YILDIZ TEKNK NVERSTES Elektronik ve Haberleme Mhendislii Blm

LOJK DEVRELER DERS NOTLARI

Prof. Dr. Erturul ER

Devreler ve Sistemler Anabilimdal

STANBUL, 2001

BLM 1 SAYISAL DZGELER ...............................................................................1

1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 Saysal Dizgelerin (sistem) Temel Kavramlar .......................................................................1 Bilginin letilmesi ......................................................................................................................4 Bilginin Saklanmas ..................................................................................................................4 Bilginin lenmesi .....................................................................................................................5 Konumsal Say Dizgeleri ..........................................................................................................6 Taban dntrlmesi........................................................................................................7 1.5.1 Aritmetik .............................................................................................................................9 1.5.2

BLM 2 BOOLE CEBRNE GR .......................................................................12

2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 Matematiksel Genel Kavramlar..............................................................................................12 Boole Cebri..............................................................................................................................14 Sonlu Kmeler Arasnda Tanmlanan Fonksiyonlar ...........................................................18 Boole ve Boole Olmayan Fonksiyonlar ................................................................................19 ki Deerli Boole Cebri ve Anahtar Fonksiyonlar ...............................................................25 zet ..........................................................................................................................................27

BLM 3 SAYISAL DZGELER VE BOOLE CEBR..............................................28

3.1 3.2 3.3 3.4 Giri ..........................................................................................................................................28 nermeler Cebri ve ki Deerli Boole Cebri ....................................................................28 Kap Elemanlarndan Oluan Devreler ve ki Deerli Boole Cebri..............................29 zet ..........................................................................................................................................38

BLM 4 KOMBNEZONSAL DEVRE SENTEZ ...................................................39

4.1 4.2 Giri ..........................................................................................................................................39 Tablo Yntemiyle Minimal Fonksiyonlarn Bulunmas .......................................................41 Tablo yntemi...................................................................................................................41 4.2.1 Asal Bileenlerin Bulunmas.............................................................................................42 4.2.2 Asal bileenler tablosu ve minimal fonksiyonlarn bulunmas....................................44 4.2.3 Btn ndirgenemeyen ve minimal fonksiyonlarn belirlenmesi ...................................45 4.2.4 Karnaugh Diyagramlaryla Fonksiyonlarn minimalletirilmesi.........................................50 Karnaugh diyagramlar.....................................................................................................50 4.3.1 Karnaugh diyagramlarnda kpler ve bunlara kar den arpmlar(toplamlar) terimleri52 4.3.2 Karnaugh diyagramlaryla minimal fonksiyon(larn) bulunmas .......................................53 4.3.3 Ksmen belirlenmi fonksiyonlar ve karnaugh diyagramlaryla minimalletirilmeleri .......56 4.3.4

4.3

4.4

Kombinezonsal devre sentezi .............................................................................................58 Paralel toplaycnn sentezi ............................................................................................59 4.4.1 Kod dntrc sentezi................................................................................................61 4.4.2

BLM 5 KOMBNEZONSAL MSI VE LSI ELEMANLARI ..................................63

5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 GR ........................................................................................................................................63 Paralel toplayc.......................................................................................................................63 Karlatrma devresi..............................................................................................................68 zcler (Decoders).............................................................................................................69 Multiplexer (oullayc) devreler .........................................................................................72 Read-Only Memory (ROM) .....................................................................................................75 PLA (Programable Logic Array) ............................................................................................77

BLM 6 ARDIIL MANTIK DEVRELER .............................................................81

6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 Giri ..........................................................................................................................................81 Ardl Makinelerin Modellendirilmesi ..................................................................................82 Ardl Makinelerin Snflandrlmas ....................................................................................85 Bellek Elemanlar ....................................................................................................................86 Bellek elemanlarnn tetiklenmesi .........................................................................................91 Tm devre olarak bellek elemanlar yardmc girileri ........................................................98

BLM 7 ARDIIL DEVRELERN ANALZ ..........................................................99

7.1 7.2 Saatli ardl devrelerin analizi ..............................................................................................99 rnek bir Moore makinesi analizi..........................................................................................99 Matematiksel model ve analiz ........................................................................................100 7.2.1 Durum tablosu ve analiz..............................................................................................101 7.2.2 Durum diyagram ve analiz ............................................................................................102 7.2.3 Zaman diyagram (Timing diagram)...............................................................................102 7.2.4 rnek bir Mealy makinesi analizi ........................................................................................103

7.3

BLM 8 ARDIIL DEVRELERN SENTEZ .......................................................107

8.1 8.2 8.3 8.4 Sentez ynteminin genel admlar.......................................................................................107 Modulo 8 ileri sayc..............................................................................................................110 zel bir sayc devresi ..........................................................................................................112 Dizi detektr ........................................................................................................................115

ii

BLM 9 ARDIIL DEVRELERDE DURUM NDRGENMES VE DURUM KODLAMASI .............................................................................................................118

9.1 Durum indirgemesi (state reduction)..................................................................................118 Eletirme tablosu ile durum indirgemesi yntemi.........................................................120 9.1.1 Edeer durum snflar ile durum indirgemesi yntemi.................................................122 9.1.2 Durum kodlamas (state assignment).................................................................................124 Kod says ve edeer durum kodlar ............................................................................124 9.2.1 Durum kodlamas ...........................................................................................................127 9.2.2

9.2

BLM 10 YAZMALAR, SAYICILAR, BELLEKLER..........................................130

10.1 10.1.1 10.1.2 10.2 10.2.1 10.2.2 10.2.3 10.2.4 10.3 1.1.1 10.3.2 10.3.3 10.4 Yazmalar ..........................................................................................................................130 Paralel yklemeli yazmalar...........................................................................................130 telemeli yazmalar.......................................................................................................133 Sayclar (Counters).........................................................................................................136 kili Asenkron Sayclar (Binary ripple counter) ..............................................................136 kili kodlanm onlu asenkron sayc (BCD binary coded decimal ripple counter) .........137 kili senkron sayclar......................................................................................................139 Paralel yklemeli ikili senkron sayclar..........................................................................140 Sayclarn uygulamas olarak, zamanlama dizileri reten devreler............................142 Kelime-zaman darbesinin retilmesi .............................................................................143 Saysal sistemlerde zaman iaretleri .............................................................................143 Johnson sayclar ve 8 li zaman iareti reteleri.....................................................145 Bellek birimi ......................................................................................................................146

EKLER
EK 1 EK 2

..............................................................................................................148
Kaynaka ...........................................................................................................................148 rnek Snav Sorular ........................................................................................................149

iii

BLM 1 SAYISAL DZGELER

1.1 Saysal Dizgelerin (sistem) Temel Kavramlar

Bilgi saklanr, iletilir veya ilenirken eitli fiziksel yaplarda grlr: harfler (yazalar), saylar, elektriksel byklkler, k, duman, kimyasal yaplar gibi. Biz elektriksel yapda (akm, gerilim) olan iaretlerle ilgileneceiz. Bu iaretlerin zamana gre deiimi farkl biimde grlebilir. a. Srekli iaretler: R reel saylar kmesi olmak zere f:R R ye tanmlanan fonksiyonlardr. Her bir t anna belli bir reel say kar der (ekil.1.1.a). b. Ayrk zamanl (discrete) iaretler: N doal saylar kmesi olmak zere f:N R ye tanmlanan fonksiyonlardr. Yalnzca belli t ler iin fonksiyon tanmlanmtr. Saysal szgelerdeki rneklenmi iaret, ayrk zamanl iarete bir rnektir. (ekil.1.1b) f(t) f(t) f(t)

t a)Srekli iaret b)Ayrk zamanl iaret

t c)Saysal iaret

ekil 1.1 Farkl biimlerde grlen iaretler c. Saysal (digital) iaretler: S, N nin sonlu bir alt kmesi olmak kouluyla f:N S ye tanmlanan fonksiyonlardr. Bu fonksiyonlarn ayrk olan fonksiyonlardan fark, deer kmesinin, R reel saylar kmesi yerine, N doal saylar kmesinin sonlu bir alt kmesi olmasdr (ekil.1.1.c). S kmesindeki eleman says (m), kullanlan mant belirler, mli mantk gibi. Saysal dizgelerde S=(0,1) ikili mant yaygn bir biimde kullanlmaktadr. Yariletken elemanlarn gvenilir almas olan iletimde ve kesimde alma 0,1 simgelerine kar drlr. Bu dersin kapsam iinde yalnzca ikili mantkla ilgileneceiz. Gnlk yaantmzda bilgi al veriini (saklama, iletme ve ileme) harfler (yazalar), noktalama iaretleri, rakamlar gibi simgeler araclyla yapmaktayz. Bu farkl simgelerden oluan kmeye abece (alfabe), abecenin her bir elemanna da sayamak (digit) diyeceiz. Allagelen abecenin, saysal dizgeye ilikin saysal iaretin deer kmesi olan, S=( 0,1) abecesine dntrlmesine kodlama (dmleme) denir. Biliim kuramnda bilgi birimi ikili (bit) dir. Bir soruya ilikin sorana gre ayn olaslkl iki yanta, bir bitlik bilgi tayor denir. rnein (evet, hayr); (var, yok); (1,0) abeceleri 1

birer bitlik bilgi tarlar. Buna gre m sayamakl bir abecenin her bir sayama (log2m) bitlik bilgi tar. Bir baka deyile m sayamakl abecenin her bir sayamana, (0,1) li simgeler kar drrsek (kodlarsak), k log2m bantsn salayan en kk tam say olan k tane (0,1) simgesine gereksinim vardr. rnein m=4 sayamakl (A,.B,C,D) abecesinin her bir eleman log24=2 bitlik bilgi tar, yani A=00 B=01 C=10 D=11 biiminde kodlanabilir ve her bir sayamaa (0,1) li iki tane simge kar drlm olur. Bu da bit saysna eittir. Yani bu abece 2 bitlik bilgi tar. Pratikte kullanlan, harfler, rakamlar ve noktalama iaretlerinden oluan altmz abeceyi, ikili abaceye dntren en yaygn alphanumeric (abece ve saylar) kod, ASCII (American Standard Code for Information Interchange) kodudur. Altmz abecedeki her bir sayamak 7 bitle temsil edilebilir. Aadaki Tablo 1.1 de bu kod verilmitir. rnein A ve a iin kodlar A a b7b6b5b4b3b2b1 10 0 0001 1 1 0 0 0 0 1 dr. Tablo 1.1 ASCII kodu b7 b4 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 b3 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 b2 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 b6 b1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 b5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 0 NUL SOH STX ETX EOT ENQ ACK BEL BS HT LF VT FF CR SO SI 0 0 1 DLE DC1 DC2 DC3 DC4 NAK SYN ETB CAN EM SUB ESC FS GS RS US 0 1 0 SP ! " # $ % & , ( ) . + , . / 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 : ; < = > ? 0 1 1 @ A B C D E F G H I J K L M N O 1 0 0 P Q R S T U V W X Y Z [ \ ] ^ 1 0 1 , a b c d e f g h j k l m n o 1 1 0 1 1 1 p q r s t u v w x y z { | } ~ DEL

ASCII koduna alternatif olarak kullanlan EBCDIC (Extended Binary Coded Decimal Interchange Code) kodu vardr, genellikle IBM bilgisayarlarda kullanlr. Yalnzca nmerik olan kodlar da vardr. 10 lu abecedeki sayamaklarn ikili abecedeki karlklarn veren kodlar, genellikle BCD (Binary Coded Decimal) olarak anlrlar. log2 10 = 3 ile 4 arasnda bir say olduundan, bu kodlamada 4 bit'e gereksinim vardr. Bu durumda 10 kod kullanlacak dier 6 kod ise atl kalacaktr. Aadaki Tablo 1.2 de BCD kodlar verilmitir. Koyu blmedeki rakamlar konumlarn arlklarn 2

gstermektedir. rnein 7421 kodunda 8 rakam 1.7+0.4+0.2+1.1 olarak bulunur. Son stunda ki kodlama 8421 koduna 3 eklenerek bulunur. 1. stundaki kod yaygn bir biimde kullanlr ve BCD kod dendii zaman bu kod anlalr.

Tablo 1.2 Deiik BCD kodlar Onlu ayamak 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 8421 odu 8421 0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111 1000 1001 5421 odu 5421 0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111 1011 1100 7421 odu 7421 0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 1000 1001 1010 Excess kodu 8421 0011 0100 0101 0110 0111 1000 1001 1010 1011 1100

Tablo 1.2 Gray kodu

0 1 2 3 4 5 6 7

000 001 011 010 110 111 101 100

Gray kodu bir baka ska kullanlan koddur. Bu koda dntrlecek abecedeki sral elemanlarn ikili kodlanmasnda komu sralardaki kodlarda yalnzca bir bitte deiiklik vardr. rnein yukarda Tablo 1.3 te verilen 3 bitli Gray kodunda 3 ve 4 gibi komu elemanlara verilen kodlarda, (010, 110) yalnzca en soldaki bit deimi dierleri deimemitir. imdiye kadar, ekil 1.2 de canlandrld gibi, saysal dizgenin giriine gelen (0,1) abeceli saysal iaretin, allagelen abece'den kodlama ile nasl retildiini grdk. imdide saysal dizgenin i yapsn, alt dizgelerini grelim. Saysal dizge bilginin iletimine yarayan iletim elemanlar, bilginin saklanmasna yarayan bellek elemanlar ve bilginin ilenmesi, yeni bilgi retilmesine yarayan ilem elemanlarndan oluur (ekil.1.2). Bu elemanlar arasnda egdm salayan komut iaretleri, neredeki bilginin ne kadar saklanaca veya ne zaman neredeki bilginin nasl ileneceini belirler.

Bellek elemanlar Altmz abece kodlama (0,1) abecesi Saysal iaret Iletim elemanlar lem elemanlar

ekil.1.2. Saysal dizge ve i yaps. 1.2 Bilginin letilmesi Bilginin iletilmesi iletim elemanlaryla olur: letken tel, elektromagnetik alan gibi. Tellerle yaplan iletimde kodlama sonucu elde edilen n bitlik bilginin her biti bir telle iletilebilir, buna paralel iletim denir. Ya da bilgiye ilikin bitler bir tel zerinde zaman iinde sral olarak iletilebilir, buna da seri iletim denir. Paralel iletimin daha hzl olaca aktr, bedeli tel maliyetidir. Bu nedenle uzak mesafelerdeki iletimde, genellikle seri iletim; ksa mesafelerdeki iletimde ise paralel iletim seilir. 1.3 Bilginin Saklanmas Bilgi, devingen (dinamik) bellek elemanlaryla tekrarlanarak sakland gibi, duraan (statik) bellek elemanlaryla da uzun sreler saklanabilir. rnein disketler, compact diskler (CD) , hard diskler gibi Devingen bellek elemanlar, yeni bir komut gelene kadar bir bitlik bir bilgiyi saklayan elemanlardr. eitli trleri vardr. ekil.1.3 de bir bellek elemanna ilikin giri ve klar gsterilmitir. C komut darbelerinin giri ucudur, bu darbeler geldiinde bellek eleman D giriini kabul eder. Q ktr. Q', Q nun tmleyeni diye adlandrlr ve Q=0 iken Q'=1, Q=1 iken Q'=0 olur. Gecikme eleman olarak bilinen bu eleman, komut iareti varken giriine gelen saysal iareti kna telenmi olarak vermektedir. Girile k arasndaki ilikiyi Q(i+1)=D(i) biiminde
D Q Q

C C t1 D Q

t2

Q' ekil.1.3 Gecikme bellek eleman ve giri k ilikisine bir rnek.

ifade edebiliriz. Bu da i anndaki giriin (i+1) annda kta grlmesidir. ekil.1.3 de t = t1 ve t=t2 anlarnda, ayn giriler iin klarn farkl olduu gzlemlenir. k, giriler cinsinden yegane olarak belirlenememektedir. Bu zellik bellek elemanl devrelerde grlen genel bir zelliktir. Byle elemanlar ieren mantk devrelerine ardl (sequential) devreler denir. ekil.1.4 te verilen gecikme elemanlarndan olumu mantk devresi, bilginin depolanmasna ilikin bir rnek devredir. Baka elemanlarn klar olan X Y Z ularndaki bilgi, komuta iaret geldiinde gecikme elemanlarnn klarnda grlecektir. Komuta yeni bir iaret gelene kadar k ayn kalacak, yani bilgi depolanm olacaktr . Bu devreye yazma (register) devresi denir.
t=i x Gecikme1 t> i+1 Q =x
1

Gecikme2

Q2 = y

z Komut t=i

Gecikme3

Q =z
3

ekil.1.4. Bir yazma devresi. 1.4 Bilginin lenmesi Bilginin ilenmesi ilem elemanlaryla yaplr. Basit ikili ilem elemanlar kaplardr (Gate). Belli bal ilem elemanlar ve giri k bantlar ekil.1.5 de verilmitir.
A A C B C B A C

A 0 1

C 1 0

A 0 0 1 1

B 0 1 0 1

C 0 0 0 1

A 0 0 1 1

B 0 1 0 1

C 0 1 1 1

Tmleyen Kaps VE- Kaps VEYA - Kaps ekil.1.5.Yaygn biimde kullanlan ilem elemanlar. Tmleyen kaps knda giriinin zddn verir. VE (AND) kapsnda A giriine, kapy yneten iaret gzyle baklabilir. yle ki A=1 iken B=C yani kap ak ve A=0 iken C=0 yani kap kapaldr. VEYA(OR) kaps da girilerden en az biri veya ikisi birlikte 1 olduunda k 1 olur, aksi halde 0 olur. Konuma dilinde ve / veya' ya kar der. Bu ilem elemanlar yeni bilgi retirler, yani k bilgileri giri bilgilerinden farkldr ve klar giriler cinsinden yegane olarak belirlenir. Byle elemanlardan oluan mantk devrelerine kombinezonsal (combinational) devreler denir. 5

Kombinezonsal bir devre rnei olarak bir alarm devresi tasarlayalm. Grevli birinin kasay amasnda bir zilin almamasn, yabanc birinin ayn kasay amasnda ise zilin almasn salayan basit bir anahtarl devre ekil.1.6 da verilmitir. A B

ekil.1.6. Kombinezonsal bir alarm devresi. A ve B anahtarlarnn kapal olmas mantk 1'e, ak olmas mantk 0'a, zilin almas mantk 1'e almamas da mantk 0'a kar dsn. A anahtar grevlinin ie geldiinde at (0) ve gidiinde kapad (1) bir anahtar olsun. B anahtar da birinin kasay amasnda 1, aksi halde 0 olsun. Olas btn durumlar: A=0 (grevli var), B=0 (kasa kapal) ise Z=0 dr. zil almaz; A=0 (grevli var), B=1 (kasa alm) ise Z=0 dr, zil almaz -grevli varken yabancnn gelmeyeceini varsayalm- A=1 (grevli yok), B=0 (kasa kapal) ise Z=0 dr, zil almaz; A=1 (grevli yok), B=1 (kasa alm) ise Z=1dir, zil alar. Szn ettiimiz btn giri kombinezonlar ve k ekil.1.6 da ki tabloda verilmitir. Grld gibi VE kapsnn giri k ilikisi ile bu tablo ayndr. A ve B bilgileri zilin alp almamasna komuta eden bilgiyi (Z), ya ekildeki devre ile veya bir VE kapsyla retirler. 1.5 Konumsal Say Dizgeleri On tabanl bilinen abecenin, ilgilendiimiz iki tabanl (0,1) abecesine dntrlmesi ve bu abecede aritmetik ilemlerin yapln srasyla inceleyelim. Say dizgelerindeki sayamaklara "rakam"da denir. Kullanla gelen say dizgeleri, taban (radix) denen bir pozitif R tam says ile, R sayamakl (rakaml) sral bir abeceden oluan konumsal say dizgeleridir. rnein onlu sistemde R=10 olup sral abece R= {0,1,2, 3, 4,5,6, 7, 8, 9} kmesidir. Her konumun (basaman) R ile belirlenen bir arl vardr. Simgesel olarak R tabanl bir konumsal say dizgesinde N = dm.....d2 d1 d0.d-1.d-2.....dm ile ifade edilen N saysnn 10 tabanndaki karl

N|R= di R i = dm R m +..... + d2R2 + d1R1 + d0R0 +.d-1R-1 +.d-2R-2 +.....dm R m .....(1) formlyle belirlenir, d i R olup ilemler on tabannda yaplr. Grld gibi sayamaklarn bulunduklar konumlarn tabana bal arlklar vardr. Bu nedenle bu dizgelere konumsal say dizgeleri denilmektedir. rnein R=10 R= {0,1,2, 3, 4,5,6, 7, 8, 9} iin 10 tabanndaki 547 says 547|10 =5 10 +4 10 +7 10 =547|10 dur. te yandan R=2 R=(0,1) iin 2 tabanndaki 1101 says 1101|2 = 1.2 + 0 2 + 1 2 = 13|10 dur. Bir sayaman bir ilerletilmesi: sral abecede bir sonraki sayamaktr. rnein 1 in bir ilerletilmii 2, 9 un bir ilerletilmii 0 dr. Konumsal say dizgelerinde pozitif tam saylarn yazlmas yntemi 1) ilk tam say (0) dr 6
2 1 0 2 1 0

2) ikinci ve sonraki saylar yle yazlr: En kk arlkl basamaktaki sayamak bir ilerletilir. Eer ilerletme sonucu yeni sayamak (0) oluyorsa bu basamaa (konuma) (0) yazlr ve bir soldaki basamaktaki sayamak bir ilerletilir. Byle devam edilir. Tam saylarn bu biimde yazlmas saymaya kar der. 1.5.1 Taban dntrlmesi Yaygn biimde kullanlan tabanlar onlu, ikili , sekizli (octal) ve 16 tl (hexagonal) tabanlardr. Herhangi bir tabandaki bir saynn on-tabanna dntrlmesi (1) formlyle yaplr. On tabannda verilen herhangi bir sayy R tabanndaki sayya dntrmek iin tutulan yol ise; verilen sayy R ye (on-tabannda) blp kalan tutmak, kan blm tekrar R ye blmek kalan tutmak ve bu ileme blm sfr oluncaya kadar (Ni+1 =0) devam etmektir. Kalanlar geriye doru ard arda yazldnda, R tabanndaki say elde edilir. nk yukardaki (1) ifadesindeki di ler burada kalanlara kar dmektedir. Tant: N 10 : 10 tabanndaki say; R: istenen taban (blen); N i :Blm; d: kalan olsun. lemler 10 tabannda yaplmaktadr. d =N + 0 1 R R d d d N 10 N = 1+ 0 =N + 1+ 0 2 R R R2 R2 R2 . . N 10 d d d = N + i 1 + i 2 + ... + 0 i R Ri R2 Ri d d N d d d d d N 10 0 = i + i 1 + i 2 + ... + 0 = N ( = 0) + i + i 1 + i 2 + ... + i +1 i +1 2 3 i 2 3 i +1 R R R R R R R R R ________________________________________ N 10 = N = d R i + d Ri 1 + d R i 2 + ... + d R 0 i i i 1 i2 0 N 10

Bu anmda di en ok arlkl bit MSB (Most Significant Bit) d0 ise en az arlkl bit LSB(Least Significant Bit) olarak adlandrlrlar. Aada 10 tabanndaki 3545 saysnn 6 tabannda karlnn bulunmas bir rnek olarak verilmitir.

5 3545:6 = 590 + 6 2 590:6 = 98 + 6 2 98:6 = 16 + 3545 10 = 24225 6 6 4 16:6 = 2 + 6 2 2:6 = 0 + 6 On tabannda ondalkl bir saynn herhangi bir R tabannda karlnn bulunmas: Say R ile arplr (10 tabannda), tam ksm tutulur ; bulunan yeni ondalkl say tekrar R ile arplr ve tam ksm tutulur. Byle istenildii kadar devam edilir. Tutulan rakamlar ondalkl olarak ard arda yazlarak istenilen R tabanndaki ondalkl say bulunur. Tant bir nceki tanta benzer biimde yaplr. Aada ondalkl on tabanndaki 0.8906 saysnn 6 tabanna karlnn bulunmas bir rnek olarak verilmitir. 0.8906 6 = 5.3436 0.3436 6 = 2.0616 ? 0.8906 10 = 0.5202 6 0.0616 6 = 0.3696 0.3696 6 = 2.2176 Tam ve ondalkl ksm olan bir say iin dnm tam ve ondalkl ksm ayr ayr dnlerek iki admda yaplr. 10 tabannda 16 ya kadar saylarn dier baz tabanlardaki karlklar aada Tablo 1.3 te verilmitir. 16 tabannda gerekli olan ilave sayamaklar yaza(harf) olarak kullanlr. Tablo 1.3 Yaygn tabanlar aras dnmler 10 taban 2 taban 8 taban 16 taban 0 0000 00 0 1 0001 01 1 2 0010 02 2 3 0011 03 3 4 0100 04 4 5 0101 05 5 6 0110 06 6 7 0111 07 7 8 1000 10 8 9 1001 11 9 10 1010 12 A 11 1011 13 B 12 1100 14 C 13 1101 15 D 14 1110 16 E 15 1111 17 F 8

Grld gibi taban dntrrken, her hangi bir tabandan 10 tabanna dn (1) ifadesini kullanarak hemen yapabiliriz. 10 tabanndan herhangi bir tabana dnmde ise blme ilemleri yapmamz ve kalanlar saptamamz gerekir. Herhangi bir tabandan herhangi bir bir baka tabana dnm ise nce 10 tabanna, sonra varmak istediimiz tabana, dntrme ilemleri yapmak gerekmektedir. rnein 7 tabanndan 11 tabanna dnm yapmak iin nce 7 tabanndaki sayy 10 tabanna. sonrada bulunan 10 tabndaki sayy 11 tabanna dntrmek gerekir. 2 tabanndan 8 ve 16 tabanlarna geiler iin ksa yollar verilebilir. ki tabanndaki say LSB ten balayarak er er gruplandrlr ve her l grubun 8 tabanndaki karl yazlrsa 8 tabanndaki say bulunur. Tersi taban dnmnde 8 tabanndaki her bir sayamaa kar gelen bitlik iki tabanndaki saylar yan yana yazlarak bulunur. Tantn dnnz. rnein 101 001 111 010|2 = 5172|8 dir. Benzer biimde 16 tabanna geite de, drtl gruplar yapmak gerekir, rnein 1010.0111 1010|2 = A7A|16 dr. 1.5.2 Aritmetik Herhangi bir tabanl konumsal say dizgesinde aritmetik ilemler, onlu sistemdekine benzer biimde yaplr. Toplama: P ve Q tam saylarnn toplam (P+Q): P tam saysnn, en kk basamandaki rakamndan balayarak -bulunulan tabanda- Q defa ilerletilmesidir. Buda sayma ilemidir. Ancak ilgili tabana ilikin toplama tablosu kullanlarak, bu ilem daha basit yaplabilir. ki ve sekiz tabanl say dizgeleri iin toplama tablosu Tablo.1.4 de verilmitir. Tablo.1.4. ki ve sekiz taban iin toplama tablolar. + + 0 1 0 00 01 elde 1 01 10 0 1 2 3 4 5 6 7 0 0 1 1 2 2 2 3 4 3 3 4 5 6 4 4 5 6 7 10 5 5 6 7 10 11 12 6 6 7 10 11 12 13 14 7 7 10 11 12 13 14 15 16

Tablolarda grld gibi toplam iki basamakl bir say olabilir. Soldaki basamaktaki sayamaa (rakama) "elde" denir. Herhangi bir tabanda iki say toplanrken, nce en kk arlkl basamaktaki rakamlarn toplamndan balanr. Eer bu rakamlarn toplam, tabloda tek basamakl ise, bu rakam toplamda ki ayn arlkl basamak yerine konur. Elde nin 0 olduu dnlmtr. Eer en kk arlkl basamaktaki rakamlar 9

toplam, tabloda iki basamakl ise, birinci basamaktaki rakam toplamda ki en kk arlkl basamaa yazlr, ikinci basamaktaki rakam ise "elde" olarak bir soldaki basamaktaki rakamlar toplamna eklenir. Bu ileme sola doru devam edilir. Sonu toplam, toplanan saylardan bir basamak daha sola kayabilir. ki rnek aada verilmitir. 1101,01|2 +1011,11|2 11001,00|2 13,25|10 +11,75|10 25,00|10 772|8 +647|8 1641|8 506|10 +423|10 929|10

karma: karma ilemi karma tablosundan yararlanarak yaplr. Tablo.1.5 de iki taban iin verilen tabloda iki rakamn fark olan saylar iki basamakldr. Sadaki fark, soldaki ise karlan sayda bir nceki basamaktan alnan dnc gsterir. Bylece dn alnan basamaktaki rakam bir kltlm olur. Tablo.1.5. ki taban iin karma tablosu a 0 1 b 0 00 01 a-b fark 1 11 00
dn

Bir rnek aada verilmitir. 11010|2 - 111|2 10011|2

772|8 -647|8 123|8

arpma: Bu ilem tekrarlanm toplama ilemidir. arpma tablosundan yararlanarak daha abuk sonuca varlr. Tablo.1.6 da iki ve sekiz taban iin arpma tablolar verilmitir. ki rakamn arpmnda bulunan, iki basamakl saynn -tek basamakl ise soldaki basamanda (0) olduu dnlr - birinci basamandaki rakam arpmda ilgili basamaa yazlr, ikinci basamaktaki rakam ise arpmda bir soldaki basamaa elde olarak aktarlp, eklenir. Bu ilemlere on tabandakine benzer biimde devam edilir. Tablo.1.6. ki ve sekiz tabanlar iin arpm tablolar x X 0 1 0 0 0 1 0 1 0 1 2 3 4 5 6 7 0 0 1 0 1 2 0 2 4 3 0 3 6 11 4 0 4 10 14 20 5 0 5 12 17 24 31 6 0 6 14 22 30 36 44 7 0 7 16 25 34 43 52 61

10

arpmaya ilikin bir rnek aada verilmitir. 1101|2 x1011|2 1101 1101 0000 + 1101 10001111 772|8 x647|8 6726 3750 +5734 642026|8

Blme: Herhangi bir tabandaki blme ilemi, on tabanndakine benzer biimde yukarda anlatlan arpma ve karma ilemleriyle yaplr. ki taban iin iki rnek aada verilmitir. 1101| 1011 -1011 1,001 0010000 -1011 0101 1110| 10 -10 111 11 -10 10 -10 .. 14: 2 = 7

Sorular 1. Bir konumsal say dizgesindeki sayamak saysnn fazla olmasnn olumlu ve olumsuz birer ynn tartnz. 2. 1.5.1 blmnde anlatlan 8 ve 16 tabanlar ile iki taban arasndaki gei kolaylnn neden yle olduunu kantlaynz. 3. Bilgi iletiim sistemleri ile teknoloji arasndaki ilikiyi tartnz. 4. kili mantk yerine daha st deerde bir mantkla alan saysal sistemde bilgi iletiiminde ne yarar salanabilir aklaynz. 5. Analog ve saysal iaretlerin saklanabildii ortamlar tartnz.

11

BLM 2 BOOLE CEBRNE GR

Boole cebrinin aksiyomatik tanmna gemeden nce kullanacamz matematiksel kavramlarn tanmlarn anmsayalm. 2.1 Matematiksel Genel Kavramlar Tanm 2.1. Kartezyen arpm: A ve B kmelerinin kartezyen arpm AxB; x A, y B olmak zere btn (x, y) sral iftlerinden oluan kmedir. rnein A={a1a2}, B={b1b2b3}olmak zere AxB={(a1b1) (a1b2) (a1b3) (a2b1) (a2b2) (a2b3)}dr. Tanm 2.2. Bant (Relation): A dan B ye bant < A, B, R > lsdr. yle ki A tanm kmesi (domen), B deer kmesi, R bant olmak zere R AxB dir. Hemen grlyor ki R bir sral iftler kmesidir. R : A B ile gsterilir. rnein A ve B yukardaki rnekte verilen kmeler olmak zere, R={(a1b2) (a2b3)} kmesi bir bantdr. Tanm 2.3. Tamamen belirlenmi bant (Completely specified relation) : R bantsnda, tanm kmesindeki elemanlarn tamam grnyorsa bu bantya tamamen belirlenmi denir. Yukardaki rnekte verilen R bants tamamen belirlenmitir. Tanm 2.4. Fonksiyonel bant (functional relation): R bants tanm kmesindeki bir elemana deer kmesinde bir ve yalnz bir eleman kar dyorsa bu bantya fonksiyoneldir denir. A={a1a2a3} ve B={b1b2} kmeleri iin R={(a1b1) (a1b2) (a3b2)} bants fonksiyonel deil, fakat R = { (a1b2) (a2b3) (a3b2 ) bants fonksiyoneldir. Tanm 2.5. Fonksiyon: Tamamen belirlenmi fonksiyonel bantya fonksiyon denir. F : A B ile gsterilir. Yukarda verilen ikinci bant bir fonksiyondur. Tanm 2.6. n-lik ilem (n-ary operation) : A , A nn kendi zerinden n defa kartezyen arpm olan kme olmak zere : A A ya olan fonksiyona n-lik ilem denir. Yada n-deikenli fonksiyon denir. ekil.2.1 de verilen diyagramla gsterilen fonksiyon bir 2-li ilemdir.
n n

12

A2
A aaaa 1 1 a a a1a2 a1a3 a2a1 a2a2 a2a3 a3a1 a3a2 a3a3 a3 a1 a2
1 1 1 1

f a1a2, a1 1 A a1a2, a1 a1a3, a3 a2a1, a1 a2a2, a1 a2a3, a3 a3a1, a2 a3a2, a2 a3a3, a2

a1 a2 a3

ekil.2.1. 2-li ileme (iki deikenli bir fonksiyona) rnek. Tanm 2.7. Edeerlik bants (equivalence relation): R:A A ya bir bant aadaki zelliklerin n birden salyorsa bu bantya edeerlik bants denir, ve " = "` simgesi ile gsterilir. 1.Yansma (refleksive) zellii: a A iin (a,a) R dir. 2.Simetri zellii: (a,b) R ise (b,a) R dir. 3.Geililik (transitive) zellik: (a,b) R ve (b,c) R ise (a,c) R dir. Byle bir R bantsnn zellikleri a = a; a = b ise b = a; a = b, b = c ise a = c biiminde de ifade edilebilir. rnein A = {a1a2a3} kmesi iin R = {(a1a1) (a2a2) (a3a3)) (a1a2 ) (a2a1) } bir edeerlik bantsdr. Tanm 2.8. Sra bants (order relation): A A ya bir bant yalnzca yansma ve geililik zelliklerini salyor ve (a,b) R, (b,a) R iin a = b ise bu bantya sra bants denir ve " < " simgesi ile gsterilir. rnein A= {(a1a2a3 } kmesi iin R= {(a1a1) (a2a2) (a3a3) (a1a2) (a2a3) (a1a3)} bir sra bantsdr.

13

2.2 Boole Cebri Tanm 2.9. Boole Cebri: Boole cebri M = (S,R,A) ls ile verilen bir matematiksel sistemdir. yle ki S: Sonlu sayda elemandan oluan bir kmedir. R: 'Toplama' ve 'arpma' denen ve tanmlanan iki 2-Ii ilem ile 'tmleyen' denen ve tanmlanan bir 1-li ilemden oluan kmedir. A: S nin elemanlaryla R deki ilemlere ilikin aksiyomlar kmesidir. Toplama, arpma ve tmleyen ilemleri srasyla , , ' simgeleriyle gsterilir. lem tanm uyarnca bu matematiksel sistem kapaldr. Boole cebri aksiyomlar A.1 Yer deitirme (comutative) aksiyomu: a,b S iin 1. a b = b a 2. a b = b a dr. Dalma (distributive) aksiyomu 1. a (b c) = (a b) (a c) a,b,c S iin 2. a (b c) = (a b) (a c) dir.

A.2.

A.3. Birim elemanlar aksiyomu a S iin geerli olan yle bir 0 eleman vardr ki a ile toplandnda a nn kendisini verir. Yine a S iin yle bir 1 eleman vardr ki a ile arpldnda a nn kendisini verir. Yani 1. a 0 = 0 a = a 2. a 1 = 1 a = a dr. A.4. Tmleyen eleman aksiyomu a iin yle bir tmleyen denen a' eleman vardr ki 1. a a' = a' a = 1 2. a a' = a' a = 0 dr. Bundan sonra , simgeleri yerine srasyla alagelen kullanacaz. (+), (.) simgelerini

Teorem 2.1. Boole cebri aksiyomlarndan karlan bir teorem veya cebirsel eitlikten (+) ile (.) nn ve 1 ile 0 n yer deitirmeleriyle, yani (+) grlen yere (.), (.) grlen yere (+) ve 1 grlen yere 0, 0 grlen vere 1 koyarak, geerli olan ve dual denen ikinci bir teorem veya cebirsel eitlik bulunur. Tant: Her aksiyomun 1. ve 2. admlarndan birinden dierine yukarda sz edilen yer deitirmelerle geilir. Bunlara dual aksiyomlar da denir. yleyse var olan teorem veya cebirsel eitlik dual aksiyomlar kullanlarak tantlanr. Tanm 2.10. Sabit (deimez): Boole cebrindeki S kmesinin her bir eleman bir sabittir. Tanm 2.11. Deiken: S kmesindeki herhangi bir eleman simgeleyebilen bir simgedir. 14

Tanm 2.12. reysel (generic) deiken: Aksiyomlarda kullanlan deikenler olup, hem herhangi bir eleman (deimez veya deiken) hem de cebirsel ifade olabilirler. Teorem 2.2. Tmleyen eleman tektir. Tant: Varsayalm ki a ya ilikin farkl iki tmleyen eleman a'1 ve a'2 olsun. Yani a+a'1=1, a.a'1=0 ve a+a'2=1, a.a'2=0 olsun. a'1= 1.a'1 A.3.2 A.4.1 = (a+a'2). a'1 = a'1.(a+a'2) A.1.2 = a'1.a+a'1.a'2 A.2.2 = 0+a'1.a'2 A.4.2 =a.a'2+a'1.a'2 varsaymmzdan =a'2.(a+a'1) A.1.2 ve A.2.1 =a'2.1 A.4.1 A.3.2 =a'2 ann tmleyeni farkl iki a1 ve a2 olamaz, nk eittirler. Yani a' tektir. Tant olmayana ergi yntemiyle yaplmtr. Teorem 2.3. 1. a+1 = 1 2. a. 0 = 0 dr. Tant: a+1 = 1.(a+1) = (a+a' ) (a+1) = a+a'.1 = a+a' =1 2.eitlik dalite teoremince tantlanr. A.3.2 A. 4.1 A.2.2 A.3.2 A.4.1

Teorem 2.4. Birim elemanlarnn tmleyenleri 0'=1 ve 1'=0 dr. Tant: A.4.1 aksiyomunda a elemann 0 olarak alrsak 0+0'=1 dr. A.3.1 gereince sol taraf 0' dr, o halde 0'=1 dir. 1'=0 olduu dual aksiyomlardan yararlanarak tantlanr. Teorem 2.5. Edeer kuvvet (idempotent) teoremi a+a = a ve a.a = a dr. Tant: a+a = 1.(a+a) A.3.2 = (a+a') (a+a) A.4.1 = a+a'.a A.2.2 = a+0 A.4.2 =a A.3.1 dual eitlik benzer biimde tantlanr. Teorem 2.6. Herhangi bir a elemannn tmleyeninin tmleyeni, kendisine eittir. Yani (a' )'=a dr. 15

Tant: (a')' = (a' )'.1 = (a' )' (a+a' ) = (a' )'.a+(a' )'.a' = (a' )'.a+0 = (a' )'.a+a'.a = a. [(a' )'+ a' ] = a.1 =a A.3.2 A.4.1 A.2.1 A. 4.2 A.4.2 A.2.2 A.4.1 A.3.2

Teorem 2.7. Yutma teoremi: a, b Boole cebrinin elemanlar olmak zere a+a.b = a a.(a+b) = a eitlikleri geerlidir. Tant: a+a.b = a.1+a.b A.3.2 = a(1+b) A.2.2 = a.1 Teorem 2.3 =a A.3.2 Dier eitlik dualite teoremince tantlanr. Teorem 2.8. Boole cebrinin herhangi iki eleman arasnda a+a' b = a+b a.(a'+b) = ab eitlikleri salanr. Tant: a+a'b = (a+a') (a+b) A.2.1 = 1.(a+b) A.4.1 = a+b A.3.2 ikinci eitlik, yukarda tantladmz eitliin duali alnarak yaplr. Teorem 2.9. Boole cebri (+) ve(.) ilemleri iin gruplandrlabilir, yani associative dir. a+(b+c) = (a+b)+c a.(b.c) = (a.b) .c dir. Tant: X=a+(b+c) Y=(a+b)+c olsun. X = Y olduunu tantlayacaz. aX = aX = a[a+(b+c)] =a Teorem 2.7 ve aY = aY = a [(a+b)+c] = a (a+b)+a.c A. 2.2 = a+a.c Teorem 2.7 = a dr O halde edeerlik bantsnn geililik zellii gereince aX=aY=a (1) dr. 16

Dier taraftan a' X = a' [a+ (b+c) = a' a+a' (b+c) = 0+a' (b+c) = a' (b+c) ve a' Y = a' [(a+b)+c) = a' (a+b)+a' c = a' a+a' b+a' c = 0+a' (b+c) = a' (b+c) geililik zelliiyle a' X = a' Y = a' (b+c) 1 ve 2 eitliklerinden aX+a' X = aY+a' Y (a+a' )X = (a+a' )Y X=Y Yani a+(b+c) = (a+b)+c dir. Dual eitlik benzer biimde tantlanr.

A.2.2 A.4.2 A.3.1 A.2.2 A. 2.2 A.4.2 ve A.2.2 A.3.1 (2) dr. A.2.2 A.4.1

Teorem 2.10. De Morgan teoremi: Boole cebrinin birer eleman olan a ve b arasnda (a+b)' = a' b' (ab)' = a'+b' bantlar vardr. Tant: (a+b)+a' b' = [(a+b)+a' ] [(a+b)+b' ] A.2.a = [(a+a' )+b] [a+ (b+b' )] Teorem 2.9 = (1+b) (a+l) A.4.1 = 1.1 Teorem 2.3 =1 Teorem 2.5 Dier taraftan (a+b) . (a' b' ) = aa' b'+ba' b' A.2.a = 0 b'+a'0 A.4.b =0 dr. O halde aksiyom 4 gereince (a+b)' = a' b' dr. Dual olan ikinci ifade benzer biimde tantlanr. De Morgan teoremi, matematiksel tmevarmla (a1+a2+.. .+a3)' = (a'1-a'2 a3 .a'n )

ve

(a1.a2 .an) ' = a'1+ a'2+. .+a'n biiminde genelletirilebilir. Teorem 2.11. Consensus teoremi a.b + a' c + b.c = a.b + a'.c Tant: a.b + a' c + b.c = a.b + a' c + b.c.1 17

= a.b + a' c + b.c.( a + a' ) = a.b + a' c + a b c + a' b c = a b (1 + c ) + a' c (1+ b) = a.b + a'.c Teorem 2.2. m-elemanl bir I kmesinin btn alt kmelerinden oluan bir kuvvet kmesi S, kmeler kuramnn ( ) birleim, ( ) kesiim, tmleyen ilemleriyle bir Boole cebri oluturur. Tant kmeler teorisinin aksiyomlar ile Boole Cebri aksiyomlar arasndaki karllktan yararlanarak yaplabilir. rnek 2.1. Z={A,B} kmesinin alt kmelerinden oluan S= { (), (A),(B),(AB)} kmesi, kmeler kuramnn kesiim, birleim, tmleyen ilemleriyle bir Boole cebri oluturur. S kmesinin elemanlar iin birlein, kesiim ve tmleyen ilemlerine ilikin tanm tablolar aada verildii gibidir. (Tablo 2.1). 1 ve 0 birim elemanlar srasyla (A,B) ve kmeleri alnarak, bamsz aksiyomlarn saland grlr Tablo 2.1. S kmesine ilikin ilemlerin tanm bantlar. (A) (B) (A,B) () (A) (B) (A,B) ' () () () (A) (B) (A,B) () () () () () () (A,B) (A) (A) (A) (A,B) (A,B) (A) () (A) () (A,) (A) (B) (B) (B) (A,B) (B) (A,B) (B) () () (B) (B) (B) (A) (A,B) (A,B) (A,B) (A,B) (A,B) (A,B) () (A) (B) (A,B) (A,B) () a) Birleim ilemi b) Kesiim ilemi c)Tmleyen 2.3 Sonlu Kmeler Arasnda Tanmlanan Fonksiyonlar Teorem 2.13. f : A B tanmlanan farkl fonksiyon says, Ann kardinalitesi #A=p ve B nin kardinalitesi #B=N, olduuna gre, N farkl iaretin tekrarlanabilir p li permtasyonlar (devirim) says olan N p dir. Yani her bir permtasyon bir fonksiyona kar der. Tant tekrarlanabilen elemanl permtasyon tanmyla kolayca yaplr. rnek 2.2. A = (a1,a2,a3) ve B = (b1,b2) olsun. #A = p = 3 ve #B = N = 2 dir. fonksiyon says f1 a1 a2 a3 b1 b1 b1
n p

N = 2 = 8 dir. Btn fonksiyonlar aada verilmitir. f7 f2 f3 f4 f5 f6 f8 b2 b2 b2 b1 b2 b2 b2 b1 b2 b2 b2 b1 b2 b1 b1 b1 b2 b1 b1 b1 b2

Teorem 2.14. S S ya tanmlanabilen farkl n-deikenli fonksiyon says, S in

N kardinalitesi (#S = N) N olmak zere N( ) dir. n

Tant: Tanm 2.6 da verilen n-deikenli fonksiyon tanm uyarnca, S in n kez kartezyen arpm olan S
n

= SxSx....xS kmesindeki eleman says N 18

yani N

tekrarlanabilen farkl elemann n li permtasyonlar says kadardr (#S =N ). yleyse Teorem 2.12 den dolay S S'e fonksiyon says N
n n (N )

dir.

rnek 2.3. S = (S1,S2,S3) olduuna gre f:S S e tanmlanan iki deikenli

(3 ) 9 n 2 fonksiyon says, N = 3, n = 2 olduundan N(N ) = 3 =3 = 19683 dr. S kmesinde 2

N = 3 = 9 eleman vardr ve tablo 2.2. de gsterilmitir. lk iki stun srasyla x1, x2 bamsz deikenlerinin ald deerlere kar der. Dier stunlardan her biri bir fonksiyona kar der. Tablo 2.2. elemanl bir kmeye ilikin tanmlanabilen iki deikenli fonksiyonlar. x1 x2 a1a1 a1a2 a1a3 a2a1 a2a2 a2a3 a3a1 a3a2 a3a3 f1(x1 x2) a1 a1 a1 a1 a1 a1 a1 a1 a1 f2 (x1 x2) f3(x1 x2) a1 a1 a1 a1 a1 a1 a1 a1 a2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f19683(x1 x2) a3 a3 a3 a3 a3 a3 a3 a3 a3

2.4

Boole ve Boole Olmayan Fonksiyonlar

Tanm 2.13. n-deikenli Boole fonksiyonu: x1, x2 ,...xn deikenlerine (+), (.), () ilemleri uygulayarak, S kmesindeki her bir elemana S kmesinde bir eleman kar dren fonksiyona denir. Bir baka yaklamla forml biiminde ifade edilebilen Sn S e fonksiyonlardr. Boole olan fonksiyonlarn dndaki btn fonksiyonlara Boole olmayan fonksiyon denir. Tanm 2.14. Boole fonksiyonunun uzunluu: Boole fonksiyonunun formlle verilen ifadesinde tekrarlanm veya tekrarlanmam sabitler, tekrarlanm veya tekrarlanmam deikenler ile tekrarlanm veya tekrarlanmam ilemlerin toplam saysdr. F = a, f = x1 1 uzunluklu fonksiyona, f=xi 2 uzunluklu, f = x1+x2 ise 3 uzunluklu fonksiyona birer rnektir. Bir fonksiyon, yazl biimine gre farkl uzunlukta olabilir. rnein f1= (x1+x2)' ve f2= x'1.x'2 fonksiyonlar edeer olup birincisi 4 uzunluklu ikincisi ise 5 uzunlukludur. 19
n

Teorem 2.15. f(x1x2. xi ...xn) | xi Boole fonksiyonu, f(x1. . .xn) = f(x1...xi....xn)| veya duali f(x1. . .xn)=

= 0

= f(x1,x2. .a. xn )olmak zere n-deikenli bir

xi = 0

x'i + f (x1...xi...xn)|

xi =1

xi

(1)

[(x1...xi....xn)|x =1
i

+x'i ] [ f (x1...xi...Xn)|

biimlerinde yazlabilir.

xi =0

+ xi ]

(2)

Tant: nce ilk ifadeyi matematiksel tmevarmla sonra ikinci ifadeyi dual alarak tantlayalm. L=1 uzunluklu Boole fonksiyonlar iin (1) ifadesi geerlidir. L=1 uzunluklu Boole fonksiyonlar f(x1. . .xn)=a, f(x1. . .xn)= xi dir. f(x1. . .xn)=a iin f(x1...xi....xn)| = a, f(x1...xi....xn)| 1 =a olup xi =0 xi = f(x1...xi....xn)| x' + f (x1...xi...xn)| xi = a x'i+a xi = a(x'i + xi) = a.1 = a dr. x 0 i x
i= i =1

f(x1. . .xn)= xi iin f(x1...xi....xn)| f(x ...x ....xn)| xi =0 =0, 1 i xi =1=1 olup f(x1...xi....xn)| x'i + f (x1...xi...xn)| xi = 0 x'i+1 xi = 0 + xi = xi dir. x x
i =0 i =1

dir.

f(x1. . .xn)= xJ iin f(x1...xi....xn)| =x f(x ...x ....xn)| =x xi =0 J , 1 i xi =1 J olup x' + f (x1...xi...xn)| x = xJ x'i+xJ xi = xJ(x'i + xi) = xJ1 = xJ f(x1...xi....xn)| xi =0 i xi =1 i

imdi L .k iin (1) ifadesinin geerli olduunu varsayalm ve L = k+1 uzunluklu bir Boole fonksiyonu iin bu ifadenin geerliliini tantlayalm. (k+1) uzunluklu bir Boole fonksiyonu k veya daha kk uzunluklu g ve h fonksiyonlar cinsinden ancak aadaki farkl biimde yazlabilir. a) b) f(x1..xn) = g(x1..xn).h(x1..xn) f(x1. .xn) = g(x1..xn)+h(x1..xn)

c) f(x1. .xn)=[g(x1..xn) ]' Bu olas farkl durumu ayr ayr inceleyelim. a) g ve h nn uzunluklar L veya daha kk uzunluklu olduklarna gre g(x1. . .xn)=g(x1...xi....xn)| x' + g (x1...xi...xn)| x xi =0 i xi =1 i h(x1. . .xn)=h(x1...xi....xn)| x' + h (x1...xi...xn)| x xi =0 i xi =1 i 20

yazlabilir. yleyse g(x1...xi .xn).h(x1...xi ...xn) = g(x1...xi....xn)| =f(x1...xi....xn)| b)

xi = 0

h(x1...xi....xn)| x' xi =0 xi =0 i +g (x1...xi...xn)| h (x1...xi...xn)| x xi =1 xi =1 i x'i + f (x1...xi...xn)| xi x

i =1

g(x1...xi .xn)+h(x1...xi ...xn) = [g(x1...xi....xn)|

xi =0+ xi =1

h(x1...xi....xn)|

xi =0

]x'i ] xi

+[g (x1...xi...xn)| =f(x1...xi....xn) c) xi =0| x'i + f (x1...xi...xn)| xi =1 xi

+ h (x1...xi...xn)|

xi =1

[g(x1..xn) ]' = [ g(x1...xi....xn)|xi =0 x'i + g (x1...xi...xn)|xi =1 xi ]'

= [ (g' (x1...xi....xn)| xi + xi ) . (g' (x1...xi...xn)| + x'i ) ] xi =0 xi =1 = g' (x1...xi....xn)| g' (x1...xi...xn)| + g'(x1...xi....xn)| x' + g'(x1...xi...xn)| xi =0 xi =1 xi =0 i xi
=1

Consensus teoremi gereince = g' (x1...xi....xn)| . x'i + g' (x1...xi...xn)| x xi =0 xi =1 i = f(x1...xi....xn)| x'i + f (x1...xi...xn)| xi x x
i =0 i =1

L = k+1 uzunluklu f fonksiyonu iin de verilen bant geerli olduuna gre her zaman geerlidir. (2) eitlii (1) eitliinin duali olduundan, geerlidir. Teorem 2.15. Boole fonksiyonlarnn birinci tip kanonik anm: f : S S e ndeikenli bir Boole fonksiyonu "arpmlar terimleri toplam" f(x1. . .xn) = f (0,0,...,0) x'1.x'2 .. x'n+ f (0,0,...0,1) x'1.x'2 .. xn+ f (1,1,...,1) x1x
2 n

xn biiminde ifade edilebilir.

Tant: Verilen fonksiyonun, teorem 2.15 e gre anm ard ardna n kez uygulanarak f(x1. . .xn) = x'1 f (0, x2....xn) + x1 f (1, x2. xn) = x'1 f(0, x2....xn) + x1 f (1, x2. xn)

= x'1 [ x'2 f (0, 0,...xn) + x2 f (0, 1, xn) ]+x1 [ x'2 f (1, 0,...xn) + x2 f (1, 1, xn) ] = --= f (0,0,...,0) x'1.x'2 x'n+ f (0,0,...,1) x'1.x'2 xn+ f (1,0,.1..,1) x1x'2x3 xn+ ........... ............+ f (1,1,...,1) x1.x 2 xn bulunur.

21

1. tip kanonik anm bir baka biimde f (x1x2 ....xn ) =

2 n

f(i) m (x x ..x
i
1 2

n)

yazlabilir, yle ki f(0) = f(0,0,. . ,0) f(1) = f(0,0, . .,1) . f(2n-1) = f(1,1, . .,1) ve m0 (x1x2 . . xn) = x'1x'2 . . x'n m1 (x1x2 . . xn) = x'1x'2 . . xn . . . n m2 -1 (x1x2 . . xn) = x1x2 . . xn dr. f(i) ve mi deki i, 0 < i < 2n-1 olan 10 tabannda bir saydr. f(i) ye ilikin eitliin sanda fonksiyonun deikenlerinin aldklar deerlerin saptanmas: i saysnn iki tabanndaki karlnda, basamaklar deikenlere kar drldnde, basamaklarda ki sayamaklar ilgili deikenlerin aldklar deerlerdir. mi lere ilikin eitliin sandaki arpm terimlerindeki deikenlerin saptanmas: i saysnn iki tabanndaki karlnda, basamaklar deikenlere kar drldnde, bir basamaktaki sayamak 0 ise ilgili deiken tmleyen (x') olarak, sayamak 1 ise ilgili deiken kendi (x) olarak arpmlar teriminde grlr. Tanm 2.15 Minterim: Bir Boole fonksiyonuna ilikin 1.tip kanonik anmda arpmlar terimlerine minterim denir Teorem 2.16 Boole Fonksiyonunun ikinci tip kanonik anm: f:Sn S e ndeikenli bir Boole fonksiyonu "toplamlar terimleri arpm" f(x1., x2 xn) =

i= 0

f(1,1,..1)+x'1+x'2+. .+x'n] biiminde ifade edilebilir.

=[ f (0,0,.. ,0) + x1 +x2 +. . +Xn)]

f (0,0,. .1)+x1+x2+. .+x'n] ..[

Tant: Teorem 2.15 in duali alnarak tant yaplr. 22

2. tip kanonik anm bir baka biimde f (x1x2 ....xn ) =

2n 1 i=0

[f(i)+.Mi (x1x2 ..xn )]

yazlabilir, yle ki f(i) 1. tip kanonik anmda tanmland gibidir Mi ler ise M0 (x1x2 . . xn) = x1 + x2 +. . +xn M1 (x1x2 . . xn) = x1 + x2 +. . + x'n . . . n M2 -1 (x1x2 . . xn) = x'1 + x'2 +. . + x'n dr.
n

Mi deki i 0 < i <2 -1 olan 10 tabannda bir saydr. Mi ye ilikin eitliin sandaki toplam terimlerindeki deikenlerin saptanmas: i saysnn iki tabanndaki karlnda basamaklar deikenlere kar drldnde, bir basamaktaki sayamak 0 ise ilgili deiken kendi (x) olarak, sayamak 1 ise ilgili deiken tmleyen (x') olarak toplamlar terimlerinde grlr. Tanm 2.16 Makterim: Bir Boole fonksiyonuna ilikin 2. tip kanonik anmda toplamlar terimlerine Makterim denir. Teorem 2.17.Bir Boole fonksiyonuna ilikin 1. ve 2. tip anmlar yeganedir. Tant: Varsayalm ki bir Boole fonksiyonun farkl iki 1. tip anm X ve Y olsun. X ve Y farkl olduuna gre, en az bir minterimin katsays X ve Y de farkl olmak zorundadr. Bu demektir ki fonksiyonun ayn bir tanm elemanna farkl iki deer eleman kar der, fonksiyon tanmyla eliir. O halde farkl iki 1. tip anm olamaz. 2. tip anm iinde benzer tant yaplr. Sonu 2.1. Herhangi bir n-deikenli Boole fonksiyonuna ilikin 0,1 simgelerinin n-li permtasyonlar says (2 ) kadar olan tanm elemanna kar den deer elemanlar biliniyorsa, bu fonksiyon yegane olarak belirlenmi olur. Bir baka deyile herhangi bir Boole fonksiyonu 2n zel deeriyle yegane olarak belirlenir. Bu sonu 1. ve 2. tip kanonik anmlardan hemen grlmektedir. rnek 2.4. rnek 2.1 de verilen S kmesi iin f:S S e tanmlanan iki deerli bir Boole fonksiyonun 2 =2 = 4 adet 0,1 simgelerinden oluan tanm eleman iin ald deerler f(0,0) = A; f(0,1) = 1; f(1,0) = 0; f(1,1) = B olsun. Bu Boole fonksiyonuna ilikin 1. tip kanonik anm: f(x1x2) = f (0,0)x'1x'2+f (0,1)x'1x2+f(1,0)x1x'2+f (1,1)x1x2 = Ax1x2,+x1x2+Bx1x2 dir. 2. tip kanonik anm 23
n 2 2 n

f(x1x2) = [f(0,0)+x1+x2] [f(0,1)+x1+x'2] [f(1,0)+x'1+x2] [f(1,1)+x'1+x'2] = (A+x1+x2) (x'1+x2) (B+x'1+x'2) dr. S2 kmesindeki dier tanm elemanlar iin Boole fonksiyonunun ald deer elemanlar yukardaki herhangi bir anm formlnden hesaplanarak bulunabilir. Bu fonksiyon tablo biiminde tablo 2.3 de verilmitir. rnein x1x2 = AB domen eleman iin Boole fonksiyonunun ald deer. rnek 2.1 deki ilem tanm tablolarndan yararlanarak f(x1x2) |=Ax1x2+x'1x2 +B x1x2 = A A' B' +A' B + B A B = 0.B' + B.B+0.B=B x1= B bulunur.
x1= A, x2= B

S2 S

00 A

01 1

Tablo2.3. rnek Boole fonksiyonu iin S2 S ilikisi 10 11 0A 0B A0 B0 1A 1B A1 B1 AA 0 B A 1 0 A 0 B B 1 0

AB B

BA A

BB 1

Sonu 2.2. Verilen bir fonksiyonun Boole olup olmadna, 1. veya 2. tip kanonik anmlardan yararlanarak, karar verilebilir. Verilen f:S2 S fonksiyon Boole varsaylarak, 0,1 den olumu 2n tanm eleman iin fonksiyonun ald deerden yararlanarak 1. (2.) tip kanonik anm yazlr. n: deiken says N=#S olduuna gre, tanm kmesinde arta kalan (Nn-2n) tanm eleman iin fonksiyonun ald deer, 1 (2.) tip kanonik anm formlyle bulunan deerlerden farkl ise fonksiyon Boole olmayan fonksiyon, ayn ise fonksiyon Boole fonksiyonudur. rnek 2.5. rnek 2.1 de yerilen S={() , (A) , (B) , (AB) } kmesi ile (+) , ( . ) , ( ' ) ilemlerinin oluturduu Boole cebrinde S2 S e tanmlanan 2 deikenli iki fonksiyon tablo 2.4 te verilmitir. N=4, n=2 dir f1 fonksiyonu rnek 2.4 te verilen fonksiyon olup bir Boole fonksiyonudur. nk tablo 2.4 te ift izgi ile ayrlan birinci blgedeki verilerle f1 e ilikin kanonik anmlar, ikinci blgedeki f1 e ilikin verileri salar. f2 fonksiyonu ise 0-1 den olumu 2n =22=4 tanm eleman iin f1 in ald deerleri almaktadr. f2, Boole fonksiyonu olsayd f1 in ayn olacakt. Oysa f1(0,A)=A olduu halde f2(0,A)=0 dr. O halde f2 Boole fonksiyonu olamaz, Boole olmayan bir fonksiyondur. Tablo 2.4 te, ift izgi ile ayrlan 1. blgede f1 in ald deerleri alan, fakat ikinci blgede en az bir yerde f1 den farkl olan Boole olmayan ok sayda fonksiyon verilebilir. 00 A A Tablo.2.4. Boole olan ve olmayan fonksiyonlara rnek. 01 10 11 0A 0B A0 B0 1A 1B A1 B1 AA 1 1 0 0 B B A 0 1 1 0 0 A A 0 0 B B B B 1 1 0 0 AB B B BA A A BB 1 1

S2 f1 f2

24

dir. f:S S e n-deikenli Boole olmayan fonksiyon says ise [N - N ) ] dir. 1.veya 2. kanonik anmlar gereince, Boole fonksiyonlar iin 0,1 den olumu 2 tanm elemanna kar den deer elemanlar bamsz olarak seilebilir. Farkl seim says, N dir. -N farkl iaretin 2 Ii permtasyonlar says- Dier tanm elemanlarna kar den deer elemanlar bamsz seilemez, nk anm formlyle yegane olarak belirlenirler. O halde Boole fonksiyonu says N
n (2 ) n (N ) n

n (2 )

Sonu 2.3. # S = N olduuna gre f:Sn S n-deikenli Boole fonksiyonu says

n n (N ) n (2

dir. Sn S e toplam fonksiyon

says, teorem 2.13 uyarnca N(N

n (N ) n (2 )

n )

olduuna gre Boole olmayan fonksiyon says

[N - N ] dir. Sonu 2.4. S = {0,1} kmesi iin tanmlanan Sn S e n-deikenli fonksiyonlarn tamam Boole fonksiyonudur. N
n (N )

=N

n (2 )

= 2

n (2 )

dir.

2.5

ki Deerli Boole Cebri ve Anahtar Fonksiyonlar

Tanm 2.17. ki deerli Boole Cebri: 0 ve 1 birim elemanlarndan oluan S={0,1} kmesinin, Tablo 2.5 te verilen toplama, arpma, tmleyen ilemleriyle oluturduu Boole cebrine iki deerli Boole cebri denir. Tablo 2.5. S={0,1} kmesi iin tanmlanan toplama,arpma, tmleyen ilemleri. + 0 1 . 0 1 ' 0 0 1 0 0 0 0 1 1 1 1 1 0 1 1 0 leride ki konularda iki deerli Boole cebrinin bir matematiksel model olarak temsil ettii fiziksel sistemler zerinde duracaz. Tanm 2.8 . Anahtar fonksiyonlar: ki deerli Boole cebrinde tanmlanan fonksiyonlara anahtar fonksiyonlar denir. Sonu 2.4 uyarnca ikili Boole cebrinde tanmlanan btn fonksiyonlar Boole fonksiyonu olduuna gre, btn anahtar fonksiyonlar Boole fonksiyonu olup forml biiminde ifade edilebilirler. Tanm 2.19. Doru ve yanl minterimler: kili Boole cebrinde tanmlanan anahtar fonksiyonlarnn 1. tip kanonik anmnda katsays 1 olan minterimlere doru, 0 olan minterimlere ise yanl minterim denir. Tanm 2.20. Doru ye yanl makterimler: kili Boole cebrinde tanmlanan anahtar fonksiyonlarnn 2. tip kanonik anmnda katsays 1 olan makterimlere yanl, 0 olan makterimlere ise doru makterim denir. Anahtar fonksiyonlarnn 1. tip kanonik anmlarnda yalnzca doru minterimleri, 2. tip kanonik anmda yalnzca doru makterimlerin dnlmesi yeter. nk 1. tip 25

anmda 1, 2. tip anmda 0 olurlar ve fonksiyonun ifadesinde grlmezler. O nedenle 1. ve 2. tip kanonik anmlar f(x1,x2.. .xn) = Doru makterimler biiminde yazlabilir. Anahtar fonksiyonlarnn bir gsterilimi de f(x1,x2.. .xn) = Doru minterimler veya

biiminde olur. rnein f(x1x2x3) = 2,4,5,7 ile gsterilen anahtar fonksiyonu f(010) =f (100) = f (101) = f (111) =1 ve f(000) = f (001) = f(011) =f (110) = 0 olan bir fonksiyondur. Tanm 2.21 Doruluk tablosu: ki deerli Boole cebrinde bir fonksiyona ilikin tanm ve deer kmesi elemanlarn gsteren tabloya doruluk tablosu denir. rnek 2.6. Aadaki Tablo 2.6 da bir anahtar fonksiyonuna ilikin doruluk tablosu ve minterim ve makterimler verilmitir. Tablo 2.6.Bir Boole fonksiyonuna ilikin doruluk tablosu. ve fonksiyona ilikin minterim ve makterimler. x2 x3 x1 f(x1x2x3) Minterimler makterimler i 2 1 f(i) Mi Mi 2 2 20 0 1 2 3 4 5 6 7 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 0 1 0 1 1 0 1
m0=x'1x'2x'3 m1=x'1x'2x3 m2=x'1x2x'3 m3=x'1x2x3 m4=x1x'2x'3 m5=x1x'2x3 m6=x1x2x'3 m7=x1x2x3 M0=x1+x2+x3 M1=x1+x2+x'3 M2=x1+x'2+x3 M3=x1+x'2+x'3 M4=x'1+x2+x3 M5=x'1+x2+x'3 M6=x'1+x'2+x3 M7=x'1+x'2+x'3

f(x1,x2.. .xn) = Doru makterimlerin 10 tabanndaki indisleri

f(x1,x2.. .xn) = Doru minterimlerin 10 tabanndaki indisleri, veya

rnek fonksiyonun 1. tip kanonik anm f (x1x2x3) = 2,4,5,7 = f(0)m0+f(1)m1+f(2)m2+f(3)m3+f(4)m4+f(5)m5 + f(6)m6+f(7)m7 = 0.m0+0 m1+1 m2+0 m3+1 m4+1 m5+0 m6+ 1 m7 = m2+m4+m5+m7 = x'1x2x'3+x1x'2x'3+x1x'2x3+x1x2x3 dr. 2.tip kanonik anm ise f (x1x2x3)= 0,1,3,6 =[f(0)+M0] [f(1)+M1] [f(2)+M2)] [f(3)+M3] [f(4)+M4] [f(5)+M5]+[f(6)+M6] +f[(7)+M7] =[0+M0] [0+M1] [1+M2] [0+M3] [l+M4] [l+M5] [0+M6] [1+M7] 26

=M0.M1.M3.M6 =(x1+x2+x3) (x1+x2+x'3) (x1+x'2+x'3 ) (x'1+x'2+x3) dr 2.6 zet Bu blmde en genel anlamda Boole cebri ve bu cebirde tanmlanan Boole olan fonksiyonlarla Boole olmayan fonksiyonlar incelenmitir. Boole olan fonksiyonlara ilikin genel 1. ve 2. tip kanonik anmlar verilmitir. Son olarak ta ikili Boole cebri, bu cebirde tanmlanan anahtar fonksiyonlar ve bu fonksiyonlarn minterim ve makterimler cinsinden nasl yazld gsterilmitir. Bundan sonraki blmlerde yalnzca ikili Boole cebri kullanlacaktr.

27

BLM 3 SAYISAL DZGELER VE BOOLE CEBR

1.1 Giri Bu blmde srasyla nermeler cebrinin ve kap elemanlarndan oluan saysal dizgelerin,ikili Boole cebri ile matematiksel olarak nasl modellendirilecei incelenecektir. Boole cebrindeki {S} kmesinin 1 ve 0 elemanlar, fiziksel dizgelerdeki elektriksel byklklerin (akm veya gerilim) olup olmamasna kar drleceklerdir. Tanm 3.1. Akm mant: Bir ikili saysal dizgede 1 ve 0 simgeleri akmn olup olmamasn simgeliyorsa, bu dizge akm mant ile alyor denir. Tanm 3.2. Gerilim mant: Bir ikili saysal dizgede 1 ve 0 simgeleri gerilimin olup olmamasn simgeliyorsa, bu dizge gerilim mant ile alyor denir. Tanm 3.3. Pozitif mantk: kili saysal dizgede herhangi bir noktada 1 in simgeledii gerilim (akm) 0 n simgeledii gerilimden (akmdan) bykse dizge pozitif mantkla alyor denir. Tanm 3.4. Negatif mantk: kili saysal dizgede herhangi bir noktada 1 in simgeledii gerilim (akm) 0'n simgeledii gerilimden (akmdan) kkse dizge negatif mantkla alyor denir. 3.2 nermeler Cebri ve ki Deerli Boole Cebri Bilindii gibi nermeler cebri dilin matematiksel betimlemesinde kullanlr. Bu betimlemede nermelerin zellii ya doru ya da yanl olmasdr. Buna gre "Bu gn Gmsuyunda yamur yaabilir" bir nerme deildir ama "Bugn Gmsuyunda yamur yad bir nermedir. Dilde kullandmz baz cmleler, nermeler cebrinin ( ) birleim, ( ) kesiim, (`) olumsuz ilemleriyle aadaki tablo 3.1 deki gibi betimlenebilirler. X ve Y nerme deikenleri olup D(doru) ve Y(yanl) deerlerinden birini alrlar. Tablo 3.1. Dildeki cmleler, nermeler cebri ve Boole cebri karlatrmas. Dildeki ifade nermeler Cebrinde Boole Cebrinde olumsuz x -x Olumsuz x' x veya y veya ikisi de x y Birleim x+y x ve y x y Kesiim x.y Eer x yleyse y x y x,y' yi gerektirir x'+y x eer ve yalnz y x=y xy+x'y' Teorem 3.1. S={ D(doru), Y(yanl) } kmesi ve aada tablo 3.2 te tanmlanan toplama( ), arpma( ), olumsuz(-) ilemleri, bir Boole cebri oluturur. 28

Tablo 3.2. nermeler cebri ilemlerinden toplama, arpma ve olumsuz ilemlerinin tanm tablosu. x y X Y X Y -x D D D D Y D Y D Y Y Y D D Y D Y Y Y Y D Tant: D 1, Y 0 a kar drlp, Boole cebri aksiyomlar salatlarak tant yaplabilir. nerme fonksiyonu bir Boole fonksiyonu ile temsil edilebilir. rnein aadaki koullardan en az biri ( VE/VEYA) salandnda doru(D), aksi halde yanl(Y) olan bir F nerme fonksiyonu dnelim. Bu fonksiyon bir asansrn gvenilir alabilmesi iin uyar iareti reten fonksiyonda olabilir. F nermesi, a) Asansr almakta, ii bo ve arlmamsa ve/veya b) Asansr almakta ve kaps ak koullar altnda doru aksi halde yanl olsun. imdi srasyla U,V,Y,Z deikenlerini aadaki nermelerle tanmlayalm. U: Asansr alyor V: Asansr bo Y: Asansr arlm ; Y': Asansr arlmam z: Kap ak ; z': Kap kapal Koullardan herhangi biri salandnda F = 1, salanmadnda ise F=0 olacaktr. Bu lojik toplama ilemidir. Yani F, koullarn toplam biiminde grlecektir. Herhangi bir koul ise belli deikenlerin birlikte 1 deeri almalarnda (1); herhangi bir deikenin istenmeyen bir deer almasnda (0) olacaktr. Bu ilem lojik arpma ilemine kar der. Netice olarak F nerme fonksiyonu, deikenlerin arpmyla elde edilen koullarn, toplam biiminde grlecektir. Buna gre F nermesi: F = UVY'+UZ biiminde bir Boole fonksiyonu ile ifade edilebilir. Bu Boole fonksiyonu zerinde yaplacak eitli ilemler sonucu szle anlatm farkl biimlerde ifade edilebilir. rnein yukardaki fonksiyondaki terimler U parantezine alnabilir. 3.3 Kap Elemanlarndan Oluan Devreler ve ki Deerli Boole Cebri nce yaygn biimde kullanlan kap elemanlarn tanyalm. 1.VE kaps (AND gate): ekil 3. 1 de giri k ilikisinin doruluk tablosu ve gsterilii verilmitir.

29

x y 0 0 1 1 0 1 0 1

xy 0 0 0 1 x y xy

ekil 3.1 VE kapsnn doruluk tablosu ve gsterilii 2. VEYA kaps (OR gate): ekil 3.2 de giri k ilikisinin doruluk tablosu ve gsterilii verilmitir.
x 0 0 1 1 y 0 1 0 1 x+y 0 1 1 1 x y x+y

ekil 3.2 VEYA kapsnn doruluk tablosu ve gsterilii 3. TMLEYEN kaps (NOT gate): ekil 3.3 te giri k ilikisinin doruluk tablosu ve gsterilii verilmitir.
x 0 1 x' 1 0 x x'

ekil 3.3. Tmleyen kapsnn doruluk tablosu ve gsterilii 4. TVE kaps (NAND Gate): ekil 3.4 te giri k ilikisinin doruluk tablosu ve gsterilii verilmitir.
x 0 0 1 1 y (xy) ' 0 1 1 1 0 1 1 0 x y

(xy) '

ekil 3.4. TVE kapsnn doruluk tablosu ve gsterilii 5.TVEYA kaps (NOR gate): ekil 3.5 te giri k ilikisinin doruluk tablosu ve gsterilii verilmitir.
x 0 0 1 1 y 0 1 0 1 (x+y) ' 1 0 0 0 x y (x+y) '

ekil3.5. TVEYA kapsnn doruluk tablosu ve gsterilii. 6.Ayrcal-VEYA kaps (Exclusive-OR gate): ekil 3.6 da giri k ilikisinin doruluk tablosu ve gsterilii verilmitir. 30

y x y

x 0 0 0 x y 0 1 1 y 1 0 1 1 1 0 ekil 3.6 Ayrcal-VEYA kapsna ilikin doruluk tablosu ve gsterilii.

Bir kombinezonsal devreye ilikin Boole fonksiyonu, kaplara ilikin giri - k bants (tanm bants) forml biiminde yazlarak ta kolayca bulunabilir. Ayrcal-VEYA kapsnn VEYA kapsndan ayrlmas 11 girii iin de kn 0 olmasdr. Yani Ayrcal-VEYA kaps giriler farkl iaretli ise 1 kn, ayn iaretli ise 0 kn verir. Kaplarn knda, tmleyen ilemi iin kullanlan kk yuvarlak (o) iareti; kaplarn girilerinde, deikenlerin tmleyenleri iin de kullanlabilir. Tanm 3.14. Giri yelpazesi (Fan in) Bir kap elemanna uygulanabilecek maksimum giri saysna denir. Tanm 3.5. k yelpazesi (Fan out) Bir kap elemanndan alnabilecek maksimum k saysna denir. Tanm 3.6. Mantk devresi: Sonlu sayda kap elemanlarndan oluan ve ayn bir giriine birden fazla kn bal olmad birleik devreye denir. Mantk devreleri, pozitif (negatif) akm (gerilim) mantklar S={ 0,1 } kmesine VE, VEYA, TMLEYEN kaplar arpma, toplama, tmleyen ilemlerine kar drlerek, iki deerli bir Boole cebri ile matematiksel olarak modellendirilebilirler. Bu dersin kapsam ierisinde kap elemanlar, giri-k ilikisi verilerek tanmlanmtr. Her bir kap elemannn gerekletirilmesi iin transistrlerden yararlanlr. Transistrlerle yaplan gerekletirilmelerde eitli teknolojiler kullanlmaktadr ( TTL, MOS, CMOS gibi ) Bu teknolojiler ve kap elemanlarnn i yaps bu dersin kapsam dnda tutulmutur. Kap elemanlar yukarda gsterildii gibi tek balarna ticari olarak satlmazlar, tmletirilmi devre olarak satlrlar. Lojik devrelerde kullanlan tmletirilmi devreleri drt gruba ayrmak mmkndr. SSI (Single Scale Integrated Circuits) Kk lekli tmleik devreler. SSI elemanlar ilerinde 10 kadar kap eleman bulunduran devrelerdir. ki giri ve bir kl kap elemanlarndan bir SSI elemanda normal olarak drt tane bulunur. ekil 3.7 de iki SSI eleman rnei verilmitir. Tek giri ve tek k olan tmleyen elemanndan ise 8 tanesi ticari bir tmleik devrede grlr.

31

14
vcc

13

12

11

10

8
vcc

14

13

12

11

10

grd

grd

vcc: besleme gerilimi grd:toprak

ekil 3.7 Pratikte kullanlan iki SSI tmleik devre emas MSI (Medium Scale Integrated Circuits) Orta lekli tmleik devreler, iersinde 10100 kadar kap eleman bulunduran devrelerdir ve bu dersin kapsamnda incelenecektir. LSI (Large Scale Integrated Circuits) Byk lekli tmleik devrelerde, 100-1000 kadar kap eleman bulunabilir, yine bu dersin kapsamnda incelenecektir. VLSI (Very Large Scale Integrated Circuits) Byk lekli tmleik elemanlar binlerce kap elemann kapsayan devrelerdir bu dersin kapsamnda incelenmeyecektir. rnein mikroilemciler bir VLSI elemandr. Tanm 3.7. Kombinezonsal devre: klar, girileriyle yegane olarak belirlenen mantk devrelerine denir. Buna gre ayn girie, farkl klar veren mantk devresi kombinezonsal deildir. lerde greceimiz gibi bu devreler ardldr. Her bir kombinezonsal devreye bir Boole fonksiyonu (analiz), her bir Boole fonksiyonuna da en az iki kombinezonsal devre (sentez) kar drlebilir. Verilen bir kombinezonsal devreye kar den Boole fonksiyonunun bulunmas, devrenin analiz edilmesine kar der (Giri/k ilikisinin analitik ifadesi). Analiz ilemi, bilindii gibi, devreler teorisinde, eitli yntemlerle yaplmaktadr- rnein evre, dm yntemleri gibi- Oysa lojik devrelerde analiz ilemi, her bir ka ilikin bir Boole fonksiyonun bulunmasyla yaplabilir. Bu fonksiyonlarn bulunmas devreler teorisindekine gre ok daha basit ve kolaydr. Analizi yaplacak devre giri ve klar belirlenmi bir kapal kutu olarak verilmi olsun. Kombinezonsal devrenin k, tanm gereince giriler cinsinden yegane olarak belirlendiine gre, her bir girie bir bamsz deiken kar drlp fonksiyon olarak bulunur. Her bir giri permtasyonu ve buna ilikin k, devrede gzlenerek bir doruluk tablosu oluturulur. Bu tabloya kar den Boole fonksiyonu, analiz iin aranan fonksiyondur. rnein ekil 3.8 de girili ve tek kl bir kombinezonsal devre ve buna ilikin doruluk tablosu verilmitir. leride nasl elde edebileceimizi greceimiz gibi, bu fonksiyon f = x1x2 + x'3 Boole fonksiyonuna edeerdir. x1 x2 x3 Kombinezonsal devre

32

Giriler bamsz egikenler x1 x2 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

Baml deikenler x3 0 1 0 1 0 1 0 1 f 1 0 1 0 1 0 1 1 x1x 0 0 0 0 0 0 1 1 x3 1 0 1 0 1 0 1 0 x1x2+x3 1 0 1 0 1 0 1 1

ekil 3.8 rnek kombinezonsal devreye ilikin doruluk tablosu ve kar den Boole fonksiyonu. Analizi yaplacak kombinezonsal devre, bir kapal kutu biiminde deil de, kap elemanlar ve balantlaryla verilmi olsun. Bu durumda analiz iin gerekli olan fonksiyon, doruluk tablosuna gerek olmadan, forml biiminde bulunabilir. Tutulacak yol, her kapnn tanm bantsn kullanarak, kap knn girileri cinsinden yazlmas ve bu ileme devrenin kna gelinceye kadar devam edilmesidir. ekil 3.9 de bir rnek verilmitir.
x1 x2
x1x2

f =x1x2+x3' x'3

x3

ekil 3.9 Bir kombinezonsal devreye kar dn Boole fonksiyonunun bulunmasna rnek Giri ve klar belli (doruluk tablosu veya fonksiyonu belli) bir kutuya ilikin, kap elemanlarnda olumu devrenin bulunmas, sentez ilemi, lojik devrelerde en az iki zmldr. n-deikenli bir Boole fonksiyonuna, 1. ve 2. tip kanonik anmlardan yararlanarak, her birine birer tane olmak zere, en az iki kombinezonsal devre kar drlebilir. 1. tip kanonik anm iin arpmlar terimleri, n-girili VE kaplaryla; arpmlar terimlerinin toplam olan fonksiyon da, n-girili VE kaplarnn klarnn bir VEYA kapsnn giriine verilmesiyle, VEYA kapsnn knda, iki seviyeli olarak elde edilir. Sonu arpmlar terimlerinin toplam VE-VEYA devresidir. VE kaplar 1., VEYA kaps 2. Seviye ye kar der.

33

. . . . . .
1.seviye

. .
f

. . . . . .

2. seviye

1. seviye

2. seviye

(a) arpmlar terimlerinin toplam (b)toplamlar terimlerinin arpm Birinci tip Kanonik anm kinci tip kanonik anm f = (f (i ) + Mi ) f = f (i )mi ekil 3.10 Bir Boole fonksiyonuna ilikin iki iki-seviyeli en genel biimde kombinezonsal devre. 2. tip kanonik anm iin de, benzer biimde, nce VEYA kaplar sonra VE kaps kullanlarak, iki seviyeli bir kombinezonsal devre elde edilir. Sonu toplamlar terimlerinin arpm VEYA-VE devresidir. VEYA kaplar 1., VE kaps 2. Seviye ye kar der. ekil 3.10 a da bir Boole fonksiyonunun 1. tip kanonik anmna ilikin, ekil 3.10 b de de ayn fonksiyonun 2. tip kanonik anmna ilikin iki seviyeli kombinezonsal devreler en genel biimde verilmitir. ekilde grld gibi, ki-seviyeli gerekletirilmelerde devrenin cevap verme sresinin, iki-kap eleman gecikmesinin toplam kadar olduu, genel olarak sylenebilir. rnein f(x1x2x3) = 5,6,7 = x1x'2x3+x1x2x'3+x1x2x3

= 0,1,2,3,4 = (x1+x2+x3) (x1+x2+x'3 (x1+x'2+x3) (x1+x'2+x'3 )(x1+x2+x3) fonksiyonuna ilikin iki iki seviyeli kombinezonsal devre ekil 3.11 de verilmitir.

34

x1 x2 x '3 x1 x '2 x3 x1 x2 x3

x1 x2 x3 x1 x2 x '3 x1 x '2 x3 x1 x '2 x '3 x '1 x2 x3

ekil 3.11. Bir rnek Boole fonksiyonuna ilikin iki iki-seviyeli kombinezonsal devre. Tanm 3.8. Btn ilemler (elemanlar): Herhangi bir Boole fonksiyonu, belli ilemlerle (elemanlarla) ifade edilebiliyorsa (gerekletirilebiliyorsa), bu ilemler (elemanlar) bir btn oluturuyor denir. rnein toplama, arpma, tmleme ilemleri (VE, VEYA, TMLEYEN kap elemanlar) bir btn olutururlar. Btn Boole fonksiyonlarnn 1. ve 2. kanonik anmlar vardr ve bu anmlar toplama, arpma, tmleme ilemleriyle ifade edilirler. Teorem 3.3. Toplama ve tmleyen ilemleri (VEYA, TMLEYEN elemanlar) ile arpma ve tmleyen (VE, TMLEYEN ilemleri) bir btn olutururlar. Tant: lki iin, eksik olan arpma ilemi, tmleyen ve toplama ilemleriyle xy = ( x' + y' )' biiminde elde edilir. Burada yalnz toplama ve tmleyen ilemleri vardr. kincisi iin, eksik olan toplama ilemi, tmleyen ve arpma ilemleriyle x + y = ( x'.y' )' biiminde elde edilir. Burada yalnz arpma ve tmleyen ilemleri vardr. O nedenle bu ilemler birer btn olutururlar. Tanm 3.9. Minimal btn ilemler (elemanlar): Btn ilemlerin (elemanlarn) says minimum ise bu ilemler (elemanlar) bir minimal btn oluturuyor denir. Teorem 3.4. TVE veya TVEYA ilemleri (elemanlar) birer minimal btn olutururlar. Tant: x.y = [ (xy)' (xy)' ]' x + y = [ (xx)' (yy)' ]' x' = (xx)' olduundan TVE ilemi bir minimal btn oluturur. TVEYA ileminin minimal btnl, benzer biimde tantlanabilir. yle ki x.y = [ (x+x)' + (y+y)' ]' x + y = [ (x+y)' (x+y)' ]' x' = (x+x)' dr. 35

ekil 3.8 a da verilen iki seviyeli devrede, VE kaplarnn klarnn tmleyenlerini ve VEYA kaplarnn girilerinin de tmleyenlerini aldmz dnsek, giri k asndan sonu deimeyecektir. Teorem gereince tmleyenin tmleyeni kendisine eittir. te yandan btn girileri tmleyen olan bir VEYA kaps bir TVE kapsna edeerdir, nk De Morgan teoremi gereince (x'1+ x'2+ x'3 +...+ x'n) = (x1.x2.x3....xn)' dir. Bu sonuca gre 1.tip kanonik anma kar den iki-seviyeli gereklemede, btn kaplar TVE kaplaryla yer deitirdiimizde; elde edilen devre ilk devreye edeer, stelik btn elemanlar ayn tip kap elemanldr. Baknz ekil 3.12.

1.seviye

2. seviye

1.seviye

2. seviye

1. seviye

2. seviye

ekil 3.12 Yalnzca TVE kaplar kullanlarak bir Boole fonksiyonunun en genel gerekletirilii Benzer biimde 2 kanonik anm iin de yalnzca TVEYA kaplaryla ( btn kaplar TVEYA kaplaryla deitirerek) en genel bir devre verilebilir. Grlyor ki btn Boole fonksiyonlarn, gerektiinde ayn tip kap elemanlaryla gerekletirmek olasdr. Tmleik devre teknolojisi asndan bu sonu yararldr. Tanm 3.10. Bir mantk devresine ilikin graf (izge): Her bir kap elemanna bir dm, her bir giri ve ka da iaretin akna gre ynlendirilmi bir topolojik eleman kar drlerek, elde edilen izgeye denir. rnein ekil 3.12a daki mantk devresine ilikin izge, ekil 3.12 b de verilmitir.
x1 x2 x3 A C f x1 x2 B A x3 B C f

a)rnek mantk devresi. b) rnek mantk devresine ilikin izge ekil.3.12. Bir mantk devresi ve izgesi.

36

Tanm 3.11. Yol: Bir izgeye ilikin bir A dmnden hareketle, topolojik elemanlarn ynleri dorultusunda ilerleyerek, bir B dmne varlyorsa, A ve B dmleri arasnda bir yol vardr denir. Tanm 3.12. evre: ki ucu birleik yola evre denir. Tanm 3.13. leri beslemeli mantk devresi: izgesi, bir evre iermeyen mantk devresine denir. rnein ekil 3.12 b de verilen mantk devresi ileri beslemelidir. Teorem 3.5. leri beslemeli bir mantk devresi kombinezonsaldr. Tant: nce "ileri beslemeli bir mantk devresinde, yalnzca devre girilerini veya bir alt kmesini giri kabul eden, en az bir kap eleman vardr" nermesinin doru olduunu tantlayalm. Varsayalm ki bu nerme yanl. Herhangi bir kap eleman seelim, girilerinden en az biri, varsaym gereince, bir baka kap elemannn kdr. Bu yeni kap eleman da, varsaym gereince, bir baka kap elemannn kndan beslenmek zorundadr. Bylece devam edilirse, kap elemanlar sonlu ve devre birleik olduundan, ayn bir devre eleman iki defa hesaba katlmak zorundadr. Bu devrenin ileri beslemeli olmadn gsterir, varsaymla eliir. O halde varsaym yanl, yani ileri beslemeli bir mantk devresinde, girileri yalnzca devrenin girileri olan, en az bir kap eleman vardr. Yukarda sz edilen kaplara 1 kaplar diyelim. yle kaplar vardr ki girileri x1. .xn ve 1 kaplarnn klar olsun. Bunlara da 2 kaplar diyelim. 1 ve 2 kap klar yalnzca x1. .xn girileri cinsinden ifade edilebilir. Byle devam edilerek devrenin klarna varlr. Her bir kap k daha ncesine giderek yegane olarak x1. . xn girileriyle belirlendiine gre, kta x1. .xn le yegane olarak belirlenir. O halde devre kombinezonsaldr. Tanm 3.24. Geri beslemeli mantk devresi: Bir mantk devresine ilikin izge, bir evre ieriyorsa, bu devreye geri beslemeli devre denir. Teorem 3.6. Geri beslemeli mantk devreleri, kombinezonsal veya kombinezonsal olmayan (ardl) olabilir. Tant bir rnek zerinden yapabiliriz. ekil 3.13 de verilen geri beslemeli mantk devresi kombinezonsaldr. f k fonksiyonu, giriler cinsinden yegane olarak belirlenir ve f= [(x'1+ f ) x2 + x1 ]x3 = [(x'1+ f + x1 ) (x2 + x1) ] x 3 = ( x1+x2)x3 dr
x '1 x 2 x1 x3 f

ekil 3.13. Kombinezonsal olan bir geri beslemeli mantk devresi. 37

ekil 3.14 de verilen, geri beslemeli devre; kombinezonsal deil, ardldr. f=x1x3+x2x3f olup srasyla t0,t1,t2,t3 anlar iin x1x2x3= 000, 011, 111, 011 girileri uygulandnda, klar 0,0,1,1 dir. Ayn 011 girii iin klar farkl olduundan, devre kombinezonsal olamaz. Uygulanan giri dizisi ayrca tablo biiminde verilmitir.

x1 x 2 x1 x3 f

f = [(x 1 + f) x 2 + x 1 ] x 3 = (x 1 + f) (x 1 + x 2 ) x 3 = (x 1 + x 2 f) x 3 = x 1 x 3 + x 2 x 3f x1 x2 x3 f t0 0 0 0 0 t1 0 1 1 0 t2 1 1 1 1 t3 0 1 1 1 ekil 3. 14.Kombinezonsal olmayan (ardl) bir geri beslemeli mantk devresi. 3.4 zet Bu blmde iki deerli Boole cebrinin uyguland nermeler cebri ve kap elemanlarndan oluan mantk devreleri incelenmitir. Bu devrelerin davranlarnn Boole fonksiyonlaryla temsil edilebilecei gsterilmitir. Belli bir davran biimi betimleyen Boole fonksiyonlarnn, kap elemanlarndan oluan devrelerle nasl gerekletirilebilecei konular ele alnmtr.

38

BLM 4 KOMBNEZONSAL DEVRE SENTEZ

nceki blmde, kap devrelerine ilikin Boole fonksiyonlarnn bulunmas, analiz sorunu incelenmiti. Ayrca bir Boole fonksiyonuna ilikin, kap devresinin bulunmas, sentez sorunu da ele alnm; 1. ve 2. tip kanonik anmlara ilikin genel iki seviyeli devreler verilmitir. Bu blmde ise sentezin, daha az sayda kap elemanlaryla, gerekletirilmesi zerinde durulacaktr. Bundan sonraki adm da, pratikte kombinezonsal devre sentezinin, nasl yaplaca rneklerle incelenecektir. 4.1 Giri Ama, verilen bir fonksiyona edeer, fakat karmakl daha az olan, fonksiyonlarn bulunmasdr. Bir Boole fonksiyonunun karmakl veya ona kar gelen devrenin karmakl, tanmlanmas olduka zor bir kavramdr. Deiik kriterlere gre bir fonksiyonun veya devrenin karmakl deimektedir. rnein fonksiyonun karmakl, gerekletirilmesinde kullanlan toplam eleman saysna gre, eleman girileri saysna (giri yelpazesi), kolay onarlabilir olmasna, hata saptamasnn kolaylna, farkl eleman gruplar kullanlmasna gre farkl biimlerde tanmlanabilir. deal olan, btn kriterlere cevap yerebilen, bir karmaklk tanmdr. Oysa eitli kriterler iin, gerekletirilen fonksiyonlarn devreleri, birbiriyle elien sonular verebilir. rnein eleman says az olan basit bir devre, hata saptanmas bakmndan karmak olabilir, stenen ideal tanmn yaplmasndaki glk nedeniyle, tutulan yol, belli koullar altnda, minimal karmaklk tanmnn verilmesidir. Tanm 4.1. Minimal (indirgenmi) fonksiyon: Bir g fonksiyonu, f fonksiyonuna edeer, arpmlar toplam (toplamlar arpm) biiminde, minimum sayda minimum deikenli terimden oluuyorsa; g ye f in minimal fonksiyonu denir. f(x1x2x3) = 0,1,5,6,7 f(x1x2x3) = x'1x'2x'3 + x'1x'2x3+ x1x'2x3 + x1x2x'3+ x1x2x3 fonksiyonuna edeer g1(x1x2x3) = x1x2+x1x3 + x'1x'2 fonksiyonu tanma uygun bir minimal fonksiyondur. Oysa g2(x1x2x3) = x1(x2+ x3) + x'1x'2 biiminde yazlan, g2 edeer fonksiyonu, arpmlar toplam biiminde olmadndan, tanm gereince minimal deildir. Her bir fonksiyona ilikin devreler ekil.4.1 de verilmitir.

39

x1 x2 x3

x1 x2 x1 x3 x1 x2 f x2 x3 x1 x2 g x1 g

(a) f = x1'x2'x3' + x1'x2'x3 + x1x2x3' + x1x2x3 + x1x2'x3 (b) g = x1x2 + x1x3 + x'1x'2 (c) g = x1(x2 + x3 ) + x'1x'2 ekil.4.1.Tanma uygun minimal ve minimal olmayan fonksiyonlar ve devreleri. Minimal fonksiyona ilikin devre, genel gerekletirmeye gre hem kap says hem de kaplara ilikin giri yelpazeleri bakmndan daha basittir. Gerekletirmede terimler kap elemanlarna ve terimlerdeki deiken says da giri yelpazelerine kar der. 2. seviyedeki elemann giri yelpazesi terim says kadardr. Tanm 4.2. ndirgenemeyen ( irreducible, irredundant) fonksiyon: Bir f fonksiyonuna edeer indirgenemeyen g fonksiyonu, arpmlar toplam biiminde olan ve herhangi bir deikeni kaldrldnda f le edeerlii bozulan fonksiyondur. rnein f(x1x2x3) = 0,2,3,4,5,7 f(x1x2x3) = x'1x'2x'3 + x'1x2x'3+ x'1x2x3 + x1x'2x'3+ x1x'2 x3+ x1x2x3 fonksiyonuna edeer g1(x1x2x3)= x'1x'3+x'2x'3+x2x3+x1x3 fonksiyonu indirgenemeyendir, fakat minimal deildir. Sonu 1. Her minimal fonksiyon indirgenemeyendir, kart doru deildir. Sonu 2. Ayn bir fonksiyona ilikin birden fazla minimal veya indirgenemeyen fonksiyon olabilir. Bir baka deyile minimal veya indirgenemeyen fonksiyonlar yegane deildir. nceki rnekteki f e edeer g2(x1x2x3)= x'1x'3+x1x'2+x2x3 ile g3 (x1x2x3) =x'1x2 +x'2x'3+x1x3 fonksiyonlar hem indirgenemeyen hem de minimal fonksiyonlardr.

40

1 tip anm iin, verilen minimal fonksiyona ilikin devrede, VE kaplarnn says, VE kaplarnn giri yelpazesi, VEYA kapsnn giri yelpazesi azalr. Benzer biimde 2. tip anm iin verilen minimal fonksiyona ilikin devrede, VEYA kaplarnn says, VEYA, kaplarnn giri yelpazesi ve VE kapsnn giri yelpazesi azalr. Minimal fonksiyonlarn bulunmasna ilikin iki yntem verilecektir. Birincisi, Quine McCluskey yntemi diye de bilinen, tablo yntemi olup, genel ve bilgisayar programlamasna elverilidir. kincisi Karnaugh diyagram yntemidir. Bu yntem, bamsz deiken says az olan (3,4,5, gibi) fonksiyonlarn minimalletirilmesinde, kolaylk salar. 4.2 Tablo Yntemiyle Minimal Fonksiyonlarn Bulunmas Bu blmde nce yntemi tantp, sonra admlarn ayr ayr inceleyeceiz. 4.2.1 Tablo yntemi nce 1. tip sonra benzer yolla 2. tip kanonik anm iin minimalletirmeyi inceleyeceiz. Tanm 3.4. rten (cover) fonksiyon: g fonksiyonun 1 deerini ald her giri iin f fonksiyonu da 1 deerini alyorsa, g ye f iin gerekir veya f, g yi rtyor denir. Srasyla g f veya f g ile gsterilir. Tablo 4 1de.verilen h = x'1x'2+ x1x2x3 fonksiyonu f = x1+x'2 iin gerekir (h f), veya f , h y rter (f h). Tablo 4.1. Gerekir veya rten fonksiyonlara rnek (f h, h f)
x1 0 0 0 0 1 1 1 1 x2 0 0 1 1 0 0 1 1 x3 0 1 0 1 0 1 0 1 h 1 1 0 0 0 0 1 0 f 1 1 0 0 1 1 1 1

Tanm 4.4. Asal bileen (prime implicant) Eer p arpmlar terimi, f tarafndan rtlyor (p f) ve p deki herhangi bir deiken kaldrldnda f, p yi rtmyorsa; p ye f in asal bileenidir denir. rnein f(x1x2x3) = x'1x2+ x1x3 + x'2x'3 fonksiyonu iin p = x'1x2 bir asal bileendir. nk p = x'1x2 de , x'1 ve x2 kaldrldnda, srasyla geriye kalan x2 ve x'1 , f tarafndan rtlmemektedir. Teorem 4.1. Bir fonksiyona ilikin, indirgenemeyen fonksiyondaki arpmlar terimleri asal bileenlerdir. Tant: f e edeer ve indirgenemeyen bir fonksiyon f* olsun. () da, f in asal bileeni olmayan, bir arpmlar terimi olsun ve f* da grlsn. () asal bileen olmadndan en 41

azndan bir deiken silindiinde, f* ile f in edeerlii bozulmaz, fakat f* indirgenemez olmaktan kar. Varsaymmzla eliiyor o halde () asal bileen olmak, zorundadr. Bir baka deyile f* daki btn arpmlar terimleri, f in bir asal bileeni olmak zorundadr. Bu teoremden, bir fonksiyonun minimalletirilmesinde nce btn asal bileenlerin bulunmas gerektii ortaya kmaktadr. Sonra da bulunan asal bileenlerden, toplamlar minimal fonksiyonu veren, minimum sayda asal bileenler, alt kmesinin bulunmas gerekecektir. Tanm 4.5. Temel asal bileen (Essential prime implicant) Bir asal bileen, bir doru minterimi rtyor ve baka hibir asal bileen ayn doru minterimi rtmyorsa, bu asal bileene Temel asal bileen denir. f fonksiyonunun btn doru minterimlerinin, f e edeer indirgenemeyen veya minimal g fonksiyonu tarafndan rtlmesi gerektiinden, f in btn temel asal bileenleri, g de grlmek zorundadr. Yukardaki aklamalarn nda, tablo yntemiyle bir fonksiyonun minimalletirilmesini admda zetleyebiliriz. 1. Btn temel asal bileenler bulunup, minimal fonksiyona hepsi birlikte alnr. 2. Temel asal bileenlerin rtt asal bileenler, minimal fonksiyonda grlmezler, yani atlrlar. 3. Birinci admda, f in btn doru minterimleri temel asal bileenler tarafndan rtlyorsa; minimal fonksiyon yeganedir ve temel asal bileenler toplamna eittir. 4. Aksi halde bulunan temel asal bileenlere, yle minimum sayda asal bileen eklemeliyiz ki temel asal bileenler ve seilen bu asal bileenler birlikte, f fonksiyonunu rtsnler ve ona eit olsunlar. Bu drdnc adm, direkt olarak hemen yaplamayabilir, sistematik, kural ileride verilecektir. 4.2.2 Asal Bileenlerin Bulunmas Belli koullar altnda, k deikenli iki arpmlar terimi, (k-1) deikenli bir arpmlar terimine dnebilir. (k) deikenli iki arpmlar teriminde, (k-1) deiken, deikenler ve tmleyenleri bakmndan tamamen ayn ve yalnzca bir deiken terimlerden birinde kendisi, dierinde tmleyeni biiminde grlyorsa; bu iki terim birleir. Bu birleme sonunda, farkl olan deiken kaybolur. Geriye, her iki terimde ortak ve ayn (k-1) deikenlerden oluan, bir terim kalr. Matematiksel olarak Aa' + Aa = A (a+a') = A.1 =A bants dnlmektedir. yle ki A, (k-1) tane, deikenler ve tmleyenleri bakmndan tamamen ayn, deikenden oluur. (a) ise yalnzca bir deikendir. Bu ileme "birletirme ilemi" diyeceiz. Birleme sonucu, iki tane k deikenli arpmlar terimi yerine, bir tane, (k-1) deikenli, bir arpmlar terimi bulunur. rnein x'1x2x3x'4 + x'1x2x3x4 = = x'1x2 x3 ( x4 + x'4) = x'1x2x3.1 42

= x'1x2x3 dr. (x'1x2x3x'4) ve (x'1x2x'3x4) arpmlar terimleri, yukarda akland anlamda birletirilmeye uygun deildir. nk x3x4 gibi, iki deiken, her iki terimde farkl biimler de grlmektedir: birinde x'3x4 dierinde x3x'4 biimindedir. Doru minterimler zerinden yaplan birletirme ilemi, doru minterimlerin ikili tabanda temsil edililerinden yararlanarak, daha kolay yaplabilir. rnein x'1x2x3x'4 minteriminin iki tabanndaki temsili 0110 ile x'1x2x3x4 minteriminin iki tabanndaki temsili 0111 ile yapldnda (baknz blm 2.5. Anahtar fonksiyonlarnn kanonik anmlar) grlyor ki yalnz en az arlkl basamaktaki sayamaklar farkl, dier basamaklardaki sayamaklar ise ayndr. O halde birletirme sonucu (011-)e kar gelen terim x'1x2x3 kar, (-) kaybolan deikenin bulunduu basamakta grlr. Sonu olarak, 1 says (0 says) yalnzca bir fark eden, iki tabanndaki saylarn temsil ettii doru minterimler karlatrlmadr. Birletirme ilemi, ard arda yaplarak, deiken ve terim says daha da azaltlabilir. rnein aadaki drt arpmlar terimine, birleme ilemi ard arda uygulanarak, 2 deikenli, bir arpmlar terimi elde edilir. x1x2x'3x'4 + x1x2x3x'4+ x1x2x'3x4 + x1x2x'3x'4 = x1x2x'3 (x'4+x4) + x1x2x3 (x'4+x4) = x1x2 (x'3+ x3) = x1x2 Bu ilemlerin sistematik, bir biimde yaplabilmesi iin tutulacak yol adm adm aadaki gibi zetlenebilir: 1. Doru minterimler yle gruplandrlr ki ayn grupta olan doru minterimlerin, ikili tabanda temsili olan saylardaki 1 saylar ayn olsun. Bulunan gruplar, ierlerindeki 1 saysna gre, dizinlenerek (indislenerek) sralandrlr. 2. En kk dizinli (indisli) gruptaki her bir iki tabanl say, bir sonraki dizinli grupta ki her bir say ile karlatrlr. Birletirilmeye uygun iftler varsa birletirilir. Bu ileme, i. dizinli gruptaki her bir iki tabanl say ile (i+1) dizinIi gruptaki her bir iki tabanl say, teker teker karlatrlp, olas olanlar birletirilerek, btn gruplar bitinceye kadar devam edilir. Komu gruplardan, iki tabannda temsil edildiklerinde, yalnzca bir basamaktaki sayama fark eden, terimler birletirilir. Elde edilen sonu terimde, birletirilen iki terimin, karlkl basamaklardaki ortak sayamaklar, aynen saklanr, farkl olan sayamaklarn bulunduu basamaa (-) konur. Byle birlemeye giren terimler ile iaretlenir. Ayn bir terimin birden fazla birlemeye girebilecei gzden karlmamaldr. Sonuta yine ayn dizinli gruplar oluturulur. 3. Bu admda yaplan ilem z olarak ikinci admdakinin ayndr. Komu gruplardaki terimler, yalnzca bir basamaktaki sayamaklar farkl ve ayn basamaklarda (-) iareti tayorlarsa, birletirilebilir. kinci admdaki ilemler tekrarlanr. leme yeni bir birletirilebilen terim bulunamayana kadar devam edilir. ile iaretlenmi terimler asal bileenlerdir. nk her biri f iin gerekir ve baka bir arpmlar terimi tarafndan rtlmezler. f = 0,1,2,5,7,8,9,l0,13,15 fonksiyonunun asal bileenlerini bulalm. 1. adma ilikin tablo, Tablo 4.2a da ve sonraki admlara ilikin tablolarda Tablo 4.2.b c de verilmitir.

43

Tablo 4.2. rnek fonksiyona ilikin asal bileenlerin bulunmasndaki tablolar. x1 x2 x3 x4 x1 x2 x3 x4 0 0 0 0 0 0 0 G1 0 0,1 0 0 0 1 0 0 - 0 G'1 1 0,2 G2 0 0 1 0 - 0 0 0 2 0,8 1 0 0 0 0 - 0 1 8 1,5 0 1 0 1 - 0 0 1 5 1,9 1 0 0 1 G'2 G3 9 2,10 - 0 1 0 1 0 1 0 1 0 0 10 8,9 0 1 1 1 7 8,10 1 0 - 0 1 1 0 1 0 1 - 1 G4 13 5,7 1 1 1 1 G'3 G5 15 5,13 - 1 0 1 9,13 1 - 0 1 G'4 7,15 - 1 1 1 13,1 1 1 - 1 5 (a) (b)

G"1 G"2 G"3

x1 0,1,8,9 0,2,8,10 1,5,9,13 5,7,13,15 (c)

x2 0 0 1

x3 0 0 -

x4 0 1 1

rnein Tablo 4.2a da gruplamalar yapldktan sonra G2 deki 1 ile G3 deki 5 birletirilmi, (0-01) bulunmu, Tablo 4.2b deki tabloya (1,5) (0-01) olarak aktarlm, 1. ve 5. terimler ile iaretlenmitir. Kaybolan 2. basamaktaki sayamak yerine (-) gelmitir. leme benzer biimde devam edilmitir. sonuta ile iaretlenmemi (-00-), (-0-0), (- -01), (-1-1) lere yani srasyla x'2x'3; x'2x'4; x'3x4; x2x4 asal bileenlerine varlmtr. 4.2.3 Asal bileenler tablosu ve minimal fonksiyonlarn bulunmas Stunlarnda, fonksiyona ilikin doru minterimlerin, satrlarnda ise asal bileenlerin bulunduu tabloya, asal bileenler tablosu diyeceiz. Eer bir satrdaki asal bileen, bir stundaki doru minterimi rtyorsa, bu satr ve stunun kesitii yere x iareti konur. rnein Tablo 4.2. de asal bileenlerini bulduumuz fonksiyona ilikin, asal bileenler tablosu Tablo 4.3. de verilmitir. Bulunan asal bileenlerin yle bir minimal alt kmesi seilmelidir ki btn doru minterimler rtlsn. Yani tablodaki her bir stun, seilen asal bileenlere ilikin satrlarda, en az bir x iareti bulundurmal ve asal bileenlerdeki deiken says olabildiince minimal olmaldr. 44

Asal bileenler tablosunun bir stununda, yalnzca bir x iareti varsa, bu iaretin bulunduu satra ilikin asal bileen, temel asal bileendir. nk stundaki doru minterim, yalnzca bu asal bileen tarafndan rtlmektedir. Temel asal bileenin bulunduu satra temel satr denir. Temel asal bileenleri ayrt etmek iin, x iareti, biimine dntrlp, ilgili temel asal bileen ile iaretlenir. Temel asal bileenler saptandktan sonra, bunlarn rttkleri btn minterimler ile iaretlenir. rnein x2x4 ve x'2x'4 temel asal bileeni; 0,2,8 ve 10 stunlarnn temsil ettikleri doru minterimleri rter. Eer temel asal bileenler doru minterimlerin tamamn rtmyorsa, baka asal bileenler eklemek gerekecektir. rneimizde x2x4 ve x'2x'4 temel asal bileenleri 0,2,5,7,8,10,13,15 doru mintermlerini rter, fakat 1 ve 9 doru mintermlerini rtmezler. Temel asal bileenlere ek olarak x'3x4 veya x'2x'3 asal bileenlerini alrsak btn doru minterimler rtlm olur. O halde iki minimal fonksiyon

Tablo 4.3. rnek fonksiyona ilikin asal bileenler tablosu. x'1 x'1 x'1 x'1 x'1 x1 x1 x'2 x'2 x'2 x2 x2 x'2 x' x'3 x'3 x3 x'3 x3 x'3 x'4 x4 x'4 x4 x4 x'4 x' 0 1 2 5 7 8 x4 9 0,1,8,9 0,2,8,10 1,5,9,13 5,7,13,15 x'2x'3 x'2x'4 x'3x4 x 2x 4 x x x

x1 x'2 x3 x'4 10

x1 x2 x'3 x4 13

x1 x2 x3 x4 15

Temel satr Temel satr

x x x x

x x

dr.

f = x2x4 + x'2x'4+x'3x4 ve f = x2x4 + x'2x'4+x'2x'3

4.2.4 Btn ndirgenemeyen ve minimal fonksiyonlarn belirlenmesi Asal bileenler tablosunda, temel asal bileenlerin rttkleri doru minterimlerin bulunduu stunlar ile temel asal bileenlerin bulunduu satrlarn silinmesiyle bulanan tabloya indirgenmi asal bileenler tablosu diyeceiz. Tablo 4.4 te f = 0,1,3,4,7,13,15,19,20,22,23,29,31 fonksiyonu iin asal bileenler tablosu verilmitir. MSB (En ok arlkl bit) x1 deikenine, LSB (En az arlkl bit) ise x5 deikenine kar drlmtr.

45

Tablo.4.4 rnek fonksiyona ilikin asal bileenler tablosu.

0 1 3 4 7

A=x2x3x5 B=x3x4x5 C=x'2x4x5 D=x1x'2x3x4 E=x1x'2x3x'5 F=x'2x3x'4x'5 G=x'1x'2x'3x5 H=x'1x'2x'4x'5 I=x'1x'2x'3x'4

13

15

19

20

22

23

x x

x x

29

31

x x x x x x x

x x

x x

x x x

x x

Grld gibi bu tabloda A ve C temel asal bileenlerdir, Temel asal bileenlerin rttkleri doru minterimler ise 3, 7, 13, 15, 19, 23, 29, 31 dir. Temel asal bileenlerin bulunduklar satrlarn, bu temel asal bileenlerin rttkleri doru minterimleri bulunduklar stunlarn, silinmesiyle bulunan, indirgenmi asal bileenler tablosu Tablo 4.5 te verilmitir. Tablo.4.5.rnek fonksiyona ilikin indirgenmi asal bileen tablosu. 0 1 4 20 22 D x E x x F x x G X H X x I x x ndirgenmi asal bileenler tablosundan, minimal fonksiyonlarn bulunmasnn genel bir yolu, indirgenmi tabloda, asal bileenleri deiken alan, bir nermeler fonksiyonunun tanmlanmasdr. 3. Blmde, belli koullarn salanmasna kar den, arpmlar toplam biiminde olan, rnek bir nerme fonksiyonu grmtk. Burada ise, toplamlar arpm biiminde grnen, bir p nerme fonksiyonunu elde edeceiz. ndirgenmi asal bileenler tablosundaki, f indirgeyeceiz fonksiyona ait bir doru minterimin, asal bileenler tarafndan rtlmesini, toplamlar terimi olarak dnebiliriz. yle ki ilgilenilen doru minterimin, stunundaki (x) lara kar den, bir ve/veya daha fazla asal bileen deikeninin (1) olmas, bu doru minterimin rtldn gsterir. rnein Tablo 4.5 teki (0) doru minteriminin rtlmesini, (H+I) ile ifade edebiliriz. Bu demektir ki H ve I dan herhangi biri veya ikisi de (1) olduunda, (0) doru minterimi rtlr, aksi taktirde H+I=0 olur ve (0) doru minterimi rtlmez. ndirgenmi asal bileenler tablosundaki, btn doru minterimler iin benzer toplamlar terimleri oluturulur. Minimal fonksiyonda bulunan asal bileenleri belirleyen p nerme fonksiyonunun, sz konusu edilen toplamlar terimlerinin arpm biiminde olmas gerekir. Ancak o zaman, indirgenmi asal bileenler tablosundaki, btn doru minterimler rtlm olur.

46

Buna gre fonksiyonu

Tablo 4.5 teki indirgenmi asal bileenler tablosu iin p nerme

P = (H+I) (G+I) (F+H) (E+F) (D+E) bulunur. p nerme fonksiyonu arpmlar toplam biiminde dzenlenirse p = EHI+EFI+DFI+EGH+DFGH olur. Bu ifadeden indirgenmi asal bileenler tablosunun kapsanabilmesi iin en az satra gereksinim olduu anlalmaktadr. rnein E,H,I, satrlarndaki asal bileenler, tablodaki btn doru minterimleri kapsar. p deki her bir arpmlar terimini, aradmz asal bileen grubu alarak, A ve C temel asal bileenlerini de ekleyip 5 farkl, indirgenemeyen fonksiyon bulunur. p nin ifadesindeki sonuncu terimdeki deiken says dierlerinden farkl olduu iin, indirgenemeyen 5 fonksiyon arasndan aadaki 4 tanesi minimaldir. f(x1x2x3x4x5) = A+C+E+H+I = x2x3x5+ x'2x4x5+ x1x'2x3x'5+ x'1x'2x'4x'5+ x'1x'2x'3x'4 f(x1x2x3x4x5) = A+C+E+F+I = x2x3x5+ x'2x4x5+ x1x'2x3x'5+ x'2x3x4x'5+ x'1x'2x'3x'4 f(x1x2x3x4x5) = A+C+D+F+I = x2x3x5+ x'2x4x5+ x1x'2x3x4+ x'1x'2x'4x'5+ x'1x'2x'3x'4 f(x1x2x3x4x5) = A+C+E+G+H = x2x3x5+ x'2x4x5+ x1x'2x3x'5+x'1x'2x'3x5+ x'1x'2x'4x'5 Bu yntemle btn minimal fonksiyonlar ve indirgenemeyen fonksiyonlar bulunmaktadr. Gz nnde tutulmas gereken bir konu, minimal fonksiyonu, nermeler fonksiyonundan yararlanarak bulurken, seilen asal bileenlerdeki deiken says minumum olmaldr. rnein D, E, H, I, G asal bileenlerinden, varsayalm G nin deiken says 4 deilde 3 olsayd, yukarda bulduumuz 4 minimal fonksiyondan, yalnzca sonuncusu minimal olurdu, dierleri olmazd. imdiye kadar, asal bileen tablosunun incelenerek, btn minimal fonksiyonlarn nasl bulunaca bir rnek zerinde verildi. imdi de asal bileen tablosu karmak olduu zaman ve btn minimal fonksiyonlar deil de, yalnzca bir tanesinin bulunmas istendiinde kullanlabilecek bir yntem vereceiz. Bu amala tutulacak sistematik bir yol, rnek zerinden verilecektir. rnek fonksiyonumuz: f(x1x2x3x4x5) = 1,3,4,5,6,7,10,11,12,13,14,15,18,19,20,21,22,23,25,26,27 buna ilikin asal bileen tablosu Tablo 4.6a da verilmitir. ve

47

Tablo 4.6 rnek fonksiyon ve ona ilikin asal bileen ve indirgenmi asal bileen tablolar
A=x'2x3 1 3 4 5 x x x x 6 7 10 x x x x 11 12 13 14 x 15 x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 18 19 20 21 22 x 23 x 25 26 27

B=x'1x3 C=x1x'3x4 D=x1x'2x4 E=x2x'3x4 F=x'1x2x4 G=x'3x4x5 H=x'2x4x5 I=x'1x4x5 J=x'1x'2x5 K=x1x2x'3x5

a) Asal bileenler tablosu. 11 18 x x x x x x 19 x x 26 x x 10 x x C E G x 11 18 19 x x x x x 26 x

10 C D E F G H I

x x

b) ndirgenmi asal bileenler tablosu.

c) Satr indirgemesi yaplm asal bileenler tablosu

Temel asal bileenler A,B,J ve K olup, bunlarn rtt minterimler ile iaretlenmitir. Temel asal bileenlere ilikin satrlar ve rttkleri doru minterim stunlarnn kaldrlmasyla elde edilen indirgenmi tablo Tablo 4.6 b de verilmitir. Bu tabloda temel asal bileen satr yoktur ama, baz satrlar kaldrmak olasdr. rnein H satr yalnz 19 da x bulundururken G satr 11 ve 19 da x bulundurmaktadr. H ve G nin uzunluklar ayn olduuna ve yalnzca bir minimal fonksiyon bulmak istendiine gre H satrn kaldrabiliriz. nk G asal bileeni K nn rtt 19 doru mintermini de rtmektedir. Genel olarak, bir V asal bileeninin rtt, btn doru minterimler; bir U asal bileenince de rtlyorsa, U asal bileenine kar gelen satr, V asal bileenine kar gelen satr rtyor denir. Gereksiz olan V asal bileenine ilikin satr kaldrlr. Tersi doru deildir. rnekte G, H' y; E, F ve I' y; C, D' yi kapsadndan ve hepsi de ayn deiken saysnda olduundan H, F, I ve D satrlar kaldrlarak, Tablo 4.6 c deki, sonu indirgenmi asal bileenler tablosu bulunur. Bu tabloda C ve E temel asal bileenlerdir, ve minimal ifade de grlmek zorundadr. Btn (10,11,18,19,26) doru minterimler C ve E tarafndan rtldnden minimal fonksiyon, daha nce bulduumuz temel asal bileenlerle f (x1x2x3x4x5) = x'2x3+x'1x3+x'1x'2x5+x1x2x'3x5+x1x'3x4+x2x'3x4 dr. 48

ndirgenmi asal bileenler tablosunda, stunlarn da indirgenmesi sz konusudur. rnekte 10. stunundaki doru minterimin rtlmesi iin E veya F asal bileenleri seilmek zorundadr. 11. stunundaki doru minterim de E ve F tarafndan rtldnden, 11 stunu silinebilir. Bir asal bileenler tablosunun i. stununda x olan her yerde, j stununda da x varsa j stunu i stununu rter denir. Bu i ve j stunlarnn birlikte bulunduu bir tablodan elde edilen minimal fonksiyon ile, yalnzca i. stununu bulunduran indirgenmi tablodan elde edilen minimal fonksiyon ayndr. nk i. stundaki doru minterim dnlrken, ayn zamanda j. stundaki doru minterim de dnlm olmaktadr. O halde j stunu silinebilir. ndirgenmi asal bileenler tablosunda bir rten stunlar varsa, bu stun silinebilir. Satr veya stun indirgemesinin srasnn deimesi, bir minimal fonksiyonun bulunmas asndan, sonucu etkilemez. O nedenle, satr stun indirgemeleri (silmeleri) yaparak, basitleen asal bileen tablosunda, doru minterimnleri rten minimum sayda asal bileen seimi kolayca yaplabilir. Tablo yntemiyle bir minimal fonksiyonun bulunmas adm adm aadaki gibi zetlenebilir. 1. Doru olan mintermlere ilikin iki tabanndaki saylar, bulundurduklar 1 saysna gre gruplandrlr. Ayn sayda 1 bulunduran iki tabanndaki saylar ayn gruptadrlar. Bu gruplar ierlerindeki 1 saysna gre sralandrlrlar. 2. i. gruptaki iki tabanndaki herhangi bir say, (i+1) gruptaki herhangi bir sayyla sra ile karlatrlr. Bu karlatrlan saylar birletirilebiliyorsa, birletirilir ve ile iaretlenir. Kaybolan deiken yerine - iareti konulur. Karlatrmaya artk birletirmenin olas olmad duruma kadar devam edilir. 3. Sonuta birletirilmemi ile iaretli olmayan btn terimler asal bileenlerdir. Bunlara gre asal bileenler tablosu dzenlenir. 4. Stununda yalnzca bir tane x iareti bulunan doru minterimleri rten asal bileenler, temel asal bileenlerdir. Bunlarn rttkleri btn doru minterimler ile iaretlenir. 5. Temel asal bileenlerin rttkleri doru minterimlerin dnda kalan doru minterimleri ( ile iaretlenmemi olanlar), rten minimum sayda asal bileen, hemen grlyorsa, bunlar seilerek minimal fonksiyon(lar) bulunur. 6. Aksi halde yukarda anlatlan nermeler cebri kullanlarak btn minimal fonksiyonlar bulunur. 7. Yalnzca bir minimal fonksiyonun bulunmas yeterli oluyorsa, satr ve stn indirgemesi yaparak minimal fonksiyon bulmaktr. ile iaretli doru minterimlerin bulunduu stunlar ve temel asal bileen satrlar silinerek indirgenmi asal bileenler tablosu bulunur. ndirgenmi asal bileenler tablosunda, bir satr bir baka satr rtyorsa, rtlen satr silinir. 49

g = 1,3,4,5,6,7,10,11,12,13,14,15,18,19,20,21,22,23,25,26,27 biiminde verilseydi, rnekteki A,B,J,K temel asal bileenler ve C,E asal bileenlerine, srasyla (x2+ x'3), (x'2+ x3), (x1+x2+x'5), (x'1+x'2+x3+x'5), (x'1+x3+x'4), (x'2+x3+x'4) toplamlar terimleri kar decekti. Minimal fonksiyon da bu terimlerin arpm yani g = (x2+x'3). (x'2+x3). (x1+x2+x'5). (x'1+x'2+x3+x'5). (x'1+x3+x'4). (x'2+x3+x'4) olacakt. Burada dikkat edilmelidir ki toplamlar arpm biiminde bulunan g fonksiyonu , daha nce arpmlar toplam biiminde bulunan f fonksiyonunun tmleyenidir. Balangta verilen f fonksiyonunun 2. tip kanonik anmna ilikin minimal fonksiyonu bulmak iin (=1,3,4,5,6,7,10,11,12,13,14,15,18,19,20,21,22,23,25,26,27) dnmek gerekirdi. 4.3 Karnaugh Diyagramlaryla Fonksiyonlarn minimalletirilmesi Daha ncede belirtildii gibi, az deikenli fonksiyonlar iin, minimal ifadelerin daha hzl bulunmas yntemi, Karnaugh diyagram yntemidir. imdi bu yntemi inceleyelim. f = 0,2,8,9,16,17,24,28,29,30,31

ndirgenmi asal bileenler tablosunda, bir stunun rtt bir baka stun varsa, rten stun silinerek sonu indirgenmi tablo bulunur. Sonu tabloda bulunan doru minterimlerin tamamn rten, minimum sayda ve minimum deikenli asal bileenler seilir. 8. 7. admda seilen asal bileenlerle, 4. admda bulunan temel asal bileenlerin toplam minimal fonksiyonu verir. Her ne kadar bu blmde, yalnzca 1. tip kanonik anm verilen fonksiyonlarn, minimalletirilmesi esas alnmsa da, benzer akl yrtme, 2. tip kanonik anm verilen fonksiyonlar iin de yaplabilir. Bu durumda doru olan maxterimler dnlr. Birletirme ilemi ise (A+a) (A+a') = A+aa' = A olarak alnr. rnein Tablo 4.6 da verilen fonksiyon

4.3.1 Karnaugh diyagramlar Drt veya be deikenliye kadar fonksiyonlarn minimalletirilmesini hzlandran bir yntem, Karnaugh diyagram yntemidir. Karnaugh diyagram, Boole fonksiyonun doruluk tablosunun, amaca yardmc olacak biimde, dzenlenmesidir. ve drt deikenli fonksiyonlar iin Karnaugh diyagramlar Tablo 4.7 de verilmitir. Tablo 4.7 ve drt deikenli fonksiyonlara ilikin Karnaugh diyagramlar.
x1x2 x3 00 01 11 10 0 2 6 4 0 1
1 3 7 5

x1x2 x3x4 00 01 11 10 12 8 0 4 00 01 11 10
1 3 2 5 7 6 13 15 14 9 11 10

50

 deikenli fonksiyonlara ilikin diyagramlarda, stunlar x1x2 bamsz deikenlerinin ikili deer permtasyonlarn (00, 01, 11, 10), satrlar ise x3 bamsz deikeninin deerlerini (0,1) gstermektedir. i. satr ile j. stunun kesitii kareye, stun ve satrlar permtasyonlarnn oluturduu tanm elemanna kar den, fonksiyonun deeri yazlr. rnein 3. stun ve 2. satrn kesitii yere f(x1x2x3) = f(1,1,1) iin fonksiyonun ald deer yazlr. 4 deikenli diyagramn da, bir fonksiyonu temsil etmesi, benzer biimde yaplr. Fonksiyonun, diyagrama tanmasnda kolaylk olsun diye, karelerin iine, stun satr permtasyonu olan, iki tabanndaki saynn, on tabanndaki karl geici olarak yazlmtr. Bu saylar her zaman yazlmaz, karelere yalnzca fonksiyonun ald deerler yazlr. rnein Tablo 4.8 de doruluk tablosu ile verilen fonksiyonlar, yanlarnda Karnaugh diyagramlaryla temsil edilmilerdir. Tablo 4.8 a) deikenli f(x1x2x3) = 1,2,3,7 =x'1x'2x3+x'1x2x'3+x'1x2x3+x1x2x3 fonksiyonun Karnaugh diyagramnda gsterilii.
0 1 2 3 4 5 6 7 x 1x2x3 0 00 0 0 1 0 1 0 0 1 1 1 0 0 1 0 1 1 1 0 1 1 1 f 0 1 1 1 0 0 0 1 x1x2 x3 00 0 1 1

01 1 1
2 3

11
6 7

10
4 5

0 1

Tablo 4.8.b) Drt deikenli f(x1x2x3x4)=2,3,7,11,12,15=x'1x'2x3x'4+x'1x'2x3x4+x'1x2x3x4+x1x'2x3x4+x1x2x'3x'4+x1x2x3x4 Fonksiyonunun doruluk tablosu ve Karnaugh diyagram
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 x 1x2 x3 x4 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 1 1 0 1 0 0 0 1 0 1 0 1 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 1 0 0 1 1 0 1 0 1 0 1 1 1 1 0 0 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 f 0 0 1 1 0 0 0 1 0 0 0 1 1 0 0 1

x1x2 x3x4 00 01 11 10 0 4 12 8 00 1 01 11 10 1 1
1 3 2 5 13 9

7 6

15 14

11 10

x'1x'2x3x'4

Grld gibi 1. Fonksiyonun, 1 olduu (1,2,3,7) karelerine 1, dierlerine 0 konmu; 2. fonksiyonun da, 1 olduu (2,3,7, 11,12,15) karelerine 1, dier karelere de 0 konmutur. Yaygn kullanlan biim, fonksiyonun 1 olduu karelerin doldurulmas ve 0 olduu karelerin bo braklmasdr.

51

Karnaugh diyagramlarndaki kare says, f : S S e bir fonksiyon iin, S n kmesindeki eleman says (2 ) kadardr. rnein 3 deikenli fonksiyonlara ilikin 3 4 Karnaugh diyagramlarnda bu say, 2 = 8, 4 deikenli iin 2 =1 6 dr. Doruluk tablosu verilen bir fonksiyonu, Karnaugh diyagramna aktarmak kolay olduu gibi; diyagramdan, fonksiyona veya doruluk tablosuna gemekte kolaydr. yle ki diyagramda fonksiyonun 1 deerini ald, doru minterimler, bulunduklar kareye ilikin permtasyonlardan (satr, stun) yararlanlarak bulunur: Eer bir basamakta 1 sayama varsa; o basamaa, ilgili deikenin kendisi, aksi halde tmleyeni yazlr. Bu doru minterimlerin toplam fonksiyonu verir (Tablo 4.8). Karnaugh diyagramlarnn stun ve satrlarnn kodlanmasndaki sra nemlidir. Ortak kenarlar olan karelere ilikin mintermlerde, btn deikenler, bir deiken dnda ayndr, birletirilebilirler. Byle karelere komu kareler denir. Diyagramn kenar karelerinin komular, diyagram nce bir silindir biimine dntrp sonra alt ve st tabanlar birletirerek elde edilen tor yzeyi dnlerek, daha kolayca grlebilir. Bu nedenledir ki, komu stunlarn kodlarnda, yalnzca bir basamaktaki sayamaklar farkldr, dierleri ayndr. Tablo 4. 9 a, b ve c de srasyla m7, m6, ve m10 a komu minterimler ( kareler) gsterilmitir. Diyagramdaki bir kareye, komu kareler says, deiken says kadardr. rnekte grld gibi m7, m6, m10 a komu kareler srasyla m3, m5, m6, m15; m2, m4, m7, m14; m2, m8, m11, m14 dr. Tablo 4.9.Drt deikenli fonksiyona ilikin Karnaugh diyagramndaki komu karelere rnekler.
x1x2 x3x4 00 00 01 11 10 m3 01 11 10 x3x4 00 01 m15 11 10 m2 m7 m6 m14 x1x2 00 01 m4 11 10 x1x2 x3x4 00 00 01 11 10 m2 m11 m14 m10 01 11 10 m8

m5 m7 m6

4.3.2 Karnaugh diyagramlarnda kpler ve bunlara kar den arpmlar(toplamlar) terimleri Komu iki karede, fonksiyon 1 deerini alyorsa, bu doru minterimler birletirilerek ksaltlrlar. rnein m6 ve m7 de fonksiyon 1 deerini alyorsa, iki doru minterim yerine x'1x2x3x'4+ x'1x2x3x4 = x'1x2x3 bir arpmlar terimi yazlabilir. Tanm 4.6. m-mertebeden alt kp: Her biri m tane kareye komu, 1 ( 0) deerini m alan karelerden olumu, 2 kareye m. mertebeden alt kp denir rnein Tablo 4.10 a da 1'lerden olumu her bir kare, iki ayr kareyle komudur ve m 2 4 (2 = 2 = 4) tanedir. O nedenle bu drt 1, 2. mertebeden alt kp oluturur. 52

Her m. mertebeden alt kp, n bamsz deiken says olmak zere, (n-m) m deikenli bir arpmlar terimiyle ifade edilebilir. nk alt kpte bulunan 2 terimde, ortak (n-m) deiken paras ile m deikenin btn permtasyonlar grlr. Tablo 4.10 a da Karnaugh diyagram ile verilen fonksiyon iin, x1 ve x4 deikenleri btn karelere ilikin terimlerde ortaktr. x2 ve x3 n btn permtasyonlar da sz konusu terimlerde grlr. Yani x'1x'2x'3x4 + x'1x'2x3x4 + x'1x2x'3x4 + x'1x2x3x4 = x'1x4 (x'2x'3+ x'2x3+ x2x'3+ x2x3) = = x'1x4 dr. Parantez iindeki ifade, sanki btn minterimleri doru olan, bir 2 deikenli fonksiyon -1.tip kanonik anmnda btn terimleri 1 olan- gibi dnlebilir. Bu 2 deikenli fonksiyon, 1 e eit, bir sabittir. Bir alt kpe kar den arplar terimlerinin bulunmas: Alt kpe ilikin doru minterimler iin i. xi deikeninin ald deerler, hem 0 hem de 1 olabiliyorsa, xi deikeni arpmlar teriminde grlmez. ii. xi deikeninin ald deerler deimeyip, hep 1 kalyorsa, bu deiken xi olarak arpmlar teriminde grlr. iii. xi deikeninin ald deerler deimeyip, hep 0 kalyorsa, bu deiken xi olarak arpmlar teriminde grlr. rnein Tablo 4.10. daki 1. Karnaugh diyagramndaki alt kpteki doru minterimler iin x1 deikeni, hep 0 deerini almaktadr ve x1, arpmlar terimi x1x4 te grlr. x2 ve x3 deikenleri, bu alt kpteki doru minterimler iin, hem 0 hem de 1 deerini aldklar iin, kaybolurlar, yani arpmlar teriminde grlmezler. x4 deikeni ise, sz konusu alt kpteki doru minterimler iin, yalnzca 1 deerini almaktadr ve arpmlar teriminde, x4 olarak grlr. Tablo 4.10 a, b, c de 2, 1 ve 3 mertebeden kpler ve ilgili arpmlar terimleri gsterilmitir. Tablo 4.10. eitli mertebeden alt kpler ve onlara kar gelen arpmlar terimlerine rnekler.
x1x2 x3x4 00 00 01 11 10 x'1x4 1 1 01 11 10 x1x2 x3x4 00 00 01 11 10 1 x'1x2x'3 1 x'2x3x4 01 1 1 11 10 x1x2 x3x4 00 00 1 01 11 10 1 1 1 x'2 01 11 1 1 1 1 x1 10 1 1 1 1

1 1

4.3.3 Karnaugh diyagramlaryla minimal fonksiyon(larn) bulunmas Karnaugh diyagramyla verilen bir fonksiyona edeer, minimal fonksiyon, seilmi eitli alt kplerden yararlanlarak bulunabilir. rnein Tablo 4.11 de karnaugh diyagramyla verilen f = x'1x'2x3+ x'1x'2x'3+ x1x'2x'3 fonksiyonu, iki 1. mertebeden alt kp 53

iin f = x'1x'2+ x'2x'3 minimal fonksiyonuna dnr. nk a+ a = a zelliinden yararlanlarak f = x'1x'2x3+ x'1x'2x'3+ x1x'2x'3 = x'1x'2x3+ x'1x'2x'3+ x'1x'2x'3+ x1x'2x'3 = x'1x'2(x3+ x'3)+ x'2x'3(x1+ x'1) = x'1x'2+ x'2x'3 olur. Tablo.4.11. rnek fonksiyon.
x1x2 x3 00 0 1 1 1 01 11 10 1 x'2x'3 x'1x'2

Ayn bir doru minterimin birden fazla alt kpte grlmesi, a+a=a teoremi dolaysyla, olasdr ve yararl olabilir. Grld gibi edeer bir fonksiyon , 1 lerden oluan alt kplere kar den arpmlar terimleri toplam biiminde yazlabilir. arpmlar terimleri says, seilen alt kpler says kadardr. Her bir arpmlar terimindeki deiken says da, ilgili alt kpn mertebesiyle belirlenir. O halde minimal fonksiyon, minimum sayda, olas en byk mertebeden, btn 1 li kareleri rten alt kpler seilerek bulunur. Daha byk bir alt kp tarafndan kapsanan, bir alt kp, hi bir zaman, minimal fonksiyon iin seilmemelidir. Karnaugh diyagramlarndan yararlanlarak minimal fonksiyonun bulunmas ilemi adm adm yle zetlenebilir. 1. Hi bir alt kpe veya 0. Mertebeden altkpe giren, kendisi) minterimler temel asal bileenlerdir ve minimal ifadeye alnrlar. girmeyen doru

2. Bir doru minterimin, birinci mertebeden yalnzca bir alt kpe girdiini varsayalm. Ayrca bu doru minterim, daha byk mertebeden bir baka alt kp tarafndan rtlmesin. Byle doru minterimlere ilikin, 1. Mertebe alt kpe kar den, birletirilmi arpmlar terimleri, bir temel asal bileendir ve minimal fonksiyona alnrlar. 3. Bir doru minterimin, ikinci mertebeden yalnzca bir alt kpe girdiini varsayalm. Ayrca bu doru minterim, daha byk mertebeden bir baka alt kp tarafndan rtlmesin. Byle doru minterimlere ilikin, 2. Mertebe alt kpe kar den, birletirilmi arpmlar terimleri, bir temel asal bileendir ve minimal fonksiyona alnrlar. 4. nc ve drdnc mertebeden alt kplere ilikin temel asal bileenler varsa ,minimal fonksiyona, 2 ve 3. admlarda olduu gibi, alnrlar. 5. Temel asal bileenlere kar den alt kplerin alnmasndan sonra, henz rtlmemi doru minterimleri rten , minimum sayda, maksimum mertebeli asal bileenler ilave edilerek minimal fonksiyon bulunur. Fonksiyonun btn doru minterimlerinin, ilave asal bileenlerle, rtlm olmas gerekir; aksi taktirde bulunan minimal fonksiyon, verilen fonksiyona edeer olmaz. 54

Yntemin daha iyi anlalabilmesi iin aada iki rnek verilmitir. Tablo 4.12 de Karnaugh diyagramyla verilen fonksiyon, ilk diyagramda seilen alt kpler iin Tablo.4.12. Ayn bir fonksiyona ilikin farkl indirgemeler.
x1x2 x3x4 00 1 00 01 11 10 x'2x'3x'4 x2x4 x'1x2x'3 x1x'3x4 01 1 1 1 1 1 11 10 1 1 x1x2 x3x4 00 1 00 01 11 10 x'1x'3x'4 x2x4 x1x'2x'3 01 1 1 1 1 1 11 10 1 1

f = x'2x'3x'4+x'1x2x'3+x1x'3x4+x2x4 f = x'1x'3x'4+x1x'2x'3+x2x4 aadaki biimde f = x'2x'3x'4+x'1x2x'3+x1x'3x4+x2x4 yazlabilir. Ayn fonksiyon 2. tabloda gsterilen alt kpler iin minimal olarak f = x'1x'3x'4+x1x'2x'3+x2x4 biiminde elde edilir. Adm adm tutulacak yolla da bu sonuca varlabilir. rnein f(0111) = 1 ve f(1111) = 1 doru minterimleri yalnzca (x2x4 ) ikinci mertebeden alt kp tarafndan rtlmektedir ve baka daha yksek mertebeden bir alt kp tarafndan rtlmemektedir. O nedenle (x2x4 ) temel asal bileendir ve minimal fonksiyonda grlmelidir. Bu temel asal bileene ilave etmemiz gereken, minimum saydaki, en yksek mertebeden alt kplere kar den asal bileenler x'1x'3x'4, x1x'2x'3 dr. Tablo.4.13. rnek fonksiyon.
x1x2 x3x4 00 1 00 01 11 10 1 01 1 1 1 1 1 1 11 10 x'1x'3x'4 x2x'3x4 x'1x3x4 x'1x2 x2x3x'4

Tablo 4.13 deki rnekte de hemen byk mertebeli alt kplerin seilmemesi gerektii gsterilmektedir. Adm adm gidildiinde izikli olarak gsterilen alt kpten gelen x1x2 teriminin gereksiz oluu anlalr. Yalnzca temel asal bileenlerden minimal fonksiyon f = x'1 x'3 x'4+x2 x'3 x4+x'1 x3 x4+ x'1 x3 x4 olarak bulunur. Bir fonksiyonun, arpmlar toplam iin verilen bu yntem, benzer biimde, toplamlar arpmna da uygulanabilir. Bu halde fonksiyonun 0 deerini ald doru maxterimler 55

iin alt kpler dnlr. Tablo 4.14 de verilen fonksiyon, gsterilen alt kpler iin toplamlar arpm biiminde minimal olarak f = (x'1+x2'+x4) (x1+x2+x'4) (x2+x'3) (x'3+x4) elde edilir. kinci tip kanonik anma ilikin minimal fonksiyon bulunurken, (0) lardan oluan bir alt kpe kar gelen toplamlar arpm, birinci tip kanonik anm dakine benzerdir. Alt kpe ilikin kareler iin deiken (0) olarak sabit kalyorsa, toplamlar teriminde bu deikenin kendisi, (1) olarak sabit kalyorsa, toplamlar teriminde bu deikenin tmleyeni grnr. Birici kanonik anm iin durum tersi idi. Tablo.4.14. 2. tip anma ilikin minimal fonksiyona rnek.
x1x2 x3x4 00 00 01 11 10 0 0 0 0 0 0 0 01 11 0 10 x'1+x'2+x4 x1+x2+x'4 x2+x'3+x'4 x'3+x4

1. ve 2. Tip kanonik anmlara ilikin minimal fonksiyonlarnn hangisinin tercih edilecei genelletirilemez. 4.3.4 Ksmen belirlenmi minimalletirilmeleri fonksiyonlar ve karnaugh diyagramlaryla
n

Tanm 4.7. Ksmen belirlenmi fonksiyonlar (Don't care functions): S S e bir n fonksiyon, tanm kmesi S deki baz elemanlar iin, S kmesindeki herhangi bir eleman alabiliyorsa, bu fonksiyona ksmen belirienmitir denir. Bir baka deyile fonksiyon baz tanm eleman iin keyfi (0 da 1 de olabiliyorsa) ise, bu fonksiyona ksmen belirlenmitir denir. kinci blmde tanmlanan tamamen belirlenmi bant ile bu tanm kartrlmamaldr. Ksmen belirlenmi fonksiyon dememize ramen fonksiyon tamamen belirlenmi bir bantdr ancak baz domen elemanlar iin fonksiyonun ald deer 0 da 1 de olabilir( keyfi); bir baka deyile keyfi says k ise k fonksiyonlardan herhangi biri ksmen belirlenmi fonksiyondan, olas 2 kastedilmektedir. Ksmen belirlenmi fonksiyonlar, belirlenmi doru mintermlerle, keyfi minterimler ayr iki grupta belirtilerek gsterilir. rnein f2 = 3, 7, 9 . k 5, 13, 14, 15 ile verilen fonksiyonlara ilikin Karnaugh diyagramlar Tablo.4.15 de verildii gibidir. f1 = 1, 3, 5 + k 7, 8, 12, 14 ve

56

Tablo.4.15. Ksmen belirlenmi fonksiyonlara rnek.

x1x2 x3x4 00 00 01 11 10 1 1 01 11 k k k k 10 k x1x2 x3x4 00 00 01 11 10 0 01 11 10

k 0

k k k

f1= 1, 3,5 + k 7,8,12,14 f2= 3, 7,9 k 5,13,14,15 k keyfi deer says olmak zere, ksmen belirlenmi bir fonksiyon gerekte 2k fonksiyonu temsil eder. rnein Tablo .15 te 25 = 32 tane fonksiyon temsil k edilmektedir. Minimal ifadenin bulunmasnda keyfi deerler belirlenerek 2 lk gruptan minimal olan seilmi olur. rnek: 10 tabannda (0-9) a kadar rakamlara ilikin ikili kodu (BCD), +3 koduna dntren 4 girili, 4 kl bir kombinezonsal devreyi temsil eden fonksiyonlara ilikin doruluk tablosu Tablo 4.16 da verilmitir. Tablo.4.16. Ksmen belirlenmi fonksiyonlara ilikin rnek.
x1 0 1
2 3 4 5

x2

x3

x4

f1

f2

f3

f4

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 k k k k k k

0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 k k k k k k

1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 k k k k k k

1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 k k k k k k

3 4 5

6 7 8 9 10 11 12 k k k k k k

k fonksiyonlar srasyla f1= 5,6, 7, 8, 9 + k 10,11,12,13,14,15 f2= 1,2,3,4, 9 + k 10,11,12,13,14,15 f3= 0,3, 4,7,8 + k 10,11,12,13,14,15 f4= 0,2,4, 6,8 + k 10,11,12,13,14,15 Karnaugh diyagramnda uygun alt kplerin seimi sonucu varlan minimal fonksiyonlar Tablo 4.17 de verilmitir. 57

Tablo.4.17.Ksmen belirlenmi fonksiyonlarn Karnaugh diyagramnda minimalletirilmesi.

x1x2 x3x4 00 00 01 11 10 01 11 k=1 1 1 1 x2x4 x2x3 x1 k=1 10 1 1 x1x2 x3x4 00 00 01 11 10 1 1 1 01 1 11 k=1 k k k x2x'3x'4 x'2x3 x'2x4 k=1 k=1 1 10

k=1 k=1 k=1 k=1

f1=x1+x2x4+x2x3
x1x2 x3x4 00 00 1 01 11 10 x'3x'4 1 1 01 1 11 k=1 k k=1 k=1 k k x3x4 10 1 x1x2 x3x4 00 00 1 01 11 10 1 x'4

f2=x2x'3x'4+x'2x4+x'2x3
01 1 11 k=1 k k 1 k=1 k 1 10 1

f3=x'3x'4+x3x4

f4=x'4

Alt kplerin seimi maksimum mertebeli minimum sayda kp oluturabilmek iin keyfi olan deerler saptanarak yaplmtr. Artk bu minimal fonksiyonlar tamamen belirlenmi fonksiyonlardr. 4.4 Kombinezonsal devre sentezi Bu blmn balangcnda, bir Boole fonksiyonuna edeer minimal fonksiyonun -ki gereklendiinde minimal sayda kap eleman ierir- bulunmasna ilikin yntemler zerinde duruldu. Oysa sentez ilemi indirgeme ileminin dnda baka admlar da ierir. Bir kombinezonsal devrenin sentezine ilikin admlar yle sralayabiliriz. Problemin szle tanm, giri k ilikisinden yararlanarak giri deikenlerinin ve k deiken(leri)nin [fonksiyon(lar)nun] saysnn saptanmas, Her bir k deikeninin (fonksiyonunun), bamsz giri deikenlerince belirlenen, doruluk tablosunun bulunmas, Doruluk tablosuyla belirlenen fonksiyon(lar)un indirgenmesi ve minimal fonksiyon (lar)un bulunmas, Minimal fonksiyon(lara) a kar den devrenin izilmesi. Sentezi istenen devreden beklenen, balangta da deinildii gibi, yalnzca kap saysnn minimum olmas deildir. Bu nedenle, nce minimal edeer fonksiyona kar den minimum elemanl devreler gerekletirilip, sonra dier gereksinimleri de 58

olabildiince karlayabilecek biimde, ilaveler yaplmas gerekir. imdi iki rnei, paralel toplayc ve kod dntrclerinin minimal elemanl sentezini inceleyelim. Greceiz ki seeceimiz devreler, yukarda akladmz minimal fonksiyona kar den devreye daha iyi birer alternatif olacaklardr. 4.4.1 Paralel toplaycnn sentezi ki tabannda iki saynn toplam seri veya paralel gerekletirilebilir. Paralel toplaycda btn bitler ayn anda uygulanr ve ka ilikin btn bitler ayn anda grlr(devrenin gecikme sresi kadar sonra). Seri toplaycda ise, iki tabanndaki saylarn nce en az arlkl bitleri devrenin giriine gelir ve bunlarn toplam olan bit kta grlrken, bir sonraki arlkl bitlere eklenecek olan elde de bir baka k olanak grlr. Bu nedenle seri toplama yapabilmek iin, her bir bite ilikin elde' nin bir yerde tutularak, bir sonraki bitlerin toplamna eklenmesi gerekir. Bu tutma ii bellek eleman ile yaplr. O nedenle seri toplayclar ardl devre olarak gerekletirilebilir. Paralel toplamada, bitlerin toplanmasn, ayr birer hcre olarak dnebiliriz. En az arlkl bitlerin toplanmasnda, iki giri iki k vardr. Giriler, toplanacak saylarn en az arlkl bitleri; klar ise, bu bitlere ilikin toplam ve bir sonraki bitlerin toplamnda kullanlacak eldedir. Ara bitlerin toplamn ise, hcresel olarak girili ve iki kl dnebiliriz. Giriler, ilgilenilen arlkl bitler ve bir evvelki bitten gelen eldedir. klar ise, ilgilenilen bitlerin toplam ve bir sonraki bitlerin toplamnda kullanlacak eldedir. Birinci olarak dndmz hcre yar toplayc (half adder) ikinci dndmz hcre ise tam toplayc (full adder) olarak adlandrlr. Greceiz ki tam toplayclar yar toplayclardan elde edebilir. Yar toplayc Yukarda tanmland gibi iki giri ve iki kl olan yar toplaycnn doruluk tablosu aadaki Tablo 4.18 deki gibidir. Tablo 4.18 Yar toplaycnn doruluk tablosu
x 0 0 1 1 y 0 1 0 1 S 0 1 1 0 C 0 0 0 1

Bu tabloya gre k fonksiyonlar S = x' y + xy' C = xy dir. Bu fonksiyonlarn gerekletiren be alternatif devre ekil 4.2 de verilmitir. Grld gibi en basit bir devrenin gerekletirilmesinde, tasarmc iin eitli alternatifler ortaya kabilmektedir.

59

x y' x' y x y C S

x y x' y' x y C S

a. S ve C iin birinci tip anm S=xy+xy S=(x+y)(x+y) C=xy

b.

S iin ikinci tip anm C iin birinci tip anm C=xy

x

x' y' x y C S

y x' y' C

c. S ve C ortakl S=(C+xy) C=xy

x y

d. S ve C ortakl S=(x+y)(x+y) C=(x+y)

S

e. S=xy, C=xy ekil 4.2 Yar toplayc iin birbirinin alternatifi olabilecek drt devre ekil 4.2 a da fonksiyonlarn 1. tip anmlar, b de S nin ikinci C nin birinci tip anm dnlerek gerekleme yaplmtr. (c) de S ve C nin ortakl, S' = (x'y+xy')' = x'y'+xy bantsndan yararlanlmtr. (d) de yine S ve C nin ortak ksmlar deerlendirilmitir. (e) de ise en basit yap grlmektedir. Fonksiyonlar farkl biimlerde ifade ederek daha fazla alternatif gerekletirmeler yapmak mmkndr. Hangileri olabileceini dnnz. Grld gibi bu gereklemede yukarda ilediimiz minimal fonksiyona kar gelen devre seilmemitir. Tam toplayc girili iki kl tam toplaycnn ne olduunu daha nce tanmlamtk, buna gre bir sonraki basamaa iin elde ve toplam k fonksiyonlarna ilikin doruluk tablosu aada Tablo 4.19 da verilmitir. x ve y toplanacak bitler z te bu bitlere ilikin elde yi gstermektedir. S toplanacak bitlerin toplam, C ise bir sonraki bitlerin toplamnda kullanlacak eldeyi gsterir.

60

Tablo 4.19. Tam toplaycnn k fonksiyonlarna ilikin doruluk tablosu

x 0 0 0 0 1 1 1 1 y 0 0 1 1 0 0 1 1 z 0 1 0 1 0 1 0 1 S 0 1 1 0 1 0 0 1 C 0 0 0 1 0 1 1 1

S ve C fonksiyonlarna ilikin Karnaugh diyagramlar ve indirgenmi fonksiyonlar Tablo 4.20 de verilmitir. Tablo 4.20 Tam toplaycya ilikin indirgenmi k fonksiyonlar
xy z 0 1 00 01 1 1 1 11 10 1 xy z 0 1 00 01 11 1 1 1 1 10 xy xz yz

S=xyz+xyz+xyz+xyz

C=xy+xz+yz

Bulduumuz fonksiyonlar iki seviyeli olarak gerekletirilebilir. S iin girili drt VE kapsna ve drt girili bir VEYA kaps gerekir. C iin ise, iki girili VE kaps ile girili bir VEYA kapsna gereksinimi vardr. Oysa ayn fonksiyonlar aadaki bantlardan yararlanarak iki yar toplayc ve iki girili bir VEYA kapsyla ekil 4.3 teki gibi elde etmek mmkndr. S= z'(xy'+x'y)+z(xy'+x'y)'= z'(xy'+x'y)+z(x'y'+xy)= xy'z'+x'yz'+xyz+x'y'z=(x y) z C= zxy'+zx'y+xy = z(xy'+x'y)+xy= (x y)z+xy
x y S

C z x y z yar toplayc yar toplayc S C

ekil 4.3 ki yar toplayc ve bir VEYA kaps ile gerekletirilen tam toplayc 4.4.2 Kod dntrc sentezi Ksmen belirlenmi Boole fonksiyonlarn indirgenmesine ilikin verdiimiz rnek ikili kodlanm ondalkl saylar +3 koduna dntryordu. Doruluk tablosu ve indirgenmi k fonksiyonlar aadaki gibi bulunmutu. 61

f1 = x1+ x2x4+ x2x3 f2 = x2x'3x'4+ x'2x4+ x'2x3 f3 = x'3x'4+ x3x4 f4 = x'4 Bu fonksiyonlarn gerekletirilmesi, ortak olabilecek kap elemanlar da dnlerek, ekil 4.4 te verilmitir.
f4 x4 x3 f3

x2

f2

f1 x1

ekil 4.4 BCD kodunu +3 koduna dntren devre

62

BLM 5 KOMBNEZONSAL MSI VE LSI ELEMANLARI

Bundan nceki blmde, bir Boole fonksiyonun minimum sayda kap elemanyla, iki seviyeli gerekletirilmesine ilikin yntem zerinde durmutuk. Kullanlan kap elemanlar, piyasada, SSI (Single Scale Integrated circuits) yongalar (chip) olarak satlmaktadr. VE, VEYA gibi kap elemanlarndan bir yongada 4 tane TMLEYEN kapsndan ise 8 tane bulunmaktadr. Bunlarn dnda piyasada MSI (Medium Scale Integrated circuits) ve LSI (Large Scale Integrated circuits) olarak srasyla 10-100 ve 100-1000 kap eleman ieren yongalarda vardr. MSI ve LSI elemanlar saysal sistemlerin tasarmnda kullanlrlar. MSI elemanlarndan beklenen, minimum sayda kap eleman iirmesinden ziyade d balantlarn minimum olmasdr, nk yongalarn maliyetine tesir eden en nemli elerden biri bacak (u) saysdr. Giri deikenleri fazla olan Boole fonksiyonlarn tasarmnn daha nce anlatlan klasik yntemlerle yaplmas pratik olmamaktadr, nk 8 deikenli bir Boole fonksiyonunun doruluk tablosu 28 = 256 satr gerektirir. O nedenle bu gibi fonksiyonlarn gerekletirilmesi bir algoritmaya dayandrlr ve tasarmcnn yaratclna bal olarak alternatif devreler oluturulabilir. Yegane olabilecek bir yntemden bahsedilemez. MSI devre tasarm genellikle algoritmalara dayandrlarak yaplr. 5.1 GR Bu blmde, pratikte kullanlan MSI ve LSI elemanlarn lojik devrelerinin, tasarmna ilikin algoritmalar incelenecek ve bu devrelerin istenileni yapp yapmad, analiz edilerek, gsterilecektir. MSI eleman olarak paralel girili toplama devreleri, karlatrma devreleri, kod zc (decoder) devreler, oullayc (multiplexer) devreler, demultiplexer devreleri ele alnacaktr. LSI elemanlar olarak ta ROM (Read Only Memory) devreleri ve PLA (Programmable Lojik Array) devreleri incelenecektir. 5.2 Paralel toplayc Bundan nceki blmde, bir bitlik tam toplayc devresinin, SSI elemanlar kullanarak nasl gerekletirildiini grmtk. Bu devreyi bir hcre olarak kullanarak tasarlanan, 4 bitlik bir MSI tam toplayc devresi ekil 5.1 de verilmitir. Pratikte kullanlan 74283 drt bitlik bir MSI tam toplaycdr. Toplanacak saylarn ayn arlkl bitleri birer hcre girii olarak alnmtr. klar her bir hcre girilerinin toplam ve bir sonraki hcrenin girii olacak eldeler dir. Birinci hcrenin elde girii 0 dr. Bir MSI elaman iine sdrlabilen drt tam toplayc ile 4 bitlik saylarn toplam yaplabilmektedir. Daha fazla biti olan saylarn toplam iin burada verilen MSI elemanlarnn kaskad balanmas gereklidir.
A4 B4 A3 B3 A2 B2 A1 B1

C5

C4

C3

C2

c1 S1

S4

S3

S2

ekil 5.1 Drt bitlik MSI toplayc lojik devresi 63

Daha nce incelediimiz BCD den +3 koda dntrcy, burada anlattmz MSI toplayc ile, hibir ilave kap eleman kullanmadan, kolayca gerekleyebiliriz. Byle bir gereklemeyle kazancmz, balantlar yapma ileminin olmay, yani iilik ve bacak saysnn az olmas yani maliyettir. Szn ettiimiz kod dntrcnn MSI toplayc ile gereklenii ekil 5.2 de verilmitir.
BCD giri A4 A3 A2 A1 0 0 1 1

B4 B3 B2 B1 C1 0

S4 S3 S 2 S1 +3 k

ekil 5.2 BCD den +3 e dntrcnn MSI toplama devresi ile gerekletirilii Eldenin yaylmas Yukarda incelediimiz paralel toplaycnn, belli bir girie ilikin kn grebilmek iin, c5 elde sinin ne olduunu bilmek gerek. Buda C5 in elde edilmesine kadar geen sre olan, yaylma zamanna denktir. imdi bu zamann ne olduunu saptamaya alalm. C5 knn grlebilmesi iin C4 n dolaysyla C3 ,C2 nin belirlenmesi gerektiini ekil 5.1 deki MSI toplaycdan grebiliriz. ekil 5.3 te, daha nce incelediimiz, tam toplayc devresinin lojik devresi grlmektedir. Ci+1 elde edilmesi iin gerekli sre VE ve VEYA kaplardakini gecikme ile, Pi ve Gi klarn veren yar toplaycdaki gecikmenin toplam kadardr. Kaskad bal drt tam toplaycl MSI elemanndaki gecikme ise bir yar toplayc gecikmesi ile, 8 kap elemanndaki gecikme toplam kadardr. Nedeni Yar toplayclarn paralel, eldelerin ise seri bal kaskad bir yap gstermesidir. Szn ettiimiz gecikme sresi, bit says daha fazla olan saylarn toplamnda, her bir bit iin iki kap eleman gecikmesi kadar artacaktr. Bu nedenle gecikme sresini azaltmak iin " hzl elde (look ahead carry)" denen ilave devre kullanlr. imdi bu devreyi inceleyelim.
yar toplayc Ai Bi Gi Ci+1 Ci Pi Si

ekil 5.3 Tam toplayc devresi ekil 5.3 teki yar toplaycnn klarn P (carry propagation) elde yaylmas, G yi ise elde reticisi (carry generate) olarak isimlendirelim. P ve G klar, MSI toplaycya, giriler uygulanr uygulanmaz, yar toplayc gecikme sresi sonunda hemen oluur. Bundan sonraki amacmz, btn elde klarnn, yar toplayc yaylma sresine ilave olarak, yalnzca iki kap eleman gecikme sresi sonunda, olumasn salamaktr. Buda ekil 5.2 de verilen, MSI devredeki 8 kaplk gecikmenin, 2 kaplk gecikmeye inmesi, yani 1/4 ne inmesi demektir. 64

C5 P4 G4

C4 P3 G3

P2 G2 P1 G1 C1

C3

C2

ekil 5.4 leri bakmal elde devresi Pi = Ai Bi G=A .B biiminde genel olarak yazlabilir. Dier yandan klar, bu tanmlanan Pi ,GI deikenleri ve elde cinsinden genel olarak Si = Pi Ci Ci+1 = Gi + Pi Ci biiminde yazlabilir. Bir nceki Ci ler cinsinden eldeler C2 = G1 + P1 C1 C3 = G2 + P2C2 = G2 + P2 ( G1 + P1 C1 ) = G2 + P2 G1 + P2 P1 C1 C4 = G3 + P3 C3 = G3 + P3 G2 + P3 P2 G1 + P3 P2 P1 C1 C5 = G4 + P4 C4 = G4 + P4 G3 + P4 P3 G2 + P4 P3 P2G1 +P4 P3 P2 P1 C1 dir. arpmlar toplam biiminde olan bu ifadeler, iki seviyeli gerekletirilerek, iki kap eleman gecikmesi ile, sonucu verirler. Buda bizim varmak istediimiz sonu idi. Devre ekil 5.4 te verilmitir.
i i i

65

imdi ileri bakmal paralel toplayc(Look ahead carry) MSI in lojik devresini ekil 5.4 teki devre ile birlikte oluturabiliriz Bu yap, uygulamadaki 74182 tmleik devresinin temelidir ve ekil 5.5 te verilmitir.

C1 A1 B1 P1 G1 A2 B2 S1 P1 C2 P2 leri Bakma Devresi C3 P3 S3

P2 G2

S2

A3 B3

P3 G3

A4 B4

P4 G4

C4 P4

S4 C5

ekil 5.5 leri bakmal bir paralel toplayc lojik devresi kili kodlanm onlu toplayclar (Binary coded decimal adder) Toplama ilemi, her zaman iki tabannda yaplp, sonra on tabanna dn biiminde olmaz. Alternatif olarak, on tabanndaki bir saynn, her bir sayama (dijiti) iki tabannda ( ikili kodlanm onlu, binary coded decimal) toplanp, elde si de bulunarak yaplr. Bu durumda iki sayaman (dijitin) toplam 10 dan fazla ise sonutan 10 karp elde oluturmak gerekir. Bu yntemin seilmesinin nedeni BCD ve iki tabanndaki saylarn birbirine dntrlmesinin, on ve iki tabanlarnn dntrlmesine gre ok daha kolay olmasdr. rnein 999 says iki tabanndaki karl, birinci blmde anlatld gibi, ard arda 2 ye blme ilemi yapp kalanlarn yazlmas sonucunda, 1111100100 biiminde bulunur. Oysa 999 BCD karl 9 un iki tabanndaki karl olan 1001 in yan yana defa yazlm 1001 1001 1001 dr. Grld gibi BCD iin dnm ileminin kolaylamasna karlk bit says iki fazladr. BCD sonularn on tabannda gsterilmesi, her bir dijit iin yedi blml gsterici (seven segment display) kullanlarak yaplr. BCD iki saynn toplam en fazla 9+9+1=19 sonucu verebilir. Sonuncu 1, bir nceki sayamaktan (dijitten) gelebilecek elde iin konulmutur. imdi daha nce grdmz MSI toplaycnn girilerine BCD saylar uyguladmzda klarnn 0 dan 19 kadar olabileceini dnerek, k saysnn BCD sayya nasl dntrlebileceini inceleyelim. Yani iki sayaman (dijitin) toplam 10 dan fazla ise, sonutan 10 karp kalan toplam sayamak olarak yazp, bir sonraki sayamaa elde (1) tamak gerekir. Bu dnm aada tablo biiminde verilmitir. ikili klar toplam Z , elde K ile, BCD klar toplam S ve elde C ile gsterilmitir. 9 a kadar klar ikili ve BCD de ayndr ve 66

ift izgi ile ayrlmtr. 10 ve daha yukar olan klarda BCD nin ald deerlerden 10 karlm sonu yazlm ve elde 1 olmutur. Amaca ulamamz iin C=1 olduu durumlar, K ve Z ler cinsinden ifade etmek ve bu durumda Z ten 10 karmaktr. En byk say en fazla 19 olabileceine gre, (20-31) arasndaki giriler hi uygulanmayacaktr. O nedenle bu girilere kar den klar K (keyfi) alnmtr.
K 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 Z4 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 Z3 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 Z2 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 Z1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 C 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 S4 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 S3 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 S2 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 S1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 Desimal 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

Z+6 Z+6 Z+6 Z+6 Z+6 Z+6 Z+6 Z+6 Z+6 Z+6

Grld gibi K=1 iken C=1 dir. Bunun dnda Z=10-15 arasnda da C=1 olmaldr. Z'ler bamsz deikenler olmak zere, 10-15 te (1) olan dier yerlerde (0) olan bir fonksiyon dnsek, bu fonksiyonun indirgenmi hali Z4Z3 +Z4Z2 olur. O halde C = K+Z4Z3 +Z4Z2 dir. Bu sonucu be deikenli bir Karnaugh diyagramyla da grebilirdik. C=1 iken toplamdan 10 karma ilemi, S klarna 6 ilave etme ilemine denktir; yani ayn sonucu verir. 6 ilave etme iin ayrca bir ikili toplayc kullanlabiliriz. ekil 5.6 da iki ikili toplayc ve elde yi veren kap eleman ile bir BCD toplayc devrenin lojik devresi verilmitir.
A4 A3 A2 A1 B4 B3 B2 B1 K Z4 Z3 Z2 Z1 C

S4 S3 S2 S1

ekil 5.6 BCD toplayc 67

Yukarda incelediimiz temel alnarak, ikinci ikili toplayc daha da basitletirilerek, tek bir tmleik devre, 74283 tasarlanmtr. Yani yukarda verilen gibi iki MSI eleman ve kap eleman tek bir MSI olarak oluturulmutur. Burada incelediimiz BCD toplama devresini, klasik yntemle yapmaya kalksaydk, 9 girili (drd bir sayy, dier drd dier sayy ve biride elde ) devreler gerekletirecektik. Buna kar gelen Boole fonksiyonlarn doruluk tablosu 29 = 512 satrdan oluacakt. O nedenle algoritmik hcresel zmler daha avantajldr. 5.3 Karlatrma devresi Karllatrma devresi, sekiz giriindeki 4 bitlik iki sayy karlatrarak, knda kk, byk ve eitlik durumlarn belirlerler. Giriler A=A1A2A3A4 ve B=B1B2B3B4 karlatrlacak drder bitlik saylar, klar da (A > B) iin 1 = 1 2 = 0 3 = 0; (A < B) iin 1 = 0 2 = 1 3 = 0; ve A = B iken 1 = 0 2 = 0 3 = 1 dr. Klasik anlamda probleme bakarsak 28 =256 farkl giri vardr, ve bildiimiz yntemlerle bu devreye kar den fonksiyonun indirgemesini elle yapmak pratik deildir. Bilgisayarla yapmak mmkn olsa bile , algoritmik olan hcresel yap tm devre retimine daha uygun olacaktr. A ve B saylarnn eitliini yakalayabilmek iin Xi = AiBi + A'iB'i i = 1,2,3,4 ile tanmlanan x deikenlerini incelemek yeter. nk A ve B ye ilikin karlkl bitlerin eit olmas durumunda bu ifade 1, aksi halde 0 deerini alr. (x) lerin drdnn birden 1 olmas A = B olduunu gsterir Yani 3 = x1 x2 x3 x4 = 1 ise A=B dir. nc k belirlenmi oldu. A > B iin ise nce en arlkl bitleri karlatrmalyz, eer A nnki 1, B ninki 0 ise (A4B'4 = 1) A > B dir. En arlkl bitler birbirine (x4 = 1) eit ve (A3B'3=1) ise yine A > B dir. Bu yap en kt ihtimalle, benzer biimde, en az arlkl bitlerin karlatrlmasna kadar devam eder. Yani 1 = A4B'4 + x4 A3B'3 + x4 x3A2B'2 + x4 x3 x2A1B'1 ifadesi 1 ise A > B dir. Bir baka deyile A > B nin salanmas iin i. A4= 1, B4= 0 (A4B'4=1) veya ii. A4= B4 ve A3= 1, B3= 0(A3B'3= 1) veya iii A4= B4 ve A3= B3 ve A2= 1, B2= 0(A2B'2= 1) veya. iv. A4= B4 ve A3= B3 ve A2= B2 ve A1= 1, B1= 0(A2B'2= 1) dr. Benzer akl yrtme ile A < B k iin 2 = A'4B4 + x4 A'3 B3 + x4 x3A'2B 2 + x4 x3 x2A'1B1 ifadesi bulunabilir. ekil 5.7 de yukarda ifadelere kar den devre verilmitir.

68

A4 B'4 A'4 B4 A3 B'3 A'3 B3 1 A>B A2 B'2 A'2 B2 X2 X3 X4

A1 B'1 A'1 B1 X1 A<B 2 3 A=B

ekil 5.7 Karlatrma devresi 5.4 zcler (Decoders) zcler n girili 2n kl devrelerdir. n giriin alabilecei her bir giri permtasyonu iin klardan yalnzca biri 1, dierleri ise 0 olur. Bir baka deyile klar mintermleri belirlemektedir. ekil 5.8 de 3x8 (3x23 ) lik bir zc devresi verilmitir.

69

x1

x2

x3

m0=x'1x'2x'3 m1=x'1x'2x3 m2=x'1x2x'3 m3=x'1x2x3 m4=x1x'2x'3 m5=x1x'2x3 m6=x1x2x'3 m7=x1x2x3

ekil 5.8 3X8 zc devresi Boole fonksiyonlarnn zcler kullanlarak gerekletirilmesi n n n x2 lik bir zc, olabilecek btn 2 minterimi oluturacana gre; herhangi bir n deikenli Boole fonksiyonu, iki seviyeli olarak zclerle gerekletirilebilir. n n deikenli, doru minterm says k olan bir Boole fonksiyonu, n x 2 lik bir zc ve k giri yelpazesi olan bir VEYA kapsyla gerekletirilebilir. Hatta genelletirme yaplarak, n n deikenli m tane Boole fonksiyonu bir tane n x 2 zc ve m tane VEYA kapsyla gerekletirilebilir. Bir rnek olarak deikenli, iki Boole fonksiyonunu bir MSI zc ile gerekletirelim. Fonksiyonlar f1 = 1, 2, 4, 5 f2 = 0, 2, 5,7 olsun. Her birinde 4 doru minterm olduuna gre drt girili iki VEYA kapsna gerek vardr. ekil 5.9 da devre verilmitir.
0 1 2 3 4 5 6 7 f1

x1 x2 x3

20 21 22 3x8 zc

f2

ekil 5.9 ki fonksiyonun bir zc kullanlarak gerekletirilmesi

70

Fonksiyonlarn zcler kullanlarak gerekletirilmesinde bir indirgeme sorunu yoktur. Buna karlk zcnn iinde kap ve giri / k yelpazesi asndan da hibir tasarruf yaplmamtr. SSI elemanlaryla yaplacak sentezde ise, indirgeme ile, sz edilen tasarruflar gz nnde tutulmutur. SSI veya MSI elemanlarndan hangisinin tercih edilerek gerekletirilme yaplaca koullara baldr. rnein ayn fonksiyondan ok sayda retilecekse, SSI sentezdeki indirgeme yaplarak bulunan lojik devrenin, tm devre olarak gerekletirilmesi daha uygun olur. Eer yalnzca be tane fonksiyon gerekletirmesi sz konusu ise, mevcut MSI elemanlarn kullanmak hem zaman hem de iilik tasarrufu salanr. Yanl minterim says doru minterm saysndan az ise, f ' ( f in tmleyeni) gerekletirilip VEYA yerine TVEYA kaps kullanlarak; VEYA kaps giri yelpazesinde tasarruf salanabilir. Pratikte kullanlan MSI zclerin, bir de kontrol girii "enable" vardr ve MSI elemannn almasn kontrol eder. Bu giri 0 iken minterm klarnn hepsi 0 olur, aksine bu giri 1 iken ise zc normal alma ilevini yerine getirir. Devrede btn VE kaplarnn girilerine bu kontrol girii balanarak istenen ilev yerine getirilebilir. ekil 5.10 da byle bir zc ve doruluk tablosu verilmitir.
E x 1 x2 x1 x2 2x4 zc m0 m1 m2 m3 0 1 1 1 1 k 0 0 1 1 k 0 1 0 1 m 0 m1 m2 m3 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 E 1x4 demux m0 m1 m2 m3 x2

x1

ekil 5.10 Kontrol girili bir zc ve alternatif yorumu: demultiplekser Bu zcy, sanki E normal giri, x1 ve x2 girileri de sanki kontrol girileriymi gibi de dnebiliriz. Bu durumda kontrol giriinin kar dt minterm k E giriinin deerini alr. Bir baka diyile E giriine gelen bilgi drt ktan istenenine verilebilmektedir. Bu ilev haberlemede kullanlan demultiplekser (demultiplexer) ilevidir. zclerdeki kontrol girii, giri says az olanlar zcler kullanarak, giri says daha fazla olan zclerin elde edilmesine de yarar. ekil 5.11 de iki tane 3x8 lik zc kullanlarak gerekletirilen, 4x16 lk bir zc devresi verilmitir. x4 = 0 iken yukardaki zc alr ve m0 dan m7 ye kadar mintermler knda gzlenir. Bu srada alttaki zc almaz ve btn klar 0 dr. x4 = 1 olduunda ise alttaki zc alr ve m8 den m15 e kadar minterimler, bu zc knda gzlenir. Bu srada stteki zc almaz ve klar 0 dr.

71

x1 x2 x3 x4 3x8 zc 3x8 zc

m0 m7 m8 m15

ekil 5.11 ki 3x8 lik zcden elde edilen 4x16 lk zc devresi Kod zcnn tersi ilevi yerine getiren devrelere kodlayc (encoder) denir. Bu n devrelerin giri says 2 , k says ise n dir. Girilerden biri 1 iken, dierleri 0 olmak zorundadr. Hangi girie (1) gelmise on giriin iki tabanndaki karl kta grlr. rnein 6. girie 1 gelmise, k 110 dr. Byle bir devreyi bir uygulama olarak gerekleyiniz. 5.5 Multiplexer (oullayc) devreler Genel olarak oullayclar, birden fazla fiziksel bilgi kaynandaki bilgiyi, istenen srada, tek bir fiziksel bilgi kanalna aktarmaya yararlar. Lojik devre kapsam iinde n oullayc 2 giriteki bilgiyi n kontrol girii (select) ile istenen srada tek ka aktarmaya yarayan kombinezonsal devrelerdir. Ksaca mux diye bilinirler. 2 ekil 5.12 de 4x1 (2 x1) lik bir mux'n lojik devresi verilmitir. seme girilerinin her bir n permtasyonu VE kaplaryla oluturulurken bu kaplarn girilerine 2 mux girileri ayr n n ayr balanmtr. Grld gibi bu yapda n x 2 (n = 2)lik bir dekoderin , 2 saydaki n VE kapsna n tane bamsz giri balanmtr. 2 tane VE k, mux n tek bir kna, bir VEYA kapsyla alnmtr.
I0 I1 I2 I3 S1 S0 Z I0 I1 I2 I3 0 1 2 3 S0 S1 S0 S 1 Z 0 0 1 1 0 1 0 1 I0 I1 I2 I3 4x1 mux Z

ekil 5.12 4x1 mux lojik devresi, blok diyagram ve doruluk tablosu Pratikte kullanlan mux larn, dekoderler de olduu gibi, almay kontrol eden bir enable girii (strobe da denir) vardr. Enable'n belli bir giri deeri iin klarn hepsi 0 (bazen 1) olur, dier giri deeri iin ise mux normal alma ilevini yerine getirir. Bu kontrol girii bir st mertebeden mux n bir alt mertebeden iki mux kullanlarak elde edilmesini de salar. Sz konusu yap decoderler de olduu gibidir. rnein 8x1 lik bir 72

mux, 2 tane 4x1 lik mux n enable girileri kullanlarak elde edilebilir. ka gelecek kapnn ne olmas gerektiini dnnz. Pratikte birden fazla mux n, seme ve enable girileri ortak olmak zere ayn MSI elemannda kullanld grlr. rnein iersinde drt tane 2x1 mux n bulunduu MSI elemanlar (74157) ticari olarak vardr. ekil 5.13 te byle bir MSI elemannn lojik devresi verilmitir. A ve B girilerini farkl kaynaklardan gelen drder bitlik enformasyon olarak dnrsek, sanki bu devre, A veya B enformasyonundan birini istei bal olarak seip ayn bir yoldan (bus) bir baka yere gndermektedir. Byle bir ilev bilgisayarlarn alt birimleri arasnda veri al veriinin, ortak bir hat zerinde yaplmasnda faydal olur.
A0 Z0 A1 Z1 A2 Z2 A3 Z3 B0 E B1 B2 B3 (select) S (Enable) E 1 0 0 S x 0 1 Z hepsi 0 A B

ekil 5.13 drt 2x1 lik mux tan oluan lojik devre Mux larla Boole fonksiyonlarnn gerekletirilmesi Bundan nceki blmlerde grdmz gibi, dekoder ve mux larda mintermler oluturulmakta, dekoderlerde ayrca bir VEYA kaps kullanlarak, herhangi bir fonksiyon gerekletirilmekteydi. Mux larda ise bu VEYA kaps tmleik devrenin iinde bulunmaktadr. Amacmz mux lar kullanarak bir Boole fonksiyonunun nasl n gerekletirilebileceini gstermek. n seicili 2 x1 lik bir mux ile n deikenli bir fonksiyonu gerekletirelim. Deikenleri seiciler seelim. Seicilerin alaca her bir deer permtasyonu bir minterimi belirler ve buna kar den mux ta bir giri vardr. Eer gerekletireceimiz fonksiyon, bu minterm iin 1 ise (doru minterm) buna kar den girie 1, 0 ise (yanl minterm) bu girie 0 uygulayalm. Ayn ilev btn giri deer permtasyonlar iin tekrarlandnda mux knda istediimiz fonksiyonu gerekletirmi oluruz. Yukarda aklanandan bir adm daha ileri giderek, (n+1) deikenli bir fonksiyon n n seicili 2 x1 lik bir mux la gerekletirilebilir. Bunun iin n deiken seiciler olarak alnp, girilere de 0, 1, xn veya x'n den biri uygulanr. Bir rnek zerinden gerekletirmenin nasl yaplacan grelim. ekil 5.13 te bir rnek fonksiyon ve devresi verilmitir. Fonksiyon deikenli f = 1, 2, 6, 7 olduuna gre 4x1 lik iki seicili bir mux a gereksinim vardr. X1, x2 deikenlerini seiciler olarak seelim. Doruluk tablosundan grld gibi x1, x2 73

deikenlerinin bir deer permtasyonu iin x3 in ald 0 ve 1 olmak zere iki deer vardr. Bu deerler iin fonksiyonun ald deerler 0, 1, x3 veya x'3 olabilir. Buna gre tabloyu tekrar dzenlersek (ekil 5.13 te glgelendirilerek belirtildi). , mux girilerine ne balayacamz ortaya kar. Bu tablodaki sonuca, bir baka dzenlemeyle daha abuk ulaabiliriz. yle ki stunlar, seicilerin belirledii mintermlere kar den giriler; satrlar da x3 deikeni ve tmleyenini gsterecek biimde bir tablo oluturulsun. Bu durumda satr ve stunlara kar gelen yerler, olabilecek btn minterimlerdir. Doru minterimleri bir yuvarlak iine alalm, yuvarlak iinde olmayanlar yanl mintermler olsun. Buna gre i bir stundaki (bir seici giriini belirler) mintermler yuvarlak iinde deilse, bu stuna ilikin giri 0, ii. bir stundaki (bir seici giriini belirler) mintermler yuvarlak iindeyse, bu stuna ilikin giri 1, iii. bir stundaki (bir seici giriini belirler) mintermlerden x3 satrna kar gelen yuvarlak iinde x'3 satrna kar gelen yuvarlak iinde deilse bu stuna ilikin giri x1, iv (iii) durumun tersi ise ilgili giri x'1 olmaldr. (ekil 5.13) minter m 0 1
2 3 4 5

x1 0 0 0 0 1 1 1
1

x2 0 0 1 1 0 0 1
1

x3 0 1 0 1 0 1 0
1

f 0 f = x3 1 1 f = 0 x'3 0 f=0 0 1 f=1

1

6
7

x1x2
00 01 10 11

I0 (0)x'3 (1)x3
0 1

I1
2 3

I2
4 5 0

I3
6 7 1

x3 x'3
0 1

x3

x'3

I0 I1 I2 I3 x1

4x1 mux

x2

ekil 5.13 drt deikenli bir fonksiyonun 4x1 mux la gerekletirilmesi

74

x1x2x3
000 001 010 011 100 101 110 111

x4 x'4
0

I0 (0)x'4 (1)x4
0 1

I1
2 3

I2
4 5

I3
6 7 0

I4
8 9

I5
10 11 0

I6
12 13 0

I7
14 15

x4

x'4

x4

I0 I1 I2 I3 8x1 I4 mux I5 I6 I7 x1 x2 x3

ekil 5.14 f= 0,1,3,4,8,9,15 fonksiyonunun 8x1 mux kullanarak gerekletirilmesi ekil 5.14 te drt deikenli bir rnek fonksiyonun 8x1 lik bir mux ile gerekletirilmesi gsterilmitir. Yukarda rnek zerinde aklanan gerekletirme yntemi genelletirilebilir. Burada en ok arlkl bitlere kar gelen deikenlerin dndaki deienler seici girileri olarak seilmitir, mux girilerine de 0,1 veya en arlkl deikenin kendisi veya tmleyeni gelmektedir. halbuki herhangi n-1 deiken seici, kalan deiken giri seilerek te, benzer akl yrtmeyle gerekletirme yaplabilirdi. 5.6 Read-Only Memory (ROM) Bu ve bundan sonraki ksmda, ROM (Read Only Memory) ve PLA (Programmable Logic Array) elemanlar greceiz. Bu elemanlar iinde 100-1000 civarnda kap elemanlar bulunduran LSI ( Large Scale Integrated Circuits) devrelerdir. ROM elemanlarn, grdkleri ilevler asndan, iki farkl biimde inceleyebiliriz. Birincisi birden fazla Boole fonksiyonunun, bir tmleik devre ile gerekletirilmesini salarlar. ROM LSI elemannn iinde bir dekoder ile gerekletirilecek fonksiyon says n n kadar VEYA kaps vardr. VEYA kaps says m olsun. nx2 lik dekoderde 2 VE kapsnn kn her bir VEYA kapsna balayan, mx2n tane balant vardr. Bu balantlar, istee gre, ak veya ksa devre yaplabilirler. Diyelim m tane Boole fonksiyonu gerekletireceiz. 1. fonksiyonda hangi doru minterimler varsa, onlara ilikin VE kaplarnn klar, 1. VEYA kapsnn girilerine, balantlar ksa devre yaplarak birletirilir. Yanl mintermlere kar gelen VE kaplarnn klar ise ak devre yaplarak VEYA kapsnn giriine balanmaz. Bylece 1. fonksiyon gerekletirilmi olur. Dier fonksiyonlar da benzer biimde gerekletirilir. Balantlarn ak veya ksa devre yaplmalar, retici firmann belirledii yntemle zel aletler kullanlarak yaplr. n giri deikenli m kl bir ROM elemann i yaps ekil 5.15 te verildii gibidir. Byle bir ROM 2 xm lik ROM olarak adlandrlr.
n

75

a d r e s

x1 x2

m0

F1

nx2n Dekoder

F2

k e l
i

x x

3 4

m2n-1

m e
Fm Ak veya ksa devre yaplabilecek balantlar

ekil 5.15 Genel bir ROM elemannn devresi Yukar akladmz ROM' u, yalnzca okunabilen bellek ilevini yerine getiren bir eleman olarak ta grebiliriz. Yalnzca okunabilen bellek elemanndan kastedilen, adres bitleri dediimiz giri deikenlerinin belli bir permtasyonuna kar gelen belli bir yerde, kelime (word) dediimiz m bitlik belli bir bilginin tutulmasdr. 2 xm lik ROM da n giri deikeni ile 2 farkl adres tanmlanabilir, bu adreslere de m bitlik kelimeler (word) saklanabilir. Yukarda akladmz ROM da, giriler sanki adresleri (minterimleri) vermekte; girilere kar gelen m fonksiyonun ald deer de, klar sanki o adresteki bilgi(word)yi vermektedir diye dnlebilir (ekil 5.15). imdi bir rnek zerinde ROM un iki farkl yorumunu yapalm. Ele alacamz rnek, izim ve anlatm kolayl asndan iki giri ve iki kl seilmitir. Pratikte 7-8 giri ve 8 k deikenliler yaygndr. ekil 5.16 da verilen rnek ROM, iki iki-deikenli fonksiyon olarak dnlebilir. Ayn ROM, drt adresinde, iki bitlik drt kelimenin bulunduu, bir bellek eleman olarak ta dnlebilir.
n n

adres 0 1 2 3

x1 0 0 1 1

x2 0 1 0 1

F1 0 1 1 1

F2 1 0 1 0

kelime 1 2 3 2

x1

2x4 Dekoder

m0 m1 m2 m3

F1

x2

F2

ekil 5.16 rnek bir ROM ve iki yorumu imdi pratik bir rnek yapalm. Sfrdan yediye kadar saylarn karelerini alan bir kombinezonsal devreyi ROM kullanarak gerekleyelim. Yedi ye kadar saylar temsil edebilmemiz iin giri deikenine, sfrdan krk dokuza kadar saylar temsil 5 6 edebilmemiz iin de alt k fonksiyonuna gereksinim vardr ( 2 = 32, 2 =6 4). Doruluk tablosu ve ROM devresi ekil 5.17 verilmitir. Doruluk tablosundan grld gibi; 5. k her giri iin 0, 6. k ise 3. girile ayndr o nedenle ayrca bir ROM k 76

gerektirmezler. 3 adres bitli 4 kl bir ROM, 0 dan 7 ye kadar saylarn karelerini almak iin yeterli olur. 0 1 2 3 4 5 6 7 x1 0 0 0 0 1 1 1 1 x2 0 0 1 1 0 0 1 1 x3 0 1 0 1 0 1 0 1
x1

F1 0 0 0 0 0 0 1 1
x2

F2 0 0 0 0 1 1 0 1
x3

F3 0 0 0 1 0 1 0 0

F4 0 0 1 0 0 0 1 0

F5 0 0 0 0 0 0 0 0

F6 0 1 0 1 0 1 0 1

0 1 4 9 16 25 36 49

8x4 ROM 0

F1 F2 F 3 F4

F5 F 6

ekil 5.17 Kare alma ilemi yapan bir ROM devresi

ROM trleri ROM' lardaki balantlar iki biimde yaplabilir: mask ve programlama. Mask balantlar retim srasnda direkt olarak yaplr. Programlama da ise retimden sonra; kullanc tarafndan, zel cihazlarda katalog bilgisine gre programlanarak "PROM", yaplr. Her ne kadar programlanarak yaplyor denirse de balantlar hardware olarak salanmaktadr. ROM lara konan bilgiler, ROM'un trne gre, ya bir daha hi deitirilemezler veya silinip yeni bilgilerlerle deitirilebilirler. kinci tr olanlara "silinebilir PROM " EPROM (Erasable PROM) denir. Silme ilemi elektronik olarak yaplanlara "elektronik olarak silinebilen ROM"( EAROM:Electronically alterable ROM) denir. Silme ilemi mor tesi nla yaplanlara ise "silinebilen ROM" EPROM (erasable ROM) denir. ROM lar genel olarak ok girili bir ok fonksiyonun gereklemesinde yaygn olarak kullanlabilirler, rnein ASCII kodundan EBIDIC koduna dntrcler gibi. Dier taraftan ROMlar yalnzca okunan bellek elemanlar olarak software kontrol birimlerinde yaygn biimde kullanlrlar. 5.7 PLA (Programable Logic Array) Bundan nceki ksmda ROM larla fonksiyon gerekletiriken grdk ki, fonksiyonun 1 deerini ald doru minterimler iin, ROM un iinde n girili bir VE kaps vardr. Yani n ROM larda 2 VE kaps varken, gerekletirmede biz bunlardan yalnz fonksiyondaki 1 77

says kadar olann kullanmaktayz. Salanan avantaj, indirgeme dnmeden gereklemeye geilebilmesi oldu. Buna karlk ROM daki bir ok VE kaps da kullanlmad. Oysa biliyoruz ki indirgeme yaptmzda kullanacamz VE kaps says fonksiyondaki 1 saysndan ok daha az olacaktr. te bu olumsuzlua cevap verebilmek iin PLA (Programable Logic Array) LSI elemanlar gelitirilmitir. PLA' in yaps ROM yapsna benzerdir. ROM lu gereklemelerde fonksiyondaki her bir n 1 e karlk ROM daki 2 kapdan biri seilir. ROM larda n giri deikeni says olmak n n zere n giri yelpazeli 2 VE kaps varken; PLA de 2 den ok daha kk sayda n giri yelpazeli VE kaps vardr. kinci seviyedeki VEYA kaplarnn giri yelpazesi, ROM larda n n 2 iken PLA de 2 den ok daha kk VE kaps says kadardr. rnein Pratikte kullanlan bir PLA de n = 16 giri deikeni , 46 n-girili VE kaps ( ROM olsa idi bu saynn 216 = 256 olmas gerekirdi) ve 8 k ( 8 bitlik kelimeler) vardr. 82S100 PLA nin yaps bu yapdadr
nxk balant n giri k tane n girili VE kaps nxk balant kxm balant m tane kxm girili VEYA kaps

m balant

m k

ekil 5.18 Bir PLA elemann blok diyagram ekil 5.18 de genel olarak bir PLA elemannn blok diyagram gsterilmitir. Giri says n dir. k << 2n olan k tane VE kaps vardr . yle ki her bir kapnn giri yelpazesi n dir; ancak 2n balant vardr. (n) tanesi deikenin kendisi dier (n) tanesi ise deikenin tmleyeni iin gereklidir. Gerekletirilecek fonksiyona gre, bu VE kaplarnn girilerine ilikin 2n x k balantnn ak devre yaplmas veya ksa devre olarak tutulmas gerekir. k says m kadar, VEYA kaps vardr. Bu kaplara k tane VE kaps, k x m balant ile balanmtr. Gerekletirilecek fonksiyonda ka arpmlar terimi varsa, onlara ilikin balantlar ksa devre olarak tutulmal, dierlerine ilikin balantlar ise ak devre klnmaldr. (m) tane kta fonksiyonun kendisi veya tmleyeni elde edilebilir. Bir k fonksiyonunun kendisi ka aktarlmak isteniyorsa ona ilikin balant ksa devre olarak braklmal, tmleyeni elde edilmek isteniyorsa ilgili balant ak devre yaplmaldr. kta ki m balant bize k fonksiyonlarnn kendileri veya tmleyenlerini ka almamz salar. Bunun faydasn bundan sonraki blmde PLA in programlanmasnda greceiz. imdi bir rnek olarak basit iki fonksiyonun PLA ile gerekletirilmesinde, balantlarn nasl seileceini inceleyelim. Pratikte byle bir gerekletirme PLA elemanyla yaplmaz, anlalmas kolay olsun diye bu rnek yaplmaktadr. Pratikte PLA elemanlar ok sayda fonksiyonlarn tek bir elemanla gerekletirilmesinde yaygn olarak kullanlr. Gerekletirilecek ki-deikenli iki fonksiyonun doruluk tablosu ve Karnaugh diyagramlar ekil 5.19 da verilmitir. Grld gibi gerekletirilecek fonksiyonlarda ortak olan arpmlar terimi iin ayn VE kaps kullanlmaktadr. Bir ama ta byle ortak olan arpmlar terimleri saysn maksimize etmektir.

78

x1 0 0 0 0 1 1 1 1

x2 0 0 1 1 0 0 1 1

x3 0 1 0 1 0 1 0 1
x1x2 x3 00 0 1

F1 0 0 0 0 1 1 0 1

F2 0 0 0 1 0 1 0 1 1
2 3

arpm terimleri

Giriler x x 0 1

kl ar x F F 1 1 1 1 1 1

x1x2 x1x3 X2X3

1 1 -

PLA program tablosu

01

11

10 1

x1x2 x3 00 0 1

01

11

10

F1 = x1x2+x1x3 F2=x1x3+x2x3 ekil 5.19 PLA elemanyla gerekletirilecek rnek iki deikenli iki fonksiyon Bu rnek fonksiyonlarn PLA ile gerekletirilmesinde, hangi balantlarn ak devre yaplaca, hangi balantlarn ise ksa devre olarak braklaca, ekil 5.20 de gsterilmitir.
x1 1 F1 1 x2 2 2 x3 3 F2

ekil 5.20 rnek iki fonksiyonun PLA gerekletirilmesi PLA program tablosu Yukarda rnek fonksiyonunun PLA eleman ile gerekletirilmesinde nce fonksiyonlar indirgendi. ROM larla gereklemede fonksiyonlar indirgenmemiti. Ondan sonra balantlarn ak/ksa devre yaplmasna geildi. Balantlarn sistematik bir biimde nasl yaplacan gsteren tabloya PLA program tablosu denir. Bu tabloda satrlarda, indirgenmi fonksiyonlardaki farkl arpmlar terimleri gsterilir. Birinci stunda her bir arpmlar terimi iin seilen VE kaplara numaralandrlarak gsterilir. Bundan sonraki stunlarda deikenlere ayrlmtr. 1. satrdaki VE kapsnn girileri iin deikenin kendisi varsa 1, tmleyeni varsa 0, deiken yoksa (-) konulur. Bu ilem btn VE 79

kaplar iin tekrarlanr. ekil 5.18 deki blok diyagramnda 2n x k balantnn ak devre mi, ksa devre mi yaplaca belirlenmi olur. Son stunlarda ise k fonksiyonlarnn her biri temsil edilir. Bir k fonksiyonunda hangi VE kaplar varsa ilgili yere 1, olmayan VE kaplarna ilikin yere ise (-) konur. ekil 5.18 deki blok diyagramnda k x m balantlarndan hangilerinin ak hangilerinin ksa devre yaplaca belirlenmi olur. Bundan nceki rnee ilikin PLA program tablosu ekil 5.19 da verilmitir. PLA lerde fonksiyonun kendiside tmleyeni de gerekletirilebilmektedir. O nedenle ortak arpmlar terimleri saysn maksimumlatrabilmek iin gerekletirilmesini istediimiz fonksiyonlarn tmleyenlerini de dnebiliriz.

80

BLM 6 ARDIIL MANTIK DEVRELER

imdiye kadar ki be blmde, klar girileriyle yegane olarak belirlenebilen kombinezonsal mantk devrelerinin, analiz ve sentezini inceledik. Bu blmde de klar giri deikenlerinden baka, durum deikenleri dediimiz bellek elemanlarna ilikin deikenlerle birlikte ancak belirlenebilen ardl mantk devrelerini inceleyeceiz. Ardl mantk devreleri ksaca ardl devreler olarak adlandrlr. Yaygn olarak bu devrelere ardl makineler da denir. Ardl makine incelememizde srasyla ardl makinelerin modellendirilmesi, snflandrlmas, analiz ve sentezi ile sentezde karlalan sorunlar ele alacaz. Daha sonra kombinezonsal devrelerde olduu gibi, ardl MSI ve LSI elemanlarnn yap ve ilevlerini inceleyeceiz. 6.1 Giri ekil 6.1 deki seri toplayc devresini dnelim. x1, x2 girileri en az arlkl basamaktan en ok arlkl basamaa doru, zamanda sral, iki tabanndaki iki sayy gstersin. z k da bu iki tabanndaki saylarn toplam olan sayy, basamak arlna gre zamanda sral olarak gstersin. varsayalm ki x1 =12 ve x2=14 saylar toplanacak. Giri ve k aadaki ekil 6.1 deki gibidir. (12)01100 x1 (14)01110 x2 Seri toplayc z = x1 + x2 (26)11010 20 t0 0 0 0

(12) (14) (26)

x1 x2 z

ekil.6.1. Seri toplayc. 24 23 22 21 t4 t3 t2 t1 0 1 1 0 0 1 1 1 1 1 0 1

t0 ve t4 anlarndaki giriler (00) ayn olduu halde klar farkldr. Benzer biimde t2 ve t3 anlarndaki giriler (11) ayn olduu halde klar farkldr. Grlyor ki k yalnzca giriler tarafndan belirlenememektedir. O halde devre kombinezonsal deil, ardldr. kn belirlenebilmesi iin her ti annda, bir evvelki ti-1 anna ilikin toplamn "elde" sinin bilinmesi gerekmektedir. Bu "elde"yi, makinenin herhangi bir t anndaki durumunu belirleyen bir deiken (y) olarak dnelim. yle ki deikenin ti annda ald deer (Y), t i-1 annda bu deikenle (y), giri deikenlerinin ald deerler tarafndan belirlenmi olsun. Yani Y = f (x1,x2,y). (y) ye imdiki durum, (Y) ye de bir sonraki durum, y deikenine de durum deikeni denir. rneimiz iin toplam elde(y)1 1 0 0 0 x1 0 1 1 0 0 x2 0 1 1 1 0 z 1 1 0 1 0 81

biiminde bulunur. Artk k deikeni giri deikenleri ve 0 andaki durum deikeni tarafndan yegane olarak belirlenmitir. 6.2 Ardl Makinelerin Modellendirilmesi Ardl makineler matematiksel, tablo ve diyagram olmak zere farkl biimde modellendirilebilirler. Matematiksel model : Yukarda rnekteki seri girili toplama devresi gibi, sonlu durumlu ardl makineleri, M = (G,,D,Y,Z,D0) ile verilen bir matematiksel modelle temsil edebiliriz. G: Makinenin farkl girilerinden oluan giri kmesidir. #G = p ise girileri temsil edebilmek iin gerekli olan giri deikeni says n; n log2 p eitsizliini salayan en kk tam saydr. X = {x1,x2. .xn} bamsz giri deikenleri kmesi olsun. : Makinenin knda grlen, farkl klardan oluan k kmesidir. # = g ise, klar temsil edebilmek iin gerekli olan k deikeni says m; m log2 g eitsizliini salayan en kk tam saydr. Z = {zl,z2,.. ,zm} k deikenleri kmesidir. D: Makinenin farkl durumlarndan oluan kmedir. #D = ise, gerekli olan durum deikeni says r, r log2 eitsizliini salayan en kk tam saydr. y = {y1,y2,.. ,yr} bamsz durum deikenleri kmesidir. Y = {Y1,Y2,.. Yr} bir sonraki durum deikenleri kmesidir. Bu kme elemanlar her biri Yi = Yi (x 1, x 2..., x n, y 1, y 2,....y r ) = Yi ( X , y ) : S n+ r S , S = {0,1} i = 1,2,..r biiminde tanmlanan r tane bir sonraki durum fonksiyonudur. t imdiki an, t+1 bir sonraki an gstermektedir. Z = {zl, z2,.. , zm} baml k deikenleri kmesidir. Bu kme elemanlarnn her biri Zi = Zi ((x 1, x 2..., x n, y 1, y 2,....y r ) = Zi ( X , y ): S n+ r S , S = {0,1} i =1,2, ..m biiminde tanmlanan m tane k fonksiyonudur. Zi fonksiyonlar x1..xn bamsz giri ve y1,..,yr bamsz durum deikenlerinin fonksiyonu ise makineye "Mealy makinesi", Zi fonksiyonlar yalnzca, y1,..yr durum deikenlerinin fonksiyonu ise makineye "Moore makinesi " denir. Y fonksiyonlarnda, fonksiyonlarn ald deer (t+1) anndaki deer; bamsz deikenlerin ald deer ise, t anndaki deerlerdir. Z fonksiyonlarnda ise deikenler ve fonksiyonlarn ald deerler ayn t an iin geerlidir. Bundan sonra fonksiyonlarn t ile ilikisi ayrca simgelenmeyecektir. D0 : Balang durumudur. Yani bamsz durum deikenlerinin t0 anndaki aldklar deerlere kar gelen (y01,. .y02,.....y0r ) durumudur. rnek 6.1. Seri toplayc iin M matematiksel modelini karalm. G giri kmesi ve deikenleri: G = {G1(x1= 0, x2= 0); G2(x1= 0, x2= 1) ; G3(x1= 1, x2= 0) ; G4 (x1= 1, x2= 1)} dir. k kmesi ve deikenleri ={(1(z1= 0), 2(z1= 1)}dir. D durum kmesi ve deikenleri D={D1(y=0) elde 0, D2(y=1) elde 1} dir. (y) bamsz durum deikenidir. Y bir sonraki durum ve Z k fonksiyonlar Tablo 6.1. de doruluk tablosuyla verilen 82
t t t t t t t t t t+1 t t t t t t t t

t+1 Y = y' x1x2+y x'1x2+y x1x'2,+y x1x2 ve Z = y' x'1,x2+y' x1x'2,+y x'1x'2+y x1x2 fonksiyonlardr.

Tablo.6.1.Seri toplaycya ilikin bamsz deikenler ve bir sonraki durum ve k fonksiyonlarnn doruluk tablosu.
giri bamsz deikenler giri durum

x1 0 0 0 0 1 1 1 1

x2 0 0 1 1 0 0 1 1 0 1 0 1 0 1 0 1

Y
bir sonraki durum onksiyonu.

Z
k fonksiyonu

0 0 0 1 0 1 1 1

0 1 1 0 1 0 0 1

Matematiksel olarak M = (G, , D, Y, Z, D0 ) ile verilen bir ardl makine, genel olarak
x1 x2

giri deikenleri

k deikenleri

z1 zm

y1 yr

Kombinezonsal devre

y r (Y r )
Bellek elemanlarnn klar: durum deikenleri

r.bellek eleman

Bellek
1. bellek eleman
saat girii

bellek elemanlarnn girileri

y 1 (Y 1 ) t 0 (t 1 )

eki1.6.2.deki bir devreye kar drlebilir. Devre iki temel paradan oluur. ekil.6.2. Bir ardl makinenin en genel yaps. Birincisi kombinezonsal para ikincisi ise bellek parasdr. Kombinezonsal parann girileri, sistemin giri deikenleri (x1x2. .xn) ile bamsz durum deikenleri (y1y2. .yr) dir. Kombinezonsal parann klar da makinenin k deikenleri (Z1Z2. .Zm) ile bellek elemanlarnn giri fonksiyonlardr. 83

Bellek elemanlarnn klar olan iletkenlerde, zaman ekseninde nce y bamsz deikenlerinin sonra baml bir sonraki durum deikenlerinin ald deerler gzlenir. Ard arda gelen iki giriten, ikincisine ilikin imdiki durum, birinci girie ilikin bir sonraki durumdur. Seri toplayc rneinde t0 anndaki giriler iin olan bir sonraki durum 0, t1 anndaki giriler iin imdiki durumdur. Benzer biimde t2 anndaki imdiki durum 0; bir sonraki durum (elde) ise 1 dir. Bu yeni elde t3 anndaki giriler iin imdiki durumdur. Bellek elemanlar bundan sonraki alt blmde detayl olarak incelenecektir. Matematiksel olarak temsil edilen ardl makine, durum diyagramlar veya durum tablolaryla da temsil edilebilir. Durum tablosu (Gei tablosu, transition table): Satrlarnda durumlar (D kmesinin elemanlar), stunlarnda girilerin (G kmesinin elemanlar) bulunduu matristir. i. satr ve j. stunun kesitii yerde; makinenin i. satra ilikin durumunda (Di), j. stuna ilikin giri (Gj) geldiinde ki bir sonraki durum (Dk) ile o andaki k (k) yazldr (Tablo 6.2a). zel olarak rnek 6.1 deki seri toplayc iin durum tablosu Tablo 6.2b de verilmitir. Bu tabloda giriler ve durumlar ilgili deikenler cinsinden ifade edilmitir.

Tablo.6.2. Ardl makineye ilikin durum tablosu. G1 D1 D2 Di Dk,k G2 Gj Gp

D (a) Bir ardl makineye ilikin genel durum tablosu x1x2 00

giri

X1x2 01
giri

x1x2 11
giri

x1x2 10
giri

y=0
imdiki durum

Y,Z 0,0 Y,Z 0,1

Y,Z 0,1 Y,Z 1,0

Y,Z 1,0 Y,Z 1,1

Y,Z 0,1 Y,Z 1,0

y=1
imdiki durum

(b) Seri toplaycya ilikin durum tablosu Durum diyagram, dmler ve topolojik elemanlardan olumu bir diyagramdr. Dmler durumlara kar der. Makine Di durumunda iken Gi girii altnda DJ bir sonraki durumuna gidiyor ve k zm ise, Di dmnden DJ dmne ynlendirilmi bir topolojik eleman izilir ve zerine Gi / zm yazlr. ekil 6.3 a da durum diyagramnn tipik 84

bir paras gsterilmitir. rnek 6.1 deki seri toplayc iin durum diyagram ekil 6.3b de verildii gibidir. Giriler ve durumlar ilgili deikenler cinsinden verilmitir.
G i / Zm 01 / 1 11 / 0 01 / 0

00 / 0 Di Dj Di Dj

11 / 1

10 / 1

00 / 1

10 / 0

(a) Genel olarak durum diyagram (b) Toplaycya ilikin durum diyagram ekil.6.3. Durum diyagramlar.

6.3 Ardl Makinelerin Snflandrlmas Ardl makineler senkron (saatli) ve asenkron (saatsiz) makineler olmak zere iki ana snfa toplanrlar. Senkron makinelerde periyodik saat darbeleri reten bir merkezi saat (master-clock generator) vardr. Btn bellek elemanlarnn saat girilerine, bu merkezi saat k balanmtr (baknz ekil 6.2). Makinenin durum deitirmesi, saat darbesi geldii zaman mmkndr. Yeni bir saat darbesi gelene kadar, makinenin durumunda bir deiiklik olmaz. Makinenin kombinezonsal ksm ise saat darbesinden bamsz alr. Her bir giri iin bir saat darbesi uygulanmaldr. Makinenin alma hz saat darbelerinin periyoduyla snrlanmtr. rnein seri toplayc devre bir senkron ardl makinedir. Asenkron makinelerde saat darbeleri yoktur. Temel modda (fundemental mode) ve darbe modunda (pulse mode) alanlar olmak zere iki farkl trden olabilirler. Temel modda alan asenkron makinelerde giriler seviye biimindedir, yani yeni bir giri gelene kadar eski giriler durarak sistemin kararl (stabil) bir duruma gelmesini salar. Yar problemi olmamas iin birden fazla giri deikeni ayn anda deimez. Darbe modunda alan makinelere gelince, girileri darbe biimindedir. Herhangi bir anda giri deikenlerinden yalnz biri 1 olur, dierleri 0 olmak zorundadr. Farkl giriler arasnda btn giriler birlikte 0 olmak zorundadrlar.ekil 6.4 de ardl makinelerin snflandrlmas gsterilmitir. Bu dersin kapsam iinde bilgisayarlarda kullanlan senkron makineler arlkl olarak incelenecek, ounlukla kontrol sistemlerinde kullanln asenkron makineler ise incelenmeyecektir.

85

ARDIIL MAKNA

SENKRON MAKNA ARDIIL MAKNA

ASENKRON MAKNA
Temel modda alan makina Darbe modunda alan makina

ekli.6.4. Ardl makinelerin snflandrlmas. 6.4 Bellek Elemanlar Ardl devrede her bir durum deikenine ilikin bir bellek (flip flop) eleman vardr. Bundan dolay bellek elemanlar 1 bitlik bir bilginin saklanmasn salarlar. k imdiki durum deikeni y ve ayn zamanda bir sonraki durum fonksiyonu olan Y dir. Ayrca durum deikenin veya bir sonraki durum deikeninin tmleyeni de k olarak vardr. imdi belli bal bellek elemanlarn teker teker inceleyelim. SR bellek eleman: iki girili S(set), R(reset) ve iki kldr (y,y' ) y' f devrenin yaps dolaysyla dorudan elde edildiinden, ikinci bir k deerlendirilmitir. Btn dier bellek elemanlarnda da durum ayndr, yani y ve y' klar vardr. SR bellek elemann tanm bir sonraki durum fonksiyonu, durum tablosu ve durum diyagram olarak ekil 6.5 te verilmitir. (11) giriinin hibir zaman uygulanmayaca varsaylarak klar k=keyfi olarak alnmtr. SR bellek elemannn almas, giriler birbirinin ztt iken 'S nin dediini yapyor' biiminde de yorumlanabilir. s
R

y (Y) y ' (Y ')

SR 00 0 1 0 1

01 0 0

11 K K

10 1 1

Y=S+R'y

01/0 01/0

00/1

0
00/0 10/1

1
10/1

ekil 6.5 SR bellek eleman imdi ekil 6.6 te verilen devreyi analiz ederek, ekil 6.5 te tanmlanan SR flip flopuna kar dtn gsterelim. ekil 6.6 teki devrenin klarn, balangta sanki biri dierinin tmleyeni deilmi gibi dnp, sonra bu klarn birbirlerinin tmleyeni olduklarn gzleyelim

86

R(reset)

t (T)

S(set) t 0 v 0 S 0

v (V)

a) TVEYA kaplaryla gerekletirilen SR flip flopu R T V 0 0 1 TVEYA kaplarnn gecikmelerine bal 1 0 olarak iki hal (01 veya 10) olabilir, belirsizlik var 0 0 0 1 0 1 0 0 1 0 1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 0 1 TV(00) ara durumundan sonra TVEYA 1 0 kaplarnn gecikmelerine bal olarak iki hal (01 veya 10) olabilir, belirsizlik var 1 1 0 1 0 1 1 1 1 0 1 0 1 1 1 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 1 0 1 0 0 1 1 1 0 0 1 0 0 0 1 0 1 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 0 1 0 1 1 0 0 b) Devrenin en genel durumda analizi t v S R T V 0 1 0 0 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 1 0 1 0 1 0 0 0 1 0 1 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 0 c) Devrenin girilerine 11 gelmeyecei koulu altnda sadelemi doruluk tablosu y S R Y Y' 0 0 0 0 1 0 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 0 1 0 1 0 1 0 1 1 1 0 1 0 d) Sonuta varlan doruluk tablosu ekil 6.6 SR belek elemann devresi 87

ekil 6.6 b deki tabloda devrenin giriine hibir zaman SR (11) uygulanmayaca dnlrse TV nin hibir zaman TV(00) durumuna gelmeyecei grlr. Bu varsaym altnda, tablodaki ilk drt satr silinebilir. Dier taraftan TV stunlarnda 11 durumu hi grnmemektedir. O nedenle TV(11) e kar gelen, tablodaki ikinci drtl satr da silinebilir. Giriine hibir zaman 11 gelmeme koulu altnda basitletirilmi tablo ekil 6.6 c de verilmitir. Bu tabloda ki klarn her biri biri dierinin tmleyenidir. O halde V=T' dr. ekil 6.6 d de varlan sonu tablo, SR flip flopunun tanm bantsna denktir. SR belek elemannn almas, giriler birbirinin ztt iken S nin dediini yapyor biiminde de yorumlanabilir. TVEYA kaplaryla gerekletirilen devreye benzer TVE kaplaryla gerekletirilen bir devre ekil.6.7 de verilmitir. TVEYA' l devredekine benzer bir analizle, ekilde grlen doruluk tablosuna varlr. Yalnzca TVEYA'l devredeki 11 giriinin zellii TVE li devrede 00 girii altnda oluur ve S ile R yer deitirmi gibi grlr. Bu eleman S*R* ile gsterelim. S*R* bellek elemannn almas, giriler birbirinin ztt iken 'R nin dediini yapyor' biiminde de yorumlanabilir. TVE' li devre ilerde tanmlayacamz gecikme (Delay) bellek elemann gerekletirilmesinde kullanlacaktr. ekil 6.5 ve 6.7 de verilen devrelere temel bellek elemanlar denir. S*(set) y (Y)
y 0 1 S*R* 00 K K 01 1 1 11 0 1 10 0 0

R*(reset)

y ' (Y ' )

Y ekil 6.7 TVE kaplaryla gerekletirilen bir temel bellek eleman Saatli SR bellek eleman: Yukarda tanttmz SR bellek eleman asenkron makinelerde kullanlr. Saatli (Senkron) makinelerde ise saatli bellek elemanlar kullanlr. imdi saatli SR bellek elemann inceleyelim. SR girilerini birer ular saat darbesine bal VE kaplarndan geirdiimizde, ekil 6.8 grlen ve tanm tablosu verilen, saatli SR bellek elemann elde ederiz. Saat girii 0 olduunda VE kaplarnn klar 0 olacak ve bellek eleman bulunduu durumunu koruyacaktr. Saat girii 1 olduunda ise SR girileri VE kaplarnn klarna aktarlr. Bellek eleman girilerin ve durumun ald deerlere bal olarak alr. R(reset) Saat(CLK) S(set)
y (Y) y (Y')
y SR 00 0 1 0 1

y (Y)

S
01 0 0 11 K K 10 1 1

y ' (Y ' )

y y

Saat
R

Y=S+R'y S R= 0

Grafik gsterim

Bir sonraki durum fonksiyonu

ekil 6.8 Saatli SR bellek eleman devresi, grafik gsterimi ve tanm tablosu 88

Tanm fonksiyonundaki y, saatten nceki imdiki durumu; Y ise saatten sonraki bir sonraki durumu gstermektedir. O nedenle tanm fonksiyonunda t deiken olarak grlmemektedir. Tanm fonksiyonun ifadesi SR=11 girilerinin hibir zaman uygulanmayaca varsaymyla bulunmutur. SR=0 bants bu koulu ifade etmektedir. Pratikte saatli SR bellek eleman nadiren retilir, ilerde greceimiz saatli D ve JK bellek elemanlar daha yaygn bir biimde retilmektedir. Saatli Gecikme D ( delay) bellek eleman: TVE kaplaryla daha nce oluturduumuz devreyi temel alarak ekil 6.9 da oluturulan devre, D bellek elemandr. Giriine gelen iareti, iki saat darbesi aralnda knda tutar. Bir baka deyile giri geciktirilerek, kta tutulur. Birinci saat darbesinden sonra gelen giriler ka etkili olmaz. Saat darbesi yokken (0) geri beslemeli TVE kaplarnn girileri 11 olup durum deimez, yani bellek eleman almaz. Saat darbesi varken (1) D = 1 ise k da 1, D = 0 ise k 0 olur. ekil 6.9 de Gecikme bellek elemann devresi tanm tablosu (bir sonraki durum fonksiyonu) ve durum diyagram verilmitir. D Saat(CLK) y ' (Y ' ) R*
D D y 0 1 0 0 0 1 1 1

S* y (Y)

y y

y (Y) y' (Y')

Saat

Y=D

Grafik gsterim

Bir sonraki durum fonksiyonu

0

0
1

Durum diyagram ekil.6.9. Gecikme bellek eleman devresi, grafik gsterilimi, tanm tablosu ve durum diyagram Saatli JK bellek eleman: SR bellek eleman gibidir; yalnzca JK=11girii altnda belirsizlik olmayp, imdiki durum zddna dnr. ekil 6.10 da devresi tanm tablosu, grafik gsterimi, ve durum diyagram verilmitir. Grld gibi TVEYA kaplarnn klar 11, biri dierinin tmleyeni, olamayaca iin TVEYA kaplarnn girileri de hibir zaman 11 olmayacaktr, yani SR de grlen belirsizlik burada grlmeyecektir.

89

K Saat(CLK) J

y (Y)

y ' (Y ' ) S

Saat
K

y y

y (Y) y (Y')

JK 00 0 1 0 1

01 0 0

11 1 0

10 1 1

Y = J y' + K' y

Grafik gsterim
01

Bir sonraki durum fonksiyonu

00 01

0
00

11 11 10

1
10

Durum diyagram

ekil 6.10 JK bellek eleman devresi, tanm tablosu, grafik gsterilimi, durum diyagram Saatli T tetikleme bellek eleman Tek girili bir bellek elamandr. Giriine 0 geldiinde durumunu korur, 1 geldiinde ise durumunu zddna dntrr (togling). Bu elemana ilikin bilgiler ekil 6.11 da verilmitir.
T
Saat(CLK) R

y (Y)

y ' (Y ' )
S
T
T

y y

y (Y) y (Y')

y 0 1

0 0 1

1 1 0

Saat

Y = T y' + T ' y

Grafik gsterim
0 1

Bir sonraki durum fonksiyonu

00

0
1 Durum diyagram

ekil 6.11. T tekikleme bellek eleman devresi ,tanm tablosu, grafik gsterimi ve durum diyagram 90

6.5 Bellek elemanlarnn tetiklenmesi Bellek elemanlarnn durumunun deimesi, girilerindeki anlk deiimlerle olmaktadr. Bu durum deimelerine belek elemann tetiklenmesi (trigering) denir. Asenkron belleklede bu deiimler seviye biimindedir, giri seviyesindeki deiimler durum deiimlerine neden olurlar. Saatli bellek elemanlarnda ise tetikleme saat darbeleriyle salanr. Yani giri iaretlerine bal olarak, ancak saat darbesi varken durum deiimi olabilir. Saatli bellek elemanlarnda (makinelerde) tetikleme iki trldr. Saat iareti 1 deerini aldnda tetikleme (durum deiimi) olur, 0 deerini aldnda ise giriler deise bile tetikleme olmaz. Byle alan saatli bellek elemanlarna latch denir. ikinci tr tetikleme, kenar tetiklemesidir. Saatli bellek elemanlarnda (makinelerde) saat darbesinin ykselen veya alalan kenarnda tetikleme (durum deiimi) olur, bunun dndaki btn aralklarda ( 0 veya 1) ise giriler deise bile tetikleme olmaz. Saat darbesi ekil 6.12 de grld gibi pozitif veya negatif olabilir. Pozitif darbenin 0 dan 1 e gei kenarna ykselen veya pozitif kenar (leading , positive edge), 1 den 0 a gei kenarna da den veya negatif kenar (trailing, negative edge) denir. Benzer biimde negatif darbenin 0 dan 1 e gei kenarna ykselen veya pozitif kenar (leading , positive edge), 1 den 0 a gei kenarna da den veya negatif kenar (trailing, negative edge) denir. Bir saatli kenar tetiklemeli bellek eleman, ya ykselen kenarda yada den kenarda tetiklenebilir. ekil 6 12 de pozitif ve negatif saat darbeleri iin tetikleme kenarlar gsterilmitir.

Pozitif darbe

Pozitif darbe ykselen kenar

Pozitif darbe den kenar

1 0
Ykselen (pozitif) kenar Den (negatif) kenar

1 0
Deiim yok Deiim yok

1 0
Deiim yok Deiim yok

Deiim olabilir

Deiim olabilir

Negatif darbe

Negatif darbe den kenar

Negatif darbe ykselen kenar

1 0
Ykselen Den (pozitif) (negatif) kenar kenar

1 0
Deiim yok Deiim yok

1 0
Deiim yok Deiim yok

Deiim olabilir

Deiim olabilir

ekil 6.12 Saat darbeleri ve tetikleme kenarlar imdi saatsiz, saatli bellek elemanlar ve saatli ardl devrelerde karlalan tetikleme sorunlarn inceleyelim. ki girili bellek elemanlarnda, ard arda iki giri uygulandn dnelim. yleki iki giri deikenin de deimesini gereksin. rnein 01-10 girileri gibi. Pratikte bu girilerin ard 91

arda uygulanmas mmkn olmaz, nk herhangi bir giri deikenindeki gecikme 1000-10 veya 01-11-10 dizisinin uygulanmas sonucunu dourur. Yani istemediimiz halde arada 00 veya 11 girii uygulanm olur. ekil 6.6 ve 6.7 asenkron temel bellek elemanlar iin srasyla 11 ve 00 girilerinin uygulanmamas gereken giriler olduu belirtilmiti. Ortaya bir sorun kmaktadr. zm ekil 6.6 daki asenkron bellek eleman iin her bir giriten sonra 00 giriinin uygulanmasdr. 01-10 giri dizisi yerine 01-00-10 giri dizisini uygularsak giri deikenlerinin ikisi birden ayn anda deimek zorunda kalmaz ve istenmeyen 11 girii arada gelemez. Dier taraftan bu bellek eleman iin 00 girii altnda durum deimemektedir, sanki 01 den sonra 10 uygulanm gibi olmaktadr. ekil 6.7 deki asenkron temel bellek eleman iin benzer zm her bir giriten sonra 11 giriinin uygulanmasdr. Asenkron bellek elemanlarnda tetikleme sresince durumun devaml deimesi de bir tetikleme sorunu yaratr. rnein asenkron JK bellek eleman 11 girii altnda 0 ve 1 durumlar arasnda devaml durum deitirir. Bu olaya evrim ( cycling) denir. O nedenle uygulamada iki girili asenkron bellek eleman olarak JK deil SR bellek eleman kullanlr. Yukarda asenkron bellek elemanlarnda istenmeyen giriler ve evrim iin tetikleme sorunlarn inceledik, imdi de senkron bellek elemanlar iin inceleyelim. istenmeyen giriler saat darbelerinin olmad arala drlrse , saat darbeleri olmadnda bellek eleman almayacandan zme ulalr. ekil 6.13 te bu zm canlandrlmtr. S
1 1 0

R
saat

ekil 6.13 Senkron SR bellek eleman iin istenmeyen girilere ilikin tetikleme sorununu zm Senkron JK bellek elemannda 11 girii altnda grlen evrimin olumasn nlemek iin saat darbesinin ykselen veya den kenarnda tetikleme yaplr. Tetikleme anlk olacandan, durum ancak bir defa deiebilecektir. Kenar tetiklemeli bellek elemanlarnn yapsn ilerde ayrca greceiz. Bellek elemanlarnda karlalan tetikleme sorunlarnn benzerleri en genel hali ekil 6.2 de verilen ardl devreler iinde sz konusudur. Asenkron ardl devreler (makineler) bu dersin kapsam dnda tutulduundan incelenmeyecek yalnzca senkron makineler incelenecektir.

92

ts ts > tb + tc

tc tb ts tc

bir saat darbesi sresinde 2 durum deimesi

bir saat darbesi sresinde 1 durum deimesi

ts < tb + tc

ekil 6.14 Senkron ardl devrede saat darbe uzunluu Senkron ardl devrelerde saat darbe uzunluu ( ts ), bellek elemanlar gecikmesinden ( tb ) daha fazla, bellek ( tb ) ve kombinezonsal devredeki gecikmesi ( tc ) toplamndan ( tb + tc ) daha kk olmaldr. Yani tb < ts < tb + tc olmaldr. Bellek elemanlarnn knda yeni bir durumu gzleyebilmek iin tb < ts olmaldr. ts > tb + tc olursa ise bellek elemanlar 1 saat darbesi zaman aralnda iki veya daha fazla alm olur (ekil 6.14). Oysa istenen her bir saat darbesi iin, belli bir giri altnda, yalnzca bir durum deiikliinin olasdr. Bu bantnn salanmas iin senkron bellek elemanlarn, kenar tetiklemeli yapmak uygun olur. Tetikleme darbenin bir kenarnda olacandan, ts sresi minimuma inecek ve ts < tb + tc eitsizlii her zaman salanacaktr. Kenar tetiklemeli D belek eleman iin tb < ts ilikisi, bir rnek olarak, bu blmde ayrca incelenecektir. Senkron ardl devrelerde karlalan bir baka tetikleme sorunu da, birden fazla durum deikeninin ayn anda deer deitirmesidir. Bellek elemann knn gecikmelerindeki farkllklar dolaysyla devre istenmeyen durumlardan geebilir. rnein iki durum deikenli bir makinede 01 durumundan 10 durumuna geerken arada 00 (veya 11) istenmeyen durumundan geilebilir. Kenar tetiklemeli bellek elemanlar kullanldnda bu sorunla karlalmaz. Nedeni istenmeyen durum olutuunda tetikleme ileminin tamamlanm olmasdr. Bellek elemanlar, yeni bir tetikleme oluncaya kadar (yeni bir darbe kenarna kadar) almazlar. Bellek elemanlarnn saat darbelerinin kenarlarnda tetiklenmesi, farkl biimde yaplabilir. Birincisi bir RC devresiyle keskin darbeler (spike) elde etmektir. ikincisi ana ve baml (master slave) , ncs ise kenar tetiklemeli bellek elemanlardr. Son ikisini ayr ayr inceleyeceiz. Saat darbelerinin kenarnda tetiklenen bellek elemanlarn bulunduu ardl devrelerin daha hzl alt sylenemez. Devrenin alma hzna tesir eden saat darbesinin 1 olma sresi deil, saat darbelerinin frekansdr.

93

Ana-baml (Master slave) bellek eleman: Ana-baml bellek elemanlar, ardarda bal iki bellek eleman ve bir tmleyen kapsndan oluur. Birinci bellek elemanna aa, ikincisine ise baml bellek elemanlar denir. SR nin ana-baml yaps ekil 6.15 de verilmitir.

Ana bellek
S R Q Q

Baml bellek
S R

y y

Y Y'

R
CLK 1

Eik gerilimi:: eik alt saat geriliminin 0, eik st saat geriliminin 1 algland deger Anabellein almad, baml bellein alt zaman gsterir Anabellein alt, baml bellein almad zaman gsterir

ekil 6.15 Ana-baml (master-slave) SR bellek eleman Bellek elemanlar, saat girilerini, saat darbesinin ykselen ve den kenarlarnda, belli bir eik geriliminin altnda 0, stnde ise 1 olarak alglanrlar (ekil 6.15). Ana- baml bellek elemannn saat giriindeki pozitif saat darbesi, tmleyen kaps nedeniyle baml bellek elemannn saat giriinde negatif darbe oluturur. Buna gre giriteki saat darbesi 0 dan 1 e getiinde ve 1 olduunda (ekilde ince izgi) baml bellek eleman almaz, nk baml bellekteki saat girii (ekilde ince izgi) 0 olmutur. Ana bellek eleman ise alr, girilerine bal olarak, SR tanmna uygun klar verir. Giriteki saat darbesi 1 den 0 a derken ve 0 olduunda (ekildeki kaln izgi) ana bellek almaz. Baml bellek alr nk baml bellek giriindeki darbe 0 dan 1 e ykselir ve 1 deerini alr (ekildeki kaln izgi). Baml bellek girii Q, Q' olduundan tanm gereince Y = Q ve Y' = Q' olur. imdi ana-baml bellek devresinin almasn dndmzde; giriteki saat darbesinin ykselen kenarnda, tanm uyarnca SR girilerine gre ana bellek elemann klar oluur . Bu k baml bellek elemann giriinde kalr nk ikinci bellek eleman almamaktadr. Saat darbesinin den kenarnda ise ikinci bellek elemann girileri aynen Y, Y' klarnda birlikte grlecektir, nk SR iin giriler birbirinden farkl ise tanm gereince Y=S dir. Yani ana-baml bellek eleman saat darbesinin den kenarnda, giriler iin SR bellek eleman tanmna uygun klar vermektedir. Ana-baml bellek elemannn saat darbesinin ykselen kenarnda almasn saat giriine ilave bir tmleyen kaps balayarak salamak mmkndr. Bu durumda saat darbeleri negatif darbeler olarak dnlmelidir (ekil 6.12); den kenarda ana bellek eleman ykselen kenarda ise baml bellek eleman ve dolaysyla SR ana-baml bellek eleman alacaktr. Yukarda SR bellek eleman iin incelediimiz ana-baml yap, dier tip bellek elemanlar iin de benzer biimde gerekletirilir. rnein D bellek elemannn klarn bir SR bellek eleman girilerine balayarak ana-baml bir D bellek eleman elde edilebilir. Ancak JK iin benzer ilem yaplamaz nk J = K = 1 girii iin saatin 1 olduu srece ana bellek eleman evirime girer. O nedenle ana-baml JK bellek eleman iin zm olacak bir devre ekil 6.16 te verilmitir. Bu devrenin saat darbesinin 94

den kenarnda tetiklenen bir JK bellek eleman olarak altn S*R* tanmndan yararlanarak gsteriniz. S* y (Y)

S*

K Saat(CLK)

y ' (Y ' ) R* R*

ekil 6.16 Saat darbesinin den kenarnda tetiklenen JK bellek eleman Kenar tetiklemeli bellek elemanlar: Belek elemanlarnn saat darbelerinin geilerinde almasn salayan nc alternatif, kenar tetiklemeli bellek elemanlardr. Saat darbesinin seviyesi belli bir eik deerini aarken bellek eleman alr ; ondan sonra ayn eik deere ayn ynden (ykselen veya den) ikinci defa gelene kadar bellek elemanlar, girilere karlk vermezler, almazlar. Darbe kenar ile tetiklenen gecikme bellek elemanna ilikin lojik devre ekil 6.17 te verilmitir. Bu devrede temel bellek eleman (ikinci seviye) girilerine birer temel bellek eleman (birinci seviye) balanmtr. Birinci seviyedeki temel bellek elemanlar, darbenin den kenarnda, ikinci seviyedeki temel bellein durumunu koruyucu girileri (11) salar. Ayn bellek elemanlar darbenin ykselen kenarnda ise; ikinci seviyedeki temel bellein giriinin, kna aktarlmasn salar.
1

s*
5

y(Y)

CLK
3 6

y ' (Y')

R*

kinci seviye temel bellek eleman

4 Birinci seviye temel bellek elemanlar

ekil 6.17 Kenar tetiklemeli gecikme bellek elemann lojik devresi imdi devrenin analizini yapalm. Saat darbesi 0 iken D = 0 ve D = 1 girileri iin birinci seviyedeki temel bellek elemanlarnn klar ekil 6.18 a ve b de verilmitir. ikinci seviyedeki (ktaki) temel bellek eleman gsterilmemitir. 95

s*
CLK=0

s*

CLK=0 3

R*

R*

D=0

D=1

0 b. CLK=0, D=1 analizi

c saat a

a. CLK=0, D=0 analizi

d saat b

a
1

b
1

s*

s*

CLK=1 3

CLK=1

R*

R*

D=0

D=1

0 d. CLK=1, D=1 analizi

c. CLK=1, D=0 analizi

ekil 6.18 Darbe kenar tetiklemeli gecikme bellek eleman lojik devresinin analizi Saat = 0 iken D girii ne olursa olsun S* = R* = 1 dir. Buda ktaki ikinci seviye temel bellek elemann durumunu deitirmemesi yani almamas demektir . 4 kaps D ' yi gsterirken, 1 kaps D yi gsterir (ekil 6.18 a ve b). ekil 6.18 a da saat darbesi 0 dan 1 e karldnda, ekil 6.18 c grlen deerler gzlenir. kapsnn k 0 olacak, dier kap klar ise eski deerlerini koruyacaktr. S*R* = 10 girii iin ktaki temel belek eleman k, R* = 0 olduundan, D = 0 olan girie eit olacaktr. Benzer biimde ekil 6.18 b deki devrenin 0 olan saat girii, 1 klndnda; ekil 6.18 d deki deerler gzlenir. Bu sefer 2 kapsnn k 0 olacak, ama dier kaplarn klar deimeyecektir. S*R* = 01 girii iin ktaki temel belek eleman k, R* = 1 olduundan, D=1 olan girie eit olacaktr. Sonu olarak, ekil 6.17 te verilen kenar tetiklemeli bellek eleman, saat darbesinin ykselen kenarnda, D bellek elemann tanmna uygun klar verir. Yani saat darbesinin ykselen kenarnda giri ka aktarlmaktadr. ekil 6.18 c de saat darbesi 1 den 0 a dtnde; ekil 6.18 a daki deerler gzlenir. 3 kapsnn k 1 olacak, dier kap klar ise eski deerlerini koruyacaktr. S*R* = 11 olduundan, ktaki temel bellek eleman . Benzer biimde ekil 6.18 d de saat 96

darbesi 1 den 0 a dtnde; ekil 6.18 b daki deerler gzlenir. 2 kapsnn k 1 olacak, dier kap klar ise eski deerlerini koruyacaktr. S*R* = 11 olduundan, ktaki temel bellek eleman almayacak yani durumu deimeyecektir. Sonu olarak, ekil 6.17 te verilen kenar tetiklemeli bellek eleman, saat darbesinin den kenarnda almayacaktr. Yani ekil 6.17 de verilen devre, saat darbesinin ykselen kenarda tetiklenen bir D bellek elemanndr. imdi de saat darbesinin ykselme sresinde, alma koullarn daha detayl olarak analiz edelim. ekil 6.18 a daki devrede D = 0 iken saat darbesini 1e karrsak; 4 ve 1 kaplarnn klar deimezken, S* = 1 ve R* = 0 olur (ekil 6.17 c). Buda ekil 6.17 teki devrede Y=0 olmas, yani kn D giriine eit olmas ve saat darbesinin ykselen kenarnda tetiklenmesi demektir. Saat darbesi 0 dan 1 e ykselirken belli bir sre nce, ki ona oturma zaman (set up time) denir, D giriinin deimemesi gerekir. Oturma zaman 4 ve 1 kaplarndaki toplam gecikme kadardr. Bu sre D = 0 girii iin 1 kap knn 0 da kalma sresidir ve ancak o zaman saat 0 dan 1 e geerken D = 0 girii alglanabilir. Bir baka deyile D bellek eleman tarafndan D = 0 giriinin alglanmas isteniyorsa; tetikleme eiinden nce, en az oturma sresi kadar bir zaman iin, D = 0 giriinin girite tutulmas gerekir. Oturma sresi iinde D = 1 yaplrsa, bu alglama gereklemez( Baknz ekil 6.19).
saat gerilimi

Tetikleme eii

zaman Oturma zaman Tutma zaman

Giriin deimemesi gereken zaman aral

ekil 6.19 Ykselen kenarda tetikleyen darbenin deiimi ve giri snrlamas D girii, saat darbesi tetikleme eiini atktan sonra da, tutma sresi (holding time) denen zaman aralnda , deimemelidir. Bu tutma sresi, 3 kap k (R*) nin 1 den 0 a geme sresidir ve ancak o zaman saat 0 dan 1 e geerken D = 0 girii alglanabilir. Bir baka deyile D = 0 giriinin D bellek eleman tarafndan alglanmas isteniyorsa ; D = 0 giriinin, tetikleme eiinden sonra en az tutma sresi kadar, girite tutulmas gerekir. Tutma sresi iinde D =1 yaplrsa, bu alglama gereklemez (Baknz ekil 6.19). Sonu olarak D=0 giriinin, D bellek eleman tarafndan alglanabilmesi iin en az oturma +tutma zaman kadar bir zaman aralnda, girite tutulmas zorunludur. (Baknz ekil 6.19) Yukarda D=0 girii iin saat darbesinin ykselen kenarndaki durumu inceledik, benzer biimde, D=1 giriinde de zamanlama koullar ayndr. Yani oturma ve tutma sreleri toplam sresince D=1 deeri deimemelidir. 97

Burada yalnzca D belek elemann kenar tetiklemeli lojik devresi verilmi ve analiz edilmitir. Dier bellek elemanlar iin de benzer biimde alan devreleri vardr ve genellikle kataloglarda verilir. 6.6 Tm devre olarak bellek elemanlar yardmc girileri
0

Bir ardl devrenin balang durumunun (D ) istenildii gibi seilebilmesi gerekir. Buda her bir bellek elemanna kar den, bamsz durum deikeni (y) nin, balangta istenildii gibi seilebilmesi demektir. Bir baka deile bellek elemanlarnn balang durumunu, 0 veya 1 den herhangi birine getirebilmemiz gerekir. O nedenle balang durumunu 0 a getiren bir Clear ile, balang durumunu 1 e getiren bir preset yardmc girilerine gereksinim vardr. Bu giriler asenkron olarak alrlar, yani saat ve giri deikenlerinden bamsz olarak balang durumunu 0 veya 1 e getirirler. Bellek elemanlar, iki tanesini bir arada bulunduran, kk lekli (SSI) tmleik devreler olarak satlrlar. Yardmc girileri de ieren bir JK bellek eleman tmleik devresinin ematik gsterilimi ve tanm tablosu ekil 6.20 da verilmitir. Clear ve Preset girilerinde bir yuvarlak varsa; bu girilerin 0 olmas halinde, clear ve preset ilevleri yerine getirilir. Clear ve Preset girilerinde bir yuvarlak yoksa; bu girilerin 1 olmas halinde, clear ve preset ilevinin yerine getirilir. Saat darbesinde aaya doru bir ok den kenarda tetiklenen bir bellek elemann, yukarya doru bir ok ise ykselen kenarda tetiklenen bir bellek elemann gsterir. Bir 7476 JK tmletirilmi devresindeki balantlar ve ularn ne olduklar ekil 6.20 da verilmitir. Normal olarak bu tm devreler 5 veya 10 voltluk (VCC) doru gerilimle beslenirler. Clear ve preset girili olan bellek elemanlar olduu gibi yalnzca clear veya yalnzca preset girileri olan bellek elemanlar da piyasada bulunabilir. y y'
clear preset
CLK 1

16 Ka
J K Q Q

Preset 2

15 Ya 14 Y 13 to 12 Jb 11 Y

J
Giriler
clear preset CLK

CLK

K
J K

Clear 3

Ja 4

0 0 1 1 1 1 1

0 1 0 1 1 1 1

x x x

x x x 0 0 1 1

x x x 0 1 0 1

klar y y kararsz 0 1 1 0 y y 0 1 1 0 y y

Besleme5
CLK 6

Preset 7 Clear 8

J K

Q Q

10 Y 16 Kb

ekil 6.20 Belek elemanlarnn eitli girileri ve bir JK tmletirilmi devresi

98

BLM 7 ARDIIL DEVRELERN ANALZ

Bundan nceki blmde ardl devrelerin senkron(saatli) ve asenkron olarak snflandrldn grdk, bu ve bundan sonraki blmlerde yalnzca saatli (senkron) ardl devreler zerinde duracaz.

7.1 Saatli ardl devrelerin analizi Bilindii gibi analiz, elemanlar ve balantlar belli iken, girilere kar den klarn ne olduunu bulmaktr. Bir baka deyile devrenin girilere cevabn belirlemektir. analiz yntemini inceleyeceiz, yle ki her biri daha nce verdiimiz bir modele ilikin olacak. Birinci yntem, matematiksel model olarak tantlan, bir sonraki durum ve k fonksiyonlarnn bamsz deikenler (giri ve imdiki durum deikenleri) cinsinden bulunmasdr. iki ve nc yntemler, daha nce tantlan durum tablosu ve durum diyagramna dayandrlan yntemlerdir. Bu yntemden birinden dierine kolayca geilebilir. farkl yntemin kullanlmas, analizin amacna bal olarak birinin dierinden daha abuk sonu verebilmesidir. rnein bir sonraki durum ve k fonksiyonlar ile analiz yntemi, bir lojik devrenin bilgisayar simulasyonu asndan, dierlerine gre daha uygundur. Dier taraftan belli bir giri dizisi iin k dizisinin ne olduu isteniyorsa, durum diyagram veya durum tablosu yntemleri daha kolay sonuca gtreceinden tercih edilir. Bu yntemleri Moore ve Mealy makineleri zerinde birer rnekle inceleyelim. 7.2 rnek bir Moore makinesi analizi Daha nce tanmlad gibi Moore makinesinde klar yalnzca durum deikenlerinin fonksiyonudur. Tek giri ve tek kl bir Moore makinesi rnei ekil 7.1 de verilmitir. Grld gibi k yalnzca bir durum deikenin fonksiyonudur, giri deikenine dorudan bal deildir, yani Moore makinesidir. x
CLK

Moore Makinas
J 1 K1 J2 K
2

x
CLK

y1 y

y2

ekil 7.1 Analizi iin rnek olarak seilmi bir Moore makinesi 99

1.1.1 Matematiksel model ve analiz ekilden grld gibi Z= y2 dir. Birinci JK bellek elemanna ilikin bir sonraki durum fonksiyonunu, JK nn tanm bantsndan yararlanarak bulabiliriz. Birinci bellek elemann tanm bants Y1 = y1K'1 + y'1J1 dr. Dier taraftan birinci bellek elemanna ilikin giriler J1 = x K1 = x y'2 dir. Bunlar birinci bellek elemannn yukardaki tanm bantsnda yerine korsak; birinci bellek elemanna ilikin bir sonraki durum fonksiyonunu, bamsz giri ve durum deikenleri cinsinden ifade etmi oluruz. Y1 = y1 (x y'2 )' + y'1 (x) = y1 (x'+ y2) + y'1 x Y1(x, y1 ,y2 ) = y1 x' + y1y2 + y'1 x Benzer biimde ikinci bellek elemanna ilikin bir sonraki durum fonksiyonunu da Y2= y2K'2 + y'2J2 dr. J2 = x K2 = x y'1 = x' y'1 + x y1 Y2 = y2 (x y'1)' + y'2x Y2 (x, y1, y2 )= x' y1y2 + xy'1y2 + x y'2 biiminde buluruz. Grld gibi iki bellek eleman olduu iin iki bir sonraki durum fonksiyonu vardr. Olabilecek durumlar: 00 (Y1 = 0, Y2 = 0 ), 01 (Y1 = 0, Y2 = 1), 10 (Y1 = 1, Y2 = 0 ), 11 (Y1 = 1, Y2 = 1) olmak zere drt tanedir. rneimizdeki Moore makinesinin matematiksel modeli M = { G = {0,1}, = { 0,1} , D = {00,01,10,11}, Y = {Y1 = y1 x' + y1y2 + y'1 x , Y2 = x' y1y2 + xy'1y2 + x y'2 }, Z = { z = y2}, D ={ bamsz seilebilen 00,01,10,11 den biridir}} dir. Bu matematiksel modelden 0 yararlanarak D = 00 balang durumunda x = 101 giri dizisi iin devrenin analizini yapalm. 1. saat darbesi den kenarndan nce: x = 1, imdiki durum ( D0) = 00 (y1= 0, y2=0) , z=0 dr. 1.saat darbesinin den kenarndan sonra: x = 1, bir sonraki durum = 11, Y1(x = 1, y1= 0, y2= 0 ) = 1, Y2(x =1, y1= 0, y2= 0 ) = 1, z =1 dr. 2. saat darbesinin den kenarndan nce x = 0, imdiki durum =11 (1. saat darbesi iin bir sonraki durum), z = 1 dir. 2.saat darbesinin den kenarndan sonra: x=0, bir sonraki durum = 11, Y1(x=0,y1=1,y2=1 ) = 1, Y2(x = 0, y1= 1, y2= 1 ) =1, z =1 dr. 3. saat darbesinin den kenarndan nce x = 1, imdiki durum =11 (2. saat darbesi iin bir sonraki durum), z = 1 dr. 3.saat darbesinin den kenarndan sonra: x = 1, bir sonraki durum =10, Y1(x = 1, y1 = 1, y2 = 1) = 1, Y2(x = 1, y1= 1, y2= 1) = 0, z = 0 dr. Buna gre x =101 dizisine karlk, kta 110 dizisi gzlenecektir.
0

100

7.2.2 Durum tablosu ve analiz Durum tablosu satrlarnda imdiki durumlar, stunlarnda btn olabilecek giriler, elemanlarnda da bir sonraki durum ve klarn bulunduu bir matristir. Satr ve stunlardaki durum ve girileri, Karnaugh diyagram srasnda almak kolaylklar salar. Buna gre Moore makinesi rneimizdeki durum tablosunu, daha nce bulduumuz, bir sonraki durum ve k fonksiyonlarn tabloya tayarak elde edebiliriz. Durum deikeni says iki olduundan, olabilecek btn durumlar drt tanedir yani drt satr vardr. Giri deikeni de bir tane olduundan, iki farkl giri yani iki stun vardr. nce btn durumlar Karnaugh diyagramndaki sralana uygun olarak satrlara , btn girileri de benzer biimde stunlara ekil 7.2 deki gibi yerletirelim. Tabloyu Karnaugh diyagram biimde oluturduumuzdan, tayacamz fonksiyonlarn her bir arpmlar teriminin kanc mertebeden bir kp oluturduuna bakp, gerekli olan doru minterimleri uygun yerlere koyarak durum tablosunu bulabiliriz. Bu amala, daha kolay grlsn diye Y2Y1 fonksiyonlarn nce ayr ayr dnp, sonra birletirebiliriz (ekil 7.2). rnek olarak Y1 fonksiyonunu tabloya tayalm. Y1 fonksiyonundaki birinci terim y1x', y2 deikenini eleyen birinci mertebeden bir alt kp oluturur ve nc ile drdnc satrlarla birinci stunun kesitikleri yerlerde birer doru mintermi ierir. Dier arpmlar terimleri iin ayn ilem tekrarlanarak Y1 ve Y2 ayr ayr bulunabilir. Doru olmayan minterimler 0 alnarak; bulduumuz Y1 ve Y2 fonksiyonlar, yan yana durum tablosuna ekilde grld gibi tanrlar. k fonksiyonu direkt olarak y2 ye eit olduundan hemen yazlabilir. Moore makinesinin klar yalnzca durum deikenlerinin fonksiyonu olduundan, durum tablosunda belli bir satra kar gelen satrlarn hepsinde klar ayndr. Nedeni belli satr iin durum deikenleri deimez dolaysyla Moore makinesinin k deimez. Bu belli satra kar gelen farkl stunlar iin giri deikenleri deise bile Moore makinesi kna etki etmezler. Bu nedenle Moore makinesinin klar ekil 7.2 deki gibi ayr bir stunda gsterilirler.

x y1y2 00 01 11 10 0
0 0 1 1

1
1 1 1 0

x y1y2 00 01 11 10

x 0
0 0 1 0

1
1 1 0 1

0 00 01 11 10
00 00 11 10

1
11 11 10 01

z 0 1 1 0

Y1

Y2

Y1Y2, z

ekil 7.2 rnek Moore makinesine ilikin durum tablosunun karl imdi x = 101 giri dizisine karlk k dizisini , 00 balang durumunda, durum diyagramndan bulalm. Durum tablosunun 1. satrndan grld gibi 00 durumunda 101

k, giriten bamsz, 0 dr. imdiki 00 durumunda giri 1 iken, 1. saat darbesinin den kenarnda bir sonraki durum, tablonun 1. satr ve 2. stunundan grld gibi, 11 dir. Bu durumda, tablodaki 3. satr , k 1 dir. 11 durumunda giri 0 iken, 2.saat darbesinin den kenarnda, bir sonraki durum ve k deimez. Bir sonraki durum 11 (Tablodaki 3. satr 1. stun.), k ise 1 dir. (Tablodaki 3. satr.) imdiki 11 durumunda giri 1 iken, 3. saat darbesinin den kenarnda, bir sonraki durum 10 olur. Tablodaki 3. satr 2. stun. k ise 0 dr. Tablodaki 4. satr . O halde k dizisi 110 dr. 7.2.3 Durum diyagram ve analiz Durum tablosu bulunduktan sonra, durum diyagramna gei kolaydr. nce her bir durum iin, birer ember biiminde daire izilir. Sonra her bir durum iin; btn giriler altnda gidilen yeni durum , ynlendirilmi topolojik elemanlarla belirtilir. Eksiklik olmamas iin; her bir durumdan, giri says kadar okun kmas kontrol edilebilir. Birden fazla giri iin bir sonraki durum aynysa, bu girilere ilikin oklar bazen birletirilerek te gsterilir. Moore makinesinde klar yalnz durum deikenlerine bal olduu iin klar durumlara ilikin ember dmn iine yazlr. incelediimiz rnee ilikin durum diyagram ekil 7.3 de verilmitir.
Durum 00 0 k 01 1 1 1

0 Giri

10 03

11 11,2

ekil 7.3 rnek Moore makinesine ilikin durum diyagram imdi 00 balang durumu ve x = 101 giri dizisi iin rnek Moore makinesinin analizini yapalm. ekil 7.3 teki durum diyagramnda gzlenecek klarn zerine kanc saat darbesinden sonra gzlenecei yazlmtr. Yani k dizisi z = 110 dr. 7.2.4 Zaman diyagram (Timing diagram) Analog devrelerde giriler ve klar zamana bal birer fonksiyondur. Saysal sistemlerde ise giri ve klar zamana bal olarak birer dizi oluturmaktadrlar. Lojik devrelerde, giri dizisi ve balang durumu verildiinde, bir sonraki durum ve k fonksiyonlarn zamana gre deiimini gsteren diyagramlara zaman diyagram (timing diagram) denir. ncelemekte olduumuz Moore makinesi iib Balang durumu 00, giri dizisi de 010101 olsun. Giri dizisinin ilk elemannn 0 olduunu, yani dizinin zamana gre soldan saa sralandn varsayalm. Bellek elemanlar saat darbesinin negatif kenarnda tetiklendii iin durum deiiklikleri yalnzca bu den kenarda olabilecektir. incelediimiz makine Moore makinesi olduundan, yani klar yalnzca durum deikenlerinin fonksiyonu olduundan, klar da yalnzca saat darbelerinin den kenarnda 102

deiecektir. Mealy makinesinde bundan sonraki blmde greceimiz gibi byle olmamaktadr. nce imdiki durum ve giri altnda, bir sonraki durum ve k, durum diyagram veya tablosundan yararlanlarak bulunur. Bulunan deerler, ard arda iki saat darbesinin den kenarlar arasndaki zaman aralna, yerletirilir. Bu ilem her saat darbesi iin tekrarlanarak zaman diyagram izilir. (i). saat darbesi iin bir sonraki durum (i+1). saat darbesi iin imdiki durumdur. rneimizde birinci saat darbesinin den kenarndan hemen nceki durum (balang durumu) y1y2= 00, giri ise 0 dr. Bir sonraki durumun Y1Y2= 00 olduu, Durum tablosundan, grlmektedir. O nedenle. ekil 7.4 teki zaman diyagramnda, birinci ve ikinci saat darbelerinin den kenarlar arasna Y1 ve Y2 deikenleri 0 genlikli olarak izilmilerdir. Yeni durum Y1Y2=00, ikinci saat darbesi iin imdiki durum, yani y1y2=00 dr. ikinci saat darbesi iin giri 1 dir. Birinci saat darbesi iin yaplan ilemler ikinci ve daha sonraki saat darbeleri iin tekrarlanarak zaman diyagram ekil 7.4 teki gibi tamamlanr. Grld gibi giri deikeninin ald deer, iki saat darbesinin den kenarlar arasnda deise bile; bir sonraki durum deikenlerine ve ka etkimez. nk bellek elemanlar kenar tetiklemelidir ve makine Moore makinesidir.
x

CLK

y1(Y1)

z = y2(Y2)

ekil 7.4 rnek Moore makinesine ilikin bir zaman diyagram Zaman diyagramnn iziminde, durum tablosu veya diyagramndan yararlandk. Matematiksel modeli (Bir sonraki durum fonksiyonlar ve k fonksiyonlarn) kullanarak ta, ayn sonuca varabilirdik ama daha zor olurdu. 7.3 rnek bir Mealy makinesi analizi Mealy makinesinin analizi de Moore Makinesi analizi gibidir. Mealy makinesinde k fonksiyonlar, yalnzca durum deikenleri deil fakat giri deikenlerine de baldr. Bir kombinezonsal devrenin k olan bu fonksiyonlar, saat darbeleriyle deien durum deikenlerinden etkilendii gibi, saat darbelerinin dnda deien giri deikenlerinden de, etkilenirler. O nedenle kta hatal k diye adlandrlan istenmeyen klar 103

grlebilir. imdi ekil 7.5 de verilen bir Mealy makinesi rneinde bir sonraki durum fonksiyonlar ve k fonksiyonunun, zaman diyagramlarn inceleyerek hatal klar grelim.
x CLK y2
D

Mealy makinas

x y1 CLK

y 1

x x y '1 x'

J2 K2

x'

y2

ekil 7.5 Analizi iin rnek olarak seilmi bir Mealy makinesi Bir sonraki durum fonksiyonlar ve k fonksiyonu Y1 = D = (x+y1).y2 Y2 = y2K'2 + y'2J2 = y2 (x' ) '+ y'2(x y1' ) = y2 x + y'2 x y1 + y'2 x' y'1 = x y2 + x y1 + x' y'1 y'2 Z = x' y2 + x y1 dr. x y1y2 00 01 11 10 0
01, 0 00, 1 10, 1 00, 0 1/0 0/0 00 0/1 0/0 1/1 1/1 01, 1 10 0/1 11 1/0 01

1
00, 0 11, 0 11, 1

Y1Y2, z ekil 7.6 rnek Mealy makinesinin analizi iin durum tablo ve diyagram ekil 7.6 da rnek Mealy makinesinin durum tablo ve diyagram, Moore makinesinde anlatlan biimiyle bulunarak, verilmitir. imdi durum tablosu ve diyagramndan yararlanarak zaman diyagramlarn karalm. Bir sonraki durum fonksiyonlarna ilikin zaman diyagramlar, saat darbesinin den kenarnda deiecektir ve Moore makinesinde olduu gibi izilebilir. k fonksiyonu, durum deikeninin deitii saat darbelerinin den kenarlar dnda, giri deikeninin deimesiyle de deiebilir. O nedenle k fonksiyonuna 104

ilikin zaman diyagramn izerken, ekil 7.6 da grld gibi, saat darbesinin den kenar (durumlarn deiebilecei an) ve giri deikeninin deitii anlar ayr ayr incelemek gerekmektedir. k fonksiyonlar iin saat darbesinin den kenar ile giriin deitii zaman aral, kritik bir zaman araldr. nk bu kritik zaman aralnda yeni gelinen durumda, birinci saat darbesine ilikin giri, etkisini srdrerek k deitirebilir. Bu istenmeyen bir durumdur, nk her bir giri iin 1 saat darbesi uygulanmal ve yeni gidilen durumda ( saat darbesinin den kenarndan hemen sonra) yeni giri ideal olarak hemen uygulanmaldr. Bu salanamadndan, sanki yeni gidilen durumda eski giri uygulanm gibi olur. rnek Mealy makinesinin durum ve k (kritik zaman aral da gz nne alnarak) deikenlerine ilikin zaman diyagramlar ekil 7.7 da verilmitir. nce durum deikenlerine ilikin zaman diyagramlar Moore makinesinde olduu gibi kolayca izilebilir.

x t CLK 1 2 1 3 4 5 6 7

t y1(Y1)

t y2(Y2)

t z

hatal 1 zararsz hatal k

hatal 0

zararsz hatal k

kritik zman aralklar

ekil 7.7 rnek Mealy makinesine ilikin bir zaman diyagram ve hatal klar imdi k fonksiyonuna ilikin zaman diyagramn adm adm detayl olarak inceleyelim. 00 balang durumu ve 0 girii iin, durum diyagram veya tablosundan 105

grld gibi, k 0 dr. Kritik zaman aralnda, yeni durum 01 ve eski giri 0 halen devam ettii iin k 1 dir. Kritik zaman aralndan sonra 01 durumu devam ederken giri deiip 1 olduundan k 0 olmutur. 00 durumu ve 0 girii altnda 0 olan k, saat darbesinden sonra 01 durumu ve 1 girii altnda 0 deerindedir ama kritik zaman aralnda ksa bir sre 1 deerini almtr. Bu istenmeyen hatal bir ktr nk eski ve yeni durumlarda 0 kn vermesi gereken makine ksa bir sre iinde olsa 1 k vermitir. Kritik zaman aralnda kn ald deer, bu zaman aralnn dnda alnan deerlerden birini alsayd farkna varlmayacak, yani zararsz bir hatal k olacakt. Bu olayn nedeni, giriin saat darbesinin den kenarndan sonra deimesidir. Benzer akl yrtme aynen dier saat darbeleri iinde tekrarlanarak ekil 7.6 daki zaman diyagram bulunur. Grld gibi 2, 5, 6. saat darbelerinden sonraki kritik zaman aralklarndaki hatal klar zararszdr. 1. saat darbesinden sonraki kritik zaman aralna ilikin hatal k 1 iken, 3. ve 4. saat darbelerinden sonraki hatal klar 0 dr. Genel olarak doru klar saat darbelerinden hemen nceki klardr. Bu nedenle 0101010 giri dizisine ilikin k dizisi 0011100 dr. Z knda yalnzca doru klarn gzlenmesi isteniyorsa, Z kn bir D bellek elemann giriine balanr ve D bellek elemann saati de devrenin saatinden beslenir. Bu durumda D bellek elemannn knda yalnzca doru klar gzlenir, nedenini dnnz. Hatal klar ancak Mealy makinesinde gzlenebilir.

106

BLM 8 ARDIIL DEVRELERN SENTEZ

Sentez bilindii gibi girileri ve klar szel olarak tanmlanan bir makinenin yapt ii yapan devrenin, yani elemanlar ve aralarndaki balantlarn, bulunmasdr. ekil 6.2 de bir ardl devrenin genel yapsnn ne olduu verilmiti. Bu genel yapdan grld gibi, sentezde bellek elemanlarnn saysn saptayp, kombinezonsal devreyi oluturursak ardl devreyi gerekleyebiliriz. Bu blmde nce ardl devrelerin sentezinde tutulacak yola ilikin admlar sonra bu admlarn uygulamasn eitli rnekler zerinde greceiz. 8.1 Sentez ynteminin genel admlar

Sentez ynteminin 6 genel adm aada verilitir. 1. istenen makinenin szle tanmlamasndan (word description), uygun durum seimleri yaparak, durum tablosu veya diyagram karlr. Bu adm iin tutulacak yolun bir yntemi yoktur, sezgisel olarak yaplr. Seilen durumlarn ne anlama geldikleri saptanmaldr. Durumlarn seimi bazen kolay bazen ise zor olabilir. Genel olarak durumlar, istenen ilevi yerine getirebilmesi iin, makinenin belleinde tutmas gereken bilgilerdir diye dnlebilir. Durumlar seildikten sonra szle tanmlamaya uygun olarak durum tablosu ve diyagram izilir. 2. Birinci admda durumlar sezgisel olarak saptadmzdan, gereinden fazla durum semi olabiliriz. Durum saysn, durum deikenlerinin saysn belirler. Bu nedenle durum tablosunda edeer durumlar varsa, bunlarn indirgenmesi (state reduction) yaplr. Durum saysnn azalmas, durum deikenlerinin ve dolaysyla bellek elemanlarnn saysnn ve kap elemanlarnn giri yelpazesinin azalmasna yol aabilir . Farkl durumlarn says ve farkl durum deikenleri says da r ise r, r log2 olan en kk tam saydr. Durum deikeni says ayn zamanda bellek elemanlar saysdr. Durum deikenlerinin saysnn minimumlatrlmas, kombinezonsal devreye ilikin bamsz deikenlerin saysnn azalmasdr. Durum indirgemesi sonucu durum deikeni says azalmasa bile kullanlmayacak durumlar ortaya kacaktr. Kullanlmayan durumlarda, gerekletireceimiz fonksiyonlarn ald deerler keyfi olacaktr. Bu keyfi deerler de, dolayl olarak , kombinezonsal devrenin basitlemesini mmkn klar. Durum indirgeme kurallar gelitirilmitir ve ayr bir balk altnda incelenecektir. 3. Seilen durumlarn kodlanmas (state assignment): Durumlar birinci ve ikinci admlarda szle tanmlanmlard. "Durumlara hangi kodlar verilirse gerekletirilecek kombinezonsal devre daha basit olur problemine" bu admda cevap verilir. Farkl yntemler gelitirilmitir, fakat birinin dierlerine gre stnlkleri olabildiinden ideal genel bir yntem verilememitir. Bu notlarn kapsam iinde basit bir iki yntem ayr bir blmde incelenecektir. (r) durum deikeniyle belirlenen bir durum, birbirinden farkl 2r sayda kodlanabilir 4. Kodlama sonucu bir sonraki durum ve k fonksiyonlar, bamsz deikenler olan giri ve durum deikenlerinin fonksiyonu olarak, durum tablosunda belirlenirler. Bu adma kadar bellek elemanlarnn says ve her bir bellek elemanna ilikin bir sonraki 107

durum deerinin, belli giriler ve imdiki durum deikenleri iin ne olduu belirlenmi oldu. ekil 6.2 deki genel yapda grld gibi kombinezonsal devrenin klarnn bir ksm bellek elemanlarnn giri fonksiyonlardr. Bu fonksiyonlar saptandnda kombinezonsal devrenin bir ksm gerekletirilebilecektir. Kombinezonsal devrenin dier ksm, k fonksiyonlardr. Bellek elemanlarnn giri fonksiyonlarn saptayabilmek iin seilecek bellek elemanlarnn ters tanm (excitation functions) bantlarndan yararlanlr. Bellek elemanlarnn ters tanm bantlar: Bellek elemanlarnn ters tanm bantlar; bellek girilerinin, bellein imdiki ve bir sonraki durum deerleri belli iken, almas gereken deerleridir. imdi her bir bellek elemanna ilikin ters tanm bantlarn, tanm bantlarndan yararlanarak teker teker karalm. Gecikme bellek elemann ters tanm bants: Tanm bantsnda y = 0 iken Y = 0 olmas iin giriin zorunlu olarak 0 olmas gerektii hemen grlr. Benzer biimde y = 0 iken Y = 1, y = 1 iken Y = 0 ve y = 1 iken Y=1 olmas iin giriin srasyla 1,0 ve 1 olmas gerektii grlr. Sonu ekil 8.1.a da gsterilmitir. Ters tanm tablosunun stunlarna nce y sonra Y deerleri yazlm, bunlara ilikin giri deerleri ise bir altlarndaki karelerde gsterilmitir. Tetikleme bellek elemann ters tanm bants: Gecikme bellek elemannda yaplanlar burada da tekrarlanarak ekil 8.1 b de grlen ters tanm bants bulunur. SR bellek elemann ters tanm bants: y = 0 dan Y = 0 a geebilmek iin, bu elemann tanm bantsndan grld gibi iki alternatif giri vardr: S = 0 R = 0, S = 0 R = 1. Bu iki girii S = 0, R = K (keyfi, ) biiminde ifade edebiliriz. nk durumun 0 dan 0 a geiini salamak iin S = 0 olmas zorunludur, R ise 0 da 1 de olabilir yani K dir. Benzer biimde dier geilerde saptanarak ekil 8.1 c deki ters tanm tablosu bulunur. Bu ters tanm tablosundan, girilerin hibir zaman 11 olmad grlr, hatrlanaca gibi SR bellek elemannn tanmn verirken 11 girilerinin hibir zaman uygulanlmayaca varsaylmt. Yani tanm ve ters tanm bantlar uyumludur. JK bellek elemann ters tanm bants: ekil.8.1 d de grld gibi, SR bellek elemanna benzer biimde, JK bele elemannn ters tanm bants da bulunabilir.
D
D

y y

y (Y) y (Y')

y 0 1

0 0 1

1 1 0

00 0

yY

01 1

11 1

10 0

Saat

D Y=D a. D gecikme elemann ters tanm bants

T
T

y y

y (Y) y (Y')

y 0 1

0 0 1

1 1 0

00 0

yY

01 1

11 0

10 1

Saat

T Y = T y' + T ' y b. T tetikleme elemann ters tanm bants

108

y y

y (Y) y' (Y')

SR 00 y 0 1 0 1

01 0 0

11 k k

10 1 1

00 0K

yY 01 11 10 SR K0

10 01

Saat
R

Y = S + R' y

c. SR bellek elemannn ters tanm bants

JK 00 y 0 1 0 1 01 0 0 11 1 0 10 1 1

y y

y (Y) y (Y')

00 0K

yY 01 11 1K JK K0

10 K1

Saat
K

Y = J y' + K' y

d. JK bellek elemannn ters tanm bants ekil 8.1 Bellek elemanlarna ilikin ters tanm bantlar nc admda bir sonraki durum fonksiyonlarnn doruluk tablosu, durum tablosunda oluturulmutu. Bellek elemanlarnn giri fonksiyonlarnn doruluk tablosu da, durum tablosundaki durum deikeninin y ve Y deerleri ve bellek ters tanm bantsndan yararlanarak, bulunur. 5. k fonksiyonlar da, durum tablosundan, bamsz giri ve durum deikenlerinin fonksiyonu olarak bulunur. 6. Bellek elemanlarnn giri fonksiyonlar ve k fonksiyonlar minimalletirilir. Bu minimal fonksiyonlara kar gelen devre Ardl devrenin kombinezonsal ksmn oluturur. Seilen bellek elemanlaryla bellek ksm gerekletirilerek ardl devrenin sentezi tamamlanr. imdi adm adm anlattmz sentez ileminin, eitli rneklere uygulamasn grelim. Seri toplayc: ekil 6.1 de verilen seri toplayc iin, durum tablosu ve diyagram srasyla ekil 6.2 b ve ekil 6.3 b de karlmt. Durumlar iki tane olup elde 0 ve 1 i gstermektedir, bir durum deikeni yeterlidir (log22=1). Sentez ileminin ilk adm daha nce yapldndan drdnc admdan balayacaz. ekil 8.2 de, durum tablosu veya durum diyagramndan yararlanarak, bir sonraki durum ve k fonksiyonlarnn doruluk tablosu gsterilmitir. Bellek eleman olarak SR elemann seelim, bir durum deikeni olduuna gre bir bellek eleman yeterlidir. Bu bellek elemannn ters tanm bantsndan SR giri fonksiyonlarnn doruluk tablosu ekil 8.2 daki gibi bulunur. imdi artk S, R ve Z fonksiyonlarn, Karnaugh diyagramlarna tayp, indirgeyerek, ardl devreyi ekil 8.3 deki gibi gerekleyebiliriz.

109

01 / 1

11 / 0

01 / 0

x1
11 / 1

x2 0 0 1 1 0 0 1 1

y 0 1 0 1 0 1 0 1

Y 0 0 0 1 0 1 1 1

Z 0 1 1 0 1 0 0 1

S 0 0 0 K 0 K 1 K

R K 1 K 0 K 0 0 0

00 / 0

elde 0

elde 1

10 / 1

00 / 1

10 / 0

0 0 0 0 1 1 1 1

ekil 8.2. Seri toplayc iin, bellek girilerine ve ka ilikin fonksiyonlarn doruluk tablosu.
x1x2 00 y

01

11 1

10

x1x2 00 y

01 k

11

10 k

x1x2 00 y

01 1

11

10 1

0 1 k

0 k 1

k=1 1

0 1 1

k=1

1
z = y x 1 x2 z

S = x1x2 x1 x2

R = x'1x'2

CLK

R S

y y

ekil 8.3 Bellek eleman giri fonksiyonlar, k fonksiyonlar, indirgenmi ifadeleri ve seri toplaycnn lojik devresi Genel olarak Sayclar, giriine gelen darbelerle daha nce belirlenen durumlardan geen devrelerdir. Giri darbeleri saat darbeleri olabilecei gibi, ayr bir giri te olabilir. Saycnn bir zel hali de saymay iki tabannda yapanlardr. 8.2 Modulo 8 ileri sayc x giriine gelen darbeleri iki tabannda sayan, sekizinci darbe ile balang durumu olan 0 a dnen bir sayc, modulo 8 ileri sayc, tasarlayalm. 1.Szle tanm : Tek girili ve kl bir makinedir. Giriine gelen darbeleri iki tabannda sayar. Her 8 darbeden sonra 0 balang durumuna geer. Bu ii yapacak 8 durumlu bir ardl devre dnelim yle ki S0, S1, S2, S3, S4, S5, S6 S7, durumlar srasyla makinenin 8, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 darbe alm olduunu gstersinler. Buna gre makineye ilikin durum tablo ve diyagram ekil 8.4 deki gibi bulunur. Bir sonraki durum fonksiyonlarnn ayn zamanda k fonksiyonlar olarak alp, bir Moore makinesi oluturabiliriz. 2. Durum indirgemesi Durum indirgemesini bundan sonraki anlatacaz, varsayalm ki indirgeme ilemini yaptk ve edeer durumlar yok. O halde sekiz durum olduuna gre 110

 durum deikenine ve dolaysyla bellek elemanna gereksinim vardr. Bellek eleman olarak ta tetikleme elemann seelim. 6. Durum kodlamas Sekiz durumu S0, S1, S2, S3, S4, S5, S6 S7, srasyla 000, 001, 010,011, 100, 101, 110, 111 biiminde kodlayalm. MSB (en ok arlkl bit) bit y1, en az arlkl bit te (LSB) y3 olsun. Bu biimde kodlama bellek elemanlar klarnn, ayn zamanda saycnn klar olmasn salar. Kodlanm durum tablosu ekil 8.4 te verilmitir.
x=0 S0 y3 y2 y3 0 S7 S1 1 S2 0 s3 011 s4 100 s5 101 s6 110 s7 111 s3 011 s4 100 s5 101 s6 110 s7 111 s4 100 s5 101 s6 110 s7 111 s0 000 s0 000 s1 001 s2 010

x
CLK

x=0 s0 000 s1 001 s2 010

x=1 s1 001 s2 010 s3 011

1 0

x =1

1 0 S6 1 0 S5 1 S4 0 1 S3

1 0

ekil 8.4 Modulo 8 ileri saycnn durum diyagram ve tablosu 4, 5.Bellek elemanlar giri fonksiyonlarnn ve k fonksiyonlarnn bulunmas ve indirgenmesi Tetikleme bellek elemanlarnn giri fonksiyonlar ve makinenin k fonksiyonlar, durum diyagram veya tablosu ile tetikleme elemannn ters tanm bantlarndan yararlanarak, ekil 8.5 deki gibi elde edilir. Ters tanm bantlar kullanlrken, belek eleman giri fonksiyonu, y ve Y indislerinin ayn olmasna dikkat edilmelidir. T belek elemanlarnn giri fonksiyonlarnn Karnaugh diyagramnda indirgenmi ifadeleri, ekil 8.5 te verilmitir. x 0 0 0 0 0 0 0 0 y1 0 0 0 0 1 1 1 1 y2 0 0 1 1 0 0 1 1 y3 0 1 0 1 0 1 0 1 Y1 0 0 0 0 1 1 1 1 Y2 0 0 1 1 0 0 1 1 111 Y3 0 1 0 1 0 1 0 1 T1 0 0 0 0 0 0 0 0 T2 0 0 0 0 0 0 0 0 T3 0 0 0 0 0 0 0 0

1 1 1 1 1 1 1 1

0 0 0 0 1 1 1 1

0 0 1 1 0 0 1 1

0 1 0 1 0 1 0 1

0 0 0 1 1 1 1 0

0 1 1 0 0 1 1 0

1 0 1 0 1 0 1 0

0 0 0 1 0 0 0 1

0 1 0 1 0 1 0 1

1 1 1 1 1 1 1 1

xy1 y2y3 00 00 01 11 10

01

11

10

y2y3 00 01

00

01

11

10

y2y3 00 01 11 10

00

01

11 1 1 1 1

10 1 1 1 1

1 1

1 1

11 10

T1 = xy2y3

T2 = xy3

T2 = x

ekil 8.5 Bellek elemanlar giri fonksiyonlarnn indirgenmi ifadeleri 6.Lojik devrenin gerekletirilmesi Son admda bulduumuz indirgenmi fonksiyonlarla, modulo 8 ileri sayc devreyi, ekil 6 2 de verilen genel ardl devre yapsnda, ekil 8.6 a daki gibi izebiliriz.
x CLK
T 3

y y

y3 y3 y2 y2 y1

1 CLK

T 3

y y

y3 y3 y2 y2 y1

T 2

y y

T 2

y y

T 1

y y

y1

T 1

y y

y1

ekil 8.6 Modulo 8 saycya ilikin lojik devreler Yukarda incelediimiz sayc x giriine gelen darbeleri deil de dorudan saat giriine gelen darbeleri sayabilirdi. O zaman x girileri kaybolacak ve bir sonraki durum fonksiyonlarnda ki bamsz deiken says bir azalm olacakt. Bu durum da bulunacak devre ekil 8.6 b de verilmitir. 8.3 zel bir sayc devresi Saat giriine gelen, saat darbeleriyle 0, 2, 4, 7 ve tekrar 0, 2.. sayan bir sayc tasarlayalm. Byle bir makineyi iki biimde dnebiliriz. Birincisi durum deikenli 8 112

durumlu ve klar durum deikenleri olan makinedir. ikincisi iki durum deikenli drt durumlu ayrca k olan bir makinedir. ilk makineye ilikin durum tablosu ekil 8.7 deki gibidir. JK bellek elemanlaryla gerekletirme yapmak istersek; bu bellek elemanlarnn ters tanm bantlarndan yararlanarak bulunan bellek elemanlar giri fonksiyonlar da ekil 8.7 de verilmitir. Grld gibi 0, 2, 4, 7 durumlarnn dndaki 1, 3, 5, 6 durumlarna makine hi gelmemektedir. O halde hi gelinmeyen durumlara ilikin bir sonraki durum fonksiyonlarnn ald deerler ve dolaysyla bellek elemanlar giri fonksiyonlarnn ald deerler keyfidir, 0 veya 1 seilebilir. Bulunan fonksiyonlarn indirgemesi ve bunlara kar den devre ekil 8.7 de verilmitir. Grlyor ki klar dorudan bellek elemanlarnn klar olarak alnmtr. rneimizde kullanlmayan durumlar iin bir sonraki durumlar ve klar keyfi alnd. Bu durum ile genelde de karlalabilir. Eer gerekli olan durum deikeni says n, durum n n says m ise 2 < m koulu altnda (2 - m) durum iin bir sonraki durum ve klar keyfi alnr. rnein m = 6 durumlu bir makine gereklemek iin, n = 3 durum deikenine 3 gereksinim vardr, o halde (2 - 6 ) = 2 durum iin bir sonraki durum ve k fonksiyonlar keyfi alnmaldr. y1 0 0 1 1 0 0 1 1 y2 0 1 0 1 0 1 0 1 y3 0 0 0 1 1 1 1 0 Y1 0 1 1 0 k k k k Y2 1 0 1 0 k k k k Y3 0 0 1 0 k k k k J1 0 1 k k k k k k K1 k k 0 1 k k k k J2 1 k 1 k k k k k K2 k 1 k 1 k k k k J3 0 0 1 k k k k k K3 k k k 1 k k k k

y1y2 y3 00 01 11 10

y1y2 y3 00 01 11 10

y1y2 y3 00 01 11 10

0 1

0 k

1 k

k k

k k

0 1

1 k

k k

k k

1 k

0 1

0 k

0 k

k k
J3 = y1

1 k

J1 = y2

J2 = 1

y1y2 y3 00 01 11 10

y1y2 y3 00 01 11 10

y1y2 y3 00 01 11 10

0 1

k k

k k

k 1

0 k

0 1

k k

1 k

k 1

k k

0 1

k k

k k

k 1

k k

K1 = y2

K2 = 1

K3 = 1

113

1 1 2 2 3

y y y y y y

y1

K J

CLK

y2 y3

K J

K3

ekil 8.7 (0-2-4-7) sayan bir saycnn Moore makinesi olarak gerekletirilmesi Yukardaki rnekte (0-2-4-7) sayan saycy, bellek eleman saysn minimum tutarak ta gerekletirebiliriz. Bu makinenin, bir nceki durumunu (k) hatrlamas, yeni saat darbesi ile de istenen k vermesi yeter. Durumlar A durumu (kodu 00):: Daha nceki saat girii ile (111) knn grld durum B durumu (kodu 01):: Daha nceki saat girii ile (000) knn grld durum C durumu (kodu 10):: Daha nceki saat girii ile (010) knn grld durum D durumu (kodu 11):: Daha nceki saat girii ile (100) knn grld durum biiminde tanmlarsak, drt durumlu (iki durum deikenli) dolaysyla iki bellek elemanl, istediimiz sayc gerekletirilebilir. Oysa ayn sayc iin yukarda bellek eleman kullanmtk. Tanmladmz durumlar iin durum diyagram, tablosu, ters tanm bantsndan yararlanarak JK bellek elemanlarnn giri fonksiyonlar ve bunlara kar den devre aadaki ekil 8.8 de verilmitir. y1 0 0 1 1 y2 0 1 0 1 Y1 0 1 1 0 Y2 1 0 1 0 Z1 0 0 1 1 Z1=y1 Z2 0 1 0 1 Z2=y2 Z3 0 0 0 1 Z3=y1y2 J1 0 1 k k J1=y2 K1 k k 0 1 K1=y2 J2 1 k 1 k J2=1 K2 k 1 k 1 K2=1

CLK=0 A=00 000

CLK=0 B=01 010

CLK=0 C=10 100

CLK=0 Z1 1 D=11 111

CLK

Z2 Z3

CLK=1

1 1
J1 K1

y1
y y y y

Z1 Z2

CLK
J2 K2

y2 Z3

ekil 8.8 drt durumlu 0,2,4,7 sayan sayc 114

8.4 Dizi detektr Tek girili tek kl bir makinedir. Giriine 0101 (0 ilk gelen ) dizisi geldiince knda 1, aksi halde 0 verir. rnein 010101 girii iin k 000101 dir. Makinenin k, son 4 giriine gelen iarete gre, belirlenmektedir (ekil.8.9). Yani i ie girmi diziler de deerlendirilmektedir.
t 101010 X Dizi Detektr t 101000 Z

ekil.8.9. Dizi detektr. Drt durumlu bir durum diyagram dnelim. A balang durumu, B makineye 0 gelmi durumu, C makineye 01 gelmi durumu ve D makineye 010 gelmi durumu olsun. Buna gre A durumunda makineye 1 gelirse makine yine A ya dnmelidir. nk makinenin diziyi tanmas iin giriine nce 0 gelmelidir. Makine A dayken 0 geldiinde B ye geer. B de 0 gelirse, makine durumunu korur, nk son gelen 0 dr. B de 1 girii gelirse son iki giri 01 olacandan C durumuna geer. C de 1 gelirse dizi bozulacandan A balangcna, 0 geldiinde ise son giri 010 olacandan D ye gider. Makine D durumundayken 0 gelirse son gelen 0 olduundan B ye, 1 geldiinde ise 1 k verip, son gelen iki giri 01 olduundan C durumuna gider. Durum diyagram ekil 8.10 da verildii gibidir.
1/0 A 0/0 B 0/0

1/0

0/0

1/0

A: Balang durumu B: 0 gelmi durumu C: 01 gelmi durumu D: 010 gelmi durumu

0/0 D 1/1 C

ekil 8.10. Dizi detektr iin durum diyagram. Makine 4 durumlu olduuna gre iki durum deikeni vardr. Durumlar A = 00, B = 01, C = 11, D = 10 biiminde kodlayalm. Bellek eleman olarak, gecikme elemann seelim. Diyagramdan yararlanarak bamsz deikenler, baml bir sonraki durum deikenleri ve k fonksiyonunu doruluk tablosu biiminde verebiliriz (ekil 8.11). x 0 0 0 0 1 y1 0 0 1 1 0 y2 0 1 0 1 0 Y1 0 0 0 1 0 115 Y2 1 1 1 0 0 Z 0 0 0 0 0

1 1 1

0 1 1

1 0 1

1 1 0

1 1 0

0 1 0

ekil 8.11. Dizi detektr iin bir sonraki durum ve k fonksiyonlarnn doruluk tablosu. Gecikme elemann bir sonraki durum fonksiyonu giri fonksiyonuna eit olduundan D1 = Y1 ve D2 = Y2 dir Bu fonksiyonlara ilikin Karnaugh diyagramlar, indirgenmi fonksiyonlar ve dizi detektrnn lojik devresi ekil 8.12 de verilmitir. D1 ve D2 fonksiyonlar birlikte dnldnde, -girili VE, iki-girili VE, -girili iki VEYA kaps yerine, iki-girili bir AYRICALI VEYA, iki-girili iki VE, -girili bir VE, iki -girili iki VEYA kapsyla gerekletirilebileceinin tartnz.

y1y2 x 00 01 11 10

y1y2 x 00 01 11 10

y1y2 x 00 01 11 10

0 1 1

1 1

0 1

1 1 1

1 1

0 1
Z = x y1 y'2

D1 =Y1 = x 'y1 y2+x y'1 y2+x y1 y'2

x' y1 y2 x y'1 y2 x y1 y'2 CLK x' y'1

D2 =Y2 = x 'y' 1 +y'1 y2+ y1 y'2

D1
D

y y Z

D2 y1 y'2 y'1 y2
D

y y

ekil 8.12 Dizi detektr iin bir sonraki durum ve k fonksiyonlarnn Karnaugh diyagramlar, indirgenmi fonksiyonlar ve dizi detektrnn lojik devresi Yukarda incelediimiz dizi detektrnde gzlemlediimiz diziler birbirinin iine girebilmektedir. rnein 010101 girii iin 000101 k elde edileceine gre birinci 116

gzlemlenen dizinin son iki eleman ikinci gzlemlenen dizinin ilk iki eleman olmaktadr. O nedenle kta ilk 1 gzlemledikten sonra 0 ve tekrar 1 gzlemlenmektedir. Giriine gelen belli uzunluktaki dizileri, birbirinin iine girmeyen ayr ayr paketler olarak alglayan dizi detektr de olabilirdi. Yani makine bir diziyi detekte ettikten sonra balang durumuna dnp yeni bir dizi detekte etmeye balayabilirdi. Bu durumda rnek makinede giri 0101 0101 ise kta 0001 0001 veya giri 0101 0110 0101 ise kta 0001 0000 0001 gzlenecekti. Dizi detektr sentezi yaplrken, istenenin hangisine uyduu gz nnde tutulmaldr. ikinci anlattmz dizi detektrne ilikin durum diyagram ekil 8.13 te verilmitir. Grld gibi bu yeni dizi detektr iin D durumunda, 1 girii altnda makine C durumuna gidecei yerde A durumuna dnmekte ve 1 k vermektedir.
1/0 A 0/0 B 0/0

1/1

1/0

0/0

1/0

A: Balang durumu B: 0 gelmi durumu C: 01 gelmi durumu D: 010 gelmi durumu

0/0 D C

ekil 8.13 Birbirinin iine girimeyen 0101 dizilerini detekte eden bir makineye ilikin durum diyagram uzunluklu bir dizi detektr tasarlasaydk, durum fakat iki durum deikeni gerekecekti. O zamanda gereksiz olan durum iin bir sonraki durum ve dolaysyla bellek elemanlar giri fonksiyonlar k alnabilecekti. Bu dizi detektr bir Mealy makinesidir. Acaba gereksiz olan durumu da kullanarak, istediimiz uzunluklu diziyi detekte eden makineyi, bir Moore makinesi olarak nasl gerekletirebiliriz, dnnz.

117

BLM 9 ARDIIL DURUM KODLAMASI

DEVRELERDE

DURUM

NDRGENMES

VE

Sentez blmnde sentezin admlarn incelerken detayna inmeden iki temel problemden sz etmitik. imdi bu problemlerin zm yollarnn arayacaz. Durum indirgemesi problemi iyi tanmlanm ve yntemleri gelitirilmitir. Durum kodlamas problemi ise bizi Boole fonksiyonlarnn karmaklnn tanmna gtrr. Btn gereksinimleri karlayabilecek Boole fonksiyonlar karmakl tanmlanamamtr. O nedenle eitli karmaklk tanmlar iin eitli yntemler verilmitir. Bu dersin kapsam iinde basit fakat snrl bir yntem zerinde durulacaktr. 1.1 Durum indirgemesi (state reduction) Bir ardl makinede edeer durumlarn saptanp elenmesinin, bu makinenin gerekletirilmesinde iki yarar olabilir: 1. Durum indirgemesi, durum deikenlerinin saysnn ve dolaysyla bellek eleman saysnn azalmasna neden olabilir. rnein durum deikeni (dolaysyla bellek eleman) gerektiren be durumlu bir makinede, bir edeer durum olsun. Edeer durum elendiinde makine drt durumlu olur ve iki durum deikeni gerektirir. Bu makine bellek eleman yerine iki bellek eleman ile gerekletirilebilir. 2. Durum indirgemesi sonucunda durum deikeni azalmasa bile edeer durum says kadar durum iin, bir sonraki durumlar ve klar keyfi olur. Bu edeer durumlara ilikin bir sonraki durumlarn keyfi olmas, edeer durumlarda bellek elemanlar giri fonksiyonlarnn keyfi deer almas demektir. Buda makinenin gerekletirilmesinde, kombinezonsal ksmn daha basitlemesine neden olabilir. Ayrca edeer durumlar iin k fonksiyonlarnn keyfi deer almas da benzer biimde makinenin kombinezonsal devre ksmnn basitlemesine katkda bulunur. rnein durum deikeni gerektiren sekiz durumlu bir makinede durum edeer olsun. Edeer durumlar elendiinde be durumlu bir edeer makine bulunur. Durum deikeni says ve dolaysyla bellek eleman says tr, deimez. Ama edeer durum iin bir sonraki durum keyfi olacandan, bellek elemanlar giri fonksiyonlar da bu edeer durumlar iin keyfi deerler alacaktr. Ayrca k fonksiyonlar da sz konusu edeer durumlar iin keyfi deer olacaktr. Bellek elemanlar giri fonksiyonlarnn ve k fonksiyonlarnn gerekletirilmesine kar den ardl devrenin kombinezonsal ksm, keyfi deerlerin istenildii gibi seilebilmesi dolaysyla basitleecektir. Yukarda sz edilen faydalardan dolay durum indirgemesi dediimiz edeer durumlarn saptanmas ve elenmesi, ardl devre sentezinin arlkl bir admdr. nce edeer durum tanm verip sonra bu durumlarn bulunmas iin yntemler verelim. Edeer durum tanm: Birbirinin ayn veya farkl N ve N* gibi iki ardl devre ve bunlara ilikin A ve B durumlarn dnelim (ekil 9.1). X herhangi bir uzunluktaki giri dizisi , Z ve Z* da srasyla A durumundaki N ve B durumundaki N* makinelerinin X giri dizisine kar den k olsun. X ,Blm 5.2 de tantlan G kmesinin elemanlarndan oluan dizidir. Z ve Z* dizileri, Blm 5.2 de tantlan kmesinin 118

elemanlarndan oluan dizidir. Olabilecek btn X giri dizileri iin Z ve Z* dizileri ayn ise A ve B durumlar edeerdir denir. Yani Z = f (A, X ) Z* = f* (B, X ) dizileri ayndr. f ve f* birer k fonksiyon grubunu gsterirler ve ayn makineye ilikin iseler f = f* dr. Bu tanma uygun olarak iki durumun edeerliini gstermek, sonsuz giri dizisi iin deneme yapp klar gzlemeyi gerektirir. O nedenle tanm uygulayarak edeer durumlar bulmak pratik olarak mmkn deildir. Aadaki teorem edeer durumlarn bulunmasna ilikin yntemlerin temelini oluturur.
N Makinesi A durumu X N* Makinesi B durumu Z*

ekil 9.1 Edeer durumlarn belirlenmesi Teorem: Ayn bir ardl devreye ilikin A ve B durumlarnn edeer olmas iin gerek ve yeter koul, bir uzunluklu btn X girileri iin klarn ayn olmas ve bir sonraki durumlarn edeer olmasdr. Buna gre A ve B durumlarna ilikin btn 1 uzunluklu X giri dizileri iin hem bir uzunluklu Z klar f (A, X) = f (B, X) hem de g (A, X) g (B, X) olmaldr. (g) ler bir sonraki durumu simgelemektedir. Gerek ve yeter koullar iki girili, iki kl ve sekiz durumlu bir makine rnei iin yazarak anlalmasnn kolaylatralm. fi (A,00) = fi (B,00) i=1,2 g (A,00) = g (B,00) g (A,01) = g (B,01) fi (A,01) = fi (B,01) i=1,2 fi (A,10) = fi (B,10) i=1,2 g (A,10) = g (B,10) fi (A,11) = fi (B,11) i=1,2 g (A,11) = g (B,11) Tant: nce gerek koul kantlayalm. A, B ye edeerse f (A, X) = f* (B, X) (1) (2) g (A, X) g (B, X) bantlar vardr . A nn B ye edeerlii tanm bantsndan Y herhangi bir uzunlukta giri dizisi olmak zere f (A, Y) = f (B, Y) dr. Bu bant Y = X zel hali iin (1) bantsn verir. te yandan Y dizisi nce X sonra X olarak seilirse f [g( A, X), X] = f [g( B, X), X] bulunur , buda g (A, X) ve g (B, X) in edeerlik tanm bantsdr. (2) bantsn verir. 119

imdi (1) ve (2) bantlar varken A B yani f (A, Y ) = f (B, Y) olduunu gsterelim. (2) bants f [g( A, X), X] = f [g( B, X), X] dr. (1) bantsyla birlikte dnldnde Y nin nce X sonra X den olutuu varsaylrsa f (A, Y ) = f (B, Y) bulunur. 9.1.1 Eletirme tablosu ile durum indirgemesi yntemi Eletirme tablosuyla durum indirgeme yntemini, ekil 9.2 de durum tablosunu verilen Mealy makinesi rnei zerinden, adm adm inceleyelim. 1. Durumlar ikier ikier eletirmemize yardmc olacak ekil 9.3 deki tablo izilir. Satrlarnda a durumu dnda btn durumlar, stunlarnda ise g durumu dnda btn durumlar vardr. Bulduumuz tabloda bir satr ile stunun kesitii kare iin, satra ilikin durum P stuna ilikin durum Q olmak zere, aadaki ilemleri yapalm. i. bir uzunluklu en az bir giri iin, P ve Q durumlar farkl klar veriyorsa, ilgili kareye X iareti koyalm. Bu iaretin anlam; P ve Q nun, teoremin birinci koulu nedeniyle, edeer olamayacadr. rneimizde birinci satr ve stunun kesitii kareye X konmutur nk a ve b durumlar x = 1 girii iin srasyla 0 ve 1 farkl klarn vermektedir. ii. Bir uzunluklu btn giriler iin P ve Q durumlar, ayn klar ve ayn bir sonraki durumlar veriyorsa ilgili kareye koyalm. Anlam teorem gereince P ve Q durumlarnn edeer olduudur. rneimizde drdnc satr ile birinci stunun kesitii kareye konmutur. nk ilgili a ve e durumlar x = 0 girii iin ayn a durumuna, x = 1 iin ise ayn b durumuna gitmektedir. iii. Bir uzunluklu herhangi bir giri iin ayn k veren (PQ) durum iftinin, gittii bir sonraki durum iftindeki durumlar farkl ise, PQ karesine gidilen durum ifti yazlr. ilem btn 1 uzunluklu giriler iin tekrarlanr. Ama teoremin iki koulunun salanmasdr. Bunun anlam teorem gereince, PQ durum iftinin edeer olmas iin gidilen bir sonraki durum iftinin edeer olmas gerektiidir. rneimizde nc satr ile birinci stunun kesitii kareye (ag) ve (bf) konmutur. nk ilgili durumlar a ve d x = 0 girii iin ayn 0 k ve (ag) bir sonraki durumlarn, x =1 girii iin ise ayn 0 kn ve (bf) bir sonraki durumlarn vermektedir. Tablodaki btn kareleri yukardaki kurallara gre dolduralm (ekil 9.3).
b a b c d e f g x=0 a, 0 d, 0 e, 0 g, 0 a, 0 d, 0 d, 0 x=1 b, 0 e, 1 b, 1 f, 0 b, 0 g, 1 f, 1 c d e f g a eg ef b ed bg ed bf c ag bf ga bf de eb

gf d e f

ekil 9.2 Durum indirgemesi uygulanacak tablo ve eletirme tablosu ilk adm 120

2. Bu admda ekil 9.2 de bir durum iftinin edeer olmas iin, edeer olmas gereken durumlarn bulunduu kareler incelenir. rnein nc satr ve birinci stunun kesitii kare ye ilikin a ve d durumlarnn edeer olmas iin ag ve bf durumlarnn edeer olmas gerekir ve yeter. Bakalm ylemi? a ve g, kesitii karede X olduundan, edeer deildir. O halde a ve d de edeer olamaz, a ve d nin kesitii kareye X konulmaldr (ekil 9.3). ag ve bf nin incelenmesi sonucunda bunlarn kendi aralarnda edeer olduunu grseydik, a ve d nin de edeer olduunu syleyebilecek ve ile iaretleyecektik. Bu ileme btn kareler X veya ile iaretlene kadar devam edilir. rneimizde ae ve fg durum iftlerinin edeer olduu ekil 9.3 grlmektedir. 3. ekil 9.2 te verilen durum tablosunda, a ya edeer e durumunun bulunduu satr ve f ye edeer g durumunun bulunduu satrlar atlarak, edeer makineye ilikin durum tablosu bulunur. Satr atldktan sonra bulunan yeni tabloda g grlen yere f, e grlen yere a yazarak, durum indirgemesi yaplm makinenin durum tablosuna geilebilir (ekil 9.3).
b c d e f g a eg ef b ed bg ed bf c ag bf ga bf de eb a b c d f x=0 a, 0 d, 0 a, 0 f, 0 d, 0 x=1 b, 0 a, 1 b, 1 f, 0 f, 0

ekil 9.3 rnek durum tablosu iin eletirme yntemiyle varlan tablo ve buna kar den indirgenmi durum tablosu imdide bir Moore makinesine ilikin durum indirgeme rnei yapalm. ekil 9.4 de rnek Moore makinesi ve eletirme tablosu verilmitir. Eletirme tablosundaki X ikinci ve daha sonraki admlarda elde edilen edeer olmayan durum iftlerini gstermektedir. Grld gibi (ad) ve (ce) iftleri birbirlerinin edeer olmalarn gerektirmektedirler. Edeer olamadklar kantlanamayan bu durum iftleri edeer olmak zorundadr. Bu sonuca gre indirgenmi durum diyagram ekil 9.4 da verilmitir.

121

b a b c d e f g x=0 d f e a c f b x=1 c g d e a b a z 0 0 1 0 1 1 0 c d e f g

df eg x=0 a f c f b x=1 c g a b a z 0 0 1 0 1

c e

af eg ad ef db ad bf c cf ab ab ae d

a b c f g

bd ac a

bf ag b

ekil 9.4 Bir Moore makinesine ilikin durum indirgeme rnei 9.1.2 Edeer durum snflar ile durum indirgemesi yntemi Durum indirgemesi iin kullandmz eletirme tablosu ynteminden baka edeer durum snflar yntemi vardr. Bu yntem, giri dizisi uzunluklarna bal olarak, ayrt edilemeyen durumlar ayn snfa ve ayrt edilebilen durumlar da ayr snflara toplamaya dayanr. Son rneimizde bu yntemi aklayalm. Hi bir giri dizisi uygulanmadnda, durumlar birbirinden ayrt edemeyiz. Onun iin hepsini bir S0 snfn iine koyalm , S0 = {(abcdefg). } ekil 9.4 teki durum tablosundan, (abdg) durumlarnn, bir uzunluklu giriler altnda, k gzleyerek, birbirlerinden ayrt edilemeyeceini syleyebiliriz. nk hepsi ayn 0 kn verirler. Benzer biimde (cef) durumlarn da, bir uzunluklu bir giri dizisiyle birbirinden ayrt edemeyiz. nk her biri iin k 1 dir. (abdg) ve (cef) bir uzunluklu giriler iin edeer durum snflardr. Biri (abdg) dieri (cef) snflarndan olan durum iftlerinin 1 uzunluklu giri dizisiyle ayrt edilebileceklerini syleyebiliriz nk 1 uzunluklu giri iin birinci snf 0, ikinci snf ise 1 k verir. Buna gre bir blmeleme yapabiliriz S1= {(cef) (abdg) }. imdi (cef) snfn dnelim x = 0 girii altnda cef (c e, e c, f f gider) ye ; x = 1 girii altnda ise dab (c d, e a, f b) ye gitmektedir. Bir sonraki durumlar (ecf) ve (dab) ayn edeer snfndadr, yani iki uzunluklu giriler iinde cef durumlar ayrt edilemez. (abdg) snf x=0 girii altnda dfab (a d, b f, d a, g b) ye gitmektedir. Burada (b) nin gittii (f) in bulunduu snf ile (adg) nin gittii (dab) bulunduu snflar farkldr. Yani iki giri uzunluklu bir dizi x = 0 (veya 1) uygulanp z = 0 gzlendikten sonra x = 0 uygulandnda z = 0 gzleniyorsa makine (adg) durumlarndan birindedir, z = 1 gzleniyorsa (b) durumundadr. O halde iki uzunluklu bir dizi (00 veya 10)ile (b) (adg) den ayrt edilebilir, farkl snflarda olmas gerekir. Dier taraftan x =1 girii iin abdg cgea (a c, b g, d e, g a= ya gitmektedir, yani bir ksm bir snfa dier ksm dier snfa gitmektedir. a ve d , c ve e ye; b ve g, g ve a ya gittikleri iin (ad) ve (bg) durumlar iki giri uzunluunda bir dizi (01 veya 11) ile ayrt edilebilirler. O halde (abdg) snf iki defa blnerek, S2= {(cef) (ad) (b)(g)} blmelemesini elde edilir. Bu blmeleme u anlama gelmektedir: (cef) (ad) (b) ve (g) snflarnn kendi ilerindeki durumlar birbirlerinden iki uzunluklu giriler tarafndan ayrt edilemezler. Fakat biri bir snftan dieri dier bir snftan olmak zere oluturulan durum iftleri, iki uzunluklu giri dizileriyle ayrt edilebilirler. 122

rnein (a) ya 10 (nce 1) veya 11 uygulandnda k 01(nce 0) dir oysa (b) ye ayn 10 veya 11 girileri uygulandnda k 00 dr. nc admda x = 1 girii altnda (cef) snf srasyla c d, e a, f b gitmektedir (b)ve (ad) farkl snflarda olduundan (cef) snf (ce) ve (f) olarak blmelenir. Yani bu snflar giri dizisiyle ayrt edilebilirler. (ad) x = 0 ve x = 1 girileri altnda ayn snf iindeki durumlara gittiinden giri dizisiyle ayrt edilemezler. Buna gre S3 = {(ce) (f) (ad) (b)(g) } blmelemesi elde edilir. Blmeleme ilemi, ard arda gelen S edeer snflar kmeleri eit olduunda, durdurulur. Bizim rneimizde S3 = {(ce) (f) (ad) (b) (g)} blmelemesi, S3 = S4 olduundan, son varlan blmelemedir. Buda gsteriyor ki (ce) ve (ad) durum iftleri olabilecek btn giri uzunluklar iin birbirinden ayrt edilemezler, yan edeerdirler. Eletirme tablosuyla da bu sonuca varmtk. Akladmz blmeleme admlarna ilikin bir tablo ekil 9.5 da verilmitir. Belli bir giri altnda farkl snflara giden bir snfn, nasl blmelenmesi gerektiini gstermek iin o snftaki durumlar koyu veya italik yazlarak farklandrlmtr.

S0 ={(a b c d e f g )} z= 0 0 1 0 1 1 0 S1 = {( c e f ) (a b d g )} S1 = {( c e f ) (a b d g )} x=0 ( e c f ) (d. f. a. b ) x=1 ( d a b) (c g e a ) S2 = {( c e f ) (b) (a d) (g)} S2 = {( c e f ) (b) (a d) (g)} x=0 ( e c f ) (f) (d a). (b) x=1 ( d a b) (g) (c e) (a) S3 = {(c e) (f) (b) (a d) (g)} x=0 (e c) (f) (f) (d a). (b) x=1 (d a) (b) (g) (c e) (a) S3 = S4 ekil 9.5 rnek makinenin durum indirgemesinin edeer durum snflar yntemindeki blmeleme admlar Farkl snflarda bulunan durumlar ayrt edebilmek iin uygulanacak giri dizisini, sondan baa doru bulabiliriz. rnein (c) yi (f) den ayrt etmek iin 1kk ( nce gelen giri 1, k = 0 veya 1 i gsterir) dizisini uygulamak gerekir. S3 te c ve f ayr snflardadr. Bunun iin s2 de 1 uygulamak gerekir, bir sonraki durumlar ise d, b dir. Bunlar ayrt etmek iin S1 de x = 0 veya 1 uygulamak gerek, bir sonraki durumlar (a,f) veya (eg) yi ayrt etmek 123

iin ise S0 da herhangi bir girii uygulamak yeter. ekil 9.6deki tablo, uygulanacak giri dizisini zetlemektedir. durum f b f giri 1 0(1) 1(0) k 1 0 1 durum c d a giri 1 0(1) 1(0) k 1 0 0 ekil 9.6 rnek makinenin c ve f durumlarnn ayrt etmek iin uygulanmas gereken giri dizisinin bulunmas Burada edeer durum snflar yntemi Moore makinesi zerinde incelendi, Mealy makinesi iinde tutulacak yntem ayndr. Genel olarak gstermek mmkndr ki durum says m olan bir makine iin en fazla m1 blmeleme admyla sonu blmelemeye varlr. 9.2 Durum kodlamas (state assignment) Ardl devre sentezinin durum indirgemesinden sonraki adm, durum kodlamasdr. Durumlar yle kodlayalm ki bir sonraki durum fonksiyonlar, dolaysyla bellek elemanlar giri fonksiyonlar ve k fonksiyonlar gereklemesi, olabildiince basit yani dk maliyetli olsun. Bu ileme durum kodlamas diyoruz. Durum kodlamas problemi, farkl kodlar iin elde edilecek fonksiyonlarn (bir sonraki durum ve k fonksiyonlar) karmaklnn karlatrlmas problemine dnr. O halde Boole fonksiyonlarnn karmakl tanm yaplmaldr. Her zaman geerli olan bir karmaklk tanm verilemediinden, farkl tanmlar verilmi ve bunlara ilikin farkl yntemler gelitirilmitir. Genel tanmn verilemeyii, bu problemin tek bir zmnn olmamas demektir. O nedenle farkl yntemler uygulayp sonular karlatrarak seim yapmak gerekmektedir. Ayrca seilen bellek elemann tipine gre, bir sonraki durum fonksiyonu karmaklnn, bellek elemannn giri fonksiyonu karmaklna yansmasnn da saptanmas gerekmektedir. Genel olarak bunu bellek elemanlar ters tanm bantlarndan gstermek mmkndr. nce durum says belli iken, verilebilecek farkl kod saysnn ne olduunu, bunlar arasnda hangilerinin gerekletirme asndan edeer olduklarn inceleyeceiz. Bu incelemenin sonucu grlecek ki 4 duruma kadar seebileceimiz farkl kodlar says 3 dr. O nedenle bu koda ilikin gerekletirmelerin hepsinin yaplp, sonular karlatrlarak, en uygun durum kodlamas seilebilir. Durum says 4 ten fazla olduunda, seilebilecek farkl kodlar says hzla artacandan baka zmler aranmaldr. Bunun iinde bir sonraki durum fonksiyonlarndaki 1 lerin, olabildiince komu olmasn salayacak kodun seilme yntemi verilecektir. 9.2.1 Kod says ve edeer durum kodlar () durumlu bir makine iin r log2 bantsn salayan en kk tam say r (ayn zamanda durum deikeni says) olmak zere 2 farkl kod vardr. () duruma verebileceimiz kodlarn says da 2r! / (2r -)! dr. rnein = 3 durumlu makine iin r 2 = 2 ve kod says 2 =4 (00, 01,10,11) tr. duruma vereceimiz 4! / (4-3)! = 24 farkl durum kodu ekil 9.6 da verilmitir. 124
r

y1y2 1 2 3 4 5 6 7 ... 19 20 21 22 23 24 a 00 00 00 00 00 00 01 11 11 11 11 11 11 b 01 01 10 10 11 11 00 00 00 01 01 10 10 c 10 11 01 11 01 10 10 01 10 00 10 00 01 ekil 9.6 durumlu makinenin durum kodlamasna ilikin olabilecek 24 alternatif durum kodu Grld gibi her bir durum kodlamas iki stundan oluuyor, birinci stun bir bellek elemanna dieri de dier bellek elemanna ilikindir. Tabloda bir koda ilikin stunlarn yer deitirmesiyle bulunan yeni durum kodu, ayr bir durum kodu gibi grnr, oysa gerekletirme bakmndan bunlar edeerdir. Bu iki kod iin yaplan gerekletirmelerde, yalnzca bellek elemanlar yer deitirdii grlecektir (y1y2, Y1Y2 ). O nedenle bu kod iftinden biri atlabilir. rnein 1 kodunda stunlar yer deitirirse 3 kodu bulunur. Bir koddaki deikenlerden biri, bir baka kodun deikeninin tmleyeni biiminde olsun. Bu kodlara kar den gerekletirilmelerde her bir bellek eleman iin aadaki farkllklar saptanr. i. SR, JK bellek elemanlar iin giri fonksiyonlar ve Y, Y' klar yer deitirir (sonuta ilave bir maliyet gelmez) ii. T bellek eleman iin yalnzca Y, Y' yer deitirir (sonuta ilave bir maliyet gelmez) iii. D bellek eleman iin giri fonksiyonun tmleyenin alnmas gerektiinden ilave bir tmleyen kaps gelir ve Y, Y' klar yer deitirir. Bu sonuca nasl varldn grmek iin bellek elemanlarnn ters tanm bantlarndaki simetriye bakalm. ekil 9.7 de, Bir A durum kodu ile tmleyen A kodu verildiinde, imdiki ve bir sonraki durumlardaki deiiklikler ilk iki satrda grlmektedir. Dier satrlarda ise bu iki koda ilikin giri fonksiyonlarn alaca deerler grlmektedir. (yi) lerdeki deiiklikler dnda, giri fonksiyonlarnda grlecek deiiklikler aadaki gibidir. i. JK ve SR iin giri fonksiyonlarnn aldklar deerlerin yer deitirmitir. Yani gerekletirmede (J) ile (K) ve (R) ile (S) yer deitirecektir. ii T iin bir deiiklik yoktur. Yani gereklemede ayn giri fonksiyonu bulunacaktr. iii. D iin ise giri fonksiyonunun ald deer dierindekinin tmleyenidir. Yani gerekletirmede, bir tmleyen kaps ilave etmek gerekir. A kodu y Y 0 0 1 1 0 1 1 0 TmleyenA kodu y' Y' 1 1 0 0 1 0 0 1 A kodu JK 0K K0 1K K1 Tmleyen A kodu JK K0 0K K1 1K A kodu SR 0K K0 10 01 Tmleyen A kodu SR K0 0K 01 10 A kodu T 0 0 1 1 Tmleyen A kodu T 0 0 1 1 A kodu D 0 1 1 0 Tmleyen A kodu D 1 0 0 1 ekil 9.7 Bellek elemanlarnn ters tanm bantlarnn tmleyen kodlar iin karlatrlmas imdi daha nce gerekletirdiimiz dizi detektr rnei zerinde, edeer olan durum kodlamalarn grelim (ekil 9.8). (II) durum kodlamas (I) kodlamasndaki stunlarn yer 125

deiiminden, (III) kodlamas da (I) kodlamasndaki stunlarn tmleyeninden elde edilmitir. Dizi detektrnn durum tablosu ve durum kodu ekil 9.8 de verilmitir. Durum Durum Durum imdik x=0 x=1 odu (I) odu (II) odu (III) durum 00 00 11 A B,0 A,0 01 10 10 B B,0 C,0 11 11 00 C D,0 A,0 10 01 01 D B,0 C,1 ekil 9.8 Dizi detektrnn kodlanmasndaki edeer kodlara rnek (I), (II) ve (III) durum kodlar iin JK bellek ve D bellek elemanlarnn giri fonksiyonlar ve k fonksiyonlar, aada ekil 9.9 da verildii gibidir. Yani kod stunlarnn yer deitirmesi belek elemanlarnn adlarnn deimesidir. Bir baka deyile bellek elemanlar giri fonksiyonlarnda ve k fonksiyonlarnda 1 2 indis dnm yaplr. Devrede ise bellek elemanlarnn indisleri deitirilir. Kod stunlarnn tmleyenlerinin alnmas JK bellek elemanlarnn girilerinin yer deitirmesine, D bellek eleman giriinin ise tmleyenin alnmasna denk olmaktadr. (I) durum kodu iin (II) durum kodu iin (III) durum kodu iin J1=x y2 J1=x' + y2 J1=x' y2+x y'2 K1=x'' y'2+x y2 K1=y2 K1=x y'2 J2=x' + y1 J2=x y1 J2=y'1 K2=y1 K2=x' y'1+x y1 K2=x' + y'1 D1=x' y1y2+x y'1y2+x D1=x' y'2+y'1y2+y1y'2 D1=x y'1y'2+x' y1+x' y1y'2 y2+y1y2 D2=x' y'1+y'1y2+y1y'2 D2=x' y1y2+x y'1y2+x y1y'2 D2=x y'1y'2+y1y2 Z=x y1y'2 Z=x y'1y2 Z=x y'1y2 Dnm: 1 2 Dnm: yi y'i, Ji Ki Di D'i ekil 9.9 Edeer kodlarn, gerekletirilecek fonksiyonlara etkisi Yukarda akladmz gibi birbirine edeer durum kodlar elendiinde, grlr ki 3 veya 4 durumlu makineler iin, gerekletirilecek devre zerinde etkin olan, birbirinde farkl durum kodlamas says 3 tr.(ekil 9.10) durum iin kod Durumla r A B C D I 00 01 10 II 00 01 11 III 00 11 01 Drt durum iin kod I II III 00 01 10 11 00 01 11 10 00 11 01 10

ekil 9.10 ve drt durumlu bir makine iin verilebilecek farkl durum kodlamalar 126

Drt duruma kadar verilebilecek edeer durum kodu tane olduundan, her bir kodlama iin elde edilecek devreler karlatrlarak, en uygunu seilebilir. Drt durumdan daha fazla durumlu ardl devrelerde, ekil 9.11 deki tabloda grld gibi, durum kodlamas says hzla artmaktadr. O nedenle her bir kodlama iin devreleri gerekleyip karlatrma yapmak, pratik deildir. Bu amala durum says 7-8 civarnda olan ardl devrelere iin bir yntem, bundan sonraki blmde incelenecektir. Ayrca bu dersin kapsam iine alnmayan ve Boole fonksiyonunun karmaklk tanmna bal olarak gelitirilmi genel yntemler vardr. Durum durum edeer says eikeni lmayan says kodlar 2 1 1 3 2 3 4 2 3 5 3 140 6 3 420 7 3 840 8 3 840 9 4 10810800 . . . 16 4 5.5 1010 ekil 9.11 Durum saysna bal olarak seilebilecek, farkl durum kodlamas saysn gsteren tablo 9.2.2 Durum kodlamas Yntemin hedefi kodlama ile bir sonraki durum fonksiyonlarnda, dolaysyla bellek elemanlar giri fonksiyonlarnda, komu doru (yanl) minterimleri maksimize etmektir. Durum kodlamasn yle yapalm ki bellek elemanlarnn giri fonksiyonlarna ilikin 1(0) ler karnaugh diyagramnda mmkn olduunca komu karelere gelsin. ki duruma verilen kod, yalnzca bir deikende fark ediyorsa; bu iki koda komu kod denir. rnein 001, 000 a komudur ama 010 e komu deildir. Benzer biimde komu giriler de tanmlanabilir. Kodlama ilemini, aadaki kurallara gre adm adm yapabiliriz. 1. Belli bir giri altnda, ayn bir sonraki duruma giden durum iftlerine komu kodlar verelim. Bu demektir ki bir sonraki duruma hangi kod verilirse verilsin, onu temsil eden bir sonraki durum fonksiyonlarnn hepsinde, birer 1. mertebeden 1 ve/veya 0 alt kp kesinlikle vardr. Belli bir giri altnda yle 4 durum varsa ki bir sonraki durumlar ayn; o zaman bu 4 durumdan her biri en az dier ikisi ile komu kodlandrlarak, bir sonraki durum fonksiyonlarnn hepsinde, 2. mertebeden 1 ve/veya 0 alt kpleri elde edilir. rnein ekil 9.2 deki durum tablosunda ACEG durumlarnn hepsi x = 0 girii altnda B durumuna gitmektedir. ACEG durumlarna komu kodlar verirsek bir sonraki durum fonksiyonlarnn k hepsinde, 2. mertebeden birer alt kp oluacaktr. Benzer biimde 2 lk alt kpler oluturma kurallar saptanabilir. 127

2. Bir durumun komu giriler iin gittii bir sonraki durum iftine, komu kodlar verilir. Bu demektir ki sz konusu durum iftini temsil eden bir sonraki durum fonksiyonlarnn, birisi dnda, hepsinde 1. mertebeden 1 ve/veya 0 alt kp kesinlikle vardr. ikier ikier komu drt giri iin ( rnein 00,01,11,10), bir durumun gittii drt durum, kendi aralarnda ikier ikier komu olacak biimde kodlanabilirler. Bu halde iki tane bir sonraki durum fonksiyonu dndaki btn bir sonraki durum fonksiyonlarnda, 2. mertebeden birer 1 ve/veya 0 alt kp kesinlikle oluur. 3. Belli bir giri altnda ayn k veren durumlara birbirinin komusu kodlar verilmelidir. Bu adm 1. admdaki ilemin, bir sonraki durum fonksiyonu yerine, k fonksiyonu iin uygulanmasdr. Sz konusu komu kodlu durum ifti , komu giriler iin de ayn k veriyorsa, tercih edilmelidir. Yukardaki admlardan anlald gibi, yntem belli koullar salayan durumlara komu kodlar verilmesine dayanmaktadr. Kurallarn getirdikleri yararlar kkten byk numaralya doru azalmaktadr. O nedenle durum kodlamasna 1. kurala ilikin kmelerden balamakta yarar vardr. Komu kodlarn verilmesini, en iyi Karnaugh diyagram zerinde yapabiliriz. imdi yntemi ekil 9.12 te verilen rnek durum tablosu zerinde inceleyelim Komu kodlar verilmesi gereken durum kmeleri her bir adm iin aadaki gibidir: 1. x = 0 iin (D,F), (A,C,E,G) [veya (AC),(AE),(AG),(CE),(CG),(EG)]; x = 1 iin (A,B,D,F) [veya (AB),(AD),(AF),(BD),(BF),(DF)], (E,G) durumlar komu kodlandrlabilir. 2. x = 0 ve x = 1 komu girileri iin (B,C); (C,D); (B,E); 2*(C,F) ; 2*(B,G) durum iftleri komu kodlandrlabilir. 3. x = 0 girii iin (A,B,C,D,E,G) grubundaki durumlar , x=1 girii iin (ABCDEF) grubundaki durumlar ikier ikier komu kodlandrlabilir. Komu kod verilmesi gereken durumlar says 4 veya 8 elemanl kmeler oluturuyorsa bunlarn iki ve nc mertebeden kpler oluturacak ekilde kodlanmas indirgeme ilemine daha fazla katkda bulunur Bizim rneimizde bu zellikte iki kme vardr: (A, B, D, F), (A, C, E, G). Ayrca tekrarlanan kmeler tercih edilmelidir bizim rneimiz de (EG), (D,F), (C,F), (B,G) ikier defa komu kodlanmas istenen durum iftleridir. ekil 9.12 verilen kodlamann seimini adm adm inceleyelim. (ACEG) ve (ABDF) kmelerinin dier kmelerle ortakl ayn olduundan rasgele bir tanesi (ACEG) yi seelim. Bu kme ekil 9.12 teki Karnaugh diyagramndaki gibi komu kodlanrsa Y1,Y2,Y3 bir sonraki durum fonksiyonlarnn her birinde birer 2. mertebeden kp grlr. Bu kp Z k fonksiyonunda da , 3. kurala ilikin kmeden dolay, grnecektir. Artk (ABDF) kmesindeki durumlarn 2. Mertebeden bir alt kp olarak komu kodlanmas mmkn deildir. 1. kuralda iki defa grlen (DF) iftine, komu kodlar ekil 9.12 teki gibi verilsin. Y1,Y2,Y3 bir sonraki durum fonksiyonlarnn her birinde ikier tane 1. mertebeden alt kp grlr. (DF) nin Karnaugh diyagramndaki yerleiminden (AD) ve(CF) komuluklar da salanm olur. (AD) ifti 1. kural saladndan Y1,Y2,Y3 bir sonraki durum fonksiyonlarnn her birinde birer tane 1.mertebeden alt kp grlr. (CF) ifti ise 2. kural 2 defa saladndan Y2,Y3 bir sonraki durum fonksiyonlarnn her birinde ikier tane 1. mertebeden alt kp grlr. 128

Geriye B nin kodlanmas kalmaktadr. B ekil 9.2 te verildii gibi kodlansn. (BG) komuluu 2. kural iki defa saladndan Y2,Y3 bir sonraki durum fonksiyonlarnn her birinde ikier tane 1. mertebeden alt kp grlr. Dier taraftan (BD) ifti 1. kural saladndan Y1,Y2,Y3 bir sonraki durum fonksiyonlarnn her birinde 1. mertebeden birer alt kp grlr. ekil 9.2 te btn sonular gsterilmitir. y1
x=0
A B C D E F G B, 0 D, 0 B, 0 F, 0 B, 0 F, 1 B, 0

x=1
C, 0 C, 0 E, 0 C, 0 G, 0 C, 0 G, 1

y2y3 00 01 11 10

0
A C E G

1
D F

A B C D E F G

y1 y2 y3 = 0 0 0 = 1 10 = 0 0 1 = 1 0 0 = 0 1 1 = 1 0 1 = 0 1 0

xy1 y2y3 00 00 01 11 10

01

11

10

A- B D- F D- C A- C 110 101 001 001 C- B 110 E- B 110 F- F 101 F- C 001 C- E 011 E- G 010

G- B B- D B- C G- G 110 100 001 010

y1y2 y3y4 00 00 1 01 11 10 1 1 1
ACEG

01 1 1

11 0 0

10 0 0 0

y3y4

y1y2

FC

00 1 1 1 1

01 0 0

11 0 0

10 0 1 1

y1y2 y3y4 00 00 01 11 10 0 0 0 0
ACEG

01 1 1

11 1 1

10 1 1 0

00 01 11 10

1
DF

0
BD

0
EG AD

0
DF BD

1
AD EG

1
DF BD

0
AD EG

ACEG

Y1

Y2

Y3

ekil 9.12 Durum kodlamas rnei

129

BLM 10 YAZMALAR, SAYICILAR, BELLEKLER

MSI (Medium Scale Intgrated) devreler birinci blmde grdmz kombinezonsal olduklar gibi ardl da olabilirler. Ardl MSI devrelerde yalnz bellek elemanlar olabildii gibi bellek ve kap elemanlar da olabilir. Ardl MSI devreler ana grupta toplanabilirler: Yazmalar (Registers) sayclar (Counters) ve rastgele eriimli bellek, RAM ler (Random Access Memory) Bu elamanlar ayr ayr inceleyeceiz. Yazmalar, her biri birer bitlik bilgi tutan bellek elemanlar ile bilginin ilenmesini denetleyen kap elemanlarndan oluur. Sayclar ard arda gelen saat darbeleriyle daha nce belirlenmi durumlara srasyla geen ardl devrelerdir. Sayclar, kap elemanlaryla durum geileri salanan bir yazma gibi dnmek mmkndr. Buna ramen sayclar ayr bir grup olarak incelenecektir. Rastgele eriimli bellekler ,RAM (Random Access Memory) ler, hem bellekteki bilginin okunmasn (read) hem de bellee bir bilginin yazlmasn (write) salarlar. Bunlara okuyan ve yazan bellek elemanlar da (read-write memory) denir. Burada szn edeceimiz bellek elemanlar bilgisayar tasarmnda ve ardl devre tasarmnda yaygn bir biimde kullanlrlar. 10.1 Yazmalar En basit bir yazma devresi ekil 10.1 de grld gibi yalnzca drt D tipi bellek elemanlarndan oluur. Saat girii geldiinde giriteki drt bitlik bir bilgi bellee yazlm olur ve bir sonraki saat darbesi gelene kadar bu bilgi saklanr. Yazmalarda kullanlan bellek elemanlar genellikle kenar tetiklemelidirler.
y1
D y y D

y2
y y D

y3
y y D

y4
y y

CLK

I1

I2

I3

I1

ekil 10.1 Drt bitlik basit bir yazma devresi 10.1.1 Paralel yklemeli yazmalar Paralel ykleme, bir saat darbesiyle giri bilgisinin ka aktarlmasdr. rnein drt bitlik bir bilgiyi, paralel yklemeli bir yazmata bir saat darbesiyle, seri toplaycda ise ancak drt saat darbesiyle yklemek mmkndr. Saysal sistemlerde sistemin bir ana saati (master clock) vardr ve btn bellek elemanlarnn saat giriine baldr. Oysa bazen belli bellek elemanlarnn belli zamanlarda altrlmas gereksinimi doar. Bu nedenle ayr bir kontrol girii (load) kullanlr. ekil 10.2 de load girili, RS bellek elemanl, drt bitlik bir paralel yklemeli 130

yazmacn lojik devresi verilmitir. Load girii saat darbe girii ile VE lendirilip bellek elemanlarnn saat girilerine balanabilirdi. Saysal sistemlerde saat girilerinin dorudan bellek girilerine balanmas uygundur, nk aksi halde alt sistemlerin birbiriyle senkron alamama sorunu kabilir. Load giriindeki, tmleyen almayan girii k ile ayn olan (noninverting buffer) kap, k yelpazesi (fanout)ni arttrmak iindir. Yani bu kap 8 VE kapsnn giriine yeterli akm salar.
Load I1
S R Q Q

y1

I2

S R

Q Q

y2

I3

S R

Q Q

y3

I4

S R

Q Q

y4

Saat Clear

ekil 10.2 Paralel yklemeli RS bellek elemanl yazmann lojik devresi Clear girii, load girii gibi, bir buffer kapsndan bellek elemanlarnn giriine baldr Giri 0 olduunda (bellek elemanlarnn giriinde ki kk yuvarlak bunu gstermek iindir) yazmata 0000 bilgisi oluur. Saat girii bir tmleyen eleman zerinden bellek elemanlarna balanmtr. Tmleyen eleman, hem gerekli k yelpazesini (fanout) arttrr hem de saat darbesinin den kenarnda tetiklemeyi salar. imdi ekil 10. 3 te doruluk tablosu verilen paralel yklemeli yazmacn almasnn inceleyelim. I2 I3 I4 Y1 Y2 Y3 Y4 clear Load Saat I1 0 x x x x X x 0 0 0 0 1 0 x x x X x y1 y2 y3 y4 I1 I2 I3 I4 I1 I2 I3 I4 1 1 ekil 10.3 Paralel yklemeli yazmann doruluk tablosu Clear girii, dier btn girilerden bamsz olarak, k sfrlamaktadr. Clear 1 ve load 0 iken k durumunu korumaktadr. Bu ilem btn VE kaplarnn klarn dolaysyla SR bellek elemanlarnn girilerini 00 yapar, SR bellek eleman tanm uyarnca da saat darbesi gelse bile klar deimez. Clear ve Load 1 iken saat 131

darbesinin den kenarnda ise paralel ykleme ilemi olur. Btn bellek elemanlarnn girileri Si =Ii ve Ri =I' i bu durumda SR bellek eleman tanm gereince klar Si = Ii dir. Yukarda incelediimiz paralel yklemeli yazma SR bellek elemanlaryla gerekletirilmitir, dier bellek elemanlaryla da paralel yklemeli yazma gerekletirmek mmkndr. eitli firmalarn kataloglarnda paralel yklemeli yazmalarn hem lojik devreleri hem de doruluk tablolar verilmitir. Paralel yklemeli yazmalarla ardl devre tasarm:Paralel yklemeli yazmalarn iyi bir uygulamas ardl devre sentezidir. Daha nce grdmz gibi ardl devreler bellek ve kombinezonsal olmak zere iki paradan oluuyordu. Bellek paras yerine yazmalar kullanarak ta sentez ekil 10.4 te grld gibi de yaplabilir. Kombinezonsal ksm, kap elemanlarndan oluturulabilecei gibi ROM larla da gerekletirilebilir. Yazmacn klar, saat darbesi ncesi iin imdiki durum deikenlerine; saat darbesi sonras iin bir sonraki durum deikenlerine kar gelir ve kombinezonsal devre giriine balanmtr. Dier giriler ise ardl devrenin bamsz girileridir. Kombinezonsal devrenin bir ksm klar, baml bir sonraki durum deikenlerine kar gelmektedir ve bir geri besleme ile yazmacn girilerine balanmtr. Dier klar ardl devrenin klardr. Bir MSI yazma devresinde 4 bellek elemannn dnrsek, byle bir yazma ile 16 durumlu bir ardl devre gereklenebilir.
bir sonraki durum deikenleri

Paralel yklemeli yazma

imdiki (bir sonraki) durum deikenleri 1 y01...y0r Y11...Y1r y11...y1r 2

Kombinezonsal devre
k deikenleri

giri deikenleri

ekil 10.4 Paralel yklemeli yazmal ardl devrenin genel yaps Beinci blmdeki dizi detektrnn yazma ile gerekletirilmesi ekil 10.5 te verilmitir.

132

y1 y2 YAZMA

Y1

CLK X

Y2

ekil 10.5 Dizi detektrnn paralel yklemeli yazma ile gerekletirilmesi 10.1.2 telemeli yazmalar ierisindeki bilgiyi her saat darbesi geldiinde, bir bit teye kaydran ve seri giriinden de bir bitlik bilgiyi iine alabilen yazmalara telemeli yazmalar denir. En basit bir telemeli yazma, klar girilerine kaskad bal D tipi bellek elemanlarndan oluur (ekil 10.6). Bu devrede her bir saat darbesi geldiinde bilgi soldan saa doru telenir. Yazmacn saat darbelerini kontrol eden ikinci bir giri, load girii, kullanlabilir. Bunun iin saat darbeleri ile load girii VE eleman zerinden saat giriine balanr. Load girii yazmacn bit kapasitesi kadar bir zaman aralnda almasn salar. Seri bilgi kelime (word) denilen ard arda bit gruplarndan oluur. Kelimeler 4, 8, 16, 32 bit uzunluklarnda olabilirler. rnein drt bitlik bir kelime uzunluu olan yazmacn kapasitesi drt bit yani bir kelimedir. Her seferinde bir kelimelik bilginin telenmesi isteniyorsa load giriinin 1 olma uzunluu, kelime zaman (word time) . drt saat darbesini kapsayacak kadar olmaldr (ekil 10.6).
seri giri
D1

seri k
y y
D1

y y

D1

y y

D1

y y

saat load c

saat

kelime zaman
load c

133

balang 1.saat darbesi 2.saat darbesi 3.saat darbesi 4.saat darbesi

serigiri 0 1 0 1 0

D1 1 0 1 0 1

D2 0 1 0 1 0

D3 1 0 1 0 1

D4 0 1 0 1 0

ekil 10.6 telemeli kaydedici Bir kelime zamannda saat darbeleri ve giri klarda gzlenen iaretler ekil 10.6 da verilmitir. Bilgisayarlarda bilgi seri, Paralel veya ikisinin de olduu biimlerde ilenebilir. Seri ilemede her bir saat darbesiyle bir bit ilenirken, paralel ilemede her bir saat darbesiyle bir kelimelik bilgi ilenir. Genellikle bilgisayarlarda paralel ileme sz konusudur. Uzaa bilginin gnderilmesinde ise bilgi, transmisyon ortamnn maliyetini azaltmak iin, genellikle seri gnderilir. ift ynl seri ve paralel yklemeli telemeli kaydediciler Bundan nce sz ettiimiz yazmalarda btn kontrol girileri birlikte yoktu. imdi inceleyeceimiz de ise saa, sola teleme ve paralel ykleme kontrol girileri olacak. Yazmalar saa sola kaydrma ve paralel ykleme kontrol girileriyle ok amal olarak kullanlabilirler. rnein verinin seriden paralele veya paralelden seriye dntrlmesi mmkndr. ekil 10.7 de drt farkl alma modu olan 74194 tipi bir yazmacn lojik devresi verilmitir.
paralel klar
A1 A2 A3 A4

clr clk
s1 s0
4X1 mux 3210 4X1 mux 33 2 1 0 210 4X1 mux 3210 4X1 mux 3210 3210

saa kayma seri giri

I1 I2 I3 I4

sola kayma seri giri

paralel giriler

ekil 10.7 Kaydrmal ve paralel yklemeli yazma lojik devresi Yazmacn s0, s1 girileriyle kontrol edilen drt alma modu vardr: s0s1 = 00 ise kta hibir deiiklik olmaz, s0s1 = 01 ise k saa telenir ve saa teleme giriindeki bit A4 te grlrken A1 deki bit kaybolur, 134

s0s1 = 10 ise k sola telenir ve sola teleme giriindeki bit A1 de grlrken A4 teki bit kaybolur, s0s1 = 11 ise paralel giriler kta grlr. Bu drt alma modunu 4X1 lik MUX larn kontrol girileriyle salamak mmkndr. MUX'larn 0 girileri bal olduklar bellek elemanlarnn girilerine baldr, yani 00 modunda klar deimez. MUX'larn 1 girilerine bir soldaki bellek elemanlarnn klar, saa telemeyi salamak zere balanmtr. MUX'larn 2 girilerine ise bir sadaki bellek elemanlarnn klar, sola telemeyi salamak iin balanmtr. Nihayet MUX'larn 3 girilerine paralel giriler balanmtr, yle ki saat darbesi geldiin de bu paralel giriler kta grlrler. Byle bir yazmata seri girilere gelecek 4 bitlik kelimeler drt saat darbesiyle kta paralel olarak grlrler veya ktaki 4 bitlik paralel veri saat darbesiyle A1 veya A4 ten seri olarak alnabilir. Bir uygulama olarak yazmalar, daha nce grdmz (ekil 7.7) seri toplaycnn giri ve k verisini toplamada kullanalm. Toplanacak saylar drt kelime uzunluklu olsun ve birer yazmata tutulsunlar. A ve B Yazmalarna toplanacak saylar paralel girilebilir. ktaki toplam sayy da kullandmz A yazmasna seri olarak kaydedelim. Bu durumda kn yazld A yazmacnn, zerindeki toplanacak say silinmi olur. Lojik devre ekil 10.8 de verilmitir.
seri giri saa kaydrma modu

Yazma A
saat

paralel giriler
seri giri

Z B

Yazma B paralel giriler

y y

S R

ekil 10.8 Kaydedicili seri toplayc Paralel ykleme modunda toplayacamz drt bitlik A ve B saylarnn A ve B yazmalarna yklediimizi varsayalm. SR belek elemannn balang durumu 0 olsun A ve B saylarnn en az arlkl bitlerinin toplam z knda ve dolaysyla A yazmacnn seri giriinde grlecektir. Yazmalar teleme modunda iken, saat darbesi geldiinde, en az arlkl bitlerin toplam A yazmann en sol bitine girer. A ve B saylarnn ikinci arlkl bitleri ise seri toplaycnn girilerine de gelir. En az arlkl bitlerden gelen elde ise SR bellek elemannn k y de olacaktr. Bylece z k, ikinci bitler ile birinci bitlerin eldesinin toplam olur ve A yazmacnn seri giriine gelir. Bu ilem drt saat darbesi boyunca devam ettiinde A ve B saylarnn toplam A yazmacnda grlr. Bu arada B yazmacna nc bir say girilmi olsun. Bu halde A + B nin nc say ile toplam, yeni bir drt saat darbelik srede, A yazmacnda elde edilebilir.

135

10.2 Sayclar (Counters) MSI sayclar iki ana grupta toplanabilir: asenkron sayclar (ripple counters) ve senkron sayclar. Asenkron sayclarda birinci bellek eleman hari dier bellek elemanlarnn saat girileri dier bellek elemanlarnn klarndan beslenir. Senkron sayclarda ise saycdaki btn bellek elemanlarnn saat girileri ayn bir saat kaynandan dorudan beslenir. Asenkron sayclarda bellek elemanlarnn durum deiimi dier bellek elemanlarnn durum deiimiyle ancak mmkn olur. Senkron sayclarda btn bellek elemanlarnn durum deiimi ayn anda olur. Sayma biimi olarak sayclar ikili (binary) ve onlu (binary coded decimal BCD) olarak iki trldr. ikili sayclarda sayma iki tabanndadr ve durum says kadar sayma ilemi, ardarda saat darbeleriyle yaplr. rnein 16 saycs, 16 durumlu olup 0 dan 15 e kadar sayar sonra tekrar 0 a gelir. ikili kodlu onlu BCD sayclarda ise sayc iki tabannda 0 dan 9 a kadar iki tabannda her bir saat darbesi geldiinde sayma yapar, 9 dan sonra 0 a dnr. Bu iki tr hem asenkron hem de senkron sayclarda greceiz. 10.2.1 kili Asenkron Sayclar (Binary ripple counter) Genellikle Bir MSI sayc iinde drt bellek eleman bulunur. ikili asenkron sayclarda ise T ve JK tipi bellek elemanlar vardr. ikili asenkron bir MSI saycnn lojik devresi ekil 10.9 da verilmitir. Sayma ilemi yaptran darbeler en az arlkl biti temsil eden bellek elemannn giriine balanmtr. Birinci bellek elemannn k ikinci bellek elemannn saat giriine girer. Btn bellek elemanlarnn girileri 1 (Eer JK kullanlyorsa J=1, K=1; T bellek eleman kullanlyorsa T=1) de tutulur. Bilindii gibi bu giriler altnda JK ve T bellek elemanlar bulunduklar durumlarn ztlarna dnrler (toggle). Bu yap nc ve drdnc bellek elemanlarnda tekrarlanr. Saat girilerindeki yuvarlak ember, saat iaretinin den kenarnda tetiklemenin olduunu gsterir.
A4 y y
J K

A3 1 1 y y
J K

A2 1 1 y y
J K

A1 1 1 y y
J K

1
sayma darbeleri

ekil 10.9 Asenkron ikili bir sayc devresi Balang durumunda A1 A2 A3 A4 klarnn hepsi 0 olsun. Birinci bellek elemannn saat giriine gelen darbenin den kenarnda J = K = 1 olduundan A1 k 0 1 e geer. Bu gei ikinci bellek elemanna etki etmez, nk 1 0 geii gereklidir. Bundan dolay A2 A3 A4 klar deimez. ikinci saat darbesinin den kenarnda ise A1 k J = K = 1 olduundan1 0 e geerken ikinci bellek eleman tetiklenir ve A2 k 0 1 e geer. nc bellek eleman etkilenmemitir. A1A2A3A4= 0010 olup on tabanndaki 2 dir. nc saat darbesinin den kenarnda A1 k 0 1 e geer, ikinci nc ve drdnc belek elemanlar etkilenmez. A1A2A3A4= 0011 olup on tabanndaki 3 dr. Drdnc sayma saat darbesinin den kenarnda iki ve nc bellek elemanlar etkilenir nk A1 k J = K = 1 olduundan1 0 e geerken ikinci bellek eleman tetiklenir ve A2 k 1 0 e geer. nc bellek eleman etkilenir ve A3 k 0 1 e geer. A1A2A3A4= 0100 olup on tabanndaki 4 dr. Bu ileme devam edildiinde grlr ki bir bellek elemann 0 1 geii, ancak kendinden nceki bellek elemanlarnn tmnn 1 olmas halinde mmkndr, zaten iki tabannda saymada byle olmaktadr. A1A2A3A4 = 136

1111 yani 15 olduktan sonra 16. sayma darbesinin den kenarnda A1A2A3A4= 0000 olur. A4 k, J = K = 1 olduundan, 1 0 e geerken bir sonraki MSI saycnn birinci bellek elemann tetikleyerek, saymann daha byk saylara devam ettirilmesini salar. Yukarda anlattmz saycnn geriye saymas isteniyorsa i.Ykselen kenarda tetiklenen bellek elemanlar kullanmak, ii. Bellek elemanlarnn tmleyen klarn sayc k almak, iii. klar Q lardan almak fakat 2,3,ve 4. bellek elemanlarnn saat girilerini bir nceki bellek elemanlarnn Q' klarndan beslemek, yeterli olur. Bu yolu, ilgili lojik devreleri analiz ederek, deneyebilirsiniz. 10.2.2 kili kodlanm onlu asenkron sayc (BCD binary coded decimal ripple counter) Asenkron sayclarn sentezi iin adm adm takip edilebilecek genelletirilmi bir yntem yoktur. Senkron sayclarda ise daha nce adm adm verdiimiz ardl devre sentezi yntemi kullanlabilir. Asenkron sayclar sezgisel olarak sentezi yapldndan, ikili kodlanm asenkron saycnn nce lojik devresini vereceiz sonra istenen ii yapp yapmadn analiz edeceiz. ikili kodlanm asenkron saycnn durum diyagram ekil 10.10 da verilmitir.
0000 1001 0001

1000

0010

0111 0011 0110 0100 0101

ekil 10.10 ikili kodlamal decimal asenkron sayc ekil 10.10 da durum diyagram verilen ikili kodlamal onlu asenkron saycnn lojik devresi ve zaman diyagram srasyla ekil 10.11 ve ekil 10.12 de verilmitir.
A4 y y
J4 K4

A3 y 1 y
J3 K3

A2 1 1 y y
J2
K2

A1 y 1 y
J1 K1

1
sayma darbeleri

ekil 10.11 ikili kodlanm decimal asenkron saycnn lojik devresi 137

saat
A1 J2 t1

10

11

1 t1

1 0 0 t1+t2

t1+t4 1 1 0 0 1 1 0 0 0 0

A2

0 A3

0 0 t1+t2+t3

J4 0 A4 0 A'4 1 2 3 0 0 0

t1+t2+tm

0 4

0 5

0 6

0 7

1 8

1 9

0 0

0 t1+t2

ekil 10.12 ikili kodlanm decimal asenkron saycnn zaman diyagram Saat darbelerinin den kenarlar ile 1., 2., 3. ve 4. bellek elemanlarnn klar arasndaki gecikme srasyla t1, t2, t3, t4 olsun. VE kapsnn giri k gecikmesi ise tm olsun. Saat darbesinin den kenarna gre A1 deki deiimin gecikmesi t1 dir. Saat darbesinin den kenarna gre J2 deki deiimin gecikmesi t1+ t4 dir. Saat darbesinin den kenarna gre A2 n tetiklenme an t1, A2 deki deiimin gecikmesi ise t1+ t2 dir. Saat darbesinin den kenarna gre A3 n tetiklenme an t1+ t2, A3 deki deiimin gecikmesi ise t1+ t2 + t3 dir. Saat darbesinin den kenarna gre J4 teki deiimin gecikmesi ise t1+ t2 + tm dr. Saat darbesinin den kenarna gre A4 n tetiklenme an t1, A4 deki deiimin gecikmesi ise t1+ t2 dir. Buna gre ekil 10.12 de grld gibi 9 dan sonra 0 olarak sayma yaplmaktadr. Yukarda anlatlan sayclar yan yana kaskad balanarak daha yksek dijitlere kadar sayma ilemi yaplabilir. ekil 10.13 te tane kaskad bal sayc ile 000 dan 999 e kadar saymak mmkn olur . En az arlkl saycya 10 darbe geldiinde bir sonraki dijitin en az arlkl biti 1 olur, ilk iki sayc 99 gsterirken 100 c darbe geldiinde de nc saycnn en az arlkl biti 1 olur ve byle devam ederek 999 a kadar sayma mmkn olur. 138

A4 A3 A2 A1

A4 A3 A2 A1

A4 A3 A2 A1

BCD sayc 3. dijit

BCD sayc 2. dijit

BCD sayc 1. dijit

sayma darbeleri

ekil 10.13 Kaskad bal dijit li bir sayc

10.2.3 kili senkron sayclar Senkron sayclarda saat darbeleri, btn bellek elemanlarnn saat girilerine ayn anda gelirler. Bu nedenle sentezi klasik ardl devre sentezi gibi yaplabilir. ikili sayclarda sayma her hangi bir bellek elemannn, kendinden nceki bellek elemanlarnn hepsi 1 iken, konum deitirmesi esasna dayanmaktadr. Bu zellii kullanarak ekil 10.14 te grld gibi hcresel yapda sentez kolayca yaplabilir. Sayma enable 0 iken T=0 olacandan sayma ilemi saat darbeleri gelse bile yaplmaz. Sayma enable 1 iken bir bellek elemann durum deitirmesi, ancak kendinden nceki bellek elemanlarn 1 durumunda olmas VE kaplaryla salandnda, mmkndr. Aksi halde bu bellek elemannn girii T=0 olacandan durumunu deitirmez. Bellek eleman olarak her ne kadar T seilmise de JK bellek elemanlaryla da ayn devre gerekletirilebilir, yle ki VE kaplar klar J ve K girilerine balansn. Bilindii gibi JK bellek elemann 00 ve 11 girileri iin davran T bellek elemannn 0 ve 1 girileri iin olan davranyla ayndr. Saat girii ykselen veya den kenarn her hangi birinde tetiklenebilir, asenkron sayclarda olduu gibi den kenarda tetiklenme zorunluluu yoktur.
A4
y y y y y T y

A3

A2

A1

T y T y T

clk bir sonraki sayc sayma enable

ekil 10.14 ikili senkron saycnn lojik devresi ileri sayc gibi geriye sayan sayclarn yaps birbirine benzerdir. Geriye saycda bir bellek elemannn durum deitirmesi, kendinden nceki btn bellek elemanlarnn 0 olmas esasna dayanmaktadr. rnein 0100 durumunda olan saycnn geriye saymas halinde A3, A2, A1 bellek elemanlarnn durum deitirmesi gerekir ki buda 0011 sonucunu verir. Yani geriye sayma yaplmaktadr. Geriye saymada bellek elemanlarn girilerindeki VE kaplar, bir nceki bellek elemanlarnn Q klar yerine Q' klaryla beslenir. Hem ileri hem de geri sayma ilemini yapan bir senkron sayc lojik devresi ekil 10.15 te verilmitir. Ayn devre VEYA kap klarn, JK bellek elemanlar yerine, T bellek elemanlarnn girilerine balayarak ta gerekletirilebilir. ileri ve geri sayma girileri 139

birlikte 0 ise sayc durumunu korur. leri ve geri sayma girileri srasyla 1,0 ise sayc ileri sayar; giriler srasyla 0,1 ise sayc geriye sayar.

A4

A3

A2

A1

y J

CLK

Geri sayma Bir sonraki sayc ekil 10.15 ileri geri sayabilen senkron sayc lojik devresi 10.2.4 Paralel yklemeli ikili senkron sayclar ikili kodlanm desimal senkron sayclarn lojik devreleri, daha nce grdmz ardl devre sentezi yntemiyle kolayca yaplabilir. Bu nedenle burada ayrca incelenmeyecektir. Uygulamada kullanlan MSI senkron sayclarn, paralel ykleme zelliiyle, istenen saydan balayarak istenen sayya kadar saymalar kolayca gereklenebilir. Sayma, load (ykleme), clear ve saat olmak zere drt kontrol, drt bitlik paralel giri, drt bitlik say k, ve bir bitlik elde k olan 74161 benzeri bir senkron sayc devresi ekil 10.17 de verilmitir. Kontrol girilerine gre devrenin davranna ilikin doruluk tablosu aadaki gibidir: Clear saat load sayma k 0 X X X hepsi 0 1 X 0 0 deiiklik yok 1 1 X paralel ykleme 1 0 1 sayma 140 leri sayma

Clear 0 iken dier kontrol girileri ve paralel giriler ne olursa olsun, k drt bitte de 0 dr. Load ve sayma 0 ise kta hibir deime gzlenmez, nk bellek elemanlarnn JK girileri 00 olmutur. Clear ve load 1 iken saat darbesinin ykselen kenarnda, J = A, K = A' olduundan, klarda A olacak , yani paralel giriler aynen kta grlecektir. Clear 1ve load 0 ve sayma 1 iken, bellek elemanlarnn JK girileri 11 olacak yani sayma yaplacaktr.
Enable Load I1
J K Q Q

A1

I2
J K Q Q

A2

J K

Q Q

A3

I4

J K

Q Q

A4

Clear Saat

Bir sonraki sayc

ekil 10.16 Paralel yklemeli senkron saycnn lojik devresi Yukarda lojik diyagram verilen MIS sayc ile istenen srada sayma ilemi yapmak mmkndr. rnein modulo N sayclar yani 0 dan N-1 e kadar sayan, N inci darbe geldiinde ise tekrar 0 konumuna dnen sayclar tasarlanabilir. Drt bitlik bir Modulo 16 sayc 0 dan 15 e kadar sayar 16. darbe geldiinde 0 a dnp yeni gelecek darbelerle saymaya devam eder. Daha da genelletirilerek, istenen bir saydan balayarak N-1 darbe ile sayma ileri yapp N. darbe ile balang saysna dnen modulo-N sayclar da tasarlanabilir. ekil 10.17 da srasyla 0-7, alternatif 0-7, 8-15 ve 3-10 sayan modulo-8 sayclarn lojik devreleri verilmitir. ekil 10.17 a da 0-7 sayan saycda 7 den sonra 0 a 141

dn load giriiyle, paralel giriler zerinden salanmtr. ekil 10.17 b de ise ayn saycnn 7 den 0 a dn clear girii ile paralel ykleme kullanlmakszn salanmtr. ekil 10.17 c deki 8-15 saycda 15 ten 0 a gei, son varlan say drt bit iin maksimum olan 15 olduundan, elde knn load giriine balanmas ve 8 in paralel yklenmesiyle salanmtr. ekil 10.17 d deki 3-10 saycda 10 dan 3 e gei, kta varlmas istenen say 8 ulaldnda, load girii uyarlarak 3 balangcnn paralel yklenmesiyle salanmtr. Paralel yklemeli ikili kodlanm onlu 0-9 sayan incelediimiz sayclarla tasarlayabilirsiniz.

A4

A3

A2

A1

A4

A3

A2

A1

Sayma=1 Clear=1 CLK Senkron paralel yklmeli sayc I4 I3 I2 I1 a) 0-7 sayc Load

Sayma=1 Load= 0 CLK

Senkron paralel yklmeli sayc I4 I3 I2 I1

Clear

b) Alternatif 0-7 sayc

A4

A3

A2

A1

A4

A3

A2

A1

Sayma=1 Clear=1 CLK 1 Senkron paralel yklmeli sayc I 4 I3 I2 I1 0 0 0

Elde

Sayma=1 Clear=1 Senkron paralel yklmeli sayc I4 I3 I2 I1 0 0 1 1 d) 3-10 sayc Load

Load

CLK

c) 8-15 sayc

ekil 10.17 eitli Modulo sayclarn senkron sayclarla gerekletirilmesi Yukarda incelediimiz senkron sayc genel olarak ardl devre sentezinde de bir alternatif olarak kullanlabilir. yle ki ard arda gelmeyen durumlar paralel girilerde oluturulacak bir sonraki durum fonksiyonlar ve load girileriyle salanabilir. Ard arda gelen durumlar ise sayma komutu ile salanabilir. 10.3 Sayclarn uygulamas olarak, zamanlama dizileri reten devreler Zaman dizileri zellikle seri alan saysal sistemlerde, bir kelime uzunluunca almay salayan darbeler olabilirler. Ayrca saysal sistemlerde genel olarak grlen zaman dizileri vardr. Saysal sistemlerdeki alt devrelerin veya elemanlarnn alma aralklarn kontrol eden kontrol birimleri vardr. Bu birimler ana saatin rettii darbelerin belli zaman aralklarnda belli alt devrelerde etkin olmasn salarlar. Bylece bir ileve ilikin ilemler, belli srada belli alt devrelerin almasyla tamamlanm olur. Kontrol 142

biriminin ilevini yerine getirebilmesi iin yazmalar veya sayclar kullanlabilir. nce seri alan sistemlere ilikin kelime-zaman darbesini reten devreyi inceleyeceiz. Sonra seri veya paralel alan sistemlerde, szn ettiimiz kontrol ilevinin yaplmas iin gerekli olan zaman dizilerini reten devreleri inceleyeceiz. 10.3.1 Kelime-zaman darbesinin retilmesi Kelime zamannn ne olduunu telemeli yazmalar da tantmtk. Kelime zaman uzunluklu bir darbenin oluturulabilmesi iin bir balama iareti geldikten sonra otomatik olarak retilebilmeli . ekil 10.18 de 8 bitlik kelime uzunluklu bir darbe reten devrenin, bir sayc, bir belek eleman ve bir VE kaps kullanlarak nasl gerekletirildii gsterilmitir. Balangta sayc 000, R girii 0 ve balama iareti 1 iken ilk saat darbesi geldiinde, bellek elemann k 1 olur ve sayc uyarlr sayma ilemi balar. 8. saat darbesine kadar S = R = 0 olacandan bellek elemann k 1 de kalr. 8. saat darbesi geldiinde sayc 111 olacandan R = 1 olur, S = 0 olduundan bellek k 0 olacak, sayma duracaktr. Bellek elemannn k 8 saat darbelik sre iinde 1 olarak istenen kelime zamann verir. ilgili zaman diyagramlar eklin altnda verilmitir.
Balama iareti Saat
S R Q Q

Kelime zamandarbesi

Sayc
Sayma

4 saat

S Balama iareti R VE kaps k Kelime zaman Q Bellek eleman k ekil 10.18 Seri alan saysal sistemlerde 8 bitlik kelime zamanl darbe retimi 10.3.2 Saysal sistemlerde zaman iaretleri Paralel alan sistemlerde seri sistemlerde olduu gibi kelime zaman devresi retmek gibi bir sorun olmaz. nk her saat darbesi bir kelimelik bilgiyi ayn anda ileyecektir. Ama her iki sistemde de yaplacak ileme bal olarak alt sistemlerin almasn kontrol eden zaman iaretlerine (timing signal) gereksinim vardr. Bu amala ekil 10.19 da verilen yazmal veya saycl devreler kullanlabilir. Yazma devrenin balang durumu 0001, 0010, 0100, 1000 durumlarndan biri olsun. Her bir saat darbesi geldiinde yazmataki bilgi bir saa telenecei yerde, son bit seri 143

girie bal olduundan bu ilem dairesel (ring counter) olarak devam edecektir. Yazmacn klar, biri dnda 0 olur. Yazmacn her bir knn bir alt devreyi kontrol ettiini dndmzde, grlr ki bir alt devre alrken dierleri almayacaktr. Bu zmde 0000 durumu hi gzlenmeyecektir, ancak ek devrelerle bu salanabilir. Drt bitlik bir yazmac kullanarak gerekletirdiimiz bu devrenin ilevini, iki bitlik bir sayc ve 2X4 lk bir kod zc (dekoder) ile de gerekleyebiliriz. Kod zc, saycdaki sayya bal olarak, yalnzca bir knda 1 dier klarnda 0 verir. Her iki devreye ilikin klarn zaman diyagramlar ekilde gsterilmitir.
klar A2 A3 A4 Yazc

A1 Seri giri

4 l Yazcl zaman iaretireticisi A1 klar A2 A3 A4 2x4 dekoder

Sayma

2-bitlik sayc

4 l Yazcl zaman iaretireticisi

Saat

A1

A2

A3

A4 4 l zaman iareti

ekil 10.19 4 bitlik zaman dizileri reten devreler ve zaman diyagramlar 144

2 alt devre iin kontrol girileri ( zaman iaretleri) retmek istensin. Yukarda verilen iki devrenin eleman gereksinimlerini genel olarak yle zetleyebiliriz: n 1. 2 bitlik bir telemeli yazma n n 2. n-bitlik bir sayc ile nx2 lik bir kod zcye ( n girili 2 tane VE kaps) gereksinim vardr. Kontrol edilecek alt devre says arttnda karmaklk hzla artmaktadr. Bu nedenle daha az elemanla bu ilevi yerine getirebilecek Johnson sayclar kullanlr. 10.3.3 Johnson sayclar ve 8 li zaman iareti reteleri ekil 10.20 de bir Johnson sayc devresi verilmitir. iki ksmdan olumaktadr: sayc ve bu saycdan zaman iareti reten kod zc. Sayc klar yledir ki ardarda gelen saat darbeleri sonucunda elde edilen klarda yalnzca bir deiken deimekte dierleri deimemektedir. ilk yazmal devreden farkl olarak burada balang durumu 0000 alnm ve 4. bitin tmleyen k seri girie balanmtr. Balang ve ardarda gelen sekiz darbenin ilk nde A4 k 0 dier drdnde ise 1 dir. Dier bellek elemanlarnn klar bir sonrakine baldr. Bu saycy bildiimiz sentez yntemi ile de gerekletirebilirdik. Bellek klar A'1A'4
D

saat

Dizi says 1 2 3 4 5 6 7 8

0000 1000 1100 1110 1111 0111 0011 0001

A1

Q Q

A1A'2 A2A'3 A3A'4 A1A4 A'1A2

Q Q

A2

Q Q

A3

Q Q

A4

A'2A3 A'3A4

ekil 10.20 Johnson sayc devresi ile 8 bitlik kelime-zaman darbesi retilmesi kta ki kod zc; sayc k bamsz giriler, klar da zaman iaretleri olan kombinezonsal devreler dnlerek gerekletirilebilir. 8 VE kapsnn klarndan yalnz 1 tanesi 1 iken dier hepsi 0 dr. O nedenle 8 alt devreyi ayr ayr kontrol etmek mmkndr. 145

Grld gibi Johnson saycda 4 bellek ve iki-girili8 VE kapsyla yaplan zamanlama devresi, yazma ile yaplsayd 8 bellek eleman, saycyla yaplsayd 3 bellek eleman ve girili 8 VE kaps gerekecekti. 10.4 Bellek birimi Bir sisteme ilikin bellek birimi, belli uzunluktaki (kelime uzunluu) verinin belli adreslere (belli yazmalara) kaydedilmesi veya daha nce kaydedilmi verinin okunmas ilevini grrler. Bellek elemanlar manetik core, disk veya ardl devre olarak oluturulabilirler. Biz burada ardl olan, okuma yazmal bellek (Read write memory), rastgele eriimli bellek, RAM (Random Access Memory) , bellek birimini inceleyeceiz. Uygulamada kullanlan bellek birimleri 8 den 64 bite kadar eitli kelime uzunluklar olan binlerce veriyi saklayabilme zelliine sahiptirler. Burada nce bir hcre tantacaz, sonra gstereceiz ki bu hcrelerin uygun balanmasyla istenilen kapasitede bellek birimleri oluturulabilir. ikili hcre (binary cell): ekil 10.21 de verildii gibi girili bir kl bir ardl devredir. Giriler giri (input), oku-yaz (read-write) ve se (select) tir. Giri bellee yazlacak veya bellekten okunacak bir bitlik veridir. Oku-yaz ald 0 veya 1 deerine gre belekten okumam yoksa bellee yazmam yaplacan belirler. Se ise bu ikili hcredeki bir bitlik veriye ilikin, bir ilem yaplp yaplmayacan belirler. Yazma yaplrken giriteki bir bitlik bilgi bellee, Q ya aktarlr. Okuma yaplrken ise Q belleindeki bir bitlik bilgi ka aktarlr. Bu ikili hcreye iin giri k ilikisi aadaki tabloda zetlenmitir. Q imdiki durumu, Q+ bir sonraki durumu, I ise giriteki veriyi gstermektedir. Se 0 1 1 Oku / yaz x 0 (yaz) 1(oku) Se Se
S Q Q

Giri x I I

Q+ q I Q

k 0 0 Q

Giri

Giri

BC Oku/yaz

Oku/yaz

BC(Binary cell) kili hcre

ekil 10.21 Bir ikili hcrenin lojik devresi ve blok diyagram ekil 10.22 de drt farkl adreste, bitlik drt kelime bulunduran bir bellek birimi verilmitir. 2X4 lk kod zc giriindeki iki deikenin ald deere gre yalnzca bir k 1 olur. Bu k, bitlik bir kelime oluturan ikili hcrenin, se girilerine balanmtr. Oku /yaz girii (0) ile Kod zcnn hangi kndaki kelime uyarlmsa, 146

o kelimeyi oluturan ikili hcrelere giri verisi aktarlr. Oku/Yaz girii (1) ile ise Kod zcnn hangi kndaki kelime uyarlmsa, o kelimeyi oluturan ikili hcrelerdeki veri, k verisi olarak dar aktarlr. Burada her bir adresinde bitlik veri bulunan drt adresli bir bellek birimi incelendi. Ayn akl yrtme ile istenilen adres ve kelime uzunluklu bellek birimleri oluturulabilir. Uygulamada kullanlan bellek birimleri, genellikle binlerce adresi olan ve her bir adresinde 8, 16, 32, 64 kelime uzunluklu veri olabilen, MSI elemanlardr.

Veri Girii

Kelime 0 BC BC BC

Kelime 1 Adres girii

2x4 DEKODER

BC

BC

BC

Kelime 2 BC BC BC

Kelime 3 Bellek aktif BC BC BC

Oku / yaz Veri k

ekil 10.22 MSI bellek biriminin lojik devresi

147

EKLER
EK 1 Kaynaka

Almaini A.:

Electronic Logic systems, Prentice-Hall, 1986. Digital Systems with Algorirtm

Davio M., Deschams J., Thayse A.: Imlementation, John Wiley, 1979. Dietmeyer, D.: Fletcher W.: 1980. Givone, D.: 1970. Katz R.H.: Kohavi Z.: Lee S.: 1978. Mano M.: Mano M.: Pertman J.: Roth C.:

Logic Desgn of Digital Systems, Allyn and Bacon, 1971. An Engineering Approach to Digital Design, Prentice-Hall, Introduction to Switching Circuit Theory, McGraw-Hill, 'Contemporary Logic Design' Benjamin/Cummings, 1994 Switching and Automata Theory 1974. Modern Switching Theory and Digital Design, Prentice-Hall Saysal Tasarm, MEB Yaynlar, 1994. Dgital Logic and Computer Design, Prentice-Hall, 1990. Digital Hardware Design, McGraw-Hill, 1980. Fundemantals of Logic Design, West Publishing, 1987.

Sankur B., Stefanopulos, Y.:Bilgisayar ve Mantk Devreleri, Boazii niversitesi, 1994. Wakerly J.F.: Wood, P. : 'Digital Design' Prentice Hall, 2000 Switching Theory, McGraw-Hill, 1968.

148

EK 2 rnek Snav Sorular Elektronik ve Haberleme Blm Devreler ve Sistemler Anabilimdal Lojik Devreler Vize Snav
1. a. b. c.

Do. Dr. Erturul Eri 6 Aralk 1996

Aada verilen bir giri ve bir kl ardl devrenin analizi iin matematiksel modeli karnz. Durum diyaramn karnnz. (00) balan durumunda 101010101 giri dizisi iin k dizisini durum diyaramnda klar numaranlandrarak veriniz.

X CLK 2.

D3

y3

D2

y2

D1

y1

Durum diyagram yandaa verilen ardl devreyi D tipi bellek elemanlar kullanarak gerekleyiniz.

X=0

01

X=0

10

Aadaki ekilde grlen bir giri ve iki kl kontrol devresine ilikin durum diyagram iziniz. Kontrol devresinin szle tanm aada verilmitir. a. Trafik lambalar ilgili olduu z k deikeni 1
3.

X=1 X=0

00

X=1

olduunda krmz Kuzey Z1 Kontrol yanacak, 0 olduunda devresi Z2 ise yeil yanacaktr. x b. Yayalar kardan karya gemek istediklerinde x Trafik girii 1 olacak, istemediklerinde ise 0 Yaya butonu Dou Bat olacak. Bu ilem yaya butonu ile salanacaktr. Yayalardan bir talep c. gelmedike ( x girii 0), yol 1 dakika sreyle Gney dnml olarak kuzeygney ve dou-bat dorultusunda ara trafiine ak tutulacaktr. Saat iaretinin periyodunun 1 dakika olduunu varsaynz. d. Yayalardan bir talep geldiinde ( x girii 1) , yol 1 dakika sreyle yaya trafiine ak tutulacaktr. Bu durumda btn trafik lambalar krmz yanmaldr (z1=z2 =1). Sre:1.5 saattir. Kitap ve notlara baklmaz. Puanlar 1) 35 2)35 3)30 Baarlar dilerim. 149

Devreler ve Sistemler Anabilim dal Do.Dr.Erturul Eri 23 Ocak 1997 Lojik Devreler Final Snav 1. X1 X2 X3 saat Y1y2 A B C x1x2x3 000 A,0 A,1 B,0 001 A,1 B,0 B,1 011 B,0 B,1 C,0 010 A,1 B,0 B,1
girili Seri Toplama devresi

110 B,0 B,1 C,0

111 B,1 C,0 C,1

101 B,0 B,1 C,0

100 A,1 B,0 B,1

a) Durum tablosu yukarda verilen girili seri toplama devresini D tipi bellek elemanlar kullanarak gerekleyiniz. Durum kodlamasn A=00, B=01, C=10 alnz. Durum tablosu 5 li Karnaugh diyagramna uygun biimde verilmitir. b) X1=7, X2=14, X3=15 saylarnn toplamna ilikin saat X1, X2, X3, y1,y2, ve S nin zaman diyagramlarn iziniz. Balang durumunu 00 seiniz. 2. 1-7-4-5-1.... biiminde sayan bir saycy JK bellek elemanlar kullanarak a) ki bellek elemanyla gerekleyiniz. b) bellek elemanyla gerekleyiniz. c) Sonular karlatrnz. 3. a) b) c) d) e) f) Grdnz MSI ardl devreleri yaznz. Senkron Ardl devre sentezinin admlarn yaznz. Durum indirgemesi yaplmadan gerekletirilen devre alr m? Neden? Durum indirgemesi yapmamakla kaybmz neler olabilir? Neden? Rastgele Durum kodlamas yaplarak gerekletirilen devre alr m? Neden? Rastgele durum kodlamas yaptmzda kaybmz ne olabilir? Neden?

Kitap ve notlara baklmaz. Sre 2 saattir. Puanlar 1)40 , 2)40, 3)20. BAARILAR DLERM.

150

19.6.1998 Elektronik ve Haberleme Mhendislii Devreler ve Sistemler Anabilim Dal Do.Dr. Erturul Eri Lojik Devre Temelleri Final Snav 1.a) f = 0,2,4,5,6,11,13,15,18,19,21,22,23,24,26,28,29,30 fonksiyonuna ilikin arpmlar toplam biimindeki btn minimal fonksiyonlar bulunuz. b) Bulduunuz minimal fonksiyonlardan birini iki seviyeli gerekleyiniz c) f = 1,5,6,7,11,15 + k 2,3,4,10,13 fonksiyonuna ilikin bir minimal fonksiyon bulunuz d) Bulduunuz minimal fonksiyonu yalnzca TVE kaplaryla gerekleyiniz. 2. f = x1 ( x2 + x3 ) ( x2 + x4 + x5 ) a) fonksiyonu 1 tane 16x1 lik mux ile gerekleyiniz. b) bu fonksiyonu 8x1 lik bir mux n enable giriini de kullanarak gerekleyebilir misiniz? Neden? Nasl? c) Ayn fonksiyonu kalk bir dekoderle gerekleyebilirsiniz? Neden? Nasl? 3. A1, B1 en ok arlkl 4 er biti temsil etmek zere 12 bitlik iki say A=A1A2A3 ve B=B1B2B3 olsun. Bu iki sayy aada verilen karlatrma devresinden 3 tane kullanarak gerekleyiniz. 1 Ai = Bi xi 0 Ai Bi Ai xi 1 Ai > Bi yi Karlatrma yi 0 Ai Bi devresi zi Bi 1 Ai < Bi zi 0 Ai Bi Sre:1.5 saattir. Kitap ve notlara baklmaz. Puanlar: 1)30, 2)40, 3)30 . BAARILAR DLERM

151

Devreler ve Sistemler Anabilim dal Do.Dr.Erturul Eri 29 Ocak 1999 Lojik Devreler Final Snav 1.
x y2 y3 x' y1 y3
saat
T1 y1 y1

T2

y2 y2

x y1 y2 y3

T3

y3 y3

c) Yukarda verilen ardl devre daha az sayda bellek eleman ile gereklenebilir mi? durum indirgemesi yaparak gsteriniz? d) a daki sonuca gre, gerekiyorsa kotlama yaparak, ayn devreyi D bellek elemanlar kullanarak gerekleyiniz. e) Verilen devre ile bulduunuz devreyi karlatrnz. 2. Durum diyagram verilen senkron ardl devreyi 01 00 10 01 10 10 01/00 A 00/11 01/10 11/00 C 00 11 00 10/01 B

11/00

x1 x2

Ardl devre

z1 z2

d) Durum kotlamas yaparak , JK bellek elemanlar ile gerekleyiniz. e) X1= 001011 X2= 001011 Giri dizisi iin k dizisinin zaman diyagramn iziniz. Zararl zararsz klar gsteriniz. Kitap ve notlara baklmaz. Sre 2 saattir. Puanlar 1)60 , 2)40 BAARILAR DLERM. 26 Mart 1999 152

Do.Dr.Erturul Eri Lojik Devre Temelleri Vize 1 snav a. Boole cebrini tanmlaynz. b. Boole cebri aksiyomlarn yaznz . S kmesi P = {a,b} kmesinin alt kmelerinden oluan S = {0, 1, A, B} olsun. 0 = , 1 = {a,b}, A= {a}, B = {b}. Bu kmeler arasnda kmeler teorisinin birleim ve kesiim ikili ilemleri ile, tmleyen kme birli ilemi. Bu ilemler ve kmeler teorisinin aksiyomlar bir Boole cebri olutursun. f(0,0) = a, f(0,1) = b, f(1,0) = 0, f(0,b) = 1 olmak zere ka tane Boole fonksiyonu vardr? Neden? Bu fonksiyonlar veriniz. 3 tane Boole olmayan fonksiyon rnei veriniz. S = {0, 1} Boole cebrinde tanmlanan drt deikenli fonksiyon f(0000)= f(0001)= f(0100)= f(0110)= f(1000)= f(1011)= f(1111)=1 dier tanm kmesi elemanlar iin ise 0 olsun Bu fonksiyonun 1. Tip kanonik anmn yaznz? Doru ve yanl minterimleri belirtiniz. Bu fonksiyonun 2. Tip kanonik anmn yaznz? Doru ve yanl maxterimleri belirtiniz. 4. f1= x1x3x4 + x2x3x4 , f3= x1x4 olduuna gre f1 f2 = f3 bantsn salayan f2 fonksiyon(larn) nunu bulunuz. f1 = 1,4 ; f2= 2,5,6 ve f4= 1,4,2,5,6 olduuna gre f1 + f2 f3 = f4 bantsn salayan f3 fonksiyonlarnn says katr? Neden? 1 tanesini veriniz. 1) 15 puan, 2) 30 puan, 3) 20 puan, 4)35 puan Sre 2 saattir. Kitap ve notlara baklmaz. Baarlar ve iyi bayramlar dilerim.

153

Devreler ve Sistemler Anabilim dal Prof. Dr. Erturul Eri Lojik Devreler Final Snav 1. Aada verilen ardl devre iin
y1 x
saat

4 ubat 2000

x y2
D y1 y1

x
saat

z
JK 00 01 11 10 y 0 0 0 1 1 1 1 0 0 1

y'1 x x'

J K

y2 y2

x'

Matematiksel modeli veriniz. Durum tablosunu veriniz Durum diyagramn veriniz. (00) balang durumu iin 0101010 giri dizisi iin k dizisi ve bir sonraki durumlar iin zaman diyagramlarn veriniz, hatal klar da gsteriniz. 2. a. Aada durum tablosu verilen ardl devreyi D tipi bellek eleman kullanarak gerekleyiniz. Durum kodlamas iin A=00, B=01, C=10 ve D=11 alnz. x1x2 00 01 11 10 A D, 0 A, 0 B, 1 D, 0 B D, 1 A, 1 C, 0 D, 1 C B, 0 B, 0 C, 1 B, 0 D D, 0 A, 0 B, 1 D, 0 A=00 balang durumunda x1= 011110 x2= 010010 Giri dizisi iin k dizisini, durum tablosunda klar numaralandrarak, yaznz. X2 girii ile z k arasndaki iliki drt temel aritmetik ilemden hangisidir, belirtiniz. 3. Aadaki durum tablosu iin durum indirgemesi yapnz, indirgenmi durum tablosunu iziniz. x1x2 00 01 10 A E, 1 C, 0 B, 1 B C, 0 F, 1 E, 1 C B, 1 A, 0 D, 1 D C, 0 F, 1 E, 1 E A, 0 F, 1 B, 1 F C, 0 E, 1 C, 1 Bu indirgemenin senteze getirecei yararlar var ise nedenini de aklayarak belirtiniz. Bu indirgemenin dnda, bellek elemanlar giri fonksiyonlarna keyfiler gelir mi? Gelirse nedenini de aklayarak yaznz. Kitap ve notlara baklmaz. Sre 1,5 saattir. Puanlar 1)40 , 2)40, 3)20 BAARILAR DLERM. 154

YT Elektronik ve Haberleme Mhendislii Blm Prof. Dr. Erturul ER Lojik Devreler 1.Vize Snav ikili ilemi (S2-S) aadaki gibi tanmlanmtr: A B A B 0 0 1 0 1 0 1 0 1 1 1 1 Aadaki ifadelerin doru olup olmadn kantlaynz. (1 A) (A 0) = 1 A B = 1 ise (A + C) (B + C) = 1 dir. A B=B A (30P) 1)

24.11.2000

F= 0,1,7,8,9,10,11,13,14,15 olmak zere, (35P) Fe ilikin arpmlar toplam eklindeki minimal fonksiyon(lar) karnaugh ntemi ile bulunuz. Bir minimal fonksiyonu iki seviyeli biimde gerekleyiniz. (35P) Fe ilikin toplamlar arpm eklindeki minimal fonksiyon(lar) tablo yntemi ile bulunuz. Bir minimal fonksiyonu TVEYA (NOR) kaplar kullanarak iki seviyeli erekleyiniz.

Sre, 1 saat 15 dakikadr. Kitap ve notlara baklmaz.

BAARILAR DLERM

155

YT Elektronik ve Haberleme Mhendislii Blm Prof. Dr. Erturul ER Lojik Devreler 2.Vize Snav

5.1.2001

1.(50 Puan) Verilen durum tablosunda edeer durumlar olup olmadn inceleyiniz. Varsa alfabetik olarak daha sonra gelen durumlar indirgeyerek indirgenmi durum tablosunu oluturunuz. Durum diyagramn iziniz. Durumlara aadaki gibi kodlar verilmesi halinde oluacak devreyi JK bellek elemanlar kullanarak minimum elemanla gerekleyiniz. a = 010 , b=100 , c=110 , d=101 , e=001 , f=011 , g=000 , h=111 Durum indirgemesi yapmamz bir fayda salad m? Devreyi durum indirgemesi yapmadan gerekleseydik, ne gibi deiiklikler olurdu? Aklaynz. Bu devrede hatal klar gzlenebilir mi? Nedenleriyle aklaynz. S z1 D z2 a b 00 b d 01 c h 01 d g 00 e a 10 f b 00 g e 01 h g 00 SD:sonraki durum JK y 0 1 yY 00 01 11 10 JK 0k 1k k0 k1 00 01 11 10 0 0 1 1 1 0 0 1

2.(50 Puan) Aadaki devrenin analizini yaparak durum tablosunu oluturunuz, durum diyagramn iziniz (MUXun arlksz seim ucu adr).

Devreye 00 balang durumunda aadaki girilerin uygulanmas halinde, klarn ve durum deikenlerinin alaca deerleri zaman diyagram zerinde gsteriniz, zararl hatal k var mdr, aklaynz. Sre, 1 saat 15 dakikadr. Kitap ve notlara baklmaz. BAARILAR DLERM

156

YT Elektronik ve Haberleme Mhendislii Blm Prof. Dr. Erturul ER Lojik Devreler Final Snav 1.(40 Puan) Yanda durum tablosu verilen ardl makinada edeer durumlar indirgeyiniz Durum kodlamas yapnz. 2.(40 Puan) Aada durum diyagram verilen devreyi JK tipi bellek elemanlar ile gerekleyiniz. 0/00 A 1/11 0/01 1/10 0/01 C 0/10 1/00 D 1/10 B Durum kodlar: A : 00 B : 11 C : 01 D : 10

2.2.2001 A B C D E F G H x=0 B,00 H,01 C,01 H,01 E,11 G,00 D,00 A,10 x=1 C,11 E,11 F,10 E,11 A,10 F,01 C,11 B,10

JK ters tanm bants: yY 00 01 11 10 jk 0k 1k k0 k1

3.(20 Puan) Bilgi yarmalarnda, sorulan soruya sadece dmesine ilk basann cevap vermesine olanak tanyacak bir sistem tasarlanacaktr. Cevap verme hakkna sahip olan yarmacnn lambas yandktan sonra, bu yarmac da dahil hibirinin uygulayaca giri durumu deitirmeyecektir. Sistem herbir yarmac iin ayn olan birimlerin (yarmac devresi) yandaki ekildeki gibi kaskad balanmas ile oluturulur. i.birim (yarmac devresi) iin ; Dme (D): i. yarmacnn kulland giri (dmeye basldnda :1 ; Baslmadnda :0) Komu Giri (KG): Herhangi bir dmeye basld bilgisinin iletildii giri. Komu k (K): Herhangi bir dmeye basld bilgisinin iletildii k. Lamba (L): i. Yarmacnn cevap verme hakk olduunu gsteren k. (Yant verme hakk var:1 ; yok : 0) Yarmac devresine ait durum diyagramn iziniz. NOT: Yukardaki sistem yaps dnda herhangi bir sistem yaps da tasarlayabilirsiniz. Sre, 2 saattir. Kitap ve notlara baklmaz. BAARILAR DLERM

157

abece, 1 Akm mant, 28 alphanumeric (abece saysal), 2 Ana-baml, 94 Anahtar fonksiyonlar, 25 analiz, 32 ardl (sequential) devreler, 5 ardl devreler, 81 ardl makinalar, 81 ardl mantk, 81 Asal bileen (prime implicant), 41 asal bileenler tablosu, 44 ASCII, 2 asenkron sayclar, 136 Asenkron makinalar, 85 associative, 16 Ayrcal-VEYA kaps, 30 Ayrk zamanl (discrete) iaret, 1 Bant (Relation), 12 BCD (Binary Coded Decimal), 2 bellek, 86 binary cell, 146 Birim eleman, 14 birinci tip kanonik anm, 21 birleim, 18 birletirme ilemi, 42 Boole Cebri, 14 Boole fonksiyonu, 19 Boole fonksiyonunun uzunluu:, 19 Boole olmayan fonksiyon, 19 Btn ilemler, 35 carry generate, 64 carry propagation, 64 cebrine iki deerli Boole cebri, 25 Clear, 98 Consensus teoremi, 17 Counters), 136 .k yelpazesi (Fan out), 31 arpmlar terimleri toplam, 21 evre, 37 evrim ( cycling), 92 oullayc, 72 Dalma (distributive), 14 darbe modu, 85 De Morgan teoremi, 17 Decoders, 69 deer kmesi, 12 Deiken, 14 devingen (dinamik) bellek eleman, 4 Devingen bellek elemanl, 4 Doru ve yanl minterimler, 25 Doru ye yanl makterimler, 25 Doruluk tablosu, 26 Don't care functions, 56 dual, 14 duraan (statik) bellek eleman, 4 Durum diyagram, 84 Durum tablosu, 84 durumlarn kodlanmas, 107 EAROM, 77 EBCDIC, 2 Electronically alterable ROM, 77 elektronik olarak silinebilen ROM, 77 enable, 72

encoder), 72 EPROM, 77 EPROM, 77 Erasable PROM, 77 erasable ROM, 77 Edeger durum, 118 Edeer kuvvet (dempotent), 15 Edeerlik bants (equivalence relation), 13 flip flop, 86 Fonksiyon, 12 Fonksiyonel bant (functional relation), 12 full adder, 59 fundemenlal mode, 85 Gei tablosu, 84 Geililik (transitive) zellik, 13 Geri beslemeli mantk devresi, 37 Gerilim mant, 28 Giri yelpazesi (Fan in), 31 Gray kod, 3 hzl elde (look ahead carry), 64 ikili (bit), 1 ikili hcre, 146 ikili kodlanm onlu toplayclar, 66 ikili mantk, 1 ikinci tip kanonik anm, 22 ileri bakmal paralel toplayc, 66 ileri beslemeli bir mantk devresi, 37 indirgenemeyen fonksiyon, 40 indirgenme, 107 irreducible, 40 irredundant, 40 JK bellek eleman, 89 kap, 5 kardinalite, 18 Karnaugh diyagram, 41 Kartezyen arpm:, 12 Kenar tetiklemeli bellek elemanlar, 95 kesiim, 18 Ksmen belirlenmi fonksiyonlar, 56 kodlama(dmleme), 1 kodlayc, 72 kombinezonsal (combinational) devreler, 5 Kombinezonsal devre, 32 komu kareler, 52 konumsal say dizgeleri, 6 kuvvet kmesi, 18 latch, 91 Look ahead carry), 66 LSB(Least Significan Bit), 7 LSI, 63 LSI(Large Scale Integrated Circuits), 32 m. mertebeden alt kp, 52 Makterim, 23 Mantk devresi:, 31 mantk devresine ilikin graf (izge), 36 Master slave, 94 Matematiksel model, 82 Mealy makinesi, 82 Minimal (indirgenmi) fonksiyon, 39 Minimal btn ilemler, 35 Minterim, 22 Moore makinesi, 82 MSB(Most Significant Bit), 7 MSI, 63

158

MSI (Medium Scale Integrated Circuits), 32 mux, 72 negatif kenar, 91 Negatif mantk, 28 negative edge, 91 n-lik ilem (n-ary operation), 12 nermeler cebri, 28 rten (cover) fonksiyon, 41 paralel iletim, 4 Paralel yklemeli ikili senkron sayclar, 140 permtasyonlar (devirim), 18 PLA (Programmable Lojik Array), 63 positive edge, 91 pozitif kenar, 91 Pozitif mantk, 28 preset, 98 PROM, 77 pulse mode, 85 Qulne Mc- Cluskey yntemi, 41 ripple counters, 136 ROM, 75 ROM (Read Only Memory), 63 Saatli SR bellek eleman, 88 Sabit (deimez), 14 sayamak (digit), 1 Saysal (digital) iaret, 1 Senkron makinalar, 85 sentez ilemi, 33 seri iletim, 4 seven segment display, 66 Sra bants (order relation), 13 siliebilen ROM, 77 silinebilir PROM, 77 Simetri zellii, 13 sistem, 1 szle tanmlama, 107 SR bellek eleman, 86 SSI elemanlar, 31 state assignment, 107

state reduction, 107 strobe, 72 Srekli iaretl, 1 T tetikleme bellek eleman, 90 taban (radix), 6 tablo yntemi, 41 tam toplayc, 59 Tam toplayc, 60 Tamamen belirlenmi bant (Completely specified relation), 12 tanm kmesi(domen), 12 Temel asal bileen (Essential prime implicant), 42 temel bellek elemanlar, 88 Temel mod, 85 temel satr, 45 ters tanm bantlar, 108 toplamlar terimleri arpm, 22 transition table), 84 tmletirilmi devre, 31 Tmleyen kaps, 5 TMLEYEN kaps, 30 TVE kaps, 30 TVEYA kaps, 30 reysel (generic) deiken, 15 VE kaps, 29 VE(AND) kaps, 5 VEYA kaps, 30 VEYA(OR) kaps, 5 VLSI(Very Large Scale Integrated Circuits), 32 word description, 107 Yansma (refleksive), 13 Yar toplayc, 59 yazma (register), 5 yedi blml gsterici, 66 Yer deitirme (comutative), 14 Yol, 37 Yutma teoremi, 16

159

KAYNAKA

Almaini A.:

Electronic Logic systems, Prentice-Hall, 1986. with Algorirtm

Davio M., Deschams J., Thayse A.: Digital Systems Imlementation, John Wiley, 1979. Dietmeyer, D.: Fletcher W.: Givone, D.: Katz R.H.: Kohavi Z.: Lee S.: Mano M.: Mano M.: Pertman J.: Roth C.:

Logic Desgn of Digital Systems, Allyn and Bacon, 1971. An Engineering Approach to Degital Design, Prentice-Hall, 1980. Introduction to Switching Circuit Theory, McGraw-Hill, 1970. 'Contemporary Logic Design' Benjamin/Cummings, 1994 Switching and Automata Theory 1974. Modern Switching Theory and Digital Design, Prentice-Hall 1978. Saysal Tasarm, MEB Yaynlar, 1994. Dgital Logic and Computer Design, Prentice-Hall, 1990. Digital Hardware Design, McGraw-Hill, 1980. Fundemantals of Logic Design, West Publishing, 1987.

Sankur B., Stefanopulos, Y.:Bilgisayar ve Mantk Devreleri, Boazii niversitesi, 1994. Wakerly J.F. Wood, P. : 'Digital Design' Prentice Hall, 2000 Switching Theory, McGraw-Hill, 1968.