M.

Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

02 Kann 2011 | n Derbar Kovara BR Tkil Nivs irove

Destpk Derbar Kovarabir Tkil / Pwend

Ger

Arv BR Hejmar 1 BR hejmar 10 BR Hejmar 11 BR Hejmar 12 BR hejmar 2 BR Hejmar 3 BR Hejmar 4 BR Hejmar 5 BR Hejmar 6 BR Hejmar 7 BR Hejmar 8 BR Hejmar 9 Serbest 1 Serbest 10 Serbest 12 Serbest 13 Serbest 14 Serbest 15 Serbest 16 Serbest 17 Serbest 18 Serbest 19 Serbest 2 Serbest 3 Serbest 5 Serbest 7 Serbest 8 WAR Hejmar 1 WAR Hejmar 10-11 WAR Hejmar 12 WAR Hejmar 13 WAR Hejmar 14 WAR Hejmar 15 WAR Hejmar 16 WAR Hejmar 2 WAR Hejmar 3 WAR Hejmar 4 WAR Hejmar 5-6 WAR Hejmar 7 WAR Hejmar 8 WAR Hejmar 9 Drok Edebiyat rok Folklor Helbest Lkoln Pexan Git Belgename Dosyayn Taybet DDKO(Devrimci Dou Kltr Ocaklar) Kerkk Hevpeyvn/roportaj

http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/

Page 1 sur 16

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

Pirtkxane Huner Gotinn Piyan Strann Gelr Kovara BR Kovara Peln peln 1 Peln 2 Peln 3 Peln 4 peln 5 Kovara War Lkoln & Analiz Nivskar Abdurrahman UAMAN Ayhan MERETOWAR Fahri KARAKOYUNLU brahm GL smail BEK M. Emin ASLAN Mahmut BEGK Mamoste QEDR Nezr CIBO Nurettin ELHUSEYN mer ULUAY Pr KAL Prof. Cell CELL Remezan ALAN akir EPZDEMiR Sed VEROJ Tosin RED Zeri NAN Ziya AVCI Portre Serbest Wne Zarok rokn Zarokan Pirtk Titanok/mamik Ziman Ferheng Rziman & Gramer Kovarabir > Destpek / Wne / M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY
28 Kasm 2010 / Ji aliy Kovarabir ve Di nav de, BR hejmar 2 rove bike Cumhuriyet dneminin en nemli Krt ulusal hareketlerinden biri, 1925 direniidir. Bu direni, Krdistann ulusal bamszln amalayan rgtl bir harekettir. Hareketin dzenleyicisi ve ncs AZADdir. rgtn lideri de Cbranl Halit Beydir. Azad rgtlenmesi, Krtlerin uzun sredir devam eden ve giderek artan rahatszlklarnn sonucunda, kendisini red ve inkar edenlere kar bakaldrlar zincirinin nemli bir halkasdr. Azad, kendisinden nceki olaylardan beslendii gibi, kendisinden sonraki bakaldrlara da gnmze dek ivme kazandran, zemin hazrlayan bir siyasal organizasyondur. Bu nedenle Krt ulusal mcadelesi tarihine ksa bir gz atmakta fayda vardr. Kuzey Krdistandaki 1840-1940 yllar arasnda ortaya kan ulusal hareketleri birbirinden ayrmak, tek tek incelemek olayn btnn kavramaya yetmez. Olaylar silsilesi bir zincirin halkasdr. Birini koparmak, tarihsel sreklilii bozacandan yanl olur. Krt halk, Yukar Mezopotamyada Krdistan corafyasnn yerleik, kadim bir halkdr. Tarih iinde, bazen blgenin en gl devletlerini kurmu, kltrn yaamtr. Sonralar g dengelerinin deimesiyle, baka devletlerin egemenlik alanlar iinde; ancak zerk beylikler, mirlikler eklinde yaamlar. Osmanl imparatorluu dneminde 1639da Osmanl-ran arasndaki Kasr- irin antlamasyla Krdistan nce ikiye blnd, daha sonra 1. Dnya Sava bitiminde de drde. Osmanl mparatorluu dneminde, Krdistana nemli mdahale olmutur. Birincisi 1514 aldran Savanda, sunni Krt beyliklerinin, ah smaile kar Yavuz Selimin tarafnda yer almas ve dris-i Bitlisinin de oluumuna yardmc olduu Osmanl-Krt yaknlamasdr. Yavuz, ii ah smaile yardm eden Alevi Krtlere yapt mezalim dnda, sunni Krt beyliklerine daha geni yetkiler, berat ve

http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/

Page 2 sur 16

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

hediyeler vererek onlarla daha fazla yaknlam; ancak sava zamanlarnda Krtlerin Osmanllarn yannda savaa katlmas ve belli bir alanda vergi vermesi suretiyle, onlar merkezi otoriteye balam, bylece yar baml bir konuma getirmitir. Krdistana ikinci mdahale, II. Mahmut dneminde olmutur. Bu dnemde Krt beyliklerinin merkezi otoriteye balanmas, onlarda Osmanlya kar rahatszlk ve gvensizlik olumu, sonuta Krtler, buna kar zerklik ve bamszlk mcadelesini vermilerdir. rnein II. Mahmuda kar Botan Emiri Bedirhan Bey syan ile Krt birliini oluturma abas (1840), daha sonra da Iranda Bamsz Krdistan hedef alan eyh Ubeydullah isyan grlr (1880). nc mdahale ise II. Abdlhamit dnemindeki Panislamist politikasyla, ellerinde tek mslman halk olarak kalan Krtleri kendilerine balama giriimidir. Grld gibi II. Mahmut, Krt beyliklerini ortadan kaldrma politikasn temsil ediyor, takipileri de bunu devam ettiriyorlar. Abdlhamit, bu politikalar deitiriyor, Krtlerle savamak yerine onlarla dost olarak kalmak, Ruslara ve Ermenilere kar dini ycelterek onlar kullanmak istiyor. Daha sonralar, ttihat ve Terakki, Trkiyede eksik olan zgrlkleri kullanarak, Krtlerin dikkatini eker ve Krt aydnlanmasnn kendisiyle birlikte hareket etmesini salar. Cumhuriyet dneminde ise Mustafa Kemalin Krt politikas ok daha acmasz olacaktr. Bu dnemde Mahmut ve Hamitin politikasnn toplam, yani Krtleri hem kullanma, hem de Krtl ortadan kaldrma yntemleri uygulanacaktr. slahat Ferman, I. ve zellikle II. Merutiyet (1908) sonras aydnlama ve batllamann getirdii haklardan, daha nemlisi mazlum milletleri zgrle ve bamszla kavuturacak, Amerikan Bakan Wilson Prensiplerinden Krtlerin de yararlanma arzusu, Krt aydnlarnda ve egemenlerinde ulusalcn glenmesine sebep olacaktr. Bu ulusalc gayelerle ok sayda Krt cemiyetleri, dernekleri kurulur. Krte ve Krtlkle ilgili gazete ve dergiler kartlr. Osmanl mparatorluu dnemindeki ilk yasal Krt rgt, 1908de Diyarbakr da kurulan OsmanlKrt Ittihak ve Teraki Cemiyetidir. Ayn yl stanbulda Krt Teavun ve Terakki Cemiyeti, 1918de de Krt Teali Cemiyeti (KTC) kurulur. Cemiyetin yayn organlar Jin dergisi, Serbest gazetesi, Kurdistan dergisi, Roj Kurd, Bang Heq ile Badatda karlan Kurdistan dergileridir. 1919da Krt Ner-i Maarif Cemiyeti ve Kurd Hv Cemiyeti, Krt Kadnlar Teali Cemiyeti, Krt Milli Frkas kurulur. 1920lilerin ortasnda Seyit Abdlkadir ve yandalarn otonomiden yana uzlamac bulan ve bu nedenle Krt Teali Cemiyetinden ayrlan, ban Bedirhanilerin ektii Bamsz Krdistan yanls aydnlar Tekilat- Itimaiye Cemiyetini (TIC) kurarlar. Sz konusu bu cemiyetlerde, gazete ve dergilerde, alan, kurucu ve ye olan ok sayda Krt aydn ve yurtseveri olmutur. Bunlardan bazlar; Seyit Abdulkadir, Dr. kr Sekban, Babanzade Naim, Mehmet Ali Bedirhan, Ferit Fuat Paa, Babanzade kr, Mksl Hamza, Mevlanazade Rfat, Mehmet efik, Mehmet Mihri, Emin Ali Bedirhan, Mithat Bey, Bedizzaman Said-i Nursi, Dr. Abdullah Cevdet, erif Paa, Fuat Temo, Cerrahzade Memduh Selim, Kerkkl Necmettin Hseyin, Abdlaziz Baban, Mutkili Halil Hayali, Prof. Babanzade smail Hakk, Yusuf Ziya, Kemal Fevzi, Cemil Paazade Kadri (Zinar Silopi) ve Ekrem, Kogirili Alian, Dersimli Alir, Dr. Nuri Dersimi vs. Bu rgtlerin, ok sayda ubeleri ve binlerce yeleri olur. Bu heyecan dalgasyla Krt Teali Cemiyeti (KTC) dneminde bir geici hkmet kurulur. Kogiride bu hkmet adna bir bildiri yaymlanr. Hkmetin eyh-l slam da Mksl Hamza Beydir.[1] Batl bakentlerde, batllama desteiyle, Krtlerin ounlukta olduu, Erzurum, Van, Diyarbakr gibi vilayetleri kapsayan bir Ermeni Devletinin kurulacana dair plan ve pazarlklarn haberlerini alan Krtler, kendi davalarnn etrafnda birlemi; kendilerini Ermeni tehdidi altnda hisseden Krt aydnlar, varlklarn korumak arelerini aramlardr. Ksaca, batl devletler eliyle Bamsz Ermenistann kendi topraklarnda kurulaca endiesi ve Wilson Prensiplerinin tevikiyle Krt aydnlar, kurumlar (dernek, rgt, gazete, dergi vs.) Krdistana tanmlardr. Ancak modern bir rgtleme esasna dayal siyasi merkezilemeyi baaramadlar. Elbette bunun eitli nedenleri vardr. Krtlerin iinde bulunduklar geri koullar, gelimemi toplumsal doku, airetler aras dmanlklar gibi nedenlerle, Krtler kendi zgn yollarn yeterince izemediler, gl bir toplumsal hareketi yaratamadlar. Ayrca, blgede etkili olan ngilizler, Franszlar ve Ruslar (daha sonra Bolevikler), brakn Krtleri desteklemeyi, Krtlere kar tavr almlar veya zlem ve taleplerine kaytsz kalmlardr. Araplar iin sz konusu olan devletlerini kurma destei Krtlerden esirgenmitir. Krtlerin kendi konumlarndaki bu konjktrel yetersizlik ve d destekten yoksunluk, Mondros Mtarekesi sonunda stanbul Hkmetinin zayflamas, igal sonras oluan kaos ve siyasi boluk nedeniyle Krtler ksmen rgtlendiler ve glendiler; ancak Kemalist hareketin g kazanmas, abartlm Ermeni tehdidi, Krtlere ulusal haklarn tanyacaklar yolundaki vaatler ve usta manevralar sonucu, Krtler; gl, merkezi birleik bir ulusal hareket ortaya karamamlardr. Osmanllarn Rus cephesi knce Rus ordular, Krdistan kuzeydoudan igale balamlard. Bunu frsat bilen Ermeni direniiler, tedhi olaylarn, yakp ykma eylemlerini yapm; sivil Krtlere saldrm ve o zamana kadar i ie yaam, hibir problemi ve dmanl olmam olan Krtlerle Ermeniler arasndaki gvensizlii artrmtr. Bu gibi olumsuzluklar da Kemalist Hareketin manevra alann geniletmitir. 1915 ylnda karlan Tehcir Yasas (Padiah Ferman) srasnda ve Milli Mcadele yllarnda, Kemalist paalar, Krtleri yanlarna alabilmek iin Krt-Ermeni elikilerini youn biimde kullanmlardr. Bu ekilde de hem Ermenileri yok etmek hem de Krtleri merkezi ynetime balama arzusu ve hesabndaydlar.
http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/ Page 3 sur 16

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

Ermeni Tehcirini ve mezalimini yapanlar, ttihat ve Terakkiciler, Tekilat Mahsusa elemanlar, ceza evlerinden karlan ve su ilemeye yatkn kriminal ekipler ve onlarn etkiledikleri, Ermeni malna tamah eden az sayda cahil ve yoksul halktan insanlardr. Trk solu ve Kemalist yazarlardan etkilenen, baz Krt aydn ve yazarlar iddialarnn aksine, Hamidiye Alaylar (ki bunlar 1908den sonra Airet Alaylar adn alrlar) sadece Ermeni etelerinin saldrlarna ve nizami Rus ordusuna kar savamlardr. Hatta bu alaylara souk davranan Dersim Krtleri de Airet Alaylar ile birlikte blgeyi savunmulardr. leride Beytebap ve Ar Bakaldrsnn lideri ve Azad rgtnn Siirt ubesi bakan Yzba Ihsan Nuri de katlmt bu savalara. Ermeni tehciri projesi gerei zaten Ermeni genleri ve orta yallar daha nceden orduya alnm, ta ocaklarnda ve yol yapmnda grevlendirilmilerdir. Evlerinde kalan yal, kadn ve ocuklardan oluan bu zavall Ermenilere kar halktan herhangi bir saldr yaplmamt. Krt airet reisleri, eyh ve mollalar, beyleri ve aydnlar gibi airet alaylar da (bazlar hari) byle bir eyleme katlmadklar gibi bu tr eylemlerin, haksz ve byk gnah olduunu etraflarndaki insanlara sylemiler, saklayabildikleri Ermenileri saklamlardr. Bizim yamzdakilerin ounun anne ve babasndan duyduklar budur. Bu balamda Mele Selim Tan hac dn Halepte grt Ermeni Arifin babama hediye ve selamlarn da gndererek anlatt, Vartonun Kulan-Baskann iyapanik platosunda, 80 kadar Ermeni, elleri arkalarnda bal olarak ldrlmelerini beklerken, bundan haberdar olan Melekanl eyh Abdullah Efendinin, Ermenileri ldrmenin byk gnah ve su olduunu, slamiyette yerinin olmadn syleyerek mdahale ettii, hi olmazsa bir kann kurtulmasna sebep olduu, kurtulan bu ansl insanlardan birinin de kendisi olduunu sylemitir. Bir baka rnek, Rus ordusuna kar Palandken ve em Zorodaki arpmalara subay olarak katlan, daha sonralar Beytebap Isyann rgtleyen, Azad rgtnn lideri Cbranl Halit Bey, bu gerei daha o gnlerde fark etmi; Ermeni direniilerine ve Ruslara kar kazanlan bir zafer nedeniyle, subaylarn enlik yapt srada, yakn arkadalarna zntl bir halde, Bu gn, bir gn bizim de boazmz kesecek kllar biledik! dediidir.[2] Krt aydnlarndan Abdurrahman Bedirhan ve arkadalar Ermeni Tanak dergisinde yazlar yazmlardr. 1914te Bitliste ttihat ve Terakkiye kar gelien Krt syannn lideri olan Mele Selim, Ermenilerle yaknlama abas iindedir. Ayrca Kogirili Binba Mustafa ve Alir Beylerin tavrlar da bu yndedir. Krtlerin ulusal varln ve haklarn tanma vaatleri, Kemalistlerin bu srete ba vurduklar ikinci manevrayd. Mondros Mtarekesi sonucunda iktidarszlaan mparatorluk yetkilileri, ellerinde tek Mslman g olarak kalan Krtlere sarldlar ve zaman geldiinde geri alnmak zere birok vaatlerde bulundular. Hrriyet ve htilafn ileri gelenleri de bu anlayla stanbuldaki Krtlerden Seyit Abdulkadir, Mehmet Ali Bedirhan ve Mele Said-i Krdi ile Krdistana zerklik Anlamasn imzaladlar ve bu yreye atanacak olan valinin onay Seyit Abdulkadirden geecekti. Mustafa Kemal, 20-30 Ekim 1919da, Trk ve Krt delegelerle toplanan Amasya Protokolnde, kayda geen I. maddesinde Osmanl Devletinin dnlen ve kabul edilen snr, Trklerin ve Krtlerin oturduklar araziyi kapsar, Krtlerin rksal ve kltrel haklarn destekler. der. Bu belge Anadolu ve Rumeli Kuvayi Milliyenin anayasas, Erzurum ve Sivas Kongrelerinin ortak istemidir, ilerde de Trkiye Cumhuriyetinin atsn oluturacak TBMM bu karar stnde ina edilecektir. TBMM Bakan Mustafa Kemalin Sovyet Dileri Komiseri ierinin mektubuna, Meclis adna verdii cevapta Krdistan da dahil, dier blgeler iin de, uluslarn kendi kaderlerini tayin hakk var demitir.[3] Mustafa Kemal, 27 Haziran 1920de, kendi imzasyla el-Cezire Kumandanlna gnderdii talimatta ksaca Krtleri ngiliz ve Franszlarn propagandalarndan korumak iin, Krt vilayetlerini, el-Cezire Komutanl altnda birletiren ve direkt TBMM Bakanlna kar sorumlu Otonom Krdistan eklinde kurulsun demitir. Yine 1921de Kogiri Ayaklanmasnn ciddi bir boyut almas zerine, Krtleri yattrmak gayesiyle, Ar mebusu efik Bey bakanlnda bir Nasihat Heyeti gnderir. efik Bey kendilerine: Ben de Krdm, Krdistann istiklalini ben de istiyorum, zaten meclis bu haklar tanyacaktr, isyana gerek yok der, bunun zerine Krtler uzlarken, isyan vahi bir katliamla bastrlr.[4] Mustafa Kemal, Kogiri ve Mardindeki Mil Airetinin ayaklanmasn nlemek gayesiyle, kendisine bal ve dini etkinlii olan eyh Ahmet ensi bakanlnda bir heyeti grevlendirir. Eyll 1921de Bitlis ve Van yrelerine gnderir, buralarda eski Hamidiye Komutanlarndan Pirzade Bekirle grr. Sonuta bu ahsn TBMMne sunulan nerisi yledir: Otonom bir Krt devleti tannacak, hkmet yanls jandarma ve memurlar geri arlacak, toplanan vergiler blgeye tahsis edilecek, tutuklu olan Krtler salverilecek, 5 ylk grev sreli ve referandumla yenilenecek olan Krdistan valisi, Meclisteki Krtlerce nerilecektir. Otonom hkmetin merkezi, Krt ehirlerinden biri olacak ve 12 yelik Krt Konseyi olacak.[5] TBMM de 10 ubat 1922de yaplan gizli celsede Krdistann zerkliine Dair Yasa Tasars tartlm, 64 muhalife kar 373 oyla kabul edilmitir.(Ek.3)[6] Olsuna gre 64 ret oyu Krtlerindir, Krtler kendilerine verilen zerklik dzeyini yeterli grmediklerinden, ret oyu kullanmlardr. imdiye kadar anlatlan bu tespitler, ilerde de grlecei gibi, Kemalist hareketin gerekten hibir zaman Krtlerin kendi kaderlerini tayin etme dncesini tamadn ortaya karmtr; ancak Krt ulusal varln ve haklarn kabul eder gibi grnmesinin bir taktikten teye anlam tamad da bir gerektir. Bu taktii, Krt isyanlarn ve siyasi honutsuzluklarn bastrmada da kullanmtr. Nasl olsa ilerde Krtlerin sadk kalacaklar veya buna mecbur braklaca inancyla, imdilik ikna manevralardr. Bunu bazen uluslar aras diplomatik grmelerde durumu lehine evirmek, bazen gsz olduklar durumlarda Krtlerin desteini salamak amacyla yapmlardr. Tm bunlardan ama Krt ulusal
http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/ Page 4 sur 16

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

muhalefetini torpillemek, Krtleri, Kemalist hareketin destekisi durumuna getirmektir. Ayrca Kemalistler, Milli Mcadele diye adlandrdklar dnemlerinde, Krtleri arkalarna alabilmek iin Hilafeti koruma ve din birlii propagandasn yapmlardr. Mustafa Kemal, halifelii sahiplenerek gavurun elinde tutsak olan halifeliin kurtarlmas temasn ok youn kullanm, Halifelik makamn, Krtlerle Trkleri birletiren ortak ve nemli bir simge olarak gstermitir. Krt aydnlar, Kemalistlerin Krt ulusal varl ve haklaryla ilgili vaatlerine, bandan beri kukuyla bakyorlard. nk destek vereceklerini syledikleri Krdistann deiik yerlerindeki hak arama giriimleri ok kanl ve acmaszca bastrlyordu. 1919 baharnda, Cizre-Nusaybin yresinde Aliy Bat, 1920 yl yaznda Garzan blgesinde Ceml eto ile Viranehir yresinde Mil airetinin isyanlar kanl bir ekilde bastrlmt. En korkuncu ise Kogiride yaand. Bu tarz bastrmalar Krtleri rahatsz ediyor ve Kemalistlerin inandrcln ortadan kaldryordu. Bu duygular Meclisteki Krt mebuslara da yansyordu. rnein Erzincan Mebusu Emin Bey TBMM de bu konuda, Orada yle bir mezalim oldu ki tyler rperticidir! demitir. Krt mebuslarnn memnuniyetsizlikleri, Trkiye-Fransa arasnda yaplan Ankara Antlamasyla, Suriyenin Franszlara, daha sonra Musulun Ingilizlere braklmasn, nceleri Krdistann blnmesi eklinde deil de Krt airetlerinin ve topraklarnn blnmesi, ziraat ve ticari ilikilerine zarar verecei nedeniyle kar ktlar; ancak iki yl sonra Lozan grmeleri iin TBMMde bilgilendirme toplantsnda, Bitlis mebusu Yusuf Ziya Bey, Lozan heyetini iddetle eletirmi, yanln Ankara Anlamasyla baladn ve blgenin blndn sylemitir.

Kogiri Ayaklanmas
Kogiri, Sivasn Imral ilesinde bir Krt alevi blgesidir. Sivas-Erzincan arasnda, Kohisar, Zara, Imral, Suehri, Refahiye ve Kangal evresinde yaayan 40 bin nfusu ve 6 byk kabilesi vardr Kogirinin. Kogirili Mustafa Paann, Alian ve Haydar Bey (mraniye Bucak Mdr) adlarnda iki olu vard. KTC, Alian Bey ve Dr. Nuriye Kogiri ve Dersim blgelerinde rgt ubelerini kurma ve siyasi alma yapma grevleri verir. Bu almalardan haberdar olan Mustafa Kemal, Sivas valisi Reit Paa vastasyla, bunlarla grmek ister. Nuri Bey gitmez, Alian Beyle gren Mustafa Kemal kendisine, Ingilizlerin destekledii Bedirhaniler ve Cemilpaazade Ekrem ve Elaz valisi Ali Galibin, Sivas Kongresini basma planlarn ve Seyit Abdlkadirin Krdistan kurma planlarn syler, Erzurum Kongresi kararyla Krtlerin haklarnn verileceini, Sivastan da Alianla Nuri Beyin mebus olmasn teklif eder. Alian bu teklifi balangta kabul etse de Nuri Beyle grtkten sonra ikisi de bunu reddeder. 1921 yl balarnda, Kangalda Hseyin Abdal Tekkesinde, bata Cambegan ve Karmean olmak zere blgede Krt airetlerinin katlm ile bir toplant dzenlenir. Toplantda Sevrin uygulanmas, Diyarbakr, Van, Elaz, Dersim ve Kogiriyi iine alan bamsz bir Krt Devletinin kurulmas kararlatrlr. Temmuz 1921de, Msto komutasnda Zaran ulfa Ali Karakoluna, arkasndan adyan Airet Reisi Pa tarafndan Refahiyeye saldrlar olur. Mustafa Kemal, bir taktik ile, Alian Beyi Refahiye Kaymakamlna, kardei Haydar Beyi de mraniye Bucak Mdrlne tayin eder. Daha sonra Sivas yresinde Zalm avu lakapl, adyan Airetinden Hseyin Aa, Zaraya saldrr. Ayaklanmay bastrmaya gelen 6. Suvari Alay Komutan Halis Bey esir alnr ve kuruna dizilir. Subay ve erler tutuklanr. Alian ve Haydar Beyler direniilere yardmc olurlar. Krtlerin de Ermeniler gibi srlecekleri sylentileri halk arasnda yaylnca ayaklanma byr. Kemahta da halk kaymakam tutuklayp, ynetime el koyar. Ayaklanan airetler, Kohisar Celali Bucandan, TBMMye bir telgraf ekerek, Kogirinin zerk bir vilayet yaplmasn isteyip u dilekte bulunurlar: stanbul Hkmeti gibi Ankara Hkmetinin de Krdistann zerkliini tanmas, Mustafa Kemalin bu konuda acilen yant vermesi, Elaz, Malatya, Sivas ve Erzincan ceza evlerindeki tutuklularn hemen salverilmesi, blgeden askeri birliklerin ve hkmet memurlarnn geri ekilmesi. Bu muhtra, Dr. Nurinin babas brahim Efendi tarafndan kaleme alnr. Bunu takiben Bat Dersim Airet Reisleri adna TBMMye 25 Kasm 1921de u bavuruda bulunulur: Sevr anlamas gereince, Diyarbakr, Elaz, Van ve Bitliste bamsz bir Krdistan kurulmas, aksi takdirde bu hakk, silah zoruyla alacamz belirtiriz.[7] Alian Bey Ovack, Hozat, emigezekte airet reisleri ile toplantlar yapar. 45 bin milis kuvveti toplanr, bamsz Krdistan iin yemin edilir. Bu yemine Seyit Rza katlmamtr. Nuri Dersimi, eylemi yle anlatyor: nce Dersim yresinde Krt istiklali ilan edilecek, Hozatta Krdistan bayra ekilecek, Krt silahl gleri (milis kuvvetleri) Erzincan, Elaz, Malatya zerinden Sivasa gidecek ve Ankara Hkmetinden Krdistann istiklalinin tannmas istenecektir. Ayaklanmann bymesi zerine, Merkez Ordusu Komutan Nurettin Paa (Sakall) Genelkurmaya bir plan sunar. Topal Osmann Giresun Alayn da emrine alr. 11 Nisan 1921de emrindeki tm kuvvetleriyle ayaklananlarn zerine yrr. Byk ve kanl arpmalar olur. 17 Haziranda isyan bastrlr. Alian ve Haydar Beyler teslim olurlar. Baz airetler hkmetten yana tavr alrlar. Sakall Nurettin Paa ve Topal Osman bir bildiri yaymlayarak 272 ekyann l, 56 ekyann sa teslim alndn, 113 kyn yaklp ykldn bildirirler.[8]
http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/ Page 5 sur 16

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

Ermeni lideri Boos Paa, Paris Bar Konferansna 12 ubat 1919da, Ermenilerin tm Krdistan illerini kapsayan blgeyi istedikleri nerisini gtrr (Erzurum-Adanann dousu). Eski Osmanl Hariciye Nazr, Krt Sait Paann olu, Stocholm eski byk elisi erif Paa ise bu illerin Krtlere ait olduunu ve kendilerine verilmesini talep ediyor ve Krdistan corafyasn kapsayan bir haritay Konferansa sunuyor. stanbul Hkmeti gelien bu durumdan tedirgindi. 10 Temmuz 1919da, Sadarette hkmet yetkilileriyle Seyit Abdulkadir bakanlndaki Mehmet Emin Bedirhan, Mevlanzade Rfat, Yzba Emin ve Binba Avni Beylerden oluan heyet arasnda grmeler yaplr. Tartmalardan sonra da zerk Krt Devleti zerinde anlamaya varlr. Bu anlamaya gre Krdistan blgesine atanacak vali, Seyit Abdulkadirin onayndan geecektir. 20 Aralk 1920de Boos Paa ve erif Paa anlaarak ortak bir muhtra sunarlar. Bu muhtra zetle yledir: Ermeni ve Krt uluslarnn anlaarak, uluslarn kaderlerini tayin hakk ilkesi icab, byk devletlerden birinin korumas altnda, Ermenistan ve Krdistan devletlerinin kurulmasn, bizlere aydnlanma ve gelimede yardmc olunmasn, iki devlet arasnda topraklarn adil bir ekilde paylalmasn talep ediyoruz. Bu sralarda, Seyit Abdulkadir Van ve Erbil blgesinde yeeni Seyit Taha, eyh Mahmud Berzenci Sleymaniyede, Iran blgesinde Smko ve Trkiyedeki rgtler Trkiye Krdistannda zerk Krdistan almalar ierisindeler. Ermenilerin de ayn blgelerde hak iddialar vardr. Dolaysyla Ermeniler ile Krtler ve Krt liderler arasnda nasl bir anlama olacaktr? elikiler nasl giderilecektir? 23 Temmuz 1919da Erzurum Kongresi toplanmtr. Kongrede Mustafa Kemal yle syler: Elaz valisi Ali Galip, ngiliz binbas Noel, Bedirhanilerden Kamuran, Celadet ve onbe kadar Krt atls, Malatya Mutasarrf Bedirhanilerden Halil Rahmi Bey tarafndan karlanm. Bunlarn gayesi Rvan Airetinden silah alarak bir Krdistan kurmakt. Daha sonra askeri hazrlklar balaynca Ali Galip, Halil Rahmi, Hac Kadir Aa Halepe kaarlar. Binba Noel de Rvan Airetine snr. 1922 ylnn ikinci yarsnda Kemalistler artk Anadoludaki zaferlerini garantilemi, Krtlere ihtiyalar kalmamtr. Musulu ngilizlerden almay gzleri kesmediinden, biraz daha petrol geliri salama ile meguldler. Aksine bir hareket, Sleymaniye blgesinde 1918lerden beri egemenliini srdren eyh Mahmud Berzencinin gl ulusal hareketinin, Trkiye iine tanas ihtimalini yaratrd. Bitlis mebusu Yusuf Ziya Bey 6 Mart 1923te, TBMMnin gizli oturumunda: Musulun Krt tarihinde nemli bir yeri vardr. Bir insan ikiye blmek nasl mmkn deilse, Musulu da Trkiyeden ayrmak mmkn deildir. demiti. Ergani Mebusu Emin Bey de Musulu satyorlar! demektedir. Kogiri syannn bastrlmasndan sonra Krt ulusal hareketi 1924 ylna kadar suskunlua girer. Bu arada Gney Krdistanda eyh Mahmud Berzenci, Dou Krdistanda Simko syanlar devam ediyordu. Milli Mcadele diye adlandrlan yllarda, Krtlerin bir ksmnn Kemalist hareketin arkasnda toplanmasna neden olan belli bal etken, sre iinde ortadan kalkm ve Krtlerin Kemalistlerden uzaklamasna neden olmutur. Krt aydnlarnn, Kemalistlerin Krt ulusal varl ve ulusal haklarn tanma konusunda verdikleri szlere ilikin mitleri ve gvenleri kalmamtr. rgtl Krt glerinin bandan beri Kemalistlere gvenleri yoktur. Kemalistler bir yandan manevralarla Krtleri yanna ekmeye alrken, dier yandan Krt rgtlln ortadan kaldrmaya alyorlard. Karar verme noktasna gelinmitir artk: Ya Kemalistlerin anti-Krt tasarruflar karsnda sessiz kalnacak, boyun eilecek ya da bunun karsnda direneceklerdir; Krt ulusal varl ve haklar savunulacaktr. Krt yurtseverlerinin ou gelinen noktada, bamszlk dncesini benimsemi ve AZAD rgt, bamszlk dncesinde olanlar tarafndan kurulmutur.

Azad rgt

1925 Ayaklanmasnn, eyh Sait Hareketi olarak anlmas, ayaklanmann rgtl bir faaliyeti olduu realitesini gz ard etmek olur. Aksi halde kapsaml ve doru bir tahlil yaplamaz. Ayaklanmann arkasndaki Azad (Krdistan Istiklal Cemiyeti) hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr. Bunun birka sebebi var: Resmi belge ve kaytlar gizlidir. Yakn tarihte Krt sorunu yasak emberine alnm, yeterince aydnlatlmas nlenmitir.[9] Mahkeme tutanaklar magazinletirilmi, bir ksmna TBMM arivinde ulalsa da veya bir ksm aklansa da esasen Azad kadrolarnn yarglandklar ve idama mahkum edildikleri Bitlis Harp Divannn mahkeme tutanaklar alnan bir kararla Genel Kurmay zel Arivine kapatlarak, ulalmas engellenmitir. Mahkemelerde Azad rgt adna ciddi bir siyasi savunma yapld, ama ve ideolojisinin tanmland konusunda gl bulgular ve anlatmlar vardr. Trkiye Cumhuriyetinin, byle bir gemiin Krtlere bundan sonra kan ve deneyim tamasn istemedii kesindir. Devletin, Bitlis mahkeme tutanaklarn gzlerden uzak tutmas bu adan alacak bir durum deildir. Neden resmi gr, Kogiri Hareketine Alian Bey Hareketi, Dersim Hareketine Seyit Rza Hareketi demez de 1925 Krt Ulusal Direnme Hareketine eyh Sait Hareketi der?[10] Bu hareketin ismi ve nitelii Genel Kurmay Bakannn teklifi (30 Haziran 1925 tarihli yazs) ve Bakanlar Kurulu Karar (3 Mays 1925) ile isyann i ve d basnda bir milli hareket olarak yer almasnn milli karlarmza uygun olmad, bu nedenle hareketin irtica-i (gerici), yerel bir hareket olduu eklinde adlandrlmas karar alnyor, hareketin ismi ve nitelii bu yntemle askeri emirlerle belirleniyor. Hareketin ad eyh Sait syan ve nitelii ise irtica hareketi oluyor.
http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/ Page 6 sur 16

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

Azad rgtyle ilgili bilgi noksanlnn bir dier nemli sebebi de Azad rgtnn zaten illegal ve gizli olmasdr. rgt emas ve yelerinin kimlii, rgtn tz gizlidir. rgt beer kiilik localardan oluuyor. Her locadan ancak bir kiinin, dier locadakileri tanyabildii, yelerinin isim ve rtbelerinin gizli olduu, rgte yeminle girildii, bu yeminin ok ar, dnlmesinin ok zor olduu bilinir. Ad Krdistan stiklal ve stihlas Cemiyeti olup, Krdistannn bamszln hedefler.[11] Btn bu gizliliklere ramen, Sovyet belgeleri, Fransz ve ngiliz arivleri, TBMMde yaplan gizli oturum zabtlar, mahkeme zabtlar, Azad rgt mensuplarnn hatralar ve anlatmlar ile 1925 isyanlarna katlanlarn veya yaknlarnn yani hadisenin canl ahitlerinin anlattklarndan Azad rgtyle ilgili ok ey bilinmektedir. rgtn tzn bilmesek bile, pratik tekilatlanma bilgilerine sahibiz. rnein Zinar Silopi anlarnda yle yazar: Erzurumda bulunan rgt merkezinden ald talimat zerine, Krdistann eitli yerlerinde yaygnlatrma grevi stlenen Mulazm smail Hakk aweys, Diyarbakra uramt. Burada ben Cemil Paazade Ekrem ve Kasm, Dr. Fuat, Dava vekili Mehmet Efendi (Hac Axt-Bav Tjo) ve dier arkadalarla rgtn ubesini atk Erzurumla ilikimizi ifre ile elden, Dara Hn (Gen) ube Bakan Tayip Ali ve ayn zamanda parti sekreteri araclyla yapyorduk

Azad rgt Ne Zaman Kuruldu

Baz kaynaklar rgtn kuruluu olarak 1921, bazlar 1922 ve bazlar da 1923 yln gsterir. Robert Olson, 1921 ylna dikkat ekip, yabanc bir lkede veya stanbulda deil airet reisleri ile eyhler arasnda i birliinin olabileceini ispatlayan ilk ulusalc Krt Cemiyeti 1921 ylnda Erzurumda kurulduunu syler.[12] Garo Sason de 1920li yllara iaret ederek, Azadnin kuruluunu zetle yle ifade eder: Krtler, slam olmalarnn ve daha nce Trklere yapm olduklar yardmlarn artk ie yaramadn tam aksine Trk milliyetilii tehlikesinin kendilerine yneldiini anlayarak 1920 yl Kasm aynda Cbranl Albay Halit Bey, Bitlis Mebusu Yusuf Ziya ve Kemal Fevzi Beyle ynetimde bir i rgt kurmaya yneldiler. Bu rgt kurulduktan sonra ksa bir sre iinde kk salarak birka ylda btn Krdistan sard. Olaya resmi grle bakan Prof. Aybarsa gre, Azad kadrolar, eylemlerine Birinci Dnya Sava sonunda Cbranl Alb. Halit Beyin blclk faaliyetleriyle balad. erif Paa Pariste Krt delegesi olarak 1 Mart 1920de Bar Konferansna bir Krdistan haritasn ve isteklerini sundu. Bu konuda Ermeni delegesi Bogos Paa ile anlat. Sevr Antlamas, Krtlere baz imkanlar tanynca, Halit Bey, KTC Bakan Seyit Abdulkadir ve Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Beyle iliki kurarak Milletler Cemiyetine gitmek istedi. Bruinessen Trkiyede 1923te Azad rgt kuruldu. rgt daha nceki rgtlerden farklyd, Merkezi 8. Kolordunun bulunduu Erzurumda idi. rgtn kadrosunu deneyimli askerler oluturuyordu. Merkez yneticilerinden Halit Bey, dzenli orduda albay rtbesinde, Milis kuvvetleri iinde byk saygnla sahip, ulusalc bir insand. Yusuf Ziya Bey, Bitlis Millet vekiliydi, bu nedenle phe ekmeden gezip temaslar kurabiliyordu. diyordu. Dnemin tanklarndan ve Azad rgtnn en faal yneticilerinden olan Mlazm Ismail Hakk aweysin Troak-1925 Aralk saysnda yaymlanan ve Garo Sason tarafndan aktarlan yazsnn zetle bir blm yledir: Trklerin devaml hcumlarna maruz kalm olan ve onlarn yok etme siyaseti altnda inlemekte olan Krt ulusu nderlerinin etrafnda topland, Cbran Airetine mensup Albay Halit Beye Krt halknn haklarn isteme ve elde etme grevi gvenle ve oy birliiyle verildi. Halit Bey ilk kez 1920 Ekiminde gizli olarak merkezi Erzurumda bulunan Krdistan Bamszlk Komitesini kurdu. Komite birka ay iinde Krdistann birok ehrinde ubeler aarak halka yayld. Dersimlilerle irtibata geildi. Ve Komitenin ilk ii Krte yaynlar yapmak oldu. Krte kitaplar yaymland, szl edebiyat rnlerini toplama faaliyetlerine geildi. Komite ayrca airet reisleri ulema ve eyhlerle irtibat kurmakla kalmad, Krt renci, subay ve memurlarla da ilikiler kuruldu.

Azad rgt Kimlerden Oluuyordu?

Aslnda rgtn tzk ve ye listesinin yazld defter 20 Aralk 1924 tarihinde Halit Beyin tutuklanmasndan hemen sonra, amcas ve Cbran Aireti Reisi smail Aa tarafndan Erzurumdan getirip ve ele gemesin diye Varto-Karkarut kynde tandrda yaklr (M.E.S.). rgtn yelerinin ismini gsteren en geni liste ngiliz belgelerinde bulunmutur. Robert Olson bunlarn kaynan Beytuebap syanndan sonra Iraka kaan ve orada ngilizlerle ilikiye giren Krt subaylardan Ali Zeki, smail Hakk, hsan Nuri, Tevfik ve Ahmet Rasim Beylerin verdikleri bilgilere dayandrmaktadr. Buna gre rgtn 23 ubesi var. Bunlar Diyarbakr, Siirt (9 ube) stanbul, Dersim, Bitlis (2 ube) Kars, Hns, Mu, Erzincan, Malazgirt, Van (Beytuebap dahil 7 ube). Bu listede Mu ve Erzincan ubelerinin ye isimleri yok. rgtn Sekreteri Tayip Alidir. rgt heterojen bir yapya sahiptir. yeleri ve yneticileri, Krt hakim snflarnn her kesiminden insanlardan ve yurtsever Krt aydnlardan oluuyordu. Krt stiklal Cemiyeti (Azad) 1923 ylnda Erzurumda u yelerden oluuyordu:[13] ERZURUM: rgtn Bakan Miralay Cbranl Halit Bey (Mstahkem Mevki GarnizonPage 7 sur 16

http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

Komutan), Kaymakam Kk Kazm Bey, Miralay Kk Rauf Bey, Hac Dursun Bey, Hns Kaymakam Arif Bey, Abdullah ve Aslan Beyler (ikisi kardetir). STANBUL: Seyit Abdulkadir, Av. Abdurrahim KARS: Yzba Tevfik Bey BEYAZIT: eyh Ibrahim MALAZGIRT: Hayderanl Kr Hseyin Paa (ube Bakan) VARTO: Miralay Hasenanl Halit Bey (ube Bakan) HINIS: Yzba Reit Bey, Rt Efendi (ube Bakan) MU-BITLIS: Eski Millet Vekili Yusuf Ziya Bey, Binba Hac Hasan Bey, Abdurrahman Aa (rnakl, halen Siirtte hapis) VAN: Molla Abdulmecit Efendi (Said-i Kurdinin kardei) Binba Arif Bey ve kardei Ali Bey (emski Aireti) Sadun Bey (Karahisar, Hasaran Airet Reisi) SIIRT: Yzba Ihsan Nuri (Bitlisli, Cibranl Airetinden) Hac Abdullah Efendi, Dervi Bey (Gmrk Mfettii), Kaymakam Rezzak Bey, Emekli Miralay Veis Bey. IRNAK: Sleyman Aa (ube Bakan ve Hac Bayram Aireti). CIZRE: Hac Dursun Efendi, Abdulhavap Efendi, Abdulmutalip Efendi (Silopi Nahiye Mdr). DIYARBAKIR: Cemil Paazade Ekrem (ube Bakan), Dr. Fuat Bey, Abdulgani Bey, Dersimli Dr. Nazm Bey, Binba Mustafa Bey, Kaymakam Adnan Bey. MARDIN: Hac Kadir Efendi, Dersim Kaymakam Kadir Bey (6. Alay Subay). ERZINCAN-HARPUT-DERSIM: Kangozade Ali Haydar (ube Bakan). BITLIS EVRESI: Hac Musa Bey (Hayti Airet Reisi ve Erzurum Kongresi yesi) Cemil eto, eyh Selahattin, Mustafa Aa ve oullar (Garzan Aireti). VAN EVRESI: Karavilli Lezgin Aa (Ertui Aireti) ve kardei Ebubekir Aa, Ismail Aa, (Gevdan Aireti) Umer Aa (Merusi Aireti), Ismail Aa (Simko-kak Aireti), eyh Abdurrahman Efendi (Bervasi Aireti), ahin Aa, Yahya Aa (Jirki Aireti), Yakp Aa (Eruh Aireti). IRNAK EVRESI: Alikan Aa, Abdurrahman Aa (Hac Bayram aireti), Sleyman Aa, Umer Timur Aa (Batman Aireti), Arif Aa, eyh Tahir (Batman Aireti). MARDIN EVRESI: Remo Aa (Zengerdli), Eyp Bey (Milan Aireti), Isa Aa, Ibrahim Aa (Dekui Aa), brahim Paa (Milan Airet Reisi).[14] Azad rgt, Krdistanda geni apl bir faaliyet yrtmtr, Krdistan topranda domu Krdistanda alm ve rgtlenmitir. Bu nedenlerle de KTC gibi (Istanbul merkezli) rgtlenmeden farkldr. rgtn gc konusunda, Olsona gre bu rgt Mu- Malazgirt-Bitlis blgesinde be bin (Hasenan, Zrkan ve Cibran), Botan blgesinde 2000-3000 kiiyi silahl harekete katabilecek duruma gelmitir. Ayrca rgtn ordu iinde de byk bir g elde ettii ve etkin olduu aktr. Diyarbakrda 7. Kolordunun %50sinin Krt olduunu ve kendilerini destekleyeceklerini umut etmilerdir. Nitekim Beytuebapta 18. Alayn nerdeyse yarsnn isyana katlm olmas, rgtn ordu iinde ciddi bir gcnn olduunun gstergesidir. Musulun ngilizlere terk edilmesi kararlatrldnda artk Krtlere ihtiya kalmamas ve 29 Ekim 1923te Cumhuriyetin mevcut biimi ile ilan Kemalistlerin, yolun bandayken Trklerin ve Krtlerin ortak vatan diye tanmladklar vatan artk yalnzca Trklere ait olduu tescil edilmitir. 1924 Anayasasnda Trke tek resmi dil ilan edilmi, Krte yasaklanm, Trkiye ahalisi Trk olarak ilan edilmitir. 1924 reformlaryla da aslnda Krtlerin eski statlerine son vermek, ok uluslu bir yapy, Trk potasnda eritmek, ttihat ve Terakki zihniyetiyle tek ulus haline getirilmek gayesi gdlmt. Devlet kendi okullarnda Krt ulusal kimliine dman bir eitimi gen dimalara yerletirmek iin, ibadet ve eitim dili Krte olan dinsel kurumlar ve medreseleri kapatyordu. Medreselerin zerk kurum olmas, devlete dlanmlk duygusuyla kendini yok edecek olan devlet eitiminden kendisini korumu, Krtlkle bulumu Krt edebiyatnn domasna ve gelimesine yardmc olmutur. Medreselerde okuyan feq ve mezun olan melelerin, bu nedenlerle kendilerini inkar etmeyen yurtsever insanlar olmas, vaaz ve ibadetlerinin Trkle engel olmas nedeniyle, yerlerine daha sonralar imam hatiplilerin getirilmesine neden olacaktr. Daha nceleri Kemalistlere yakn duran tarikat ve medrese erbab, Krdistan alan, bu zerk kurumlarn ipini eken Kemalistlerden kam, Azad rgtne akmtr. Trk nderliinin Krtlere ilikin politikalar, Cumhuriyetin ilanndan nce ok farklyd. Amasya protokolnde Trklerin ve Krtlerin ortak vatan, rknn ve kltrnn korunaca ve her frsatta Krtleri ven M. Kemal ve Lozanda Sadece Trklerin deil Trklerin ve Krtlerin temsilcisiyim diyen nn smrge politikalarn yelemilerdi. Bedelini, lkelerini igal edenlere kar kanlarn dkerek savaan Krtler, kendilerine vaat edilen haklarn alamayacaklarn ve Cumhuriyetin bu umutlarn karlayamayacan grdler.

http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/

Page 8 sur 16

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

Azad rgt bu nedenlerle bir ayaklanmay balatma hazrl iindeydi. Devlet, Krdistandaki hareketlilik ve hazrlklara kar havu ve sopa taktii kullanm, Krtleri kazanmak iin Austos 1924 tarihinde Diyarbakrda Trk-Krt kongresi yapmtr. R. Olsona gre Krt younluklu blgelere zel bir ynetim ekli, genel af, Krtlere kredi, be yllk askerlikten muafiyet vs. vaat edilecek, Trkiye hkmeti bu vaatlerini yerine getirecektir. Krtlerle Hkmetin, Musul sorununun zmne destek verecek benzer bir toplant da Cizrede yaplr. Sopa taktii de Nasturiler zerine bir askeri hareket dzenleme plandr. Nasturilerin 1. Dnya Savanda bamsz bir yurt edinme abalar olmu bu konuda Ingilizlerden destek sz alnmt. Devlet Nasturilere saldrmakla, Musul meselesi zlmeden, bunlar snr d ederek, Ingilizlerin bunlar kullanmasna engel olmak, Krt-Nasturi atmasndan istifade ederek Krtleri yanlarna ekmek (Ismail Simko kkrtlarak, Nasturi Lideri Mar amn ldrtlr.) amalanr. Ayrca Trk Devleti, blgede kontrol salamak, ihtilalc faaliyetleri bastrmak uluslar aras alanda insiyatifi elinde tutmak iin blgeye asker ymak taktiini yrtmek istiyordu. Trkiye hkmeti, bu antlama maddelerinin hibirini yerine getirmez. Azad, buna hazrlkldr. Genel ayaklanmaya karar verir ve hazrlklarn hzlandrr. Ayaklanmada dini motiflerin de ulusal motiflerin yannda ne karlmas kararlatrlr. imdiye kadar devlet tarafndan istismar edilen ve kendilerine kar kullanlan din silahn, bu kez kendileri kullanacaktr. Hadisenin snmakta olduu yaplan ihbarlardan da anlalmaktadr. rnein Gen eski mebusu Hamdi Beyin ektii telgraflar, zetle: Krt ileri gelenleri, Musul meselesi yznden galeyana gelmiler, Malatyadan Zahoya kadarki alanda muhtar bir Krdistan kurma istekleri var. Vanl Seyit Taha, Seyit Abdulkadir, aki Hamza, Simko, Bedirhaniler, Kemal Fevzi, eski mebus Hasan Hayri, Miralay Cibranl Halit Bey, Mulu Hac Musa Bey, Palo ve Gen blgesinden eyh erif, Dersimden Seyit Rza, Bitlisten eyh Selahattin, Cemil eto ve Hanili Salih Bey bu iin iindedirler.

Beytuebap syan
Nasturiler, 7 Austos 1924te Hakkari valisi ve beraberindekilere, Hangediinde saldrarak bir binba ve 3 eri ldrrler, valiyi de esir alrlar. Bunun zerine evre illerden buraya birlikler kaydrlr. Bu birliklerden birisi de rnakta bulunan 7. Kolordu 2.Tmene bal 18. Piyade Alaydr. Bu alay Azad asndan nemlidir. nk bu alayda Azad rgt mensubu ok sayda subay ve er vardr. rnein Komutan yaveri Temen Ali Rza rgt merkez yesi ve ayn zamanda Yusuf Ziya Beyin kardeidir. Yine burada bulunan Yzba hsan Nuri, rgtn Siirt ubesi bakandr. rnaktan Beytuebapa nakledilen 18. Piyade Alay, olay yerine vardnda alay yaveri Temen Rza aabeyi Yusuf Ziya Beyden bir telgraf alr. Telgraf, isyannn balatlmas eklinde deifre ettiinden 34 Eyll gecesi isyan balatr. Yusuf Ziya Bey daha nce Mu ovas kylerinden Vartinste Beytuebap grubunun 6 Eyllde firar edeceini Van ve Siirti basacan sylemitir, (R.Hall S.73). Bu da hareketin daha nceden planlanm olduunu gsterir. Azadnin Trkiye Krdistannda bir dizi bakaldr plan mevcuttur. nk daha sonra Diyarbakr Istiklal Mahkemesinde Savc A. Sreyya, Bitlisten sz ederek eyh Saide yle syler: Cbranl Halit Bey ve Yusuf Ziya size isyan iin teklifte bulunmu, Bitlisteki cephanelii ele geireceklerinden sz etmilerdi. Demek ki ilk kta yenilgi olmasayd benzer eylemler tekrarlanacak, ikinci aamada kurtarlm topraklarda bir ulusal hkmet ilan edilecekti. ifreli haberleme Azadnin ska kulland bir yntemdir. Diyarbakr stiklal Mahkemesinde ifadelerden biri yledir: smail Hakk aweys, rgt lideri Cibranl Halit Beye yollad telgrafta Halepte Bozo Bekiri Necmi Beye taktim ettim, buradaki ticaret ubelerini himaye etmesini rica ettim. Vaat aldm. Buradaki Bozonun Krt, Necminin Fransz olduu ifreli olarak belirtilmitir. Sonuta, telgraflarn yanl deifre edilmeleri veya iletiim eksiklii nedeniyle bu alayda grevli drd subay (Yzba hsan Nuri, Vanl Temen Hurit, Temen Rasim ve Temen Tevfik), toplam 350 asker 10u otomatik 380 tfek, erzak ve mhimmat da beraberlerinde alarak firar etmiler. Albay Reat Hall, olay sradan, ancak byk bir firar eylemi gibi tarif etse de nn Trabzonda bulunan Cumhurbakan M. Kemale sunulan raporda Van, Mu, Bitlis ve Siirte tertiplenmekte olan daha geni apl bir ayaklanmann paras olarak ele almaktadr. Bu olayla ilgili olarak Ihsan Nuri, O zaman Azad Komitesinin bilgisi dahilinde, Krdistann bamszl iin balatt isyan yenilgi ile sonulannca Temen Rza, kardei ve damad tutuklandlar. ( . Nuri 92.S.55-56) O dnemin nemli ahsiyetlerinden Zinar Silop, syann o tarihte balamas deifrasyon hatasndan deil, Yusuf Ziya Beyin ahs tasarrufuyla Bitlis ubesinin kararndan olmutur. Diyarbakr ube Bakan Ekrem Cemil Bey, olay Yusuf Ziyann hayalperest ve takn kiiliine balamaktadr. En nemlisi, Temen Ismail Hakk aweyse (Cbranl Halit Beyin yannda alan 3 subaydan biri olan aweys, rgtn ifrelerini kullanan, Suriyede Franszlarla, Irakta ngilizlerle gren, yabanc dil bilen bir kiidir), gre de bu isyan Azad merkezinin istek ve emirlerine zt olarak Bitlis ubesince balatlmtr. R. Olson, Beytuebap Isyanndan sonra Iraka kaan ve ngilizlerle gren Krt subaylarn Ali Zeki, Ismail Hakk, Ihsan Nuri, Tevfik ve Ahmet Rasim olduunu syler. Bunlar ngilizlerle yaptklar analizlerden, Azad mensuplarnn, gerekletirilen Nasturi Hareketinin anti-Krt karakterini anladklarn sylerler. Krtlerde dinsel fanatizmi krklemek ve Nasturi mallarn yamalamak, bununla da Azadnin blge Krtleri arasndaki etkinliini glgelemek, Krtleri ngilizlerle kar karya getirmek planlar vard. Nasturilerin ii bitirilince srann kendilerine geleceini anlamlar ve buna isyanla cevap

http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/

Page 9 sur 16

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

vermilerdir. Beytuebap syannn fazlaca dikkat ekmemesi iin resmi tarih yazclarnn bu isyan, eyh Said syan gibi ngilizlerin kkrtmas, irticai gibi karalamalarla lanse edemeyeceinden, ulusal, sekler ve geni apl olan bu askeri hareketi ancak gzden karmak, nemsizletirmek istemitir. Bu nedenle Trke kaynaklarda pek yer almamtr. Trk tarih yazm, Krt ulusal bilincinin olumasn nlemek, zayflatmak iin Krtlerin her zaman emperyalistlerin kkrtmasyla hareket ettiklerini yayarak, gemilerine kar utanma ve aalanma duygular yaratmak tezlerini ileri srer. Oysaki, Azad rgt tm abalarna ramen, hibir emperyalistten hibir yardm almamtr.

syann Bastrlmas ve Sonras

syanclarn hedefi 18. Alay ve bol miktarda silah ve mhimmat ele geirerek evre airetlerinin katlmyla kurtarlm bir blge kazanmakt. Bu blgedeki 8 byk airetin reisleri Azad rgtnn yesiydiler, buna ramen katlmn az olmas her halde bunlarn haberi olmadan Yusuf Ziya Beyin ii aceleye getirmesinden olsa gerek. Bununla ilgili olarak, Diyarbakr Azad ube bakan Ekrem Cemil Byle nemli ve byk bir olayn ncesinden, nasl Diyarbakr gibi byk ve nemli bir ubenin haberi olmaz? demiti. nce telgraflara ilikin, Yusuf Ziya Beyin kardei Ali Rza, Bahattin ve damad Faik, sonra Mu-Bitlis yresinde etkin Hac Musa Bey tutuklanr. (Bitliste) Soruturma derinletiinde, olayn basit bir firar olay olmad, arkasnda Cbranl Halit Bey ve Azad rgtne kadar uzanan geni apl bir isyan plan olduu anlalr ve tutuklanmalara balanr. syanc subaylardan Yzb. hsan Nuri ve 4 arkada, Iraka giderler ve orada ngilizlere snrlar. Daha sonra, Hoybunun grevlendirmesi ile Ihsan Nuri Ar syann ynetir. Yusuf Ziya Bey, Erzurumda 10 Ekim 1924te yakalanr, bir mfreze refakatinde Hns-Varto-Mu zeri Bitlise getirilerek tutuklanr. Daha sonra Cbranl Miralay Halit Bey Erzurumda bir sredir gzetim altnda bulunduu evinden Sarkamta levazmdaki bir yolsuzluu tetkik etmekle grevli olduu sylenerek alnr. Patnos zeri Bitlise getirilir ve Divani Harpe tutuklanr. Bu srada Bitlis Valiliine 2. Frka Komutan Kazm Paa (Dirik) getirilmiti. Vali, Bitlis evresini emniyete almak iin nce tutuklu olan Hac Musa Beyi serbest brakr, Norin tekkesinden eyh Alattin ve Hizanl eyh Selahattinin isyana katlmasn engeller. Bundan sonra, Hasenan Airet reisi Miralay Halit Beyin, Zirkanl Kerem Beyin (Kerem Kolaxas) ve eyh Said Efendinin tutuklanmas abalarna girer. Bu olaylar nedeniyle eyh Saidin ifadesinin alnmas gerekmektedir. Erzurum vilayetinin yazs zerine, Hns Kaymakam Maksut Bey, yal ve hantal diyerek ifadesini alr ve serbest brakr. Bu srada eyh Said Efendiye, Bitlis Divan Harpte tutuklu bulunan Cibranl Halit Beyden haber gelir. Halit Bey, kendisine Hareketin bana gemesini, kendini ele vermemesini, halkn arasna girerek, ileri gelenlerle grmesini, halkn uyandrlmas ve birliinin salanmas iin almasn ve acele etmemesini rica eder. Bu haber zerine eyh Said Efendi, Hnstan ayrlarak 1925 Krt Ulusal Bakaldr Hareketine adm atm olur. Isyan 13 ubat 1925te Piranda patlar. 15 Nisan 1925 gn, eyh Sait ve yanndakiler VartoAbdurrahman Paa Kprsnde yakalanr. Ve 28 Haziran 1925 gn, Diyarbakr ark Istiklal Mahkemesince 46 arkada ile birlikte idam edilir. Beytebap Isyan, Krt tarihinde nemli bir yere sahiptir. Bu hareketten sonra hem iktidar cephesinde, hep de Krt kesiminde olaylar hzlanmtr. Azad rgt, ayaklanma merkezi olarak Botan semitir. Daha sonra merkez, kuzeye kayd, Piranda balad. Diyarbakr-Elaz-Malazgirt merkez olarak geliti. Devletin ok ciddi caydrc nemler ve basklar sonucu Botandan ayaklanmaya ciddi bir destek verilmedi. Daha sonra bu blgeden de ayn nedenlerle, Ar ve Dersim isyanlarna da katlm yeterince olmad grlecektir. nemli bir sonu da udur. syana nderlik yapan kadronun ideolojik ve siyasi yaps deimitir. Azad rgtnde iki kanat mevcuttur. 1rgtn modernist kanad: Bunlar modern okul eitiminden gemi mektepli ve ehirli kadrolardan olumutur. Avrupai fikirli, milliyeti, sekler/laiklikten yanaydlar. Dine kar lml, uluslar aras diplomasiye nem veren, demokrat insanlard. Gazete ve dergileri olan, rgtl hareket iindeydiler. 2rgtn geleneksel dinci kanad: Krdistann geleneksel, yerel yaplarnn etkisinde olan, airet, medrese, tarikat erbab ideolojisi slamiyet olan ahslardr. Bunlarn lml-modernist evrelerle dayanmalar vard, modern rgtlenmelerden fark, uluslar aras diplomasiye fazla ilgi duymuyorlard. Azad rgt, geleneksel Krt yaplanmalarn aan, daha ok lml modernist kanada itibar ediyordu. Bu kanat, sadece kuruluuna damgasn vurmamt, Beytuebap Isyanna kadar, rgtn denetimini elinde tutmutur. Cbranl Halit Bey, Yusuf Ziya Bey, Kerem Kolaxas, Hasenanl Halit Bey, Azadnin Bingl ube bakan ve sekreteri Tayip Ali Bey, rgtn merkezi ve kurucu kadrolarn oluturan Erzurumdaki subaylar, Siirt ube bakan Ihsan Nuri, Diyarbakr ube bakan Ekrem Cemil, Zinar Silopi, Dr. Fuat, Hac Ahti, Dara Hnli Salih Bey, Kemal Fevzi, smail Hakk aweys bu gruptandlar.

http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/

Page 10 sur 16

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

rgtn kurulu insiyatifi modernist kanatta idi, geleneksel kanada mensup ahslar rgt saflarna ekenler de bunlard. rgt saflarnda var olan eyh ve din adamlarnn, youn bir ekilde Azadye akmalar, daha ok 1924 dinsel reformlarn sonuna denk gelir. Azad bu tepkileri, ulusal kanada aktmasn bilmitir. Geleneksel kanadn en nemli isimleri eyh Said Efendi, eyh Abdullah Efendi, eyh erif Efendi benzeri insanlar 1924 yaz boyunca ulusalc saflara kazanlmlar ve Azad evrelerinde yerlerini almlardr. Beytuebap syannn yenilgiyle sonulanmas ve liderlerinin tutuklanmas, lml modernist kanadn insiyatifinde gelimekte olan Krt ulusal hareketinin nderlii, geleneksel dinci kanadn eline gemesine neden olmutur. lerici kanadn ynetici kadrolar tutuklannca veya yurt dna kanca ynetim tamamen eyhlerin eline gemitir. 1924 Eyllndeki isyan, subaylar, memurlar, mektepliler ynetirken, 6 ay sonraki 1925 syannn btn cephelerine eyhler komuta etmilerdir. Asl mimarlar sekler, modernist kanat olmasna ramen, onlarn etkinliklerinin kaldrld bir ortamda, eyhlerin mecburiyetten bu grevi stlenmeleri, bu hareketin ulusal karakterinin reddi anlamna gelmez. Aksini iddia etmek, sreci ters yz etmektir, demagoji dir. Devlet, Cumhuriyet tarihi boyunca meydana gelen direnileri zellikle irtica, ekyalk ve blgesel geri kalmlk olarak ilan etmi, literatrnde Krt sorunu olmad iin, etkin siyasal yan gizlemitir. syan baladnda tekrar babakan olan nn syan deerlendirirken dikkatli olmak, herhalde milli bir hareket kabul etmek gerekir demiti. Ancak Diyarbakr stiklal Mahkemesi Bakan karar konumasnda zetle; kiminiz hasis ahsi menfaatlerinize bir zmreyi alet, kiminiz ecnebi kkrtmasn siyasi hrslarn rehber ederek, hepiniz bir noktaya, yani mstakil Krdistan tekiline doru yrdnz der. Heyeti sabka iin de, Gya dini ve er-i ve fakat herhalde, mstakil bir Krdistan hkmeti tekil ve tesis eylemek maksad ile sylemitir. Resmi ideolojinin mimarlarndan Cumhuriyet Gazetesinin Bayazar Yunus Nadi de Ar direnii iin, zetle Bu lkede yaayan herkes Trktr, Trkten baka bir camia yoktur, dolaysyla Krt isyan da yoktur. Cehalet ve ekavet vardr. Bu hadiseye byle bir isim vermek siyaseten yanltr der (Cumhuriyet, 13.07.1930).

Krt Ulusal Hareketlerinin ngilizlerle Veya Baka Emperyalistlerle likileri

Bamszlk talebiyle yola kan bir hareketin uluslar aras destek aamalarndan daha doal ne olabilir. Azad rgt de d destek ihtiyac duymu ve destek aramtr; ancak baaramamtr. ngilizlerin, Kuzey Krtlerine tavrlar hep olumsuz olmutur. Irak Yksek Komiseri Coxun Kuzeyde Krtlerin desteklenmesi Musul sorunun zmnde lehimizde olacaktr. raporu, Majestelerinin hkmetinden ve Babakan Churchillden kabul grmez (21 Temmuz 1924 ) . Daha nce de (13 Temmuz 1924) stanbuldan gnderilen Mr. Handerson imzal rapor yledir: Krtlerin tm mahalli komiteleri harekete hazr olduklar ve stanbuldaki Krt liderleriyle grmek zere Azad, tam yetkili temsilcisini gndermi, ngiliz eliliinden Mr. Ryan grmek istemi. Reddettiimizi bildiririm. ngilizlerin katk ve yardmlarnn olup olmadn en iyi bilecek durumda olan nn, hatralarnda eyh Sait syann doudan ngilizlerin hazrlad hakknda kesin deliller bulunamamtr der.

Azad rgt Lideri Cbranl Miralay Halit Bey

1882de Varto (Gimgim)da dodu. Babas Mahmut Bey Cibran Airet Reisi ve daha nce Vanda kaymakamlk yapm ve annesi Melekanl eyh Abdullah Efendinin halas (eyh Mahmutun bacs) ayn zamanda eyh Sait Efendinin annesiyle kardeler. Yani 1925 hadisesinde idam edilen Cbranl Halit Bey, eyh Sait efendi ve eyh Abdullah Efendi teyze ve hala ocuklardr. Yine eyh Sait Efendi, Halit Beyin kz kardei Fatma Hanmla evlidir. Halit Bey, stanbul Kabatadaki Airet Mektebi ve Yldzdaki Harb Okulundan mezundur. Harbiyeden mezun olan 13 yaver yzbasndan biridir. AiretMektep-Devlet kitabnn yazar Ergene 1. Rogannn dedii gibi 25 Krt renciden 9unun lm Krt milli mefkreden dolay, bu yolda olacak, en nlleri Cibral Halit olmak zere( s.8-10) Ilk grev yeri Filistindir. 1914de 1. Cihan Harbinde Vartodaki Cbran Alay (Hafif Svari Alay) Ar blgesine, Rus ordusuna kar gnderilmitir. 3. Cbran Alay Kaymakam Halit Bey (Maksut) ehit olur. 2. Cibran Alay Komutan Cbranl Halit Bey ve askerleri byk kahramanlklar gsterir, Pasinler ve em Zoroda yapt fedakarlktan dolay miralaylk rtbesine terfi eder. Enver paann ordusu bu blgede donunca, dalyor. Bu srada tm Cbran Alaylar Cbranl Halit Beye, Hasenan Alaylarda Hasenanl Miralay Halit Beye balanyor, bunlar da Mrsel Paa frkasna. Rus ordusu, Hns-Vartoya kadar gelince Halit Beyin alay Elaz blgesine gelir, Palu-Sekerak kynde 1915 kn geirir. Ertesi yl, Hkmet Halit Beye Ovackta hkmet kona kurma grevi verir. Halit Bey, o srada Belediye Bakan olan Hdr Beye (stanbul milletvekilli M. Erennin amcas) misafir olur. Alay onun arazisinde yerletirir. Oradaki tm airet reisleriyle grr, dostluklar kurar. Hkmetin o blge halkna baknn iyi olmadn, bir ka eski silah falan vererek bu iin savuturulmasn ister. yle de olur. Ancak hkmet, Cibranl Halit Beyin niyetini anlar. Onun bu konudaki dncelerinden ve onlarla yaknlk kurmasndan rahatsz olur. Bu nedenle de Halit Beyin alayn geri gnderir. Geri Vartoya geldiinde Ruslar ekilmilerdi. Kendisi Kalk kynde Abdelanl Ismail Aa (smal Seydxan, Varto eski belediye bakan Nazm Hann babas.) nn evinde misafir kalr ve byk dostluunu alr. Ailesinden dierleri dier Alevi kylerinde o k geirirler. Kardei Ahmet Bey (babam Ahmet Sever) Kovik kynde, amcas Ismail Aa Saixta, Hasan Efendi, Binba Kasm Bey de Qeraca yerleirler. Ertesi yl Hormek ve Lolan airetleri, Hallo bakanlnda byk milis kuvetiyle, Cibranllara
http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/ Page 11 sur 16

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

saldrrlar ve mallarn talan ederler (Hallo, Dou Illeri ve Varto Tarihi adl kitabn yazar Mehmet erif Fratn amcas ve ayn zamanda da vey babasdr. Mehmet erif Fratn daha sonra yapt ikence ve hakaretlere dayanamayarak, M. erif Frat ldrr (1950). M. erif Frat Cibranl Miralay Halit Bey ile Hasenanl Miralay Halit Bey ve kardeleri, airetleri silahlandryorlar, Krt kyafetleriyle kyleri dolayorlar, Cbranl Halitin bizzat yazd Nbihara Pikan (Halit Beyin bir de Eqda man adl Krte eseri var) adl Krte kitabyla Ahmed Xannin Mem Zn ve Melay Cizrnin Divann kylere datyolar (s.155) diyecektir. Bu fikirlerle yorulan Cbranl Halit, 1920 yaznda stanbuldaki KTC reisi Abdulkadir ve Hakarili Ubeydullah ile anlaarak meclisteki Bitlis milletvekilli Yusuf Ziyay da yanlarna alarak Cemiyet-i Akvam vastasyla haklarn alacaklarn, blgemizdeki ky ve kasabalarda oturan airet reisi, eyh, hoca ve muhtarlardan aldklar mhrl mazbatalar, KTCye oradan da Cemiyet-i Akvamda alan Mustafa Nemrut Paa ve Krt erif Paaya gnderiyorlard. Ancak bunlarn karsnda Alevi airetleri, zellikle Hormek Aireti vard. (:156). M. erif, ayn kitabnda yine zetle unlar sylyor, Halit Bey 15 Haziran 1920de Kera kynde oturan akrabas Bnb. Kasm Beyin evine gelerek, Hormek ve Lolan airet reislerini ard toplantda, Krtler ulu bir soydan gelmiler, biz airetler ve mezhepler aras atmalardan dolay 600 yldr esaret altnda yayoruz. Alevi, Sunni hepimiz Krdz bir araya gelmenizin ve hakkmz almann zamandr, der ve Kasm Bey de onu tastik eder. Buna karlk airetleri temsilen Hallo Biz Krt deiliz sizinle birlik olmayz! der. Cibranl Halit Bey daha sonra Erzurumda Mustahkem Mevki Komutanlna atanr. Bu grevdeyken daha nceden ilikisi olduu KTC (Krt Teali Cemiyeti) dalmt. Halit Bey ve arkadalar Krt meselesi zerinde istiareler yapyordu. Bamszlk hedefiyle Azad rgt Erzurumda 1921 yl baharnda kuruldu. Ve ksa srede Krt aydnlar ve ileri gelenleri tarafndan benimsendi. 1924 yl banda Bitlis eski mebusu Yusuf Ziya Bey, Erzuruma gelerek airetleri silahlandrmak ve halk bilinlendirmee giriir. Barzaniler, eyh Mahmut Berzenci ve Simkodan silah ve diplomatik yardm temin etmeye urar. Bunun neticesinde halktan edinilecek Halk Temsilcisi mazbatalarn Suriye zerinden Cemiyet-i Akvama gndermeye alma dncesi de var. Yusuf Ziya bu kararla birlikte, Cbranl Halit Beyin mektubunu alp Hnsta eyh Sait Efendiye gelir. Karar ona da imzalatr. Onun da mektubunu alarak, Gksu, Hac mer, Tekman blgelerinde Zrkan, Gkolan blgesinde eylaki, ve Kerba Aa ve hocalarn ziyaret eder. Oradan da Karlovada Cbranl Baba ve Kamil Beylere, Varto merkezinde oturan Ismail Aa ve Bnb. Kasm Beye, Hasenanl Halit Beye, Zrkanl Kerem Beye Melekanl eyh Abdullah Efendiye, Solhan airet reisi Mehmet Ali etoya gider. Halit Bey bunlara mektuplar yazarak Yusuf Ziya Beyle ibirlii yapmalarn ister. Mehmet erif Fratn kitabnda Halit Beyin faaliyetlerini mektupla M. Kemala gnderenlerin ve ihbar edenlerin Hormek Aireti ileri gelenleri olduunu reniyoruz. Bu hadiseler ve ihbarlar sonunda Cbranl Halit Bey, pasif bir grev olan askeri Satn Alma Komisyonu Bakanlna ve daha sonra da evinde gzetim altna alnr. Bu artlar altnda Halit Bey, Acaba neden Erzurumdan kp halkn arasna girmedi veya Azad rgtn harekete geirmedi? diyenler ok. eyh Sait Efendi de kendisine syler. Ancak kendisi, mevsimin k olmas, Krtlerin henz bilinlenmedii, birliin salanmad dncesindedir. Bu dncesini hem eyh Sait Efendiye hem de babam Ahmet Beye, amcas olu Halil Efendiye syler. Babam Ahmet Bey anlatyor: 1930 baharnda ben, eyh Selahattin (eyh Sait Efendinin olu), Erzurum merkez kylerinden Hlbal Menduh Bey ve Laz Mhrc Mustafa tutuklanarak, Ankara stiklal Mahkemesine gtrldk. Mhrcde zerinde Arapa harfleriyle KC (imali Krdistan Cemiyeti) yazan mhr yakalanyor. Bu mhrn, eyh Ali Rza Efendi tarafndan yaptrld, Cemiyet-i Akvama baz bavurular iin kullanlaca iddia edildi. Ben bir sre sonra beraat ettim. eyh Selahattin de nce idama, sonra ya 23n altnda olduundan mebbete evrildi, daha sonra da 1939 genel affyla kt. Ben hapisten tahliye olunca, o zamanki Mu mebusu Hac lyas Samiyi evinde ziyarete gittim. Kendisinden hadiseyi sorunca, bana dedi ki Gazi M. Kemal, beni Cbranl Halit Beyle grmem ve kendisini Krtlk fikirlerinden vazgeirmem konusunda grevlendirdi. Buna karlk da ne istiyorsam, (mevki, menfaat v.s.) vereceini syleyerek, beni Erzuruma gnderdi. Kalktm Erzuruma gittim, otele yerletim. Kendisine, bir pusula gndererek grmek istediimi yazdm. Bir sre sonra, pusulamn arkasna, sizinle grmeye maruzum, Halit diye yazarak iade etti. Ben, kzdm, gcendim. Sonra ne olursa olsun, verilen bir grevi yerine getirmeliyim dedim. Ve evine gittim. Kendisine durumu anlattm, rica ettim. Kendisi buna kar Krtlerin tm yardmlarna, dostluklarna ramen, hkmetin Krtlerin kimliklerini tanmadn, haklarn vermediini, szlerinde durmadklarn syledi. Bu halkn halkl mcadelesini srdreceini syledi ve sonunda da Hac! Hac! Halitin boynu ipiniz iin hazrdr deyince! ayrldm. Ankaraya dndm Gazi Hazretleri locada beni bekliyordu. Durumu kendisine anlattm. Artk yaplacak bir ey yoktu! der babama. Halit Bey yakalanmadan nce, Amcazadesi Halil Efendi (Klolu), Bakentli (Vartonun ky) Xell Silo ve Inakl Abdullah Zeneabdden oluan heyeti Hac Musa Bey Bitliste tutuklu olduu srada kardei Nuh Beye gnderir. Ancak karlan ve grmeden endielenerek geri dnmler. Halit Bey, Azad Cemiyetine ballklarndan emin olmak iin gndermiti heyeti. Daha sonra yine Halit Beyin nerisi ile eyh Abdullah Efendi tarafndan Azizanl Sadiy Talha, Usoy Solax ve Xalit Haze, Hac Musa Beye gnderilmi, onlar da iyi karlanmamlar ve geri dnmlerdir. Durum Halit Beye rapor edilir. imdi durum bu iken, Krtler arasnda henz birlik ve kararllk tam olumamken, Halit Beyin
http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/ Page 12 sur 16

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

harekete gemesi doru olmayacakt. Kendisi de byle dnd her halde. Halit Bey Bitliste tutukluyken, Norn eyhi, eyh Alattin, Kazm Dirike Halit Beyle grmek istediini, evresinin de kendisine bask yaptn syler. Kazm Dirik de (Vali) Trke konuulmas artyla kabul eder. Ancak Halit Bey bunu kabul etmeyince, Vali sonunda raz olur. Halit Bey, eyh Alattine Krte ve Arapa birer msra syler, DI RIYA YAR MRAN DE, ME SER DANIYE, Huttu bi bahrn wela zewreqe, Wel behru amiq (Melay Cizrnin Divanndan: Muradmz yolunda bir yola ba koyduk yle bir derin denize girdik ki ne kayk var ne gemi.) Sonra eyh Alattin, Halit Beye, Allah sizi kurtarsn deyince, Halit Bey de, Benim kurtulmam istemeyin, dua edin ki Allah Krt halkn kurtarsn. Bunun zerine eyh Alattin kederli bir halde, melasna, Kalk, biz dersimizi aldk! der (eyh Gyasettin Emreden naklen, daha nceden baka yerlerden de duymutum). Halit Bey, Bitliste tutukluyken birka kez kendisini kurtarlma eylemi dnlm. eyh Sait Efendi, olu Ali Rza Efendi, Kerem Qolaxas, Mehemed ve Reite Hetto birlikte (eyh Saitin Hnstan ilk ayrlndan hemen sonra) Azizanda Cbranl Sadiy Talhann evinde iken, dier Cbranllardan Baba Bey, Kamil Bey, Mehmet Aa Halit Beyin Bitlisi basarak Halit Beyin kurtarlmasn tartrlar. Mevsimin k olmas, baharn beklenip Halit Beyin kardeleri Selim Bey ve Ahmet Beyle grlerek buna gre karar verilmesi nerilir. Daha sonra Halit Beyin kardeleri Selim ve Ahmet Beyler, Sadiy Talha ve Halil Efendi ve dier akrabalar, Azad Cemiyeti yesi Hasenanl Halit Beyle grerek Cbranl Halit Beyin kurtarlmasn konuurlar. Mevsimin kar-k oluu, Norn eyhleriyle, Hoytu Airetinin tutumlarnn belirlenmesi ve yle hareket edilmesi kararyla bahara ertelenmitir. Aslnda bununla ilgili esas plan uydu: eyh Abdullah Efendi kuvvetleri Vartoyu alacak, daha sonra Cbranllar, Hasenanllar ve Zrkanllar Hns alp oradan Hasenanl Miralay Halit Beyin Komutanlnda Bitlise girip Halit Beyi kurtaracaklard; arzu oydu; ancak kader yle olmad. Brakn Halit Beyi kurtarmak, eyh Said Efendi, eyh Abdullah Efendi, Cbran Beyleri ve arkadalarnn kendileri de 15 Nisan 1925 gn Varto yaknlarndaki Abdurrahman Paa Kprs zerinde teslim alndlar. Daha sonra da Diyarbakrda idam edildiler. 1925 Krt Hareketinde idam edilen veya kuruna dizilen Suvaroular ailesine mensup kiilerin listesidir:

Ad

Baba Ad

lm ekli

ldrld yer

Tarih

1-Halit Bey 2-Mehmet Aa 3-Mehmet 4-Sadi Bey 5-Hasan Aa 6-Mahmut Aa 7-Kamil Bey 8-Baba Bey 9-Mehmet Bey 10-Sleyman Bey 11-Bahri Bey 12-Temo Aa 13-Aliko 14-Tahir Aa 15-Abdullah 16-East 17-Halit 18-Seyfi 19-Ali 20-Hasan Aa 21-Mehmet Bey 22-Selim Bey

Mahmut Bey idam Halil (Xeto) erif (Xeto) Talha mer Halit Ibrahim Dervi Reo

Bitlis Diyarbakr Hns Sivas Hns Diyarbakr Hns Kolhasar (Hns)

14.04.1925 28.06.1925 1925 16.06.1925 1925 28.06.1925 1925

Aliye Drbaz kurun Hseyin Aliye Sleyman Fendi Hseyin Ali Hasan Mahmut

Eyll 1926

Sulux Kprs Varto Varto Sulux Kprs Leylek Ky-Varto Palagol(Hasanova) Kzlubuk

http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/

Page 13 sur 16

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

23-Necmettin 24-Mehmet 25-Ali 26-Hseyin 1925 27-Filit 28-Dilaver 29-Ali 30-Mehmet Sdk 31-Muhuttun Aa 32-Cafer Aa 33-Mehmet Dervi 34-Ahmet Aa 35-Feyat Aa 36-Ahmet 37-Halil 38-Feyat 39-Mehmet Sdk 40-Mehmet Sdk 41-Reit Bey

Halil (Xeto) Abdi Ahmet mer Osman Filit Zber Reit mer Mehmet Mucin

Sakavilan Hns Dadinan Yaylas Kzlaa Dadinan Yaylas srgnde Y.ork Harabe

Ekim 1925

1926 1925

Sleyman (Binba Kasmn babas) kurun Silvan Alavuzanl Ali kurun Azdo Maksut Haydar Eref Mahmut Ahmet Varto Varto atak Bal Kii Palu Nisan

1926 1934

isim benzerliinden yanllkla serbest brakld.

[1] Aydnlk Gazetesi, 1993, Cumhurbakan Arivinden. [2] Bruinessen sayfa 314, Gndoan, sayfa 38-39, eyh Sait Efendinin kardei eyh Mehdiden naklen, ben de ayn zamanda Cbranl Halit Beyin kardei olan babam Ahmet Beyden duymutum. [3] Yerasimus, 78.S 325. [4] Dersimi, sayfa 129; Cumhurbakanl-93. [5] Hasan Yldz, Fransz Dileri Arivi, Krdistan Dosyas, cilt: 13, sayfa: 12-14. [6] R. Olsun, 92 sayfa: 69-70 TBMM Gizli Zabtlar. [7] Mumcu, sayfa:34-35. [8] Mumcu, age. s. 27. [9] Mumcu, age. nsz. [10] Mehmet Bayrak [11] Diyarbakr stiklal Mahkemesi ifadelerinden. [12] R. Olson, Krt Milliyetiliinin Kaynaklar ve eyh Said Hareketi, s:89. [13] R.Olson, Krt Milliyetiliinin kaynaklar ve eyh Said Ayaklanmas. [14] Mumcu-159, C.Gndoan (121 Ek).

Nane: Azadi Cemiyeti, Azadi 1925, Cbranl Halit Bey, Cumhiriyet, krtler, eyh Abdullah, eyh Said
Internet, Telefonie & Digital TV. Jetzt anmelden!
www.upc-cablecom.ch

Cablecom

http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/

Page 14 sur 16

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

rove bike

1 Sirov ji bo "M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY" 1. BR hejmar 2 : Kovarabir on Paz, 28th Kas 2010 22:26 [...] M. Emn SEVER [...] Hun dikarin roveya xwa binivsnin... Heke hun dixwezin wney we xuya bibe, herin agravatar! Nav (requis)

E-mail (requis)

Heke malper hebe

Binivsnin

Bine

Nivsn N
Sed VEROJ/ Di Nav Kilamn Kurd de hin Rpeln Droka Me: Tevkjiya Gely Zlan Ove Bring/ Birlemi Milletler Anlamasnda Devletleraras Hukuk Halklarn Kendi Kaderini Kendi Tayin Etme Hakk Sed VEROJ/ Ortadou, Arap Bahar ve Suriye Kurdistan Yasemin ONGAR/ PKK, Baasn kanatlarnn altnda BRA ME- Roj Kurd(1913)/ Hejmar: 4 akir Epzdemir/ Bi Seyday Mela Hemd ra Hevpeyvneke Drok Pirtk- Xoybn ve Ar Ayaklanmas brahm GULU/ Kongreya Nitman ya Bar Rojavay Kurdistan Pirtk- Osmanl Krdistan- Kurdistana Osman pirtk- Krd ve Krdistan nlleri Prtk- Selahaddin ve Krtler M. Emin Aslan/ Suriyedeki Gelimelere Kar Krd Ulusal Hareketi Ne Yapmaldr? Di 70 Salya Mzkzana Kurd Dr. NRA CEWAR de BRA ME- Law Reid/ Bir Tarih Olay Pirtk- Mrzay Pik Sed VEROJ/Seyd Rizay Drsim(1862-14/11/1937) Fahri KARAKOYUNLU/ Nana Xweparastin Pirtk- Auslnder Beg BRA ME Memduh Selmbeg/ Krd Kulbnde Bir Sylei Aye HR/ Berzenciler, Barzaniler ve Talabaniler

Nane
1913 1919

1925 1969 1971 Barzani Bir DDKO Dengbj Dersim dimil Diyarbekir Dou Mitingleri

Hoybun KAK KDP

Kerkk Kovara BR kovara WAR KTC Kurd Kurdistan kurd

rak eyh Said x Sed

krtler krte lozan mahabad PDK PKK qaz mihemed Roj Kurd sevr suriye Surye Trkiye TP Xoybn
Zarok zazak Ziman rok ran

Nivsn Pirr Tikand

Sed VEROJ/ 20. yzyldan 21. yzyla Krdistan Ulusal Sorunu: Dosyasnn Sorular 4.360 views Nezr CIBO/ Havrkan Airet Konfederasyonu- VI - 3.931 views Mehmet YREK/ ALR EFEND - 3.892 views brahim Kreken/ FERT UZUN - 3.431 views Mazlumlarn irkin Kral: YILMAZ GNEY - 3.393 views Dr. mer ULUAY/ KRTE KURAN EVRS - 3.359 views Nezr CIBO/ Hevrkan Airet Konfederasyonu V - 3.237 views Muhammed Munis/Bir Yaam, Bir syan, Bir Srgn: Botan Beyi Bedirhanin Hayat -

http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/

Page 15 sur 16

M. Emn SEVER/ KRT TARHNDEN BR KEST AZAD RGT VE CBRANLI HALT BEY : Kovarabir

02.12.11 23:16

3.064 views Sydxan KURIJ/ Efsane Bir Direnisi Portresi; YADO - 2.418 views Veysel AYDENZ/ Hemzey MUKS - 2.391 views

Kovara WAR

[ 1 ] [ 2 ] [ 3 ] [ 4 ] [ 5-6 ] [ 7 ] [ 8 ] [ 9 ] [10-11] ... [ 16 ]

...

Kostenlos bei eDarling anmelden! Hier finden Sie Ihren Traumpartner

www.eDarling.ch

Warum Single bleiben?

Kovara Peln

Copyright 2008 All Rights Reserved Amedpost par Helbestvan | Ukhaber Welatperwer Movie par Video Giri

http://www.kovarabir.com/m-emin-sever-kurt-tarihinden-bir-kesitazadi-orgutu-ve-cibranli-halit-bey/

Page 16 sur 16