Guc Elektronigi

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk - 1 - www.uyaroglu.
org

YARI LETKEN DORULTUCU ELEMANLAR

Yar iletken dorultucularda ana elemanlar olarak; diyot, konvansiyonel tristr, triac, kapdan
tkanabilen tristr (GTO), bipolar g transistr, g MOSFETi ve yaltlm kapl bipolar transistr (IGBT)
saylabilir. Diyot haricindekiler ileri ynde potansiyele dayanabilir ve dolaysyla kontrol edilebilirler.

DYOT :

P
N
Yap
Anot
Katod
Sembol

Kaak Akm
~ mA
leri ynde (gerilim dm)
~ 0.6V - 0.7V
leri iletim
Ters Tkama
I
V
Karakteristik

N tipi ; negatif ykl
P tipi ; pozitif ykl

Zener diyodu ; Fark, p-n ekleminin zener yklmasna olanak verecek ekilde ok dar tutulmu
olmasdr. Gerilim referans veya gerilim dzenleyici olarak kullanlrlar.

TRSTR :

P
N
Yap
Anot
Katod
Sembol
P
N
Kap
2000 V , 300 A iin
30 mm ap ; 0.7 mm kalnlk
Tutma akm
leri ynde (gerilim dm)
~ 0.6V - 0.7V
Kilitleme akm
I
V
Karakteristik
leri kaak
akm
leri ynde
delinme
Ters
delinme
Geri kaak
akm

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk - 2 - www.uyaroglu.org
Kap akm uygulanmad durum iin tristr, iki ynde de iletime izin vermeyen tane seri bal diyot
gibidir. Ters ynde kutuplanma durumunda diyotla ayn davran sergiler. leri ynde kutuplamada yani anot
pozitif iken, merkezdeki kontrol jonksiyonunun delinme gerilimi almadka sadece kaak akm akar. Delinme
gerilimleri iki yn iin de ayndr. Ters kutuplama durumunda katod P-N jonksiyonu 10Vda delindiinden tm
voltaj anottaki P-N jonksiyonunda grlr.
leri ynde kutuplamada gerilim oluursa tristr, iki
jonksiyonlu diyot gibi alr ve diyotun iki kat gerilim
dm olur. Tristrn iletimde kalabilmesi iin anot
akmnn kilitleme akm (latching) seviyesini amas ve
tutma akm (holding) seviyesinin altna dmemesi gerekir.

LOAD FULL h L
I I I

< 1 % 2

ekilde grld gibi ileri ynde kutuplanm tristre I
g
kap akm uygulanrsa tristr iletime geer.
Anot akm kilitleme akm seviyesini geer ve tutma akmnn altna dmezse tristr iletimde kalr ve bu andan
itibaren de kap akm kaldrlabilir.
Tristr sndrmek iin (kesim) anot akm seviyesinin altna
drlmeli ve tristr kontrol jonksiyonunun tkama durumuna
gemesine kadar geen bir srede ileri ynde gerilim
uygulanmamaldr. Bu amala tristre ekilde grld gibi
harici bir devre tarafndan ters ynde akm gemesi salanr.
Akmn sresi genelde 10 ila 100 s arasndadr. Ters iletimli
tristr : Bir silikon katmannda tristr ile, ters ynde ileten diyot
kombinasyonu oluturulan yar iletken eleman

Tristr Kap Ucu ve Gerektirdikleri :

Tristrn kap-katot ular karakteristii zayf P-N jonksiyonununkine benzer. rnden - rne
deimekle birlikte ekildeki karakterlerden birine uyan bir davran sergiler.
Tristrlere uygulanacak minimum akm ve
gerilim seviyesi jonksiyon scaklnn bir
fonksiyonudur.
Kap akm ve geriliminin min. ve max.
deerleri vardr.
Bu deerler ayrca belli bir minimum
seviyenin stnde olmaldr.
Kap akmnn ve geriliminin arpm olan
gcn de bir maksimumu vardr.
leri iletim
Ig'ye bal gerilim
deerleri
I
V
Ters
Tkama
V
I
Ig
Ters ynde akm
Ters kaak akm
Ianot
30 C
60 C
VG
Yksek diren
snr
Minimum tetikleme
limitleri
Kap Akm
IG
Belirli bir tip tristrlere
ait karakteristikler
IG
VG

Yandaki ekilde tristrn iletime gemesi iin
tetikleme akm ve geriliminin almas gerekli deerleri
gsteren blge taranarak iaretlenmitir. Uygun
artlardaki tetikleme darbesi bir izolasyon trafosu
araclyla tristr kapsna uygulanr. Trafonun kap
tarafnda kap akmn snrlamak iin bir R
1
direnci
bulunur. Tristr snmdeyken kap gerilimini
snrlamak iin de R
2
direnci balanmtr.

Devrenin Thevenin edeeri de yukardadr. Edeer devredeki gerilim ve akm miktarn belirlemek
amacyla tristrn karakteristii ile Thevenin edeerinin oluturduu yk hattnn kesiim noktas belirlenir.
V
G
ile I
G
arasndaki iliki ; E ve R
G
nin oluturduu yk hatt tarafndan belirlenir. Tetikleme sinyali
uygulandnda kap akm karakteristik boyunca ilerleyerek P noktasna ular. Ancak P noktasna ulalmadan
(tahminen A noktasnda) tristr iletime gemi olur. letimin kesin olabilmesi iin tetikleme devresinin
elemanlar yle seilmelidir ki alma noktas olan P, maksimum g snr ile A noktas arasnda kalsn.
Genellikle bu artlar salayan E = 5 ila 10 V ; I
G
=0,5 ila 1 A arasndadr.
Tetikleme Devrelerinin Salamas Gerekli artlar :
Bir tristr iletime geirmek iin kap akmnn ok hzl ykselme zamanna sahip olmas gerekir. Bu ;
anot akmnn kilitleme seviyesine ulaabilecei uzunlukta hzl ykselme zamanna sahip darbe retebilen
tetikleme devreleriyle elde edilir. Darbe kullanlmasnn nedeni kapda daha az g harcanmasna ve tetiklenme
annn daha iyi belirlenmesine imkan vermesindendir.

Tetikleme
Blgesi
Karakteristik st snr
Max. Gerilim
Max. G (VG IG)
Max. Kap Akm
Karakteristik alt snr
Min. kap gerilimi
Min. kap akm
VG
IG
R1
R2
RG
E
VG
IG
E
VG
E/RG IG
A
P
Maksimum g
snr
Tristr karakteristii
Yk Hatt
Belirsiz Tetikleme Blgesi
1 50 Zaman
Darbe ekli
10V
1A
VG
IG
Yk Hatt
Yk hatt
Tetikleme Derbeleri
AC Besleme
Gecikme

Yukardaki ekillerde grld gibi; zellikle AC besleme uygulamalarnda tetikleme devresinin
retecei darbe beslemenin fazna gre belirlenebilmeli ve yeri deitirilebilmelidir. Tipik rnek ; 1sde
10Vluk kaynaktan 1A akma ulaabilecek bir darbedir. Ancak ou uygulamada 10s uzunlukta, 1sde 2Va
ulaan darbe yeterlidir.
Tetikleme devresi art arda darbeler retebilmelidir. Baz uygulamalarda katodlar farkl potansiyele
sahip iki tristr ayn anda tetiklenmelidir. Bu durumda devre iki veya daha ok izole k olan trafo iermelidir.
Ters ynde darbe uygulamasndan kanlmaldr, yoksa daha ok g harcanr. Ayrca tristr ters kutupluyken
kap akm uygulanrsa bu kaak akm artrr.

Tipik Tetikleme Devreleri :

Yukardaki devrede yk gerilimi kontrol edilmektedir. i
g
V
besleme
/ R kap akmnn deeri Rye
bal olduundan her periyot deiebilir, tristrn scaklna ve dier deiimlere bal olarak. Ayrca tam
sfr ve tam 90
o
de tetikleme yaplamaz. Dolaysyla bu devre pratikte kullanlmaz.
Basit ama pratikte kullanlabilecek tetikleme devresi aada grlmektedir. Devre AC kaynaktan
beslenir. R
1
e bal olarak C
1
exponansiyel ekilde
dolar. C
1
belli bir deere ulanca unijonksiyon
transistr iletime geer ve C
1
transistr zerinden
boalarak tristr kapsna darbe retir.

Vbesleme
Vyk
ig
R
t
VL
R2
Z
C1
R1
R
1
in ayarlanmasyla 180
o
ye kadar gecikme elde edilebilir. Bu tr bir devre ile omik ykler kontrol
edilebilir. R
1
e eklenecek ek devrelerle de uzaktan otomatik kontrol salanabilir. htiyaca uygun olarak daha ok
elektronik devre ieren veya osilatr ieren tetikleme devreleri de vardr.

Tetikleme Devrelerinin Kontrol zellikleri :

G kontrol eleman olarak tristr ieren daha karmak sistemler ; kapal evrim linkler, ok fazl
besleme, motor tork seviyesi ya da akmnn otomatik kontrol, farkl gruplarn ayn anda tetiklenmesi sonucu
yanl almay nleyici dngler v.s. ierirler. Kontrol karakteristii, tetikleme gecikme as ile giri gerilimi
arasnda tanmlanan ilikiyi verecek ekilde olmaldr. Aada byle bir kontrol ve tetikleme devresi diyagram
olarak gsterilmitir.

Kontrol ve Tetikleme Devresi
stenilen k salayc kontrol
sinyali (Tetikleme asnn kontrol)
Tristr
kaplarna
Geri besleme sinyalleri
(Yk gerilimi, akm, devir)
Dier Kontrolclerden
Senkronizasyon Sinyali
Ge Darbe retimi
Darbe Katar Limiti
Tetikleme iin AC
besleme referans

TRYAK :

Triyak be katmanl, her iki ynde de P-N-P-N yoluna sahip ve dolaysyla iki ynde de iletebilen
elemandr. Triyak pozitif ya da negatif kap akmyla iletime geebilir. T
2
pozitifken pozitif, T
1
pozitifken
negatif uygulamak daha iyidir, ancak pratikte her ikisi iin de negatif darbe uygulanr.

GTO (Gate Turn Off - Kapdan Tkanabilen Tristr) :
Tristrn bulunmasndan sonra iki yeni rn daha icat edildi. Bunlardan birisi ters ynde daima iletimde
olan ancak daha ince silikon kullanlmasyla daha ksa srede tkamaya geebilen asimetrik tristrdr. Bu tristr
inverter devrelerde kullanlr. Birka s iinde devreye alnp karlabilir. Dier bir eleman kap akmn
uygulayp kesmekle iletime sokup karlabilen GTO tristrlerdir.
ekilde grld gibi GTO, klasik tristre gre
daha karmak bir yapya sahiptir. Yksek oranda
katk ieren + iaretli katmanlar vardr. Kap ve
katod birbirine yakn ve dar kanallardan
olumaktadr. leri kutuplamada merkezi N-P
jonksiyonu gerilimi tutar ancak ters kutuplamada
bloke yaplamaz. Ama ters bloke yapabilen
GTOlar da yaplmtr. GTOlar karmak
yaplar sebebiyle daha yksek kilitleme akmna
sahiptir. GTOyu iletime sokmak iin kapsna
akm enjekte edilir. Sndrmek iin ise katod - kap ynnde 10V
seviyesinde gerilim uygulanr. Snm iin geecek akm anot akmnn
1/5i veya 1/3 kadar olmaldr. Bu akm 1sden daha az bir zamanda
salanacandan Anot geriliminin artn snrlamak iin kondansatr
balanr.

P
Kap
G
Terminal T1
Terminal T2
N
P
N N
N
Yap Sembol Tristr Edeeri
Ig = 0
Ig = 0
I
T2
T1
V
Ig
I
Triyak Karakteristii
P+ P+ P+ P+
N+ N+ N+
N
P
N+ N+ N+
G
C
A
A
C
G
Yap Sembol
C
On
Off
Gerilim
Kayna
Akm
Kayna
Yandaki devrede basit kap kontrol devresi
grlmektedir. Kontrol sinyalinin konumuna gre
T
1
ve T
2
iletime geerek C
1
doldurulup boaltlarak
tristr iletime veya kesime geirilir. C
2
ise anot
katod geriliminin dV/dt artn snrlar.

G Transistor :

Bipolar transistr 3 katmanl NPN veya PNP yapda g transistrdr. alma aralnda I
C
, I
B
nin
fonksiyonudur. Belirli bir V
CE
iin baz akmndaki deime kollektr akmnda katlanm olarak grlr. Bu
oran 15 100 kat arasndadr. Ters gerilim uygulanan bir transistrn baz emiter jonksiyonu 10V civarnda
delinir. Bu modda allacaksa transistre seri diyot balanmaldr.
Transistrde kayplar V
CE
ile I
C
nin arpmnn bir fonksiyonudur. Yandaki
ekilde baz akm I
C
akmnn 10A gemesini salyorsa, kayp g 1kW,
gerilim dm 100V ve verim %50 olacaktr. Bu kabul edilemez bir kayptr.
Bu nedenle g uygulamalarnda transistr anahtar gibi kullanlr. I
B
= 0 iken
transistr kesimde. letim iin transistr karakteristiinin doyma blgesi
kullanlr. Doyma gerilimi 1,1V civarndadr. Kayplar sadece anahtarlama
srasnda olur.

+15V
Kontrol
0V
T1
T2
R1
C1
D1 (12 Volt)
C2
On Off On Off
P
N
P
Collector
Emitter
Base
B
C
E
IC
IB
VCE
IC
Doyma
Gerilimi
Ters
Delinme
VCE
Kaak
Akm
IB = 0
Delinme
Gerilimi
Belirli IB
deerleri
IB artyor
Yap Sembol
NPN transistr karakteristii
Yk 10
IC
IB
+V = 200V

Tristr ile G Transistr karlatrlrsa ;

30A tristr 0,1A kap akm, 30A transistr 2A baz akm
G transistrnn ar yk kapasitesi tristrden dk
Transistrn anahtarlama hz ok yksek (1s)
Transistrle yk akm kontrol edilebilirken, tristrde iletimden sonra kontrol yoktur.

Transistrlerin akm kazancn artrmak iin yandaki ekilde grld
gibi darlington balants kullanlr. Bu ekilde akm kazanc 250ye karlabilir.

G Mosfeti ;

200
100
50
10
1
0.1
5 10 50 100
500
Gvenli letme
Blgesi
VCE (ani)
IC
VCE
Ksa devre
IB => yksek
IC => devreye bal
Ak devre
IB = 0
VCE
IB
IC
B
C
E
N+ N+ N+ N+
P P
Diyot
Akm
Drain
Metal Kontak
Transistr
Akm
N+
N
Gate
Source
Metal Kontak
Silikon Dioksit (SiO2)
Gate
Source
Drain
G
S
D
VDS
VGS
ID
ID
ID
VDS
VGS
9V
7.5V
6V
4.5V
3V

G Mosfeti (metal oksit yar iletken alan etkili transistr) bipolar transistrden farkl olarak gerilimle
kontrol edilir. V
GS
sfr iken MOSFET kesimdedir. Yaklak 3V uygulannca iletime geer. Dk V
DS

deerleri iin MOSFET sabit diren zellii gsterir. G kayplarnn az olmas iin g mosfeti bu blgede
alr. Kap gerilimi Drain akm snrnn yk akmndan daha byk olmasn salayacak byklkte tutulmal
ancak 20Vu gememelidir. MOSFETin ama kapama zaman 1snin altndadr. letim esnasndaki direnci
100Vluk MOSFET iin 0,1 ; 500Vluk MOSFET iin 0,5dur. G MOSFETleri dorudan mikro
elektronik devrelerce kontrol edilebilir. Tristrden daha az gerilim seviyelerine sahip olmasna ramen daha
hzldr. 100Vdaki iletim kayplar tristr ve transistrden daha fazladr, ancak anahtarlama kayplar ok daha
azdr.
IGBT ( Yaltlm Kapl Bipolar Transistr ) ;

IGBT transistr MOSFET ile bipolar transistrn zelliklerinden yararlanarak yaplmtr. G
transistrnde daha ok N P N kullanlrken IGBTde P N P yaps kullanlr. Kollektr Emiter
karakteristii bipolar transistre benzerken kontrol zellikleri MOSFET gibidir. Tipik iletime geme zaman
bipolar transistrden daha azdr ( 0,15s ) ve MOSFETe benzer. letimden k zaman 1sdir. ( P N Pye
benzer). IGBTlerin anahtarlanmas yukardaki ekilde grld gibi yaplr. Yke bal olarak sndrme
esnasnda ters gerilim uygulanmas gerekebilir.
DER ELEMANLAR
MCT ( Mos Kontroll Tristr ) ;
Tristrn yk karakteristii ile MOSFETin kontrol karakteristii birletirilmitir. MCT , GTOda
olduu gibi ters kutuplanmada tkama yapamaz.
SIT ( Statik Endksiyon Transistr ) ;
Normalde iletimde olan bu eleman, (baz sinyali yokken iletimde) ters kutupland zaman kesime gider.
ok hzl anahtarlama yapabildiinden mikrodalga frekanslar seviyesinde kullanlr. Normalde kesimde olan
SITde imal aamasndadr.

N+ N+ N+ N+
P P
G
E
N-
N+
P+
C
G
C
E
G
C
E
+15V
-15V
On Off
G
E
C
SITH ( Statik Endksiyon Tristr ) ;
GTOya benzer, ancak normalde iletimdedir. Katod kapya ters gerilim uygulanrsa kesime gider.
Dier tristrlere gre daha az kayplar vardr ve daha hzl alrlar. Normalde kesimde olan SITHlarda imal
aamasndadr.
YARI LETKEN ELEMAN KATALOG DEERLER

Buraya kadar elemanlar ve karakteristiklerini inceledik. Ancak bir g yar iletken elemannn etiket
deerleri oluturulurken ok deiik boyutlarn gz nne alnmas gerekir.
Yandaki ekilde bir tristrden I
f
akm akarken tristr
di/dt eimiyle snme gtrlyor. Tristr, jonksiyonda
yeterli arj miktar olan Q
rr
yk birikene kadar ters
ynde I
rr
akm geirecektir. Belirli bir tristr iin
verilen I
f
ve di/dt deerlerine karlk o tristrde buna
bal olarak Q
rr
toparlanma yk ; ters toparlanma yk
ters toparlanma zaman t
rr
ve ters toparlanma akm I
rr

olacaktr. Tristrn iletime gemesi kap akmyla salanyordu. Ancak ileri ynde gerilim art hz belirli bir
deeri aarsa trisrn iletime gemesi mmkndr. Tristr jonksiyonunu kapasitr gibi dnecek olursak,
sznt akmna karlk gelen deplasman akm
dt
dv
C i = olacaktr. Yeterince yksek bir dv/dt oranyla (
rnein 100V/s ) bu akm tristr tetikleyerek iletime geirebilir. Dolaysyla belirli bir tristr iin almamas
gereken bir dv/dt deeri vardr.
Tristrn iletime gemesi ncelikle kap elektrodu civarnda olur. Toplam anot akm aniden geecek
olursa ar snma nedeniyle tristr yanabilir. letime geme esnasnda akmn tm yzeye yaylabilmesi iin
belirli bir zamana ihtiya vardr ( tipik olarak 10s ) Bu sebeple bir tristr iin akm art hz belli bir dI/dt
deerini amamaldr.
Jonksiyon scakl diyot iin 150 C
o
; tristr iin 125 C
o
ve g transistr iin 150 C
o
- 200 C
o

deerini amamaldr. Bu nedenle jonksiyondan tabana olan termal direncin belirli bir deeri vardr.
Bir elemann nominal akm deerini, oluturaca jonksiyon scakl belirler yani kayp gcn bir
fonksiyonudur. Tanan akmn tipi kayp gc etkileyecektir. Eer sinsoidal bir dalga sz konusu ise referans
deer kullanlabilir. zel bir dalga ekli iin ise 180
o
lik iletimde ortalama dalga deeri etiket deeri olarak
verilir.
Ksa sreli ar yk durumu iin her elemann bir tolerans vardr. Ar yk iin s artna sebep
olacandan cihaz yanabilir. G kayb s artnn gstergesi olup akmn karesiyle orantldr. Bu sebeple
belirli bir eleman iin
dt i
2
belirli olmaldr.
Bir elemann ileri ve ters ynde uygulanabilecei maksimum gerilim snr vardr. Bunlar repetitive
peak reverse and peak forward voltages olarak tanmlanr. Ayrca periyodik olmayan ar gerilimler de sz
konusu olabilir. Dolaysyla bir elemann delinmeden dayanabilecei bu tr gerilimlere ait deeri de vardr.
trr
di
dt
IF
Irr
Alan = Qrr
Zaman
Tipik Snm Durumu
letimdeki bir elemann geirdii akm miktarna bal olarak belirli bir gerilim dm deeri vardr.
Bir g transistr iin etiket deerlerinde, kollektr baz akm kazanc, frekans ve anahtarlama
zaman bellidir.

Bir tristr iin kap devresiyle alakal olarak akm, gerilim g snrlamalar vardr.
Belirli bir eleman iin geici ve kararl hallerde sahip olunan etiket deerleri ok deikendir.
Belirleyici unsurlar ; gerilim, akm, anahtarlama zamanlar, kontrol parametreleri, kayplar, scaklk deerleri vs..
Bunlar kataloglarda verilmitir.
KAYIPLAR VE SOUTMA
Bir g yar iletkeninde kayp kaynaklar u ekilde sralanabilir ;
1 letim kayplar ; letim akmnn ve gerilim dmnn fonksiyonudur. Dk frekanslarda ana kayp
kaynadr.
2 Tkama ynnde kaak akmla ilgili kayp
3 Kap devresinde tetikleme sinyali sebebiyle kayp
4 Anahtarlama kayplar ; letime ve snme geme esnasndaki kayp enerji. Yksek frekans
uygulamalarnda nemli.
letim kayplar gerilim dm ve tanan akmn arpmnn bir periyottaki ortalamasndan
hesaplanabilir. Anahtarlama kayplar ise aadaki ekillerden tespit edilebilir.
Akm ile gerilimin arpm bize ani g ifadesini
verir. Is enerjisi ise g * zaman yani P erisi
altnda kalan alandr. Anahtarlama sebebiyle
meydana gelen ortalama g kayb ; iletim ve
kesim kayplarnn toplamnn frekansla
arpmndan bulunur. Tetikleme ve kaak akm
g kayplar ihmal edilirse elemann tketecei
g iletim kayplaryla anahtarlama kayplarnn toplamna eittir. Bu kayp cihazda s retimine neden olarak
scaklk art oluturur. Jonksiyonda retilen s nce cihaz tabanna oradan da soutuculara transfer olur. Bu
transfer s seviyesinin dk olmasyla radyasyonla deil konveksiyonla olur. Is seviyesine bal olarak hava
veya suyla soutma tercih edilebilir.
Is transferi yksek scaklkl blgeden dk scaklkl blgeye doru olur ve scaklk farknn termal
rezistansa oranyla hesaplanr. R T T P / ) (
2 1
= Termal direncin birimi W C
o
/ dr.
Is ak jonksiyondan tabana oradan soutucuya ve
daha sonra da evreye dorudur. Toplam termal diren
;
ha bh jb ja
R R R R + + = dr.
Sanal jonksiyon scakl ise ;
ja a vj
PR T T + = dr.
Tm bu hesaplamalar kalc hal ve daimi akm
artlarndadr. Ksa sreli geici haller iin (ar yk,
ksa devre) jonksiyondaki scaklk art elemann
termal depolama kapasitesi dikkate alnarak
V
V
i i
P = V i P
iletime gei zaman kesime gei zaman
t
Alan = G x Zaman
Hava
Sanal Jonksiyon
Scakl
Tvj
Taban
Scakl
Tb
Soutucu
Scakl
Th
evre
Scakl
Ta
Rjb Rbh Rha
Jonksiyon s
gc girii
hesaplanmaldr. retilen snn bir ksm elemanda depolanrken bir ksm da transfer edilir. Bu durumda
enerji dengesini yazacak olursak ;
Kayp enerji = Depolanan termal enerji art + evreye enerji transferi
t B A t P + = P = Kayp g , A = 1 C
o
arta karlk gelen enerji depolanma miktar (sl
depolama kapasitesi jul olarak) , B = 1 C
o
bana yaylan g.
Denklemin limiti alnrsa ;
B dt d A P + = ) / ( olur. t = 0 iin scaklk 0 = kabul ile diferansiyel denklemin zm ;
) 1 (
/
max
T t
e
= B P/
max
= (Sonu kalc scaklk art)
B A T / = (Termal zaman sabiti) eklinde olur. Bu denklem homojen malzeme iin geerlidir.
Tristrde ise jonksiyon blgesinde g kayb dalm uniform deildir. Ayrca silikon s iin iyi bir iletken
deildir. Bu sebeple scaklk art miktarlar kalc hal ve geici hal iin ayn olmayacaktr.
Yandaki eriler matematiksel olarak izilmitir.
Bir eleman ancak imalat deerine kadar
kullanlabilir. (
1 max
) Aksi takdirde cihaz yanar.
Bu sebeple ar yk ancak
1
t kadar bir sre
uygulanabilir. Ar yk artlar ok karmak
olduu iin forml yerine transient termal
empedans deeri kullanlr ;

=
th
Z Scaklk fark (art) / Belirli bir zaman
diliminde cihazdaki g kayb

Bylece ar yk durumlar iin hesaplama basitlemi olur. R yerine
th
Z kullanlr.

YARI LETKEN G ELEMANLARININ KARILATIRILMASI

G elektronii devrelerinde elemanlar anahtar olarak kullanlr. dealde bir anahtar ;
Snrsz gerilim ve akm deerleri
Ani ama kapama zamanlar
Sfr kaak akm
Sfr iletim ve anahtarlama kayplar
Sfr kap tetikleme gc art
Ar akm ve gerilimlere dayanabilme kabiliyeti
Ksa devrelere kar koruma kolayl
Dk maliyet ve montaj kolayl

t1 T
Zaman (t)
max 1
max 2
Ar yk
Normal
artlarda
Jonksiyon Scaklk Art Erileri

Pratikte uygun eleman seimi uygulamadan uygulamaya deiir. Uygulamada kriterler ; cihaz etiket
deerlerine, iletim kayplarna, anahtarlama kayplarna, anahtarlama zamanlarna, kontrol stratejilerine ve
maliyete bal olarak belirlenir.
Tristr elemanlar iinde en yksek akm ve gerilim seviyesine sahiptir, dayankldr, dk iletim kayplar
vardr ve ucuzdur. Ancak iletime geii yavatr, snm yke baldr. Yksek g ve gerilimlerin olduu 50,
60 Hz uygulamalar iin idealdir.
ACden DC eldesinde ya da switch mode g kaynaklarnda hzl anahtarlama deeri aranr ve ters
kutuplamada tkamaya ihtiya yoktur. Buralarda bipolar g transistr IGBT, MOSFET, GTO, MCT
kullanlabilir. 100kHzin zerinde ancak MOSFET kullanlabilir. 100kHze kadar bipolar transistrle IGBT
dk maliyeti, dk iletim kayplar sebebiyle MOSFETe kar tercih edilirken anahtarlama kayplar
MOSFETden fazladr. 15 kHze kadar tristr ; GTO yada asimetrik tristr kullanlr.
letme scaklklar dnldnde transistr ailesi 150 C
o
ye kadar iletilebilirken tristrler 125 C
o
ile
snrldr. Kayplar ve soutma maliyetleri eleman seiminde nemlidir.
Ksa devreye kar koruma tristr ailesiyle ok kolaydr. Bu, transistrlerin yksek akm ve gerilimlerde
imalini engelleyici olmutur.

1kV
2kV
3kV
4kV
5kV
500A 1000A 1500A 2000A 3000A
Tristr
GTO
IGBT
Frekans
1Mhz
100kHz
10kHz
1kHz
Akm
BLM 2 : DORULTUCU DEVRELER

Bir dorultucu devresi AC beslemesini DC yke balayan devredir. Elde edilen DC
gerilim akde olduu gibi sabit olmayp ortalama gerilim seviyesine sper impoze edilmi
alternatif akm dalgalanma bileeni ierir. Aada bahsedilen devrelerin tamam DC gerilim
vermesine ramen ; ktaki AC dalgalanmas, ortalama gerilim seviyesi, verimi ve AC
beslemedeki ykleme tesirleri asndan farkllk arz ederler.
2.1 Devre Tanmlar ve Gruplandrma :
Dorultucu devreleri yarm dalga ve tam dalga balantlar olmak zere iki grupta
tanmlanabilir.
Yarm Dalga Devreleri : Bu devrelerde AC beslemenin her hattna bir dorultucu eleman
balanr ; elemanlarn katodlar DC yke ve ykn dier ucu da AC beslemenin ntr ucuna
balanr. Akm ak her hatta tek ynldr. Tek yollu devre de denilir.
Tam Dalga Devreleri : Biri yk besleyen, dieri de yk akmn AC hatta dndren iki adet
yarm dalga devresinin seri balanmasndan olutuundan, ntr hattna gerek yoktur. Kpr
devreleri ya da ift yollu devreler olarak da adlandrlr.
Devrelere ait kontrol karakteristikleri kategoride toplanabilir.
Kontrolsz Dorultucu Devreleri : Sadece diyot ierirler, AC besleme gerilimiyle orantl
sabit DC gerilim salarlar.
Tam Kontroll Dorultucu Devreleri : Tristr (ya da g transistr) kullanlr. Tristrlerin
iletime getii faz asnn kontrolyle DC yk geriliminin ortalama deeri ayarlanabilir,
yn deitirilebilir. Tam kontroll devreler yk ve besleme arasnda iki ynde de g
transferine imkan tandndan ift ynl konverter olarak da adlandrlrlar.
Yarm Kontroll Devreler : Tristr ve diyot karm ierirler. Gerilimin yn deitirilemez
ancak ortalama deeri ayarlanabilir. Bu sebeple yar kontorll ve kontrolsz devreler tek
ynl konverter olarak adlandrlrlar.
Darbe Says : AC beslemenin bir periyodunda DC gerilim dalga eklinin tekrar
saysn ifadede kullanlan bir terimdir. rnein 6-darbeli devrenin k dalgalanmas giri
frekansnn 6 kat frekansa sahiptir. Giri 50 Hz ise, DC dalgalanma 300 Hzdir.

2.2 Komtasyon Diyodu :
ou devreler (zellikle
kontrolsz ya da yar kontroll)
yandaki ekilde olduu gibi
komtasyon diyodu ierirler. By-
Pass diyodu da denilir. ki
fonksiyonu vardr : 1-Yk
geriliminin ynnn deimesini
nlemek 2- Yk akmnn ana
dorultucudan akn nleyerek dorultucunun bloke durumuna gemesini salamak.

2.3 Tek Faz Yarm Dalga (Tek Yollu) Devre :

ekil 2.2 (a)da kontrolsz tek
fazl yarm dalga balants
grlmektedir. Dalga ekilleri
izilirken diyodun ideal anahtar
gibi davrand kabul
edilmitir. ekil 2.2 (b)de yk,
saf omik iken (c)de ise
endktans iermektedir. Omik
yk iin diyot gerilimi dm
ihmal edilirse :
Yk akm : R V i
S L
/ =
(Pozitif yar periyot) olur.
Ortalama gerilim :
= =
0
max max
sin
2
1
/ d V V V
ort
ou DC ykler (DC motorlar)
gerilimin ortalama deerine
tepki gsterirler, dolaysyla
RMS deerle pek ilgilenmez.

Yk
Dorultucu
A.C
besleme
Komtasyon diyodu
Yk
S
D
iL
L
(a)
S
L
iL
D
(b)
(c)
0 2 2 2 2

2 2 2 2

= = = = t
Vmax
Vmax
Vort
Vort
ekil 2.2 Tek faz yarm dalga devresi
Ancak DC dalgalanmalar istemeyen kayplara yol aar. Devredeki diyodun seimi iin hem
akm hem de gerilim dikkate alnmaldr. Yklerin neredeyse tamam ; endktans ierir. Bu
durumda ekil 2.2(c) dalga ekilleri elde edilir.
Yk Gerilimi :
dt
di
L Ri V
L
L L
+ = dir. Buradan akm dalga ekli elde edilebilir. Gerilimin
ortalama deeri ise :
=
=

0
max
sin
2
1
d V V
ort
olup, daha dktr.
Tek faz yarm dalga devresi
tristr kullanlarak kontrol
edilebilir. ekil 2.4 (a)da devre
yaps (b) ve (c)de ise dalga
ekilleri grlmektedir.
tetikleme asna bal olarak
yk akm ve gerilimi
deimektedir. Akm seviyesi
diyot tutma seviyesinin altna
derse yk akm kesintili olur.
(ekil 2.4 (c)) Yk geriliminin
ortalama deeri ;
d V V
ort
sin
2
1
max

( )
cos 1
2
max
+ =
V
V
ort
olur.
arttka gerilimin ortalama
deeri der ve
0
180 de sfr
olur.

Tetikleme
Devresi
Yk
L
iL
R+jXL
iD
iT
T
S
Komtasyon Diyodu
(a)
S
ig
ig
L
iL
iT
iD
T
Vmax
Vmax
Vort
Vort
Vmax
Vmax Vmax

2 2 2 2
(b)
(c)
ekil 2.4 Kontroll tek faz yarm dalga devresi
2.4 ki Faz Yarm Dalga (Tek Yollu) Devresi :
ekil 2.5(a)daki devrede iki faz
balants grlmektedir. Yke her
besleme hattnda bulunan tristrler
araclyla besleme yaplmaktadr.
Herhangi bir anda sadece bir tristr
devrededir. ekildeki trsitrlere anto
geriliminin pozitif kald herhangi
bir anda tetikleme uygulanabilir.
Tristr yerine diyot kullanlrsa
=0 olmu olur. Herhangi bir
deerinde
1
T tristr iletime
geirildiinde yk akm
1
T zerinde
akar,
1
V gerilimi negatife getiinde
2
V pozitif olacandan yine derece
sonra
2
T tetiklenir ve
1
T akm
komtasyonla
2
T ye aktarlm olur.
1
T snme gittii anda ularnda
max
2V (yani tm sekonder sarg
gerilimi) kadar gerilim bulunur.
Ortalama Gerilim :
cos
2
sin
1
max
max
V
d V V
ort
= =
+

eklinde olur. Bu hesaplama
yaplrken yk endktansnn ; yk
akmnn srekli kalmasn
salayacak deerde olduu kabul
edilmitir. = 0 iin ortalama gerilim en yksek deerindedir. (diyot durumu),
0
90 = iin
ise 0 =
ort
V dr. Gerilim dalga ekli bir periyotta iki kez tekrarlandnda bu devre iki
darbelidir. Gerilimin ortalama deeri dtke yk akm dalgalanmas artar ve kesintili hal
alr. AC besleme akm da non-sinsoidaldir ve gerilime gre geridir. (endktif)

Yk
iS
i2 i1
T1 T2 T1
L
1
2

ig1 ig2 iL
R+jXL
2
= = = = t
Vmax
L
Vort
Yk Gerilimi

ig1
ig2
iL
i1
i2
iS
T1
Tetikleme
Darbeleri
Yk Akm
Tristr
Akmlar
AC besleme akm
iS =(i1 - i2)xN
Tristr Gerilimi
T1 = 1 - L
Vmax = PRV
(a)
(b)
ekil 2.5 ki faz yarm dalga devresi
2.5 Tek Faz Kpr (ift Yollu) Devreleri :
2.5.1 Kontrolsz :

Yukardaki ekillerde tek-faz kpr devrelerinin deiik gsterimleri yer almaktadr. G
uygulamalarnda ekil 2.7(c) gsterimi kullanlr. Tek-Faz kpr balants iki tane yarm
dalga balantsnn seri balanmasndan elde edilmitir. (ekil 2.7 (b)) ekil 2.7 (e)de dalga
ekilleri grlmektedir. Yk akm sreklidir. Bir periyot ierisinde iki tekrar sz konusu
olduundan bu balant ekli de iki darbelidir.Diyot ve besleme devresinin akm dalga
ekilleri yarm dalga balantsyla (ekil 2.5) ayndr.

Yk
Yk
x y
L Yk
1
2
L Yk

iS
D1
i1 i3
i4 i2
D4 D2
D1 D3
iL
Vmax
x y
1 2
1/2 Vmax
L L
L L
Vmax
Vort
L
iL
i1,i2
i3,i4
iS
D1
Vmax
= = = = t
Ykn tepesinden
ntre olan gerilim
Ykn altndan
ntre olan gerilim
Yk gerilimi
Yk akm
Diyot akmlar
Besleme akm
iS = i1 - i4
Diyot gerilimi
(a)
(b)
(c)
(d)
(e)
ekil 2.7 Tek faz kpr devresi
2.5.2 Tam Kontroll :
ekil 2.7deki devrede diyotlar yerine tristr kullanlrsa tam kontroll kpr devresi
elde edilir. Tristrler tetiklenene kadar iletim sz konusu olmaz. Akmn geebilmesi iin
ekil 2.8deki devrede
1
T ve
2
T ,
3
T ve
4
T grup halinde her yar periyotta ayn anda
tetiklenmelidir. Bunu salamak iin de
1
T ve
2
T ayn devreyle tetiklenir.

Tetikleme darbeleri ekil 2.9da
grld gibi izolasyon trafosu
araclyla yaplr. Yk gerilimi iki
fazl yarm dalga balantyla ayndr.
Ortalama deeri ;

cos
2
max
V
V
ort
= dr.
Ancak devredeki iki tristrn gerilim
dmleri dahil edilmemitir ve yk
akmnn srekli olduu kabul
edilmitir.

1
2
L Yk

iS
T1
i1 i3
i4 i2
T4 T2
T1 T3
iL
x y
ig4
ig2
ig1 ig3
R+jXL
1/2 Vmax
ig1,ig2
ig3,ig4
Vmax
L Vort
iL
i1,i2
i3,i4
iS
T1
Vmax = PRV
Tristr gerilimi
Vmax = PFV
Besleme akm
iS = i1 - i4
Tristr akmlar
Yk akm
= = = = t
Yk gerilimi
Tetikleme
Darbeleri
Ykn tepesinin
N'e gre gerilimi
Ykn tabann
N'e gre gerilimi
ekil 2.8 Tam kontroll kpr devresi
1 2
x
y

Tetikleme
Devresi
Kap
Kap
Katod
Katod
T1
T2
ekil 2.9 Tetiklemeler
2.5.3 Yar Kontroll :
ekil 2.10 (a)daki yar kontroll balantda grld gibi, iki tristr ve iki diyot
kullanarak ortalama DC gerilimi kontrol etmek mmkndr. ekildeki tam dalga balants
aslnda iki yarm dalga devresinin eklenmesinden olumutur. Yke giren akm tristrlerden
geerken dn yolu da diyotlarla salanmaktadr. nceki konuda olduu gibi bir N (besleme
ntr) noktas tanmlayarak ve yk ularnn bu noktaya olan potansiyel deiimlerini
inceleyerek dalga ekillerini elde edebiliriz.

Dalga ekillerinden de grld
gibi yk gerilimi asla negatif
olmaz. Gecikme as
0
180 =
olunca ortalama gerilim sfra
der. Komtasyon diyodu hem
yk geriliminin negatif olmasn
nler, hem de endktif olma
durumu iin yk akmn zerine
alr. ebeke geriliminin sfrdan
getii ve
1
T iletimde olduu bir
durumda dn akm
2
D
zerinden ebekeye dnmektedir.
3
T tristr kadar
tetiklenmeyeceinden bu sre
zarfnda ykn endktif akm
1
T
ve
4
D zerinden akmak isteyecek
ve
2
D akmn
4
D e devredecektir
Ayn zamanda komtasyon
diyodu da yk akmn zerine
alacandan
1
T tristr snecektir.
1
2
L Yk

iS
T1
i1 i3
i4 i2
D4 D2
T1 T3
iL
x y
ig4
ig2
ig1 ig3
R+jXL
Komtasyon
Diyodu
iD
1/2 Vmax
ig1,ig2
ig3,ig4
Vmax
L Vort
iL
i1,i2
i3,i4
iD
Yk akm
= = = = t
Yk gerilimi
Tetikleme
Darbeleri
Yk tepesinin N'e
gre potansiyeli
Yk tabannn N'e
gre potansiyeli
1 2
x
y

L
iS
A.C. Besleme
akm
Komtasyon
Diyodu Akm
(a)
(b)
ekil 2.10 Yar kontroll tek fazl kpr
Yk
Tam kontrollnn aksine yar kontroll balantsnda komtasyon diyodu sebebiyle AC
akmda sfr seviyeye dme gzlenecektir. Yk geriliminin ortalama deeri ;
+ = =
) cos 1 ( sin
1
max
max
V
d V V
ort
olur.
Yar kontroll devre, tam kontrollye gre daha ucuzdur, ancak AC besleme akm daha ok
harmonik ierir. Ayrca yar kontrollde ortalama gerilim negatif deer alamaz.

2.6 Faz Yarm Dalga (Tek Yollu) Devre :
faz yarm dalga balants ok fazl dorultucu devrelerinin temel elemandr.
Ancak, besleme trafosunun sekonderinin zig-zag balanmasn gerektirdiinden kullanm
alan snrldr. Anlatm kolayl bakmndan burada yldz bal olduu kabul edilecektir.
ok fazl balantlaryla DC dalga eklindeki dalgalanmalar daha azdr. Ayrca
endktans byk gl ykler beslenebilir. Yk akm dalgalanmann azl nedeniyle srekli
ve sabit deerli kabul edilebilir.
ekil 2.12de her faz bir diyot araclyla yke
balanmtr. Yk k ise sekonder sargnn nrt
ucuyla irtibatlandrlmtr. Herhangi bir anda
sadece bir diyot iletimdedir. ekil 2.12 (b)deki
dalga ekillerinden de anlalabilecei gibi,
1
V
gerilimi dier sarg gerilimlerine gre daha byk
iken
1
D iletimdedir.
2
V gerilimi
1
V den byk olur
olmaz
1
D diyodu akmn
2
D ye devreder. DC
gerilimin ani deeri
max
V ile 1/2
max
V arasnda
deiirken 1 periyotta 3 dalgalanma grlr. Yani
bu devre darbeli karaktere sahiptir.
Ortalama Gerilim :
max
6 / 5
6 /
max
2
3 3
sin
3 / 2
1
V d V V
ort
= =
dr.
Yk akm sabit kabul edilirse, her bir diyot bir
periyodun te birinde iletimde olacandan RMS
deeri 3 /
L RMS
I I = olur. Diyotlarn maruz
kalaca gerilim
max
3V dr.
Yk
V1
V3
V2
D1 D2 D3
i1 i2 i3
IL
VL
(a)
D1
Yldz Bal
Sekonder
Vmax
Vort
1 2 3
Yk gerilimi
= = = = t
Yk akm
Diyot
Akmlar
Diyot Gerilimi
D1 = = = = 1 L
Vmax 3
D1
i3
i2
i1
iL
iL
L
ekil 2.12 3~l Yarm Dalga Devresi
(b)
Yani fazlar aras gerilim kadardr. Ayn devrede diyot yerine tristr kullanlarak tam kontroll
balant elde edebiliriz. tetikleme as
0
120 farkla her faz tristrne uygulanarak
ort
V
ayarlanabilir. 0 = iin
ort
V en yksek deerindedir.(diyot durumu) nn balangc iki faz
geriliminin kesitii noktadadr. (faz
geriliminin 0dan geii deil) Bu
balant sebebiyle gerilim dalgalanmas
artmtr (yine de 3 darbelidir) Ancak
akm ekilleri ayn kalmtr, sadece
kadar telenmilerdir. ekil 2.14 (c) ve
(d)deki dalga ekilleri incelenirse ;
0
30 > den itibaren negatif ani
deerler ald grlr.
Gerilim ortalama deeri :

cos
2
3 3
sin
3 / 2
1
max
) 6 / 5 (
) 6 / (
max
V d V V
ort
= =
+
+
olup tetikleme as nn cosinsne
baldr.
0
90 = de ortalama deer
sfr olur. Sfra yaklatka DC gerilim
dalgalanmas artacandan yk
akmnn sreklilii kabul azalacaktr.

2.7 Alt Fazl Yarm Dalga (Tek Yollu) Devre :
Bu devre 3~l yarm dalga balantsnn bir uzantsdr. Her bir tristr bir periyodun
altda biri iletimdedir. Diyot durumunda dalga ekli faz gerilimlerinin tepesi olup 6 darbelidir.
Tristr balanrsa gecikme asna bal olarak ortalama gerilim :

cos
3
sin
6 / 2
1
max
) 3 / 2 (
) 3 / (
max
V d V V
ort
= =
+
+
dr.

Yk
V1
V3
V2
T1 T2 T3
i1 i2 i3
iL
VL
(a)
T1
N
ig1 ig2 ig3
Vmax
Vort
1 2 3
= = = = t
L

ig1
ig2
ig3
iL
i1
i2
i3
T1
Vmax 3
iL

Vort

L
L
Vort
(b)
(c)
(d)
ekil 2.14 3~l Yarm Dalga Kontroll Devre
Tristr geriliminin dalga eklinden
PRV
V ,
PPV
V nin
max
2V olduu grlr.
Yar iletken eleman sadece 1/6
periyot iletimde olabileceinden
verimsiz kullanlm olur ve
6 /
L RMS
I I = dr. (
L
I sabit) ekil
2.15deki basit yldz balant AC
primer sargda byk 3. harmonik
oluturacandan bunun yerine ekil
2.16daki fark balants ya da
ekil 2.17deki ift-yldz balants
kullanlr.

T1 T2 T3 T4 T5 T6
Yk L
iL
1
2
3
4
5
6 N
i1
T1
(a)
Vmax
L
6 5 4 3 2 1

Vort
Yk gerilimi
= = = = t
i1
T1
iL
Tristr akm
Tristr gerilimi
T1 = = = = 1 L
2Vmax
ekil 2.15 6 Faz Yarm Dalga Devresi
(b)
6
5
1
2
3
4
N
ekil 2.16 6 Faz Fork Balants
Trafo Primeri
ia
ib
iy
Yk
L
iL
1
5
3
2
6
4
R
iL / 2
iL / 2
nterfaz trafosu
(Reaktr)
D2 D4 D6 D5 D1 D3
i2 i4 i6 i5 i1 i3
(a)
ekil 2.17 ift - Yldz 6 Faz Yarm Dalga Devresi
Sekonder Sekonder

ift yldz balants : ki bamsz 3 fazl yarm dalga devresinin 6 darbeli k vermek zere
paralel almasndan ibarettir. Her bir yldz grubu birbirine
0
180 faz farkyla beslenir. Eer
yldz noktal interfaz trafosu yerine dorudan irtibatlandrlsayd, basit 6~ yldz balant
yaplm olurdu. nterfaz trafosu aslnda bir reaktrdr ve yk akmnn dn reaktrn orta
ucuna yaplmaktadr.
ekil 2.17(b)deki dalga ekilleri
incelendiinde her bir yldz grubuna ait 2
adet 3-darbeli dalga ekli grlr. Reaktr ;
bu iki yldz grubun, yldz noktalar
arasndaki gerilim fark nedeniyle ayn anda
iletimde olmasn salar ve yk geriliminin
deiimi bu iki grup dalga ekillerinin orta
yollarn takip eder. Bylece yk geriliminin
ulaabilecei max ani deer sekonder sarg
max deerinden kk olur :
max
)
2
3
( V
Diyot kullanlma durumu iin ortalama
gerilim sadece bir yldz grubun dalga
eklinden veya dorudan yk gerilimi dalga
eklinden elde edilebilir :
max
2
3 3
V V
ort
= ki grupta birbirinden
bamsz olduundan her bir diyot 1/3
periyot iletimde kalr ve 1/2 yk akm tar.
Bu devrenin AC besleme akm sinsoidale
daha yakndr. ekil 2.17 (b)deki reaktr
gerilimi
R
V , iki yldz grubu gerilimleri
arasndaki farktr. Yaklak gen ekli
vardr ve max deeri, faz gerilimi max
deerinin yarsna eittir. Reaktr ularnda
gerilim indklenebilmesi iin bir mknatslama akmna ihtiya vardr. Bu da yk akmdr.
Yk akm deeri bu mknatslama akm deerinden az ise aralarnda gerilim
indklenmeyeceinden reaktr yok gibidir, yani iki yldz noktas birlemi gibidir. Devre
1 2 3 4 5 6
Vmax
L
Sa el yldz
3~ k
Sol el yldz
3~ k
Yk Gerilimi
iL
i1
i2
i3
i4
i5
i6
ia
ib
iy
R
Reaktr
Gerilimi
Vmax/2
AC Besleme Akm
iy = ia - ib
ib = (i3 - i6) *
Dntrme Oran
ia = (i1 - i4) *
Dntrme Oran
Diyot
Akmlar
Yk Akm
iL /2
iL /2
ekil 2.17 (b) Dalga ekilleri
yldz bal 6~l devreye dnm olur. Bunu nlemek iin dorultucu ularna kk
deerli daimi bir yk bal bulundurulur. Reaktrn grevini yerine getirmedii durumda
devre 6~l devre gibi davrandndan diyotlar
max
2V a dayanacak ekilde seilir.
Diyot yerine tristr kullanlrsa tam
kontroll ift-yldz devresi elde edilir.
ekil 2.19(a)da asnn kk olmas
hali iin dalga ekilleri grlmektedir.
Yk gerilimi yine iki yldz grup
gerilimleri arasnda orta yolu takip
ederken, gerilim ortalama deeri yk
akmnn srekli olmas durumu iin cos
ile orantl olacaktr.
0
90 = olduunda
0 =
ort
V dr ve yk gerilimi dalga ekli
2.19 (b)deki gibidir. Bu durumda interfaz
trafosunun gerilim deiimi kareye
benzer. Reaktrdeki ak deiimi bu
gerilim deiiminin altnda kalan alanla
orantldr. Bu alan diyot devresindeki
gene gre 3 kat fazla olduundan ak
deiimi 3 kat fazla olacaktr. Bu nedenle
tam kontroll devrede kullanlacak interfaz trafosu fiziksel olarak 3 kat byk olacaktr.

2.8 3 Faz Kpr (ift-Yollu) Devresi :

3 faz kpr (tam dalga) devresi ekil
2.20de grlmektedir. Yk bir adet 3~l
yarm dalga balantsyla beslenirken
dn yine dier bir 3~l yarm dalga
balantsyla salanmaktadr. Ntr
balantsna gerek yoktur. Aslnda ekil
2.21deki balant daha uygundur.

= 90
L
R
Vmax
time
Vmax
L
Yk gerilimi

Yk gerilimi
3~l k
3~l k
(Dier Yldz)
ekil 2.19 Kontroll ift Yldz Devre
(a)
(b)
(c)
Yk
3~l
Besleme
ekil 2.20 3~ Tam Dalga Devresi
ekil 2.21 (b)deki dalga ekilleri
incelenirse; yk geriliminin, ykn
st noktas ile alt noktasnn yldz
noktasna potansiyelleri arasndaki
fark olduu grlr. Maksimum
deeri, fazlar aras (hat) geriliminin
max deerine eittir. Devre 6
darbelidir.
FAZ HAT
V V 3 =
ekil 2.21 (a)daki trafonun sekonderi
yldz baldr, ancak gen balama
da yaplabilir. Yldz-gen trafo
kullanmann sebebi 3. harmonii
azaltmaktr. Yk geriliminin ortalama
deeri :
(max) (max)
3
2
3 3
2
HAT FAZ ort
V V V

= =
Ayn anda iki diyot iletimdedir, ancak
bunlarn gerilim dm ihmal
edilmitir. Diyotlar 1/3 periyot ) 120 (
0

boyunca yk akmnn tamamn
iletirler. AC besleme akm simetrik
olmasna ramen basamakl yapdadr.
Ancak, dalga ekli 1~l kpr
devresine gre daha sinsoidaldir.
Diyot yerine 6 adet tristr
kullanlarak 3~l kpr devresi tam
kontroll yaplabilir. Dolaysyla
ortalama gerilim ya bal olarak
ekil 2.21 Faz Kpr Devresi ayarlanabilir. Bu devre ekil 2.22de
grlmektedir. Dalga ekilleri kk bir deeri iin izilmitir.

Trafo Primeri
i'a
i'b
iy
a
c
b
N
Yk

iL
ic
ia
ib
i1 i3 i5
i4 i6 i2
D1 D3 D5
D4 D6 D2
VD1
a b c
Vfaz (max)
Vhat (max)
L
iL
i1
i2
i3
i4
i5
i6
ia
ib
ic
iy
D1
Yk tepesinin N'ye
gre potansiyeli
Yk tabannn N'ye
gre potansiyeli
Vort
= = = = t
L
= = = = t
Yk Gerilimi
Yk Akm
Diyot Akmlar
ia = i1 - i4
ib = i3 - i6
ic = i5 - i2
AC Besleme
Akmlar
(Sekonder)
iy = (ia - ib)*
Dntrme Oran
D1 = a - Yk tepesinin N'ye
potansiyeli
Vhat (max)
iL
(a)
(b)
ekil 2.22de kk bir gecikme
asnn uyguland tam kontroll
3~l kpr devresi grlmektedir.
6 darbeli yk gerilimi dalga eklini
oluturmak iin iki 3 darbeli
balant bir araya getirilmitir.
Akm dalga ekilleri diyot alma
durumuna benzer; ancak, as
kadar geciktirilmilerdir. Bu kpr
devresinde dier devrelerde
rastlanmayan bir problem sz
konusudur. Devrenin ilk
altrlmas srasnda iki tane
tristr ayn anda iletimde olmas
gerekeceinden iki tetikleme bir
tristre yapldktan bir mddet
sonra ekil 2.22 (b)de grld
gibi dier tristr iletime alnrken bu tristre yine tetikleme uygulanmas zorunluluu vardr.
Bu sebeple balangta her bir tristre iki kez (fakat belirli aralklarla) tetikleme uygulanr.
alma dzene kavuunca bu uygulamaya gerek kalmaz, ancak devam edilmesi de saknca
oluturmaz.
Tetikleme gecikmesi artarsa (ekil 2.22 (c)) 3 darbeli iki dalga ekli izerek yk
geriliminin dalga ekli deiimini anlamak gleir. Bu sebeple faz geriliminin farkndan
oluan 6 hat gerilimleri ile dalga ekli elde edilebilir. Yk geriliminin ortalama deeri :
cos
3
(max) HAT ort
V V = dr. (ki adet seri tristr gerilim dm ihmal edilirse) 6 tristr yerine
3 tristr ve 3 diyot kullanlarak ve 3~l yarm dalga balants yaparak yk gerilimi kontrol
edilebilir. 1~l yarm dalga balantsnda olduu gibi komtasyon diyodu kullanlarak ekil
2.23 (a)daki devre edilir. Gerilim dalga ekilleri incelendiinde; iki adet 3 darbeli dalgann
stte olan kk tetikleme darbesi gecikmeli olduu, dierinin ise diyot durumu dalga ekli
olduu gzlenir. Aradaki fark yk gerilimi
2
V yi verir. Bu durumda dalga ekli 3 darbeli olup
tam kontrollye gre daha fazla harmonik ierir.

a
c
b
Yk
L
iL
ia
i1 i3 i5
i4 i6 i2
T1 T3 T5
T4 T6 T2
(a)
ig1 ig3 ig5
ig4 ig6 ig2
a b c
Vfaz (max)
Vhat (max)
L
ig1
Vort
= = = = t
L
ig2
ig3
i1
i4
ia
Vort
= = = = t
a b c

L

a - b b - c
c - a
a - c b - a c - b
Vhat (max)
L
(b)
(c)
ekil 2.22 Tam kontroll 3~ l kpr devresi

Akm dalga ekilleri
incelendiinde ise
1
T tristr
akmnn gerilimine gre
geciktirilmi, ancak devreyi
tamamlayan
4
D diyodunun
akmnn ise gerilimi ile ayn
fazda olduu grlr. Bu
nedenle
a
i ebeke akmnda
simetrisizlik oluacaktr. Bu da
ift harmoniklerin olumas
demektir. Tetikleme asn
0
90
den byk olduu durumlarda
st dalga formu alt dalga
formuna gre daha negatif olur.
Bu durumda yk gerilimi dalga
ekli deeri sfr olan blgeler
ierir. Sfr blgelerde yk
akm komtasyon diyodu
zerine alr.
0
180 = iin yk gerilimi ortalama deeri sfrdr. Yk geriliminin ortalama deeri:
) (cos
2
3
) cos 1 (
2
3 3
(max) (max)
HAT FAZ ort

V V V = + = dr. Tam kontroll devreyle
karlatrldnda ; Yar kontroll devresi daha ucuz, balang altrma problemleri
olmayan, fakat yk gerilimi ve besleme akmnda daha ok harmonik oluturan bir devredir.

a
c
b
Yk
L
iL
ia
i1
T1 T3 T5
D4 D6 D2
(a)
Komtasyon
Diyodu
iD
iL
i1
i4
ia
a b c
= = = = t
L
Vfaz (max)
Vort Vhat (max)
L

i1
i4
ia
Vort
L

L
iD
iL

(b) (c)
ekil 2.23 3~ l yar kontroll kpr devresi
i4
2.9 12 Darbe Devreleri :

ekil 2.24de grld gibi
darbe says arttka DC gerilimi
ideal sabit deere yaklamakta,
ebeke akm da sinsoidale
yaklamaktadr. ekil 2.25de 3
yaygn 12-darbeli balant
grlmektedir. ekil 2.25 (a)da
ift-yldz yarm dalga balants
vardr. Yldz gruplar
0
30 faz
farkna sahiptir. Drt diyot ayn
anda iletimdedir. ekil 2.25 (b) ve (c)de tam dalga balantlar 2 adet 3~l kpr devresinin
klarnn seri veya paralel balanmasndan elde edilmitir. Bu iki balantda da trafo biri
gen dieri yldz bal olmak zere iki adet sekonder sargsna sahiptir. Bu sebeple iki
kpr devresini besleyen gerilimler arasnda
0
30 faz fark vardr. ekil 2.25(b)deki balant
yksek gerilim eldesi iin kullanlr. Diyot seimi bulunduu kpr devresinin deeri dikkate
alnarak yaplr. Yksek akm gerektiren uygulamalarda ekil 2.25(c) tercih edilebilir. Bu 12
darbeli balantda olduu gibi 3 faz bloklar kullanlarak daha yksek darbeli balantlar
yaplabilir. ekil 2.25deki devrelerde tristr veya tristr-diyot kombinasyonlar kullanlarak
tam veya ksmi kontroll devreler oluturulabilir.

Zaman
ekil 2.24 12 darbeli dalga ekilleri
(b)
(a)
Sekonderler
Yk
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
11
7 3
12
8
4
1
9
5
10
6
2
nterfaz Trafolar (reaktrler)
Primer
Primer
Yk
Yk
nterfaz
Trafosu
iL / 2 iL
iL / 2
(a)
(b)
(c)
ekil 2.25 Tipik 12 darbe balantlar
(a) Yarm Dalga (b) Kpr (seri) (c) Kpr (paralel)
2.10 Besleme Trafosunun Boyutlandrlmas :
Dorultucu devrelerinin besleme trafolar nonsinsoidal akm tarlar ve sekonder
sarglar trafo ekirdeinin farkl ayarlarna balanabilir. Bu nedenle trafo
boyutlandrlmasnda bu faktrler dikkate alnmaldr. Trafo sarglarnn boyutlandrlmas :
Sarg says, RMS gerilim deeri ve RMS akm deerinin arpmyla belirlenir. Primer
saysnn boyutlar sekonder sargdan farkl olabilir ; zellikle yarm dalga devrelerinde, akm
dalga eklinin daha iyi olmas ve farkl ayaklarla irtibatl sarglardan olumu fazlarn olmas
sebebiyle byledir. Fork balantsnda sekonder sarg primer sargdan daha byk boyutludur.
ki faz, interkonnekte yldz veya ift-yldz sekonder sarglarnda olduu gibi ; ki
veya daha fazla sekonder sargnn bir tek primer sargyla irtibatl olduu trafolarda; sarg
dizaynnda, sarglar aras ortalama mesafenin ayn olmas salanmaldr. Sekonderler bu
sebeple blmlendirilir ve ayn boluu verecek ekilde karlkl irtibatlandrlrlar. Bylece
primer ve sekonder sarglar arasnda kaak ak ayn olur. Her bir sekonder says primerle ayn
uzunlukta olmaldr, bylece magneto motor kuvvet dengesi salanr. Aksi takdirde ar
mekanik zorlamalar sz konusu olur.
2.11 ZET :
Bu blmde birka dorultucu devresi anlatlmtr. Bylelikle verilen bir uygulamada
doru seimi yapabilmek iin deiik devreler zerine karlatrma yapma imkan
salanmtr.
Bir dk gerilimli yk iin (mesela 100V), gerilim deerleri diyot ve tristr etiket
deeri asndan nemli bir gerilim stresi oluturmayacaktr. Ancak bu gerilim seviyesinde;
yarm dalga balantsndaki bir diyot gerilim dm ile tam dalga balantsndaki iki diyot
gerilim dm nemli olacaktr. Ayrca yarm dalga balantsnda daha az g kayb sz
konusudur.
Bir yksek gerilimli yk iin (mesela 2kV) kpr devresi tercih edilmelidir. nk
yarm dalga devresinde diyot ya da tristr etiket deeri daha byk seilecektir. Yksek
gerilim seviyesinde kpr devresinin iki diyot gerilim dm nemsiz kalacaktr.
Orta gerilim seviyesinde karmak trafo dizaynlar kullanarak maliyet dncesiyle
yarm dalga balants dnlebilir.
1~l devreler iin dk g uygulamalar sz konusudur. (15kW) nk beslemeden
ekilecek akmn grlt oran snrlandrlr. Ek olarak daha byk yklerin fazda
beslenmesi iin sebepler vardr.
Ortalama gerilimin ters evrilmesi istenen yerlerde tam kontroll balants
kullanlmaldr. Bu gerekmiyorsa yar kontroll kullanmak daha ucuzdur, ancak akm ve
gerilim dalga ekillerindeki byk grltler sebebiyle kullanmlarnda teknik snrlamalar
getirilmitir.
BLM 3 KONVERTER ALIMA

2. Blmde AC beslemesinin empedans ihmal edilerek genel dorultucu devrelerinin
temel karakteristikleri incelenmitir. Bu blmde ise besleme empedansnn tesiri,
beslemeden ekilen akm ve g faktr ve ters ynde g ak da ele alnacaktr. Aslnda
anlatlan devrelerin bazlar hem redresr hem de inverter olarak alabiliyordu. Dolaysyla
devreler iin konverter terimini kullanmak daha dorudur.

3.1 Overlap (akma st ste Gelme)

2. Blmde bir diyottan (ya da tristr) dierine akm transferinin (komtasyon) bir
anda gerekletii kabul edilmitir. Pratikte ; besleme kaynann diren ve entktansnn
dahil edilmesiyle akmn bir elemandan dierine transferi belirli bir zaman alr. Transfer eden
elemann akm exponansiyel olarak azalrken , dierininki de ayn oranda artar.

AC beslemenin endktif reaktans, direncinden
ok byktr. Bu sebeple direnci ihmal
edilebilir. Bu reaktansn byk bir ksmn
trafonun kapak reaktans oluturur. AC devresi
ekil 3.1deki gibi bir kaynak ve seri bal bir
reaktansla temsil edilebilir. Akm
komtasyonunu izah iin ekil 3.1deki 3~l
yarm dalga balants kullanlmtr. Benzer
ekilde bu anlatm dier devrelere
uygulanabilir.
ekil 3.1 (b)de dalga ekilleri grlmektedir.
Komtasyon sresince () hem akm devreden
hem de devralan diyot iletimdedir. ()ya
komtasyon as veya overlap as denir.

ekil 3.1 3 ~l yarm dalga dorultucuda
overlap

Yk
V1
V3
V2
L
L
L
D1 D2 D3
i1 i2 i3
IL
VL
(a)
Overlap Periyodu
IL
i1
i2
i3
VL
Vmax
V1 V2 V3

t
(b)
Komtasyon sresince yk akm iletimdeki iki diyodun akmlar toplamna eittir.
(Yk endktif ve yk akm sabit kabul ile) bu anda yk gerilimi iletimde olan fazlarn
gerilimleri ortalamasna eittir. Overlapn (komtasyonun) tesiri ile ortalama deerde dme
olur.

ekil 3.2de grld gibi, komtasyon
sresince iletimde olan D
1
ve D
2

diyotlar araclyla bir i akmnn
akt dnlebilir. Diyot gerilim
dmleri ihmal edilirse ;
V
2
- V
1
=
dt
di
L
dt
di
L + olur.
Bu gerilim fark hat gerilimine eit
olduundan max deeri 3 V
max
olup
eitlik :
tdt
L
V
di sin
2
3
max
= haline gelir.
ki tarafn integre edilmesinden ;
C
t
L
V
i +
|
\
|
=
cos
2
3
max
ve t = 0da i = 0dan
) 2 (
3
max
L
V
C
= bylece ;
( ) t
L
V
i
cos 1
2
3
max
= komtasyon bitiminde i = I
L
ve t = ayrca L = X (kaynak
reaktans) olup ;
( ) cos 1
2
3
max
=
X
V
I
L
ya da
max
3
2
1 cos
V
X I
L
= bulunur.
Komtasyon sresince 3~l grubun iki faz aslnda fazlar aras ksa devreye maruz kalmtr.
Gerilimin ortalama deerini hesaplamak iin ekil 3.1 (b)deki dalga ekilleri
incelenerek, dalgann sresince ve sonrasnda oluan iki para altndaki alanlar
kullanlabilir.
(
+ =

+

0
6 / 5
) 6 / (
max
cos
6
sin sin
3 / 2
1
d V d V V
msx ort

( )
cos 1
4
3 3
max
+ =
V
V
ort
elde edilir.
V1
V2
L
L
D1 D2
i1 i2
i
IL
V1
V2
zaman (t)
V1 - V2
D1 den D2 ye
akm komtasyonu balangc
0
ekil 3.2 Overlap sresince artlar
Overlap ihmal edilirse ( = 0), V
ort
nceki blm 3~l yarm dalga devresinin ayn
deerinde olur. Ayn forml V
dt
di
L = ve
L
I forml kullanlarak da bulunabilir.
Kontroll 3-darbeli durum iin (tristr kullanlarak) overlapin etkisi ekil 3.3de grld
gibidir. Bu durumda :
V
2
- V
1
= ( ) + t V sin 3
max

( ) + t V sin 3
max
=
dt
di
L 2
( ) [ ]
+ = t
L
V
i cos cos
2
3
max

L
I i = ve = t
( ) [ ]
+ = cos cos
2
3
max
L
V
I
L

Kontrolsz durumla ( = 0) karlatrldnda daha ksadr ve komtasyon sresince akm
lineer deiir. Ortalama gerilim ise ;
(
+ =

+
+ +

d V d V V
msx ort
cos
6
sin sin
3 / 2
1
6 / 5
) 6 / (
max
= ( ) [ ]
+ + cos cos
4
3 3
max
V

Deiik darbe saylarna sahip dorultucu devrelerine ait dalga ekilleri overlap dahil
edildiinde ekil 3.4deki gibi olur.
Komtasyon diyodunun kullanld ekil
3.5deki devre iin overlap artlar incelenirse :

Besleme gerilimi ekilde grlen ynde ters
evrildiinde bir i akm komtasyon diyodu
araclyla akacaktr.
L
I i = olunca komtasyon
sona erer.
L
I nin sabit kald kabul ile yk komtasyon artlarn etkilemeyecektir. Bylece :

(a)
(b)
(c)
(d)
ekil 3.4 Overlapl dalga ekilleri
a) 2 Darbeli kontrolsz
b) Kontroll 2 Darbeli
c) 6 Darbeli kontrolsz
d) Kontroll 6 Darbeli
Yk
i
IL
L

ekil 3.5 Komtasyon diyotlu devre ve overlap

V1 V2 V3
= = = = t
Akmdaki deiiklie
neden olan gerilim fark
max
L
IL
i1
ekil 3.3 Kontroll 3 Darbeli Dorultucuda Overlap
t V
dt
di
L V sin
max
= = , ve 0 = i (t = 0)da ( ) ( )
cos 1 cos 1
max max
= =
L
V
I t
L
V
i
L

Burada diyot gerilim dmleri ihmal edilmitir. (Kpr devreleri iin dikkate alnmaldr.)
ekil 3.5deki komtasyon diyodunun iletim
periyodunun bitmesini mtaakip dier tristr
tetiklenecek ve yk akm yine besleme
zerinden geecektir. Akmn tristre transferi
esnasnda (ekil 3.6) yine bir overlap sresi
olacak ve bu esnada yk gerilimi efektif
manada sfr olacaktr. Bu sefer ebeke gerilimi
yke pozitif uygulandndan (tetikleme
annda) daha ksa bir srede overlap
(komtasyon) sona erecektir. ebeke reaktans
ok bykse overlap sresi bir sonrakine kadar uzayabilir, mesela 6-darbeli devre iin 60
o
yi
aabilir. Devre balantlarna gre bu durum dikkate alnmaldr. Uygulamada byle bir olay
az grlr. (Mesela DC motora dk gerilimle yol verme esnasnda)
3.2 G Faktr :
Alternatif akmla beslenen bir ykn g faktr PF = Ortalama G / V
rms
I
rms
olarak
tanmlanr. Eer akm sinsoidal ise g faktr bu durumda akm ile gerilim arasndaki faz
farknn cosinsne eit olur. Bu sebeple PF = cos tarifi yanltr. 2.Blmdeki kontroll
dorultucularn dalga ekilleri incelenirse ; tetikleme gecikmesinin faz gerilimine nazaran
besleme akmnda gecikmeye sebep olduu grlr. Akm harmonikleri de ierdiinden
R.M.S deeri temel bileenin R.M.S deerinden daha byk olur. Bu sebeple cos ile
hesaplanan deer gerek g faktr deerinden dk olur.
Normalde besleme gerilimi sinsoidal kabul edilebilir. Dolaysyla harmonik akmlar
g kaybna neden olmaz diyebiliriz. Bu durumda ;
1 1 1
cos
rms rms
I V P = burada 1 indisi
temel bileeni ifade eder. Sinsoidal besleme gerilimi iin g faktr
1
1
cos
rms
rms
I
I
PF = dir.
rms
rms
I
I
1
ye giri bozulma faktr ;
1
cos e giri deplasman (yer deitirme) faktr denir. Yk
akmnn srekli olduu tam kontroll balantlarn da
1
gecikme as ya eittir. Diyot
durumundaki akmla gerilimin ayn fazda olduu durumda bile besleme akmnda harmonik
bileenler varsa g faktr 1den daima dk kalr.
3.3 nverter alma :
Yk
i
IL
L

ekil 3.5 Yk Akm komtasyon
diyodundan tristre aktarlrken
nverter almay izah iin herhangi bir tam kontroll devre kullanlabilir. Ancak
burada 3-darbeli devre kullanlacaktr. Akmn sabit olduu kabul ile tetikleme asn
kk bir deerden 180
o
ye kadar deitirirsek ekil 3.7 b-f elde edilir.
Tetikleme as 90
o
ye kadar dorultucu alma olur. 90
o
de ortalama deer sfrdr.
90
o
den sonra ortalama
gerilim negatif olup, dalga
ekilleri dorultucuya
benzemekle beraber terstir.
ekil 3.7 adaki balantda
kullanlan DC makine ;
konverter dorultucu olarak
alrken, motor almadadr.
Yk gerilimi
L
V ters
dndnde DC makine
generatr olarak alr. Bu
durumda konverter inverter
modunda almaktadr. Akm
yn ters yne
geemeyeceinden ve makine
dn yn ayn kalrsa,
generatrn gerilim
retebilmesi iin alan sarg
balantlar ters evrilmelidir.
Bu almada akm fazlardan
akarken gerilim ters ynde
olduundan retilen gcn de
generatrden AC sisteme geri
beslenmesi sz konusudur.
Tristrlerde komtasyon
olabilmesi iin, konverter gl
bir AC senkron abekeye bal olmaldr. ebekeye geri verilin enerji, bal bulunan dier
yklerce tketilir. Akmn T
1
tristrnden T
2
ye transferinde komtasyonun olabilmesi iin
2. faz geriliminin 1. faz geriliminden daha byk olmas gerekir. (V
2
,V
1
den daha az negatif)
V1
V3
V2
T1 T2 T3
iL
VL
(a)
Vort

1 11 1 2 22 2 3 33 3
L L
Vort

90 90 90 90

L
Vort
L
L
Vort

Vort

Tristr komtasyonu
iin mevcut gerilim

(b)
(c)
(d)
(e)
(f)
(g)
ekil 3.7 (a) 3 darbeli balant ve DC makina (yk) (b) Dorultucu alma (kk ) (c)
Dorultucu alma (Bir miktar gerilim ani deeri negatif) (d) = 90 Vort = 0 (e) nverter
alma (Vort = negatif) (f) nverter alma ( --> 0 limitine yaklarken) (g) nverter
alma (overlap etkisi dahil edilmi)
= 180
o
olduunda V
2
= V
1
olacandan komtasyon gerekleemez. Dolaysyla = 180
o

limittir. nverter moda tetiklemenin yeri 180
o
den ne kadar nce olduuyla llr.(ncelik
as advance angle) ve ekil 3.7 e-f de grld gibi ile gsterilir. Bu durumda nn
cinsinden ifadesi = 180
o
- dr. Bu forml darbe says ne olursa olsun deimez.
ekil 3.7 (g)de overlap grlmektedir. Eer iletimde olan fazlarn gerilimleri birbirine
eit olmadan nce komtasyon tamamlanmazsa yk (generatr) akm snmesi gereken
tristrde kalacandan akmn dier tristre transferi mmkn olmaz. Bu sebeple overlap as
, tetikleme ncelik as dan az olmaldr. Pratikte as 0a drlemez. ekil 3.7
(g)de gsterilen as ; = ya eit olup snme giden tristrn komtasyon sonras
bloke durumunu kazanabilmesi iin mevcut bulunan zaman gsterir. asna toparlanma
as (recovery ya da extinction as) denir. Ve 5
o
den az deildir.
Tristr tetiklenme devreleri komtasyonunun tam olarak yaplabilmesini salamak iin
tetikleme darbesini yeterince nce balatmaldr.
nverter almay daha detayl inceleyebilmek iin ekil 3-8deki devre kullanlabilir.
Generatr (DC makine) AC sistemi balayan g kayna olarak dnlrse, gerilim
referansn dorultucuda olduuna benzer ekilde ters evirerek izebiliriz. ekil 3.7 (a) ile
karlatrlrsa ekil 3.8 (a)daki DC makinenin armatr sarglar ters evrilmitir. Verilen bir
gerilim dn yn fralarda deimeyip ; makine, motor veya generatr olarak alsa da
fralarda sadece akm yn deiir.
ekilde ayrca AC kaynak gerilim
ynleri yldz noktasna doru
ynlendirilerek AC sistemin gc ektii
imaj verilmitir.
ekil 3.8 (b) deki generatr dalga
ekli 3.7 (g)dekinin inversi olmutur.
Dolaysyla ekil 3.8 (b)deki deeri ok
ynnde arttrlacaktr. ( gsteriminin
tersine) Generatr ortalama gerilimi dalga
eklinde hesaplanrsa :

(
+ =

+
d V d V V
msx ort
cos
6
sin sin
3 / 2
1
) 6 / 5 (
) 6 / (
max

( ) [ ]
+ = cos cos
4
3 3
max
V
V
ort

V1
V3
V2
T1 T2 T3
iL
(a)
VL
i1 i2 i3
ig1 ig2 ig3
Generatr

T
ristr gerilim dm dahil edilirse generatr gerilimi ortalama deerden (V
ort
) bir tristr
gerilim dm kadar fazla olacaktr. Generatr akmnn sabit kald kabul ile tristr
akmlar ekildeki gibidir. Akmlar gerilimlerine gre ileri olduklarndan g AC sistemine
akmaktadr ve AC sistem ileri g faktrne sahiptir. Tristr gerilimi dalga ekli incelenirse,
gerilim kadar ters uyguland grlr. Bu sre zarfnda tristr yeniden bloke durumunu
kazanr.

Generatr Gerilimi
Generatr Akm
Tristr Akmlar
Tristr Gerilimi
VT1 = VL - V1

= = = = t

3 33 3
2 22 2 1 11 1
Vmax
VL
ig1
ig2
ig3
iL
i1
i2
i3
VT1
(b)
3.4 Reglasyon :
Reglasyon terimi bir donanmn ykl haldeki karakteristiklerini tanmlamada
kullanlr. Dorultucu durumu iin reglasyon; ak devre veya yksz duruma gre, ykn
ortalama gerilimindeki dmeyi ifade eder.
k gerilimindeki de karlk gelen ana sebep vardr ;
1- Diyot ve/veya tristrlerde gerilim dm
2- AC besleme kayna ve iletkenlerinin direnci
3- AC besleme kayna endktans
Bu gerilim dm ekil 3.9da grlen direnlerle temsil edilebilir.

Burada V
0
; ak devre gerilimi, ve
V
L
mevcut yk gerilimidir. I
L
nin
srf sabit DC olduu kabulyle,
herhangi bir gerilim dm
direnlerle temsil edilebilir. Bu
gerilim dmlerinden ilk ikisi ou
durum iin sabit kabul edilebilir. ncs olan kaynak endktansnn gerilim dm etkisi
ise overlap konusunda izah edilmiti. ekil 3.1 kullanlarak hesaplanan ortalama gerilim
hesabnda integral limitleri ;
|
\
|
+
6
dan
|
\
|
+
6
5
ya kadar olup, ortalama gerilim
L ort
LI
V
V
2
3
cos
2
3 3
max
= idi. Grld gibi dorultucu devresi ister kontroll, ister
kontrolsz olsun her durumda
L
I
L
|
\
|
2
3
kadar bir gerilim dm mevcuttur. Bu gerilim
dm ekil 3.9da
2
3 L
deerli bir direnle temsil edilebilir.Dier direnlerin aksine
( )
2 1
, R R bu diren ( )
3
R g kayb oluturmaz, sadece overlapin tesirini izah iin
konulmutur.
Overlapin sebep olduu gerilim dm; eer overlapin sresi bir sonraki
komtasyona kadar srerse, ok byk deerlere ulaabilir. Normal durumdaki overlap model
durumu olarak adlandrlrken elemann maruz kald uzun sreli overlapa ise mode 2
durumu denir. nverter almada, overlap sebebiyle gerilim dm yukardakine benzer
ekilde hesaplanabilir ;

R1 R2 R3
Yk
VL
IL
V0
ekil 3.9 Ykl bir dorultucu edeer devresi
(
+ =
L ort
LI tdt V V

) 6 / 5 (
) 6 / (
max
sin
3 / 2
1

L ort
I
L V
V
2
3
cos
2
3 3
max
+ = dir

3.5 P-Darbeli Konverter in Eitlikler :

P Darbeli kontroll bir
dorultucunun overlap as
nn da dahil edilmesiyle
elde edilecek ortalama
gerilim ifadesi ekil 3.10
kullanlarak karlabilir.

(
+ =

+ +
+ +

d
p
V d V
p
V
p
p
ort
cos cos cos
/ 2
1
max
) / (
) / (
max

( ) ( )
(
+ +
)
`
+ +
|
|
\
|
+ =
sin cos sin cos sin sin

2
max
p p p p
pV
V
ort

( ) [ ]
+ +
|
|
\
|
= cos cos sin
2
max
p
pV
V
ort
(eleman gerilim dmleri ihmal)
=
1
T ve ortalama gerilimin pozitif olduu dncesiyle inverter almada ise :
( ) [ ]
+ = cos cos sin

2
max
p
pV
V
ort
dr. P-Darbeli dorultucu ;
L
I yk akmn beslerken
besleme komtasyon reaktans X (/faz) sebebiyle meydana gelen gerilim dm ekil 3.10
kullanlarak karlabilir. Zaman baz alarak ve overlap sebebiyle kaybolan alan
L
LI olarak :
L
p
p
L ort
I
pX
p
pV
LI tdt V
p
V

2
cos sin cos
/ 2
1
max
) / ( ) / (
) / ( ) / (
max
=
(
+
+

Bu denklem; ak devre ortalama gerilimi cos
0
V - gerilim dm
L
I
pX
|
\
|
2
yi temsil
eden ekil 3.11deki devreyi tarif etmektedir. (Elemanlarn ve gerek direnlerin gerilim
dmleri ihmal)

p
0

p
= = = = t

p
+ + + +

p

Vmax
= = = = t
+ + + +
0
Vmax cos

p
ekil 3.10 P - darbeli dorultucunun genel dalga formlar

Overlap as ; yk akm
L
I , besleme
gerilimi
max
V ve komtasyon reaktans X
arasndaki iliki herhangi bir gecikme as
iin P- Darbeli dorultucuda
( ) [ ]
+ = cos cos sin

max
p
V XI
L
dr.

3.6 Darbe Genilik Modlatr (P.W.M) Konverterleri ile G Faktr Kontrol :
imdiye kadar anlatlan kontroll dorultucular ; AC beslemeden tabii komtasyona
ve faz as tetikleme gecikmesi kontrolne dayal klasik tristr kullanan devrelerdi. Bu
devrelerde AC besleme akm hem gerilime gre geri, hem de harmonikler ieriyordu. Akmn
nonsinsoidal yaps ve dk g faktr elektrik retim ve datm kurulularnn g
sistemine eitli problemler oluturur.
ster dorultucu, isterse
inverter alsn ;
kontroll bir dorultucu,
g faktr = 1 ve
sinsoidale yakn akm
ekiyorsa idealdir. Byle
bir konverter hzl
anahtarlama elemanlar
ve P.W.Me dayal
kontrol stratejisi
kullanlarak
gerekletirilebilir.
Eleman olarak g
transistor, IGBT veya
GTO kullanlabilir.
Temel devre balants
ekil 3.12de
grlmektedir. Voltaj
kaynakl tabiri kullanlan byk deerlikli kondansatr sebebiyledir.
V0 cos
pX / 2
Vort
Yk
ekil 3.11 Ykl dorultucu edeer devresi
Yk veya
Kaynak
VL C
D1 D3
D4 D2
i2 i4
i1 i3
T1
T4
T3
T2
T1
T3
T2
T4
S
X
iS
R

IS VS
XIS
VR
VR
IS VS
XIS
(a)
(b) (c)
ekil 3.12 Bir fazl kpr, Gerilim kaynakl PWM konverter (a) Devre (b) Fazr
Diyagram (Dorultucu) (c) Fazr Diyagram (inverter)
Kondansatr ; ksa sreli gerilim dalgalanmalarn nleyerek, sabit bir DC gerilim salar.
Anahtarlama elemanna paralel ters ynde geiren diyot balanmtr. ekil 3.12 (b) ve (c) AC
devre fazr diyagramlarn gstermektedir. (PF=1 iin) Dikkat edilirse
R
V >
S
V dir. nverter
almada yk yerine D.C. kaynak bulunmaldr.
ekil 3.12 (a)da grlen endktans zerindeki g ak fazr diyagramndan, g =
S S
I V ve
S R
XI V = sin kullanlarak g = sin
X
V V
R S
olarak bulunur. ( deplasman veya yk
as) Eer
S R
V V ; den geri ise g ak AC beslemeden konvertere dorudur.
S R
V V , den
ileri ise tersi durum sz konusudur. ekil 3.12 (b) ve (c) ; g faktrnn bir olmas hali iin
geerlidir; geri veya ileri g faktr,
sabit tutulurken gerilimin genliini
deitirmekle elde edilebilir.
ekil 3.13de, P.W.M konverterin
alma prensibi grlmektedir.
(Dorultucu alma) ekil 3.12 (a) ve
(b)ye baklrsa; transistrlere ON ve
OFF sinyallaerini gnderecek kontrol
mekanizmas
S
V yi referans alr, ancak
R
V nin temel bileeni ve
S
V arasndaki
ilikiyi doru salayabilmek iin
kadar faz gecikmesi sz konusudur.
Devredeki kapasitr yeterince byk
olduundan DC yk gerilimi olan
L
V
sabit kabul edilebilir. Elemanlarn
devreye alnp karlmalar
R
V nin ani
deerinin
L
V veya 0 olduu anlarda
olur.
S
V ile
R
V arasndaki gerilim fark
ani deer olarak
dt
di
L ye karlk gelir.
( L ebekenin endktans)

VL
iS
R
R ' nin temel bileeni
S
VL

letimdeki
Kollar
letimdeki
Elemanlar
"ON"
Sinyali
T1
T2
T3
T4
4
3
T4
T3
i1
i2
i3
i4
T1
T2
T3
T4
4
2
1
3
1
2
1
3
1
2
1
3
1
2
1
2
1
3
2
4
3
4
2
4
3
4
2
4
3
4
3
4
4
2
T4
D2
D1
T3
D1
D2
D1
T3
D1
D2
D1
T3
D1
D2
T1
T2
T1
D3
T2
D4
D3
D4
T2
D4
D3
D4
T2
D4
D3
D4 T4
T3 T4
D2
ekil 3.13 PWM konverter dalga ekilleri (Dorultucu Modu)
transistrlerin anahtarlama zamanlar AC dalgann bir modlatr gen dalga ile
karlatrlmas ile elde edilir. ekil 3.12 (a)da grlen P.W.M konverterinin kontrolnde; 1
ve 4 gibi seri ift olarak adlandrlan kollardan sadece birisi ON konumundadr. (dier seri
ift 2 ve 3 kolu) Hangi kolun devrede olduuna bal olarak akm ya AC beslemeden
kapasitre akar; ya da konvertere gre AC girii, ksa devre durumdadr. ekil 3.13deki dalga
formlar 2 ve 3 kollar arasndaki anahtarlamayla elde edilmitir. Transistr bazna
uygulanacak akm (IGBTye gerilim) Eer ana devredeki akm yn uygunsa transistr
iletime geirir, yoksa transistre bal diyottan akm geer. Akm tayan bir transistr
sndrldnde, akm, seri durumdaki iki koldan dier yarsndaki diyoda aktarlr. (Eer
1
T (
2
T ) sndrlmse akm
4
D (
3
D ) diyoduna transfer olur.) Seri koldaki iki transistr (
1
T ve
4
T veya
2
T ile
3
T ) asla ayn anda iletimde olmamaldr, yoksa DC yk ularndaki kapasitr
ksa devre edilmi olur.
ekil 3.13 incelendiinde, AC besleme akmnn sinsoidale yakn ve besleme gerilimi
ile ayn fazda olduu grlr. Pratikte; elemanlarn anahtarlanmalar ok daha fazladr. Her
yar periyotta daha fazla ON-OFF periyotlar bulunmasyla AC dalga formu neredeyse tam
sinsoidal olur, ok kk bir harmonik frekans salnm vardr. Tipik olarak modlasyon
frekans birka kHzdir. (3 kHz 50 Hzde 60 basamak)
nverter alma modunda; (g ak DC taraftan AC tarafa) transistrlerin
tetiklenmesi, besleme gerilimi
S
V den kadar ileride referans alnacak kadar zaman sonra
olmaldr. Bu durumdaki
R
V nin temel bileeni
S
V den kadar nce gelir. (ekil 3.14) Dikkat
edilirse ; AC besleme akm
S
i , inverter modunda g ak ters yne evrildiinden
dorultucu duruma gre 180
o
faz fark vardr.
ekil 3.12deki PWM konverterin ana kullanm alan deiken hzl AC motorlardr.
G faktrnn 1 olmas iin konverter AC gerilimi
R
V nin AC besleme geriliminden daha
byk olmas gerektii gerei dorultucu olarak DC yk geriliminin kontroln snrlar.
(Dk deerli DC yk gerilimine izin verilmez.)

Dorultucu almay balatma
durumunda, btn transistrler OFF
durumunda ise, kapasitr AC geriliminin
tepe deerine kadar dolacaktr.
ekil 3.12deki PWM konverter,
dorultucu olarak pek kararl (stabil)
deildir. Yeni sabit asyla alrken
ekstradan bir yk akm (g) talebi
olursa, bu kapasitr gerilimini drr.
(Bylece
R
V yi de) nn verilen bir
deeri iin bu AC gte azalma manasna
gelir. Kontrol sistemi, AC giri gcne
karlk DC yk akn dengelemek iin
y ayarlamaldr. nverter alma iin PWM konverter kararldr. Akmdaki bir art
R
V ve
kapasitr gerilimini arttrr. (Ve dolaysyla AC gc) Yine de kontrol sistemi optimum
alma artlarn devam ettirmek iin y ayarlamaldr. (Ani deiimleri engellemek iin)
Birim g faktr ile (PF = 1) sinsoidale yakn akm eken ve DC yk gerilimi
kontrol edilebilen alternatif bir PWM dorultucu ekil 3.15de grlmektedir. Akm kaynakl
bu konverterde byk deerlikli bir
D
L endktans ykle seri balanmtr. Bu endktr ksa
sreli periyotlarla yk akmn sabit tutmaktadr. Devrede eleman olarak GTO kullanlmtr.
Ancak transistr kullanlacaksa devrede seri bir diyot, ters ynde gerilime maruz kalmay
nlemek iin bulunmaldr. Seilen GTO tristrler ters ynde uygulanacak gerilime
dayanabilecek tipte olmaldr. Aksi takdirde seri diyot kullanlabilir.
ekil 3.15de grlen devrenin kontrol
PWM ile yaplmaktadr. Elemanlarn
anahtarlanabilmesi iin bir L-C filtre
devresi AC girie balanmtr. Bu filtrenin
rezonans frekans PWM konverterin
modlasyon frekansnn ok ok altnda
olmas gerekir. Diyelim ki,
1
T ve
2
T
iletimde; Eer dalga eklinde bir sfr
periyodu oluturmak istiyorsak
1
T i sndrmeli ve
3
T iletime almalyz. GTOnun kapsna
akm uygulayarak
1
T i sndrrz. Bylece akm sfra drrken DC hat endktrnde
letimdeki
Kol
letken
Elemanlar
"ON"
Sinyali
VL
R
R ' nin temel bileeni
S
iS

1
3
1
2
1
2
1
3
1
2
1
3
1
2
1
3
2
4
3
4
3
4
2
4
3
4
2
4
3
4
2
4
1
3
1
2
T1
T2
T3
T4
D1
T3
D1
D2
T1
D3
T1
T2
T1
D3
T1
T2
T1
D3
T2
D4
D3
D4
T3
T4
D2
T4
T3
T4
D2
T4
T3
T4
D2
T4
D1
T3
D1
D2
T2
T1
ekil 3.14 nverter modda PWM konverter dalga ekilleri
S
LS
iS
C
Yk
T1 T3
T2 T4
iR
LD
ekil 3.15 1~l kpr akm kaynakl PWM konverter
dt
di
L sebebiyle gerilim endklenecektir. Bu gerilim
3
T n iletime alnmasn mmkn hale
getirir. Bylece yk akm
2
T ve
3
T kolu araclyla akmaya balar. AC besleme akm ise
kapasitr zerinden akar. Sfr periyodunun bitiminde PWM,
1
T GTO tristrn tekrar iletime
alr, bylece AC besleme gerilimi tekrar dorultucuya uygulanm olur.
ekil 3.15deki PWM konverterin almasn zetleyecek olursak yar iletken eleman
olarak diyot kullanlsayd, AC besleme akm kare dalga eklinde olacakt. PWM ve GTO
kullanlmasyla AC akm
R
i , sinsoidal ama harmonik ieren bir akm olmutur. LC
filtresinin kullanlmasyla bu harmonikler szlerek AC ebekeden ekilen akmn sinsoidale
ok yakn olmas salanmtr. PWM dalgasnn (gen dalga) modlasyon endeksinin
kontrol ile, DC ykn akm ve gerilimi kontrol edilebilir. Normal faz as gecikmesi
kullanlabilir. Ayrca blm3.3deki hususlar dahilinde PWM kullanlarak nverter alma
elde edilebilir. Bu durumda g ak DC taraftan AC tarafadr. (DC kaynak kullanlmaldr)
PWM kontroll konverterler mevzusu teoride kabul edilebilir, ancak pratikte stabilite,
arza ve geici hal artlaryla ilgili problemler meydana gelmektedir. Burada sadece 1 nolu
kpr devresi iin PWM anlatlmtr ama byk g isteyen uygulamalarda 3~l kpr
devresi kullanlmaldr. 3~l kpr devresinde PWM, 1~l devrenin bir uzantsdr.

Blm 4 : DC HAT KOMTASYONU

Dorultucu elemanlarn bir AC beslemeyle irtibatl olduu nceki iki blmde,
elemanlar AC peryot ierisinde akmn sfra dt anlarda tabii olarak snyorlard. DC
beslemeli ou uygulamalarda da yar iletken elemanlar bulunabilir. DC kaynakla beslenen
yklerin anahtarlanmasyla yk gc kontrol edilebilir. Btn devreler DC Kyc denir.
Kycnn temel yaps ekil 4.1 de grlmektedir. Gerilim ve akm anahtarlama frekansna
bal olarak g transistor, g MOSFET i GTO veya IGBT kullanlabilir.

Yk endktif ise, snm sonras yk akmnn devam edebilmesi iin ularna diyot
balanr. Yk ularndaki
gerilimin ortalama deeri,
on/off periyodu
deitirilerek ayarlanabilir.
Eleman olarak g
transistoru kullanlmas
durumunda, kollektr-
emiter gerilimi baz akmnn
deitirilmesiyle
ayarlanabilir (bylece yk
gerilimi de ayarlanm olur). Ancak bu uygulama kk g seviyesinde yaplabilir. Yk
akm 100A iin transistr ularnda 200V gerilim dm demek, transistor de 20kW g
kayb demektir. Bu kayp transistor n yanmasna yol amasa bile en azndan parasal kayp
demektir.

Eski temel devrelerin ou anahtarlama eleman olarak tristr ieriyordu. Bu
tristrlerin sndrlebilmesi iin harici bir devre bulunuyordu. Bu devre anot akmn sfra
drerek ve tristrn bloke durumunu kazanabilmesi iin yeterli bir zaman ters gerilim
uygulanmasn salayarak tristr sndryordu. Bu blmde bu temel sndrme devrelerinin
genel prensipleri anlatlacaktr. Devrelerle alakal formller blm sonunun da izah
edilecektir.

E
Yk
or or or
On Off
E
Zaman t
VL VL
ekil 4.1 DC Kyc

4.1 PARALEL KAPASTANS

ekil 4.2 deki tristr
iletime alnrsa akm
E/R olur. Tirstr
sndrmek iin
ekildeki doldurulmu
bir Kapasitr S
anahtar kapatlarak
ters ynde gerilim
uygulanr. Bylece tristr akm azalarak negatif blgeye geer ve tristr yklerinin bloke
durumu kazandracak ekilde yerlemelerini salar. Bir mddet sonra tristr ularndaki
gerilim kapasitrn dolmasyla pozitif olarak E seviyesine ular. Bu devredeki kapasitr
deeri tristrn bloke durumunu kazanmasn salayabilecek deerde olmaldr. ekil 4.2
deki devreyi pratikte kullanabilmek iin S anahtar elektronik bir anahtarla deitirilmeli ve
devre, yeniden snm salayabilecek ekilde kapasitr doldurabilmelidir. Byle bir devre
ekil 4.3de grlmektedir.
deal tristrler ve kaypsz elemanlar kabul ile
dalga ekilleri (b)de grlmektedir. T1, ana
yk tristrdr. T2 ise T1 in snm iin
gerekli kapasitr devreye almak iin yedek
tristrdr. L endktans, C kapasitr
ularndaki polaritenin doru ynde olmasn
salamak iindir.

E
VT
R
S
C
iT
Zaman
ekil 4.2 Paralel Kapasitrle Snm
E
R
ic
VC
VT1
iT1
ig1
T1
C
T2
ig2
VT2
iT2
L
D
iD
iR
Yk
ekil 4.3 (a) Paralel Kapasitans Kmtasyon Devreli
Kyc Devresi
Batarya
baland
ig2
ON OFF
T
Yarm Periyot
Kosins Dalgas
Exponansiyel Art
Osilasyon fre.=
1
2
(LC)
2E
R
e
-t/RC
E/R
2E/R
Yk Akm
Maksimum dv/dt
Snm Z.
ig2
VC
iC
iT2
ig1
iD
iT1
VT1
VT2
E
-E
ekil 4.3 (b) Paralel Kapasitans Kmtasyon Devreli
Kyc Devresi
Balangta tristrler snmde olduklar iin batarya balansa bile akm akmaz.
ncelikle T2nin tetiklenerek C kapasitrnn dolmas salanr. Bu durumda ekil 4.4 (a) daki
balant gereklemi olur. Kapasitr, akm ekspnonansiyel olarak azalan bir dalga ekliyle
dolar. (Balang deeri E/R dir) Bir mddet sonra kapasitr E batarya gerilim seviyesine
kadar dolar. (T2 nin tutuma akmnn altna inmesiyle akm sneceinden tam E ye kadar
dolamaz)

T1 tetiklenirse yk, bataryaya balanm olur. (ekil 4.4 (b)) Ayn zamanda L endktans ile
C kapasitans arasnda yarm peryot srecek bir osilasyon balar. ( Diyot ters ynde akm
akn engelleyeceinden). Bylece kapasitr ularndaki polarite deierek ekil 4.4(a) daki
durumu alr. T2 tetiklenirse, C nin T1 zerinden boalmasyla T1 sndrlr. bylece ekil
4.4(a) da T2 tristr ve yk zerinden geen akmn balang deeri 2E/R olur.

ekil 4.3 teki devrenin almasn zetleyecek olursak: T1 tetiklenirse yk bataryaya
balanm olur. T2nin tetiklenmesi T1i sndrerek yk bataryadan ayrr. Bu devrenin
dezavantaj, kapasitrn yk araclyla doldurulmasdr. Pratikte D diyodu yerine tristr
kullanlabilir. Eer diyot kullanlrsa T2 sndkten sonra diyot ve kapasitr araclyla
endktansn neden olaca ikincil bir osilasyon sz konusu olabilir. Bylece kapasitr bir
miktar boalr. Tristr kullanm bunu nleyecektir.

E
T1
E
T1
C C
T2
L
R
R
ekil 4.4 ekil 4.3 iin edeer devreler
(a)
(b)

ekil 4.5 teki devre endktr kullanlma
gerekliliini ortadan kaldrr. T1in
tetiklenmesi hem yk bataryaya balar, hem
de C kapasitrnn R2 zerinden kolmasna
imkn verir. T2nin tetiklenmesiyle
kondansatr gerilimi T1e uygulanm olur
ve T2 sner. T2, R2 zerinden akm
akacandan iletimde kalr ve R1 araclyla
C kapasitrn ters ynde doldurur.
T1 tetiklenirse R1 yk bataryaya balanm
olur, ayn zamanda C kondansatr T2 yi
sndrr. Bu basit devrenin dezavantaj ise R2 direncinde meydana gelen kayptr. R2 byk
seilerek bu kayp azaltlabilir, ancak bu kondansatrn dolma sresini artrarak ykn
anahtarlama frekansn snrlar.

E
T1
T2
C
Yk
T3
L
ekil 4.6 Deiik bir paralel kapasitans
komtasyon devresi
E
L
C
iC
VC
ekil 4.7 LC devresi bataryaya
seri bal

ekil 4.6 da kapasitrn yk zerinden doldurulmasn nleyen bir devre
grlmektedir. devrede T1 in tetiklenmesi, bataryay yke balar. Ayn zamanda veya bir
mddet sonra T3 tetiklenirse LC devresinde meydana gelen osilasyonla C kapasitr 2E
gerilimine kadar dolar. Bu olay anlamak iin ekil 4.7 deki devreye baklabilir. Devrede
osilasyon frekans kayplar ihmal edilirse 1/2 LC dir. Eer kayplar varsa C kapasitr
snml bir osilasyonla sonuta E gerilimine ulaacaktr. T3 tristr ters ynde akm
akmasn nleyeceinden sadece yarm periyotluk bir osilasyon olur ve kapasitr ularnda
yaklak 2E kadar gerilim bulunur.
E
R1
T1
T2
R2
C
Yk
ekil 4.5 Basit paralel kapasitrl kyc

ekil 4.6 da kapasitr doluyken T2 tetiklenirse bu, T1i sndrr. snm esnasnda C
kondansatr T2 araclyla yk zerinden ters polariteli olarak E kadar dolar. Bir sonraki T1
ve T3 n tetiklenmesiyle de kondansatr osilasyonla dier ynde 2Enin de zerinde dolmu
olur. Bu devrenin avantaj, kondansatrn batarya geriliminden daha byk bir deerle
komtasyonu gerekletirmesidir. Dezavantaj ise T2 ve T3 yanllkla birlikte tetiklenirse
batarya ular ksa devre edilmi olur.

imdiye kadar anlatlan bu devreleri seerken Kriter: ykn tipi, anahtarlama frekans,
elemanlarn byklkleri , kayplar ve maliyet gz nne alnmaldr.

4.2 REZONANSLA SNM

Kondansatr-Bobin kombinasyonu kendinden osilasyona girme zellii, yedek veya
ikinci bir tristr gerektirmeden, iletime girdikten belli bir zaman sonra yk tristrn
sndrmede kullanlabilir.

ekil 4.8 (a) da grlen seri rezonans devresi, tristr akmnn ters ynde evrilmesini
ve snmn gerekleebilmesini salamak iin eksik snml tasarlanmaldr. ekil 4.8 (b) de
dalga ekilleri grlmektedir.
Batarya balandktan sonra ilk tetikleme darbesi
uygulannca LC osilasyonu balar tristr akm yn
ters dnemeyecei iin osilasyon yarm periyot
devam eder ve tristr sner. osilasyon sonunda
kapasitr ularnda yaklak 2E kadar gerilim
bulunduundan tristre ters kutuplanmayla E kadar
gerilim uygulanm olur. Bu andan itibaren
kondansatr yk zerinden boalmaya
balar. Gerilimi Enin altna dnce
tristr ularnda yeniden pozitif
kutuplama olur. Devrede tristr
iletimde kalma sresi osilasyon
frekans belirler. Kesim sresi ise yke
baldr. Ancak kondansatrn gerilim
deeri, Enin altna decek kadar bir
sre iin kesimde kalmaldr. Aksi
takdirde bir sonraki tristr
tetiklemesinde osilasyon
yaplamayabilir. Tristrden geen
akm incelenecek olursa ikinci
tetiklenmede geen akmn
birincisinden az olduu grlr.
Bunun nedeni kondansatrn ularnda
zaten belirli bir gerilim seviyesi
bulunmu olmasdr.
ig
VC=VL
iT
VT
VI
ilk tetikleme darbesi
Zaman(t)
dv/dt
Snm
zaman
E
E
>E
Osilasyon dalga ekli
Eksponansiyel
azalma
(b)
E
iT
ig VT
VI
VC
Yk
R
VL
(a)

ekil 4.9 da ise paralel rezonansla snm salayan devre grlmektedir.

Batarya baland zaman devredeki
kondansatr E seviyesine kadar dolar. bu
andan itibaren tristrn tetiklenmesiyle
yke gerilim uygulanm olur, ayn
zamanda LC devresinde osilasyon balar.
Osilasyon akmnn yk akmndan (E/R)
byk olmas durumunda tristr akm ters dnmeye alacaktr ve sonuta snecektir.
Osilasyon ilk yar periyodunda tristr akm artarken sonra azalmaya balayacak ve ikinci
yarsnn balarnda da sfra decektir. ekil 4.9 (b) deki dalga ekilleri LCR seri devresinin
kritik snml olduu (R
2
= 4L/C) durumu iin geerlidir. Eer R drlrse yk akm
osilasyon akmndan (LC) daha byk olabilir. R arttrlrsa, bu da kapasitrn dolma sresini
arttrr. (Yani minumum snm sresi). Bu nedenle, bir devre sabit direnli ykler iin
kullanlabilir.

E
iC
L
C VC
VT
ig
iT
R
VL
iT
ekil 4.9 Paralel rezonansla snm
Snm
Zaman
dV/dt
(b)
iT = iL - iC
E/R
Batarya
baland
VT
iT
iL,VL
VC
iC
ig
E/R

Rezonans devresi, doymaya ulaabilen bir
reaktr kullanmyla ekil 4.10 daki gibi
gelitirilebilir. Bu reaktr demir nveli
yksek endktansl bir reaktrdr. Ancak
doyma blgesinde endktans dktr.
ekil 4.10 daki devrede tristr tetiklenirse
L byk olduu iin doyma blgesine geene kadar yava bir osilasyon olur. Doyma
blgesinde L azalacandan akm birden artar ve yarm periyot devam eder. Bu akm yk
akmyla ayn ynde tristr den akar. osilasyon akm doyma blgesinden knca yine az bir
akmla devam eder ve ters ynde akmaya balar. Bu akm yine doyma blgesine ulaabilirse
tristr sndrr. Bu devre ile ykn iletimde kalma sresi arttrlm olur.

Eer yk endktifse yk ularna ekil 4.12 de grld gibi diyot balanmaldr.
Ayrca LC osilasyon devresinin akmna yk zerinden akmasn nlemek iin LC ularna
diyot balanabilir.
E
C
L
D2 T
D1
Yk
E
C
D1
D2
L
ekil 4.12 Paralel rezonansl snm devresi
(diyotlar eklenmi)
ekil 4.13 Yksek endktansl ykler iin
rezonans devresi

E
L
C
R
ekil 4.10 Doyumlu reaktrl paralel snm devresi
ON
OFF
reaktr doyumda
ekil 4.11 Doyumlu reaktrl paralel snm devresi ekilleri
VT
iT
iL,VL
VC
iC
ig
Ykn endktans deeri ekil 4.13 deki rezonans endktansndan ok daha bykse,
ekil 4.13 devresini kullanmak dier devreleri kullanmaktan daha avantajldr. Avantaj: L
endktansnn, tristrn akm art hzn snrlayabilmesidir. Ayrca tristr snme giderken
akm yava yava azalacaktr, bylece tristrde ters ynde yk birikmesi az olacaktr.
Devredeki D2 diyodu yk (motor) sebebiyle kapasitrn dolumunda problem olumasn
nlemektedir. kapasitrn yk araclyla dolmas ise besleme kaynandan ar gerilim
dm olmasn nleyecektir.

4.3 KUPLAJLI DEVRE

Yk akmn tayan tristr, kendisine seri bir endktrle sndrlebilir. Bu endktr
zerinde DC besleme gerilimine ters ve ondan daha byk deerli bir gerilim
oluturulmaldr. Bu gerilim tristr ularnda ters kutuplanma meydana getirir ve yeterince
uzun olursa tristr sner.
ekil 4.14 (a) ve (b) de dolu
kondansatr geriliminin
endktr araclyla tristr
sndrmesine ait devreler
grlmektedir. ekil 4.14
(a) da kaynak devreye
balannca C kondansatr,
L2 ve D2 zerinden
yaklak 2E kadar dolar. T1 tetiklenirse; L1
araclyla yk, kaynaa balanm olur. T2
tetiklenince kondansatr gerilim L1 zerinde
T1 tristrn sndrr. L1, C rezonans
devresi kondansatr ters ynde doldurarak
T2 tristrn sndrr. Bundan sonra
kondansatr, L2 ve D2 araclyla yeniden
T1 tristrn sndrecek ekilde doldurulur.
Bu devrede, L2 C devresinin rezonans
frekans, L1 C devresinden ok daha
dktr. Dolaysyla Cnin L1 zerinden
boalmas, L2 den bamszdr. L2, L1 den
daha byk seilmelidir. Eer D2 yerine, T2
sndkten sonra iletim giren bir tristr
balanrsa L2 daha kk seilebilir ve
OFF sresi azaltlabilir. ekil 4.14 (c)
dalga ekilleri grlmektedir. Yk akm kare dalga biimindedir. ekil 4.14(a) daki devrede
kullanlan elemanlarn kaypsz olduu kabul edilirse her anahtarlamada bir kondansatr
ularndaki gerilim 2E kadar byyecektir. Bu durum ekil 4.15 de grlmektedir.

E
D1
T1
L1
C
D2
L2
Yk
R
VL
ig1
VT1
iT1
VT2
T2
ig2
iL1
iT2
VC
Yk
(a) (b)
ON OFF
ekil 4.14 Harici darbeyle komtasyon
a)Dorudan balant b) Karlkl kuplajl
c) Dalga ekilleri
E'den byk
E/R
VC
ig1
VL, iT1
ig2
iT2
iL1
VT1
VT2
snm zaman

L2, C devresindeki osilasyon -3E,+3E
eklinde olacak ve sonuta 4E
deerine ulaacaktr. Aslnda kayplar
bu deere kadar klmasn nler. T2
ularna ters balanacak bir diyot ile
bir periyotluk bir salnm salanarak
da kapasitr gerilimi 2E ile
snrlandrlabilir.

ekil 4.16da ise kuplajl darbe devresi grlmektedir. Bu devrede yk kaynaa baland
anda kondansatr snm iin
gerekli ynde dolar. T1 in
tetiklenmesiyle, yk akmnn
art L2 de gerilim endkleyecek
bu da karlkl endktansla L1de
gerilim indkleyecektir. Bu
gerilim, kondansatr zerinden i
akm geirerek onu
dolduracaktr. D diyodu da
kondansatrn dearj olmasn nler. T2 tetiklendiinde kondansatr, T1 i sndrr ve ters
ynde dolar. T1 in bir sonraki tetikleniiyle L1, C ve D zerinde meydana gelen osilasyon
kondansatr dolduracak, bu gerilime ekil 4.16 (b) de grld gibi m.di
L
/dt gerilimi de
katkda bulunacaktr.

ekil 4.16 daki kuplajl darbe devresinin dier iki devreye stnl yk zerinden
kapasitrn dolmas ve bylece snm iin gerekli artlarn garantilenmi olmasdr. Ayrca
yk akm ne kadar ok olursa kapasitrn dolumu da o kadar ok olacandan, tristr snm
iin o kadar ok sre, kondansatr tarafndan salanabilecektir.

E
L2
D2
2E C
3E
3E
4E
E
-2E
ekil 4.15 - ekil 4.14 (a)'da T1 'in ilk sn sonras artlar
E
T1
T2
D
L1
L2
M
Yk
C
E
Yk
MdiL/dt
L2diL/dt
iL
iC
ekil 4.16 Kuolajl darbe devresiyle komtasyon
4.4 BR BAKA YK BESLEYEN TRSTR ARACILIIYLA KOMTASYON

zellikle inverterlerde bulunan ou devreler, yk akmn, sndrlecek tristrden
uzaklatrarak dier yk akm tayan tristr ya da diyoda transfer eden komtasyon teknii
kullanrlar. ki eit yk arasnda akm transfer eden byle bir devre ekil 4.17de
grlmektedir.
T1 tetiklendiinde bir yk kaynaa
balanrken ayn zamanda C kondansatr dier
yk ve T1 araclyla dolar. T2 tetiklendiinde
ise C kondansatr T1 i sndrr ve ters ynde
dolar. Bu anda T2 zerinden dier yk kaynaa
balanm olur. Bu devreden yola klarak
ekil 4.18 deki basit inverter devreyi
oluturabilir.

Bu devrede eit zaman aralklaryla iki
tristrn tetiklenmesi yk ularnda AC
gerilim oluturur. Tamamlayc bir
devre olan McMurray-Bedford darbe
komtasyonlu kpr devresi ekil
4.19 da grlmektedir. eer T1 ve T2
iletimde ise yk kaynaa bal demektir
veya T3 ve T4 iletimdeyse yk ters
ynde akmgeecek ekilde kaynaa
bal demektir. Bylece yk ularnda
AC gerilim elde edilebilir.

E
is
iL1
R
C
R
iL2
iT2
iT1
T1 T2
ig2
VT2 VT1
ig1
VC
(a)
ig1
ig2
VC
iC
iL1
iT1
iL2
iT2
VT1
VT2
is
E/R
2E/R
E/R
3E/R
E
-E
2E
R
e
-t/RC
max di/dt
snm zaman
Batarya
baland
ilk tetikleme
ON/OFF OFF/ON
1 Periyot
Zaman (t)
max dV/dt
ekil 4.17 Eit iki yk arasnda komtasyon
Yk
VL
i1
i2
VL
ekil 4.18 - ekil 4.17 (a)'nn invertere dntrlmesi
E
Yk
D1
D4
C1
C4
T1
T4
L1
L4
T3
T2
C3
C2
D3
D2
C1 = C2 = C3 = C4 = C L1 = L2 = L3 = L4 = L
ekil 4.19 Tamamlayc darbe komtasyonlu kpr devresi (Mc-Murray - Bedford)

ekil 4.19 daki komtasyonu
incelersek: T1 (ve T2) iletimde ve yk
akmn tarlarken T4 tetiklenirse yk akm
T4e transfer olarak T1 i sndrecektir.
Dier iki tristrde (T2 ve T3) bir deiiklik
olmakszn T1in sndrlmesi, ykn
kaynaktan ayrlmasna neden olur. T4le
ayn anda T3 tetiklenirse T1 ve T2 ayn anda
sner ve yk ters ynde kaynaa balanm
olur. ekil 4.20de komtasyon esnasndaki
olaylar grlmektedir.
ekil 4.20(a) da T4n tetiklenmesi
nce artlar bulunmaktadr. C4, E ile
doludur. Endktrde depolanan enerji
1/2LI
2
dir. T4 tetiklenince ekil 4.20 (b)
deki artlar gerekleir. C4n gerilimi L4
ularna uygulanr ve bu da L1 zerinde E
gerilimi endkler. Bu sebeple T1 ters
kutuplanarak sner. ekil 4.20 (b) deki akm
dal T4n tetiklenmesinden sonra L1,
L4 teki depolanan enerjinin deimemesi
sebebiyledir. L1 den akmakta olan I akm
L4 e transfer olur, bylece 1/2LI
2
enerji
E
E
C4
T1
T4
L1=L
L4=L
T2
I
E
E
I
I
E
C4 I
E
E=LdI/dt
T2
E
I
I
C1
I/2
E
E
D4
L4
E
i
0
0
ekil 4.20 Omik yk iin snm artlar
a) T4 tetiklenmeden nce b) T4 tetiklendikten hemen sonra
c) Kondansatr gerilimi ters olmaya baladktan sonra
(a)
(b)
(c)
seviyesi korunmu olur. Omik bir yk varsaym ile yk akm sfra derken, I akm eit
oranda C1 ve C4 zerinden ekilir. C1 ve C4, L4 ile osilasyona girer. (f=1/2 LC 2 ) C4n
gerilimi (1/2)E ye dnce T1 pozitif kutuplanr, bu zamana kadar da T1 bloke olmu olur.
Devrede diyotlar olmasayd, osilasyon sebebiyle C1 ularndaki gerilim 2E nin zerine
kacak ve sonuta E seviyesine inecekti. D4 sebebiyle C4 ularndaki gerilim ters dnemez,
ekil 4.20 (c) de grld gibi L4n
azalan akm D4 diyodundan devresini
tamamlar. Bylece C1, E seviyesine
kadar dolar. T4n akm ise D4 ve L4
deki kayplar sebebiyle sfra der.
ou durumda yk endktif olduu iin
yk akm srekli olacaktr. Ayrca
ykn endktans, komtasyon
devresinin endktansndan ok daha
byktr. Bu durumda T4
tetiklendikten hemen sonra akm
deiiklii ekil 4.21 (a) daki gibi olur.

C4n dearj akm iki kat artmtr.
nk kondansatr hem ykn hem
de T4n akmn salamaktadr.
Komtasyon periyodunca yk
akmnn deimediini kabul
edersek, D4 iletime geince T4n
akm azalr, yk akm da T2 ve D4 zerinden akar, ancak yk ularndaki gerilim sfrdr. (
ekil 4.21 (b) )
Yukardaki ekilde ise LC seri devresi ve yedek tristrlerde snm ve akm transferi
gerekletirilen devre grlyor. T1 ile T2 veya T3 ile T4 iletime alnarak yk kaynaa
balanabilir.

I
C4
E
E
L
I
T4
Yk
I
T2
I
L
i
T4
Yk
I
T2
I
D4
I+i
ekil 4.21 Endktif yk iin snm artlar
a) T4 tetiklendikten hemen sonra b) D4 diyodu iletimdeyken
(a)
(b)
E
T1A
T4A
C L
T1
T4
D1
D4
Yk
T3
T2
ekil 4.22 Yedek tristrlerle darbe komtasyonu
Devrede T1 tristr sndrebilmek
iin T1
A
nn tetiklenmesi gerekir.
Komtasyon sresince dalga ekilleri ekil
4.23 de grlmektedir.
Devrede komtasyon aamada
gereklemektedir ve komtasyon
sresince yk akm sabit kalmaktadr. T1
A
tetiklenirse, ekil 4.24 (a) da grld
gibi CL devresi T1 ile seri olur ve
kondansatr T1 zerinden boalr. t1
annda kondansatr akm I
L
ye eit olur ve
T1 sner
Kondansatr akm artmaya devam
eder. I
L
den fazlas D1 diyodundan geer
(ekil 4.24(b) ) kondansatr gerilimi ters
evrilince, akm yk akmnn altna
der. D1in akm azalr ve D4 iletime
geer. Bylece ekil 4.24 (c) de olduu
gibi LC kaynak ularna balanm olur.
Kondansatr, basit bir LC devresinden daha fazla bir gerilime ular. Kondansatr akm ters
dnmek isteyince T1
A
tristr t3 annda sner, D4 diyodu yk akmn zerine alr.

ekil 4.23 teki artlar zetlersek I
C
akm I
L
den daha byk bir pik deere sahip
olmaldr. T1 tristrnn snm zaman, D1 diyodunun iletimde kalma sresi kadardr. Bu
anda tristre uygulanan ters kuplajlama gerilimi, D1 zerindeki gerilim dm kadardr. T1
ularndaki gerilimin deiim hz yksek olduu iin pratikte bu art D4 diyodunun daha
erken akm zerine almas demektir, bu da C kondansatrnn daha fazla gerilimle dolmas
anlamna gelir. Bylece bir sonraki komtasyon daha kolay yaplabilir.

E
iT1A
VC
Yk
ig1A
iC
VT1
iD1
iD4
IL
IL
ig1A
VC
iT1A, iC
iT1
iT1
iD1
iD4
VT1
ileri gerilim
dm
snm zaman
D'de ileri gerilim
dm
Zaman
dV/dt
IL
iC - IL
IL - iC
IL
(a) (b)
(c)
4.5 FORMLLERLE ZET

Bu blmde DC
kaynaa bal tristrlerin
snm ile ilgili devreler
anlatlmtr. Ykn tipine
gre devre uygulamalar yer
almamtr. Devrelere R-C
veya L-C kombinasyonlar
ierdiinden devre
davranna uygun formller
verilecektir. R-C devresinde
akm ve gerilim zamana gre
deimeleri ekil 4.25 teki
gibidir. i=Be
-t/T
v=E+ Ae
-t/T

ve zaman sabiti T=R.C dir

C
R
i
E
V
(a)
E/R
i
V
(b)
t
i
E
V
(c)
V
(d)
t
i
V
E
E+V
R
ekil 4.25 RC devresinde dolum koullar
C
R
i
E
(a)
L
V
E
i
V
(b)
E
t
V
i
E
t
(c) (d)
ekil 4.26 - RLC seri devresi (ilk artlar sfr)
a) Devre b) az snml c) kritik d) ar snml
t=0 ise A ve B belirlenebilir. ekil 4.26 da grlen RLC seri devresinin ise cevab
szkonusu olabilir. ou snm devreleri az snml devrelerdir. ekil 4.26 iin eitlikler:

Az snml R
2
<4L<C1 ise i=Ae
-t
sin(wt+ )

d
i
/d
t
= A [e
-t
cos(wt+ ) - e
-t
sin(wt+ )]

v=E+ B e
-t
sin(wt+ )

d
v
/d
t
= A [e
-t
wcos(wt+ K) - e
-t
sin(wt+ K)]
=R/2L

w= [(1/LC) (R/2L)
2
]
1/2

Formllerdeki A, B, ve K sabitleri t= 0 ilk atnda belirlenebilir + ihmal edilebiliyorsa R=0
ve snmsz devre szkonsudur.

i=A sin(w
n
t+ )
w= E + B sin(w
n
t+ K)
w
n=
(1/LC)
1/2

snmsz tabii frekans. Ar snm durumunda

R
2
>4L/C olup

i=Ae
-at
+ Be
-bt

a= (R/2L) [(R/2L)
2
- (1/LC)]
1/2

b= (R/2L) + [(R/2L)
2
- (1/LC)]
1/2
dir.

A, B, C, D sabitleri yine t=0 artndan belirlenebilir. Kritik snml durum iin

R
2
= 4L/C1 ise

i=e
-t
(At+ B)

v=E + e
-t
(Ct+D)

=R/2L olup t= 0 dan A,B,C ve D belirlenebilir.

Guc Elektronigi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Guc Elektronigi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

tufanuyaroglu@yahoo.co.uk - 1 - www.uyaroglu.

HAT FAZ ort

sin cos sin cos sin sin

+ = cos cos sin

+ = cos cos sin

You might also like