BLM I 1.

DEPREM MHE DSL DE TEMEL KAVRAMLAR

1.1. GR 1.2. DEPREM TEHLKES 1.3. DEPREM DZEY BNA PERFORMASI LKS 1.3.1. Yeni Binalarda Tasarm Depremi ve Hedeflenen Performans 1.3.2. Mevcut Binalar iin Deprem Dzeyi Bina Performas likisi 1.3.2.1. Mevcut Binalar iin Deerlendirme/Tasarm Depremleri 1.3.2.2. Mevcut Binalar iin Tanmlanan Performans Dzeyleri 1.3.2.3. Mevcut Binalar iin Hedeflenen Bina Performanslar 1.4. DAVRANI SPEKTRUMU 1.4.1. vme ve Yerdeitirme Spektrumlar 1.4.2. Ynetmelikte Tanmlanan Standardize Edilmi vme Spektrumu 1.5. BNA TAIYICI SSTEMLERNN ELASTK TES DORUSAL OLMAYAN DAVRANII 1.5.1. Dayanm ekildeitirme likisi 1.5.2. Nonlineer (dorusal olmayan) davrann idealletirilmesi 1.5.3. Sneklik kavram Snek ve gevrek davran biimleri 1.6. SNEKLK STEM VE DAYANIM SUNUMU KAVRAMLARI 1.6.1. Depremin Elastik Dayanm stemi ve Sunulan Dayanm 1.6.2. Dayanm Azaltma Katsays ve Sneklik Katsays 1.6.3. Eit Yerdeitirme Kural 1.6.4. Dayanm Fazlal Katsays 1.6.5. Deprem Yk Azaltma Katsays 1.7. DAYANIMA GRE TASARIM YAKLAIMI KAPASTE TASARIMI LKELER 1.7.1. Dayanma Gre Tasarm Yaklam 1.7.2. Tayc Sistemin Sneklik Kapasitesi 1.7.3. Kapasite Tasarm lkeleri 1.8. EKLDETRMEYE GRE DEERLENDRME/TASARIM YAKLAIMI 1.8.1. Sneklik stemi 1.8.2. ekildeitirme stemleri 1.8.3. Performansa Gre Deerlendirme/Tasarm Kavram I.1/2 I.1/2 I.1/3 I.1/3 I.1/4 I.1/4 I.1/5 I.1/6 I.1/6 I.1/7 I.1/8 I.1/9 I.1/9 I.1/11 I.1/11 I.1/13 I.1/13 I.1/15 I.1/15 I.1/16 I.1/16 I.1/17 I.1/17 I.1/17 I.1/17 I.1/19 I.1/19 I.1/21 I.1/21

I.1/1

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

1.1. GR Bu blmde, 2007 Deprem Ynetmeliinde esas alnan temel kavramlara ilikin ksa bilgilere yer verilecektir. Bu kavramlar mhendislik sismolojisi, yap dinamii, betonarme ve elik tayc sistemlerin davran ve tasarm gibi ok eitli alt disiplinler ile ilgili kavramlardr. Bu kapsamda bina tayc sistemlerinin dorusal olmayan (nonlineer) davranna zel bir nem verilmi ve ynetmelikte yer alan temel tasarm yaklamlarnn esaslar ksaca aklanmaya allmtr. 1.2. DEPREM TEHLKES Genel anlamda deprem tehlikesi, herhangi bir yerde veya corafi blgede, gznne alnan belirli bir zaman diliminde, depremi tanmlayan herhangi bir parametrenin belirli bir bykle ulama olasl olarak tanmlanabilir. Deprem tehlikesi olaslksal (probabilistik) veya kesinsel (deterministik) olarak incelenebilir. Olaslksal (probabilistik) deprem tehlikesi analizinde esas alnan temel girdiler unlardr: (a) Gznne alnan corafi blgeyi etkileyen tm deprem kaynaklar (blgenin tektonik yaps, blgeyi etkileyebilecek aktif faylar ve fay mekanizmalar), (b) Deprem oluum zellikleri (blgenin depremsellii, gemi depremlerin byklkleri ve sklklar), (c) Tipik bir yer hareketi parametresini (rnein en byk yer ivmesi veya spektral ivme), deprem byklne ve faya olan mesafeye bal olarak hesaplamak zere gelitirilen azalm ilikileri. Bu bilgiler bir istatistiksel olaslk modeli erevesinde ilenerek, gznne alnan corafi blgede belirli bir zaman dilimi iinde tipik yer hareketi parametresinin belirli bir bykle ulama olasl, dier deyile deprem tehlikesi hesaplanr. te yandan, gznne alnan yeri veya blgeyi birinci planda etkileyecei ngrlen belirli bir deprem kayna ve azalm ilikileri dikkate alnarak kesinsel (deterministik) deprem tehlikesi analizi de yaplabilir. Trkiye iin lke genelinde deprem tehlikesi, Bayndrlk ve skan Bakanl tarafndan hazrlanan ve 1996 ylnda Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile yaynlanan Trkiye Deprem Blgeleri Haritas aracl ile tanmlanmtr. ekil 1.1de gsterilen bu haritada deprem blgeleri Birinci, kinci, nc ve Drdnc Derece Deprem Blgeleri olarak snflandrlmtr. Beinci derece blgede deprem tehlikesi bulunmamaktadr. Her bir deprem blgesinde deprem tehlikesi, aada belirtilecei zere, 50 yllk bir sre iinde alma olasl %10 olan deprem iin, Etkin Yer vmesi Katsays ad verilen deprem parametresi cinsinden tanmlanmtr. Bu katsay ve yerel zemin koullarnn etkisi gznne alnarak, deprem yklerinin saptanmasnda temel parametre olarak kullanlan ve aada 1.4de aklanan Davran Spektrumu tanmlanabilmektedir.

I.1/2

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

ekil 1.1. Trkiye Deprem Blgeleri Haritas (1996) 1.3. DEPREM DZEY B A PERFORMASI LKS 1.3.1. Yeni Binalarda Tasarm Depremi ve Hedeflenen Performans 2007 Deprem Ynetmeliinde, yeni yaplacak binalar iin hedeflenen deprem performans Ynetmelik Madde 1.2.1de aadaki ekilde tanmlanmtr: 1.2.1 Bu Ynetmelie gre yeni yaplacak binalarn depreme dayankl tasarmnn ana ilkesi; hafif iddetteki depremlerde binalardaki yapsal ve yapsal olmayan sistem elemanlarnn herhangi bir hasar grmemesi, orta iddetteki depremlerde yapsal ve yapsal olmayan elemanlarda oluabilecek hasarn snrl ve onarlabilir dzeyde kalmas, iddetli depremlerde ise can gvenliinin salanmas amac ile kalc yapsal hasar oluumunun snrlanmasdr. Mevcut binalarn deerlendirmesi ve glendirilmesinde esas alnan performans kriterleri Blm 7de tanmlanmtr. Ynetmelik Madde 1.2.2de ise, yeni binalarn tasarmnda esas alnacak tasarm depremi u ekilde tanmlanmaktadr. 1.2.2 Bu Ynetmelie gre yeni binalarn tasarmnda esas alnacak tasarm depremi, 1.2.1de tanmlanan iddetli depreme kar gelmektedir. Blm 2, Tablo 2.3te tanmlanan Bina nem Katsays I = 1 olan binalar iin, tasarm depreminin 50 yllk bir sre iinde alma olasl %10dur. Farkl alma olaslkl depremler, mevcut binalarn deerlendirmesi ve glendirilmesinde gznne alnmak zere Blm 7de tanmlanmtr. Grld zere, 2007 Deprem Ynetmeliinde yeni yaplacak binalar iin esas alnmas ngrlen tasarm depremi, Ynetmelik Madde 1.2.2de iddetli deprem

I.1/3

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

olarak nitelendirilen ve dn periyodu 475 yl olan, dier deyile 50 ylda alma olasl %10 olan depremdir. Bu deprem altnda tasarm yaplacak Bina nem Katsays I=1 olan yeni binalarn Can Gvenlii Performans Hedefini salamas ngrlmektedir. Trkiye Deprem Blgeleri Haritasnda belirtilen Birinci, kinci, nc ve Drdnc Derece Deprem Blgelerinde bu deprem iin temel deprem parametresi olarak gznne alnacak Etkin Yer vmesi Katsays, Ynetmelik Tablo 2.2de tanmlanmtr. Ynetmelik TABLO 2.2 ETK YER VMES KATSAYISI (Ao) Deprem Blgesi 1 2 3 4 Ao 0.40 0.30 0.20 0.10

Ynetmelik 1.2.1de hafif ve orta iddetteki depremlerde binalar iin performans hedeflerinden sz edilmi olmakla birlikte, bu dzeydeki depremler altnda binalar iin herhangi bir deprem hesabnn ve tasarmnn yaplmas ngrlmemi, Bina nem Katsays I=1 olan normal binalar iin, tasarmn sadece Can Gvenlii Performans Hedefini salamak zere, 50 ylda alma olasl %10 olan deprem etkisi altnda yaplmas yeterli grlmtr. Bu tasarmn, hafif ve orta iddetteki depremlerde binalar iin ngrlen ve Ynetmelik 1.2.1de nicel olarak tanmlanan performanslar kendiliinden salayaca varsaylmtr. 1.3.2. Mevcut Binalar iin Deprem Dzeyi Bina Performas likisi Mevcut binalarn deprem etkisi altndaki performanslarnn deerlendirilmesi ve gereinde glendirilmesi konusu, 2007 Deprem Ynetmeliinde ilk kez ele alnm ve Ynetmelik Blm 7de ayrntl olarak kapsanmtr. Bu Blmde, mevcut binalarn deprem performanslarnn deerlendirilmesi ve glendirilmesi iin yeni yaplacak binalardan farkl olarak, birden fazla deprem dzeyi tanmlanm ve bu depremlerin etkisi altnda binalar iin birden fazla performans hedefinin ngrlebilmesi olanakl duruma getirilmitir. 1.3.2.1. Mevcut Binalar iin Deerlendirme/Tasarm Depremleri Ynetmelik Blm 7de, 50 ylda alma olaslklar %50, %10 ve %2 olan farkl dzeyde deprem tanmlanmtr: (a) D1 Deprem Dzeyi: Bu deprem dzeyi, binalarn servis mrleri boyunca meydana gelebilmesi olasl fazla olan, greli olarak sk ancak iddeti ok yksek olmayan deprem yer hareketlerini ifade etmektedir. (D1) dzeyindeki depremin 50 ylda alma olasl %50, buna kar gelen dn periyodu ise 72 yldr. Bu depremin lke apnda tanmlanmas iin yrtlmekte olan bilimsel almalar sonulandrlncaya kadar, Ynetmelik 7.8.1e gre (D1) depreminin ivme spektrumunun ordinatlar, (D2) depremi iin Ynetmelik 2.4de tanmlanan spektrumun ordinatlarnn yaklak yars olarak alnacaktr. (b) D2 Deprem Dzeyi: Bu deprem dzeyi, binalarn servis mrleri boyunca meydana gelebilmesi olasl ok fazla olmayan, seyrek ancak iddetli deprem yer hareketlerini ifade etmektedir. (D2) dzeyindeki depremin 50 ylda alma olasl %10, buna kar I.1/4

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

gelen dn periyodu ise 475 yldr. (D2) depreminin ivme spektrumunun ordinatlar, Ynetmelik 2.4de tanmlanmtr. (c) D3 Deprem Dzeyi: Bu deprem dzeyi, binalarn maruz kalabilecei en iddetli deprem yer hareketini ifade etmektedir. (D3) dzeyindeki bu ok seyrek depremin 50 ylda alma olasl %2, buna kar gelen dn periyodu ise 2475 yldr. Bu depremin lke apnda tanmlanmas iin yrtlmekte olan bilimsel almalar sonulandrlncaya kadar, Ynetmelik 7.8.1e gre (D3) depreminin ivme spektrumunun ordinatlar, (D2) depremi iin Ynetmelik 2.4de tanmlanan spektrumun ordinatlarnn yaklak 1.5 kat olarak alnacaktr. 1.3.2.2. Mevcut Binalar iin Tanmlanan Performans Dzeyleri 2007 Ynetmelik Blm 7de ilk kez kapsama alnan mevcut binalarn deerlendirilmesi ve glendirilmesi balamnda, yukarda yaplan farkl dzeyde deprem tanm yannda, mevcut veya glendirilen binalar iin ayr performans dzeyi tanm getirilmitir: (a) Hemen Kullanm Performans Dzeyi (HK): Bu performans dzeyinde yapsal ve yapsal olmayan elemanlar hemen hemen hi hasar grmezler veya oluabilecek hasar ok snrl ve hemen onarlabilecek dzeyde kalr. Aadaki ekil 1.2de grld zere, tayc sistemin davran dorusal (lineer) snr ok az aabilir. Bina depremden ksa bir sre sonra kullanlabilir. (b) Can Gvenlii Performans Dzeyi (CG): Bu performans dzeyinde yapsal ve yapsal olmayan elemanlarda oluabilecek hasarn can gvenliini tehlikeye atmayacak lde snrl ve ounlukla onarlabilir dzeyde kalr. Aadaki ekilde grld zere, tayc sistemin davran dorusal olmayan (nonlineer) davran blgesinde olmasna ramen, tayc sistem davran gme konumundan yeteri kadar uzaktadr. (c) Gme ncesi Performans Dzeyi (G): Bu performans dzeyinde yapsal ve yapsal olmayan elemanlarda ileri derecede hasar meydana gelmitir. Aadaki ekilde grld zere, tayc sistemin dorusal olmayan (nonlineer) davran gme konumuna yaknlamtr. Bina hala gmemitir, ancak can gvenlii bakmndan sakncaldr ve byk olaslkla yklmas gerekecektir. Deprem Yk
Can Gme Gvenlii ncesi Performans Performans Dzeyi Dzeyi

Hemen Kullanm Performans Dzeyi HK

CG

Hemen Kullanm Performans Blgesi HK

Can Gvenlii Performans Blgesi

Gme ncesi Performans Blgesi

Gme Blgesi

CG

Tipik Yerdeitirme ekil 1.2. Performans Dzeyleri ve Performans Blgeleri I.1/5

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

1.3.2.3. Mevcut Binalar iin Hedeflenen Bina Performanslar Aada verilen Ynetmelik Tablo 7.7de belirtildii zere, binann kullanm amac ve/veya trne gre, yukarda tanmlanan farkl deprem dzeyleri altnda, performansa gre deerlendirme yaklam erevesinde binalar iin farkl performans hedefleri ngrlmtr. Tablodan grld gibi, konutlar, vb. gibi standart binalarn dndaki binalar iin iki ayr deprem dzeyi altnda iki farkl performans hedefinin salanmas ngrlmektedir. Ancak, tablonun balndan da grld zere ngrlen hedefler, minimum hedefler olup zel koullara ve istee bal olarak ykseltilebilir. rnein, bir konut binas iin tabloda ngrlen 50 ylda alma olasl %10 olan deprem altnda Can Gvenlii (CG) performans hedefine ek olarak 50 ylda alma olasl %2 olan deprem altnda Gme ncesi (G) performans dzeyinin hedeflenmesi mmkndr. Ynetmelik TABLO 7.7 FARKLI DEPREM DZEYLER DE B ALAR GRLE M MUM PERFORMA S HEDEFLER Binann Kullanm Amac ve Tr
Deprem Sonras Kullanm Gereken Binalar: Hastaneler, salk tesisleri, itfaiye binalar, haberleme ve enerji tesisleri, ulam istasyonlar, vilayet, kaymakamlk ve belediye ynetim binalar, afet ynetim merkezleri, vb. nsanlarn Uzun Sreli ve Youn Olarak Bulunduu Binalar: Okullar, yatakhaneler, yurtlar, pansiyonlar, askeri klalar, cezaevleri, mzeler, vb. nsanlarn Ksa Sreli ve Youn Olarak Bulunduu Binalar: Sinema, tiyatro, konser salonlar, kltr merkezleri, spor tesisleri Tehlikeli Madde eren Binalar: Toksik, parlayc ve patlayc zellikleri olan maddelerin bulunduu ve depoland binalar Dier Binalar: Yukardaki tanmlara girmeyen dier binalar (konutlar, iyerleri, oteller, turistik tesisler, endstri yaplar, vb.)

Depremin Alma Olasl 50 ylda 50 ylda 50 ylda %50 %10 %2 HK HK HK CG HK CG CG CG G

HK: Hemen Kullanm; CG: Can Gvenlii; G: Gme ncesi (Bkz. 7.7)

1.4. DAVRA I SPEKTRUMU Davran spektrumu, gznne alnan bir deprem yer hareketinin etkisi altnda, doal titreim periyodu T olan lineer elastik tek serbestlik dereceli bir sistemde meydana gelen yapsal yerdeitirme veya toplam ivme byklnn Tye bal olarak ifade edildii bir fonksiyon olarak tanmlanabilir. ut(t) u(t) m k,c

ug(t) ekil 1.3. Deprem etkisi altnda tek serbestlik dereceli sistemin davran byklkleri

I.1/6

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

m: Ktle = (k/m)1/2 Doal asal frekans [rad/s] k : Rijitlik katsays T = 2/ Doal titreim periyodu [s] c : Snm katsays = c/(2m) Snm oran ug(t): Deprem yer hareketi (Yerin yerdeitirmesi) u(t) : Yapsal yerdeitirme (Greli yerdeitirme) u t (t ) = u g (t ) + u (t ) : Toplam yerdeitirme u t (t ) = u g (t ) + u (t ) : Toplam ivme Sde(T) = max | u(t) | : Spektral yerdeitirme [m] (Belirli bir iin) Sae(T) max | u t (t ) | : Spektral ivme [m/s2] (Belirli bir iin) 2 Sae(T) = Sde(T) ekil 1.3 (devam). Deprem etkisi altnda tek serbestlik dereceli sistemin davran byklkleri 1.4.1. vme ve Yerdeitirme Spektrumlar Verilen bir deprem yer hareketinin etkisi altnda ve belirli sabit bir snm oran gznne alnarak (rnein = 0.05), doal titreim periyodu T ile temsil edilen tek serbestlik dereceli sistemlerde, ekil 1.3de tanmlanan Sae(T) spektral ivme byklklerini ordinat, deiken Tleri ise absis alarak izilen grafie Szde vme Spektrumu (Pseudo-Acceleration Spectrum) veya ksaca vme Spektrumu ad verilir. ekil 1.3de tanmlanan Sde(T) spektral yerdeitirme byklklerinin ordinat olarak alnmas durumunda elde edilen grafik ise Yerdeitirme Spektrumu olarak adlandrlr. El Centro (1940) N-S ivme kayd (ekil 1.4) esas alnarak izilen %5 snml ivme ve yerdeitirme spektrumlar ekil 1.5de grlmektedir.
YER VMES - ZAMAN BAINTISI 3

1 yer ivmesi (m/s2)

-1

-2

-3

El Centro (1940) N-S = 0.05

-4 0

10

15

20 zaman (s)

25

30

35

40

ekil 1.4. El Centro (1940) N-S ivme kayd

I.1/7

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

SZDE VME SPEKTRUMU 9 8 7 Spektral szde ivme (m/s2) 6 5 4 3 2 1 0

El Centro (1940) N-S = 0.05

0.5

1.5

2 2.5 Periyod (s)

3.5

4.5

YERDE TRME SPEKTRUMU 0.25

0.2 Spektral yerdeitirme (m)

0.15

0.1

El Centro (1940) N-S = 0.05

0.05

0.5

1.5

2 2.5 Periyod (s)

3.5

4.5

ekil 1.5. El Centro (1940) N-S iin %5 snml ivme ve yerdeitirme spektrumlar 1.4.2. Ynetmelikte Tanmlanan Standardize Edilmi vme Spektrumu Elastik deprem yklerinin belirlenmesi iin kullanlan ivme spektrumu, depremden depreme farkllklar gsterir ve ayrca yerel zemin koullarndan etkilenir. Bu nedenle, istatistiksel almalarn sonucu olarak deprem ynetmeliklerinde spektrum erisinin biimi genellikle standardize edilir ve spektral ivmeler birtakm deprem parametrelerine balanarak analitik olarak ifade edilir. 2007 Deprem Ynetmeliinde tanmlanan ivme spektrumu Blm I 2de verilmitir.

I.1/8

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

1.5. B A TAIYICI SSTEMLER ELASTK TES DORUSAL OLMAYA DAVRA II Davran spektrumundan yararlanarak yukarda tanmlanan elastik deprem ykleri, tayc sistem davrannn dorusal (lineer) elastik olmas ve bylece sistemde hibir hasarn meydana gelmemesi durumunda sz konusu olabilir. Oysa iddetli depremlerin etkisi altnda elastik deprem ykleri ok byk deerler alrlar ve bu deerlerle ekonomik bir bina tasarm mmkn olmaz. Bu nedenle yukarda 1.3te belirtildii zere, yeni yaplan binalarda kullanclarn can gvenliini salamak kayd ile, iddetli depremlerde bina tayc sisteminde belirli dzeyde hasara bilerek izin verilir. Dier deyile, bina tayc sisteminin baz elemanlar dorusal olmayan (nonlineer) davran gsterecek biimde tasarlanrlar. 1.5.1. Dayanm ekildeitirme likisi Bir betonarme elemanda, rnein bir dey konsolun tabanndaki kesitte meydana gelen plastiklemeye bal olarak statik evrimsel ykleme deneyi (itme-ekme) sonucu elde edilen histeresis erilerinden oluan tipik bir dorusal olmayan (nonlineer) dayanm yerdeitirme ilikisi ekil 1.6da verilmitir. Birinci kadranda histeresis erilerinin tepe noktalarnn birletirilmesi ile izilen krmz zarf erisi, iskelet erisi olarak adlandrlr. ekilden grld zere, tepe yerdeitirmesinin kk deerler ald evrimlerde davran dorusal (lineer) olmakta, ancak yerdeitirmeler arttka iskelet erisinin yatklamaya balad noktadan itibaren, ykleme ve boaltma erilerinin birbirleri ile akmad ve yk boaltldkdan sonra geri dnmeyen kalc ekildeitirmelerin giderek artt gzlenmektedir. skelet erisi yatklamaya baladktan sonra uygulanan kuvvet ok az artmakta ve giderek sabitlemektedir. Bu durum, sistemin belirli bir yk tama kapasitesine, dier deyile dayanmna ulatn gstermektedir. te bu nedenle ekil 1.6daki grafiin dey ekseni dayanm olarak nitelendirilmitir.

Dayanm

ekil 1.6. Tipik bir betonarme elemanda dayanm (kuvvet) yerdeitirme ilikisi

K
Ka

fS

skelet erisi

Yerdeitirme

I.1/9

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

ekil 1.6daki gibi statik evrimsel ykleme yerine tek serbestlik dereceli konsol sistemin tabanna ekil 1.3deki gibi dinamik bir deprem yer hareketinin etkimesi durumunda, ekil 1.6da grlen histeresiz erileri dinamik olarak meydana gelecektir. Bu durumda ekil 1.6daki fS kuvveti, maksimum edeer deprem yk olarak nitelendirilebilir. Bu yk, deprem yer hareketinin byklnden bamsz olarak, tayc sistemin yukarda tanmlanan dayanmna eittir. O halde nonlineer sistemde edeer deprem yk, depremin bykl ile deil, tasarmcnn sisteme salad dayanmla dorudan ilikilidir. ekil 1.6daki tek serbestlik dereceli konsolun tabannda gsterilen krmz daire, sistemde eilme etkisi ile meydana gelen plastik deformasyonlarn snrl bir uzunluk boyunca yt plastik mafsal temsil etmektedir. ok serbestlik dereceli bina tayc sistemlerinde, rnein ekil 1.7deki bina erevesinde plastik mafsallar, edeer deprem ykleri altnda eilme momentlerinin en byk olduu kesitlerde, yani kolon veya kirilerin u noktalarnda meydana gelirler. Tayc sistemin edeer deprem ykleri altnda, sistemdeki plastik ekildeitirmelerin (plastik mafsal dnmelerinin) etkilerinin gsterilmesi amac ile izilen tipik dayanm yerdeitirme ilikisi ekil 1.7de grlmektedir. Bu ekildeki krmz erinin anlam, ekil 1.6daki iskelet erisinden farkl deildir. Bu balamda Vt taban kesme kuvveti, ereve tayc sisteminin dayanmna kar gelmektedir.

uN

Vt

Vt

uN
ekil 1.7. Tipik bir ereve tayc sistemde edeer deprem ykleri altnda oluan plastik mafsallar ve sistemin tm iin izilen dayanm (kuvvet) yerdeitirme erisi

I.1/10

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

1.5.2. Dorusal Olmayan ( onlineer) Davrann dealletirilmesi Yukarda ekil 1.6 ve ekil 1.7de grlen dorusal olmayan davrann saysal olarak nitelendirilebilmesi iin, ekil 1.8de grlen basit idealletirmeden yararlanlabilir. Burada, iskelet erisi iki dorulu olarak modellenmekte ve ikinci doru yaklak olarak yatay olarak alnmaktadr. Elasto-plastik model olarak adlandrlan modelde ykleme ve boaltma erileri, iskelet erisinin balang dorusuna paralel doru paralarndan olumaktadr. skelet erisindeki iki dorunun kesime noktas akma noktas olarak adlandrlr. Bu noktaya kar gelen dayanm akma dayanm (fy), yerdeitirme ise akma yerdeitirmesi (uy) olarak tanmlanr. skelet erisinin yata ikinci doru paras, plastik yerdeitirmeyi (up) gstermektedir. Maksimum toplam yerdeitirme ise (umax) ile gsterilmitir.
Dayanm

fs up fy

uy

umax

Yerdeitirme

ekil 1.8. Elasto-plastik dayanm yerdeitirme modeli

1.5.3. Sneklik Kavram Snek ve Gevrek Davran Biimleri Deprem etkisi altnda bir tayc sistemin veya sistem elemannn sneklii, plastik ekildeitirme yapabilme yeteneidir. Bu zellik, baka bir deyile, tayc sistem veya sistem elemannn sneklik kapasitesi olarak da adlandrlabilir. Bina tayc sistemlerinde, zellikle betonarme sistemlerde snek davran, kirilerde basit eilme etkisi altnda, kolon ve perdelerde ise eilme + eksenel kuvvet etkisi altnda gerekleir. ekil 1.9da sargsz/sargl betonun ve donat eliinin gerilme birim ekildeitirme erileri grlmektedir. Sarg donatsnn olumlu etkisi ile betonun plastik ekildeitirme kapasitesinin, dier deyile snekliinin nemli lde artt gzlenmektedir. ekil 1.9daki beton ve donat elii gerilme birim ekildeitirme erilerinden yararlanlarak bir dikdrtgen betonarme kesit iin izilen moment erilik ilikisinde (ekil 1.10) de snek davran aka gzlenmektedir. Birim boya gelen dnme olarak tanmlanan erilik, ekil 1.10da betonarme kesitin birim ekildeitirme diyagramnn eimi olarak () gsterilmitir. Betonarmede eilme ve eilme + eksenel kuvvet durumlar dnda depreme kar davran snek deildir. Eksenel basn ile zellikle kesme kuvveti ve burulma etkileri

I.1/11

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

altnda betonarme kesitlerin plastik ekildeitirme kapasiteleri hemen hemen hi yoktur, dier deyile bu etkiler altnda betonarme kesitler gevrek davran gsterirler. Aada 1.6da grlecei zere snek davran, deprem etkisi altnda tayc sistemler iin arzu edilen bir zelliktir. Buna karlk deprem etkisi altnda gevrek davran, kanlmas gereken bir zelliktir ve sistemde ani gmelere neden olur. Bu bakmdan, zellikle kesme etkisi altndaki betonarme kesitlerin yeterli kesme dayanmna sahip olmalar yaamsal nem tar. fc Sargl beton Sargsz beton

fcc

fco

co=0.002 fs fsu fsy

0.004 0.005

cc

cu

Donat elii

sy sh Kalite S220 S420 fsy (MPa) 220 420 sy 0.0011 0.0021 sh 0.011 0.008 su 0.16 0.10

su fsu (MPa) 275 550

ekil 1.9. Sargsz/sargl betonun ve donat eliinin gerilme birim ekildeitirme erileri I.1/12

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

Fs1 Fc

Fs2

Fs3

Betonarme Kesit Moment - Erilik likisi

70 60 50 40 30 20 10 0 0.00

Momenti (k m)

0.05

0.10

0.15

0.20

0.25

Erilik (1/m)

ekil 1.10. Betonarme kesitte moment erilik ilikisi

1.6. S EKLK STEM VE DAYA IM SU UMU KAVRAMLARI ekil 1.8de verilen nonlineer tek serbestlik dereceli sisteme ait dayanm yerdeitirme modelindeki iki dorulu iskelet erisi, ekil 1.11in st ksmna aynen aktarlm ve nonlineer sistem olarak belirtilmitir. (k) rijitlii iki dorulu iskelet erisinin balang rijitlii ile ayn olan fiktif bir elenik lineer sisteme ait kuvvet yerdeitirme ilikisi de ayn ekil zerinde gsterilmitir. 1.6.1. Depremin Elastik Dayanm stemi ve Sunulan Dayanm Verilen bir depremin etkisi altnda elenik lineer sisteme etkiyen edeer deprem yk, ekil 1.11de gsterildii zere, tek serbestlik dereceli bina sisteminin ktlesi ile bu sistemin doal titreim periyoduna kar gelen spektral ivmenin arpmna eittir (fe= mSae). Bu byklk, depremin binadan elastik dayanm istemi (talebi) olarak nitelendirilebilir. Verilen depremin etkisi altnda bina tayc sisteminin lineer elastik kalmas isteniyor ise, szn gelii deprem binadan (veya onun tasarmn yapan mhendisten) en az bu byklk kadar dayanm isteyecektir (talep edecektir). I.1/13

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

fs
Depremin binadan elastik dayanm istemi (talebi)

Dayanm

fe= mSae
Elenik lineer sistem

Binann gerek dayanm sunumu (kapasite) Tasarm dayanm (sunum)

k fy fd

Nonlineer sistem

Yerdeitirme

ud uy
Dayanm Azaltma Katsays Elastik deprem isteminin sunulan dayanma (kapasiteye) oran

ue umax u

Sneklik Katsays Sunulan dayanma gre, depremin binadan sneklik istemi (talebi) stem

Ry = fe / fy

Sunum

= umax / uy Ry
Eit Yerdeitirme Kural

Esnek (doal periyodu uzun) yaplarda Rijit (doal periyodu ksa) yaplarda Dayanm Fazlal Katsays

umax ue umax >> ue

Ry= 1 + ( 1) T / TS

Deprem Yk Azaltma Katsays

D = fy / fd Ra = D Ry Ra = R = D

Ra = fe / fd

(T >TS) (T < TS)

Ynetmelik Denk.(2.3)

D = 1.5 ; Ra / 1.5 = Ry = 1 + ( 1) T / TS Ra = 1.5 + (R 1.5) T / TS Ry 5 4 3 1 TS Ry = 1+ ( 1) T / TS Ry

=5 =4 =3

ekil 1.11. stem Sunum ilikileri ve Dayanma Gre Tasarm byklkleri I.1/14

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

Yukarda 1.5in balangcnda belirtildii zere, yeni yaplan binalarda kullanclarn can gvenliini salamak kayd ile, iddetli depremlerde bina tayc sisteminde belirli dzeyde hasara bilerek izin verilir. Tamamen ekonomik nedenlere dayal bu yaklam dorultusunda, depremin binadan elastik dayanm talebine olumsuz yant verilir ve ekil 1.11de grld zere, bina iin bu talep deerinden daha kk bir dayanm sunumu yaplr. Buna dayanm kapasitesi de denilebilir (ekil 1.11de fy ile gsterilen ve akma dayanm olarak da adlandrlabilen byklk: fy < fe ).

1.6.2. Dayanm Azaltma Katsays ve Sneklik Katsays

Bu durumda tayc sistem, sunulan dayanm fy olan bir nonlineer sistem olacaktr. Nonlineer sistemi niteleyen iki temel parametreden birincisi, ekil 1.11den grld zere, Dayanm Azaltma Katsaysdr. Ry ile gsterilen bu katsays, lineer elastik dayanm talebinin (fe) sunulan dayanma (fy) orandr: Ry = fe / fy. Sneklik Katsays olarak adlandrlan ve ile gsterilen ikinci temel parametre ise, nonlineer sistemin maksimum yerdeitirmesinin (umax) akma yerdeitirmesine (uy) orandr: = umax / uy. Sneklik Katsays, bina (veya onun tasarmn yapan mhendis) tarafndan sunulan dayanma gre, depremin binadan talep ettii (istemde bulunduu) plastik ekildeitirmenin lsdr (Sneklik stemi).

1.6.3. Eit Yerdeitirme Kural

Yukarda tanmlanan ve nonlineer sistemi niteleyen iki temel parametre olan Dayanm Azaltma Katsays ile Sneklik Katsays arasnda bir iliki var mdr? Tek serbestlik dereceli sistemler zerinde yaplan saysal aratrmalar bir ilikinin var olduunu gstermektedir. Yakn-alan depremleri (faya ok yakn blgelerde kaydedilen depremler) hari olmak zere, ok sayda deprem gznne alnarak tek serbestlik dereceli nonlineer sistemler ve elenik lineer sistemler zerinde yaplan almalarda elde edilen ortalama sonulara gre;

(a) Balang rijitlii ok byk olmayan, dier deyile doal titreim periyodu belirli bir snr periyodundan daha uzun olan (T > TS) greli esnek sistemlerde (Bkz. ekil 1.11), nonlineer sistemin maksimum yerdeitirmesi umax ile elenik lineer sistemin maksimum yerdeitirmesi ue birbirine yaklak olarak eit olmaktadr (umax ue). Bu ok nemli zellie Eit Yerdeitirme Kural ad verilmektedir. Bu durumda, Ry ve iin yukarda yaplan tanmlar dikkate alnarak ekil 1.11den Ry = sonucuna varlr. (b) Balang rijitlii ok byk olan, dier deyile doal titreim periyodu (T) belirli bir snr periyodundan daha ksa olan (T < TS) greli rijit sistemlerde ise, nonlineer sistemin maksimum yerdeitirmesi umax, elenik lineer sistemin maksimum yerdeitirmesi ueden ok daha byk olmaktadr (umax >> ue). Bu durumda doal periyod Tnin deerine bal olarak Ryn deeri den daha kk olmaktadr. Pek ok ynetmelikte olduu gibi Trkiye Deprem Ynetmeliinde de bu amala esas alnan bant (Bkz. 1.6.5), ekil 1.11de verildii zere Ry= 1 + ( 1) T / TS eklinde ifade edilen basit amprik bantdr. Grld zere, rijitlii sonsuza yaklaan sistemde (T 0), Dayanm Azaltma Katsays birim deere yaklamaktadr (Ry 1).
NOT: Yukarda belirtilen snr periyodu TS, depremin hakim periyodu olarak nitelendirilir. Yeni binalar iin Ynetmelik 2.5te ksa spektrum karakteristik periyodu TAya, mevcut binalar iin ise Ynetmelik Bilgilendirme Eki 7Cde, gvenlikli tarafta kalmak amac ile, uzun spektrum karakteristik periyodu TBye eit alnmtr. I.1/15

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

1.6.4. Dayanm Fazlal Katsays

Tasarm yapan mhendis tarafndan bina iin sunulan dayanm (fy), yukarda belirtildii gibi, tayc sistemin akma dayanm veya dayanm kapasitesi olarak da nitelendirilebilir. Ancak bu dayanm, betonarme ve elik ynetmeliklerine gre hesaplanan tama gcnden daima daha byktr. rnein betonarme ynetmelii TS-500e gre tama gc hesabnda beton ve donat eliinin tasarm dayanmlar, karakteristik dayanmlarn ilgili malzeme gvenlik katsaylarna (sras ile 1.5 ve 1.15) blnmesi ile elde edilir. Esasen karakteristik dayanmlar da ortalama dayanmlara gre daha kktr. Ayrca beton ve elik reticileri, kendilerini gvenceye almak iin daima daha yksek dayanml malzeme retme eilimdedirler. Ynetmeliklerde eliin yksek ekildeitirmeler altnda dayanmnn artma (pekleme zellii bkz. ekil 1.9) ihmal edilir. te yandan ynetmelie gre kullanlmas zorunlu olan sarg donatlar, betonun basn dayanmn nemli lde arttrmalarna karn, bu art kesit tama gc hesabnda dikkate alnmaz. Nihayet, hesap gerektirmese bile ynetmelikler, kesit boyutlar ve donat oranlar iin belirli minimum koullar empoze ederler. Yukarda sralanan btn bu faktrler, betonarme ve elik ynetmeliklerine gre hesapladmz (fd) tasarm dayanmnn, gerekte ondan daha byk bir (fy) dayanm kapasitesine kar geldiini gstermektedir. Bu farkll ifade etmek amac ile, ekil 1.11de grld zere Dayanm Fazlal Katsays (ngilizcesi Overstrength Factor) D = fy / fd olarak tanmlanr. Betonarme elemanlarda bu katsaynn deeri, eitli faktrlere bal olarak 1.5 ila 3.0 arasnda deiebilir.

1.6.5. Deprem Yk Azaltma Katsays

Yukarda 1.6.2de Dayanm Azaltma Katsays Ry, akma dayanm fyye (dayanm kapasitesine) bal olarak tanmlanmt. Oysa uygulamada tasarm dayanm fd esas alndndan, buna bal bir azaltma katsaysnn tanmlanmas gerekmektedir. Bu dorultuda, ynetmelikte de yer alan Deprem Yk Azaltma Katsays Ra, lineer elastik dayanm talebi fenin tasarm dayanm fdye oran olarak tanmlanr: Ra = fe / fd (Bkz. ekil 1.11). Yukardaki 1.6.2de tanmlanan Dayanm Azaltma Katsays Ry ve 1.6.4te tanmlanan Dayanm Fazlal Katsays Dden yararlanlarak, Deprem Yk Azaltma Katsays Ra = DRy eklinde ifade edilebilir. Yukardaki 1.6.3te tanmlanan Eit Yerdeitirme Kural erevesinde (ayn paragraftaki NOTa gre yeni yaplacak binalar iin TS = TA alnarak);

(a) Balang rijitlii ok byk olmayan, dier deyile doal titreim periyodu snr periyodundan daha uzun olan (T > TA) greli esnek sistemlerde Ry = olduundan, Ra = D yazlabilir. Bu bantnn sa taraf, Ynetmelik 2.5 ve Tablo 2.5te tanmlanan Tayc Sistem Davran Katsays Rye eittir: R = D. Dier deyile, Tayc Sistem Davran Katsays R, Sneklik Katsays ile Dayanm Fazlal Katsaysnn arpmna eittir. Dolays ile, yeni yaplacak binalarda T > TA iin Ra = R yazlabilir (Bkz. Ynetmelik Denk. (2.3)teki ikinci bant). (b) Balang rijitlii ok byk olan, dier deyile doal titreim periyodu snr periyodundan daha ksa olan (T < TA) greli rijit sistemlerde ise, Ra = D Ry bants ile birlikte R = D tanmndan ve 1.6.3(b)deki Ry = 1 + ( 1) T / TA bantsndan yararlanlarak Ra = D + (R D) T / TA bants yazlabilir. Gvenli tarafta kalmak zere D = 1.5 alnrsa, Ynetmelik Denk.(2.3)teki birinci bant u ekilde elde edilir: Ra= 1.5 + (R 1.5) T / TA.

I.1/16

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

1.7. DAYA IMA GRE TASARIM YAKLAIMI KAPASTE TASARIMI LKELER

Hemen hemen dnyadaki tm deprem ynetmeliklerinde olduu gibi, Trkiye Deprem Ynetmeliinde (Deprem Blgelerinde Yaplacak Binalar Hakknda Ynetmelik 2007) esas alnan temel tasarm yaklam Dayanma Gre Tasarmdr.

1.7.1. Dayanma Gre Tasarm Yaklam

Bu tasarm yaklamnda, ncelikle elastik edeer deprem ykleri Davran Spektrumundan yararlanlarak belirlenir. Daha sonra bu ykler, tayc sistemin trne (ereveli, ereve/perdeli veya perdeli sistemler) ve ngrlen sneklik dzeyine gre tanmlanan Deprem Yk Azaltma Katsaysna blnerek azaltlr. Tayc sistem bu azaltlm ykler altnda dorusal elastik davran esasna gre analiz edilir ve kesitlerdeki i kuvvetler (kesit tesirleri) elde edilir. Son aamada, bu i kuvvetlere gre kesitlerin dayanm bakmndan yeterlilii betonarme veya elik ynetmeliklerine gre irdelenenir. Ayrca, yukarda anlatlan Eit Yerdeitirme Kuralna gre azaltlmam (elastik) deprem ykleri altnda elde edilen greli kat telemelerinin, ynetmelikte verilen snrlar ap amad kontrol edilir.

1.7.2. Tayc Sistemin Sneklik Kapasitesi Dayanma Gre Tasarm yaklamnda ek kritik konu, Deprem Yk Azaltma Katsaysnn belirlenmesidir. Yukarda akland zere bu katsay, sneklik katsaysna bal olarak tanmlanabilmektedir. O halde, Deprem Yk Azaltma Katsays Rann ve onun bal bulunduu Tayc Sistem Davran Katsays Rnin belirlenebilmesi iin, tayc sistemdeki sneklik katsaysnn, dier deyile tayc sistemin sahip olduu sneklik kapasitesinin bilinmesine ihtiya vardr. Yukarda 1.6.5de akland ve ekil 1.11de grld zere, Tayc Sistem Davran Katsays R = D olarak tanmlanmaktadr. R katsays, Ynetmelik Tablo 2.5te iki farkl sneklik dzeyi ve eitli tayc sistem trleri iin verilmitir. Aslnda ynetmelikte verilen byklk, = R / D olarak ifade edilebilen sneklik kapasitesidir. Ortalama bir deer olarak Dayanm Fazlal Katsays D = 2 olarak alnrsa, rnein Tayc Sistem Davran Katsaysnn R = 8 olarak verildii Sneklik Dzeyi Yksek ereve tr tayc sistemler iin ynetmelikte ngrlen sneklik kapasitesinin = 8 / 2 = 4 olduu anlalr. Demek ki, Ynetmelik Tablo 2.5te esas olarak tayc sistem trlerinin sahip olduklar dnlen sneklik kapasiteleri tanmlanm olmaktadr.
Ynetmelikte ngrlen tayc sistem sneklik kapasitesinin gerekletirilebilmesi iin tasarmda birtakm kurallara uyulmas gerekir. Bu balamda, betonarme ve elik tayc sistemler iin Ynetmelik Blm 3 ve Blm 4te tanmlanm bulunan tm snek tasarm kurallarna uyulmas yaamsal nem tar. Bunlarn en nemli olanlar, Kapasite Tasarm lkeleri olarak nitelendirilen kurallardr.

1.7.3. Kapasite Tasarm lkeleri

Birinci Kapasite Tasarm lkesi, ngrlen sneklik kapasitesinin salanabilmesi iin tayc sistemde plastik ekildeitirmelerin younlat plastik mafsallarn (Bkz.

I.1/17

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

1.5.1) yerlerinin uygun biimde seilmesi ve buralarda plastik ekildeitirme kapasitesinin (yerel sneklik kapasitesinin) arttrlmas iin zel nlemler alnmasdr. Bu balamda rnein betonarme erevelerden oluan sistemlerde plastik mafsallarn daima kiri ularnda olumas, kolon ularnda ise olumamas istenir. Bunun iki temel nedeni vardr: Birincisi, kirilerde eksenel kuvvetin ok az oluu nedeni ile sneklik kapasitesinin yksek oluudur. Kolonlarda ise basn eksenel kuvveti, kanlmaz biimde sneklik kapasitesini drr. Bu bakmdan, ekil 1.12(a)da grld zere, kirilerde plastik mafsal oluumu tercih edilir. kinci neden ise, ekil 1.12(b)de grld zere, kolonlarn hem alt ve hem de stlerinde plastik mafsal oluumu ile kat mekanizmas ad verilen tehlikeli durumun meydana gelmesinin nlenmesidir. Ancak, ne yaplrsa yaplsn, kolonlarn rijit temele balant noktalarnda plastik mafsal oluumu nlenemez, ama ekil 1.12(a)da grlen bu durum herhangi bir stabilite sorunu meydana getirmez. Plastik mafsallarn kolonlarda deil, kiri ularnda olumasn salamak zere Ynetmelik 3.3.5te betonarme sistemler iin, Ynetmelik 4.3.2de ise elik sistemler iin Gl Kolon Zayf Kiri kural tanmlanmtr. Betonarme sistemlerde bu kuraln salanmas iin, en st kattakiler hari olmak zere, herhangi bir dm noktasnda birleen kolonlarn tama gc momentlerinin, ayn dm noktasnda birleen kirilerin tama gc momentlerinden en az %20 fazla olmas gerekmektedir. Ayrca kiri ularnda sneklik kapasitesinin artrlmas iin gerekli sarg donats koullar Ynetmelik 3.4.4te verilmitir. Bu arada, dm noktasnda birleen kolon ularnda da sarg donats koullar, Ynetmelik 3.3.4te ayrntl olarak tanmlanmtr. Buralarda plastik mafsallarn olumas beklenmese de, sarg donatsnn betonun basn dayanmn arttrarak her durumda kolon tama gc momentini de arttrd bilinmektedir. Ayrca, ngrlmeyen birtakm nedenlerden tr baz durumlarda kolon ularnda da plastik mafsal meydana gelebilme olasl da gzden uzak tutulmamaldr. kinci Kapasite Tasarm lkesi, tayc sistem elemanlarnda gevrek (snek olmayan) davrann, yukarda belirtilen snek davran nlemleri ile uyumlu olacak biimde, nlenmesidir.

(a)

(b)

ekil 1.12. ereve tr tayc sistemlerde plastik mafsallarn dalm: (a) Olmas tercih edilen dalm, (b) Olmas istenmeyen dalm (Birinci katta kat mekanizmas) I.1/18

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

Gevrek davranta plastik ekildeitirmeler sz konusu deildir. Bu nedenle gevrek davranan elemanda, i kuvvet kapasitesine ulalnca ani olarak krlma (gme) meydana gelir. rnein betonarme sistemlerde gevrek davran, ya yetersiz kesme dayanm nedeni ile veya donatnn betondan syrlmas, dier deyile kenetlenmenin yok olmas nedeni ile gerekleir. Ynetmelik 3.3.7, 3.4.5 ve 3.5.2de, sras ile kolonlarda, kirilerde ve kolon-kiri birleim blgelerinde meydana gelecek kesme kuvveti istemlerinin, yukarda belirtilen snek davran mekanizmas ile uyumlu olacak biimde, dier deyile plastik mafsal momentleri ile uyumlu biimde hesaplanmas ngrlmtr (Bkz. sras ile, Ynetmelik ekil 3.5, ekil 3.9, ekil 3.10). Bylece kolon, kiri ve birleim blgelerinde, dayanm fazlalklar da dikkate alnarak, depremde meydana gelmesi olas en byk kesme kuvveti istemleri hesaplanm olmaktadr. Kesme kuvveti kapasitelerinin bu istem deerlerinden daha byk olmas salanarak, gvenli bir biimde gevrek krlmann nne geilmektedir. Betonarme sistemlerde gznne alnmas gerekli dier gevrek davran biimi olan donat syrlmas (kenetlenme kayb) ile ilgili olarak kolonlar iin Ynetmelik 3.3.3, kiriler iin ise Ynetmelik 3.4.3te verilen ayrntl kurallara aynen uyulmas, snek tasarmn vazgeilmez kouludur.

1.8. EKLDETRMEYE GRE DEERLE DRME / TASARIM YAKLAIMI

Yukarda aklanan Dayanma Gre Tasarm Yaklamnn en nemli sakncas, elastik edeer deprem yklerinin azaltlmas iin yararlanlan sneklik kapasitesinin ynetmelikte sadece tayc sistem tr ve sneklik dzeyine bal olarak, tayc sistemin tm iin tek bir parametre olarak tanmlanmasdr. te yandan, yukarda 1.3.1de belirtildii zere, tasarm depremi (50 ylda alma olasl %10 olan iddetli deprem) altnda tayc sistemde belirli dzeyde hasar oluaca kabul edilmesine karlk, Dayanma Gre Tasarmda bu hasarn bykl ve dalm saysal olarak belirlenememektedir.

1.8.1. Sneklik stemi ekildeitirmeye Gre Deerlendirme/Tasarmda temel ama, Dayanma Gre Tasarmn aksine, ncelikle tayc sistemin dayanm kapasitesinin nonlineer (dorusal olmayan) analiz ile saptanmas, daha sonra 1.6.3de tanmlanan Eit Yerdeitirme Kuralndan yararlanlarak, gznne alnan depremin etkisi altnda edeer tek serbestlik dereceli sistemin sneklik isteminin elde edilmesidir. Dikkat edilirse, Dayanma Gre Tasarm Yaklamnda Dayanm Azaltma Katsays Ry , ynetmelikte ngrlen sneklik kapasitesi cinsinden hesaplanmt (bkz. ekil 1.11). ekildeitirmeye Gre Deerlendirme / Tasarmda ise Eit Yerdeitirme Kuralna ait bantlar tersten ifade edilmitir ve bu kez sneklik istemi , nonlinear hesap sonucunda bulunan Dayanm Azaltma Katsays Ry cinsinden hesaplanmaktadr (bkz. ekil 1.13). ekildeitirmeye Gre Deerlendirme / Tasarmn genel yaklam ekil 1.13te zetlenmitir. Burada grlen iskelet erisi, Ynetmelik Blm 7de tanmlanan itme erisinden elde edilen modal kapasite diyagramna kar gelmektedir. ekil 1.13e gre maksimum yerdeitirmenin hesabna ilikin kurallar Ynetmelik Bilgilendirme Eki 7Cde ayrntl olarak aklanmtr.

I.1/19

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

fs
Depremin binadan elastik dayanm istemi (talebi)

Dayanm

fe= mSae
Elenik lineer sistem

Nonlineer analizden elde edilen dayanm kapasitesi

k fy

Nonlineer analizden (tme Analizi) elde edilen iskelet erisi Yerdeitirme

ud uy

ue umax u

Hesapla Bulunan Dayanm Azaltma Katsays

Ry = f e / f y
Sneklik istemi Esnek (doal periyodu uzun) binalarda: T > TS

Bilinen byklk Aranan byklk

= umax / uy umax ue umax = CR ue

Ry
CR =

Eit Yerdeitirme Kural

=1 Ry

Rijit (doal periyodu ksa) binalarda: T < TS

umax >> ue umax = CR ue

= 1 + (Ry 1) TS / T
CR = 1 + (Ry 1)TS / T = Ry Ry

8 7 6 5 CR 4 3 2 1 0 C1 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 T (sn) Ry=3 Ry=4 Ry=5 1 1.1 1.2 1.3 1.4

ekil 1.13. ekildeitirmeye Gre Deerlendirme / Tasarm Yaklam

I.1/20

BLM I 1. DEPREM MHENDSLNDE TEMEL KAVRAMLAR

1.8.2. ekildeitirme stemleri ekildeitirmeye Gre Deerlendirme/Tasarmda sneklik isteminin hesapla elde edilebilmesi, gznne alnan deprem etkisi altnda bina tayc sistem elemanlarnda meydana gelecek hasarn dalmnn ve byklnn saysal olarak belirlenebilmesini mmkn klmaktadr. Gerekten, Ynetmelik Blm 7ye gre yaplan nonlineer tme Analizi sonucunda, verilen bir deprem etkisi altnda istem byklkleri olarak betonarme kolon, kiri ve perdelerin kritik kesitlerinde oluan plastik mafsal dnmeleri dorudan elde edilebilmektedir. Daha sonra bunlara bal olarak ayn kritik kesitlerdeki plastik erilik istemleri ve toplam erilik istemleri hesaplanmakta, son aamada ise beton ve donat eliinde meydana gelen en byk birim ekildeitirme istemleri saysal olarak elde edilmektedir. 1.8.3. Performansa Gre Deerlendirme/Tasarm Kavram
ekildeitirmeye Gre Deerlendirme/Tasarm Yaklam, yeni yaplacak ve ayn zamanda mevcut binalarn performanslarnn deerlendirilmesi ve tasarmnda kullanlabilecek modern bir yaklamdr. Ynetmelik Blm 7ye gre, mevcut binalarn deerlendirilmesinde gznne alnacak deprem dzeyleri ve performans dzeyleri ile kullanm amac ve tr farkl binalar iin ngrlen performans hedefleri yukarda 1.3.2de verilmitir. rnein Ynetmelik Tablo 7.7de (bkz. yukarda 1.3.2.3) mevcut okul binalarnn deprem performanslarnn deerlendirilmesinde; 50 ylda alma olasl %10 olan (D2) depreminde HK (Hemen Kullanm) performans hedefinin, 50 ylda alma olasl %2 olan (D3) depreminde ise CG (Can Gvenlii) performans hedefinin salanmas ngrlmtr. Bunlara gre, yukarda 1.8.2.de akland zere elde edilen birim ekildeitirme istemleri, Ynetmelik 7.6.9da her bir performans hedefi iin ayr ayr tanmlanan beton ve donat elii birim ekildeitirme kapasiteleri ile karlatrlarak kesit dzeyindeki hasarn deerlendirmesi yaplmakta, son aamada ise bu hasarlarn bina toplamnda bilekesi deerlendirilerek bina dzeyinde eriilen performansn tanmlanm bulunan performans hedeflerini karlayp karlamad irdelenmekte ve binann performans dzeyi belirlenmektedir. Snek deformasyon byklklerine bal olarak yaplan bu deerlendirmeye ek olarak, gevrek davran biimleri ile ilgili deerlendirme de Performansa Gre Deerlendirmenin bir parasdr. Bu balamda betonarme tayc sistem elemanlarnda tme Analizi sonucunda elde edilen kesme kuvveti istemlerinin, Ynetmelikte tanmlanan kesme kuvveti kapasitelerini ap amad irdelenir. Yeni yaplacak binalar iin Performansa Gre Tasarm Yaklam 2007 Deprem Ynetmeliinde ngrlmemi olmakla birlikte, bu modern tasarm yaklamnn ok uzak olmayan bir gelecekte yeni binalar iin de uygulanmasnn tm dnya ynetmeliklerinde yaygnlamas beklenmektedir.

I.1/21