mahkemesine bakanlk edecek yeyi kendi yeleri arasndan grevlendirmek. Anayasaya uygunluk denetiminin konusunu saptayabilmek.

AMA

Anayasamza gre, Anayasa Mahkemesi kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve TBMM tznn Anayasaya ekil ve esas bakmlarndan uygunluunu denetler. Anayasa deiikliklerini ise sadece ekil bakmndan inceler ve denetler.

nite 15 - Anayasa Yargs-I (Anayasa Mahkemesi, Anayasaya Uygunluk Denetimi)

241

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Anayasa Mahkemesinin grevi deildir? a. Siyasi partilerin kapatlmas dvalarna bakmak. b. Siyasi partilerin mali denetimini yapmak. c. Yce Divan sfatyla Anayasada belirtilen kiileri yarglamak. d. Uyumazlk Mahkemesi bakann grevlendirmek. e. Milletvekillerinin yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmasna karar vermek. 2. Kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi Trk hukuk sistemine hangi anayasa dneminde girmitir? a. 1876 b. 1921 c. 1924 d. 1961 e. 1982 3. Anayasaya uygunluk denetimi konusunda aadakilerden hangisi yanltr? a. Anayasa Mahkemesi kanunlarn ekil ve esas bakmndan anayasaya uygunluunu denetler. b. Anayasa Mahkemesi kanun hkmnde kararnamelerin ekil ve esas bakmndan anayasaya uygunluunu denetler. c. Anayasa Mahkemesi anayasa deiikliklerinin sadece ekil bakmndan anayasaya uygunluunu denetler. d. Anayasa Mahkemesi skynetim ve olaanst hal kanun hkmnde kararnamelerinin anayasaya uygunluunu denetler. e. Anayasa Mahkemesi TBMM tznn ekil ve esas bakmndan anayasaya uygunluunu denetler. 4. Aadaki parlamento kararlarndan hangisi Anayasa Mahkemesi tarafndan denetlenebilir? a. Erken seim karar b. Hkmete gvenoyu verilmesi c. Yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna ilikin karar d. Cumhurbakan seimi e. Meclis aratrmas almasna karar verme 5. Bir normun kesinleip yrrle girmesinden sonra yaplan anayasaya uygunluk denetimine ne ad verilir? a. Soyut norm denetimi b. Somut norm denetimi c. nleyici denetim d. Dzeltici denetim e. Esas bakmndan denetim

6. Aadakilerden hangisi Anayasa Mahkemesinin grevlerinden deildir? a. Kanunlarn anayasaya uygunluunu denetlemek. b. Milletleraras antlamalarn anayasaya uygunluunu denetlemek. c. KHKlerin anayasaya uygunluunu denetlemek. d. Anayasa deiikliklerinin ekil bakmndan anayasaya uygunluunu denetlemek. e. TBMM yeliinin dmesine ilikin kararlar denetlemek. 7. Anayasa Mahkemesi yelerini aadakilerden hangisi seer? a. Hakimler Savclar Yksek Kurulu b. Adalet Bakan c. Dantay d. Yargtay e. Cumhurbakan 8. Aadakilerden hangisi l norm kavramnn tanmdr? a. Anayasaya uygunluk denetiminde denetlenen normlardr. b. Yasama organ tarafndan lllk ilkesine uygun olarak karlan normlardr. c. Yrtme organ tarafndan karlan normlardr. d. Anayasaya uygunluk denetimine konu olan normlarn, uygunluk incelemesinde tabi olacaklar normlardr. e. Bir normun iptalinden sonra karlan normlardr. 9. Anayasa Mahkemesinin ka yesi vardr? a. 10 Asl 5 Yedek b. 11 Asl 4 Yedek c. 12 Asl 3 Yedek d. 13 Asl 2 Yedek e. 14 Asl 1 Yedek 10. Anayasaya uygunluk denetiminde kullanlan l normlarn btnn oluturduu kmeye ne ad verilir? a. l norm b. Hukukun genel ilkeleri c. Destek l norm d. Anayasallk bloku e. Hukuk normu

242

Anayasa Hukuku

Yaamn inden
Anayasa Mahkemesinin, 12 Eyll dneminde karlan yasalarn Anayasaya aykrlklarnn ne srlemeyeceini dzenleyen Anayasann geici 15. maddesinin 3. fkrasnn yrrlkten kaldrlmasndan sonra, bu dnemde karlan bir yasa hkmn iptal eden ilk karar Resmi Gazetenin bugnk saysnda yaymlanarak, yrrle girdi. TEA tarafndan SYM Bakanlna yaptrlan devlet memurluu snavn kazanarak Balkesir Trafo Merkezine zel gvenlik grevlisi olarak atanan bir kii, 2495 sayl Baz Kurum ve Kurulularn Korunmas ve Gvenliklerinin Salanmas Hakknda Kanunun 16. maddesinin 1. fkrasnn son 5 yl iinde herhangi bir siyasi partiye ye olmamak veya parti organlarnda grev yapmam olmak hkmne aykr durumu bulunduu gerekesiyle greve balatlmad. Dantay 12. Dairesi, sz konusu kiinin at davada, ilgili hkmn iptali iin Anayasa Mahkemesine gtrlmesi istemini yerinde buldu. Dantay 12. Dairesi, 12 Eyll dneminde karlan sz konusu yasa hkmnn iptali iin bavururken, bu dnemde karlan yasalarn Anayasaya aykrlnn ileri srlemeyeceini hkme balayan Anayasann geici 15. maddesi 3. fkrasnn kaldrlmasn dikkate ald. Konuyu gren Anayasa Mahkemesi, istemi yerinde bularak, sz konusu yasa hkmn iptal etti (www.hurriyetim.com.tr., 26.12.2002).

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. d 3. d 4. c Ayrntl bilgi iin Anayasa Mahkemesinin Grevleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasa Yargs Kavram ve Tarihsel Geliimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu konusuna baknz Ayrntl bilgi iin Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu, Parlamento Kararlar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasa Yargs Kavram ve Tarihsel Geliimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasa Mahkemesinin Stats, Kuruluu ve Grevleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasaya Uygunluk Denetiminde l Normlar (Anayasallk Bloku) konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasa Mahkemesinin Stats Kuruluu ve Grevleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasaya Uygunluk Denetiminde l Normlar (Anayasallk Bloku) konusuna baknz.

5. d 6. a 7. e 8. d

9. b 10. d

Bavurulabilecek Kaynaklar

Aliefendiolu, Ylmaz. (1984). Trk Anayasa Yargsnda ptal Davas ve tiraz Yolu. Anayasa Yargs. Ankara: Anayasa Mahkemesi Yayn. Tezi, Erdoan. (1986). Kanunlarn Anayasaya Uygunluunun Esas Asndan Denetimi. Anayasa Yargs. Ankara: Anayasa Mahkemesi Yayn. alar, Bakr. (1986). Anayasa Yargsnda Yorum Problemi: Karlatrmal Analizin Katklar. Anayasa Yargs. Ankara: Anayasa Mahkemesi Yayn. Yzbaolu, Necmi. (1993). Trk Anayasa Yargsnda Anayasallk Bloku. stanbul: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn.

243

Anayasa Yargs-II (Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsam, ekilleri ve Sonucu)

16

Bu nitede
Normlarn Anayasaya esas ve ekil bakmndan uygunluklar, soyut norm denetimi, somut norm denetimi, Anayasa Mahkemesi kararlarnn nitelii ve Anayasa yargsnda yrtmenin durdurulmas konular incelenecektir.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladmzda, aadaki bilgi ve becerilere sahip olacaksnz: Anayasaya uygunluk denetiminin kapsamn saptayabileceksiniz. Anayasaya uygunluk denetiminin ekillerini belirleyebileceksiniz. Anayasa yargsnda yrtmenin durdurulmasn aklayabileceksiniz.

244

Anayasa Hukuku

rnek Olay
Yrrln durdurulmas istemini de ieren dava dilekesi ve ekleri, konuya ilikin rapor, iptali istenilen kurallar, dayanlan Anayasa kurallaryla, bunlarn gerekeleri ve dier yasama belgeleri okunup incelendikten sonra gerei grlp dnld: 3.4.2003 gnl, 4839 sayl Trkiye Cumhuriyeti Emekli Sand Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanunun, 2. maddesiyle deitirilen 5434 sayl Yasann 40. maddesinin birinci fkras ile (a) bendi ve (d) bendinin (a) bendinde belirtilen grevlere 61 yan, ... blmnn, 6. maddesiyle 5434 sayl Yasann Geici 139. maddesine eklenen ilk fkrann, 7. maddesiyle 5434 sayl Yasaya eklenen Geici 213. maddesinin, 8. maddesiyle 5434 sayl Yasaya eklenen Geici 214. maddesinin Anayasaya aykrl konusunda gl belirtiler bulunduu ve uygulanmalar halinde doabilecek sonradan giderilmesi g veya olanaksz durum ve zararlar dikkate alndnda, esas hakknda karar verilinceye kadar yrrlklerinin durdurulmas gerektii sonucuna varlmtr. 4839 sayl Yasann 1. maddesiyle 5434 sayl Trkiye Cumhuriyeti Emekli Sand Kanununun 14. maddesinin (a) fkrasnda yaplan deiikliin, 2. maddesiyle deitirilen 5434 sayl Yasann 40. maddesinin (d) bendinin kalan blmnn, 6. maddesiyle 5434 sayl Yasann Geici 139. maddesine eklenen ikinci fkrann ve 9. maddesinin yrrlklerinin durdurulmas isteminin reddine karar verilmesi gerekmitir (E. 2003/31, K. 2003/3, T. 08.05.2003, www.anayasa.gov.tr/KARARLAR/IPTALITIRAZ).

Anahtar Kavramlar
Esas Bakmndan Denetim ekil Bakmndan Denetim Soyut Norm Denetimi (ptal Davas) Somut Norm Denetimi Yrtmenin Durdurulmas

indekiler
ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN KAPSAMI Esas Bakmndan Denetim ekil Bakmndan Denetim ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN EKLLER Soyut Norm Denetimi (ptal Davas) Somut Norm Denetimi ANAYASA UYGUNLUK DENETMNN SONUCU VE ANAYASA MAHKEMES KARARLARININ NTEL Kararlarn Kesinlii ve Balaycl Kararlarn Etkisi ve Nitelii Kararlarn Yrrle Girmesi Kararlarn Geriye Yrmezlii ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNDE USUL ANAYASA YARGISI VE YRTMENN DURDURULMASI

nite 16 - Anayasa Yargs-II (Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsam, ekilleri ve Sonucu)

245

ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN KAPSAMI

AMA

Anayasaya uygunluk denetiminin kapsamn saptayabilmek.

1
Anayasaya gre (m. 148/1) Anayasa Mahkemesi, kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve Trkiye Byk Millet Meclisi tznn Anayasaya ekil ve esas bakmlarndan uygunluunu denetler. u halde Anayasaya uygunluk denetimi, ekil ve esas ynnden olmak zere iki tr denetimi kapsamaktadr.

Esas Bakmndan Denetim

Bir kanunun veya Anayasada saylan dier normlarn esas bakmndan Anayasaya aykrl, o normun muhtevasnn Anayasa hkmleri ile atmas demektir. Denetlenen normun Anayasaya aykrl ok eitli sebeplerle ortaya kabilecei iin, esas ynnden Anayasaya aykrlk durumlarn tam olarak tanmlamak veya snflandrmak ok gtr. Baz yazarlar, idare hukukunda yaygn ekilde kullanlan idari ilemlerin kanuna aykrlk sebeplerini (sebep, ama, konu, yetki, ekil ve usul) kanunlarn Anayasaya aykrl konusuna kyasen uygulamaya almlarsa da, kanunlarla idari ilemler arasndaki nitelik fark dolaysyla, bundan byk bir yarar saland sylenemez. Bu sebepler bakmndan ortaya kabilecek Anayasaya aykrlk durumlar yle zetlenebilir.

Sebep Unsuru Bakmndan

dare hukukunda sebep, idareyi bir hukuki ilemde bulunmaya sevk eden maddi sebep ve amillerdir. Ayn ekilde bir kanunun sebebi, kanunun karlmasnda rol oynayan amiller olarak tanmlanabilir. Anayasa, istisnai olarak bir kanunun sebebini belirtmitir. Mesela 78. maddeye gre sava sebebiyle yeni seimlerin yaplmasna imkan grlmezse, Trkiye Byk Millet Meclisi, seimlerin bir yl geriye braklmasna karar verebilir.Bu hkm karsnda, sava durumundan baka bir sebeple seimlerin geri braklmas mmkn deildir. Ancak Anayasada bu tr hkmler nadirdir. Genel olarak, bir kanunun karlmasndaki sebep ve amiller, yasama organnn takdir yetkisine girer. Anayasa Mahkemesinin, bu sebeplerin yerinde olup olmadn aratrmas, Mahkemenin hukukilik kontrol alanndan kp, yerindelik kontrol yapmas demek olur.

Ama (Maksat) Unsuru Bakmndan

Btn kamu ilemlerinin yneldii nihai amacn, kamu yarar olmas gerekir. Bunun dnda, baz hallerde Anayasa, kanunun ynelmesi gereken amac daha zel olarak belirtmitir. Mesela 13. maddeye gre temel hak ve hrriyetler, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, milli egemenliin, Cumhuriyetin, milli gvenliin, kamu dzeninin, genel asayiin, kamu yararnn, genel ahlakn ve genel saln korunmas amac ile ve ayrca Anayasann ilgili maddelerinde ngrlen zel sebeplerle... snrlanabilir. u halde, bu maddede ve Anayasann belli bir temel hak ve hrriyeti dzenleyen ilgili maddesinde deinilen amalar dnda, bir temel hak ve hrriyeti snrlandran bir kanun, ama unsuru bakmndan Anayasaya aykr olur. Buna karlk Anayasa, bir kanunun ynelmesi gereken zel amac belirtmemise, yasama organnn takdir yetkisi zerindeki tek snr, Anayasann 5. maddesinde deinilen Devletin temel ama ve grevleri ile btn kamu ilemlerinin ynelmesi gereken kamu yarar kavramdr. Kanunun gerekesinden ve ka-

246

Anayasa Hukuku

nun zerindeki Meclis grmelerinden kanunun kamu yarar dnda bir amala (mesela kiisel veya duygusal saiklerle veya sadece belli bir grubun kar iin) karlm olduu aka anlalabiliyorsa, kanun baka bir ynden Anayasaya aykr olmasa bile, ama unsuru bakmndan Anayasaya aykr bulunabilir. Ancak, kabul etmek gerekir ki, ama unsurunun sbjektif nitelii dolaysyla, yasama organnn aka kamu yarar dnda bir amala hareket etmi olduunun ispat son derece gtr. Bunu aka gsteren kantlarn bulunmamas halinde, yasama organnn kamu yarar amacyla hareket etmi olduunu varsaymak gerekir. Anayasa Mahkemesinin, kamu yararnn var olup olmadn kendi takdirine gre deerlendirmesi, dier bir deyimle kendi kamu yarar anlayn yasama organnn kamu yarar anlaynn yerine geirmesi mmkn deildir.

Konu Unsuru Bakmndan

Bir hukuki ilemin konusu, onun muhtevas veya meydana getirdii hukuki durum ve sonutur. Bilindii gibi Anayasamz, kanun alann konu ynnden snrlandrm deildir. Anayasaya aykr olmamak artyla her ey bir kanun konusu olabilir. Dolaysyla, kanunun konusunu belirlemekte yasama organnn geni bir takdir yetkisi vardr. Ancak bu takdir yetkisi snrsz deildir. Kanunlar Anayasaya aykr olamayacaklarna gre (m. 11/2) yasama organ takdir yetkisini ancak Anayasa kurallarna uygun olarak kullanabilir. Kanunun, konu ynnden Anayasa ilkeleri ile atmasna gelince, burada eitli ihtimaller sz konusu olabilir. Bir defa kanun, Anayasann emredici veya yasaklayc kurallarna aykr olmamak zorundadr. Daha tartmal bir durum, Anayasann herhangi bir ekilde dzenlemedii bir konuda karlan kanunun Anayasaya aykr olup olamayaca sorunudur. Anayasa Mahkemesinin eitli kararlarna gre, bir hkmn Anayasaya aykrlnn sz konusu olabilmesi iin, onun bir Anayasa meselesi tekil etmesi gerekir. Bundan anlaldna gre, hakknda Anayasada hkm bulunmayan hususlar Anayasa meselesi tekil etmeyecek ve bu konulardaki kanun hkmlerinin Anayasaya aykrl ileri srlemeyecektir. Bizce bu kriter yerindedir. Anayasada dzenlenmemi bir konuda, Anayasann baka ilkeleriyle atmamak artyla, yasama organnn takdir yetkisine sahip olduu kabul edilmelidir. Nihayet, Anayasada kanunla dzenlenmesi ngrlm olan bir konuda yasama organnn eksik bir dzenleme yapmas, mesela kanun kapsamna girebilecek olanlarn bir ksmn bu kapsam dnda brakmas, tek bana bir Anayasaya aykrlk sebebi deildir. Kanun koyucunun eksik dzenlemesi, ancak baka bir Anayasa ilkesinin, mesela eitlik ilkesinin ihlaline yol ayorsa, bir Anayasaya aykrlk sebebi saylabilir.

ekil Bakmndan Denetim

Dar anlamda ekil denetimi, kanunlarn (veya Anayasaya uygunluk denetimine tabi olan dier normlarn) Anayasada belirtilmi usul ve ekil kurallarna uygun olarak yaplp yaplmadklarnn aratrlmasdr. Ancak Anayasa, normlarn ekil bakmndan denetlenmesinden sz ederken, muhtemelen, buna ek olarak yetki unsuru bakmndan mevcut olabilecek sakatlklarn denetlenmesini de kastetmitir. Yetkiden anlalmas gereken, bir ilemin, Anayasann yetkilendirdii organ veya organlar tarafndan ve Anayasann izdii grev alan iinde yaplmasdr. Yetki unsuru bakmndan mevcut sakatlklar, ilemi ayn zamanda ekil bakmndan da sakatlar. nk yetkisiz bir organ tarafndan veya Anayasann izdii yetki alan

nite 16 - Anayasa Yargs-II (Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsam, ekilleri ve Sonucu)

247

dnda yaplan bir ilem ekil bakmndan salkl, geerli bir ilem olarak domaz. Anayasa Mahkemesinin byle bir ilemi, daha esasa girmeden, ekil ynnden iptal etmesi gerekir. Anayasa Mahkemesinin Anayasaya uygunluk denetimine tabi olan normlar, kanunlar, kanun hkmnde kararnameler ve Trkiye Byk Millet Meclisi tz olduuna gre, bunlarda yetkili organ, kanunlar ve tzk bakmndan Trkiye Byk Millet Meclisi, kanun hkmnde kararnameler bakmndan da Bakanlar Kuruludur. Seimlerden sonra yeleri belli olan Trkiye Byk Millet Meclisinin faaliyete balayabilmesi iin, kuruluunun tamamlanmas, yani Bakanlk Divann ve komisyonlarn semi olmas gerekir. Bunlar kurulmadan, yasama organnn kanun koyma faaliyetinde bulunmas halinde, iradesini aklayacak yetkili organn varlndan sz edilemez. Dolaysyla Trkiye Byk Millet Meclisinin, kuruluunu tamamlamadan nce karaca bir kanun, yetki unsuru bakmndan Anayasaya aykrdr. Kanunun yetki unsuru ynnden sakat olmamas iin, sadece Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan yaplmas deil, ayn zamanda Anayasann ngrd kanun alan iinde bulunmas da gerekir. Geri Anayasamza gre kanun alan prensip itibariyle snrszdr ama, bu Trkiye Byk Millet Meclisinin her trl ilemi, mesel, bir yarg ilemini kanun ad altnda yapabilecei anlamna gelmez. Bu nokta, yukarda ayrntl olarak tartld iin burada tekrarlanmayacaktr. Kanunlarn (veya denetime tabi dier normlarn) yaplnda uyulmas gereken usul ve ekil kurallarna uyulmamas, her zaman iin bir iptal sebebi midir? ekil sakatlklarnn bir kanunu geersiz kld kabul edildii takdirde, bu denetimi Anayasa Mahkemesinden baka, genel mahkemeler de yapabilecek midir? Doktrinde hakim olan kan, hi deilse baz ekil sakatlklarnn genel mahkemelerce de denetlenebilecei ve mahkemelerin byle bir kanunu nlerindeki olaya uygulayamayacaklar yolundadr. ekil denetiminin kapsamnn ne olaca ve bu alanda Anayasa Mahkemesi ile genel mahkemelerin yetkilerinin farkl olup olmad konularnda ise grler daha eitlidir. Genel mahkemelerin, en azndan, kanunun mevsukiyetini, yani yasama organnn kabul ettii metinle yaynlanm metin arasnda fark olup olmadn aratrabileceinde phe yoktur. Ayrca, usulne uygun olarak yaynlanmam bir kanun yrrle girmi saylamayacandan, mahkemelerin byle bir kanunu uygulamayacaklar da aktr. Muhtemelen, 1961 Anayasas dneminde Anayasa Mahkemesinin, ekil denetiminin kapsam hakknda doyurucu ve tutarl bir kriter oluturamam ve uygulamada da ekil ynnden iptal yoluna olduka sk bavurmu olmasnn etkisiyle, 1982 Anayasasnda ekil denetimi yeni ve kstlayc birtakm esaslara balanmtr. Anayasann 148. maddesine (f. 2) gre, Kanunlarn ekil bakmndan denetlenmesi, son oylamann ngrlen ounlukla yaplp yaplmad; Anayasa deiikliklerinde ise, teklif ve oylama ounluuna ve ivedilikle grlemeyecei artna uyulup uyulmad hususlar ile snrldr. Anayasann ifadesiyle son oylamann, ngrlen ounlukla yaplp yaplmad, Anayasann toplant ve karar yeter saysna ilikin 96. maddesine gre deerlendirilmelidir. Bu maddeye gre, Anayasada, bakaca bir hkm yoksa, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tam saysnn en az te biri ile toplanr ve toplantya katlanlarn salt ounluu ile karar verir; ancak karar yeter says hibir ekilde ye tamsaysnn drtte birinin bir fazlasndan az olamaz.

248

Anayasa Hukuku

Anayasann, kanunlarn ekil ynnden denetimi konusundaki dzenlemesi, iptal dvas ama sresi ve dva amaya yetkili olanlar bakmndan, esas ynnden denetime uygulanan kurallardan farkldr. Bu konu, aada iptal dvas bahsinde incelenecektir. Keza Anayasa, anayasa deiikliklerinin ekil bakmndan denetimini de teklif ve oylama ounluuna ve ivedilikle grlemeyecei artna uyulup uyulmad hususlar ile snrlandrmtr. Bu nokta da yukarda ele alnd iin burada tekrarlanmayacaktr. Anayasa Mahkemesinin denetimine tabi olan dier iki norm eidi, yani kanun hkmnde kararnameler ve Trkiye Byk Millet Meclisi tz zerindeki ekil denetimi ise bu kstlamalara tabi deildir. Anayasa Mahkemesi, bu iki ilem trn, ekil bakmndan serbeste denetleyebilir. Ayrca, kanun hkmnde kararnameler ve Trkiye Byk Millet Meclisi tz, iptal dvas ama sresi ve dvay aabilecekler asndan da kanunlarn ekil ynnden denetimi hakkndaki zel hkme (m. 148/2) deil, iptal dvas hakkndaki genel hkmlere (m. 150, 151) tabidirler.

ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMN EKLLER

AMA

Anayasaya uygunluk denetiminin ekillerini belirleyebilmek.

2
Kanunlarn Anayasaya uygunluunun yargsal denetimi, soyut norm denetimi ve somut norm denetimi olmak zere iki ekilde gerekleebilir.

Soyut Norm Denetimi (ptal Davas)

Soyut Norm Denetimi: Anayasada belirtilen baz kii ya da organlarn bir kanuna kar Anayasa Mahkemesinde dava amalaryla gerekletirilen denetim trdr.

Gerek 1961 (m. 149) gerek 1982 (m. 150) Anayasalarnda iptal davas olarak adlandrlan soyut norm denetimi, Anayasada belirtilen baz organlarn bir kanun aleyhinde Anayasa Mahkemesinde dava amalaryla gerekletirilen denetimdir. Bu durumda, kanunun uyguland somut bir dava veya olay yoktur. Anayasaya aykrlk iddias ve denetimi, herhangi bir dava ile ilgili olmakszn, soyut olarak gerekletirildii iin, buna soyut norm denetimi denmektedir.

Dava Ama Yetkisi

1961 Anayasas, dava ama yetkisi bakmndan iki grup organ ayrt etmiti. Dava ama yetkisi snrlandrlmam olan, yani herhangi bir kanun hakknda iptal davas aabilen organlar, 1961 Anayasasnn ilk metnine gre, Cumhurbakan, son milletvekili genel seimlerinde muteber oylarn en az yzde onunu alan veya Trkiye Byk Millet Meclisinde temsilcisi bulunan siyasi partiler veya bunlarn meclis gruplar, ve yasama meclislerinden birinin ye tam saysnn en az altda biri tutarndaki yeleri idi. Bu maddede 1971 ylnda 1488 sayl Kanunla yaplan deiiklikle, dva ama yetkisi biraz daraltlm ve Byk Millet Meclisinde temsilcisi bulunan btn partiler yerine, ancak yasama meclislerindeki siyasi parti gruplarnn ve Trkiye Byk Millet Meclisinde grubu bulunan siyasi partilerin dava aabilecekleri kabul olunmutu. Dava amaya yetkili olan dier organlar ise aynen muhafaza edilmiti. 1961 Anayasas, bir ksm kurumlara da daha snrl ekilde, yani sadece kendi varlk ve grevlerini ilgilendiren alanlarda iptal dvas ama yetkisini vermiti. Bu kurumlar, Yksek Hakimler Kurulu, Yargtay, Dantay, Askeri Yargtay ve niversitelerdi. Genel korunma davas ad da verilen birinci tr iptal davasna karlk, bu eit snrl iptal dvasna organ davas da deniliyordu.

nite 16 - Anayasa Yargs-II (Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsam, ekilleri ve Sonucu)

249

1982 Anayasasnda, iptal davas aabilecek organlarn ok daha snrlandrlm olduu grlmektedir. Bir defa organ davas yolu tamamen kaldrlmtr; yksek mahkemelerle niversitelerin, artk kendi varlk ve grevlerini ilgilendiren alanlarda da iptal davas ama yetkileri yoktur. Genel korunma davas ise, ancak Cumhurbakan, iktidar ve ana muhalefet partisi Meclis gruplar ile Trkiye Byk Millet Meclisi ye tam saysnn en az bete biri tutarndaki yeler tarafndan alabilir (m. 150). ktidar ve ana muhalefet partileri dnda, Trkiye Byk Millet Meclisinde mevcut olabilecek dier siyasi parti gruplarna dava hakk tannmamtr. ekil bakmndan alacak iptal davalarnda ise bu hak, iktidar ve ana muhalefet partileri gruplarna dahi tannmayp, sadece Cumhurbakan veya Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn bete biri tutarndaki yelerle snrlandrlmtr. (m. 148/2). Esas ve ekil ynnden iptali isteyebilecekler arasnda niin byle bir ayrm gzetilmi olduunu anlamak kolay deildir. Bununla birlikte, uygulamada iktidar ve ana muhalefet partileri, elbette bete bir tutarndaki kendi yelerine dava atrmak suretiyle, ayn sonucu salayabilirler. ekil ynnden iptal davas aabilecekler hakkndaki bu snrlama, sadece kanunlarn ve (bir kanun biiminde gerekleen) Anayasa deiikliklerinin denetimi bakmndandr. Kanun hkmnde kararnameler ve Trkiye Byk Millet Meclisi tz, sz konusu snrlamaya tabi deildir. Dolaysyla bunlar hakknda, iktidar ve ana muhalefet partileri Meclis gruplar da iptal davas aabilirler. Yukarda akland gibi Cumhurbakan, iptal davas aabilmek iin, Babakan ve ilgili bakanlarn kar-imzasna muhta deildir; bu, nitelii gerei olarak, Cumhurbakannn tek bana kullanabilecei bir yetkidir. Trkiye Byk Millet Meclisinin bete biri tutarndaki yelerin ise, eitli partilere mensup milletvekillerinden ve bamszlardan da oluabileceinde phe yoktur.

Dava Ama Sresi

1961 Anayasasnda (m. 150) iptali istenen normun Resmi Gazetede yaynlanmasndan balayarak doksan gn olan dava ama sresi, 1982 Anayasas (m. 151) ile altm gne indirilmitir. Bu deiiklikle, anayasa yargs srecinin hzlandrlmak istenmi olduu anlalmaktadr. Maddenin gerekesine gre, Anayasaya aykr grlen bir hkmn uzun sre uygulanmasn nlemek iin doksan gnlk sre altm gne indirilmitir. ekil ve esas ynnden alacak iptal davalar arasnda, dava sresi bakmndan da bir ayrm yaplmtr. ekil bozukluuna dayanan iptal davas, iptali istenen kanunun (veya Anayasa deiikliinin) yaynland tarihten itibaren ancak on gn iinde alabilir (m. 148/2). Yukarda da belirtildii gibi, kanun hkmnde kararnameler ve Trkiye Byk Millet Meclisi tz, bu kstlayc zel hkme tabi deildir. Bunlar hakknda, genel kural (m. 151) uyarnca, altm gn iinde iptal davas alabilir.

Somut Norm Denetimi

Nitelii ve Soyut Norm Denetiminden Farklar
Somut norm denetimi, bir mahkemede grlmekte olan bir davann karara balanmasnn, o davada kullanlacak hukuk normunun Anayasaya uygun olup olmamasna bal olmas halinde yaplan denetimdir. Somut norm denetimi, soyut norm denetimine oranla, bir bakma daha dar, bir bakma daha geni bir uygulama alanna sahiptir. Daha dardr; nk bu yola, herhangi bir kanun hakknda deil, ancak grlmekte olan bir davada uygulanacak kanun hkm hakknda bavurulabilir. Daha genitir; nk soyut norm denetimi
Somut Norm Denetimi: Bir mahkemede grlmekte olan bir davann karara balanmasnn, o davada uygulanacak hukuk kuralnn Anayasaya uygun olup olmamasna bal olmas halinde yaplan denetimdir.

250

Anayasa Hukuku

ancak Anayasada belirtilmi organlar tarafndan ve belli bir sre iinde harekete geirilebildii halde, somut norm denetimi, ilgili kanunun uyguland davada taraf olan herkes tarafndan ve her zaman iin (yani belli bir sre ile snrl olmaszn) iletilebilir. Baka bir fark da, soyut norm denetiminin, Anayasann ak bir hkmne ihtiya gstermesine karlk, somut norm denetiminin Anayasada ak bir yasaklayc hkm olmad takdirde, mahkemelerce iletilebilmesidir. Doktrinde genellikle kabul edildiine gre, denetim biiminin somut veya soyut oluu ile, denetimi yapan mahkemenin ve denetim sonucunda verilen kararn nitelii srasnda yakn iliki vardr. Buna gre soyut norm denetimi zel bir mahkemeyi gerektirdii halde, somut norm denetimi genel mahkemelerce de yaplabilir. te yandan, somut norm denetimi, ancak sadece taraflar balayc bir karara yol aabilecei halde, soyut norm denetimi normal olarak herkes iin geerli bir iptal karar ile sonulanr. Ne var ki, aada greceimiz gibi, bu ilikiler mutlak deildir. 1982 Anayasas hem soyut hem somut norm denetimini kabul ettii halde, somut norm denetiminin genel mahkemeler tarafndan deil, mnhasran Anayasa Mahkemesi tarafndan yaplmasn ngrmtr. Ayn ekilde 1982 Anayasas somut norm denetimi sonucunda sadece taraflar balayc hkm verilmesine imkan brakmam, Anayasaya aykrln tespiti halinde herkes iin geerli iptal karar verilmesini zorunlu klmtr.

Somut Norm Denetiminin artlar

1982 Anayasasnn 152. maddesinin ilk fkrasna gre, bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanun veya kanun hkmnde kararnamenin hkmlerini Anayasaya aykr grrse veya taraflardan birinin ileri srd aykrlk iddiasnn ciddi olduu kansna varrsa, Anayasa Mahkemesinin bu konuda verecei karara kadar davay geri brakr. Bu hkm 1961 Anayasasnn 151. maddesinin ilk fkrasyla hemen hemen ayndr. Yalnz 1961 metninde sadece kanunlardan sz edildii halde, 1982 metninde buna kanun hkmnde kararnameler de eklenmitir. Ancak phesiz ki, 1971 anayasa deiiklii ile kanun hkmnde kararname messesesi kabul edildikten sonra, bunlara kar da somut norm denetimine bavurulmas mmknd. Anayasamza gre somut norm denetimi iin gerekli artlar, yle zetlenebilir: Baklmakta olan bir davann varl; bu davaya bakmakta olan merciin bir mahkeme hviyetini tamas; somut norm denetimine konu olacak kanun veya kanun hkmnde kararname hkmnn, o davaya uygulanacak norm olmas; dava mahkemesinin sz konusu hkmn Anayasaya aykrlna resen kanaat getirmesi veya taraflardan birinin ileri srd Anayasaya aykrlk iddiasnn cidd olduu kansna varmas. imdi bu artlar daha yakndan grelim. a- Baklmakta olan dava : Somut norm denetiminin temel art ve ayrc zellii, bu yola ancak, baklmakta olan bir dava dolaysyla bavurulabilmesidir. Davaya baklm ve davann esas hkme balanm ise, artk o davada uygulanan kanunun Anayasaya aykrl n mesele yaplamaz ve dolaysyla mesele Anayasa Mahkemesine gnderilemez. Buna karlk Anayasa Mahkemesi, konunun kendisine intikalinden sonra herhangi bir sebeple davann ortadan kalkm olmasn, Anayasaya aykrlk sorununun incelenmesine engel grmemektedir. Ayn ekilde Anayasa Mahkemesi, davann feragat veya af gibi sebeplerle ortadan kalkm olmasn, itirazn incelenmesini engelleyici nitelikte grmemitir. Btn bu durumlarda Anayasa Mahkemesi, baklmakta olan dava artn geniletici ekilde yorumlam ve bu artn, sadece balangta aranmas gerektiini, konunun mahkemeye intikalinden sonra bunun devamnn art olmadn kabul etmitir.

nite 16 - Anayasa Yargs-II (Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsam, ekilleri ve Sonucu)

251

b- Mahkeme : Anayasa Mahkemesine gre bir davaya bakmakta olan mahkeme adli, askeri ve idari davalara bakan ve bu davalarda nihai hkm vermek suretiyle anlamazlklar zmleyen her derece mahkeme dir. Bir baka kararnda da Anayasa Mahkemesi, mahkemeyi, bir davaya bakmakta olan, hakim niteliinde kiilerden kurulu, yarg yetkisine sahip, taraflar arasndaki uyumazln esasn zmleyen merci eklinde tanmlamtr. c- Uygulanacak norm : Anayasann 152. maddesinde deinilen uygulanacak bir kanun veya kanun hkmnde kararnamenin hkmleri ifadesini ne ekilde anlamak gerekir? Acaba bu, davada uygulanacak btn hkmleri mi kapsamaktadr, yoksa Alman Anayasasnn belirttii gibi sadece geerlii mahkemenin kararna esas tekil edecek olan kanunu mu ifade etmektedir? Doktrinde her iki gr de savunulmutur. Armaana gre, sonucu etkileyecek kanunun tayini, takdire yer verir ve suiistimale elverilidir. Bu sebeple, uygulanacak kanun deyimini, taraflardan birine tatbik edilecek her kanun eklinde anlamak yerinde olacaktr. Kratl ise, Anayasann ilgili hkmnn bu derece geni yorumlanmamas gerektii ve ancak davann esasna etkili olacak bir Anayasaya aykrlk meselesinin n mesele yaplabilecei grndedir. Bu yazara gre, hkm, bir kanunun Anayasaya aykrl meselesi zmlenmeden verilemiyorsa, bu kanunun Anayasaya aykrlnn Anayasa Mahkemesine intikal ettirilmesi gerekir. Bizce de bu anlay tarz somut norm denetiminin mahiyetine daha uygun der. Ancak Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri hakkndaki 2949 sayl kanunun 28. maddesi, o dava sebebiyle uygulanacak bir kanunun veya kanun hkmnde kararnamenin hkmleri eklinde, Anayasann 152. maddesinden daha geni gibi grnen bir ifade kullanmtr. Dava sebebiyle uygulanacak bir kanun deyimini, davada uygulanacak btn kanunlar olarak yorumlamak mmkndr. Somut norm denetiminde konu Anayasa Mahkemesince incelenmekte iken itiraz konusu olan normun yasama organnca kaldrlmas veya deitirilmesi, Anayasa Mahkemesinin incelemesine devam edip ii sonulandrmasna engel olmamaldr. Aksi halde, yani Anayasa Mahkemesi konusu kalmad gerekesiyle Anayasaya aykrlk itirazn reddettii takdirde, dava mahkemesinin kaldrlan veya deitirilen normu nndeki olaya uygulamas gerekir. nk yasama organnca kaldrma veya deitirmenin sonular geriye yrmez. d- ddiann ciddilii : Bilindii gibi somut norm denetimi, ya davaya bakmakta olan mahkemenin, uygulanacak bir kanun veya kanun hkmnde kararnamenin hkmlerini resen Anayasaya aykr grmesi veya taraflardan birinin ileri srd Anayasaya aykrlk iddiasnn ciddi olduu kansna varmas hallerinde balatlabilmektedir. Birinci durumda, yani resen sevk halinde, dava mahkemesinin uygulanacak kanunun Anayasaya aykr olduu kansna varmas gerekmektedir. Mahkeme, bunun gerekesini de gstermek zorundadr (2949 sayl kanun, m. 28, no. 1). Dier bir deyimle dava mahkemesi, srf bir phe zerine konuyu Anayasa Mahkemesine intikal ettiremez. Doktrinde hkim olan gre gre, mahkemenin iddiay ciddi bulmas, kendisinin de sz konusu kanunu Anayasaya aykr grd anlamna gelmez. Burada ciddilikten kastedilen eyin, hukuki bakmdan savunulabilirlik veya tartlabilirlik olmas gerekir. Dier bir deyimle, itiraz konusu kanunun Anayasaya aykrl yolunda ciddi bir phenin varl yeterlidir. te yandan, davay uzatma veya engelleme amacna ynelik olduu anlalan veya hukuki dayanaktan aka yoksun bulunan iddialar phesiz ciddi olarak kabul edilemez. tirazn ciddiliini takdir

252

Anayasa Hukuku

edecek olan, davaya bakmakta olan mahkemedir. Anayasa Mahkemesinin, kendisine intikal eden konunun esasna girmeden nce, itirazn ciddi olup olmad hususunda bir n-inceleme yapmas, baka bir deyimle dava mahkemesinin bu konudaki takdirini denetlemesi sz konusu deildir.

Somut Norm Denetiminin leyii

Dvaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak kanun hkmnn Anayasaya aykr olduuna resen kanaat getirir veya taraflardan birinin ileri srd Anayasaya aykrlk iddiasnn ciddi olduu kansna varrsa, Anayasaya aykrlk n meselesi oluur ve mahkeme, Anayasa Mahkemesinin bu konuda verecei karara kadar davay geri brakr (m.152/1). Mahkeme Anayasaya aykrlk iddiasn ciddi grmezse bu iddia, temyiz merciince esas hkmle birlikte karara balanr (m.152/2). Davaya bakmakta olan mahkemenin, itirazn ciddi olmad yolundaki karar bir ara karardr ve bamsz olarak temyiz edilmesi mmkn deildir. Bu karar, ancak esas hkmle birlikte temyiz mercii tarafndan denetlenebilir. Bylece temyiz mercii, Anayasaya aykrlk iddiasnn ciddiyeti konusunda nihai karar vermi olur. phesiz, buradaki temyiz mercii deyiminin kapsamna sadece Yargtay deil, kendi yarg sistemlerinin en st mercii olarak nihai karar veren btn yksek mahkemeler girer. Davaya bakmakta olan mahkemenin esas hakkndaki karar, temyize tabi olmad veya taraflar temyiz yoluna gitmedii iin kesinleirse, mahkemenin Anayasaya aykrlk iddiasn ciddi bulmayan ara karar da kesinlemi olur. Anayasaya aykrlk n meselesinin olumas halinde Anayasa Mahkemesi, iin kendisine geliinden balamak zere be ay iinde kararn verir ve aklar. Bu sre iinde karar verilmezse mahkeme davay yrrlkteki kanun hkmlerine gre sonulandrr. Ancak Anayasa Mahkemesinin karar, esas hakkndaki karar kesinleinceye kadar gelirse, mahkeme buna uymak zorundadr (m.152/3). Somut norm denetimi bakmndan 1961 ve 1982 Anayasalar arasndaki belki en nemli fark, 1982 Anayasasna gre (m.152/4) Anayasa Mahkemesinin iin esasna girerek verdii ret kararnn Resm Gazetede yaymlanmasndan sonra on yl gemedike ayn kanun hkmnn Anayasaya aykrl iddiasyla tekrar bavuruda bulunulamayacadr. Bu hkm, yazl tarz itibariyle iptal davas sonucunda verilen ret kararlarn kapsamamakla beraber, iptal davas amann belli bir sre ile snrl olmas, ret kararndan sonra tekrar bir iptal davas alabilmesini pratikte hemen hemen imknsz klmaktadr. Ancak Anayasa Mahkemesinin bir iptal davas (soyut norm denetimi) sonucunda verdii ret kararndan sonra, ayn kanun hkmnn somut norm denetimi yoluyla tekrar Anayasa Mahkemesi nne getirilmesi phesiz mmkndr. On yllk sre, Anayasa Mahkemesinin iin esasna girerek verdii ret kararlar iin geerlidir. Anayasa Mahkemesinin, ilk inceleme sonucunda ii kendisine gnderen mahkemenin yetkisiz (grevsiz denilmesi daha doru olurdu) olduunu tespit ederek verdii bavurunun reddi karar (2949 sayl Kanun, m.28) ayn kanun hkmnn grevli bir mahkeme tarafndan tekrar Anayasa Mahkemesine gnderilmesine engel olmaz. Kanmzca on yllk sre ok uzundur. Hukuk normu ayn kald halde, toplumun ve onun deer yarglarnn deimesi, dolaysyla belli bir anda Anayasaya aykr grlmeyen bir normun, daha sonra byle grlmeye balamas her zaman mmkndr.

nite 16 - Anayasa Yargs-II (Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsam, ekilleri ve Sonucu)

253

ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN SONUCU VE ANAYASA MAHKEMES KARARLARININ NTEL Kararlarn Kesinlii ve Balaycl
1982 Anayasasna gre (m.153/1; ayn mahiyette 1961 Anayasas, m.152/1), Anayasa Mahkemesinin kararlar kesindir. ptal kararlar gerekesi yazlmadan aklanamaz. Kararlarn kesinlii, o karara kar kanun yollarna (temyiz, karar dzeltmesi) bavurulamamas demektir. Ayrca kararlarn kesinlii, kesin hkm anlamn da tar. Yani o karara konu olan uyumazlk, ayn taraflarca ayn sebebe dayanarak yeni bir dava konusu yaplamaz. Anayasa Mahkemesi kararlar Resmi Gazetede hemen yaymlanr ve yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn, gerek ve tzel kiileri balar (m.153/6). Anayasa Mahkemesi karar ile iptal edilen norm, ortadan kalkar. Dolaysyla, bundan sonra byle bir normun uygulanmasna devam edilmesi, ceza hukuku bakmndan bir su, zel hukuk bakmndan da bir haksz fiil meydana getirebilir.

Kararlarn Etkisi ve Nitelii

Anayasa Mahkemesinin iptal karar, dva konusu olan normu ortadan kaldrd iin bu karar herkes iin hkm ve sonu dourur. 1982 Anayasas, 1961 Anayasasnn aksine, Anayasa Mahkemesine olayla snrl ve yalnz taraflar balayc karar verme yetkisini (1961 Anayasas, m.152/4) tanmamtr. 1961 Anayasas dneminde Mahkemenin bu yetkisi, ancak somut norm denetiminde, yani dier mahkemelerden gelen Anayasaya aykrlk iddialar zerine verilen hkmlerde sz konusu olabiliyordu. stelik, somut norm denetiminde de Anayasa Mahkemesi, herkes iin iptal veya olayla snrl olarak karar verme yollarndan birini tercih etmekte serbestti. Anayasa Mahkemesine olayla snrl karar verme yetkisi tannm olmas doktrinde genellikle eletirilmi, bir kanunun belli bir olayda uygulanmayp benzer baka olaylara uygulanmasnn eitlik ilkesini sarsaca hakl olarak ileri srlmtr. Nitekim 1961 Anayasas dneminde Anayasa Mahkemesi, bu yetkiyi sadece bir defa kullanm, 1982 Anayasas ise bu ynteme yer vermemitir. 1982 Anayasas, Anayasa Mahkemesi kararlarnn niteliine ilikin olarak, 1961 Anayasasnda bulunmayan bir hkm getirmitir. Buna gre, Anayasa Mahkemesi bir kanun veya kanun hkmnde kararnamenin tamamn veya bir hkmn iptal ederken, kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol aacak biimde hkm tesis edemez (m.153/2). Gemite Anayasa Mahkemesinin baz iptal kararlar sonucunda yasama organnn iradesi dnda yeni uygulamalarn ortaya km olmasndan kaynakland anlalan bu hkm, bizce gemi durumlarn yanl bir hukuki deerlendirmesine dayand gibi, ynelik olduu amac gerekletirme imkanndan da yoksundur. Anayasa Mahkemesinin, 1961 Anayasasna gre de, kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol aacak biimde hkm tesis etmesi mmkn deildi. Anayasa yargsnn grevi, Anayasaya aykr olan normu iptal etmek suretiyle, hukuka aykr bir durumu ortadan kaldrmaktr. ptal kararyla elbette yeni bir hukuki durum doar ama, bu Anayasa Mahkemesinin kendisini kanun koyucu yerine koyduu anlamna gelmez. Mesel Anayasa Mahkemesi, bir kanunun sadece belli hkmlerini Anayasaya aykr bularak iptal etmi olsa ve bunun sonucunda yasama organnn iradesine uygun dmeyen yeni bir durum ortaya ksa, bunu Anayasa Mahkemesinin kendisini

254

Anayasa Hukuku

kanun koyucu yerine koymas olarak yorumlamak mmkn deildir. Anayasa Mahkemesi, bir kanunun sadece baz hkmlerini Anayasaya aykr bulmusa, phesiz sadece onlar iptal etme yetki ve grevindedir. Bunun sonucunda ortaya kan durum, Anayasa Mahkemesini deil, ancak yasama organn ilgilendirir. Ksacas, 153. maddeye eklenen bu yeni hkm, mevcut uygulamada herhangi bir deiiklik yapabilecek gibi grnmemektedir.

Kararlarn Yrrle Girmesi

1982 Anayasasna gre (m.153/3); ayn mahiyette, 1961 Anayasas, (m. 152/2), kanun , kanun hkmnde kararname veya Trkiye Byk Millet Meclisi tz ya da bunlarn hkmleri, iptal kararlarnn Resm Gazetede yaymland tarihte yrrlkten kalkar. Gereken hallerde Anayasa Mahkemesi iptal hkmnn yrrle girecei tarihi ayrca kararlatrabilir. Bu tarih, kararn Resm Gazetede yaymland gnden balayarak bir yl geemez. 1961 Anayasasnda bulunmayan bir hkm olarak, iptal kararnn yrrle giriinin ertelendii durumlarda, Trkiye Byk Millet Meclisi, iptal kararnn ortaya kard hukuki boluu dolduracak kanun tasars veya teklifini ncelikle grp karara balar (m.153/4). Anayasa Mahkemesinin, iptal kararnn yrrle giriini erteleme yetkisi, 1961 Anayasas dneminde de tartma konusu olmutur. Anayasaya aykrl saptanm bir normun bir yla kadar varabilen bir ek sre iin yrrln devam ettirmesi sakncasz saylamaz. Byle bir kanunun, teknik bakmdan geerliini korusa bile, sosyolojik adan meruluunu yitirmi olaca sylenebilir. Buna karlk, hkmn gerekesi olarak, iptal kararnn derhal yrrle girmesiyle oluabilecek hukuk boluunun, kamu dzeni bakmndan tehlikeli olabilecei, bunu nleyici yeni bir kanun dzenleme yapabilmesi iin yasama organna belli bir sre tannmas gerektii ileri srlmektedir. Anayasa Mahkemesi, hibir durumda iptal kararnn yrrln erteleme zorunda deildir. Ertelemeye karar verip vermemek ve verdii takdirde bunun sresini, bir yl amamak zere saptamak, tamamen Mahkemenin takdirine braklmtr. Kanmzca Anayasa Mahkemesi, bu yetkisini ancak ok istisnai olarak ve iptal kararnn derhal yrrle girmesi ile kamu dzeni bakmndan gerekten tehlikeli bir boluun doabilecei durumlarda kullanmaldr.

Kararlarn Geriye Yrmezlii

1961 (m.152/3) ve 1982 (m.153/5) Anayasalar, iptal kararnn geriye yrmezlii ilkesini kabul etmilerdir. Geri Anayasaya aykrl saptanm bir kanunun, hukuk dnyasna hi domam gibi saylmas, dolaysyla iptal kararnn geriye yrtlerek o kanunun tamamen yok saylmas da akla gelebilirdi. Ancak byle bir durumun, kanuna dayanlarak o tarihe kadar yaplm yzlerce, binlerce bireysel ilemi geersiz klaca, bu yzden kiilerin hukuki gvenlii ve hukuk dzeninin istikrar asndan ok byk sakncalar douraca ortadadr. Bu nedenle Anayasa koyucu, bizce de isabetli olarak, iptal kararnn geriye yrmemesi ilkesini benimsemitir. Bu ilke, elbette, somut norm denetiminde Anayasaya aykrlk itiraznda bulunan tarafn, iptal kararnn sonularndan bizzat yararlanamamas anlamna gelmez. ptal kararnn, iptal edilen kanuna dayanlarak verilmi ve kesinlemi mahkmiyet kararlar zerindeki etkisinin ne olaca, Anayasada belirtilmi deildir. ptal kararnn geriye yrmezlii ilkesinin sonucu olarak bu karardan nce kesinlemi olan mahkumiyet hkmnn infazna devam edilmesi akla gelebilirse de,

nite 16 - Anayasa Yargs-II (Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsam, ekilleri ve Sonucu)

255

bunun adalete ve ceza hukuku ilkelerine aykr olaca phesizdir. Ayn ey, iptal karar sonucunda ilgiliye daha hafif cezay gerektiren bir kanun hkmnn uygulanmas gereinin belirmesinde de sz konusudur. Bu gibi durumlarda, Trk Ceza Kanununun 2. maddesinin uygulanmasyla, cezann icrasnn ve kanuni sonularnn kendiliinden ortadan kalkmas gerekir. Bu maddeye gre, ilendii zamann kanununa gre, crm veya kabahat saylmayan fiilden dolay kimseye ceza verilmez. lendikten sonra yaplan kanuna gre crm veya kabahat saylmayan bir fiilden dolay da kimse cezalandrlamaz. Eer byle bir ceza hkmolunmusa icras ve kanuni neticeleri kendiliinden kalkar. Bir crm veya kabahatin ilendii zamann kanunu ile sonradan nerolunan kanunun hkmleri birbirinden farkl ise failin lehinde olan kanun tatbik ve infaz olunur. Bylece, ceza mahkmiyetine esas tekil eden kanun hkmnn yasama organnca deitirilmesi veya kaldrlmas halinde, hkmolunmu cezann infaz ve kanuni sonular kendiliinden ortadan kalktna gre, bu hkmn Anayasaya aykrlnn saptanarak iptal edilmesi halinde evleviyetle yle olmas gerekir.

ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNDE USUL

Anayasann 149. maddesine gre, Anayasa Mahkemesi, Bakan ve on ye ile toplanr, salt ounluk ile karar verir. Anayasa deiikliklerinde iptale karar verebilmesi iin te iki oy okluu arttr. ekil bozukluuna dayal iptal davalar Anayasa Mahkemesince ncelikle incelenip karara balanr. Anayasa Mahkemesinin kuruluu ve yarglama usulleri kanunla; mahkemenin alma esaslar ve yeleri arasndaki iblm kendi yapaca itzkle dzenlenir. Anayasa Mahkemesi Yce Divan sfatyla bakt davalar dnda kalan ileri dosya zerinde inceler. Ancak, gerekli grd hallerde szl aklamalarn dinlemek zere ilgilileri ve konu zerinde bilgisi olanlar arabilir. Anayasaya uygunluk denetiminin usul, byk lde, Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda 2949 sayl kanunla dzenlenmitir. Bu kanunun 29. maddesine gre, Anayasa Mahkemesi; kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve Trkiye Byk Millet Meclisi tznn Anayasaya aykrl hususunda ilgililer tarafndan ileri srlen gerekelere dayanmaya mecbur deildir. Anayasa Mahkemesi, taleple bal kalmak kaydyla baka gereke ile de Anayasaya aykrlk karar verebilir. Ancak bavuru, kanunun, kanun hkmnde kararnamenin veya itzn sadece belirli madde veya hkmleri aleyhine yaplm olup da bu belirli madde veya hkmlerin iptali kanunun, kanun hkmnde kararnamenin veya itzn baz hkmlerinin veya tamamnn uygulanmamas sonucunu douruyorsa, Anayasa Mahkemesi, keyfiyeti gerekesinde belirtmek artyla, kanunun, kanun hkmnde kararnamenin veya itzn bahis konusu teki hkmlerinin veya tmnn iptaline karar verebilir. Gene ayn kanuna gre, Anayasa Mahkemesi, bakan ve on asl ye ile toplanr. Bakan, asl yelerden mazereti olanlarn yerini kdem esasna gre yedek yelerle tamamlar (m.41). Anayasa Mahkemesinin mzakereleri gizlidir. Kararlar salt ounlukla verilir. Anayasa deiikliklerinde iptale karar verilebilmesi iin te iki oy okluu arttr (m.42). Devletin yasama, yrtme ve yarg organlaryla idare makamlar ve btn gerek ve tzel kiiler ve kurulular, Anayasa Mahkemesinin istedii bilgi, evrak ve belgeleri tayin edilen sre iinde vermekle ykmldrler. Aklanmasnda Devletin yksek menfaatlerine zarar vermesi umulan ve sr halinde saklanmas gereken bilgilerin verilmesinden, evrak ve belgelerin gnderilmesinden ilgili makam kanabilir (m.43).

256

Anayasa Hukuku

ANAYASA YARGISI VE YRTMENN DURDURULMASI

AMA

Anayasa yargsnda yrtmenin durdurulmasn aklayabilmek.

3
Anayasa yargsnda, zellikle iptal dvalar dolaysyla, geici bir tedbir niteliinde olarak, Anayasaya aykrl iddia edilen kanunun yrrlnn durdurulmasna karar verilip verilmeyecei tartmaldr. Gerek 1961 gerek 1982 Anayasalarnda bu konuda hkm yoktur. Ancak, 1972 ylnda Anayasa Mahkemesi, kiinin idam cezasnn yerine getirilmesi hakkndaki kanuna ilikin kararnda, kendisine ne Anayasa, ne de Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri hakkndaki 44 sayl kanunla byle bir yetki tannm olduunu belirterek, yrtmeyi durdurma karar vermeyi reddetmitir. Mahkemeye gre, itiraz yolunda Anayasa Mahkemesinin karar gelinceye kadar grlmekte olan davann geri braklmas, bir eit yrtmeyi durdurma saylabilir. ptal davalarnda ise byle bir yolun benimsenmemi olmas, Anayasa koyucunun Anayasa Mahkemesi iin bir dava konusu olan kanunun yrrln durdurma yetkisini ngrmeyi dnmediini ortaya koyar. Anayasa Mahkemesinin, uygunluk denetimi yapt kanunun nasl bir zellii olursa olsun, kendisini, yorum ve kyaslamaya giderek, yasaca verilmemi byle bir yetki ile donatmasna olanak yoktur. Anayasa Mahkemesi, daha yeni bir kararnda da, iptal edilmi, fakat hakkndaki iptal karar henz yaynlanmam olan bir kanunun uygulanmasnn, iptal karar yaynlanncaya kadar bir tedbir niteliinde olarak durdurulmas istemini reddetmitir. Bu kararda da Anayasa Mahkemesi, daha nceki kararndaki gerekeleri tekrarlam ve kanunun yrrlnn durdurulmas gibi ok ar ve nemli sonular dourabilecek bir durumda, Yksek Mahkemenin byle bir karar verebilmesinin, ancak Anayasa ile bu yetkinin kendisine aka tannm olmas ile mmkn olabileceini belirtmitir. Mahkemeye gre, byle bir yetkinin varln, yarg denetimi kavramnn ierik ve kapsamnn yorumu yoluyla kabul etmeye de imkan grlmemektedir. Buna karlk, Anayasa Mahkemesi 1993 ylnda verdii bir kararda bu itihadn deitirerek, kanunlarn veya denetime tabi dier normlarn yrrln durdurma yetkisini kendisinde grmtr. Gerekede, yrtmeyi durdurma yetkisinin, mahkemenin davay grp karara balama yetkisi iinde bir aama ve yargsal denetimin etkinliinin znde var olan bir ara olduu, bu yetki tannmad takdirde kiilerin ve kamu dzeninin Anayasa korumasndan yoksun braklm olaca, Anayasada ve kanunda yrtmeyi durdurma yetkisinden sz edilmemi olmakla beraber bunu yasaklayc bir hkm de bulunmad, dolaysyla ortada bir kanun boluu bulunduu ve bunun itihat yoluyla doldurulabilecei yolunda grlere yer verilmitir. Bizce, gerek deiik 1961 gerek 1982 Anayasalarnda, Anayasaya aykr bulunan kanunun, iptal annda deil, iptal kararnn Resmi Gazetede yaynland anda yrrlkten kalkmas; hatt Anayasa Mahkemesinin, iptal kararnn yrrle girecei tarihi bir yl amamak zere ayrca kararlatrabilmesi, Anayasa koyucunun, kamu dzeni dncesiyle, Anayasaya aykrl saptanm bir kanunun bile bir sre daha yrrlkte kalabilmesine imkn vermi olduunu gstermektedir. Bu

nite 16 - Anayasa Yargs-II (Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsam, ekilleri ve Sonucu)

257

durumda Anayasa koyucunun, Anayasaya aykrl henz hkme balanmam bir kanunun yrrlnn durdurulmas yetkisini Anayasa Mahkemesine vermek istememi olduu sonucuna varlabilir. Ancak, eer lm cezasna ilikin kanunlarda olduu gibi, kanunun uygulanmas telafisi mmkn olmayan sonular dourabiliyor ve Anayasaya uygunluk denetiminin anlamn tamamen ortadan kaldryorsa, Anayasa Mahkemesinin bu istisnai durumlarda yrtmenin durdurulmas karar verebilmesi gerekir. nk aksi yorum bu tr kanunlar pratikte anayasaya uygunluk denetiminin kapsam dna karmak anlamna gelir ki, Anayasa koyucunun amacnn bu olduunu gsteren hi bir belirti yoktur. Dolaysyla, anlan durumlarda yrtmeyi durdurma yetkisinin varl, yarg denetimi kavramnn ierik ve kapsamnn yorumu yoluyla kabul edilebilir.

258

Anayasa Hukuku

zet
AMA

Anayasaya uygunluk denetiminin kapsamn saptayabilmek. 1 Anayasaya gre (m. 148/1) Anayasa Mahkemesi, kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve Trkiye Byk Millet Meclisi tznn Anayasaya ekil ve esas bakmlarndan uygunluunu denetler. u halde Anayasaya uygunluk denetimi, ekil ve esas ynnden olmak zere iki tr denetimi kapsamaktadr. Bir kanunun veya Anayasada saylan dier normlarn esas bakmndan Anayasaya aykrl, o normun muhtevasnn Anayasa hkmleri ile atmas demektir. te esas bakmndan Anayasaya uygunluk denetimi bir takm normlarn bu ekilde anayasa hkmleriyle atp atmadn denetlemekten ibarettir. ekil denetimi ise kanunlarn veya Anayasaya uygunluk denetimine tabi dier normlarn Anayasada belirtilmi usul ve ekil kurallarna uygun olarak yaplp yaplmadklarnn aratrlmasdr. Ancak Anayasa, normlarn ekil bakmndan denetlenmesinden sz ederken, muhtemelen, buna ek olarak yetki unsuru bakmndan mevcut olabilecek sakatlklarn denetlenmesini de kastetmitir. 1982 Anayasasna gre, Kanunlarn ekil bakmndan denetlenmesi, son oylamann ngrlen ounlukla yaplp yaplmad; Anayasa deiikliklerinde ise, teklif ve oylama ounluuna ve ivedilikle grlemeyecei artna uyulup uyulmad hususlar ile snrldr. Anayasaya uygunluk denetiminin ekillerini belirleyebilmek. 2 Kanunlarn Anayasaya uygunluunun yargsal denetimi, soyut norm denetimi ve somut norm denetimi olmak zere iki ekilde gerekleir. ptal davas olarak da adlandrlan soyut norm denetimi, Anayasada belirtilen baz organlarn bir kanun aleyhinde Anayasa Mahkemesinde dava amalaryla gerekletirilen denetimdir. Bu durumda, kanunun uyguland somut bir dava veya olay yoktur. Anayasaya aykrlk iddias ve denetimi, herhangi bir dava ile ilgili olmakszn, soyut olarak gerekletirildii iin, buna soyut norm denetimi denmektedir. 1982 Anayasasna gre iptal davas Cumhurbakan, iktidar ve ana muhalefet partisi Meclis

gruplar ile Trkiye Byk Millet Meclisi ye tam saysnn en az bete biri tutarndaki yeler tarafndan alabilir. Ancak bir kanunun Anayasaya ekil asndan aykr olduu iddiasyla iptal davas ama yetkisi sadece Cumhurbakanna ve Trkiye Byk Millet Meclisi ye tam saysnn en az bete biri tutarndaki yelerine tannmtr. Somut norm denetimi ise, bir mahkemede grlmekte olan bir davann karara balanmasnn, o davada kullanlacak hukuk normunun Anayasaya uygun olup olmamasna bal olmas halinde yaplan denetimdir. Somut norm denetimi yoluna bavurulabilmesi iin, Anayasaya aykrl ileri srlen normun mahkeme niteliine sahip merciler nnde baklmakta olan bir davaya uygulanmas ve dava hakiminin ilgili normun Anayasaya aykrl iddiasn ciddi bulmas gerekmektedir. Anayasa yargsnda yrtmenin durdurulmasn aklayabilmek. 3 Anayasa yargsnda yrtmenin durdurulmas, bir normun Anayasa Mahkemesi tarafndan denetlenmesi aamasnda, dava sonulanncaya kadar yrrllnn geici olarak durdurulmasdr. Gerek 1961 ve 1982 Anayasalarnda gerekse Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakkndaki Kanunlarda Anayasa Mahkemesinin yrtmeyi durdurma yetkisi ile ilgili bir dzenleme yoktur. Bu yasal boluk, bir dnem Anayasa Mahkemesinin yetkisi konusunda eitli tartmalara neden olmu, nihayet Anayasa Mahkemesi 1993 ylnda verdii bir kararnda kendisinin byle bir yetkiye sahip olduu sonucuna varmtr.

AMA

AMA

nite 16 - Anayasa Yargs-II (Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsam, ekilleri ve Sonucu)

259

Kendimizi Snayalm
1. Kanunlarn esas ynnden Anayasaya aykrl iddiasyla aadakilerden hangisinin Anayasa Mahkemesine iptal davas ama yetkisi bulunmamaktadr? a. ktidar partisi meclis grubu b. Ana muhalefet partisi meclis grubu c. ktidar ve ana muhalefet partisi dnda kalan partilerin meclis gruplar d. TBMM ye tam saysnn 1/5i tutarndaki yeler e. Cumhurbakan 2. Aadakilerden hangisi somut norm denetiminin gerekletirilmesi iin gerekli artlardan deildir? a. Baklmakta olan bir davann varl b. Davaya bakmakta olan merciin bir mahkeme hviyeti tamas c. Denetime konu olacak kanun hkmnn o davada uygulanacak norm olmas d. Dava mahkemesinin, davaya uygulanacak normun Anayasaya aykr olduu iddiasn ciddi bulmas. e. Dava mahkemesinin, davada uygulanacak normun Anayasaya aykr olduu konusunda hkm vermesi 3. Anayasa Mahkemesi kararlarna ilikin olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Anayasa Mahkemesinin iptaline karar verdii kanun, karar tarihinde yrrlkten kalkar. b. Anayasa Mahkemesi kararlar kesindir. c. Anayasa Mahkemesinin iptal karar gerekesi yazlmadan aklanamaz. d. Anayasa Mahkemesinin iptal karar herkes iin hkm ve sonu dourur. e. Anayasa Mahkemesinin iptal karar geriye yrmez. 4. Kanunlarn ekil asndan denetlenmesi iin Resmi Gazetede yaymlanmalarndan itibaren ka gn iinde Anayasa Mahkemesine dava alabilir? a. 5 gn b. 10 gn c. 30 gn d. 60 gn e. 90 gn 5. Kanunlarn ekil ynnden Anayasaya aykrl iddiasyla aadakilerden hangisinin Anayasa Mahkemesine iptal davas ama yetkisi bulunmaktadr? a. ktidar partisi meclis grubu b. Ana muhalefet partisi meclis grubu c. Sendikalar d. Cumhurbakan e. TBMM ye tam saysnn 1/10u tutarndaki yeler

6. Bir mahkemede grlmekte olan bir davann karara balanmasnn o davada kullanlacak hukuk normunun Anayasaya uygun olup olmamasna bal olmas halinde, yaplan denetime ne ad verilmektedir? a. Somut norm denetimi b. Soyut norm denetimi c. Bastrc denetim d. nleyici denetim e. Anayasal ikayet 7. Aadakilerden hangisi somut norm denetiminin artlarndan deildir? a. Baklmakta olan bir davann varl b. Davann bir mahkemede grlmesi c. Anayasaya aykrl ileri srlen normun baklmakta olan davada uygulanacak olmas d. Anayasaya aykrlk iddiasnn davaya bakan mahkeme tarafndan ciddi bulunmas e. Davaya bakan mahkemenin davaya uygulanacak normun Anayasaya aykr olduuna kesin olarak karar vermesi 8. Anayasa Mahkemesi hangi yl yrtmeyi durdurma yetkisine sahip olduu grn benimsemitir? a. 1992 b. 1993 c. 1994 d. 1995 e. 1996 9. Somut norm denetiminde dava mahkemesi, Anayasa Mahkemesinin kararn, iin kendisine geliinden balamak zere ka ay bekler? a. 5 Ay b. 6 Ay c. 7 Ay d. 8 Ay e. 9 Ay 10. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Somut norm denetiminde, Anayasa Mahkemesinin iin esasna girerek verdii ret kararnn Resmi Gazetede yaymlanmasndan sonra on yl gemedike ayn kanun hkmnn Anayasaya aykrl iddiasyla tekrar bavurulamaz. b. Somut norm denetiminde mahkeme, Anayasaya aykrlk iddiasn ciddi bulmazsa bu iddia temyiz merciince esas hkmle birlikte karara balanr. c. 1982 Anayasasna gre, Anayasa Mahkemesi norm denetimlerinde olayla snrl ve yalnz taraflar balayc kararlar verebilir. d. ekil bozukluuna dayal iptal davalar Anayasa Mahkemesince ncelikle incelenip karara balanr. e. Anayasa Mahkemesinin kararlar kesindir.

260

Anayasa Hukuku

Yaamn inden
AB Uyum Yasasnn Ksmi ptal stemine Ret Anayasa Mahkemesi, MHPnin AB Uyum Yasasnn baz maddelerinin iptal istemini reddetti. Anayasa Mahkemesi Bakan Vekili Haim Kl, MHPli 121 milletvekilinin kamuoyunda AB Uyum Yasas olarak bilinen 4771 sayl eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likin Yasann baz maddelerinin iptali istemiyle at davann incelemesinin tamamlandn bildirdi. Kln verdii bilgiye gre, btn maddelerin iptali istemi reddedildi (Radikal, 27/12/2002).

Bavurulabilecek Kaynaklar
Aliefendiolu, Ylmaz. (1984). Trk Anayasa Yargsnda ptal Davas ve tiraz Yolu. Anayasa Yargs. Ankara: Anayasa Mahkemesi Yayn. Tezi, Erdoan. (1986). Kanunlarn Anayasaya Uygunluunun Esas Asndan Denetimi. Anayasa Yargs. Ankara: Anayasa Mahkemesi Yayn. alar, Bakr. (1986). Anayasa Yargsnda Yorum Problemi: Karlatrmal Analizin Katklar. Anayasa Yargs. Ankara: Anayasa Mahkemesi Yayn.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. e 3. a Ayrntl bilgi iin Soyut Norm Denetimi konusuna baknz Ayrntl bilgi iin Somut Norm Denetimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasaya Uygunluk Denetiminin Sonucu ve Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Nitelii konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Soyut Norm Denetimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Soyut Norm Denetimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Somut Norm Denetimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Somut Norm Denetiminin artlar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasa Yargs ve Yrtmenin Durdurulmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Somut Norm Denetiminin leyii konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasaya Uygunluk Denetiminin Sonucu ve Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Nitelii konusuna baknz.

4. b 5. d 6. a 7. e 8. b 9. a 10. c

264

Dizin

Dizin
A
Adalet Bakan 221, 222, 223 Adalet Bakanl Mstear 221, 222 Adli dare 68, 69 Anayasa 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18 Anayasa Deiiklii 65, 71, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93 Anayasa Deiikliklerinin Denetimi 90 Anayasa Mahkemesi 12, 14, 16, 229, 230, 232, 233, 234, 235,
236, 237, 238, 240 136

Cumhurbakannn Seimi 175, 177, 186 Cumhurbakannn Siyasal Sorumsuzluu 180, 183 Cumhurbakannn Tarafszl 178, 179, 186 Cumhurbakanl Genel Sekreterlii 105, 135, 136 Cumhurbakanl Kararnamesi 105, 107, 127, 128, 130, 135, Cumhurbakanl Konseyi 31 Cumhuriyet 2, 6, 7, 8, 9, 13, 15 Cumhuriyet Senatosu 13, 24, 25, 26, 33, 35, 143, 144, 146, 147 ereve Anayasa 24, 29, 30 oulcu Toplum Yaps 13, 18 ounluk Sistemi 145, 146, 147, 156

Anayasa Mahkemesinin Grevleri 229, 232, 234, 240 Anayasa Mahkemesinin Kuruluu 233, 256, 258 Anayasa Mahkemesinin Stats 229, 232, 233, 240 Anayasa Yargs 223, 229, 231, 232, 233, 238, 240, 243, 249, 253,
256, 258

D
DHondt Sistemi 146, 147, 150, 156 Danma Kurulu 159, 160, 162, 163, 164, 166, 169 Danma Meclisi 24, 26, 27, 28, 35 Dantay 50, 60, 68, 69 Demokratik Devlet 39, 40, 47, 50-51, 52, 56, 64 Demokratik Toplum Dzeninin Gerekleri 62, 63, 64, 65 Depolitizasyon 34 Destek l Norm 42, 65, 73 Devlet Bakan 41, 56 Devletletirme 76, 77 Dalist Yrtme 176, 177, 186 Dzeltici Denetim 230, 231

Anayasallk Bloku 230, 236 Anayasann Sertlii 2, 8, 10 Anayasann stnl 11, 12, 18 Anayasaya Uygunluk Denetimi 236, 237, 238, 240 Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsam 236 Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu 242 Asli Kurucu ktidar 83, 84, 85, 86, 90, 93 Atatrk lke ve nklplar 236, 238, 239 Atatrk Milliyetilii 39, 40, 41, 42, 43, 44, 56 Atfet 167 Avrupa nsan Haklar Szlemesi 61, 62, 66

B
Bakanlar Kurulu 25, 26, 27, 32, 177, 180, 182, 184, 186, 189, 190,
191, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 199

E
Ekonomik Haklar 77, 78 Esas l Norm 42 Eit Oy 49 Eitlik 42, 45, 51, 52, 55, 59, 60, 74, 79, 80

Bakanlar Kurulunun Yaps 190, 192 Bakanlarn Hukuki Sorumluluklar 194 Bakanlarn Siyasal Sorumluluu 193, 199 Babakan 180, 181, 182, 183, 184, 186, 191, 192, 193, 194, 196, 197,
198, 199

F
Federal Devlet 143 Federe Devlet 143 Ferman 2, 3, 18 Fonksiyonlar Ayrl 97, 99, 100, 102, 107

Bakanlk Hkmeti 2, 5, 6 Balang lkeleri 42, 58 Bte Kanunu 113, 118, 119, 124 Byk Millet Meclisi 2, 5, 6, 7, 9, 11, 13, 16, 25, 26, 28, 30, 31,
32, 33

G
Geici Bakanlar Kurulu 194, 195 Gen Osmanllar 3, 4 Gen Trkler 4 Genel Af 167 Genel Baraj 147, 151 Genel Grme 160, 162, 168, 169, 172 Genel Korunma Davas 248, 249 Genel Oy 47, 48, 49, 56 Gensoru 160, 162, 168, 169, 170, 171, 172

C-
Carr de Malberg 101, 114, 118 Cezai Sorumluluk 190, 194 Cumhurbakan 25, 28, 30, 31, 32, 35 Cumhurbakanna Vekalet 175, 185, 186 Cumhurbakannn Cezai Sorumluluu 175, 184, 186 Cumhurbakannn Cezai Sorumsuzluu 184, 186 Cumhurbakannn Grev ve Yetkileri 175, 179, 186

Dizin

265

H
Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu 216, 221, 222, 223, 224,
225

Komisyonlar 159, 160, 163, 166 Kural-lem 100, 113, 114, 117, 118, 124 Kurucu ktidar 83, 85, 92, 93 Kurucu Meclis 5, 11, 15, 26, 27, 28, 29, 33 Kuvvetler Ayrl 2, 5, 12, 13, 18 Kuvvetler Birlii 2, 5, 7

Hakimlik Teminat 215, 216, 219, 220, 221, 222, 223, 225 Hakkn z 62, 63, 64, 65, 67 Halkoyu 26, 27, 28, 30 Hukuk Devleti 41, 42, 51, 59, 60, 61, 63, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74,
79, 80

L
Lafzi Yorum 72 Laiklik 2, 8 Liste Usul 145

Hukukun Genel lkeleri 72, 73, 80, 236, 238 Hkmet Sisteminin Nitelii 190, 195 Hkmetin Denetlenmesi 159, 160, 168, 172

I-
Islahat Ferman 3, 18 badet Hrriyeti 44 tzk 121, 122, 123, 124, 159, 162, 163, 165 dare Fonksiyonu 100, 101, 105 dari Yarg 68, 69, 70 kinci Merutiyet 4 kinci Semen 49 nklp Kanunlar 47, 52 nsan Haklar 51, 52, 59, 61, 65, 66, 67, 80 nsan Haklarna Saygl Devlet 41, 47, 59, 61, 80 ptal Davas 236, 248, 249, 252, 258 ttihat ve Terakki 4

M
Maddi Anlamda Kanun 111, 112, 113, 114, 124 Maddi Hukuki Eitlik 79, 80 Mahkemelerin Bamszl 215, 216, 219, 220, 221, 225 Mebusan Meclisi 4, 5 Meclis Aratrmas 160, 162, 168, 169, 170, 172 Meclis Bakan 161, 164, 169 Meclis Hkmeti 2, 5, 6, 7, 12, 18 Meclis Soruturmas 160, 163, 168, 170, 172 Millet Meclisi 141, 142, 143, 144, 145, 147, 149, 151, 152, 153, 154,
155, 156

Milletin Temsili lkesi 151 Milletleraras Adalet Divan 237, 238 Milletleraras Anlamalar 172, 180, 182, 230, 236, 237, 238 Milletleraras Hukuk Kurallar 236, 237 Milletvekili And 142, 151, 152 Milletvekili Seilme Yeterlii 148 Milletvekili Seimi Kanunu 147, 148, 149, 150, 151, 156 Milletvekillerinin Seimi 141, 143 Milletvekilliinin Dmesi 151, 155, 156 Milletvekilliklerin Tahsisi 150 Milli Birlik Komitesi 10 Milli Devlet 43 Milli Egemenlik 5, 18, 40, 41, 42, 47 Milli Gvenlik Konseyi 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 35 Misak- Milli 5 Monari 3, 4, 5, 6 Monist Yrtme 176, 177, 186 Montesquieu 99 Mdafaa-i Hukuk 4, 18

J
Jandarma Devlet 73, 80

K
Kadk Olma 166 Kamulatrma 76, 77 Kanun 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 111, 112, 113, 114,
115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124

Kanun Hkmnde Kararname 103, 104, 105, 106, 107, 112,

116, 117, 124, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 134, 138, 165, 180, 182, 230, 234, 235, 240, 245, 247, 248, 249, 250, 251, 253, 254, 255, 258

Kanun Tasars 160, 165, 166 Kanun Teklifi 160, 165, 166 Kanun Yapma 159, 160, 165, 167, 170, 172 Kanuni Hakim Gvencesi 60, 71, 72, 80 Kanunlarn Anayasaya Uygunluunun Siyasal Denetimi
231

Kanunlarn

Anayasaya

Uygunluunun

Yargsal

N
Negatif Stat Hakk 74 Nisbi Temsil Sistemi 145, 146, 148

Denetimi 231, 232, 240 Kanun-u Esasi 1, 2, 3, 4, 5, 18 Kar-mza Kural 180, 181, 183, 184 Katlmac Demokrasi 24, 33, 34, 35 Kazistik 24, 29 Kesin Hesap Kanunu 113, 118 , 119, 124 Kesin Hkm 217

O-
12 Eyll Harekt 24, 25, 29 12 Mart 1971 Muhtras 15, 24 31 Mart Vakas 4 Olaanst Hal 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211

266

Dizin

Olaanst Hal Kanunu 206, 207, 208, 210, 212 Olaanst Hal Rejimleri 203, 205, 206, 208, 210 Organ Davas 248, 249 Oyun Gizlilii 49 l Norm 236, 237, 238 lllk lkesi 62, 63, 67 nleyici Denetim 230, 231

Tek sim Sistemi 145 Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlanmas 60, 61, 62, 64, 65 Temel Haklar ve devler 66, 67, 79 Temsilciler Meclisi 27, 28, 35 Tekilat- Esasiye Kanunu 5, 7 Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan 161 Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlk Divan 161 Trkiye Byk Millet Meclisi Birleik Toplants 144 Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulu 163, 164, 169,

P
Parlamanter Rejim 5, 7, 12, 13, 17 Parlamento Kararlar 112, 113, 121, 122, 123, 124 Planlama 74, 77
172

Tzk 104, 116, 122, 123, 127, 129, 130, 132, 136, 137, 150

U R
Rasyonelletirilmi Parlamantarizm 33, 197, 198 Rousseau 9 Ulusal Artk Sistemi 146, 147 Uyrukluk 42, 57 Uyumazlk Mahkemesi 233, 234, 240

S-
Saf Milli rade 34 Saytay 119 Seim evreleri 142, 145, 146, 147, 148, 149, 150 Seim evresi Baraj 147, 148, 149, 150, 151 Seim Sistemi 142, 144, 145, 146, 147, 156 Sened-i ttifak 3, 18 Serinleme Sresi 171 Skynetim 204, 205, 206, 207, 208, 209-210, 211 Skynetim Kanunu 207, 210, 213 Siyasi Parti 26, 34 Siyasi Parti Gruplar 159, 160, 161, 162, 163, 166, 169, 170, 171,
172

V
Vatandalk 42, 44, 57 Vergi Adaleti 76 Veto Yetkisi 166 Vicdan Hrriyeti 44

Y
27 Mays Harekat 9, 10, 15, 20 Yarg Bamszl 60, 71, 72, 80, 216, 218, 219, 225 Yarg Birlii 68 Yarg Fonksiyonu 215, 217, 218, 219, 220, 225 Yarg lemi 100 Yarg Organ 34 Yasama Dokunulmazl 141, 142, 153, 154, 155, 156 Yasama Fonksiyonu 99, 100, 102, 111, 112, 113 Yasama lemi 100, 101, 102, 111, 116, 117, 124 Yasama Organ 33, 34 Yasama Sorumsuzluu 141, 151, 153, 154, 156 Yasama Yetkisi 103, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 124 Yasama Yetkisinin Devredilmezlii 112, 115, 116, 117 Yasama Yetkisinin Genellii 112, 114, 115, 117, 122 Yasama Yetkisinin lkellii 112, 114, 115 Yetki Kanunu 98, 104, 105, 116, 117 Ynetmelik 127, 129, 130, 137 Yksek Askeri ura 69, 70 Yksek Hakimler Kurulu 221, 222, 223

Siyasi Partiler Kanunu 162, 172 Somut Norm Denetimi 232, 243, 244, 248, 249, 250, 251, 252,
253, 254, 258

Soru 160, 168, 169 Sosyal Devlet 2, 14, 18, 59, 60, 61, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 80 Sosyal Haklar 77, 78 Sosyalist Devlet 74, 75 Soyut Norm Denetimi 232, 243, 244, 248, 249, 250, 252, 258 art-lem 100, 118, 122 ekli Anlamda Kanun 111, 113, 114, 124 ekli Hukuki Eitlik 79, 80

T
Tabii Hak 8 Tabii Hakim lkesi 71 Tali Kurucu ktidar 83, 84, 85, 90, 93 Tanzimat Ferman 2, 3, 18 TBMM 141, 142, 143, 156, 160, 161, 169, 172 TBMM Hkmeti 5, 6 Tek Dereceli Seim 49 Tek Devlet 143, 145

Yksek Mahkemeler 216, 221, 222, 223 Yrtme lemi 101, 127, 129, 130, 135, 138 Yrtme Organ 24, 32 Yrtme Organnn Yaps 175, 177, 186 Yrtmenin Durdurulmas 70, 243, 244, 256, 257, 258

Z
Zayflatlm Parlamantarizm 197