3-Akad-Makro Iktisat

STANBUL BLG NIVERSTES
Asaf Sava Akat
Makroiktisat
Ders Notlar Istanbul, 2007
http://akat.bilgi.edu.tr
Asaf Sava Akat
Makroiktisat Ders Notlar (2007)
Asaf Sava Akat
Asaf Sava Akat
Toplum ve kurumlar
Birinci Kitap
nsanlar toplum halinde yaar Toplum bireylerden oluur ama onu oluturan bireylerin toplamndan ibaret deildir nsanlar birarada yaayan dier canl topluluklarndan ayrdeden unsur toplumsal kurumlardr Kurumlar insanlar kurar, ynetir ve gelitirir nsan topluluklar tarmla yerleik dzene geti Yerleik dzen ihtiyac ne kard Bakalarna kar korunma Bireyler aras anlamazlklarn zmlenmesi Dnyay anlama ve tefsir etme Devlet ve inan sistemleri gibi kurumlar bu ihtiyalarn sonucu ortaya kmtr
GR VE MODELLER
BALARKEN
Kavramlar, Kurumlar
Birinci Blm
Asaf Sava Akat
Asaf Sava Akat
Asaf Sava Akat
Toplum ve ekonomi
Toplumsal faaliyetlerin bir blm insanlarn gda, barnma, giyinme, vs. gnlk ihtiyalarnn giderilmesine yneliktir Bunlara bugn retim ve ekonomi diyoruz Son birka yzyla kadar toplumsal retim esas itibari ile tarmda gerekleiyordu Bu uzun tarih kesidinde retim vardr ama bugnk anlam ile ekonomiden sz edemeyiz Tarm toplumlarnda iblm ve ticaret azd Aileler yada kk topluluklar znde kendi tketimleri iin retim yapyordu Toplumda sava ve din ekonomiden ok daha nemli faaliyetlerdi
Sanayi toplumu
Son yzylda insan toplumlar sanayi devrimi ad verilen byk bir atlm gerekletirdi Doal enerji gleri daha youn kullanld Bilimde, teknolojide, retkenlikte havsalann almayaca dzeyde gelimeler yaand Toplam retimde tarmn pay giderek ok dt retkenlikle birlikte toplumsal refah artt; ortalama yaam sresi uzad; eitim dzeyi ykseldi Kentler byd megakentlere dnt Tarm toplumlarnn kendi kendine yeterli kk insan topluluklarnn yerini kreselleme ald Bylece ekonomi toplumsal faaliyetlerin en nemlisi haline geldi
Piyasa ekonomisi
Sanayi devriminin gerisinde modern ekonominin iki kurucu unsuru vardr: mlkiyet haklar ve piyasa zel mlkiyet bireyin rettii zenginlie keyfi ekilde birilerinin el koymasn engeller Piyasa ise bireylerin rnlerini zgrce dier bireylerle mbadele etmelerine olanak salar zel mlkiyet ve piyasalar ancak ve ancak tarafsz ve etkin bir hukuk sistemi ile mmkndr Sanayi devrimi ile demokrasinin ayn mekanda, yani ngilterede ortaya kmas bir raslant deildir ktisat biliminin ncleri Adam Smith ve David Ricardo da Byk Britanyada yaad ktisat teorisi piyasa ekonomisinin teorisidir
Asaf Sava Akat
Asaf Sava Akat
Asaf Sava Akat
Piyasa nedir?
Piyasa (pazar) szc alc ve satclarn u yada bu ekilde temasa getii tm durumlar iin kullanlr Baz piyasalar sk kurallara balanmtr rnein hisse senedi yada ham madde borsalarnda alc ve satclar bir mekanda buluur Dierleri ok daha mulaktr Buzdolabnn yada televizyonun borsas yoktur ama alclar aradklar maln nerede bulunacan bilir Baz piyasalar tanm icab mekan iinde tanmlanmak zorundadr Genel bir konut piyasas yoktur; her kentin, her mahallenin ayr bir konut piyasas vardr Piyasa ekonomisi tm mal ve hizmetleri kapsar
Grnmez el
Piyasa ekonomisi fevkalede ilgin bir yapdr nk ortalkta toplumun kaynaklarn datan, insanlara neyi nasl reteceklerini yada neyi nasl tketeceklerini syleyen bir merkezi otorite yoktur Bireyler retim, tketim, tasarruf, vs. ekonomik kararlarn kendi karlarn dnerek alrlar Adam Smith: yediimiz ekmei frncnn bizi doyurma arzusuna borlu deiliz (1774) Piyasalarda milyonlarca bamsz kararn koordinasyonunu adeta bir grnmez el tarafndan salanr Piyasa ekonomisi, toplumun kt kaynaklarn etkin ekilde alternatif kullanm alanlarna dalmn ademi-merkeziyeti bir srete gerekletirir
Arz ve talep
Bamsz bireylerin kararlar piyasada arz ve talep mekanizmas sayesinde birbirine balanr ktisadn en temel kural arz ve taleptir Bir mal yada hizmetin talebi artnca fiyat ykselir Fiyat retici ve tketicilere o mal yada hizmetin toplum tarafndan ne kadar arzulandn haber verir Yksek fiyattan yararlanmak isteyen reticiler o mal yada hizmetin retimini arttrr Yksek fiyat gereksiz gren tketiciler o mal yada hizmeti kullanmaktan vazgeer Bir yandan daha ok kaynak o mal yada hizmetin retimine kayar Dier yandan onu en ok isteyenler kullanr
Asaf Sava Akat
10
Asaf Sava Akat
11
Asaf Sava Akat
12
ktisat ve yntem
Toplumsal olaylar ok karmaktr Ayrca toplum stnde deney yapma olana yoktur ktisat anlamaya alt olay basitletirek incelemek iin model kurar Model, karmak gerein temel zelliklerini saptayan soyut bir laboratuardr Basitletirme varsaymlar aracl ile yaplr rnek: modern bir ekonomiyi anlamak iin nce devletin olmad kapal bir ekonomiye baklr Devlet ve d ticaret adm adm modele eklenir Profesyonel iktisat ile sradan vatanda arasnda varolan ok sayda yanl anlamann nemli nedenlerinden biri soyut modellerin alglanmasdr
Mikro ve makro
ktisat iki ana blme ayrlr: mikroiktisat ve makroiktisat Mikroiktisat tekil birey ve firmalarn, tekil piyasalarn davranlarn inceler rnein bir piyasada rekabet koullarna gre arz ve talep mekanizmasnn nasl altna bakar Rekabetin salanmas, tketicinin korunmas, gelir dalm, vs. mikroiktisadn kapsamna girer Makroiktisat ise ekonominin bir btn olarak davranlar ile ilgilenir Resesyonlar, krizler, byk alkantlar ekonomideki btn piyasalar etkileyecektir Bunlarn anlalmas makroiktisadn kapsamndadr
Makroiktisadn zorluklar
Makroiktisat ayn anda hem soyut hem de somut olmak zorundadr Soyut: ekonomilerin davrann aklayan genel model ve teoriler gereklidir Somut: teorik ereve Trkiye, ABD, AB, vs. fiilen varolan somut ekonomilere uygulanmak zorundadr Halbuki zellikle farkl gelimilik dzeyindeki ekonomiler arasnda benzemezlikler ou kez benzerliklerden fazladr Maalesef makroiktisadn temel teorik erevesi gelimi lkelerin karlat sorunlara zm ararken olumutur Trkiyenin gemii ve bugn ise ok farkldr
Asaf Sava Akat
13
Asaf Sava Akat
14
Asaf Sava Akat
15
Temel deikenler
Makroiktisat az sayda fakat tm ekonomi ve toplum iin fevkalade nemli byklkleri izler GSMH byme hz: ekonomik faaliyetteki deiimin yn ve hacmi sizlik: i bulamayanlarn say ve oran demeler Bilanosu: ekonominin d dnya ile ilikileri Enflasyon: fiyatlar genel seviyesindeki deiim Faiz haddi: parann fiyat Dviz kuru: dvizin fiyat Kamu maliyesi: vergiler, kamu harcamalar, bte dengesi Para ve mevduat: para arz ve talebinin deiimi
Temel kurumlar
Ekonomi ynetimi bir dizi kurumda somutlar Maliye Bakanl: btenin hazrlanmas, uygulanmas ve vergiler Hazine: kamu borlanmas, d ekonomik ilikiler, mali sektr denetimi Merkez Bankas: para otoritesi, dviz rezervleri, demeler bilanosunun izlenmesi Trkiye statistik Kurumu: milli gelir, d ticaret, enflasyon, sanayi retimi, vs. temel veriler BDDK: bankaclk sektr denetiminden sorumlu st kurul IFI: Uluslararas mali kurulular (IMF ve Dnya Bankas)
Baz tanmlar
Sk kullanlan baz kavramlar tanmlayalm Boom: GSMHda hzl byme Resesyon: GSMHda ksa sreli eksi byme Depresyon: GSMHda uzun sreli eksi byme Deflasyon: fiyatlar genel seviyesinde d Maliye politikas: bte tarafndan temsil edilen kamunun vergileme ve harcama kararlar toplam Para politikas: Merkez Bankas tarafndan alnan para arz miktar ve faiz haddi kararlar Dviz kuru politikas: dviz kurunda kamu mdahalesi (olmamas dahil) D ticaret politikas: mal ve hizmet ihracatna kamu mdahaleleri
Asaf Sava Akat
16
Asaf Sava Akat
17
Asaf Sava Akat
18
En basit model: evrisel akm

Makroiktisadn k noktas ekonominin btn asndan gelir ve harcama akmlarnn analizidir in z aslnda ok basittir Ekonomideki her harcama mutlaka bir ekonomik aktre gelir yaratr Ekonomideki her gelir mutlaka bir ekonomik aktrn harcamasdr Buna gelir ve harcama evrisel akm deriz Makroiktisat evrisel akmn neden ve nasl dzgn altn anlamaya yneliktir En basit evrisel akmda mali piyasalar, devleti, para otoritesini, d dnyay ihmal ederiz Teorinin amac bunlar teker teker ekleyerek gelir harcama dengesini anlamaktr
evrisel akm emas

Faktr gelirleri (TL) retim faktrleri (emek, sermaye, vs)
Milli gelir zdelii

Makroiktisat toplam gelirin ve toplam harcamalar izlenmesi stne ina edilmitir Toplam gelir drt ana kaleme tahsis edilir: zel tketim (C), tasarruf (S), vergiler (T) ve ithalat (M) Y=C+S+T+M Toplam harcama drt ana kalemden oluur: zel tketim (C), yatrm (I), kamu tketimi (G) ve ihracat (X) Y=C+ I+G+X hracat-ithalat farkna NX = X M dersek, temel milli gelir zdeliini u ekilde yazabiliriz: Y = C + I + G + NX Y = C + S + T + NX
Haneler
Mal ve hizmetler Harcamalar (TL)
Firmalar
Varsaymlar: Devlet yok; Finans yok; D dnya yok
Asaf Sava Akat
19
Asaf Sava Akat
20
Asaf Sava Akat
21
Ekonomik dalgalanmalar
evrisel akmn bozulmas ile birlikte ekonominin tmn kapsayan dalgalanmalar oluur Bazen harcamalar retim kapasitesinin salayabileceinin stne kar: enflasyon Bazen harcamalar retim kapasitesinin altnda kalr: resesyon Bazen bu dalgalanmalar ok sert olur: kriz Makroiktisat piyasa ekonomisi iin fevkalede nemli soruya cevap arayarak gelimitir evrisel akmn dzgn ileyiini hangi mekanizmalar salar? evrisel akm ne zaman bozulur? Bozulduu takdirde tekrar dzgn ileyii iin neler yaplabilir?
Ekonominin ileyii
Ekonominin makro dengesi birbiri ile iie alan bir dizi piyasa aracl ile gerekleir Bildiimiz arz-talep mekanizmas alr Her piyasada bir denge fiyat ve ona tekabl eden denge miktar belirlenir Her piyasada, arz ve talebi etkileyen faktrler vardr te yandan baz kritik deerler iktisat politikas arac olarak kamu otoritesi tarafndan saptanr nce piyasalar ksaca tanmlayacaz Her biri iin arz-talep fonksiyonlarn vereceiz Politika deikenlerini greceiz Fiyat ve miktar deikenlerini saptayacaz Sonra sistemin nasl altn anlatacaz
PYASALAR VE DENGE
Gelir-harcama modelleri
kinci Blm
Asaf Sava Akat
22
Asaf Sava Akat
23
Asaf Sava Akat
24
Piyasalar
Makroiktisat be ayr piyasa stne kurulmutur Mal-hizmet piyasas harcamalar ve retimi zetler Ana kalemleri GSMH, tketim, yatrm ve kamu harcamalar ve net ihracattr Borlanabilir fonlar piyasas tasarruf arz ile yatrm talebini yanstr ve mal-hizmet piyasas iinde zaten mevcuttur Emek piyasas mal-hizmet talebinin bir sonucu olarak istihdam dzeyini belirler Para piyasasnda likidite talebi ve arz dengelenir Dviz piyasasnda net ihracat ve sermaye akmlar sonucu ortaya kan dviz arz ve talebi kar karya gelir
Fonksiyonlar
Makroiktisat iin yedi ok nemli fonksiyon vardr Bunlar ekonominin temel ilikilerini zetler retim (F): azami dzeyini retim fonksiyonu, fiili durumunu ise talep dzeyi belirler Tketim (C): gelir ykselince artar, faiz ykselince der Tasarruf (S) : gelir ykselince ve faiz ykselince artar Yatrm (I) : faiz ykseldike azalr Likidite talebi (L) : gelir ykseldike ve faiz dtke artar Net ihracat (NX) : reel dviz kuru dtke artar Sermaye akmlar (CF) : faiz arttka azalr
Politika deikenleri
Piyasa ekonomisinde piyasa dnda dorudan kamu otoritesinin iradesi ile belirlenen temel deiken vardr Para arz: Merkez Bankas saptar Vergiler: Hkmet ve Parlamento tarafndan tesbit edilir Kamu harcamalar: Bte ile kararlatrlr zetle bunlar para ve maliye politikalardr Para arz dorudan para piyasasn etkiler Vergiler harcanabilir geliri deitirerek mal-hizmet ve borlanabilir fonlar piyasalarn etkiler Kamu harcamalar da ayn ekilde bu iki piyasaya dorudan etki yapar
Asaf Sava Akat
25
Asaf Sava Akat
26
Asaf Sava Akat
27
Fiyatlar ve miktarlar
Be piyasa, yedi fonksiyon ve politika deikeni aadaki temel makro byklklerin belirlenmesini temin edecektir Reel milli gelir dzeyi (byme) stihdam ve dolays ile isizlik Tketim ve yatrm harcamalar (piyasa canll) Fiyat dzeyi (enflasyon) Faiz haddi Likidite miktar Dviz kuru demeler dengesi (net ihracat ve sermaye akm) Dikkat edilirse, bunlar dersin banda tanmladmz temel makro deikenlerdir
Ekonomide denge
ktisatta denge kavram son derece nemlidir lk bata soyut gibi duracaktr ama ok yararldr Fonksiyonlar ve politika deikenlerini veri alalm Piyasalar bunlarla tutarl deikenleri bulacaktr Dengede unlar ortaya kar: Harcama ve retimi birbirine eitleyen gelir Tasarrufu yatrma ve ayn anda likidite talebini para arzna eitleyen faiz haddi Para talep ve arzn eitleyen fiyat dzeyi Net ihracat sermaye akmna eitleyen dviz kuru Dengenin anlamn yakalamak iin dengeden sapma halinde temel deikenlerdeki deiimi izlemek yararl olacaktr
Bte ak veriyor
Hkmet harcama art yada vergi indirimi ile dengede olan btenin ak vermesine neden olsun Toplam talep arttndan milli gelir ykselecektir zel yatrmlar derken faiz artacaktr Yksek faiz sermaye akmn cazip klacandan lke paras (kur) deer kazanacaktr Dolays ile ihracat azalrken ithalat artacaktr Bu olayn mant nedir? Ekonomide biri ek harcama yapmaktadr Ek harcamann bir blm ek retimle karlanr Yetmediinden birileri harcamalarn ksar (faiz) Ama ayn anda ekonomi dardan daha ok kaynak kullanr (kur)
Asaf Sava Akat
28
Asaf Sava Akat
29
Asaf Sava Akat
30
Para baslyor
Merkez Bankas para basarak likiditeyi bollatrsn Para piyasasnda faiz decektir Yatrm ve tketim harcamalar artacandan milli gelir ykselecektir Dk faiz sermaye kn tevik edeceinden kur deer kaybedecektir Dk kur ihracat arttrp ithalat azaltacaktr Bu olayn mant nedir? Likiditenin bollamas harcamalar ve oradan milli geliri ykseltiyor Kurun deer kaybetmesi tekrar harcama arttrc etki yapyor Risk: talep ve kur art enflasyona neden olabilir
Beklentiler bozuluyor
Bu basit modele beklentileri ekleyerek geree biraz daha yaklatrabiliriz Beklentiler zellikle sermaye akmlar iin ok nemlidir Ekonomik aktrleri korkutan bir olay olsun ki piyasa etkilenir: likidite talebi artar ve sermaye k hzlanr Faiz ykselirken kur deer kaybeder Faiz ykselii harcamalar ve milli geliri azaltr Kurun deer kayb maliyet enflasyonuna neden olarak karamsarl arttrr Neticede milli gelir der, faiz ykselir, kur deer kaybeder (size bireyler hatrlatyor mu?)
Ne zaman enflasyon olur?

Analizden kardmz bir gzlem nemlidir Bte aklar tek bana enflasyon yaratmyor Faiz ykselir, byme hzlanr ve d ak byr Para arz sabit tutulursa bir sre sonra yksek faiz ar basar ve ekonomi tekrar yavalar Dolays ile enflasyon olmaz Bte a sonras faizin ykselmesini engellemek iin para politikas da gevetilirse durum deiir Harcama iki yanl arttndan toplam talep retim kapasitesinin stne kar Mal-hizmet ve faktr fiyatlar ykselir (enflasyon) Bir ekonomide para basmadan enflasyon olamayacann anlalmas ok nemlidir
Asaf Sava Akat
31
Asaf Sava Akat
32
Asaf Sava Akat
33
Enflasyon-byme amaz
Analizin ilgin bir sonucuna geldik Ksa dnemde, hkmetler iin bte a ve gevek para politikalar yolu ile bir sre bymeyi hzlandrmak mmkn duruyor lave byme isizlik sorununu da hafifletecektir Ancak ekonomide hi bir ey bedava deildir Hzlanan byme ve azalan isizliin bedeli d ak ve ykselen enflasyondur 1950 sonrasnda makroiktisatta en ok tartlan konu bu olmutur sizliin azalmas uruna daha yksek enflasyona raz olalm m? Bu sorunun cevab ok nemlidir
Model ve gerek
ktisadi olaylarn karmakl teoriyi soyut modeller stnde almaya mecbur eder Bylece nisbeten basit kavramsal yaplar aracl ile temel ilikiler aa kartlr Geree yaklamak iin kstlayc varsaymlar adm adm gevetilir lk modelimiz olay ok basit bir ekonomi zerinde izleme olanan yaratmaktadr Enflasyon yoktur ve olmas sz konusu deildir; yani reel ve nominal ayrm gereksizdir Ekonomi da kapaldr: d ticaret, sermaye hareketi, dviz kuru yoktur Hatta, devlet yoktur
GELR VE HARCAMA TEORS

lk model: Klasikler ve Keynes
nc Blm
Asaf Sava Akat
34
Asaf Sava Akat
35
Asaf Sava Akat
36
Milli gelir zdelii

GSYHnn ayn anda ekonominin toplam gelirini ve toplam harcamalar yansttn hatrlayalm Y = C + I + G + NX Y = C + S + T + NX Kapal ekonomi varsaym ile Net hracat kalemi zelikten dr Y=C+ I+G Y=C+S+T Devleti de soyutlaynca zdelik daha da basitleir Y=C+ I Y=C+S Bu basit iliki bize baz temel konularda ipular salayacaktr
Tasarruf = Yatrm
evrisel akmn dzgn ileyici iin kazanlan gelirin tmnn harcanmas gerekir Tketim her iki denklemde varolduuna gre, tanm icab bu eitlik yatrm harcamalarnn tam tasarruf kadar olmas ile mmkndr S=I Halbuki, tasarruf ve yatrm kararlar farkl ekonomik aktrler tarafndan alnmaktadr Makroiktisat teorisinin ilk ama en nemli sorusu budur: bir ekonomide yatrm harcamalarnn tasarruflara eit olmasn hangi mekanizmalar ve nasl temin eder? ki zt hipotez vardr: Klasik ve Keynesyen
Klasikler: faiz haddi

Klasik yaklam milli gelirin (Y) harcama kararlarndan bamsz ekilde sabit olduunu kabul eder retimi sermaye, emek, teknoloji, vs. (retim fonksiyonu) belirler Yatrmlar faiz haddinin (i) azalan bir fonksiyonudur: faiz dnce yatrm harcamalar ykselir I=I(i) Tasarruflar faiz haddinin artan bir fonksiyonudur: faiz ykselince tasarruflar artar S=S(i) Tasarruf arz ve yatrm talebi borverilebilir fonlar piyasasnda biraraya gelir Faizdeki hareket piyasay dengeye getirir
Asaf Sava Akat
37
Asaf Sava Akat
38
Asaf Sava Akat
39
Borverilebilir fonlar piyasasnda denge

Faiz haddi Tasarruf
Tam istihdam kuraldr

Modelin anlam ok aktr evrisel akm daima dzgn iler nk tasarruflardaki bir art yada yatrmlardaki bir azal halinde faiz haddi decek ve tasarruf-yatrm eitlii salanacaktr Bu durumda retilebilecek milli gelirin evrisel akmda bir bozulma nedeni yani talep yetersizlii yznden retilememesi diye bir durum sz konusu olamaz Ekonomi daima emek dahil tm kaynaklarnn tam kullanld bir dengededir Eksi byme yada yaygn isizlik gibi durumlar varsa nedenleri baka yerlerde aranmaldr
Keynes: eksik istihdam

Keynes iin retim fonksiyonu sadece ekonominin retim kapasitesini snrlar; her hangi bir anda retilen miktar ise talebe baldr Keynesyen modelde Y sabit deil deikendir Yatrm harcamalar mteebbislerin yrtcl, teknolojik deiim gibi dsal nedenlerin etkisinde dsal bir veri kabul edilir I=I Tasarruflar milli gelirin artan bir fonksiyonudur (Y C) = S = S ( Y ) Her yatrm harcamas dzeyine, ona eit tasarrufu salayacak milli gelir dzeyi tekabl eder Denge noktasnda pekala isizlik olabilir
5%
Yatrm
TL 1,200 trl.
Borverilebilir Fonlar (trilyon TL)
Asaf Sava Akat
40
Asaf Sava Akat
41
Asaf Sava Akat
42
Gelir-harcama modeli
Tasarruf gelirin tketilmeyen ksmdr Dolays ile tketim fonksiyonu aslnda tasarrufu belirler C = C ( Y ) = D + EY S = Y C = - D + (1 - E ) Y Dengede, ekonomideki toplam harcama (H) toplam gelire eit olmak zorundadr H = (D + EY) + I = Y Bu denklemi anca Y = (D + I) x 1 / (1 - E ) Milli gelir otonom harcamalara ve tketim eilimi tarafndan belirlenir 1 / (1 - E ) = arpan Katsaysdr
Saysal rnek
Tketim fonksiyonunun iki parametresi D = 10 TL ve E = 0.6 arpan katsays 1 / ( 1 0.6 ) = 2.5 I = 20 TL ise, Y = 75 TL; C = 55 TL; S = 20 TL Tersinden gidip Y = 100 TL haline bakalm: bu durumda C = 70 TL ve S = 30 TL buluruz Yani 100 TL gelir retildiinde sadece 90 TL harcama yaplmaktadr: rettiklerini satamayan reticiler mutlaka retimi dreceklerdir Y = 50 TL olsa, C = 40 TL ve S = 10 TL kar Yani 50 TL gelir retildiinde 60 TL harcama gelmektedir; retim art kanlmazdr
Harcanan gelir H
Gelir-harcama dengesi
daraltc ak H = C + 20 75 TL geniletici ak C = 10 + 0.6 Y
45O 50 TL 75 TL 100 TL Uretilen gelir Y
Asaf Sava Akat
43
Asaf Sava Akat
44
Asaf Sava Akat
45
Kim hakl?
Uzun dnemde milli gelir verimlilik ve onu belirleyen retim faktrleri tarafndan kstlanr Bunlar deimeden sadece toplam talepte art olmas ekonominin daha fazla retim yapmasna salayamaz Ksa dnemde durum farkldr; toplam talep yetersiz kalrsa ekonomi kapasitesinin altnda retim yapabilir Bu takdirde talep art geliri de ykseltecektir Klasik model uzun dneme ve genel duruma, Keynesyen analiz ise u yada bu ekilde evrisel akmn krld resesyon ve depresyon dnemlerine uygun dmektedir
Modele devlet giriyor

imdi modeli gereklie doru bir adm daha yaklatrmak iin devleti ekleyebiliriz Devlet milli gelir zdeliine vergiler (T) ve kamu harcamalar (G) ile dahil olur Y=C+ I+G Y=C+S+T Tasarruf-yatrm eitliini kullanarak I=YCG I=S S=(YTC)+(TG) Kamu ve zel tasarruflar ayredebiliriz Sp = ( Y T C ) = zel tasarruf Sg = ( T G ) = kamu tasarrufu
Tasarruf: zel ve kamu

zel tasarruf: gelirden vergiler ve tketim ktktan sonra kalan blmdr
Sp = ( Y T C )
Kamu tasarrufu kamu harcamalar yapldktan sonra kamuya kalan vergi gelirleridir
Sg = ( T G ) ( T G ) kamu btesi dengesidir: eer bte a
varsa Sg negatif olacaktr Tasarruf daima yatrma eittir ama zel tasarruf bte ilikisini bte dengesi belirler
S=I+(GT)
Tanm icab, kapal ekonomide kamu a zel tasarruflarla finanse edilir
Asaf Sava Akat
46
Asaf Sava Akat
47
Asaf Sava Akat
48
Klasikler ve devlet
Klasik modelde tasarruf arz kamu tasarrufunu da kapsar S=(YTC)+(TG) Tasarruf gene faiz haddinin artan fonksiyonudur Yatrm gene faiz haddinin azalan fonksiyonudur Faiz haddi tasarruf ve yatrm miktarlar arasndaki eitlii salayarak evrisel akmn dzenli akn temin eder rnein yatrmlarda bir art faiz haddinin ykselmesi ile sonulanr Bir yandan yksek faiz zel tasarruflar arttrr Dier yandan baz yatrmlardan vazgeilir Bylece tasarruf ve yatrm birbirine eitlenir
Kamu a ve crowding out

Klasik modelin kamu dengesi ile ilgili ok nemli bir sonucu vardr Kamu anda ani bir art varsayalm: toplam tasarruflar azalacaktr (tasarruf erisi sola kayar) Bu durumda faiz ykselir Yksek faiz yatrmlarn dmesine neden olur ve piyasa dengeye gelir Kamu a zel yatrmlar piyasadan kovmaktadr (crowding out) Yatrmdaki d kamu andaki arttan daha kktr: faizin ykselmesi tasarrufu arttrr Klasik yaklam, yatrmlar ve bylece bymeyi engelledii iin kamu aklarna kardr
Kamu a ve crowding out

Faiz Haddi 6% 5% 2. ...denge faiz haddi ykseliyor... S2 S1 1. 500 TL bte a borlanabilir fon arzn azaltyor...
Demand
TL 800 0 3. ...ve zel yatrmda kullanlabilecek kaynaklar azalyor
TL 1,200
Borverilebilir Fonlar (TL trilyon)
Asaf Sava Akat
49
Asaf Sava Akat
50
Asaf Sava Akat
51
Keynes ve devlet
Devlet Keynesyen modele kamu harcamalar G ve vergiler T yolu ile girer Kamu harcamalar milli gelir dzeyinden bamsz kabul edilir (otonom harcama) Bu durumda toplam harcama yledir: H=C+I+G Tketim fonksiyonunun deimedii kabul edilince, arpan katsays ve bamsz (otonom) harcama (D, I, G) denge milli gelirini belirler Y = (D + I + G ) x 1 / (1 - E ) Modelin mant devletin eklenmesi ile deimez Ekonomi talep kadar retim yaparak dengeye gelmektedir
Keynes ve kamu a
Keynesyen analiz iin kamu ann etkisi klasiklerin tam zttdr Ekonomide tasarruf fazlas nedeni ile kaynaklarn tam kullanlmadn kabul edelim Bu durumda kamu harcamalarndaki bir art toplam harcamada (H) bir ykselmeye tekabl ettiinden milli gelir (Y) artacaktr Ek harcama arpan katsays ile ek gelir yaratmakta, yani ek harcamay finanse edecek olan ek tasarruf bizzat ek harcama sayesinde olumaktadr Talep yetersizlii durumlarnda Keynesin bte a tavsiye etmesi bu analize dayanmaktadr Modelde crowding out yoktur
Harcanan gelir H Ho
Gelir-harcama dengesi
C+I+G C+I C
45O Yo Uretilen gelir Y
Asaf Sava Akat
52
Asaf Sava Akat
53
Asaf Sava Akat
54
lk deerlendirme
Basit bir model aracl ile makroiktisatn baz temel kavramlarn akladk ki farkl yaklam birbirine zt sonulara ulayor ktisatlarn byk ounluu her ikisini de kabul etme eilimindedir Klasik reti uzun dnemde ve ekonominin kapasite snrnda olduu durumlarda geerlidir Keynesyen reti ksa dnemde ve ekonomide kullanlmayan kapasitenin varlnda anlamldr Dikkat: gerek ekonomiler ok daha karmaktr Para ve enflasyon, d denge, mali piyasalarda sorunlar, vs. daha gidilecek ok yol vardr nce isizlik sorununun ayrntlarna bakalm
sizlik sorunu
Klasik ve Keynesyen modeller arasndaki temel fark ksa dnemde konjonktrel isizliin mevcudiyetidir Daha 19uncu yzyln ikinci yarsndan itibaren ekonominin yavalad dnemlerde ktlesel isizliin olutuu gzlemleniyordu Halbuki klasik teoriye gre yaygn isizlik olamazd sizlik halinde cretlerin dmesi emek piyasasn tam istihdamda dengeye getirecekti Ama Byk Buhran srasnda ABDde isizlik oran1929dan 1933e % 3den yzde 25e kmt Emek piyasasnn teorinin ngrd ekilde almad ok akt Keynes modeli bu somut gerei yanstyordu
SZLK VE KTSAT TEORS

Fiyat ve cret esneklii/yapkanl
Drdnc Blm
Asaf Sava Akat
55
Asaf Sava Akat
56
Asaf Sava Akat
57
Emek piyasas
Makroekonomik anlamda istihdam ve isizlik emek piyasasnda belirlenir Emek arzn reel cretin artan bir fonksiyonu kabul edebiliriz Rekabeti firmalardan oluan bir ekonomide emek talebi emein marjinal rnn yanstacaktr Reel cret marjinal rnn altnda olduu srece firmalar cretli almay srdrecektir Emek arz ile talebinin kesitii noktada hem ortalama reel cret hem de ekonomideki istihdam miktar belirlenir Rekabet koullarnda denge reel cretinde i arayan herkes tanm icab istihdam edilir
Reel cret
Emek piyasasnda denge

Emek arz
sizliin sonular
sizlik olgusu piyasa ekonomisi asndan ciddi skntlara yola aar Fiilen varl piyasa sisteminin etkin iledii eklindeki inanc zedeler sizlikle mcadele adna devletin ekonomiye mdahalesine meruiyet salar Arz-talep mekanizmas stne ina edilmi tm iktisat teorisinin geerliliine glge drr creti emein marjinal verimine balayan gelir dalm teorisini derinden yaralar Keynes sonras makro teorinin temel hedeflerinden biri Keynesin eksik istihdam dengesi ile fiyat mekanizmasn badatrmaktr
W/P
Emek talebi = Emein marjinal rn
stihdam
Asaf Sava Akat
58
Asaf Sava Akat
59
Asaf Sava Akat
60
Yapkan cretler
Fiyat mekanizmas ile isizlik olgusun badatrmann en basit yolu reel cretin u yada bu ekilde piyasa dnda yani emek arz ve talebinden bamsz belirlendiini kabul etmektir Emek talebinin dmesi halinde reel cret fiyat sinyali fonksiyonunu yerine getirmez sizliin nedeni reel cretin piyasa denge reel cretinin stnde olmasdr Yapkan cret arz fazlasna ramen reel cretin dmemesidir (non-clearing market) En kolay tefsir emek piyasasnda rekabet eksiklii (imperfection) olduudur Kabahat sendikalarda, asgari crette, vs. bulunur
W/P Reel cret W/P
Yapkan cretler ve isizlik

Emek Arz sizlik
Etkinlik cretleri
Ampirik gzlemler reel cretin tam istihdam denge dzeyinin stnde kalmasn sendikalar yada asgari cret gibi piyasa-d unsurlara atfetmenin gereki olmadn gstermitir Etkinlik creti teorisi reel cretin isizlie ramen dmemesinin firmalarn kar maksimizasyonu ile tutarl olduunu gsterir ilerin eitimi pahaldr ve yeni ii ek maliyet getirir (uzun sreli almay tevik) Yksek cret daha kaliteli iilerin mracaat etmesini temin eder (adverse selection) Yksek cret iileri iyerinde retim srecine daha gnll ekilde katlmaya tevik eder (moral hasard)
Emek talebi
Ntalep
Narz
stihdamY
Asaf Sava Akat
61
Asaf Sava Akat
62
Asaf Sava Akat
63
Yapkan fiyatlar
Emek piyasasnda fiyat sinyalinin yapkanlk nedeni ile almad kabul edilince ayn mant baka piyasalara da uygulamann yolu alr Mal ve hizmet piyasasnda fiyatlarn yapkan olmas hali de ekonomide srtnme (friction) yaratarak genel bir eksik istihdam dengesine yol aabilir Ekonomide tam rekabetin kural deil istisna olduu bilinmektedir Pek ok sektrde arz fazlas halinde ksa dnemde fiyatlar dmemekte fakat retim kslmaktadr (markets dont clear) retimin gerilemesi beraberinde konjonktrel isizlii getirecektir
Yapkanlk ve makro teori

Makro ders kitaplar klasik ve Keynes ayrmn cret ve fiyatlarn esneklii yada yapkanl eklinde yapyorlar Esnek fiyat modelleri ksa dnem dalgalanmalar ve dolays ile konjonktrel isizlii ihmal ediyor Ekonominin uzun dnem davrann inceliyor Yani klasik modele tekabl ediyor Yapkan fiyat modelleri ekonominin uzun dnem davrannn esnek fiyat modelleri tarafndan aklandn kabul ediyor Buna karlk isizlik gibi ksa dnem dalgalanmalar aklyor Keynesyen modelin genel haline tekabl ediyor
PARA
Temel kavramlar
Beinci Blm
Asaf Sava Akat
64
Asaf Sava Akat
65
Asaf Sava Akat
66
Para nedir?
Ekonomik aktrlerin mal ve hizmet alm-satmnda dzenli ekilde kullandklar varlklara para denir Mal ve hizmet satanlarn deme arac olarak kabul ettikleri her ey paradr Tarih boyunca, iblm ve mbadele daima parann kefedilmesi ile sonulanmadr Parann ana ilevi vardr: Mbadele aracdr Hesap birimidir Servet saklama aracdr 20.inci yzyl balarna kadar bu ilevleri bizzat kendilerinin deerli olan madenler ifa etmitir (bakr, gm, altn)
Kanuni para
Bugn para olarak kullanlan banknot ve bozukluklarn kendi deerleri yok kadar azdr Kanuni para (fiat money) devletin kard kanunlar sonucu mbadele arac olarak kullanlr Btn dnya ekonomilerinin (ABD, AB, Japonya, vs.) paralar kanuni para statsndedir Bir lke iinde yaplan demelerde o lke parasn kabul etmek hukuki bir zorunluluktur (legal tender) Trkiyede Merkez Bankasnn kard banknotlar tm demelerde kabul etmek zorundayz Fiyatlar baka herhangi bir eye balayabiliriz (dviz, altn, mal, enflasyon, vs.) ama TL dnda bir deme arac talep edemeyiz
Likidite
Likidite kavram parann anlalmasn kolaylatrr Likidite, herhangi bir varln ekonominin mbadele aracna dnme kolayldr Likiditenin avantaj riskinin az olmasdr Tanm icab, para en likit varlktr: cebimizdeki banknotlar baka bir eye dntrme gerekmeden deme aracdr Vadesiz mevduat ve likit fonlar da likit varlklardr Vadeli mevduat, borsada kote edilmi hisse senetleri, yatrm fonlar daha az likit varlklardr Gayrimenkul, borsada kote olmayan irketlerde hisseler, hayat sigortas polieleri likit varlk deildirler
Asaf Sava Akat
67
Asaf Sava Akat
68
Asaf Sava Akat
69
Bankalar da para yaratr

Banka sistemi de mevduat-para yaratabilir Bankalar kredi atka para arz artar Bu sreci anlamak iin banka bilanolarna baklr Mevduat hem varlk hem de ykmllk oluturur Krediler varlk oluturur Bir bankann verdii kredi kendinde yada bir baka bankada mevduat halini alr Baslan bir birim TL iin bankaclk sisteminde yaratlan parann miktarn bize para arpan verir Geri planda bankalarn mevduata % 100n altnda nakit karlk tutmalar yatar Vadeli ek ve bono gibi kymetli katlar da bankad zel kesim tarafndan yaratlan paradr
Varlk
ki bankann bilanolar
A Bankas
Ykmllk
Mevduat TL 100.00
Para arpan
100 TL ek para baslan bir ekonomide sonunda ne kadar para yaratlr? Bankalarn rezerv tutma orannn tersi kadar M=1/R Bankalarn rezerv tutma oran M = % 10 ise, para arpan M = 10 olacaktr
lk mevduat A Bankas kredisi B Bankas kredisi C Bankas kredisi Vs. Vs. Toplam para arz = TL = TL = TL = TL 100.00 90.00 [=0.9 x $100.00] 81.00 [=0.9 x $90.00] 72.90 [=0.9 x $81.00] vs. vs. = TL 1,000.00
B Bankas
Varlk Ykmllk
Rezerv TL 10.00 Kredi TL 90.00
Rezerv TL 9.00 Kredi TL 81.00
Mevduat TL 90.00
Toplam Varlk TL 100.00
Top.Ykmllk Toplam Varlk TL 100.00 TL 90.00
Top.Ykmllk TL 90.00
Asaf Sava Akat
70
Asaf Sava Akat
71
Asaf Sava Akat
72
Para arz ve para politikas

MBnn ekonomideki para miktarn (para arzn) kontrol etmesine para politikas denir MBnin elinde drt ana ara vardr Ak piyasa ilemleri AP tahvil piyasasnda bono-tahvil alm-satm ile likiditeyi ayarlar Dviz (FX) ilemleri dviz alm satm Banka karlk oranlarnn deitirilmesi: para arpan byk yada klr skonto haddinin (fonlama faizi) deitirilmesi: Mali sistem MB bor kararlarn etkiler Dikkat: para arzndaki deiim MBnin TL ykmllklerindeki deiimdir; ykmllk art para arz artna eittir
Dolam hz ve mali derinleme

Parann dolam hz para arznn cari fiyatlarla (nominal) GSMHya blnmesi ile elde edilir Ksa dnemde oynak olabilir fakat uzun dnemde belirli bir eilimi izler Trkiyede M2Y+R bl nominal GSMH yakn gemite srekli ykselmektedir Bu olgu mali piyasalarn derinlik kazanmas iaretidir Para arpan da ayn olayn iyi bir lsdr Mali sistemin bymesi, ayn miktar dolamdaki para ile daha byk bir para arznn elde edilmesi anlamna gelir Para arpan da yakn gemite srekli artmtr
Parann deeri ve para talebi

Parann deerini nasl leriz? Bir birim parann farkl dnemlerde satn ald mal ve hizmet sepetini karlatrarak Baka trl sylersek, parann deeri Vm fiyatlar genel seviyesi Pnin tersidir Vm = 1 / P Dikkat: bu hali ile parann deeri sadece ayn lke parasnn iki ayr dnemdeki satn alma gcn karlatrmak iin kullanlabilir Para talebi parann deerinin azalan bir fonksiyonudur: parann deeri arttka daha az para talep edilir. Yani para talebi erisi fiyatlar genel seviyesine gre azalan eimlidir
Asaf Sava Akat
75
Para talebi
Parann Deeri (Yksek) 1 Parann Deeri Fiyat Dzeyi 1 (Dk) 3/4 3/4 1/2 1/4 (Dk) 0 1.33 2 4 Para talebi Para miktar (Yksek) 1/2 (yksek) 1
Para arz ve talebi dengesi

Para arz Fiyat Dzeyi 1 (dk)
Paray ne deerli klar?

Bir para ne zaman salam olur? Bu konuda ok illzyon mevcuttur Nfus, byklk, askeri g nemsizdir: svire, Danimarka, Singapur Kii bana gelirle bir ilikisi yoktur: Msr, Hindistan, in D akla balantl deildir: ABD Kanuni (fiat) parann deeri insanlarn ve piyasalarn o paraya ne kadar gvendiklerine baldr Gveni ekonomik politikalarn ciddiyeti ve ynetimlerin sorumluluk duygusu tesis eder Gemiinde enflasyon ve kriz olmayan lkenin paras salam olur nk gvenilir (svire)
1.33 A Parann Denge deeri Denge fiyat dzeyi 4 Para talebi
1/4 (dk) 0
MBnn saptad Para miktar
Para miktar
(yksek)
Asaf Sava Akat
76
Asaf Sava Akat
77
Asaf Sava Akat
78
Enflasyon parasal bir olaydr

Enflasyon dnyann her yerinde ve her zaman esas itibariyle parasal bir olaydr Baka deyile, ncelikle ekonominin mbadele aracnn (para) deeri ile ilgilidir Enflasyon Merkez Bankasnn para talebinin zerinde para basmas sonucu oluur Baslan para mal ve hizmet piyasalarnda talep fazlas yaratarak fiyatlar ykseltir Fiyatlardaki art para talebini arttrdndan baslan paraya tekrar talep oluturur Para miktarndaki deimenin fiyatlar hangi mekanizmalarla ve nasl bir zaman profili iinde deitirdii makroiktisadn nemli bir konusudur
Beylik hakk
Devletin para basma tekeli sayesinde elde ettii gelire beylik hakk (seignorage) denir Osman Bey Beyliini hutbe okutup sikke bastrarak ilan etmiti Darphane bast sikkenin kymetli maden muhtevasn garanti ederken bir pay alrd (beylik hakk) Banknotlar Merkez Bankasna verilen faizsiz bortur Reel gelir arttka kullanlan para da artacandan Merkez Bankas ek gelir elde eder Enflasyon olgusunun geri plannda devletin daha fazla seignorage geliri elde etme abas yatar Bu bakma enflasyon elinde para tutmak zorunda kalanlardan alnan bir vergidir
Miktar Teorisi
Para miktar ile fiyat dzeyi arasndaki birebir iliki iktisadn en eski teorilerinden birini oluturur Parann miktar teorisi (Quantity Theory of Money) ekonomide para miktarnn parann deerini belirlediini ifade eder Para arz ile parann dolam hznn arpm bize fiyat dzeyi arp reel geliri verir MxV=PxY Denklemin sa taraf nominal GSMHdr Eer V ve Ynin sabit olduunu dnrsek, fiyat dzeyi Pdeki deime para arz Mdeki deimeye eit olacaktr rnein M iki katna karsa, P de iki kat olur
Asaf Sava Akat
79
Asaf Sava Akat
80
Asaf Sava Akat
81
Miktar teorisi: deerlendirme

Miktar teorisinin iki hayati varsaym vardr Dolam hz istikrarl olmaldr Gelir esas itibariyle retim fonksiyonu tarafndan belirlenmelidir kisi de uzun dnem iin makul kabul edilebilir Ksa dnemde ise ikisi de deiebilir En az birka yl kapsayan uzun dnemde miktar teorisinin geerli olduu genellikle iktisatlar arasnda kabul grr Daha ksa srelerde ise para politikas (para miktar) ile gelir dzeyi arasnda bir iliki mevcuttur Trkiyede TFE ile M2Y+R arasndaki yakn iliki miktar teorisini doruluyor (1985-2001)
Parann tarafszl
Klasik iktisatlar reel byklklerin para arzndan etkilenmediini nermilerdir Klasik dichotomy ekonomide reel ve nominal deikenlerin ayrmasna denir Byme, istiham, yatrm, reel cret, nisbi fiyatlar, vs. gibi reel deikenler fiziki yada sabit llerle hesaplanr Nominal deikenler ise nominal cret, nominal GSMH gibi parasal byklklerdir Parann tarafszl para miktarndaki deimenin reel deikenleri etkilememesidir Klasik dichotomy ve parann tarafszl miktar teorisinin mantiki sonulardr
Kanuni para amaz

Kanuni para iktisat politikasna nemli bir imkan ve ayn anda ciddi bir risk getirir nk kanuni parann arz istendii gibi ve snrsz ekilde attrlabilir Kanuni para ekonomide bir daralma halinde para basarak resesyonun reel zarar hafifletme frsatn salar Ancak dikkat edilmedii takdirde ekonomide enflasyona yol alabilir Enflasyon ise uzun dnemde fiyat mekanizmasnn ileyiini bozarak kaynak dalmnda israfa yol aar Yani uzun dnem byme hzn drerek reel ekonomiye fevkalede yksek maliyetler ykler
Asaf Sava Akat
82
Asaf Sava Akat
83
Asaf Sava Akat
84
Parasal apa sorunu

Miktar teorisi ile ekonomide nominal byklklerin para miktar tarafndan belirlendiini grdk Enflasyon btn nominal byklklerin beraberce hzl art trendine girmeleridir Bu takdirde nominal byklkler ekonomik ilevlerini yerine getiremezler Ekonominin nominal byklkler iin bir apaya ihtiyac vardr Altn Standard bu apay kendiliinden salar Kanuni para ile birlikte iktisatlar bir nominal (parasal) apa arayna girmilerdir lk akla gelen para arz yani Merkez Bankasnn ekonomiye zerkettii para miktardr
Gelir-harcama modellerinde para

Gelir ve harcama modelleri ufukta enflasyon tehlikesinin mevcut olmad ortamlarda gelitirildi Fiyatlar genel dzeyini sabit almak makul bir varsaymd Fiyat artlarnn varl halinde dahi, bunun geici olduu, yani enflasyondaki ykselmenin ksa srecei kabul ediliyordu Modellerin esas amac reel gelirdeki ve istihdamdaki dalgalanmalarn nedenlerinin tehis ve tedavisi idi Enflasyon modellere dahil edilmesi 1970li yllarda enflasyonun ykselmesinden sonradr Enflasyon analizi son yirmi ylda makro teoride nemli bir dnme neden olmutur
MLL GELR, FAZ VE FYATLAR

LM-IS ve AD-AS Modelleri
Altnc Blm
Asaf Sava Akat
85
Asaf Sava Akat
86
Asaf Sava Akat
87
Varsaymlar
nc Blmdeki modeli paray da dahil ederek yeniden ele alyoruz Kapal ekonomi varsaymn srdryoruz: ekonomi d dnyaya sonra alacak Ama, enflasyonun da olabildii bir kapal ekonomide evrisel akmn ksa ve uzun dnemde dzgn ileyiini anlamaktr Neleri aryoruz? Reel deiken: milli gelir dzeyi Y , faiz haddi r, tasarruf S, yatrm I, reel para talebi M/P Nominal deiken: fiyatlar genel dzeyi P, nominal gelir P x Y, nominal faiz haddi i, vs. Politika deikeni: para arz Ms, kamu dengesi (T-G)
ki model
Btn deikenleri ayn modelde grmek ileri kartrcaktr ki ayr model kuracaz LM-IS (Liquidity Money Investment Saving) modelinde fiyat dzeyi P model dndan verilir Reel gelir Y ve reel faiz r model iinde belirlenir Toplam talep toplam arz (AD-AS: Aggregate Demand Aggregate Supply) modelinde reel faiz haddi r dardan verilir Reel gelir Y ve fiyat dzeyi P model iinde belirlenir nce LM-IS modelini, sonra AD-AS modelini inceleyeceiz
LM-IS: piyasalar
Model piyasann karlkl ilikilerini zetler ve nasl ayn anda dengeye geldiklerini aratrr Mal ve hizmet piyasas: toplam harcama ve gelir denklemi ifade eder Y=C+I+G=H Reel milli gelirin bykl bu piyasada belirlenir Borverilebilir fonlar piyasas: tasarruf-yatrm eitlii zetler S=I+(GT) Reel faiz haddi bu piyasada belirlenir Para piyasas: para arz ve talebinin eitlenmesidir Ms = Md Reel faiz haddi bu piyasada da belirlenir
Asaf Sava Akat
88
Asaf Sava Akat
89
Asaf Sava Akat
90
Yatrm ve tasarruf
Klasikler iin yatrm ve tasarruf reel faiz haddinin fonksiyonu idi Keynes tasarrufu milli gelirin fonksiyonu yaparken yatrm dardan belirliyordu Her iki yaklam birletirebiliriz Tasarruf: reel faiz ve gelirin fonksiyonudur S = S ( r, Y ) Yatrm: reel faizin fonksiyonudur I=I(r) Borverilebilir fonlar piyasas denge koulu ayndr: S=I Dikkat: her gelir Y dzeyine farkl bir tasarruf arz erisi tekabl edecektir
Faiz haddi r2 r0 r1
Tasarruf-yatrm dengesi
S( r , Y2) S( r , Y0) S( r , Y1)
IS erisi
farkl gelir dzeyi aldk Y 1> Y0 > Y2 Daha yksek gelir daha fazla tasarruf anlamna geldiinden tasarruf erisini yukar kaydrd Bylece her gelir dzeyinde borlanabilir fonlar piyasasnda farkl bir denge olutu Buna gre artk Y ile r arasnda bir iliki kurabiliriz Ceteris paribus, Y arttka r dmektedir IS erisi farkl gelir dzeylerinde borlanabilir fonlar piyasasn dengeye getiren reel faiz haddi ryi gstermektedir Bte dengesi (T G) ve tketim ve yatrm fonksiyonlar veridir
Y1> Y0 > Y2
I(r)
S2=I2
S0=I0
S1=I 1
Asaf Sava Akat
91
Asaf Sava Akat
92
Asaf Sava Akat
93
IS erisi
r
Faiz haddi r2
IS erisinde kayma
Tasarruf-yatrm denkliine geri dnelim S=(YCT)+(TG) Tketim fonksiyonunda, vergilerde yada kamu harcamalarnda bir deiiklik IS erisini kaydracaktr Ayn ekilde, yatrm fonksiyonunda bir deime de IS erisini kaydracaktr IS erisi, tketim ve yatrm fonksiyonlar ve kamu dengesi sabit iken faiz haddi ile gelir arasndaki ilikiyi vermektedir r = IS (Y~C , I , T , G ) rnein kamu ann bymesi halinde IS yukar (IS1), tketim eiliminin dmesi halinde aa (IS2) kayacaktr
r
Faiz haddi
IS erisinde kayma
Ip or Cp
r0
In or Gn
r0
r1
IS1 IS2
Y2 Y0 Y1
I=S
Y2 Y0 Y1 Milli gelir
IS0
Milli gelir
Asaf Sava Akat
94
Asaf Sava Akat
95
Asaf Sava Akat
96
Likidite talebi
Bir nceki blmde para talebi Md ile fiyatlar genel seviyesi P arasnda iliki kurduk lem saiki ile para talebi reel gelirin ve fiyat dzeyinin artan fonksiyonudur (miktar teorisi) Mdt = (1 / V) x (P x Y) = Md ( Y , P ) Ancak, parann frsat maliyeti kaybedilen faizdir Likidite talebi nominal faiz haddinin azalan bir fonksiyonudur Mdl = Md ( i ) Nominal faiz haddi = reel faiz haddi + enflasyon Bu durumda toplam reel para talebini gelirin ve reel faizin fonksiyonu olarak yazabiliriz (M / P)d = Md ( r , Y )
Para piyasasnda denge

Reel para talebi, reel faiz haddi, reel gelir ve fiyatlar arasndaki ilikiyi aalm P ve r sabit iken, gelirdeki art reel ve nominal para talebinin arttrr Y ve r sabit iken fiyatlardaki art nominal para talebini arttrr Y ve P sabit iken faizlerdeki bir art nominal ve reel para talebini drr Para piyasas MBnn kontrolndeki para arz ile para talebi eitlenince dengededir M d = Ms Farkl gelir dzeylerine (Y2> Y0 > Y1) tekabl eden para piyasas dengelerini saptayarak LM erisine ularz
Faiz haddi
Para piyasasnda denge

r
Y1> Y0 > Y2
r1
r0
r2 M( r , Y2) MS
M( r , Y1) M( r , Y0) Para miktar
Asaf Sava Akat
97
Asaf Sava Akat
98
Asaf Sava Akat
99
LM erisi
r
Faiz haddi r1
LM erisinde kayma
L=M
LM erisinde kayma
r
Faiz haddi r1
r0
r2
Y2
Y0
Y1
Milli gelir
Para piyasas para arz ve likidite talebindeki deimelerden etkilenmektedir Para arzndaki her deime LM erisini kaydrr Likidite talebi ok sayda deikenden etkilenir rnein enflasyon beklentilerine, siyasi istikrarszla, sava haline, vs. gre likit olma arzusu deiecektir LM erisi para piyasasnda faiz haddi ile gelir arasndaki ilikiyi vermektedir (E = beklentiler) r = LM (Y~V, MS , E ) rnein para arz artnca LM aa (LM2), beklentilerin ktlemesi halinde ise yukar (LM1) kayacaktr
LM1
Ep
LM0
MSn
LM2
r0
r2
Y0
Milli gelir
Asaf Sava Akat
100
Asaf Sava Akat
101
Asaf Sava Akat
102
LM-IS dengesi
ki eri ayn eksenlere sahiptir: ayn ekil stnde bir araya getirebiliriz ki erinin kesitii noktadaki reel gelir Y ve reel faiz haddi r hem borverilebilir fonlar hem de para piyasasnda ayn anda dengeyi salamaktadr Denge gelir ve faiz dzeylerinde (Y0 , r0 ) Mal-hizmet piyasasnda harcama ve gelir eittir Borlanabilir fonlar piyasasnda tasarruf ve yatrm+kamu a eittir Para piyasasnda para arz ve likidite talebi eittir Tm dier gelir ve faiz dzeylerinde bir yada birka piyasa denge dnda olacaktr Model faizi ve gelir dzeyini eanl belirlemektedir
r
Faiz haddi
LM-IS dengesi
LM
Para ve maliye politikas

Maliye polikasnn gevediini kabul edelim: kamu a byyecektir ve IS erisi yukar doru kayar MB para arzn sabit tutarsa, faizler ykselirken gelir artar Eer ayn anda MB para politikasn gevetirse LM erisi de aa kayacandan gelir art daha da yksek olur ama faiz deimez MB para politikasn skarsa gelir sabit kalr ama faizler daha da ykselir Siyasi istikrarszlk sonucu beklentilerde bir ktleme ve tketim eiliminin dmesi ayn anda olursa IS aa LM yukar kayacandan gelir mutlaka der
r0
IS
Y0 Milli gelir
Asaf Sava Akat
103
Asaf Sava Akat
104
Asaf Sava Akat
105
Gevek maliye ve para politikas

r
Faiz haddi
LM-IS: deerlendirme
Model Klasikler-Keynes ztln bir arayol bularak zmeye alyor Klasik ekoln bir yandan ksa dnemde geliri sabit tutmaktan vazgemesi dier yandan Keynesin likidite talebini kavramn kabul etmesi demektir Ksa dnemde gelir dalgalanmalar ve faiz haddinin para piyasalarndan etkilenmesi yaamla uyumludur O nedenle makroiktisadn temel ilikilerini aklamakta yararldr Byk zafiyeti fiyat dzeyini dardan almasdr Keynesyen iktisatlar IS-LM yerine fiyat dzeyini kullanan toplam talep-toplam arz analizini gelitirmilerdir
Toplam talep toplam arz

Model, gelir dzeyi-enflasyon ilikisini arz-talep dengesi aracl ile aklamaktadr ekil stnde dnelim: y eksenine fiyatlar genel seviyesi P, x eksenine ise milli gelir Y konur Toplam talep erisi Pnin azalan bir fonksiyonudur Toplam arz erisi Pnin artan bir fonksiyonudur Toplam arz ve toplam talep erilerinin kesitii noktada hem milli gelir dzeyi hem de fiyatlar genel seviyesi belirlenmektedir Toplam arz erisinde uzun ve ksa dnemi ayrdederek uzun dnemde hem retim fonksiyonu tahdidini hem de ksa dnemdeki dalgalanmalar bir arada aklamak mmkn olabilecektir
LM0 LM1
r0
IS1 IS0
Y0 Y1 Milli gelir
Asaf Sava Akat
106
Asaf Sava Akat
107
Asaf Sava Akat
108
Toplam talep - AD
Toplam talep erisi hanelerin, firmalar ve devletin her fiyatta mal ve hizmet talebini gstermektedir Kapal ekonomide toplam talep tketim, yatrm ve devlet harcamalar toplamdr (ak ekonomide net ihracat NX eklenir) Y=C+I+G Tketim ve yatrm fonksiyonlar ve maliye politikas sabit iken, toplam talep, fiyat dzeyinin fonksiyonudur Y=F(P|C,I,G,T) Pnin gerilemesi, serveti arttrarak ve faizi drerek reel talebi arttrr (negatif eimli eri) Sabitler deiince AD erisi kayar
Toplam talepte kayma

Tketim fonksiyonun deimesi: tketim eilimindeki art eriyi saa, d sola kaydrr Yatrm eiliminin deimesi: yatrm arzusunda art eriyi saa, azal ise sola kaydrr Maliye politikas: gevemesi halinde (daha byk G yada daha kk T) eri saa, sklmas halinde sola kayar Her nde arpan katsays iler; saa kayta reel faiz ykselir sola kayta der Para politikas: gevemesi halinde eri saa, sklmas halinde sola kayar Para politikas geveyince reel faiz der, sklnca ykselir
P
Fiyat Dzeyi
Toplam talep erisi

Sk iktisat politikas Gevek iktisat politikas
P1
AD3
P2
AD2
AD1 Y2
Milli gelir
Y1
Asaf Sava Akat
109
Asaf Sava Akat
110
Asaf Sava Akat
111
Toplam arz - AS
Toplam arz erisi firmalarn her fiyatta mal ve hizmet retim ve arzn gstermektedir Uzun dnemde retim fonksiyonu tarafndan belirlenir: LRAS dikeydir (klasikler) Ksa dnemde toplam arz fiyat dzeyindeki deimeden etkilenir: SRAS pozitif eimlidir Yatay SRAS erisi basit Keynesyen modeli verir SRAS ekonominin maliyet yapsn yanstr: daha fazla retim maliyeti ykselterek mmkndr cretlerde, vergilerde, kamu ve doal kaynak fiyatlarnda deiim, verimlilik art ve fiyat beklentilerindeki deime halinde ksa dnem toplam arz erisi aa yada yukar kayar
Ksa dnem toplam arz - SRAS

P
Fiyat Dzeyi Maliyet artyor
Uzun dnem toplam arz - LRAS

P
Fiyat Dzeyi
SRAS3
SRAS1 SRAS2
LRAS1
LRAS2
Ekonomik byme
P2
P2
P1
Maliyet dyor
P1
Y1
Y2
Milli gelir
Y1
Y2
Milli gelir
Asaf Sava Akat
112
Asaf Sava Akat
113
Asaf Sava Akat
114
Uzun dnem dengesi

Toplam talep erisinin ksa ve uzun dnem toplam arz ile ayn noktada kesimesi ekonominin uzun dnem dengesidir Milli gelir tam istihdam dzeyindedir Fiyatlar stnde art yada azal basks yoktur Uzun dnem denge makroekonomik istikrar anlamna gelmektedir Eer her eri (AD, SRAS, LRAS) ayn noktada kesimiyorsa evrisel akmn dzgn ileyii bozulmutur Eer fiili milli gelir uzun dnem (tam istihdam) dzeyinin altnda ise resesyon,stnde ise enflasyon sz konusudur
P
Fiyat Dzeyi
Uzun dnem dengesi

LRAS SRAS
Resesyonun iki nedeni

Uzun dnem dengeden sapma ya toplam talebin (talep oku) yada ksa dnem toplam arzn (arz oku) doru yerde olmamasndan kaynaklanacaktr Her iki durumda iktisat politikasnn tepkisi byk nem tar Hkmet, bir resesyonun ortaya kmas halinde para ve maliye politikalarn kullanarak mdahale edebilir Yada hi bir ey yapmadan piyasalarn ekonomiyi tekrar dengeye getirmesini bekleyebilir okun talepten yada arzdan gelmesine gre farkl sonular ortaya kacaktr rneklere bakalm
P0
AD
Milli gelir
Y0
Asaf Sava Akat
115
Asaf Sava Akat
116
Asaf Sava Akat
117
Toplam talepte d
Toplam talep erisinin sola kaymas ile balayalm Siyasi istikrarszlk, tketici-yatrmcnn karamsarl, vs. neden olabilir Hem milli gelir Y hem de fiyat dzeyi P der Hkmetin resesyona para ve maliye politikas ile mdahale etmediini kabul edelim sizlik cretleri drecek ve zaman iinde ksa dnem toplam arz erisi de sola kayacaktr Bu ekilde ekonomi yeni uzun dnem dengesine ayn milli gelir fakat daha dk fiyat dzeyi ile ulaacaktr ADde sola kayma ile oluan resesyon SRASn sola kaymasna yol aarak dengeyi salamaktadr
P
Fiyat Dzeyi
Talep kkenli resesyon

LRAS SRAS0
Olumsuz toplam arz oku

Toplam arzda olumsuz ok maliyet yapsnda art yani SRAS erisinin sola kaymasdr Ak ekonomide devalasyon, doal kaynak fiyatlarnda ani bir art, enflasyon beklentilerinde ktmserlik neden olabilir Yeni dengede milli gelir derken fiyatlar ykselecektir: stagflasyon Resesyona kar iin devletin iktisat politikasnn gevettiini varsayalm (accomodating policy) Toplam talep saa kayar: yeni uzun dnem dengesinde milli gelir ayn ama fiyatlar daha yksektir Resesyonu engellemenin bedeli enflasyondur
A
P0
SRAS1
B
P1 P2 AD1 Y1 Y0
C
AD0
Milli gelir
Asaf Sava Akat
118
Asaf Sava Akat
119
Asaf Sava Akat
120
Olumsuz arz oku

P
Fiyat Dzeyi
Resesyon ve iktisat politikas

SRAS1
AD-AS: deerlendirme
Keynesyenler tarafndan en yaygn kullanlan modeldir Ekonomide esas sorun enflasyon yada enflasyon tehdidi ise, LM-ISe kyasla daha anlamldr LM-IS modeli ile elimez, tam tersine onu tamamlar Toplam talep erisinin negatif, ksa dnem toplam arz erisinin pozitif eilimi teoride baz sorunlar kartmaktadr ama saduyu ile tutarldr nemli bir sorun, fiyatlarn art hz (enflasyon) yerine mutlak dzeyi ile almasdr Resesyonla mcadele ile enflasyon arasndaki elikiyi net gstermektedir
LRAS
C
P2 P1 P0 AD0 Y1 Y0
SRAS0
B A
AD1
Milli gelir
Ekonomiden kaynaklanan iki resesyon durumunda iktisat politikasnn farkl iki eklini grdk Birey yapmadan beklemek: resesyon SRAS erisine sola kaydrarak kendi kendini tedavi etmektedir Maliye ve para politikasn kullanmak: toplam talepteki artla resesyondan klr ama fiyatlarn ykselmesi sz konusudur lki daha arzulanr bir yol gibi duruyor ancak zamanlama asndan nemli bir sorun vardr Ksa dnem toplam arz erisinde aa (saa) kay uzun zaman ister, hzl olmaz Talebin canlandrlmas ise abuk sonu verir Resesyon-enflasyon amaz ok nemlidir
Asaf Sava Akat
121
Asaf Sava Akat
122
Asaf Sava Akat
123
Ak ekonomi AIK EKONOM

Dviz kuru ve LM-IS ve AD-AS modelleri
Yedinci Blm Artk kapal ekonomi varsaymn terkederek ak ekonominin ileyiine bakabiliriz Bir ekonominin ak yada kapal olmas iki ayr srece tekabl eder D ticaret akmlar: lke dna mal ve hizmet satlmas ve lke dndan mal ve hizmet satn alnmasdr Sermaye akmlar: lke dnda varlk satn alnmas ve lke dna varlk satlmasdr Ak ekonomiler dnya mal-hizmet piyasalarnda ve dnya sermaye piyasalarnda yer alrlar Bu husus ok nemlidir: ak ekonomi, hem mal ve hizmet hem de sermaye akmlarn kapsar
Ak ekonomide tasarruf-yatrm
Milli gelir denklemini hatrlayalm Y = C + I + G + NX demeler Dengesinden NX = CF Buna gre ak ekonomide tasarruf Y C G = I + NX S = I + NX = I + CF Tasarruf = yatrm + Net sermaye hareketi Art CF (cari denge fazlas) yurt dna net sermaye kdr ve tasarrufun i yatrmdan daha yksek olmasdr Eksi CF (cari denge a) yurt dndan sermaye giriidir tasarrufun i yatrmdan daha kk olmasdr
Asaf Sava Akat
124
Asaf Sava Akat
125
Asaf Sava Akat
126
ve d tasarruf
Yukardaki sonu ok nemlidir Ak ekonomide tasarruf-yatrm ilikisini yeniden ifade edebiliriz Ak ekonomi, i tasarrufun i yatrmdan farkl olabilmesine olanak tanr Ak ekonomide toplam tasarruf i ve d tasarruf toplamdr S T = S D + SF
Toplam Tasarruf = Tasarruf + D Tasarruf
Dviz kurlar
Dviz kurlar ak ekonominin en nemli fiyatlar
arasnda yer alr Biri gzlenen dieri hesaplanan farkl kur Nominal dviz kuru (fiilen varolan) Reel dviz kuru (enflasyondan arndrlm) Satn alma gc paritesi dviz kuru (nisbi fiyat farkllklarndan arndrlm) Nominal dviz kuru bir birim lke parasnn satn ald yabanc para miktardr rnek: 1 $ = 1.35 YTL Amerikallar iin kurdur; 1.00 YTL = 0.74 $ Trkler iin kurdur Yksek enflasyon nedeni ile Trkiyede dviz kuru ters kullanlmaktadr
Dviz kurunda deiim

Ayn miktar TL ile daha ok dviz alabiliyorsak, TL nominal olarak deer kazanmtr Ayn miktar TL ile daha az dviz alabiliyorsak TL nominal olarak deer kaybetmitir Devalasyon ve revalasyon ayn anlama gelir fakat sadece sabit kur rejimleri iin kullanlr Nominal deiimi iki lke arasndaki enflasyon farklar ile karlatrarak reel dviz kuru bulunur Trkiyede bu hesab TCMB yaparak (Tartl Efektif Reel Kur TERK) yaynlamaktadr Nominal deiime ve enflasyon farklarna gre bir lke parasnn reel olarak ar-deerli yada dkdeerli olduu sylenebilir
Dolays ile yatrm toplam tasarrufa eitlenir ST = S D + S F = I + SF = - CF = - NX (yani cari denge a) D tasarruf yksek yatrm finanse eder
Asaf Sava Akat
127
Asaf Sava Akat
128
Asaf Sava Akat
129
Satn alma gc paritesi

Reel dviz kurlarn ne belirler? Uzun dnem iin en eski ve yaygn hipotez reel kurlarn satn alma gc paritesine gre belirlendiidir Mant basittir: uzun dnemde d ticarete konu olan bir rn (tradeables) her yerde ayn fiyata satlmaldr Reel kurlar, heryerde fiyatlar eitleyecek ekilde belirlenir; aksi halde ticaret karl olacaktr Ancak hizmetler iin bu mmkn deildir Dnya bankas lke fiyat yaplarn karlatrarak Satn Alma Gc Paritesi kurlar (PPP) hesaplar ve yaynlar
Nominal kur ve enflasyon

Nominal kurlarn seyrini izlediimiz zaman, uzun dnemde lkeler arasndaki enflasyon farklarnn bire bir nominal kurlara yansdn grrz Yksek enflasyonlu lkelerde nominal kurlar srekli deer kaybeder Dk enflasyonlu lkelerde nominal kurlar srekli deer kazanr Genellikle uzun dnemde nominal kurdaki deiimin tm enflasyon fark tarafndan aklanr Ancak satn alma gc paritesi hipotezi cari denge arlkldr Ksa dnemde sermaye hareketleri nominal kurun belirlenmesinde ok etkilidir
Ak ekonomide denge: klasik model

nce basit bir model stnde tasarruf, yatrm, d ak, reel faiz ve reel kur ilikisine bakalm Modelde klasik varsaym kullanacaz: milli gelir retim fonksiyonu tarafndan belirlenir Bu durumda, iki piyasa (borverilebilir fonlar piyasas ve dviz piyasas) ve iki deiken (reel faiz ve reel kur) olacaktr Deikenler iki piyasada birden belirlenecektir Borverilebilir fonlar piyasasn ve dviz piyasasn tek tek ele aldktan sonra ekonominin dengesini saptayacaz Dikkat: dviz kuru piyasada oluuyor (serbest kur rejimi); sabit kur rejimine sonra bakacaz
Asaf Sava Akat
130
Asaf Sava Akat
131
Asaf Sava Akat
132
Borverilebilir fonlar piyasas

Ak ekonomide i tasarruf zel ve kamu tasarrufu toplamdr Sd = Y C G = ( Y T C) + ( T G ) D tasarruf eklenince toplam tasarruf bulunur S = Sd + Sf = Sd + CF Borverilebilir fonlar piyasasna tasarruf arz edilir yatrm borverilebilir fonlar piyasasnda taleptir Ak ekonomide i ve d tasarruf i yatrma eittir S = Sd + CF = I Bu eitlii denge reel faiz haddi temin eder Reel faiz haddi i tasarruf art sermaye akmnn i yatrma eit hale gelmesini salayacak dzeyde oluur
Borverilebilir fonlar piyasasnda denge

Faiz haddi Tasarruf ( Sd + CF )
Dviz piyasasnda arz ve talep

Dviz piyasasnda arz ve talep Net hracat NX ve Net Sermaye Hareketi NFI kkenlidir (NX = CF) NX (cari ilemler dengesi) dviz piyasasnda TL talebini temsil eder (net ihracattan gelen dviz bozduruluyor) TLnin reel deer kayb TL talebini arttrr: NX erisi negatif eimlidir CF (sermaye hesab dengesi) dviz piyasasnda TL arzn temsil eder (d yatrm iin dviz alnyor) CF borverilebilir fonlar piyasasnda belirlenir; kurdan bamszdr: CF erisi dikeydir Dikkat: NX ve CF eksi yada art olabilir (cari ilemler dengesi ak yada fazla verebilir)
5%
Yatrm ( I)
TL 1,200 trl.
Asaf Sava Akat
133
Asaf Sava Akat
134
Asaf Sava Akat
135
Dviz piyasasnda denge

Reel dviz kuru dviz piyasasnda TL talep ve arznn eitlenmesini temin eder Denge kurunda, net ihracattan gelen TL talebi net sermaye hareketinden gelen TL arzna eittir Eer dengede net ihracat eksi ise (cari dengede ak), TL talebi negatiftir dolays ile TL arz da negatiftir (yani sermaye hesabnda fazla vardr) Eer dengede net ihracat art ise (cari dengede fazla), TL arz pozitiftir dolays ile TL arz da pozitiftir (yani sermaye hesabnda ak vardr) Denge dnda, talep arzdan yksek ise (dviz bolluu) TL deer kazanr; arz talepten yksek ise (TL bolluu) TL deer kaybeder
rer
Reel dviz kuru
Dviz piyasasnda denge

CF
Sermaye hareketleri ve faiz haddi

ki piyasa arasndaki ba: net sermaye akm CF Net d tasarruf faiz haddine gre borlanabilir fonlar piyasasnda belirlenir ama sonucu mutlaka dviz piyasasnda grlr Net sermaye hareketini ne belirler? Ana belirleyici reel faiz haddidir faiz haddi ykseldike TL varlklar cazip olmakta, bu da d tasarrufu d yatrm eksiye evirmektedir faiz haddi dtke tersi olacaktr CF faiz haddinin azalan bir fonksiyonudur CF erisinin istikrar makroiktisat asndan fevkalade nemlidir
rer0
NX
Dviz piyasnda TL miktar
Asaf Sava Akat
136
Asaf Sava Akat
137
Asaf Sava Akat
138
Sermaye hareketleri ve reel faiz

r
Reel faiz haddi
Ak ekonomide denge
ki deiken, iki piyasada aralarndaki ba kuran net sermaye hareketleri fonksiyonu ile belirlenir Tketim ve yatrm fonksiyonlar, maliye politikas ve d talep veri iken, reel faiz dzeyi dviz kurunu belirler Tketim ve yatrmn artmas, maliye politikasnn gevemesi: reel faiz ykselir ve TL deer kazanr Ekonomide harcama artnca toplam arz arttrmann tek yolu ithalattr ve kur onu salar D talepte deime: sadece kuru etkiler (faiz sabit) CF erisinde ani bir yukar kayma (gven bunalm) hem reel faiz artar hem de TL deer kaybeder (ubat 2001?)
Reel Faiz r
Ak ekonomide denge
(a) Borlanabilir fonlar piyasas Arz (Sd + CF) Reel faiz r (b) Net sermaye hareketi
r1 Talep (I) Borlanabilr Fonlar miktar TL
r 1 CF Net sermaye Hareketi TL Reel Dviz Kuru Arz (CF)
CF
Cari ilemler dengesi a CF = 0 Cari ilemler dengesi fazlas Dviz piyasnda TL miktar
E1 Talep (NX TL miktar (c) Dviz piyasas
Asaf Sava Akat
139
Asaf Sava Akat
140
Asaf Sava Akat
141
Klasik ak ekonomi: deerlendirme

Model basit ekilde kur-faiz ilikisini anlamaya yardmcdr Milli gelirin sabit tutulmas analizi kstlamaktadr Kur ve faiz reeldir; enflasyon, nominal faiz ve kur yoktur Para politikas yoktur (klasik dichotomy) Ak ekonomide kurun esas itibariyle tasarrufyatrm ilikisi ve yerli para-dviz tercihleri ile belirlenmesi nemli bir sonutur Modele likidite tercihi ve para politikas eklenince ak ekonomi iin LM-IS modeline geilir Bylece milli gelir Y de modelin isel deikeni halini alr
Ak ekonomide LM-IS
Hatrlayalm: LM-IS modeli borlanabilir fonlar ve para piyasasndan oluuyordu Ak ekonomide CF (net sermaye hareketi) ve dviz piyasas ekleniyor Kapal ekonomi LM erisinde sadece i para talebi vard; imdi net sermaye hareketi eklendi LM erisi uygulanan kur rejiminden etkilenir: ak ekonomide kur rejimi (sabit versus serbest kur) para arznn kontrolnde ok farkl etki yapar Serbest kur rejiminde LM erisi kapal ekonomi ile ayn zellikleri gsterir Dengede, milli gelir, reel faiz ve reel dviz kuru eanl belirlenir
Ak ekonomide LM-IS dengesi

Denge byklkleri: Y1 , r1 , E1 Klasik ak ekonomi modeli ile aradaki nemli fark, reel faizin dviz kuru stnden net ihracat yani gelir dzeyini etkilemesidir rnein reel faizin dengenin altnda olduunu varsayalm Bir yandan dk faiz yatrmlar arttrdndan harcama ve milil gelir artacaktr te yandan TL deer kaybedeceinden net ihracat art da milli geliri olumlu etkileyecektir Tketim, yatrm ve maliye politikasnn etkisi klasik modele benzer ancak imdi milli gelir de ayn ynde hareket edecektir
Asaf Sava Akat
142
Asaf Sava Akat
143
Asaf Sava Akat
144
Ak ekonomide denge
(a) LM-IS dengesi Reel Faiz r LM Reel faiz r (b) Net sermaye hareketi
Para politikas ve mali kriz

Para politikasnn dengeye etkisine bakalm Gevek para politikas reel faizi drr ve buradan TLnin deer kaybna yol aarken ayn anda milli gelir artacaktr Dk faiz ve kur, bir yandan yatrm dier yandan net ihracat arttrarak geliri olumlu etkiler Gven bunalm yada benzer nedenle likidite ve dviz talebinde eanl ani artlar dnelim LM erisi hem i likidide talebinde hem de sermaye kndaki artla yukar kayar l etkisi vardr: r artar, E ve Y der Eanl ekonomik daralma, yksek faiz ve devalasyon bir mali krize iaret eder
Sabit kur rejimi

Dviz kurunun piyasada belirlenmesi varsaymn bugn iin gerekidir ama gemite ok sayda lke sabit kur rejimini semiti Sabit kur rejiminde dviz piyasasnda arz ve talep dengesizlii halinde piyasa kurun deimesi ile dengeye gelemez Bu durumda arz-talep fark MB rezervleri tarafndan karlanacaktr TL talebi fazla ise rezervler artacak, TL arz fazla ise azalacaktr Rezerv deimesi MBnn para arzn denetlemesini zorlatracaktr (FX ilemleri) Sabit kur rejiminde para politikas etkili deildir
r1 IS Y1 Milli gelir Y
r1 CF Net sermaye Hareketi TL Reel Dviz Kuru
Arz (CF)
E1 Talep (NX) TL miktar (c) Dviz piyasas
Asaf Sava Akat
145
Asaf Sava Akat
146
Asaf Sava Akat
147
Sabit kurda dviz piyasas

Reel dviz kuru
Kk ak lkede denge
Bir baka zel hale bakabiliriz: kk ak lke (SOE) yada tam sermaye seyyaliyeti (perfect capital mobility) Kanada-ABD, Hollanda-Almanya gibi, byk bir ekonomi ile btnlemi kk lkeler rnei Konvertibilite, kk lkede faizin byk lke faizine eit olmasn salayacaktr Bu durumda kk lkede faiz LM-IS erileri tarafndan belirlenmez, dardan verilir Onun yerine, LM-IS analizini reel dviz kuru ile yapmak olana oluur Yani y eksenine reel faiz yerine reel dviz kuru konur, x ekseni gene milli geliri temsil eder
Kk ak lkede IS-LM
Aadaki analize Mundell-Fleming modeli denir Mal ve finans piyasasn zetleyen IS erisi dviz kurunun azalan bir fonksiyonu olacaktr Bir: reel faiz dardan verilmitir dolays ile kur oynamalar harcamalar etkilemez ki: kur ykseldike net ihracat azalr, kur dtke net ihracat artar; yani kurun dmesi toplam harcamay arttrr Para piyasasn zetleyen LM erisi dikeydir Faiz darndan verilince, para arz ve talebi sabitlenir; yani para talebi kurdan bamszdr Dikkat: faiz sabit olduuna gre, her para arz miktarna bir tek milli gelir dzeyi tekabl eder
rer
CF
Rezerv kayb
rer1
rer2
Rezerv art
NX
Dviz piyasnda TL miktar
NX1
CF
NX2
Asaf Sava Akat
148
Asaf Sava Akat
149
Asaf Sava Akat
150
Kk ak lkede LM-IS dengesi

rer
Reel dviz kuru rer1
Politikalarn etkinlii
Kk ak lkede makro politikalarn etkinlii kur rejimine gre ok farkl olacaktr Dalgal kur rejiminde maliye politikas etkin deildir Kamu aklar sadece dviz kurunu etkiler Buna karlk para politikas etkilidir: gevek para politikas (LM saa kayyor) kurun dmesi ile birlikte net ihracat stnden milli geliri arttrr Sabit kur rejiminde durum tam tersidir Gevek maliye politikas faizi yukar itince, d kaynak (scak para) MB rezervine girer ve para arz artar (LM saa kayar) Gevek para politikasnda para rezervi eriterek MBna geri dner (LM deimez)
Ak ekonomide LM-IS: deerlendirme

Faiz haddi, dviz kuru ve milli gelir dzeyi arasndaki iliki makroiktisat iin ok nemlidir likinin kur rejimine ve sermayenin akkanlk derecesine bal olduu anlalmaktadr Kur rejimi ve sermaye akkanl zellikle maliye ve para politikalarnn etkinliini belirlemektedir Gven sorununu ve lke parasna ani bir saldry kavramsallatrma olanan vermektedir Modelin sadece reel byklklerle almas, yani enflasyon olgusunu kapsayamamas en byk eksikliidir O adan toplam talep-toplam arz analizi ile birlikte gtrlmesi daha yararldr
LM0
LM1
Gevek para politikas
rer0
Gevek maliye politisas
rer2
IS1 IS0
Y2
Y0
Milli gelir
Asaf Sava Akat
151
Asaf Sava Akat
152
Asaf Sava Akat
153
Ak ekonomide AD-AS
Sra toplam talep-toplam arz modelinin ak ekonomide ileyiine geldi Dviz kurunda deime hem toplam talebi hem de toplam arz etkileyecektir rnek: para ve maliye politikas sabit; kur dyor Dk kur NX stnden toplam talebi arttrr (AD saa kayyor) Dk kur ithal girdi maliyetleri stnden toplam arz azaltr (SRAS sola kayyor) Her ikisi enflasyonisttir: fiyatlar artar Gelire etkisi belirsizdir: hangi erinin daha ok kaydna bal olarak gelir artabilir, azalabilir, sabit kalabilir
Ak ekonomide olumsuz arz oku

Petrol ithalats lke iin petrol fiyatlarndaki ani bir artn etkisini izleyelim Toplam arz azalr (SRAS sola kayar) ve ksa dnemde stagflasyon grlr Petrole denen ek dviz resesyonla kslan ithalat sayesinde karlanr Para (maliye) politikas gevetilirse toplam talebi yukar kayar; gelir, enflasyon ve d ak artar Dviz talebindeki art kuru drr ve SRAS tekrar sola kayar (enflasyon hzlanr) Ak ekonomide olumsuz arz oku, devreye enflasyonun girmesi ile kapal ekonomiye kyasla daha da ciddi sorunlara yol amaktadr
Ak ekonomide olumsuz arz oku

P
Fiyat Dzeyi
LRAS
SRAS2 SRAS1
P3 P2 P1 P0
C B A
SRAS0
AD0 Y1 Y0
AD1
Milli gelir
Asaf Sava Akat
154
Asaf Sava Akat
155
Asaf Sava Akat
156
Ak ekonomi: deerlendirme
Ak ekonomi hem mal-hizmet piyasasn (ihracat ve ithalat) hem de sermaye piyasasn (sermaye hareketleri) kapsamaktadr Dviz piyasas hem cari ilemler dengesinden hem sermaye dengesinden gelen dviz arz-talebi tarafndan belirlenir Ak ekonomide maliye ve para politikalarnn etkinlii ve ileyii kapal ekonomiden farkl ve daha karmaktr Ak ekonomide klasik analizle Keynesyenler arasndaki farkllk azalr Dviz kurundaki dalgalanmalar enflasyon-byme arasndaki gerginlii arttrc ynde etki yapar
Byme-enflasyon amaz
Toplam talebin toplam arzdan daha hzl artmas halinde fiyat dzeyinin ykseldiini, aksi halde ise fiyat dzeyinin dtn grdk Genel kural, toplam arz zorlayan (LRASnn sandaki) talep dzeyinin enflasyona yol amasdr Buna karlk Trkiye dahil pek ok ekonomide hzl byme ile enflasyonun geriledii dnemler kadar stagflasyon dnemlerine raslanmaktadr Enflasyonla byme arasndaki ksa dnemli karmak ilikinin ortaya kartlmas o bakma ok nemlidir Her byme enflasyonist midir? Her klme enflasyonu drr m?
ENFLASYONUN ANALZ
ktisat politikas amazlarna giri
Sekizinci Blm
Asaf Sava Akat
157
Asaf Sava Akat
158
Asaf Sava Akat
159
Phillips erisi
Enflasyon-byme ilikisini gsteren nemli bir analitik ve ampirik ara Phillips erisidir Phillips, ngilterede yksek isizlik oranlarnda daha dk enflasyon, dk isizlik oranlarnda ise daha yksek enflasyon gzlemlemiti sizlik orannn ekonominin byme hznn iyi bir gstergesi olduunu kabul edebiliriz ktisat politikasn yapanlar enflasyonla byme arasnda tercih zorunluluu ile kar karyadr Enflasyonda bir ykselmeyi kabul ederek maliye ve para politikalar aracl ile byme hzlandrlabilir Enflasyonu drmek ancak bymeden fedakarlk ederek mmkndr
Enflasyon %
Phillips erisi
ABDde makro politika

1960l yllarda, Keynesyen iktisatlarn nerileri erevesinde ABD ynetimleri Phillips erisini makro politikalarda kullandlar sizlii drmek iin enflasyonda kk artlar gze alnp toplam talep canl tutuldu 1961-1969 arasnda ekonomi aynen Phillips erisinin ngrd gibi davrand Enflasyondaki kk artlar (sekiz ylda % 1.5dan yzde 5e) isizlik orannn % 7den % 4n altna indirilmesine olanak verdi Ancak, 1970den itibaren bu iliki bozuldu Enflasyondaki art srerken isizlik tekrar ykselmeye balad
sizlik oran %
Asaf Sava Akat
Asaf Sava Akat
161
Asaf Sava Akat
162
ABDde Phillips erisi

10 Enflasyon oran % 8 6 4 2 1973 1971 1969 1970 1968 1972 1967 1966 1962 1965 1961 1964 1963 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 sizlik oran %
Phillips erisinde kayma

Basit bir soru: Phillips erisi nasl kayar? Cevap enflasyon dinamiini anlamay salar unsuru ayrdedelim Beklenen enflasyon (Se) Beklenen satlarn gerekleme oran (u un) Arz kkenli oklar (Q) Fiili enflasyonu u forml verecektir S = Se - E (u un ) + Q lk kalem beklentiyi, ikincisi talep enflasyonunu, ncs ise maliyet enflasyonunu ifade etmektedir Maliyet enflasyonunu soyutlayalm Ayn konjonktrde farkl beklentilere farkl Phillips erileri ve enflasyon oranlar tekabl edecektir S1 S0 S2
Beklentiler ve Phillips erisi

Enflasyon %
Se1 >Se0 > Se2
Se2
Se0
Se1
00
sizlik oran %
Asaf Sava Akat
163
Asaf Sava Akat
164
Asaf Sava Akat
165
Uzun dnem Phillips erisi

Phillips erisi AD-AS modelinin farkl bir sunuu olarak dnlebilir Her enflasyon beklentisi dzeyinde, gerekleen enflasyonla isizlik arasndaki ters iliki srer Ksa-dnem Phillips erileri (SRPC) enflasyonla byme arasndaki olaan ilikiyi yanstr Enflasyon beklentilerindeki deiim ksa dnem Phillips erilerini kaydrr Uzun dnemde enflasyon dzeyinin konjonktrel isizlie etkisi yoktur Uzun dnem Phillips erisi (LRPC) dikeydir Uzun dnemde tam istihdam dzeyi her enflasyon dzeyi ile tutarl hale gelir S3
Uzun dnem Phillips erisi

Enflasyon %
Enflasyonda inertia
Basit bir varsaym yapalm: beklentiler bir nceki dnem enflasyona gre olusun: Se = S-1 Ekonomi uzun dnem dengesinde olsun: u un = 0 Arz oku olmasn Formlden enflasyonun deimeden sreceini buluruz: S = S-1 Bu durumda enflasyonun nedeni talep fazlas olamaz nk yoktur Enflasyon, bir nceki dnemdeki enflasyon bu dnem de beklendii iin sregelmektedir Enflasyonun nedeni gemi enflasyondur Demek ki enflasyonu drmek uzun ve zahmetli bir sre olacaktr
LRPC
S2 SRPC3 S1 SRPC1 NF SRPC2

sizlik oran %
Asaf Sava Akat
166
Asaf Sava Akat
167
Asaf Sava Akat
168
Dezenflasyon ve fedakarlk oran

Inertia yksek enflasyonun drlmesini ok zorlatran bir unsurdur Dezenflasyon: enflasyonla mcadele sreci Bir yntem, yllarca ekonomiyi resesyonda tutarak beklentilerin tek haneye gerilemesini salamaktr Ekonomi dezenflasyon boyunca potansiyelinin altnda bymek zorundadr Dezenflasyon nedeni ile kaybedilen milli gelir fedakarlk orann verir kinci yntem, tek seferde beklentilerin tek haneye indirilmesidir Bu yaplabilirse, fedakarlk oran sfr olacaktr: maliyetsiz dezenflasyon
Rasyonel beklentiler
Makro politikann amalanan sonular salamas beklentileri nasl etkilediine baldr Ekonomik aktrler beklentilerini nasl oluturur? Rasyonel beklentiler ekol, piyasalarn hkmetin uygulad politikalarn mantiki sonularn beklentilerine dahil edeceklerini nerir Bu durumda genileyici politikalar enflasyon beklentisini deitirerek Phillips erisinin kaymasna yol aar Yani enflasyon ykselirken isizlik azalmaz Ayn ekilde, hkmetin dezenflasyon kararll varsa piyasalar bunu alglayacandan dezenflasyonun fedakarlk oran dk olacaktr
oklu denge
oklu denge makroiktisatta beklentilerin nemini gsteren bir dier nemli kavramdr Ayn reel politikalar ve byklklerle, beklentilere bal olarak ekonomi biri kt dieri iyi iki ayr noktada dengeye gelebilir IS-LM modelinde iki fonksiyon stnde izleyebiliriz Sermaye akmlar ve likitide talebi Gvensizlik sonucu bu fonksiyonlarda istikrarszlk ve yksek volatilite oluursa ekonomi biri iyi dieri kt denge arasnda hzla gidip gelecektir Kronik (yksek ama nisbeten istikrarl) enflasyon da bir kt denge rneidir: ekonomi dk enflasyona indii takdirde orada kalabilecek zelliklere sahiptir
Asaf Sava Akat
169
Asaf Sava Akat
170
Asaf Sava Akat
171
Para talebinde istikrarszlk

Teknolojik yenilikler, sermaye hareketleri, para ikamesi, kayt-d ekonomi gibi etkenler para talebini istikrarsz hale getirebilir Yeni mali enstrmanlar ak ekonomilerde MB denetimi dndaki para-benzeri varlklar arttrmtr Dk enflasyonlu lkelerde bile ksa dnemde parann dolam hznda ve para talebinde byk oynamalar izlenmektedir Para talebinin ve dolam hznn abuk ve beklenmedik ynde deimesi MB ve para politikas iin nemli sorunlar yaratr Para arz, para talebi ve faiz arasndaki ilikiyi gzden geirmek gerekir
Para arznn denetimi

MBnn para arz miktar stndeki fiili denetimi herzaman yeterince hassas deildir ki nemli sorunun altn izelim Hanelerin ve firmalarn arzuladklar mevduat/nakit oran hzla ykselebilir yada debilir Ayn ekilde bankalarn kredi/mevduat oran da piyasa koullarna bal olarak hzla deiebilir Bu durumda para taban sabit iken ekonomideki para arznn artmas yada azalmas mmkndr Para miktarn denetleme sorunlarnn anlalmas sonucu MBlar para politikasnda arl faiz oranlarna vermilerdir Yani faiz haddi para arzn belirler
Enflasyon ve para politikas

Enflasyonun analizi mutlaka para otoritesinin davranlarn kapsamak zorundadr Merkez Bankasnn enflasyon karsndaki tavr enflasyonun ve dolays ile ekonomik konjonktrn en nemli belirleyicisi olacaktr ktisatlarn parasal apa arayna Beinci Blmde deindik Dk enflasyonlu bir ekonomide ak yada rtk bir parasal apa mutlaka mevcuttur Buna Merkez Bankas tepki fonksiyonu diyebiliriz imdi modelin Merkez Bankas tepki fonksiyonunu iselletirecek ekilde yeniden tanmlanmas gerekecektir
Asaf Sava Akat
172
Asaf Sava Akat
173
Asaf Sava Akat
174
John Taylorun kural

John Taylor Stanford niversitesi eski retim yesi ve halen ABD Hazine Bakan yardmcsdr ABD iin nerdii basit para politikas kural ile nldr; Fed Bakan Greenspann bu kural uygulad sylenir Kural MB iskonto haddini enflasyonun ve milli gelirin hedef byklklerden sapmasna balar id = S + 2.0 + 0.5 (S 2.0 ) 0.5 [ ( Y Y ) / Y ] Eer enflasyon % 2 ve byme potansiyele eit ise iskonto haddi % 4 olacaktr Enflasyondaki art ve bymedeki hzlanma iskonto haddini arttracak, bymenin yavalamas ve enflasyondaki d ise drecektir
9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 0
Enflasyon ve faiz haddi

skonto haddi % Taylor kural
6 5 4 3 2 1 0
Byme ve faiz haddi

skonto haddi % Taylor kural
-3
-2
-1
Enflasyon %
Ortalama Byme Hzndan Sapma %
Asaf Sava Akat
175
Asaf Sava Akat
176
Asaf Sava Akat
177
AD-IA modeli
Taylorun modeli AD-AS modeline alternatiftir Eksenler daha gereki hale getirilmektedir Dikey eksende Phillips erisindeki gibi yllk enflasyon oran vardr Yatay eksende ekonominin ortalama byme hz ve bundan sapmalar yer almaktadr Toplam Talep (AD) erisi negatif eimlidir: ceteris paribus enflasyondaki d reel talebi arttrr Keynesyen gelir-harcama modeli kullanlr Mant yledir: enflasyon dnce Merkez Bankas tepki fonksiyonu gerei faiz indirmektedir Dk faiz toplam talebi ve oradan byme hzn ykseltmektedir
AD erileri ve potansiyel GSMH

Enflasyon %
Enflasyon-uyarlama izgisi
Modelde ksa dnem toplam arz (SRAS) yoktur Onun yerini enflasyon-uyarlama izgisi IA (Inflation Adjustment)almaktadr IA herhangi bir andaki fiili enflasyonu ifade eder IA izgisi yataydr: ekonomik aktrler reel gelir deiirken fiyat ve cretleri enflasyonu sabit tutacak ekilde uyarlar ki neden sayabiliriz Enflasyonda inertia enflasyon beklentilerinin ksa dnemde deimemesi demektir cret ve fiyatlardaki yapkanlk ksa dnemde reel gelirdeki oynamalarn nominal deikenlere etkisini kstlar
Potansiyel Reel GSMH (Ortalama Byme Hz)
AD1
AD2
AD3
Ortalama reel GSMH byme hzndan % sapma
Asaf Sava Akat
178
Asaf Sava Akat
179
Asaf Sava Akat
180
AD-IA modelinde denge

Enflasyon %
Modelin ileyii
Modelin ileyiini anlamak iin fiili enflasyonun Merkez Bankas tepki fonksiyonunda ngrlenden yksek olduunu kabul edelim IA erisi uzun dnem denge erisinin stndedir Dolays ile byme potansiyelin altndadr Talep yetersizlii mal-hizmet ve faktr fiyatlarn drc ynde bask yapar Enflasyon gerileyince IA izgisi aaya kayar Enflasyon dtke Merkez Bankas faizleri drr Toplam talepteki art ekonomiyi arzulanan enflasyonda potansiyel byme hzna tar Dk enflasyon iin ayn mekanizma tersine alacaktr
Genel deerlendirme
Yksek enflasyon, para ikamesi, belirsizlik ve gven (credibility) sorunlar istikrarl ortamlar iin retilen teorik aralarn geerliliini kstlar LM-IS ve AD-AS analizleri dk enflasyonlu/istikrarl ekonomilerde anlaml ekilde kullanlabilir Phillips erileri enflasyonun analizine ok nemli katklar yapmtr Enflasyonla birlikte makro teoride beklentilerin rol ve nemi ok artmtr Enflasyon olgusu para otoritesinin aktif bir aktr olarak analize katlmasn gerektirmektedir AD-IA modeli bu bakma hem ilgin hem de ok yararldr
Ortalama byme hz
Hedef enflasyon
IA AD
Ortalama byme hzndan % sapma
Asaf Sava Akat
181
Asaf Sava Akat
182
Asaf Sava Akat
183
Byme gerei
Son iki yzyln en belirgin ekonomik zellii toplam ve kii bana retimde yaanan byk artlardr Tm dnya lkelerinde bugn ulalan gelir dzeyi kalitesi birka nesil ncesinin ok stndedir Buna karlk ktalar, blgeler ve lkeler arasnda insanlarn yaam kalitesinde arpc farklar grlmektedir Milli gelirde grlen ksa dnemli dalgalanmalarn nemi dnem uzadka azalmaktadr Uzun dnemde ise milli gelirin byme hz toplumlarn yaam kalitesinin nihai belirleyicisi olmaktadr
Solowun byme modeli

Nobel dll iktisat Robert Solow 1950lerin ikinci yarsnda byme teorisinin temel erevesini gelitirdi Bugnn byme teorisinin nemli blm Solowun ilk byme modelinden tretilmitir Model retim faktrlerinin (emek ve sermaye) miktarndaki art ve retim teknolojisindeki deiim ile toplam ve kii bana gelir arasndaki ilikiyi aratrmaktadr nce sermaye birikimin kayna olan tasarrufun bymeye etkisine bakacaz Sonra nfus artn ve teknolojik gelimeyi ekleyeceiz
BYME TEORS
Solow modeli
Dokuzuncu Blm
Asaf Sava Akat
184
Asaf Sava Akat
185
Asaf Sava Akat
186
Mal ve hizmet arz

Mal ve hizmet piyasas ile balayalm Sermaye ve emek girdileri ile retilen kt arasndaki ilikiyi retim fonksiyonu verecektir Y=F(K,L) Solow lee gre sabit getiri varsayar zY=F(zK,zL) Bu durumda btn byklkleri emek gc L ile blerek alan bana yazabiliriz Y/L=F(K/L,1) y=f(k) retim fonksiyonunun eimi sermayenin marjinal rndr (MPK) MPK = f (k + 1 ) f ( k )
Mal ve hizmet talebi

Model basittir: d ticaret ve devlet yoktur Mal ve hizmet talebi tketim ve yatrm harcamalarndan oluur alan bana toplam talebi yle yazabiliriz y=c+i Gelirin sabit bir s oran tasarruf edilir c=(1s)y ,(0<s<1) Tasarruf-yatrm eitlii kolayca hesaplanr y=(1s)y+i i=sy i = s f( k ) Son denklem sermaye birikimini mevcut sermaye stou ile ilikilendirmektedir
Sermaye stounda art

alan bana sermaye stou ekonominin rettii gelirin temel belirleyicisidir Sermaye stou iki faktrn etkisi altndadr Yatrm sermaye stounda yeni tehizat, makina, vs. eklindeki artlara iaret eder Amortisman sermaye stounda eskime ve bozulma sonucu gerekleen azalmaya iaret eder Amortisman oran G sermaye stoundaki erimeyi bir yzde oran olarak gsterir Sermaye stounda deime = yatrm - amortisman ' k = s f(k) Gk Sadece amortismann stnde yatrm sermaye stounu arttracaktr
Asaf Sava Akat
187
Asaf Sava Akat
188
Asaf Sava Akat
189
Byme teorisinde iktisadn temel kavramlarndan biri olan denge kavramn kullanamayz Normal statik dengede tm deiim sona erer Byyen bir ekonomide tanm icab sermaye stounda deiim (art) olmak zorundadr Statik analizin denge kavramnn yerini alacak yeni bir kavram gerekir Steady-state byme teorisinde denge muadilidir Steady-state alan bana sermaye ve dier byklkler sabit iken sermaye stounun artt hali zetler Modelde ' k = 0 hali steady-state durumudur Bir sonraki ekilde steady state gsteriliyor
Steady-state
Solow modelinde steady-state

Yatrm, amortisman ve retim
Steady-statein zellikleri
Ekonomi bir kere alan bana sermaye stou k* dzeyine ulanca kde artk deime olmaz Nfus art ve teknolojik gelimenin olmad bu basit modelde alan bana sermaye stou steadystate durumunda sabit kalmaktadr Ancak gayrisafi yatrm pozitiftir ve amortisman miktarna eittir Tm dier k deerlerinde yatrmlar amortisman tutarnn ya altnda yada stnde olacak, yani dier k deerlerinde alan bana sermaye stou buna gre azalacak yada artacaktr Ekonominin steady-state durumuna gelmesini saysal rnekler stnde izlemek mmkndr
retim
f(k)
y*
Amortisman
G k*
i*
G k*
Yatrm
sf (k )
k*
alan bana sermaye stou k
Asaf Sava Akat
190
Asaf Sava Akat
191
Asaf Sava Akat
192
Tasarruf ve ekonomik byme

Dk k dzeyinde balayan lke bir sre yksek byme hzlar tutturacaktr Japonya, Almanya, Kore, vs. rnekleri bu srece iaret eder Tasarruf oran byme performansnn bir dier anahtar belirleyicisidir Daha yksek tasarruf olanna sahip lkede steady state durumunda alan bana sermaye stou ve retim daha yksektir Tasarruf oranndaki art yatrm erisini yukar, d ise aa kaydrr Tasarruf sermaye birikiminin esas kayna olarak byme ve zenginlii etkiler
Tketimin Altn Kural

Tasarruf nemli bir amaza tekabl eder Sermaye birikiminin amac daha fazla retim deil, daha fazla tketimdir Toplum tketim dzeyini maksimum klmak ister alan bana tketimi maksimum klan bir steady state alan bana sermaye stounun varln kantlayabiliriz Buna Tketimin Altn Kural denir nk tm dier alan bana sermaye stou dzeylerinde alan bana tketim daha dk olacaktr Baka deyile optimal bir tasarrruf dzeyi vardr ok fazla yatrm da tketim iin zararldr
Steady-stateleri karlatralm
Tketim, retim eksi yatrmdr Steady-state durumunda yatrm sermaye stounun amortismanna eittir Buradan steady-state durumunu yle yazabiliriz c* = f( k* ) - G k* alan bana tketim miktarn maksimum klan tasarruf oran s nasl bulunur? Matematik adan basit bir sorunla kar karyayz: denklemin birinci trevini sfra eitleriz Sermayenin marjinal rn MPKnn amortisman oran Gya eitlendii noktada alan bana tketim maksimum olur MPK = f (k*gold ) = G
Asaf Sava Akat
193
Asaf Sava Akat
194
Asaf Sava Akat
195
Tketimin Altn Kural

retim, amortisman, yatrm ve tketim
Tasarruf ve Altn Kural

Basit modelin varsaymlar: d ticaret, hkmet, nfus art ve teknolojik gelime yok Bu koullarda alan bana tketimi maksimum klan bir tek tasarruf oran vardr Daha yksek tasarruf oranlar alan bana retimi arttrr fakat alan bana tketimi drr Daha dk tasarruf oranlar alan bana hem retimi hem de tketimi drr Modelin bu sonucu ok ilgintir: Solowun byme modelinde yksek tasarruf oranlar ekonomi asndan daima yararl deildir Gene saysal rnekler yaparak Altn Kuraln ileyiini grmek mmkndr
Altn Kurala gei

Tketimin Altn Kural d bir dengeden Altn Kural dengesine gei srasnda davran nasl olur? Altn Kural dengesine kyasla daha yksek alan bana sermaye ile balanrsa, tasarruftaki azalma derhal tketimin artmas ile sonulanr Altn Kural dengesine kyasla daha az alan bana sermaye ile balanrsa, tasarruf oranndaki art tketimde nce d sonra art getirir kicisi politik olarak zor bir tercihtir: gelecekteki tketim art iin bugn tketimden fedakarlk gerektirir Azgelimi lkeler iin gelecekteki refah dzeyi bugn vazgeilen tketime baldr
f (k * )
G k*
c* gold
sgold f (k * )
i gold k* gold
alan bana k * sermaye stou
*
Asaf Sava Akat
196
Asaf Sava Akat
197
Asaf Sava Akat
198
Yetersiz sermaye ile balaynca

retim y
Nfus art
Nfusu deimez tutan varsaym geveterek lke nfusunun ve emek gcnn sabit oranla artmasnn etkilerine bakabiliriz Nfusun yllk art hzna n diyelim imdi artan nfus iin ek sermaye gerekmektedir 'k=i(G+n)k ( G + n ) k bize baaba yatrm dzeyini veriyor Emek gcne yeni katlanlar alan bana sermaye stou k dzeyinde tehiz etmek art eski sermaye stounun amortisman iin gerekli yatrm miktarna iaret ediyor Steady-state koulu imdi yledir 'k=sf(k)(G+n)k
Teknolojik gelime
Son olarak modele teknolojik gelimeyi ekliyoruz Teknolojik gelime, sermaye ve emek stoklar veri iken toplumun daha fazla mal ve hizmet retebilmesi anlamna gelir Buna dsal (exogenous) teknolojik gelime diyeceiz Szc, daha fazla retimin ne lde daha verimli makinalardan yada daha vasfl emek gcnden yada daha etkin ynetimden kaynaklandn kesin olarak saptamann zorluu anlamna kullanyoruz Gelimi lkelerde, kii bana gelirin ykselmesinin neredeyse tm teknolojik gelime sonucu emek verimliliinde salanan artlardan kaynaklanr
Tketim c
Yatrm i Zaman
t0
Asaf Sava Akat
199
Asaf Sava Akat
200
Asaf Sava Akat
201
Emein etkinlii
Dsal teknolojik gelimeyi Solow modeline kolayca dahil etmenin yolu emein verimliliini arttran bir faktr eklinde ele almaktr retim fonksiyonun yle yeniden yazalm Y=F(K,LxE) L x E ifadesi efektif ii saysn veriyor: toplam ii L ve her iinin etkinlii E arpm Emein etkinlii E sabit g hz ile byr Emein verimliliini arttran bu teknolojik gelimeye emek-zenginletiren (labour-augmenting) teknik gelime de denir Emek gc L nfusla n hznda byrken, efektif ii says imdi n + g hznda bymektedir
Teknolojik gelimede steady-state

Btn deikenler, y, k ve c efektif ii iin yeniden tanmlanmaldr: (rnek: k = K / L + E ) te yandan teknolojik gelime hz g de steady state denklemine eklenecektir 'k=sf(k)(G+n+g)k Sermaye stoundaki deime katsay toplamna bal olacaktr ( G + n + g )k Knin sabit kalmas iin ekonomi G k yatrm amortismana, n k yatrm yeni nfusa ve g k yatrm efektif iilere yapmak zorundadr Dsal teknolojik gelimenin dahil edilmesi ekonominin uzun dnem steady-state dengesinde nemli bir deiiklie yol amaz
Teknolojik gelime ve nfus art

Yatrm ve baaba yatrm
Baaba yatrm Yatrm
(G n g )k
sf (k )
k*
Efektif ii bana sermaye stou k
Asaf Sava Akat
202
Asaf Sava Akat
203
Asaf Sava Akat
204
Teknolojik gelimenin etkileri

Steady-state durumunda efektif alan bana sermaye ve retim sabittir alan bana retim ise teknolojik gelime hz g ile artmaktadr Toplam retimin art nfus art hz n art teknolojik gelime hz gnin toplamna eittir Solow modeline gre, kii bana gelirde srekli ve devaml art ancak teknolojik gelime ile mmkndr Altn Kural imdi yle olur MPK = f (k*gold ) = n + G + g Yada, amortisman oran G denklemin sana alnnca MPK - G = n + g
Steady-state byme hzlar

Deiken
Efektif ii bana sermaye Efekfit ii bana retim i bana retim Toplam retim
Deerlendirme
Solow modeli basit bir yapya sahip olmasna ramen uzun dnemli byme olgusunu aydnlatan ok nemli ipular vermektedir Dk gelirli lkeler sermaye birikimi ile bir sre ok yksek byme hzlar tutturabilir Bu srete tasarruf oran hayatidir Yksek gelir dzeyine ulatktan sonra fazla tasarruf ekonomiye zarar verir Gelecekteki tketim bugn tketimden fedakarlk yaparak elde edilir Uzun dnemde kii bana gelir art ancak teknolojik gelime sonucu emek verimliliinin ykselmesi ile mmkndr
Sembol
Steady-state byme hz
0 0 g n+g
k= K / (E x L) y = Y / (E x L) = f ( k ) Y/L=yxE Y=Yx(ExL)
Asaf Sava Akat
205
Asaf Sava Akat
206
Asaf Sava Akat
207
Politika szc
kinci Kitap
Szckler ve kavramlar beraberce oluur: kavramsal ereveyi szcklerden izleyebiliriz ngilizce politics ve policy iki ayr kavramdr Trkede ikisine de politika deniyor lki toplumu oluturan insanlarn farkl kar, inan, kiilik, vs. zelliklerini kamu ynetimine yanstr Siyaset ve politik szckleri ile ifade edeceiz kincisi kamu otoritesinin uygulad somut tedbir ve yaptrmlar kmesine tekabl eder Politika szcn bu anlamda kullanacaz Bu anlama politika siyasetin bir uzantsdr Makroiktisat doallkla siyaseti kapsar ama esas ilgi oda iktisat politikalardr
KTSAT POLTKALARI
GR
Byk Buhran ve sonras
Birinci Blm
Asaf Sava Akat
208
Asaf Sava Akat
209
Asaf Sava Akat
210
Ekonomi ve siyaset
Ekonominin tanmnda daima ve her yerde siyaset yer almak zorundadr Piyasa ekonomisinin stne ina edildii zel mlkiyet ve piyasa kurumlarn kamu otoritesi yani siyaset oluturur Siyasi ve ekonomik rejimi ne olursa olsun, her toplum ekonomik kararlarn kmsenmeyecek bir blmn siyaset aracl ile alr Demokrasilerde nihai karar organ semendir Semen siyasi partilerin nerdikleri farkl iktisat politikalar arasnda tercih yapar Hkmet semenden ald yetkiye istinaden iktisat politikalarn tasarlar ve uygular
Ekonomi ve devlet
Piyasa ekonomisi ve onu aklayan iktisat teorisi ilk kez 18.inci yzyl sonlarnda ngilterede grld O gnden bu yana ekonomi ile ilgili tm tartmalar kamu otoritesinin (devletin) ekonomideki yerine ve oynamas gereken role odaklanmtr Siyaseti temsil eden devletin ekonomik faaliyetlerle ilgisi nasl olmaldr? rnein zel mlkiyetin ve piyasalarn etkin ileyiini temin edecek temel kamu ilevleri (yarg, asayi, korunma) dnda ekonomiye mdahale etmesi gerekli midir? Yararl mdr? Hangi koullarda gerekli ve yararl olabilir? Bunlar iktisadn nemli siyasi sorunlardr
Laisser aller, laisser faire

Piyasa ekonomisi ekonomik faaliyetlerin devlet denetiminden kartlmas ile tesis edildi zel mlkiyet ve piyasann tanmnda devletten izin almadan gerekletirilen faaliyetler yatar Piyasa ekonomisinin zgn ideolojisi liberalizmdir 19.uncu yzyl bandan itibaren liberaller devletin temel fonksiyonlarna ekilmesini savundular Kamu otoritesinin ekonomik faaliyetlere ve piyasann kendi i ileyiine mdahale etmemesi talebi braknz gesinler, braknz yapsnlar eklinde sloganlatrld Bir ekonomik olay karsnda devletin mdahale etmeyi reddetmesi de bir iktisat politikasdr
Asaf Sava Akat
211
Asaf Sava Akat
212
Asaf Sava Akat
213
Liberalizm ve iktisat teorisi

ktisat teorisinin oluum dneminde iktisat politikas karsamalar son derece ilgintir ktisat teorisi piyasa sisteminin kendi iinde etkin ilediini kantlar Kt toplumsal kaynaklarn alternatif kullanm alanlarna tahsisi en iyi devletin karmad bir piyasa mekanizmas aracl ile gerekleir Devletin mdahalesi ise kaynak dalmnda etkinlii bozarak topluma ek ykler getirir Bu durumda devletin piyasa glerinin almasn beklemekten baka yapabilecei bir ey yoktur Velhasl uzun analizler daima ayn sonuca ular: sakn devlet ekonomiye mdahale etmesin!
Piyasann reddi
zel mlkiyet/piyasa ikili-sinin iktisat teorisi tarafndan aklanan toplumsal yararn sorgulayan ideolojiler liberalizmin karsnda yer alr Marksizm ve sosyalizm ikiliyi tm ile reddeder Kamu mlkiyeti/planlama ikilisi ile zt bir toplumsal rgtlenme modeli nerir Korporatizm ve faizm ikilinin fiilen iini boaltr Ekonomik faaliyetleri toplumun mterek karlarn temsil eden devletin denetimine alr Bu ideolojiler 20.inci yzylda farkl gelimilik dzeyinde pek ok lkede hayata geirildi Ama piyasa ekonomisi karsnda tutunamadlar Tarih sahnesinden ekildiler
Piyasann terbiyesi
Anglo-sakson lkelerde piyasay tm ile reddeden sol ve sa ideolojiler taraftar bulmad Ama piyasa mekanizmasnn teorinin ngrd gibi her koulda mkemmel ilemedii yani baz hallerde aksad (market failure) eletirileri geliti Bunlar zel mlkiyet/piyasa ikilisini bir toplumsal rgtlenme biimi olarak benimsiyorlar O adan marksist/sosyalist ve korporatist/faist ideolojilerden ayryorlar Ayn anda piyasa dzeninin aksaklklarnn devlet mdahalesi yolu ile giderilmesini savunuyorlar Piyasann terbiye edilmesini istiyorlar Dolays ile safkan liberalizme ters dyorlar
Asaf Sava Akat
214
Asaf Sava Akat
215
Asaf Sava Akat
216
Piyasann istikrar
Bir piyasa ekonomisinin btn asndan derhal grlen aksaklk, ekonomik faaliyetlerde zaman iinde byk dalgalanmalarn olumasdr Daha 19.uncu yzylda bile ngilterede alan kesimlerin bazen kolay i bulduklar, bazen ise byk ounluunun isiz kald gzleniyordu u soru kanlmazd: acaba ekonominin tmnde piyasa sistemi aksamakta mdr? Baka trl soralm: bir piyasa ekonomisi kendi haline brakld takdirde istikrarl davranr m? Eer istikrarszlk yani ekonomik dalgalanmalar piyasann aksamasndan kaynaklanyorsa, devletin bunlara mdahalesi de meruiyet kazanacaktr
ktisat teorisi ve tarih

Toplumla ilgili hipotez ve teoriler somut tarihi olay ve srelerin iinde oluur ve geliir ktisat, iinde yaad toplumun gncel sorun ve amazlarna eilir Bunlar elindeki teorik aletlerin aklama ve ngrleri ile karlatrr Onlarn ie yaramamas halinde yeni hipotez ve teoriler arayna giriir ktisat teorisinin tarihi, o teorinin iinde retildii ekonominin tarihi ile birebir kesiir Makroiktisatn ortaya k ve gelimesi esas itibariyle 1930larda btn dnyada yaanan byk ekonomik bunalmn sonucudur
Byk Buhran
Piyasa ekonomisi iki asrlk tarihinin en byk krizini 1930larda yaad 1929 ylnda New York borsasnda ani ve byk bir d oldu Bu olay borsadaki yapay balonun (bubble) patlamas olarak tefsir edildi Ancak ksa srede dnya ekonomisini etkisi altna alan byk bir talep yetersizliine dnt Bata ABD, sanayi lkelerinde milli gelir, d ticaret ve fiyatlarn hzla gerilerken isizlik hzla rekor dzeylere trmand Banka iflaslar krizi derinletirdi Byk Buhran dnya savana kadar srd
Asaf Sava Akat
217
Asaf Sava Akat
218
Asaf Sava Akat
219
1930larda ABD ekonomisi

sizlik Oran Yllar (%) 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 Reel GSMH Yllk Endeksi Byme (1929 = 100) (%) Para Arz Endeksi (1929 = 100) Para Arz Deiim (%) Fiyat Endeksi (1929=100) Enflasyon (%)
Trkiye ve Byk Buhran

-2,6 -10,1 -9,3 -2,2 7,4 0,9 0,2 4,2 -1,3 -1,6 1,6
1930larda Trkiye
Yllar 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 Yllk byme (%) 21,6 2,2 8,9 -10,7 16,0 6,0 -3,0 23,2 1,5 9,5 6,9 -4,9 GSMH Endeksi 100 102 111 99 115 122 119 146 148 162 174 165 Enflasyon (%) 2,2 -24,2 -13,9 -14,5 -11,3 2,1 10,4 11,3 3,4 -4,9 1,7 25,4 Fiyat dzeyi 100 76 65 56 49 51 56 62 64 61 62 78
3,2 8,9 16,3 24,1 25,2 22.0 20,3 17.0 14,3 19,1 17,2 14,6
100 90 83 71 69 76 83 95 100 95 103 112
-9,9 -7,6 -14,9 -1,9 9,0 9,9 14,0 5,2 -5,1 8,6 8,5
100 97 91 79 75 82 97 111 116 115 129 149
-3,0 -6,6 -12,4 -5,7 10,1 18,3 14,3 4,4 -1,3 12,1 16,1
100 97 89 79 78 83 84 84 88 87 85 87
Byk Buhrann Trkiye ekonomisine etkileri dier sanayi lkeleri kadar tahripkar olmad 1930larda ekonomiye tarm hakimdi Tarm kesiminde piyasadan ok kendi ihtiyalar iin retim (subsistence agriculture) yaygnd hracata ynelik retim yapan blgeler zarar grd ama tarmsal retimde art srd Gene de ekonomide byk bir deflasyon yaand: 1930larn ilk yarsnda fiyat dzeyi yar yarya geriledi Bu yllarda hkmetin bir ka kere memur maalarnda nominal indirime gitmek zorunda kaldn hatrlatalm
Asaf Sava Akat
220
Asaf Sava Akat
221
Asaf Sava Akat
222
Teori ve pratik
1930larn banda geerli iktisat teorisine gre Byk Buhran teorik olarak mmkn deildi sizlik halinde reel cretlerin dmesi ve ekonominin tam istihdama geri dnmesi gerekiyordu Devletin tek yapabilecei sendikalarla mcadele ederek cretlerin piyasada dmesini salamaktr Ortalkta dolaan kamu harcamalarn arttrarak ekonomiye talep zerketme teklifi yanlt nk bte a zel yatrmlar kovard (crowding out) Bir teorinin nerileri ile yaanan somut gerek arasnda bylesine byk bir uurum oluursa, genel kural o teorinin terkedilmesi ve yerine bir bakasnn gelmesidir
John Maynard Keynes

1936 ylnda Cambridgeli iktisat John Maynard Keynesin stihdam, Faiz ve Parann Genel Teorisi adl kitabn yaynlad Ana temas, bir piyasa ekonomisinin eksik istihdam dzeyinde istikrarl bir dengeye gelebilecei idi Yeni teorinin fark, piyasann aksadn batan kabul etmesi ve nedenleri aratrmas idi Ekonomi bir kere yksek isizlik dzeyinde dengeye geldiinde, salt piyasann kendi i mekanizmalar ile buradan kurtulma olanan da kayberdiyordu Bu durumda mutlaka kamu otoritesinin (devletin) ekonomiye aktif mdahalesi gerekiyordu sizlikle ancak devlet mcadele edebilirdi
Makroiktisadn douu
ktisat teorisinin mikro ve makro ad altnda ikiye ayrmasn Byk Buhran ve Keynese borluyuz Byk Buhran varolan ama bunalm aklayamayan teorileri eletiren fikirleri cazip kld Keynes kamu mdahalesinin isizlik ve bunalmla mcadelede yararl olabileceini gsterdi Aniden bte dengesi, para arz, faiz, istihdam, vs. bugn makro byklk adn verdiimiz temel deikenlerde uzmanlaan yeni bir teori olutu Devletin isizlie ve bunalma nasl mdahale edebileceinin ayrntlar ilgi oda oldu Doallkla, devletin ekonomideki rol makroiktisat tartmalarnn merkezine yerleti
Asaf Sava Akat
223
Asaf Sava Akat
224
Asaf Sava Akat
225
Byk blnme
Tm iktisat politikas kavgalarnn temeli piyasa ekonomisinin isel istikrarna bak asdr Geri planda siyasi felsefeler yatar Sol (ABDde liberal) iktisatlar piyasa ekonomisinin znde istikrarsz olduunu ve kendi haline brakld takdirde retimde byk dalgalanmalar yaanacan nerirler Sa (ABDde muhafazakar) iktisatlar piyasa ekonomisinin doas gerei istikrarl olduunu, retimde yaanan dalgalanmalarn ise kamu politikalar hatalarndan kaynaklandn savunurlar Tm teorik ve iktisat politikas kutuplamalar bu iki temel tavrn uzantlardr
Konjonktr
Konjonktr (business cycle), ekonomik faaliyetlerde grlen dnemsel dalgalanmann addr Boom dneminde ekonomi hareketlidir: talep, tketim ve yatrmlar yksek, isizlik oran dktr Sonra talep duraanlar ve isizlik artmaya balar: ekonomi resesyon dnemine girer Bazen resesyon iyice derinleir ve depresyona (Buhran) dnr evrim bir sre sonra ekonominin tekrar canlanmas yani yeni bir boom dnemimin balamas ile biter Tam bir evrimin sresi, boom ve resesyon dnemlerinin sreleri ve younluu evrimden evrime byk farkllklar gsterir
KONJONKTR POLTKALARI
ktisat politikalar ve ekonomik istikrar
kinci Blm
Asaf Sava Akat
226
Asaf Sava Akat
227
Asaf Sava Akat
228
Konjonktr ve devlet
Devletin konjonktrel dalgalanmalar yumuatmak yani ekonomiyi daha istikrarl hale getirmek iin yapaca maliye ve para politikas mdahalelerine konjonktr politikalar ad verilir Dikkat edilirse, devletin ekonomik dalgalanmaya mdahale etmemesi de bir konjonktr politikasdr Konjonktr politikalar iktisatlar ikiye bler Bir kesim devletin konjonktre aktif ekilde mdahale etmesini savunur (aktif politika) Dier kesim devletin konjonktr pasif ekilde izlemesini nerir (pasif politika) Siyasi felsefedeki ayrma makroiktisada konjonktr politikasnda aktif ve pasif tavr eklinde yansr
Trkiye ile ilgisi

Ele alacamz konular Trkiyede iktisat politikas tartmalarndan ok uzaktr Temel nedeni enflasyondur Konjonktr politikalar enflasyonun tek hanede kald lkeler iin dnlmtr 1990l yllarda ortalama yllk enflasyon Trkiyede % 80, ABde ise % 3 olmutur Yksek enflasyon zaten ekonomik istikrarszlk yani gelirde byk dalgalanmalar ve mali krizler demektir (1994, 1999 ve 2001 krizleri) Trkiyede poplizm, zelletirme, byk bte aklar, kamu borcunun srdrlebilirlii, etkili denetim, vs. gibi konular ne gemektedir
Neden aktif politika?

arpan, LM-IS, AD-AS gibi Keynesyen varsaymlar stne ina edilen makroiktisat modelleri aktif konjonktr politikasn ierirler Modeller i yada d oklarn (talep yada arz) nasl resesyona, isizlie ve enflasyona yol atn aklar Ayn anda maliye ve para politikas aracl ile bu oklarn retime, isizlie, fiyatlara, vs. olumsuz etkilerinin telafi edilebileceini gsterir Elde mevcut politika aralarn ekonomik istikrar temin edecek ekilde kullanmamak topluma gereksiz bir maliyet ykleyecektir Dolays ile devlet aktif ekilde konjonktr denetim altna almaya almaldr
Asaf Sava Akat
229
Asaf Sava Akat
230
Asaf Sava Akat
231
Keynes ve maliye politikas

Keynes iin Byk Buhranla mcadelenin yolu bte aklarndan (maliye politikasndan) geiyordu Vergiler sabit iken kamu harcamalarndaki art arpan katsays ile talebi ve retimi canlandrr Hatta milli gelirle birlikte vergi gelirleri de ykseleceinden bte a klebilir Keynes iin kamu harcamasnn yarar bile gereksizdir: devletin birilerine kuyu atrp bakalarna doldurtmas ekonomiye refah getirecektir Piramitlerin inasn bu perspektiften, isizlii zmeye ynelik maliye politikas olarak nitelemiti Byk Buhrann zel koullarnn da etkisi ile Keynes para politikasn genelde ihmal etmitir
Keynesyen politikalar
Sava sonrasndan 1970lere kadar geen dnemde Keynesyen iktisatlar ABDde makro politikalarn tasarm ve uygulanmasnda etkin oldular Temel politika arac maliye politikas oldu Ekonominin yavalad dnemlerde bte an bytmek pahasna maliye politikas gevetildi Genelde bunun gelir dalmn dzeltmeye ynelik kamu transfer ve yatrm harcamalarnn arttrlmas yolu ile gereklemesi tercih ediliyordu Ayn bte an vergi indirimi ile salamak mmkn olsa bile, vergi indirimlerinden daha ok yksek gelirlilerin yararlanaca dncesi ile buna scak baklmyordu
Denk bte arpan

Keynesyen iktisatlarn genelde kamu mdahalesinden ve byk devletten yana olduklar aktr Bu yaklam en iyi gsteren tartmalardan biri 1960l yllarda popler olan denk bte arpandr Hkmetin harcama kadar vergi art yaptn, yani harcamalarn bte a vermeden fakat devleti byterek gerekletirdiini kabul edelim Devletin tasarruf eilimi sfrdr Normal koullarda vergi mkellefinin tasarruf eilimini pozitif kabul edebiliriz Ek verginin devlet tarafndan harcanmas fiilen toplam harcamay attracak, yani isizliin drlmesine katkda bulunacaktr
Asaf Sava Akat
232
Asaf Sava Akat
233
Asaf Sava Akat
234
Keynesyen para politikas

Keynesyen iktisatlar iin para politikas maliye politikasna tabi olmal idi Sava sonrasndan 1970lere kadar geen dnemde ABDde enflasyonun ve nominal/reel faizlerin ok dk seyrettiini hatrlayalm Para otoritesinin grevi konjonktre gre uygulanan maliye politikasnn etkin ileyiini desteklemektir Demek ki, bir resesyon/isizlik ihtimali karsnda genileyici maliye politikasna geilince Merkez Bankas da toplam talepte arzulanan arta izin verecek ekilde para politikasn gevetmelidir Keynesyenler para politikas iin bunun dnda bir ilev ngrmyorlard
Neden pasif politika?

Makroiktisat modellerinin net karsamalarna ramen kim konjonktr politikasna kar kabilirdi? Byk blnmeyi hatrlayn: devletin piyasaya her tr mdahalesinden tedirgin olanlar, siyasi felsefeleri gerei konjonktr politikalarndan rahatsz olacaklardr Pasif politika yanllar, devletin ekonomiye aktif ekilde mdahale ederek ekonomik istikrar arttrmakta baarl olamayacan savunur Pratik argmanlarla yola kta da, eletiriler tanm icab aktif politikann temeli modelleri de kapsar Politika tartmas bizi kendiliinden alternatif makroekonomik modellere gtrecektir
Reel zaman ve lags

Modeller teorik (statik) bir zaman boyutunda alr Gerek hayatta ise her olay reel zamanda gerekleir Reel zamanda olaylarn olu sresi nemlidir ktisat politikasnn etkilerinin ekonomide hissedilmesi de mutlaka bir sre gerektirecektir Politikann tasarlanmas, uygulanmas ve etkisini gstermesi arasndaki zaman farkna lags (gecikme) denir Aktif konjonktr politikasn eletirenler, sz konusu gecikmelerin politikann amacna ulamasn engelleyeceini nerirler Tasarmda, uygulamada ve etkideki gecikmeler politika aralarna gre farkl olabilecektir
Asaf Sava Akat
235
Asaf Sava Akat
236
Asaf Sava Akat
237
Tasarm ve uygulamada gecikme

sel/dsal bir arz/talep okuna muhatap bir ekonomide iktisat politikasnn seyrini izleyelim Fiilen okun ortaya kmas ile ona kar politika tepkisinin oluturulmas arasnda zaman geecektir Buna iktisat politikasnn tasarm ve uygulanmasndaki gecikme (inside lag) diyebiliriz Maliye politikasnda bu sre uzundur: genelde alt ay-bir yla kadar kabilir Ek btenin hazrlanmas, mecliste mzakeresi ve kabul zaman alan zor bir sretir Para politikasn annda tasarlamak ve uygulamak mmkndr: tasarm ve uygulama gecikmesiz denebilecek kadar ksa srede gerekleebilir
Ekonomiye etkide gecikme

Politika deiikliinin, ekonomik aktrlerin kararlarnda deiiklie yol aarak ekonomiyi etkilemesi de zaman alacaktr Bir politikann amalad etkilerin gereklemesine kadar geen sreye ekonomiye etkide gecikmeler (outside lags) denir Maliye politikas iin gecikme ksa srelidir rnein bir harcama art (yada vergi indirimi) annda talebe yansyacaktr Para politikas iin gecikme sresi uzundur rnein para arzndaki art kendiliinden talep yaratmaz; faiz d sonucu ekonomik aktrlerin harcama kararlarn deitirmeleri ise aylar alabilir
Yapsal faktrler
Yeniden dalm politikalar sonucu devletin ekonomik anlamda bymesi maliye politikasnn yapsn da deitirmitir Kamu maliyesinde konjonktre kar kendiliinden devreye giren mekanizmalar tesis edilmitir Vergi gelirleri tanm icab konjonktre bamldr sizlik sigortas ise kamu harcamalarn konjonktre balamtr (resesyonda artar; boomda der) Bte resesyonda ak (gevek MP) boomda ise fazla (sk MP) verir Bunlara otomatik istikrar mekanizmalar diyebiliriz (inside lag yoktur) Dolays ile aktif maliye politikasna ihtiya kalmaz
Asaf Sava Akat
238
Asaf Sava Akat
239
Asaf Sava Akat
240
Tehis hatalar
Konjonktr politikalarnn baars iin mutlaka ekonominin bugnn doru tehis ve yakn geleceinin doru tahmin edilmesi gerekir Tehis ve tahminde hata yaplmas, onlar temel alarak tasarlanan ve uygulanan politikalarn ekonomiye istikrar yerine istikrarszlk getirmesi ihtimalini ykseltir rnein ekonomide talep canl iken geici bir duraklamaya yanllkla resesyon tehisi konur ise, politikalarn gevetilmesi enflasyonu hzlandrr Yada ekonomi yavalarken geici bir fiyat hareketine enflasyon tehisi konur ise, politikalarn sklmas resesyonu derinletirir
Tahminler hep yanlr

Yzmilyonlarca karar biriminden oluan bir ekonominin gelecekteki davranlarn nceden hatasz saptayabilmek olanakszdr Btn tersine iddialara ramen, tahmin yapanlar ideoloji yada karlar itibariyle konjonktr karsnda tarafsz ve bamsz olamazlar En karmak matematik/istatistik/ekonometrik modeller ekonominin hayati dn noktalarn saptamakta yetersiz kalr nc gstergeler (leading indicators) konjonktr her zaman yakalayamaz Bir tahmincinin sistematik ekilde konjonktr doru ngrmesi olsa olsa ans eseridir
Tahmin hatalar
Asaf Sava Akat
241
Asaf Sava Akat
242
Asaf Sava Akat
243
Beklentilerin nemi
Makroiktisat teorisi gelitike, ekonomiyi oluturan birimlerin gelecekle ilgili beklentilerinin ekonominin davrannda ok nemli bir unsur olduu anlald Ekonomik aktrler daima bilinmeyen bir gelecek hakknda karar almak zorundadr Kararlar gelecek hakkndaki beklentilerini yanstr Tketicinin harcama, firmalar yatrm ve maliyet kararlar ekonominin seyri hakkndaki bekleyilerine ok yakndan baldr zellikle faiz, enflasyon ve dviz kuru beklentileri mali piyasalarn davrann ok etkiler Konjonktr politikas tasarm ve uygulamas beklentileri hesaba katmak zorundadr
Rasyonel beklentiler
Teorinin beklentilere yaklamnda bir sorun vardr Beklentileri modele katabilmek iin ekonomik birimlerin davran hakknda varsaymlar gerekir rnein ekonomik birimlerin beklentilerini rasyonel olmayan bir erevede oluturduklarn kabul edelim Bu takdirde bir konjonktr politikas karsnda nasl davranacaklarn ngrmek olanaksz hale gelir O nedenle iktisat teorisinin her aamasnda kullanlan rasyonellik postlasnn beklentilere de uygulanmas zorunludur Amerikal iktisat Robert Lucas makroiktisatta rasyonel beklentiler okulunu kurarak Nobel iktisat dln kazand
Lucasn eletirisi
Konjonktr politikasndaki her deime tanm icab ekonomik birimlerin gelecekle ilgili beklentilerinde deiime yol aar Beklentilerin deimesi konjonktr politikasnn etkinliini drebilir yada arttrabilir Eer konjonktr politikas tasarmnda beklentilere etkisi hesaba katlmazsa politika arzulanan neticeye ulaamyacaktr rnein genileyici maliye politikas karsnda rasyonel ekonomik aktrler enflasyonda ykselme bekleceklerdir Bu ise reel talepte arzulanan art engeller Bu olaya ksaca Lucasin eletirisi denir
Asaf Sava Akat
244
Asaf Sava Akat
245
Asaf Sava Akat
246
Fiilen ne oldu?
Sava sonras uygulanan konjonktr politikalar ekonominin istikrarn arttrd m? ktisatta ampirik veriler genellikle teorilerin kabul ve reddi iin yetersiz kalr Aktif politikay savunanlar devlet mdahalesinin ekonomik dalgalanmalar yumuattn iddia eder Aktif politikay eletirenlerin bir blm bunu byk devlette maliye politikasnn kendiliinden konjonktr dengelemesine (automatic stabilisers) balar Son elli ylda ekonomiye nisbi istikrar gelmediini, sadece istatistiki verilerin daha iyi toplanmasnn yaratt bir optik yanlg olduunu ampirik olarak destekleyerek iddia edenler bile vardr
Keynesyenler ve enflasyon
ABDde aktif maliye politikasna dayanan Keynesyen yaklam 1970lerin sonunda skt Geri planda enflasyonun ykselmesi yatyordu 1970lerin banda Vietnam sava ve refah devletini kurma abalar kamu maliyesini zorlamt 1970lerin ikinci yarsda petrol fiyatlarnda yaanan byk art maliyet enflasyonunu hzlandrd Keynesyenler enflasyon-isizlik ikileminde arl isizlie veriyor, enflasyonu ikinci plana atyorlard Konjonktr politikasndan gelen talep oku petrol fiyatlarndaki arttan gelen arz oku ile birleince, ABD ekonomisi stagflasyonla kar karya kald Enflasyon-kart teori ve politikalara ilgi artt
ABD: 1990larda istikrar

ktisatlarn byk blm 1990l yllarda Amerikan ekonomisinin gemie kyasla daha istikrarl olduunu kabul eder Ekonomik istikrar lmenin bir yolu farkl dnemler iin temel deikenlerin ortalamalarn ve standart sapmalarn karlatrmaktr Temel deikenden kasdedilen byme hz, enflasyon ve isizliktir 1990larda gl bymeye ramen ortalama enflasyon ve isizlik dk kald Her deikenin standart sapmas 1990larda daha az dalgalanmaya iaret etmektedir Yani daha kktr
Asaf Sava Akat
247
Asaf Sava Akat
248
Asaf Sava Akat
249
ABD: 1990larda istikrar

Hepsi % Reel GSMH bymesi Ortalama Standart sapma ENFLASYON Ortalama Standart sapma SZLK Ortalama Standart sapma 4.51 1.29 4.78 1.07 6.22 1.16 7.27 1.48 5.76 1.05 2.07 2.44 2.33 1.48 7.09 2.72 5.66 3.53 3.00 1.12 4.18 3.89 4.43 2.13 3.28 2.80 3.02 2.68 3.03 1.56 1950'ler 1960'lar 1970'ler 1980'ler 1990'lar
nanlar ve karlar MONETARZMN YKSEL

Enflasyon ve para politikas
nc Blm Devletin konjonktre mdahalesi karsndaki tavrn siyaset felsefesi boyutunu daha nce belirttik Piyasaya phe ile bakanlarn mdahaleyi desteklediini, devlete phe ile bakanlarn ise mdahaleye kar ktn syledik ktisatlar arasndaki blnme sadece piyasa ekonomisinin isel istikrar hakkndaki grlerden mi kaynaklanr? Ekonomi inanlar kadar karlarn alandr Devletin piyasaya her mdahalesi baz toplumsal kesimlerin karna dierlerinin zararna olacaktr ktisat politikasna yaklamlarn toplumdaki elien ekonomik karlardan etkilenmesi kanlmazdr
Asaf Sava Akat
250
Asaf Sava Akat
251
Asaf Sava Akat
252
sizlik ve enflasyon
Siyasi partilerin enflasyon-isizlik ikilemi karsndaki tercihleri ile semen tabanlar arasnda birebir iliki bulabiliriz alan kesimlerin desteini alan sol partiler isizlii daima enflasyondan daha byk bir ekonomik, toplumsal ve siyasi sorun kabul edecektir aleminin desteini alan sa partiler enflasyonu daima isizlikten daha byk bir ekonomik, toplumsal ve siyasi sorun kabul edecektir Keynesyen iktisatlarn genellikle sol partiler, kartlarnn ise sa partiler nezdinde popler olmalarn bu perspektiften de grebiliriz Tartma para politikasnda younlaacaktr
ktisat politikasnda yntem

Konjonktr politikasndaki aktif/pasif kutuplamasna simetrik bir blnme, iktisat politikasnn yntemi ve aralar stnde yaand Konjonktr politikasn uygulayan kamu otoritesinin sahip olaca serbest manevra alannn kapsam ve genilii konusunda zt tavrlar olutu Sorunu iki soru aracl ile aklayabiliriz Konjonktr politikalarnn hedeflerini ve enstrmanlarn kim ve nasl seecektir? Hedef ve enstrmanlarn kamu otoritesi tarafndan ekonomik aktrlere nceden aklanmas gerekir mi? Bu iki soruya verilen cevaplar sava sonras makro ekonominin dier polemiini tanmlar
Esneklik mi? Kural m?

Tartmann oda para politikasnn tasarm ve uygulanma yntemi ve enstrmanlardr Aktif konjonktr politikasndan yana olanlar para politikasnn ekonominin ihtiyalarna gre Merkez Bankas tarafndan esnek ekilde belirlenmesi ister (discretionary policy) Pasif konjonktr politikasndan yana olanlar Merkez Bankasnn uygulayaca para politikasnn nceden aklanan ve bilinen kurallara balanmasn nerirler (rules-based policy) Para politikasn kurala balama abas kanuni para ortamnda enflasyonu denetim altna alacak parasal apa araynn bir uzantsdr
Asaf Sava Akat
253
Asaf Sava Akat
254
Asaf Sava Akat
255
Siyasete gvensizlik
Ayrma piyasa ve devlet mdahalesi karsndaki zt siyaset felsefesi tavrlarnn bir bata tezahrdr Piyasa yanllar kamu otoritesinin yetkilerini mmkn olduu kadar kstlamaya alrlar nk ilke olarak siyasi kadrolarn bu yetkileri ktye kullanacaklarna inanrlar Hkmetler kendilerine verilen snrsz para basma yetkisini siyasi amalar iin suistimal edeceklerdir Bylece piyasa ekonomisinin istikrarl ileyii hkmetlerin seim kazanmaya ynelik siyasi hesaplar ile bozulacaktr (political business cycle) Dolays hkmetin snrsz para basma yetkisini kstlayan para politikas kurallar tesis edilmelidir
Milton Friedman
Bir parasal kural yolu ile ekonomiye parasal apa getirme nerisi ilk Chicagolu Nobel dll iktisat Milton Friedmandan gelmitir Friedmann modern makroiktisadn olumasnda Keynes kadar etkili olduunu sylenebilir Friedmanla birlikte Keynesyenler tarafndan ihmal edilen hatta kmsenen para politikalar iktisat politikas tartmalarnda ne kmtr Ana tezi, para miktar ile enflasyon arasndaki ilikinin bir politika arac haline dnebileceidir Friedman ve kurucusu/mensubu olduu Chicago okulu genelde piyasann stnln savunur ve ekonomiye kamu mdahalesini eletirir
Monetarizm
Kurala bal pasif konjonktr politikalar savunan iktisat okuluna monetarizm denmektedir lk monetarist kural Friedman vazetmitir Para arz art hz nceden saptanarak aklanmal ve konjonktrden bamsz olarak sabit kalmaldr Kural kendiliinden ekonominin hzland dnemlerde para politikasnn kslmas, yavalad dnemlerde ise gevemesi anlamna gelmektedir rnein yllk sabit para arz art hz % 3 olarak saptanrsa, % 2lik uzun dnem byme hzna sahip bir ekonomide enflasyon % 1le snrl kalacaktr Friedman bu basit kuraln ekonomik dalgalanmalar asgariye indirecei kansndadr
Asaf Sava Akat
256
Asaf Sava Akat
257
Asaf Sava Akat
258
Miktar teorisinin sorunlar

Teorik gcne karlk miktar teorisinin zellikle ksa dnemde ciddi pratik sorunlar vardr Uygulamada para arznn hangi likit varlklar kapsamas gerektii o kadar net deildir Ampirik gzlemler tm para arz tanmlar iin parann dolam hznn ksa ve uzun dnem volatilitesinin yksek olduunu gstermitir Friedman bunun zerine para politikasnn para arz yerine nominal GSMHnn art hzn sabit tutacak ekilde yrtlmesini nerdi Ayn saysal rnekte, uzun dnem reel byme hz % 2 iken nominal GSMH % 3 artarsa enflasyon % 1de kalacaktr
Para kuralnn anlam

Monetarizmin ve para kurallarnn cazibesi teorik ve teknik gcnden kaynaklanmaz in teknik boyutu ikincildir Kuraln ncelikli amac siyasi otoritenin para yaratma yetkisini kstlayarak bte aklarn denetim altna almaktr Kural ayn zaman beklentilerle ilgili sorunlar da zecektir Dolays ile ekonominin enflasyonist bir sarmala dmesini engelleyecektir Yani Keynesyen konjonktr politikalarnn ierdii gevek bte tahdidinin ve aktivizmin tam tersine tekabl etmektedir
Ekonomik istikrar ve siyaset

ABDde ve dier gelimi lkelerde bir partinin siyasi yelpazedeki yeri makroekonomik tartmalardaki tavr hakknda nemli ipular tar ABDde Demokratlar ve ABde sol partiler isizlie kar daha duyarldr Vergileri ve kamu harcamalarn arttrmaya (bte aklarna) daha yatkndrr ABDde Cumhuriyetiler ve ABde sa partiler enflasyon kar daha duyarldr Vergileri ve kamu harcamalarn indirmeye (denk bteye) daha yatkndr Merkez Bankaclar yaptklar iin doal gerei olarak daha muhazafakar iglere sahiptir
Asaf Sava Akat
259
Asaf Sava Akat
260
Asaf Sava Akat
261
ABDde politika ve konjoktr
sizlik ve para kural

sizlik orann da kapsayan bir para politikas kural Keynesyenler iin ilgintir Monetarist para kural para arznn konjonktrden bamsz ekilde hep % 3 artmasdr Monetarist kurala isizlik dzeyini ekleyerek konjontre duyarll arttrlabilir Normal isizlik oran % 6 olan bir ekonomi alalm sizlik bu orann stne knca para arz artn yukar, altna inmesi halinde ise aa ekecek bir formlasyon aadadr Para art hz = % 3 + (isizlik oran % 6) Yeni kuralda normal (doal) isizlik orannn tesbiti byk nem kazanmaktadr
Doal isizlik oran NRU

ABDde iktisat politikas tartmalarn izleyen bir gzlemci, ekonominin olaan isizlik orannn ne olduu konusunun zel bir nem kazandn grr Her piyasa ekonomisi kendi zelliklerine gre bir miktar yapsal ve geici isizlik retir Bu isizlere konjonktr politikalar ile istihdam salamak mmkn deildir: yapsal zmler gerekir Doal isizlik oran (Natural Rate of Unemployment NRU) konjonktr politikas ile drlemeyen yapsal ve geici isizlik dzeyidir Teorik olarak tanm nisbeten kolaydr Pratikte hangi isizlik dzeyinin olumlu bir konjonktrde bile erimeyeceini saptamak ok zordur
Asaf Sava Akat
262
Asaf Sava Akat
263
Asaf Sava Akat
264
Enflasyonu arttrmayan isizlik

Keynesyenler para kuralnda doal isizlik orannn dk, monetaristler yksek tutulmasn tercih eder Polemie zm gene monetarist iktisatlardan gelmitir Ama enflasyonu engellemek olduuna gre, enflasyonu hzlandrmayan isizlik oran nemlidir Enflasyonu hzlandrmayan isizlik oran (Non Accelerating Inflation Rate of Unemployment NAIRU) ksa srede NRUnun yerine gemitir Bu durumda isizliin bu dzeyin stne kmas halinde para arz art hznn artmas (para politikasnn gevetilmesi) enflasyon asndan bir risk tamamaktadr
Esnek politika ve snrlar

Monetarizme kar Keynesyenlerin en nemli argman, para politikas kuralnn iktisat politikasn yrtenlerin elinden tm esneklii almasdr Halbuki, ekonomiler daima daha nce raslanmayan trden olumsuz ekonomik oklarla karlar Bu tr olaylar para otoritesinin gcn kurallarla kstlamak ekonomiye gereksiz zararlar verebilir Keynesyen eletiri hakl ve makul durmaktadr Monetarist iktisatlarn Keynesyen eletiriye cevab sz konusu esnekliin ciddi bir yapsal zafiyet tadn kantlamak oldu Zaman iinde tutarszlk (time inconsistency) yada cayma etkisi iktisat teorisini zenginletirmitir
Cayma etkisi
Teorik bir rnekle olay izleyelim Para otoritesi bir politika tasarlyor ve aklyor Piyasalar bu aklamay ciddiye alyor ve zel kesim bu politika ile uyumlu kararlar alyor Soru udur: acaba bu koullarda para otoritesinin aklad politikadan caymas onun karna mdr? Bir an iin karna olduunu kabul edelim Para otoritesi aklad politikadan cayacaktr u halde zel kesim kararlarn alrken aklanan politikadan caylmas riskini de hesaba katmak zorundadr Bu riskin varl para politikasnn ikna gcn yani etkinliini azaltc etki yapacaktr
Asaf Sava Akat
265
Asaf Sava Akat
266
Asaf Sava Akat
267
Cayma etkisi rnekleri

Ekonomi dndan da rnekler verilebilir Yatrmlar tevik iin vergi indirimi getiriliyor Yatrmlar gerekleince, vergi gelirlerini arttrmak iin o indirimi kaldrmak hkmetin karnadr Anne ocuun baz davranlarn cezalandracan aklyor ocuk bunlar yapsa bile aile affetme yoluna gidebilir: ceza vermek anne iin de tatszdr retmen rencilerini daha ok altrmak iin dnem sonunda zor bir snav yapacan sylyor renciler hakikaten iyi alrsa retmen snav yapmad taktirde snav katlar okuma kleftinden kurtulacaktr
Tepki fonksiyonu
Cayma etkisinin teorisi kamu otoritesinin kendi setii bir hedefe ulamasnn salad fayda/refah (utility) stne ina edilmitir Kamu otoritesinin faydas bir kayp fonksiyonu (loss function) tarafndan llr Buna kamu otoritesinin tepki fonksiyonu da denir rnein Merkez Bankasnn tepki fonksiyonu iki temel deikenden oluur Biri enflasyon, dieri ise isizliktir Her ikisinin de artmas Merkez Bankasn mutsuz, azalmalar ise mutlu edecektir Doallkla enflasyon ve isizliin para otoritesinin tepki fonksiyonundaki arlklar eit olmayabilir
Merkez Bankas tepki fonksiyonu

Merkez Bankasnn isizlik u ve enflasyon S arasndaki ters ilikiyi aadaki tepki fonksiyonu ile deerlendirdiini kabul edelim L ( u , S ) = u + J S2 Denklemdeki J katsays Merkez Bankasnn enflasyon kartln lmektedir: J bydke tepki fonksiyonunda enflasyonun etkisi artmaktadr Dk J dzeylerinde, piyasalarn Merkez Bankasnn enflasyon hedefini kabullenmesinden sonra hedeften cayma isizliin azalmas yolu ile MBnn faydasn arttrr Yani cayma para otoritesinin karnadr Sadece yksek J halinde cayma karna deildir
Asaf Sava Akat
268
Asaf Sava Akat
269
Asaf Sava Akat
270
Cayma etkisinin anlam

Teorinin ierdii monetarist tavr iyi anlamalyz Merkez Bankasnn amalar arasna isizliin de katlmas yanltr Para politikas sadece fiyat istikrarn hedeflemelidir Aksi takdirde, piyasalar Merkez Bankasnn aklad enflasyon hedefinden isizlii azaltmak iin ileride cayacan hesaplar Cayma riski enflasyon beklentilerini yksek tutar Bu durumda mali piyasalarda nominal faizler de yksek enflasyon beklentilerine gre oluur Yksek faiz ise tketim ve yatrm harcamalarn ksar Esneklik amalanann tam tersi etki yapar
Gvenilirlik (credibility)
Cayma etkisi, enflasyon ve MB davran asndan daha genel bir soruna iaret etmektedir Rasyonel beklentiler teorisini ve Phillips erilerinin nasl kaydn hatrlayalm Hkmet yada Merkez Bankasnn fiili enflasyonun altnda bir hedef saptadn kabul edelim Eer piyasalar enflasyon hedefini ciddiye alr yani para otoritesinin daha sonra hedeften caymayacana gvenirlerse Phillips erisi aaya kayacaktr Bu ise bir resesyon ve retim kayb yaanmadan enflasyonun indirilmesini temin edecektir Para politikasnda esneklik ancak gvenilirlikle birlikte yararl olacaktr
Gven hayatidir
Gven duygusu ancak ve ancak vaadedilen hedeflere gtrecek politikalarn gereinde o politikalardan zarar grenlerlerden gelen eletirilere ramen kararllkla uygulanmas ile salanr Gvenin tesisi zaman alacaktr Bir tek cayma olay bile piyasalar tarafndan uzun sre hatrlanacaktr Dk enflasyon hedefi akladktan sonra piyasalarn inandn grp bu frsat isizlikle mcadele iin kullanmann frsat maliyeti yksektir Bir daha dk enflasyon hedefine gvenilmez rnein ubat 2001 krizinden sonra Trkiyede dviz kurunu tekrar sabitleme olana kalmamtr
Asaf Sava Akat
271
Asaf Sava Akat
272
Asaf Sava Akat
273
Parasal apa olarak enflasyon

1980lerde nerilen para kurallarnn pratik sorunlar giderek daha belirgin hale gelmeye balad Parann dolam hznda arzulanandan daha fazla dalgalanma saptand: bylece para arz art kurallar ksa dnemde bile anlamszlat Nominal GSMH ile alt ay gecikme ile yaynlandndan para politikasn deerlendirmeyi zorlatryordu Bu koullarda dorudan enflasyonun bir parasal apa olarak kullanlmas nerileri glendi Bu neri ilk bakta evrisel durabilir: enflasyonun apas enflasyon oluyor Aslnda sorunu cepheden gslemeyi salar
Enflasyon hedeflemesi
1990larda artan sayda Merkez Bankas dier nominal gstergelerin kontrol yerine dorudan enflasyonu hedeflemeye balad Genellikle hedefi hkmet tayin eder Merkez Bankas bu hedefin tutturulmasn temin edecek para politikasn uygulamakla sorumludur Bu yntem para otoritesinden hesap sorabilmeyi (accountability) kolaylatrr Hedeften sapmann grnlrl yksektir Yeni Zelanda, Kanada, Finlandiya, srail, sve, spanya ve ngiltere enflasyon hedeflemesine getiler Trkiye de enflasyon hedeflemesine gemeye hazrlanyor
Enflasyon hedeflemesi ve effaflk

lk bakta enflasyon hedeflemesi Merkez Bankasn enstrman seiminde serbest brakmaktadr Bu bakma esnek politikaya daha yakndr Ancak, hedefe asgari maliyetle ulaabilmek iin piyasalarn ikna edilmesi zorunluluu srmektedir Bu ise para otoritesinin neyi ve neden yaptnn piyasalar tarafndan kolay izlenmesi ile mmkndr Yani enflasyon hedeflemesinin baars iin para politikasnda effaflk nkouldur Para kuralnun tanm icab effaf ve piyasalar tarafndan kolay izlenme zelliklerine sahip olduunu hatrlayalm Enflasyon hedeflemesi de bir para kural gerektirir
Asaf Sava Akat
274
Asaf Sava Akat
275
Asaf Sava Akat
276
Taylorun para politikas kural

Halen ABD Hazine bakan yardmcs John Taylor byle bir para kural nermitir FED bakan Alan Greenspanin bu kural uygulad rivayet edilir Taylor kural ksa dnem faizleri (Nominal Federal Funds Rate - NFFR) enflasyona ve tam istihdam retiminden sapmaya [( Y Y ) / Y ] balar NFFR = Enflasyon + 2 % + 0.5 ( Enflasyon 2.0 ) 0.5 ( retimde sapma) Greenspan tarafndan fiilen tesbit edilen faizler formln ngrdkleri ile adeta ayndr
Byk Buhrann nedeni

Keynesyenlerle monetaristler arasnda 1950lerden bu yana sregelen bir scak tartma alan da Byk Buhrann nedenleridir Keynesyen iktisatlar Byk Buhran talep yetersizliine balarlar LM-IS analizini kullanrsak, IS erisindeki aa kaymalar ekonomiyi depresyona sokmutur Monetarist iktisatlar Byk Buhran para politikasnda yaplan hatalarla aklar Depresyon LM erisindeki kayma ile olumutur Buna ek olarak fiyatlarn dmesinin (deflasyon) bunalm derinletiren esas neden olduunu syleyenler de vardr
IS oklar
1929da borsadaki k byk servet kaybna yol aarak insanlar tketimlerini ksmaya ve tasarruflarn arttrmaya itti (tketim eilimi dyor) Konut yatrmlar bir nceki dnemde yaratlan arz fazlas nedeni ile kt (yatrm eilimi azalyor) Yaygn banka iflaslar mali kesimi kltt (credit crunch) ve tketici gvenini zedeledi Hkmet resesyonun yol at vergi geliri kaybn telafi etmek iin vergileri arttrma ve kamu harcamalarn ksma yoluna gitti (sk maliye politikas) Bu ekilde bir ksr dng balad Sradan bir resesyon on yl sren Byk Buhrana dnt
Asaf Sava Akat
277
Asaf Sava Akat
278
Asaf Sava Akat
279
LM oklar
1929dan 1933e para arz nominal olarak % 25 dt Bunun gerisinde Federal Reserve Boardun yanl kararlar yatyordu Para arznn azalmas LM erisinde yukar doru bir kayma yani toplam talebin dmesi demektir Milton Friedman Byk Buhran tm ile gereksiz derecede sk para politikasna atfetmektedir Keynesyenler depresyon boyunca faiz hadlerinin ok dk kald ve fiyatlardaki gerileme sonucu reel para miktarnn azalmad eletirisini getirir Para politikas hatalarnn da Byk Buhrana katkda bulunduu grlmektedir
Buhran ve deflasyon
Acaba fiyatlardaki hzl dler yani deflasyon uzun bir depresyonun nedeni olabilir mi? Fiyatlar sabit tutan LM-IS analizi kullanlamaz Klasik analiz, deflasyonun mali serveti arttrarak tketimi olumlu etkileyeceini syler (Pigou etkisi) 1930larda fiyat dlerinin ekonomiyi canlandracana inanlyordu; artk farkl dnlyor Nominal faizler tanm icab eksi olamayacana gre deflasyon reel faizi ykselterek toplam talebi ksc etki yapacaktr Bir resesyona kar para politikasn kullanma olanan kaldrd lde deflasyonun ekonomi iin ciddi bir tehlike olduunu dnenler oktur
Belirsizlik iinde politika

Teorinin konjonktrle mcadeledeki rol snrldr ktisat politikalar daima teorik modellerden ok daha karmak bir dnyada uygulanr Dnyann koullar teorinin izleyebileceinden ok daha hzl deiir Siyasi ve sosyolojik unsurlar, zihniyetler ve kiilikler gerek dnyada hayati role sahiptir Politikay tasarlayan ve uygulayanlarn ille yetenekli ve bilgili olmalar gerekmez Brokratik hiyerarilerde kural hareketsizlik, i ekime ve yanl mevviklerdir Btn bu zafiyetlere ramen toplumlarn iktisatnn tavsiyelerine kulak vermesi ilgintir
Asaf Sava Akat
280
Asaf Sava Akat
281
Asaf Sava Akat
282
oktan lm bir iktisat...

Keynes aadaki nl blm 1936da yazmt ... ktisatlarn ve siyasi filozoflarn fikirleri, doru olduklar kadar yanl olduklarnda, genellikle anlaldndan ok daha gldrler. Gerekten, dnyay aslnda onlar ynetir. Kendilerini entellektel etkilerden muaf zanneden pragmatik insanlar genellikle oktan lm bir iktisatnn esirleridir. Bolukta sesler duyan iktidardaki deliler, lgnlklarn aslnda bir akademisyenin yllar ncesinde karalad satrlardan damtmlardr... ktisadi fikirler, yanl olanlar da dahil, insanlar gnlk yaamn tahmin edildiinden ok daha fazla etkiler
Kamu maliyesinin nemi DEVLET BTES

Maliye politikasnn ayrntlar
Drdnc Blm Kamu maliyesinin yaps ve sal, zengin-fakir, gelimi-azgelimi, byk-kk btn dnya ekonomileri iin fevkalade nemlidir Makroekonomik modelerde maliye politikasnn ekonomik konjonktre byk etki yaptn grdk rnein kamunun ek harcama yapabilmesi bir resesyonun hasarn hafifletmektedir te yanda hem vatandalar hem de mali piyasalar genellikle kamu aklarndan ve kamu borcundan tedirgin olurlar Kamu maliyesinin oluabilecek zafiyetlerin ekonomiye ok byk maliyetler getirebilecei Trkiyenin deneyiminden iyi bilinmektedir
Asaf Sava Akat
283
Asaf Sava Akat
284
Asaf Sava Akat
285
Devlet btesi
Kamu maliyesi devlet btesinde somutlar Bte, devletin elde edecei tm vergi ve dier gelirlerini ve yapaca tm harcamalar kapsar Teorik olarak kamu otoritesinin bte dnda gelir elde etmesi yada harcama yapmas mmkn deildir Btenin birlii (tevhid) ilkesine gre kamu gelirleri nceden belirli harcamalara tahsis edilemezler; tm bte havuzunda birletikten sonra harcanrlar Bteyi genelde yrtme organ (hkmet) hazrlar Yasama organ (Meclis) tarafndan onaylanmas ile yrrle girer (Trkiyede Bte Kanunu) Fiili uygulama lkede kanun hakimiyetinin ne lde varolduuna gre farkl ekillerde olabilecektir
Vergiler
Devlet toplumun dedii kaynaklarla hizmet verir Vergi olay binlerce yl nce insanolunun devleti kefetmesine kadar geri gider Devletin olduu her yerde vergi vardr Benjamin Franklinin ABDnin kurulu gnlerinde syledii gibi, hayatta sadece iki ey kesindir: lm ve vergiler... Sanayi devrimi ncesinde hakim ekonomik faaliyet alan olarak topraktan ve tarmdan vergi alnrd rnein Osmanl Devletinde aar vergisi (r = onda bir) en nemli varidat kayna idi Piyasa ekonomileri tm iktisadi faaliyetlerden ve ok farkl yntemlerle vergi toplama olanana sahiptir
Vergilerdeki art
20.inci yzylda tm dnyada devletin ekonomideki arlnn arttn izliyoruz Vergi gelirlerinin GSMHya oran bir ekonomide devletin bykln lmenin salam bir yoludur Bu oran lkeden lkeye ve dnemden dneme deiim gsterir Gelimi lkelerde oran daha yksektir Devletin bymesi ekonomik ve toplumsal alanda stlendii sorumluluun genilemesi ile eanl olarak gereklemitir Ayn gelimilik dzeyindeki lkelerde bile devletin ekonomideki rolne bal olarak byk farklar grlmektedir
Asaf Sava Akat
286
Asaf Sava Akat
287
Asaf Sava Akat
288
Dnyada vergi gelirleri

Tax revenue (% of GDP) 1988 Italy 35,4 France 37,0 Israel 36,8 Sweden 35,8 United Kingdom 32,0 Poland 35,1 Germany 23,7 Greece 26,4 Brazil 14,7 Turkey 11,0 United States 17,5 Egypt, Arab Rep. 18,6 Mexico 13,1 Argentina 8,5 India 10,5 Source: World Bank 1997 41,6 38,9 35,7 35,2 33,4 33,1 26,5 20,4 19,8 19,1 18,8 16,6 13,0 12,4 9,1 Change ( %) 17,5 5,1 -3,0 -1,7 4,4 -5,7 11,8 -22,7 34,7 73,6 7,4 -10,8 -0,8 45,9 -13,3
Vergi trleri
stne salnan iktisadi bykln cinsine ve kullanlan ynteme gre vergileri ayrdedebiliriz Dorudan vergiler hakiki ve hkmi ahslarn elde ettikleri gelir zerinden alnr: gelir vergisi ve kurumlar vergisi Sosyal gvenlik kurumlarna yaplan prim, vs. demeleri de dorudan vergilerdir Dolayl vergiler mal ve hizmetlerin retim, sat ve ithalat srasndaki ilemlerden alnr: KDV, zel Tketim Vergisi, Petrol rnleri Vergisi, Banka Muamele Vergisi, vs. Servet vergiler varlklardan alnr: bina vergisi, ara vergisi, veraset ve intikal vergisi, vs.
Dnyada vergilerin dalm

On income, profits and capital (% of current revenue) gains United States 55,3 Germany 14,3 Italy 35,4 Brazil 16,6 Sweden 11,2 France 19,6 Egypt, Arab Rep. 21,7 Israel 36,1 United Kingdom 37,3 Portugal 26,5 Turkey 35,9 Argentina 13,6 India 20,7 Greece 32,9 Mexico 30,9 Others inc. Social security taxes 40,2 65,7 42,4 58,3 60,4 51,8 48,5 31,5 30,1 37,6 18,7 38,0 30,2 9,9 5,6 Total of income On goods On plus social and internation security services al trade 95,5 3,4 1,1 80,0 20,0 0,0 77,8 22,2 0,0 74,9 22,6 2,5 71,6 27,9 0,5 71,4 28,6 0,0 70,2 17,2 12,6 67,6 31,7 0,7 67,4 32,6 0,0 64,1 35,9 0,0 54,6 43,1 2,3 51,6 40,8 7,6 50,9 27,4 21,7 42,8 57,1 0,1 36,5 59,6 3,9
Citizens pay more taxes in developed countries US has a lower tax rate than European countires Tax revenues are rising rapidly in Turkey from a low starting point
Asaf Sava Akat
289
Asaf Sava Akat
290
Asaf Sava Akat
291
Vergide etkinlik ve hakkaniyet

Piyasa ekonomisinin en tartmal konusu kamu hizmetlerinin finansmanna vatandalarn nasl katlaca yani vergi politikasdr Ekonomik mantk, verginin ekonomik etkinlie en az zarar verecek ekilde ve asgari ekonomik maliyetle toplanmasn gerektirir Toplumsal hakkaniyet duygusu ise vergi politikasnn piyasa ekonomisinin yaratt gelir dalm bozukluklarnn dzeltilmesi iin kullanlmasn ister Bu iki ilke pratikte birbiri ile eliir Mterakki gelir ve servet vergileri ikinci ilkeyi tatmin eder ama ilki ile uyumsuzdur Dolayl vergiler ilkini salar ama ikinciyi bozar
Vergi ve konjonktr politikas

Vergi yaps maliye politikasnn konjontre kar kullanlmasn da etkiler Dorudan vergilerin arlk tad bir ekonomide maliye politikasnn vergi art yolu ile kslmas fiyatlara yansmaz yani enflasyonu etkilemez Vergi yaps dolayl vergilere dayanan bir ekonomide ise maliye politikasnn vergi art yolu ile kslmas fiyatlara yansr yani enflasyonist bir etki yapar Sk maliye politikas ilkinde ksa dnemde nominal ve reel faizleri drr kincisinde ksa dnemde nominal faizler dorudan enflasyona paralel, reel faizler ise enflasyon beklentilerinin ykselmesi sonucu artar
Kamu harcamalar
Vergi kamu harcamalarnn finansman iin alnr Kamu tketimi devletin satn ald mal, hizmet ve retim faktrlerine yapt demelerdir cret/maa demeleri ve cari harcamalardan (ara, yakt, enerji, kira, krtasiye, vs.) oluur Kamu tketiminin GSMHya oran klasik anlamda devletin byklnn bir lsdr Transfer harcamalar bir mal, hizmet yada faktr karl olmayan harcamalardr Bor faizi, sbvansiyonlar, tevikler, sosyal gvenlik harcamalar (emeklilik, salk ve issizlik sigortas) gibi ana kalemlerden oluur Bunun dnda yatrm harcamalar da vardr
Asaf Sava Akat
292
Asaf Sava Akat
293
Asaf Sava Akat
294
Bte dengesi
Toplam kamu harcamasn faiz-d harcama ve faiz harcamalar eklinde ikiye ayrabiliriz Faiz-d denge bte gelirlerinden faiz-d harcamalarn kartlmas ile bulunur Faiz-d denge = Gelir Faiz-d harcama Bte dengesi gelirlerle toplam harcama arasndaki farktr = Gelir Harcama Kamu borcunun milli gelire oran, enflasyon ve reel faizler ykseldike faiz-d denge/bte dengesi ayrmnn nemi de artar Gelirlerin giderlerden byk yada kk olmas halinde bte fazla yada ak verir Eitlik haline denk bte denir
Kamu kesimi borlanma gereksinimi

Sava sonras dnemde genelde btelerin ak vermesi yeni bir terim ortaya karmtr Kamu kesimi borlanma gereksinimi KKBG (PSBR Public Sector Borrowing Requirement) bte ann bir baka addr Devletin btedeki ak kadar borlanma zorunluluuna iaret etmektedir KKBG nominal bir byklktr yani enflasyondan etkilenecektir Borlanma enstrmanlar karsnda tarafszdr: devlet bu borcu mali piyasalarda alabilecei gibi Merkez Bankasndan (para basarak) da temin edebilir
Enflasyonun bteye etkisi

Enflasyon btede faiz demelerinin nominal muhasebeletirilmesi nedeni ile ciddi sorunlar yaratr Devlet kendi paras ile borlanm olsun Nominal faiz haddini hatrlayalm i=r+S Faiz demesini kamu borcu D ile arparak buluruz iD=rD+SD S pozitif ise, reel faiz demeleri nominal faiz demelerinden kk olacaktr Enfasyon ykseldike, btede grnen nominal faiz demeleri ile hesaplanan reel faiz demeleri arasndaki uurum byyecektir Sfr enflasyonda bu sorun ortadan kalkar
Asaf Sava Akat
295
Asaf Sava Akat
296
Asaf Sava Akat
297
Btede enflasyon muhasebesi

Btede grnen nominal faiz demelerinden enflasyon etkisinin ayklanmas bteye enflasyon muhasebesi uygulanmas anlamna gelir Buna parasal dzeltme de denilmektedir Pratikte zor bir ilemdir Kamu borcu farkl vade ve nominal faiz tayan tahvil ve bonolardan olumaktadr Bir blm dnem iinde geri denmitir nce kamu borcunun ortalama (paal) faizinin hesaplanmas gerekir Ayrca hangi fiyat endeksinin kullanlaca da nemlidir GSMH deflatr tercih edilmelidir
Reel (operasyonel) bte dengesi

Nominal faiz demelerinden enflasyon dzeltmesini kartnca reel faiz demeleri elde edilir Faiz-d harcamalar reel faiz demeleri ile toplaynca reel bte harcamalarna ularz Bte gelirlerinden reel bte harcamalar kartlnca reel bte dengesi ortaya kar Operasyonel denge de denir Enflasyonun sfr fakat geri kalan hereyin (zellikle reel faizlerin) ayn olduu duruma tekabl eder Enflasyon dzeltmesi yapldktan sonra nominal bte a reel bte fazlasna dnebilir Maliye politikasn operasyonel denge ile deerlendirmek (sk yada gevek) gerekir
Bte ve konjontr
Herhangi bir dnemin reel bte dengesi ekonomik konjonktre bamldr Gelir ve harcamalarn konjonktrden etkilenmesi, resesyon dnemlerinde bte aklarna fakat boom dnemlerinde bte fazlalarna neden olabilir Bu sorunu konjonktre gre dzeltilmi bte dengesi tanmlayarak zebiliriz Konjonktrn bte gelir ve giderlerinde yaratt net art/azal hesaplanarak bte dengesine eklenir Buna yapsal bte dengesi de diyebiliriz Bte denklii bir konjonktr evrimini kapsayacak ekilde yeniden tanmlanr Keynesyenler bu anlama denk bteyi kabul eder
Asaf Sava Akat
298
Asaf Sava Akat
299
Asaf Sava Akat
300
Maliye politikas kurallar

ok sayda lkede hkmetlerin bte a vermesine hukuki kstlar aranmtr Denk bte kanunlar pratik deildir: kanunu kartan Meclis daima baka bir kararla iptal edebilir Ksa dnemde konjonktr dalgalanmasn hafifletecek bte aklarna (ve fazlalarna) ihtiya vardr Maastricht kriterleri bir maliye politikas kural rneidir Euro blgesi lkeleri bte ana (GSMHnn % 3) ve kamu borcuna (GSMHnn % 60) st snr koymay kabul etmilerdir Snr geen lkeler ok byk cezalar demeye mecburdur
Anayasal iktisat
Daha kalc bir kstlama, bte dengesi ile ilgili hkmlerin lke anayasasnda yer almasdr Anayasay deitirmek her lkede zor bir sretir Anayasal iktisat meclis ve hkmetin bte yapma yetkisinin anayasa aracl ile denetimlenmesini /kstlanmasn nerir ABDnin ciddi bte aklar verdii 1980lerde muhafazakar Amerikan sanda popler oldu Olabilecek en rijit maliye politikas kuraldr Beklenecei gibi sa-sol ayrm olmakszn siyasi partiler bu gre pek iltifat etmediler Beklenmedik olaylar karsnda kamu otoritesinin bte a verebilme hakkna sahip ktlar
Bte ve kamu bilanosu

irketlerde iki ayr muhasebe yntemi vardr Kar-zarar hesab devlet btesi gibi irketin gelirgider akmlarn zetler irket bilanosu ise irketin bir tarihteki varlk ve ykmllklerinin stok deerlerini yanstr Bte dengesi devletin varlk ve ykmllk stounda iki dnem aras deiime eit olacaktr Bilano mant bteyi bak zenginletirir rnein bte ann nedeni varlk art olabilir Yada bte fazlasnn gerisinde varlk sat olabilir irketlerde olduu gibi devlet btesine devletin varlk-ykmllk bilanosunun eklenmesi kamu maliyesinde effafl arttracaktr
Asaf Sava Akat
301
Asaf Sava Akat
302
Asaf Sava Akat
303
Kamu borcunun tanm

Kamu borcuna bilano mant ile yaklaabiliriz Teorik olarak, bir dnemdeki bte dengesinin o dnem kamu borcunda gerekleen deiimine eit olmas gerekir Yani kamu borcundaki nominal deiim nominal bte ana, reel deiim de reel bte ana eit olacaktr Devletin bte dnda gelir ve harcamas yapmas bu zdelii bozacaktr Bu tanmlar kamu borcunun tm yerli para cinsinden ise dorudur Ancak o takdirde gemi dnem bte aklarn toplaynca o andaki kamu borcu stouna ulalr
Kamu borcunun tarihi

Devletler gelirlerinden daha fazla harcama yapmak iin zel kesimden hep bor aldlar Eskiden pahal savalar borla finanse edilirdi Devletlere bor veren byk bankerler vard (Osmanl devletinde Galata Bankerleri) 20.inci yzylda bile savan finansman kamu borcunda hzl artn temel nedenidir Sava yada bar, neticede kamu borcunu bte aklar arttrr Son yarm yzylda refah devleti ile birlikte sosyal amal kamu harcamalarndaki art bte aklarn bytm ve kamu borcununun rekor dzeylere trmanmasna neden olmutur
KAMU BORCU
Tanm ve dinamikleri
Beinci Blm
Asaf Sava Akat
304
Asaf Sava Akat
305
Asaf Sava Akat
306
Kamu borcunun llmesi

Mutlak bor saylar gerek lkeler gerek ayn lkede iki ayr dnem arasnda karlatrma yapmak iin yetersizdir O nedenle kamu borcunun lke GSMHna oran (bor oran) alnr Bor oran nfus ve byme ile ilgili lme sorunlarn zmeye ve kamu borcunu lkenin retim gc ile ilikilendirmeye olanak tanr Kamu borcunun mutlak deerlerinde de lme ve tanm sorunlar vardr O adan bor miktar ve oran dikkatle hesaplanmas gereken bir byklktr Aksi halde byk yanl anlamalar ortaya kabilir
Brt ve net bor

En kolay elde edilen kamu borcu says devletin brt borcudur Brt bor devlet hazinesinin kayt altndaki bor ykmllkleri toplamdr Ancak bu borcun alacakllar arasnda hazine dndaki baka kamu kurum ve kurulular olabilir Kamuya ait kamu alacakllar arasnda zellikle Merkez Bankas yer alr Hazinenin toplam borcundan dier kamu kurumlarnn alacaklar dlerek net bor elde edilir Doallkla, net bor hesaplanrken dier kamu kurumlarnn nc ahslara muhtemel ykmllklerinin de netletirilmesi gerekir
Vade kkenli sorunlar

Kamu borcu vadesi bir yldan uzun tahvillerden oluuyorsa bor miktarnn ve yllk faiz demelerinin hesaplanmas kolaydr Bir yln altnda vadeye sahip iskontolo Hazine bonolar sorunlar yaratr Hazine bonosunun nominal deeri birikmi faizi ile gnlk deerinden yksektir Dolays ile kamu borcu olduundan yksek durur Faiz demesi bononun itfasnda yazlr halbuki bir nceki bte dnemine ait olabilir Ocak 2004de yaplan bir yllk bononun faizi 2005e girecek, buna karlk kamu borcu Ocak 2004de nominal ihale (faiz dahil) tutarnda artacaktr
Asaf Sava Akat
307
Asaf Sava Akat
308
Asaf Sava Akat
309
bor d bor
Sermaye hareketlerinin kstland (konvertibilitenin olmad) lkelerde kamunun i ve d borcu ayrdedilir bor lke iindeki alacakllara olan bortur D bor lke dndan alacakllara olan bortur Konvertibilite ile birlikte i-d bor ayrm fiilen anlamn yitirir borcun bir blm yabanclarn (non-residents) elinde olabilir Buna karlk yerliler (residents) d borcun bir blmnn alacakls olabilirler Nihayet baz yerliler dardan borlanarak kamuya i bor verebilirler
Yerli para ve dvizle bor

Sermaye hareketlerinin serbest braklmasndan sonra esas ayrm borcun hangi para cinsinden olduudur Dk enflasyonlu (istikrarl) lkelerde devlet sadece kendi paras ile borlanr Yksek enflasyonlu (istikrarsz) lkelerde devlet baka lkelerin paralar ile de (dviz) borlanmak zorunda kalr Kamu borcu iinde yerli para dnda para birimlerinin de olmas bor hesaplarn iyice kartrr ktisat teorisinde gelitiren model ve analizlerde daima kamu borcunun lke paras cinsinden olduu varsaym yaplr
Bor oran ve enflasyon

Yksek enflasyon ortamlarnda bor orann hesaplamadan nce nominal GSMHda dzeltme yapmak gerekir GSMH akm bykldr: deflatr ortalama enflasyonu (Haziran sonu fiyatlar) yanstr Kamu borcu stok bykldr: yln son gn fiyat dzeyini yanstr GSMHnn bor stou ile ayn fiyat dzeyine getirilmesi gerekir Orta-GSMH (centered-GNP) geen yln son yars ve gelecek yln ilk yars nominal GSMH deerini alarak fiyatlar Aralk sonu dzeyine getirir Baka yntemler kullanlabilir
Asaf Sava Akat
310
Asaf Sava Akat
311
Asaf Sava Akat
312
Dnyada kamu borcu

2001 yl Japonya Italya* Belika* Kanada Yunanistan* Trkiye Danimarka ngiltere ABD Fransa* Bor oran (%) 119 108 105 101 100 75 67 64 62 58 Portekiz* rlanda* spanya* Finlandiya* sve* Almanya* Avusturya* Hollanda* Avustralya Norve Bor oran (%) 55 54 53 51 49 46 40 27 26 24
ABD: 1790dan bugne kamu borcu
Gizli ykmllkler
Devletin gelecekteki baz ykmllkleri bor saylarna dahil edilmemi olabilir Tipik rnek emeklilik sigortas veren kamu sosyal gvenlik kurumlardr Eer gerekli kaynaklar ayrlmamsa, gelecekte denecek emekli maalar devletin ykmlldr Sosyal gvenlik sistemleri genellikle geldike de (pay as you go along) sistemi ile bugnk primlerle bugnn emekli maalar der Pek ok lkede emeklilik sistemindeki grnmeyen ykmllkler grnen kamu borcundan yksektir Trkiyedeki grev zararlar da bir baka gizli ykmllk rneidir
(*) Euro yesi (Maastricht kriteri: % 60)
Asaf Sava Akat
313
Asaf Sava Akat
314
Asaf Sava Akat
315
Nesiller aras muhasebe

Bte aklar ve yksek kamu borcu tartmalarnda karmza iki soru kar Nesiller arasnda gelir dalmn anlaml mdr? Kamu borcu nesilden nesile klfet transferi midir? Bir yaklam, her neslin kendi rettiini kendisinin kulland, yani kamu borcunun sadece her nesil iinde gelir dalmn deitirdiidir Bir baka yaklamda kamu borcu bugnn vergi mkelleflerinin yararna, yarnn vergi mkellefleri nin zararnadr Doallkla an nereden kaynakland nemlidir: rnein eitime giden harcamalar ondan yararlanan neslin demesi hakl grlebilir
Kamu borcu neden ktdr?

ktisatlar kamu borcunun GSMHya orannn ykselmesini arzulanmyan bir durum olarak niteler Yksek bor oran hkmetin konjonktre kar genileyici maliye politikas uygulamasn engeller Faiz demelerinin kamu gelirlerinden ald pay arttka kamu hizmetlerine kalan pay azalr Borcun geri denmemesi ihtimali risk primini yani reel faizi ykselterek bir faiz-bor ksr dngsn tetikleyebilir Kamu borcunun bir blm dvizle olan lkeler dviz kuru riski tarlar Muhafazakar iktisatlar nezdine kamu borcu zel yatrm kovduu iin (crowding out) zaten ktdr
Bor dinamii
Nominal bortaki deime, faiz-d denge ile faiz demeleri toplamna eittir D = i D FDD = KKBG Denklemi D ile blelim, enflasyon ve reel faizi ekleyelim: borcun byme hz d enflasyon art faiz haddi r art faiz-d denge/bor oranna fd eittir d = + r fd Bor orannn deiimi ise bu saydan nominal GSMH byme hznn ( + g) kartlmas ile elde edilir = d ( + g) = r (fd + g) Bor oranndaki deime reel faize, faiz-d denge/bor oranna ve reel byme hzna baldr
Asaf Sava Akat
316
Asaf Sava Akat
317
Asaf Sava Akat
318
Srdrlebilir bor
Denklemin en basit zm bor orann sabit tutacak byklklerin aranmasdr Zaman iinde kamu borcu ile ekonominin retkenlii arasndaki ilikinin deimemesine srdrlebilir bor denebilir Nominal adan, bor orannn sabit kalmas iin = 0 olmal yani kamu borcu art hz d ile GSMH art hz ( + g) eitlenmelidir Reel adan ise daha da ilgin bir sonu vardr: reel byme hz, reel faiz haddi eksi faiz-d denge/bor oranna eit olmaldr g = r fd Bu basit sonucun ok ilgin sonular vardr
Srdrlebilir bte a
FDD = 0 varsayalm Bte faizler dnda ne ak ne de fazla vermektedir Bu durumda faiz demeleri kadar bir bte a (KKBG) vardr Eer reel faiz haddi ekonominin byme oranna eitse bor oran sabit kalr (kkse der) Buna srdrlebilir bte a diyebiliriz Reel byklklerle altmz hatrlatalm Srdrlebilir bte ann GSMHya oran bor oran arp byme hzna eittir Srdrlebilir bor iin sk sk tekrarlanan bu sonucun faiz-d btenin dengede olmas halinde geerli olduu unutulmamaldr
Srdrlebilir bte a ve enflasyon

Bor dinamii enflasyonla birlikte yani nominal byklkler iin de geerlidir Enflasyonun varl sadece srdrlebilir an nominal deerini ve GSMHya orann etkiler Forml nominal byklklerle yazalm
+g=
+ r fd
Srdrlebilir bte a nominal GSMH byme hznn bor oran ile arpmna eit olacaktr Dier parametreler, g, r ve fd deimedii srece, enflasyondaki art srdrlebilir nominal bte ann milli gelire orann ykseltir Enflasyonla birlikte nominal bte aklarnn bymesi bor dinamii asndan bir anlam tamaz
Asaf Sava Akat
319
Asaf Sava Akat
320
Asaf Sava Akat
321
Faiz-d fazla ve bor dinamii

Btenin faiz-d fazla vermesi halinde srdrlebilir bor iin gerekli reel faiz deiecektir Srdrlebilir bor formlnden r = g + fd Faiz-d denge/bor oran art byme hz reel faiz haddine eit yada bykse bor oran sabit kalr rnein % 80 bor oran, GSMHnn % 6.5u kadar faiz-d fazla ve % 6 byme hz iin, reel faizlerin % 14.1 ve altnda kalmas bor orann sabit tutmak iin yeterlidir Srdrlebilir bte a GSMHnn % 4.8idir Bor oran kldke ayn faiz-d fazla ile daha yksek reel faiz demek mmkndr
Seignorage ve bor dinamii

Kamu maliyesinin seignorage gelirini ekleyebiliriz Bir yntem Merkez Bankasnn karn faiz-d fazlaya girecek ekilde bte gelirlerine katmaktr Genellikle seignorage geliri kamu gelirleri dnda ayr bir kalem olarak telakki edilir Seignorage gelirleri/kamu borcu oran formle eklenince r = g + fd + s Bu durumda srdrlebilir bor iin gerekli reel faiz haddi daha da ykselecektir Ya da ayn byme hz ve reel faiz haddi dzeyinde srdrlebilir bte a iin gerekli faiz-d fazla azalacaktr
Dviz kuru ve bor dinamii

Kamu borcunun bir blmnn dviz cinsinden olmas bor dinamii formln karmaklatrr Temel sorun, lke parasnn deerindeki deimenin borcun milli gelire orann etkilemesidir Reel kurdaki e deiim ile dvizle bor/GSMH oran arpm dfx Hazinenin reel kur hareketinden kaynaklanan sermaye karn/zararn verir Dvizle bortan sermaye kar/zarar eklenerek bor dinamiinin tam forml elde edilir r = g + fd + s + e dfx lke paras reel olarak deer kazanrsa (e > 0) bor orann sabit tutan reel faiz ykselir; ztt durumda (e < 0) der
Asaf Sava Akat
322
Asaf Sava Akat
323
Asaf Sava Akat
324
Kamu borcuna geleneksel bak

ktisatlar kamu borcunu maliye politikasnn bir yan rn olarak grrler Byk blm ise maliye politikasn Keynesyen analiz aralar ile deerlendirir Daha az vergi yada daha ok kamu harcamas yani daha byk bte a anlamnda gevek maliye politikasnn ksa dnemde talebi ve retimi arttracan, isizlii azaltacan nerirler Bu gr kabul etmeyen iktisatlar da vardr Bunlardan bir blm ngiliz iktisatsn David Ricardonun 1817de yapm olduu bir analizden yararlanrlar Ricardo kamu borcunu farkl deerlendirir
Ricardocu edeerlik
Geleneksel gr bte ann varlnda vatandalarn sadece kendi mali durumlarna baktn, devletin mali yapsn ihmal ettiklerini varsayar Ricardo ise vatandalarn harcama kararlarn alrken kamu maliyesini de hesaba kattklarn nermitir Devlet sonsuza kadar ak veremeyeceine gre, eninde sonunda bugnn borlarn geri demek iin vergileri arttrmak zorunda kalacaktr Tedbirli vatandalar gelecekte artacak vergiler iin bugnden harcamalarn ksacaktr Yani bte ann yaratt ek harcamaya eit bir harcama ksnts yaanacaktr Ricorducu edeerlik budur
nemli mi?
ktisat teorilerini salt ampirik verilere dayanarak kabul yada reddetmek her zaman mmkn deildir Genellikle vergi indirimleri yada ek kamu harcamalar tketim harcamalarn tahrik ederek geleneksel grle tutarl sonular yaratr Baka durumlarda, tketiciler sanki Ricardocu edeerlilik teoremini anlyorcasna harcamalarn arttrmay reddeder ABDden Ricardo hipotezine kar rnekler verilebilir Ama Japonyada hkmetlerin gevek maliye politikas ile tketim harcamalarn canlandrma abalar sonu vermemitir
Asaf Sava Akat
325
Asaf Sava Akat
326
Asaf Sava Akat
327
Kamu borcu ve para politikas

ktisatlarn byk blm yksek bor oranlarnn para politikasnn etkinliini azalttna inanr rnein enflasyonla mcadele iin sk para politikas uygulanmas halinde reel faizlerin artmas bteyi ok olumsuz etkiler Hatta bir bor sarmalnn olumasna neden olabilir Yksek bor oran hkmeti para basarak (monetizasyon) bortan kurtulma araylarna tevik eder Ama beklenmeyen yksek enflasyon aracl ile kamudan alacakl olanlardan Hazineye servet transferi yapmaktr Monetizasyon srecinin hiperenflasyonla sonulanmas ihtimali ok yksektir
Gelimi lkelerde bor sorunu

Kamu borcunun gelimi lkelerde yaratt sorunlara bakarak balayalm Gelimi lkelerde nfus art durmu ve tptaki gelimeler sonucu hayat beklentisi ykselmitir Toplam nfus iinde yal nfus orannn artmas emeklilik ve salk harcamalarnn daha kk bir alan nfus tarafndan finanse edilmesini gerektirir Transfer harcamalarndaki zorunlu art ileride kamu maliyesini zorlayacak aklara neden olacaktr imdiden bte a olan ve kamu borcu yksek lkeler ileride gerekecek ek harcamalar yapmakta zorlanacaklardr Bu koullarda dk bor oran bir avantajdr
Gelien lkelerde bor sorunu

Gelien lkelerde nfus art hz yksek, dolays ile toplam nfusta yallarn pay dktr Buna karlk baz gelien lkelerde byk bte aklar giderek yksek bor oranlarna yol amtr stikrarsz gelien lkelerde kamu borcunun nemli bir blm dviz cinsindendir Yksek bor oranna sahip gelien lkelerde genellikle poplizm, yksek enflasyon, mali krizler, para ikamesi, s mali piyasalar, konsolidasyon, moratorium, vs. tr baka iktisat politikas sorunlarna raslanr Trkiyenin yakndan tand bu sorunlar ileride ayrntl ekilde ele alacaz
Asaf Sava Akat
328
Asaf Sava Akat
329
Asaf Sava Akat
330
Merkez Bankas PARA ARZI

Merkez Bankas ve para
Altnc Blm Kanuni para, kamu otoritesinin para basma tekelini Merkez Bankalarna devretmesine yol amtr Parann yaratlmasn neden kamu tekeline alnmtr? nk para basmak dnyann en karl iidir Cumhuriyet ncesinde, para karma yetkisi yabanc sermayeli zel bir bankaya Osmanl Bankasna verilmit Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (TCMB) 1930 ylnda kuruldu ve 1932de faaliyete geti Federal Reserve Board 1913de kurulmutur; ondan nce paray ABD Hazinesi basyordu Buna karlk Bank of England, Banque de France gemileri 18inci yzyla giden kurululardr
TCMB
Genel Kurul ylda bir kez toplanr (Hazine arlkl) Banka Meclisi Genel Kurul tarafndan seilir Guvernr yada Bakan Hkmet tarafndan be yl iin seilen bankann tepe yneticisidir Para Politikas Kurulu yakn gemite para politikasn belirlemek zere tesis edilmitir TCMB kanunla para politikasn belirlemekte hkmetten bamsz hale getirilmitir TCMB Bilanosu parasal gelimeleri zetler Varlk ve ykmllkleri TL yada dviz cinsinden olabilir Dolamdaki para TCMBnn ykmlldr (borcudur)
Asaf Sava Akat
331
Asaf Sava Akat
332
Asaf Sava Akat
333
Merkez Bankas Bilanosu

Ekonominin parasal gelimeleri Merkez Bankasnn bilanosundan takip edilebilir Parasal verilerin banda her hafta internette yaynlanan ve medyada haber/inceleme olarak yer alan TCMB Analitik Bilanosu gelir Mali piyasalar MB bilanosundaki gelimeleri dikkatle inceler ve izler Normal irket bilanolarndan biraz farkldr Ekonomik aktrlerin para arzn ve para politikasn daha kolay izlemelerini salayacak ekilde yaplandrlmtr Tm bilanolar gibi varlk ve ykmllklerden oluur
MB bilanosu: varlklar
Analitik bilanoda MB varlklar i varlklar ve d varlklar diye ikiye ayrlr D varlklar dviz ve altn cinsinden varlklardr Bunlara MBnn uluslararas rezervleri de denebilir Dviz varlklarnn czi bir blm nakittir; byk ksm yurt dnda faiz geliri elde eden mali varlklardr varlklar TL cinsindendir varlklar MB tarafndan Hazineye yada dier kamu kurulularna ve yerli mali kurululara alan TL kredileridir varlk art MBnn yerli para ile ekonomiden alacaklarnn ykselmesi anlamna gelir
MB bilanosu: ykmllkler
Analitik bilanoda MB ykmllkleri de d ykmllkler ve i ykmllkler diye ayrlr D ykmllkler dviz cinsindendir ama ille yabanclara olmas gerekmez; yerlilere de dviz ykmll olabilir ykmllkler TL cinsindendir ve MBnn nc ahslara yerli para ile borcunu temsil eder Dolamdaki para (banknot ve bozukluk) MBnn ykmlldr (elinde tutanlara borcudur) Bankalarn MBdeki rezervleri (mevduat) ve kamu kurumlarnn mevduat da ykmllk kalemleridir MBnn ykmllklerindeki art ekonomide para (likidite) art demektir
Asaf Sava Akat
334
Asaf Sava Akat
335
Asaf Sava Akat
336
MB bilanosu: kalemler
A.VARLIKLAR A.1-DIS VARLIKLAR A.2-IC VARLIKLAR A.2-a-Nakit Islemler A.2-aa-Hazine Borclari A.2-aa-i-Bankamiz Portfoyu A.2-aa-i-a-5 Kasim 2001 Oncesi DIBS A.2-aa-i-b-Ikincil Piyasadan Alinan DIBS A.2-aa-ii-Diger
P.YUKUMLULUKLER P.1-TOPLAM DOVIZ YUKUMLULUKLERI P.1-a-Dis Yukumlulukler P.1-b-Ic Yukumlulukler P.1-ba-Doviz Olarak Takip Olunan Mevduat P.1-bb-Bankalarin Doviz Mevduati P.2-MERKEZ BANKASI PARASI P.2-A-REZERV PARA P.2-Aa-Emisyon P.2-Ab-Bankalar Mevduati P.2-Aba-Bankalar Zorunlu Karsiliklari
Dnyada MB bilanolar
ABD, Japonya, AB yani gelimi lke Merkez Bankas bilanolar baz mterek zellikler gsterir Bilanoda d varlklar (uluslararas rezervler) ihmal edilecek derecede kktr varlklar ise bilanonun byk kalemidir varlklarn adeta tm Hazinenin karm olduu bor tahvilleridir Genellikle d ykmllk (dviz borlar) grlmez ykmllkte en byk kalem MBnn bast dolamdaki paradr zellikle ABDde Merkez Bankas (Fed) faiz getiren Hazine tahvilleri karlnda faizsiz banknot kartan ilgin (ve karl) bir mali kurum olmaktadr
Dnya: MB bilanolar
MLYAR USD Varlklar 614 Dviz Varlklar (altn dahil & SDR) 27 Varlklar 587 Ykmllkler 614 Dviz Ykmllkleri 0 Ykmllkler 614 Dolamdaki Para 563 Karlatrma GSMH (2000 yl) 9646 Varlklar / GSMH (%) 6,4% Dolamdaki Para / GSMH (%) 5,8% FX Liabilities/Ykmllkler (%) 0,0% Dolamdaki Para/Ykmllkler (%) 91,7% 2000 yl sonu itibaryla Bank Euro ABD area Federal of Rezerv Japan ECB 919 30 889 919 0 919 468 4.337 21,2% 10,8% 0,0% 50,9% 835 397 438 835 13 822 371 6780 12,3% 5,5% 1,6% 44,4% Germany Bundes Bank 257 94 163 257 0 257 134 2058 12,5% 6,5% 0,0% 52,1% TCMB 42 24 18 42 35 7 3,7 202 20,8% 1,8% 83,3% 8,8%
A.2-ab-Bankacilik Sektorune Acilan Nakit Krediler P.2-Abb-Bankalar serbest Imkani A.2-ac-TMSF'na Kullandirilan Krediler A.2-ad-Diger Kalemler A.2-b-Degerleme Hesabi A.2-c-IMF Acil Yardim Takip Hesabi(Hazine)
P.2-Ac-Fon hesaplari P.2-Ad-Banka Disi Kesimin Mevduati P.2-B-DIGER MERKEZ BANKASI PARASI P.2-Ba-Acik Piyasa Islemleri P.2-Bb-Kamunun TL Mevduati
Asaf Sava Akat
337
Asaf Sava Akat
338
Asaf Sava Akat
339
MBnn para yaratmas

Merkez Bankasnn para arzn deitirmesinin bilanosuna nasl yansdn tekrar grelim Anahtar, kanuni parann ekonomideki tm dier aktrlerin bilanolarnn aktifinde, MB bilanosunun ise pasifinde yer almasdr yada d varlklardaki her deiim, d ykmllkler sabit kalyorsa, i ykmllklerde yani ekonomide dolaan para miktarnda deiim demektir D ykmllk sabitken MB varlklar ve para arz (i ykmllk) tanm icab beraberce artacaktr Merkez Bankas para arzn (varlklarn/i ykmllklerini) tahvil yada dviz alm satm yada i mevduat ve kredilerindeki hareketlerle deitirir
Ak Piyasa lemleri AP
Normal olarak MBnn para arzn etkilemekteki en etkin arac Ak Piyasa lemleridir AP AP ikinci el tahvil piyasasnda MBnn Hazine tahvili alp satma ilemleridir MB Hazine tahvili alnca hem i varlklar hem de i ykmllkleri yani para arz artar: nk ald tahvile kanuni para der MB tahvil satnca hem i varlklar hem de i ykmllkleri yani para arz azalr : nk sattt tahvil karlnda kanuni para alr Gelimi lke Merkez Bankalarnn para arz miktarn denetlemek iin en ok kullandklar yntem APdir
Dviz ilemleri
MBnn para arzn denetlemek kullanabilecei bir dier yntem dviz ilemleridir MB mali yada dier kurululardan dviz alnca hem varlklar hem de i ykmllkleri yani para arz artar: nk ald dvize kanuni para demektedir MB mali yada dier kurululara dviz satnca hem varlklar hem de i ykmllkleri yani para arz azalr: nk satt dviz iin kanuni para almaktadr Gelimi lke MBlar bu yntemi kullanmazlar Buna karlk gelien lkelerde ok kullanlr zellikle 2001 ncesinde Trkiyede MBnn para arzn dviz ilemleri ile denetlemitir
Asaf Sava Akat
340
Asaf Sava Akat
341
Asaf Sava Akat
342
Zorunlu karlklarn deitirilmesi

Bankalar topladklar mevduatn asgari bir orann Merkez Bankasnda karlk tutmak zorundadr Bankalarn zorunlu karlk oranlarnn deitirilmesi MBda tuttuklar mevduat dolays ile i ykmllkleri yani para arzn deitirecektir Zorunlu karlklar ayn zamanda para arpann yani banka sisteminde yaratlan likiditeyi etkiler rnein zorunlu karlk artnda MBna ek karlk yatrabilmek iin bankalar kredilerini ksarlar Zorunlu karlklarn sk sk deitirilmesi mali sistem asndan arzulanr bir durum deildir Zorunlu karlklarn sistemdeki pay dtke bir enstrman olarak yarar da azalacaktr
skondo haddinin deitirilmesi

skonto haddi MBnn bankalara ksa dnem borlanmalarnda uygulad faiz haddidir Trkiyede buna gecelik kotasyon da deniyor skonto haddinin deimesi bankalarn zorunlu karlklarn ne lde MBdan borlanarak yapacaklarn kararn etkileyecektir Banka sistemine alan kredilerin deimesi i ykmllkleri yani para arzn deitirir Para arpannda ayn ynde deiiklie neden olur skonto haddi gelimi lkeler Merkez Bankalar tarafndan en ok kullanlan para arz denetim enstrmandr Para arznn dolayl ekilde denetlenmesini salar
Dier parasal gstergeler

Para politikasnn baka gstergeleri vardr Net Varlklar MBnn likidite yaratmasnn ve para basmasnn iyi bir gstergesidir varlklarn denetlenmek istenen baz kalemleri net i varlklar oluturur Net D Varlklar MBnn dviz ihtiyacn gsterir D varlklardan d dnyaya ykmllkler ve i bankalara dviz ykmllkleri kartlarak bulunur Net Dviz Pozisyonu MBnn toplam dviz kuru riskini ifade eder Dviz varlklarndan dviz ykmllkleri kartlarak bulunur IMF ile yaplan programlarda bunlarn hepsi farkl aamalarda performans kriteri olarak kullanlmtr
Asaf Sava Akat
343
Asaf Sava Akat
344
Asaf Sava Akat
345
MB parasn llmesi
MBnn ykmllklerine bakarak para arznn oluumunu daha iyi anlayabiliriz Dolamdaki para art bankalarn MB nezdinde zorunlu ve serbest mevduat para tabann oluturur (base money) Bte d fonlar ve banka-d kesimlerin mevduatn para taban ile toplayarak rezerv paray (reserve money) buluruz Rezerv paraya MB API net sonucunu ve kamu kesimi mevduatn ekleyerek merkez bankas paras (central bank money) elde edilir MB bunlardan bazlarn yada tmn para politikas hedefi olarak alabilir
Nihai bor veren

Merkez Bankasnn ekonomide nihai bor verendir (lender of last resort) Eer ekonomik aktrler daha ok likidite istiyorsa, birinin bu likiditeyi salamas gerekir Mevduat sahiplerinin korktuklarn ve bankalardan mevduat ektiklerini dnelim (bank run) Eer bankalarn nakit borlanabilecei bir kurum yoksa ekonomideki para miktar talebin altnda kalr ve bankalar mevduat deyemez hale gelirler Banka iflaslar mali sistemi kertir Halbuki kanuni para MBna ihtiya duyulan paray basarak bankalara verme yani banka krizini engelleme olanan salamaktadr
Byk Buhranda banka iflaslar

Moneteristlerin 1930larda yaanan Byk Buhran parasal nedenlerle akladklarn grmtk ABDde 1929dan 1933e toplam para arz 26.5 milyar dolardan 19.0 milyar dolara geriledi Ayn dnemde dolamdaki para miktar artmt Para arzn dren banka iflaslar sonucu mevduatn neredeyse yar yarya dmesi idi Monetaristler bankalarn Fed ynetiminin hatal tutumu sonucunda iflas ettiini dnr Fedin nihai bor verici grevini yeterince aktif ekilde yapmamtr Tasarrufunu kaybeden insanlarn tketimlerini ksmalar depresyonu derinletirmitir
Asaf Sava Akat
346
Asaf Sava Akat
347
Asaf Sava Akat
348
Para arz tanmlar

Para arz ekonomideki toplam kullanlabilir para (likidite) miktardr nemli bir soru, dolamdaki banknotlar ve bozukluklar dnda dnda hangi likit varlklarn para arz tanmna girdikleridir - M0 = Dolamdaki para (emisyon) - Para taban (BM) = M0 + bankalarn MBdeki zorunlu ve serbest mevduat - M1 = BM + TL vadesiz mevduat (tasarruf+ticari) - M2 = M1 + TL vadeli mevduat - M2Y = M2 + dviz tevdiat hesaplar DTH - M2Y+R = M2Y + Repo En yaygn kullanlan Para Taban ve M2Y+Rdr
Banka mevduat ve para arz

Para arz ile MBnn yaratt para arasndaki ilikiyi yakndan grme zaman geldi MBnn yaratt para C art banka sistemindeki mevduat D toplam para arz Me eittir M=C+D Para taban ekonomideki banknotlar C art bankalarn MBdaki rezervleri Re eittir B=C+R lk denklemi ikinci ile blersek M/B=(C+D)/(C+R) Sadaki terimi D ile blersek M / B = [ ( C / D + 1 ) ] / [ ( C / D + R / D) ] Bu ilgin bir denklemdir
Temel mevduat oranlar

C / D dolamdaki parann mevduata orandr Tketicilerin ve firmalarn likit varlklar iinde ne lde nakit tutmay arzuladklarn ifade etmektedir Buna para-mevduat oran (currency-deposit ratio) cr diyelim R / D bankalarn MBda tuttuklar karlklarn mevduata orandr Banka sisteminin ticari koullar ve kanuni zorunluluklar tarafnda belirlenir Buna karlk-mevduat oran (reserve-deposit ratio) rr diylelim Yani rr banka sisteminin karlk ayrma tercihini, cr banka d kesimin para tutma tercihini yanstr
Asaf Sava Akat
349
Asaf Sava Akat
350
Asaf Sava Akat
351
Para arpan
ki oran formle yerletirir ve Byi saa alrsak M = [ ( cr + 1 ) / (cr + rr) ] x B Daha da basitletirmek iin m = (cr+1) / (cr+rr) M=mxB Para taban B tm ile MBnn denetimi altndadr m katsaysna para arpan denir Para arpan MBnn denetledii gl parann (high-powered money) banka sisteminin mevduat yaratmas yolu ile toplam likiditeye (para arzna) dnme sratini ifade eder Baka bir ifade ile MB para tabann yada karlkmevduat orann deitirince toplam para arz da arzulad ynde para arpan kadar deiir
Baz sonular
MB ve mali sistem tarafndan para yaratlmasnn mekanizmasn zetleyebiliriz Para arz Mnin para taban Bye oran sabittir yani Bdeki yzde deiim Myi ayn yzde ile deitirir Karlk-mevduat oran rr kldke, ayn miktar para taban Bnin yaratt para arz M daha byktr Yani karlk-mevduat oran rrde bir d para taban B sabit iken para arz Myi arttrr Para-mevduat oran cr kldke, ayn miktar Bnin yaratt para arz M daha byktr Yani para-mevduat oran crde bir d para taban B sabit iken para arz Myi arttrr Fiili para arz bu parametlerlere baldr

Parann dolam hz para arznn cari fiyatlarla (nominal) GSMHya blnmesi ile elde edilir Ksa dnemde oynak olabilir fakat uzun dnemde belirli bir eilimi izler rnein Trkiyede M2Y+R bl nominal GSMH yakn gemite srekli ykselmitir Bu olgu mali piyasalarn derinlik kazanmasnn bir iareti olarak kabul edilir Para arpan da ayn olayn bir baka lsdr Mali sistemin bymesi, ayn miktar para taban ile ekonomide daha byk miktarda likidite (para arz) yaratlmas anlamna gelir Mali derinleme ile para arpan da byr
Asaf Sava Akat
352
Asaf Sava Akat
353
Asaf Sava Akat
354
Para talebi
Para arznn nemi ekonomide paraya talep olmasndan kaynaklanr Ekonomik aktrler neden para talep ederler? Parann ilevini hatrlayalm: i) mbadele arac, ii) hesap birimi, iii) servet saklama arac Miktar teorisinde mbadele amac ile para tutulur: yani reel para talebi reel GSMHnin bir orandr ( M / P )d = k Y IS-LM modeli daha gereki bir varsaymla likidite talebinin reel gelirin yannda nominal faiz haddine de bal olacan kabul eder ( M / P )d = L ( Y , i ) Teoride arlkl olarak bu iki fonksiyon kullanlr
lem saiki ile para talebi

lem saiki ile para talebi ekonomik aktrlerin gnlk deme ihtiyalarn vurgular Nakit para ve vadesiz mevduat (ek hesaplar) insanlarn yaamn kolaylatrr Nominal faiz haddinin yksek olduu yksek enflasyonlu lkelerde nakit yada vadesiz mevduat tutmann frsat maliyeti ykseleceinden ilem saiki ile para talebi decektir Nominal faiz haddinin dk olduu dk enflasyonlu lkelerde tersi olacaktr cret deme dnemleri (haftalk, aylk, vs.), ekonomide tarm kesiminin yaygnl, ek hukuku, vs. kurumsal etkenler ilem saiki ile para talebini etkiler
Speklasyon ve likidite talebi

Keynesyen para teorisinde speklasyon amac ile para tutulmasnn zel bir yeri vardr Nominal faizlerde bir ykselme bekleyenler tahvil portfylerini boaltp kp nakte geerler nk faiz ykselince tahvil fiyatlarnda oluacak gerileme sermaye zararna neden olur Dk faizlerde speklasyon amal para talebinin faiz elastiklii ok ykselir Yani para arzndaki art bu amala massedilir Keynes bu ilgin duruma likidite tuza dedi Speklatif amal para talebinin varl MBnn para arzn arttrarak nominal faizi drme etkinliini kstlayabilir
Asaf Sava Akat
355
Asaf Sava Akat
356
Asaf Sava Akat
357
Portfy teorileri
Makroiktisat asndan parann servet saklama ilevi ok nemlidir Portfy teorileri paray ekonomik aktrlerin varlk portfy iinde bir enstrman olarak ele alr Para sfr risk ve sfr getirisi olan bir varlktr Hisse senedi, gayrimenkul yada tahvil fiyatlar dalgalanrken nominal olarak parann deeri daima sabit kalr Para talebi dier varlklarn getirisine, enflasyona ve servete bal olacaktr
Para ikamesi
Parann deer saklama ilevi bizi ok nemli bir kavrama getirir: para ikamesi (dolarizasyon) Yksek ve dalgal enflasyonla birlikte lke paras deer saklama ilevini yapamaz hale gelir Vatandalar nakit varlklarn beklenmeyen enflasyon ve kur deimelerine kar korumak iin dviz halinde tutmaya balar Dviz mevduat hem yerli para ile mevduattan hem de reel GSMHdan daha hzl byr Yerli parann yannda nakit dviz de ekonomide dolamaya balar Nakit dviz dolam ve dviz mevduat MBnn para politikas aralarn ciddi ekilde kstlar
Para arz ve ekonomi

Para arznda bir deiim ekonomiyi nasl etkiler? Yani para arz deiince ekonomi bir denge noktasndan dierine hangi mekanizmalarla geer? nk ekonomik aktrler tutmay arzuladklarndan fazla paray ya harcarlar yada bor verirler Yani para piyasasndaki arz fazlas mal ve tahvil piyasasna talep fazlas eklinde yansr lki talebi arttrr ikincisi faizler drr Her ikisi de ekonomiyi canlandrc etki yapar Para arznn yetersiz kalmas halinde ise ayn mekanizma tersine iler Para piyasasndaki talep fazlas mal ve tahvil piyasalarnda talep yetersizliine dnr
( M / P )d = L ( rs , rb , Se, W )
M1 iin yetersiz kalabilir ama M2Y+R gibi daha kapsaml para arz tanmlar iin anlamldr
Asaf Sava Akat
358
Asaf Sava Akat
359
Asaf Sava Akat
360
Mikrotemel nedir?
Basit Keynesyen model iki temel makro iliki stne ina edilmiti Nihai tketim harcamalar gelirin yavalayarak artan bir fonksiyonu idi Yatrm harcamalar faiz haddinden yada gelirden bamsz ekilde belirleniyordu (modele dsald) Bu iki Keynesyen ilikinin hangi davransal varsaymlara dayand ak deildi rnein makro dzeyde tketim harcamalarnn ngrlen ekilde davranmas iin mikro dzeyde tketicilerin onunla uyumlu davrann aklamak gerekecekti Makroiktisadn mikrotemelleri bylece olutu
Keynesyen tketim fonksiyonu

Keynes tketim C ile kullanlabilir gelir Y arasnda basit bir dorusal iliki kurmutu C = C + cY ve C > 0 and 0 < c < 1 C gelir dzeyi sfra dse bile toplumun varl iin gerekli asgari tketim miktardr Bu fonksiyonun zellii vardr Marjinal tketim eilimi c sfrla bir arasnda yer alr Faiz haddi denklemde yoktur Ortalama tketim eilimi APC = C / Y = (C / Y) + c gelir Y arttka azalmaktadr Bunlar Keynesin tketicinin davran ile ilgili temel varsaymlardr
MIKROTEMELLER
Tketim ve Yatrm Harcamalar
Yedinci Blm
Asaf Sava Akat
361
Asaf Sava Akat
362
Asaf Sava Akat
363
Keynesyen tketim fonksiyonu
Keynesin faraziyeleri
Faraziye (conjecture): yetersiz veri ile ulalan sonu Keynesin gvenilir veriler iin gerekli bilgisayarlar ve karmak istatistiki teknikleri yoktu Gzlemlerine ve igdlerine dayanmak zorunda idi Birinci faraziye: marjinal tketim eilimi sfrla bir arasnda yer alr yani insanlar gelirlerinin ne tmn tketir ne de tmn tasarruf eder kinci faraziye: ortalama tketim eilimi gelir ykseldike der yani daha yksek gelir dzeyleri daha ok tasarruf yapmay mmkn klar nc faraziye: faiz haddi tketim ve tasarruf kararlar asndan nemsizdir nk faiz haddi sadece portfy tercihini etkiler
Ampirik sonular
ABD ve ngilterede yaplan ilk ampirik almalar Keynesin faraziyeleri ile ayn ynde sonular verdi Daha yksek gelire sahip hanelerin tasarruf oran daha dk gelire sahip ailelerden daha bykt Gelirin azald resesyon yllarnda GSMHda tketim harcamalarnn pay artyordu Tketim harcamalar, tasarruf ve faiz hadleri arasnda anlaml bir iliki grlmyordu Ancak, daha sonra Simon Kuznets tarafndan yaplan kapsaml aratrma farkl sonular verdi Kuznets uzun dnemde kii bana gelirde byk artlara ramen ortalama tketim eiliminin sabit kaldn kantlayarak Nobel dln kazand
Asaf Sava Akat
364
Asaf Sava Akat
365
Asaf Sava Akat
366
Tketim bilmecesi
Ortada iki elikili gzlem yani bir bilmece vard Milli gelirde tketimin pay ksa ve uzun dnemde zt davranyordu Ksa ve uzun dnemde iki ayr tketim fonksiyonu olduunu kabul etmek bilmeceyi zecekti Keynesin tketim fonksiyonu tketim-gelir ilikisinin sadece ksa dnemdeki davrann aklar Uzun dnem iin baka ilikiler bulmak gerekir Teorinin isel tutarll tketim birimi olarak aileyi (hanehalk) almay ve onun davranndan hareketle makro tketim fonksiyona ulamay gerektirir ki zm geldi: Modiglianinin yaam-evrimi hipotezi ve Friedmann srekli gelir hipotezi
Tketim bilmecesine zm
Modigliani: yaam-evrimi hipotezi

Keynesyen iktisat Franco Modigliani tketim fonksiyonu almalar ile Nobel dl ald zm sezgisel olarak basittir: insanlar yksek gelirli dnemlerinde dk gelirli dnemlerinde harcamak zere tasarruf yapar Tipik rnek kiinin alrken emeklilik dnemi tketim dzeyini korumak iin tasarruf yapmasdr Yaam-evrimi (life-cycle) kavram modern ekonomilerde vatandalarn bu eilimini yanstyor Model tketim dzeyinin belirlenmesine serveti de ekleyerek almaktadr Uzun dnemde gelirle birlikte toplumda servetin artmas tketim orann sabit tutacaktr
Asaf Sava Akat
367
Asaf Sava Akat
368
Asaf Sava Akat
369
Ya, servet ve tketim

Modigliani tketim orann gelir ve servete balar C/ Y=D(W/ Y)+E nsan yaamnn iki ayr faz olduunu vurgular retken yaam faznda gelir yksektir ve tasarruf yaplr Emeklilik dneminde gelir dktr ve servetten harcama ile muadil bir tketim dzeyi tutturulur Yani ilk fazda servet biriktirilir (tasarruf yaplr) kinci fazda servetten yenir (eksi tasarruf yaplr) Servetteki deime uzun dnem tasarruf orann sabit tutacak ekilde ksa dnem tketim fonksiyonundaki kaymalar aklar Yani bilmeceyi zer
Yaam-evriminde servet
Friedman: srekli gelir hipotezi

Monetarist Milton Friedman tketim bilmecesine kar srekli (permanent) gelir hipotezini nerdi zm sezgisel dzeyde gene basittir: insanlar kalc olduuna inanmadklar geici gelir deiimlerini tketimlerine yanstmaz Geri planda hakl bir gzlem vardr: gerek yaamda insanlarn gelirleri dzgn bir izgi stnde gitmez, gelirde raslantsal ve geici dalgalanmalar olur Model gelirde kalc ve geici deiimi ayrdeder Tketim harcamalar kalc (srekli) gelir dzeyi tarafndan belirlenir Yani ksa dnemde boom dnemi gelir artlar kadar resesyon gelir dleri tketime yansmaz
Asaf Sava Akat
370
Asaf Sava Akat
371
Asaf Sava Akat
372
Tketimin mikrotemelleri: zet

Keynesin basit tketim fonksiyonu sadece cari gelirle cari tketim arasnda iliki kuruyordu Daha sonra gelitirilen modeller cari gelire ek olarak servetin, gelecekte beklenen gelirin ve faiz haddinin tketim harcamalarn etkilediin gsterdi Makro tketim harcamalar ile mikro dzeyde ailenin davranlar arasndaki tutarllk aratrld Btn bunlar basit bir gerei deitirmez: tketiciler harcamay srdrd srece, olumsuz oklarn ekonomiye etkisi en fazla ksa ve yumuak resesyonlarla snrl kalacaktr Tketiciler harcamay reddettii srece ekonomiler ok ciddi sorunlarla kar karya kalrlar
Yatrm harcamalar
Yatrm harcamalarnn GSMHdaki pay tketime kyasla ok daha kktr Genellikle milli gelirin % 15 ile % 30u arasndadr Yatrmlar tketime kyasla daha dalgaldr Bazen, zellikle resesyonun banda yatrmlardaki d toplam gelirdeki dten byk olabilir Yani yatrm harcamalar ekonominin konjonktrel dalgalanmalarn bytc (amplify) etki yapar Yatrmlar klasik okulun yapt gibi sadece faiz haddine balamak yada Keynesdeki gibi dsal belirlendiklerini nermek gereki deildir Yatrm harcamalarn oluturan farkl kalemlerin farkl davranlarn analiz etmek gerekir
Yatrm harcamas trleri

Milli gelir muhasebesi temel yatrm harcamasn ayrdeder Sabit sermaye yatrm harcamalar firmalar ve devlet tarafndan mal ve hizmet retimde kullanlmak zere satn alnan tm makine, tehizat ve binayaplar kapsar Konut yatrm harcamalar tketicilerin yada firmalarn ikamet yada kiralama amac ile satn aldklar tm yeni konutlar kapsar Stok yatrm harcamalar firmalarn hammadde, yar-mamul ve mamul stoklarndaki deiimi kapsar Ayrca zel ve kamu yatrm, makina-tehizat ve bina-yap yatrm eklinde ayrmlar da mmkndr
Asaf Sava Akat
373
Asaf Sava Akat
374
Asaf Sava Akat
375
ABD: Yatrm verileri
Sabit sermaye yatrmlar

Yatrm harcamalarnn en byk kalemidir Firmalarn gelecekte mal-hizmet retimde kullanmak iin her eit retim arac satn aldklarnda yaptklar harcamalardr ki alt kategorisi vardr: Makina ve tehizat harcamalar fabrikalarn, atlyelerin, ofislerin, vs. iindeki tm aletler iindir naat harcamalar makina ve tehizatn iine yerletirildii tm yaplar iindir rnek: barajn kendi inaat harcamasdr; elektrik retiminde kullanlan trbinler, transformatrler, vs. makina-tehizat snfna girer Gayrisafi (gross) sermaye oluumu da denebilir
Neoklasik yatrm fonksiyonu

Sabit sermaye yatrmlarnn aklanmasnda en yaygn kullanlan hipotez neoklasik yatrm fonksiyonudur Burada neoklasik szc her retim faktrnn gelirini marjinal rnne eitleyen gelir dalm teorisine referanstr Yatrm miktarn sermayenin marjinal rn ve faiz haddi belirler Yatrmlar reel faiz haddinin azalan fonksiyonu olarak gren klasik yatrm fonksiyonudur Faiz haddi ykselince nisbi karll az yatrmlar devreden kacandan yatrm harcamas der Faiz haddi dnce yatrm harcamas artar
Asaf Sava Akat
376
Asaf Sava Akat
377
Asaf Sava Akat
378
Borsa ve Tobinin qsu

Nobel dll Keynesyen iktisat James Tobin farkl bir hipotez gelitirmitir Tobin borsadaki hisse senedi fiyat hareketleri ile yatrmlar arasnda iliki kurar Aadaki forml deerinin birden kk yada byk olmasna gre, hisse fiyatlar yksekse firmalar daha ok, dkse daha az yatrm yapar q = Mevcut sermayenin yenileme deeri Yksek piyasa deeri firmalar iin yatrm attrma iareti ve tevikidir Ayn zamanda yatrm harcamasnn borsa aracl ile finansmann salar
Mevcut sermayenin piyasa deeri
Banka krizi ve kredi skkl

Mali kesimin bykl, etkinlii ve sal sabit sermaye yatrmlar asndan ok nemlidir Bankaclk krizleri daima ve her yerde sabit sermaye yatrm harcamalarnda de neden olmutur Byk Buhran iyi bir rnektir Bankalarn bilanolarndaki bozulma onlar mevcut kredilerini geri armaya sevkeder Borlu firmalar nce yatrmlarn keser Kredi skkl (credit crunch) mali kesimden kaynaklanan nedenlerle kredilerin azalmasdr Bu durumda rnein faizdeki dn yatrm harcamalarn arttrmas sz konusu deildir nk sorun yapsaldr
Konut yatrm
Konut yatrmlar yatrm harcamalarnn nemli bir kalemidir GSMHnn % 5 ile % 10u arasnda deiir naat sektrnde retim dneminin uzunluu konut piyasasnda bir stok ve akm ayrm yaratr Ksa dnemde konut fiyatlarn konut talebi ve konut stou arz tarafndan belirlenir Uzun dnemde konut fiyatlarna bal olarak firmalar konut retimini arttrr yada azaltr Fiyatlar ykselince konut inaat artar fakat konutlar bittiinde fiyatlar tekrar dm olabilir Bu nedenle konut inaatnn kendi isel dalgalanma sreci (konjonktr) vardr
Asaf Sava Akat
379
Asaf Sava Akat
380
Asaf Sava Akat
381
Konut piyasasnda stok ve akm
Konut talebi ve faiz haddi

Gelimi mali piyasalara ve dk enflasyona sahip lkelerde konut talebi faiz haddine ok hassastr nk alm 20-30 yl vadeli konut (ipotek mortgage) kredileri ile finanse edilir Pek ok lkede bu konuda uzmanlam mali kurumlar mevcuttur Uzun dnem faiz haddinde bir d tketicinin ayn deerdeki bir konut iin deyecei aylk taksidi azaltarak konut satn almay tevik eder Faiz d eski borlulara sermaye kazanc getirebilir (yeniden ucuz faizle borlanma) Bylece tketim artna neden olabilir Neticede faiz haddi konut retimini etkiler
Stok yatrmlar
Ekonomi normal seyrederken hammadde, yarmamul ve mamul stoklarndaki deiimin bykl ve ekonomiye etkisi ihmal edilebilir dzeydedir Ancak konjonktrn dnme noktalarnda stok deimeleri ekonomiyi ok etkiler Stoklarn mutlak dzeyi yerine deiimi izlenir Firmalar stoklar zaman iinde retim ve talep dalgalanmalarn dzeltmek iin kullanrlar Stoklar bazen retim faktr nitelii kazanr: yedek paralar tehizatn abuk tamirini salar zellikle mamul stoklarnn nemli bir blm datm kesiminde (toptan ve perakende ticaret) tutulur
Asaf Sava Akat
382
Asaf Sava Akat
383
Asaf Sava Akat
384
Hzlandran modeli
Hzlandran modeli Keynesyenler iktisatlar arasnda poplerdir Stoklarn gelirin sabit bir oran olduu kabul edilir N=EY Stok yatrm stoktaki deiimdir I='N=E'Y Sonular ilgintir: gelir sabitse stok yatrm sfrdr Ancak gelir aa ve yukar gittiinde stok yatrm da ayn ynde deiir Yani stok yatrm bir resesyon ve boomun banda talep grlen dalgalanmay bytc etki yapar ABD iin E katsays 0.2 hesaplanmtr: talepte 1 $ azalma harcamay tekrar 0.2 dolar ksmaktadr
Kreselleme ve ncesi
19.uncu yzyln bandan Birinci Dnya Savana kadar dnya ticareti ok hzl artt Bunda dnemin en byk ekonomik, mali ve askeri gc ngilterenin liberalizmi savunmas etkili oldu ki sava arasnda ekonomik milliyetilik (faizm), merkezi planlama (komnizm) ve Byk Buhran dnya ticaretini daraltt kinci Dnya Sava sonrasnda ABDnin dnya ticaretinin desteklemesi yeni bir dnem balatt Uluslararas ekonomik ilikiler tekrar hzla canland Komnizmin kmesi bu srece ivme kazandrd Buna karlk, makro politika tartmalar uzun sre kapal ekonomi varsaymna temellendi
KRESELLEME
Ak ekonomide iktisat politikalar
Sekizinci Blm
Asaf Sava Akat
385
Asaf Sava Akat
386
Asaf Sava Akat
387
Kresellemenin anlam
Son on ylda kreselleme szc ok yaygn kullanm alan buldu Ama ok farkl anlamlar da kazand ktisat iin kreselleme milli ekonomilerin artan btnlemesi ve karlkl-bamll demektir Bu sreci aadaki uluslararas akmlarla izleriz Mal akmlar (ticaret: ihracat ve ithalat) Hizmet akmlar (grnmeyen ticaret) Dorudan yabanc sermaye yatrm (FDI) Ksa ve uzun dnem borlanma ve finans akm Borsa portfy yatrmlar Bu akmlardaki art i iktisat politikalarna ciddi tahditler getirmektedir
demeler Dengesi (Bilanosu)

Bir ekonominin d dnya ile yapt ilemler demeler Dengesine (bilanosuna) kaydedilir Trkiyede Dni aylk olarak TCMB hesaplar ve internette yaynlar demeler Dengesi drt ana kalemden oluur Cari ilemler hesab Sermaye hesab Net hata ve noksan Rezerv deiiklikleri Bilano mant ile tutarl olarak demeler Dengesi tanm icab ak yada fazla veremez yani dengededir Dni oluturan kalemlerinin hepsinde ak yada fazla olabilir ama ak ve fazlalarn toplam daima sfra eittir
hracat, ithalat, net ihracat

hracat (X) lke iinde retilip lke dna satlan mal ve hizmetlerdir Ithalat (M) lke dnda retilip lke iinde satlan mal ve hizmetlerdir Net hracat (NX) = D Ticaret A ihracatla ithalat arasndaki farktr Dikkat: iktisatlar iin ihracat ve ithalat kavramlar hizmet ticaretini ve faktr gelirlerini de kapsar DE tarafndan her ay mal ihracat (Free On Board FOB), mal ithalat (Cost Insurance Freight CIF) ve d ticaret dengesi aklanr Bunlar iktisatlarn kulland anlamda ihracat, ithalat ve net ihracat deildir nk sadece mal akmn ve iki ayr l ile (FOB-CIF) kapsar
Asaf Sava Akat
388
Asaf Sava Akat
389
Asaf Sava Akat
390
Cari ilemler hesab

Dnin Cari lemler Hesab ekonominin dviz gelirlerinin ve giderlerinin tmn kapsar D ticaret andan daha kapsaml bir ldr Cari ilemler dengesi iktisat teorisinin Net hracat (NX) kavramna tekabl eder Cari ilemler hesabnn alt kalemleri: Mal ticareti: ihracat, bavul, ithalat, altn, vs Hizmetler: turizm, navlun, inaat, dier hizmetler Yatrm gelirleri: faiz, kar transferi Cari transferler: ii dvizleri, resmi transferler D ticaret a (fazlas) sadece mal akm dengesini, cari ilemler a (fazlas) ise mal, hizmet ve faktr akmlar toplam dengesini gsterir
ABD EU - 11 Almanya Brezilya Rusya Trkiye spnya
D ticaret a ve d denge
(Milyar USD) Ticaret Dengesi Grnmeyenler Cari lemler Dengesi -454 -10 52 -1 61 -27 -40 20 -15 -76 -25 -15 17 22 -434 -25 -24 -26 46 -10 -18
Sermaye hesab
Dde, dviz geliri yada gideri olmayan dviz giri ve klar Sermaye Hesabna kaydedilir Sermaye hesab mali ilemleri kapsar: Yabanc dorudan sermaye yatrmlar (FDI) Portfy yatrmlar Uzun dnemli borlanmalar (1 yldan uzun) Ksa dnemli borlanmalar (1 yldan ksa) Net sermaye hareketi (CF) ekonominin d dnya ile varlk al veriini zetler ve sermaye hesab dengesi ile zdetir Net hata ve noksan kalemi kayna bilinmeyen dviz hareketlerini yakalar MBnn dviz rezerv deimeleri Dde yer alr
2000 yl verileri
Asaf Sava Akat
391
Asaf Sava Akat
392
Asaf Sava Akat
393
Cari lemler: d ticaret dengesi

I - CAR LEMLER HESABI ICURRENT ACCOUNT Mal, Hizmet ve Yatrm Geliri Goods, Services and Income Dengesi(A+B+C) (A+B+C) Mal ve Hizmet Dengesi (A+B) Goods and Services (A+B) A. DI TCARET DENGES A. GOODS 1. Genel Mal Ticareti 1. General Merchandise Exports f.o.b. 1.1. hracat f.o.b. 1.1. 1.1. hracat f.o.b. 1.1.1. Exports f.o.b. 1.1. Bavul Ticareti 1.1.2. Shuttle trade 1.1. Uyarlama: Dier Mallar 1.1.3. Adjustment: Classification Imports f.o.b. 1.2. thalat f.o.b. 1.2. 1.2. thalat c.i.f. 1.2.1. Imports c.i.f. 1.2. Uyarlama: Navlun ve Sigorta1.2.2. Adjustment: Coverage 1.2. Uyarlama: Dier Mallar 1.2.3. Adjustment: Classification 2. lem Gren Mallar 2. Goods for Processing 3. Tamir Gren Mallar 3. Repairs on Goods 4. Parasal Olmayan Altn (net) 4. Non Monetary Gold (net)
Hizmet, yatrm geliri, transferler

B. SERMAYE HESABI FNANS HESABI
Sermaye hesab
B. C. 8. 9. 10. 11. 11.1. 11.2. 12. 12.1. 12.2. 12.3. 12.4. 13. 13.1. 13.2. 13.3. 13.4. D. GENEL DENGE E. 14. 15. 16. REZERV VARLIKLAR (*) Rezerv Varlklar Uluslararas Para Fonu Kredileri demeler Dengesi Finansman E. 14. 15. 16. RESERVE ASSETS Reserve Assets Use of Fund Credits and Loans Exceptional Financing CAPITAL ACCOUNT FINANCIAL ACCOUNT Direct Investment Abroad Direct Investment in Turkey Portfolio Investment- Assets Portfolio Investment- Liabilities Equity Securities Debt Securities Other Investment- Assets Monetary Authorities General Government Banks Other sectors Other Investment- Liabilities Monetary Authorities General Government Banks Other sectors Current, Capital and Financial Account NET ERRORS AND OMMISSIONS GLOBAL BALANCE C. 8. 9. 10. 11. 11.1. 11.2. 12. 12.1. 12.2. 12.3. 12.4. 13. 13.1. 13.2. 13.3. 13.4. D. Yurtdnda Dorudan Yatrm Yurtiinde Dorudan Yatrm Portfy Hesab-Varlklar Portfy Hesab-Ykmllkler Hisse Senetleri Bor Senetleri Dier Yatrmlar-Varlklar Merkez Bankas Genel Hkumet Bankalar Dier Sektrler Dier Yatrmlar-Ykmllkler Merkez Bankas Genel Hkumet Bankalar Dier Sektrler Cari,Sermaye ve Finansal Hesaplar NET HATA VE NOKSAN
I - CAR LEMLER HESABI Mal, Hizmet ve Yatrm Geliri Dengesi(A+B+C) Mal ve Hizmet Dengesi (A+B) DI TCARET DENGES HZMETLER DENGES Tamaclk Turizm naat Hizmetleri Finansal Hizmetler Dier Ticari Hizmetler Resmi Hizmetler Dier Hizmetler YATIRIM GELR DENGES Dorudan Yatrmlar Portfy Yatrmlar Dier Yatrmlar CAR TRANSFERLER
I-
CURRENT ACCOUNT Goods, Services and Income (A+B+C) Goods and Services (A+B) GOODS SERVICES Transportation Travel Construction Services Financial Services Other Business Services Government Services Other Services INCOME Direct Investment Portfolio Investment Other Investment CURRENT TRANSFERS
A. B. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. C. 1. 2. 3. D.
A. B. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. C. 1. 2. 3. D.
Asaf Sava Akat
394
Asaf Sava Akat
395
Asaf Sava Akat
396
Altn Sistemi
Bugnk kur rejimleri ve uluslararas demeler sistemi yeni (sava-sonras) gelimelerdir Byk Buhrana kadar dnya ekonomisinde Altn Sistemi (Gold Standard) hkm srd Altn sikkeler iin ayrca dviz kuruna ihtiya yoktur: altn her yerde geerlidir Altn Sisteminde her lke kat parasnn deerini altn miktar ile sabitler: kat paray bu fiyattan altna dntrmek MBnn grevidir lkeler arasnda demeler dengesizlikleri altn akmlar ile dengelenir rnein d ak varsa altn k para arzn kstlar Yksek faiz i talebi drnce d ak kapanr
Bretton Woods Anlamas

kinci Dnya Sava sonrasnda yeni uluslararas deme sistemi oluturmak gerekiyordu 1944 ylnda ABDnin New Hampshire eyaletinde Bretton Woods adl kk bir kasabada yaplan toplantda uluslararas ekonominin 20.inci yzyln ikinci yars iin temel kurumlar tesis edildi Biri Keynesin dieri ABD heyetinin olmak zere iki farkl neri vard: ABD heyeti dolayl Altn Sistemi teklifini kabul ettirecek gce sahipti Dolarn altn muhtevas dier MBlar iin sabitlendi Dier lkeler dviz kurlarn dolara sabitledi Dnya Bankas Grubu ve Uluslararas Para Fonu Washington D.C.de faaliyete geti
Dnya Bankas
Dnya Bankasna (World Bank) 183 lke yedir ve 10.000 alan vardr (8.000i Washington DCde) lk hedefi ye lkelere kalknmalarnda finansman kayna salayarak destek olmakt Sava sonrasnda Marshall plan erevesinde Avrupann yeniden inasnda nemli rol oldu rnein ilk Trk kalknma bankas olan Trkiye Sanayi Kalknma Bankas Dnya Bankas destei ile kurulmutu Daha sonraki yllarda Dnya Bankas kredilerini ekonomik kalknmann eitim, iyi kamu ynetimi, salk, evre sorunlar gibi toplumsal boyutlarna younlatrmaya balad
Asaf Sava Akat
397
Asaf Sava Akat
398
Asaf Sava Akat
399
Dnya Bankas Grubu

Dnya Bankas Grubunda baka kurulular da vardr International Bank for Reconstruction and Development (IBRD) hkmetlere bor verir International Finance Corporation (IFC) zel sektr kurulularna bor verir ve Trkiyede ok aktiftir International Development Association (IDA) salk ve eitim gibi sosyal konularda uzmandr 2002 ylnda Dnya Bankas Grubu tarafndan verilen yeni krediler toplam 19.5 milyar dolardr Trkiye Dnya Bankasna borlu lkeler arasnda yer alr Dnya Bankasnn Ankarada bir brosu vardr
Uluslararas Para Fonu

Uluslararas Para Fonuna (International Monetary Fund IMF) 183 lke yedir ve 2.500 alan vardr yelerin demeler dengesinden kaynaklanan dviz likiditesi sorunlarnn ksa vadeli borlanma ile hafifletilmesi iin tesis edilmitir Ama uluslararas demeler sisteminin 1930larda yaand gibi tekrar kmesini engellemektir 1950-70 arasnda dnya ekonomisi likidite sknts ekmeden bymtr 1970lerden bu yana ok ender gelimi lke IMFden mali destek istemitir Son otuz ylda gelimekte olan lkelerin IMF ile ilikileri giderek artmtr
zel ekme haklar

Bretton Woodsun kurduu sabit dviz kurlar sistemi 1960larn sonunda srdrlemez hale geldi Byk cari ilemler dengesi aklar ve ykselen enflasyon ABDyi altn-dolar paritesini terketmek zorunda brakt Gelimi sanayi lkeleri dalgal kur rejimlerine getiler ve IMF hesap birimini yeniden tanmlad Yeni hesap birimi zel ekme Hakkdr (Special Drawing Right SDR) SDR=1.35 US$ (Aralk 2002) Her ye lkenin IMFde borlanabilecei bir kotas vardr (SDR cinsinden) Toplam kotalar 212 milyar SDRdr (280 milyar $)
Asaf Sava Akat
400
Asaf Sava Akat
401
Asaf Sava Akat
402
Standby anlamalar
IMF 1946da kuruldu lk IMF kredisini 1947de Fransa ald D sorunlar halinde IMF desteinin temel ercevesini oluturan Standby Anlamalar (Standby Arrangements) 1952de standard hale getirildi sminden anlald gibi, IMF sorunlu lkenin yannda yer aldn (stand by) ve mali kaynakla desteklediini ilan etmektedir Anlama hkmetin D likidite sorunlarn zmek iin ald tedbirleri ayrntl ekilde aklad bir Niyet Mektubu (Letter of Intend) ile iler Mektup IMFnin cra Kurulu tarafndan onaylannca Standby Anlamas yrrle girer
Dier IMF kredileri

Supplemental Reserve Facility (SRF) bir baka IMF kredi biimidir MBnn dviz rezervlerini glendiren ksa vadeli (genellikle bir yl ve alt) bir imkandr Trkiyeye Kasm 2000 likidite krizi sonrasnda 8 milyar dolar tutarnda SFR verilmitir Contingent Credit Lines (CCL) lke parasnn deerine piyasa gvenini tesis etmek zere olaanst koullar dnda kullanlmayaca varsaym ile verilen kredilerdir Extended Fund Facility (EFF) Standby Anlamasna bal olarak gerekletirilen yapsal reformlarn finasman iin verilen bir kredidir
Uluslararas mali kurulularda iktidar

IMF-DBnda lkelerin oy gc grubun sermayesine yaptklar katk ile orantldr Dolays ile en ok sermaye pay olan ABD, Avrupa ve Japonya en byk oya da sahiptir DB Bakan ABD ynetimi tarafndan atanr; IMF Bakan ise Avrupa tarafndan seilir Her iki kurum st dzeylerde birinci snf iktisatlar istihdam eder Michael Bruno, Anne Krueger ve Joseph Stiglitz (2001 Nobel dl) DBda ba iktisat idi Stanley Fischer wuzun sre IMFde murahhas Bakan Yardmcs grevini yapt Yakn gemite bu greve Anne Krueger geldi
Asaf Sava Akat
403
Asaf Sava Akat
404
Asaf Sava Akat
405
IMFye eletiriler
IMFye farkl evrelerden sk sk birbiri ile elien youn eletiriler gelir Azgelimi lkelerde poplist hkmetler ve siyasi hareketler IMFnin talep ettii mali disiplinin alan kesimlere zarar vermesini eletirir Gelimi lkelerdeki Keynesyen sol IMFyi rijit monetarist politikalar uygulayarak lke koullarn dikkate almamakla sular (Stiglitz) ABD sa IMFyi Amerikan vergi mkellefinin parasn azgelimi lkelerde sorumsuz siyasetileri kurtarmak iin kullanarak ciddi bir ahlaki risk yaratmakla sular Bunlarn hepsi doru olamaz
Uluslararas mali mimari

Son on ylda, Kore, Tayland ve Malezya gibi ekonomik mucize yaratt dnlen lkeler de dahil ok sayda gelien lke mali kriz yaad IMFnin bu krizleri ngrememi ve engelleyememi olmas hakl olarak eletirildi Uluslararas mali sistemde kkl bir deiim gndeme geldi Ancak IMFnin yerini alacak kurumun yada kurumlarn niteliinde taraflar anlamakta zorland Uzun dnemde IMFnin bir dnya merkez bankas ilevini yerine getirecek ekilde glendirilmesi dnlebilir Sylemesi kolay ama yapmas ok zordur
Sermaye akkanl
Son on yla kadar uluslararas sermaye akkanl gelime yolunda lkelerde kural deil istisna idi 1980lerin sonundan itibaren ok sayda lke sermaye akmlarna konan kstlamalar kaldrdlar Bu srece sermaye hesabnda serbestleme yada konvertibilite denilmektedir TL 1989da konvertibilite kazand Gelien lkelerde reel faizlerin yksek seyretmesi artibraj karlarna ynelik ksa vadeli sermaye girilerini (scak para) tevik etti Scak para ile finanse edilen poplist politikalar yada yatrm patlamalar mali istikrarszl arttrarak krizlerin koullarn hazrlad
Asaf Sava Akat
406
Asaf Sava Akat
407
Asaf Sava Akat
408
Kreselleme lemi
Sermaye hesabnn serbestlemesi i makro politika ortamnda kkl deiime yol aar Kreselleme lemi: aadakilerden ikisi denetlenebilir; dieri piyasalara braklmaldr Sermaye hesabnda serbestleme (konvertibilite) Bamsz para politikas (faiz haddi) Dviz kuru Konvertibilite kabul edilince MB ya faizler yada dviz kuru stnde denetimini kaybeder Ya da sermaye hareketleri kstlanmaldr Kamu otoritesi bu tahdidi anlamaz yani konvertibiliteye ramen faiz ve kuru denetlemeye kalkarsa sonu genellikle mali krizdir
Politika arac tercihi

Kreselleme lemine lkelerin tepkisi farkldr Gelimi lkeler dviz kurunu piyasaya brakarak (dalgal kur) para politikas aracn ellerinde tutmay tercih eder Bylece olumsuz ok halinde faiz haddini kullanma esnekliini korurlar (bamsz para politikas) Konjonktr dalgalanmalarna kar para politikas kullanldndan milli gelir volatilitesi dktr Gelien lkeler dviz kurunu denetleyip (sabit kur) faizi piyasaya brakmay tercih ettiler Bu durumda olumsuz ok halinde para politikas kullanlamayacandan faiz ve milli gelir volatilitesi yksek olur
Sabit kur ve serbest kur

Sabit kurun avantaj tm ekonomik aktrler iin belirsizlii azaltmasdr: dviz kazanan kesimlerin uzun dnemli plan yapmalarn kolaylatrr Buna mukabil, dviz kurunu koruyabilmek iin i talebi ve byme hzn drme pahasna sk para politikalar uygulamak zorunluluu doabilir Reel kurdaki deimeler ani ve byk oranda olur; ekonomide hasar yapar Dalgal kur dviz kazanan ve kullanan kesimler iin belirsizlii arttrr Para politikasnn i talebin makul dzeyde tutulmas amal kullanlmas olanan verir Ani byk kur hareketleri yaanmaz
Asaf Sava Akat
409
Asaf Sava Akat
410
Asaf Sava Akat
411
Sabit kur rejimi

Dviz kurunun MB tarafndan belirlenmesine sabit kur rejimi (peg yada pegged exchange rate) denir Dviz kurunu sabitlemek iin MB dviz alm ve satm fiyatlarn nceden aklar Nominal dviz kuru sabitlenecei gibi bir trend stnde hareket de edebilir (crawling peg) Sermaye hareketlerinin kstland (konvertibilitenin olmad) ekonomiler iin tercih edilen kur rejimidir Sabit dviz kuruna gvenilmesi iin MBnn dviz rezervleri yksek olmaldr Ayrca MB sabit dviz kurunu gereinde retim kayb pahasna yksek faiz hadleri ile desteklemeyi kabul etmelidir
Sabit kur ve dviz piyasas

Sabit kur rejiminde dviz piyasasnda arz ve talep dengesizlii halinde piyasa kurun deimesi ile dengeye gelemez Sabit kurda MB aklad dviz kurunda piyasann tm dviz ve lke paras taleplerini karlar Yani aklad dviz kurunda kendisine gelen tm dviz talebi karsnda yerli para ve tm yerli para karsnda dviz verir Dviz arz-talep fark MB rezervlerine yansr TL talebi fazla ise (dviz geliyor) dviz rezervleri artacak, TL arz fazla (dviz talep ediliyor) dviz rezervleri azalacaktr Rezerv deimesi para arzn etkiler (FX ilemleri)
Sabit kur ve para politikas

Sabit kur rejimi para politikasn kstlar nk kuru belirledii andan itibaren MBnn para arz stnde denetimi kalmayacaktr rnein para arzn ksarak faizlerin ykselmesine neden olduunu varsayalm (sk para politikas) Yksek faizin cezbettii sermaye akm (scak para?) MB dviz rezervlerini ve yani para arzn arttrr Dviz talebinde ani bir art varsayalm Rezervlerini yani sabit kuru korumak iin MB para arzn ksacak yani faizlerde arta raz olacaktr Sabit kurda para politikas konjonktre kar reel ekonomiyi gzetme olanan kaybeder Yani kuru korumay hedeflemek zorundadr
Asaf Sava Akat
412
Asaf Sava Akat
413
Asaf Sava Akat
414
Gevek ve sk peg
Sabit dviz kurunun gerisinde sadece MBnn gvenilirlii (credibility) varsa, gevek (soft) peg denir Gevek nk MB aslnda kuru deitirme (devalasyon yada revalasyon) hakkna sahiptir Hukuken balayc ve formel geerlilii olan sabit kur rejimine sk (hard) peg denir En tipik rnei MBnn zgrln hukuken balayc ekilde ortadan kaldran Para Kurulu (Currency Board) rejimidir Para Kurulu sadece dviz karlnda para basar: dolamdaki tm parann dviz karl vardr Bu durumda bamsz para politikas ve MBnn nihai bor veren ilevi olamaz
Euro ve EMU
Avrupa Para Birlii (European Monetary Union EMU) sk peg rejimine blgesel dzeyde rnektir EMU yesi lkeler milli paralarndan vazgeip kendi aralarnda dviz kurunu ebediyen sabitlediler Milli paralar yeni para birimi Euro ile deitirildi Ayn anda Euro geri kalan dnya paralarna kar dalgalanmaya brakld Euro blge iinde (yeler arasnda) olabilecek en sk peg rejimine, blge dnda ise dalgal kur rejimine tekabl etmektedir Geri planda AB ii ticaret artnn (Tek Pazar) ye lke reticileri iin sabit kur rejimi zorunlu hale getirmesi yatmaktadr
Optimal parasal birlik

Bir lke grubunun tek pazar oluturmas halinde yeler arasnda dalgal kurun maliyeti ok yksektir Grup iinde i pazar-d pazar ayrm kalknca kurdaki belirsizlik kaynak dalmn bozar Grup iinde sabit kur (parasal birlik) bir zmdr Buna karlk ye lkeler dsal/isel oklar kur deimesi aracl ile masetme olanan kaybeder Mukayeseli stnln yitiren blge devalasyon yapamaz Sistem retim faktrlerinin o blgeden mukayeseli stnlk kazanan blgeye gitmesi ile alr Faktrlerin corafi seyyaliyeti parasal birliin etkin ilemesi (optimal) iin gerekli kouldur
Asaf Sava Akat
415
Asaf Sava Akat
416
Asaf Sava Akat
417
POPLZM
Kamu mdahalesi, gelir dalm ve konjonktr
Dokuzuncu Blm
Poplizm ve poplist politika szcklerine Trkiyenin iktisat politikas syleminde sk raslanyor Son dnemde kt, arzulanmayan tehlikeli muadili anlamlar yklenerek kullanlmaktadr Siyasi sre iinde olumu szcklerdir Halktan, byk ktlelerden yana olduunu iddia eden siyasi hareketler verilen addr Halklk szc ile eanlamldr ktisat literatrne girii nisbeten yenidir ABDli iktisatlarn Latin Amerikada uygulanan poplist politikalarn olumsuz sonularna ilgi duymalar sonucudur ktisat teorisi asndan nisbeten iyi tanmlanm bir dizi analiz ve iktisat politika nerisine tekabl eder
Poplizm
Poplizm ve bte dengesi

Poplist iktisat politikalarnn mterek zelliini basit bir varsaym zetler: bte a ekonomi iin ille zararl deildir Keynesyen-sol analizden fark, gelir dalmn dzeltme amacnn konjonktrn olumsuz etkilerini telafi etmenin nne gemesidir Bteye gelir bulmadan sosyal amal kamu harcamalarnn arttrlmas poplist politikalarn tanmlayc zelliidir Poplist politikalar sa partiler tarafndan da (seim kazanmak/yanda beslemek iin) kullanlr Sosyal harcamalarn yksek vergi yk ile finanse edildii refah devleti (sosyal devlet) farkldr ve sosyal demokrasinin tanmlayc zelliidir
Asaf Sava Akat
418
Asaf Sava Akat
419
Asaf Sava Akat
420
Poplist harcama politikalar iki kalemde younlar Kamunun gelir dalmn dzeltmek yada baka amala yapt transfer harcamalar arttrlr Kamu alanlarna yksek zamlar Cmert emeklilik olanaklar iftilere, KOBlere, vs. kamu destekleri Sosyal ierikli kamu yatrmlar arttrlr Eitim giderleri, okul inaat, vs. Salk giderleri, hastane inaat, vs. Sa eilimli poplist partiler keynesyen konjonktr argmanlar ile (i talebi canlandrmak) i alemine ynelik tevik ve sbvansiyonlar arttrma yolunu terchih ederler Ekonomik etkilerinde fark yoktur
Poplist politikalar
Poplist teori
Poplist politikalarn amalad sonular anlamna doru olduunu syleyen analizler vardr ki variyant ayrdediliriz: Keynesyen arpan an finansmann salar Enflasyon ekonomiye zarar vermez lki bilinen Keynesyen mantktr Ekonomide kullanlmayan kapasitenin varl halinde kamu harcamalarnda art retimi ve oradan vergi gelirlerini arttracaktr kincisi enflasyonun orta-uzun dnemde yaratt kaynak maliyetlerinin kmsenmesidir Poplist kamu harcamas sayesinde ksa dnemde elde edilen gelir dalm dzelmesinin kalc olaca kabul edilir
Poplist evrim
Poplizm geleneine sahip lkeler poplist evrim (cycle) verilen zel bir konjonktr yaar evrim kamu harcamalarnda byk artlarla balar talep canlanr, byme hzlanr Enflasyonu denetlemek iin kur sabitlenir yani lke paras deer kazanr Talepteki canlln srmesi iin faizler bask altna alnr yani MB gevek para politikas uygular Ayn anda ortaya kan bte ve cari denge aklar dardan ksa vadeli borlanma ile karlanr Normal olarak bir poplist evrim 3 ila 5 yl srer Sonunda ya bir demeler dengesi krizi ya bir istikrar paketi (genellikle ikisi birden) gelir
Asaf Sava Akat
421
Asaf Sava Akat
422
Asaf Sava Akat
423
Poplist krizler
Mali piyasalar eninde sonunda riskleri kavrar D borlanma kuruyunca dviz sknts balar Hkmet srdrlemez politikalarda israr edince ekonomik kriz ksr dngsne girilir u yada bu ekilde dviz kuru ve maliyet enflasyonu trmanr, i talep ve retim daralr Enflasyondaki ani art dk gelirlilerin tm kazanlarn geri alr: rnein reel cretler poplist evrim ncesi dzeyin altna iner Ekonomik sorunlar politik istikrarszlk getirir Hkmet destek iin IMFye bavurma zorunda kalr IMFnin reetesi acldr: bte dengesi, devalasyon, faizlerin artmas, vs.
Konvertibilite ncesi ve sonras

Sermaye hareketlerinde serbestliin varl yada yokluu poplist evrimin sonunu deitirir Sermaye hareketleri serbest ise, kriz ncesinde vatandatan da dviz talebi gelir lke paras ok hzl deer kaybeder Buna karlk karaborsa, girdi yokluu nedeni ile retimin durmas gibi durumlar olmaz Sermaye hareketleri kstl ise kur oynamaz ama dviz ortadan kaybolur (karaborsa) Dviz bitince ithalat yaplamadndan retim durur Giderek tm mal ve hizmetlerde karaborsa oluur Hkmet idari datma (narh, vs.) yneldike kaynak kayb ve poplizmin maliyeti artar
Poplist efsaneler (1)

Piyasa ekonomisinin baz temel gereklerinin kavranmamas gelime yolundaki lkelerde poplizmin yeermesini mmkn klar Efsane: reticilere ve alanlara kamunun salad nominal gelir artlar gelir dalmnda kalc dzelmelere neden olur Gerek: retilen katma deerin stnde nominal gelir srdrlemez bte ve cari ilemler dengesi aklar ile finanse edilir Efsane: para basmak i talebi ve milli geliri arttrarak ekonomiyi rahatlatr Gerek: baslan para nce d a bytr sonra enflasyonu azdrr
Asaf Sava Akat
424
Asaf Sava Akat
425
Asaf Sava Akat
426
Poplist efsaneler (2)

Efsane: enflasyonun nedeni retim yetersizliidir ve drlmesi iin retimin arttrlmas gerekir Gerek: enflasyon para arznn hzl artmas ile oluur, retimle bir ba yoktur Efsane: her koulda enflasyonda bir ykselmeyi kabul ederek ekonomik byme hzlandrlabilir Gerek: enflasyonla bymenin ayn ynde hareket etmesi sadece baz zel koullarda sz konusudur; bunlarn dnda enflasyon ykseldike ekonomik byme yavalar Efsane: enflasyon byme iin iyidir Gerek: enflasyon uzun dnemde hzl bymenin en byk dmandr
Poplizm ve hiperenflasyon
Latin Amerika lkelerinde poplist politikalar genellikle hiperenflasyonla sonulanmtr evrimin banda d borlanma bte an finansmann saladndan hzl bymeye ramen enflasyon dktr (gzel gnler) D borlanma olanaklar kstlannca hkmet ile bte an monetize eder (para basar) Enflasyon paradan ka hzlandrarak kendi kendini besleyen bir fasit daireye dnr Ksa sre iinde aylk fiyat artlar iki-haneye, hatta -haneye kar Hiperenflasyon vergi gelirlerini de drr; para basldka daha ok para basma zorunluluu doar
Poplizmin gstergeleri
Poplist evrimi tehis etmek zor deildir lke paras ve dviz cinsinden reel cret ve gelirlerde ani ve byk bir ykselme Kamu harcamalarnda byk art sonucu byk bte aklar olumas Reel faizlerin sfra hatta eksiye gerilemesi lke parasnn hzla deer kazanmas Cari ilemler dengesinde srdrlemez aklarn belirmesi Bu durumda bir kriz kanlmazdr Bunlardan biri yada birka baka nedenlerle gerekleebilir fakat tmn birden sadece poplist politikalar temin eder
Asaf Sava Akat
427
Asaf Sava Akat
428
Asaf Sava Akat
429
Poplizm ve siyasi yelpaze

Gelien lkelerde kendisine sol diyen siyasi akmlar iinde poplist eilimler ok yaygndr Ama kendisini sada gren siyasi akmlarda da sk sk poplizme raslanr Gelimi lkelerde poplizm arlkl olarak sa siyasi akmlarda grlr Halk ve halk (volk, populaire, vs.) szckleri kk adam byk glere kar korumay vadeden partiler tarafndan kullanlr Trkiyede sorumsuz kamu harcamalar ve devasa bte aklar anlamnda poplizm siyasi yelpazenin her kesinde hakim sylemdir Yeni yeni yadrganmaya balanmtr
Poplizm ve kreselleme
Ksa dnemde kresellemenin ilk etkisi poplist politikalar tevik edici ynde olmutur Konvertibilite sonrasnda da dviz kurunun MB denetiminde tutulmas bir poplist evrimin ksa vadeli d borlanma ile (scak para) finanse edilmesini kolaylatrr Kreselleme uzun dnemde dalgal kuru gerektirir Dalgal kur rejiminde piyasalar poplist politikalara annda tepki verirler Dolays ile bir sre iin dahi olsa yapay bir bolluk ve refah dnemi yaratmak olanakszlar Poplist eilimler o nedenle daima konvertibiliteye kar dururlar
Trkiyede poplizm
Trkiye sava sonras dnemde byk poplist evrim yaamtr 1950de Menderes hkmeti ilk evrimi balatt 1954-57 arasndaki dviz sknts, karaborsa ve enflasyon ksr dngs 1958de IMF ilk nemli Standby Anlamas yaplmas ile sonuland 1973de Ecevit hkmeti ikincisini balatt 1978-79da dviz sknts, karaborsa ve retimin durmas zerine 1980de IMF ile yaplan Standby Anlamas (24 Ocak kararlar) ile sona erdi 1989da zaln sermaye hesabnn serbestlemesi (konvertibilite) ile nc evrim balad 1994 krizi ile sona erdi
Asaf Sava Akat
430
Asaf Sava Akat
431
Asaf Sava Akat
432
Poplizm rnei: 1989-1993

Trkiye son tipik poplist evrimi 1989-93 arasnda yaamtr Poplist politikalar ANAPn Mart 1989 yerel seimlerini kaybetmesi zerine zaln kamu maa ve cretlerine byk zamlar vermesi ile balamtr Artan i talep 1990da byme hzn arttrrken d ak rekor dzeylere trmand 1991de Krfez sava i talep artn yavalatt Seim sonrasnda gelen Demirel hkmeti poplist politikalar srdrd 1993de kamu kesiminin operasyonel a GSMHnn % 9.1ine ulamt Btn abalara ramen poplist politikalar ancak drt buuk yl srdrlebildi
1993 yaznda Tansu iller DYP Genel Bakan ve Babakan oldu iller, 1994 Nisan aynda yaplacak yerel seimleri dnerek faiz ve kuru bask altna almay denedi Dolar 1 Ocak 1994de 15.000 TLden Nisan 1994de 40.000 TLye ykseldi Dviz sknts olumad ama TLnin deerinde byk d yaand Nisan 1994de IMF ile Standby Anlamas imzaland ve istikrar paketi ald 1994de TEFE art yzde 150ye ulat Kamu ve zel kesimde reel cretler % 40 derek 1989 ncesi dzeylere geriledi GSMH 1994de % 6 kld
1994 krizi
% 190 155 120 85 50 88Q1
Reel cretler
89Q3
91Q1
92Q3
94Q1
95Q3
97Q1
98Q3
00Q1
01Q3
Unit Wage Index Pri. Man. Ind. ($) (1997=100)
Productivity Index
Asaf Sava Akat
433
Asaf Sava Akat
434
Asaf Sava Akat
435
Faiz-d bte dengesi

% 4 3
Reel dviz kuru

% 100
BILLION USD 3
Cari ilemler dengesi
90
2 1 0 1987 -1 1989 1991 1993 1995 1997 1999
1 -1 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999
80
-3
70
-5
60
-2 Primary Balance/GDP
1987
1989
1991
1993
1995
1997
1999
-7
Current Account Balance
Real Exchange Rate Index (1982=100)
Asaf Sava Akat
436
Asaf Sava Akat
437
Asaf Sava Akat
438
Krizin tanm
Kriz nedir? rnein bir resesyondan fark nedir? Ekonomik adan nasl ayrdederiz? Krizi temel makroekonomik gstergelerde sreksizlik denebilecek kadar byk dalgalanmalar yaanmas hali diye tanmlayabiliriz Krizde mali gstergeler ne kar: faizler, dviz kuru ve enflasyon Ekonomik faaliyet yavalarken faiz, dviz kuru ve enflasyon fazla oynaklk gstermiyorsa resesyondur lde ani ve byk hareketler krizi tanmlar Birka gn yada hafta iinde lke paras deerinin te birini kaybederse, enflasyon iki katna karsa, faizler gkyzne ularsa bu bir ekonomik krizdir
Krizin nedenleri
Genelde kamuoyu ekonomik krizden ani ve byk devalasyonlar anlar Poplizmin krizle sonulandn grdk Btn ekonomik krizleri ve byk devalasyonlar poplist politikalara atfetmek yanltr Bir ekonomi d borla finanse ettii byk ve srdrlemez kamu aklar mevcut deilken ekonomik kriz yaayabilir rnein Dou Asya kaplanlar denen Kore, Tayland, Malezya ve Endonezyada bte aklar yoktu ama ok ciddi krizler oldu Salkl bir kamu maliyesine ramen krizin nasl oluabileceine bakmak gerekiyor
MAL KRZLER
Bankaclk kesimi sorunlar ve konjonktr
Onuncu Blm
Asaf Sava Akat
439
Asaf Sava Akat
440
Asaf Sava Akat
441
Bilano krizleri
Byk kamu aklar stne ina edilen poplist politikalarn yaratt d aklar bizi cari ilemler dengesi krizlerine gtrd Krize giden bir dier yol mali kesim bilanolarnda ciddi bozulmann yaanmasdr Mali kesimdeki sorunlarn yaratt alkantlar bizi bilano krizlerine yada mali krizlere gtrr Kasdedilen zellikle banka bilanolarnda biriken risklerin tanamaz hale gelmesidir Bilano krizlerini anlamak iin bankaclk kesiminin ileyiine daha yakndan bakmak gerekiyor Baz riskler bankacln bizzat yapsnda yer alr; dierleri uygulama gre deiir
Bankaclk kesiminin shhati

Bankaclk kesimi gelimi yada gelien tm ekonomilerin makroekonomik ileyiinde ve istikrarnda anahtar role sahiptir Bankalar tasarruf ve yatrm kararlar arasndaki hayati ba oluturur Bankaclktaki sorunlar evrisel akmn dzgn ileyiini ok etkiler rnein bankalar kendi sorunlarn zebilmek iin ekonomiye verdikleri kredileri azaltma yoluna gittikleri anda yatrm ve tketim harcamalarnn da dmesine neden olurlar talepteki gerileme ekonomiyi bir resesyona sokabilir yada resesyonu derinletirebilir
Vade uyumsuzluu
Bankacln z, halktan toplanan mevduatn zel kesim firmalarna yada devlete bor olarak verilmesidir Birinci ve en nemli risk, toplanan mevduatn vadesi ile verilen kredilerin vadesinin ayn olmamasdr Tm dnya lkelerinde banka mevduatlarnn ortalama vadesi banka kredilerinin ortalama vadesinden daha ksadr Buna vade uyumsuzluu (maturity mismatch) denir Vade uyumsuzluu banka varlklarnn (krediler) ortalama vadesi ile banka ykmllklerinin (mevduat) vadesi arasndaki zaman farkdr Fark bydke faiz riski artar
Asaf Sava Akat
442
Asaf Sava Akat
443
Asaf Sava Akat
444
Vade riski ve faiz volatilitesi

Bankann mevduata dedii faiz fonlama maliyetidir Banka kredi faizlerini fonlama maliyetinin stnde tesbit eder: aradaki fark bankann kardr Genelde kredi faizleri kredi sresince sabit kalr Ancak, fonlama maliyetinde byk artlar olmas halinde banka kredilerinden zarar edecektir Faiz haddinde ani ve byk bir artn fonlama maliyetine etkisi mevduat ortalama vadesine baldr Vade ksaldka, etki artar Faiz volatilitesinin ykselmesi halinde bankalar mevcut kredilerinden zarar etmeye balarlar Bu olay bankaclk kesiminin yapsndan kaynaklanr: tm bankalar iin geerlidir
Para cinsi uyumsuzluu

Banka mevduatlar ve kredileri lke paras cinsinden yada baka lkeler paralar cinsinden olabilir lke iinde yabanc paralarn da kullanlmas (para ikamesi yada dolarizasyon) halinde yerleikler yabanc para cinsinden mevduat tutar Banka yurtiinde kredi vermek iin yurtdndan borlanmaya gidebilir Neticede her bankann yabanc para cinsinden varlklar ve ykmllkleri oluur Para cinsi uyumsuzluu (currency mismatch) yabanc para ykmllk ve varlklar arasndaki farktr Aradaki fark bydke bankann dviz kurundaki oynamalar karsnda riski artar
Kur riski ve volatilitesi

Bir banka varlk ve ykmllnn neden iki farkl para cinsinden olmasn kabul eder? Banka aradaki faiz farkndan yararlanmak iin (arbitraj) bir para cinsinden borlanp baka bir para ile bor verir Dviz ykmllk - TL varlk halinde, ykmlln fonlama maliyeti denen faiz art kurdaki deimenin anaparada yol at deiimdir Dviz kurunda volatilite bankann byk anapara (sermaye) karlar/zararlar yazmasna neden olur Beklenmeyen devalasyonlar dviz varl dviz ykmllnn altnda olan bankalarda (ak pozisyon) byk zararlar demektir
Asaf Sava Akat
445
Asaf Sava Akat
446
Asaf Sava Akat
447
Banka iflaslar
Vade ve kur risklerini iyi ynetemeyen bir banka mevduat sahiplerine kar ykmllklerini yerine getiremez hale gelecektir Teknik olarak iflas etmesi gerekir Banka iflaslar mevduat sahiplerini tedirgin eder ve bankalardan mevduat ekilmesine yol aar (bank run) Balayan tehlikeli ksr dng reel ekonomiyi ok olumsuz etkiler (Byk Buhrann nedenlerini hatrlayalm) Yani hkmetler banka iflaslarndan ok ekinir flas edecek banka bydke iflas etmesi zorlar flas iin ok byk zdeyii bunu zetler
Mevduat sigortas
Bir zm banka mevduat sahiplerini koruyan tasarruf mevduat sigortasdr Normal koullarda mevduat sigortas banka sistemi tarafndan denen primlerle finanse edilir Kriz durumlarnda nemli bir blm dorudan vergi mkellefinin stnde kalr Sisteme katlmak zorunludur Genel kural nceden saptanan bir tavann altnda kalan kk mevduat sahiplerinin korunmasdr Trkiyede olduu gibi zel koullarda (1994 krizi) sigorta tm mevduat kapsayabilir Mevduat sigortas bankalara hcum tehlikesini ortadan kaldrr ama baka sorunlar yaratr
Bankaclkta ahlaki zafiyet

Ahlaki zafiyet (moral hasard) son dnemlerde iktisat teorisinde sk kullanlan bir kavramdr Etkinlik cretlerinde bir uygulamasn grdk Mevduat sigortas bankaclk sektrnde benzer bir durum yaratr Nihai riskin vergi mkellefi tarafndan yklenmesi bireysel bankay ve mevduat sahibini ar riskli davranlara tevik eder Banka risk ynetimini ihmal ederek yksek getiri beklentisi ile riskli kredilerini arttrr Tasarrufu likidite sknts eken bankalarn yksek faiz teklifini kabul eder Bylece bir ahlaki zafiyet ksr dngs oluur
Asaf Sava Akat
448
Asaf Sava Akat
449
Asaf Sava Akat
450
Bankalarn denetlenmesi
Bankaclk sorunlar, mali disiplinin salanmasnn ve dzgn para politikasnn makroekonomik istikrar iin gerekli fakat yeterli olmadn gsterir Bankaclk kesiminin etkin denetimi, ahlaki zafiyetin olumasn engellemek ve bankalarn vade/kur risklerinin sistemik tehlike yaratmayacak dzeylerde seyretmesini salamak asndan hayatidir Riskleri azaltacak bir tedbir bankalarn sermaye yeterlilik oranlarn ykseltmektir Banka zkaynaklarnn hesaplanmasnda varlklarn gereki ekilde deerlendirilmesi ok nemlidir Yolsuzluk (zayf kanun hakimiyeti) bankaclk kesiminin denetlenmesini zorlatrr
Kreselleme ve mali kesim

Kreselleme sreci bankaclk kesiminde yapsal sorunlar bytmtr Sermaye hareketlerinin serbest kalmas ile birlikte zellikle gelien lke bankaclk kesimlerinde kur riskinde nemli bir art grlmtr Konvertibilite gelien lke bankalarna d bankalardan borlanp ierideki yksek reel faizlerden yararlanma olanan vermitir Yabanc bankalar kendi paralar ile bor verdikleri iin kur riski tamadklarn dnmlerdir 1990 sonrasnda gelien lkelerde konvertibiliteye geile mali krizler arasnda gzlenen yakn ba bu somut olgudan kaynaklanr
Scak para ve kur rejimi

Faiz arbitrajndan yararlanmak iin bir lkeye giren ksa vadeli yabanc kaynaklara scak para deniyor Scak nk geldii hzla lkeden kabiliyor Trkiye dahil, sorunlu gelien lkelerin tmnde ksa vadeli yabanc kaynak kullanld grlyor Scak parann iki temel nkoulu vardr Reel faizler yksek seyretmelidir Ak yada rtk kur garantisi olmaldr kincisi zellikle nemlidir: formel olarak aklanmasa bile MBnn para politikasnda dviz kurunda istikrara ncelik verecei inanc olmadan ksa vadeli yabanc kaynak girii ok kstl kalr Kreselleme lemini hatrlayn
Asaf Sava Akat
451
Asaf Sava Akat
452
Asaf Sava Akat
453
Krize giden farkl yol

imdi mali krizle sonulanacak bir konjonktr senaryosu yazalm Temel varsaym: kamu maliyesi dengededir ve enflasyon dktr (poplist politika yoktur) Bu durumda ekonomik bymenin motoru kamu ann pompalad i talep deildir talep kamu a dnda nereden kaynaklanabilir? Milli gelir zdeliinden nihai tketim ve yatrm harcamalarndaki artn da i talebin canl seyretmesini salayacan biliyoruz Tketim ve yatrm harcamalarnn gc ksa dnemde ok olumlu bir konjonktr yaratr: ekonomi hzla byr (boom)
Yatrm balonu iiyor

Yatrm harcamalarndaki art hzl bymeyi, hzl byme canl talebi, canl talep tekrar yatrm harcamalarnn artmasn getirir Byme fazilet dngs (virtuous cycle) oluur Bu duruma yatrm balonu (investment bubble) ad verilir: balon nk srdrlebilirlii phelidir Bu srete genellikle gayrimenkul fiyatlarnda ve borsada (varlk piyasalarnda asset markets) benzer bir balon oluur talepteki canlln i faizleri dnya dzeyinin stnde tutmas banka kesimi aracl ile ksa vadeli d kaynak giriini (scak para) hzlandrr Kamu maliyesinde dengeye ramen d ak byr
Balon nasl patlayacak?

D bor verenler eninde sonunda lke mali kurumlarn bilanolarndaki krlganln farkna varr D kaynaklar kuruyunca dviz skntsn balar Yabanclar sistem kmeden kma derdine der Kur riski yerleiklerin dviz talebini tetikler kisi birden dviz talebini patlatr Bu durum Sermaye Akm CF erisinde yukar doru ciddi bir kaymaya tekabl eder Bankaclk kesiminde hem vade hem de kur riski realize edilme noktasna gelmitir Bilano kkenli sorunlar aniden dviz, para ve bono piyasalarnda ciddi bir eritme (meltdown) ile sonulanr: kriz gelmitir
Asaf Sava Akat
454
Asaf Sava Akat
455
Asaf Sava Akat
456
MBnn amaz
Bu sre iinde MBna bakmakta yarar var deal durum MBnn yatrm balonunu zamannda tehis ederek para politikasn skmasdr Byk bir ihtimalle hkmet ve ialemi tarafndan ekonomik bymeyi engellemekle sulanacaktr Balon olutuktan sonra opsiyonlar ok kstldr Para politikasnn kslmas reel ekonomide iflaslar arttracandan banka bilanolarn bozacaktr Bunu yapmad takdirde ekonominin tam gaz bir mali krize girmesi kanlmazdr MBlar genellikle balonun kendi i mant ile patlamasn beklemeyi tercih ederler Varlk fiyat balonlar MB iin daima sorundur
Mali kriz
Mali kriz, byme-mali istikrar-scak para fazilet dngsnn klme-enflasyon-iflaslar ksr dngsne dnt andr Birgn dviz piyasasna sadece alclar, tahvil piyasasnda sadece satclar gelir Kur ve faiz engellenemez ekilde ykselmeye balar Bankalar kredilerini geri ardka reel ekonomiyi kertir ve kendi bilanolarn bozarlar Varlk piyasalarndaki balonlar ayn iddette patlar Hkmetin krizi maliye yada para politikas tedbirleri ile engellemesi mmkn deildir Buna karlk kriz sonrasnda nnde farkl opsiyonlar mevcuttur
Kriz sonras politika opsiyonlar

Kreselleme lemi gene ibandadr Yksek faiz ve devalasyon karsnda hkmet iki farkl yol seebilir Biri konvertibiliteyi kaldrmaktr (Malezya) Bu takdirde MB hem kuru hem de faizi denetleme olanana kavuur: piyasasndaki erimeyi durdurur Dieri IMF destei talep etmektir (Kore, vs.) Ksa vadeli borlar IMF kaynaklar ile ikame edilir Buna karlk IMF maliye ve para politikalarnn sklmasn talep eder Ekonomi konvertibilite iinde daha dk bir reel kur/milli gelir ve daha yksek enflasyonda yeni dengesine oturur
Asaf Sava Akat
457
Asaf Sava Akat
458
Asaf Sava Akat
459
Stiglitzin IMF eletirisi

IMFnin mali kesim bilanolarndaki krlganlktan kaynaklanan krizlerin tedavisinde poplist krizlerle ayn yntemleri kullanmas eletirilmitir En gl eletiri Nobel dl sahibi Dnya Bankas eski ba ekonomisti Joseph Stiglitzden geldi Stiglitz mali kriz durumunda maliye ve para politikalarnn sklmasnn krizi derinletirdiini nerdi Monetarist yaklamn reel ekonomide kayplar arlatrdn syledi Esas amacn bu lkelere bor veren uluslararas bankalar IMF kredileri ile kurtarmak olduunu iddia etti IMF bu eletiriye sert ekilde kar kt
IMF ve ahlaki zafiyet

Stiglitzin eletirisi fevkalade nemli bir soruna iaret etmektedir Sabit kur rejimi uygulayan lkeye kendi paralar ile ve yksek faizle bor veren yabanc bankalar iler sktnda paralarn IMF sayesinde geri alacaklarn dnrler mi? Bu takdirde karmzda IMF politikalarn yaratt ciddi bir ahlaki zafiyet vardr Yabanc bankalarn elde ettikleri yksek faiz hakszdr nk bir risk karl deildir Yabanc bankalarn verdikleri borcun batmas riskine katlanmalar doru yaklamdr Ya borlu devlet yada kamu bankalar ise?
Devlet iflas eder mi?

Ahlaki zafiyet sorunsalnn kamu d borlarna tanmas ilgin bir tartmay gndeme getirir Gelien lkeler mali sistemden dnya ortalamasnn stne faizlerde (yksek risk primi) d bor alr Dviz likiditesi kaybolunca gene IMF devreye girer Kamu d borcunu yeniden yaplandrmay kolaylatran bir yntem (iflas yada konkordato) d borta ahlaki zafiyet amazn zecektir ABDde muhafazakar (Cumhuriyeti) kesimler bu eletiriyi benimser Buna karlk bor veren bankalar ve bor alan devletler itiraz eder: bu ihtimal borlanma risk primini (faizi) ykseltecektir
Asaf Sava Akat
460
Asaf Sava Akat
461
Asaf Sava Akat
462
ABDde bankaclk sorunlar

Bankaclk kesimi sorunlarna gelimi lkelerde de raslanmaktadr 1980lerin sonunda ABDye zg bir banka biimi olan Saving and Loan Associations ciddi geri gelmeyen krediler, eksi net varlk, yolsuzluk, vs. sorunlar ile karlat Hkmet hzla sorunlarn stne gitti Sorunlu bankalar derhal bu konuda uzmanlam bir kamu kuruluuna aktarld Sorunlarn mali sisteme sramas engellendi Reel ekonomiyi etkilemesine izin verilmedii iin vergi mkellefine nihai maliyeti ngrlen miktarlarn bile altnda gerekleti
Japonyada bankaclk sorunlar

Japonya 1980lerin ikinci yarsnda daha nce anlatlana ok benzeyen bir yatrm ve varlk fiyat balonu yaad Japon MBs 1990larn banda para politikasn skarar balonu patlatt (mali kriz olmad) Ama banka bilanolarnda byk sorunlar olutu Maliyetin yksekliini gren Japon hkmeti soruna mdahele etme cesaret ve kararlln gsteremedi Zaman getike banka bilanolar daha da ktleti Daha sonra yaplan daha byk yardmlar yetmedi Banka kesimi sorunlarna mdahalede gecikme Japon ekonomisinin son on yldaki ok kt byme performansnn en nemli nedenlerinden biridir
Trkiyede bankaclk sorunlar

Trkiyede 2001de yaanan mali krizin kkeninde poplist evrim (d denge) deil bankaclk kesimi sorunlar yatmaktadr Kamu bankalar Hazineden alacaklarn (grev zararlar) gecelik fonluyordu (vade uyumsuzluu) zel bankalar d bor alarak devlete ve kamu bankalarna TL salyordu (para cinsi uyumsuzluu) Gecelik fonlama ile kamu kad tayan zel bankalar da vard (Demirbank) Kasmda likidite krizi kamu bankalarnn ve ksa vadeli kaynakla Hazine bonosu tutanlarn, ubatta TLye saldr ise ak pozisyonu olan zel bankalarn bilanolarnda byk hasar yaratt
Asaf Sava Akat
463
Asaf Sava Akat
464
Asaf Sava Akat
465
Kriz gstergeleri
Poplist evrimin tersine, mali krizlere nceden iaret eden ekonomik gstergeler bulmak zordur lk akla gelen cari ilemler dengesi adr: d fazla ile mali kriz oluabilecei pek dnlmez 1998de Rusyann dev cari fazlas vard lke parasnn deer kazanmas bir gsterge olabilir Pek ok lkede sert bir alkant yaanmadan lke parasnn deer kaybna raslanr Kamu borcunun milli gelire ve i mali piyasaya kyasla orann ykseklii nerilebilir ok yksek bor oran ile mali krizle tanmam lkeler oktur Tm vakalarda geerli gsterge mevcut deildir
Enflasyonun tarihi
Enflasyon tanmn hatrlayalm: fiyatlar genel seviyesindeki devaml artlara enflasyon diyoruz Bugnk anlam ile enflasyon yeni bir olaydr Kymetli madenlerin para olarak kullanld dnemlerde enflasyona iki neden yol aabilir Kymetli maden arznda ani bir art (rnein 15.inci yzylda Amerikann kefi sonras) Hkmdarn darpanede baslan sikkedeki kiymetli maden miktarn drmesi (tai) Her ikisi de geici, ksmi ve ender olaylardr Enflasyon kat para ile, zellikle Altn Standardnn terkedilmesinden sonra (kanuni para) yaygnlk ve kalclk kazanmtr
YKSEK ENFLASYON
Nedir? Nasl oluur?
Onbirinci Blm
Asaf Sava Akat
466
Asaf Sava Akat
467
Asaf Sava Akat
468
Piyasa ekonomisinde enflasyon

Piyasa ekonomilerinde uzun dnemde yksek enflasyona ok ender raslanr Gelimi piyasa ekonomilerinde bar dneminde fiyatlar genel seviyesinde hzl artlar kural deil istisnadr ABD, ngiltere, Kanada, Avusturalya, svire gibi lkelerin hala birka yzyl nce tesis edilmi para birimlerini kullandklarna dikkat ekelim Buna karlk sava iinde lkelerde sk sk enflasyon grlmtr nk fiyatlar genel seviyesinde istikrar (parann deerinin korunmas) piyasa ekonomisinin etkin ileyii iin ok nemlidir
Sava aras hiperenflasyonlar

Modern dnemin ilk hiperenflasyonlar Birinci Dnya Sava sonrasnda Orta Avrupada yaanmtr Almanya, Avusturya, Macaristan ve Polonyada 1921-24 arasnda fiyatlar genel seviyesinde 100 ile 10 milyar kat mertebesinde artlar oldu zellikle Alman hiperenflasyonu iyi bilinir Enflasyonist tehlike kat (kanuni) parann yapsnda daima mevcuttur Hiperenflasyonun orta snfa vurduu darbe bu lkelerde daha sonra ok vahim sonular douran siyasi alkantlar yaanmasnn kmsenmeyecek nedenlerinden biridir Gelimi lkelerde baka hiperenflasyon olmad
Sava sonras enflasyonu

kinci Dnya Sava sonrasnda, zellikle 1970ler ve 1980lerde, gelimi sanayi lkelerinde enflasyon uzun dnem eilimlerinin stne kmtr Bu srete 1974-80 arasnda petrol fiyatlarnn 15 kat artm olmasnn byk etkisi vardr 1990larda dnyada enflasyon tekrar denetim altna alnmtr Halen dnya ekonomilerinin ok byk blmnde enflasyon dk dzeyde seyretmektedir Son yllarda baz lkelerde deflasyon ciddi bir sorun olarak grlmeye balamtr (Japonya) Buna karlk baz lkelerde ve baz dnemlerde ok yksek enflasyon oranlar grlmtr
Asaf Sava Akat
469
Asaf Sava Akat
470
Asaf Sava Akat
471
Yksek enflasyon lkeleri

On, yirmi, otuz yl gibi uzun sreler boyunca yksek enflasyon yayan bir dizi lke vardr En iyi bilinen rnekler Latin Amerikadadr Blgenin byk ekonomisinde (Brezilya, Arjantin ve Meksika) uzun sren yksek enflasyon dnemleri oldu Arjantin ve Brezilya birden fazla hiperenflasyon sonucu para birimlerini deitirdiler 1970lerin ortasnda itibaren Trkiye yksek enflasyon lkesidir Kapitalizme gei dneminde eski komnist lkelerde de yksek enflasyon grlmtr Baz Afrika lkelerinde enflasyon hala yksektir
Dnyada enflasyon: uzun dnem

TFE 1960 Almanya 100 svire 100 Hollanda 100 Belika 100 ABD 100 Japonya 100 Kanada 100 Tayland 100 Fransa 100 ngiltere 100 Hindistan 100 Msr 100 Gney Kore (*) 100 Yunanistan 100 Meksika 100 Trkiye 100 Arjantin 100 (*) Seri 1966 ylndan balamaktadr. (%) TFE 2000 342 382 498 382 581 550 615 757 813 1.367 2.160 3.734 1.965 6.419 491.460 27.221.930 144.071.709.066.919 Ortalama Enflasyon 3,1 3,4 4,1 3,4 4,5 4,4 4,6 5,2 5,4 6,8 8,0 9,5 9,2 11,0 23,7 36,7 101,4 TFE 2001 1,7 0,7 3,8 2,6 1,1 -1,4 1,3 0,3 2,0 1,3 4,9 2,5 -1,1 3,4 4,8 68,5 4,0
Dnyada enflasyon: onyllar

Ortalama 1960-2000 1960s Almanya 3,1 2,6 svire 3,4 3,5 Hollanda 4,1 4,8 Belika 3,4 3,5 ABD 4,5 2,8 Japonya 4,4 5,5 Kanada 4,6 3,1 Tayland 5,2 1,8 Fransa 5,4 3,8 ngiltere 6,8 3,9 Hindistan 8,0 7,7 Msr 9,5 4,2 Gney Kore (*) 9,2 Yunanistan 11,0 2,3 Meksika 23,7 2,9 Trkiye 36,7 4,4 Arjantin 101,4 23,2 (*) Seri 1966 ylndan balamaktadr. Enflasyon (%) 1970s 4,9 4,5 7,5 4,5 8,1 9,8 8,8 10,2 10,2 14,9 7,6 10,1 16,5 15,5 18,5 29,2 149,3 1980s 1,5 2,4 1,2 2,4 3,7 1,4 4,4 3,0 4,4 5,3 8,2 18,3 4,1 17,9 76,6 48,5 460,3 1990s 2,1 1,3 2,3 1,3 2,6 0,6 1,5 4,8 1,5 2,7 8,8 7,9 4,8 8,0 19,7 80,8 3,3
Asaf Sava Akat
472
Asaf Sava Akat
473
Asaf Sava Akat
474
Enflasyonu anlamak
Cevaplandrlmas gereken ok soru vardr Neden baz lkelerde ve dnemlerde fiyatlar genel seviyesi hzla ykselirken baka lkelerde ve dnemlerde istikrarl seyreder? Enflasyonun nedenleri nelerdir? Ksa ve uzun dnemde enflasyon ekonominin performansn nasl etkiler? Enflasyondan kimler yararlanr, kimler zarar grr? Bir piyasa ekonomisi uzun dnemde enflasyonla yaayabilir mi? Enflasyonla mcadele etmek gerekir mi? Gerekirse nasl?
Enflasyonun maliyetleri
ktisatlarn byk ounluu ylda % 2-3 gibi dk dzeylerin stnde enflasyonu tasvip etmez Az sayda iktisat ise mutlak fiyat dzeyi istikrarn (sfr enflasyon) savunur ktisatlar enflasyona kaynak israfna yol aarak ekonominin uzun dnem ortalama byme hzn drd iin kar karlar Bir dier neden enflasyonun servet dalmnda yol aabilecei keyfi (arbitrary) deiikliklerdir Enflasyonun iktisat olmayan kamuoyunda alglanma biimi ile iktisatlar tarafndan deerlendirilmesi arasnda byk farklar vardr Bu konularn ayrntsna inelim
Enflasyon ve gelir
ktisadi analizin saptad enflasyon maliyetleri sradan vatandalarn inanlar ile eliir Kamuoyundaki genel kan enflasyonun bireylerin gelir ve yaam standartlarnda de yol atdr (hayat pahall) Bu gr tek kelime ile yanltr Bir mal yada hizmeti satn alan kiiye yksek gelen fiyat onu satan retici iin yksek gelirdir Mal ve hizmetlerin nominal fiyatlar ancak nominal gelirlerle birlikte ykselebilir Tanm icab nominal gelirlerdeki art fiyatlarda yaanan enflasyona eittir: baka trl olmas mmkn deildir
Asaf Sava Akat
475
Asaf Sava Akat
476
Asaf Sava Akat
477
Enflasyon ve kaynak israf

Ksele maliyetleri ekonomik aktrlerin enflasyon karsnda para tutmay azaltmalar sonucu deer retmeden kullanlan kaynaklara tekbl eder Enflasyonla birlikte insanlar bankaya daha sk giderler ve ayakkablarnn kselesi ypranr Men maliyetleri sadece enflasyon yznden kullanlan ek kaynaklara tekabl eder Dk enflasyonda fiyat listeleri uzun sreler iin geerli kalr Yksek enflasyon ortamnda fiyatlar sk sk deitirmek iin ek kaynak kullanmak zorunluluu ortaya kar Bu kaynaklar retimden alkonulmaktadr
Enflasyon ve fiyat mekanizmas

Enflasyon kaynak dalmnn temel arac olan nisbi fiyat gstergelerini bozar Ykselen nominal gelirler tketicilere yanl bir zenginlik duygusu vererek tketim-tasarruf kararlarnda yanltr Uzun zaman aralklarnda satn alnan mallarda tketiciler doru fiyatn ne olduunu unuturlar Sektrler arasnda fiyat ayarlamalarnn yapl skl ok deiir Btn bunlar kaynaklarn etkin dalmn engeller Kaynak dalmnda etkinliin azalmas aslnda verimliliin ve dolays ile hayat standardnn azalmas demektir
Enflasyon ve vergiler
Enflasyon ekonominin vergi yapsnda ciddi sorunlara yol aar Sermaye kazanlarnda nominal imeye yol aar: sermaye kazanlarndan alnan vergilerin nominal oran sabit kalsa bile reel oran ykselir Faiz gelirlerinde nominal imeye yol aar: nominal gelir vergisi oran sabit bile kalsa reel gelir vergisi oran artar Her iki durumda, vergi ncesi reel kar/gelir olmayan hallerde yksek vergiler denebilir Sermaye kazanlarnn ve faizlerin yksek vergilenmesi sermaye piyasasnn gelimesini engeller
Asaf Sava Akat
478
Asaf Sava Akat
479
Asaf Sava Akat
480
Para ikamesi (dolarizasyon)

Yksek enflasyon lke parasnn hesap birimi ve servet saklama fonksiyonlarn ifa edemez hale gelmesidir Yksek enflasyon ortamnda ekonomik aktrler eninde sonunda lke parasn gvendikleri bir baka lke paras ile ikame etmeye balarlar Bu ekilde kendilerini enflasyondaki beklenmeyen dalgalanmalardan korumaya alrlar Genellikle dolar ve euro gibi paralar tercih edilir Mevduat iinde dvizle yada dvize endeksli mevduatn pay artar Nakit dviz kullanm yaygnlar Para politikas asndan ok vahim sonular vardr
Beklenmeyen enflasyon
Yksek enflasyonun yukarda saylan maliyetlerinin tm ekonomik aktrlerin enflasyonu beklemeleri ve doru tahmin etmeleri hali iin geerlidir Enflasyonda beklenmeyen bir art borlularla alacakllar arasnda normal koullarda asla kabul edilmeyecek keyfi servet transferine yol aar Yani beklenmeyen enflasyon toplumsal serveti keyfi ekilde yeniden datr Borlular (devlet, irketler) enflasyondaki ani trmanmadan karl kar: dedikleri reel faiz der Alacakllar (mevduat sahibi, bankalar) enflasyondaki ani tirmantan zararl kar: elde ettikleri reel faiz der
Enflasyon ve kamu a
Bte aklarnn mali piyasalardan borlanma yerine MB kaynaklarndan (para basarak) karlanmas enflasyonu ykseltir Kamunun borlanaca dzeyde gelimi mali piyasalar mevcut deilse, bte a veren bir hkmetin zaten baka aresi yoktur Bu durumda enflasyon para tutanlardan alnan bir vergi nitelii kazanmaktadr (enflasyon vergisi) Tm yksek enflasyon lkelerinde enflasyonun balang nedeni bte ann MB tarafndan finansmandr (ilk gnah) Bu koullarda bte ann bykl ile para arz art hz ve enflasyon birebir ilikilidir
Asaf Sava Akat
481
Asaf Sava Akat
482
Asaf Sava Akat
483
Yaln bir mekanizma

Bte a ekonomide bir aktrn gelirinin stnde harcama yaptna iaret eder Mal-hizmet piyasasnda talep fazlas oluur Bte a MB tarafndan karlanmas tketim harcamalarnn faizdeki ykselme ile kslmas yolunun kapatlmasdr lke parasnn deer kazanmas (ithalat art) mal piyasasnda talep fazlasn masedebilir ama hizmet piyasasnda (non-tradables) talep fazlas srer D ak korkusu ile kurun deer kazanmasna izin verilmiyorsa ithal girdi maliyetleri ykselir Gevek maliye politikas gevek para politikas ile birleince sonu daima enflasyonun hzlanmasdr
Maliyetler ve enflasyon
retim faktr ve temel girdi fiyatlarnda artn enflasyona etkisi nedir? Kamuoyunda yaygn kan maliyet artlarnn enflasyonun temel nedenlerinden bir olduudur AD-AS modeli ile birlikte petrol okunu inceledik Faktr talebi mal-hizmet talebinden trevdir Mal-hizmet piyasasnda arz fazlas varsa faktr fiyatlar ykselse bile o dzeyi koruyamaz Petrol gibi temel girdi fiyatlar ancak faktr fiyatlarna yansmamas iin talep canl tutulduu takdirde mal-hizmet fiyatlarna yansr Ayn mant lke parasnn deer kayb haline de uygulayabiliriz
Enflasyon parasal bir olaydr

Milton Friedmann dedii gibi, enflasyon daima ve heryerde parasal bir olaydr Bu ifadeyi iki ekilde tefsir edebiliriz MB para arzn sabit tuttuu yada milli gelire paralel ekilde arttrd takdirde enflasyon olmaz Enflasyon varsa mutlaka MB para arznn milli gelirden daha hzl artmasna izin vermitir Yani enflasyonun nedeni daima para politikasdr Doru yaklam, MBnn enflasyona neden olacan bilmesine ramen para politikasn gevek tutmak zorunda brakan koullarn aratrlmasdr Enflasyonla ilgili tartmalarn konjonktr politikalarnn da zn oluturduunu biliyoruz
Asaf Sava Akat
484
Asaf Sava Akat
485
Asaf Sava Akat
486
ABD: enflasyon ve para arz
Dnya: enflasyon ve para arz

nc Kitap
TRKYE EKONOMS VERLER
Asaf Sava Akat
487
Asaf Sava Akat
488
Asaf Sava Akat
489
Ekonomide gelir ve harcama

Bir ekonomiyi oluturan ekonomik birimlerin elde ettikleri toplam gelirin bykln saptamak pek ok adan iimize yarar ki dnem arasnda gelirin nasl deitiine bakarz Geliri baka lkelerle karlatrrz Ekonominin tm asndan elde edilen gelir toplam tanm icab yaplan harcama toplamna eittir nk Her ilemde bir satc ve bir alc vardr Harcanan her TL bir satc iin o kadar gelirdir Makroiktisat u basit gerein stne kurulmutur Herkesin geliri bir bakasnn harcamasdr; herkesin harcamas bir bakasnn geliridir
Basit evrisel akm

Ekonomideki mal, hizmet ve faktr akmlarn basit bir model stnde izleyebiliriz Olay kavramakta kolaylk salamak zere devletin, d dnya ile ilikileri ve mali kurumlarn olmad sade bir ekonomi dnelim Haneler ve firmalar iki temel ekonomik aktr grubudur: retim firmalarda gerekleir Bunlar iki tr piyasada kar karya gelirler Mal ve hizmet piyasalar retim faktrleri piyasalar Bu piyasalarda iki tr akm yer alr Reel akmlar: mal, hizmet ve faktr girdileri Nominal akmlar: gelir ve harcama tutarlar
MLL GELR
Birinci Blm
Asaf Sava Akat
490
Asaf Sava Akat
491
Asaf Sava Akat
492
evrisel akm emas

Faktr gelirleri (TL) retim faktrleri (emek, sermaye, vs)
Makroiktisat ve evrisel akm

Makroiktisadn k noktas ekonominin btn asndan gelir ve harcama akmlarnn analizidir in z aslnda ok basittir Ekonomideki her harcama mutlaka bir ekonomik aktre gelir yaratr Ekonomideki her gelir mutlaka bir ekonomik aktrn harcamasdr Makroiktisadn sorunlar u ekilde vazedilebilir evrisel akmn dzgn ileyiini hangi mekanizmalar salar? evrisel akm ne zaman bozulur? Bozulduu takdirde tekrar dzgn ilemesi iin neler yaplabilir?
Milli gelir muhasebesi

Bir dnem iinde ekonomide retilen toplam gelirin ve tanm icab ona eit olan toplam harcamann llmesine milli gelir muhasebesi denir Gayrisafi Yurtii Hasla, Gayrisafi Milli Hasla, Milli Gelir, vs. milli gelir muhasebesi tarafndan gelitirilen llerdir Temel hususun unutulmamas gerekir: ayn iktisadi olayn farkl vechesi vardr Mal ve hizmetlerin retimi ve sat Mal ve hizmetlere yaplan harcamalar Mal ve hizmetlerin retiminden elde edilen faktr gelirleri Hesaplar bunu gznne almak zorundadr
Haneler
Mal ve hizmetler Harcamalar (TL)
Firmalar
Varsaymlar: Devlet yok; Finans yok; D dnya yok
Asaf Sava Akat
493
Asaf Sava Akat
494
Asaf Sava Akat
495
GSYH
Milli gelir muhasebesini Trkiye statistik Kurumu TK (eski Devlet statistik Enstits DE) tutar DE eyrek (aylk) ve yllk olarak milli gelir hesaplarn yaynlar En nemli milli gelir lsne Gayrisafi Yurtii Hasladr GSYH denir (Gross Domestic Product GDP) GSYH bir dnemde lke iinde retilen nihai mal ve hizmetlerin toplam piyasa deerini temsil eder GSYH ekonomide retilen ve hukuken serbeste piyasalarda satlan btn kalemleri kapsar Buna karlk hukuken yasak olmasna ramen retilen/satlan mallar (uyuturucu, vs.) kapsamaz
GSYHnn zellikleri
GSYH hesaplanrken tm retim cari piyasa fiyatlarndan hesaba katlr GSYH sadece nihai mallarn piyasa deerini kapsar; ara mallarn piyasa deerini hesaba alnmaz GSYHnn iinde mallar kadar hizmetler de yer alr Gda, giyim, otomobil, deterjan, vs. elle tutulabilen (tangible) mallardr Sa tra, ev temizlii, doktor vizitesi, eitim vs. elle tutulmayan (intangible) hizmetlerdir GSYH cari dnemde retilen tm mal ve hizmetleri kapsar fakat gemite retilmi mallarn el deitirmesi (ikinci el otomobil yada eski ev alm-satm) hesaba girmez
Katma deer stne

Milli gelir muhasebesinde nemli bir tehlike nihai mal ve hizmetlerin retimde kullanlah girdilerin ok kere hesaba dahil edilmesidir (ifte kayt) rnein ekmein iinde buday, un, tamaclk, enerji, frn, vs. ok sayda girdi vardr Ekmee ek olarak onlar da GSYHya katarsak birden fazla kere saym oluruz Katma Deer satlardan dier firmalardan satn alnan girdilerin deeri kartlarak elde edilir Katma deer tanm icab faktr gelirlerine (cret, kar, faiz ve rant) eittir Katma Deer Vergisi KDV bu sistemle alr GSYH katma deeri hesaplar
Asaf Sava Akat
496
Asaf Sava Akat
497
Asaf Sava Akat
498
GSYH ve piyasa d retim

GSYH piyasaya gitmeden hanelerin retip dorudan tkettii mal ve hizmetleri kapsamaz ki kadn birbirlerine ev ii yardmcs olarak giderse GSYH artacaktr nemli bir sorun tarmda kendi kendine yeterli iftiliktir (subsistence agriculture) Trkiye asndan zellikle gemite ok byk deerlere ulayordu: ana rnler itibariyle tarm retimi piyasaya kmasa bile GSYHya katlmtr Muadil bir rnek konut sahipliidir Teorik olarak sadece kiradaki konutlar GSYHye dahil olmas gerekir Fiilen konut sahiplii GSYHye alnr
GSYH ve kayt d ekonomi

Kamuoyunda kayt-d ekonominin GSYH hesaplarna dahil olmadna inanlr Bu gr doru deildir Kayt-d vergi idaresi asndan bir sorundur Gelir vergisini, hatta KDVyi demese bile, reticilerin yaratt katma deeri kayt iinden kullandklar girdilerden hareketle hesaplamak mmkndr Doallkla, kayt iine kyasla bir miktar kayp olabilir ama kamuoyunda tahmin edildiinden ok daha kktr TK ana girdi miktarlarn (elektrik, imento, vs.) dier lkelerle karlatrarak hesap salamas yapar
Gayrisafi Milli Hasla GSMH

GSYH lke iinde belirli bir dnemde yaplan mal ve hizmet retimini ler Ancak, lke iinde retilen gelirin bir blm yurt dnda mukim kii ve kurumlara aittir: rnein darya yaplan faiz ve temett demeleri Ayn ekilde, lkede mukim kii ve kuruumlarn yurt dndan gelirleri olabilir: rnein yurt dndan gelen faiz, temett ve ii dvizleri Gayrisafi Milli Hasla (GSMH) bir lkede yeleikler kiilerin elde ettikleri toplam gelirdir GSYHya yurt dndan net faktr gelirlerinin eklenmesi ile elde edilir Trkiye asndan GSYHdan daha iyi bir ldr
Asaf Sava Akat
499
Asaf Sava Akat
500
Asaf Sava Akat
501
GSMHnn bilekenleri
Tketim (C) haneler tarafndan tketim amac ile satn alnan tm mal ve hizmetleri kapsar (yeni konut hari) Yatrm (I) firmalar, haneler ve devlet tarafndan sermaye mallar, binalar (yeni konut dahil) ve stoklar iin yaplan tm harcamalar kapsar Kamu tketimi (G) yerel ve merkezi idare tarafndan satn alnan tm mal ve hizmetleri kapsar fakat transfer harcamalar dahil deildir Net ihracat (NX) mal ve hizmet ihracatndan mal ve hizmet ithalatnn karlmas ile bulunur Temel makro zdelik: Y = C + I + G + NX
Milli Muhasebe yntemleri

RETM Ciftcilik Ormanclk Baliklk Tarm Toplam Tasocakclg malat Elektrik, gaz, su Sanayi Toplam nsaat Sanayi Toptan ve Parakende Otel ve Lokanta Hizmetleri Ticaret Toplam Ulastirma ve Haberleme Mali Kurulular Konut Sahiplii Serbest Meslek Hizmetleri zafi Banka Hizmetleri SEKTRLER TOPLAMI Devlet Hizmetleri Kar Amac Olmayan zel Hizmetler TOPLAM Ithalat Vergisi GSYIH (Alc Fiyatlaryla) D Alemden Gelen D Aleme Giden Dis Alem Net Faktr Gelirler Toplam GSMH (Alc Fiyatlaryla) HARCAMA ZEL NHA TKETM Gida-iki Dayankl Tketim Mallar Yar Dayankl ve Dayanksz Tk. Mal. Enerji-Ulastrma-Haberleme Hizmetler Konut Sahiplii DEVLETN NHA TKETM HARCAMALARI Maa-cret Diger Cari GAYRSAF SABT SERMAYE OLUUMU Kamu Sektr Makine Techizat Bina naat Bina D naat zel Sektr Makine Techizat Bina+Konut Insaati STOK DEMELER Mal ve Hizmet hracat Mal ve Hizmet thalat NET HRACAT GAYRSAF YURT HASILA Istatistiki Hata GSYIH (statistiki Hata k.) GELR CRETLER zel Sektr Kamu Sektr MAA zel Sektr Kamu Sektr KEND HESABINA ALIAN RANT KAR Firma-d kar Firma kar FAZ GELR
Dier milli gelir lleri

Net Milli Hasla NMH lke sermaye stoundaki anma ve eskimenin (amortisman) GSYHdan kartlmas ile elde edilir Milli Gelir MG ifirmalarn devlete dedii dolayl vergilerin (KDV, TV, vs.) NMHdan kartlmas ve devletten aldklar sbvansiyonlarn eklenmesi ile elde edilir Kiisel Gelir hanelerin ve irket d firmalarn elde ettikleri gelirdir: irketlerin datlmam karlar haritir Kullanlabilir Kiisel Gelir iKiisel Gelirden devlete denen gelir vergileri indirilip devletten alnan transferler eklenerek elde edilir
Asaf Sava Akat
502
Asaf Sava Akat
503
Asaf Sava Akat
504
Reel ve nominal GSMH

Milli gelir muhasebesi daima ve ancak cari fiyatlarla tutulabilir: tersi imkanszdr Nominal GSMH mal ve hizmet retimini o dnemde fiilen geerli (cari) fiyatlarla hesaplar Reel GSMH mal ve hizmet retimini baz alnan yln (sabit) fiyatlar ile hesaplar GSMH deflatr nominal milli geliri sabit fiyatlarla milli gelire dntren enflasyon lsdr Halen 1987 yl baz alnmakta, yani reel milli gelir 1987 fiyatlar ile hesaplanmaktadr lke GSMHs ile dnemler aras karlatrma yapmak iin reel GSMH kullanlr Tm dier ller (dolar, vs.) yanltr
GSYH deflatr
GSYH deflatr cari fiyat dzeyini baz yl fiyat dzeyi ile karlatran enflasyon lsdr Yani deflatr GSYH asndan genel fiyat seviyesinde baz yla kyasla oluan deiimi yanstr Deflatr aracl ile GSYHda oluan deiimin fiyat deimelerinden kaynaklanan blmn temizleyerek retim miktarlarndaki deiimi elde ederiz (Nominal G DP19xx ) Real G DP19xx = X 100 (G DP deflator19xx )
G D P d e f la t o r = N o m in a l G D P u100 Real G DP
GSMH: Sektrler itibariyle (1)

Ciftcilik Ormanclk Balklk Tarm Toplam Tasocakclg malat Elektrik, gaz, su Sanayi Toplam nsaat Sanayi Toptan ve Parakende Otel ve Lokanta Hizmetleri Ticaret Toplam Ulastirma ve Haberleme Mali Kurulular Konut Sahiplii Serbest Meslek Hizmetleri (-)zafi Banka Hizmetleri SEKTRLER TOPLAMI REEL (Trilyon TL) 2005 GSMH % Pay 15,6 10,7 0,7 0,5 0,4 0,3 16,8 11,5 1,6 1,1 36,4 25,0 4,9 3,3 42,8 29,4 6,2 4,2 30,2 20,7 4,8 3,3 35,0 24,0 19,8 13,6 2,3 1,6 6,2 4,2 3,3 2,2 1,8 1,3 130,5 89,6 NOMNAL (Milyar YTL) 2005 GSMH % Pay 46,1 9,5 1,8 0,4 2,1 0,4 50,0 10,3 7,0 1,4 101,2 20,8 15,5 3,2 123,7 25,4 21,3 4,4 82,2 16,9 17,5 3,6 99,7 20,5 71,7 14,7 21,5 4,4 22,4 4,6 16,9 3,5 12,5 2,6 414,6 85,2
Asaf Sava Akat
505
Asaf Sava Akat
506
Asaf Sava Akat
507
GSMH: Sektrler itibariyle (2)

Ulatrma ve Haberleme Mali Kurulular Konut Sahiplii Serbest Meslek Hizmetleri (-)zafi Banka Hizmetleri Dier Sektrler Toplam SEKTRLER TOPLAMI Devlet Hizmetleri Kar Amac Olmayan zel Hizmetler TOPLAM Ithalat Vergisi GSYIH (Alc Fiyatlaryla) D Alemden Gelen D Aleme Giden Dis Alem Net Faktr Gelirler Toplam GSMH (Alc Fiyatlaryla) REEL (Trilyon TL) 2005 GSMH % Pay 19,8 13,6 2,3 1,6 6,2 4,2 3,3 2,2 1,8 1,3 130,5 89,6 130,5 89,6 5,2 3,6 0,4 0,3 136,2 93,5 10,6 7,3 146,8 100,8 -1,1 -0,8 5,0 3,4 6,1 4,2 145,7 100,0 NOMNAL (Milyar YTL) 2005 GSMH % Pay 71,7 14,7 21,5 4,4 22,4 4,6 16,9 3,5 12,5 2,6 414,6 85,2 414,6 85,2 47,7 9,8 3,0 0,6 465,4 95,7 21,8 4,5 487,2 100,2 -0,8 -0,2 11,9 2,4 12,7 2,6 486,4 100,0
GSYH: harcama kalemleri (1)

ZEL NHA TKETM Gida-iki Dayankl Tketim Mallar Yar Dayankl ve Dayanksz Tk. Mal. Enerji-Ulastrma-Haberleme Hizmetler Konut Sahiplii DEVLETN NHA TKETM HARCAMALARI Maa-cret Diger Cari GAYRSAF SABT SERMAYE OLUUMU Kamu Sektr Makine Techizat Bina naat Bina D naat zel Sektr Makine Techizat Bina+Konut Insaati TALEP (stok deimeleri hari) REEL (Trilyon TL) 2005 GSYH % Pay 95,6 65,1 32,0 21,8 20,7 14,1 15,5 10,5 10,9 7,4 9,8 6,7 6,7 4,6 10,0 6,8 5,2 3,6 4,8 3,2 40,7 27,7 7,8 5,3 2,6 1,8 1,5 1,0 3,7 2,5 32,9 22,4 23,9 16,3 9,0 6,2 146,3 99,6 NOMNAL (Milyar YTL) 2005 GSYH % Pay 328,6 67,4 101,4 20,8 53,6 11,0 49,1 10,1 62,7 12,9 37,5 7,7 24,2 5,0 63,7 13,1 47,7 9,8 15,9 3,3 95,3 19,6 20,7 4,2 5,2 1,1 4,2 0,9 11,3 2,3 74,6 15,3 46,0 9,4 28,6 5,9 487,5 100,1
GSYH: harcama kalemleri (2)

ZEL NHA TKETM DEVLETN NHA TKETM HARCAMALARI GAYRSAF SABT SERMAYE OLUUMU TALEP (stok deimeleri hari) Stok Deiimi Mal ve Hizmet hracat Mal ve Hizmet thalat NET HRACAT GAYRSAF YURT HASILA (GSYH) statistiki Hata GSYH (statistiki Hata k.) Reel (Trilyon TL) 2005 GSYH % Pay 95,6 65,1 10,0 6,8 40,7 27,7 146,3 99,6 7,8 5,3 66,2 45,1 73,1 49,8 -6,8 -4,7 147,2 100,3 -0,4 -0,3 146,8 100,0 Nominal (Milyar YTL) 2005 GSYH % Pay 328,6 67,4 63,7 13,1 95,3 19,6 487,5 100,1 25,4 5,2 133,6 27,4 165,6 34,0 -32,0 -6,6 480,9 98,7 6,3 1,3 487,2 100,0
Asaf Sava Akat
508
Asaf Sava Akat
509
Asaf Sava Akat
510
Nominal ve reel GSYH

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Nominal GSYH % GSYH Reel GSYH % (Trillion TL) Deiim Endeks Deflatr (Trilyon TL) Deiim Endeks 227 75,9 304 75,5 76 0,3 102 393 72,9 526 57,6 84 9,3 112 630 60,3 843 59,2 84 0,9 113 1.093 73,5 1.463 63,5 89 6,0 120 1.982 81,3 2.652 67,4 97 8,0 129 3.868 95,2 5.177 107,3 91 -5,5 122 7.762 100,7 10.388 87,2 98 7,2 131 14.772 90,3 19.769 78,0 105 7,0 140 28.836 95,2 38.591 81,2 113 7,5 151 52.225 81,1 69.892 75,3 116 3,1 155 77.415 48,2 103.604 55,8 111 -4,7 148 124.583 60,9 166.729 50,9 119 7,4 159 178.412 43,2 238.768 55,3 110 -7,5 147 277.574 55,6 371.476 44,4 119 7,9 159 359.763 29,6 481.469 22,5 125 5,8 168 430.511 19,7 576.151 9,9 137 8,9 183 487.202 13,2 652.019 5,4 147 7,4 196
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
GSYH ve GSMH: TL ve US$

Nominal GSYH 227 393 630 1.093 1.982 3.868 7.762 14.772 28.836 52.225 77.415 124.583 178.412 277.574 359.763 430.511 487.202 Faktr Gelirleri (Trillion TL) 3,0 4,1 4,3 10 15 19 92 206 557 1.293 868 1.013 -1.928 -2.542 -3.082 -1.579 12.709 230 397 634 1.104 1.997 3.888 7.855 14.978 29.393 53.518 78.283 125.596 176.484 275.032 356.681 428.932 486.401 GSMH Ortalama $/TL 2.124 2.609 4.180 6.881 11.047 29.818 45.846 81.591 152.438 261.675 421.076 625.208 1.228.367 1.509.471 1.496.669 1.425.772 1.344.025 GSMH 107 151 151 159 179 130 169 181 189 200 184 199 145 184 240 302 362 %
Trilyon TL 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
zel nihai tketim

Dayanikli Yar Dayankl Enerjive Dayanksz UlastirmaTketim Haberlesme Tk. Mal. Gida-icki Mallar 21,0 21,3 21,0 22,6 23,3 23,5 24,3 24,2 26,1 26,8 27,0 26,9 27,4 28,3 27,3 27,6 28,7 29,5 32,0 5,3 4,8 4,7 6,9 7,1 7,8 9,6 6,8 6,9 9,4 12,5 12,4 12,4 15,8 11,0 11,2 13,9 18,0 20,7 9,2 9,1 9,0 10,2 10,6 10,3 11,0 9,6 10,7 11,9 13,0 13,0 11,9 12,0 11,0 11,3 11,5 13,7 15,5 6,4 6,8 6,7 7,6 7,5 8,2 9,4 9,8 9,9 10,4 10,8 11,3 10,8 10,5 10,6 10,6 10,8 10,9 10,9 Hizmetler 4,3 4,9 4,8 5,4 5,1 5,7 6,1 6,5 6,6 7,3 8,3 8,3 7,4 7,9 7,2 7,8 8,4 9,1 9,8 Ozel Nihai Konut Sahiplii Tketim 4,8 4,8 4,9 5,1 5,2 5,3 5,4 5,6 5,7 5,8 6,0 6,1 6,2 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 51,0 51,6 51,1 57,8 58,9 60,9 66,0 62,5 66,0 71,6 77,6 78,1 76,1 80,8 73,4 74,8 79,9 87,9 95,6
(Milyar $) Deiim ndeks 18,8 40,8 0,1 5,4 12,9 -27,7 30,5 6,9 4,5 5,5 -7,9 8,4 -27,1 26,6 30,7 25,6 20,1 123 173 173 183 206 149 195 208 218 230 211 229 167 212 276 347 417
Asaf Sava Akat
511
Asaf Sava Akat
512
Asaf Sava Akat
513
zel nihai tketim

Dayanikli Yar Dayankl Enerjive Dayanksz UlastirmaTketim % Haberlesme Tk. Mal. deiim Gida-icki Mallar 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 1,7 -1,4 7,4 3,2 1,0 3,3 -0,7 8,2 2,4 0,8 -0,1 1,9 3,2 -3,6 0,9 4,2 2,8 8,2 -10,4 -2,1 48,1 3,3 9,4 23,2 -29,3 1,6 35,6 33,6 -0,8 -0,3 27,4 -30,4 2,1 23,9 29,7 15,0 -0,7 -1,6 13,6 4,2 -3,0 7,0 -12,6 11,1 11,4 8,7 0,3 -8,2 0,9 -9,0 3,1 2,0 18,8 12,9 5,0 -0,9 13,7 -1,0 9,3 14,7 4,2 0,8 5,3 3,5 4,9 -4,9 -2,1 0,9 -0,7 2,6 0,3 -0,1 Hizmetler 13,0 -1,2 13,2 -5,6 10,2 8,6 5,2 2,6 9,4 15,1 -0,8 -11,2 7,6 -9,3 8,7 7,2 9,3 7,8 Ozel Nihai Konut Sahiplii Tketim 0,0 2,6 2,5 2,3 2,6 2,6 2,8 2,1 2,4 2,3 2,1 1,1 0,0 2,1 1,8 1,4 1,8 1,5 1,2 -1,0 13,1 1,9 3,3 8,4 -5,3 5,6 8,5 8,4 0,6 -2,6 6,2 -9,2 2,0 6,8 10,0 8,8
Yatrmlar
Trilyon TL 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Kamu MakinaTehizat Yatrm 2,4 2,5 2,6 2,8 2,9 1,0 1,3 1,4 2,0 2,3 2,2 2,7 1,6 2,1 1,5 1,7 2,6 Kamu Bina naat 1,1 1,3 1,3 1,3 1,4 0,9 0,9 1,2 1,5 1,9 1,8 2,4 1,9 2,4 1,7 1,3 1,5 Kamu Toplam Bina-d Kamu naat Yatrm 2,9 3,2 3,2 3,2 3,2 3,0 2,1 2,7 3,5 3,7 3,1 3,5 3,2 3,2 3,3 3,2 3,7 6,3 6,9 7,0 7,3 7,6 5,0 4,3 5,4 6,9 7,9 7,2 8,6 6,7 7,7 6,5 6,2 7,8 zel Makina Tehizat Yatrm 4,0 6,7 7,1 7,2 11,6 9,0 11,5 14,4 17,4 15,3 11,6 15,9 8,0 8,2 12,3 19,7 23,9 zel binaToplam konut zel yatrm Yatrm 8,3 8,1 7,8 8,3 9,3 10,1 11,0 10,8 10,8 10,6 9,6 8,7 8,0 6,7 6,0 7,0 9,0 12,4 14,8 14,9 15,5 21,0 19,1 22,5 25,2 28,2 25,9 21,3 24,7 16,1 14,9 18,3 26,6 32,9 Gayrisafi Sermaye Oluumu 18,7 21,7 21,9 22,9 28,6 24,0 26,8 30,6 35,1 33,8 28,5 33,3 22,8 22,6 24,8 32,8 40,7
% Deiim 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Kamu Kesimi MakinaTehizat Yatrm -6,8 3,9 4,9 9,2 3,7 -64,0 22,2 12,1 36,1 19,1 -4,3 20,3 -39,1 29,3 -29,8 14,8 51,6 Kamu Kesimi Bina naat 1,3 13,3 -1,3 2,3 11,4 -35,8 0,9 30,3 22,8 25,0 -1,6 31,6 -20,1 24,0 -29,2 -24,4 16,1
Yatrmlar
Kamu Kesimi Bina-d naat 14,0 11,4 0,8 1,2 0,1 -8,2 -28,8 29,3 26,8 6,3 -15,0 12,2 -10,3 1,1 3,2 -3,2 16,1 Toplam Kamu Kesimi Yatrm 3,1 8,9 1,9 4,3 3,4 -34,8 -12,4 24,4 28,4 13,9 -8,7 19,6 -22,0 14,5 -15,9 -4,7 25,9 zel Sektr Makina Tehizat Yatrm -1,7 66,5 6,0 2,4 60,5 -22,5 27,6 25,2 21,2 -12,3 -24,1 37,2 -49,5 1,4 50,3 60,3 21,4 zel sektr binakonut yatrm 3,4 -3,2 -3,2 6,1 12,8 7,6 9,2 -1,7 -0,4 -1,8 -8,8 -9,7 -8,0 -15,8 -10,5 15,3 29,9 Toplam zel Sektr Yatrm 1,7 19,4 0,9 4,3 35,0 -9,1 17,9 12,1 11,9 -8,3 -17,8 16,0 -34,9 -7,2 22,8 45,5 23,6 Toplam Yatrm Harcamal ar 2,2 15,9 1,2 4,3 24,9 -15,9 11,6 14,1 14,8 -3,9 -15,7 16,9 -31,5 -0,8 9,6 32,4 24,0
Asaf Sava Akat
514
Asaf Sava Akat
515
Asaf Sava Akat
516
Kamu tketimi ve i talep

Trilyon TL 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Ozel Nihai Tketim 51,1 57,8 58,9 60,9 66,0 62,5 66,0 71,6 77,6 78,1 76,1 80,8 73,4 74,8 79,9 87,9 95,6 Gayrisafi Sabit Sermaye Oluumu 18,7 21,7 21,9 22,9 28,6 24,0 26,8 30,6 35,1 33,8 28,5 33,3 22,8 22,6 24,8 32,8 40,7 Devletin Devletin Maa Dier Cari cret harcamas Harcamas 3,9 4,0 4,1 4,3 4,3 4,4 4,5 4,5 4,5 4,7 4,9 5,0 5,0 5,1 5,1 5,2 5,2 1,9 2,3 2,5 2,6 2,9 2,6 2,9 3,6 3,9 4,3 4,8 5,3 4,4 4,9 4,6 4,6 4,8 Devletin Nihai Talep Talep Tketim (stok Stok (stok Harcamas hari) Deime dahil) 5,8 6,3 6,6 6,8 7,2 6,9 7,4 8,0 8,4 9,0 9,6 10,3 9,4 9,9 9,7 9,7 10,0 75,6 85,8 87,4 90,6 101,8 93,5 100,2 110,3 121,1 120,9 114,2 124,4 105,6 107,4 114,3 130,4 146,3 0,5 1,5 -0,9 0,4 1,5 -2,9 1,8 -0,5 -1,4 -0,4 1,9 3,1 -1,7 6,0 9,7 11,1 7,8 76,2 87,3 86,5 91,0 103,3 90,5 102,0 109,8 119,7 120,5 116,1 127,4 103,9 113,4 124,1 141,6 154,0
Kamu tketimi ve i talep

% Deiim 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Ozel Nihai Tketim -1,0 13,1 1,9 3,3 8,4 -5,3 5,6 8,5 8,4 0,6 -2,6 6,2 -9,2 2,0 6,7 10,1 8,8 Gayrisafi Sabit Sermaye Oluumu 2,2 15,9 1,2 4,3 24,9 -15,9 11,6 14,1 14,8 -3,9 -15,7 16,9 -31,5 -0,8 9,6 32,4 24,0 Devletin Maa Devletin cret Dier Cari harcamas Harcamas 1,2 2,9 2,4 3,4 1,8 0,8 2,5 -0,3 0,1 5,9 2,7 2,0 1,6 0,7 0,8 1,2 0,8 0,1 18,3 8,1 4,4 11,4 -10,0 13,7 22,2 9,2 10,0 10,6 12,4 -18,0 10,8 -5,9 -0,2 4,3 Devletin Nihai Talep Stok Talep Tketim (stok Deime (stok Harcamas hari) (katk) dahil) 0,8 8,0 4,5 3,8 5,4 -3,5 6,7 8,6 4,1 7,8 6,5 7,1 -8,5 5,4 -2,4 0,5 2,4 -2,7 13,4 1,9 3,6 12,4 -8,2 7,3 10,0 9,9 -0,2 -5,6 8,9 -15,1 1,7 6,5 14,1 12,1 1,6 1,3 -2,9 1,6 1,2 -4,6 5,2 -2,3 -0,9 0,9 2,0 1,1 -4,0 7,0 3,3 1,2 -2,4 -1,1 14,6 -0,9 5,2 13,5 -12,3 12,7 7,6 9,0 0,6 -3,7 9,8 -18,5 9,2 9,4 14,1 8,8
D talep ve GSYH
Trilyon TL 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Talep Mal ve Mal ve (stok Hizmet Hizmet D dahil) hracat thalat Talep 76,2 87,3 86,5 91,0 103,3 90,5 102,0 109,8 119,7 120,5 116,1 127,4 103,9 113,4 124,1 141,6 154,0 13,8 14,2 14,6 16,2 17,5 20,1 21,7 26,5 31,6 35,4 32,9 39,2 42,1 46,7 54,3 61,0 66,2 -13,5 -18,0 -17,1 -18,9 -25,7 -20,1 -26,0 -31,4 -38,4 -39,3 -37,9 -47,5 -35,7 -41,3 -52,5 -65,5 -73,1 0,2 -3,8 -2,4 -2,7 -8,2 0,0 -4,3 -4,9 -6,8 -3,9 -5,0 -8,3 6,4 5,4 1,7 -4,5 -6,8 Gayrisafi Yurtii Istatistiki Hasla Hata 76,4 83,4 84,0 88,3 95,0 90,6 97,7 104,9 112,9 116,5 111,1 119,1 110,3 118,8 125,8 137,1 147,2 0,1 0,1 0,3 1,1 1,6 0,7 0,2 -0,2 -0,3 -0,4 -0,4 -0,4 -0,4 -0,4 -0,3 -0,4 -0,4 GSYIH (statistiki Hata k.) 76,5 83,6 84,4 89,4 96,6 91,3 97,9 104,7 112,6 116,1 110,6 118,8 109,9 118,4 125,5 136,7 146,8
Asaf Sava Akat
517
Asaf Sava Akat
518
Asaf Sava Akat
519
D talep ve GSYH
% De iim 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Ta le p Ma l ve Ma l ve D (stok Hizme t Hizme t Ta le p da hil) hra ca t tha la t (ka tk) -1,1 14,6 -0,9 5,2 13,5 -12,3 12,7 7,6 9,0 0,6 -3,7 9,8 -18,5 9,2 9,4 14,1 8,8 -0,3 3,1 3,1 11,0 7,7 15,2 8,0 22,0 19,1 12,0 -7,0 19,2 7,4 11,0 16,1 12,5 8,5 6,9 33,1 -5,3 10,9 35,8 -21,9 29,6 20,5 22,4 2,3 -3,7 25,4 -24,8 15,7 27,2 24,7 11,5 -1,2 -4,8 1,7 -0,3 -5,7 9,1 -4,4 -0,5 -1,7 2,5 -1,0 -2,8 13,4 -0,8 -3,1 -4,9 -1,7 Ga yrisa fi Yurtii Ha sla 0,3 9,3 0,7 5,0 7,7 -4,7 7,9 7,4 7,6 3,2 -4,7 7,3 -7,5 7,8 5,9 9,0 7,4 GSYIH (sta tistiki Ha ta k.) 0,3 9,3 0,9 6,0 8,0 -5,5 7,2 7,0 7,5 3,1 -4,7 7,4 -7,5 7,8 5,9 8,9 7,4
Faktr geliri ve GSMH

Trilyon TL 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 GSYH Talep (istatistiki (stok Istatistiki hata dahil) D Talep Hata knca) 76,2 87,3 86,5 91,0 103,3 90,5 102,0 109,8 119,7 120,5 116,1 127,4 103,9 113,4 124,1 141,6 154,0 0,2 -3,8 -2,4 -2,7 -8,2 0,0 -4,3 -4,9 -6,8 -3,9 -5,0 -8,3 6,4 5,4 1,7 -4,5 -6,8 0,1 0,1 0,3 1,1 1,6 0,7 0,2 -0,2 -0,3 -0,4 -0,4 -0,4 -0,4 -0,4 -0,3 -0,4 -0,4 76,5 83,6 84,4 89,4 96,6 91,3 97,9 104,7 112,6 116,1 110,6 118,8 109,9 118,4 125,5 136,7 146,8 D Alemden Faktr geliri 3,3 3,5 3,1 3,5 3,9 3,6 4,2 4,5 5,8 7,3 6,1 6,1 4,6 3,9 3,8 4,2 -1,1 D Aleme Faktr Gideri 2,4 2,5 2,6 2,6 2,8 3,2 3,1 3,2 3,5 4,1 4,7 5,7 6,7 6,2 6,1 5,6 5,0 D Alem Net Faktr Gelirleri GSMH 0,8 1,0 0,5 0,9 1,1 0,4 1,1 1,3 2,2 3,2 1,4 0,4 -2,1 -2,3 -2,3 -1,4 6,1 77,3 84,6 84,9 90,3 97,7 91,7 99,0 106,1 114,9 119,3 112,0 119,1 107,8 116,2 123,2 135,3 145,7
Faktr geliri ve GSMH

% Deiim 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 GSYH D Talep (istatistiki Alemden (stok D Talep hata Faktr dahil) (katk) knca) geliri -1,1 14,6 -0,9 5,2 13,5 -12,3 12,7 7,6 9,0 0,6 -3,7 9,8 -18,5 9,2 9,4 14,1 8,8 -1,2 -4,8 1,7 -0,3 -5,7 9,1 -4,4 -0,5 -1,7 2,5 -1,0 -2,8 13,4 -0,8 -3,1 -5,3 -1,7 0,3 9,3 0,9 6,0 8,0 -5,5 7,2 7,0 7,5 3,1 -4,7 7,4 -7,5 7,8 5,9 8,9 7,4 47,9 6,9 -10,5 12,2 11,7 -9,1 18,8 6,8 27,5 26,0 -15,7 -0,4 -25,0 -14,6 -2,5 11,4 -126,6 D Aleme Faktr Gideri 0,5 2,6 4,5 -0,2 9,6 11,2 -1,8 3,0 10,5 15,7 15,9 21,6 16,2 -7,4 -0,9 -8,2 -11,4 Net Faktr Gelirleri (katk) 1,4 0,2 -0,6 0,4 0,2 -0,7 0,7 0,2 0,8 0,8 -1,6 -0,9 -2,2 -0,1 0,0 0,8 5,5 GSMH 1,6 9,4 0,3 6,4 8,1 -6,1 8,0 7,1 8,3 3,9 -6,1 6,3 -9,5 7,8 6,0 9,9 7,6
Asaf Sava Akat
520
Asaf Sava Akat
521
Asaf Sava Akat
522
Bymenin kaynaklar
Farkl harcama kalemlerinin toplam talebe ve dolays ile GSMHdaki deiime katklarnn saptanmas yararldr Her kalemin GSMHdaki pay farkldr: dolays ile sadece deiim oranlar fazla anlam ifade etmez Her kalemde gerekleen deiimin toplam harcama deiiminde pay hesaplanr Bulunan say, tek bana o kalemdeki deiimin tek bana GSMHda neden olduu deiimi gsterir zellikle stok yatrmlar ve net d ticaretin (d talep) basit deiim oranlar anlamsz olabilir Bymeye katk yntemi ile etkilerini anlalr hale getiririz
Bymenin kaynaklar 2000-05

% zel Tketim Kamu Tketimi Toplam Yat. Talep (stok-d) Stok Talep hracat thalat D Talep GSYH Net D Alem Geliri GSMH 2000 4,2 0,6 4,3 9,2 1,1 10,3 5,7 -8,7 -2,9 7,4 -0,9 6,3 2001 2002 -6,2 -0,7 -8,8 -15,8 -4,0 -19,8 2,4 9,9 12,3 -7,5 -2,1 -9,5 1,4 0,5 -0,2 1,6 7,1 8,7 4,3 -5,1 -0,9 7,9 -0,2 7,9 2003 4,2 -0,2 1,9 5,9 3,0 8,9 6,3 -9,4 -3,1 5,8 0,0 5,9 2004 6,4 0,0 6,4 12,8 1,1 13,9 5,4 -10,3 -4,8 8,9 0,7 9,9 2005 5,6 0,2 5,7 11,5 -2,5 9,1 3,8 -5,5 -1,7 7,4 0,2 7,6
-15,0 -10,0 0,0 5,0 10,0 15,0
Bymenin kaynaklar 1988-2005

Bymeye Katk %
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
-5,0
Talep (stok hari)
D Talep
Stoklar
Net Faktr Geliri
GSMH
Asaf Sava Akat
523
Asaf Sava Akat
524
Asaf Sava Akat
525
talep ve GSYH
150000 140000
60000
talep ve ihracat
70000 Milyar TL 150000 140000 130000 50000 120000
Gda-iki tketimi
Milyar TL 95.000 85.000 75.000 Milyar TL 32.000 30.000 28.000 26.000 65.000 24.000 55.000 45.000 22.000 20.000 1991Q1 1994Q1 1997Q1 2000Q1 2003Q1 Ozel Nihai Tketim Gida-icki (sa eksen)
Milyar TL
130000 120000 110000 100000

30000
40000
110000 100000 90000
90000 80000 70000 1987Q4 1989Q4 1991Q4 1993Q4 1995Q4 1997Q4 1999Q4 2001Q4 2003Q4 2005Q Talep GSYH
20000
80000 10000 1987Q4 70000 2005Q4
1990Q4
1993Q4
1996Q4
1999Q4
2002Q4
1988Q1
Mal ve Hizmet hracat
Talep - Stok (sa eksen)
Asaf Sava Akat
526
Asaf Sava Akat
527
Asaf Sava Akat
528
Dayankl tketim mallar

Milyar TL 95.000 85.000 75.000 65.000 55.000 45.000 Ozel Nihai Tketim Dayanikli Tketim Mallar (sa eksen) Milyar TL 22.000 20.000 18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000
Yar dayankl ve dayanksz mallar

Milyar TL 95.000 85.000 75.000 11.500 65.000 10.500 55.000 45.000 Ozel Nihai Tketim 9.500 8.500
-5 1987Q4 1990Q2 15 10 5 0
Yatrm harcamalar
Trl. TL 35 30 25 20
Milyar TL 14.500 13.500 12.500
1988Q1 1990Q3 1993Q1 1995Q3 1998Q1 2000Q3 2003Q1 2005Q3
1988Q1 1990Q3 1993Q1 1995Q3 1998Q1 2000Q3 2003Q1 2005Q3 Yar Day.ve Dayanksz Tk. Mal. (sa eksen)
1992Q4 Kamu Yat.
1995Q2
1997Q4 Ozel Yat.
2000Q2
2002Q4
2005Q2
Stok De.
Asaf Sava Akat
529
Asaf Sava Akat
530
Asaf Sava Akat
531
Uluslararas karlatrmalar
Uluslararas karlatrmalarda GSYHnn nfusa blnmesi sonucu elde edilen kii bana GSYH kullanlr Mal ve hizmetlerin fiyatlarnda lkeden lkeye grlen farkllklar uluslararas karlatrmalarda ek sorunlar yaratr Bir yntem nominal GSYHnin cari dviz kuruna blnerek dolara evrilmesidir Dviz kurlarndaki deimelerden etkilenir Daha gereki yntem lkelerde ayn mal ve hizmetlerden oluan bir sepetin maliyetine bakmaktr Satn Alma Gc Paritesi (Purchasing Power Parity PPP) Dnya Bankas tarafndan hesaplanr
Dnya: kii bana GSMH

Kii Bana dolar, 2004 ABD Japonya Almanya Yunanistan Arjantin Rusya Meksika Brezilya Trkiye in Msr Hindistan Pakistan Bangladex Nijerya PPP Gayrisafi Milli Gelir (1) 39.710 30.040 27.950 22.000 12.460 9.620 9.590 8.020 7.680 5.530 4.120 3.100 2.160 1.980 930 GSMG PPP ABD % si 100 76 70 55 31 24 24 20 19 14 10 8 5 5 2 Gayrisafi Milli (1) / (2) Gelir (2) % 41.400 96 37.180 81 30.120 93 16.610 132 3.720 335 3.410 282 6.770 142 3.090 260 3.750 205 1.290 429 1.310 315 620 500 600 360 440 450 390 238
GSYH ve ekonomik refah

GSYH bir toplumun ekonomik refahnn en iyi lsdr Kii bana GSYH ekonomideki ortalama vatandan bir yl iindeki gelir ve harcamalar toplamn temsil eder Ancak GSYH bireyin mutluluunun yada yaam kalitesinin mkemmel bir ls deildir En gelimi ekonomilerde bile yaamn pek ok nemli yan piyasalar dnda gerekleir rnein bo zamann yada temiz bir evrenin hayatmza kattklar yada toplu tamaclk gibi kamu hizmetlerinin kalitesi GSYH tarafndan llemez
Asaf Sava Akat
532
Asaf Sava Akat
533
Asaf Sava Akat
534
Dnya: Yaam Kalitesi lleri

PPP GSMH Doumda Be ya alt Kii Bana, yaam beklentisi lm oran dolar (yl) (1000 kiide) 2004 2003 2003 ABD 39710 77 8 Japonya 30040 82 5 Almanya 27950 78 5 Yunanistan 22000 78 5 Arjantin 12460 74 20 Rusya 9620 66 21 Meksika 9590 74 28 Brezilya 8020 69 35 Trkiye 7680 69 39 in 5530 71 37 Msr 4120 69 39 Hindistan 3100 63 87 Pakistan 2160 64 98 Banglade 1980 62 69 Nijerya 930 45 198 Yetikin okuma yazma bilmeyen oran (15 + ya) % 2002 0 0 0 9 3 1 10 12 12 9 44 39 51 59 33 Dourganlk Sabit hat ve oran (Kadn cep telefonu bana doum) (1000 kiide) 2003 2003 2,0 1164 1,3 1151 1,3 1442 1,3 1356 2,4 396 1,3 362 2,2 449 2,1 486 2,4 662 1,9 424 3,1 212 2,9 71 4,5 44 2,9 16 5,6 32
Fiyat endeksleri
Enflasyon fiyat endeksleri tarafndan llr llen fiyatlar genel seviyesindeki deiimdir Fiyatlar genel seviyesi ok sayda mal ve hizmetin fiyatn yanstr Bunlarn btn iindeki arlklar farkldr Deiim yn ve hzlar da farkldr Endeksler bu tr heterojen yaplarda deiimi lmeyi salar Kullanlan yntem farkl kalemlere belirli arlklar verilerek bir sepet oluturmas ve sepetin deerindeki deiimin izlenmesidir Tketici Fiyatlar Endeksi TFE ve retici Fiyatlar Endeksi FE en nemli endekslerdir
FYAT ENDEKSLER
kinci Blm
Asaf Sava Akat
535
Asaf Sava Akat
536
Asaf Sava Akat
537
Tketici fiyat endeksi TFE

Tketici fiyat endeksi TFE tipik tketicinin satn ald mal ve hizmetler sepetinin maliyetini ler Hayat pahallnn zaman iinde deiimini izlemek iin kullanlr TFE ykseldiinde tipik tketicinin yaam standardn korumak iin harcamas gerekli miktar artmaktadr Her ayn 3nc gn saat 16.30da bir nceki ayn TFE deiimi TK tarafndan yaynlanr stanbul Ticaret Odas TO gibi tketici fiyatlar endeksi hesaplayan baka kurumlar da vardr Dnyada enflasyonun temel ls olarak tketici fiyatlar endeksi kabul edilir
Fiyat endeksinin hesaplanmas

Bir endeksin oluturulmasnda en nemli unsur farkl kalemlerin endeks iindeki arlklarn belirleyen sepetin saptanmasdr TK tketici fiyat endeksinin arlklarn byk bir Tketici Davranlar Aratrmas ile yapar Bir yl boyunca binlerce aile yaptklar tm harcamalar ayrntlar ile birlikte (nereden alnd, markas, vs) kaydederr Bunlarn toplanmas ile ortalama ailenin tketim sepeti elde edilir Mevcut endeks 2003 ylnda yaplan Tketici Aratrmasn kullanmaktadr Bir nceki 1994de yaplmt
Sepetin maliyeti
TK farkl perakende noktalarndan ayda kere sepetteki mal ve hizmetlerin fiyatlarn toplar Bunlar ortalamas o kalemin aylk ortalama fiyatdr Her ortalama fiyat o kalemin sepetteki arl ile arplr ve tm kalemler toplanr Bu ekilde sepeti doldurmann o ay iin maliyeti hesaplanm olur Bulunan say baz yl maliyetine blnnce o ayn tketici fiyatlar endeks says kar Endeks deeri nceki ay yada nceki yln ayn ay ile blenerek aylk yada yllk enflasyon elde edilir Ayni eyi sepetin alt blmleri iin yaparak farkl alt endeksler hesaplanr
Asaf Sava Akat
538
Asaf Sava Akat
539
Asaf Sava Akat
540
Endeksle hesaplama
Sepetin bu ay maliyeti baz dnem maliyetine blnp 100le arplnca o ayn fiyat endeksi bulunur Sepet Maliyetit x 100 Endekst = Sepet MaliyetiB Bu ayn endeks deerini bir nceki aya blp 1 kartr ve sonucu 100le arpnca o ayn aylk enflasyonu bulunur Endekst - 1 ] x 100 Aylk enflasyont = [ Endekst-1 Ayn ilemi bir nceki yln ayn ay iin yaptmz takdirde endeksteki yllk deimeyi (yllk enflasyonu) elde ederiz
Ayn enflasyon, farkl ller

Ksa dnemde anahtar gsterge aylk enflasyondur Bir nceki aya kyasla fiyatlar genel seviyesindeki deiimi ifade eder Yllk enflasyon fiyatlar genel seviyesinde bir ylda (oniki ayda) oluan deiimi ler Yl sonu enflasyon takvim yl iinde (Ocak-Aralk) fiyatlar genel seviyesindeki deiimi ler Ortalama yllk enflasyon son oniki ayn yllk enflasyon saylarnn ortalamasdr Bu ller iinde en oynak olan aylk enflasyondur; en istikrarl seyreden ise ortalama yllk enflasyondur Kullanlan l ihtiyaca gre seilir
Fiyat endekslerinin ksa tarihi

stanbul iin ilk hayat pahall endeksi 1914de hesapland, 26 mal kapsyordu stanbul Ticaret Odas (TO) 59 mall ilk Toptan Eya Endeksini 1929da yaynlad Devlet statistik Enstitsnn (DE) ilk Tketici Fiyat Endeksi TFE Ankara iin 1955de yapld 968, 1978, 1987, 1994 ve 2003 temel yl deiti Toptan Eya Fiyatlar Endeksi TEFE DE tarafndan 1981de yaynlamaya balad TEFE baz yllar 1987 ve 1994de yenilendi 2005 ylnda 2003 baz yl alan retici Fiyatlar Endeksi FE devreye girdi TEFE brakld
Asaf Sava Akat
541
Asaf Sava Akat
542
Asaf Sava Akat
543
TFE sepetinin bileimli

Arlk (% ) (2003) TFE Gda ve ki Giyim Konut Ev Eyalar Salk Ulam letiim Elence Eitim Lokantalar Dier 100,0 29,4 8,1 16,9 6,5 2,7 10,4 4,8 3,6 2,2 5,9 4,9 Arlk (% ) (1994) 100 31,1 9,7 25,8 9,3 2,8 9,3 2,9 1,6 3,1 4,4
zel kapsaml TFE gstergeleri Grubu Kapsam A Mevsimlik rnler hari B lenmemi gda rnleri hari C Enerji hari D (B) ve (C) E (C) ve alkoll ikiler ile ttn rnleri hari F (E) ve fiyatlar ynetilen/ynlendirilen dier rnler, dolayl vergiler hari G (F) ve (B)
retici Fiyatlar Endeksi FE

Btn ekonomilerde retici firmalar asndan enflasyon lme amal ikinci bir endeks hesaplanr Buna retici Fiyatlar Endeksi FE ad verilir Trkiyede 2005 ncesinde Toptan Eya Fiyatlar Endeksi TEFE bu amala kullanlyordu. FE reticilerin temsili bir sepet maln satnda kullandklar fiyatlardaki deiimi tahmin eder Sepet anket yntemi ile saptanr Mevcut sepet TFE gibi 2003 yln baz almaktadr FEyi oluturan be ana kategori ve arlklar yledir: tarm (% 20.23, Balklk (% 0.42, Madencilik (% 1.51, malat Sanayi (% 72.07) ve Elektrik, Gaz ve Su (% 5.77)
Asaf Sava Akat
544
Asaf Sava Akat
545
Asaf Sava Akat
546
FE ve TFE ile fark

FE firma girdileri dzeyinde enflasyonu ler Teorik olarak iki endeks arasnda ayrm yapmak kolaydr TFEde sadece tketicinin satn ald nihai rnler, FEde sadece ara mal ve girdiler yer alr rnein gmlek ve pantalon TFEde, kuma, iplik FEde olmaldr Fiili durum daha karktr Sanayi rn tketim mallarndan bazlar her iki endekste yer alr Tarm rnleri ayr bir sorun tekil eder TFEnin yarsndan fazlas hizmetler ve kiradr FEde hizmetler ve iyeri kiralar yer almaz
16 14 12 10 8 6 4 2 0 -2 Oca.98 %
Aylk TEFE/FE ve TFE

%
100 80
Yllk TEFE/FE ve TFE
60
40
20
0
Kas.98 Eyl.99 Tem.00 May.01 Mar.02 Oca.03 Kas.03 Eyl.04 Tem.05
Oca.98
Oca.99
Oca.00
Oca.01 TFE-YILLIK
Oca.02
Oca.03 TEFE-YILLIK
Oca.04
Oca.05
Oca.
TFE
TEFE
Asaf Sava Akat
547
Asaf Sava Akat
548
Asaf Sava Akat
549
Ortalama ve yllk TFE

%
135 120 105 90 75 60 45 30 15 0
Sivri biber Patlcan Taze balklar evre vergisi Mcevher Elma Biskvi Toz eker Tp dolum creti amar deterjanlar Benzin Zeytinya Sucuk Doktor muayene creti
TFE Ocak 2006 ayrntlar

EN YKSEK ARTI AYLIK % 60,7 35,0 9,2 5,9 4,7 4,5 4,2 4,1 3,7 2,3 2,2 2,0 1,9 1,7 1,5 1,3 1,3 1,2 1,2 1,0 YILLIK % 25,4 29,5 8,8 4,9 4,9 23,3 -8,4 5,4 3,6 28,0 -1,5 10,6 25,1 6,8 10,3 14,7 4,7 6,4 -1,2 -12,7 EN AZ ARTI Bulgur Kmr creti Margarin Makarna Yourt Tulum Peyniri Dana eti Fndk ii Sosis Mercimek Mzik seti Televizyon Erkek botu Bayan ayakkabs Portakal Palto Erkek kazak Yumurta ocuk anora Karnbahar AYLIK % 0,7 0,5 0,4 0,3 -0,1 -0,5 -0,7 -0,9 -1,0 -1,4 -2,8 -4,6 -6,7 -7,3 -8,3 -8,4 -9,4 -10,1 -10,2 -15,9 YILLIK % 3,7 5,3 1,6 9,1 -0,2 2,0 14,3 28,5 0,8 -4,0 -0,3 -16,9 10,1 9,2 -0,9 2,2 3,2 -33,3 -6,6 -3,7
FE Ocak 2006 ayrntlar

EN YKSEK ARTI Marul (gbekli) Palamut Mezgit Hamsi Elektrik Soan (taze) Ttn ieren sigaralar (filtreli) Kurunsuz motor benzini (95 oktan) Metal yayl yataklar Demir veya elikten profiller Budaydan elde edilen kepek ve razmol Hampetrol Di macunu Kuru incir Sellozik boyalar ve vernikler Motorin Patates Tatl biskviler (kakaosuz) Linyit kmr Pastrize st AYLIK % 67,1 62,8 47,6 29,9 28,6 10,9 9,7 8,1 6,5 5,4 5,3 5,2 5,1 4,9 3,9 3,4 3,2 2,7 2,7 2,3 YILLIK % 13,13 -44,11 39,95 73,82 4,84 -8,4 11,22 40,44 16,2 -16,39 -9,33 58 13,71 23,53 3,14 35,26 11,8 -4,65 8,5 -15,88 EN AZ ARTI Margarinler Trasl imento (TP) Giyim iin suni iplik dokumalar Katlk odun Fruktoz, fruktoz urubu ve izoglikoz Tomruk Ceviz Nohut elik ktkler Bayan pantolonu Memba sular Tavuk eti Mandalina Limon Parfmler Portakal Yumurta Pamuktan yatak araflar Bayan ceketi Bayan manto ve kabanlar AYLIK % YILLIK % -0,9 -2,1 -2,5 -2,7 -3,1 -3,7 -4,0 -4,0 -4,4 -4,6 -4,8 -4,9 -5,8 -7,7 -8,1 -8,7 -9,1 -12,5 -20,0 -34,2 0,11 3,68 -20,33 -6,53 -2,25 1,13 -8,2 2,27 -9,7 -6,01 -3,07 -6,06 6,76 -20,36 -3,59 -14,39 -19,44 -12,14 -5,49 16,65
Ara muayene ve emisyon lm creti
Kasko ve zorunlu trafik sigortas
1987
1989
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
Sinema bileti Bal Sala Ispanak
TFE YILLIK
TFE ORT.
Asaf Sava Akat
550
Asaf Sava Akat
551
Asaf Sava Akat
552
lme sorunlar
TFEde baz yl tercihinden ve sepetin bileiminden kaynaklanan ok ciddi lme sorunlar oluabilir rnein eski baz yln temsili nitelii krize raslad iin (1994) dkt Trkiyede konut sahipliinin yaygn olmasna ramen sepette kira % 20 pay alyordu Sepet yllk revizyonlara msait deildi TEFE dolayl vergi oranlarndaki deiimi de kapsyordu Bunlarn zlmesi nisbeten kolaydr ama zm zor baka lme sorunlar da vardr 2003 bazl yeni endekslerde bu sorunlarn bir blmne zm getirildi
kame etkisi ve yeni mallar

kame etkisi: sepet saptandktan sonra tketicilerin fiyat deimelerine tepkilerini yanstamaz Tketiciler nisbi fiyat ykselen mal ve hizmetler yerine nisbi fiyat den mallar ikame eder Endeks enflasyonu daha yksek hesaplar Yeni mallar: sepet baz ylndan sonra piyasaya giren yeni mallar kapsamaz Genellikle yeni mallarn fiyatlar piyasaya kmalarndan sonraki dnemlerde hzla dme eilimi gsterir Bilgisayarlar, cep telefonlar iyi rneklerdir Sepeti ok sk, hatta mmknse her yl deitirmek bu sorunlar hafifletir
Kalite deiiminin llmesi

Piyasa ekonomisinde satlan mal ve hizmetlerin kalitesinde srekli iyilemeler gerekleir Bir maln kalitesi ykseliyorsa, fiyat ayn kalsa bile aslnda tketiciye salad refah da artyordur Fiyat art halinde kalitede edeer yada daha da fazla bir art sz konusu olabilir Kalite deiimini lmek fevkalade zordur: salk ve eitim gibi hizmetlerde daha belirginlik kazanr Otobsten metroya geite fiyat art halinde kalite farkn nasl hesaplayacaz? ABDde yaplan aratrmalar endeksin enflasyonu yllk 0.5-2.0 puan arasnda yksek gsterdiine iaret ediyor
Asaf Sava Akat
553
Asaf Sava Akat
554
Asaf Sava Akat
555
TFE ve GSYH deflatr

ktisatlar enflasyonun analizinde TFEyi ve GSYH deflatrn kullanrlar kisi arasnda nemli farklar mevcuttur Tketici Fiyatlar Endeksinde Sadece tketim mal ve hizmetleri yer alr thal mallar dahildir Sabit bir sepetle hesaplanr Gayrisafi Yurtii Hasla Deflatrnde eride retilen tm mal ve hizmetler yer alr thal mallar yer almaz Cari ylda retilen mal ve hizmetlerle llr Trkiyede ortalama TFE ve ortalama TEFE/FE deflatr hakknda bir fikir verir
124 104 84 64 44 24 4
TFE, TEFE ve GSMH deflatr

%
Mevsimlik dalgalanma
Aylk enflasyonda mevsimlik deimeler grlr Gda maddeleri zellikle taze sebze-meyva fiyatlar mevsime gre ok farkl olabilir Eitimle ilgili mal ve hizmet fiyatlar zellikle okullarn ald Eyll aynda deiir Baz mal ve hizmetlerin fiyatlar yl banda dzenlenir Giyim fiyatlar yeni sezonda deiir Aylk enflasyonun seyri izlenirken mevsimlik etkiden arndrlma ilemi yaplr Farkl mevsimlik etkiyi arndrma (MA) yntemleri vardr; Tramo-Seats ok poplerdir statistik programlarnda (eViews) bulunurlar
1987
1989
1991
1993
1995
TEFE ORT
1997
1999
2001
2003
2005
TFE ORT.
GSYH DEFLATR
Asaf Sava Akat
556
Asaf Sava Akat
557
Asaf Sava Akat
558
TFEde mevsimlik etki

12 % 10
Enflasyon eilimi
Mevsimlik etkiden arndrma enflasyonun izlenmesinde baz ek olanaklar salar Son ayn mevsimlik etkiden arndrlm enflasyonuna alalm Son aydaki enflasyonun nmzdeki oniki ay boyunca devam edeceini kabul edelim Buna enflasyon eilimi diyebiliriz Yakn gemiteki enflasyonun yllk tempoda gidiatn gstermektedir MBnn yaynlad aylk enflasyon raporunda enflasyon eilimine aylk hareketli ortalama (yllandrlm, mevsimsel dzeltme yaplm) ad verilmektedir
240 210 180 150 120 90 60 30 0 Eki.99 %
Enflasyon eilimi 1999-2004
-2 Nis.01
Oca.02
Eki.02
Tem.03 TFE-MD
Nis.04 TFE
Oca.05
Eki.05
Nis.00
Eki.00
Nis.01
Eki.01
Nis.02
Eki.02
Nis.03 S-m
Eki.03
Nis.04
Eki.04
TEFE-m
TFE-m
Asaf Sava Akat
559
Asaf Sava Akat
560
Asaf Sava Akat
561
ok uzun dnemde byme EKONOMK BYME

Uluslararas karlatrmalar
nc Blm lkeler arasnda hayat standardnda ok byk farklar olduunu kolayca gzlemliyoruz Keza, ayn lkenin de zaman iinde hayat standardnda byk deimeler olabilmektedir Zenginliin kkeninde ekonomik byme ve verimlilik artlar yatmaktadr Bugn fakir lkeler arasnda kii bana geliri zengin lkelerin 19uncu yzyl sonundaki dzeyine ulaamayanlar mevcuttur ok uzun dnemde baz lkeler hzla zenginlemi (Japonya), dierleri ise zaman iinde gerilemitir ok uzun dnem iin ancak snrl sayda lkeye bakabiliyoruz
ok uzun dnemde byme

Kii Bana 1900 Kii Bana 1997 Byme yl Reel GSYH yl hz Reel GSYH LKE DNEM (balang) sralama (son) sralama (%) Japonya 1890 - 1997 1.196 6 23.400 2 2,82 Brezilya 1900 - 1997 619 10 6.240 9 2,41 Meksika 1900 - 1997 922 7 8.120 7 2,27 Trkiye 1927 - 1997 1.287 8 6.430 8 2,11 Almanya 1870 - 1997 1.738 5 21.300 4 1,99 Kanada 1870 - 1997 1.890 3 21.860 3 1,95 in 1900 - 1997 570 12 3.570 10 1,91 Arjantin 1900 - 1997 1.824 4 9.950 6 1,76 Amerika 1870 - 1997 3.188 2 28.740 1 1,75 ndonezya 1900 - 1997 708 9 3.450 11 1,65 Hindistan 1900 - 1997 537 13 1.950 12 1,34 ngiltere 1870 - 1997 3.826 1 20.520 5 1,33 Pakistan 1900 - 1997 587 11 1.590 13 1,03 Banglade 1900 - 1997 495 14 1.050 14 0,78 1997 US$ Fiyatlaryla (Satn alma gc paritesi)
Asaf Sava Akat
562
Asaf Sava Akat
563
Asaf Sava Akat
564
Trkiyede ekonomik byme

1923 ncesi iin gvenilir ve anlaml veri yoktur 1923-2000 aras (78 yl) Trkiyenin ortalama GSMH byme hz % 4.5tur Ancak nfus da yllk ortalama % 2.3 artmtr Kii bana reel milli gelirin uzun dnem ortalama byme hz % 2.1dir Trkiye, Japonya, Kore, Tayvan gibi ekonomik mucize yaratmamtr Arjantin, ngiltere gibi nisbi gerileme yaamamtr Pakistan, Banglade gibi ekonomisi duraan kalmamtr Ayrntlar bir sonraki tablodadr
Dnem 1923-2005 1927-2005 1927-1950 1929-1939 1939-1945 1945-1950
Trkiye: byme performans

GSMH 4,3 4,4 2,6 5,8 -6,0 6,3 Nfus NA 2,3 1,8 2,1 1,2 2,1 2,3 2,8 2,5 2,3 2,4 1,8 1,4 hz (%) Kii Bana GSMH NA 2,1 0,8 3,7 -7,2 4,0 2,2 2,9 3,4 2,0 2,8 1,9 3,6 Yorum Nfus verileri 1927'de balyor Sava yllar dahildir Sava yllar dahil Yeniden ina ve devletilik Savan ekonomik faturas Sava sonras toparlanma Demokrasi, darbe, kriz, vs. DP ekonomiyi dntryor Demirel ve planl ekonomi Poplizm ve kriz zal ekonomiyi da ayor sraf edilen onyl Enflasyonla mcedele ve reform
Uzun dnemde lme sorunlar

Uzun dnemde toplumsal refahtaki art kii bana gelir zerinden izlemek zorlar Ayn ekilde, Satnalma Gc Paritesini bile kullansak kii bana gelirde ok byk farklara anlam kazandrmak her zaman mmkn deildir Kii bana gelirle birlikte gelen nitel deiim saylara indirgenemez rnein 2000 yl fiyatlar ile (PPP) Trkiyede kii bana gelir 2000de 7.060 $, 1927de 1581 $dr 73 ylda kii bana refah 4.5 kat artmtr Btn fizik gstergelerde (elektrik, eitim, radyo, doktor says, vs.) art bunun ok stndedir
1950-2005 4,6 1950-1960 5,8 1960-1970 6,0 1970-1980 4,4 1980-1990 5,3 1990-2000 3,8 2000-2005 4,0 Tm ortalama yllk byme
Asaf Sava Akat
565
Asaf Sava Akat
566
Asaf Sava Akat
567
Trkiye: kii bana reel GSMH

9.000
Byme eilimleri: 1950-2001

Milyar TL
6,0 %
Reel GSMH 1987-2005

150000 140000
8.000
7.000
Sava Dnemi
1978 Krizi
5,0 4,0
130000 120000 110000 100000
6.000
5.000
1998 Sonras
3,0 2,0
4.000
3.000
90000
1,0
2.000
80000
0,0
1937 1947 1957 1967 1977 1987 1997
1.000 1927
1950-60
1960-70
1970-80
1980-90
1990-2001
70000 1987Q4 1989Q4 1991Q4 1993Q4 1995Q4 1997Q4 1999Q4 2001Q4 2003Q4 2005Q4 GSMH
Kii Bana GSML
Sabit 2004 fiyatlar (PPP USDollars)
Dnem Byme Hz
Ortalama Byme Hz
Asaf Sava Akat
568
Asaf Sava Akat
569
Asaf Sava Akat
570
alkantl byme: 1988-2005

12 10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 -10 1988Q4 1991Q2 1993Q4 1996Q2 1998Q4 2001Q2 2003Q4 GSMH Byme Hz (yllk) Ortalama Byme hz
-10% 0% -5% 10% 5%
alkantl byme: 1988-2005

Bir nceki yln ayn eyreine kyasla dteime
20% 15%
Verimlilik ve zenginlik
Zenginlii belirleyen verimliliktir Verimlilik bir alann bir zaman biriminde (saat, hafta, vs.) rettii fiziki mal ve hizmet miktarn ler Kii bana yksek milli gelire sahip lkeler tanm icab yksek verimlilie de sahiptir GSMHnn hzl bymesi verimliliin hzl bymesi ile zdetir Verimlilik ne retildiine deil, ne kadar etkin retildiine baldr Mhim olan alan bana yksek katma deer retebilmektir svire, Danimarka rneklerini hatrlayn
-15% 1988Q1
1990Q3
1993Q1
1995Q3
1998Q1
2000Q3
2003Q1
2005Q3
GSMH Byme Hz (QoQ)
Asaf Sava Akat
571
Asaf Sava Akat
572
Asaf Sava Akat
573
Sava sonras byme

kinci Dnya Sava sonrasnda dnyada ekonomik byme hzlanmtr Sava ncesinde sanayilemi Bat Avrupa lkelerinde ve Japonyada gemi ortalamalarn stnde byme izlenmitir Dnya lkelerinin byk ounluu sanayileme yolunda ok byk admlar atmtr Baz lkeler mucize diye nitelenebilecek ekonomik gelime ve dnm gerekletirmitir Kore, Singapur, Tayland, Malezya ve son dnemde in gibi (Asya Kaplanlar) Latin Amerikada ve Afrikada byme sreci sorunlu gemitir
Farkl yntemler
Uluslararas karlatrmalar iin birden fazla yntem kullanmak mmkndr Yerli para ile byme hz kendi iinde tutarldr fakat uluslararas karlatrmalarda sorun yaratr Cari kurdan dolar cinsinden hesaplannca iki sorun kar: dolar enflasyonunu ayklamak iin sabit ABD dolar alnr ama reel dolar kurundaki deimeler kalr Satnalma gc paritesi ile (PPP) milli gelir hesab 1975ten sonras iin vardr; dolar enflasyonu gene sorunludur Son iki yntemi kullanarak 1968 ve 1975den gnmze dnya byme deneyimi tablolardadr
Dnyada byme
Cari dviz kurundan (1995 ABD fiyatlar ile)
ortalama yllk byme hz ( % ) Dnem 2000'de kii 1968'de kii 1968- 198019901968bana gelir 1968'de bana gelir 2000'de Art 1980 1990 2000 2000 (1995 US$) sras (kat) (1995 US$) sras in 101 17 824 16 8,2 4,3 7,6 9,0 6,8 Kore 1.928 12 13.062 9 6,8 6,1 7,4 5,1 6,2 Tayland 674 14 2.805 14 4,2 4,3 6,0 3,4 4,6 rlanda 7.369 7 27.741 4 3,8 3,3 3,3 6,3 4,2 Msr 442 15 1.226 15 2,8 4,3 2,9 2,4 3,2 Japonya 16.969 1 44.830 1 2,6 4,4 3,5 1,2 3,1 spanya 7.650 6 17.798 7 2,3 3,1 2,5 2,4 2,7 Hindistan 202 16 459 17 2,3 1,0 3,6 3,6 2,6 Brezilya 2.108 11 4.624 11 2,2 6,0 -0,4 1,3 2,5 talya 9.713 5 20.885 6 2,2 3,4 2,2 1,4 2,4 Yunanistan 6.391 8 13.105 8 2,1 4,4 0,2 1,9 2,3 Fransa 14.757 3 29.811 3 2,0 3,2 1,9 1,4 2,2 Trkiye 1.595 13 3.134 13 2,0 1,7 2,8 1,9 2,1 ngiltere 11.408 4 21.667 5 1,9 1,8 2,5 1,8 2,0 ABD 16.865 2 31.996 2 1,9 1,8 2,2 2,0 2,0 Meksika 2.221 10 3.819 12 1,7 3,3 -0,3 1,8 1,7 Arjantin 6.223 9 7.933 10 1,3 1,9 -2,9 3,2 0,8 Kaynak: World Development Indicators 2002
Asaf Sava Akat
574
Asaf Sava Akat
575
Asaf Sava Akat
576
Dnyada byme
Satnalma gc paritesine gre (1995 ABD fiyatlar ile)
1975'de kii bana gelir 1975'de (PPP 1995) sras in 615 18 Kore 3.812 14 rlanda 7.735 10 Tayland 1.813 15 Msr 1.477 16 Hindistan 1.038 17 Japonya 13.476 4 talya 12.663 6 ABD 18.378 1 spanya 10.576 8 Trkiye 3.886 13 ngiltere 13.130 5 Almanya 14.186 3 Fransa 14.388 2 Meksika 5.854 11 Yunanistan 10.873 7 Brezilya 5.188 12 Arjantin 10.252 9 Kaynak: World Development Indicators 2000'de kii bana gelir 2000'de (PPP 1995) sras 3.726 16 16.288 9 27.989 2 6.000 15 3.407 17 2.210 18 25.073 3 22.141 6 31.996 1 18.248 8 6.536 14 22.031 7 23.525 4 22.701 5 8.456 12 15.464 10 7.146 13 11.599 11 2002 Dnem Art (kat) 6,1 4,3 3,6 3,3 2,3 2,1 1,9 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 1,6 1,4 1,4 1,4 1,1 Ortalama byme hz (%) 7,5 6,0 5,3 4,9 3,4 3,1 2,5 2,3 2,2 2,2 2,1 2,1 2,0 1,8 1,5 1,4 1,3 0,5
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
ABDye kyasla kii bana GSMH

Cari ABD dolar Satn Alma Gc Paritesi (PPP)
GSMH ve refah gstergeleri

Milli gelir muhasebesinin lkenin verimlilik ve refah dzeyini ne lde yakaladn dolayl yoldan kontrol edebiliriz Kii bana milli gelir ile baz temel mal ve hizmetlerin tketimi arasnda ok yakn bir iliki kurmak mmkndr Dayankl tketim mallar: otomobil, radyo, TV Haberleme: telefon ve cep telefonu Enerji: toplam enerji ve elektrik tketimi Salk hizmeti: doktor says Genellikle 1000 kiiye den eklinde alnr ABD dzeyinin yzdesi olarak ifade ederek nisbi gelimilik llebilir
1975
1980
Tayland Japonya
1985
Turkiye Kore
1990
Arjantin spanya
1995
2000
Almanya
Asaf Sava Akat
577
Asaf Sava Akat
578
Asaf Sava Akat
579
GSMH ve ekonomik gstergeler (1)

Otomobil Ara Doktor Radyo TV alcs Telefon Cep telefonu Kii bana gelir (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (PPP-US$) 2000 1999 2004 1997 2002 2003 2003 2004 Hindistan 6 9 0,5 120 84 46 25 3.100 Msr 23 30 2,1 339 248 127 85 4.120 in 7 12 2,1 339 350 209 215 5.530 Trkiye 66 85 1,2 177 423 268 394 7.680 Tayland 28 106 0,3 235 283 105 394 8.020 Brezilya 120 79 2,1 434 369 223 264 8.020 Meksika 107 153 1,7 330 282 158 291 9.590 Arjantin 140 181 3 683 326 219 178 12.460 Kore 188 238 1,8 1.034 458 538 701 20.400 Yunanistan 254 328 4,4 466 519 454 902 22.000 spanya 441 513 3,2 330 564 434 909 25.070 talya 542 606 6,1 878 494 484 1013 27.860 Almanya 516 529 3,6 948 675 657 785 27.950 Fransa 485 574 3,3 950 632 566 696 29.320 Japonya 421 566 2 956 785 472 679 30.040 ngiltere 384 391 1,7 1.445 951 591 841 31.460 rlanda 349 408 2,4 695 695 491 880 33.170 ABD 481 779 5,5 2.109 871 621 543 39.710

Otomobil Ara Doktor Radyo TV alcs Telefon Cep telefonu Kii bana gelir (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (1000 kiiye) (PPP-US$) ABD=100 2000 1999 2004 1997 2002 2003 2003 2004 Hindistan 1 1 9 6 10 7 5 8 Msr 1 2 38 16 40 34 40 14 in 5 4 38 16 28 20 16 10 Trkiye 14 11 22 8 49 43 73 19 Tayland 6 14 5 11 33 17 73 20 Brezilya 25 10 38 21 42 36 49 20 Meksika 22 20 31 16 32 25 54 24 Arjantin 29 23 55 32 37 35 33 31 Kore 53 42 80 22 60 73 166 55 Yunanistan 39 31 33 49 53 87 129 51 spanya 92 66 58 16 65 70 167 63 talya 73 52 44 33 80 79 162 84 Almanya 80 50 31 69 109 95 155 79 Fransa 113 78 111 42 57 78 186 70 Japonya 101 74 60 45 73 91 128 74 ngiltere 107 68 65 45 78 106 145 70 rlanda 88 73 36 45 90 76 125 76 ABD 100 100 100 100 100 100 100 100

Kii bana gelir Kii bana gelir Kii bana enerji Kii bana enerji Kii bana elektrik Kii bana elektrik (PPP-US$) (PPP-US$) ABD=100 (ton petrol) ABD=100 (1000 kwh) ABD=100 2004 2004 2002 2002 2002 2002 Hindistan 3.100 8 0,5 6 0,4 3 Msr 4.120 10 1,0 12 1,0 8 in 5.530 14 0,8 10 1,1 9 Trkiye 7.680 19 1,1 14 1,5 12 Tayland 8.020 20 1,4 17 1,6 13 Brezilya 8.020 20 1,1 14 1,8 15 Meksika 9.590 24 1,6 20 1,7 14 Arjantin 12.460 31 1,5 19 2,0 16 Kore 20.400 51 2,6 33 4,2 35 Yunanistan 22.000 55 4,3 54 6,2 51 spanya 25.070 63 3,2 40 5,0 41 talya 27.860 70 3,9 49 5,6 46 Almanya 27.950 70 3,8 48 5,6 46 Fransa 29.320 74 3,0 38 4,9 40 Japonya 30.040 76 4,5 56 6,6 54 ngiltere 31.460 79 4,2 53 6,0 50 rlanda 33.170 84 4,1 51 7,7 63 ABD 39.710 100 7,9 100 12,2 100
Asaf Sava Akat
580
Asaf Sava Akat
581
Asaf Sava Akat
582
Tasarruf ve yatrm
Uzun dnemde bymeyi temin eden sermaye birikimidir Gayrisafi sermaye oluumunun (yatrmlarn) milli gelire oran ile byme hz arasnda gl bir iliki vardr Yatrmlarn esas kayna i tasarruflardr tasarruf orann bir lkenin gelime ve sanayileme iradesinin en iyi gstergesidir Kural olarak yksek i tasarruf oranlar bizi yksek yatrm oranlarna ve oradan yksek byme hzlarna gtrr i dvizleri gibi faktr gelirleri i tasarruf orannn hesabnda sorunlara neden olur
in Kore Tayland Msr Hindistan rlanda Trkiye Meksika Brezilya Japonya ABD spanya talya Fransa ngiltere Almanya Yunanistan Arjantin
Tasarruf, yatrm ve byme

tasarruflar/GSMH (%) 1970'ler 27 22 14 19 22 16 22 19 32 19 25 26 23 19 23 29 29 1980'ler 36 31 26 18 21 18 21 22 19 31 17 23 22 20 17 23 24 17 1990'lar 1970-2000 1970'ler 40 35 33 23 22 23 24 19 18 31 17 22 20 20 16 22 22 15 38 32 28 18 21 21 21 21 19 31 18 23 23 21 17 22 24 18 27 24 19 16 25 15 20 22 33 19 24 25 25 20 22 28 26 Yatrmlar/GSMH (%) 1980'ler 29 30 29 28 20 21 18 20 21 29 19 22 23 22 19 21 23 33 35 36 20 22 19 24 19 20 29 18 23 19 20 17 22 21 19 31 30 29 22 20 21 19 20 21 30 19 24 22 22 19 22 24 23 GSYH Byme 8,7 7,6 7,1 5,7 5,0 4,5 4,3 3,5 3,5 3,4 3,1 2,6 2,4 2,3 2,2 2,1 1,8 1,7 1990'lar 1970-2000hz (%) 1970-2000
DI DNYA LE LKLER
demeler Bilanosu
Drdnc Blm
Asaf Sava Akat
583
Asaf Sava Akat
584
Asaf Sava Akat
585
Ak ekonomi olarak Trkiye

Dnyada mutlak olarak kapal ekonomi yoktur Her ekonomide ihracat ve ithalat vardr Mal ve hizmet ihracatnn GSMHdaki pay bir ekonominde aklk derecesini ler Sermaye hareketlerinin serbest olmas (konvertibilite) bir baka makul ak ekonomi lsdr Trkiye ekonomisi 1980e kadar mal ticaret itibari ile kapal bir ekonomi idi 1980lerde mal-hizmet ithalatnda serbestlie gidildi 1989da TLnin konvertibilitesi saland 1996da AB ile Gmrk Birlii Anlamas ile ak ekonomiye gei tamamland
GSYH hracat
Trkiye da alyor: 1979-2005

1979 ( Milyon $) 92.774 2.261 4.798 5.069 6.271 (%) Endstriyel hracat/Toplam hracat i Gelirleri/Dviz Gelirleri Dviz Geliri/GSYH Dviz Gideri/GSYH 34,7 35,3 5,2 6,8 78,9 13,5 21,0 20,1 90,0 8,5 29,0 29,7 94,2 0,8 29,8 36,1 107.026 11.780 22.472 15.792 21.511 183.851 29.326 53.249 39.768 54.613 362.495 73.390 107.861 116.537 130.952 1989 1999 2005
GSMHda d dnyann pay 1975-2005

42 36 30 24 18 12 6 0 1975 1978 1981 1984 1987 1990 1993 1996 1999 2002 2005 %
Dviz Geliri thalat Dviz Gideri
Dviz geliri/GSMH
Dviz gideri/GSMH
Asaf Sava Akat
586
Asaf Sava Akat
587
Asaf Sava Akat
588
D alma: uluslararas karlatrma

Mal ve hizmet ihracat/GSMH (%)
40 35 30 25 20 15 10 5 1990 1992 Arjantin 1994 Brezilya 1996 1998 Fransa 2000 Almanya 2002 2004
Cari ilemler dengesi eilimleri

GSMH'ye oran (%) Mal Dengesi
Hizmetler Dengesi Transfer Dengesi
Sermaye hesab yaps

2005 -8,9
3,8 0,4
milyar dolar Cari lemler Dengesi Net Hata Noksan Yabanc Sermaye Yatrm Hisse Senedi Yatrm Bord Finansman Borlanma Gerei Yabanc TL Tahvil Alm Toplam Kamu Borlanmas Banka-d Kesim Borlanmas Toplam zel Kesim Borlanmas Toplam D Borlanma Toplam Rezerv Deiimi 1996 2000 -14 -1 2 1 1 -13 -8 3 17 27 30 -17 Dalm %
100 -9 14 4 10 -90 -53 24 121 188 211 -121
Ort. 1994-2000 2000 -6,9 -10,9

5,2 2,5 5,7 2,4
2002 2005 -48 9 13 8 30 -18 15 14 26 37 52 -34
Dalm %
100 19 26 17 63 -37 30 30 54 78 108 -70
2005 -23 2 9 6 16 -7 6 1 14 24 25 -18
Dalm %
100 9 38 25 71 -29 26 4 63 104 108 -79
Trkiye
Hizmet+Transfer Dengesi Faiz-d Denge Yatrm Geliri Dengesi Cari lemler Dengesi Net Hata Noksan C + NHN
7,7 0,8 -1,8 -1,0 0,2 -0,7
8,0 -2,9 -2,0 -4,9 -1,4 -6,3
4,2 -4,7 -1,6 -6,2 0,5 -5,7
Asaf Sava Akat
589
Asaf Sava Akat
590
Asaf Sava Akat
591
D ticaret dengesi
Mal Mal Milyar ihracat ithalat Dolar fob (DE) cif (DE) 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 14,7 15,3 18,1 21,6 23,2 26,3 27,0 26,6 27,8 31,3 36,1 47,3 63,2 73,3 22,9 29,4 23,3 35,7 43,6 48,6 45,9 40,7 54,5 41,4 51,6 69,3 97,5 116,4 Ticaret Dengesi (DE) -8,2 -14,1 -5,2 -14,1 -20,4 -22,3 -18,9 -14,1 -26,7 -10,1 -15,5 -22,1 -34,4 -43,1 Bavul ticareti 8,8 5,8 3,7 2,3 2,9 3,0 4,1 4,0 3,9 3,5 Mal Navlun ihracat ve fob (D) Sigorta 14,7 15,3 18,1 21,6 32,1 32,1 30,7 28,8 30,7 34,4 40,1 51,2 67,0 76,7 1,4 1,8 1,4 2,1 2,6 2,9 2,8 2,4 3,3 2,5 3,1 4,1 5,8 6,9 Altn thalat 1,4 1,9 0,5 1,3 1,7 1,9 1,8 1,1 1,9 1,0 1,4 2,5 3,4 3,8 Mal Ticaret ithalat Dengesi fob (D) (B) 22,8 29,4 22,3 34,8 42,3 47,2 44,7 39,0 52,7 38,1 47,4 65,2 90,9 109,5 -8,1 -14,1 -4,2 -13,2 -10,3 -15,0 -14,1 -10,2 -22,0 -3,7 -7,3 -14,0 -23,9 -32,7
Milyar Navlun Dolar Gelir 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 0,9 1,0 1,0 1,4 1,4 1,8 1,9 1,7 1,7 1,8 1,9 1,3 1,8 2,0 Navlun Gider 0,7 0,9 0,7 1,1 1,3 1,5 1,2 1,0 1,4 1,1 1,3 2,0 2,9 3,5
Hizmet dengesi (1)

Dier Tama Gelir 0,2 0,2 0,2 0,3 0,3 0,4 1,2 1,2 1,3 1,1 0,9 0,9 1,5 2,0 Dier Tama Gider 0,3 0,3 0,2 0,3 0,4 0,4 1,2 1,1 1,1 1,0 0,6 0,7 1,4 1,8 Tama Gelir 1,1 1,2 1,2 1,7 1,8 2,2 3,1 2,9 3,0 2,9 2,8 2,2 3,3 4,0 Tama Gider 1,0 1,2 1,0 1,4 1,7 1,9 2,4 2,1 2,5 2,0 1,9 2,7 4,3 5,3 Tama Net 0,2 0,0 0,3 0,3 0,0 0,3 0,8 0,8 0,5 0,8 0,9 -0,5 -1,1 -1,3 Turizm Gelir 3,6 4,0 4,3 5,0 5,7 7,0 7,2 5,2 7,6 8,1 8,5 13,2 15,9 18,2 Turizm Gider 0,8 0,9 0,9 0,9 1,3 1,7 1,8 1,5 1,7 1,7 1,9 2,1 2,5 2,9 Turizm Net 2,9 3,0 3,5 4,0 4,4 5,3 5,4 3,7 5,9 6,4 6,6 11,1 13,4 15,3
Hizmet dengesi (2)

naat Milyar Hizmeti Dolar Gelir 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 0,9 1,1 1,3 1,9 1,9 2,3 2,3 1,1 1,0 0,7 0,8 0,7 0,7 0,9 naat Hizmeti Gider 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 naat Hizmeti Net 0,9 1,1 1,3 1,9 1,9 2,3 2,3 1,1 1,0 0,7 0,8 0,7 0,7 0,9 Finansal Finansal Finansal Dier Ticari Hizmet Hizmet Hizmet Gelir Net Gider Gelir 0,1 0,1 0,1 0,2 0,3 0,3 0,5 0,3 0,4 0,3 0,2 0,3 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 0,4 0,5 0,6 0,6 0,6 0,7 0,7 0,6 0,4 0,4 0,4 -0,3 -0,3 -0,3 -0,3 -0,2 -0,3 -0,1 -0,3 -0,3 -0,4 -0,4 -0,1 -0,1 0,0 1,9 2,2 2,5 3,8 2,6 5,5 6,8 4,4 5,6 2,9 1,0 0,3 0,5 0,3 Dier Ticare Gider 0,5 0,6 0,6 0,6 0,8 1,2 1,3 1,1 1,5 1,2 1,1 0,3 0,4 0,5 Dier Ticari Net 1,4 1,5 1,9 3,2 1,8 4,3 5,6 3,4 4,1 1,7 -0,1 0,0 0,1 -0,1
Asaf Sava Akat
592
Asaf Sava Akat
593
Asaf Sava Akat
594
Hizmet dengesi (3)

Resmi Milyar Hizmet Dolar Gelir 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2 0,2 0,3 0,1 0,1 0,1 0,2 0,3 Resmi Hizmet Gider 0,3 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,5 0,5 0,5 0,6 0,8 1,0 1,2 Resmi Hizmet Net -0,2 -0,2 -0,3 -0,2 -0,2 -0,2 -0,3 -0,3 -0,3 -0,3 -0,6 -0,7 -0,7 -0,9 Diger Hizmet Gelir 1,7 2,2 1,6 2,3 1,0 2,3 3,6 2,6 2,6 1,1 1,4 1,2 2,0 1,8 Dier Hizmet Gider 0,7 0,7 0,9 1,6 2,0 3,0 3,8 3,6 2,1 0,8 0,8 1,1 1,6 1,6 Dier Hizmet Net 1,0 1,5 0,7 0,7 -1,1 -0,8 -0,2 -0,9 0,5 0,3 0,6 0,1 0,5 0,2 Toplam Toplam Hizmet Hizmet Hizmet Gelirleri Giderleri Dengesi 9,6 10,9 11,1 14,9 13,4 19,7 23,7 16,8 20,4 16,0 14,8 17,9 22,9 25,9 3,8 4,2 4,0 5,3 6,7 8,8 10,2 9,3 9,0 6,9 6,9 7,4 10,1 11,9 5,8 6,7 7,1 9,6 6,7 10,9 13,5 7,5 11,4 9,1 7,9 10,5 12,8 14,0
Mal ve hizmet dengesi

Mal Mal Milyar ihracat ithalat Dolar fob (D) cif (D) 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 14,7 15,3 18,1 21,6 32,1 32,1 30,7 28,8 30,7 34,4 40,1 51,2 67,0 76,7 22,8 29,4 22,3 34,8 42,3 47,2 44,7 39,0 52,7 38,1 47,4 65,2 90,9 109,5 Ticaret Dengesi (D) -8,1 -14,1 -4,2 -13,2 -10,3 -15,0 -14,1 -10,2 -22,0 -3,7 -7,3 -14,0 -23,9 -32,7 Hizmet Hizmet Hizmet Gelirleri Giderleri Dengesi 9,6 10,9 11,1 14,9 13,4 19,7 23,7 16,8 20,4 16,0 14,8 17,9 22,9 25,9 3,8 4,2 4,0 5,3 6,7 8,8 10,2 9,3 9,0 6,9 6,9 7,4 10,1 11,9 5,8 6,7 7,1 9,6 6,7 10,9 13,5 7,5 11,4 9,1 7,9 10,5 12,8 14,0 MalMalMalHizmet Hizmet Hizmet Gelirleri Giderleri Dengesi 24,3 26,3 29,2 36,6 45,5 51,9 54,3 45,6 51,1 50,4 54,9 69,2 90,0 102,6 26,5 33,6 26,3 40,1 49,1 56,0 54,9 48,3 61,7 45,0 54,3 72,7 101,1 121,3 -2,3 -7,3 2,9 -3,5 -3,6 -4,1 -0,5 -2,7 -10,6 5,4 0,6 -3,5 -11,1 -18,7
Yatrm gelirleri
Dorudan Dorudan Dorudan Portfy Milyar Yatrm Yatrm Yatrm Yatrm Dolar Gelir Gider Net Gelir 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1 0,4 0,4 0,3 0,2 0,2 0,3 0,2 0,3 0,1 0,3 0,2 0,2 0,3 0,3 0,3 0,3 0,4 0,6 1,0 1,1 -0,1 -0,2 -0,1 -0,3 -0,2 -0,1 -0,2 -0,2 0,1 0,1 -0,1 -0,4 -0,8 -0,8 0,2 0,4 0,2 0,2 0,4 0,9 1,3 1,1 1,3 1,3 1,4 1,4 1,7 2,4 Portfy Yatrm Gider 0,3 0,2 0,7 1,0 0,9 0,9 1,3 1,0 1,7 1,9 2,2 2,6 2,9 3,3 Portfy Yatrm Net 0,0 0,3 -0,5 -0,7 -0,5 -0,1 0,0 0,1 -0,4 -0,7 -0,8 -1,2 -1,2 -0,9 Faiz Gelir 0,8 0,7 0,7 1,2 1,2 1,0 1,1 1,1 1,2 1,1 0,8 0,6 0,7 1,0 Faiz Gider 3,2 3,5 3,3 3,4 3,4 3,8 3,9 4,5 4,8 5,5 4,4 4,6 4,3 5,0 Faiz Net -2,4 -2,8 -2,6 -2,2 -2,2 -2,8 -2,8 -3,5 -3,7 -4,4 -3,6 -3,9 -3,6 -4,0
Asaf Sava Akat
595
Asaf Sava Akat
596
Asaf Sava Akat
597
Yatrm geliri dengesi ve faiz gideri

Milyar Yatrm Dolar Gelirleri 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 1,0 1,1 0,9 1,5 1,6 1,9 2,5 2,4 2,8 2,8 2,5 2,2 2,7 3,7 Yatrm Yatrm Giderleri Dengesi 3,6 3,9 4,2 4,7 4,5 4,9 5,5 5,9 6,8 7,8 7,0 7,8 8,3 9,4 -2,6 -2,7 -3,3 -3,2 -2,9 -3,0 -3,0 -3,5 -4,0 -5,0 -4,6 -5,6 -5,6 -5,7 Uzun Uzun Uzun vade Vade Vade Uzun Vade MB Hkmet Bankalar dier 0,4 0,4 0,5 0,7 0,7 0,8 0,8 0,9 0,8 1,2 1,2 1,3 1,1 1,0 1,8 1,9 1,7 1,5 1,4 1,3 1,3 1,3 1,3 1,4 1,4 1,6 1,6 1,8 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2 0,3 0,3 0,2 0,1 0,1 0,3 0,5 0,5 0,4 0,7 0,7 0,7 0,8 1,0 1,4 1,4 1,3 1,3 1,1 1,4 Ksa Vade 0,5 0,6 0,6 0,5 0,6 1,0 0,8 1,1 1,0 1,2 0,4 0,3 0,4 0,6
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Transferler ve net hata-noksan

Milyar i Dolar Gelirleri 3,0 2,9 2,6 3,3 3,5 4,2 5,4 4,5 4,6 2,8 1,9 0,7 0,8 0,9 zel Resmi Transferler Transferler 3,0 2,9 2,6 3,3 3,5 4,2 5,4 4,5 4,6 2,8 1,9 0,7 0,8 0,9 0,9 0,7 0,4 1,1 0,6 0,3 0,2 0,4 0,2 0,2 0,5 0,3 0,3 0,6 Cari Transferler 3,9 3,7 3,0 4,4 4,1 4,5 5,5 4,9 4,8 3,0 2,4 1,0 1,1 1,5 Net Hata ve Noksan -1,2 -2,2 1,8 2,4 1,5 -1,0 -0,7 1,7 -2,8 -1,7 0,1 4,9 2,3 2,1
Ticaret Milyar Dengesi Dolar (D) 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 -8,1 -14,1 -4,2 -13,2 -10,3 -15,0 -14,1 -10,2 -22,0 -3,7 -7,3 -14,0 -23,9 -32,7 Hizmet Dengesi 5,8 6,7 7,1 9,6 6,7 10,9 13,5 7,5 11,4 9,1 7,9 10,5 12,8 14,0

MalHizmet Dengesi -2,3 -7,3 2,9 -3,5 -3,6 -4,1 -0,5 -2,7 -10,6 5,4 0,6 -3,5 -11,1 -18,7 Finans Dengesi -2,6 -2,7 -3,3 -3,2 -2,9 -3,0 -3,0 -3,5 -4,0 -5,0 -4,6 -5,6 -5,6 -5,7 MalHizmetFinans Dengesi -4,9 -10,1 -0,4 -6,7 -6,5 -7,1 -3,5 -6,2 -14,6 0,4 -4,0 -9,1 -16,7 -24,5 Cari Transferler 3,9 3,7 3,0 4,4 4,1 4,5 5,5 4,9 4,8 3,0 2,4 1,0 1,1 1,5 Cari lemler Dengesi -1,0 -6,4 2,6 -2,3 -2,4 -2,6 2,0 -1,3 -9,8 3,4 -1,5 -8,0 -15,6 -23,0 Dviz Gelirleri 29,2 31,1 33,1 42,5 51,1 58,3 62,3 52,9 58,7 56,1 59,8 72,4 93,8 107,8 Dviz Giderleri 30,2 37,5 30,5 44,8 53,6 60,9 60,4 54,2 68,5 52,8 61,4 80,5 109,4 130,8
Asaf Sava Akat
598
Asaf Sava Akat
599
Asaf Sava Akat
600
D ticaret ve dviz gelir/gideri

145.000 130.000 115.000 100.000 85.000
Grnmeyen gelirler
30.000 25.000 20.000 15.000 Milyon Dolar

15.000 10.000 5.000 0 -5.000 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 -10.000 -15.000 -20.000 -25.000 -30.000 -35.000
c
Milyon Dolar
70.000 55.000 40.000 25.000 10.000 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Ihracat thalat FX Gelirler FX Giderler
10.000 5.000 0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Finans Gelirleri
Cari Transferler
Hizmet Gelirleri
Cari lemler Den.
D Ticaret Den.
Hizmet Den.
Yatrm Den.
Cari Transfer
Asaf Sava Akat
601
Asaf Sava Akat
602
Asaf Sava Akat
603
Net hata ve noksan kalemi

6
Milyar Dolar
AB ile d ticaret
euro dolar paritesi (Milyar Euro ) AB hracat AB ithalat Dier hracat Dier thalat Toplam hracat Toplam thalat AB hracat/ Top. hracat ABthalat/Top. thalat AB hracat Endeks Ab thalat Endeks (Milyar USD ) AB hracat AB ithalat Dier hracat Dier thalat Toplam hracat Toplam thalat 1995 1,36 8 12 16 26 16 26 51 47 100 100 11 17 22 36 22 36 2000 0,92 16 29 30 59 30 59 52 49 193 233 15 27 28 54 28 55 2001 0,89 18 20 35 45 35 45 52 45 221 163 16 18 31 40 31 41 2002 0,94 19 24 18 29 37 54 51 45 235 198 18 23 17 28 35 51 2003 1,13 22 28 15 24 42 61 52 46 266 226 24 32 17 28 47 69 2004 1,24 28 37 14 22 51 78 55 47 340 295 34 45 17 28 63 98 2005 1,25 31 39 28 54 59 93 52 42 378 317 38 49 35 67 73 116
1995=100
Reel dviz kuru

180 170 160 150 140 130 120 110 100 90 80 Oca.95 Oca.96 Oca.97 Oca.98 Oca.99 Oca.00 Oca.01 Oca.02 Oca.03 Oca.04 Oca.05 Oca.06 TFE bazl TEFE bazl
-3
-6
Oca.93 Nis.94 Tem.95 Eki.96 Oca.98 Nis.99 Tem.00 Eki.01 Oca.03 Nis.04 Tem.05
Net Hata (aylk)
Net Hata (yllk)
Asaf Sava Akat
604
Asaf Sava Akat
605
Asaf Sava Akat
606
Kur ve enflasyon
450 400
Kamu maliyesi KAMU MALYES

Bte ve kamu borcu
Beinci Blm Konsolide bte: merkezi hkmet, yerel idareler ve ek bteye tabi kurumlar (niversiteler, fonlar, vs) Maalesef Trkiyede hkmetlerin bte dnda nemli miktarda harcama yapma gelenei vardr (grev zararlar, kamu iletme zararlar, vs.) Devletin ekonomideki payn lmenin bir yolu milli gelir serilerinde kamu tketimi kalemine bakmaktr Kamu tketimi devletin tm mal ve hizmet satnalmalarn kapsamaktadr Fakat faiz, sosyal gvenlik kurumlarna demeler, tevikler, vs. eklindeki transfer harcamalar haritir Kamu tketimindeki art devletin bydne iaret eder
350
300
250
200
150
100
Oca.00
Eki.00
Tem.01
Nis.02
Oca.03 1$+1.5E
Eki.03
Tem.04
Nis.05
Oca.06
TFE
TEFE
Asaf Sava Akat
607
Asaf Sava Akat
608
Asaf Sava Akat
609
Kamu tketiminin seyri

% 16 14
Bte kalemleri
Faiz d denge: Gelirler Faiz d harcamalar Toplam harcama: Faiz d harcama + faiz demeleri Genel bte dengesi: Gelirler Toplam harcama Trkiyede ok uzun sredir konsolide kamu btesi ak vermektedir Buna karlk, faiz d denge her zaman ekside deildir nce kamu gelir ve harcamalarnn GSMHya oranna bakacaz Sonra her iki kalemin dalmn greceiz
30 % 27
Faiz-d bte ve GSYH
24
12
21
10
18
15
6 1987Q4
12 1987 1990 1993 1996 1999 2002 2005 Bte Gelirleri / GSYH Faiz D Harcama / GSYH
1990Q2
1992Q4
1995Q2
1997Q4
2000Q2
2002Q4
2003Q2
2005Q4
Kamu Tketimi/GSMH (Cari Fiyatlarla)
Asaf Sava Akat
610
Asaf Sava Akat
611
Asaf Sava Akat
612
Bte gelirlerinin dalm

Toplam Bte Gelirleri Gelirden alnan vergiler Gelir vergisi Kurumlar vergisi Servetten alnan vergiler Mal ve hizmet. alnan vergiler KDV Petrol tketim vergisi Dier vergiler D ticaretten alnan vergiler Dier vergiler ve gelirler 2002 100 26,7 21,6 5,0 1,0 40,2 16,8 14,8 8,6 13,4 18,7 2003 100 25,7 17,0 8,6 2,1 43,8 15,4 15,1 28,5 12,5 15,9 2004 100 24,4 16,4 8,0 1,4 38,0 10,8 14,5 36,3 15,5 20,7 2005 100 22,9 15,4 7,4 1,4 38,1 9,4 14,6 37,7 14,5 23,2
Bte giderlerinin dalm

% Toplam Harcamalar Personel Dier cari Yatrm Faiz demeleri D bor (TL) bor KT'lere transferler Dier Transferler Faiz d denge Bte dengesi 2002 100 20,1 6,8 6,0 44,9 4,4 40,5 1,9 20,4 11,1 -33,8 2003 100 21,6 5,9 5,1 41,8 4,2 37,6 1,3 24,3 13,4 -28,4 2004 100 20,5 2,9 9,0 40,1 4,3 35,5 1,0 26,5 18,6 -21,5 2005 100 22,0 3,1 9,9 31,6 4,3 27,2 0,7 32,6 24,9 -6,7
Bte giderlerinin dalm

% Gelirler Faiz d harcamalar Faiz d denge Personel Dier cari Yatrmlar KT'lere transferler Dier transferler Faiz d harcamalar Personel Dier cari Yatrmlar KT'lere transferler Dier transferler 2002 100 89,3 18,0 32,5 11,1 9,7 3,0 33,0 100 36,4 12,4 10,8 3,4 37,0 2003 100 81,3 18,7 30,1 8,2 7,1 1,9 33,9 100 37,1 10,1 8,8 2,3 41,7 2004 100 76,3 23,7 26,1 3,6 11,5 1,3 33,8 100 34,2 4,8 15,0 1,7 44,3 2005 100 73,3 26,7 23,6 3,4 10,6 0,8 35,0 100 32,2 4,6 14,5 1,0 47,7
Asaf Sava Akat
613
Asaf Sava Akat
614
Asaf Sava Akat
615
Kamu ann hesaplanmas

TL faiz demelerini enflasyon etkisinden arndrmak gerekir (enflasyon muhasebesi) Nominal faiz haddine ve enflasyona bal olarak reel faiz demeleri daha dktr Dolays ile reel (operasyonel) bte a daha kktr lk tabloda1993-2000 dnemi bte, bte-d ve toplam dengesi yer alyor Drdnc tablo 1993-2005 dnemi iin tm dzeltmeler yapldktan sonra kamu dengesidir Kamu kesimi brt ve net bor oranlar nemlidir GSMH akm, bor oran stok deikeni olduundan bor oran hesaplanrken de enflasyon dzeltmesi gerekir (merkezi GSMH)
Faiz d denge Net faiz demeleri Bte dengesi
Konsolide bte dengesi

GSMH'nin %'si olarak 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 ortalama 2000 1994-2000
GSMH'nin %'si olarak Faiz d denge "grev zararlar" Net faiz demeleri Bte-d dengesi
Bte-d denge
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 ortalama 2000 1994-2000
-2,5 4,4
3,5 7,8
3,4 7,8
1,3
-0,2
4,1
1,5
4,6
2,6 11,0 -8,4 6,6 4,4 -1,8 -
-3,1 -1,4 2,6 -4,8 -0,2 2,8 -5,0
-2,5 -1,1 2,3 -4,8 0,3 2,0 -4,4
0,4 -0,8 1,3 -0,8 1,0 0,3 0,2
-2,6 -1,9 0,8 -3,3 1,0 -0,2 -2,3
-1,8 -1,4 2,1 -4,0 2,5 -0,4 -1,5
-2,6 -1,2 3,8
-3,5 -1,6 9,0
-1,8 -1,2 6,1
-2,1 -1,3 3,6 -5,7 1,9 1,7 -3,5 -
11,1 8,9
12,6 13,1 15,8
-6,9 -4,3 -4,4 -9,8 -9,1 -8,5 -11,6 -11,2 2,8 1,6 -4,1 4,5 3,3 0,2 3,9 3,9 5,0 6,1 7,7 1,2 8,4 4,2 7,6 5,5 9,2 6,6
-6,3 -12,5 -7,9 3,1 0,7 -3,2 2,1 6,9 -8,4 3,3 2,8 -4,6
Enflasyon dzeltmesi Reel faiz demeleri Operasyonel bte dengesi
Enflasyon dzeltmesi Reel faiz demeleri Operasyonel denge
-0,5 -4,8 -1,4 -0,1 -4,0 -2,0
Net kamu borcu (center GNP) 27,1 31,0 30,2 34,8 31,8 33,7 48,6 50,6
Net kamu borcu (centerGNP) 27,1
31,0 30,2 34,8 31,8 33,7 48,6 50,6
Asaf Sava Akat
616
Asaf Sava Akat
617
Asaf Sava Akat
618
Toplam kamu kesimi dengesi

ortalama GSMH'nn %'si olarak Faiz d denge Konsolide bte Bte-d harcamalar Toplam kamu kesimi Faiz demeleri Net faiz demeleri Enflasyon dzeltmesi Reel faiz demeleri Toplam kamu kesimi Nominal denge Operasyonel denge Kamu borcu erilen reel faiz haddi Net kamu borcu (center-GNP) 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 1994-2000
Kamu maliyesi: 1993-2005

GSMH'nn %'si olarak Faiz d denge Konsolide bte Bte-d harcamalar Toplam kamu kesimi Faiz demeleri Net faiz demeleri Enflasyon dzeltmesi Reel faiz demeleri Toplam kamu kesimi Nominal denge Operasyonel denge Kamu borcu erilen reel faiz haddi 1993 1994 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 1993-2000 2002-2005
Reel kamu dengesi 1993-2005

2,2 -4,0 -1,8 13,7 7,4 5,2 -15,5 -7,0 13,8 36,5 4,7 1,1 5,8
-2,5 -3,1 -5,6 6,0 2,6 3,4
3,5 -2,5 1,0 10,1 4,8 5,3
3,4 0,4 3,9 9,1 4,9 4,2 -5,2 -0,3 13,9 30,2
1,3 -2,6 -1,3 11,9 6,0 5,9
-0,2 -1,8 -2,0 11,0 10,2 0,8
4,1 -2,6 1,6 16,4 11,5 4,9
1,5 -3,5 -2,0 22,1 9,7 12,4
4,6 -1,8 2,8 21,9 12,5 9,4
2,6 -2,1 0,6 14,6 8,5 6,1 -14,1 -5,3 -
-0,6 -5,6
3,5 1,0
3,4
2,5
4,6
4,8
2,4 2,9
5,2 1,3 6,5
5,1 1,8 6,9
6,2 0,8 7,0
5 0 -5
-5,0 -2,5 -4,5 -8,7 -6,2 -12,0 0,5 -1,1 -6,2 -1,6 -7,2
7,4 10,1 16,2 22,1 21,9 26,6 16,3 14,4 11,8 7,5 3,9 3,5 5,2 4,9 8,4 5,9 9,3 13,0 14,9 10,0 7,1 8,6 7,6 11,5 6,3 7,3 4,6 7,2 2,1 5,4
12,5 6,0 6,6
-10 -15
-11,7 -9,1 -9,1 12,5 27,1 -4,2 17,1 31,0
-13,1 -13,1 -14,8 -24,1 -19,1 -7,1 17,0 34,8 -2,9 2,5 31,8 -3,3 14,5 33,7 -12,4 -6,6 25,5 48,6 18,6 50,6
-13,0 -9,1 -17,3 -28,3 -23,5 -33,8 -13,4 -7,9 -4,9 -0,5 -9,1 -3,9 -7,0 -14,8 -9,2 -18,7 -3,4 -0,8 -0,3 1,6
-6,7 -0,7 10,7 61,2
-20 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005

Reel Kamu Dengesi/GSYH
12,9 15,8 15,7 17,7 14,8 15,2 9,2 11,2 12,0 10,5
Net kamu borcu (center-GNP) 27,1 31,0 37,5 48,6 51,3 75,7 68,5 65,1 59,8 51,2
Asaf Sava Akat
619
Asaf Sava Akat
620
Asaf Sava Akat
621
Kamu borcu 1993-2000

% of GNP Merkezi Hkmet + TCMB TCMB net varlklar Merkezi hkmet D bor bor denmemi grev zararlar Nakit bor Nakit-d ve TCMB'ya TCMB elindeki devlet borcu Geri kalan kamu sektr D bor Net i bor Brt kamu kesimi borcu Net kamu kesimi borcu Net kamu borcu (center-GNP) 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
Kamu borcu 2000-2005

52,2
9,0 62,4
22,2 40,2 na na na
Kamu borcunun seyri 1993-2005

2004
74 52 21 4 2 1
30,7
1,1 38,8
20,5 18,3 0,7 6,9 12,0
37,8
-0,9 45,3
22,8 22,5 1,9 8,7 11,9
34,5
1,3 42,8
23,6 19,2 2,1 9,3 8,0
39,5
3,0 48,0
23,2 24,8 4,2 12,8 8,2
37,5
7,7 48,4
21,9 26,5 5,2 15,8 5,5
38,9
8,0 48,5
19,0 29,5 7,5 17,9 4,0
49,8
7,8 58,8
18,8 40,0 na na na
GSMH'ya oran (%)

Konsolide Bte Borcu Bor D Bor Dier Kamu Kesimi Borcu Bor D Bor
2000
63 41 22 6 2 3
2001
101 69 32 7 2 5
2002
88 54 34 5 2 3
2003
79 54 25 4 2 2
2005Q3
70 51 18 3 2 1
%
80 70 60 50 40 30 20 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005Q3
Brt Kamu Borcu

Merkez Bankas Varlklar Net D Varlklar Dier Varlklar (Net) Kamu Mevduat Konsolide Bte Dier Kamu Kesimi sizlik Sigortas Fonu Varlk (Net)
68
9 6 3 2 1 1 0
108
13 -1 14 3 1 2 1
94
9 5 4 4 2 2 2
83
7 5 2 4 1 2 3
77
7 5 1 4 2 2 3
73
7 8 -1 6 4 2 4
7,0
8,5
7,0
5,5
3,2
1,6
1,2
1,2
4,4
5,7 -1,3
6,9
6,8 0,1
6,7
6,9 ,0,2
7,0
6,5 0,5
5,4
5,9 -0,5
5,5
6,0 -0,5
8,7
6,6 2,1
8,6
5,5 3,1
Brt Kamu Varlklar
11
17
15
13
14
17
41,9 35,1 27,1
52,3 44,7 31,0
49,3 41,3 30,2
55,5 46,5 34,8
53,3 42,9 31,8
53,5 44,5 33,7
70,1 61,0 48,6
67,4 58,4 50,6
Net Kamu Borcu

Net D Bor Net Bor
57
19 38
91
38 53
79
32 46
70
22 48
63
18 46
57
11 45
Net Bor/GSMH
Net Kamu Borcu (Merkez GSMH)
51
73
68
65
60
53
Asaf Sava Akat
622
Asaf Sava Akat
623
Asaf Sava Akat
624
Kamu borcu: TL ve dviz

2001 Yl Sonu milyar YTL Toplam TL Borcu Toplam Dviz Borcu D Bor Dvizle Bor Toplam Bor milyar dolar Toplam TL Borcu Toplam Dviz Borcu D Bor Dvizle Bor Toplam Bor Dolar kuru (YTL) 55 69 39 30 124 1,44 138 98 68 29 236 1,34 154 93 64 28 247 1,34 11,8 -5,2 -5,7 -3,9 4,8 0,0 181,8 34,4 66,1 -6,4 99,7 -6,7 79 99 56 44 178 185 131 92 39 316 207 124 86 38 331 3,8 -12,0 -12,5 -10,8 -2,7 45,3 -30,7 -14,3 -51,8 2,9 2004 Yil Sonu 2005 Yl Sonu 2005 reel deiim (%) 2005-2001 reel deiim %
bor nakit ve nakit d

Katrilyon TL NAKT SABT GETRL DEKEN FAZL DVZ CNSNDEN DVZE ENDEKSL IMF Kredisi Takas Dier NAKT DII SABT GETRL DEKEN FAZL DVZ CNSNDEN DVZE ENDEKSL TOPLAM STOK 2002 sonu 89 38 17 17 18 10 8 0 61 0 47 12 2 150 Dalm 60% 25% 12% 11% 12% 6% 5% 0% 40% 0% 31% 8% 1% 100% 2003 sonu 130 69 29 17 16 8 7 0 64 0 54 8 2 194 Dalm 67% 35% 15% 9% 8% 4% 4% 0% 33% 0% 28% 4% 1% 100% 2004 sonu 166 95 36 27 8 4 4 0 59 0 54 3 2 224 Dalm 74% 42% 16% 12% 3% 2% 2% 0% 26% 0% 24% 2% 1% 100%
Kamu reel faiz yk

Yllandrlm Reel 2003 2004 2005 Faiz Haddi % Nis.03 Ortalama Ara.04 Ortalama Ara.05 Ortalama Oca.06 Toplam Bor 11,0 12,8 9,5 12,0 8,0 8,9 8,0
Kamu
TL FX
9,4
15,2 -10,5
8,8
12,4 -4,7
7,5
9,0 -2,6
9,0
10,0 3,3
-2,1
6,4 -2,1
4,8
7,9 -0,7
-1,2
7,3 0,0
Piyasa
TL FX
12,6
27,9 -14,6
16,4
26,1 -5,6
10,7
14,6 -4,6
14,1
17,1 3,0
9,0
10,5 2,2
9,9
12,5 -1,1
8,6
10,6 -0,1
D Bor* Toplam Bor*

(*) Tahmin
-11,0 3,3
-4,1 7,2
-1,8 4,8
4,2 8,6
1,5 5,5
0,0 5,4
0,4 5,1
Asaf Sava Akat
625
Asaf Sava Akat
626
Asaf Sava Akat
627
Yatrm, kamu a ve tasarruf

(Milyar USD) GSMH Yatrm (1) Kamu Sektr A (2) Toplam Kaynak (1+2) Yabanc Tasarruf - Cari lemler Dengesi - Net Hata Noksan Yurtii Tasarruf Yab. Tas./GSMH(%) Tasarruf/GSMH (%) 1994 130 32 5 37 -4,4 2,6 1,8 42 -3,4 31,9 1995 171 40 1 41 -0,0 -2,3 2,4 41 -0,0 -0,0 23,9 1996 184 45 13 59 1,0 -2,4 1,4 58 1,7 0,5 31,3 1997 194 50 6 56 3,7 -2,6 -1,1 52 6,7 1,9 26,8 1998 206 49 7 56 -1,2 2,0 -0,8 57 -2,2 -0,6 27,8 1999 187 40 21 61 -0,5 -1,4 1,9 62 -0,9 -0,3 33,0 2000 201 44 21 65 12,4 -9,8 -2,6 52 19,1 6,2 26,0 2001 147 27 2 29 -1,5 3,6 -2,1 31 -5,2 -1,0 20,8 94-01 1.420 329 75 403 9,5 -10,3 0,9 394 2,3 0,7 27,7
GSMH Gayrisafi milli tasarruf zel kesim tasarrufu (Milyar USD)
Kaynaklar ve kullanm
1997 194 49 64 -15 52 37 15 3 0 33,1 -7,7 25,4 1,4 -2,9 1998 206 54 71 -17 52 36 16 -2 -1 34,4 -8,2 26,2 -1,0 -4,6 1999 187 45 73 -28 46 32 14 1 -14 38,8 -15,0 23,8 0,7 -12,4 2000 201 40 64 -23 50 36 14 10 -9 31,6 -11,5 20,1 4,9 -6,9 2001 147 30 57 -27 27 17 10 -3 -16 39,1 -18,2 20,8 -2,3 -1,2 2002 147 27 42 -15 29 20 9 2 -6 28,4 -10,0 18,4 1,2 -3,5 2003 185 38 52 -14 40 30 10 2 -3 28,0 -7,4 20,6 1,0 -4,4 97-02 1.266 284 422 -138 296 208 88 12 -50 33,3 -11,1 22,2 0,8 -5,1
Kamu kesimi tasarrufu Gayrisafi yatrm zel kesim yatrm Kamu kesimi yatrm Yurd tasarruf Kamu kesimi tasarruf a zel tasarruf/GSMH (%) Kamu tasarrufu/GSMH (%) Milli tasarruf/GSMH (%) D tasarruf/GSMH (%) Operasyonel denge/GSMH (%
PARASAL BYKLKLER
Merkez Bankas Bilanosu
Altnc Blm
Yab. Tas./Toplam Kaynak(%) -11,8
Asaf Sava Akat
628
Asaf Sava Akat
629
Asaf Sava Akat
630
Trkiye ekonomisinde para

Likit varlklarn somut biimi mevzuata bal olarak lkeden lkeye deiir Trkiyede be farkl para tanm yapabiliriz Dolamdaki para (banknotlar ve bozukluklar) Vadesiz mevduat hesaplar (ticari ve tasarruf) Vadeli mevduat hesaplar Dviz mevduat hesaplar REPO anlamalar (gecelik, haftalk, vs) Yksek ve dalgal enflasyon sonucunda TL parann ilevinden sadece ilkini ve ksmen yerine getirebilmektedir TLnin dandik para haline dnmesi ekonomik aktrleri dvizi para olarak kullanmaya itmitir
Para arz tanmlar

Para arz ekonomideki toplam kullanlabilir para miktadr Hangi kategorinin iine dahil edildiine bal olarak farkl ller vardr - M0 = Dolamdaki para - Para taban (BM) = M0 + bankalarn MBdeki mevduat - M1 = BM + vadesiz mevduat - M2 = M1 + vadeli mevduat - M2Y = M2 + dviz tevdiat hesaplar - M2Y+R = M2Y + Repo En yaygn kullanlan Para Taban ve M2Y+Rdr
Trkiyede para arz

As % of Ara.05 (Milyar YTL) (Milyar USD) M2Y+R M = Dolamdaki para BM = M + banka rezervleri M1 = BM + vadesiz mevduat M2 = M1 + vadeli mevduat M2Y = M2 + dviz mevduat M2+R = M2 + Repo M2Y+R = M2Y + Repo 18,3 23,5 41,8 153,1 229,6 154,7 221,1 13,6 17,4 31,0 113,8 170,5 114,9 164,2 8,3 10,6 18,9 69,3 103,8 70,0 100,0
Asaf Sava Akat
631
Asaf Sava Akat
632
Asaf Sava Akat
633
TCMB: varlklar
Milyar YTL A.VARLIKLAR A.1-DIS VARLIKLAR A.2-IC VARLIKLAR A.2-a-Nakit Islemler A.2-aa-Hazine Borclari A.2-aa-i-Bankamiz Portfoyu A.2-aa-i-a-5 Kasim 2001 Oncesi DIBS A.2-aa-i-b-Ikincil Piyasadan Alinan DIBS A.2-aa-ii-Diger A.2-ab-Bankacilik Sektorune Acilan Nakit Krediler A.2-ac-TMSF'na Kullandirilan Krediler A.2-ad-Diger Kalemler A.2-b-Degerleme Hesabi A.2-c-IMF Acil Yardim Takip Hesabi(Hazine) ub.06 94,3 75,7 18,6 16,2 19,4 19,4 19,4 0,0 0,0 0,0 0,0 -3,2 2,4 0,0 % 100 80 20 17 21 21 21 0 0 0 0 -3 3 0 Oca.06 % Deiim 89,7 5,2 71,5 18,2 16,0 19,4 19,5 19,5 0,0 0,0 0,0 0,0 -3,4 2,1 0,0 5,9 2,5 1,2 -0,2 -0,3 -0,3 . -14,0 21,1 . -6,9 12,0 .
TCMB: ykmllkler
Bin YTL P.YUKUMLULUKLER P.1-TOPLAM DOVIZ YUKUMLULUKLERI P.1-a-Dis Yukumlulukler P.1-b-Ic Yukumlulukler P.1-ba-Doviz Olarak Takip Olunan Mevduat P.1-bb-Bankalarin Doviz Mevduati P.2-MERKEZ BANKASI PARASI P.2-A-REZERV PARA P.2-Aa-Emisyon P.2-Ab-Bankalar Mevduati P.2-Aba-Bankalar Zorunlu Karsiliklari P.2-Abb-Bankalar serbest Imkani P.2-Ac-Fon hesaplari P.2-Ad-Banka Disi Kesimin Mevduati P.2-B-DIGER MERKEZ BANKASI PARASI P.2-Ba-Acik Piyasa Islemleri P.2-Bb-Kamunun TL Mevduati ub.06 94,3 48,3 22,5 25,8 12,8 13,1 46,0 29,0 19,2 9,7 0,0 9,7 0,1 0,0 17,0 11,9 5,1 % 100 51 24 27 14 14 49 31 20 10 0 10 0 0 18 13 5 Oca.06 % Deiim 89,7 5,2 46,3 4,5 23,0 -2,2 23,2 11,1 10,2 24,9 13,0 0,3 43,4 6,0 30,7 -5,5 20,6 -6,9 10,0 -2,8 0,0 0,0 10,0 -2,8 0,1 12,8 0,0 -21,3 12,7 33,8 10,0 18,1 2,6 93,3
TCMB: uzun dnem

(MLYAR USD) VARLIKLAR D Varlklar Varlklar 1989 21,2 7,8 13,5 1997 22,9 21,1 1,8 19,7 12,4 7,3 3,2 7,7 92,3 -0,3 1998 22,0 22,9 -0,9 20,3 13,7 6,5 1,7 -4,2 1999 24,0 26,8 -2,8 21,1 12,4 8,7 2,9 -11,6 2000 22,5 24,2 -1,7 21,1 12,9 8,2 1,5 -7,4 2001 41,6 23,8 17,9 34,8 25,5 9,3 6,8 42,9 57,1 10,9 2002 45,2 31,1 14,1 32,7 22,8 9,9 12,5 31,1 68,9 0,8 2003 54,7 37,8 16,9 37,4 25,5 11,9 17,2 30,8 69,2 0,9 2004 55,5 39,8 15,7 37,1 22,7 14,4 18,4 28,2 71,8 2,4 2005 65,7 52,3 13,4 36,9 16,9 19,9 28,8 20,4 79,6 -0,5
TOPLAM DVZ YKMLLKLER 13,2 Di Ykmllkler Ykmllkler MERKEZ BANKASI PARASI (%) Varlklar / Toplam Varlklar Yabanc Varlklar / Toplam Varlklar Net Varlklar / MBP 9,0 4,2 8,0 63,4 36,6 16,0
104,2 111,6 107,4 -0,4 0,4 -0,5
Asaf Sava Akat
634
Asaf Sava Akat
635
Asaf Sava Akat
636
Para ve mevduat
(Milyar USD) M1 Dolamdaki Para Vadesiz Ticari Mevduat Toplam Vadesiz Mevduat Vadesiz Tasarruf Mevduat Dier Vadesiz Mevduat MB Mevduat D1 (M1-Dolamdaki Para) M2 Toplam Vadeli Mevduat Vadeli Tasarruf Mevduat Vadeli Dier Mevduat Vadeli Ticari Mevduat Mevduat Sertifikas D2 (M2-M1) M2Y (M2+(Dviz Mevduat (TL)) Dviz Mevduat (TL) M2Y+Repo 2000 12,2 4,8 3,1 4,4 1,4 3,0 0,0 7,4 48,7 31,2 25,4 5,8 5,3 0,0 36,5 84,9 36,2 93,3 2001 7,7 3,3 2,2 2,2 1,0 1,2 0,0 4,4 32,7 21,8 17,9 3,8 3,2 0,0 25,0 72,5 39,8 76,5 2002 8,7 4,4 2,3 2,0 1,3 0,7 0,0 4,3 37,4 23,6 19,9 3,7 5,0 0,0 28,7 81,5 44,1 83,3 2003 15,2 7,2 3,9 4,1 2,6 1,5 0,0 8,1 57,2 35,4 29,2 6,2 6,5 0,0 41,9 105,8 48,7 108,6 2004 21,9 9,3 6,4 6,2 3,9 2,3 0,0 12,7 81,3 49,6 41,8 7,8 9,8 0,0 59,4 137,8 56,5 138,3 2005 31,0 13,6 8,9 8,5 6,2 2,4 0,0 17,4 113,8 68,2 58,3 9,9 14,5 0,0 82,7 170,5 56,8 164,2
Para taban
2001 (Katrilyon TL, Milyar USD) 1. PARASAL TABAN (a+b+c) a.Emisyon b.Bankalar Zorunlu Karlklar(TL) c.Serbest Rezerv 2. REZERV PARA (1+d+e) d.Fon Hesaplar e.Banka D Kesimin Mevduat 3.MERKEZ BANKASI PARASI (2+f+g) f. Ak Piyasa lemleri g.Kamu Mevduat TL $ 2002 TL $ TL 2003 $ TL 2004 $ 2005 TL $ 30,1 22,3 19,4 14,4 0,0 10,7 0,1 0,1 7,8 0,7 0,0 7,9 0,1 0,09 5,8 0,5
(Trilyon TL , Milyar USD) PARASAL TABAN + Emisyon
Parasal gstergeler
2001 TL 7,8 5,3 1,6 0,9 20,6 25,8 0,1 0,1 1,2 0,6 -12,8 34,3 36,7 10,4 -15,9 34,3 50,2 $ 5,4 3,7 1,1 0,6 12,5 17,9 2,2 0,1 1,7 0,9 0,4 -8,8 23,8 25,5 7,2 -11,0 23,8 34,8 TL 10,4 7,6 1,7 1,1 7,5 23,0 5,5 0,2 0,1 9,6 0,3 2,9 51,0 37,3 10,7 -2,5 51,0 53,5 2002 $ 6,4 4,7 1,0 0,7 2,9 14,1 3,3 0,1 1,7 5,8 0,2 1,8 31,1 22,8 6,5 -1,5 31,1 32,7 TL 14,9 10,7 2,3 1,9 7,8 23,6 6,5 0,0 0,1 8,3 0,9 7,1 52,9 35,6 10,2 0,5 52,9 52,3 2003 $ 10,6 7,6 1,6 1,4 2,6 16,9 4,7 0,0 3,0 5,9 0,6 5,1 37,8 25,5 7,3 0,4 37,8 37,4 TL 20,2 13,5 3,1 3,6 10,4 21,1 6,1 0,0 0,1 3,6 0,8 9,8 53,6 30,5 13,3 3,7 53,6 49,9 2004 $ 15,0 10,0 2,3 2,7 2,8 15,7 4,5 0,0 5,0 2,7 0,6 7,3 39,8 22,7 9,9 2,7 39,8 37,1 TL 30,1 19,4 0,0 10,7 -4,5 18,0 13,8 0,1 0,1 7,8 0,7 34,6 70,4 22,8 13,0 20,7 70,4 49,6 2005 $ 22,3 14,4 0,0 7,9 -11,2 13,4 10,3 0,1 7,9 5,8 0,5 25,7 52,3 16,9 9,6 15,4 52,3 36,9 + Bankalar Zorunlu karlklar + Bankalar Serbest mkan NET VARLIKLAR + Varlklar - Fon Hesaplar - Banka D Kesim Mevduat - Ak Piyasa lemleri - Kamu Mevduat NET DI VARLIKLAR + D Varlklar - D Ykmllkler - BANKALAR Dviz Mevduat NET DVZ POZSYONU + D Varlklar - Toplam Dviz Ykmllkleri
7,8 5,4 10,4 6,4 14,9 10,6 20,2 15,0 5,3 3,7 7,6 4,7 10,7 1,6 1,1 1,7 1,0 2,3 0,9 0,6 1,1 0,7 1,9 0,1 0,1 0,2 0,1 0,0 0,1 0,05 0,1 0,04 0,1 1,2 0,9 9,6 5,8 8,3 0,6 0,4 0,3 0,2 0,9 7,6 1,6 1,4 0,0 0,07 5,9 0,6 13,5 10,0 3,1 3,6 0,0 0,1 3,6 0,8 2,3 2,7 0,0 0,09 2,7 0,6
- Dviz Olarak Takip Olunan Mevdu 3,1
8,0 5,5 10,7 6,5 15,0 10,7 20,3 15,1
30,3 22,5
9,9 6,8 20,5 12,5 24,1 17,2 24,7 18,4
38,8 28,8
Asaf Sava Akat
637
Asaf Sava Akat
638
Asaf Sava Akat
639

Parann dolam hz para arznn cari fiyatlarla (nominal) GSMHya blnmesi ile elde edilir Ksa dnemde oynak olabilir fakat uzun dnemde belirli bir eilimi izler Trkiyede M2Y+R bl nominal GSMH yakn gemite srekli ykselmektedir Bu olgu mali piyasalarn derinlik kazanmas iaretidir Para arpan da ayn olayn iyi bir lsdr Mali sistemin bymesi, ayn miktar dolamdaki para ile daha byk bir para arznn elde edilmesi anlamna gelir Para arpan da yakn gemite srekli artmtr
% 16
Para arpan
Dier parasal gstergeler

Para politikasnn baka gstergeleri vardr Net Varlklar MBnn likidite yaratmasnn ve para basmasnn iyi bir gstergesidir varlklardan baz kalemlerin kartlmas ile bulunur Net D Varlklar MBnn dviz ihtiyacn gsterir D varlklardan d dnyaya ykmllkler ve i bankalara dviz ykmllkleri kartlarak bulunur Net Dviz Pozisyonu MBnn toplam dviz kuru riskini ifade eder Dviz varlklarndan dviz ykmllkleri kartlarak bulunur IMF ile yaplan programlarda bunlarn hepsi farkl aamalarda performans kriteri olarak kullanlmtr
14 12 10 8 6 4 1991Q4
1996Q2
1997Q4
1999Q2
2000Q4
2002Q2
2003Q4
2005Q2
(M2Y+Repo) / Parasal Taban
Asaf Sava Akat
640
Asaf Sava Akat
641
Asaf Sava Akat
642
Para ikamesi
Parann deer saklama ilevi bizi Trkiye iin ok nemli bir olaya getirir: para ikamesi (dolarizasyon) Yksek ve dalgal enflasyon yznden TLnin deer saklama ilevini kalmamtr Vatandalar nakit varlklarn beklenmeyen enflasyon ve kur deimelerine kar korumak iin dviz halinde tutmaktadrlar Dviz mevduat hem TL mevduatndan hem de GSMHdan daha hzl bymtr Dolamdaki nakit dviz miktarn bilmiyoruz ama 15-20 milyar dolara kadar kabilir Nakit dviz dolam ve dviz mevduatnn ykseklii para politikasn ciddi ekilde kstlamaktadr
Milyar USD Dolamdaki Para M2Y + Repo (1) Dviz Mevduat (2) MB Dviz Rezervleri MB Net Dviz Pozisyonu GSMH GSMH % PAY Dolamdaki Para M2Y + Repo Dviz Mevduat MB Dviz Rezervleri MB Net Dviz Pozisyonu Para kamesi ( 2 ) / ( 1 )
Para ikamesi
1989 3,7 26,6 4,7 6,2 -5,4 108,4 3,4 24,5 4,3 5,7 -5,0 17,6 1993 3,6 41,8 16,7 7,7 -2,0 181,4 2,0 23,0 9,2 4,2 -1,1 39,9 2000 4,8 93,3 36,2 25,1 3,1 200,9 2,4 46,4 18,0 12,5 1,6 38,8 2001 3,3 76,5 39,8 18,9 -11,0 143,7 2,3 53,3 27,7 13,1 -7,7 52,0 2002 4,4 83,3 44,1 27,0 -1,5 182,2 2,4 45,7 24,2 14,8 -0,8 53,0 2003 7,2 108,6 48,7 33,7 0,4 238,3 2,4 45,7 24,2 14,8 -0,8 44,8 2004 9,3 138,3 56,5 36,0 2,7 300,8 2,4 45,7 24,2 14,8 -0,8 40,9 2005 13,6 164,2 56,8 48,3 15,4 362,0 3,8 45,4 15,7 13,3 4,3 34,6
1 1985 10 100 1000 10000 100000
Trkiyede para ve enflasyon
1987
1989
TFE Endeks
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
M2Y + R Endeks (GSMH Byme Dzeltilmi)
Asaf Sava Akat
643
Asaf Sava Akat
644
Asaf Sava Akat
645
Faizler: 1995-2005
(%)
Int.Rate on Dom.Bor.(ave.comp.) Real Rate ( CPI) Real Rate ( WPI) Real Rate (US$) CPI (Ava.Annual Change) WPI (Ava.Annual Change) US$ (Ava. Annual Change)
Mali kesimin bykl

Banka kredileri/ GSMH (%) 1980 Japonya ABD Almanya 188 94 86 37 54 58 83 40 56 114 69 87 91 34 41 43 33 44 zel sektr kredileri/ GSMH (%) 1980 131 78 75 28 53 42 67 29 52 102 44 15 56 14 24 42 25 19 zel sektrn kredi pay (%) 1980 70 83 87 76 100 72 81 73 92 90 63 17 61 40 58 99 77 44 Banka kredileri/ GSMH (%) 2000 310 162 148 136 133 122 120 110 104 102 102 100 99 54 53 51 34 25 zel sektr kredileri/ GSMH (%) 2000 188 144 120 135 125 109 102 109 102 83 53 59 78 24 29 38 24 13 zel sektrn kredi pay (%) 2000 60 89 82 99 94 89 85 99 98 81 52 59 79 44 54 74 69 52
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
121,9 134,3 108,4 115,5 109,5 38,0 96,2 63,8 45 25,7 16,9
17,3 29,9 12,2 16,7 27,0 -10,9 27,1 13,0 15,7 13,7 8,0 19,3 33,2 14,6 25,4 36,8 -8,9 21,4 9,1 15,5 9,7 10,4 44,6 31,7 11,8 25,2 30,2 -7,1 -0,1 33,3 46,2 32,0 24,0 89,1 80,4 85,7 84,6 64,9 54,9 54,4 45,0 25,3 10,6 8,2 86,0 75,9 81,8 71,8 53,1 51,4 61,6 50,1 25,56 14,55 5,9 53,5 77,9 86,4 72,2 61,0 48,5 96,5 22,9 -0,8 -4,7 -5,7
ngiltere in Tayland spanya rlanda Kore Fransa Yunanistan Msr talya Trkiye Hindistan Brezilya Arjantin Meksika
NFUS VE STHDAM
Emek piyasas ve gelir dalm
Yedinci Blm
Asaf Sava Akat
646
Asaf Sava Akat
647
Asaf Sava Akat
648
Nfus ve istihdam
Nfusun alabilir yataki blmne (15-65 ya aras) yetikin nfus denir Emek gc, issizler de dahil olmak zere mal ve hizmet retimi iin emeklerini arzeden insanlardan oluur stihdam art isizlik emek gcn verir Emek gcne katlma oran emek gcnn yetikin nfusa orandr Gelimi lkelerde emek gcne katlma oran daha yksektir Daha ok kadnn almas temel nedendir Nfus art dk lkelerde yetikin nfusun toplam nfusa oran daha yksektir
Meksika Msr Trkiye Brezilya Hindistan Tayland in Kore Arjantin ABD Japonya rlanda spanya Fransa Yunanistan talya ngiltere Almanya
Dourganlk ve nfus art

Dourganlk Sralama Dourganlk Oran 1960 1960 Oran 1980 Dourganlk Oran 2000 1960-2000 1960-2000 Sralama Dourganlk yllk nfus 2000 Oran D (%) art hz (%) 3 1 5 6 2 8 10 13 4 7 15 9 17 11 16 18 12 14 62,3 52,9 61,9 64,5 53,0 70,3 44,1 75,4 19,4 43,2 30,0 50,0 58,6 29,6 43,5 50,0 37,0 41,7
stihdam: uluslararas karlatrma

% 15-64 ya nfus gcne Katlma sizlik Oran Tarm stihdam Sanayi stihdam Hizmetler cretli stihdam Kadn stihdam ABD Japonya AB 15 Polonya Trkiye 67 75 6 2 20 78 92 47 67 78 5 5 29 67 85 41 67 71 8 4 27 69 84 44 70 64 19 18 29 53 73 45 65 52 10 34 23 43 51 27
2,5 2,3 2,2 2,2 2,1 2,1 1,6 1,6 1,5 1,1 0,7 0,7 0,7 0,6 0,6 0,3 0,3 0,3
6,9 7,0 6,3 6,2 6,6 6,4 3,4 5,7 3,1 3,7 2,0 3,8 2,9 2,7 2,3 2,4 2,7 2,4
2 1 5 6 3 4 10 7 11 9 18 8 12 14 17 15 13 16
4,7 5,1 4,3 3,9 5,0 3,5 2,5 2,6 3,3 1,8 1,8 3,2 2,2 1,9 2,2 1,6 1,9 1,4
2,6 3,3 2,4 2,2 3,1 1,9 1,9 1,4 2,5 2,1 1,4 1,9 1,2 1,9 1,3 1,2 1,7 1,4
Asaf Sava Akat
649
Asaf Sava Akat
650
Asaf Sava Akat
651
stihdamn yaps
Gelimi lkelerde istihdam yapsnn bir zellii emek gcnde cret ve maala alanlarn orannn % 90lara kadar kmasdr ABD, Almanya, vs. sanayi lkelerinde nfusun % 10undan az ksm kendi iinde alan yada iveren statsndedir Trkiyede istihdamn yaps ok farkldr cret ve maala alanlar, geici iiler de dahil, istihdamn sadece % 50sini oluturur Kendi iinde alan, aile iletmesinde cretsiz alan ve iverenler ise istihdamn % 50dir sizlik olgusunun Trkiyede gelimi lkelerden farkl alglanmasnn geri plan budur
Trkiye: nfusun dalm-2005Q4
Trkiyede sivil istihdam-2005Q4

cretsiz aile iisi Kendi Hesabna alan cretli Yevmiyeli veren stihdam Edilenler siz Nfus gc Tarm Madencilik malat Sanayi Elektrik, Gaz, Su naat ve Bayndrlk leri Toptan ve Perakende Ticaret, Lokanta ve Oteller Ulatrma, Haberleme ve Depolama Mali Kurumlar, Sigorta, vb.. Toplum Hizmetleri, Sosyal ve Kiisel Hizmetler (Milyon) 3,1 5,4 10,8 1,6 1,2 21,9 2,6 24,5 (Milyon) 5,9 0,1 4,3 0,1 1,2 4,6 1,1 1,0 0,2 % 14% 24% 49% 7% 5% 100% 10,6% 100% % 27,0% 0,6% 19,5% 0,4% 5,5% 21,0% 5,2% 4,4% 1,0%
stihdam (21,9 milyon) yetikin nfus (51,1 milyon) sizler (2,6 milyon)
Emek gc (24,5milyon)
Emek gc dnda (26,6 milyon)
Asaf Sava Akat
652
Asaf Sava Akat
653
Asaf Sava Akat
654
Emek piyasasnda esneklik

Reel cret endeksi 1993-2005Q3
150,0 140,0 130,0 120,0 110,0 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 1993 94Q4 95Q4 96Q4 97Q4 98Q3 99Q3 00Q3 01Q3 02Q3 03Q3 04Q3 05Q3
Gelir dalmnn llmesi

retilen milli gelirin toplumda paylamna gelir dalm diyoruz Bir lkede gelirin ne lde eit ne lde eitsiz daldn nasl lebiliriz? En ok kullanlan yntemde toplumu oluturan aileler en dk gelirliden en yksek gelirliye doru dizilerek bee blnr En stten en alta, nfusun her bete birinin (% 20si) milli gelirden ald pay bulunur zellikle en alt grupla en st grubun paylar gelir dalmnda eitsizliin iyi bir ltdr Gelir dalmnn zaman iinde deiimini arar yada baka lkelerle karlatrrz
Lorenz erisi
Gelir dalmn tablolar stnde izlemek meakkatlidir Ayn verileri farkl bir ekilde deerlendirerek grafik bir grnt retmek mmkndr Lorenz erisi nfus ve gelir paylarnn toplanmas ile elde edilir nce en alttaki % 20 nfusun, sonra % 40 nfusun, sonra % 60 nfusun ald gelir payn toplayarak % 100e ularz Mutlak gelir dalm eitlii dz izgi verir Fiili erinin dz izgiden uzakl arttka gelir dalmnda eitlik bozulmaktadr Mutlak eitsizlikte eri eksenlere yapr
Unit Wage Index (1997=100)
Asaf Sava Akat
655
Asaf Sava Akat
656
Asaf Sava Akat
657
Gini katsays
Gelir dalm eitsizlii iin daha iyi bir lt bir tek say olurdu Lorenz erisi bize Gini katsays ad verilen bir istatistiki deer hesaplama olanan salar Eitlik dz izgisi ile fiili varolan eri arasndaki alann bykln temsil eder Gini katsays nisbi bir byklktr: sfrla bir arasnda bir deer alr Mutlak eitlik halinde Lorenz erisi dz bir izgi olur ve Gini katsays sfra eitlenir Mutlak eitsizlik halinde deeri bir olur Gini katsays kldke gelir dalmnda eitliin arttndan sz edebiliriz
Dnyada gelir dalm

Gini katsaylar aracl ile lkeler aras gelir dalm eitsizliini karlatrmak mmkndr Genellikle, toplumun en fakir % 20sinin milli gelirden ald pay arttka gelir dalmnda eitsizliin azald sylenebilir ki mucize ekonomi Japonya ve Korede gelir dalmnn daha az eitsiz olduu dikkat eker AB lkelerinde refah devleti gelir dalmnda eitsizlii azaltc bir etki yapmtr En eitsiz gelir dalmna yksek enflasyonlu Latin Amerika lkelerinde raslanr Trkiyede gelir dalm uluslararas normlara gre eitsizdir
Japonya talya Msr Almanya Kore Fransa Yunanistan rlanda ngiltere Hindistan in ABD Tayland Trkiye Meksika Brezilya
Gelir dalm gstergeleri

Nfus dilimlerinin milli gelirden ald pay (%) GINI % 20-40 % 40-60 % 60-80 st Katsays Alt % 10 Alt % 20 aras Alt % 40 aras aras 20 25 27 29 30 32 33 33 36 37 38 40 41 41 42 53 61 5 4 4 3 3 3 3 3 2 4 2 2 3 2 1 1 11 9 10 8 8 7 8 7 6 8 6 5 6 6 4 2 14 14 13 13 13 13 12 12 12 12 10 11 10 10 7 5 25 23 23 21 20 20 20 18 18 20 16 16 16 16 11 8 18 18 17 18 17 17 17 16 16 15 15 16 14 15 12 10 22 23 21 23 23 23 23 22 23 19 22 22 21 22 20 18 36 36 39 39 39 40 40 43 43 46 47 46 48 48 57 64 % st 10 22 22 25 24 24 25 25 27 28 34 30 31 32 32 42 48 % Yl 1993 1995 1995 1994 1993 1995 1993 1987 1995 1997 1998 1997 1998 1994 1998 1998
Asaf Sava Akat
658
Asaf Sava Akat
659
Asaf Sava Akat
660
Trkiyede gelir dalm

Trkiyede gelir dalm hakknda yaplan aratrmalar kstldr Eldeki veriler DE tarafndan fiyat endeksleri iin yaplan Tketici Anketlerinden retilmitir Trkiyede genellikle gelir dalmnn ok eitsiz olduu ve zaman iinde giderek bozulduu kans yaygndr Saylar mutlak olarak gelir dalmnn eitsiz olduunu gsteriyor Buna karlk zaman iinde daha da eitsiz hale geldiine dair iaret tamyor 1963-1994 arasnda yaplan aratrmalardan elde edilen verilen aadadr
Yl 1963 1968 1973 1978 1983 1986 1987 1994
Gelir dalmnda deime

En alt 20% %4,5 3,0 3,5 2,9 2,7 3,9 5,2 4,9 kinci 20% %8,5 7,0 8,0 7,4 7,0 8,4 9,6 8,6 Orta 20% %11,5 10,0 12,5 13,0 12,6 12,6 14,1 12,6 Drdnc En st 20% %18,5 20,0 19,5 22,1 21,9 19,2 21,2 19,0 20% %57,0 60,0 56,5 54,7 55,8 55,9 49,9 54,9 GINI Katsays 0,55% 0,56 0,51 0,51 0,52 0,50 0,43 0,49
Gelir dalm 2002-2003

Yzde 20'l Toplam Birinci % 20 kinci % 20 nc % Drdnc % Beinci % 2 Gini Katsay Trkiye 2002 100,0 5,3 9,8 14,0 20,8 50,1 0,44 2003 100,0 6,0 10,3 14,5 20,9 48,3 0,42 Kent 2002 100,0 5,5 9,7 13,9 20,5 50,4 0,44 2003 100,0 6,1 10,3 14,5 20,8 48,3 0,42 Kr 2002 100,0 5,2 10,3 14,7 21,7 48,0 0,42 2003 100,0 6,4 11,0 15,0 21,2 46,3 0,39
Asaf Sava Akat
661
Asaf Sava Akat
662
Asaf Sava Akat
663
Lorenz erileri 1987-1994

100 80 60 40 20 0 0 20 40 60 80 100 Aileler %
Birikimli gelir yzdeleri 100 90
Lorenz erileri 2002-2003

Lorenz erisi (Hanehalk gelirlerine gre) Trkiye 100,01
Bozuk gelir dalmnn nedenleri

Trkiyede gelir dalmndaki eitsizliin kkeninde hangi sorunlar vardr? Tarm kesiminde emek fazlas: krsal alanda nfus fazlas tarmda dk verimlilik demektir Trkiyenin gerekten fakir ailelerinin byk ounluu krsal kesimde yaar Blgesel sorunlar: altyaps yetersit kra ve dalk blgelerde tarmsal verim daha da dktr Fakirlik zellikle Dou Anadoluda ok belirgindir Dk ortalama byme hz: yksek enflasyon sonucu ortalama byme hznn dmesi yksek verimli sektrlerde (sanayi, hizmetler) istihdam artn kstlamtr
TR.1994 E TR. 1987
Gelir %
80 70 60 50 40 30 20 10 0 0 0
2002 2003
51,7 30,8 16,3 6 5,3 20 40 60 80 100 Birikim li hanehalk yzdesi 15,1 49,9
29,1
Asaf Sava Akat
664
Asaf Sava Akat
665
Asaf Sava Akat
666
Gelir dalm ve fakirlik

Gelir dalmna bir dier yaklam belirli bir gelir dzeyinin altnda kalan aile saysn saptamaktr Fakirlik izgisi buna tekabl eden mutlak gelir dzeyidir Fakirlik oran geliri fakirlik izgisi altnda kalan aile saysnn toplam ailelere orandr Fakirlik izgisi hkmet tarafndan onun altnda kalan ailelere yardm edilmesini temin edecek politikalarn saptanmas iin tesbit edilir lkeden lkeye deiir Ayrca Birlemi Milletler ve Dnya Bankas da farkl lkeler ve blgeler iin fakirlik izgileri hesaplamtr
lme sorunlar
Gelir dalm ve fakirlik oran hakkndaki veriler yaam standardndaki eitsizlii tam olarak yanstmayabilir Drt konu ne kar Ayni gelir yada transferler Ekonomik hayat evrimi (life-cycle) Geici yada kalc gelir Servet dalm Vergi kaa ve benzer sorunlar gelien lkelerde bu sorunlar kapsayacak verilerin teminini ok zorlatrr Trkiyede gelir dalm verilerinin gvenilirlii konusunda ciddi ve hakl tereddtler vardr
Ekonomik seyyaliyet
Gelir dalmnda eitsizlik belirli zaman noktalar itibariyle hesaplanr: statik bir resim verir Olayn dinamik boyutu da nemlidir Ekonomik seyyaliyet (mobility) nesil iinde yada nesiller arasnda farkl gelir kategorileri arasndaki hareketlilii ifade eder Gelir gruplar arasnda geilerin hz kadar skl ve enderlii dinamik adan farkl toplumsal srelere tekabl eder Yksek ekonomik seyyaliyet her lke iin arzulanan bir zelliktir Trkiyede ekonomik seyyaliyetin yksek olduunu syleyebiliriz

3-Akad-Makro Iktisat

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

3-Akad-Makro Iktisat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

STANBUL BLG NIVERSTES

Asaf Sava Akat

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

En basit model: evrisel akm

evrisel akm emas

Milli gelir zdelii

Varsaymlar: Devlet yok; Finans yok; D dnya yok

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat

Makroiktisat Ders Notlar (2007)

Asaf Sava Akat