18.

YZYILDA OSMANLI DEVLETNDE SU VE CEZA KAVRAMLARI ZERNE BR DEERLENDRME

Hazrlayan: Yldz BAYRAKTAR ONUR Siyaset Bilimi Bahar Dnemi Doktora Program

Su ve Ceza
Do. Dr. Alev ZKAZAN
06.06.211

18. YZYILDA OSMANLI DEVLETNDE SU VE CEZA KAVRAMLARI ZERNE BR DEERLENDRME

GR

1. BLM: OSMANLI HUKUKUNUN YAPISI: ERAT VE KANUN

1.1 1.2

eri Hukuk ve rfi Hukuk Kavramlar eri ve rfi Hukukun Uygulanma Alanlar

2. BLM:

OSMANLI DEVLETNN HALKA YNELK SU VE CEZA

POLTKALARI

2.1

Osmanl Devletinde ehir Siyaseti: III. Selim Dnemi zerinden Ksa Bir Deerlendirme

2.2

Osmanllarn Gznde Potansiyel Sulular: Halleri Bilinmeyenler ve Sua Meyilli Kimseler

2.3 2.4

Halleri Bilinmeyen Snf: 18. Yzylda skdarda iddet ve Hareketlilik likisi zerinden Osmanlda Suun Alglan ve Ele Aln Kendi Halinde Kimseler: Osmanl Esnafnda Su ve Ceza 2.4.1 Esnaf Sular 2.4.2 Esnafn Denetimi 2.4.3. Esnafa Verilen Cezalar

SONU KAYNAKA

18. YZYILDA OSMANLI DEVLETNDE SU VE CEZA KAVRAMLARI ZERNE BR DEERLENDRME

GR Osmanl Devletinde su, toplumsal kontrol, asayiin salanmas, hapishanelerin durumu gibi konular, Osmanl tarih yazmnda bugne kadar ok ele alnmamsa da, Bat Avrupada uzun zamandan beri nemli bir aratrma alan olmutur. Bu aratrma alan son yllara kadar lkemizdeki tarihiler tarafndan ihmal edilmitir. Bu konudaki nemli sorunlardan birisi ikinci el kaynaklarn son derece snrl olmasdr. Yaplan aratrmalarn ou genelde ok da iyi incelenmemi vaka rneklerinden olumakta, zellikle kad defterleri zerine yaplan incelemelerin ou olayn tam kavranmasna izin vermeyen eksik anlatmlar barndrmaktadr. Birka nemli istisna dnda, sosyal denetim ve bastrmayla ilgili ok fazla aratrma yaplmam, Osmanl aratrmalar, Foucault etkisine greli olarak kaytsz kalmtr (Gral, s. 17). Bunun temel sebebi, belki tartmay besleyecek malzemenin yetersizliinden, belki de kaynak taramasnn hala ok ksmi olmasndan kaynaklanmtr. Osmanl devletinde asayiin salanmas zerine genel karmlara varlamad gibi, olay incelemesi almalar da ok nadirdir. Yine de zellikle Osmanl hapishanelerinin incelenmesi ile ilgili gnmzde ciddi aratrmalar yaplmaktadr.1 Nomi Lvy, 19. Yzylda Osmanlda Kamu Dzeni Konusunda almak: Bibliyografya zerine Bir Deerlendirme adl almasnda zellikle somut olay rneklerinin snrllndan bahsetmekte, bu konuda incelenmeyi bekleyen pek ok birinci el kaynak bulunduunun ve ikinci el kaynaklarn saysnn da buna bal olarak artmasnn gerektiinin altn izmektedir. Bu alma Osmanl Devletinde 18. yzyl sonunda su ve ceza olgularnn ne anlama geldii sorusunun cevaplandrlmasna ynelik hazrlanmtr. almann ilk ksm su olgunun Osmanlda ne anlama geldiine, su tanmna ve buna karlk gelen cezann nasl belirlendiine ayrlmtr. Bu blmde ayrca Osmanl Hukukunun yapsna da gz atlacak ve kapsamlar halen olduka tartmal olan eri hukuk ile rfi hukuk arasnda nasl bir ayrm olduuna deinilecektir. almann ikinci blm Osmanl Devletinin halka ynelik su ve ceza politikalarna ayrlmtr. Ancak almann snrlandrlmas asndan Osmanlda siyaseten ilenen sulara deil Osmanl ahalisinin iledii sulara ve nasl cezalandrldklarna odaklanlmtr.
1

Bu konuda nemli bir alma iin bkz: Hasan en, The Transformation of the Punishment and The Birth of Prison in the Ottoman Empire (1845-1910), Boazii niversitesi, 2005.

Bu blmde ncelikle Osmanllarn halk ayrd iki kategori olan kendi halinde kimseler ile sua meyilli kimselerin cezalandrlma pratikleri asndan nasl konumlandrldklar olgusu incelenecektir. Burada ne kan soru Osmanl Devletinde adalet sisteminin kiinin toplumdaki konumuna gre hkm verip vermediini aydnlatmaktr. Bu balamda ncelikle Suraiya Faroqhinin Bursada Cinayet: Bir Cui Bono2 Vakas adl makalesi zerinden Osmanlda adalet olgusunun nasl ilediine baklmtr. Ardndan Ik Tamdoann skdarda iddet ve Hareketlilik likisi almas zerinden Osmanlda halleri bilinmeyen snf sz konusu olduunda suun alglanna ve ele alna odaklanlmtr. Blmn son ksmnda ise Osmanl Devletinde zel bir yeri ve nemi olan esnaf snfnn dier bir deile kendi halinde kimselerin su iledikleri takdirde nasl cezalandrldklar ile ilgilenilmitir. almann sonu blm devletin sua ve cezalandrmaya genel bakn birka noktada zetlemeyi amalamaktadr. Burada yant aradmz soru, Osmanl Devletinde ilenen sularn adil bir ekilde cezalandrp cezalandrmad, topluma yeterli adalet duygusunun verilip verilemediidir. zellikle Osmanl Devletinin son dnemi iin yaplan almalarda sklkla bahsedilen toplumsal dokunun bozulmasnn g olgusu ile birlikte adalet duygusunun zayflamasndan da ileri gelip gelmedii de yant almaya alacamz sorulardan birisi olacaktr.

Cui Bono, nl Roma hukukusu Marcus Tullius Cicero tarafndan gelitirilen bir kavramdr. Anlam Kimin yararna? Bundan kim faydalanyor? eklinde zetlenebilir.

1. BLM: OSMANLI HUKUKUNUN YAPISI: ERAT VE KANUN

Bilindii gibi, Osmanl Devletinin hukuk sistemi btnyle yeni ve orijinal bir hukuk sistemi olmayp, daha nce kurulmu Trk ve slam Devletlerinin hatta ayn corafyada daha nce hkm srm Bizans ve Farisi Devletlerinin hukuk sistemlerinin bir karmdr. Ancak Osmanllarn alm olduklar bu hukuk miras, toplumsal ve siyasal ihtiyalar dorultusunda kartlan rfi kanunlar ile deimi ve gelimitir. mparatorluun artan brokratikleme ihtiyac ak, net ve ayrntl hukuk kurallarnn yaplmasn gerektiriyordu. Bu ihtiya dorultusunda Osmanl sultanlar tahta ktklarnda ve sonrasnda ynetim, vergilendirme ve ceza hukuku alanlarn kapsayan kanunnameler hazrlatmlard. Bu yasalar, belirli vergilerin cizye ve harac olarak belirlenmesi gibi bir takm eriat kavramlarn ve prensiplerini de iermektedir. Osmanl yasamasnn arkasnda yatan hkm verme modellerini inceleyen Halil nalck(a), bunlardan birinin geleneksel Trk ve Mool kabile modeli olduunu belirtir. Bu model, efin geleneksel ve grenee dayal bir ekilde bir kurallar dizgesini ilan etmesini ve keyfi yarglar nleyecek ekilde bu hkmlerin tarafsz bir ekilde yrtlmesini temin etmesini gerektiriyordu. Cengiz Hann yasas byleydi. Bir dier model ise, Abbasi Halifelerinin de kendilerine uyarlad Farisi krallklarnn modeliydi. Bu modelde hkmdar mutlak hakimdi ve ona gre adalet ve hukuk sadece birer ltuftu. Adil hkmdarn tebaasnn iddia ettii adaletsizlikleri dorudan dinledii ve bunlar dzelttii, yneticinin veya onun temsilcilerinin bakanlk ettii Osmanllardaki mezalim mahkemeleri ve divanlar, bu ltfun bir ifadesiydi (nalck(a), s. 107-108). Bu modellerin hibiri nalcka gre eriata hakiki bir deer vermemektedir. Fakat Osmanllarn uygulamalarnda eriat, yasamann en nemli kayna saylm, sras geldiinde sayg ifade eden bir meyyide olarak gndeme gelmitir. Osmanl devlet ve toplum hayatnda uygulamada eri mevzuattan ok, dnyevi otorite tarafndan konan kurallarn (rfi, sultani), rf ve detlerin hakim olduunu, bu nedenle Osmanl devletine eri devlet demenin pek kolay olmadn sylenebilir. Bu konunun akla kavuturulmas iin hukuk sisteminin esasn oluturan hukuki mevzuatn ve bunlarn uygulama rnekleri olan mahkeme kararlarnn incelemesi gereklidir. Osmanl hukukunun yapsn tespit edebilmek iin de, hukuki mevzuatn oluturan fkh kitaplar ile kanunnamelere ve mahkeme kararlarna (eriye sicilleri) bakmak gereklidir.

1.1 eri Hukuk ve rfi Hukuk Kavramlar Osmanl hukuku esas itibariyle eri hukuk ile bu hukukun yannda zaman ierisinde oluan rfi hukuktan olumaktadr. Ksacas, klasik fkh kitaplar iinde yer alan ve gemi dnemlerde devletin mdahalesinden bamsz olarak oluan hukuka er-i hukuk, padiahlarn emir ve fermanlaryla oluan hukuka da rfi hukuk ad verilmitir. eri hukuku oluturan kurallar hibir kii veya kurulun tasdikine gerek olmayan, dorudan doruya Kuran, snnet, icma ve kyasa dayanan ve fkh kitaplarndan alnm kurallardr. eri hukukun zellikleri fkhn zellikleri demektir. eri Osmanl hukuku, meseleci (olaysal, kazuistik) yntemi benimsemitir. Bu adan genelde, modern hukukta olduu zere soyut kanun maddelerinden ok meselelere gre zm retilmitir. Bunun bir nedeni eri hukukun, sorunlar en az formalite ile zmlemeyi ama edinmi olmasdr. Dolaysyla, eri hukukun etkin olduu yarglama hukukunda, kadlarn, az formalite ile abuk ve kesin olarak adaleti gerekletirme abas sz konusudur. rf hukukun oluumu ise, eri hukuktan farkldr. eri hukuk, slam hukukunun ana kaynaklarna ve bu arada mtehit (itihatta bulunan) hukukularn bu kaynaklara dayanarak yapm olduklar itihatlara dayanrken, rfi hukuk padiahlarn koyduklar kanunlarla olumutur. Bu adan rfi hukukun oluumunda hukukularn ilmi itihatlar etkili deildir. rfi hukuk devletin mdahale ve katksyla olumakta ve bu ynyle de farkllk gstermektedir. Osmanl hukukunda rfi hukuk denilince, sadece det hukuku deil, eri hkmlerin kanun tarznda ortaya konulmas da dahil olmak zere, padiaha tannan snrl yasama yetkisi erevesinde, uzman hukukularn itihat ve fetvalarna da bavurularak ortaya konan hukuki dzenlemeler akla gelmektedir (Akgndz, s.165). Zaman ierisinde Osmanl padiahlarnn mnferit ferman ve kanunlaryla yaplan bu dzenlemeler nemli bir miktara ulanca, olu biimine baklarak kendi iinde bir btn olarak deerlendirilmi ve kanunname olarak ayr bir isimle anlmaya balanmtr. Osmanlda tarihsel olarak kaydedilmi ilk kanunnameyi yaynlayan II. Mehmettir (Fatih). Bu kanunnamenin ilk bab Mslman ve Hristiyan reaya tarafndan denmesi gereken vergilere ayrlmtr; ikinci bab ise saray ve hkmet iin olan idari dzenlemeleri iermektedir. Her ikisi de eriata herhangi bir referansta bulunmamaktadr (nalck(a), s. 109). Her ne kadar Sultan Sleyman, Osmanl tarihindeki en nemli kanun yapc olarak biliniyorsa da aslnda yasamada bir yenilik getirmemi, kendisinden ncekileri takip etmitir.

Osmanl tarihi boyunca evrilen aslnda tek bir Osmanl hukuk kitab olduunu sylemek sanrm abart olmaz. Yeni artlara ve ihtiyalara gre belirlenen yeni kanun ve hkmler, daha sonra bu kanunnamenin bnyesine eklemlenmitir (nalck(a), s. 125). Bu ereve ierisinde Sultan Sleyman, zellikle yeni fethedilmi blgelerle ilgili olarak daha nceki yasamay geniletip detaylandrarak pek ok sayda rfi yasa karmtr. nalck onun yasalarn kategoriye ayrr: Her bir sancak (vilayet) iin kartlm kanunname; belirli konulara ve durumlara mahsus kanunlar ieren hkmler ve nc olarak yasama bnyesini sistematik olarak birletiren genel bir kanunname (nalck(a), s. 111-117). Osmanl devletinde eri hukukun yan sra bir de rfi hukukun ortaya knn, devletin iinde bulunduu mali, askeri ve idari artlarla da ilgisi vardr. Geni bir corafyaya yaylm bulunan devlette skn ve asayiin zaman zaman zorlukla salanmas ar bir ceza politikasn, devletin mali darlk iinde bulunduu dnemlerde para cezalarnn, donanmada krekiye ihtiya bulunduu dnemlerde de krek cezalarnn arlk kazanmasn gerekli klm, devlet de ihtiyaca uygun bu dzenlemeleri yapmaktan geri kalmamtr (http://archiv.jura.unisaarland.de/turkish/MSen3.html#fn1). Teklif-i eriye denilen eri vergilerin devletin giderlerini karlamamas zerine eitli isimler altnda rf vergilerin (teklif-i rfiye) konmas da buna rnektir. slam hukukunun Kuran ve Snnet tarafndan ayrntl olarak dzenlenmemi alanlarnda devlet bakanna belirli bir takdir hakkn tanm olmas Osmanl padiahlarnn zellikle idare hukuku, ceza hukuku ve mali hukuk alannda yaptklar dzenlemelere uygun bir zemin hazrlamtr. Had ve ksas sularnn aksine tazir (cezalandrma) sular denen ok geni bir su kategorisinin dzenlenmesi slam hukukunca devlet bakanna braklmtr. Hangi fiillerin su saylaca ve ne gibi cezalara arptrlaca belirli esaslar erevesinde devlet bakan tarafndan tespit edilmitir. Yine eri vergiler dnda yeni vergilerin konulmasnda da devlet bakannn takdir yetkisi vardr. Osmanl padiahlar her iki alanda kendilerine tannan yetkiyi dzenli bir biimde kullanmlardr. Osmanl kanunnamelerinin nemli bir blmnn cezai ve mali dzenlemelere ayrlm olmas da bunu gstermektedir.

1.2 eri ve rfi Hukukun Uygulanma Alanlar rfi hukukun yazl kayna olan kanunnamelerde dikkati eken nemli bir husus, rfi hukukun uygulanmasnn ancak eri bir hukuk kural bulunmayan durumlarda mmkn olmasdr. Osmanl padiahlarnn, eri hukukun ayrntl olarak dzenlemi bulunduu alanlarda kanun koymamaya, dier alanlarda kanun koyarken de bu hukukun genel prensiplerine ters dmemeye zen gsterdikleri grlmektedir. Zira rfi hukuk, eri hukukun bir takm hkmlerini ortadan kaldrmak veya deitirmek iddiasyla ortaya km deildir. lke olarak Osmanl Devletinde bir hukuki olgu, eri hukuk ile atrsa, eriat hkmlerinin esas alnmas gerekliydi. Osmanl hukukunda eriye sicilleri incelendiinde grlmektedir ki, modern hukuk tasnifiyle zel hukuk kapsamnda yer alan ahsn hukuku, aile hukuku, borlar hukuku, ticaret hukuku ile miras ve eya hukukunun byk ounluunda mahkemelerin hukuk kayna, fkh kitaplarnda yer alan eri hkmlerdir. Bunun sonucu olarak, ahs, aile, miras, eya, borlar ve ticaret hukuku gibi slam hukukunca ayrntl bir ekilde dzenlenmi zel hukuk alanlarnda eri hukuk esaslar hkim olmutur. Ancak zaman ierisinde ve ihtiya duyulduka bu alanlarda da rf dzenlemeler yaplmtr. rnein, nikhlarn mahkemelerce veya kadlarn verdii izinle din adamlarnca kylmas gibi. Anayasa, idare, ceza, vergi hukuku gibi kamu hukuku alanlarnda eri ve rfi hukuk yan yana bulunmaktadr. Ceza hukuku alannda ise had ve ksas sularnda fkh kitaplarndaki hkmler uygulanm; bunlarn dnda kalan tazir sularnda ise kanunnamelerde yer alan hkmler uygulama alan bulmutur. Ayn durum vergi hukuku alannda da geerlidir. Devlet bir taraftan eri vergiler alrken dier taraftan da yeni mali kaynaklara duyulan ihtiya sebebiyle birok rfi vergi konmu ve tahsil edilmitir. Osmanllarda hukukun uygulanmasnn en nemli aracs kadyd. Uygulamada kadnn, er-i davalar kadar rf-i davalara da bakmas beklenmekteydi. Kad yneticilerin kanunlarna gre hkmetmek zorundayd ve ilgili bir kural bulamad her rfi vakada sultandan ak bilgi istemesi gerekliydi. Sultann hkm, saray siciline yazlp sonraki davalar iin emsal hkm olarak kullanlmaktayd. Bu aamada almamzda esas itibariyle ilgileneceimiz ceza hukuku alannda Osmanl hukukunun kaynaklarnn ne olduuna ksaca deinmek istiyorum. Esasen, eriatn ceza hukuku hibir zaman slam topraklarnda ok fazla pratik bir nem tamamtr (Zubaida, s. 175-176). nk eriatn bu alanda ngrd temel hukuki dzenlemeler olduka eksiktir ve yalnzca snrl sayda su iin belirlenmi cezalar vardr. Pek ok sula ilgili hibir ey sylenmemitir. Dahas, ispat vasta ve artlar ok sk olduu iin ok sayda su laykyla

cezalandrlamamaktadr. Bu nedenle slamn ilk yzyllarndan beri ceza hukuku, byk lde kadlarn yarglama alan dnda braklmtr (Zubaida, s. 176). Osmanl kanunnamelerinde ceza hukukuyla ilgili blmler gelir merkezliydi: Para cezalarn tayin eden hemen hemen btn maddelerde sua sulunun gelirine gre deer biilmitir (Zubaida, s. 177) ve ounlukla kadnn veya resmi grevlinin bedeni ceza, zellikle dayak cezas uygulayaca varsaylarak, her bir vuru iin suluya bir para cezas verilmitir. Hrszlkla ilgili maddelerde, eer sulunun eli kesilmezse, miktar belli bir ekilde dverek cezalandrma ve para cezas konulmutur. Elin kesilmesi seenei art olmaktansa ak braklmtr ve bir kadnn dayak ve para cezas yerine bir uzvu kesmesini belirleyen artlar net bir biimde tayin edilmemitir. Grld gibi uzuv kesme cezalarnn uygulanmasnda bir gnlszlk hakimdir. Osmanl ceza sistemi incelendiinde sistemin para cezalaryla donatlm olduu grlmektedir. Hatta zaman iinde bu cezalar, devlet hazinesi ve imparatorluk iindeki btn memurlar iin nemli gelir kayna haline gelmitir.3 Osmanl ceza sisteminin mali merkezli olmas ve sululara para cezas uygulamas eriat geleneine kesinlikle yabancdr. lk Mslman Arap devletlerde hukukular bunu kesinlikle yasaklamlardr: Sulular ilahi olarak belirlenmi cezalardan para deyerek kurtulmamaldr. Ancak ilk dnem Osmanl ulemas ve mftlerinden ok az bir ksm bu ilkeyi kabul etmi, ok az da bu konuda srarc olmutur. Her ne kadar bu hkmleri dlamasa da, onlarn uygulanmasn tekil mahkeme ya da celselerin kararyla zmlemek zere ak brakmtr ve ou zaman da eriat cezalarna ek olarak bunlara mali unsur insafszca yklenmitir (Zubaida, s. 179).4 Bir de lm cezas sorunu bulunmaktadr. eriat cinayet kurbanlarnn varislerine bir seim hakk vermitir: Katili ldr(t)mek veya para bedeli (diyet).5 lm cezalar sultan veya vekilleri tarafndan onaylanmak zorunda olsa da bu konu ounlukla eriat mahkemelerine braklrd. Eer para bedeli kabul edilirse, kanun buna ek olarak bir de sulunun devlete deyecei bir para cezas da eklerdi. Sonu olarak Osmanl yasa koyucularnn ve uygulayclarnn eriata kaytsz olmadklarn syleyebiliriz. Kanunnameler genellikle eriatn yerini tutacak ey olarak deil de onun tamamlaycs olarak grlmekteydi. Yasa koyucular da onlarn hkmlerinin ilahi yasayla atmadn hevesle dile getirmekteydi. Ancak Osmanl ceza sisteminin mali merkezli olmas
3

Burada tpk vergilerde olduu gibi para cezalarnn da belirli kiiler tarafndan toplandn, hatta bu grevin de vergilerde olduu gibi kiralanabildiini belirtmemizde fayda var. 4 Tm cezalandrmalar ve para cezalar alan, eriattan ayr olarak siyaset snflandrlan kanunnamede belirlenmiti. 5 Maddi yn olan bir ilem olan diyet, daima taraflar arasnda zel hukukla ilgili bir mesele olarak kabul edilmitir. Bu nedenle de tamamyla eriat mahkemelerinin alan ierisindedir.

10

ve sululara para cezas verilmesi gibi eriat gelenei ile badamayan uygulamalar olduunu da grmekteyiz. Bu balamda, kanunnamede sk sk saygyla deinilen eriat, hukukun fiili znde en azndan ikincil neme sahipti ve kenara itilmiti.

2. BLM: OSMANLI DEVLETNN HALKA YNELK SU VE CEZA POLTKALARI almann bu blmnde Osmanl Devletinin halka ynelik su ve ceza politikalarna deineceiz. Blmn ilk ksm Osmanllarn 18. yzyldan itibaren kent yaantsnn dzenlenmesi ve asayiin salanmas konularnda almaya alt nlemleri ele almaktadr. Ardndan nce Suraiya Faroqhinin Bursada Cinayet: Bir Cui Bono Vakas adl makalesi zerinden Osmanl Devletinde adalet olgusunun nasl ilediine baklacaktr. nc ksmda Ik Tamdoann skdarda iddet ve Hareketlilik likisi adl almas zerinden halleri bilinmeyen snf sz konusu olduunda Osmanlnn suu alglayna ve ele alna odaklanlacaktr. Blmn son ksmnda ise Osmanl Devletinde zel bir yeri ve nemi olan esnaf snfnn dier bir deile kendi halinde kimselerin su iledikleri takdirde nasl cezalandrldklar ile ilgilenilecektir. 2.1 Osmanl Devletinde ehir Siyaseti: III. Selim Dnemi zerinden Ksa Bir Deerlendirme lk olarak Osmanl mparatorluunda modernleme tabir edilen dnemin balangcn temsil eden III. Selim Devri (1789-1807) zerinden Osmanlda kent yaantsnn dzenlenmesi ve asayiin salanmas konularnda yaplan uygulamalardan bahsetmek istiyorum. Nizam- Cedid adyla anlan bu dnem ierisinde, stanbulda kent yaantsnn dzenlenmesi ve asayiin korunmas amacyla zel birtakm uygulamalar gelitirilmitir. Betl Baarann III. Selim ve stanbul ehir Siyaseti, 1789-1792 adl makalesinden rendiimiz zere, 1791 senesinin Aralk aynda Ayasofya Camiinde meydana gelen sra d bir olay, III. Selimin ehirde gvenlik ve nizamn salanmas konusunda gsterdii kararllk asndan bir dnm noktas olmutur. 17 Aralk 1791 Cuma gn Sultan Ayasofya Camiinde dua ederken, cemaat iinden kimlii belirsiz biri aniden ayaa kalkp kendi dilinde ikyetlerde bulunmu, ardndan cebinden bir misket gllesi karp sultana atmtr. kincisini atmak zereyken muhafzlar tarafndan durdurulmu ve sultann emriyle annda kellesi vurulmutur.

11

Hadiseden drt gn sonra suikast dolaysyla stanbulda temizlik bal altnda bir dizi tedbir alnd anlatlmaktadr.6 Ayasofyada meydana gelen olay, ehirde kamu dzeninin ve gvenliinin salanmasn hedef alan bir dizi nizamnameye yol amtr. Bu olay takip eden dnemde Sultan Selim genel olarak stanbul halknn, fakat zellikle yetkililer tarafndan pheli ve potansiyel sulu olarak grlen isiz bekrlarn ve gmen iilerin hareketlerinin denetlenmesi konusuna youn ilgi gstermeye balamtr. Baarana gre Sultan Selimin stanbul nfusunu ilgilendiren uygulamalarnn iki belirgin zellii vardr: Bunlardan birincisi, kefaret defteri olarak ifade edilen ve alt ay aralarla yaplan yoklamalar sonucunda kaleme alnan tefti defterinin tutulmaya balanmas, ikincisi ise Osmanl tebaasnn ikyet ve taleplerini bire bir padiahn kendisine bildirme haklarnn son bulmas. Osmanl hukukunun temel kayna eriat olmasna ramen, kamu dzeninin denetlenmesi ve ibadullahn (Allahn kullar) korunmas, toplum dzeninin koruyucusu olan padiahn sorumluluu altndayd. rnek tekil etme amal (sairlere mucib-i ibret ve bais-i pend nasit) cezalarla birlikte, dzenin idamesi (nizam- memleket), ibadullahn korunmas ve Osmanl diyarnn temizlenmesi (temin-i ibad ve tathir-i bilad) adna verilen cezalar, eriat dnda gelien ve sultann otoritesi altna giren ceza eitleriydi. Ayasofya hadisesinden hemen sonra Sultan Selimin de bir dizi beyaz zerine irade yaynlayarak kaynaklarda nizam- tefti-i stanbul adyla anlan bir uygulama balattn grmekteyiz. Zabta grevlilerine mahalleleri tefti ve yoklama yetkisi veren bu fermanlarn hedef kitlesini ncelikle serseri, babo, bekr taifesi ile hamallar, bahvanlar, kfeciler, kayklar gibi baz esnaf gruplar; ayrca dilenciler, dervi klnda gezenler ve babo medrese rencileri, yani devlet yetkililerine gre stanbulda meru bir ii veya kefili olmama ihtimali yksek kiiler olarak oluturuyordu. III. Selim bakentteki su art, dzen d davranlar, kalabalk, ktlk, fuhu, yangn ve salgn hastalklar gibi skntlarn byk lde ard arkas kesilemeyen glerden kaynaklandn dnyordu. Bu durum karsnda ilk tepkisi zabta kuvvetlerinin yasal ii olmayanlarn stanbula girmelerini kesinlikle engellemeleri iin emir vermek oldu. kinci olarak, kontrol noktalarn gemeyi baarm olanlarn takip edilip sk bir gzetime tabi tutulmas talimatn verdi. Ayrca mahalle sakinlerini birbirlerinden ve mahalle gvenliinden sorumlu tutmak gibi geleneksel yntemlere bavurarak, stanbula dardan gelen her kiinin kendisine gvenilir bir kefil bulmasn art kotu.

Aktarlan kaynak: Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet,tertib-i cedid, V. Cilt, Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye, 1309, s. 259.

12

III. Selimin emri zerine Divan- Hmayun tarafndan zel ekipler grevlendirilerek stanbul ve Bilad- Selasede (sur ii ve sur d mahallede) alt ay aralklarla son derece detayl teftiler gerekletirilerek kefaret defterleri kaleme alnmaya balanmtr.7 Tutulan defterlerde o blgede ikamet etmeleri uygun grlmeyenler serseri, babo, bekar veya mehul-l ahval sfatyla kayda gemilerdir. Ariv belgelerinde ve dnemin kaynaklarnda bu kiiler gizli sakl hanlarda, bodrumlarda ikamet eden, pazarlarda babo gezen, toplumda fesat kayna olan ie yaramaz taife olarak ele alnmaktadr (Baaran, s. 121). Bundan anlalmaktadr ki, resmi kaynaklara gre bir taraftan serseri, bekr, babo ve isizler, dier taraftan asayi bozukluu ve su arasnda 18. yzyln sonuna doru bir balant olumu durumdayd. Bu son derece geni ve ayrm gzetmeyen bir balantyd. Bu defterlerden ksa sre sonra esnaf yoklama defterleri adyla yeni bir dizi defterle karlayoruz. Bu defterlere ise iyeri ve dkknlar, bunlarn sahipleri, alanlar ve kefillerinin isim ve mensubu olduklar ikollar kaydediliyordu. Baarann makalesinde yer alan ve III. Selim dneminde uygulamaya koyulan dzenlemelerin ikinci ksm, Osmanl tebaasnn padiaha eriimindeki kstlamalar iermektedir. Osmanl adalet anlay, tebaann devlet yetkililerinin suiistimallerine kar korunmas ve ikyetlerini bire bir padiaha tama hakk prensipleri zerine kurulmutu. Ayasofya hadisesinden ksa sre sonra, Sultan Selim, cuma namaz esnasnda selamlkta halkn kendisine ikyet dilekelerini sunmasn yasaklad. Ayrca ikyeti olanlar, Divan- Hmayunu sebepsiz yere megul eden uygunsuz dilekeler yazmamalar konusunda da uyard. Bu yasaklarla, imparatorluk tebaasnn ve zellikle stanbul sakinlerinin padiahtan adalet talep etme haklarn iki ynden kstlam oluyordu. Osmanlda kefilleri olmayanlar, hukuksal adan mechll ahval, yani ne id belirsiz kiiler olarak biliniyorlard. Gvenilir ve geerli herhangi bir toplumsal balantlar olmadndan, byle kiiler olas bir tehlike olarak kabul ediliyor ve fesad/mafsada ile badatryorlard. Hukuki adan bu kiilerin ihtiyalar, kamu yarar ve ehir sakinlerinin haklar karsnda ncelik tekil etmiyordu. Sonu olarak Osmanl Devletinin ahalinin geneli iin genel bir snflandrma yaptn syleyebiliriz. Buna gre daha nce su ilemedii sabit olan ve insanlar arasnda drstl ile tannan kimselere, Osmanl hukuku tatbikatnda kendi halinde kimseler ad verilmekteydi. Bu tip sanklar mcerred bir su ileme ithamyla karlatklarnda tutuklanmazlard. Bylece, drst kiilerin iftiralardan korunmas ve kiilik haklarna sayg gsterilerek tecavz
7

Bu belgeler hakknda daha geni bilgi iin bkz. Nejdet Hseyin Ertu, Osmanlda Kefaret Sistemi ve 1792 Tarihli Bir Kefaret Defterine Gre Boazii, Yaymlanmam yksek lisans tezi, Sakarya niversitesi, 2000.

13

edilmemesi salanmaya allmt. kinci grupta, daha nce su iledikleri bilinen ya da sua meyilli olduklar bilinen kimseler yer alyordu. Bu durumdaki bir kiinin iddialar reddetmesi veya yemin teklif etmesi yeterli deildi. thamn aslszlnn ispat edilmesi zaruri idi. Bunlarn yannda belki bir nc gruptan da bahsedilebilir ki, bu gruba girenler durumlar mehul olanlar, dolaysyla insanlarn haklarnda olumlu ya da olumsuz bir kanaate sahip olmadklar kiilerdi. Bunlar hakknda belgelerde, mechull ahval (halleri bilinmeyen) ifadesi kullanlmtr. Bunlar, durumlar anlalncaya kadar gerekli aratrmaya katlanmak mecburiyetindeydiler. Bu aratrma mddetince, makul bir sre hrriyetlerinden mahrum kalmalar mmknd (Demirta, s. 80). Sultan Selimin balatt bu uygulamalarn 19. yzylda giderek daha belirgin bir hal alacak olan yeni bir eit idare anlay ve aktifliin habercisi olduunu syleyebiliriz. 2.2 Osmanllarn Gznde Potansiyel Sulular: Halleri Bilinmeyenler ve Sua Meyilli Kimseler Suraiya Faroqhi Bursada Cinayet: Bir Cui Bono Vakas adl makalesinde8 byk bir Anadolu ehri olan Bursada 18. yzylda gerekleen bir cinayet vakasn ele almtr. Ele alnan cinayet hikayesi, hem ehir sakinleri hem de Osmanl yetkilileri tarafndan marjinal addedilen, dier bir deile sadece yoksul olmakla kalmayp, ayn zamanda geimlerini fahielik, adi su ve taverna iletmecilii gibi hakir grlen meslekler yoluyla salayan insanlar arasnda gemektedir. Faroqhi makalesinde, Osmanl Devletinin yol kesicilik sz konusu olmad srece adam ldrme vakalaryla olduka az ilgilendiini sylemektedir. Faroqhiye gre sradan cinayetler akrabalar tarafndan takip edilmekteydi.9 Akrabalar sulu eer yakalanabilirse ksas veya diyet talep edebilirlerdi. Osmanl Devleti, ou kez denen kan parasna r-i diyet olarak tabir edilen bir vergi koyarken, benzer davalarn her zaman kad mahkemesinin dikkatine sunulup sunulmad konusunda da kesin bir bilgi bulunmamaktadr.

Makalenin kayna iin bkz.: Babakanlk Arivi-Osmanl Arivi, stanbul, Anadolu Ahkam Defterleri (ADD), defter no. 36, s. 70, belge no. 181 (Muharrem 1174/Austos Eyll 1760). Bu vaka konusunda bilinenler kurbann akrabalarnn ikyetine cevaben yazlm bir fermandan gelmektedir. Davaclarn stanbuldaki otoritelere bavurmadan nce davay Bursada kad mahkemesine gtrp gtrmedikleri bilinmemektedir. 9 Bunun pratikte nasl iledii Malatyada 18. Yzyla ait iki kad sicili kaydndan ortaya kmaktadr: Bu kaytlar, ya kk bir kzn Seyyid Hdaverdi isimli bir adam tarafndan ldrlmesine dairdir. Adam kza kazmasyla vurmu, kzlar da kk kz lene kadar onu ayaklar altnda ineyerek adama yardmc olmulardr. Cinayetin sebebi bilinmiyor. Cinayet olay 100 kuruluk bir diyet ile kapatlm gibi grnmekte olup cinayetin korkunluuna ramen hakimin kaytlarnda suun baka bir ekilde cezalandrldna dair hibir bilgi yoktur.

14

Kadlarn ve bugn polis ileri olarak grdmz meselelerin nemli bir ksmna bakan subalarn yetki alanlarnda gerekleen birtakm lmler hakknda pheleri vard belki ama devreye girecek konumda deillerdi.(s. 76) Faroqhinin anlatmndan resmi belgelerde karlalan cinayet vakalarnn azlnn srpriz olmadn anlyoruz. Grne gre o zamanda tpk bugn olduu gibi, marjinallerin dnyasnda birok cinayet ilenmi, ancak muhtemelen ou zaman bu insanlar yetkililere ikyette bulunamamlard. ikyette bulunsalar bile sayg duyulmayan insanlar olarak ifadeleri mahkemede kabul edilir saylmazd. Ayrca bir yaknlarnn ldrlmesi zerine parasal tazmin iin dava atklar zaman yerel elitler arasndan kendileri iin araclk yapabilecek saygn kimselerle ilikileri de yoktu. Bursadaki vakada cinayet kurban, ehrekst Mahallesinden Tuti adnda bir kadnd. Tuti, Pazarc Mustafa isimli biriyle evliydi, muhtemelen maddi durumu da olduka ktyd. iftin yaad yerin yaknlarnda bulunan Narl Mahallesi sakinlerine gre, Tuti kt tannan bir kadnd ve baka erazil ve ekyay evine kabul ediyor, ikili toplantlarda arlyordu. Bir gece Tuti soyuldu ve ldrld. Cesedi evinde bulundu. Ancak ismi ve kimlii bilinmeyen akrabalarna gre ceset aslnda ya da drt mahallenin snrnda yatarken bulunmutu ve akrabalar onu alp eve getirmiti. Bu durumda ad geen Narl Mahallesinin de bu snr mahallelerden biri olduu dnlebilir. Daha sonra Tutinin evi, muhtemelen mahkemede tankl dinlenecek komular tarafndan arand, alnan eyalar tespit edildi ve bunun sonucunda ortaya kan bulgular kad mahkemesince ortaya konulan bir protokolle (hccet-i eriye) belgelendi. Faroqhiye gre hadise kendi bana phelidir. nk eer l bir beden bir Osmanl sokanda bulunur ve katil ortaya karlamazsa, cesedin yatt yerdeki mahalle sakinleri diyet demeye mecbur edilirdi. Bir kadn ya da bir erkein lmnden sonra, olayla bir biimde ilgili insanlar, kendilerini korumak amacyla hadiseyle ilgili koullar aktaran bir keif belgesi dzenlerlerdi. Tutinin lm ortaya ktktan sonra bu keif onun evinde yaplmtr ki, bu mahalle sakinlerine gre hkmszdr. Akrabalarn, bir kefin yaplmasn beklemeden cesedi ya da drt mahallenin bulutuu noktada bulmu olduklarn belirtmeleri, diyet alma ihtimallerini maksimize etmekteydi. Geri kaytlardan varislerin kan paras alp almadklar renilememektedir, ancak yine de bu sonu pek de muhtemel gzkmemektedir. Zira karsnn diyeti zerinde en nemli hak sahibi olan Pazarc Mustafa gibi Tutinin dier akrabalar da Osmanl adaletine gre ifadesine gvenilecek kimseler deildir. 15

Bu hikye pheli bir nam olan bir kadnn soyulup ldrldkten sonra neler olabileceini ortaya koymaktadr: Sicildeki anlatmdan devletin cinayeti ileyen veya ileyenleri bulmak iin pek fazla bir giriimde bulunmad, ayrca alnanlar bulmak iin de kayda deer bir aba harcanmad grlmektedir. Oysa hayat ve mallarn yitiren tccarlar olduunda bu ynde abalara giriildii olmutur. Dolaysyla bu durum zellikle cinayet vakalar sz konu olduunda Osmanl adalet sisteminin ok da iyi almadn, hatta kiilerin Mslman ya da gayrimslim olmasnn, mesleinin, toplumsal snfnn adli mercilerin davaya baklarn deitirdiini ortaya koymaktadr. Bu da bize Osmanl sisteminin adamna gre i yapan bir sistem olabileceini dndrtmektedir ki bu da daha ok gayrimslimlerin haklarn koruma altna ald dnlen Tanzimat ve sonrasnda ilan edilen Islahat Fermanlarnn aslnda hem Mslman hem de gayrimslim tebaa iin ne kadar nemli olduunu ortaya koymaktadr. 2.3 Halleri Bilinmeyen Snf: 18. Yzylda skdarda iddet ve Hareketlilik likisi zerinden Osmanlda Suun Alglan ve Ele Aln almann bu blmnde Dr. Ik Tamdoann 18. Yzylda skdarda iddet ve Hareketlilik likisi makalesi zerinden bu yzyl Osmanlsnda baz meslek gruplarnn, halkn ve devletin gznde nasl potansiyel sulu olarak grld zerinde durulacaktr. Tamdoann almasnda 18. yzyl skdarnda iddetin nasl ifade bulduu Kad mahkemelerine yansm iddet vakalar zerinden ele alnmtr. 18. Yzyln ikinci yarsnda Osmanl bakenti stanbul drt ana blgesinden oluuyordu. Bu blgeler sur ii stanbul, bilad- selase diye adlandrlan Eyp, Galata ve skdard. Bunlarn her birinde bir kad ve birok naib bulunuyordu. skdar kadlna bal blge, Pendikten Karadeniz sahilinde ileye kadar uzanan ok geni bir alan kapsyordu (Tamdoan, s. 80). Nfusu stanbulun onda biri kadard, bu nfusun onda biri kadar da gayrimslimdi. skdar 18. yzylda stanbulun baka kesimleri gibi henz tarmsal zellikler tayan, Payitahtn Anadoluya alan bir tr kaps, Anadoluya gidecek olan kervanlarn, sefere kacak ordunun ve hac kervanlarnn yola k noktasyd. Ayrca 18. yzylda stanbulun Anadoludan gelen iaesi de buradan geiyordu. Dolaysyla, 18. yzylda skdar, limanlar, menzilhaneler (konak yeri hayvan deitirilen yer) ve kervansaraylar gibi ok sayda geici ikamet alanlaryla hareketliliin youn olduu bir gei blgesiydi(Tamdoan, s. 80).

16

Tamdoann aratrmasna10 gre kad sicillerine yansm olan iddet vakalar en ok d alan olarak tabir edilen hareketliliin youn olduu blgelerde sokaklarda, limanlarda ve iskelelerde ortaya kmaktadr. Bu iskele ve limanlar, yalnzca ticari mallarn veya yolcularn alnd ve gelip getii alanlar olmayp, ayn zamanda da ehirde geici olarak ikamet eden insanlarn bulunduu alanlard. skelelerin yaknlarnda bulunan Kaykhane, hamal odalar, Mumhane vb. yerler de bu gibi kiilerin barnd yerlerdi. skdarda geici bir sre iin ikamet eden kiilerin youn olarak konaklad bu mekanlar, sosyal ilikilerin daha youn ve sk olarak rld, dolaysyla daha fazla sosyal denetime tabi, mahalle ii blgelere kyasla, her trl kural dln da ifadesini bulduu yerlerdi. Kad sicilleri incelendiinde zellikle fuhu ile ilgili ikyetlerin genellikle bu alanlarda ortaya kt grlmektedir. ncelenen 64 vakada iddetin gzlemlendii meknlara bakldnda 15inin sokakta, 13nn evde, 12sinin iskelede, altsnn dkknda, drdnn han ve hamamda, altsnn tarla, ba, bahe ve denizde, ikisinin meyhanede, ikisinin hamal odalarnda, birinin debbahanede (tabakhane) getiini gzlemliyoruz. ncelenen 64 vakadan 15inde cinayet vakalar sokaklarda ve ilek yollarda meydana gelmitir. Ancak bunlarla ilgili kaytlar genelde mahkeme kaytlar olmayp keif tutanaklardr, dolaysyla bu tutanaklar cinayetin orada ilenip ilenmedii hususunda bir ipucu vermemektedir. Baka bir yerde ilenmi bir cinayete kurban gitmi olan kimselerin cesetlerinin bylesi bir tark-i amma braklm olmasnn yukarda da bahsettiimiz Osmanl ceza hukukunda, faili mehul bir cinayetlerde cesedin bulunmu olduu yerin sakinlerinin cinayetin birinci derecede phelisi durumuna dmesi ve cinayetten dolay katledilmi olan kiinin ailesine kan paras (diyet) demekle ykml tutmasndan ileri geldii sylenebilir. Oysa tark-i ammlar ne kimsenin mlk, ne de kimsenin ikametgah olduklarndan, orada bulunacak bir cesedin ailesine diyet demekten evredeki hi kimse sorumlu tutulamazd. Ksacas buralar genelde faillerin kurbanlarn brakmay tercih ettikleri meknlar olarak karmza kmaktadr. Ev ierinde meydana gelen iddet vakalarnn ele alnan rneklerde ikinci sray aldn, incelenen toplam 16 vakadan dokuzunda saldrgan ile kurbann tantn gryoruz. Hatta ev ii iddet olaylarn genellikle aile ii iddet olarak tanmlayabileceini de syleyebiliriz. Bu sulardan drd kocalar, ikisi komular dierleri ise baba, kaynana, kaynbirader tarafndan gerekletirilmitir.

10

Tamdoan almasnda temel olarak kad sicillerine dayanm, bu aratrma iin 1763 tarihli ve 474 numaral skdar kad mahkemesi sicilini esas alarak ierisinden 65 vaka zerinden almtr.zerinde allan vakalar Osmanl kaynaklarnda darb, cerh ya da katl diye adlandrlan dayak, yaralama ve cinayet vakalar ile snrl tutulmutur.

17

Evlerin dnda meydana gelen iddet vakalarna geri dnldnde bu gibi vakalarda saldrganlarn belirli meslek dallarnda younlatn, zellikle kayk ve beygircilerin sk sk iddet olaylarna kartn gryoruz. Kayklarn kart iddet olaylarnn ounun mterilerle aralarnda cret konusunda kan anlamazlklar sonucu meydana geldiini syleyebiliriz. Burada dikkat eken nokta iddete konu alan kayklarn ounun esnaf tekilatna ba olmayan kayklar olmasdr. Bunlara o dnemde aylak ad verilmekteydi.11 Kayklarla byk benzerlikler gsteren ve onlar gibi iddet olaylarna sklkla karan dier bir grup da beygircilerdi. Beygirciler ve kayklar gibi, hareketliliin youn olduu iskele gibi yerlerde alan ya da yine onlar gibi mahalle sakini olmayp taradan g etmi ii zelliine sahip olup iddet olaylarna karan meslek gruplarna hamal, beki ve bahvanlar da ekleyebiliriz. Kentte bylesi ireti bir konumda bulunan bu meslek erbabnn, iddet olaylarna gerekten bakalarna gre daha ok mu kartklar, yoksa yalnzca gariban olup, yerliden saylmadklarndan m daha sk ikayet konusu olduklar almada cevaplanamayan sorulardan biri olarak karmza kmaktadr. Tamdoann almas bize iddet olaylarnn esasen birbirinden niteliksel olarak farkl iki alanda ortaya kt gstermektedir: Hareketliliin en youn olduu, da dnk, hatta da ak ve periferik kamusal alanlar (iskeleler, ilek yollar, ba, bahe ve tarlalar gibi) ve ie dnk, hatta kapal ve belki de en zel alanlar saylabilecek evler. Hareketliliin youn olduu d alanlarda kiiler, az tandklar ya da hi tanmadklar kiilerle, sosyal denetimden dolaysyla uzlatrc olabilecek araclardan yoksun bir alanda hareket edip, belki de bu nedenden tr anlamazlklar daha ziyade iddete bavurarak zmek durumunda kalmaktayd. e dnk, kapal ev ilerinde ise, kiiler temel olarak ok daha iyi tandklar, yakn iliki iinde olduklar kiilere kar ve belki de bundan tr daha bilinli ve nceden tasarlanm ekilde iddete bavurmaktaydlar. Hareketliliin youn olduu alanlarda alan ve kentteki konumlar ireti gzken, muhtemelen kefili olmadndan esnaf tekilatna kabul edilmeyen beygirci ve kayklarn dier ikollarnda alanlara oranla daha sk iddete bavuruyor olmasnn bu kiilerin sosyal denetimden uzak olmasndan m yoksa iddete eilimlerinin dier kent sakinlerinden daha fazla olmasndan dolay m meydana geldii sorusu tam olarak yantlanamamaktadr. Bu kiilerin dahil olduu iddetin, kad sicillerine daha fazla geirilmi olmas muhtemelen sosyal an dnda kalmalarndan, kadlarn onlarla ilgili sorunlar zme konusunda esnafla ilgili sorunlar
11

Cengiz Orhonlu tarafndan 1802 yl kaytlarnn incelenmesinden kan sonulara gre stanbulda o yl 6572 kayk ve 1189 aylak bulunmaktadr.

18

zme konusunda olduundan daha az istekli olmasndan da kaynaklanabilir. Yine bu kiilerin sular sebebiyle arptrld cezalara ilikin olarak da kad defterlerinin incelenmesinden bir sonuca ulalamamaktadr. Dolaysyla bu alma bize sadece hareket-youn alanlarn iddetin ortaya kt temel corafyay oluturduunu ve hareketlilik maharetine sahip, hatta ekmeini bundan kazanan beygirci ya da kayklarn da iddet vakalarnn bata gelen failleri olduunu gstermektedir. 2.4 Kendi Halinde Kimseler: Osmanl Esnafnda Su ve Ceza almann bu ksm bir ikolunda meydana gelen tm sular ve bunlara verilen cezalar kapsadndan almann en geni ksmnn bu olduu sylenebilir. Burada en genel ifadesi ile ehir ve kasabalarda, mal ve hizmet retimi ile ilikili herhangi bir i kolunun belirli bir alannda uzmanlam olarak alanlarn meydana getirdii mesleki rgtlenmeler olarak tanmlanabilecek esnaf rgtlenmesine12 ve esnaf rgt ierinde gerekleen sular ile bunlara verilen cezalara odaklanlacaktr. Bilindii zere Osmanl toplumunda esnafln kkeni, daha nceki Trk-slam devletlerine kadar uzanr. Osmanllarda esnaf tekilat ile ahi tekilat arasnda, devletin kuruluundan itibaren bir iliki olduu bilinmektedir. yle ki, ahilik Osmanl Devletinin kuruluunda nemli bir etkiye sahip olan ve bu srete faal rol oynayan drt zmreden birisi idi. lk Osmanl padiahlarnn ve vezirlerinin ou, ahi tekilatna mensuptu (Kal, s. 423). Klasik Osmanl dneminde, esnaf birliklerinin idare tarzna ok nem verilmiti. Esnafn birinci derecede amiri, kadlar ve muhtesiblerdi. Bunlarn dnda, esnafn banda eyh, nakib, duac, avu, yiitba ve kethda adlaryla anlan reisleri vard. Yine usta, kalfa ve raklar da, bu yapnn asli unsurlar arasnda yer almaktayd. Osmanl esnaf tekilatndaki nemli unsurlardan biri meknlard. Genellikle, imparatorlukta her eit eyann pazar ya zel maazalar ya bedesten, ar ya da kervansaraylard. Esnaf, kendisi iin tespit edilmi alanlarda ve ayn ii yapan meslektalaryla bir arada, mesleklerini icra ederlerdi. Bir esnaf veya esnaf grubunun baka bir esnaf birliinin faaliyet alannda tekilatlanmaya kalkmas halinde, o alanda tekel hakkn elinde bulunduran esnaf birlii, ilgili kadla veya dorudan Divan- Hmayuna mracaat ederek, tekellerine mdahale eden esnaf grubunun faaliyetten men edilmesini talep edebilirdi. Byle durumlarda, ikyete konu olan esnaf grubunun, faaliyete balamas engellenir veya balamsa faaliyeti durdurulurdu. Esnaf tekilatnda ayn ii yapan esnaf, dini farklar gzetilmeksizin bir arada faaliyet gstermekteydi.
12

Osmanlda esnaf rgtlenmesi konusunda bkz: Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul, 2000, s. 293, 294.

19

Hatta Mslmanlarla gayrimslimlerin ayn meslei birlikte icra ettiklerine dair kaytlar mevcuttur. Halkn temel gda maddelerine rahata ulamalar devlet asndan ok nemliydi. zellikle ekmekle ilgili dzenlemeler ihtisab kanunnamesinde incelikle yazlmaktayd. Et ve gda maddelerinin temizlii de olduka fazla nem arz etmekteydi. 2.4.1 Esnaf Sular Kaynan slam hukukundan alan Osmanl hukukunda su, Allahn yasaklayp, hakknda ceza tayin ettii bir fiil veya terk olarak ifade edilebilir. Sular, mali sahtekrlk, hrszlk olaylar, devlet tarafndan yasaklanan ileri yapmak, darp ve yaralama, cinayet, hakaret ve anlamazlk eklinde tasnife tabi tutulabilir. Mali sahtekrlk sular, genellikle ar pazar esnafnn bavurduu istismarlar ve ihlallerdi. Bu gibi sular genellikle kad ve muhtesibin piyasay denetlemesi sonucu ortaya kmakta veya ikyetler yoluyla tespit edilmekteydi (Demirta, s. 80). Osmanl ticaret hayatn dzenleyen eitli kanunlar, tzkler ve nizamnameler mevcuttu. Bunlarn maksad, topluma mal ve hizmet sunan esnaf denetim altnda tutarak onun, toplumla ilikilerinin meru bir zeminde gereklemesini temin etmekti. Ancak, btn bu dzenlemelere ramen, esnaf rgt iinde faaliyet gsteren baz kimseler, sz edilen kanun, tzk ve nizamnamelere aykr hareket etmekte, hile yapmakta ve toplumu aldatmaktayd. Osmanl Devletinde esnafn iledii sularn arlkl bir blm tazir (cezalandrma) sularyd ki, bunlar rvet, ihtikr (karaborsaclk) gibi sulard. Tazir sularnn cezas, sulunun durumuna ve suun niteliine gre ar sz, hapis, dayak, lm gibi hakimin uygun grecei cezalardr. Tazir sular fkh kitaplarnda aka yazldr. Ancak, slam hukuku nasslarnda (ayet veya hadisler) bu sulara hangi cezalarn verilecei yazl deildir. Bu sulara uygun cezalar tayin etme yetkisi hkmdara ve onun yetkili klaca kadlara verilmitir. Kaynaklarda hi bahsedilmemi olsa bile hkmdar zamann ihtiyalarn gz nne alarak ve umumun menfaatlerini gzeterek, yeni su ve cezalar ihdas edebilirlerdi. rfi hukuk kapsamndaki bu cezalar kanunnameler yoluyla dzenlenirdi. Tazir sularnda hakimin (kadnn) ayrca takdir hakk bulunmaktayd. Cezalarn nleyici ve detici vasf, kiiden kiiye deiir. Bu bakmdan, ayn suu ileyen farkl kiilere, farkl cezalar verildii grlmektedir. Tazir cezalarnn infazn mahkemeler yapar veya yaptrrd. Osmanllarda, hapis, srgn ve siyaset (taziren katl) gibi cezalar sadrazamlk tarafndan infaz olunur; para cezas gibi nispeten kk bir takm cezalarn da dier ehl-i rf infaz ederdi (Demirta, s. 81-82).

20

Tazir sular da dahil olmak zere, Osmanl esnafnn ve tccarlarnn iledii sular genel olarak iki gruptu. Bunlarn ilki, btn esnaf birliklerinde grlebilecek ortak sulard ki, esnafn ruhsat veya izin almadan dkkn amas, retimi ve sat kendi yetkisinde olmayan bir mal alp satmas, karaborsaclk ve kaaklk yapmas ve borcunu dememesi ya da geciktirmesi gibi sular, bu gruba dahil sulard. kinci grupta yer alan sular ise, genellikle her esnaf grubuna zg ve daha ok meslein zellikleriyle balantl sulard. Sz konusu sular, esnafn nizama aykr hareket edip maln kalitesini veya dirhemini drerek haksz kazan elde etmesi, belirlenen fiyatn dnda fiyatla mal satmas eklinde ifade edebiliriz. Osmanl esnafnda en ok karlalan sulara bakldnda narh (mal ve hizmetlerin sat fiyatlarnn kamu otoriteleri tarafndan saptanmas) ve kalite konusuna riayetsizliin ilk srada geldii grlecektir. zellikle temel ihtiya maddelerindeki ihlallerin daha yaygn olduu dikkatlerden kamamaktadr. Bu konuda, kad sicilleri arasnda yer alan hkmlerde, eitli hilelere vurgu yaplmtr. Bu durumdan hareketle narh ve kalite konusunun devleti olduka uratran bir mesele olduu sonucuna varlabilir (Demirta, s. 82-83). imdi ksaca Osmanl esnafnn iledii sulara bir gz atalm. Ruhsatsz yeri Ama Osmanl esnafnn uymak zorunda olduu kurallar daha dkkn ama aamasnda balamakta ve her aamada devam etmekteydi. 15. Yzyln ortalarndan itibaren grlmeye balayan bu sisteme gre hangi esnafn nerede faaliyet gsterecei, kefillerinin kimler olaca tespit edilerek deftere kaydedilirdi. Bir i kolunda ka adet dkknn faaliyet yrtecei de bylece belirlenmi olurdu. Devletin tespit etmi olduu saydan daha fazla dkkn amak, Osmanl Esnaf Nizamna gre su saylmt. Bunda, ticari faaliyetlerin salkl bir ekilde srdrlmesi fikrinin yannda, sosyal ve ekonomik hayatn dzenli bir ekilde ilemesi dncesinin de etkili olduu sylenebilir. htiya fazlas olduuna karar verilen dkknlarn faaliyetlerine derhal son verilmekteydi. Kaak Yollarla Tablakrlk/Seyyar Satclk Yapmak stanbulun gda ihtiyacnn, zellikle ehrin gnlk ekmeinin temini ve zaruri yiyecek maddesinde speklasyonun nlenmesi iin fiyatlarn makul bir seviyede tutulmas zamann idarecilerinin en nemli meselelerinden biriydi. zellikle frnclar Osmanl esnaf iinde suun en fazla grld meslek grubunun banda gelmekteydi. Frnc esnafnda sklkla karlalan istismarlardan biri, kaak yollarla tabla veya iskemle amalaryd. Seyyar tezgh anlamna gelen tabla ve ekmekle beraber dier mamullerin de satld iskemlelerin says ve sat

21

yapacaklar yerler, nceden nizamla belirlenmekteydi. Bu nizamn dna kmak da su saylmaktayd. Hisse Devri veya Gedik Hakkn Satmada lenen Sular Osmanl esnaf arasnda grlen sulardan biri de, sahibi veya kiracs len, firar eden veya eitli sebeplerle dkknn terk eden kiilerin dkknlarnn bakalarna usulsz bir ekilde devredilmesi, gedik hakknn satlmas, devlete borcu olan dkkn sahiplerinin borlarn dememesi gibi konularda grlen sulard. Yetkisi ve hakk olmayan birinin dkkn amas, su olduu gibi, dkknn iletme hakknn rastgele devri de sutu. Meslek lkelerine ve Kurallarna Aykrlk Genel olarak Osmanl esnafnn ahilikten de ald terbiye gerei, meslein ilkelerine sadk kalmas, ahlaki yapsnn iyi olmas gerek esnaf arasndaki gerekse halk ve devlet nezdindeki itibar asndan ok nemliydi. Esnaflarn, birbirlerine kar sorumluluklar olduu gibi, kendi ilerinde de belli bir disiplin dahilinde ve ahlaki prensiplere uygun davranmalar gerekirdi. Bu bakmdan esnafn ahlakszlklar su saylmt. rnein kasap esnafnn iledii sulardan biri, hayvanlara kt tutum ve davranlar sergilemesiydi. Hayvanlara kfretmeyi adet haline getiren bir kasabn ahitliinin dahi kabul edilmemesi devletin esnaf nasl grmek istediini ortaya koymaktadr (zcan, s. 121). Osmanl esnafnn iledii sular mukayese edildiinde en yaygn olannn, narha ve kalite prensiplerine aykr hareketler olduklar grlmektedir. Her gruptaki esnaf, maln daha fazla fiyata satmak veya dirheminde hile yapmak yoluyla haksz kazan elde etmeye almtr. Fiyat narha bal mallarda daha ok grlen bu suun yaygn olmasnn en nemli sebebi, kar orannn dk olmasyd. zellikle ekmekilik sektrnde budayn temininden, deirmenlere nakledilmesine ve tlmesine, unun frnlara ulatrlmasndan, ekmek olarak piirilmesine ve tketiciye ulatrlmasna kadar hemen her aamada eitli yolsuzluklar ve usulszlkler meydana geliyordu. Bu konuda ne kan meslek grubu ise almalar gereken yerlerin dnda un alan frnclard. Frnclar bu nedenle sk sk devlet mdahalesiyle kar karya geliyorlard. Frnclar bahvan ve bostanclar, tuzcular, mterilerden fazla tama creti isteyen kayklar, zellikle donanmann sefer yapaca dnemde yasak olan yerlere sat yaparak don ya sknts kmasna neden olan mumcu esnaf, kl esnaf gibi meslek gruplar takip etmekteydi.

22

Mekan hlali Osmanl esnafnn hangi mal hangi meknda sataca nizamlarla belirlenmiti. Maln, satlmas gereken meknn dnda satlmas da, esnaf sular arasnda yer almaktayd. Bu, ticari faaliyetlerin dzenli bir ekilde srdrlmesi ve esnaf arasnda sosyal ahengin temin edilmesi iin olduu kadar baz toplumsal hassasiyetler de mekn belirlemesinde nemli rol oynuyordu. rnein kadnlarn ska kullandklar yol azlarnda ya da hamam yolu zerinde dkkn almas uygun bulunmuyordu. Ayrca, esnafn devletin izni olmadan dkknnn ya da tezghnn yerini deitirmesi, mekn prensibine aykr olduundan yasakt. Mesleki Yeterlilik Osmanl esnafnn en ok ikyet ettii konularn banda, iin ehli olmayan, mesleki birikimi zayf ve acemi kiilerin, esnafn arasna karmas ve esnaf nizamn bozmalar gelmekteydi. Bu hem meslein itibarn zedelemekte, hem de haksz rekabete yol aarak, esnafn kazancn drmekteydi. rnein herhangi bir ustalk eitimi almadan ve emek harcamadan para kazanmak hrsyla hareket eden baz kiiler, frnc veya ekmeki olmadklar halde, ekmek imal ederek satmaktaydlar. Bu kiilerin davranlar eitli ikyetlere konu olmu ve bunlarn ekmek imalatndan vazgemeleri temin edilmiti (Demirta, s. 138-140). Yetki Gasp Alana Mdahale Osmanl esnaf nizamna gre, retimi ve sat kendi yetkisinde olmayan bir mal veya hizmeti retip satmak sutu. Esnaf veya herhangi biri, kendi meslei olmayan bir alanda faaliyet gsteremezdi. Hangi esnafn hangi mal veya hizmeti retip sataca, nizamda belirtilmiti. Esnafn en ok zerinde durduu konularn banda bu husus gelmekteydi. Bu sebeple esnaflar, retimi veya sat kendi yetkisinde olan bir maln bakalar tarafndan retilip satlmasna rza gstermedii gibi, sz konusu maln dardan getirilmesine de engel olmaya allmlardr. Bu erevede esnaflar, fazla zenginleeni aralarndan karr, tccar sayard. Tccarn kazanc, bir eit vurgunculuk, speklasyon rn, kanun d kazan olarak grlmekteydi. Esnafn yetkililerin rzas ve izni olmadan faaliyet alann deitirmesi de yasakt. Dolaysyla mlk sahibi bile olsa bir kiinin kendi dkknn baka bir i iin yeniden dzenlemesi de kendi yetki alannn dndayd ve su saylmaktayd.

Kefaret Uygulamasndaki Sular 23

Osmanl Devletinde kefaret uygulamas 16. yzyl ncesine kadar inmektedir (Baaran, s. 122). Buna gre, Osmanl esnafnda iyeri amann nemli artlarndan biri, esnafn bir kefile balanmasyd. Kefilsiz olarak dkkn amak, esnaf nizamna gre su olmasna ramen, stanbulda izinsiz alan dkknlarn tamam ayn zamanda kefilsizdir. Borcunu dememe Osmanl esnaf, kendi aralarndaki ticari faaliyetlerde yrrlkteki nizama gre ilem yapmak mecburiyetinde idi. Borcun zamannda denmesi, ticaretin nemli kurallarndan biriydi ve denmemesi su saylmt. Byle bir durumda alacakllar, mahkemeye dava aarak alacaklarn tahsil etmeye almlardr. Esnaflar dier meseleleri kendi aralarnda zmeye alm olsalar da, alacak verecek anlamazlklarnda olduka etkin olan kadlk kurumuna bavuruyorlard. Esnafn kendi arasnda zemedii iin mahkemeye gtrd ihtilaflar, kad ou zaman bir uzlama ile neticelendirdiinden ceza takibine ihtiya duyulmamaktayd. Kaliteyi Bozma Osmanl esnafnn iledii sularn arlkl bir ksmn mal, kalitesini drerek satmas meydana getirmitir. Bu ihlal her meslek erbabnda grlmekle birlikte, gda maddelerinin ticaretini yapan esnafta daha yaygn olduu sylenebilir. Temizlik kurallarnn ihlali ile maln saflnn bozulmas (rnein ste ok su katlmas, ekmekilikte kalitesiz un kullanlmas, kmrn iine ta ve kum atlmas) en ok rastlanan ihlallerdi. Osmanl esnafnn yetime artlar temelde drstlk esasna dayand iin pek ok suun ortaya karlmasnda birok kere, esnafn bizzat kendisi yardmc olmu, bu durum su orann drmekle birlikte suun ortadan kalkmasn nlemeye yetmemitir (Demirta, s. 204-205). Narh ve Dirhemde hlal Bata ekmek, buday, un gibi temel ihtiya maddelerine resmi makamlarca konan narh, bir mala uygulanan azami fiyatt (Ktkolu, s. 562). Narhn, esnafn karaborsa ve fazla cret talebi gibi olaylara sebebiyet veren davranlar yznden, zaruri olarak ortaya kt anlalmaktadr (Kazc, s. 89). Narh verilirken maln fiyatna etki eden btn faktrler gz nnde bulundurulur ve zam yaplmasna ihtiya duyulmas halinde yeniden narh verilirdi. Normal zamanlar dnda ktlk, kuraklk, para ayarlamas, harp gibi olaanst durumlarda fiyatlarn yeniden tespit edilmesi ihtiyac hsl olmaktayd. Narh tespitine dorudan doruya devlet tarafndan teebbs edildii gibi, tketici veya esnafn mracaat zerine de yaplabilirdi.

24

Ayrca fiyatlarn anormal bir ekilde artmas halinde halk, resmi makamlara mracaat ederek dondurulmasn isteyebilirdi. Narh verilirken btn ihtimaller ve her trl masraf hesaplanr, gerek kalite gerekse fiyat konusunda herhangi bir esneklik braklmayarak, esnafn eitli bahanelere snmasnn nne geilirdi. Bu durumda esnaf, herhangi bir istismar, su olduunu bilerek sonularna katlanmay peinen kabul etmi olurdu. Narha riayetin temini ancak, esnafn denetimi ile mmkn olmaktayd. Denetimsizlik genelde esnafn hile yapmasyla sonulanyordu. Esnafn narh konusunda su ilemesinin eitli gerekeleri vard. Bata gda maddeleri olmak zere, her trl malda kar oranlar genellikle yzde ondu, baz maddelerinde en fazla 12 ya da 15e kadar kabiliyordu. Bunun bir sonucu olarak esnafn bir ksm, bu kar oranyla yetinmeyerek maln fazla fiyata satmaya alrd. Narhn belirlenmesinde asl yetkili kadyd, esnaf birlikleri maliyetin belirlenmesi konusunda kadya yardmc olurdu. Bunun dnda kaaklk, karaborsaclk ve vurgunculuk da ar ekilde cezalandrlan esnaf sular arasnda yer alyordu. 2.4.2 Esnafn Denetimi Yukarda belirtilen sulara verilen cezalara gemeden nce nleyici kovuturma olarak da adlandrabileceimiz denetim mekanizmasndan sz etmekte fayda var. Osmanl Devletinin esnaf sk kontrol altnda tutma sebebi esnaf cezalandrma gdsnden deil, halk saln ve ekonomiyi korumak ihtiyacndan kaynaklanyordu. Denetim, Osmanl ticari hayatnn vazgeilmez bir unsuruydu. Devlet de esnafn denetimine byk nem vermi, bu i iin eitli derecede yetkili kiileri grevlendirmi, onlar da hkmete kar sorumlu klarak grevlerini yapmalarn salamaya almtr. Bu erevede, Osmanl esnafnn denetiminden sorumlu eitli devlet grevlileri, ticari hayatn iinde fiilen yer almlardr. Buna gre, padiahlar bile zaman zaman tebdil gezerek, kanun ve nizamlara riayet edilip edilmediini bizzat kontrol ederek grdkleri aksaklklarn giderilmesi iin sadrazamlara emir vermilerdir. Esnaf denetleyen ve eitli cezalar veren, teklif eden, mahkemeye sevk eden veya bizzat infaz eden grevlilerin padiah hari- yetki ve konum bakmndan en nemlisi sadrazamd (Demirta, s. 283). Sadrazamn beraberindekilerle birlikte esnaf teftie kmasna kola kmak denirdi. Tefti esnasnda sadrazam, gerek grdnde narh ile ilgili meseleleri kad veya muhtesibe sorard. Kadlarn Osmanl Devletindeki rolnn bir kez daha altn izmekte fayda var. Osmanl Devletinde kadlarn ok geni yetkileri bulunuyordu. eriyye mahkemelerinde grev yapan 25

kadlar insanlar arasnda meydana gelen davalar yrrlkteki hkmlerle zme kavuturan kii olarak sultan tarafndan atanyordu (Tekin, s. 209,210). Osmanl Devletinde kadnn, mlki, beledi, askeri ve adli sahalar kapsayan grevleri gz nnde bulundurulursa, onun kadar geni grev alan bulunan bir memur olmad da sylenebilir (Ortayl, s. 69). Ticari hayatn her safhasnda ve aamasnda yaplan uygulamalar kadnn yetkisi dahilindeydi, hatta kad belediye bakan gibi almaktayd (Demirta, s. 287). Kad, sadrazamla yapt teftii (aramba divanndan sonra yaplan tefti) mahiyetindeki bir heyetle falaka, denek ve terazi tayan kiiler olduu halde tek bana da yapabilirdi. Kad dnda esnafn nizamndan sorumlu kiilerden birisi de muhtesibdi. slam ehirlerinde ar ve pazar esnafn din kurallarna gre denetleyen grevli olarak tanmlayabileceimiz muhtesib, kad youn adli meseleler yznden tefti ileriyle ilgilenmeye pek zaman bulamadndan bu konuda zamanla n plana kmtr. Muhtesibin emrinde doksan kadar kul olan ve on iki blkba bulunurdu (Uzunarl, s. 137-138). Narh dahil olmak zere birok konuda esnafn denetimini yapan muhtesib, devlet adna ii snfn kontrol edip ayn zamanda haklarn korumakta, loncalar da yakndan takip etmekte idi. ehir ve kazalarn zabta ve polis mdr olarak grev yapan ubalar, kamu dzenini dorudan ihlal eden sularda kimsenin ikyetine gerek kalmakszn zanly kadnn nne karabilme yetkisine sahiplerdi (Akman, s. 65). Esnafn denetimi ile ilgili devlet grevlilerinden olan subann, ayn zamanda esnaf cezalandrma yetkisine de sahip olduu sylenebilir. Subann bu tr bir yetkisi olmas, onu, esnaf nezdinde nemli bir grevli durumuna getirmitir. 2.4.3. Esnafa Verilen Cezalar u ilemenin doal sonucu olarak Osmanl esnaf, iledii sulardan dolay eitli meyyidelere tabi tutulmutur. Osmanl hukukunda, esnaf ilgilendiren cezalar eitli blmlere ayrmak mmkndr. rnein bedeni cezalar bal altnda idam, kat- uzv (uzvun kesilmesi) ve celdeyi (dayak) sayabiliriz. Hapis, srgn, prangabend (zincire vurma) ve krek cezasn hrriyeti balayc cezalar olarak ele almak mmkndr. Manevi cezalar ise, tevbih yani sulunun tekdir edilmesi, azarlanmas ya da nasihat yoluyla ikaz edilmesi ile tehir edilmesi eklindeki cezalard (Ekinci, s. 338-339). Esnaf temsilcilerinin eitli hafif cezalar verme yetkisi olmakla birlikte, Osmanl Devletinde esnafn iledii sulara genellikle mahkemeler bakmakta, gerektiinde eitli cezalar vermekteydi. Yarglama usul asndan eriyye mahkemelerinin yetki alan hem

26

Mslmanlar hem de gayrimslimleri kapsamaktayd. Ad geen mahkemeler, lkede yaayan her vatandan cezai ve hukuki davalarna bakmakla ykmlyd. Rahatlkla sylenebilir ki, ceza gerektiren sularda faaliyetin trne bal olmak artyla, ncelikle ceza verilmez, daha ok ikaz ile yetinilirdi. Normal zamanlarda ceza ancak, suun tekrarnda gndeme gelmekteydi. Cezay gerektiren halde, esnafn ikaz edildiine dair ok sayda ariv kaydna rastlamak mmkndr (Demirta, s. 293-294). Verilen cezalarla ilgili dikkati eken hususlardan biri de, cezann infaznn hkmet tarafndan dikkatli bir ekilde takip edilmesiydi. zellikle srgn ve kalebentlik cezas verilenlerin, ceza mahalline ulap ulamadklarnn sorulmas titizlikle uygulanr, yetkililer bu konuda ikaz edilirdi. Cezalarn infaz da eitli mercilerce yaplmaktayd. Esnafn suunu tekrar etmesi halinde, ciddi cezalara muhatap olduu gz nnde bulundurulduunda, uyarnn da bir ceza olarak kabul edilmesi gerektii anlalr. Uyar cezasn kad, muhtesib ve dier yetkililer uygulayabilmekteydi. kaz etme, dayak atma veya falakaya yatrma gibi nispeten hafif cezalar dnda kalan cezalarn karar mercii ise kadlk, dier bir deile mahkemelerdi. Muhtesib, beraberindeki dier grevlilerle birlikte piyasay dolaarak, kendi yetkisinde olan cezalar uygularken, daha ar sularda esnaf kadnn huzuruna karrd. almann bu blmnde cezalar manevi cezalar, maddi cezalar, bedeni cezalar ve hrriyeti kapsayc cezalar olarak snflandracaz.

a) Manevi Cezalar

Uyar Cezas: Esnafn iledii sularda en sk uygulanan ceza, uyaryd. Ceza konusunda, ikaz etmek, bir daha yaplmamasn tavsiye etmek, kamu otoritesinin en ok bavurduu yoldu. Genellikle ilk ihlalde sulular ikaz edilmekteydi. Ancak cezalar, suun tekrar halinde ar olurdu (Gen, s. 298). rneklere bakldnda devletin esnaf sularn ar cezalarla cezalandrmamak iin byk gayret gsterdii, bunun yerine, olabildiince slah etmeye ynelik bir anlay sergiledii anlalmaktadr. Uyar cezasnn verildii durumlar sahte mal satmak, ekmein dirhemini dk tutmak, ekmein gramajndan almak, esnaf grubuna dahil olmad halde ii yapmak gibi sulard. Bu sularda yetkililer esnaf nce uyarm, ancak kii suunda srar ederse kalebentlik cezasna kadar giden ar cezalara arptrlmtr. Uyar cezasnn esnaf ya da tccar rencide eden bir yn olduu iin, zellikle drst esnaf iin nemli bir ceza kabul edilir.

27

Tehir Cezas: Osmanl esnafnn muhatap olduu cezalardan birisi de rencide edecek ekilde pazarda dolatrlmasyd. Tehir cezasnda maksat, esnafn rencide edilmesi, suunu tekrar etmeye yeltenmesinin engellenmesiydi. Bu ceza, manevi bir meyyide olsa bile, eitli maddi sonular olan bir cezayd. Ceza srecince, esnafn ekonomik bir kayba urad sylenebilir. Yine esnafn, itibar zedelendiinden gvenilirliini kaybetmesi ve buna bal olarak ticari faaliyetlerinin yavalamas, ekonomik bir kayp olarak alglanabilir. Hileli mal reten ve satan esnafn malnn tehir ve tahrip edilmesinin yan sra, kendisinin kafasna tahta bir klah koyularak eek zerinde pazarda dolatrlrd. Buradaki ama da esnaf piman edip, hatasn tekrarlamasndan alkoymakt. Bylece toplum iinde rencide olan esnafn caydrlmas hedeflenir, suun tekrarnn nne geilmeye allrd. Bu haldeki esnaf ciddi itibar kaybna urad iin, tehir cezas, suun nlenmesinde olduka etkili bir yntem olarak deerlendirilir (Kou, s. 229). Esnafn tehir cezasn gerektiren sular ile ilgili baz rnekler vermek gerekirse, sahte ve rk mal imal edilmesinde tehir cezas uygulanr ayrca esnafn tm mallar imha edilirdi. Ayrca kantar ve tartlarn, l aletlerinin nizaml olmamas da tehir cezasn gerektirmekteydi.

b) Maddi Cezalar Osmanl esnafnn, iledii sular karsnda ald cezalardan biri de mali cezalar grubuna dahil olan cezalard. Bu sular birka balk altnda toplanabilir. Dkkn Kapatma Meslekten karma: Dkkn kapatma veya meslekten karma cezalar geici ya da kalc olarak uygulanan cezalard. ncelenen dnemde, verilen dkkn kapatma cezalarnn ou kalc olmuken, meslekten karma veya ihra cezalarnn geici olarak uyguland gzlemlenmitir. Esnaflktan karma cezalar, ok nadir hallerde verilir ve mesleki sulardan ok, genel cezai ve ahlaki sularda uygulanrd. Mesleki sulardan ihra cezas verildii hallerde de, bu ceza genellikle geici nitelikte olur, belli bir sre getikten sonra ceza alan esnaf, tekrar iine dnebilirdi. Dkkn kapatma cezasnn en sk uyguland durumlar, ihtiya fazlas iyerlerinin almas haliydi. Ruhsatsz ve gayr resmi yollarla ya da kefilsiz alan her iyerine, kapatma cezas uygulanmaktayd. Belirlenen yerler dnda alan iyerlerinin aldklar cezalar da, kapatmayd. rnein mahalle aralarnda alan debbahanelerin evreye yaydklar kt kokular ve 28

satklar pislikler, bu yerlerin kapatlmas iin yeterli sebepler olarak saylmt. Yine mahalle aralarnda niasta imal ederek evreye kt kokular yaylmasna sebep olan niastacnn dkknnn kapatlmasna hkmedilmiti (zcan, s. 317, 337). evreye ve halka rahatszlk veren iyerlerinin de kapatlma cezasna tabi tutulduklar ile ilgili yaygn rnekler arasnda, bozahaneler gelmekteydi. Bu kapsamda, baz bozahaneler, iki sattklar iin ve buralara ekavet-i pie makulesinden kiilerin girmesi dolaysyla, fitne yuvas haline geldiklerine hkmedilerek kapatlmt (zcan, s. 151). Esnaftan herhangi biri, hileli mal retmesi, meslek ilkelerine riayet etmemesi, bakasnn yetisine ve faaliyet sahasna mdahale etmesi, devlete demesi gereken vergiyi vermemesi, kiracs bulunduu vakf dkknnn kirasn dememesi gibi durumlarda esnaflktan karma cezas ile cezalandrlr veya dkkn kapatlrd. Nitekim hileli mal reten esnafa verilen cezalardan birinin, iten el ektirme gibi ar bir ceza olduuna dair kaytlar mevcuttur (www.osmanli.org). Yine meslek ilkelerine aykr davranan esnaf da, meslekten men edilmitir. Dkkn Ykma: Bu cezann zellikle IV. Murad dneminde kahvehaneler iin uyguland bilinmektedir. Bu dnemde, ttnle beraber kahvenin de iilmesi yasaklanarak kahvehaneler fitne yuvas haline geldikleri gerekesiyle yklmlard. ncelenen dnemde de bu cezann ok snrl olmakla birlikte yine kahvehaneler iin uygulandn grmekteyiz. Ancak bu defa kahvehanelerde sazl szl, alemli elenceler tertip edilmesi gibi durumlarn bu cezalara neden olduu grlmektedir. Maln Msadere mha Edilmesi: Devlet tarafndan byk meblada mala veya iyerine el konulmas veya dkknn sulu esnaftan alnarak bakasna devredilmesi cezasnn, ksacas msaderenin en ok kullanld sular, stanbulun beslenmesi konusundaki ihlaller, sahte ve hileli mal reterek halk aldatma, kaaklk, devlete veya vakflara olan borcunu demeden firar etme gibi usulszlklerdi. stanbulun beslenme ihtiyalarn temin etmekle mkellef esnaf ve tccarn, daha ilk aamada, eitli sulara bulatklar ve dier cezalarla birlikte msadere cezasna da aptrldklar grlmektedir. Msadere cezasnn verildii durumlardan bir dieri de kaaklk ile sahte mal satlmasyd. Devlete olan borcunu demeden firar eden esnafn muhatap olaca ceza da, dkknnn elinden alnarak bakasna devredilmesiydi. Para (Crm- Cinyet Cezas): Osmanl esnafnn iledii sular karlnda ald cezalarn biri de para cezasyd. Bu cezann uygulanmas, daha ok, esnafn denetimi srasnda karlalan narha aykr hallerde olurdu. Esnafn maln gramajna riayet etmemesi vergi cezas 29

almasna sebep olmaktayd. Para cezasnn bir dier sebebi ise maln kalitesinin bozuk olmasyd. Ekmein temiz kmamas, iyi pimemesi, siyah olmas ceza miktarn artrmaktayd. Suun arl arttka, cezann da artt bir sistem kurularak dzen salamaya allmt (Ktkolu, s. 326). c) Bedeni Cezalar Bedeni cezalar kiinin bedenine zarar vererek, yapt ktl karlksz brakmama ve onu benzer bir suu tekrar ilemekten alkoyma maksadna ynelik olarak verilen cezalar, bu kapsamda yer alan cezalard. Dayak Cezas: Osmanl esnafnn iledii eitli sular iin uygulanan dayak, bedeni olup hafif cezalar arasnda yer almaktadr. Yaygn olarak verildii bilinen dayak cezas, hapis veya srgn gibi ar cezalarn nne gemek iin dnlen bir alt ceza olarak dzenlenmiti (Demirta, s. 315). Dayak, narha riayet etmeyen esnafa zellikle uygulanan cezalardan biridir. Piyasay dolaarak narha aykr durumlar tespit eden grevliler, para cezas ile birlikte dayak cezas da vermekteydiler (Demirta, s. 316). zellikle frnclara sklkla dayak cezas verildii grlmektedir. Bu ceza, ounlukla denetim esnasnda infaz edilmekteydi. Falakaya yatrma da dayak cezas kapsamna girmekteydi. nk bu cezann uygulanmas esnasnda falakayla yetinilmez, ayn zamanda dayak da atlrd. Cezay hak edenin yana ve servetine baklmakszn falakaya yatrlarak ayak tabanna sopayla vurulmas eklindeki dayak cezas stanbul Kadsnn esnaf teftie kt srada uygulanan bir ceza idi. Ayn zamanda muhtesibin de sklkla bu cezay uygulad bilinmektedir. Kulandan Duvara ivileme: Esnafn kulandan duvara ivilenerek cezalandrlmas, ok sk karlalan bir durum deildi. Ancak yine de bu tr cezalarnda uyguland grlmektedir. zellikle nizama aykr i yapan frnclarn kulaklarndan duvara mhlandklarn sylemek mmkndr (Barkan, s. 62). Bu ceza daha ok sadrazamn beraberindekilerle kola kmas esnasnda uygulanmaktayd. Kaytlar incelendiinde bu cezann da daha ok frnclara ynelik uyguland grlebilmektedir. dam Cezas: Osmanl Devletinde esnafa idam cezas verilmesinin rnekleri ok azdr. Daha ok esnaf temsilcileri veya grevlilerine idam cezas verildii bilinmektedir. Muhtemelen Cengiz yasasndaki asil snfn kannn aktlmayaca prensibinin bir sonucu olarak, kadlara siyaset cezas uygulanmas yerine grevini doruluk ve adaletli ekilde yerine getirmeyenlerin 30

dibekte dvlerek helak edilecei gibi bir ceza tehdidi olsa bile bunun uygulandna dair bir kayda rastlanmamtr (Ortayl(b), s. 70). Ancak esnaf iin idam cezasnn uyguland hakknda ariv kaytlar mevcuttur. Osmanl hukukunda yer alan cezalar arasnda en ar olan idam cezasyd. Esnafa bu cezann kolaylkla verilmedii, suun tekrar prensibinden anlalmaktadr. En ar cezalara muhatap olan frnclara bile, ilk usulsz ilemlerinde uyar cezasnn, ardndan dier cezalarn verildii bilinmekte olduundan, idam cezasnn ancak suun ayn surette birok kere tekrar edilmesinden sonra gndeme geldii kanaatine varlabilir (Demirta, s. 321). d) Hrriyeti Balayc Cezalar Esnafn kar karya kald hrriyeti balayc cezalar drt balk altnda ele almak mmkndr: Hapis, srgn, kalebendlik ve krek cezas. ncelenecek olan bu tr cezalarn meslek erbabna ok sk verilmedii, ou zaman suun tekrar etmesi halinde verildii, ayrca cezalarn ksa sreli olduu ve bir sre sonra affedildii de grlmektedir. Hapis Cezas: Esnafn ciddi sularnda veya suun tekrarnda uygulanan cezalardan biri hapis cezasyd. stanbulda esnafn hapsedildii baz yerler olmakla birlikte kimi zaman esnaf eitli adalara ve kalelere de gnderilerek buralarda hapsedilirdi. Kad tarafndan verilen birka gnlk cezalar ise, kolluk bodrumlarnda veya mahkeme binalarnn bodrumlarnda infaz edilirdi. Ceza infaznda zindana kapatmakla kalnmaz, mahkum, gndzleri tersanede veya iplikhanede ar ilerde amele olarak altrlrd (Demirta, s. 108). Esnafa verilen hapis cezasnn gerekelerinden biri, ahlaki prensiplere aykr davranlar sergilemesiydi. Bir dier sebep de esnafn mteriyi, hileli mal satmak suretiyle aldatmasyd. Yine narha aykr sat yapanlara, mal dirhemin altnda satanlara ve piyasada mal darlna yol aan usulszlkler yapanlara da hapis cezas verildii grlmektedir. Bu kapsamda, esnafn yannda alan kalfa veya agirtlerin de (rak) rnein esnaftan hrszlk yapmas durumunda hapis cezasna arptrld grlmektedir. Kalebendlik Cezas: Osmanl hukukunda sklkla bavurulan cezalardan biri kalebendlik cezasyd. Hapis ve kalebendlik cezas birbirlerine benzemekle birlikte, kaytlarda farkl cezalar olarak yer almaktadr. Kalebendlik cezasnn kalelerde infaz edilmesi mecburi olduu halde, hapis cezas kalelerde infaz edildii gibi, sulular kale dndaki zindanlarda da tutulmulardr.

31

Kalebendlik cezasnn nemli bir sebebi, mal piyasa deerinin veya belirlenen fiyatn zerinde, belirlenen narhtan fazla bir fiyata satmakt. Ayrca esnaflk terbiyesine uymayan, esnafln itibarn dren sululara verilen cezalar arasnda kalebendlik de bulunmaktayd. Krek Cezas: Osmanl donanmasnn ihtiyac olan krekilerin temin edildii be kaynaktan biri krek cezasna arptrlan mcrimlerdi. htiyac olan kadrgalar durumlarn merkeze bildirerek mcrimlerden kendilerine kreki verilmesini salamaktayd. Bu uygulama su ileyip mcrim (sulu) durumuna dm esnaf ve tccar iin de geerliydi. Dolaysyla esnaf ve tccar arasnda bu cezay alan kiilerin gnderildikleri yerler donanmayd. Daha ok gayrimslimler iin uygulanan krek cezas, esnafn yardmclar durumundaki kiilere de verilmekteydi. rnein Unkapan arsnda gece bekisi olan zmni birisi, bir kuyumcu dkknn ap iindeki maln bir ksmn alm, yakalandktan sonra suunu itiraf etmiti. Bunun zerine kendisine bir sene krek cezas verilmiti (Demirta, s. 340). Esnafn devlete vermek mecburiyetinde olduu vergiyi dememesi durumunda, uygulanan cezalardan biri de yine krek cezasyd. Esnafn daha fazla para kazanmak maksadyla dkknnda bulundurmas gereken mal, narhtan fazla bir fiyata darya satmak suretiyle halktan fazla para almas, bu ekilde ehirde mal darlna sebep olmas da krek cezasn gerektiren hallerdendi. Gayrimslim esircilerin kendi dinlerinden olanlara Mslman esir satmalar, ciddi bir su olarak kabul edildiinden, bu durumdakilerin kree konulacaklarna dair hkmler mevcuttur (Tekin, s. 146). Srgn (Nefy=Tarib) Cezas: Osmanl esnafnn iledii sulara, arlna ve tekrarna bal olarak verilen cezalardan biri srgnd. Osmanl hukukunda srgn cezasnn krek cezasndan daha ar bir ceza olduu dnlmektedir. Esnafn meslek ilkelerine ve belirlenen nizama aykr davranlar srgn cezasn gerektirmekteydi. Maln fiyatna ve kalitesine riayet etmeyen, kendi yetkisi ve hakk olmad halde kanunsuz ekilde, herhangi bir maln ticaretini yapan esnafa, dier baz cezalarla birlikte duruma gre, srgn cezas da verilmekteydi. Bu tr cezalarda caydrclk ve bakalarna ibret olmas dncesi etkiliydi. zinsiz dkkn amak ve ikazlara aldrmadan faaliyetine devam ettirmek de, dkkn kapatma cezasnn yannda baz durumlarda srgn cezas ile cezalandrlmtr. Esnafn meslek ahlakna uymayan veya kendi meslei ile ilgisi bulunmayan baz gayrimeru ilere bulatnda dier baz cezalar yannda srgn cezas da ald grlen bir durumdur. Kahvecilik yapan bu 32

ekildeki bir kii Bozcaadaya srgn edilmitir (Tekin, s. 14). Elindeki cariyelere hrszlk yaptran esircinin nce krek cezasna arptrlmas sonra srgn edilmesi bir baka rnektir. Daha nce krek cezasna arptrlan ve serbest braklan esirci esnaf, slah olmadndan, cariyeleri ile birlikte bir sene sreyle, nce Bursaya srgn edilmi, geri geldikten sonra ayn suu ilemeye devam etmitir. Bir vakada da yakalanm, suunun sabit olduundan phe kalmam ve Aye isimli cariyesi ile birlikte Limni Adasna srgn edilmesine karar verilmitir (Aktaran Demirta, s. 344).

SONU Bu alma Osmanl Devletinde zellikle 18. yzyl sonunda su ve ceza olgularnn ne anlama geldii sorusunun cevaplandrlmasna ynelik hazrlanmtr. almann ilk ksm su olgunun Osmanlda ne anlama geldiine, su tanmnn ve buna karlk gelen cezann nasl belirlendiine ve cezalarn kaynan oluturan eri hukuk ile rfi hukuk arasnda nasl bir ayrm olduuna odaklanmtr. almann ikinci blm ise son yllarda Osmanl Devletinin halka ynelik su ve ceza politikalar konusunda yazlm baz makaleler zerinden Osmanl ahalisinin iledii sulara ve nasl cezalandrldklarna ayrlmtr. Bu blmde Osmanllarn halk ayrd iki kategori olan kendi halinde kimseler ile sua meyilli kimselerin cezalandrlma pratikleri asndan nasl konumlandrldklar olgusu incelenmi, Osmanl Devletinde adalet sisteminin kiinin toplumdaki konumuna gre hkm verip vermedii sorusu aydnlatlmaya allmtr. ncelenen makalelerden Osmanl Devletinde kiilerin mesleklerine ya da oturduklar mahallere gre gvenilir ya da gvenilmez olarak snflandrlmakta olduu, mahkemelerde karar mercii olan kadlarn da bu kiilerin davalar konusunda -eer nne gelebilirse- esnaf davalarnda olduu kadar yumuak ve uzlatrc tavr taknmad grlmtr. te yandan ikinci ksmn sonunda esnaf snfnn dier bir deile kendi halinde kimselerin iledii sular ve ald cezalar ayrntl ekilde incelenmitir. Yaplan incelemeden kadlarn bu sularda genelde uzlatrc tavrlar takndklar, suun ilk kez meydana geldii durumlarda genellikle uyar cezalar ile yetinildii, buna karlk toplum dzenini ve ekonomik hayat zarara uratacak faaliyetlere kesinlikle izin verilmedii, bu durumlarda esnaflarn sert ekilde cezalandrld anlalmaktadr. almada Osmanllarn, kendilerinden nceki Trk-slam devletlerinden alm olduklar hukuk miras imparatorluun merkezileme ve brokratikleme ihtiyac, toplumsal ve siyasal ihtiyalar dorultusunda kartlan rfi kanunlar ile deitirdiini ve gelitirdiini grmekteyiz. 33

zellikle hkmdar kendi otoritesi altna braklan vergilendirme ve ceza hukuku alanlarn kapsayan, ak ve net yazlm yasalar karmtr. Geni bir corafyaya yaylm bulunan devlette skn ve asayiin zaman zaman zorlukla salanmas ar bir ceza politikasn, devletin mali darlk iinde bulunduu dnemlerde para cezalarnn, donanmada krekiye ihtiya bulunduu dnemlerde de krek cezalarnn arlk kazandn, devletin de ihtiyaca uygun bu dzenlemeleri yapmaktan geri kalmadn grmekteyiz. zellikle ilk blmde yaplan incelemelerden Osmanl yasa koyucularnn ve uygulayclarnn eriata kaytsz olmadklarn, ancak kanunnamelerde sk sk saygyla deinilen eriatn, daha ok ikincil neme sahip olduunu ve kenara itildiini syleyebiliriz. Osmanl ceza sisteminin eriatn ngrdnn aksine mali merkezli olmas ve sululara para cezas uygulamas ile rnein eriatn hrszlk sularnda ngrd uzuv kesme cezalarnn uygulanmasnda devletin gnlsz davranmas buna rnek olarak deerlendirilebilir. Yine lm cezalarnda sulunun ou zaman kan paras deyerek cezadan kurtulabiliyor olmas da Osmanl adalet sisteminin eriatla badamad noktalarn banda gelmektedir. kinci blmde Osmanl Devletinin ahaliyi genel bir snflandrmaya tabi tuttuunu grmtk. Buna gre daha nce su ilemedii sabit olan ve insanlar arasnda drstl ile tannan kimselere, Osmanl hukuku tatbikatnda kendi halinde kimseler ad verilmekteydi. kinci gruptaki sulular, daha nce su iledikleri bilinen ve insanlar arasnda sua meyilli olduklar ve her an su ileyebilecekleri dnlenlerdi. nc grupta ise durumlar mehul olanlar, dolaysyla insanlarn haklarnda olumlu ya da olumsuz bir kanaate sahip olmadklar kiiler yer almaktayd ki, bunlara mechull ahval (halleri bilinmeyen) kiiler ad verilmekteydi. Bu blmn ikinci ksmnda incelenen Suraiya FaroqhininBursada Cinayet: Bir Cui Bono Vakas adl makalesinde Bursada 18. yzylda gerekleen bir cinayet vakas ele almt. Hikye pheli bir nam olan Tuti isimli bir kadnn soyulup ldrldkten sonra neler olabileceini ortaya koymaktayd. Sicildeki anlatmdan devletin cinayeti ileyen veya ileyenleri bulmak iin pek fazla bir giriimde bulunmad, ayrca alnanlar bulmak iin de kayda deer bir aba harcanmad anlalmaktadr. Oysa devletin hayat ve mallarn yitiren tccarlar sz konusu olduunda bu ynde abalara giriildii olmutur. Dolaysyla bu durum zellikle cinayet vakalar sz konu olduunda Osmanl adalet sisteminin ok da iyi almadn, hatta kiilerin Mslman ya da gayrimslim olmasnn, mesleinin, toplumsal snfnn adli mercilerin davaya baklarn deitirdiini ortaya koymaktadr. Bu da bize Osmanl adalet mekanizmasnn adamna gre i yapan bir sistem olabileceini dndrtmektedir ki bu da daha ok gayrimslimlerin haklarn koruma altna ald dnlen

34

Tanzimat Ferman (1839) ve Islahat Fermannn (1856) aslnda hem Mslman hem de gayrimslim tebaa iin ne kadar nemli olduunu ortaya koymaktadr. Dr. Ik Tamdoann18. Yzylda skdarda iddet ve Hareketlilik likisi makalesinde bu yzyl Osmanlsnda baz meslek gruplarnn, halkn ve devletin gznde nasl potansiyel sulu olarak grld zerinde durulmutur. Bu alma esasen bize sadece hareket-youn alanlarn iddetin ortaya kt temel corafyay oluturduu ve hareketlilik maharetine sahip, hatta ekmeini bundan kazanan beygirci ya da kayklar da iddet vakalarnn bata gelen failleri olduunu gstermektedir. almada beygirci ve kayklarn dier ikollarnda alanlara oranla daha sk iddete bavuruyor olmasnn bu kiilerin sosyal denetimden uzak olmasndan m yoksa iddete eilimlerinin dier kent sakinlerinden fazla olmasndan m kaynakland sorusu tam olarak yantlanamamaktadr. Bu kiilerin dahil olduu iddetin, kad sicillerine daha fazla geirilmi olmasnn ise muhtemelen bu kiilerin sosyal an dnda kalmalarndan dolay kadlarn onlarla ilgili sorunlar zme konusunda daha az istekli olmasndan kaynaklanmaktadr. Esnaf sular ile ilgili blmn esnafla ilgili tm sular ve bunlara verilen cezalar ierdiinden almann en kapsayc ksm olduu sylenebilir. Tazir sular da dahil olmak zere, Osmanl esnafnn ve tccarlarnn iledii sular genel olarak iki grupta toplanmtr. Bunlarn ilki, btn esnaf birliklerinde grlebilecek ortak sulard ki, esnafn ruhsat veya izin almadan dkkn amas, retimi ve sat kendi yetkisinde olmayan bir mal alp satmas, karaborsaclk ve kaaklk yapmas ve borcunu dememesi ya da geciktirmesi gibi sular bu gruba dahildi. kinci grupta yer alan sular ise, genellikle her esnaf grubuna zg ve daha ok meslein zellikleriyle balantl sulard. Sz konusu sular, esnafn nizama aykr hareket edip maln kalitesini veya dirhemini drerek haksz kazan elde etmesi, belirlenen fiyatn dnda fiyatla mal satmas eklinde ifade edebiliriz. Osmanl esnafnda en ok karlalan sulara bakldnda narh ve kalite konusuna riayetsizliin ilk srada geldii grlmektedir. zellikle temel ihtiya maddelerindeki ihlallerin daha yaygn olduu dikkatlerden kamamaktadr. Bu konuda, kad sicilleri arasnda yer alan hkmlerden hareketle narh ve kalite konusunun devleti olduka uratran bir mesele olduu sonucuna varlmaktadr. Bu blmde esnaf sularna verilen cezalara gemeden nce Osmanl idarecileri tarafndan olduka fazla nem verilen denetim mekanizmasndan sz edilmitir. Bu erevede, Osmanl esnafnn denetiminden sorumlu eitli devlet grevlileri, ticari hayatn iinde fiilen yer almlar, padiahlar bile zaman zaman tebdil gezerek, kanun ve nizamlara riayet edilip edilmediini bizzat kontrol etmiledir. Sadrazamn da beraberindekilerle birlikte esnaf teftie 35

kmtr. Osmanl Devletinde esnafn denetiminden, zellikle cezalandrlmasndan fiilen sorumlu olan en nemli kii kadyd. Osmanl esnaf, iledii sulardan dolay eitli meyyidelere tabi tutulmutur. Esnafn iledii sularda en sk uygulanan ceza, uyaryd. Ceza konusunda, ikaz etmek, bir daha yaplmamasn tavsiye etmek, kamu otoritesinin en ok bavurduu yoldu. Genellikle ilk ihlalde sulular ikaz edilmekteydi. Ancak cezalar, suun tekrar halinde ar oluyordu. Devletin de esnaf sularn ar cezalarla cezalandrmamak iin gayret gsterdii, bunun yerine, olabildiince slah etmeye ynelik bir anlay sergiledii anlalmaktadr. Tehir cezalarnda ise ama esnaf piman edip, hatasn tekrarlamasndan alkoymakt. Bylece toplum iinde rencide olan esnafn caydrlmas, suun tekrarnn nne geilmesi hedeflenmekteydi. Bu haldeki esnaf ciddi itibar kaybna urad iin, tehir cezas, suun nlenmesinde olduka etkili bir yntem olarak deerlendirilir. Osmanl esnafnn, iledii sular karsnda ald cezalardan biri de mali cezalar grubuna dahil olan cezalard. Bunlardan dkkn kapatma ve meslekten karma cezalar geici ya da kalc olarak uygulanmaktayd. Dkkn kapatma cezasnn en sk uyguland durumlar, ihtiya fazlas iyerlerinin almas haliydi. Ruhsatsz ve gayr resmi yollarla ya da kefilsiz alan her iyerine, kapatma cezas uygulanmaktayd. Dier bir ceza eidi olan dkkn ykmann ise zellikle IV. Murad dneminde kahvehaneler iin uygulandn, incelenen dnemde ise kahvehanelerin amac dnda kullanlmas durumunda bu cezann olduunu grmekteyiz. Devlet tarafndan byk meblada mala veya iyerine el konulmas veya dkknn sulu esnaftan alnarak bakasna devredilmesi cezasnn, ksacas msaderenin stanbulun beslenmesi konusundaki ihlaller, sahte ve hileli mal reterek halk aldatma, kaaklk, devlete veya vakflara olan borcunu demeden firar etme gibi usulszlkler sebebiyle verilen bir ceza olduunu gryoruz. Osmanl esnafnn iledii sular karlnda ald cezalardan biri de para cezasyd. Bu cezann uygulanmas, daha ok, esnafn denetimi srasnda karlalan narha aykr hallerde olurdu. Esnafn maln gramajna riayet etmemesi vergi cezas almasna sebep olmaktayd. Para cezasnn bir dier sebebi ise maln kalitesinin bozuk olmasyd. Bedeni cezalar kiinin bedenine zarar vererek, yapt ktl karlksz brakmama ve onu benzer bir suu tekrar ilemekten alkoyma maksadna ynelik olarak verilen cezalard. Osmanl esnafnn iledii eitli sular iin uygulanan dayak, bedeni olup hafif cezalar arasnda yer almaktadr. Yaygn olarak verildii bilinen dayak cezas, hapis veya srgn gibi ar cezalarn

36

nne gemek iin dnlen bir alt ceza olarak dzenlenmiti. Falakaya yatrma da dayak cezas kapsamna girmekteydi. Esnafn kulandan duvara ivilenerek cezalandrlmas, sk karlalan bir durum deildi. Bu ceza daha ok sadrazamn beraberindekilerle kola kmas esnasnda uygulanmaktayd ve caydrma amac n plandayd. Osmanl Devletinde esnafa idam cezas verilmesinin rnekleri de ok azdr. Daha ok esnaf temsilcileri veya grevlilerine idam cezas verildii bilinmektedir. Osmanlnn esnaf konuma refleksini hesaba katacak olursak, esnafn idamn gerektiren suun olduka ar bir sebebi olacan dnebiliriz. Esnafn kar karya kald hrriyeti balayc cezalar drt balk altnda ele almak mmkndr: Hapis, srgn, kalebendlik ve krek cezas. ncelenen rneklerden bu tr cezalarn meslek erbabna ou zaman suun birok defalar tekrar edilmesi halinde verildii, ayrca cezalarn ksa sreli olduu ve bir sre sonra affedildii sonucuna varlmaktadr. Esnafn ciddi sularnda veya suun tekrarnda uygulanan cezalardan biri hapis cezasyd. Baz durumlarda ceza infaznda zindana kapatmakla kalnmaz, mahkm gndzleri tersanede veya iplikhanede ar ilerde amele olarak altrlrd. Hapis cezas daha ok ksa sreli -birka gn- ve ders verme amalyd. Osmanl hukukunda sklkla bavurulan cezalardan biri de kalebendlik cezasyd ve ancak ayn suun tm uyarlara ramen birok defa tekrar edilmesi neticesinde byle bir ceza veriliyordu. Son olarak Osmanl esnafnn iledii sulara, arlna ve tekrarna bal olarak verilen cezalardan biri srgnd. Osmanl hukukunda srgn cezasnn krek cezasndan daha ar bir ceza olduu dnlmekteydi. Esnafn meslek ilkelerine ve belirlenen nizama aykr davranlar, maln fiyatna ve kalitesine riayet edilmemesi, bir esnafn kendi yetkisi ve hakk olmad halde kanunsuz ekilde herhangi bir maln ticaretini yapmas durumlarnda srgn cezas verilebilmekteydi. Ksaca Osmanl ceza sistemi konusunda u sonulara varabiliriz: Osmanl Devletinde halleri bilinmeyen kimseler kendi halinde kimselere oranla olaan pheli konumunda bulunmaktayd. Bu gibi kiilerin ahitliine gvenilmedii gibi, bu kiilere kar ilenen sularda devlet (kadlar) suun takibi konusunda fazla srarc olmuyorlard. Dier yandan bu kiilerin su ilemesi durumunda devlet uzlatrma gerei duymadan bu kiileri ar bir biimde cezalandryordu. Esnaflar sz konusu olduunda devlet birbirleriyle alacak verecek sorunu olan esnaflar nce uzlatrmaya alyor, sorunun zm konusunda etkin ekilde devreye giriyordu. Esnafn iledii sularda ise esnaf ilk defasnda sadece uyarmakla yetiniyordu. Ardndan suun tekrar 37

halinde cezalar da kademe kademe arttrlyordu. Devlet kendine kar ilenen sularda -rnein verginin denememesi, narha aykr hareket gibi- sulular daha ar ekilde cezalandryordu. Osmanl Devleti halk salnn, kamu dzeninin korunmas, ehrin temel gda maddelerinin temin edilmesi ve esnaf nizamna aykr hareket edilmemesi konusunda hassast. Esnafn sk kontrol altnda tutulmas esnaf cezalandrma gdsnden deil, halk saln ve ekonomiyi koruma ihtiyacndan ileri geliyordu. zellikle narh ile ilgili sularda ar cezalar veriliyordu. Esasen devletin, piyasa fiyatlarna ar mdahale etmesi ve fiyatlarn piyasada serbeste olumasna izin vermemesi temel gda rnlerinde esnafn karnn ok dk kalmasna neden oluyor, bu da bir anlamda byle sularn nn ayordu. Esnafn lm, srgn, kalebendlik gibi ar cezalarla cezalandrlmas olduka istisnai bir durumdu ve aslnda esnafn baka sular ilemesinden hrszlk, dolandrclk, kalpazanlk gibi- kaynaklanyordu. Bunlardan kardmz sonu Osmanlda ceza sisteminin ok da sistematik olmadn gstermektedir. Osmanllar genellikle esnafn geneline kar yumuak bir tutum izliyor, ancak rnein kayklar, beygirciler ya da frnclar sz konusu olduunda cezalar arlayordu. Suun tekrar halinde verilen cezalar da deiiyordu. Su ve karlnda verilen ceza konusunda da tam tutarllk bulunmuyordu. Suun yorumlanmas ve verilecek cezann belirlenmesi konusunda kadlarn geni bir takdir yetkisi vard. almann genelinde yant aradmz soru olan, Osmanl Devletinin ilenen sular adil bir ekilde cezalandrp cezalandrmad sorusunu yantlamak gerekirse, Osmanlda adalet sisteminin iyi niyetli olduunu, genellikle halk korumak amacyla aba sarf ettiini, ancak uygulamada bir yeknesaklk salayamadn ve tebaann dini ve snfsal sebeplerle rahatlkla ayrmcla urayabildiini, bu ayrmclklar karsnda da bavurabilecei bir mercii olmadn syleyebiliriz.

38

KAYNAKA BARKAN, mer Ltfi, XV. Asrn Sonunda Baz Byk ehirlerde Eya ve Yiyecek Fiyatlarnn Tespiti ve Teftii Hususlarn Tanzim Eden Kanunlar, stanbul, 1992. BAARAN, Betl, III. Selim ve stanbulda ehir Siyaseti, 1789-1792, Osmanlda Asayi, Su ve Ceza 18.-20. Yzyllar, Derleyenler: Nomi Lvy, Alxandre Toumarkine, stanbul, 2007, s. 116-124. DEMRTA, Mehmet, Osmanl Esnafnda Su ve Ceza: stanbul rnei, Bileik Yaynevi, Ankara, 2010. EKNC, Ekrem Bura, Osmanl Hukukunda Adalet ve Mlk, stanbul, 2008. FAROQH, Suraiya Bursada Cinayet: Bir Cui Bono Vakas, Osmanlda Asayi, Su ve Ceza 18.-20. Yzyllar, Derleyenler: Nomi Lvy, Alxandre Toumarkine, stanbul, 2007, s. 68-79. GEN, Mehmet, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul, 2010. GRAL, zgr Sevgi, 19. Yzyl stanbulunda Su, Toplumsal Kontrol ve Hapishaneler zerine almak, Osmanlda Asayi, Su ve Ceza 18.-20. Yzyllar, Derleyenler: Nomi Lvy, Alxandre Toumarkine, stanbul, 2007, s. 17-33. NALCIK, Halil(a), Osmanl Hukukuna Giri, rf- Sultan Hukuk ve Fatihin Kanunlar, Siyasi limler ve Hukuk, C. XIII, No:2, 1958 (nalck, rf- Sultan Hukuk). NALCIK Halil(b), Devlet-i Aliyye, Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar-I, Klasik Dnem (1302-1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Geliim, stanbul, Haziran, 2009. KAL, Ahmet, stanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamlar-I, stanbul, 1998. KAZICI, Ziya, Ahilik, DA-1, s. 54-542. KOU, Reat Ekrem, Tarihte stanbul Esnaf, stanbul, 2002. KTKOLU, Mbahat S.,Osmanl ktisadi Yaps, Osmanl Devleti Tarihi-II, Ed. Ekmeleddin hsanolu, stanbul, 1999. ORTAYLI, lber, Osmanl Devletinde Kad, DA-24, stanbul 2001. ZCAN, Tahsin, Osmanl Esnaf, stanbul, 2003. TAMDOAN, Ik, At Alan skdar Geti ya da XVIII. Yzylda skdarda iddet ve Hareketlilik likisi, Osmanlda Asayi, Su ve Ceza 18.-20. Yzyllar, Derleyenler: Nomi Lvy, Alxandre Toumarkine, stanbul, 2007, s. 80-95. UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Devletinde lmiye Tekilat, Ankara, 1988. ZUBAIDA, Sami, slam Dnyasnda Hukuk ve ktidar, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008, stanbul.

39

NTERNET KAYNAKLARI AKGNDZ, Ahmet, Osmanl Devletinde Ekmekiler Frnda Yakld m?, www.osmanl.org.tr Eriim: 23.05.2011 EN, Murad, Osmanl Hukukunun Yaps,Yeni Trkiye, Yl: 6, Ocak-ubat 2000, Say: 31, 701 Osmanl zel Says, s. 686-698. http://archiv.jura.unisaarland.de/turkish/MSen3.html, Eriim: 07.05.2011 TEKN, Zeki, Tanzimat Dnemine Kadar Osmanl stanbulunda Dericilik, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Tarih Blm Yenia Tarihi Anabilim Dal Doktora Tezi, http://www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr, Eriim: 18.05.2011.

40