Ankara Tarihi

ANKARA TARH VE KLTR DZS: 1
TARH VE KLTR TARH NDE
ANKARA ANKARA
TARH NDE ANKARA
ANKARA BYKEHR BELEDYES 2007
ANKARA BYKEHR BELEDYES

KLTR VE SOSYAL LER DARES BAKANLII
ANKARA TARH VE KLTR DZS: 1
TARH NDE ANKARA

Yayn Danmanlar
Prof. Dr. Abdsselam Uluam
(Seluk niversitesi)
Prof. Dr. Hakk Acun

(Gazi niversitesi)
Prof. Dr. Halit al

(Gazi niversitesi)
Yrd. Do. Dr. Sleyman Solmaz

(Pamukkale niversitesi)
Dr. Nazif ztrk Ahmet Yksel
Yazarlar
Abdlkerim Erdoan Gke Gnel Ali Klc
Fotoraflar
Abdlkerim Erdoan (A.E.), Gke Gnel (G.G.), Ali Klc (A.K.), BELKO Arivi, Vakflar Genel Mdrl Arivi (V.G.M.), Ahmet Yksel Arivi (A.Y.), Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi Katalou (A.A.M.M.K.)
Tasarm&Bask
Tel : (0312) 435 15 95 www.sfn.com.tr ISBN: 9944-473-07-3 Ankara 2007
tarih iinde ankara
SUNU
Ankara hkmet merkezidir ve ebediyyen hkmet merkezi kalacaktr szyle M. Kemal Atatrk, bizlere, Ankaray kurduu ve emanet ettii Trkiye Cumhuriyetine bakent yapm, ehrin gemi tarihinin aratrlmasna da nclk etmitir. lk olarak balatt arkeolojik kazlara bizzat katlm ve kadim medeniyetlere ait antik deerlerin tespitini ve korunmasn emretmitir. Byk devletler kuran ecdadmz, byk ve mull medeniyetlere de sahip olmutur. Bunu aramak, tetkik etmek, Trkle ve cihana bildirmek, bizler iin bir bortur mesaj ile de mill tarih ve kltr uurunun genlie kazandrlmasn da art koan M. Kemal Atatrk, Trk ocuu ecdadn tandka daha byk iler yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr sz ile de hedefi gstermitir. Ankara Bykehir Belediyesi olarak, bakent Ankarann tarih ve kltr zenginliini tantmak, korumak amac ile Ankaray eitli ynleri ile tantan geni kapsaml bir baucu eseri olacana inandmz Ankara Tarihi ve Kltr Dizisini, Ankarallara ve tm Trkiyeye armaan ediyoruz. Bu dizi; Tarih inde Ankara, Osmanlda Ankara, stiklal Savanda Ankara, Cumhuriyet ve Bakent Ankara, Manevi Mimarlaryla Ankara, Edebi ve Tarihi ahsiyetleriyle Ankara, Adm Adm Ankara ve rnek Bakent Ankara ad altnda sekiz kitaptan meydana gelmektedir. Ankara vilayeti, bilinen tarihi seyir ierisinde bir ok medeniyetlere ev sahiplii yapmtr. Gnmzde de bu medeniyetlerin zengin antik kltr mirasn corafi hudutlar dahilinde sergileyen antik bir ehir olma zelliinin yannda, doal kltr miras ile de zel bir corafyaya sahiptir. Milat ncesi ve sonras bu corafya ierisinde hayat bulan medeniyetler hakknda bugne kadar bir ok eser yaymlanm ve halen de yaymlanmaktadr. Bu eserlerde anlatlmaya allan ortak gr, Ankara vilayetinin zengin bir tarih ve kltr mirasna sahip olduu, bu deerlerinin ise yeteri kadar bilinmedii hususudur. Trkiyede, sahasnda ilk alma rnei olan bu kltr dizimiz tetkik edildiinde, Ankarann sakl ve gizemli bir ehir olduu grlecektir.
tarih iinde ankara
Ankara Tarihi ve Kltr Dizisi yayn almasnn bir zellii de Ankaraya bal 24 ile merkezi, 43 belde, 876 ky, 70 mezra ve yerleme birimine gidilerek, yerinde inceleme ve aratrma yaplm, mevcut bilgilerle karlatrma yaplarak bilgiler gncellenmitir. Bugne kadar bilinmeyen bir ok eser, bu alma esnasnda tespit edilmitir. Bu bilgiler, yeni aratrmalarla desteklenerek, Ankara Ansiklopedisi almas ile btnleecek bir bilgi birikimi salayacaktr. Ankara Bykehir Belediyesi olarak Ankaray Dnyann en yeil, rnek bakentine tarken; Yksek kltrde ve yksek fazilette dnya birinciliini tutmaktr hedefine odaklanarak, kltr ve eitim hizmetlerimize de devam etmekteyiz. Milli kltrmze ve eitim dnyamza kazandrlan bu diziyi yayna hazrlayan aratrmac, yazar ve ilim adamlarmza; basmnda emei geen herkese ve ehrimizin tantm iin emek veren dier gnll kurulu ve kiilere teekkr eder, bu deerli eserlerin Ankarallara hayrl olmasn dilerim.
. Melih GKEK
Ankara Bykehir Belediye Bakan
tarih iinde ankara
NDEKLER
Giri 7 TARH NCES ANKARA 9 Paleolitik Dnem 9 Mezolitik Dnem 10 Neolitik Dnem 12 Kalkolitik Dnem 13 Tun a 17 HTTLER 23 Hitit Dnemi Kale ve Hykler 25 FRGLER 30 Ankyra ehri 33 Gordion (Yasshyk) 34 Gordion Dm 36 Midas Efsanesi (Kral Midas) 37 Kybele 39 Gemi apas 40 Men Tapna 40 Tmlsler 41 Kaya Mezarlar 43 LDYALILAR 45 PERSLER 46 Kral Yolu 47 HELENSTK DNEM VE BYK SKENDER 48 GALATLAR 50 ROMALILAR 53 Roma Metropolisi Ancyra 53 Augustus Tapna (Yaztlar Kraliesi) 60 Roma Hamam 63 Roma Anfi-Tiyatro 66 Roma Su (Hatip ay) Bendi 69 Julien Stunu 71 Roma Dnemi Ankara Kalesi 72 Roma Yolu 74 Roma Mezarlar 75 Roma Dnemi Yerlemeleri 76 Roma Dneminde Ankaradan Geen Yollar ve Mil Talar BZANSLILAR 80 Bizans Dneminde Ogst Mabedi (Kilise) 85 Aziz Clemens Kilisesi 88 Bizans Mezar 88 Bizans Dnemi Ankara Kalesi 89 Hdrlk (Timurlenk) Tepe 92 Ankara ve evresinde Bulunan nemli Bizans Yerleimleri SASAN AKINLARI 96 SLAM ORDULARININ ANKARAYA AKINLARI 97 Emeviler 97 Abbasiler 100 MALAZGRT SAVAI 103 Kutalmolu Sleyman Bey 104 Ouz Boylar ve Trkmen Airetleri 107 Danimendliler 114
78
94
tarih iinde ankara
ANADOLU SELUKLULARI 120 Horasan Erleri 126 Seluklu ehzadeleri (Melikler) 131 SELUKLU ESERLER 134 Baklac Baba (Kavakl) Camii 134 Aladdin (Sultan, Kale) Camii 135 Sara Sinan Mescidi ve Medresesi 141 Kzlbey Camii, Medrese ve Trbesi 143 Ahi erafeddin (Aslanhane) Camii 146 Ahi erafeddin (Aslanhane) Trbesi 154 Beypazar Sultan Aladdin Camii (Camii Kebir) 158 ereflikohisar Aladdin Camii 161 Kuyulu (Hoca Paa) Camii 165 Akkpr 168 Aya Belediye (Paa) Hamam 171 Aya Karakaya Kaplcas 173 Seluklularda Ankara Kalesi 174 AHLER 178 Ahi Zaviyeleri 185 Ahi erafeddin (Aslanhane) Zaviyesi 186 Ahi Vakflar 188 Ahi Vakflarndan rnekler 189 Sara Sinan Vakfiyesi 189 Ahi Hac Murad Olu Ahi emseddin Ahmed Vakfiyesi 191 LHANLILAR 195 ANADOLU BEYLKLER 197 Germiyanoullar 197 Candaroullar 199 Karamanoullar 201 ANADOLU BEYLKLER DEVR ESERLER 202 Yeil Ahi (Yeil Aa) Camii ve Medresesi 202 Ahi Elvan Camii 204 Ahi Yakup Camii 208 Karanlk (Sabuni) Mescid 209 Hac Arap (Ahi Arap) Camii 211 Molla Byk Camii 212 Eyp Mescidi 214 Genegi Mescidi 215 rtmeli (Hoca Hundi) Mescidi 216 Kalecik Byk (Hasbey) Camii 218 Sincan Eski Bucuk Ky Camii 219 Sincan lyakut Ky Camii 220 Sincan Ktrm Beyazd Camii 221 Felekeddin (Kesikba) Trbesi 222 Yrk Dede (Doan Bey, Yryen Dede) Trbesi 223 Polatl Hac Turul Trbesi 225 Polatl Karaca Ahmet Trbesi 227 Polatl Ahi Fatma Bac Trbesi 228 Beypazar Boazkesen Trbesi 229 Nallhan Tapduk Emre Trbesi 230 Dipnotlar 231 Kaynaklar 238
tarih iinde ankara
GR
nsanolu, tarih boyunca yer ekilleri, iklim, su, toprak, kaya, bitki rts, ulam gibi etmenler etkisiyle yerletikleri doal corafyada, ilk yerlemelerin kuruluunda doal evresinin etkili olduu gzlenmitir. Corafya, doal ortam ile insanlar arasndaki etkileimini incelerken, tarihi corafya, insanlarn yerletikleri corafyadaki yerlemeleri sonucu ortaya kan uygarlklarn corafya ile ilikisini ortaya karmaktadr. Anadolu corafyasnda bu ilikiyi destekleyecek binlerce harabe, hyk, kale, dz ve yama yerleimleri bulunmaktadr. Ankara evresinde eski alara ait ok sayda hyk ve dz yerleim yeri bulunmaktadr. Eski alardan beri st ste gelen kent kalntlarnn oluturduu, genellikle dzlk alanda kurulan hykler yass tepelerdir. Hykleri oluturan kerpi, Anadolunun en nemli yap gerecidir. Yklan her yap katman zeminde ykselmekte, zerine gelen yeni yerleimle tepe ykselmektedir. Binlerce ylda ykselerek sivrilen tepe, bazen kullanlmaya devam edilmekte, bazen de yanna yeni yerleim yerleri kurulmaktadr. Bu yzden Ankaradaki kylerin pek ou ya bir hyk zerinde veya dibinde yer almaktadr. Bunlarn dnda, Ankara ve evresinde tmls denilen bir kral veya hanedan yelerinden birine ait mezarlar bulunmaktadr. Antik trbe olarak niteleyebileceimiz tmlsler (mezarlar), ta veya aatan yaplp, iine kendi adetlerine gre lnn yerletirilmesinden sonra zerinin toprak ylarak kapatlmasyla oluur. Tmlslerin hyklerden fark, bir yap gibi bir defada yaplmasdr. Ankara kentinin kimler tarafndan, ne zaman kurulduu kesin olarak bilinmemekle birlikte, kentin birok ilka kenti gibi iskan edilmesinin birka nedeni bulunmaktadr. Ankara, Orta Anadolunun kuzeybatsnda, Sakarya nehrini besleyen Ankara (Engr) aynn getii ovann dou kenarnda kurulmutur. ubuk Ovas, kenti evreleyen verimli bir tarm alandr. Ankara Kalesi ve eteklerinin sarp yamal olmas, tarihte blgeyi dman saldrlarna kar korunakl klmaktayd. Bentderesinin dar vadisi, Ankara Kalesinin bulunduu eski lav tepesini, yaylann ovaya hakim dik kenarndan ayrdndan, askeri nemi olan bir mevki oluturmutur. Hitit dneminde Ankara Kalesinin bir askeri garnizon olduu sanlmaktadr. Ankara Kalesi, Galatlarn mstahkem mevkilerinden birisi olmutur. Roma dneminde kent, ovaya doru geliirken, tepe akropol olarak yerini korumutur. Bizans, Seluklu ve Osmanl dnemlerinde kalenin hisar burada ykselmitir. te yandan Ankara kenti, eski alardan beri ana ulam yollar zerinde bulunmaktayd. Ayrca yakn evresinde zengin su kaynaklar bulunmaktadr. Tm bu corafi etmenler, Ankarann tarihsel konumu zerinde etkili olmutur. Anadolu, insanlk tarihi boyunca srekli yaanan bir toprak olmas sebebiyle her yerinde pek ok ehir ve yerleim yeri kurulmutur. Trkler Anadoluya gelince kendilerine yeni ehirler kurmak yerine, genellikle tarihi ehirleri fethederek yerlemilerdir. Ele geirdikleri ehirleri talan ve tahrip etmek yerine, nce mevcut yaplar kullanp, daha sonra kendi geleneklerine gre binalar yaparak, buradaki yerli halkla anlaarak onlarla birlikte yaamay semilerdir. Bylece bu aklc ve hogrl anlay ve hayat tarz ile atalarmz, Anadoluyu kesintisiz bir medeniyet lkesi olarak insanla armaan etmilerdir. Ankara, ilk alardan gnmze kadar kesintisiz yaanm bir tarihi kent olarak dnya bakentleri arasnda farkl bir yere sahiptir.
tarih iinde ankara
Tarihte Ankara ad: Ankara kenti, tarih boyunca Ancora, Ancyra, Angora, Angur, Ankira, Ankura, Ankuria, Ankyra, Ankagra, Engriye, Antoninania, Engr, Angare, Sebaste Tektosagon, Metropolis, Neokoros, Lamprotate, Beldet-i Selasil adlaryla anlmtr. Bu adlarn kkenleri ve anlamlar hakknda farkl bulgu ve yorumlar vardr. E. Cavaignac ve Emil Forrer gibi baz batl aratrmaclar, Ankarann Hitit kenti Ankuva veya Ankuruva kenti olduu zerinde durmu, ancak daha sonra, eski metinlerde geen bu adlarn Ankara ile ilgisi bulunmad anlalmtr. Baz efsanelere gre Ankara, Frig Kral Gordiosun olu Midasn bir gemi apas (anker) bulduu yerdir. Kentin Helen dilinde Ankyra olan ad, gemi apas anlamna gelmektedir.1 Latincede Ankira(Ancyra) kullanlmaktadr. Yunanl yazar Pausanias, M.S. 2. yzylda gemi apasnn Jpiter Tapnanda bulunduunu yazmaktadr. Arrianos, Byk skenderin dou seferini anlatt Anabasis adl eserinde, Hellen dilinde apa anlamna gelen Ankyraya geldiklerini anlatmaktadr.2 Stephanos Bizantinos ise Ankara, Galatyann ehridir demektedir.3 Bizansl yazar Etienne, Karyal tarihi Apolloniustan ald bilgiye dayanarak, Msr Kral Ptolemaiosu yenen Pontus Kral Mithridatesin yardmclar Galatlarn bir boyu olan Tektosaglar, Anadoluya geldikten sonra Msrllarla yaptklar savalarda, Msr donanmasndan ele geirdikleri gemi apasn buraya getirdiklerini, kentin adnn buradan geldiini sylemektedir.4 Kenti daha sonra ele geiren Romallar buraya Tektosaglarn kenti anlamnda Sebaste Tektosagon, ayrca Lamprotate Metropolis, Neokoros adlarn vermilerdir. mparator Caracalla kente Antoninania, Bizansllar Ankyra veya Ankagra adlarn vermitir. Roma mparatorluu dneminde de kentin simgesinin gemi apas olduu bilinmekte, Ankarada darbedilen Roma sikkelerinin bir yznde apann bulunduu grlmektedir. 13. yzylda Yakut ve bnelasirde kentin ad Ankira, Engriye, Anguriya olarak gemektedir. lhanllar dneminde Engriye adn alan kentin adnn Farsa engrn (zm)5, Frig dilinde kullanlan Ankasn kvrnt, Yunancada Ankosun kayalk vadi, dar boaz, Latincede Ancusun engel6, Angurinin hyar, Ankurun arzal anlamlarna geldii bilinmektedir. Araplar ise kenti Beldet-i Selasil (zincirli ehir), Amudiye, Kal-i Salasil 7, Zat-al Salasil gibi adlarla anmlardr. te yandan Evliya elebi, Seyahatnamesinde Engr ve Angora, Katip elebinin Cihannma adl yaptnda Ankara ve Engr adlar gemektedir. Evliya elebiye gre Ankarann simleri: zm ok bol olduundan Acem diyarnda bu kaleye Engriyye derler. Rum kayseri zamannda yedi sene her gn krkar bin rgat ameleler ileyip beher gn krkar bin adama krkar ceviz ve birer ekmek paras ile iletip Ankariyye yani zorlama, yani ucuz iilik ile tamamland iin Ankariyye Kalesi derler. Krkar ceviz ve birer ekmek paras verip o hesap ile in olunduu iin Kayseriyye ve Engr hesabyla yaplmtr, diye insanlar arasnda mehurdur. Arap tarihlerinde kat kat birbirine girimi olduundan Mutabbak Kalesi derler. Kayser Harkil, Hazret-i Rislet-penh dnyaya geldii sene bu kaleyi frdolay yedi kat demir zincirler ile kuattndan, Trh-i Tuhfede Selsil (zincirler) Kalesi diye yazmtr. Mool dilinde Enara Kalesi derler. Ama Neme dilinde Osmanolu bu kaleye mlik olduundan Engriyeopol ve Kostantinopol derler. Tatar dilinde Kirmen Angar derler. Trkler de Engrti, Ankr, nkr, Aydnkr, Unkuru, Enguru derler. Daha nice eit isimle sylenir bir kaledir. Ama Padiah Defterhanesinde ismi Ankaradr.8
tarih iinde ankara
TARH NCES ANKARA
PALEOLTK DNEM
Paleolitik a (Eski Ta a/M.. 60000-10000), insanln ilk ortaya kndan, gnmzden 12 bin yl ncesine kadar sren arkaik adr. Eski Ta a insanlar, yerleik hayat srmyor, aalk ve sulak yerlerde boylar halinde yayorlard.9 Ankara yresindeki eitli kazlarda ortaya kan ve bugn Anadolu Medeniyetleri Mzesi ve Maden Tetkik Arama Enstits Mzesinde bulunan bu dneme ait kltrel kalntlar, Paleolitik dnemlerde, Ankara ve evresinde zengin bir kltrel yaam olduunu kantlar.10 Paleolitik a insanlar, akmakta ve andezitten yaptklar aletlerin yan sra, kalkerden de yararlanmlardr. Bu devirde insanlar; ayta, akmakta, hayvan kemikleri ve aa gibi doal maddelerden yaplan ilk aletleri kullanmaya balanm, maara, kaya sna gibi yerlerde byk gruplar halinde yaamlard. Dikmen aldanda talardan yaplan eitli aletler bulunmutur. Blgedeki paleolitik istasyonlar, akar su kenarlarndadr. Bu devre ait buluntular, insanlarn bunlar daha ok hayvan ldrmek, derilerini yzmek, dier alet ve nesneleri yaplmak iin kullandklarn ortaya koymaktadr. Atei bulan insanolu, avladklar besinleri piirmeye, snmaya, yrtc hayvanlardan daha iyi korunmaya balam; maara ve kaya snaklarnn duvarlarna resimler izmilerdir. Alt, Orta ve st Paleolitik olarak dnemde incelenmektedir.11 Ankara ve evresinde grld gibi olduka youn Paleolitik yaamn var olduu grlmektedir.
Kazan, Sinaptepede bulunan Ankara Maymunu fosili (A.A.M.M.K.)
tarih iinde ankara
MEZOLTK DNEM
Kazan Sinaptepede yaplan kaz almas (A.A.M.M.K.)
Paleolitik an bir st aamasna ise Mezolitik a (Orta Ta a/M.. 10000-8000) denir. Bu dnemde insan, alet antasn daha zenginletirmi, yaamn kolaylatrmaya almtr. Yontma ta endstrisi daha ince bir iilik kazanm, alet boylar klmtr. Mikrolit denilen geometrik biimli kk nesneler, boynuz, kemik, odun trnden maddelerden yaplm saplara dizilerek12 orak gibi kullanlmtr. Mezolitik insanlar, zamanmzdan 11.000-12.000 yl nce, ta, toprak, kil ve aatan yaptklar evlerinin (basit de olsa) frnlarnda, ta dibeklerde ezip, tme talarnda ttkleri yabani tahllar piiriyorlard. Scak ve yal iklimin Anadoluya ve Ortadouya yaylmasyla, bata arpa ve buday olmak zere birok yabanl bitki, bol miktarda yetimeye balar. Mezolitik a; zpkn, balk oltas ve orak yapmnda kullanlan, obsidiyen ve akmaktandan yaplm eitli geometrik ekillerdeki minik aletlerle (mikrolitlerle) bilinir. Gnmzden yaklak 11.000 yl nce Mezolitik an sonlarna doru, lman ve yal
10
tarih iinde ankara
iklimin yerini alan kurak iklim nedeniyle yer yer ller olumaya balam, hayvan trleri de deien bu iklime ayak uydurmutur. Mezolitik ala balayan ky yaants, Yeni Ta a anlamna gelen Neolitik ala beraber daha da gelimitir. Ankarada Paleolitik dneme ait eitli yllarda yaplan aratrmalarda, akmakta ve andezitten yaplm balta, bak gibi el aletleri bulunmutur. Buluntulardan, Ankara ve evresinde Paleolitik ada yaam olduu ortaya kmaktadr. 1910 ylnda R. Campell-Thomson, Ankara dolaylarnda mrahor ve Kusunlar kyleri arasnda Uzal (Uzal) mevkii yaknlarnda Alt Paleolitik aa ait andezitten keskin el baltas ve bak gibi aletler bulmutur. 1931 ylnda Kurt Bittel, Maltepe Telgaz (Gazhane) yaknnda Orta Paleolitik aa ait akmakta balta bulmutur. 1934 ylnda bir Alman profesr, Ziraat Enstits yaknnda Orta Paleolitik aa ait bir alet bulmutur. Ayn yl Nurettin Can Glekli ve Dr. Schrder, Orta Paleolitik aa ait birok alet bulmutur. 1936 ylnda Yksek Ziraat Enstits Jeoloji profesr K. Leuchs, Atatrk Orman iftlii yaknnda (ubuk Suyu kenarnda) elleen dnemine ait aletler bulmutur. Ayn yl Muine Atasayan, Gvurkalede, kaya snanda Orta Paleolitik aa ait akmakta aletler bulmutur. 1937 ylnda Profesr evket Aziz Kansu ve Nurettin Can Glekli, Solfasol Ky civarnda Etiyokuu Hynn altnda, ubuksuyu kenarnda, Alt Paleolitik, Mikokiyen aa ait baltalar bulmutur. Ayn yl Afet nan ve E. Pittard, Ergazi Kynde, Ankara ay kenarnda, Orta Paleolitik a Levalois dnemine ait aletler bulmutur. 1938 ylnda K. Leuchs, Beytepe Kynde Orta Paleolitik elleen Dneme ait el baltas bulmutur. Ayn yl D.A.F. Garrod, Haymanann 35 km. dousunda, Yenice Beldesinde, Orta Paleolitik aa ait ta bak bulmutur. 1938 ylnda Max Pfannenstiel, Hseyingazi Da eteinde bak bulmutur. Ayn yl R. Peters, Beynam Ky yaknndaki Beynam Orman civarnda, 1517 rakml Kuyruku Dann kuzeyinde, Beynam amlklarnda, Mustariyen aa ait akmakta alet bulmutur. Ayn yl Max Pfannenstiel, Etlik, Keiren, Balum, Hackadnderesinde paleolitik aletler, Hseyingazi Tepesinin yamalarnda yerde yontma ta alet bulmutur. 1947 ylnda evket Aziz Kansu ve Fikret Ozansoy, Macunay dere yatanda yontma ta aletler bulmutur. 1948 ylnda Kl Kkten, Kzlcahamamn 17 km. gney-gneydousunda olan etepede baz kaba yontma ta aletler bulmutur. 1948 ylnda Fikret Ozansoy, Hseyin Gazi Tepesinin eteklerinde ve reil Ky civarnda yzeyde Paleolitik aa ait aletler bulmutur.
11
tarih iinde ankara
Neolitik Dnem yerlemelerinin bulunduu Yenimahalle, ehitali Ky (2005, A.E.)
1952 ylnda . Kl Kkten Peenek-Cimit-Polatlar Gdekr kylerinin arasndaki Akka ve Gdekr (Gkdere) dzlklerinde Aeleen dneme ait malzemeler bulmutur.13 Ankarann 5 km. kuzeyinde, ubuk Barajna giden yolun kenarnda bulunan Etiyokuu renyerinde, 1937 ylnda Prof. Dr. evket Aziz Kansu14 tarafndan yaplan kazlar, 1938 ve 1941 yllarnda devam etmitir. Kazlar sonunda hyn en alt katmannda Eski Ta Devri (Altpaleolitik) Dnemine ait Musteryen ta aletler kmtr. Etiyokuu, hem paleolitik bir istasyon hem de daha ge devirlerde iskan gren dz bir yerlemedir.15 Yenimahalle lesi, ayyolu Kynn 1.5 km. gneybatsnda bulunan Hyktepe (ayyolu) hyk zerinde prehistorik dnemlere ait silex aletler, ok ular; yine Yenimahalle lesi, ayyolu Kynn gneyinde bulunan kipnar Hy ile Etimesgut lesi, Yaprack Kyne 500 m. uzaklkta olan Hyk II.de yaplan aratrmalarda Prehistorik el aletlerine rastlanmtr.
NEOLTK DNEM
Son buzul ann bitiiyle iklimde meydana gelen deiim, daha lman ortamda yaayan bitki ve hayvan trlerinin oalmasna olanak vermi, gnmzdekine yakn doal bir ortam olumutur. nsanolunun yaam biiminde ilk kkl deiim, Neolitik ada (Yeni Ta a/Cilal Ta a/M.. 8000-5500) olmutur. nsan, artk, evresindeki bitki ve hayvan cinslerinden bazlarn evcilletirmi, bu yolla bir retim aamasna varmtr. Buna bal olarak avc ve gerler, yerleik bir yaam dzenine ulamlar, ilk kyler kurulmaya balanmtr. Arpa, buday gibi bitkilerle koyun, kei ve domuz gibi hayvanlarn yabani atalar, bu lman ortamn flora ve faunas arasna girmitir. Bu deiimin sonucunda insanlk tarihinin ilk byk devrimi kabul edilen Neolitik devrim yaanmtr. Neolitik devrim, insan topluluklar-
12
tarih iinde ankara
nn binlerce yl boyunca srdrdkleri avclk ve toplaycla ek olarak tarm ve hayvancl renmesinin sonucunda gereklemitir. Bu a; lk, Orta ve Son Neolitik olarak evre olarak grlmekte olup, M.. 7000-6500 yllarnda balamaktadr.16 Neolitik aa ait yerlemeler Kzlrmak kavsinin gneyinde younlamtr.17 Profesr Remzi Ouz Ark tarafndan Ankara Kalesi eteklerinde yaplan sondajlarda ele geen bir balta18 ile Nurettin Can Glekli tarafndan Hacettepede bulunan lambalar ve ok ular, Ankara Kalesi ve evresindeki Neolitik a buluntulardr. Yenimahalle lesi, Ankara-Eskiehir yolunun 27. km.den sola dnlnce 6. km. ileride bulunan ehit Ali Kynde19; Ankara-Adana karayolunun 125. km.sinde, ereflikohisar lesinin 30 km. kuzeybatsnda, Akn Kynn kuzeydousunda atalhyk I. ve II20 hykleri bu dneme ait nemli yerlemeler olarak grlmektedir.21
Neolitik Dnem yerlemesi olan ereflikohisar, Akn Ky hy (2005, A.E.)
KALKOLTK DNEM
Kalkolitik Dnem (Bakr a/M.. 5500-3000), tan yan sra bakrn da kullanmndan dolay, uygarlk tarihinde ilk n kent kltrlerinin balad dnemdir. Maddenin ilk ilenmesinin Neolitik an anak mleksiz evresinde balad ortaya konmusa da, kullanmnn eitlenmesi ve yaygnlamas bu dnemde gereklemitir. Kalkolitik a; lk, Orta ve Son olmak zere evrede incelenmektedir.22 Gelien tarm ve hayvanclk, insann toplumsal yapsndaki deiimlere de hz vermitir. Bu ada, ynetici, din adam, zanaat gibi farkl meslek gruplarnn ortaya kmasnn yan sra, antsal mimari, savunma ve sulama sistemleri ile ticaret gelimitir.
13
14
tarih iinde ankara
Glba, Karaolan Ky hynde bulunan ve Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenen vazo (A.A.M.M.K.)
tarih iinde ankara
Kalkolitik dnem yerlemesi olan Karaolan hyk (2006, A.E)
Ankara ve evresinde Kalkolitik dneme ait hykler unlardr: Haymanann 22,5 km. gneydousunda, Yenice Beldesinin 1 km. batsnda Ayvaz I, Hykn 300 m. kuzeybatsnda bulunan Ayvaz II. Hyk.23 Bal lesi, Beynam Kynn 1 km. gneyinde dz tarm alanlarnn ortasnda yass bir hyk olan Beynam Hyk.24 Haymanann 27 km. gneyinde, eltikli Kynn 1 km. kuzeyinde bulunan, eltikli Hyk.25 Haymanann 23 km. gneydousunda, Durupnar (Totak) Kynn 300 m. dousundaki Durupnar (Totak) Hy.26 Sincan lesi, ncirlik Ky iinde, Stpnar Mevkii, Deve Yolu denilen yolun kenarnda bulunan Dutluca Hyk.27 1937-1941 yllar arasnda Remzi Ouz Ark tarafndan yaplan kazlarda, be iskan tabakas tespit edilen Glba Karaolan Hy.28 Eryamann 2 km. gneydousunda, Ankara Sincan karayolunun hemen kenarnda, Ankara aynn 400 m. gneyinde bulunan Sincan Hyk.29
Haymana, Durupnar (Totak) Ky (2005, A.E.)
15
16
tarih iinde ankara
Glba, Karaolan Ky hynde bulunan ve Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenen idol (A.A.M.M.K.)
tarih iinde ankara
TUN AI
Kalay ve bakrn karmndan oluan tun, Kalkolitik dnemin sonunda grlr. Anadoluda Tun a M.. 3000lerde balar. Bu tarihlerde Anadoluda yaz kullanlmyordu.30 Tun a (M.. 3000- 1200), Anadolu ve Trakyada dnem halinde grlmektedir: Tarma dayal ky yaam, drt tekerli arabann kullanlmaya baland Eski (Erken Tun / Bronz) a, (M.: 3000-2500)31, bronz alet kullanmnn yaygnlat, blgeler arasnda ticaret ve ekonominin gelitii, mleki ark kullanlmasnn yaygnlat ve kk kent devletlerinin kurulduu Orta Tun a (M.. 2500-2000)32, etraf surlarla evrili yerlemelerin grld, yaznn kullanlmaya baland, demiri ileme tekniinin gelitii ve Hitit mparatorluunun kurulduu Ge Tun (Yeni Bronz) adr (M.. 2000-1200).33 Bu ada Ankara evresinde hemen her vadide, su kenarlarnda hykler ve dz yerleimler grlmektedir. Daha nceki dnemlerde grlen ta aletlerin yan sra anak mlekler, ta ve kemik aletler, taklar bulunmaktadr. Hykleri oluturan temel yerleme birimleri, kerpi ve ta yaplardan meydana gelmektedir. Anadoluda Tun a yerlemelerinde, kasabalardan kentlere geildii ve baz byk kentlerin ortaya kt grlmektedir.34
Klhykte bulunan Eski Tun ana ait mhr (A.A.M.M.K.)
ereflikohisar, Deirmenyolu Ky iinde bulunan Kale (Parnassus) Hyk (2005, A.E.)
17
tarih iinde ankara
Glba, Gkehyk (2005, A.E.)
M.. 3000-2500 yllar arasna tarihlendirilen Eski Tun anda, iinde tapnak ve ynetim yaplar bulunan, rgtlenmi, korunmal, bamsz ehir devletleri ortaya kmtr. M.. 3000 yllarnda daha fazla besin retilmesi ve daha byk bir nfusu besleme olanann domas nedeniyle yerleim birimlerinin says da artmtr. Bu ada toplumsal, dinsel ve teknolojik gelimeler grlmektedir. Bakr, kalay ile kartrlarak tun elde edilmi, madencilik gelimitir. an teknolojik buluu, kzler tarafndan ekilen drt tekerli arabadr. Mezarlarda ortaya kan altn ve gm gibi deerli madenlerden yaplm hediyeler, toplumun geliip deitiini gstermektedir. Ticaretin gelimesi, Ege ve Orta Douyu iine alan geni bir ticaret ann kurulmasna yol amtr.35
18
Klhykte bulunan Eski Tun ana ait kaplar (A.A.M.M.K.)
Ankara Solfasol Ky yaknnda Eti Yokuunda bulunan idol (A.A.M.M.K.)
tarih iinde ankara
19
tarih iinde ankara
Klhykte bulunan Eski Tun ana ait bronz vazo (A.A.M.M.K.)
Ankara ve evresinde tesbit edilen Eski Tun a yerlemeleri unlardr: Ahlatlbel Kynde bir tepe zerinde yer alan hykte, Mustafa Kemal Atatrkn istei ile Hamit Zbeyr Koay tarafndan 1933-37 yllar arasnda yaplan kazlarda evreli Erken Tun a (M.. 2500-2200)na tarihlenen yerlemeye rastlanan Ahlatlbel Hy36. Ilca Kynn kuzeydousundaki bir kayalk zerinde yer alan hyk, 1964 ylnda Prof. Dr. W. Ortmann tarafndan kazlan Asarck Hyk37; Haymanann 22,5 km. gneydousunda, Yenice Beldesinin 1 km. batsnda bulunan Ayvaz Hyk38; Etimesgut lesinde, Balca Ky ile Zrhl Birlikler Okulu arasnda bulunan Balca Hyk; Ankara-Eskiehir Karayolunun 37. km.sinde sol tarafta bulunan Ballkuyumcu Hyk39; Kazan lesi, Bitik Kynn ortasnda yer alan40, 1941 ylnda Remzi Ouz Ark tarafndan kazlan Bitik Hyk41; Hacettepe niversitesi Beytepe Kamps yolu yaplrken esas ykseltisi yar yarya tahrip edilmi olan Beytepe I. Hy; Evren lesine 2 km.
Klhykte bulunan Eski Tun ana ait seramik kap (A.A.M.M.K.)
20
tarih iinde ankara
uzaklkta, Saryahi yolu zerinde Semizba Hy,42; Beynam Kynn 3,5 km. gneybatsnda, az eimli bir yama zerinde yer alan akmakl Hyk43; Haymanann 27 km. gneyinde, eltikli Kynn 1 km. kuzeyindeki eltikli Hyk44; Ankara-Konya yolunda, ereflikohisarn 13 km. kuzeyinde, Aaren Ky yaknlarnda45, Deirmenyolu Ky iinde bulunan DeirmenyoluKale (Parnassus) Hyk46, Ankarann 92 km. batsnda47, Beypazar lesi Dikmen Kynn 4,5 km. gneyinde, Akkaya-Dikmen ky yolunun kenarnda ova ortasnda bulunan Dikmen (Lagania) Hyk48, Ankarann 5 km. kuzeyinde, ubuk Barajna giden yolun kenarnda bulunan ve 1937 ve 1941 yllarnda Prof. Dr. evket Aziz Kansu tarafndan kazs yaplan Etiyokuu renyeri49; Glba lesine 15 km. uzaklkta, Gkehyk Ky snrlar iinde bulunan Gke (erkez) Hyk50, 1964 ylnda Burhan Tezcan bakanlnda yaplan kazlar sonucunda iki evreli Eski Tun Yerlemesi ortaya kartlan Koumbeli Hyk51; 1992 ylnda Anadolu Medeniyetleri Mzesi Mdrl bakanlnda balayan kazlar sonucunda52 Eski Tun ve Eski Hitit alarna ait yerleim tespit edilen53 Haymana lesi, kizce Kynn 500 m. dousundaki doal yamata kurulan Kltepe Klhyk54; 1949 ve 1950 yllarnda Nuri Gke ve Seton Lloyd tarafndan kazlan, Polatl lesi merkezinde, Zafer Mahallesi, Betepe mevkiinde bulunan ve 25 m. yksekliinde, 200 m. apnda, yuvarlak biimli olan ve Zafer (Betepe) Hy olarak adlandrlan hyk; Ankara-Haymana yolunun 34. km.sinde, yolun 2 km. batsnda yer alan Topakl (Androna) Hykte Eski Tun a yerleme tespit edilmitir.55 Ayrca Yenimahalle lesi, Ankara-s-
Eski Tun ana ait pimi toprak kap (A.A.M.M.K.)
Kazanda hyk zerine kurulan Bitik Ky (2006, A.E.)
21
tarih iinde ankara
Klhykte bulunan Eski Tun ana ait toprak tablet ve vazo (A.A.M.M.K.)
tanbul yolu zerinde, Atatrk Orman iftlii, Boazii Mahallesi, Demetevler Kavanda bulunan tepesi kesik koni eklinde yumrulatrlm olan tepe, nceleri Ankara civarndaki Frig tmlslerinden biri olduu sanlm, ancak Anadolu Medeniyetleri Mzesi Mdrlnce 1987 ylnda yaplan kazda, iinde M.. 2100-2000 Eski Tun III ana ait eitli kaseler, araklar, hayvan figrnn bulunduu yuvarlak bir yap ortaya kmtr.56
22
tarih iinde ankara
HTTLER
Hint-Avrupal bir kavim olan Hititler (M.. 1660-1190), Anadoluya dier baz kavimler gibi boazlar yoluyla gelmilerdir. Hititlerin Anadoluya g tarihleri, kesin olarak bilinmemektedir. Hititler Anadoluya geldikten sonra kk devletler halinde yaamlar, yerli Anadolu Hatti beyliklerini egemenlikleri altna alarak siyasal, askeri, ekonomik gc ellerinde tutmulardr. Assur Ticaret Kolonileri anda Anadolu, irili ufakl birok beylik arasnda paylalm durumdayd. Yazl kaytlarda adlarna rastlanan baz beylikleri yle sralayabiliriz: Hattua, Kuara, Mama, Nea (Kane), Puruhanda, Zalpa. Bu belgelerde Kuaral olduu belirtilen Pithana ve olu Anitta zamannda Anadoluda merkezi bir devletin kurulmasna doru yol alnmtr. Kral Anitta, Nea, Zalpa ve Hattuu ele geirerek ilk kez byk kral unvann almtr. Anittadan yzyl sonra ayn soydan gelen Kuaral Labarna, Hattuu bakent yapp kente Hattua, kendine de Hattual anlamna gelen Hattuili adn vermitir. Hitit mparatorluu; Eski Krallk Dnemi (M.. 1660-1460) ve Byk Hitit Krall (M.. 1460-1190) dnemleri olarak Anadoluda hkm srmlerdir.57 Hitit yerleim yerlerinde ynetim merkezi, dini merkez, kasabalar ve askeri karakollardan oluan bir eitlilik grlmektedir. Bu dnemde yaz yaygn olarak kullanlmaktadr.1200 yllarnda batdan gelen ve Deniz Kavimleri diye adlandrlan topluluklarn istilas ile Hitit mparatorluu son bulmu ve Hititler yaamlarna ehir beylikleri halinde devam etmilerdir.58 M.. 1190-780 yllar arasnda Karanlk a olarak adlandrlan ve hibir uygarlk izine rastlanmayan dnem gelmektedir.
Hasanolan Beldesinde bulunan Hititlere ait heykelcik (A.A.M.M.K.)
23
tarih iinde ankara
Kazan, Bitik Ky hykte bulunan Bitik vazosu (A.A.M.M.K.)
24
tarih iinde ankara
HTT DNEM KALE VE HYKLER
Kazan, Bitik hyk (2000, N. Gkta)
Ankara ve evresinde tesbit edilen Hitit dnemi yerleim yerlerinin nemlileri unlardr: Balkhisar Hyk: Ankara-Esenboa yolunda, ubuk kavandan saa dnlnce 2 km. ileride59 Balkhisar Kynn kuzeydousunda, Hyktepe Mevkiinde yer alan hyn zerinde yaplan kaz sonucunda, Hitit Dnemine ait bir adet pimi toprak testi, bir adet ift kulplu vazo Hitit, Eski Tun ve Frig dnemlerine ait seramik paralar ortaya kmtr. Ballkuyumcu Hyk: Ankara-Eskiehir yolunun 35,5. km.sinden sola dnlnce 2 km. ileride yer alan hyk yzeyinde yaplan aratrmalarda, tahribatlar sonucunda Erken Bronz, Hitit dnemlerine ait duvar kalntlarnn ortaya kt grlmtr.60 Bitik Hyk: Kazan lesi, Ankarann 42 km. kuzeybatsnda Bitik Kynn ortasnda yer almaktadr. Hitit anda nemli bir yerleme olarak grlen Bitikte, M.. 2100-1900 arasndaki gei devresine rastlayan tarihlere ait seramikler bulunmutur. En nemli buluntu, Anadolu Medeniyetleri Mzesinde bulunan Bitik Vazosudur.61
25
tarih iinde ankara
Bitik hykte bulunan hayvan heykelcii (A.A.M.M.K.)
Karaolan Hy: Karaolan Ky, Karaolan ayr mevkiinde bulunan Karaolan Hynde 1937-1941 yllar arasnda Remzi Ouz Ark tarafndan yaplan kazlarda, be iskan tabakas tespit edilmitir. Hykte; Kalkolitik a, Frig, Helenistik, Roma, Bizans tabakalarnn yansra, Hitit ana ait yerleim tespit edimitir.62
Haymana Derekyde Hititlere ait bir yerleme yeri olan Gavurkale (2005, A.K.)
26
tarih iinde ankara
Gvur Kale: Ankarann 60 km. gneybatsnda, Derekyn 4 km. dousundaki kayalk bir tepenin zerinde bulunan Hitit Dnemine ait nemli bir klt merkezidir. Hyk ilk olarak Kapadokya gezisi iin 1861 ylnda Anadoluya gelen Georges Perrot ve E. Guillaume tarafndan bulunmutur. 1930 ylnda Hans von der Osten63 tarafndan yaplan kazlarda, paleolitik istasyon, Hitit mparatorluk ana ait mezar veya ibadet yeri ortaya kmtr. Gneye doru uzanan bir tepe zerindeki sarp kayaln, yine gneye bakan dik yznde biri oturan, dier ikisi de ona doru yryen tanr kabartmas ile betimlenmitir. Dzeltilmi kaya yzeyine insan boyundan byk, sola doru ilerleyen iki erkek figr, taht zerinde oturan tanraya doru ilerlemektedir. Klah ve sakal belli olan arkada bulunan kabartmann ba, birka sra boynuzla bezenmitir. ndekinin klah ayn, sakalszdr. Bellerinde hilal kabzal tipik Hitit kllar vardr. Sa elleri dua eder gibi yukar kalkktr. K. Bittel bu ant M.. 1400e tarihlemektedir. Kabartmalar yannda ok byk blok talarla yaplm olan duvarlarn ve kabartmalarn kuzeyinde iri blok talardan yaplm oda bulunmaktadr. Gvurkalesinde yaplan almalar sonunda Hitit dneminden sonra Frig kltr katlar ve az sayda seramik paralarna rastlanmtr.64
Haymana, Derekyde bulunan ve Hititlere ait Gavurkale (2005, A.K.)
27
tarih iinde ankara
Klhykte bulunan pimi toprak tablet (A.A.M.M.K.)
Klhykte yaplan kaz almas (A.A.M.M.K.)
Kltepe Klhyk: Haymana lesi, kizce Kynn 500 m. dousundaki doal yamata kurulan hyk, kuzey-gney ynnde 165 m., dou-bat ynnde 125 m., 25 m. yksekliindedir.65 Hykte yaplan yzey aratrmalarnda Eski, Orta, Ge Tun, Assur Ticaret Kolonileri66 alarna ait seramik paralarna rastlanmtr. 1992 ylnda Anadolu Medeniyetleri Mzesi MdrlKlhyk (2005, A.K.)
28
tarih iinde ankara
bakanlnda balayan kazlar sonucunda, Eski Tun ve Eski Hitit alarna ait yerleim tespit edilmitir. Hykte ilk kazlar srasnda Assur Ticaret Kolonileri ann son dnemine ait bir temel kalnts67 ile Ayrca Eski Hitit dnemine tarihlenen potern bulunmutur.68
Bitik hykte bulunan Hitit dnemine ait Bitik vazosundan detay (A.A.M.M.K.)
Bir Hitit yerlemesi olan Akyurt Balkhisar Ky (2006, A.E.)
29
tarih iinde ankara
FRGLER
M.. 1. binin sonlarna doru Hititlerin siyasal olarak kt ve imparatorluun yok olarak yerini Friglere (M.. 900-300) brakt grlmektedir. Heredot ve Strabona gre Frigler, Makedonia ve Thrakiadan boazlar yoluyla Anadoluya gelmilerdir.69 Bu tarihilere gre bu gler M.. 13. yzylda Troia Savandan nce olmutur. Frigler, M.. 12. yzylda Orta Anadoluya yaylarak en geni snrlarna ulamlardr. Tmlsler; Frig kral ve hanedann mezarlarnn bulunduu yma suni tepelerdir. Biimsel ve grsel adan gz alc olan bu mezarlarda zengin eserler bulunmaktadr. Gordion kazsndan kan eserler, Gordion Mzesinde sergilenmektedir. Karaolan hy kazsnda, Hitit tabakas zerinde Frig anak ve mlei bulunmutur. Kazan lesinin Bitik Kynde Frig yerleim alan bulunmutur. Frig Devleti, Kimmer aknlar sonucunda yklmtr. Frigler; mimarlk, heykeltralk, seramik, maden iilii, dokumaclk, marangozluk ve kk el sanatlarnda ileri gitmilerdir.70 Bugn Frig mezarlarnda bulunan, yukarda saylan zanaat dallarna ait rnekler, Gordion Mzesi ile Anadolu Medeniyetleri Mzesinde korunmaktadr.71
30
tarih iinde ankara
Polatl, Antik Gordion ehri (2005, A.E.)
31
tarih iinde ankara
Polatl, Yasshyk Frig Kral Midasn mezar girii
32
tarih iinde ankara
ANKYRA EHR
Strabon, nl eseri Geographikada, Ankyra kalesi Tektosaglara aittir ve buras Blaudos dolayndaki Lydiaya doru uzanan Phryg kenti ile ayn ismi tar. demektedir.72 Pausaniasa gre Ankyra, Kral Midasn kurduu kentti. Ona gre Kral Midas, kente adn veren apay Zeus Tapnanda sakladn sylemektedir. Ankara ve evresinde yaplan kazlarda ortaya kan buluntulardan, blgede Frigler dneminde yerlemelerin olduunu ortaya kmaktadr. Ankara kentinin Frig Kral Midas tarafndan kurulduu efsanelerde gemektedir. Kral Midas, M.. 717-709 yllarnda Gordionda hkm srmtr. Friglerin Ankarada Hacbayram Tepesi, Roma Tapna, ankrkap arasnda ve Fidanlk civarnda yerletikleri anlalmaktadr. Hac Bayram Camii bitiiindeki Augustus Tapnann temellerinde, Frig duvarlar ortaya kmtr. Anttepede, Antkabir ile Atatrk Orman iftlii arasnda kalan blgede, Frig dnemine ait yirmi kadar tmls bulunmaktadr. ankrkap Hamam kazsnda M.. 1. binin ilk yarsna tarihlenen Frig seramiine rastlanmtr. Hacbayram Tepesinin, Frig Dneminde Tanra Kybelenin oturduuna inanlan da olduu bilinmektedir. Men Kybele Tapnann, Hacbayram Tepesinde olduu sanlmaktadr.
Hac Bayram Camii bitiiinde bulunan ilk Frig yerlemelerinden Augustus Mabedi (2006, A.E.)
33
tarih iinde ankara
GORDON (YASSIHYK)
Frig Krallnn bakenti olan Gordion antik kentinin kalntlar, Ankarann 96 km. gney-batsnda; Ankara-Eskiehir karayolunun Sakarya (Sangarios) ile Porsuk (Tembris) rmaklarnn birletii yerde, Polatlnn 29 km. kuzeybatsnda bulunmaktadr. 1901 ylnda Gustav ve Albert Koerte kardeler tarafndan yaplan kazlarda, kent hy ve kent evresinde dank olarak bulunan tmlslerin bei aratrlm ve bugn stanbul Arkeoloji Mzesinde korunan birok deerli sanat eseri bulunmutur. Daha sonra, Pensilvanya niversitesi Mzesinden Amerikal arkeolog Rodney S. Young ynetiminde 1951 ylnda balayan kazlarda kent hynn yansra ilerinde byk tmlsn de bulunduu 25 adet tmls kazlmtr. Bu kazlarda ele geen eserlerin byk ounluu Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde, bir ksm da Gordion Mzesinde sergilenmektedir. Kazlar sonucunda, Frig dnemine ait ok deerli eserler ortaya karlm olup, bunlar Ankara Anadolu Medeniyetler Mzesinde bulunmaktadr. Gordionda arkeolojik yerleim tabakalar; Tun a (M.. 3000-1100), Demir a ve Frig Dnemi (M.. 1100-300), Byk skenderin zaferleri sonras yaanm olan Helenistik a (M..
34
tarih iinde ankara
M.. 8.yy. pimi toprak kap (A.A.M.M.K.)
Polatl, Gordion Mzesi, Galat mezar (2005, A.E.)
300-100) ve Roma mparatorluu Dnemi (M.S. l. yzyl-4.yzyl) olarak saptanmtr. Gordionda Frig Dnemi, zellikle ilgi ekmektedir. nk bu dnemde, Frig Krallnn bakenti olan Gordion, en parlak dnemini Kral Midas dneminde M.. 725 ve 675 yllar arasnda yaamtr. Yasshyk ky yaknlarnda, Sakarya Nehrinin kenarnda, bulunan antik kent, 500 x 350 m. llerinde alak bir tepe zerindedir. Burada yaplan kazlarda Frig dnemine ait M.. 8. yzyl
35
tarih iinde ankara
sonunda yaplm 9 m. yksekliinde antsal bir kap, kral ailesine ait yaplar, evler, 4 adet megaron, Pers ve Frig kaplar ve kent sur duvarlar ortaya kmtr. Hyn orta kesiminde saraylar bulunmaktadr. Gordiondaki Frig kentinin en gz alc kalnts, M.. 8. yzyln sonunda ina edilmi ve gnmzde 9 m. ykseklikteki ksm korunmu olan gney-doudaki antsal kapdr. Hykte on sekiz yerleme tabakas iinde be kltr tabakas bulunmaktadr. Eski Tun ana ait olan tabakalar, saraylarn bulunduu alann kuzey-dousundaki Frig tabakasnn altndadr. Hyn gney-dousuna doru inen dik yamalarnda ise Hitit ve eski Frig kalntlarn ieren tabakalar bulunmaktadr. Hyk zerinde saray, megaron tipi yaplar, evler ve sur kalntlar saptanmtr.73
GORDON DM
Efsaneye gre nl Gordion dm, bir kz arabasn bir stuna balayan karmakark bir sarmaklar yndr. Araba, Midasn ya babas ya da atas olan Gordiosa aittir. Yeni bir lider araynda olan Friglere bir kahin tarafndan, ehre kz arabas ile giren ilk adam kral ilan etmeleri sylenir. te bu kii Gordiostur. Gordios kral olur ve kz arabas tapnakta gsterime konulur. Asrlar sonra Byk skender zamannda, Gordiosun kz arabas, dm zecek kiinin Asyann hakimi olaca sylentisiyle nlenir. Byk skender, Gordiona geldiinde (M.. 334) dm zmeye alr ama baarsz olur. Sabrsz bir fkeyle, klcn eker ve dm ortadan ikiye ayrr. skender gerekten de Pers mparatorluunn fatihi ve Asyann hakimi olma yolundadr. Ancak 33 yanda ateli bir hastalktan zamanszca lm, bilgelerce skenderin, Gordion dmn zmek yerine, sabrszca davranmasnn akbeti olarak grlr.74
Gordion Mzesi, Kral Midas mezarnn maketi (2005. A.E.)
36
tarih iinde ankara
Frig Kral Midas heykeli (A.A.M.M.K.)
MDAS EFSANES (KRAL MDAS)

Tarihi Heredotosa gre Midas, Gordionun kurucusu ve Friglerin ilk kral olan Gordios ile ana tanra Kybelenin olu olup, byynce anasnn ba rahibi olmutur. Her ne kadar Midas, hakknda her tuttuunun altn oluu gibi mitolojik hikayelerle bilinse de, aslnda Yakn Dou kaynaklarndan ve Klasik (Yunanca ve Latince) kaynaklardan bildiimiz kadar ile tarihsel bir kiiliktir. Midas, Assur kral II. Sargonun M.. 717 ve 709 aras tarihsel yllklarnda Mita olarak grlr. Bu tarihler, Yunan bilgini Eusebiosun Midasn hkmdarl dnemi olarak belirttii M.. 738-696 ile uyumaktadr. Yunan Corafyacs Strabon, Midasn lmn, Kafkas tesi blgeden gelen Kimmerlerin Frigyay istilasna balamaktadr. Herodotos, Midasn Yunanl olmayp, Delfoide Apollona armaan sunan ilk kii olduunu;
37
tarih iinde ankara
Boa ve Kanatl Grifon (A.A.M.M.K.)
Pollux, Midasn bir Yunan prensesi ile evlendiini; Pausanias ise Ankarann kurucusu olduunu bildirmektedir. Frigler, M.. 700 yllarnda Kafkaslardan gelen Kimmerler tarafndan ortadan kaldrld. Midas ise bu yenilgiye dayanamayarak kz kan ierek M.. 676 ylnda intihar etti.75 Midas hakkndaki efsanelerin nasl ve nereden kt bilinmemektedir. Midasn bu efsanelere esin kayna olduu sanlmaktadr. Romal edebiyat Ovidin Metamorphozlar adl eserinde76; Yunan tanrs Dionysosun agzl kral Midasa, ne dilerse dilemesini, onun da her tuttu-
38
tarih iinde ankara
unun altn olmas istedii, bylece Midasn azna gtrd yemeinin bile altna dndn grnce bundan kurtulmak iin dua ettii sylenmektedir. Dionysosun tavsiyesi zerine Midas, Sardes yaknnda bulunan Paktolos rmanda ykanr. Kralda bulunan bu sihirli g, Paktolos rmana geer ve rman kumlar altn kum taneciklerine dnr. Bylece Midas, bundan kurtulmutur.77 Baka bir efsanede Midas, Yunan tanrs Apollon ve kr tanrs Pan arasndaki mzik yarmasnda hakemlik yapar. Midas Pan galip ilan eder, bundan kendisini hakarete uradn dnen Apollon, Midasn kulaklarn eek kulakl yapar. Bana byk bir klah geiren Midas, kulaklarn berberi dnda herkesten saklar. Srr saklamay beceremeyen berber, bu srr topraktaki bir ukura fsldar ve ukuru kapatr. ukurun zerinde byyen sazlar, zerinden yel estike srr fsldarlar. Bylece bu sr herkes tarafndan renilir. Gordionda Helenistik katmanlarda bulunan eek kulakl bir erkek figr, uzun sre bu efsanedeki Midas olduu dnlm, bugn ise bu figr Satyr veya Silen olarak bilinen Yunan kr yarat olarak yorumlanmaktadr.78 Byk skenderin tarihisi Arrianosa gre Midas, yoksul ifti Gordios ile Telmesoslu bir kadnn ocuudur. Midas, babas ve annesiyle Friglerin bir toplantsna gider. Frigler bir kehanete gre, bir araba ile gelecek ilk kiiyi kendilerine kral seerler. Midas, kral olunca lkede anari sona erer. Midas da arabasn Gordion kenti akropolndeki Zeus Tapnana adar. Bu arabann boyunduruundaki kzlck aacndan, ba sonu belli olmayan bir krdm vardr. Bu dm zen Asyann hakimi olacaktr. Asya Seferine kan Byk skender, dm zemeyince, klcyla keser. Bylece efsane dm zlm, Byk skendere Asyann kaplar alm olur.
KYBELE
Friglerin ilk kral Gordiosun, Kybeleden olan olu Midasla beraber Kybele, Ankyra kentinin kurucusu olarak tanrlatrlmtr. Frigler, Midas ve Anas Kybeleye sayglarn belirtmek iin Kybelenin daha nce oturduu tepeye bir tapnak yaptlar. Bu tepede byk ihtimalle yine Kybele iin yaplm M.. 8. yzyl sonu M.. 7. yzyl bana tarihlenen bir sunak vard. Hellenistik veya sonrasnda yaplan tapnak zerinde bugnk Augustus tapna yer almaktadr. Burada Tanra, Roma ve mparator Augustusa ayn tapnakta tapnlmas geleneinin, Ana Tanra Kybele ve olu Midas klt gelenein devam olarak grlmektedir.79 Frigyada Kybele kutsal alanlar dalara, kayalklara yaplmt.80
39
tarih iinde ankara
GEM APASI
kinci yzyln ortalarnda yaam olan Lidyal gezgin Pausanias, Galatlarn Anadoluya yerlemeleri hakknda bilgi verirken, Ankaradan da sz eder. Ankyra kentini Gordiosun olu Midasn kurduunu ve Friglerin bir kenti olduunu anlatr. Yunanca ve Latince gemi apas demek olan kentin ismi iin aklama yapma gereini duyan Pausanias, Midasn bulduu gemi apasnn, kendi dnemine kadar Jpiter (Zeus) tapnanda saklandn syleyerek kentin isminin arkasndaki anlam vermeye alr. apa, ne zamandan beri kentin semboldr kesin bilinmez ama 2. yzyldan beri paralarn zerini sslemektedir. Gene Pausanias, ad geen metinde, Midas kayna ad ile bilinen ve zerine ykler yazlan su kaynann, Ankyra kentinde olduunu bildirir ve te Galatlar bu Ankyra kentini aldlar der. Efsanevi bir kral olarak Yunan ve Latin edebiyatnn en renkli isimlerinden biri olan Midas -8. yzyl sonlar ve -7. yzyl balarnda yaam olan bir tarihi kiiliktir ve Sakarya boylar ile Orta Anadoluda -8. yzylda uygarlnn doruuna erimi bir devletin kraldr.
mparator Gallenvs (A.A.M.M.K.)
Ankara ehrinin sembol olan gemi apas (A.A.M.M.K.)
MEN TAPINAI
Friglerde Ana Tanra klt yansra gne tanrs Sabazios ile daha sonra ad Men olan Ay Tanrs Manese tapnlyordu. ou ankrkap hamam kazsnda ele gemi olan Ankara paralar zerindeki tapnak resimleri iinde Frig tanrs Men grlmektedir. Bu paralarda grlen tapnan Augustus Tapnandan daha nce Friglerin Men tapna olabileceini dndrmektedir. Anadoluda 3. bin yldan beri kutsanan Ay Tanrs ile ayn kkene dayanan Men kltnn, Frigler tarafndan benimsenerek kendi pantheonlarna kattklarn dnlmektedir.81 Augustus Tapnanda yaplan kazda, tapnan nnde 8 stunun bulunduu ortaya kmtr. Baz Ankara paralarnda 8 stunlu bir tapnak grlmektedir. Ankarada, Frig tanrs Men iin yaplan tapnak ile Roma mparatorluu dnemine ait Augustus tapna olarak iki ayr yapnn bulunduudur. Friglerce ok sevilen Men veya Attis tanrs iin birok tapnak yapld, ancak bunlarn bulunamad, Ankarada bir temel kazsnda kan toprak atldnda, bir Men (Attis) heykelinin ba bulunmutur. Men heykeli, byk olaslkla Men tapnana ait olmaldr. Kentte var olduunu rendiimiz tapnaklardan biri de, Pausanias, Ankarada Ankyra adnn geldii gemi apasnn korunduu Zeus-Jupiter tapnandan sz etmektedir. 82
40
tarih iinde ankara
TMLSLER
Friglerde Mezar Mimarisi: Friglerden gnmze kalan en nemli buluntular, Frig Tmlsleridir. Tmls, bir kraln veya hanedan yelerinden birinin mezardr. Mezar, ta veya aatan yaplp, l o uygarln adetlerine gre mezara yerletirildikten sonra zeri toprak ylarak kapatlr. Ankara ve evresinde Gordion yaknlarnda yaplan kazlarda olduka fazla Tmls belirlenmitir. Bunlarn bir ksm kazlm, kaz sonucu elde edilen buluntular Anadolu Medeniyetleri ve Gordion Mzelerinde sergilenmektedir. Ankara (Ankyra) Tmlsleri: Betepeler semtinde bulunan yirmiye yakn Frig dnemine ait Tmlslerden bazlar; Theodor Makridi, Hans von der Osten ve M. Schede tarafndan kazlan Betepeler Tmlsleri83; 1945 ylnda Antkabirin yapmna balamadan nce Rasattepede bulunan ve kazs Trk Tarih Kurumu adna Tahsin zg, Nezih Fratl ve Mahmut Akok tarafndan yaplan Antkabir Tmlsleri 84;
Frig Kral Midasn mezar (2005, A.E.)
41
tarih iinde ankara
Bahelievlerde Atatrk Orman iftlii yolu zerinde, yolun sol tarafnda Merhale ve Misket Sokaklarn kesinde yer alan, Ankarada 20 adet olduu bilinen tmlslerden en by olan, 1925 ylnda Atatrkn emriyle kazs yaplm, ancak mezar odas bulunamam, 1968-69 yllarnda Prof. Dr. Sevim Bulu tarafndan yaplan kazda, tepeden 16 m. aada zengin l armaanlarnn bulunduu ve M.. 7 yzyla tarihlenen mezar odas bulunmu, yaklak 24 m. yksekliinde olan Byk Tmls; Yenimahalle lesi, Betepeler Semti, Genler Birlii Spor Tesislerinin bulunduu arazide yer alan, 1987 ylnda Prof. Dr. Sevim Bulu Bakanlnda Anadolu Medeniyetleri Mzesince kazs yaplan Genlerbirlii Tmls85; Yenimahalle lesi, enyuva Mahallesi, Atl Spor Klubnn karsnda bulunan enyuva Tmlsdr.86 Gordion Tmlsleri: Polatl lesi, Yasshyk Kynn dousundaki vadi ile abanz Kynde, M.. 8. yzyln son eyrei ile M.. 6. yzyln ortalarna kadar Gordionda hkm sren Frig kraliyet hanedanna ait soylular ve dier ileri gelen Frig soylular iin dank olarak yaplan 111 adet tmls tespit edilmitir. Bunlarn stleri yma toprakla rtlm, aatan yaplm oda eklindeki mezarlardr. Gmler, tarih olarak M.. 8. yzyl ortalarndan Helenistik dneme (M.. 3.-2. yzyl) kadar uzanr. M.. 7. yzyln sonlarna kadar tmlslerde genellikle ahap mezar odasna bir kii konulmutur. Bu tarihten sonra lleri mezar odasna koymak yerine, yakmak (kremasyon) tercih edilmitir. Bu tarz gmme biiminin Tun anda Orta Anadoluda bilinmediinden, Tmls tarznn Friglerle birlikte Avrupadan geldii varsaylmaktadr. Tmlslerden sadece birkann iinin zenginliinden, bunlarn soylular iin ayrldn ortaya koymutur. Kral Midasn Tmls: Gordionda Midasn mezar diye anlan en byk Tmls, Polatl lesi, Yasshyk Kynde, yolun sanda, Gordion Mzesinin tam karsndadr. Midas Tmls, 53 m. yksekliinde, 300 m. apnda, iindeki mezar odas zemin seviyesindedir. Odann etrafn Poros ta bloklar ile yaplm bir duvar evirmektedir. Bu duvar ile ahap mezar odas arasndaki mesafe, moloz talarla doldurulmutur. ki odal mezarda odalar ard ve sedir aalarndan, ktklerin deiik ynlerinde birbirleri zerine konulmasndan olumaktadr. Mezar odasnn i ksmnn uzunluu 6,20 m., genilii 5,15 m.dir. Mezar, aa halkas analizi (dendrokronoloji) ve lyle gmlen eyalara dayanarak, Tmls Midas dnemi, M.. 720-725 yllar arasna tarihlenmektedir.87 Mezar odasnn imitasyonu ve oda buluntular, Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenmektedir. Tmlsteki kazlar, Amerikallar tarafndan yaplmtr.88
Gordion tmlsleri (A.A.M.M.)
Kral Midas tmls koridoru (2005, A.E.)
42
tarih iinde ankara
KAYA MEZARLARI
Friglerde kayalara oyulmu tapnaklar (sunak) ile kaya mezarlar, birbirine benzemektedir. Kaya sunaklarnn mezar olarak kullanlanlar olduu gibi, mezar olarak yaplanlar da sunak olarak kullanlmtr. Mezarlarn ounluu gen alnlkl, stun veya ereve kapl, beik atl, tonoz tavanl olup, planlar dikdrtgen, kare ve ovaldir. Cepheleri ssl olan mezarlarda genellikle bir, iki, ou da yatak (kline) vardr. Kaplar byk ve dzgn bir kap tayla kapatlmtr. Kaya mezarlar, ounlukla Eskiehir, Afyon ve Ktahya il snrlar iinde ve Midas ehri evresinde bulunmaktadr. Bunlardan Byk Yazlkaya, Aslanta, Aslankaya daha ok sunak olarak yaplm ve kullanlmlardr. Bu kaya mezarlar gelenei, zellikle Romal ve Bizansllar tarafndan ok kullanlmtr.89 Karahisar Frig Kaya Mezar: Nallhan lesi, Nallhan-Eskiehir karayolunun gneydousunda 1 km. uzaklkta, Karahisarglck Kynde bulunan kaya mezarnn gen alnlkl kabartmas vardr. Kaya antnn hemen altnda, dikdrtgen bir kapyla girilen 2 x 2,5 m. llerinde Frig dnemine ait mezar odas bulunmaktadr. Kayaya oyularak yaplan mezar odas, dikdrtgen planl, bask beik kemer atldr. Frig a Buluntular (Orthostatlar): Dou ve gneydou Anadoluda, M.. I. binde grlen, mimari eleman olarak ehir girileri ve eitli yaplarda kullanlan Orthostatlar, Ankara ve evresinde ok sayda bulunmutur. Bu Orthastlar Frig dnemine tarihlenmektedir. 1861de Georges Perrot, Kalabada bazalt aslan kabartmas, 1931 ylnda Augustus Tapnann 200 metre dousunda Ahi Yakup Camii yaknnda, Frig dnemi kanatl erkek sfenks kabartmas, Hac Bayram semtinde sfenks kabartmas, Kalealt Necati Bey lkokulu yaknnda sfenks kabartmas, Kybele adak yazt, Ziraat Bankas inaatnda aslan kabartmas, Atatrk Orman iftlii Jandarma Komutanl arazisinde grifon kabartmas, Gazi Orman Fidanlnda M.. 8 yzyla ait Frig dnemi grifon ve boa kabartmalar, Etlik semtinde grifonlu Kybele kabartmas, Kalaba Semtinde Frig dnemi aslan kabartmas, Ankarann 14 kilometre batsnda, Gleoford ve Anderson tarafndan karlan Etimesgut Amakszda Frig dnemi aslan kabartmas, eme Kprsnn batsnda aslan heykeli, Bahelievler 39. Sokakta Frig kybele kabartmas, Bahelievler Semtinde Frig dnemi at kabartmas, Orta Dou Teknik niversitesi arazisinde Yalncakta Frig dnemi aslan kabartmas bulunmutur. Bulunan btn kabartma ve heykeller, Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenmektedir.90
Karahisarglck Ky Frig kaya mezar (2006, A.E.)
43
tarih iinde ankara
Frig dnemi Aslan ve At kabartmalar (Orthostatlar) (A.A.M.M.K.)
44
tarih iinde ankara
LDYALILAR
Lidyallarn (M.. 590-547), Tun ann sonlarnda (M.. 1200) Friglerle birlikte Anadoluya geldikleri bilinmektedir.91 Anadoluda Kimmerlerin saldrlarndan sonra ortadan kalkan Frig dneminden sonra, M.. 7. yzyln balarnda Bat Anadoluda varlklarn srdren Lidyallar, Ankarann da iinde bulunduu Kzlrmak blgesini ele geirdiler. Lidyallar, Mermnad slalesinin ilk kral Gyges (M..680-645) zamannda Anadoluya egemen olmular, 140 yl boyunca Lidya devleti olarak hkmranlklarn srdrmlerdir.92 Lidya devleti, Gygesten sonra baa geen krallar Ardys, Sadyattes, Alyattes ve Kroisos (M.: 560-547) ile Anadolunun byk bir ksmn ele geirerek, nasyann en gl ve saldrgan krall haline gelmitir. Anadoluda bu tarihlerde pazar ekonomisi gelimi, tahl retimi, hayvanclk, dokumaclk, zeytinya ve arap retimi ilerlemitir. Orta Anadolunun ana ulam yolu zerinde bulunan Ankara kenti de bu ticari gelimelerden etkilenmitir. Medlerle M.. 585de yaplan sava, gnein tutulmasyla son bulmutur. Medlerden sonra Perslere komu olan Lidyayllar, Mermnad slalesinin son hkmdar Kroisos ile Akhamenid hkmdar Kyros ile 547 de Kzlrmak kavsi iinde yapt savata yenilerek tarih sahnesinden ekilmilerdir.93
45
tarih iinde ankara
PERSLER
Persler (M.. 547-334), batya doru yaylan ilk doulu ulustur. M.. 585 ylnda Kyaksares, Lidya Kral Alyattesi yenerek Kzlrmakn dousunu Pers egemenliine katmtr. Pers Kral Kyros, M.. 547 ylnda Lidyallar yenerek Sardesi alnca tm Anadolu Pers egemenliine girmitir.94 Bylece Persler, M.. 545den itibaren Anadoluya egemen olarak, Anadoludaki Dou Helen kltrne son vermilerdir.95 M.. 334 ylnda Byk skenderin Anadoluya gemesiyle Perslerin egemenlikleri son bulmutur.
46
tarih iinde ankara
KRAL YOLU
Anadolu, binlerce yl dou ile bat arasnda kpr grevi grm, uygarlklarn birbirleriyle temaslar ile gelimesine yardmc olmutur. Anadoludaki uygarlklar gler, ticaret kervanlar, ordularnn geileri iin yollar yapmlardr. M.. 5. yzylda nl tarihi Herodot, Pers mparatorluunun, I. Darius (M.. 522-486) zamannda Anadoluyu egemenlie ald dnemde ordu, ticaret ve posta yolu olarak kullanlan Kral Yolunun, Ankaradan getiini yazmaktadr.96 Kral yolu, Efeste balyor, Sardes ehrinden Lidyay, sonra Gordion, Ankyra ve Kzlrmaktan geerek Kapadokya zerinden Kilikyaya, oradan Frat ve Dicleyi geip Assyriadan Susa kentine ulayordu.97 Bylece Ankyrann, Kral Yolunun kuzey yolu98 zerinde yer ald anlalmaktadr.99 Bu yol zerinde birok konaklama ve barnma yeri bulunmaktadr. Kral Yolu zerinde bulunan Ankarann bu ada nemli bir konaklama ve ticaret kenti olduu bilinmektedir.100 Kral Yolu, Susa kentinden balayp Anadoluyu boydan boya geerek Bat Anadoluda Lidyann bakenti Sardes kentinde son bulmaktadr.101 Yasshyk Ky, Midas Tmlsnn yaknndan geen Kral Yolunun 6 m. geniliinde kalan ksm, tmlslerin bulunduu mezarlk alanndan geerek ovaya doru uzanmaktadr.
Kral yolu (S. Suavi)
47
tarih iinde ankara
HELENSTK DNEM VE BYK SKENDER

Friglerden sonra Makedonya Kral Byk skenderin zamanna kadar Ankara hakknda fazla bilgi yoktur. Byk skender, M.. 333-334 kn, efsanevi dm kestii Gordionda geirmi, ilkbaharda Ankaraya gelerek Persleri Ankarada beklemitir. Ankyrann Anadoludaki yollarn kavanda bulunmas nedeniyle burada gnderilen Makedon birlikleri, evredeki kentleri skendere baladlar. Bu arada Helysi (Kzlrmak) geen birlikler, Kapadokyann bir blmn Makedonyaya dahil ettiler.102 M.. 323te Byk skenderin lmnden sonra kent, nce Antigonosun eline, Antigonosun lmnden sonra da Lysimakhosun eline gemitir. M.. 281de Lysimakhosun Lidyada Kurupedion Savanda yenilmesinden sonra ise Seleukoslarn eline gemitir. O tarihlerde Ankarann bir kent olarak nemi artm ve Gordion seviyesine kmt. Eski kaynaklar, bu d-
Helenistik dnem mermer ba (A.A.M.M.K.)
Byk skenderin Krdm klc ile kesmesi temsili resim (A.A.M.M.K.)
48
tarih iinde ankara
nemdeki Ankara hakknda daha fazla bilgi vermemektedir.103 Helen uygarl, Anadoluda gelierek bymtr. Bergama, Bithynia, Pontus ve Kommegene Krallklar, Helen uygarlnn temsilcileri olmulardr.104 Helenistik dnem Ankara ve evresinde bulunan yerlemeler: Yenimahalle lesi, Yuva Kynn 2 km. kuzeyinde, Karacakaya Kyne giden yolun dousunda, yoldan 3 km. douda, Kyam Deresi kenarnda, Yumrukaya tepesi zerinde bulunan ve yaklak 150 m. apnda bir alan kapsayan kalenin duvar izlerinden, blok kesme talardan ve bulunan seramik paralarndan burann Helenistik ve Roma dnemlerinde iskan gren Asartepe Kalesi105; Polatl lesi, anak Kynn 1,5 km. gneyinde, Yldz Dann kuzeyinde, 100 m. yksekliinde bir tepe zerinde, kayalarn kesilerek biimlendirilmesiyle elde edilen Helenistik dnem surlarnn grld anak Kale106; Beypazar lesi, Dikmen Ky, Tabanlolu iftliinin 2 km. kuzeyinde, Kirmir ay vadisinde bulunan kale, yan ay olan yarmada biimli sarp bir tepe zerinde kurulan Kral Deiotarusun Hazinesi diye bilinen ve antik kaynaklarda ad Peium olarak geen Tolistobogoii yerlemelerinden olup (M.. 50), Strabonun nl eseri Geographikada ad geen Dikmen Kale107; Bala lesi, Suyugzel Kynn kuzeyinde yer alan hyk, Helenistik dnemde iskan edilen Gkhyk; Elmada lesi, Edige Kynn 1 km. dousunda bulunan Kaletepe (Edige)108; ubuk ay kenarnda, Karakyn 300 m. gneyinde bulunan, Helenistik ve Roma dnemlerinde iskan grd dnlen Karaky Hydr.
Gordion pimi toprak heykel (A.A.M.M.K.)
Roma dnemine ait pimi toprak heykelcikler (A.A.M.M.K.)
49
tarih iinde ankara
GALATLAR
Beypazar Tabanlolu Kalesi (2006, A.E.)
Kazan, Karalar Ky Galat dnemi Asarkaya Kalesi (Blucium) girii (2005, A.E.)
M.. 281de Kurpedion savandan sonra Lysimakhos, Seleukoslara yenilince, Ankara, Seleukoslarn egemenliine girdi. Bythnia Kral Nikomedes, kardei Zipoites iin hazrlanan sefere yardm iin Trakyada bulunan Galatlar ard. kabile halinde gelen Galatlar (M.. 278-189), yerletikleri Frigya ve Kapadokya topraklarna Galatya adn verdiler. Galatya, gnmzdeki Ankara ve Krkkale illerinin tamamn kapsyordu. Hint-Avrupal olan Galatlar (Keltler), Orta ve Bat Avrupann Ren-Tuna havzasndaki yurtlarn terk ederek Anadoluya g etmilerdir. M.. 278 ylnda Anadoluya gelen bu halk, Trokme, Tolistobog ve Tektosag adl boydan olumaktayd.109 nceleri yerleik hayat sevmeyen bu sava ulus, daha sonra hem nemli kentler kurmular, hem de hayvancl renmilerdir. Galatlar, bat Avrupada olduu gibi, kentlerini dik yamal, savunmaya elverili kayalar zerinde kuruyor, kaba yontulmu iri blok talardan yaptklar dairesel veya oval surlarla kuatyorlard. Galatlar, Ankara Kalesi gibi birok kale yaparak blgede egemenliklerini kurdular. Galatlar dneminde en byk tanr, Men idi. Ankara kentinde Men adna birok tapnak vard. Augustus Tapnann yerinde Men Tapna bulunduu sanlmaktadr. Galatlar, Anadoluda Aliassos (Afar), Ankyra, Aspona (edithyk), Balbadon (Bala), Germa, Germia, Gorbeus (Oulbey), Gordion, Kinna (Yaral), Malos, Myrikion, Papira (Kedikayas), Pessinous, Rosolodiako (Ahiboz), Tavion (Byknefes) gibi kentler kurmulardr.110
50
tarih iinde ankara
Ankara kenti, M.. 3. yzyln ortalarna doru Galatlarn Tektosag boyunun eline gemitir. M.. 3. yzyln sonlarnda Anadoluda dehet saan Galatlar, M.. 230-220 tarihlerinde Pergamonlu (Bergamal) Attalos tarafndan bozguna uratldlar. Romal General Manilus Vulso, M.. 189da Galatlar yenmi, douda Kzlrmaka kadar olan blgeyi ele geirmi ve Galatlar Romaya balamtr. Galatlar, adlarn yazl kaynaklardan bulabildiimiz kalelerde yaamaktaydlar. Bunlardan Ankyra, Blucium, Peium ve Tavium nemli kalelerdir.111 Ankara ve evresinde bulunan Galatlara ait kale ve yerlemeler unlardr: Ankara Kalesinin ilk yapld tarih kesinlikle bilinmemekle birlikte, M.. 2. yzyln banda, Romallar blgeye geldiinde, Galatlarn Tektosag kabilesi kaleye snmtr. nemli Galat merkezi olan Ankara Kalesi, Kale ve D Kale olarak iki ksmdan oluur. Surlar mparator Herakliusun, kenti Sasanilerden alndan sonra yaplm olmaldr.112 Dier Galat Kaleleri: Ankara-Aya yolunun 32,5. km.sinden sola dnlnce, Sincan lesi, Yenikay Kynn 2 km. batsnda, yksek bir tepe zerinde, Mrted Ovas ve Ovaaya hakim bir tepede, Galat kalesi olan Asarkaya Kalesi113. Ankarann 60 km. kuzeybatsnda, Kazan lesi, Mrted Ovasnn batsndaki Karalar Kynn kuzeybatsnda Asar ya da Asarkaya denilen yerde kayalk bir tepe zerinde evreye hakim merkez s grnmnde olan antsal mimariye sahip, dzgn kesme blok talarla rl, Galat Kral Deiotarosa ait olduu sanlan akropol Asarkaya Kalesi (Blucium)114. Kzlcahamam lesi, nceiz Kynn 1,5 km. kuzeyinde, kayalk bir teras zerinde bulunan Asarkaya Kalesi115. Beypazar lesi, Dikmen Kynn 750 m. gneydousunda, Tabanlolu iftliinin 2 km. kuzeyinde, Kirmir ay vadisinde bulunan antik kaynaklarda Peium olarak geen Dikmen Kale116.
Kazan, Karalar Ky Asarkaya Kalesi (2005, A.E.)
Polatl lesi yaknnda Basri Kynn 1,5 km. gneybatsnda bulunan Basri Kale117. Haymana lesi, Gzelcekale Kynn gneybatsnda bulunan Gzelcekale118. Polatl lesi, Hisarlkaya Kynn gneybatsnda, 1310 m. yksekliinde konik, doal bir tepe zerinde bulunan Hisarlkaya Kalesi119. Bala lesi, edithyk (Sarhyk) Kynde, 6. yzylda piskoposluk merkezi120 olan Aspona (edit Hyk)121; Eski Ankara-Kayseri karayolunun hemen yannda, Glba lesinin 14 km. gneyi, Oulbey Kynn 1,5 km. gneydousunda, Kaletepe mevkiinde bulunan antik yerleim, Galat Kral Deiotarusun damad Saokondariosun olu Kastorun, krallnn kenti122 olan Kaletepe Hy (Gorbeus)123; Bala lesi, Suyugzel Kynn kuzeyinde yer alan Gkhyk; Ankara-Temelli yolu zerinde, Malky-Ballkuyumcu yolunun kuzeyinde, Polatl lesi, Malveren
51
tarih iinde ankara
Haymana Gzelcekale Ky Galat yerlemesi (2005, A.E.)
Kedikayas mevkiinde, Temelli Askeri Havaalann kuzeybatsnda yer alan Malveren Hyk (Papira)124; ubuk Ovasnn batsn evreleyen tepelerde, ubuk lesi, Sirkeli Beldesinin gneybatsnda bulunan tepelerden birisi zerinde yer alan bir Galat kalesi olan Sirkeli Kale; Polatl yolu zerinde, Temelli yaknlarnda Ankara aynn gneyindeki eski bir kprnn dousunda bulunan Tolgeri Hyk; Keiren lesi, Balum Beldesinin 1 km. gneybatsnda Hisartepe Kalesi125; Sincan lesi, Akaren Kynn 2 km. batsnda, Mrted Ovas ve Ovaaya hakim bir tepede Hisartepe Akaren Kalesi.126
Bala, Sarhyk Ky, edithyk (2005, A.E.)
Kazan, Karalar Ky Galat dnemi Asarkaya Kalesi (Blucium) i merdivenleri (2005, A.E.)
52
tarih iinde ankara
ROMALILAR
ROMA METROPOLS ANCYRA

Konsl Manilus Vulso, M.. 189da Ankara yaknlarnda Galatlar yenerek, Galatyay Roma topraklarna katm ve Bergama Krallna balamtr. Galatya, M.. 183 ylnda Bergama Krallnn kesin kontrol altna girmitir. M.. 168 ylnda Galatlar ile Bergamallarn savalar sonucunda kent, Tektosaglarn kontrolne girmitir. Ankara, M.. 25 ylnda Augustus tarafndan Roma eyaleti haline getirilen Galatyann bakenti olmutur. Ankara, Romallar eline getikten sonra, Romallar, kentin corafi ve askeri nemini anlayarak buray Galatyann bakenti yapmlardr. Ankara, Galatyann bakenti olduktan sonra, Roma ile olan iyi ilikiler sonucunda gelimi ve kale dna tamtr. Augustus zamannda yaplan tapnaktaki Momentum Ancyranum (Yaztlar Kraliesi) olarak adlandrlan Augustus vasiyetnamesi, Ankarann Roma dneminde ne kadar nemli bir kent olduunu ortaya koymaktadr. Kent, M.S. 2. yzylda en gelimi dnemini yaamtr. Romal tarihi Livy, Ankarann 100.000 kiilik nfusu, askeri, dini ve sivil mimarlk yaplaryla grkemli bir imparatorluk kenti olduunu yazmaktadr. Ankara, Roma mparatgoru Hadrianus dneminin sonunda, M.S. 138de, Phylai (fle) ad verilen ve ehir halkn snflara ayran 12 ksmdan olumutu. Bu fleler, Ankara Kalesi ve eteklerinde yerlemi olup, Ankarann en eski mahallelerini olutur-
53
tarih iinde ankara
Ankara evresinde bulunan mermer bstler (A.A.M.M.K.)
54
tarih iinde ankara
Roma dnemi bronz bst (A.A.M.M.K.)
Roma dnemi altn kolye (A.A.M.M.K.)
Balgat Kynde bulunan bronz kap (A.A.M.M.K.)
Kutludn Beldesinde bulunan Athena heykeli (A.A.M.M.K.)
55
tarih iinde ankara
Roma dnemi mermer satir (A.A.M.M.K.)
maktayd. Ankara, Traian dneminde stratejik ve lojistik neme sahip bir merkez olarak grlmektedir.127 Hadrianus dneminde ise kent, metropolis olmutur.128 Ankarada o dnemde Asklepeios, Kybele, Men ve Zeus gibi tanrlara ait kltler gelitii gibi, Augustus gibi Tanr Kral mertebesine erimi krallarn klt de bulunmaktayd. M.S. 3. yzylda mparator Caracalla, kalenin surlar ile bugnk Roma Hamam denilen hamam yaptrmtr. M.S. 4. yzylda Hristiyanln yaylmasyla Ankara, nemli dini merkez olmu, M.S. 314 ve 358 yllarnda piskoposlar meclisi iki
56
tarih iinde ankara
kez toplanm ve nemli kararlar almtr. Roma dnemindeki nemli bir olay, mparator Julianusun Ankaraya gelmesiydi. mparatorun adna bugn Valilik Meydannda bulunan Julien Ant (M.S. 362) yaplmtr.129 Ankarann Roma dnemine ait belli bal eserleri; Agora, Amfitiyatro, Augustus Tapna, Buleiterion (ehir meclisi), Direkli Yol, Gymnasion (plaistra), Hamam, Hipodrom, Julianus Stunu, Roma Tiyatrosu, Zeus Tapna, Zeus Taenos Mabedi gibi yap ve antlardr.130 Roma mparatorluu Dneminde Ankaraya Metropolis, Sebaste Tektosagon, Neokoros, Lamprotate gibi isim ve nvanlar verilmitir. Ankara kalesinin eteklerinde gelierek byyen kentte Roma Dneminde birok yap yaplmtr. Bunlarn ou daha sonraki alarda tahrip olmu, birou da Bizansllar dneminde Ankara kalesinin yapmnda kullanlmtr. Ankarada bulunan baz kitabelerden; bir ehir meclisi binas (buleiterion), spor, kltr ve sosyal yaamn nemli bir merkezi olan (gymnasion-palaestra) bir tiyatro, bir amfitiyatro, Augustus Tapnann yannda enlik yeri ve hipodrom, Pazar yeri (agora), Augustus tapnandan ankrkap Caddesinde bulunan Roma Hamamna giden ve mparator Hadriyanos zamannda yaptrld bilinen direkli yol, yolun sonunda hamam, Pausaniosun eserinde ad geen Zeus Tapna, Zeus Taenos Tapna gibi yaplarn var olduunu renmekteyiz.131 M.S. 1. - 3. yzyllarda Ankarada darbedilen bamsz ehir sikkeleri iinde nemli yer tutan Ankyra ehir sikkelerinin n yznde ba veya bst olarak imparator tasviri, ad ve unvan yazldr.
Roma dnemi pimi toprak vazolar (A.A.M.M.K.)
Balgat Kynde bulunan Roma mezarndan karlan altn ta (A.A.M.M.K.)
57
tarih iinde ankara
Roma mezarndan karlan Rhyton ve parfm ieleri (A.A.M.M.K.)
Arka yzlerinde ise oturan ve ayakta duran yarg, atlet, tanr Men, gemi apas tutan Amazon, Aphrodite, Asklepeios, Artemis, Eros, Heracles, Nike, Satyr gibi mitolojik tasvirlerin yan sra, Augustus Tapna da grlmektedir. Sikkeler, dier ehir darplar gibi bronz ve pirinten baslmlardr. zerlerindeki yazlar genellikle Yunancadr. Sikkelerde Galatyallarn bakenti Ankara, Ankarallarn bakenti yazlar bulunmaktadr.132
Roma hamam (2005, A.E.)
58
tarih iinde ankara
Augustus Tapn gravr (C.Texier)
59
tarih iinde ankara
AUGUSTUS TAPINAI (YAZITLAR KRALES)
Latince yaztn ba (M.A. Denci)
Latince yazt (M.A. Denci)
mparator Augustus adna yaptrlan tapnak, 16. yzyldan beri, bilim adamlar ve tarihilerin dikkatini ekmektedir. Avusturya mparatorunun elisi Busbecq, tapna incelemi ve antn kopyasn karmtr. Daha sonra Charles Texier ve Georges Perrot, Schede-Krencker tapnak zerine bilimsel incelemelerde bulunmu ve yaynlamlardr. Bugn Hac Bayram Camii bitiiinde bulunan tapnak, Frig tanrlar Men ve Kybeleye ait tapnan zerine yapld sylenmektedir. Bugn ayakta kalan byk kap, sella, ve pronaos ksmlardr. Ksa yanlarnda 8, uzun yanlarnda 15 stunu kapsayan dikdrtgen planl, Korinth dzeninde bir peristasis ile evrilmi, pseudodipteros planl bir yapdr. mparator Augustus, lmnden nce Vesta rahibelerine verdii drt adet belge, Monumentum Ancyranum Ankara Ant, Res gestae Ankara Yazt133 olarak bilinir. Ankara Ant veya Yaztlar Kraliesi diye bilinen Tapnaktaki kitabe, mparator Augustusun yapt ileri anlatan dnyadaki en uzun ve salam Latince kitabedir. Senatoda okunan metin, Romada dikili iki tun stuna yazldktan sonra kopyalar eyaletlerdeki tapnaklara yazlmt. Latince ve Greke iki dilde yazlm kitabeleri dolaysyla Arkeoloji biliminde Yaztlar Kraliesi diye mehur olmutur.134 Bunlar; cenaze treniyle ilgili emir, devletin asker ve para durumu belgesi, servetini varisleriyle Roma halkna braktn bildiren belge, yapt ileri kazand onur ve harcad paralar gsteren izelgeden olumaktadr. Bunlar Augustusun M.S. 14 ylnda lmnden sonra imparatorluun baz kentlerindeki Augustus Tapnaklarnn duvarlarna yazlmtr. Augustusun Vasiyetnamesi, Ankara Augustus Tapnann duvarlarnda iki dilde, Latince ve eski Yunanca yazlm olarak gnmze dein gelmitir.135
60
tarih iinde ankara
Augustus Tapna ii ve Hac Bayram Camii minaresi (2002, A.E.)
61
tarih iinde ankara
Tapnak, Hrstiyanlk kabul edilince kiliseye evrilmi, Osmanl dneminde bir ara medrese olarak kullanlmtr. nemli ksmlar gnmze kadar gelmi olan tapnak, Anadolu kltr btnln en gzel yanstan bir eserdir.
Augustus Tapna (1998, A.E.)
62
tarih iinde ankara
ROMA HAMAMI
Roma Hamam, Ulus Meydanndan kuzeye giden yol zerinde, ankr Caddesinin solundadr. Yaplan kazlar sonunda, hamamn mparator Caracalla (M.S. 211-217) zamannda yapld ve Bizans dneminde onarld anlalmtr. Kazlarla palestra ve kapal ksmlar ortaya kmtr. Kapal ksmlarda frigidarium (soukluk), tepidarium (lklk), caldarium (scaklk) gibi blmler vardr. Frigidariumda pscina (yzme havuzu), apoditorium (soyunma yeri) bulunmaktadr. Caldariumda ykanma yeri ve sudatorium (terleme yeri) ve ayrca avlular, klhan (ocaklar), servis ksmlar ve su depolar ortaya kmtr.136 Kente 60 km. uzaklktaki Elmadadan ta borularla getirilen su, bu hamamla birlikte btn mahallelere datlyordu.137 Bugn ksmen restore edilen hamam alann, Ankara evresinden toplanan yazt ve mezar talarnn sergilendii ak hava mzesi halindedir. Roma Hamam, 1937-1943 yllarnda Trk Tarih Kurumu adna yaplan kazlar sonunda ortaya karlmtr.138 ankr caddesinde yer alan Roma Hamamnn, Dnyadaki en byk Roma hamamlarndan birisi olduu kabul edilir. Eskiden antik bir harabe olarak bilinirken, yaplan kazlarla hamamn kalntlar ortaya karlmtr. Kalntlar, aslnda caddenin ortasna kadar uzanmaktadr. Olduka byk bir Roma hamam olup, 250x132 m. llerinde bir alan kaplamaktadr. Spor ve oyun yeri (paleastra) ile
Roma Hamam kalntlar (2005, A.E)
63
tarih iinde ankara
Roma Hamam (2005, A.E.)
esas hamam ksmlarndan meydana gelen Roma Hamamnn hamam ksm; souk blm (frigidarium), yzme havuzu, soyunma yeri ve depo diye e; scak blm ise lk ve ok scak diye ikiye ayrlyordu. Bu hamamn kazs srasnda biraz gneyde kk bir Roma hamam daha bulunmutur. Ankaradaki bilinen en eski su tesisleri, Roma devrine aittir. Ankara Kalesi, kalenin etekleri ile Hac Bayram civar ve Ulusta Roma devrine ait kalntlar mevcuttur. ankrkapdaki hamamn suyu dahil ol-
64
tarih iinde ankara
mak zere ehre o devirde Elmadadan ta knklerle getirilen sular, kaleye kadar karlmtr.139 Kaz srasnda ele geen mparator Caracallaya ait paradan, M.S. 212217 yllarnda yapld tahmin edilen hamamda ele geen bir ele gre de, burasnn Asklepiosa ithaf edildii kabul edilmektedir.140 Bizans Devrine kadar kullanlan hamam harap olunca, kale yaplrken pek ok paras malzeme olarak kullanlmtr.
Roma Hamam (2005, A.E)
65
tarih iinde ankara
ROMA ANF-TYATRO
Roma dnemi Anfi-tiyatro (2005, A.E.)
Ankarada varl bilinen iki Roma tiyatrosundan birisi Ankara Kalesine kan Hisarpark Caddesi altnda bulunmutur. Kalenin Bentderesine bakan kuzeybat yamacnda 1983 ylnda bir temel kazs srasnda141 bulunan Ankara Tiyatrosu, Anadolu Medeniyetleri Mzesi ile Ankara niveristesi D.T.C.F. Klasik Arkeoloji Anabilim Dal retim grevlileri Prof. Dr. Cokun zgnel ve Prof. Dr. Orhan Bingl ile ortak olarak yaplan kazlar sonucunda ortaya kmtr 142. M.S. 1. yzyln sonu ve 2. yzyln
66
tarih iinde ankara
ba arasnda yapld sanlan ve tipik bir Roma tiyatrosu planndaki eserin yapmnda ana malzeme Ankara ta olmakla birlikte, yer yer mermer de kullanlmtr. Ankara Tiyatrosunun yarm daire eklindeki orkestras, bir yamaca yaslanan oturma sralar, skene (sahne) ve proskene ksmlar ortaya kmtr. Tiyatronun sahne ksm batda bulunmaktadr. Kaz almalar srasnda mermer boyal kadn ba, mermer tanra ba, renkli mermerden erkek heykeli paras, ayakta kadn heykeli gibi heykeltralk eserleri bulunmutur143. Kazda toprak altndan olduka harap durumda karlan tiyatro, bilemediimiz bir tarihte harap olunca, muhtemelen talar kale veya baka yaplarn yapmnda kullanlmtr. Kazdan sonra etraf demir parmaklkla evrilen tiyatronun restorasyonu ve evre dzenlemesi yaplamadndan ziyaret edilememektedir.144
67
tarih iinde ankara
Roma dneminde Hatip ay zerine yaplan Su Bendi (BELKO)
68
tarih iinde ankara
ROMA SU (HATP AYI) BEND

Hatip aynn, Ankara Kalesi ile Hdrlk Tepesi arasndan dar bir vadiden geti yerde Romallar dneminden kalan, Osmanl devri sonuna kadar gelen bir su bendi bulunmaktayd. Esasen Bend deresi, ismini de buradan almtr. Su bendi, eski resimlere gre Hatip aynn iki yakasn birletiren kaln ve yksek bir duvar gibiydi. Bentderesinin kenarndaki burca dayandrlm olarak yaplan su bendinin d, kesme ta kaplamal olup, iri moloz talar kullanlmtr. Buradan alnan sular, tabakhaneler gibi birok tesisin su ihtiyacn karlyor olmalyd.
Muhtelif zamanlarda Roma Su Bendi (BELKO)
69
tarih iinde ankara
Hkmet Meydannda bulunan Julien (Belkz, Balkz) stunu gravr (A.YkselArivi)
70
tarih iinde ankara
JULEN STUNU (BELKIS STUNU)

Julien Stununun M.S. 362 ylnda Ankyray ziyaret eden mparator Julien Apostata ansna dikilmi olabilecei dnlmektedir. Daha nce Bankas ile Maliye Bakanl binalar arasnda iken, daha sonra Ankara Valilii karsndaki meydana tanmtr. 15 m. yksekliinde olan stun, Bizans dnemi Korinth bal ile sona ermektedir. Stunun zerinde ne zaman ve niin dikildiini bildiren yaz veya iaret yoktur. Sade bir altlk zerinde birok paradan oluan gvde, tek para halinde grlmektedir. Balk, Bizans stun balklar gibi yapraklarla ssldr.145 16. yzyl gezginlerinden Hans Dernschwam, stanbul ve Anadoluya Seyahat Gnl adl seyahatnamesinde, Belks stunu adyla bir stunun varlndan sz etmektedir.146
1900l yllarda Julien stunu ve civar (BELKO)
Hkmet Meydan ve Julien stunu (2006, A.E.)
71
tarih iinde ankara
ROMA DNEM ANKARA KALES

Ankara Kalesinin ilk yapld tarih, kesinlikle bilinmemektedir. M.. 2. yzyln banda, Romallar blgeye geldiinde, Galatlarn Tektosaglar kabilesi kaleye snmlardr. Galatya, Romallarn eline geip kentin bymesiyle kaleye ihtiya kalmamtr.147 Ancak M.S. 222-260 yllar arsnda Perslerin hcumlar karsnda mparator Severus Aleksandr ve Valerianos zamanlarnda kenti korumak amacyla kalenin byk lde yenilendii bilinmektedir. Kale, Kale ve D Kale olarak iki ksmdan oluur.148 Surlar, mparator Herakliusun kenti Sasanilerden alndan sonra yaplm olmaldr.149
Ankara Kalesi Hisar giri kaps (Jerphanion)
72
tarih iinde ankara
Ankara Kalesi'nin Abidinpaa Kk'nden grn (2005, A.E)
Ankara Kalesi, kale bat surlar (2005, A.E)
73
tarih iinde ankara
ROMA YOLU
Altnda lesi, Ulusta Smerbank binasnn arkasnda bulunan ehir arsnn yerine yaplacak binann temel kazs srasnda, Zincirli Camiine yakn yerde, Ankara Valiliini dik kesen Ge Roma dnemine ait yolun bir ksm bulunmutur. Bu yolun evresinde Prof. Dr. Cevdet Bayburtluolu denetiminde Anadolu Medeniyetleri Mzesince yaplan kazlarda, bir takm kalntlar arasnda ayakta kadn heykeli, eitli dnemlere ait ok miktarda seramik, Galatlara ait pimi toprak ve at figrleri bulunmutur.150
Zincirli Camii yannda bulunan Antik Roma yolu (2005, A.E.)
74
tarih iinde ankara
ROMA MEZARLARI
Balgatta bulunan Roma dnemine ait mezar (G.G.)
Balgat Roma Mezar: ankaya lesi, Balgat Semtinde, 1998 ylnda bir temel hafriyat srasnda Roma Mezar aa km, yaplan kurtarma kazs sonucunda tahrip edilmi mezar odas duvarlar bulunmutur. Mezar odas, kaz bitiminde Roma Hamam alanna tanm ve orada monte edilmitir. Mezar odasnda iki adet kline, bir adet ostotek bulunmas, mezarn iki defa kullanldn ortaya karmaktadr. Mezar buluntusu olarak pimi toprak ve bronz kaplar, altn ta, kpe, yzk, yzk ka, cam gzya ieleri, tabak, pimi toprak kandil ve kase bulunmutur. Mezardan karlan eserler Anadolu Medeniyetleri Mzesi Salonunda yeniden yaplan mezar odas iinde sergilenmektedir.151 Altnda Roma Mezar: Altnda lesi, smet Paa Mahallesi, ankr Kap Sokak No. 46da bir inaatn temel kazsnda ortaya kan ve bina cephesi kotundan 0,50 m. altta, ykseklii 1,70 m., eni 2,20 m., boyu 2,60 m. olan dromoslu Ge Roma mezar odas, restore edilerek korumaya alnmtr.
Roma mezarnn tanmadan nceki durumu (G.G.)
75
tarih iinde ankara
ROMA DNEM YERLEMELER
Bala, Karahamzal Kynde Roma dnemine ait antik malzeme (2005, A.E.)
Ankara ve evresinde tesbit edilen yerleim yerleri ise unlardr: Haymana yolunun 34. km.sinde Androna Topakl Hyk; Bala lesi, edithyk Kyndeki Galat yerleimidir. 6. yzylda piskoposluk merkezi olan Aspona152 (edit Hyk), Sarhyk Ky iinde Aspona (edithyk-Sarhyk)153; Adana-Konya yolunun 91. km.sinde, yolun gneyinde, Bala lesinin Karahamzal Kynn 300 m. dousunda Karahamzal (Kinna)154; Ankarann 92,5 km. batsnda, Beypazar ilesi Dikmen Kynn 4,5 km. gneyinde, Akkaya Dikmen karayolunun kenarnda ova ortasnda bulunan155 Dikmen Hyk (Lagania156- Anastasapolis)157;
Polatl, Ilca Ky Roma dnemi antik kaplca (2005, A.E.)
76
tarih iinde ankara
Roma dnemi yerlemelerinin bulunduu Polatl, eyhahmetli Ky (2005, A.E.)
Ankara-Konya yolunda, ereflikohisarn 13 km. kuzeyinde, Aaren Ky yaknlarnda, Deirmenyolu Kynn158 iinde bulunan Deirmenyolu (Kale) Hyk (Parlasan-Parnassus)159; Etimesgut lesi, Kara Kuvvetleri Komutanl Zrhl Birlikler Okulunun iinde, 500 m. dousunda bulunan Etimesgut Hy160; Sincan lesi, Akderesi Mevkiinde bulunan Roma dnemine ait lyakut Ky Nekropol; Akyurt lesi, Tapnar Ky Karapnar ve kurna Mevkilerinde bulunan Karapnar kurna Dz Yerleme; ubuk ay kenarnda, Altnda lesi, Karaky kynn 300 m. gneyinde bulunan Karaky Hydr.
ereflikohisar, Deirmenyolu Ky Roma dnemi lahit paras (2005, A.E.)
77
tarih iinde ankara
ROMA DNEMNDE ANKARADAN GEEN YOLLAR VE ML TALARI
Roma Hamamnda sergilenen mil talar (2005, A.E.)
Romallar; askeri, idari ve ticari nedenlerle ok sayda yol yaparak geni bir ulam a kurmulardr. Bergama Kral mparator 3. Attalosun lmnden sonra Anadolunun Roma mparatorluuna gemesiyle eyalet valisi Manius Aquilliusun Galatya, Bithniya, Kilikya ve Kapadokyaya giden yollar yaptrdn, var olan yollar genilettirdiini eitli kaynaklardan renmekteyiz. Roma yollarnn tarihi, mil talarndan renilebilmektedir. mparatorluktaki btn yollarda kullanlan mil talar, 1485 m.de bir tane olmak zere yaplmtr. zerinde mesafeleri bildiren yazlar bulunan mil talar, volkanik talardan, ounlukla kire tandan yaplrd. Alacaatl, Eryaman ve Yuvann yan sra Ankara iinde Akkpr ve Batkentte mil talar bulunmutur.161 Ankara, Anadolunun sekiz tarafndan gelen yollarn kesitii yerde bulunmaktadr. Bu kesime, kentin ticari ynden gelimesini salarken, askeri ynden nemini artrmakta, stratejik konuma sahip duruma getirmekteydi. Roma dneminde nl Pers yolu olan Kral Yolunun Ankyradan getiini antik kaynaklar bildirmek-
78
tarih iinde ankara
Roma Hamamnda sergilenen mil talar (2005, A.E.)
tedir. Bu dnemde Romallarn komularna yapt seferler, Ankyradan balamaktayd. O nedenle Romallar, bu yollara ok nem vermiler ve srekli olarak tamir ve bakmdan geirmilerdir. Roma mparatorluu dneminde yollar gsteren haritalar, daha sonraki alarda kopya edilerek zamanmza ulamlardr.162 Hac yolu olarak da bilinen Via Tauri, Konstatntinopolisten balayarak Nikomedia (zmit)-Nikaea (znik)-luliopolis (Sarlar) gzergahn izleyerek Ankyradan (Ankara) - Kolonia Arkhelais (Aksaray)-Tyana (Kemerhisar)- Faustinopolis (Bamak)- Tarsus, Adana ve Antakya zerinden Kudse varmaktadr.163 Roma dneminde Ankaray dier ynlere balayan nemli yollar unlardr: 1) Gneye giden yol (Kilikia, Kapadokia): konion (Konya), Attaleia, Seleuceia. 2) Batya giden yol: Juliopolis (Emir Yunus), Nicea. 3) Kuzeybatya giden yol: Pessinus (Balahisar), Dorylaion, 4) Kuzeye giden yol: Cretea Flaviopolis, Amaseia (Amasya). 5) Kuzeydouya giden yol: Gangra (ankr). 6) Douya giden yol: Bolegasgus, Sarmalius, Ecobrigis ve Adapera Ortaky, Tavion (Byknefesky), Zela, Comana. 7) Gneydouya giden yol: atalhyk, Avar, edithyk, Parnassos (Parlasan).164
Kalecik Hasayaz Kasabas Roma dnemi mil talar (2005, A.E.)
79
tarih iinde ankara
BZANSLILAR
Roma mparatorluu M.S. 395te ikiye ayrlnca Ankara, Dou Roma (Bizans) snrlar iinde kald. Kent 4. yzyln sonlarna kadar imparatorluun Galatia Prima denilen eyaletinin merkeziydi. Kentte, kalenin gneybatsnda olduu sanlan meclis binas (bouleterian), ankrkap civarnda agora, amfitiyatro, Asklepion, gymnasium, hipodrom, ve Zeus tapnaklar gibi Romallardan kalan ve Pers saldrlarnda yklan binalarn onarlarak kullanld bilinen bu yaplarn, bugn hibiri ayakta deildir.
80
tarih iinde ankara
M.S. 303den itibaren Diocletianus, Maximianus ve Galerius dnemlerinde Roma mparatorluunun her yerinde olduu gibi Ankarada da Hristiyanlar takip ediliyorlard. M.S. 313de mparator Liciniu, yaynlad bir fermanla hristiyanl serbest brakr ve bylece hrstiyanlk, meru bir din haline gelir. Bu dnemde Ankarann en byk azizi Martir (ehit) Platon adnda bir kiidir. Ankarann dier byk azizi de Saint (aziz) Clementios (Klemens)dur. Ankaral olan Aziz Clemens, mparator Diocletuanus zamannda ikenceler grerek Cryptus denilen bir yerde idam edilmitir. Cryptus, mahzen veya maara anlamna gelmektedir. Aziz Klemensle beraber yanda Agathangelos idam edilerek derin bir mezara gmlm, sonra yanna bir kilise yaplmtr. te
Hac Bayram tepesinden Bendderesi ve Ankara kalesi (2005, A.E.)
81
tarih iinde ankara
Augustus Mabedi gravr, (W. Taylor, Kltr Bakanl)
bugn ok az kalnts kalan St. Clemens Kilisesi, bu aziz adna yaplmtr. Cryptus denilen yerde St. Clemens adna yaplan kilise daha sonra camiye evrilerek Yeenbey Camii olarak 20. yzyl balarna kadar gelebilmitir. 4. yzylda Ankara ehri idari taksimat olarak Galatia Prima denilen eyaletin bakentiydi. Consularis unvanl vali, kenti yerli bir senatoyla birlikte ynetiyordu. Bu dnemde hristiyanlk serbest olduundan Kudse giden haclar, Ankaradan geiyorlard. Roma mparatorluunun sonlarna doru hristiyanlk glenince, Ankarada da ortaya kmtr. Kaynaklardan Ankarann tarihte zaman zaman alk ve ktlk ektii, bunun en bynn Aurelianus (270-275) zamannda olduu bilinmektedir.
82
tarih iinde ankara
Hristiyanln serbest brakld ilk yllarda Ankara, nemli bir merkez olduundan 314 ylnda Ankara Piskoposu Marcellus bakanlnda bir dini toplant (synod) yaplmtr. 4.yy.n ortalarnda Antakyal Libanios adl bir yazar, Ankara zerine yazd mektuplarnda halknn asil, renmeye merakl insanlar olduunu sylemektedir.165 5. yzylda olduka harap bir halde bulunan Ankarada kamu binalar ve surlar yklmtr. oannes adnda hristiyan bir kiinin kentte gymnasium, saray ve su yollarn yaptrd 4.yy,a ait kitabeden anlalmaktadr.166 Buradan kentte nemli yaplar arasnda gymnasium ile saray ve kente getirilen su tesislerinin olduu anlalmaktadr. Ankara Kalesinin bir ok yerinde kullanlm, ortas yuvarlak delikli talar, su tesisatnn tatan yontulmu knkleridir. Antik ada kentte byk bir su tesisinin bulunduu ancak Bizansllar zamannda tamamen tahrip edildii ve malzemesi de kalede ve dier yaplarda kullanld ortaya kmaktadr. Kent, Bizans mparatorluunun ileri yllarnda byk bir dini merkez durumuna girerek Galatia Bapiskoposluunun merkezi durumuna gelmitir. Mezhep kavgalar yznden kentin evlerinin ksmen yakld bilinmektedir. M.S. 452de Ankarada ktlk olmu, 5.yy.da ustinianosun Ankara dolaylarnda bir yol yaptrd, bat ynnde Sykeon ky yaknnda bir de kpr ina ettirdii bilinmektedir. M.S. 542de ise Ankara ve evresinde byk bir veba salgn grlmtr. M.S. 615te Anadoluyu geerek Kadkye kadar gelen Sasanilerin Ankaray talan ettii, 622de Ankarann resmen igal edilmi olduu, byk bir tahribata urad ve yakld bilinmektedir. Bundan sonra Ankara tamamen Kale iine ekilmi, iki kat surlarla evrili tepenin iinde yaadndan, kaleyi glendirmek iin daha nceki dnemlere ait btn binalar ykarak, bunlarn malzemelerini kullanmlardr. 7. yzyldan sonra Sasani tehlikesi kalkmtr. Ankara, Comitetenses unvanl askeri komutann bulunduu byk bir kumandanlk merkezi olmutur.167 Ankara, M.S. 654 ylnda bir sre Mslman Araplarn eline gemi, M.S.776 ve 797 yllarnda Mslman Araplar hcuma gemi fakat kenti alamamlardr. 8. yzylda Ankara, yar sivil, yar askeri eyalet olan Boukkalarionun merkezi durumundadr.168 833 ve 842 yllarnda Abbasi halifesi Mutasm ve Trk asll komutan Afin, Ankaray almtr. Ankara Kalesi, 859da mparator 3. Michael tarafndan onarlm ve ihya olmutur. 871de Pavlikian denilen bir hrstiyan mezhebi taraftarlar Ankaray ele geirmi, daha sonra mparator Basileios (867-886) bunlar M.S. 872de pskrterek kenti geri almtr. 1071 Malazgirt zaferinden sonra kent, Seluklularn eline ge-
83
tarih iinde ankara
Ankara Kalesi Hisar Kap. (2005, A.E.)
mitir. 1073te o sralarda henz kumandan, sonralar mparator olan Aleksios Komnenos (1081-1118) Ankara, Kalesine kapanm olan kardei Isaak ile burada bulumutur. 1081-1090 yllar arasnda Ankara Mslman Trklerin idaresindedir. 1101 tarihinde Raymond de Toulouse idaresinde Hal ordusu, Ankarada bulunan ikiyz kiilik askeri Trk garnizonunu kltan geirerek Ankaray alm ve Bizans mparatoruna hediye etmilerdir. Ankara evresindeki topraklar Trkler tarafndan alndndan, 1127den nce Trkler Ankaray yeniden ele geirmilerdir. Bunun arkasndan da Trk imar balam ve eitli binalar yaplmtr. Bizans dnemi Ankaras bylece burada sona ermitir. 169 M.S. 362-364 yllarnda Ankaraya Vali olan ve ehrin kurucusu da denilen Maximus adndaki bir kii, kentte birok imar faaliyetinde bulunmu, byk bir antsal eme (nymphaeum) yaptrmtr. 4.yzyl ortalarnda Augustus Tapna kiliseye evrilmitir. Tapnan duvarnda bulunan bir kitabeden, bir kumandan olan Eusthatiosun tapna kiliseye dntrd sanlmaktadr. Bizans mparatorluu dneminde Ankarada eitli binalarn bulunduu bilinmektedir. M.S. 358de Basilieos, aziz Platon, Cryptus denilen yerde aziz Clemens (Clementios) adlarna kiliseler vardr. Ayrca Nilus Manastr ile Ankara Kalesinin karsndaki tepede (Hdrlk tepesinde olabilir) bir manastr vard. Ayrca bir tane misafirhane (Xenodokheion) ve bir de hastane (Nosokomeion), Ankara Valisi olan Maximosun bir villas, Ankarann 10 km. gneyinde Yalncakta bir Roma villas, belki Maximiusun villas bulunduu bilinmektedir.170 Bizans dnemi Ankarasndan fazla birey kalmamtr. Bizans dnemine ait dier bir yap, kilise haline getirilmi olan Augustus Tapnadr. Bugn tapnakta kiliseden kalan fazla birey kalmamtr. Yanlz tourmarkhis (komutan) Eusthatiosu anan uzun manzum bir kitabe mevcuttur. Mabedin cella duvar alarak bunun dna dikdrtgen biimde apsis ve bemay oluturan dar takn bir blm eklenmitir.171 Seluklu ve Osmanl dnemlerinde yaplan camilerde ve dier yaplarda pek ok devirme Bizans mimari paralarna rastlanmaktadr. Bundan Bizans dneminde yaplan pek ok binann bu yaplarda kullanldn ortaya koymaktadr. Bugn bunlardan hibir iz kalmamtr. Arslanhane Camiinin duvarlarnda, minaresinin dibinde ilenmi Bizans dnemine ait pek ok mermer mimari para, Trkoca binas yaplrken temelinde kalntlar bulunmutur. stasyon civarndaki temel kazlar srasnda Erken Bizans ana ait Bizans mezarlar bulunmutur. Pek ok da mezar odas ortaya kmtr.172
84
tarih iinde ankara
BZANS DNEMNDE OGST MABED (KLSE)

Bizansllar, kendilerinden nce Ankarada yaplan binalar kullanmlardr. Augustus Tapna da bunlardan biridir. Bizans dneminde Augustus Tapna kilise olarak kullanlmtr. Tapna kiliseye dntrrken cellann dou duvarnda pencere amlar, cella ile opusthodomos arasndaki duvar ykarak naosun gerisinde bir kripta yapmlardr. Daha sonra Hac Bayram Veli tarafndan bugnk Hac Bayram- Veli Camii yaplmtr.173
Bizans dneminde kilise olarak kullanlan Augustus (Ost) Tapna (2006, A.E.)
Mabede sonradan yaplan Kripta (2005, A.K.)
85
tarih iinde ankara
Augustus Tapna gneydou cephe (2003, A.E.)
86
tarih iinde ankara
Augustus Tapna dou cephe (2005, A.K.) Bizansllar tarafndan yaplan Kripta (2005, A.K.)
87
tarih iinde ankara
AZZ KLEMENS (SANT CLEMENS) KLSES

Bugn Anafartalar Caddesi ile krklar Yokuu arasnda, Eski Adliye Binasnn arkasnda, bugn kk bir blm kalm olan Aziz Clemens adna yaptrlm Clemens Kilisesi, Ankaradaki tek Bizans yaps olarak grnmektedir. Kapal ha plan tipinde olan kilisenin drt kolu, birbirine eit ha biiminde ana mekan vardr. Kilisenin yerine daha sonra Turasan Beyin yeeni Yeen Bey tarafndan Camii ve Medresesinin yapld, 1917 ylndaki kan byk yangnda bu iki eserin tamamen ykld bilinmektedir.174
Aziz Clemens Kilisesi (Yeenbey Camii) yangn sonras kalntlar (A. Mderrisolu)
BZANS MEZARI
Devlet Demiryollar letme Genel Mdrl inaat srasnda, Mahmut Akok ve Necdet Pee tarafndan 1939 ylnda yaplan stasyon Kazsnda ortaya kan iki Erken Bizans (M.S. 3. veya 4. yzyl) a mezarndan biri Roma Hamamna tanarak, restorasyonu yaplp yeni yerine yerletirilmitir. stasyonun birka yz m. dousunda bulunan akltalar kazldnda, yine birka Hristiyan mezarna rastlanm, burada bulunan kk eserler mzeye tanmtr. Yine burada 4. yzyla ait bodrum kat salam olarak ortaya karlan kk bir kilise bulunmutur.175
1939 ylnda yaplan stasyon Kazsnda ortaya kan iki Erken Bizans (M.S. 3. veya 4. yzyl) a mezar (G.G.)
88
tarih iinde ankara
BZANS DNEM ANKARA KALES
Ankara Kalesi kuzeybat d surlar (2005, A.E.)
Kale, Bizans dneminde nemli bir varlk gstermi, zellikle bugn ayakta kalan ksmlar Bizansllardan kalmtr.176 Fransz rahip P. Guillaume de Jerphanion kaleyi etraflca inceleyerek, kalenin Bizans mparatorluu zamanna ait olduunu belgelemitir.177 lk nceleri Kalenin Bizans mparatoru l. Mikhael ya da II.Mikhael tarafndan yapld iddia edilmi, sonra bunun III. Mikhael tarafndan olduu kesinlemitir. Ankara Kalesinde, ilka yaplarnn ve mezarlarnn ilenmi mermerleri, yontulmu bloklar, silmeler, stun ve heykel kaideleri, kitabeli sunak ve steller, kabartmal firizler, kasetli tavan kaplamalar, figrl lahit paralar, paye balklar ve su knkleri kullanlmtr. Bu devirme malzemeler sur duvara yerletirilirken bazen estetik unsur n plana gemitir. Ankara Kalesinin askeri mimarlk bakmndan en nemli taraf, ilkada askeri prensiplere dair bir eser yazan, M.2. yzylda Byzantionlu Philon ve MS. 6. yzylda bir anonim yazarn burlarn veya kulelerin nasl olmas gerektii hususundaki nerilerine uyulmutur. Ankara Kalesinde kuleler, 8-11 m. aralkl olarak, ular sivri ileri takn bir mahmuz gibi gayet sk olarak ina edilmitir. Bu biim, askeri mimari teoricilerinin tavsiyelerine aynen uymaktadr. 178
Ankara Kalesinin Hatip ayna inen surlar (2005, A.E.)
89
tarih iinde ankara
Ankara Kalesi dou surlar (2005, A.E.) Roma Su Bendi ve Ankara Kalesi (Jerphanion)
Ankara Kalesi bat surlar (2005, A.E.)
Ankara Kalesi Zindan kap (2005, A.E.)
90
tarih iinde ankara
Ankara Kalesi (2005, A.E.)
Bizans dneminde Ankara Kalesi surlar, ehirde bulunan mimari paralar kullanlarak onarlmtr. (2005, A.E.)
91
tarih iinde ankara
HIDIRLIK (TMURLENK) TEPE
Bendderesi ve Hdrlktepe (2005, A.E.)
Gnmzde Altnda lesindeki Hdrlk Tepesi diye anlan yere Timurlenk Tepesi de denmektedir. Tepenin stnde bulunan kubbeli trbe yaps kalntsyla ilgili deiik sylenceler bulunmaktadr. Cumhuriyet Ankarasna rengini veren pembemsi granit ta, bu tepedeki ta ocaklarndan karlmtr. 1950li yllarda Timurlenk Tepesinin ad Altnda olarak deitirilmitir. Bu yllardan sonra bu tepenin eteklerinde gecekondulama balamtr.
1900l yllarda Hdrlktepe ve burada bulunan Trbe (BELKO)
92
tarih iinde ankara
Yenikent Zirderesinde bulunan kaya yerlemeler (2005, A.E.)
93
tarih iinde ankara
ANKARA VE EVRESNDE BULUNAN NEML BZANS YERLEMLER

Hristiyanln Anadoluda yayld ilk yllarda, dinin Roma mparatorluu tarafndan yasaklanmas zerine Anadoluda ilk Hristiyanlar, daha ok Nevehir, Nide, Aksaray ve Kayseri civarndaki maaralarda, kayalk yerlerde yaamlarn srdryorlard. M.S. 313 ylna kadar zellikle Ankara evresinde kaya yerleimlerine rastlanmaktadr. Ankara kentinde Bizans dneminden gnmze kalan fazla eser bulunmamaktadr. Bu yerlemeler unlardr: Polatl lesi, Temelli Beldesi, Girme Kynn kuzeyindeki bir tepe zerinde yer alan Girme Kale. Kalecik le Merkezinde, Kzlrmaka doru uzanan ovada ykselen kale, simetrik koni biimli tepenin zerine kurulan Kalecik kalesi. Polatl lesi, nler Kazanc Kyne yakn, Sakarya Irmann dnemecinin batsndaki kayalk yerde bulunan Taburolu (Kzlhisar) Kalesi. Tabanolu iftliinin 2 km. kuzeyinde, Kirmir ay Vadisinde yan ay olan yarmada biimli sarp tepelikte Tabanlolu Kalesi (Peium).179
Polatl Bac Kynde bulunan eme oluu (2005, A.E.)
94
tarih iinde ankara
Ankara aynn kenarndaki Osmaniye Kynde, odalar Mevkiinde bulunan Osmaniye Kaya Mezarlar ( Odalar). Sincan, Yenikent (Eski ad stanos veya Zir) Beldesi, Ankara ay ile Zir Vadisinde stanos (Zir Kay) Kaya Mezarlar180 grlmektedir.
Yenikent Zirderesinde bulunan kaya yerlemeler (2005, A.E.)
Kalecik Kalesi (2005, A.E.)
Kalecik Kalesi giri kaps (2005, A.E.)
95
tarih iinde ankara
SASAN AKINLARI
Bizansn douda bulunan tek rakibi ranl Kisralar devleti olan Sasanilerdi. ki g arasnda en nemli ihtilaf blgesi Irak ve Suriye idi. Frat ve Diclenin sulad verimli topraklar, Bizans ve Sasaniler arasnda devaml el deitiriyordu. Bizans imparatoru I. Lustinianos, batdaki fetihleri yapabilmek iin Sasanilere hara deyerek bar temin etti. Sasanilere verilen bu hara, kendisinden sonra tahta kan yeeni II. Lustinos (565-578) son vermeye alnca ranla sava yeniden balad. Bu cephede durumu dzeltmek mparator Maurikios (582-602) tarafndan baarld. 602 ylnda orduda kan bir isyanla Maurikios ldrld, isyann elebas Phokas (Fokas) askerler tarafndan imparatorlua ykseltildi. Fokas devri tedhi ve anari iinde geerken devletin bu durumundan faydalanan Sasani ordular Suriye, Filistin ve Anadoluyu igal ettiler. Birok esir aldlar ve kutsal halarn alp gtrdler. Balkan yarmadas Avarlarn istilsna urad. Afrika eyaletleri valisi olan Herakleios, Kral Fakosa kar askeri g kullanarak ynetimi 610 da ele geirdi. Sivil ve asker idare bozulmu, ekonomi kmt. Sasaniler dou eyaletlerini igal etmi; 611de Antakya, 613te Dmak, 614te Kuds, 619da Msr zaptetmilerdi. Ankara ehri Sasanilerin ar tahribatna uram, kale surlar yklm, Roma hamam yaklm ve ehir talan edilmiti. Dzlkte olan ehir, Sasani tehlikesi karsnda Kale iine ekilmiti. Bu arada stanbul Boazii kylarna kadar ilerleyen ran ordular, stanbulu zaptetmek zere Avarlarla ibirlii yapmt. Sasani ve Bizans arasndaki bu savalar devam ederken slam ordularda hakimiyet sahasn geniletiyordu. slam dinini tebli eden Hz. Muhammed (s.a.v), bu iki devletin krallarna birer mektup yazarak eli ile slama davet etmi, her ikisi de kabul etmemiti. Kuran- Kerimde Bizans ile Sasaniler arasndaki bu savalarn sonunda Bizansn galibiyeti ile sonulanaca u ayetle bildiriliyordu: Rumlar, size en yakn bir yerde malup oldular. Onlar, bu malubiyetten sonra birka sene iinde galip geleceklerdir. Eninde sonunda emir Allahndr. O gn mminler, Allahn yardmyla sevineceklerdir. Allah dilediine yardm eder. O, azizdir, Rahimdir. (Rum Suresi,ayet; 2-5) Bizans tarihinin en g devresinde grev bana gelen Herakleios, Anadoluda themalar (asker eyalet) sistemini kurarak asker birliklerini Anadoluya yerletirdi. Buralarda asker mkellefiyet karlnda babadan oula geen ve mlk eklinde taksim edilen asker dirlikler oluturuldu. Bylece askerlere tahsis edilen arazi, kuvvetli bir yerli ordunun kurulmasna temel oldu ve devlet pek de gven duyulmayan cretli asker kullanma mecburiyetinden kurtuldu. Ordu ve idare dzeninde yaplan reformlarla iten yenilenen devlet, Sasani hcumlarna kar koyabildi. 622de balayan ve yllarca devam eden savalar sonunda Herakleios, ranllar Anadoludan srp kard ve Ankara yeniden tamir ve ihya edildi.181
96
tarih iinde ankara
SLAM ORDULARININ ANKARAYA AKINLARI

Bizans mparatoru Herakleios, ranl Sasaniler karsnda byk baarlar kazanmasna ramen slm ordularnn Bizans topraklarnda ilerleyiini nleyemedi. slam ordular 624de Bedir savan kazanmlar ve Bizansn sava ordularn Ecndeyn (634) ve Yermk (636) savalarnda ar yenilgiye uratmlard. Suriye ve Filistin Bizansn elinden km, birka yl sonra da btn el-Cezre blgesi ve Msrn nemli bir ksm mslmanlar tarafndan zaptedilmitir (640). Herakleiosun lmn ksa bir aile atmas takip etti. Sonunda duruma torunu II. Konstans hkim oldu. Bu devrede Bizans, hzla ilerleyen slm fetihleri karsnda Tunus ilerine kadar Kuzey Afrikay kaybetti, Anadoluda ise Kayseri, Nevehir ve Nide blgesi Mslmanlarn hcumuna urad. Kbrs ve Rodos adalarnn Mslmanlarca zaptndan sonra 655te yaplan ilk byk deniz savan da (Zts-savar) kaybeden Bizansn Dou Akdenizdeki stnl tamamen sarsld. Halife Hz. Osmann 656da ehit edilmesinden sonra 661de de Hz. Alinin ehit edilmesi Mslmanlarn hamle gcn azaltm, bu durum da Bizansn iine yaramtr.
am Emeviye Camii (2004, A.E.)
EMEVLER
Emeviler zamannda Bizans zerine yaplan aknlar hz kazand. Muviyenin valilii zamannda balatlan gazalar, hilfete gemesi ile daha da hzland. Muaviye, Bizansa kar dzenli, yldrma ve fetih amal askeri seferler planlad. 663ten itibaren her yl Anadolu ilerine aknlar yapld. 664 ylnda Abdurrahman b. Halid b. Velid komutasnda bir ordu, ksa bir sre Ankaray igal etti. Ayrca Bsr b. Ebi Ertat, Malik b. Ubeydullah ve Malik Hubeyre gibi komutanlar Ankara ehrini muhasara edip, ehri ele geirdiler. 668 de II. Konstansn olu IV. Konstantinos Bizans tahtna geer gemez, halife Muaviyede bir ordu hazrlayarak, Sufyan b. Avf el-Ezdi bakomutanlnda, Anadolu zerinden stanbul zerine gnderdi. slam ordusu Kadkye kadar ilerlemi ve ertesi yl Muaviyenin olu Yezid komutasnda gelen takviye kuvvetlerle stanbul Boaz geilerek stanbulu kuatmtr. Btn yaz de-
97
tarih iinde ankara
Emeviler dneminde Ankara ehit olan Seyyid Hseyin Gazinin Trbesi (2006, A.E.)
vam eden kuatma sonbaharda kaldrlmtr. Hz. Muhammedin hicret srasnda evinde misafir olarak kald Hz. Eb Eyyb el-Ensr, ilerlemi yana ramen bu sefere katlm ve kuatma srasnda vefat ederek surlar nne defnedilmitir. 680 de halife Muaviye vefat etti ve yerine oluYezid b. Muaviye geti. 685 ylnda IV. Konstantinosun erken lm zerine gen yata tahta olu II. Justinianos kt. Ayn yl Emevi hilafetinede Abdlmelik b. Mervan geti. Emevilerin i karklklarndan istifade eden II. Justinianos, Emevilere kar sava at. Halife Abdlmelik b. Mervan ise para vererek Bizans saldrlarn durdurdu ve II. Justinianos ile sulh yapt. II. Justinianos, slam ordularna kar kullanmak zere Selanik civarnda bulunan byk bir Slav nfusu Anadoluya (Bithinia eyaletine) yerletirdi. 693 de halifenin kardei Muhammed b. Mervan, Sivas yaknlarnda byk bir Bizans ordusunu malup etti. II. Justinianosun slam ordularna kar savamak zere yerletirdii Slavlar, Mslmanlar tarafna geti. II. Justinianos ise tad adn bykl kendisinde kompleksler dourmu, dengesizlii, zorbala varan sert idaresi onu tahtndan etmi ve 695te burnu kesilerek Krma srlmtr. II. Justnianos, 705 ylnda geri dnerek Bulgarlarn yardmyla tahtn yeniden ele geirmise de dmanlarndan intikam al-
98
tarih iinde ankara
mak hususunda ok ileri gitmesi, hem kendisinin hem de Herakleios hanedannn sonu olmutur. Halife I. Velid b. Abdlmelik zamannda Mesleme b. Abdlmelik tarafndan 707-712 yllar arasnda Anadolu ilerine youn aknlar yaplmtr. Bu aknlarda, Ankara Hseyingazi danda trbesi bulunan Seyyid Hseyin Gazinin ehit olduu tahmin edilmektedir. Bizans saray, 711-717 yllan arasnda ihtilller ve anari iinde rpnp dururken bundan faydalanan slm dnyas oldu. Halife Sleyman b. Abdlmelik zamannda ve Mesleme b. Abdlmelik komutasndaki slam ordular, 715 ylnda btn gleriyle bir daha stanbulu kuattlar. ki yl devam eden kuatma, mer b. Abdlazzin halife olmasyla kaldrld. Kuatma srasnda ordu kumandan Mesleme b. Abdlmelikin isteiyle bugnk Perembepazarnda bir mescid yaptrlmtr. III. Leonun (717-741) kurduu ve IX. yzyl bana kadar hkm sren Isauria hanedan, Bizans tarihinde ilgin bir rol oynamtr. III. Leonun 726 ylnda balatt tasvir krclk (ikonoklasm), yani aziz ve Meryem tasvirlerini tahrip etme hareketi, yzyldan fazla srm ve ancak kanl mcadelelerden sonra sona ermitir. Tasvir krclk hareketinin douunu Bizansllarla daim temas halinde bulunan slmn etkisine balamak, genellikle kabul edilen bir g-
stanbul Eypsultan Camii (2005, A.E.)
99
tarih iinde ankara
Gaziantep meriyye Camii (2005, A.E.)
Suriye, mer b. Abdlaziz Trbesi (2004, A.E.)
rtr. Tasvir krclk hareketiyle, aziz resimlerine ibadetin kaleleri haline gelmi olan manastrlarn ve bunlara bal keilik messesesinin kudret ve nfuzu krlmak istenmitir. Ancak Roma kilisesi Bizans imparatorunun tasvir krc hareketini kabullenmedi. Bu sebeple inan bakmndan dou ile bat arasndaki ztlk daha belirgin hale geldi. Bununla beraber papalk, Langobardlarn talyada artan basksna kar Bizansn yardmna muhta olduundan, nceleri bu tasvir krc faaliyeti sadece sert bir ekilde protesto etmekle yetindi. Ancak Bat Hristiyan leminin Bizansa kzgnl ksa bir sre sonra Germenlerin Bat Roma mparatorluunu iln ederek papal da himayelerine almalar ile aka su yzne kacak, bunun sonucunda bat ve dou Hristiyan dnyas birbirine dman hale gelecektir. stanbul kuatmasnn baarszl, Mslmanlarn her yl Anadoluya yaptklar aknlara son vermi deildi. Dou cephesinde yllarca sren savalar ancak III. Leonun Akroinonda (Afyonkarahisar yaknlar) bir Mslman ordusunu bozguna uratarak (740] kazand baar ile durdurulabilmitir. Destanlara konu olan byk slm kahraman Seyyid Hseyin Gazinin olu Seyyid Battal Gazinin bu savata ehit dt rivayet edilir. Bu sava takip eden yllarda slm dnyasnda kan i karklklar, hi phesiz Bizansn yararna oldu. Emev Devletinin ykl ve Abbas hkimiyetinin kuruluu ile (750) son bulan i mcadele devresi, Anadoluda slm fetihlerinin hzn kesti.182
ABBASLER
Emev Devletinin ykl ile slam ordularnn Bizans zerine yaplan aknlar durmu, babasnn yerine tahta V. Konstantinos (741-775) km, Bizansn dou snrnda skunet balamtr. 749 ylnda Ebul-Abbas Abdullah, yklan Emevi saltanatnn yerine Abbasi devletini kurarak, halifeliini ilan eder ve 750 de Endls hari btn slam lkelerinin tanmas ile hilafeti kesinleir. Bizansn yansra slam ordular, Bat Trkistanda yeni bir askeri gle karlarlar. Bu askeri g, inlilerdir. inliler de Trklerle mcadele halinde idi. slam ordularnn bu blgede stnlk salayan aknlar karsnda Trkler ve inliler, slam ordularna kar bazen ittifak yapmlarsa da baarl olamamlardr. 751de slam ordular ile inliler arasnda Talas ehri yaknlarnda be gn sren etin bir savan son gnnde Karluk Trkleri slam ordularnn yardmna gelmi ve inlilere arkadan saldrmlar, iki ate arasnda kalan in ordusunun byk bir ksm sava meydannda kalm, yirmibin esir brakarak Kao Sien-
100
tarih iinde ankara
tchde kamtr. Talas sava, Trk, slam ve dnya tarihi bakmndan yeni bir dnemin balangc olmutur. Bylelikle slam ordular ile Trkler arasnda dostane ilikiler balam ve Trkler kalabalk gruplar halinde slam dinini kabul etmilerdir. Bizans kral V. Konstantinos ise Balkanlarda tehdit edici bir g haline gelen Bulgarlara kar arka arkaya seferler yaparak baarlar kazanm, tasvir krclk hareketi de en iddetli bir ekilde yrtlmtr. V. Konstantinosun Hazar hakannn kz ile evliliinden domu olan olu IV. Leon (775-780) ise ksa sren saltanatnda her ne kadar babasnn ve dedesinin din siyasetini benimseyerek devam ettirdiyse de daha lml davranr. Bu srada Abbasi hilafetine Mehdi geer ve 776 da bir ordu hazrlayarak Anadolu ilerine gnderir. Bu ordu Bizansn nemli bir ehri olan Ankaraya kadar gelir. IV. Leonun lmnden sonra olu VI. Konstantinos (780-797) imparator olur. Ya kk olduu iin idareyi annesi rene eline alr. rene znikte bir konsil toplayarak 787de tasvir krclk hareketine son verir. Bir sre sonra da ordunun sevgisini kaybetmi bulunan olu VI. Konstantinosu ldrterek iktidara tek bana sahip olur
slam ordularnn aknlar sonucu harap olan Ankara Kalesi, Bizansllar tarafndan yeniden onarlr (2005, A.E.)
101
tarih iinde ankara
(797-802). Halife Mehdi ise olu Harun Reid komutasnda bir orduyu 782 ylnda stanbul zerine gnderir. skdara varan slam ordusu, reneden byk miktarda cizye almak artyla bar yapar. Harun bu seferdeki baars dolaysyla Reid nvann almtr. mparatorie rene iin mslmanlarla yaplan bu bar antlamas olduka onur krcyd ama mecbur kalmt. rene, bu anlama geregi yl sreyle iki taraf arasnda sava duracak ve her yl 90.000 dinar Mslmanlara hara deyecekti. 786da Harun Reid, Abbasi hilafetine geer ve Mslmanlar iin Altn a balam olur. Abbas ordular yeniden Anadolu aknlarna balar ve Harun Reid 797de Abdlmelik b. Salih komutasnda bir orduyu Ankara zerine gnderir. mparatorluk tekrar byk hara demek suretiyle Abbslerle bar imzalar. Abbasi hilafetine Mutasm gemi, ordunun nemli komutanlklarna da Trk asll komutanlar getirilmiti. Bu komutanlarn nemlileri Afin, Anas ve Boga el-Kebir idi. 838 de halife Mutasmnda katld byk bir ordu, Ankara zerine yrd. Afin ayr bir koldan, halife Mutasm ayr bir koldan ve Anasda nc birlik olarak Ankarada bulumak zere hareket ettiler. Bizans kral II. Mikhailin lmnden sonra yerine olu Theophilos (829-842) geti. Mutasmn geliini renen Theophilos, bir ordu ile Eskiehire geldi ve burada karargah kurdu. Abbas ordusunun bir ksmna komutanlk eden Trk komutan Afin ile mparator Theophos, bugnk Kazovada karlatlar. Afin, Bizans mparatorunu burada malup etti ve Ankara kalesini teslim ald. Dier slam ordular da gelerek Ankarada birletiler ve ordu yeniden tanzim edildi. Ordu bir hafta kadar Ankarada kald (22 Temmuz 1938). Halife Mutasmn bulunduu slam ordusu, Bizans mparatorluk ailesinin doum yeri olan Amorion (Ammriye) zerine yryerek on iki gnlk bir kuatmadan sonra ehri 12 Austosta zaptetti. Bu olay Bizansta byk korku yaratt. mparator Theophilos, kapld endie duygular iinde mslmanlara kar yardm rica etmek zere Fransa ve Venedike elilerini gnderdi ise de fayda etmedi. slam ordular bol miktarda ganimet ve esir alarak geri dnd. mparator Theophilosun lmnden sonra tasvir krclk hareketi kesin olarak biter, bu akmn dourmu olduu din kargaa sona erer, Bizans Devletinde kltr bakmndan byk bir ilerleme devri balar, stanbul saraynda yeniden alan yksek okul, fikir ve sanat merkezi olur, bunu siyas ve asker ykselme ve kudretlenme devri takip eder. Theophosun olu III. Mikhail (842-867) tahta ktnda henz kk bir ocuk olduundan idareyi nce annesi Theodora, daha sonra days Bardas yrtr. Abbasi halifesi Mtevekkil, Bizans zerine yaplacak aknlar iin Trk asll Vasf et-Trkiyi grevlendirir ve 862de slam ordular yine Ankara yaknlarna kadar gelir.183
102
tarih iinde ankara
MALAZGRT SAVAI
Bizans imparatoru X. Konstantinos Dukasn zamannda Seluklu Sultan Alparslan, 1065de Aniyi ve 1067 de Kayseriyi zaptetti. Bizans, Seluklu Trklerinin ilerleyiini durdurmaya alt ama baaramad. X. Konstantinos Dukasn lmnden sonra imparatorluun idaresini zerine alan mparatorie Eudokia, dtan gelen tehlikeleri ancak asker bir hkimiyetin durdurabileceine inanarak, tannm kumandan Romanos Diogenes ile evlenip, onu 1068de tahta kard. Yeni kumandan-imparator IV. Romanos, derhal Seluklu taarruzlarn nlemek ve zaptedilen topraklar geri almak zere ounluunu Norman, Frank, Ouz ve Peenek cretli askerlerinin tekil ettii bir ordu toplayarak harekete geti. 1068 ve 1069da yapt ilk seferlerde baarl oldu. Bu arada Seluk komutan Afinde Bizans zerine saldrlara devam ediyordu. Sultan Alparslan, 1070de bir ordu hazrlayarak Fatmlerin zerine gitmek iin sefer hazrlad. Amcas Turul Beyin vasiyeti gerei Malazgirdi zabtetti. Ordusu ile Frat nehrini geerek Halepe vard. mparator IV. Romanos bunu frsat bilip Alparslana, ald yerlerin geri verilmesi iin bir eli gnderdi. Sultan Alparslan bu teklifi kabul etmedi. Bunun zerine amani Ouzlarn da bulunduu ikiyzbin kiiden oluan bir ordu ile 13 Mart 1071de stanbuldan hareket etti. Bu orduda Tahran isminde Trk asll bir komutan da bulunuyordu. Durumu renen Sultan Alparslan, Suriyeden geri dnd. 27 Austos Cuma gn iki ordu Malazgirt ovasnda sava dzeni ald. Sultan Alparslann asker says altmbin kadard. Bizans ordusunun sava silahlar olduka stn ve eitli idi. Alparslann yannda Sav-tekin, Gevher-ayin, Afin, Saltuk (Sanduk), Taran olu, Ahmed-ah, Dilma olu, Artuk ve Tuti gibi mehur Trk komutanlar bulunuyordu. Ayrca Bizans gazalarnda tecrbe kazanm Trkmen beyleri de hazrd. etin bir savatan sonra Bizans ordusu malup oldu. mparator IV. Romanos, Sultan Alparslana esir dt. Sultan Alparslan mparatora anna yakan bir ekilde muamelede bulundu ve onunla bir muahedename imzalad ve onu serbest brakt. mparatorun esaret haberi zerine stanbulda tahta VII. Mikhail (1071-1078) karld. IV. Romanos, tahtn yeniden kazanmak iin mcadeleye atld fakat baarl olamad. Yakalanarak gzlerine mil ekildi ve ksa bir sre sonra da ld. Malazgirt Zaferinden sonra Anadolunun ve Avrupann kaplar Mslman Trklere kapanmamak zere alm oldu.
103
tarih iinde ankara
Dnya Sultan, Cihan Sultan, Adil Sultan, Fetihler Babas gibi nvanlarla anlan Sultan Alp Arslan, 1072 Eyllnde kt Trkistan seferinde bir Batni suikastnda ehid oldu. Osman Turan Sultan Alp Arslan Anadoluda Trk vatannn kurucusu ve Bat Trklnn de atasdr der.184
KUTALMIOLU SLEYMAN BEY

1058 ylnn Ocak aynda, Seluk hanedanndan Turul Beye Badat halifesi tarafndan hilat giydirilmi, iki kl kuandrlm, dounun ve batnn sultan nvann alm, Ebu Talib knyesi ile Rkned-din lakab verilmitir. Turul Beyin bu hakimiyetinden rahatsz olan Arslan Yabgu ailesinden Kutalm ve kardei Resul Tekin, rann kuzeybat blgelerinde ger Ouz Trkmenleri ile birlikte isyan kardlar. Turul Bey ile taht mcadelesine girien Kutalm Bey, 1064de Alp Arslann birlikleri ile kar karya geldi. etin bir savatan sonra Kutalm Beyin birlikleri dald ve kendisi de kaarken atndan derek kan kaybndan vefat etti. Kutalm Beyin kaynaklarda be olu olduu zikredilir. Sleyman, Mansur, Alp lek, Dolat ve dieri. Alp Arslann Kutalm Beyin vefatndan sonra hayatta kalan oullarna nasl davrand konusunda deiik grler vardr. Bu grler; Sultan Alp Arslann Kutalm oullarn rehin tutmu olabilecei; bir ksm Trkmen airetleri ile birlikte Anadolu fetihlerinde grevlendirdii; Suriye taraflarna ge zorlad eklindedir. Malazgirt savanda Kutalmoullarnn hi ismi gemez. Sultan Alp Arslann vefatndan sonra tahta geen Melikah zamannda Kutalmoullar, Orta Frat havzas ve Urfa havalisinde isimleri anlr oldu. Seluk sultan Melikaha kar mcadeleye balamlar, ii Msr Fatmi halifesine itaat etmiler, Atsz ve kl arasndaki mcadelelerde kl tarafn tutmular ve yenilmiler, Halep ve Antakya civarnda varlk mcadelelerine devam etmilerdir. 1095 de Kutalm olu Alp lek, Ermeni asll Torosun daveti zerine Urfaya gelir ve hakimiyet kurar. Fakat Toros tarafndan zehirlenerek ldrlr. Mansur ve Dolat esir der. Sleyman ah Bizanslada iliki kurar ve onlarnda taht mcadelelerine karr ve taraf tutar. Anadoluda bulunan Ouz Trkmenlerinin, Seluk sultan Melikaha kar tavr almalarn frsat bilen Sleyman ah Konya kalesini alarak znike kadar gelir. Bizansn mahall ve merkez tekfurluklar arasndaki ekimelerden faydalanarak, blgede hakimiyetini glendirir. 1075de znikte yeni bir Trk devletinin kurulmas, Anadoluya gelen Trkmenlerin birlemesini temin edip, doudaki Mslman Trklerin byk topluluklar halinde bl-
znik, Lefke kap (D. Ossamen)
104
tarih iinde ankara
geye gelmelerini temin eder. Blgede Trk nfusunun artarak devletin glenmesiyle; Bizansn kt idaresi, bitmek bilmeyen i savalar ve isyanlar sebebiyle perian olan yerli halk da, Sleyman ahn idaresinde huzur ve skna kavuur. Bu sayede Anadolu Seluklu Devleti, salam bir temele oturur. Hrriyet ve adalete kavuan yerli halk, ksa zamanda seve seve Mslman olur. eitli gayelerle blgeye gelen Trkmenleri emrinde birletiren Kutalmolu Sleyman ah, Anadoluda birlik ve hakimiyetini glendirmek, Frat boylarnda ve Kilikya taraflarnda toplanmaya alan Ermeni gruplarna mani olmak iin harekete geer. 1082 ylnda ukurovaya giden Sleyman ah, Adana, Tarsus ve Misis dahil tm blgeyi zapdeder. 1084te Hristiyanlardan Antakyay alr. Seluk sultan Melikah, kendisine Sultan nvann verir. 1086da Suriye Seluklu meliki Tutula yapt savata yenildi ve sava meydannda vefat etti. Oullar, Kl Arslan ve Kulan Arslan, Seluklu Sultan Melikahn yanna gnderildi. Devlet bir sre Sleyman ahn znikte vekil brakt Ebl-Kasm tarafndan ynetildi.185
Ankara Kalesi Akkale dou cephe (2006, A.E.)
105
tarih iinde ankara
Bal Afar Beldesi Dut Dede Trbesi 2005, A.E.) Gdl Avar Ky (2005, A.E.)
106
tarih iinde ankara
OUZ BOYLARI VE TRKMEN ARETLER
Malazgirt Savandan sonra balayan eitli Trk boylarnn Anadoluya gleri, birka asr devam etmitir. Moollarn nasyay istila edip, burada yerleik dzene geen Trk ve dier rklara mensup topluluklarn bu blgeden g etmelerine sebebiyet, dnyay halla pamuu gibi darmadan eden Mool kasrgas, bu gleri daha da hzlandrm, bilhassa Ouzlarn Anadoluda toplanmasna yol amtr. Anadolu, XI. Yzyldan balayarak XIV. Yzyla kadar sren youn glerle bir Ouz lkesi haline gelmitir.186
ubuk Yukaravundur Beldesi (2006, A.E.)
amldere Bayndr Ky (2005, A.E.)
107
tarih iinde ankara
Aya Bayat Ky (2005, A.E.) Yenimahalle Dodurga Ky (2006, A.E.)
108
tarih iinde ankara
Akyurt Bdz Kynde bir ev (2005, A.E.)
109
tarih iinde ankara
Bal, Kkbayat Ky (2005, A.E.) Kzlcahamam, Knk (Pazar) Ky (2005, A.E.)
110
tarih iinde ankara
Kalecik, Knk Ky camii tavan sslemesi (2005, A.E.) Sincan, Kay Ky (2006, A.E.)
111
tarih iinde ankara
Mamak, Bayndr Ky (2005, A.E.)
Altnda, Peenek Ky (2005, A.E.)
Ouz boylar Anadoluda yerletikleri yrelerde balarndaki beylerin idaresinde bykl kkl beylikler halinde tekilatlanmaya almlardr. Anadoluya gelen Ouz boylar, bazen Trkmen, bazen de Yrk diye anlmlardr. Anadoluda daha ok Sivasn batsnda younlaan Ouz yerlemelerinin biri, Ankara blgesidir. Ouz boylarnn buraya yerlemelerini tarihi kaynaklarn incelenmesi ile renmek mmkndr. Ancak Ouz boylarnn Ankara ve yresinde bulunduklar yerlerin tesbitinin en kolay yolu, yer isimlerinin incelenmesidir. XV. Yzylda Ouz boylarnn Anadoluda bulunduu kyleri inceleyen Faruk Smer, Ankarann youn bir Ouz yerlemesi olduunu sylemektedir. Boylarn isimlerine gre hazrlad listedeki Ankara kyleri unlardr:187
112
tarih iinde ankara
Kay (Aya, Murtazabad), Bayat (Yabanabad, Kasaba); Yazr (ubuk), Dodurga (Kasaba); Afar (Aya, Bac, Bal, Gdl); Kzk (Aya, ubuk), Karkn (ubuk, Aya), Bayndr (Yabanabad, Kasaba); Peenek (Murtazabad, ubuk, Kasaba, Yabanabad); avundur (Kasaba, ubuk), epni (Yabanabad); Eymr/Eymir (Kasaba, Murtazabad ve ubuk); Ala-yundlu (Kasaba, ubuk ve ereflikohisar); Yreir (Aya, Yabanabad); dir (ubuk); Yva (ubuk, .Kohisar); Knk (Murtazabad, ubuk, Aya, Yabanabad).
Akyurt, Kzk Ky (2006, A.E.)
Bal, Karahasanl Ky (2005, A.E.)
113
tarih iinde ankara
DANMENDLLER
Dnimendli hanedannn kurucusu ve ilk Melik-i Muazzam Danimend Ahmed Gz (Tayl) b. Ali et-Trkmn, Azerbaycanda Arrn ve civarnda yaayan bir Trkmen ailesine mensup olup, hem Trkmenlere muallimlik yapyor hem de Trkmen emrleriyle beraber kfirlere kar sava ediyordu. Sultan Alparslann 1064 ylnda kt Kafkasya seferi srasnda, dier Trkmen beyleriyle ordugha giderek Seluklu ordusuna yol gsterdi ve Sultan Alparslann hizmetine girdi. Bilgelii, cesareti, yiitliiyle onun dikkatini ekti ve en gvenilir emrleri arasnda yer ald. Malazgirt Savana da katlarak zaferin kazanlmasnda tavsiyeleriyle manev bakmdan nemli rol oynad. Sultan Alparslann savaa katlan emrlerinden Anadoluda fetihlerde bulunmalarn istemesi ve fethedecekleri yerlerin kendilerine ikt edileceini bildirmesi zerine zaferden sonra fetihlere girien beyler arasnda Dnimend Gazi de vard. XII. yzyl melliflerinden Zahrd-din Nsbr, Malazgirt Zaferinin ardndan Sultan Alparslann Erzurum ve civarn Saltuk Beye; Mardin ve Harput yrelerini Artuk Beye; Erzincan, Kemah ve ebinkarahisar Mengck Gaziye; Mara ve civarn Emr avuldura; Sivas, Tokat, Amasya ve Kayseriyi de Dnimend Gaziye ikt ettiini syler. Danimend Gazi, Malazgirt zaferinden sonra kendisine ikt edilen ve Bizans mparatoru Romanos Diogenes tarafndan tahrip edilen Sivas fazla bir mukavemetle karlamadan ele geirerek 1071de Dnimendli hanedann kurdu. Daha sonra Sivas bir s olarak kullanp aka, Turasan, Kara Doan, Osmanck, l-tegin ve Kara Tegin adl emirleriyle Amasya, Tokat, Niksar, Kayseri, Zamant, Elbistan, Develi ve orumu zaptetti. Danimend Gazi 1085de vefat etti. Danimend Gazinin lmnden sonra yerine geen olu Gmtegin dneminde hanedan giderek daha da glendi. Anadolu ve Suriye Seluklular arasndaki mcadelelerden faydalanarak hkimiyet sahasn geniletti. Gmtegin, Bizans ve zellikle Hallar ile yaplan savalarda Anadolu Seluklu sultannn mttefiki olarak nemli rol oynad. I. Hal Seferinin baarya ulamas, Urfa Hal Kontluu, Antakya Prinkepslii ve nihayet Kuds Krallnn kurulmas Avrupada heyecan uyandrm ve Lombardlar, Franszlar ve Almanlarn katld yeni bir Hal seferi dzenlenmiti. Lombardlar stanbula geldiklerinde talya Normanlarnn reisi ve Antakya Prinkepsliinin kurucusu Bohemundun Gmtegin tarafndan esir alndn renince onu esaretten kurtarmak zere ha-
114
tarih iinde ankara
rekete getiler. 3 Haziran 1101de zmit yaknlarndaki Kivetottan hareket ederek Anadolu Seluklularnn hakimiyetindeki Ankaray ele geirdiler. Ankara Kalesindeki 200 kiilik askeri garnizondaki askerleri ehit ettiler. Buradan Amasya ve Niksara gitmek zere ankr istikametine yneldilerse de Gmtegin, I. Klarslan, Halep Seluklu Meliki Rdvan ve Harran Emri Karacann kumandasndaki 20.000 kiilik Trk kuvveti karsnda Austos 1101de Merzifon yaknlarnda bozguna uradlar. Gmtegin Gazi, I. Klarslan ve Harran Emri Karaca, ikinci ve nc hal seferlerinde Hal ordusunu bozguna uratmlar ve birlikte sava etmilerdir. Antakya Prinkepsi Bohemund ile kuzeni Richard de Salernonun esir alnmasndan sonra meydana gelen gelimeler, Hallara kar birlikte savaan Gmtegin ile I. Klarslan birbirine drd. Gmteginin fidye karlnda Bohemundu serbest brakmas, mttefik sfatyla fidyeden pay isteyen, ayrca blgede yeni gl bir Hal ittifaknn olumasndan endie eden I. Klarslan tarafndan ho karlanmad ve birliktelik bozuldu. I. Klarslan Antakya seferinden vazgeerek Gmteginin zerine yrd ve Mara yaknlarnda onu hezimete uratt. Bu bozgundan bir sre sonra da Gmtegin Sivasta vefat etti. Gmteginin byk olu Emr Gazi, hanedann bana geti. Emr Gazi balangta Seluklulara tabi oldu. Kzn Klarslann olu Mesudla evlendirdi. I. Klarslann 1107 ylnda lm zerine meydana gelen iktidar boluundan ve oul-
Tokat Niksar, Melik Gazi Trbesi (VGM)
115
tarih iinde ankara
lar arasnda balayan taht kavgalarndan faydalanarak hkimiyet sahasn geniletmeye ve Dnimendlileri eski gcne kavuturmaya alt. I. Klarslann oullar arasndaki taht mcadeleleri srasnda ayn zamanda damad olan Mesudu destekledi. Mesud onun sayesinde Anadolu Seluklu tahtna kt. Dnimendli Emr Gazi, damadnn da Seluklu tahtnda olmas dolaysyla giderek Anadoludaki olaylara daha fazla karmaya balad. Ayrca Mesudun kardei Melik Arab ile olan mcadelesinde damadn destekledi; Kayseri ve Ankaray ele geirdi. Bylece Sultan I. Mesud, kaynpederi sayesinde tahtn korumay baarrken, Malatyadan Sakaryaya kadar uzanan Seluklu topraklar Dnimendlilerin eline gemi oldu. Anadolunun en gl devleti haline gelen Dnimendliler, 1129 ylnda Ankara, ankr, Kastamonu ve Karadeniz sahillerini kontrol altna aldlar. Dnimendli hkimiyetini geniletip lkenin her tarafnda huzur ve asayii salayan ve Seluklu topraklarnn bir blmn de kendi hkimiyeti altna alarak Anadolunun en nfuzlu hkmdar olan Emr Gazinin (Melik Gazi) lmnden sonra (1134) Dnimendli tahtna, byk olu Melik Muhammed geti. Abbas Halifesi Msterid - Billh ve Byk Seluklu Sultan Sencerin Emr Gaziye gnderdii menur, altn asa ve dier hediyeler Melik Muhammede verilerek Malatyada hkmdar iln edildi. Emr Gazinin Muhammedden baka Yabasan, Yaan ve Aynddevle adnda olu daha vard. Muhammed tahta geince kardeleri Aynddevle ve Yaan isyan ettiler. Melik Muhammed, hkmdarlnn ilk yllarnda bir yandan kardeleriyle, bir yandan da Bizans saldrlaryla uramak zorunda kald.
Tokat Niksar, Melik Gazi Trbesi (VGM)
116
tarih iinde ankara
mparator II. loannes Komnenos, Dnimendliler arasndaki taht kavgalarndan faydalanarak 1135 ylnda Kastamonu ve ankry igal etti. Ancak Sultan I. Mesud ile ittifak yapan Muhammed, Bizans kuvvetlerinin ekilmesi zerine bu yreyi tekrar topraklarna katt gibi 1135te isyan eden kardei Yaan da ldrd. Aynddevle ise Malatyaya kat. Melik Muhammed, 6 Aralk 1143 tarihinde Kayseride vefat etti. Dindar ve hayr sever bir hkmdar olan Melik Muhammed Rumlar, Hallar ve Ermenilerle savam, bata Abdlmecd b. smail el-Herev olmak zere ok sayda din limini eitli lkelerden davet ederek Anadoluda slmiyetin yaylmas iin almtr. Melik Muhammedin Znnn, Ynus ve brahim adnda olu vard. Bunlardan Znnnu veliaht tayin etmiti. Ancak Sivas meliki olan kardei Nizmeddin Yabasan, kardei Melik Muhammedin karsyla evlenerek Kayseride ynetime hkim oldu (1154). Znnn Zamantya kamak zorunda kald, fakat bir mddet sonra yeniden Kayseriye hkim olmay baard. Daha nce Artuklulara ve Hallara snm olan Emr Gazinin olu Aynddevle, Melik Muhammedin lmnden sonra Elbistan ve Malatyaya hkim oldu. Znnn Kayseride, Yabasan da Sivasta hkimiyet kurmutu. Bylece Dnimendliler Sivas, Malatya ve Kayseri olmak zere ksma ayrlm oldular. Bu ise sadece Seluklulara ve dier rakiplerine kar deil, ayn zamanda kendi aralarnda hanedann kyle sonulanacak byk bir mcadelenin balangcn oluturdu. Nitekim bu durum, Anadolu Seluklu Sultan l. Mesudun hanedan mensuplar arasnda balayan taht kavgalarna mdahale ederek hkimiyet sahasn geniletmesine yol at.
Nallhan, Daniment Ky (Nallhan Bel. Arivi)
117
tarih iinde ankara
Sultan Mesudun Znnnu desteklemesi zerine Melik Muhammedin kardeleri Malatya Meliki Aynddevle ile Sivas Meliki Yabasan, ona kar ittifak yaptlar. Aynddevle Yabasann desteiyle Elbistan ve Ceyhan yresini istil edince Sultan Mesud derhal Sivasa yryp ehri ele geirdi ve kk olu ahin ah Ankara, ankr ve Kastamonu valiliine getirdi (1142). Bir yl sonra Malatya zerine yrdyse de aylk kuatmaya ramen bir sonu elde edemedi. Bizans mparatoru loannesin 1143te lmnden sonra Dnimendli topraklarna yeniden hcuma balad. 1144te Aynddevlenin hkimiyeti altndaki Elbistan ve Ceyhan zaptederek olu Klarslan bu yreye melik tayin etti. Daha sonra tekrar Malatyay muhasara etti, fakat Bizansn yeni imparatoru Manuel Komnenosun Anadoluda ilerlemekte olduunu duyunca kuatmay kaldrd. Sultan Mesudun genileme siyaseti, Yabasan ile Aynddevleyi endielendirdi ve Bizans imparatorundan yardm istemeye mecbur etti. Bunun zerine Manuel Konyay kuattysa da sonu alamadan ayrld. Sultan I. Mesudun lm zerine yerine olu II. Klarslan geti. Mesudun Dnimendli hanedanna mensup iki damadndan Yabasana Amasya, Ankara ve Kapadokya, Znnna ise byk ve zengin Kayseri ile Sivas ehirleri verildi. Fakat kardeleri tahtta hak iddia ederek ayaklandlar. Bunu frsat bilen Sivas Dnimendli Hkmdar Yabasan, ahin ah, yeenleri Znnn ve brahim ile Malatya Emri Zlkarneynin desteini salayarak byk bir orduyla Kayseriye hareket etti. Klarslan da onun zerine yrd. ki taraf tam savaa girmek zereyken limler araya girip mslman kan dklmesine engel oldular ve her iki taraf da lkesine dnd. Fakat Yabasan bir mddet sonra Zenglerden Nreddin Mahmudun tevikiyle Elbistana girince II. Klcarslan sratle harekete geti. Yabasan 70.000 kiiyi Ceyhan dndaki blgelere srerek Klarslann karsna kt. Yine din adamlar araya girip savaa engel oldular ve iki taraf arasnda bir antlama imzaland (Ekim 1155). Ancak Yabasan. II. Klarslana kar yeni bir ittifak kuran Bizans imparatoru Manuele 1157de ele geirdii Bafra ve nyeyi iade edip Sultan I. Mesudun damad Dnimendli Znnn ve Zlkarneynin de yer ald ittifaka girdi. Bu arada ittifaka dahil Malatya Meliki Zlkarneyn (1160) veya baka bir rivayete gre (1162) ylnda lm ve yerine olu Nsrddin Muhammed gemiti. Yabasan ise Klarslan ile nikhlar kylan ve zengin eyizleriyle birlikte Erzurumdan Konyaya gnderilen Erzurum Seluklu Hkmdar zzeddin Saltuk Beyn kzn ele geirip Kayseri meliki olan yeeni Znnn ile evlendirmiti. Bu ar hakaret karsnda II. Klarslan, Yabasan zerine yrdyse de Bizans kuvvetleri tarafndan desteklenen Dnimendli ordusu nnde malp oldu (1162). Daha sonra Artuklulardan Kara Arslan,
118
tarih iinde ankara
Necmeddin Alp, Erzen ve Bitlis Emiri Fahreddin Devletah ile birlikte yeniden harekete geip Sivas zerine yrd ve ehri zaptetti (1163). Yabasan, yardm salamak iin damad ankr Seluklu Meliki ahin ahn yanna gitti ve 4 Austos 1164 tarihinde orada ld.188
Akkale kuzey suru (1998, A.E.)
Akkale bat suru (2005, A.E.)
119
tarih iinde ankara
ANADOLU SELUKLULARI
Kutalmolu Sleyman ahn znik bakentli kurmu olduu Anadolu Seluklu Devletinin ilk yllarnda, Ankara ve civarnda hangi Trkmen beyinin hakimiyet salad kesin olarak bilinmemektedir. Anadolu Seluklu hakimiyetinde olan Ankara, 1101 ylnn Haziran aynda yaplan I. Hal seferinde, Raimond de Toulouse tarafndan igal edilir. Kalede bulunan ikiyz kiilik askeri birliin savunmasnn karsnda ehri teslim alr. Bu durum, ehirde yerleik Mslman Trk nfusun olmadn gsterir. Bizans, ok ksa bir sre Ankarada hakimiyet kurar. ehrin evresine yerlemeye balayan Ouz Trkmen beyleri sayesinde I. Kl Arslann olu Melik Arap, Kastamonu ve Ankara civarna yeniden hakim olur. I. Kl Arslann Seluk hanedan ile mcadeleye girimesi ve 14 Haziran 1107de Hapur suyunu geerken nehirde boulmas zerine, oullar Mesud (II. zzeddin Mesud), ahin ah, Melik Arap ve Turul Arslan ayr ayr taht mcadelesine balarlar. Bu durum Danimendli Emir Gazinin ve Bizansn iine yarar. 1110 ylnda Konya tahtna ahin ah geer. Alt yl kadar bir hakimiyetten sonra kardei Mesudun adamlar tarafndan pusuya drlerek gen yata amani usulne gre boularak ldrlr. Sultan Mesud, 1116 da tahta kar. Melik Arap ise Kastamonu ve Ankara civarnn hakimiyetini elinde tutmaktadr. Kardei Mesudun Malatya hakimi Turul Arslann elinde bulunan baba ili Malatyay, Danimendli olan kaynpederi Emir Gaziye vermesi zerine Melik Arap, otuzbin kiilik bir ordu ile Mesudun zerine yrr ve onu yener. Bunun zerine Mesud yardm almak iin Bizans mparatoru Yuannis Komneosa gider. mparator, bir ordu ile Kastamonu zerine yrr, ehri yamalayarak stanbula geri dner. Sultan Mesud, mparatorun yanndan dnnce Ankara hakimi kardei Melik Arapn zerine, kaynpederi Emir Gazi ile birleerek yrr. Durumu renen Melik Arap, ehirde savunma yapmayp, Ermeni prensi Thorosa snr. Daha sonra Melik Arap, Trk ve Ermenilerden oluturduu bir ordu ile Emir Gazinin olu Muhammedi pusuya drr ve esir alr. Bu dnemde Ankara kardeler arasndaki mcadelelerde devaml el deitirir. Anadolu Seluk Sultan Mesud, kaynpederi Danimendli Emir Gazi ile birlikte Ankara ehrini kardei Melik Araptan 1127de geri alr ve Ankarada Emir Gazi, hakimiyet kurar. Emir Gazi Anadoluda Trkmen beyleri arasnda lider konumuna geer, Bizans ve Hal-
Konya Alaaddin Camii mihrab (2005, A.E.)
Konya Sultanlar Trbesi (2005, A.E.)
120
tarih iinde ankara
Akkpr, (1998, A.E.)
lara kar kazand zaferler sonucu Badat halifesi ve Seluk Sultan Sancardan Melik nvann alr. Emir Gazinin 1134te lmnden sonra oullar Melik Muhammed, Yagbasan, Yaan, Aynuddevle ve damad Anadolu Seluk Sultan Mesud arasnda miras kavgas balar. Melik Muhammed devrinde de Ankara, Danimendli hakimiyetinde kalr. Sultan Mesud, kaynbiraderlerine kar Bizansla anlar ve Bizans mparatoru Yuannis, bir ordu ile ankr zerine yrr. Bu arada Melik Muhammed enitesi Mesud ile Bizansa kar ibirlii yapar. Bizans, bir yl sonra ankr civarn teslim alr. Danimendlilerin ve Mesudun hakimiyet mcadeleleri Ankara ehrine Mslman nfusun yerlemesini engeller. Melik Muhammedin vefat ile kardeler arasnda mcadeleler balar. Danimendli Melik Muhammedin oullar olan Znnun ve Yabasan Sultan Mesud, kzlaryla evlendirerek akrabalk kurdu ve onlar hakimiyeti altna ald. Danimendli hanedan mensuplar arasnda balayan taht kavgalarndan istifade eden Sultan Mesud, 1142de Ankara, ankr, Kastamonu, Kayseri ve Malatya yrelerini Danimendlilerden ald ve ilk ehrin idaresini kk olu ahinaha brakt. Sultan Mesudun lmnden sonra Ankara, bu sefer de Mesudun oullar arasndaki mcadelelere sahne oldu. ahinah, II. Kl Arslan ve Dolat, hakimiyet mcadelesine balad. II. Klarslan kardeini 1164de malp ederek Ankara ve ankry topraklarna katt. Klarslann Bizans, Danimedli ve kardelerine kar mcadelesi olduka baarl geti ve Ouz Trkmen boylar, Anadoluya youn gruplar halinde geldi. zellikle bu dnemde ger Trkmen Beyleri, Ankara ve civarnda yurt tutmaya balad. ehir merkezine Mslman
121
tarih iinde ankara
122
tarih iinde ankara
1900l yllarda Ankara Kalesinden Samanpazar, Hamamn, Hacettepe, Seyranbalar ve Esetbalarnn grn (A.Y.)
123
tarih iinde ankara
Kadlar (Krklar) Kabristan (2000, A.E.)
124
tarih iinde ankara
Kadlar (Krklar) Kabristan (2000, A.E.)
nfus yerleti. yleki, bu dnemin Ankara metropoliti 1173de ehirde ok az hristiyan kaldn ve bu yzden geim sknts ektiini syleyerek stanbul Sinoduna mracaat ederek, Amasra piskoposluuna tayinini ister. Seluklu Sultan II. Klarslan, Anadoluda birlii tesis etmi ve ya ilerlemitir. Trk ananesine gre hayatta iken onbir olu arasnda Anadolu Seluklu topraklarnn ynetimini paylatrr. Ankara merkez olmak zere ankr, Kastamonu ve Eskiehiri olu Muhiddin Mesuda verir ve oullar melik nvann alr. Melikler, babas Seuklu Sultan II. Klarslana tabi olup, blgelerinin idaresinde bamszdrlar.189
Seluklular dneminde yaplan Akkale, kuzey cephe (2006, A.E.)
125
tarih iinde ankara
HORASAN ERLER
ubuk, Aaemirler Ky Emir Dede Trbesi (2005, A.E.)
Keiren, Ovack Ky Hatit (Demirli) Baba Trbesi (2004, A.E.)
kpaazdenin Trihinde Osmanl Devletinin kuruluu srasnda faaliyet gsterdii belirtilen drt zmreden; abdln- Rmu, M. Fuad Kprlnn tesbitlerine gre Horasan Erenleri oluturmutur. Hamdn el-Kassr, Eb Sad-i Ebl-Hayr gibi byk sfler tarafndan temsil edilen Horasan Melmetiyyesinin tasavvuf anlay, daha sonra pek ok sf tarafndan benimsenerek de-
126
tarih iinde ankara
vam ettirilmitir. Bunlar arasnda Muhyiddin bnl-Arab, Evhadddn-i Kirmn, Fahreddn-i Irk. Necmeddn-i Dye, Sadreddin Konev, Meyyidddin Cend, Sadddin el-Fergn, Affddin et-Tilimsn ve Mevln Celleddn-i Rm gibi isimler bulunmaktadr. Kaynaklarda sk sk geen Horasan Erenleri tabiri bu melmet anlayn benimseyen sfler iin kullanlmtr. Mool istilas ile Anadoluya yerleen bu derviler topluluu kurduu zaviyelerle fetih hareketlerine manen ve maddeten destek vermilerdir. Ankara ve civarnda Horasan Melami merepli birok zaviyenin varl vakf belgelerinde zikredilmektedir.190
Altnda, Karaprek Ky Baba Erenler Trbesi (2006, A.E.)
ubuk, Meeli Ky Hac Murad Veli Trbesi (2005, A.E.)
127
tarih iinde ankara
Akyurt, Doanoluk (Teberik) Ky Baba Sultan Trbesi (2005, A.E.) Polatl, Kargal Ky Kargn Baba Trbesi (2005, A.E.)
128
tarih iinde ankara
amldere, Osmansin Ky Osman Sini Trbesi (2005, A.E.)
129
tarih iinde ankara
Kzlcahamam, Otac Ky eyh Abdurrahman Trbesi (2005, A.E.)
Elmada, Yeildere Beldesi Seyyid Cemali Trbesi (2006, A.E.)
130
tarih iinde ankara
SELUKLU EHZADELER (MELKLER)
Seluklu Sultan II. Klarslan, Anadoluda tesis ettii meliklik (yar bamsz eyalet sistemi) sistemi ile onbir blgeye ayrlm, idari ynden sultana bal, ynetim olarak bamsz bir yapya sahip olan hkmdarlar tarafndan idare edilmeye baland. Ankara merkezli eyaletin meliki olan Muhiddin Mesud, Ankarada hkmdarln kurmu, adna hutbe okutmu, para bastrm ve ehri imar etmeye balamtr. Bu ehzadeler eitim grm ve kltrl ahsiyetlerdir. Muhyiddin Mesud, Bizansa kar gaza ve fetihlerini yaparken, bir taraftanda sanat ve edebiyat ehlini Ankaraya davet ederek, ehrin kltr ve sosyal hayatn canlandryordu. Ankarada yetien sanatlar Enguriyei lakabyla tannyorlard. Bedi-i Enguriyei, Muhyevi-i Enguriye-i ve Mahmud-i Enguriye-i gibi airler yetimitir. Yaplan gazalarda da elde edilen esirler, ehre getirilmi ve Mslman olmular, bylelikle nfus artmaya balamtr.
kalede bulunan Seluklu eseri Alaaddin Camii (2005, A.E.)
131
tarih iinde ankara
Alaaddin Camiinin Kale duvarna yaplan ilk mihrab (2005, A.E.)
1192de II. Klarslan vefat eder. Kardeler arasnda taht kavgas balar. Ankara Kalesinin savunmaya elverili olmas, Muhyiddin Mesudun iyi bir asker ve sanat adam olmas, kardeler arasndaki mcadeleden ziyade Bizans zerine gazalara arlk vermesi sonucu ehir, bir ilim ve sanat merkezi olur. Mesud, hakimiyet sahasn geniletmi, Ankara, Bolu, Kastamonu, Eskiehir ve ankr civarna hakim olmutu. Muhyiddin Mesud, Ankarada Kale iinde yaptrd caminin minber kitabesinde Kahredici sultan, din ve dnyann ihya edicisi, Rum ve Yunan beldelerinin sultan zaferin babas Kl Arslan olu Mesud ibaresini yazdrrken dahi babasnn Rum ve Yunan beldelerinin sultan nvann isminin bana koyarak, ona olan itaatini ve saygsn belirtir. Kardei II. Rkneddin Sleyman ahn sultanln ilan etmesi ile Ankarada Mesudun huzuru bozulur. Bir ordu ile Ankaraya gelen Sleyman ah, Ankara Kalesini sene muhasara al-
132
tarih iinde ankara
Alaaddin Camii ahap minberi kitabesi (2005, A.E.)
tnda tutar. Bu sre zarfnda ehirde erzak ve muhimmat sknts ba gsterir. Mesud, ehir halknn bu sknty ekmemesi iin kardei Sleymanla mzakereye oturur. Mzakere neticesinde Muhyiddin Mesud, hakimiyeti altnda bulunan vilayetleri kardeine devredecek ve kardeide onu, Bizansa yakn bir blgeye, iki olu ile birlikte gnderecekti. Anlama hkmleri uyguland ve Kale teslim edildi. Mesudun akbeti hakknda ise grler olduka farkldr. Ankara, Muhyiddin Mesudun ynetimi sayesinde ticari yndende gelimiti. evre kylere Trkmen airetleri yerlemeye balam ve yeni yerleim yerleri kurarak enlendirmeye, tarma, ziraate ve hayvancla balamlardr. Rkneddin Sleyman ah, yapt mcadelerle meliklik nvann kaldrarak Anadolu Seluklu birliini salayarak, ehzadelik messesesini tamamen kaldrd.191 I. zzeddin Keykavus, 1211de Seluklu tahtna geince, kardei Alaeddin Keykubad onu tanmayp isyan etti ve daha sonra Ankara Kalesine kapanarak mdafaaya ekildi. Sultan, devlet ilerini yoluna koyduktan sonra Ankaray muhasaraya balad. Sultan zzeddin Keykavus kaleyi ele geirmeye kararl olduu iin surlarn dnda evler, barakalar, kendisi iin bir saray ve medrese yaptrd. Uzun sren kuatma sonunda Alaeddin Keykubad, 1212de kendisine ve ehir halkna bir zarar verilmeyeceine dair teminat aldktan sonra teslim oldu. 1243de Kseda yenilgisinden sonra Mool takibinden kaan II. Gyaseddin Keyhusrev, Tokattaki hazinelerini alarak Ankara Kalesine snd. II. zzeddin Keykavus, ehrin surlarn tamir ettirdi, III. Gyaseddin Keyhusrev dneminde Ankara, ksa bir sre Seluklu tahtnda hak iddia eden Alaeddin Siyavu (Cimri) ile Karamanllarn eline geti.192
Konya, nce Minareli Medrese (2005, A.E.)
133
tarih iinde ankara
SELUKLU ESERLER
Gnmze ulaan veya eitli nedenlerle ulaamayan, ancak Seluklu dnemine ait olduu bilinen eserler, gnmze ulap ulamadna baklmakszn aada verilmitir:
BAKLACI BABA (KAVAKLI) CAM

Hayrl Sokakta yer alan Cami, ykldndan gnmze ulamamtr. i ahap tavanl olup, geni saakl bir son cemaat yeri vard. Bu caminin al mihrab tipik Ankara mihraplarnn bir temsilcisi idi.193 Caminin nemi, halen Etnografya Mzesinde bulunan, binann yapm yl da yazl olan ahap d kapsndan gelmektedir. Oyma teknii ile yaplm bir aheser olan kap kanatlarnda dta, ste kemer tekil eden rmili bir silme dolamaktadr. Kemerin iinde caminin ina kitabesi ve ortadaki dikdrtgen alan ortalar rmili geometrik gemelerle ssldr.194
Ankara Etnografya Mzesinde bulunan Baklac Baba Camii ahap kap kanatlar (2005, A.E.)
134
tarih iinde ankara
Kap kitabesinin Trkesi: Bu mescidin imarn oban olu Yakub, 697 / 1298 ylnda emretti.195 Caminin son cemaat yerindeki Ya Hazret-i Pir Sultan aban- Veli el-Halveti kaddese srruh-Ya Hazreti Pir-i Sn Mehmet Nasuh yazs, Halveti Tekkesi olarak kullanldn gsterir. Baklac Baba (Kavakl) Camii, oban olu Yakub tarafndan 1298 ylnda yaptrlmtr. Yap, bilinen en eski Ankara camisidir. Yakub Bey ise Candaroullarndandr.196 Kadro d braklan cami, bir mddet Vakflar Genel Mdrlnn deposu olarak kullanldktan sonra yklmtr.197
ALADDN (SULTAN, KALE) CAM

kalenin Zindan kap yannda, kale duvarna bitiik olarak, kale duvar mihrap duvar olarak kullanlarak yaplan caminin asl, Seluklu devrine aittir. Mevcut cami olduka deiiklie uramtr. Caminin dier duvarlar subasman seviyesine kadar moloz ta, st kerpi olarak yaplmtr. Camide ve evresinde bolca devirme malzeme grlmektedir. Duvarlar beyaz svaldr. Geni saakl ats alaturka kiremit kapldr. Geni bir alan kaplayan, boyuna dikdrtgen planl caminin kuzeyindeki son cemaat yeri, dou tarafta ana binadan iki stunla yana doru geniletilmesine karlk bat taraf da bir duvarla kapatlarak oda haline getirilmitir. Sekiz stunla da alan son cemaat yerinin stne kadnlar mahfeli uzanmaktadr. taraftan pencerelerle aydnlanan caminin gney tarafnn alt sur duvar olduundan, sadece ste kk pencereler almtr. Caminin minaresi kuzeybat kede camiden ayr, kare planl, kesme ta bir kaide zerinde ykselmektedir. Tula gvdenin altnda ve stnde birer ta bilezik dolamaktadr. Ta korkuluklu erefeye kirpi saaklarla geilir. Petein st kurun klhldr.
Alaaddin Camii kuzey cephe (1998, A.E.)
135
tarih iinde ankara
Alaaddin Camiinin 1198 ylnda yaplan ahap minberi (2005, A.E.)
136
tarih iinde ankara
Caminin harimi sadedir. Kuzeydeki ahap mahfel son cemaat yerine doru geniletilmitir. Sade olan ahap tavandaki altgen gbek ve ahap pencere ereveleri, onarmlar srasnda boyanmtr. Pencerelerin ahap kanatlarndan biri Etnografya Mzesinde korunmaktadr. Osmanl Devrinden olan kanat oyma teknii ile yaplm motiflerle ssldr.198 Barok karakterli mihrap, yarm daire planl nie sahiptir. ki yannda ikier stunce, stnde bir yaz panosu vardr. Camideki ceviz minber, akma kndekri teknii ile yaplm olup baz elemanlar oyma tekniindedir. Kaide ve klh ksm yenilenen minberi orta byklktedir. Minberin yan aynalna eitli okgen ve yldz biimli, stleri kabartma olarak rm motifleriyle sslenmi paralar, talarla aklmtr. Ayn ekilde kk ksmnn altnda aralar drt kollu yldzlarla dolu okgen paralar grlr. Korkuluk ebekeleri, yldz ve okgenlerle doldurulmutur. ebekelerin ereveleri gemelerle ssldr. Minberin dilimli kemerli kapsnn aynalnda yapm kitabesi, sol korkulukta usta kitabesi ilenmitir. Kap kemerinin iki yanndaki bolua ince rmli helezonlar oluturan hatlar ilenmi, ortalarna da birer madalyon yerletirilmitir. Kap kanatlar akma kndekri tekniindedir. Kap binisinde balk pulu motifi grlr.
Alaaddin Camii dou cephesi (2005, A.E.)
Alaaddin Camii kuzeybat cephesi (1998, A.E.)
Kale surlarndan Alaaddin Camii (1998, A.E.)
137
tarih iinde ankara
Arapa minber kitabesinin Trkesi: Kahredici sultan, din ve dnyann ihya edicisi, Rum ve Yunan beldelerinin sultan, zaferin babas Kl Arslan olu Mesud 594 senesi Safer aynda Usta kitabesinin Trkesi: Marangoz Ebubekir olu brahim Rm yapt. Giri kaps stnde sivri kemerli iki niin iinde caminin onarm kitabeleri yer alr. Bunlardan sadaki kitabenin Trkesi: erife Snbl Hatun, Mehmed Hann olu Murad Han zamannda 837 tarihinde, Allahn mafiretini dileyerek bu mbarek mescidi tamir ettirdi. Soldaki ikinci kitabenin Trkesi: Bu mbarek camiyi Yce Mevl, byk sultan Orhann -Allah mlkn ebedi klsn- valilerinden (topluluundan) Ll Paa-Allah mlkn ebedi klsn- 763 ylnda tamir ettirdi.199 Cami, minber kitabesine gre Seluklu Sultan Mesud tarafndan 594/1198 ylnda yaptrlmtr. Minberinin ustas, Marangoz Ebubekir olu brahim Rmdir.200 Daha sonra harap olan cami, 763 /1361 ylnda Osmanl Sultan Orhann valisi Ll Paa tarafndan onarlmtr. II. Murad zamannda 837/1433 ylnda erife Snbl Hatun tarafndan onarldn dier kitabeden reniyoruz.201 Muhteme-
Alaaddin Camii onarm kitabeleri (2005, A.E.)
138
tarih iinde ankara
len bu onarmlarn birinde veya daha sonra cami imdiki yerine yaplmtr. Tarihi yn ve ahap minberi ile nem kazanan bir yapdr. Vakflar Genel Mdrlnce 1956-1960 arasnda ve 1984 ylnda yaplan onarmda, cami, evresini saran eklentilerden temizlenerek, mezbelelikten kurtarlm, ilk yaplna ait ortaya -
Alaaddin Camii ve kale surlar (2005,A.E.)
Alaaddin Camii ina kitabesi (2005, A.E.)
139
tarih iinde ankara
Alaaddin Camii ii (2005, A.E.) Alaaddin Camii pencere kalem ileri (2005, A.E.)
Alaaddin Camii minber ve mihrab (2005, A.E.) Alaaddin Camii minberden detay (2005, A.E.)
140
tarih iinde ankara
karlan mihrab, caminin dousunda grlmektedir.202 Dikdrtgen planl mihrap niinin stnn mukarnas kavsaral, iinde daha kk bir mihrabiye ve zar balkl ke stunceleri olduu grlmektedir. Seluklu devrine ait bu mihrap, Ankaradaki en eski mihraptr.
SARA SNAN MESCD VE MEDRESES

Bozkr Mahallesi, Berber Sokakta bir kayann zerine oturtulmu, birbirine yaslanm, medrese ile mescid ve trbe yapsndan oluan kk bir klliyedir. Medrese ksm, asl tamamen deierek bir harabe olarak gelmi, mescid-trbe ksm ise nispeten ilk eklini korumutur. Dikdrtgen birer alan kaplayan mescid-trbe ve medrese, dtan bir at ile rtldr. Yapmnda bazlar devirme iri blok ve moloz talar kullanlan, dikdrtgen planl mescid-trbe yapsnn aktaki gney ve dou duvarlarnda devirme blok talar stnde ahap hatllar grlmektedir. Ortadaki kk bir eyvan eklinde beik tonoz rtl bir ara mekann kuzeyinde, beik tonozla rtl trbe ksm, gneyinde ise kubbe ile rtl mescid ksm vardr. Mescid ve trbe arasnda yer alan beik tonozlu eyvan, son cemaat yeri gibidir. Sonradan ahap doramal camekan ile n kapatlan eyvanda, derin olmayan nili, st mukarnasl bir mih-
Sara Sinan Mescidi gneybat cephesi (1998, A.E.)
141
tarih iinde ankara
rabiye yer alr. Mihrabiyenin sandaki keden dikdrtgen aklkl bir kap ile mescide girilir. Doudan dikdrtgen bir pencere ile aydnlanan harimin, Trk geni geili kubbesinde herhangi bir ssleme yoktur. Dz yuvarlak ni eklindeki al mihrabn alt ksm sadedir. Son cemaat yerinin kuzey dou kesinden kk bir kapyla trbeye girilmektedir. Dikdrtgen planl trbenin, douya bakan bir penceresi vardr. eride bulunan sekiz adet mezarn zerindeki sandukalar, beton svaldr. Bunlarn balarnda dikili talarda 764 / 1362-3de len Sleyman bin Aslan, 711 / 1311-2 de len Sinanddin Yusuf ibn el Hasan isimleri okunmaktadr. Vakfiye Arivinde Hac Sinanddin Yusufun 20 Safer 687/ 24 ubat 1288 tarihli medrese vakf eklinde kaytl vakfiyede203, Ankarada yeniden ina eylediim mescid ve bitiiindeki medrese eklindeki kayda gre Sara Sinan Medresesinin de kagir olan mescid ve trbe ksm ile btnlemi olmaldr.
Sara Sinan Mescidi mihrab (2005, A.K.)
Sara Sinan Mescidi bat cephesi (1998. A.E.)
142
tarih iinde ankara
Sara Sinan Trbesinde bulunan mezarlar (2005, A.K.)
Mescidin dou cephesinde bulunan 687 / 1288 tarihli kitabeye gre, 1288 ylnda, Hasan olu Yusuf tarafndan medrese ilk defa, mescid ise ikinci defa yaptrlmtr Kendisi 711 / 1311 ylnda vefat edince, yaptrd trbeye defnedilmitir. badete ak durumdaki mescid, onarma muhtatr. Mescidinin batsna bitiik medresenin isminden baka bir yn kalmamtr. Zamanla harap olarak deiiklie urayan medrese, halen boyuna dikdrtgen planl sala bir yapdr. Bir hol kenarna dizilmi, bir birine bitiik be odal, kerpi dolgulu ahap karkas, atl bir yap eklindeki medrese, daha ok bir mahalle mektebi llerine uymaktadr.
KIZILBEY CAM, MEDRESE VE TRBES

Ulusta Ziraat Bankas Genel Mdrlk Binasnn yerinde iken yklm, Seluklu devrine ait kk bir klliye idi. Caminin bir blm medrese olup, yannda trbesi vard. Burasnn vakflardan sat ilemi 1931 ylnda yaplm, yaplar ise daha nceden yklmtr. Yklmadan nce ekilen resimlerine gre cami medrese minaresiz, sade grnl, boyuna dikdrtgen planl, moloz ta rgl duvarl, sivri bir at ile rtl bir yap idi. Yapnn kuzeyinde yapya gre biraz dar, yanlar kapal, iri stunlarn tad adet kemerle kuzeye alan bir son cemaat yeri vard. Cami-med-
143
tarih iinde ankara
1920li yllarda Kzlbey Camii ve Trbesi (A.Y.)
1900l yllarda Kzlbey Camii ve civar (VEKAM)
resenin, zeri sivri atl, fazla penceresi olmayan, kagir bir yap olduu eski fotoraflardan anlalmaktadr. 204 Caminin 1594 ylnda depremden harap olduuna dair kaytlar vardr.205 Yine 8 Mays 1600 tarihinde depremden harap olan Kzlbey Cami ve medresesinin dou taraftaki kubbesinin onarm gerektii kaytldr.206 Bu kaytlardan cami ve medresenin ayn yap olduu, medresenin bir ksmnn cami olarak kullanldn anlamak mmkndr. Yklmadan nce harap olan caminin, ahap kaps ve cevizden yaplm minber paralar, nce stanbul Mzesine gtrlm. Ankarada Etnografya Mzesi kurulunca Ankaraya getirilmitir.207 Minberdeki kitabeden, Kzlbeyin yaptrd caminin harap oldu-
144
tarih iinde ankara
unu, Germiyanolu beylii kurucusu Aliir olu Yakubun 699 /1300 ylnda tamir ettirdiini ve yeni bir minber yaptrdn reniyoruz. Bu minberin ustas, Ahi erafeddin Camiinin minberini de yapan Ebubekir olu Mehmeddir.208 Caminin ahap kap kanatlar yek pare olmayp, uzun tahta paralarndan olumaktadr. Ahaba oyma olarak ilenmi on iki pano ile sslenmitir. erevelerinde birbirine gemi spiraller, panolarda deiik rm motifleri grlmektedir.209 Sadece baz paralar kalm olan Kzlbey Caminin ahap minberi, Ahi erafeddin Camii minberi ile benzerlik gsterir. Kk ksmnn yan panolar farkldr.210 Arapa yazlm minber kitabesinin Trkesi: Bu mbarek minberin onarlmas, yenilenmesi, byk sultan din ve dnyann yksei, fetih babas, memleketler zapteden, Feramrz olu Keykubat -Allah Sultanln srekli klsn- zamannda byk ve ulu bey Aliir olu Yakup -Allah onun parlakln ve kudretini tecdit eylesin- tarafndan 699 yl aylarnda yaptrld. Usta kitabesi: Bu minberi Ebubekir olu Neccar Mehmet yapt. (Bu esere) bakanlara hak rahmet eylesin. Dua onu yapan iindir.211 Kzlbey Klliyesinden Topkap Sarayna, oradan da Etnografya Mzesine getirilen ahap paralar arasnda bir de cevizden yaplm bir taht vardr. Bu eser, 125 x 221 x 156 cm llerinde olup, klliyenin medrese ksmna ait olabilir. Korkuluklarna yuvarlak sathl derin oyma tekniinden rmler ilenmitir.212 Yan ksmlarn iinde
Kzlbey Camiinde bulunan ve Ankara Etnografya Mzesinde sergilenen Seluk taht (2005, A.E.)
145
tarih iinde ankara
bir kitabe kua dolamaktadr. Seluklu ahap sanatnda ender grlen ve gnmze gelen byle bir tahtn cami veya medresede bulunuu da ilgin bir durumdur. Ahap tahttaki kitabenin mevcut ksm: el muazzam ehin ah l azam mlk ....... ebuI-feth Keyhsrev bin Klaslan nasr emir l mminin eklinde okunmutur.213 Caminin dousunda ayr bir yap olarak yer alan trbenin kare planl, kubbeli, olduka byk kagir bir yap olduu grlmektedir. Resimlere gre kuzey cephenin ortasnda, st sar kemerli bir penceresi, bat cephede camiye bakan, kemerli yksek bir ni iinde bask kemerli kaps vard. Kelerde bulunan tromplarla sekizgen bir kasnak oluturularak geilen kubbe kurun kapl idi. Yapnn st ksmlarnda grlen malzeme farkll, yaplan onarmlar gstermektedir.214 Seluklu Sultan zzettin Keykavusun beylerbeyi Kzlbeye ait trbe; kare planl, kubbeli, kagir bir yap idi. Trbeyi elimizdeki baz eski resimlere gre tarif etmek mmkndr. Caminin dousunda yer alan trbe, kare planl, kubbeli, byk kagir bir yapdr. Trbenin yapmnda moloz ve kesme ta kullanlmtr. Kaps bat cephede yer ald, kapnn yksek sivri kemerli bir ni iinde bask kemerli bir aklk olduu, kuzeyinde bir, batsnda iki adet pencere olduu grnmektedir. Pencereler dikdrtgen aklklar olup, stnde sar, sivri kemerler bulunmaktadr. Trbenin kubbesine tromplarla geildii, dtaki sekizgen kasnaktan anlalmaktadr. Kubbe kurunla kapl idi. Elimizde kitabe ve vakfiye gibi bu yaplarn yapm tarihini aydnlatacak bir belge olmamakla birlikte, tarihi bilgiler nda XIII. Yzyl ortalarnda yapldklarn sylemek yanl olmayacaktr.
AH ERAFEDDN (ASLANHANE) CAM

Ankara Kalesinin gneyinde, Atpazar semtinde yer alan, boyuna dikdrtgen planl, kagir yap Aslanhane Camisi olarak da bilinmektedir. Yapnn st, bakr kapl bir at ile rtldr. Caminin duvarlar sral moloz ta ve horasan harc kullanlarak rlm, baz yerlerinde devirme malzeme, az miktarda da tula kullanlmtr. Kuzey ve gney cephelerde kymetli devirme talar grlmektedir. Dtan sade grnml caminin cephesi, ta kaplarla hareketlendirilmitir. Ta kaplar hari cami, dtan sade grnml bir yapdr. Caminin gneyi ok yksek, kuzeyi olduka basktr. Ta kapnn solundaki kare kaideli, tuladan kaln bir gvdesi olan minare, caminin nemli bir elemandr. Devirme talarn kullanld minare kaidesinde, nce genlerle sekizgene, ora-
146
tarih iinde ankara
Aslanhane Camii gneybat cephe (1998, A.E.)
dan da silindirik gvdeye geilmitir. Tula pabucun her cephesi, dikdrtgen bir ni iinde, sivri kemerli sar birer nile hareketlendirilmitir. Her cephedeki panolarda ve gvdedeki srl tula sslemeler, ounlukla dklmtr. Sekizgen erefeli minare, silindirik petekli ve sivri klahldr. Kuzey cephede, minarenin dibindeki mermer ta kap, caminin mahfeline alr. Merkezden biraz sola kaydrlan ta kap, da takndr. Merdivenle klan, nde yekpare devirme ta kaideler zerine oturan ta kap, caminin atsn amaktadr. Geni ve yksek kap niinin st, zengin mukarnasl bir kavsara ile bitmektedir. Niin iki yannda birer mihrabiye vardr. Keleri zar balkl stuncelerle snrlanan niin evresini,, sade silmeler dolar. Bask kemerli kapnn ahap kanatlar, sadedir. Arazideki meyil sebebi ile caminin kaps da ayr seviyelerde bulunmaktadr. Batdaki ta kapnn st tula, alt moloz tatr. Sivri kemerli niin kemer aynasndaki gen al panodaki okgenlerin iini dolduran ini paralar dklmtr. Bask tula kemer, tek para sveye oturur. Kap kemerinin sanda mezar ta olmas gereken bir tata Allahmmafiril-emiril-merhum Seyfeddin yazldr.215 Ta kapnn stnde dikdrtgen bir ereve, onun da stnde sivri kemerli sar bir pencere grlmektedir. Kapnn sanda iki adet byk, yukarda drt adet kk dikdrtgen pencere grlmektedir.
Aslanhane Camii kuzeybat cephe (1998, A.E.)
147
148
tarih iinde ankara
Aslanhane Camii ahap stnlar (2005, A.E.)
tarih iinde ankara
149
150
tarih iinde ankara
Aslanhane Camii mihrab (2005, A.E.)
tarih iinde ankara
Dou cephedeki ta kap, tamamen tula ile ekillendirilmitir. Bask kemerli kapnn dn sade bir tula silme dolar. Kemer keliklerinde iri tabak eklinde birer boluk ve stte ekli bozulmu, tula ile yaplan kap elemanlarnda ini paralar grlmektedir. Kapdan cami iine basmaklarla inilir. Gney cephe iki alt, drt st pencere ile da almaktadr. Caminin iinde ortadan yanlara doru alalan, mihraba dikey, be sahn uzanr. Ahap tavan tayan drt sra halinde dizilmi 24 adet ahap direk stne Roma devri devirme stun balklar konulmutur. Balklarn stndeki profilli yastklara, mihraba dikey iri hatllar oturmaktadr. Hatllara, mihraba paralel olarak atlm yuvarlak kiriler zerine tavan tahtalar aklmtr. Orta ksmda sra, yanlarda iki sra, duvar yanndakilerde birer sra halinde dizilmi konsollara oturan kirilerle tavanda hareketlilik meydana gelmi, orta sahn yksek, yandakiler alaktr. Kuzey duvar boyunca uzanan ahap mahfelin merdiveni, kuzeydou kededir. Mahfele alan kuzey kapsnn iinde, sivri kemerli minare kaps vardr. Gney duvarn ortasnda, biraz saa kaym, tavana kadar ykselen ini mozaik mihrap yer alr. st mukarnas kavsaral dikdrtgen mihrap niinin evresini dolaan al ve ini mozaik
Aslanhane Camii mihrabdan detay (2005, A.E.)
Aslanhane Camii minberden detaylar (2005, A.E.)
151
tarih iinde ankara
Kuzey giri portali (2005, A.E.)
silmelerin oluturduu mihrabn st, aldan bir tepelikle biter. inilerde firze, patlcan moru ve siyah renkler grlr. Mihrabn evresini kuatan, en dtaki kavisli al silmede, ajur teknii ile ular palmetli kvrk dal motifi ilenmitir. ini mozayikle yaplm ikinci silmede, firze renkli hatlarn oluturduu begenler, patlcan moru paralarla doldurulmutur. nc silmede ieklerle sslenmi nesih hatla Ayet-el-Krs yazs, ajur tekniinde alyla yazlmtr. Drdnc silme, geometrik gemeli ikinci mozaik silmenin tekrardr. Mihrabn stndeki geni al tepelikte ajur tekniiyle, oyularak yaplm ejderi temsil eden figrlerin evresi, palmet ve kvrm dallaryla doldurulmutur. Dtaki silmelerin evreledii, dikdrtgen alnlk panosunun altn yan kuatan geometrik geme snrlar. Panonun ortasndaki iri yuvarlak gbek, bir iek bahesini andrr. Dtan ini bir daire iinde, ajur tekniinde alyla yaplm bitkisel ssleme grlr. Panonun geri kalan ksmnda altgenlerin hakim olduu geometrik geme kompozisyonda, patlcan moru ve firze inilerden baka al kabartmalar da yer alr. Panonun altndaki ni keliklerinde, firze inilerle, rmi motifleri yerletirilmi olup, iki keden nie, patlcan moru renkli birer rmi dal indirilmitir. Mihrap niinin iki kesindeki yuvarlak al stncelerin balklar, an eklindedir. Ajur tekniiyle ilenen stnceler, kuaklarla blnmtr. Tamamnda bitkisel rg ve bir sra kfi yaz grlmektedir. Niin ii, al ve ini mozaikle ilenmi bir sslemeye sahiptir. Patlcan moru ve firze iniler, al ile geometrik ekiller meydana getirilmi, iteki ekiller, alyla yaplm rmi motifleriyle doldurulmutur. Niin stn, patlcan moru sls bir yaz kua snrlar. Yukardaki mukarnasl kavsarada firze ve patlcan moru ini paralar, al ile zengin bir ssleme program meydana getirmitir.216 Caminin ahap minberi, ceviz aacndan taklit kndekri teknii ile yaplmtr. Minber olduka iyi korunmutur. Sadece kk ve klh ksm yenilenmitir. Minberin yan aynalklar ve kk ksmnn altnda okgen ve yldzdan oluan geometrik ekillerin iine rmi motifler oyulmutur. Geometrik ekiller, aralarna aklan talarla birbirinden ayrlmtr. Kk ksmnn altndaki kemerler, rmilerle sslenmitir. Kaide ksmnda kk dilimli kemerler dizilmitir. Yan aynalklar ve kk ksmn eviren pervazlarla, korkuluk ksmnn iskeletine kabartma rmiler ilenmitir. Korkuluk ebekeleri, geometrik kafesler eklindedir. Korkuluun ortasndaki gergilerden mihrap tarafnda minberi Ebu Bekir olu Marangoz Mehmedin yapt dierinde mmetin gnahkr, Allahn affedici olduunu bildiren Arapa bir ibare, nesih hatla yazlmtr. Minberin dilimli kap kemerinin aynal zarif rmilerle sslenmitir. Kemeri tayan stnceler, balk pulu eklinde ilenmitir. Kap kanatlar yoktur. Minber kaps stnde yer alan, iki sra halindeki sls hatla yazlm camiye ait ina kitabesi, son senelerde alnmtr.
Dou giri kaps (2005, A.E.)
Bat giri kaps ve kuzey cephe (2005, A.E.)
152
tarih iinde ankara
Kapnn iskeletini tekil eden pervazlar, rmilerle ssldr. Kapnn stnde ajur tekniiyle ilenmi rmili bir ta ykselir.217 Aslanhane camisinin tarihlemesinde minberindeki Arapa kitabe kullanlr. Kitabenin Trkesi: Din ve dnyann imdats Keykavus olu sultan ebuI-feth Mesud cmle mahlukat doru yola sevk eden Allah, sultanln ebedi klsn, saltanat zamannda ftvvet ve mrvvet sahiplerinden iki karde Allahn rzasn dilemek iin bu camii 689 ylnda yaptlar. Allah her ikisinin mrlerini uzun etsin ve hasenatlarn kabul buyursun ve sularn balasn.218 Camiyi 689 /1289-90 ylnda yaptran iki kardein, Ahi erafeddinin babas Ahi Hsameddin ve amcas Ahi Hasaneddin olduklar kabul edilir.219 Vakfiyesi ele gemeyen camiye ait eitli belgeler vardr.220 Osmanl devrinde yazlan tahrir defterlerinde, burasnn gelirleri kayt edilmitir. Caminin ubuk Kazasnda Basemer, Bayndr, Kargasemer ve Dodurga kylerinden Fatih devrinde 1463 ylnda yazlan defterde toplam 12705 ake yllk geliri vard.221 Bu gelir, 1530 tarihli tahrir defterinde 23619 ake olmutur.222 Yaplndan gnmze kadar eitli tamir ve tadilatlar yaplarak deiikliklere urayan cami en son 1992 ylnda onarlmtr. Aslanhane Camisi al ve ini sslemenin ustalkla kaynatrld tek rnek olarak duran mihrab ve ahap elamanlar ile Seluklu sanatnn nadide bir eseridir. Uzun zaman Ankarann Ulu Camisi olarak kullanlmtr.
Aslanhane Camiinin 2000li yllarda alnan ahap minber kitabesi ve yeri (A.E.)
Aslanhane Camii kuzeydou cephe (A.E.)
153
tarih iinde ankara
AH ERAFEDDN (ASLANHANE) TRBES
Ahi erafeddin Trbesi gneybat cephesi (1998, A.E.)
154
tarih iinde ankara
Aslanhane Trbesi; kare planl, sekizgen kasnakl, piramidal klhl bir trbedir. Dzgn kesme ta, devirme malzeme ve tula ile yaplan trbenin cenazelii yoktur. Devirme malzemenin deme olarak kullanld zaviye avlusunun kenarnda, dzgn bir alan zerinde yaplm trbede, devirme malzemenin bolluu dikkat ekicidir. Trbenin kuzey cephedeki kapsnda yekpare mermerle yaplm, aslnda sve ve lento vazifesi gren; sade silmeli bir erevenin ii, iki yanda birer lentoya oturan, iki paral, sivri bir kemerli kap eklinde doldurulmutur. Dier cephede, kap seviyesinde, sade silmeli dikdrtgen birer pencere almtr. Pencereler demir parmaklkldr. Gney penceresinin stnde kitabe bulunmaktadr. Trbenin beden duvarlar, profilli bir saakla bitmektedir. zerindeki sekizgen kasnak ikili tula hatl ve yass talarla rlmtr. Her cephesinde tula kemerli penceresi olan kasnak, kirpi saakla bitmektedir. Tula ile rlm, sekizgen piramidal klh bakr kapldr. Trbenin iinde kareden sekizgene, kelerdeki tromplarla geilmektedir. Tromplarn aralarna drt cephede, sivri kemerli birer sar pencere yaplmtr. Sekizgen kasnaktaki pencerelerin stnde, kelerdeki genlerle onaltgene geilip, bunlarn stnde onalt tane sar pencere sralanmaktadr. Daha sonra uzun damla motifi ilenmi, beyaz sval klahla st rt bitmektedir. Trbenin zemini, altgen tula demelidir. inde giriin solundaki ilk mezar ahap sandukas, Etnografya Mzesinde bulunan Ahi erafeddine aittir.223 Bu mezarn banda serbest olarak duran bir mezar ta olup, 1890 ylnda vefat eden Nakibendi eyhi, Buharal Pir zade Hac Seyyid Ahmed Efendiye aittir.
Kuzeybat cephe ve ii (2005, A.E.)
Ahi erafeddin Camii ve Trbesi (2006, A.E.)
155
tarih iinde ankara
Ahi erafeddinin mezar zerindeki ahap sanduka. 1933 ylnda Ankara Etnorafya Mzesine gtrlm ve burada sergilenmektedir. (2005, A.E.)
Yanndaki iki adet mezar, altgen mavi inilerle kapldr. Kitabeleri olmadndan kimlere ait olduu bilinmiyor. Trbenin gneydou kesindeki yekpare ta sanduka Ahi erafeddinin 833 / 1429 ylnda len kz Aye Hatuna aittir. Giriin sanda
156
tarih iinde ankara
Ahi erafeddinin Trbesi, gney cephede bulunan kitabe (2005, A.E.)
al sslemeli, ba serpulu byk sandukada, halen bir kitabe grlmemektedir. Bu mezarn Ahi erafeddinin babas Ahi Hsameddine ait olduu kabul edilir.224 Ahi Hsameddin, trbenin yapld 731/ 1330 ylndan nce lm olabilir. Buradaki kitabesiz ikinci lhit, zencirek ve mukarnas sslemelidir. Aldan yaplm nc lhitin sahibi de bilinmiyor. Drdnc lhit mermer olup, zerinde Farsa bir yaz vardr. Kble duvarna yakn byk lhit, Ahi erafeddinin kz Devlet Hatuna aittir. Mermerden mamul lhitte, Devlet Hatunun 763/1361 ylnda vefat ettii yazldr.225 Ahi erafeddinin 751/1350 ylnda vefatn bildiren ceviz aacndan yaplm sandukas, Ankaral Mahmud olu Nakka Abdullah tarafndan yaplmtr.226 Arapa kitabenin Trke anlam: Hazreti Hseyin soyundan Ahi Hsameddin olu ltif olan Allahn rahmetine muhta, zayf kul Mehmed bu imaretin yaplmasna alt. (Hazreti) Hseyin ve kardei ve babas ve analar ve olu hrmetine Allah onun kalbini nurlandrsn 731 ylnda yapld.227 Trbe, kitabesine gre 731/1331 ylnda yaplmtr. Ahi erafeddinin mezar zerindeki ahap sanduka, 1933 ylnda Ankara Etnorafya Mzesine gtrlmtr. Trbenin eski bir resminde, stnn at ile rtl olduu grlmektedir. 1947 ylnda Trkiye Antlarnn Korunmasna Yardm Derneince onarlan trbe, 1974 ylnda da Vakflar Genel Mdrlnce yeniden onarlmtr.228
Ahi erafeddinin sandukas (2005, A.E.)
157
tarih iinde ankara
BEYPAZARI SULTAN ALADDN CAM (CAM KEBR)

stiklal Mahallesi, Alaattin Sokak No. 26da bulunan cami, dikdrtgen planl, atl bir yapdr. Dzgn kesme talarla yaplan caminin st, at ile rtlmtr. Son cemaat yeri yoktur. Dikdrtgen plnl, ats sala rtlm olan Aladdin Camiinin beden duvarlar, ara ara tamir grm olmasna ramen, ksmen orijinal eklini korumutur. Bilhassa dou duvar ilk haliyle gnmze gelmitir. Beden duvarlarnn alt ksmlar kesme tala yaplm olmasna kar, stleri tula hatll bir rgye sahiptir. Alttaki sivri kemerli pencerelerin stnde sivri kemerli ve al ebekeli ikinci sra pencereleri hizasna kadar devam eden tula hatll duvarlarda, kesme talarn aras, dikey dzende tulalar konulmak suretiyle kasetlenmitir. kinci sra pencereler zerinde duvarlar, kenarlar pahl bir silme ile sona ermektedir. Gneyde kk bir knt tekil eden mihrabn zerinde kapatlm yuvarlak bir pencere bulunmaktadr. Kuzeybat kede yer alan minarenin kaidesi, kesme tatr. Minarenin gvdesi tula, erefesi tatandr. Bat cephesinde, altta parmaklkl ve yuvarlak kemerli drt pencere, stte yuvarlak kemerli be pencere yer alr. Kuzeybat kesinden, minarenin yanndaki kapdan yapya girilir. Kuzey cephede altl stl be pencere grlr. Kare planl yap, iten kbleye dikey drt sahne ayrlmtr. kinci srada stun, dier sralarda drder stun bulunur. st, ortasnda boyal ve geometrik motiflerle ssl bir gbek bulunan ahap tavanla rtldr. Gneyinde st boyanm mukarnasl aldan mihrap ve basit ahap minber yer alr. Kapnn kuzeyindeki merdivenlerden yapnn tarafn (bat-dou-kuzey) boydan boya kateden st galeriye klr. Dtan atnn st kiremitli atyla rtldr. Yapnn kuzeybat kesindeki minarenin kaidesi tatan, gvdesi tuladandr. Aladdin Camiinin beden duvarlar, eitli zamanlarda olduka byk tamirler grm olmaldr. Kesme tatan yaplm duvar rgsnde tula hatllar, sivri kemerli niler iindeki pencerelerin ta ve tula rgleri dikkat ekmektedir. Camiinin beden duvarlar zerindeki birinci sra pencere nilerinin kemerlerinde, 3 tula bir ta kullanlm olup, ni iindeki pencerelerin alnlklar, tula desenli olarak doldurulmutur. Kble ynde kk bir knt tekil eden mihrabn zerinde de yuvarlak bir pencere vardr. Evvelce nefli ve ahap destekli olduu sylenen camiinin 1300 H. yangnnda yand, bundan sonra tahta tavanl olarak yapld bilinmektedir. Sultan Aladdin Camiinin mimari ekli, XV. veya XVI.
158
tarih iinde ankara
yzyla ait olduunu gstermektedir. Muhtemelen daha nce burada bulunan eski caminin harap olmasndan sonra yerine bu cami yaplm olmaldr. Caminin kitabesi: Hamdulillh n imaret oldu bu beyti erif Eferin mimarna kld mzeyyen hem zarif Kubbesin ta asuman evce hempa eyledi Cmle aharn musanna tiynil etti nazif. Hem bu hayre mutemet R-cim-u b oldu sebeb Ruzi maherde hdaya crmn ede afif Haktel ol beyin mrn hezar etsn hezar Devletin ikballe klsn sehayle atif eitlimiz ren tamam aldu dedim tarihini Ola andire bu cami beye cem kasr- latif 1069 H.
Sultan Alaaddin Camii (M. Kezer)
159
tarih iinde ankara
Beypazar Sultan Alaaddin Camii giri kaps ve onarm kitabesi (2005, A.E.)
160
tarih iinde ankara
EREFLKOHSAR ALADDN CAM

Sarkaya Mahallesinde bir teras zerinde yer alan cami, kare planl ve tek kubbeli bir yapdr. Caminin beden duvarlar tamamen kesme yonu tatan yaplmtr. Kuzey tarafndaki son cemaat yeri, kubbelidir. Kuzeybat kede beden duvarlarndan knt yapan minare kaidesi yonu tatandr. Caminin mihrap mekn, kble ynnde, kare planl ana mekandan ileri doru knt yapmaktadr. Son cemaat yerinin pandantif geili kubbesi, iki kede ta ayak, ortada iki stun ile tanmakta, sivri kemerlerle balanmaktadr. Stunlarn balklar gayet sade ve basit olup, gergi demirleri ile birbirine balanmaktadr. Yan cephelerde er, gneydeki mihrap kntsnn iki yannda ve gney duvarnda bunlara kar birer dikdrtgen pencere vardr. Son cemaat yeri ile ayn hizada bulunan ana mekann beden duvarlar, ta bir silme ile bitmekte ve daha stte biraz daha ierden, her cephesi sivri kemerli sekizgen bir kubbe kasna ykselmekte, onun da stne, ie doru daralan payandal kubbe kasna oturmaktadr. Bu konik, kasnak kubbe ile birlikte tamamen kurunla kaplanmtr. Dtan kemerli payandalarla takviye edilmi olan kasnak, sekiz pencerelidir. Minare, kuzeybat kede son cemaat yeri ile birlikte beden duvarlarndan hafif knt tekil eden bir kaideye sahiptir. Silindirik gvdeli minarenin erefe alt, silmelerle genilemektedir. erefe ve petek ksm da ta olup, st kurun kapl konik bir klahla rtldr. Minare kaps, son cemaat yerine almaktadr. Tamamen beyaz sval son cemaat yerinde sa stteki kemerli bir pencere eklindeki mkebbire, cami iinden imamn sesini dardaki cemaate duyurmak iin yaplmtr, Son cemaat
Alaaddin Camii kuzey cephesi (2005, A.E.)
161
tarih iinde ankara
Alaaddin Camii gneybat cephesi (2005, A.E.)
yerinin iki yannda birer dikdrtgen pencere, ortasnda ta kap vardr. Bask kemerli giri kapsnn evresinde sivri kemerli geni bir silme dolamaktadr. Ta kapnn st ksmnda kitabe, kenarlarnda ge dnem zellii tayan baz motifler vardr.
162
tarih iinde ankara
ereflikohisar, Sultan Alaaddin Camii, mihrab ve minberi (2005, A.E.)
ereflikohisar, Sultan Alaaddin Camii onarm kitabesi (2005, A.E.)
163
tarih iinde ankara
Harim meknnda kubbeye tromplarla geilmektedir. Tromp kemerleri, beden duvarlarndan knt yapan payandalara oturmaktadr. Kemerleri, tromplar da kubbeyi tamaktadr. Caminin tatan yaplm minberi basit sslemelere sahiptir. Gney tarafa eyvan eklinde girinti yapan mihrap mekannn zeri beik tonozla rtlmtr. Sade grnml ta mihrap, ta kap ile ayn slupta yaplmtr. Caminin yenileme kitabesi: Sezdr dediler mft min ismillh ola trih Hezr rahmet eyleyb buldum dedim trih old afr 1286 Su basman seviyesine kadar olan temel duvarlarnn beden duvarlarndan daha eski olmas, caminin tarihini XIII. yzyla kadar indirmektedir. Buradaki devirme malzemeler arasnda orijinal bir mermer kitabe paras da bunu gstermektedir. Yapm tarihi kesin olarak bilinmeyen cami, ilk olarak Seluklu devrinde yaplm olmaldr. Kapsndaki 1869 tarihli kitabe de, muhtemelen caminin yeniden yapm tarihini bildirmektedir.
ereflikohisar, Sultan Alaaddin Camii giri kaps (2005, A.E.)
164
tarih iinde ankara
KUYULU (HOCA PAA) CAM

Ulusta, Tlce Mahallesinde, Hac Bayram Camiine giden yolun banda iken, Hkmet Caddesi almas nedeniyle yklan caminin bulunduu yerde, imdi Hkmet Caddesi balamaktadr. O zaman iftlik maazas ile mzayede salonu arasnda bulunan cami, 1938 ylnda 5.900 TL.sna istimlak edilerek ykldktan sonra, ahap kaps Ankara Etnografya Mzesine kaldrlmtr. Boyuna dikdrtgen planl, atl, kerpi duvarl bir yap olan caminin kesme tala yaplm minaresi, kuzey dou kesinde ykseliyordu. Zarif minarenin cami ile birbirine uyumlu olduu eski resimlerde grlmektedir. Caminin yanndaki Kuyulu Kahve, Milli Mcadele yllarnda revata olan bir yer idi.229
Kuyulu Camii ve Hac Bayram Caddesi yklmadan nce (1940 A.Y.)
165
166
tarih iinde ankara
Kuyulu Camiinin Ankara Etnografya Mzesinde sergilenen ahap kap kanatlar (2005, A.E.)
tarih iinde ankara
Kuyulu Camii (1940, BELKO)
Kuyulu Camii gneybat cephe (1940, VGM)
Caminin ift kanatl, sivri kemerli taklit kndekari teknii ve oyma teknii ile yaplm olan ahap kap kanatlar, zengin sslemelere sahiptir. ki kanatl kapda, dta gemeli bir silme, kemerli bir pencere gibi dolamaktadr. stteki sivri kemerin iinde, rmili zemin stne kfi bir yaz yazlmtr. Ortadaki dikdrtgen alan, geometrik gemelerin meydana getirdii rmilerle sslenmitir. Kap kanatlar XIII. yzyla tarihlenir.230 Camiyi Hoca Paa isimli bir kiinin yaptrd isminden anlalmaktadr. Bu isme bakarak Hoca Paann askeri bir kii olmas gerektii akla gelmekte ise de aslnda onun bir hanm olduunu, Ahiler zamannda, Ahi Hsam Zaviyesinin Hoca Paa isimli bir hanm mtevelliyesinin varlndan reniyoruz.231
167
tarih iinde ankara
AKKPR
Ankarann Seluklu devrinden kalan en nemli yaplarndan birisi, ubuk ay zerinde bulunan Akkprdr. Kprnn yapmnda kullanlan Ankara tandan baka, kprdeki devirme talarn bazlarnda antik devir kitabeler vardr. Yedi gzl kprnn, Ankara tarafnda iki kk, ortada iki byk ve Varlk Mahallesi tarafnda kk gz vardr. Bu se-
Akkpr ina kitabesi (2005, A.E)
Akkpr gravr (A.Y.)
168
tarih iinde ankara
beple kprnn iki ucundan balayarak ortaya doru kpr ykselmektedir. Kemerlerin hepsi de sivri formludur. Kprnn stnde kenarlarda ta korkuluklar bulunmaktadr. Kprde bat yznde, orta gzn iki yannda birer kitabe vardr. Sadaki kitabenin Trkesi:232 Din ve dnyann by yce sultan Ebl-feth Keykubad bin Keyhsrev- mminlerin emirinin brhan- 619 yl rebiulahir aynda yaptrd. Orta gzn solundaki kitabe, baz yerleri silik olduundan tam okunamamakta, kpry yapan Bedreddinin ismi seilmektedir.233 Salam durumdaki kpr, Anadolu Seluklu Sultan Aleddin Keykubad (1219-1236) tarafndan, Mays 1222 ylnda, mimar Bedreddine yaptrlmtr. Kpry, Aleddin Keykubadn Ankara valisi Kzlbey tarafndan yaptrldn kabul edenler de vardr.234 1530 tarihli Tapu Tahrir Defterinde Kzlbey Kprs Ankara Kantaras adyla gemektedir.235
Akkpr, 1900 l yllar (BELKO)
169
tarih iinde ankara
Akkpr (2005, A.E.)
170
tarih iinde ankara
AYA BELEDYE (PAA) HAMAMI
Belediye Meydan, Karakaya Caddesi zerinde, deli Sokak No: 1de, Ulu Camiinin dousunda yer alan hamam, kaba yonu tayla kagir olarak yaplmtr. Hamama Cumhuriyet Meydan arkasndaki sokaktan girilir. Sada L biiminde dizilmi soyunma odalarnn bulunduu dikdrtgen planl bir mekana geilir. Soldaki bir kapyla kubbeli bir lklk mekanna, oradan da yine kubbeli ve sekizgen planl scakla geilir. Sekizgenin dikey ekseninde beik tonozlu, dikdrtgen planl birer kurnal nilerle diyagonal eksenlerin ularnda ikier kurnal kubbeli mekanlar yer alr. Orta mekan, sekizgen gbek tayla zenginletirilmitir.236 Seluklu dneminde yaplm olan hamam, gnmzde Aya Belediyesince sergi salonu olarak kullanlmaktadr.
Paa Hamam i (2005, G.G.)
Paa Hamam (2005, G.G.)
171
tarih iinde ankara
Aya Paa Hamam i mekan (2005, G.G.) Aya Paa Hamam ve Ulu Camii (2005, A.E.)
172
tarih iinde ankara
AYA KARAKAYA KAPLICASI
Karakaya Kaplcas, Ayan Krkevler denilen mevkiinde bulunmaktadr. ifte hamam olarak yaplan bu kaplcann suyu, ifaldr. Kaba yonu ta ile kagir olarak ina edilmi bir yapdr. nde erkekler ksm, arkada kadnlar ksm yer almaktadr. Hamamn erkekler ksmnn dikdrtgen planl soyunmal, beik tonozla rtldr. Buradan yine beik tonozlu bir koridorla ii sekizgen bir havuzla kapl, kubbeli scaklk ksmna geilir. Kadnlar ksm da ayn plan tipindedir. ki sekizgen havuz, iki soyunmalk ve dinlenme yeri ve zeri kubbe ile rtldr. Erkekler ksmnn sol kesinde bir eme bulunmaktadr. Seluklu dneminde yaplm olan kaplca, Romatizma gibi arl hastalklar iin banyo ve ime olarak kullanlmaktadr.237
Aya Karakaya kaplcas ve emesi (2005, A.E..)
173
tarih iinde ankara
SELUKLULARDA ANKARA KALES

Bizans devrinde yaplan Kalenin kuzey dou kesindeki yksek ksm, ark Kalesi diye isimlendirilmitir. Kuzey bat kedeki ayr bir blm gibi duran, halk tarafndan Alita denen yksek ksm, Akkale adn alr. Akkalenin, Seluklu Sultan II. Keyhsrev tarafndan 1249 ylnda yaptrld, kalenin harap
Seluklu dnemi yaps Akkale giri kaps (1998, A.E.)
174
tarih iinde ankara
yerlerinin de onarld Bentderesine bakan, Kale ile D Kalenin kuzey bat tarafta birleim yerindeki, gerisi kapal bir dehlizin giri kemeri stne konulan Arapa kitabeden renilmitir.238 Keyhsrevin olu emirel-mminin, varidat- cibayesinden (gelir vergisi) orta izzd-dnya ved-din ebul-feth Keykvus, clz kul kubbetl-Cambaz ve olu Mehmed alt yz krk yedi ylnda ( yazld ).239
Akkale, bat cephe (2005, A.E.)
175
176
tarih iinde ankara
Seluklular dneminde Ankara Kalesi surlarna yaplan gizli delhiz kaps ve kitabesi (2006, A.E.)
tarih iinde ankara
Akkale kule ii (2006, A.E.)
Bu kitabenin yanndan balayp Hatip ayna kadar inen, kalenin gizli bir geit ve su yolu olarak kullanlan bir yeralt dehlizinin olduu, halk arasnda rivayet edilir. Kalenin halen kullanlan iki kaps olup, ilki, gneydeki D Kalenin Hisar Kapsna giden Zindan Kap, dieri batya alan Gen Kapdr.240 Ayrca kalenin kuzey dousundaki ark Kalesinin dousunda yeralan, kalenin iine alan Parmak Kapnn ald geit ykldndan kapal durumdadr. Kale; sarnlar, depolar, eitli barnma yerleri ve zindan olan ehrin en gvenli yeridir. Devlete ait kymetli eyalar, silah ve cephaneler buradaki depolarda saklanyordu. Bir sava srasnda ehir halknn mal ve cann gveni Kalede salanmasnn yannda, burada srekli yaayan bir de halk grubu vard.241 eitli mahallelerle blnen Kalede, Misafir Fakih Mescidi ve Aladdin Camii gnmze gelmi baz Seluklu eserleridir.
177
tarih iinde ankara
AHLER
Krehir Ahi Evran Zaviyesi (2005, A.E.)
Arapa kardeim mnasndaki ah kelimesinden gelen bu adn, Trkedeki akdan (cmert) tretildiini ileri srenler de vardr. Temelde Kurana ve Hz. Peygamberin snnetine dayandrlan prensipleriyle slm anlaya dorudan bal olan Ahliin, tasavvufta nemli bir yeri bulunan uhuvvet hatrlatmasndan dolay da kolayca yaylmas ve kabul grmesi mmkn olmutur. Bu tekiltn Anadoluda kurulmasnda ftvvet tekiltnn byk tesiri vardr. slmn ilk asrndan itibaren grlmeye balayan ftvvet teekklleri iinde IX. yzyldan itibaren de esnaf birlikleri ortaya kmtr. Baka blgelerde mensuplarna civanmerd, ayyr (ayyrn), fet (fityan) gibi isimler verilen ftvvet lksnn, slmn yaylmasna paralel olarak Suriye, Irak, ran. Trkistan, Semerkant, Endls, Kuzey Afrika ve Msrda esnaf ve sanatkrlar arasnda yaygn olduu bilinmektedir. Trkler, slmiyeti kabul etmeleri ve Anadoluya yerlemelerinden itibaren ftvvet lksn benimseyip kendilerine has yiitlik, cmertlik ve kahramanlk vasflaryla sslemilerdir. Bununla birlikte Ahliin temel belirleyicisi olan slm-tasavvuf dn ve yaay, her devirde ve blgede geerliliini korumutur. Abbas Halifesi Nsr-Lidnillh, siyas ve sosyal durumu gittike bozulan devletin otoritesinin yeniden kurulmasnda ve itima- huzurun salanmasnda ftvvet birliklerinin byk bir g olacan dnm ve bu teekklleri siyas otoriteye balamada baar salamtr. Halife Nasr, ftvvet birliklerini yeniden tekiltlandrrken, ftvvetnmelerde bu birliklerin ilke ve kaidelerini tanzim etmi, dier mslman hkmdarlara da eli ve fermanlar gnderip kendilerini ftvvet tekiltna girmeye davet etmitir. Bu faaliyetin bir paras olarak ilk defa 1204de Anadolu Seluklu Devletiyle I. Gyseddin Keyhusrev zamannda temas kurmutur. I. Gyseddin Keyhusrev, hocas Mecdddin shak (Sadreddin Konevnin babas) Badata, Halife Nsra eli olarak gn-
178
tarih iinde ankara
dermitir. Mecdddin shak dnnde, Sultan I. Gyseddinin istei zerine Halife Nasr tarafndan gnderilen Muhyiddin bnl-Arab, Evhadddn-i Kirmn ve eyh Nasrddin Mahmnd el-Hy gibi byk mrid ve mutasavvflar Anadoluya getirmitir. Anadolunun her tarafnda irad faaliyetlerine balayan Evhadddn-i Kirmn ve halifeleri iin Seluk sultan tarafndan ok sayda tekke ve zaviye yaplmtr. Seuk sultanlar I. zzeddin Keykvus ve I. Aleddin Keykubadn da ftvvet tekiltna girmeleriyle Anadoluda Ahliin kuruluu tamamlanmtr. I. leddin Keykubad zamannda Halife Nsrn, mehur mutasavvf ehbeddin Shreverdyi Anadoluya gndermesinin, Anadoluda Ah tekiltnn kurulmasnda nemli bir yeri vardr. Anadoluda Ahliin kurucusu olarak bilinen ve rann Hoy ehrinde doan eyh Nasrddin Mahmd, sonralar Ah Evran ismiyle anlmtr. zellikle I. Aleddin Keykubadn byk destek ve yardmyla, bir taraftan slm-tasavvuf dnceye ve ftvvet ilkelerine bal kalarak, tekke ve zaviyelerde eyh-mrid ilikilerini, dier taraftan i yerlerinde usta, kalfa ve rak mnasebetlerini ve buna bal olarak iktisad hayat dzenleyen Ahliin, Anadoluda kurulup gelimesinde Ah Evrann byk rol olmutur. Anadoluda hzla yaylan bu tekiltn mensuplar, ehirlerde olduu gibi kylerde ve u blgelerde de byk nfuza sahip olmular, Anadoluda bilhassa XIII. yzylda devlet otoritesinin iyice zayflad bir dnemde, ehir hayatnda yalnzca iktisad deil, siyas ynden de nemli faaliyetlerde bulunmulardr. Ahler, bamsz siyas bir g olmamakla birlikte, zaman zaman merkez otoritenin zayflad, anari ve kargaann ortaya kt dnemlerde siyas ve asker glerini gstermiler ve nemli fonksiyonlar stlenmilerdir. zellikle Mool istils srasnda Ahi birlikleri, ehirlerin ynetimine mahall otorite olarak hkim olmulardr.
1920li yllarda Hatip ay zerinde bulunan kpr (BELKO)
Vakflar Genel Mdrl Vakf Kaytlar Arivinde bulunan Ahi erafeddinin eceresinden bir blm
179
tarih iinde ankara
Vakflar Genel Mdrl Vakf Kaytlar Arivinde bulunan Ahi erafeddinin eceresinden blmler
Ahilie ok hizmet eden I. Aleddin Keykubad, olu II. Gyseddin Keyhusrev tarafndan ldrlnce, Ahlerin II. Gyseddine kar direndikleri ve onun Ksedada Moollara yenik dmesinden sonra Tokat ve Sivas ele geiren Moollara kar Kayseriyi baaryla savunduklar bilinmektedir. 242 Ahilik ve Ankara arasndaki balanty ortaya koyan en nemli belgelerden birisi, Ahi erefddinin 1293 ylnda hazrlatt, onun baba tarafndan soyunu gsteren eceredir. M.Zeki Oral tarafndan ecere hakknda ksa bir bilgi verilmitir.243 Onun verdii bilgiye gre Ahi erefddin, Hz. Ali olu Hz. Hseyin soyundandr. Seluklu sultan II. Klarslan (1156-1192) hkmdar olunca, Anadoluda genilemeye niyet edince, adamlarn gndererek Seyyid Hasan ve yaknlarn ihtiramla yanna getirtti. Sonra gazaya balad. Anadoluyu yeniden feth ettiler. merasndan her biri Rum diyarndan (Anadoludan) bir yer seip beendiler. Bunlardan Konoda byk beylerdendi. Onbin askere hkmederdi. Ankarada bulunurdu. Hayrat ve hasenata da meyli vard. Seyit Hasan yanna davet etti ve kz Mahmudeyi vermeyi teklif eyledi. Bu suretle Ahi erefd-dinin ecdad, II. Klarslan zamannda Anadoluya, Konoun davetiyle de Ankaraya gelmi oldu. Ahi erefd-dinin alt batn yukar dedesi olan Abdullah olu Sleyman ve bunu takiben ecdadndan brahim olu shak, Seyit Ali, shak olu Seyit Hsam, Alddin shak olu Ali ve Ahi eref d-dinin babas Ahi Hsamddin Hseyin, dedesi Seyit emsd-din Ahi Yusuf, amcas Ahi Kemal d-din Hasann Ankarada medfun olduklarna dair ecerede serahat vardr. Grlyor ki bu Ahiler, Ankarann eski bir ailesi haline gelmiler, nfuz sahibi olmular, bir ok mimar, nefis eserler meydana getirmilerdir. imdi Ankarann geirdii tarih safahat iinde bu yllar gzden geirelim: Trkiye Seluklular devleti gm, Anadolu lhan vali ve kumandanlar ile idare edilmektedir. Anadoluda lhan askerlerinden 7 blk bulunuyor, bunlardan bir bl de Devletah Kumandasnda Ankara civarnda oturuyordu. Ebu Sait Bahadr Hann (716-736) Tebrizde vefat zerine Anadoluda vukua gelen karklk esnasnda Devlet-ah, Ankarada mstakil bir idare kurmaya muvaffak olmu vefatnda olu, Bahtiyar Melik Nasr yerine gemiti. Bu Mool askerleri, efrad ailesiyle beraber Ankara muhitindeki yaylak ve klaklarda bulunurlar, ehir hayatna pek iltifat etmezlerdi. te Ankarann sahipsiz kald bu senelerde, ahilerin ehir idaresini ellerine aldklar kanaati hasl olmaktadr. bni Batutann tasrih ettii gibi ahiler, siyas fitret zamanlarnda memleketin kemeke iinde kalmasna meydan vermezler, yeni bir hkmet kuruluncaya kadar vatandalar idare ve siyanet ederlerdi. Ankaradaki kitabe, vakfiye ve mezar talarnn hi birinde hkm-
180
tarih iinde ankara
darlk unvanna dair bir kelime yazdrmamlardr. Osmanl Tarihleri, I. Murat tarafndan Ankarann ahilerden zaptedildiini yazarlar. Bu mehazlardan anlaldna gre Ankara, ahilerden harben alnmamtr. Memleket, ahiler tarafndan I. Murada teslim edilmitir. Buna, I. Muradn Ahibaba olmasnn da byk tesiri olduu kabul edilebilir. nki Karaman oullarnn Ankaray elde etmek iin mtemadi tazyikleri karsnda memleketi mdafaa eden ahilerin, Osmanllara kar mukavemet gstermeyileri, bunun bir delilidir.244 Ankara ve evresine yerleen Ahiler, Ah Hac Murad Mahallesi, Ah Tura Mahallesi, Ah Yakub Mahallesi gibi, ismini Ahilerden alan mahalleler kurmulardr. Beypazar ve Kalecikte de ismini Ahilerden alan yerleim birimleri vardr. Ankarada eitli gruplar halinde tekiltlanan Ahlerin her birinin mstakil bir zaviyesi vard. Kk ehirlerde ise muhtelif meslek gruplar tek bir birlik tekil edebiliyorlard. Anadolu Seluklu Devleti zamannda bu birlikler, mesleklere ait problemleri halletmekte ve devlet ile olan mnasebetleri dzenlemekte idiler. Mal ve kalite kontrol, fiyat tesbiti, bu birliklerin asl grevi idi. Bu dnemde, tekilta ilk defa girenlere yiit veya rak ad verilir, ahilik daha sonra kazanlrd. Esnaf birliklerinin banda eyh, halife veya nakibler, btn esnafn en st makamnda ise eyh1-meyih bulunuyordu. Ayrca meslein gelecei andan raklarn yetitirilmesine de ok byk nem veriliyordu. Anadoluda kylere kadar yaylan Ahlik, pek ok devlet adamn, asker zmre mensuplarn, kad ve mderrisleri, tarikat eyhlerini bnyesinde toplamtr. Bu durum XIV. yzyla kadar srd; bundan sonra ise organize esnaf birlikleri eklini ald ve iktisad faaliyet n plana kmaya balad. Ahlik, Osmanl Devletinin kuruluunda da byk rol oynad. kpaazde. Osmanl Devletinin kuruluu srasnda faal rol oynayan drt zmre arasnda Ahleri de zikreder. lk Osmanl padiahlarnn ve vezirlerinin ounun Ah tekiltna mensup eyhler olduu, I. Muradn ed kuand ve tekilttan fetihlerde askeri bir g olarak faydalanld bilinmektedir. XIV. yzyl ortalarnda Orhan Gazi dneminde Anadoluyu gezen nl seyyah bn Battta, Ah birliklerinin ehir ve kylerde tekiltlanan zenaat ve ziraat ehli zmreler olduunu belirtir ve tasavvuf hayatla olan yaknlklarna temas edip, misafir olduu Ah zaviyelerinin isimlerini verir. Ahlie giri, erbet imek (rb), ed veya petemal kuanmak, alvar giymekle gereklemekteydi. Ahlik bnyesi iindeki esnaf birlikleri; ustalar, kalfalar ve raklardan oluuyordu. raklktan itibaren birlik iinde ykselmek iin meslek ehliyet ve liyakat artt. raklar meslei ok iyi renmedike dkkn aamazlard. Esnaf ve dkkn saylan, i aletleri ve tezghlar, snrlandrld gibi, ihtiyaca gre mal retimi de esast. Osmanl dnemin-
Vakflar Genel Mdrl Vakf Kaytlar Arivinde bulunan Ahi erafeddinin eceresinden bir blm
181
tarih iinde ankara
Vakflar Genel Mdrl Vakf Kaytlar Arivinde bulunan Ahi erafeddinin eceresinden blmler
de esnaf birliklerinin idare tarzna ok nem verilmiti. Sanat erbab iinde en drst ve en ok saygya deer olan, muhtemelen yaa da nde bulunan bir stat tekiltn reisi olup, kendisine Ah deniyordu. Bunlarn zenaat mensuplar zerinde bir eyh gibi nfuzu vard. Ayrca esnaf arasndaki inzibat temin eden ve yiitba yahut server denilen bir ikinci reis bulunuyordu. Bir ehirde mevcut zenaat ubesi says kadar olan Ahilerden birisi, dierlerine reis oluyor ve buna ah baba ad veriliyordu. Ah babalar, genellikle Krehirdeki Ah Evran Tekkesine bal olan eyhler ile bunlarn eitli illerdeki vekilleri idi. Byk lim ve mutasavvf eyh Edebli de ah eyhlerinden olup, Osman Gazi ile sk ilikiler kurmu ve kzn onunla evlendirmiti. Orhan Gazi ise Ahlie ait htiyrd-dn unvann almt. Btn prensiplerini dinin asl kaynandan alan Ahiliin nizmnmelerine, ftvvetnme ad verilirdi. Ahliin esaslar, ahlk ve ticari kaideleri bu kitaplarda yazl idi. Tekilta girecek kimse ilk nce bu kitaplarda belirtilen din ve ahlk emirlere uymak zorunda idi. Ftvvetnmelere gre, tekilt mensuplarnda bulunmas gereken vasflar; vefa, doruluk, emniyet, cmertlik, tevazu, ihvana nasihat, onlar doru yola sevketme, affedici olma ve tvbe di. arap ime, zina, yalan, gybet, hile gibi davranlar ise meslekten atlmay gerektiren sebeplerdi. zellikle Ftih devrinden itibaren Ahlik, siyas bir g olmaktan karak esnaf birliklerinin idar ilerini dzenleyen bir tekilt halini ald. XVIII. yzyldan XX. yzyl balarna kadar tekiltn gedik (lonca) adn ald syleniyorsa da, 1824 tarihli Selanik ile ilgili bir ariv belgesinde ve Ah Evran Zviyesinden bahseden bir takrirde, ah baba, ahilik, yiitba, statlk, kethdlk gibi Ahilie ait terimlerin kullanlmas, bu ismin uzun sre devam ettiini gstermektedir.245 XIII. yy balarnda, Mool hkmdar Cengiz Hann Asyadaki en uygar Trk kentleri olan Buhara, Semerkand, Takent, Belh ve Merve saldrarak onlar yakp ykmasndan sonra, lm korkusu nedeniyle bu kentlerden g eden ok saydaki esnaf ve zanaat, Anadolu Seluklu lkesine snd. Bu ikinci byk gte Anadoluya gelen Trk topluluklarn, ounlukla esnaf ve zanaatlar oluturduundan, bunlarn ou kendilerine yaam alan salayan kentlere yerletiler, Anadolu kentlerinin ekonomik ve sosyal yaamnda byk deimeye neden oldular. O zamana dek, ou gebe olan Trk halk arasnda hzl bir kentleme hareketi grld. Kente yeni gelenlerin, hem kentlerde yaayan Bizans halkna, hem de kendilerini izleyerek Anadoluya kadar gelen Moollara kar rgtlenme zorunluluu ortaya kt. Bu amala nce, btn esnaf ve zanaatlar tek bir rgt iinde toplandlar. Bu rgt, Ahi rgtdr. Bu birletirilmi rgtn yeleri meslek, toplum, ahlak ve askerlik konularnda belirli bir eitimden geirildiler. Ahi rgtnde esnaf ve zanaatla-
182
tarih iinde ankara
ra bir yandan meslein incelikleri retiliyor; te yandan akamlar toplandklar Ahi konuk evlerinde, sosyal konularda eitim yaplyordu. Bylece, Ahi rgtleri iinde yetien Trk esnaf ve zanaatlar arasnda hem gl bir dayanma ve yardmlama gelimi, hem de yerli Bizans zanaatlar ile yarabilecek mesleki yetenekler kazanlmtr. Orta Anadoluda Ahi rgtlerinin en gl olanlarndan birini kuran, Nasrddin Ahi Mahmud Evrandr. Ahi Evrann XIII. yy ortalarnda Krehirde kurduu ve nce deri iilerini rgtledii Ahilik, Ankara kentinde de hzla yayld. Ankara evresi hayvancla ok elverili olduundan, dericilik ile ilgili ekonomik faaliyetler, kentin sosyo-ekonomik yaantsnda nemli bir yer tutuyordu. Derici esnaf, kentte topluca (gnmzdeki Bent Deresi semtinde) Debbalar Mahallesinde oturuyorlard. Dere boyunca da onlarn iyerleri ve atlyeleri vard. Yaplan yol kazlarnda, bu eski iyerlerinin olduka gelimi tesisleri bulunduu, yer altnda deri ilerken kullanlan sarnlar, havuzlar ve mahzenler yapld grlmtr. Bu mahalle, daha da gelierek, Osmanl dneminin sonlarna dek varln srdrmtr. Dericiliin yan sra daha sonraki yzyllarda Ankara kentinin tarm d temel retim kolu olan sofculuun hammaddesinin elde edildii tiftik keilerinin, Asya ilerinden ve Tibet yaylalarndan Anadoluya Seluklu Trklerince getirildiinden ve retildiinden szeden yazarlar vardr. Hititler dneminde yaplan ta duvar kabartmalarnda rastlanan tiftik keisinin verimliliini ve retimini artracak nlemlerin, Ahi rgtlerince gelitirildii bilinmektedir. Ankarada sofcular, Kalenin dousundaki Avancklar mahallesine yerlemilerdir. Ahi rgtleri, zanaatlarda olduu gibi, tarmda da yerel nlemler gelitirmi, bu gelimelerin kentin ve blgenin dna kmamasna zen gstermitir. Topran yer yer orak ve verimsiz olduu, Ankara evresinde bacln ve tahl retiminin younluunu salayan da bu yerel nlemler olsa gerektir. Ahiler, retimin yan sra kentlerin dzeni ve ynetimi ile de yakndan ilgilenmiler; merkezi ynetimin zayf olduu dnemlerde, kent ynetiminde gl; gl olduu dnemlerde ise, gene var olmakla birlikte, geri planda kalmlardr. Ahi rgtlenmesinde kadnlarn ayr bir yeri vardr. rnein Polatl ilesi Bac kynde Ahi Fatma Bac, Ahi klime Hatun buna bir rnektir. Ahi rgtnn kendi mal varl arasnda zaviyeler, vakf hanlar, tarlalar, hamamlar, imaretler, medreseler (Ahi Yakup Medresesi, Yeil Ahi Medresesi, Sara Sinan Medresesi), muallimhaneler, mescidler ve camiler bulunduu biliniyor. Arslanhane ya da Ahi erafeddin Camii, konumu, bykl ve mimari zellikleri nedeniyle, uzun sre kentin Cuma Camii olarak kullanlr. Kalenin gneyindeki Hisar Kapsnn hemen dndaki dzln de
183
tarih iinde ankara
pazar yeri ilevini grdn dnrsek, daha sonraki yzyllarda bu pazar yeri evresinde yaplan hanlarla birlikte, bir ticaret merkezi olumutur. Harputlu Nakka lyas olu Ahmedin Ftvvetnamesine gre futuvvann yedi art bulunmaktadr: Namaz brakmamak; Hay sahibi olmak; Dnyay, insan alan ve ilgilendiren, balayan her eyi ile birlikte terk etmek; Allahn yasaklad eylerin nefis dileine aykr harekette bulunmak ve Allahn buyruklarna rabet etmek; Helal kazanmak; hvandan (dostlardan) muhta olanlara maln balamak, onlara yumuaklkla muamelede bulunmak; yilii buyurmak, ktl nehyetmek. Ftvvetnamelere gre on kiiye ftvvet ehli olmak yasaklanmtr. Bunlar: Kfir, Mnafk, Kalim (dedikodu), kiye dkn olan kii, Dellak, Dellal, ulha, Kasap, Cerrah ve Avcdr. Ftvvetnamelerden kan sonuca gre ftvvet ehlinin Mslman olmas arttr. Durum byle olunca ahiliin sadece bir esnaf tekilat olmad anlalyor. nk bu dnemlerde zellikle, Ermeni esnaf son derece fazladr.246
Ahi erafeddin Trbesi kitabesi
184
tarih iinde ankara
AH ZAVYELER
Tasavvuf dncesinin anlay ve terbiyesinin ilendii, derinletirildii ve halka takdim edildii yerler olan, tarihi olduka eskilere inen tekke ve zaviyelerin, dier grevleri arasnda, oraya gelip giden, belgelerde ayende ve revende eklinde ifade edilen, beldeye gelen yolcularn misafir edilmesi, garip ve kimsesizlerin ihtiyalarnn giderilmesi gibi sosyal yardm grevleri vard.247 ehir, kasaba ve kylerde veya yollar zerinde kurulmu olan, iinde belli bir tarikata mensup eyh ve dervilerin yaad, gelip geen yolcularn bedava misafir edildikleri messeselere, 15. asrdan nce genellikle zaviye denilirdi. Bunun yannda ribat, hnigh, buka gibi isimler de kullanlrd. 15. asrdan itibaren ise zaviye kelimesi ile birlikte hnigh, imaret, tekke, dergh ve sitane terimlerine rastlanr. Zaviyelerin byk bir ksmnn etrafndaki arazilerde bizzat derviler tarafndan tahl, sebze ve meyve yetitiriliyor, civardaki meralarda sr ve davar besleniyordu. Elde edilen gelirin bir ksm zaviyelerin bakm ve tamirine, bir ksm derviler ve misafirlerin yiyip imelerine, bir ksm ile de hizmetlilerin cretleri deniyor, geriye kalan ise vakfn evlatlar arasnda paylatrlyordu.248 Grlyor ki tekke, zaviye ve imaret bazen ayn manada kullanlyor, bazen de imaret, byk zaviyeler veya sadece aevleri iin, zaviye de kk tekkeler iin kullanlyordu. Eski Ankaradan gnmze gelen tekke ve zaviye kalntlar azdr. ehrin tarihini ve eserlerini anlatan pek ok eserde de bu konuya deinilmekten kanlmtr. Konu ciddi olarak aratrldnda, Ankarann tasavvufi hareketler bakmndan nemli bir ehir olduunun ortaya kacana inanyoruz. Ankara yaplan sosyal, kltrel ve dini tesislerle mamur edilmitir. nceleri tekke ve zaviyelerle halka yaplan yardm mekanlarna, daha sonra bir de imaret eklenmitir. imdi tarih srasna gre Osmanllara kadar yaplan bu tesisler konusunda en geni bilgiyi Muallim Cevdetin Ankarada Ahiler Devri hayr messeseleri zerine bir almasnda buluyoruz.249 Ankara ve evresinde gnmze intikal etmeyen, vakf ve tahrir kaytlarndan tesbit edebildiimiz ahi zaviyeleri unlar: Ahi Yakub, Ahi ren, Ahi Evren, Ahi Elvan, Ahi dilh, Ahi Byezd, Ahi elebi, Ahi omak, Ahi Evrn, Ahi Hc Murd, Ahi Halife, Ahi Hsm, Ahi smil, Ahi Mahmud, Ahi Mesud, Ahi Minnet, Ahi Selmn, Ahi erefddn, Ahi Tura, Ahi Yakub, Ahcik, Ahi Balluca.
Ahi Evran Trbesi ii (2005, A.E.)
185
tarih iinde ankara
AH ERAFEDDN (ASLANHANE) ZAVYES

Ankara ehrindeki zaviyelerin en eskilerinden birisi, gnmze baz kalntlar gelen Ahi erafeddin Manzumesindeki zaviyedir. Aslanhane Camisinin kuzey dousunda, Ahi erafeddin Trbesini kuatan zaviye kalntlarnda, devirme talar kullanld grlmektedir. Gneybat kesi teras eklinde yksek temele oturan zaviyenin ana yapsndan gnmze baz d duvarlar ve n sundurmal kaps kalmtr. Zaviye, muhtemelen kuzeyinde trbe bulunan bir avlunun evresinde sralanm meknlardan ibaret idi. Yapda bol miktarda Roma devrine ait kymetli mimari paralar kullanld, evredeki kalntlardan anlalmaktadr. Zaviyenin kaps batda, camiye bakmaktadr. Yoldan ykseke olan kapnn st devirme iki stuna oturan ahap sundurma ile rtldr. Sahanla merdivenlerle klr. Merdivenin d yzne, geen yzyllarda bir eme yaptrlmtr. Kesme tatan yaplm bask kemerli kapnn iki yannda zar balkl birer stnce vardr.
Ahi erafeddin (Aslanhane) Zaviyesi bat cephesi (1998, A.E.)
186
tarih iinde ankara
Klliye, zaviyenin bat duvarna konulmu Roma devri aslan heykelciklerinden ismini almaktadr. Kapdan ieri girildiinde gney ve batda ev olarak kullanlan, asl deimi zaviyeye ait yaplar yer alr. Burada yaplacak bir aratrmayla zaviyenin plan ortaya kabilir.250 Osmanl devrinde yazlan 1530 tarihli tahrir defterinde cami, zaviye ve trbe vakflarnn ayr ayr kayt edildiini gryoruz.251 Bu durum cami, zaviye ve trbenin farkl zamanlarda, belki de farkl kiiler tarafndan yaptrlp vakfedildiine iaret edebilir. Ancak Ahi erafeddin Zaviyesinin 1331 ylnda yaplan Trbe ile birlikte yaplm olmas muhtemeldir. Vakfiyesi ele gemeyen zaviyeye ait eitli ariv belgeleri vardr.252 Ah erafeddin Zviyesi vakfnn, Ankara ve evre kazalardaki gelirleri hakknda eitli bilgileri zetleyebiliriz: Ankarada Oluu Uzun Deirmeni ve dier bir deirmen, Celep kapannda dkkanlar, Del mer Bahesi, Dermiyan Bahesi, Bahne ve Ankarada Dermiye zemninden 8203 ake, Ahi erfeddin Trbesine bostan arsasndan 200 ake253, Murtazabad Kazasnda oal kynden tarm geliri ve vergilerden toplam 6389 ake254, Yabanbad Kazasndan zaviyenin yllk geliri 8203 akedir.255 Daha sonraki tahrirde ise Ankaradaki geliri 6950 akedir. 256
Ahi erafeddin (Aslanhane) Zaviyesi aslanl cephe (1998, A.E.)
187
tarih iinde ankara
AH VAKIFLARI
nsanlara hizmet ve Allah rzasn kazanmak iin, zengin kimseler tarafndan kurulan vakflar, en gzel eklini Mslman Trklerde bulmutur. Trk-slam Medeniyetinin kkl kurumlarndan olan vakflarn esas, zengin insanlarn kendi arzularyla mallarndan bir ksmn ayrarak, belli kurallara gre hkmi ahsiyet kazandrp, amalanan kamu menfaatine tahsis edilerek, halka hizmete dntrlmesidir. Burada varlkl insanlarn ihtiya sahiplerine, onlarla yz yze gelmeden bir ibadet anlay iinde yardm vardr. Vakf kuran kii mesut, ondan faydalanan insanlar memnun olduundan toplum huzuru da salanmtr. Vakf sistemini uygulayan toplumlarda herkes memnun edildiinden, mutluluk oraya kendiliinden gelmektedir. Bir devlet gelenei olarak Ouz Kaandan beri Trk hakan ve sultanlar, milletin babas kabul edilir. Vazifeleri arasnda halkn doyurmak, beslemek olan devlet adamlarnn licenapl sonucu dilimize, Devlet Baba tabiri yerlemitir. Buna paralel olarak Trklerde yaygn olan misafirlik ve hayr duygular, slmiyete girii ile canlanp vakf eklinde sistemlemitir. Bunun sonucunda Trkistan ve Trkiye, devlet adamlar ve zenginler tarafndan yaptrlarak vakfedilmi imaret, zaviye, ribat, kervansaray ve hastanelerle donatlmtr.257 Bu dnemlerde vakf yolu ile sosyal, dini ve kltrel hizmetlerin srekli yrtld ehir ve kasabalardaki imaretlerde veya bir ksm yerleim yerleri dnda kalan mevkilerdeki tekke ve zaviyelerde; misafirlere, vakfn elemanlarna, talebelere, fakirler ve dknlere bedava yemek verilmekteydi. Gnmzde devletin grevleri arasnda saylan pek ok kamu hizmeti, Seluklu ve Osmanl devirlerinde vakf yoluyla yrtlmekteydi.
Aslanhane Camii mihrabnda bulunan rozet (2005, G.G.)
188
tarih iinde ankara
AH VAKIFLARINDAN RNEKLER: SARA SNAN VAKFYES
Vakflar Genel Mdrl, Vakf Kaytlar Arivi, 592 numaral defterin 49 sahife 45 srasnda kaydl Hasan elebi olu Hac Sinanddin Yusufun,, 20 aban 687 tarihli vakfiyesinin aynen rneidir: Takrir: Ankarada Sara Sinan Medresesi Vakf 25 Safer 316 tarihinde sadr olan irade-i aliyye mucebince kayt olunmutur. Esas : 2 / 3341 Hamdi bisyar ve semai biad ve umar olvakf serariri lem verazdani kulubi beni adem kr fermayi kalemi tekvin ve mbdii semavat ve semin baheyendei hayr yin Cenab vacibilvucud hazretlerinin melcei kinat ve melaz kffei mevcudat olan dergah azamet penahna ref olunurki bina serayi blendi, eyvn asuman ve bedii hiretferibi kevnmekn ber muktazayi hikmeti aseliyye resmi acip zre bina ve kalidi hikmet nusuni ademi lekad haleknel insane fi ahsen-i takvim
Sara Sinan Trbesinde bulunan mezarlar (2005, A.E)
189
tarih iinde ankara
Sara Sinan Vakfiyesi sureti (V.G.M.)
nazm kerimi amimittakrin zre ketm ademden ibda ve ina eyledi ve cevahiri tabendei balavatseln ve feraidi tahiyyat ebet peyvendi saadet irtisam Sulatn seriri levlak illeti kaiyyeyi icad ve eflk erefbaheyi evrengi saadet ferman fermayi iklimi efaat efdali enbiya ve rsl hadii erefterini sbl Muhammed Mustafa aleyhi ve ala alihi ve ashabihi ekmelittahaya Hazretlerinin mataf kudsiyan ve nalikah kurubiyan olan Ravza-i Mutahharalarna icar ve nisar olunurki saadet mendan erbab- hayr ve salat femen yamel miskale zerretin hayren yereh mecmuni icaz numunu zre ziyri livai merhamet iltivalarnda asude neihi zilli inayet ve afte hlan cerayini asli yevmi tbles serairdeki temyiz zamayiri erbab envair ve kebair olana desti prdir fermayan duzahdan pena arendei keffl aman afaat olurlar Emma bad bu sarayi penci bi nefa ve ribat khne eyvan mstahill baka ala kll eyin na halallah batiln mefhumu zre maberi fena neimin renc ana olup mukmi manendi dayf rahin karimi irtihl kll naimin li .zailn meddasnca nimeti ent revzei dnya misl deyt zail rahini iznihll olmala mutahammiram savap endie cayi dernek ve arsa olmayup filhakika bu arsayi bahini dnya kadisar dari baka olduuna binaen hala medinei Ankarada skin sahiblhayrat velhasenat velmeberrat madetl ulema vel efadl ve seyyidlmeayih elhac Sinanddin Yusuf bini Hasan sulbi kebir olu olup meclisi eri erifi Ahmedi ve mehfeli dini mbini Muhammedide vakfna lieclittescil mtevelli nasb olunan Sinanddin bini Yusuf mahzarnda ikrar sahihi eri ve itiraf sarihi meri edp vakf hli zikrin suduruna dein her biri ba temliki vema mstakillen silki milki sahihimden mnselik ve taht tasarrufumda olup Ankara Sancanda ve nahyesinde malumlhududi velmaruf mezrai drt iftlik yeri ve der nezdi ve zuhuri ehir tahtnda icarei cemin Hseyin elebi veledi brahim demekle arif krk mudluk icarei zemin Mehmet demekle malum iki iftlik yeri ve yine icarei zemin brahim yeri demekle maruf yirmi iki dnm yeri ve derunu ehre Hisarkapusu ittisalinde Esppazar (Atpazar) demekle maruf tulen otuzbe ve arzan ikiyz zira ki bihisab terbii yedibin zira mimari icarei vahidel zemin ve mezrealar cemii tevabi vellevahik ve muzafatile Hasbeten lillahilahed ve taleben limerzati vakf sahihi mebbed ve habsi sarihi muhalled ile vakf ve habs edp yle art eyledimki Ankarada mceddeden bina eylediim mescid ve ittisalinde ki medrese dahi namnla msemma ve bina klnarak mezrai mezkurdan ve zeminler ve gallisti mtehassilasndan tamir ve termim badel ihra yevmi ake itibarile bir akesi medresei mezkurenin lema ve sulehadan tedrisu muktedir mansup olun mdrrisine ve bir akesi mescidi mezkurenin iktidaya ehil ve elyak olan imamna ve bir akesi mtevelli vakfa meruta olup imam ve mderrisin intihap ve tayin ve azl ve ihracile ehil ve erbabnn irtihali daribaka eylediimde ala ehnaihi ve ebnai ebnaihi neslen bade neslin ve batnen bade batnin ve akiben bade akibin fe
190
tarih iinde ankara
inkaraz felem yebka ahadn minhm fe salahi tekaihi ve ebnai tesihi fe in inkares felem yepka ahadn minhm fesla intihab hakimeri minel imam velmderris ve ala evldihi ve evld evldhi mtevelli ola deyu art ve tayin ve sebti kuyud birle mezraa ve zemini mezkurlarn fargan anievail mtevellii mezkure teslim eylediimde oldahi tesellm ve tescil ettirdi deyu takrir ve luzumi vakfa dahi kaza iltimas edicek Hakimi marnileyh akvali eimmei fukahaya mvafakat buyurup vakf mezkurun bermucebi urutu mebsute sihhat ve luzumuna dahi hkm sahihi eri ve kazai sarihi meri etmein min baad hkm hakimi marn ileyh ile vakf mezbur sahih ve lazm olup nakz ve tahvili muhl ve tebdil ve tayiri mmteniul ihtiml oldu. Femen beddelahu badema semiahu fe innema ismihu alellezine yubeddilunehu innallahe semiun lim ve ecrilvkf alelhayyilcevadilkerim cera zalike ve hurrire filyevmil irina min ehri abanilmuazzam lisene seba ve semenine ve sitte mietin.
AH HACI MURAD OLU AH EMSEDDN AHMED VAKFYES

Vakflar Genel Mdrl Vakf Kaytlar Arivinde bulunan 581 Numaral defterin 426. sayfa, 411. srasnda kaytl Ankarada Ahi emseddin Ahmed Vakfna ait evast zilkade 842 tarihli Arapa vakfiyenin dibace ve dua cmleleri ve ayeti kerime ve ehadisi erife hari olarak tercmesidir: Cenab- Hakka hamd ve sena, Resulne ve li ve ashabna salat ve selmdan sonra erbab- mrvvetin piivas, ashab- ftvvetin mutemedi, Beytullah ve Mescid-i Haram ziyaret eden Hac emseddin Ah Ahmed ibni Ahi el-hac Murad ibni Ahi el-hac Hsam, Cenab- Hakkn tevfiki ile insann, yediini tketp, giydiini eskittiini ve tasadduk ettii eyi ibka eylediini idrk eylemesi zerine, Ankara ehrinde; babasnn ad ile bilinen mahalle (Ahi Hac Murad) de bulunan gneyi mezarlk, dousu dedesi (Ahi Hac Hsam) nin zaviyesi, bats zzet adnda kiinin mlk, kuzeyi cadde ile snrlar belirtilen yerde bir medrese bina ve ina etmitir. lim renmek isteyen talebeler iin, sadece Allah rzasn kazanmak maksadyla bu medreseyi vakfetti. Bu medresenin masraflar iinde bir vakf kurdu. Bu vakf iinde bizzat kendi tasarrufunda ve mlk olan emlakini Allah rzas iin vakf etti. Vakfedilen emlakler unlardr: Husunlar (Kusunlar) adndaki kyden hissesine den pay, Bayndr adndaki kyden hissesine den pay, Dumlupnar adndaki harab kyden hissesine den pay, Bekta adndaki kyden hissesine den pay, Hamurcuk adndaki kyden hissesine den pay, Yapnar namndaki harab kyden hissesine den payn tamam olub, bunlarn cmlesi darl-hsn (Ankara Kalesi) Ankara etrafnda bulunan ve cmlesi mahallinde ahali ve iftileri arasnda mehur olduundan snrlarnn belirtilmesine gerek yoktur. smail kynden hissesine den pay ve Alpaut kynde hissesine den
191
tarih iinde ankara
Vakflar Genel Mdrl Vakf Kaytlar Arivinde 581 Numaral defterde kaytl bulunan Ahi emseddin Ahmed Vakf Vakfiyesinin kayt sureti
payn tamamdr. Bu iki ky Ankaraya bal Mrtedovas nahiyesinde bulunmaktadr. Ankara Mrtedova nahiyesinde bulunan, Habibviran diye mehur ve mahallinde hretine binaen tahdidden mstani mezreann tamam. Ankara Mrtedova nahiyesinde Piyamlu mevziinde bulunan, gneyi ve dousu Ahi Ali mlk, kuzeyi Sarmiye medresesi vakf, bats cadde ile evrili mezreann tamam. Ankara ehrinde Koyunpazarnda bulunan, kuzeyi Kasm ibni Seyidi, dousu mescid gneyi ve bats cadde ile snrl mengene (masara)nin tamamdr. Zikrolunan kyleri ve ad geen iki mezreay btn hudud ve hukuklaryla: yol ve yolaklaryla, tevabi ve levahiki, rsum ve muzafat, mezrealar ve meralar, sap dklen yerleri ve harman mahalleri, ev yerleri ve aalar, balar, sulak ve kurak yerleri, kuyular ve nehirleri, dalar ve tepeleri, yumuak ve sert yerleri, eski vakflar ve eski hayrlardan baka vcuh ve esba-
192
tarih iinde ankara
Vakflar Genel Mdrl Vakf Kaytlar Arivinde 581 Numaral defterde kaytl bulunan Ahi emseddin Ahmed Vakf Vakfiyesinin kayt sureti
bn tenahisine kadar kendilerine mahsus, hari ve dahil, ilikili ve mstakil btn haklar ile birlikte, ad gen Mengeneye dahi cmle hudud ve hukuki taraik ve merafk ve vucuh ve esbabn tenahisine kadar hari ve dahil kendine mahsus haklar ile birlikte zevabtn cami ve eraitini havi ve mevaniden hali ve kavatdan ari olarak ve satlamaz, hibe olunamaz, rehin olunamaz, tebdil ve istibdal olunmaz, bir seneden fazla icar ve kiraya verilemez, hayrlvarisin olan Cenab- Hak arza ve zerinde bulunanlara varis oluncaya kadar kimseye irs olmaz bir mahiyette vakf sahihi eri ve habs sarihi merI ve tesbili muteberi merzi ile vakf ve habs ve tesbil eyledi. Mezkr vakf; evkaf mezkurede tevliyeti sa olduka kendine, vefatndan sonra evladnn salih olanna, sonra erkek ve kz evladndan devam eden neslinin salih olarna, ayet bunlarn soyu kesilirse vakfn (Ahi emseddin Ahmed) kardei Hseyin olu brahim Beye ve oluna sonra evladnn salih olanna, sonra erkek ve kz evladndan devam eden neslinin salih olanna, ayet bunlarn soyu kesilirse vakfn (Ahi emseddin Ahmed) dier kar-
193
tarih iinde ankara
dei Ahi Adil olu Batura Beye ve oluna sonra evladnn salih olanna, sonra erkek ve kz evladndan devam eden neslinin salih olanna, ayet bunlarn soyu kesilirse evkaf mezkurede tevliyeti Ahi Mamak olu Ahi Mahmudun oluna sonra evladnn salih olanna, sonra erkek ve kz evladndan devam eden neslinin salih olanna, ayet bunlarn soyu kesilirse Ankara ehrinin Hakimine art kld. Kezalik mumaileyh vakf, zikrolunan vakflarn sunufu istilal ile istlal olunmasn ve bunlardan hasl olan gallenin mecmuunun sls hakk tevliyet olarak mtevelliye sarf olunmasn ve (dier ) slsnn mtevelli yedinde sarf olunmak art ile mezkur medresenin rekabesine sarf olunmasn ve bu slsden rekabeden artan vakfn dedesi Ahi Hac Husamn zaviyesinin masraflarna ve bu zaviyeye gelenlere sarf olunmasn ve (dier) slsnnde mtevelli elile mderise sarf olunmasn art eyledi. Ve kezalik mumaileyh vakf da mezkr mengene mahsulunun nsfnn mezkr medresede yatl kalan ve okuyan talebeye, kandil ya iin sarf olunmasn ve dier nsfdan her sene medrese kandil ya iin drt batman sarf olunmasn ve kalannn mtevelliye sarf olunmasn art kld. Evkaf mezkreyi tefasili meskresi ile beraber meayihin halefi Seyyidi Ahmed bni Seyyidi Mehmede evkafn btn umurunu zabtn ve btn kuyud ve mesalihin tanzimini tefviz ederek teslim eyledi. Sonra vakfn ademi luzumu ile ihticac ederek vakfndan rcu ve evkaf mezkurenin milkine iade olunmasn murad eyledi. binaen aleyh mezkur Seyyidi Ahmed, mctehidinden lzumunu rey edenlerin kavline binaen vakf mezkurun luzumunu iddia eyledi. Bu hususda atabe-i aliyyede kad ve bu vakfiyyei eriyyenin balasn tevki ve tescil eden zata ktlar ve bu hakim ise bu vakfn sihhat ve lzumuna hkm edp eraitini cami ve vakf ve hkm ve tescile bir takm uduli mesuli ihad ederek tescil eyledi. Binaenaleyh ad geen vakf gkler ve yerler durduka nehci meruh zre daim ve mttefekunaleyh bir vakf lazm oldu zerine gelen ezman ve avan ve ahyan bu vakf ancak muhkem ve mbrem ve lazm kla bu vakfn kavaidi tayir ve mevaridi tebdil olunamaz kim ki tebdil eder ve bu vakf veurut ve kuyudundan birini ibtale say ederse vizr vebal ve cenab hakkn ve meleklerinin ve cmle nasn lanetleri ann zerine olsun vakf ve hkm ve tecsil ve ihad ve tahrir 842 senesi Zilkidesinin evastnda vaki oldu.
Yeil Ahi Camii (2005, A.E.)
194
tarih iinde ankara
LHANLILAR
Trkiye Seluklular devleti yklnca 1304-1341 tarihleri arasnda Anadolu, lhanl vali ve kumandanlar ile idare edilmekte idi. Anadoluda bulunan lhanl askerlerinden bir ksm da Devlet-ah Kumandasnda Ankara civarnda oturuyordu. lhanl hkmdar Ebu Sait Bahadr Han (716-736) Tebrizde vefat edince ortaya kan kargaadan faydalanan Devlet-ah, Ankarada hkmranln ilan etmitir. Vefat edince yerine olu Bahtiyar Melik Nasr yerine gemiti. lhanl hkmdar Ebu Said Bahadr Han, Emir Eretnay kendine naip olarak Anadoluya tayin etmi, halkn zerindeki hayvan saym vergisini kaldrmak zere 1330 ylnda Ankaraya gndermitir.258 Ankarada lhanl hkimiyetini belgeleyen bir kitabe vardr. D Kalenin At Pazarna alan kapsnn stnde yer alan Farsa kitabe, 1330 tarihlidir. Vergi toplama talimatnamesi olan kitabenin Trkesi: Allah ileri kolaylatrandr. Ahali, toplanan kupurun ve budayn okluundan ikayet etmilerdir. Cihan fethedenin fermannn hkm Engriyeye vard zaman Mslmanlar padiahnn (mlk daim olsun) devletinin devam iin yediyz otuz senesi mart aynn bandan itibaren vilyete yasa budur ki; para ve cinsleri belli olsun ve deftere kaydedilerek ehir damgas bulunsun. Yasann hkm bu ola. Her kim fazla kupur ve kanunsuz r isterse Alklahn ve meleklerin ve peygamberlerin lneti ona olsun. Bu emri iittikten sonra kim deitirirse gnah deitirenedir. Halil yapt.259 Ebu Said Bahadrn vefatndan sonra da Emir Eretna, Ankara dahil olmak zere Anadolunun bir ksmna hakim olmutur. Ankara, onun ve olu Gyaseddin Mehmed zamannda tayin ettikleri valiler tarafndan ynetilmitir. Gyaseddin Mehmed adna Ankarada para baslmtr.260
lhanl devri vergi kitabesinin bulunduu Hisarkap (2005, A.E.)
195
tarih iinde ankara
Ankara Kalesi giri kaps zerinde bulunan lhanl vergi kitabesi (2005, A.E.)
Ankara Kalesi dou surlar ve Akkale (2006, A.E.)
196
tarih iinde ankara
ANADOLU BEYLKLER
Seluklularn Moollar tarafndan yenilip bir mddet devletlerinin onlara bal olarak yaamas srasnda Anadolunun eitli yerlerinde, Seluklu veya Trkmen Beylerinin ileri gelenleri tarafndan bir takm beylikler kurulmutur. Bu beylikler arasndan zamanla Osmanllar syrlp kacak, Devleti liyye-i Osmaniye eklinde isimlendirdikleri devlet 600 yl yaayacaktr.261 Ankara yresinde ara ara hakim durumda olan beylikler; Candaroullar, Germiyanoullar ve Karamanoullardr.
GERMYANOULLARI
Ktahya ve civarnda kurulan ve bir Trkmen beylii olan Germiyanoullar, bir mddet Ankara civarna hakim olmulardr. Bu hakimiyeti, Ulus semtinde iken 1940l yllarda yklan Kzl Bey Camiinin, 1299 tarihli minberinin tamir kitabesinden reniyoruz. Ankara Etnorafya Mzeside bulunan ahap kitabede u ifade yazldr: Bu mbarek minberin onarlmas, yenilenmesi, byk sultan din ve dnyann yksei, fetih babas, memleketler zapteden, Feramrz olu Keykubat -Allah Sultanln srekli klsn- zamannda byk ve ulu bey Aliir olu Yakup -Allah onun parlakln ve kudretini tecdit eylesin-
1920li yllarda Zincirli Camii ve civar (BELKO)
197
tarih iinde ankara
1900l yllarda Kzlbey Camii ve Trbesi (VEKAM)
Kzlbey Camii ahap yap elemanlar (2005, A.K.)
tarafndan 699 (1299) yl aylarnda yaptrld. Bu ifadeden Germiyanllarn hkimiyetlerini Ankaraya kadar uzattklarn ve Seluklu hkimiyetini tandklarn anlyoruz.
198
tarih iinde ankara
Bu kitabede ad geen Ykub, Kermddin Alirin oludur. Beyliin ilk mstakil idarecisi olan Ykub Bey devri, Germiyanoullarnn en gl dnemidir. 1300 yllarnda bamszln kazand anlalan Ykub Beyin hkim olduu topraklar, Ykubili adyla adlandrlmaktadr. Daha sonraki yllarda Ykub Bey, dier Anadolu beyleriyle birlikte yllk bir vergi karl lhanllar metb olarak tanm, 1314 ylnda Anadoluya gelen Emr obana itaatini bildirmitir. Mevln Celleddn-i Rmnin torunu Ulu Arif elebinin 1312den nce Denizli ve Ktahyay ziyaret ettii zaman grt ve zerinde manev nfuz kurduu Ykub Beyin Osmanllarla ilk dnemlerdeki mnasebetleri, beylikler zerindeki himaye politikas sebebiyle pek dosta olmad. Nitekim ilk Osmanl kroniklerinde, Osman Beyin 1313 ylnda Leblebici (Leblce) Hisarn fethe giderken Germiyanllardan ekindii iin olu Orhan Beyi, Kse Mihal ve Saltuk Alp ile birlikte Karacahisara (nn) gnderdii, Germiyanllarn tevikiyle avdar Tatarlarnn bu durumdan faydalanarak Osmanl topraklarna hcum ettikleri, Karacahisar ehrini ve pazarn bastklar belirtilmektedir. Germiyanoullarnn Ankara ve civarnda ne kadar sre hakimiyet saladklar bilinmemektedir.262
CANDAROULLARI
Seluklu Sultan Alaaddin Keykubadn u beylerinden ve byk emirlerinden olan Hsameddin oban, Kastamonu civar hakimlerinden olup, deniz ar gazalar yaparak hret kazanmt. Sultan tarafndan kendisine Kastamonu beylii verildi ve obanBir dnem Candaroullar hakimiyetinde bulunan Kalecik ve Kalecik Kalesi (2004, A.E.)
199
tarih iinde ankara
oullar ad altnda faaliyette bulundular. Ankara ve civarna yaknl dolaysyla Kuzey blgelerin hakimiyetini de ellerinde tuttular. Seluklulara tabi olan bu beylik, asr Kastamonu evresine hakim oldu, ehri ilim ve sanat merkezi yaptlar. Ankara ehir merkezinde bulunan ve gnmzde mevcut olmayan Baklac Baba mescidi kitabesinde Bu mescidin imarn oban olu Yakub, 697 hicri - 1298 miladi ylnda emretti ifadesinden, baz dnemlerde Ankara ehir merkezine de hakim olduklarn gstermektedir. Baklac Baba mescidinin Candaroullarndan Sleyman Paann en kk olu oban Beyin olu Yakub Bey tarafndan yaptrlm olmas kuvvetli ihtimaldir.
Candaroullar dneminde yaplan Baklac Baba Mescidi kaps (2006, A.E.)
Kzlcahamam- Saray Ky Kervansaray kalntlar (2005, A.E)
200
tarih iinde ankara
Daha sonraki yllarda Candaroullar ve sfendiyaroullar olarak anlacak olan bu beylik mensuplar, Ankara ve civarnda vakflar kurmular, vakf eserler ina ettirmilerdir. obanoullar, Karamanoullar gibi Ankaray tahrip etmemiler, tam aksine imar etmilerdir. Gnmzde Kalecik ve Kzlcahamam ilelerinde Candaroullarna ait yaplar mevcuttur.263 Candaroullarnn bir kolu olan sfendiyaroullarndan Melik sfendiyarn Kalecikte eyh Hzr Zaviyesine vakf arazileri vardr.
KARAMANOULLARI
lhanllarn Anadoluyu boaltmalarndan sonra, birka yl Eretna Beyliine bal kald anlalan Ankarada, 1344te bamsz bir Ahi ynetimi kuruldu. 1354te Orhan Gazinin olu Sleyman Paaca Osmanl topraklarna katlana dek, kentin on yl bu ynetimin altnda kald sanlyor. Aslnda Ankara, Osmanllarca iki kez alnmtr. Kenti nce Sleyman Paa 1354te, sonra da I. Murad 1362de ele geirmitir. Netayic l-Vukuatda bu konuda unlar yazldr: Hdavendi-gr Gazi lakab ile n salan I. Sultan Murad, 1362de babas Orhan Gazinin yerine tahta geti. lk ii, ordusu ile yryp Ankara Kalesini, Seluklu beyleri kalntlarndan olan Ahiler adndaki zorbalar elinden almak oldu. Ayn konuda, Hammerde u satrlar yazldr: Bilindii gibi Seluklu ailesinin snnden sonra Seluklu Devletinin miraslar durumunda bulunan onbe bey arasnda kendisini en kuvvetli hisseden, Karaman hkmdar olmutur. Osmanllarn her an artmakta olan glerinin kendisi iin hazrlamakta olduu tehlikeyi sezince ve Osmanllarn son teebbslerinden endielenince, onlarla savaa karar verdi. Padiahn, askeri tam Avrupaya hareket edecei bir srada, frsattan istifade ederek, Asyada savunmasz kalan Osmanl lkesine hcum etti. Saldrnn sonucunu salayabilmek iin Karaman Beyi, Galatadaki byk emlak sahiplerini, Ahileri, isyana evklendirdi; bunlar Ankara hkmetini elde etmilerdi. Murad, Elespon kylarndan Anadolu snrna yldrm sratiyle yetierek Ahileri bozdu. Ve Ankarann anahtarlarn elinden ald. skenderin Kk Asyadaki fetihlerinin kuzey noktas olan, Hilafetin ve Bizans mparatorluunun ykseli alarnda, Konstantiniya (stanbul) ve slam hkmdarlar arasnda srekli bir ekime konusu tekil eden Ankara, hemen her ada tiftii, meyveleri, rtleri, kaplca sular, pehlivan yetitirmesi ve ibadethaneleri ile hret kazanmtr...264
Karaman, Karamanoullar Trbesi (2005, A.E.)
201
tarih iinde ankara
ANADOLU BEYLKLER DEVR ESERLER

YEL AH (YEL AA) CAM VE MEDRESES
Hamamn, Sarca Sokakta bulunan cami, boyuna dikdrtgen planl atl bir yapdr. Ta temele oturan caminin duvarlar, kuzeyde tula, dier cephede kerpi rgldr. Geni saakl ats alaturka kiremitle rtldr.
Yeil Ahi Camii (2005, A.E.)
202
tarih iinde ankara
Kuzeydeki son cemaat yerinin iki yan kapaldr. ki ayan tad sivri kemerle avluya alan son cemaat yerinin stne mahfelin devam uzanmaktadr. Altl stl iki sra halindeki pencereler, dou ve batda sekizer adet, gneyde drt adettir. Pencereler dikdrtgen ekilli olup, alttakiler, sttekilere gre byktr. Son cemaat yerinin batsna bitiik kesme ta kaideli, tula gvdeli bodur minarenin kaidesi, cami boyunca ykselmektedir. Gvdesi sval minarenin erefe korkuluklar, tatan yaplmtr. Petek konik bir klahla rtldr. Boyuna dikdrtgen planl harimin tavan, beden duvarlarna oturmaktadr. Kuzeydeki mahfel, drt ahap direkle tanmaktadr. Ahap tavann ortasndaki altgen gbek, geometrik motiflerle ssldr. Caminin al mihrab tavana kadar ykselmektedir. Be kenarl mihrap niinin st mukarnas kavsaraldr. Nii, yaz ve bitkisel ssleme silmeleri evrelemektedir. Keleri stunceli niin ii ve stndeki boluk, geometrik sslemelidir. Mihrabn stnde, palmet sras dizilmitir. Minberi yenidir. Caminin yannda Osmanl devrinde yaplan bir medrese ve zaviye vard. Osmanl devri sonuna kadar eitim yaplan; Caminin batsndaki Yeil Ahi Medresesinden bir iz kalmamtr.265 Yeil Ahi Cami, ilk olarak Ahi Murat tarafndan XIV. yzylda yaptrlm olmaldr. Caminin mevcut hali, XVII veya XVIII. yzylda yenilenen yapdr. lk yaplnn zelliklerini tamamaktadr.266 Cami, 19531959, 1975 ve 2003 yllarnda onarlmtr.267
Yeil Ahi Camii kuzey cephesi (2005, A.E)
203
tarih iinde ankara
AH ELVAN CAM
Samanpazarndan Atpazarna klan yolun solunda yer alan, dikdrtgen planl, atl bir yapdr. Dtan sade bir grnme sahip cami, ahap minberi ve ok direkli kuruluu ile nem kazanmtr. Kuzeye doru ykselen meyilli bir arazide yer alan olduka byk bir yap olmasna ramen caminin, son cemaat yeri ve avlusu yoktur.268 Kesme ta kaideli minare, kuzeybat kededir. Minarenin gvdesi ve petek ksm tuladr.
Ahi Elvan Camii ahap minberi (2005, A.E.)
204
tarih iinde ankara
Cami duvarlarnn alt ksmlar iri moloz ta, st ksmlar kerpi rgdr. Yakn zamanlarda yaplan onarmlarda duvarlar tula rg ile kuvvetlendirilmitir. ats alaturka kiremitlidir. Kuzey cephesinde, mahfel kapsndan baka bir aklk yoktur. Caminin ana kaps dou cephenin ortasndadr. Bu cephede, altta kapnn sanda bir, solunda iki pencere ve stte pencere vardr. Gney cephede alt, st pencere bulunmaktadr. Bat cephelerde iki alt, drt st pencere ile nc bir kap daha yer almaktadr. Boyuna dikdrtgen planl caminin ahap tavan, sra halinde dizilen drder adet ahap direkle tanmaktadr. Douda kapnn ald dar bir sahndan sonra mihrabn olduu geni bir sahn ve bat tarafta daha dar iki sahn uzanr. Toplam oniki adet ahap stun zerine mihraba dikey olarak, sra halinde uzatlm iri hatllar, stunlara devirme balklar ve ucu profilli yastklarla oturmaktadr. Hatllar ve duvarlara enine uzatlan ucu profilli konsollar zerine enine konan kirilere, tavan tahtalar aklmtr. Ortadaki geni sahnn tavan, iki sra konsolla dierlerine gre daha yksekedir. Caminin kuzeyindeki geni ahap mahfel, stten ikinci sradaki direklere kadar uzanmaktadr. Mahfelin alt, st ksmn yars kadar genilikte, ahap kafeslerle harimden blnmtr. Mahfel direklerinde altta ve stte profilli yastklar vardr.
Ahi Elvan Camii dou cephe (2005, A.E.)
Ahi Elvan Camii kuzeybat cephe (2005, A.E.)
205
tarih iinde ankara
Ahi Elvan Camii minberi ve usta kitabesi (2005, A.E.)
Caminin ahap minberinin yan aynalklarnda motifler, taklit kndekri teknii ile birletirilmitir. Oniki kollu bir yldz merkez olmak zere, talarla meydana getirilen okgen ve yldzlardan oluan geometrik alanlar, oyma teknii ile yaplm, eitli rm motifleri ilenmi paralarla doldurulmutur. Minberin kk ksmnn altnda da ayn teknikte okgenlerden oluan bir ssleme mevcuttur. Korkuluk ve dier ksmlarn kenarlarnda rm motifleri ilenmi ereveler dolamaktadr. Parmaklklar geometrik ekillerle doldurulmutur. En altta dilimli kemerli kaide vardr. Minberin yan taraflarnda baz paralar noksandr. Bugn stanbul Trk naat ve Sanat Eserleri Mzesinde bulunan caminin ahap pencere kanatlar, Seluklu aa iilii geleneinde oyma tekniiyle yaplmtr. Mevcut drt ift pencere kanatlarndan bir ksm, kndekri tekniindedir. Bazlarnda yaz panolar vardr. Geometrik gemeler, palmet ve kvrk dal motifleri ilenmitir.269 Al mihrap, be kenarl bir nie sahiptir. Niin ii, minberde grlen yldz ve okgenlerden mteekkil bir ssleme ile doldurulmutur. st, bir sra yaz kuandan sonra mukarnasl kavsara ile sona ermektedir. Kelerdeki stuncelerin zar balklar, rozet sslemelidir. Mihrab kuatan sra silmeden, dtaki in-
206
tarih iinde ankara
ce rmlerle ssl bir yaz kuadr. Ortada mukarnasl bir silme ve ite geometrik gemeli bir silme vardr. Kavsarann iki yanndaki boluk, yldzlardan oluan bir ssleme ile doldurulmutur. stte mukarnasl bir ereve iindeki pano, yaz ile deerlendirilmitir. En stte palmet sras vardr. Caminin Arapa yenilenme kitabesi, minber kapsnn stne ilenmitir. Minberde ayrca usta kitabesi vardr. ki blm halindeki Arapa kitabeden sol korkuluktaki usta kitabesinin Trkesi: Allaha hamd olsun. Bu mbarek cami Murad Han olu Bayezid Han olu yce sultan, Arap ve Acem padiahlarnn efendisi, din uruna savaanlarn ve gazilerin yardmcs, kfir ve mrikleri kahreden sultan Mehmed Han -Allah devletini ve mlkn ebedi klsn- zamannda 816 yl aylarnda yenilendi. Nizamddin Zehran olu sa olu Hac Mecdddin olu Mehmed Bey olu Hac Elvan, hayratn sahibidir. Allah hasenatn kabul etsin Harputlu marangoz Bayezid olu Mehmed (bu minberi) yapt.270 Kitabeye gre cami, 816 / 1413 ylnda Hac Elvan tarafndan yenilenmi ve iine Harputlu Mehmed bin Beyazidin yapt ceviz minber konmutur. Camiyi ilk yaptran Ahi Elvan 784 / 1386 de vefat etmitir.271 Buna gre caminin XIV. yzyln 2. yarsna tarihlenmesi gerekir.272 Cami, 1952-1956, 1962, 1985 yllarnda onarlmtr.273
Ahi Elvan Camii ahap minberi zerinde bulunan onarm kitabesi (2005, A.E.)
207
tarih iinde ankara
AH YAKUP CAM
Hacbayram Camii kuzeydousunda bir yama zerinde yer alan Ahi Yakup Camii, dikdrtgen planl, atl, kerpi duvarl sade bir yapdr. Ta temele oturan caminin duvarlar kerpile rlmtr. Geni saakl ats, alafranga kiremitle kapldr. Mescidin i ve d duvarlar tamamen sva kapldr. Kuzey-gney ynnde uzanan son cemaat yeri ve ana mekanda birer al mihrap yer alr. Son cemaat yeri ara bir deme ile iki katl hale getirildiinden, buradaki mihrap ikiye blnmtr. Al mihrabn niini kuatan geni silme, geometrik sslemeye sahiptir. Mescidin kitabesi iki mekan arasndaki duvarn kuzeyinde bulunan kapnn stndedir. Burada kapdan baka iki de pencere vardr. Ana mekan, kuzey ve gneye bakan ikier dikdrtgen st pencere ile aydnlanr. Mescidin ana mekannda ahap mahfeli ve minberi yenidir. Mihrap nii, be sra mukarnasla biter. Niin evresini kuatan dta bir yaz bordr, ite geni geometrik bir bordr olup, stte yine bir yaz bordr uzanr. Ni kavsarasnn evresindeki geometrik sslemeden baka ortasndaki Milet ii denen XIV-XV. yzyla tarihlenen, mavi beyaz bir kse yer almaktadr.274 Arapa Kitabenin Trkesi: Mescidi yedi yz doksan drt ylnda Ahi Sinan olu Ahi elebi olu Ahi Ykub tamir etti. Bundan evvel de Ahi ca, Ahi Melik ve Ahi Ali ve Ahi erafuddin ve Ahi Yakup tamir etmiti. Sonra her yl mahsuln onda birinden imama elli, mezzine yirmi ve kandil ya iin de otuz dirhem verilmesini kararlatrd.275 Bugne kadar yaplan tamir ve tadilatlarla asl eklini kaybetmi olan mescit, daha ok kitabesi ile nem kazanmaktadr.
1945li yllarda Ahi Yakup Camii (VGM)
208
tarih iinde ankara
Ahi Yakup Camii onarm kitabesi (2005, A.E.)
Ahi Yakup Camii bat cephesi ve hazire (2005, A.E.)
794 / 1392 tarihli Arapa kitabenin onarma ait olduunu ileri srenlere katlmak gerekir. Kitabenin sonunda vakfiye zeti de vardr. Ahi Yakup tarafndan yenilenen mescidi, daha nce Ahi ca, Ahi Halil, Ahi Ali, Ahi erafeddin ve Ahi Yakubun imar ettirdii yazldr. Ahi Yakup Mescidinin vakfiyesi ele gememitir. Mescid son olarak dernek tarafndan 1984 ylnda onarlmtr. badete aktr. Ahi Yakup Mescidinin kuzeyindeki haziredeki mezar talar, yeil yal boya ile boyanmtr.
KARANLIK (SABUN) MESCD

Turan Mahallesi, Uzunkavak Sokakta bulunan mescid, kerpi duvarl, ahap tavanl, atl bir yapdr. Mescid, dz bir alana yaplmtr. Ta temel stne ahap hatll kerpi duvarl bir yap olan mescidin kuzeyinde, iki yan kapal son cemaat yeri vardr. n ahap kafesle sokaa kapatlan son cemaat yerinden harime iki pencere alr. Mescidin bat cephesinde iki alt, bir st; gney ve douda iki alt, iki st pencere yer alr. Alaturka kiremitli atnn kuzeydou kesinden kare ezanlk ykselir. Son cemaat yerinden sade bir kap ile girilen harim, boyuna dikdrtgen planldr. Ortadaki iki ahap stun vastas ile mihraba dikey olarak uzatlm iki iri hatl, harimi sahna blmtr. Stunlarn devirme balklar ve profilli yastklar vardr. Hatllar ve duvar arasna, mihraba paralel olarak atlan kirilerle tavan tanr. Tavana genler meydana getirecek ekilde talar
Sabuni Mescidi (2005, A.E.)
209
tarih iinde ankara
Sabuni (Karanlk) Mescidinin Ankara Etnorafya Mzesinde bulunan ahap kaps (2005, A.E.)
aklmtr. Tavanda konsol aralar ve hatl yanlar a boyal, kalem ii sslemelere sahiptir. Mescidin ahap minberi yenidir. Al mihrap, dikdrtgen planl bir nie sahiptir. Ni kenarlar ve mukarnasl kavsarann yanndaki boluun st ksm, zengin geometrik gemeli bir sslemeye sahiptir. Halen Ankara Etnografya mzesinde bulunan ahap kap kanatlar, talarla panolara blnmtr. Panolara yaz ve rmler oyulmu, tablolar konulmutur. Geni talarda metal sslemeler kullanlmtr.276 Mescidin ahap kap kanatlarndaki Arapa kitabenin Trkesi: Bu mbarek mescidi Hac Hasan yaptrmtr. Allah ona anne ve babas ile btn Mslmanlara mafiret etsin.277 Kitabeye gre mescidi Hac Hasan yaptrmtr. Mescid sslemesi ve mimari slubuna gre XIV-XV. yzyllara tarihlendirilir.278 bdete ak olan mescid, onarma muhtatr.
210
tarih iinde ankara
HACI ARAP (AH ARAP) CAM

Koyunpazar, Asker Sokakta, bir ke banda yer alan cami; ta temel stne kerpi duvarl, atl, sade bir yapdr. Cami olarak anlan yap, aslnda kk bir mescid lsndedir. Enine dikdrtgen planl yap, gneye doru eimli bir araziye yaplmtr. Baz cepheleri dkkanlarla evrili mescidin aktaki ksmlar kire svaldr. Mescid, batdaki kk eski bir blm ile douda daha sonradan eklenmi geni birer blmden oluur. Kuzey cepheden kemerli bir kap ile mescide girilir. Ahap tavanl mescid, dou ve batdaki st pencerelerle aydnlanr. Aldan yaplm birbirine benzer iki mihrabn nileri, be kenarldr. Sadaki mihrap, dierinden biraz daha sadedir. Minberin zellii yoktur. Ahi (Hac) Arap isimli bir kii tarafndan yaptrlan yapy, ismi ve 1530 tarihli tahrir defterinde kaytl olmasyla XIV-XV. asrlara tarihleyebiliriz.279 Kapnn sanda sivri kemerli bir niin altndaki ta teknenin st, ortas delinmi yass bir tala kapatlarak yaplm musluk denen su tesisat, caminin ilgin elemandr.280 1968 ylnda mahalli derneke onarlan cami, ibadete aktr.
Hac Arap Camii, giri cephesi (2005, G.G)
211
tarih iinde ankara
MOLLA BYK CAM
Molla Byk Camii al mihrab (Kltr Bak.)
Kayaba Mahallesi, Yasa Sokakta yer alan caminin dtan atl sade bir yapdr. Kerpi duvarl yapnn temelinde iri blok talar kullanlmtr. Gneyde avlusu vardr. Kuzey dou kesinde ahap minaresi ykselir. Enine dikdrtgen planl yapnn dousunda bir n mekan ve n imam odas olarak kullanlan son cemaat yeri yer alr. n mekann kuzeyindeki bir merdivenle minareye ve yapnn st katna klr. Caminin kuzey cephesinde harimin ve eklentinin iki alt, bir st; gneyde ikier alt, ikier st penceresi olup, hepsi de dikdrtgen ekillidir. Harime kuzeydou keden sade bir kap ile girilir. Ortadaki iri bir ahap direk, tavan ve mahfeli tamaktadr. Yan duvarla-
212
tarih iinde ankara
ra mihraba paralel atlan iri ahap hatl; duvarlarda ve ortada, ucu profilli yastklara oturur. Hatl ve duvar kenarlarnda ucu profilli kk ahap konsollar grlmektedir. Tavan sadedir. Caminin minberi 1941 ylnda, minaresi hemen sonrasnda yaplmtr.281 Tavana kadar ykselen al mihrap, caminin dikkat ekici elemandr. Drt kenarl mihrap niinin st mukarnas kavsaraldr. Niin kelerindeki okgen stunceler, zar biimli balk ve kaidelere sahiptir. Balk ve kaideler ite ve dta rozetle sslenmitir. Ni kavsarann iki yan, geometrik gemelerin oluturduu sekiz kollu yldzlar, niin iin de ayn ekilde oluturulan alt kollu yldzlarla ssldr. Kavsarann iki yanna birer adet Milet ii kse konulmutur. Kenardaki geni silmede tek sra halinde dizilmi, geometrik gemelerle meydana getirilen yldzlarn merkezine Milet ii kseler yerletirilmitir. Byk kselerin evrelerinde drder adet kk kse paralar grlmektedir.282 Mihrab ile Ankara camileri arasnda ayr bir yeri olan Molla Byk Camii kitabesi ve baka tarihi belge olmadndan, slubuna ve mihrap sslemesine gre XIV-XV. asrlara tarihlenmektedir.283 Camii 1941, 1952 ve 1988 yllarnda Vakflar Genel Mdrlnce onarlmtr.284
Molla Byk Camii gneydou cephe (2005, A.E.)
213
tarih iinde ankara
EYP MESCD
Hamamn Semtinde, Sarca Sokakta bulunan Eyp Mescidi, kerpi duvarl, atl sade bir yapdr. Minaresi olmayan mescidin kuzeyinde geni bir son cemaat yeri ve bahesi vardr. Duvarlar, ta temel stne kerpi dolgulu ahap karkas olarak yaplmtr. Kuzeydeki geni son cemaat yerinin iki yan kapal olup, n baheye alr. Tavan, profilli yastklara sahip basit ahap direklerle tanmaktadr. Sade dikdrtgen kapnn iki yanndaki birer pencere, sivri kemerli alnla sahiptir. Dou cephenin kuzeyine bir ev bitiiktir. Harime alan sivri iki st ve dikdrtgen iki alt pencere vardr. Gneyde ve batda iki st pencere yer alr. Duvarlar amur svaldr. ats alaturka kiremitlidir. Mescidin harimi enine dikdrtgen planldr. Ortadaki ahap bir direin iki yan duvarla beraber tad mihraba paralel bir hatlla, tavan ikiye blnmtr. Ahap direk profilli bir yasta sahiptir. Kble duvarna dikey olarak uzatlan kirilerle hatl ve duvarlar arasnda ucu profilli yarm yastklar yer alr. Yarm yastklarn stnde kirileri tayan tahtalar ve orta hatln yan yzleri a boyal, klasik kalem ii naklarla sslenmitir. Kuzeydeki ahap mahfele, kuzeybat keden merdivenle klr. Al mihrap, dier Ankara mihraplarndan biraz farkldr. Drt kenarl niin ii geometrik gemelerle ssldr. stndeki bir yaz kuandan sonra mukarnasl kavsara ile ni biter. Niin iki kenarndaki zar balkl stuncelerin stnde dar bir silme gibi ykselen geometrik gemeli ereve, kavsarann stnde gen bir alnlk gibi bitmektedir. Daha stte bir yaz panosu mstakil olarak durmaktadr. Ahap minberi yenidir.
Eyp Mescidi kuzey cephe (2006, A.E)
214
tarih iinde ankara
Kitabesi ve vakfiyesi olmayan mescid, 1530 tarihli tapu tahrir defterinde yer almakta olup, ahap kuruluu ve mihrab ile XIV-XV. yzyla tarihlenebilir.285 Vakflar Genel Mdrlnce 2002 ylnda onarlan mescidin evresindeki evler kamulatrlarak etrafnn almas gerekmektedir.286
GENEG MESCD
Ulucanlar Caddesinde yol stnde bir yamaca yaplm olan mescid; dikdrtgen planl, atl bir yapdr. Dtan sade olmasna karlk i zellikleri bakmndan mhim bir yapdr. Duvarlar, ta temel stne kerpi rgldr. Minaresi yoktur. Bat cephe boyunca uzanan iki yan ak son cemaat yerinin kuzeyinde beden duvarnn devam vardr. Duvarlar koyu gri boyanmtr. Kuzeye doru ykselen bir yamata yapldndan, gney cephenin altnda bodrum kat vardr. Bodrum kaps batdadr. ats alaturka kiremitlidir. Harime, son cemaat yerinin kuzeydousundan dikdrtgen bir kap ile girilir. Boyuna dikdrtgen planl harimin gerisinde bulunan ahap bir direk, enine uzanan ahap hatl tamaktadr. Bunun zerinde mihraba dik uzatlm ahap kiriler, gney ve kuzeyde beden duvarlarna oturmaktadr. Mescidi altl stl iki sra halinde; gneyde ikier, douda ve son cemaatte birer dikdrtgen pencere aydnlatr. Dou, bat ve kuzey duvarlarnda birer ni mevcuttur. Gneydeki geni al mihrap, tavana kadar ykselir. Be kenarl niin st mukarnasldr. Kenarlardaki stunceler, zar balkldr. Niin keliklerinde geometrik sslemeler vardr. Nii kuatan silmelerden itekinde geni bir geometrik ssleme; or-
Genegi Mescidi (2005, A.K.)
215
tarih iinde ankara
tada ileri rmilerle dolu zencirek ve dta kelime-i tevhid silmesi dolar. Niin stndeki silmelerin iine sls hatla iki defa bir ayet tekrarlanmtr. Mescidin tavannda en nemli elaman, mukarnaslarla ssl ahap stun baldr. Ankarada benzeri olmayan stun balnn stnde iki ucu profilli bir yastk olup, stndeki hatl ve duvarlardaki takozlar stne kiriler oturtulmutur. Tavanda a boyas ile yaplm krmz rengin hakim olduu kalem ileri rmi, hatai ve eitli iek motifleri seilmektedir. Ahap direin tad mahfel yenidir. Kitabesi olmayan Genegi Mescidi, mimarisi ve ssleme ynnden XIV. yzyla tarihlendirilir.287 Mescidin Genegi ismini tamas sebebiyle Ahi erafeddinin amcas Genegi lakapl Hasan tarafndan yaptrlm olmas muhtemeldir.288 Ayrca Turasan Beyin kzkardei ve Yeen Beyin annesi Ftma Hatunun Hocend Mahallesindeki Geneg Mescidi mezzini iin gelir vakfetmesi, mescidin XIV. yzyln ikinci yarsnda yapldn gsterir.289 Uzun sre ibadethane olarak kullanlamayan yap, 1996 ylnda Vakflar Genel Mdrlnce yaplan onarmdan sonra ibadete almtr. Son cemaat yerinin kapal yerleri alarak yapya asl ekli kazandrlmtr.
RTMEL (HOCA HUND) MESCD

Samanpazarnda Sakalar Mahallesi, Kalyon sokakta bulunan mescid, dtan sade kk bir yapdr. Enine dikdrtgen planl yapnn st, alaturka kiremit kapl bir at ile rtldr. Duvarlar subasman seviyesine kadar moloz tala, st ahap hatll kerpile rlmtr. Mescidin kuzeyi kapal olup, stte, kadnlar mahfelinden alan iki pencere vardr. Dou ve gney cepheler sokaa bakar. Giri kaps dou cephenin kuzey tarafndadr. Douda bir pencere, gneyde bir alt, iki st pencere, batda iki alt, iki st pencere sralanr. Dikdrtgen ekilli pencerelerden sttekiler biraz kktr. Yapnn duvarlar kire svaldr. Son cemaat yeri olmayan mescidin kuzeydou kesindeki mahfelden klan ahap kk bir minare ykselir. mekanda, ortada sralanm iki ahap stun, ahap tavan tar. Devirme stun balklar zerine ahap yastklarla mihraba dikey iki hatl uzatlp, bunlarn zerine blm halinde mihraba paralel yuvarlak kiriler atlmtr. Yan sahnn kirilerinin, orta sahna gelen ular kesilerek konsollar oluturulmutur.
216
tarih iinde ankara
Orta sahnn kirileri bunlarn zerine oturur. Orta sahn, yan sahnlara gre daha yksektir. Kirilerin zerine tavan tahtalar aklmtr. Tavan tayan iki hatln yan ve alt yzleri bitkisel ve geometrik desenli kalem ileri ile ssldr. Yapnn ilk yaplna ait kalem ileri, isten kararmtr. Kirilerin diplerine ular palmet ekilli ince tahtalar aklmtr. Mescid duvarlar ahap lambri ile kaplanmtr. Alt ksm tahrip olmu al mihrap, yuvarlak nilidir. Niin st mukarnas kavsaraldr. Mihrap, tavana kadar ykselir. st palmet sras ile talandrlmtr. Mihrap niin evresini en dta bir yaz silmesi, arada mukarnasl bir silme ve ite geometrik gemeli geni bir silme dolamaktadr. Ni kavsarasnn iki yan da geometrik gemeli desenlerle doldurulmutur. Burada, yukarda byk, aada kk ikier kse vardr. Milet ii denilen kaselerden kkleri desensiz, bykleri bitkisel sslemelidir.290 Mihrap niinin stnde evresi mukarnas silmeli yaz eridi yer alr. Mescidin ahap minberi yenidir. Kuzeydeki ahap kadnlar mahfeli, geni bir yer kaplar. Kitabesi olmayan cami, ahap iilii ve mihrab ve plan ile XIV-XV. yzyla tarihlenir.291 Ara ara onarlan mescid, tekrar onarma muhta haldedir.
rtmeli Mescidi al mihrab (B.E)
rtmeli Mescidi ve eski Hoca Hindu Mahallesi (2005, A.E.)
217
tarih iinde ankara
KALECK BYK (HASBEY) CAM

Yukararda bulunan cami tula gvdeli, minarenin kaidesi kesme ta, klah ahaptr. Yukararda bulunan cami yandndan, minaresi dnda tamam 1962 ylnda yeniden yaplm atl bir yapdr. Mevcut cami, boyuna dikdrtgen planl sade bir yap olup, ilk ekli hakknda bilgimiz yoktur. Minarenin kaidesi ve erefe alt kesme ta, gvdesi ve petek ksm tamamen tuladr. Ahap klah kurun kapldr. Cami, sfendiyar oullarndan Has Bey tarafndan XIV. yzylda yaptrlmtr.292
Hasbey Camii kuzey cephe (2005, A.E.)
Hasbey Camii al mihrab (2005, A.E.)
218
tarih iinde ankara
SNCAN ESK BUCUK KY CAM

Eski Bucuk Kynn gnmze sadece camisi gelmitir. Bir yamaca yaplan cami, dikdrtgen planl, krma atl, kgir bir yapdr. Caminin d duvarlar, yamata kalan kuzey ve dou kuzey cephelerinde ta kullanlmtr. Son cemaat yeri ve minaresi yoktur. Caminin kesme ta kapl dou ve gney cephe duvarlarnda altta ve stte ikier dikdrtgen pencere olup, alttakiler byk, sttekiler kktr. Pencerelerin lentolarna kemerler motif olarak ilenmitir. ats alturka kiremit kapldr. Batdan kemerli bir kap ile girilen cami harimi, boyuna dizilmi ikierden drt adet ahap direkle, boyuna sahna ayrlmtr. Kapal olan kuzey duvarnda ahap mahfel vardr. Ahap tavannda herhangi bir ssleme yoktur. Caminin iindeki direkler, zarif konsollarla tavan tamaktadr. duvarlarda, sonraki yllarda yapld tahmin edilen hat ve bitkisel bezemeler vardr. Caminin kuzeyine, yakn zamanlarda eklenmi, eski eser olmayan trbesi bulunmaktadr. Trbenin iinde kimlere ait olduu bilinemeyen 4 adet mezar olup, ok eski olmayan bir zamanda bu mezarlarn st rtlmtr. Camide onarm kayd dnda bir yapm kitabesi bulunmamaktadr. Mimari elemanlar, yap malzemesi ve evredeki benzer yaplarla karlatrlarak yapy, XV- XVI. yzyllara tarihleme mmkndr.
Bucuk Ky Camii (2005, A.K.)
219
tarih iinde ankara
SNCAN LYAKUT KY CAM

Sincan lesine bal lyakut Kynde bulunan cami, boyuna dikdrtgen planl, atl, kagir bir yapdr. Binann yapmnda moloz ta, kesme ta ve devirme ta kullanlmasnn yannda ahap malzeme kullanm da nemlidir. Duvarlar, ite ve dta sva kapldr. Camide iki sra haline dizilen st kemerli pencerelerden douda alt, gneyde, kuzeyde, batda drder adet olup, bat ve kuzeydeki alt pencereler kapatlmtr. Kuzeyinde sonradan eklenmi bir son cemaat yeri ve kuzeybatsnda 1965de yaplm bir minare vardr.
lyakut Ky Camii al mihrab ve tavan sslemeleri (2005, A.E.)
220
tarih iinde ankara
Kuzeyden mihrap eksenindeki kemerli bir kap ile girilen caminin harimi sahnl, dz tavanl, krma atldr. Sahnlar iki sra halinde dizilmi ikier aa direkle birbirinden ayrlr. Direkler iki kaln kirile ahap tavan tamaktadr. Kirilerle direkler arasnda, ucu profilli yastklar bulunmaktadr. Kble duvarna dikey olarak uzatlan kirilerle, hatl ve duvarlar arasnda ucu profilli yarm yastklar yer alr. Yarm yastklarn stnde kirileri tayan tahtalar ve orta hatln yan yzleri, a boyal klasik kalem ii naklarla sslenmitir. Tavan tahtalar ayrca apraz ve dikey aklm talarla sslenmitir. Gneydeki tavana kadar ykselen altgen al mihrap, kalplama teknii ile yaplmtr. Mihrap, okgen nili olup, st mukarnasldr. Niin evresini dolaan geni silmeler, geometrik sslemelere sahiptir. Mihrabn sanda geometrik sslemeli ahap minber yer alr. Yap; al, ahap ve kalem ii sslemeleriyle dikkat ekmektedir. Caminin XIV. yzyl sonu, XV. yzyl balarnda yapld dnlmektedir. Cami, 11nci Uluslararas Trk Sanatlar Kongresinde Prof. Dr. Hakk Acun tarafndan bir bildiri ile tantlmtr.
lyakut Ky Camii (2005, A.E.)
SNCAN KTRM BEYAZID CAM

Sincann beldesi Yenikentin ilk yeri olan Zir Ky, eskiden stanos kazas idi. Heyelan ve sel yata olmas sebebiyle terk edilen Ulukye bal olan bu yerleimdeki Ktrm Beyazd Camii, yakn zamanlara kadar metruk ve harap durumdayken, gnmzde yklmtr. Dikdrtgen planl, atl bir yap olan cami, 7.20 x 9.50 m. llerindedir. Camiye kuzeyden iki yan kapal, n ak son cemaat yerinden girilmektedir. Cami harimi, kare planldr. Al mihrabn kavsaras yklm ve mihrap bir ni halinde kalm, ahap minberin ise kk, klah, seren ve korkuluklar yok olmutur. badet meknn altta dikdrtgen yedi pencere ile stte dokuz kare pencere aydnlatmaktadr. Tavan ahap tal, ortas gbekli, birbirine gemeli geometrik ve yldz motifleri ihtiva etmektedir. Mahfelin tavan ile mahfelin alt ksmnn tavan ahaptan, nakl ve boyaldr. Mahfeli ahaptan iki kare stun ile iki yanda duvara yapk ahap stunlar tamaktadr. Son cemaat yerinin dou duvarna bitiik minarenin kare planl kaidesi kesme tatan, gvdesi tuladan silindirik olarak ina edilmi ve zeri svaldr. Minarenin erefe korkuluklar ve klah ahap idi. Caminin kitabesi bulunmadndan, Ktrm Beyazd diye mehur olan CandaroullarIndan Celaleddin Bayezid bin Adil Bey (tahta k: 1362 - lm: 1385) tarafndan yaptrld kabul edilmektedir.
Zir Deresi, Ktrm Beyazd Camii (VGM)
221
tarih iinde ankara
FELEKEDDN (KESKBA) TRBES

Atpazarnda Ahi erafettin Camii kuzeyinde bulunan Trbe; kare planl, kubbeli baldaken formlu bir yapdr. D lleri 4,8x5 m.dir. Yakn evresi duvarla rlm olmakla birlikte kaidesi yoktur. Altnda bir cenazeliinin olduu sylenmekte ise de bunu destekleyecek bir kalnt grlmemektedir. Trbenin drt kesindeki yekpare talardan yaplm kaidelere oturan devirme mermer stunlarn stlerinde, birbirinden farkl formlarda basit birer balk bulunmaktadr. st yap tamamen tula kullanlarak yaplmtr. Drt cephedeki stun balklar zerinde ykselen sivri kemerlerle birletirilen st ksm, iki sral kirpi saakla bitmektedir. Dtan kurun kaplamal kubbenin stnde tatan bir alem mevcuttur. Kemerler ahap gergilerle desteklenmitir. Kubbeye pandantiflerle geilmitir. Trbe zemininde kare tulalar delidir. Ortada yeni yaplm yapnn mimarisi ile uyum salamayan, kozmopolit, mermer bir sanduka vardr. Mezarn yapm srasnda trbenin stunlar beyaza, st yap krmzya boyanmtr.293
Kesikba Trbesi gneybat cephe (1998, A.E)
222
tarih iinde ankara
Halk arasnda Kesikba Trbesi diye bilinen yapnn serbest elle izilmi bir resmini vermi olan Mbarek Galip, burasnn Felekeddin isminde birine ait olduunu yazmtr. Halen yerini bilemediimiz bu mezar ta kitabesi yledir.294 n yz: 1- ntekalet el-merhumel mafur 2- Es-said e-ehid min darl-fena 3- l darl-beka felekd-din Bey Arka yz: 1-El-mevt- sebl klli hayy-i muslik(?) 2- Ve kllin-ns fil-bsi hayy 3-Felev inn il meharekena 4-Elk el-mevti birhati klli hayy Yapnn baz aratrmaclar tarafndan Hac Arap Trbesi diye isimlendirilmesi, Ahi erafettin Klliyesi ile birlikte olmas sebebiyle ve mimari formuna gre XIV. yzyl sonlarna (Ahi Beylii Devri) tarihlendirilebilir.295 Bu konuda ulatmz bir belge olmadndan burada yatan kiinin kimlii hakknda ileri srlen rivayetlerden Felekeddin ismine scak bakyor, Hac Arap eklindeki isimlendirmenin de ihtimal dahilinde olabileceini veya Hac Arap lakapl Felekeddin Bey isminde bir kiiye ait olabileceini dnyoruz.
YRK DEDE (DOAN BEY, YRYEN DEDE) TRBES

Cebeci-Drtyol, kszler Sokakta bir evin bahesinde bulunan trbe, begen planl, ender grlen bir yapdr. Beden duvarlar bir sra ikili veya l tula hatl, bir sra kesme ta kullanlarak rlmtr. Talarn aralarna dikey tulalar konulmutur. Ongen bir kasnaa oturan piramidal klah, tamamen tuladandr. Trbenin cenazelii yoktur. Evlerin arasnda dz bir alanda yaplm olan trbenin sadece kapnn yer ald gney cephesi aktadr. Dier cepheler evlerle sarlmtr. Gvde ve kasnakta herhangi bir silme grlmemektedir. Ahap lentolu kapnn stnde sivri tula, kemerin aynal da tula dolgudur. Trbenin ii de begendir. Kuzey hari her cephede st dilimli girintiler vardr. Girite kapnn solunda altnc bir kenar gibi mihrabiye yer almaktadr. Kelerde, aadan yukar do-
Yrk Dede Trbesi (2005, A.E.)
223
tarih iinde ankara
Yrk Dede Trbesi (1998, A.E.)
ru genileyen mukarnaslarla kubbeye geilmitir. Dou ve batya bakan pencere olmas; muhtemel, ufak birer ni vardr. Trbenin ii svaldr. Toprak demeli trbede sade bir mezar yer alr. Kitabesi olmayan trbe, ina ekline gre XIV. yzyla tarihlenir. Trbedeki kii halk arasnda Yrk Dede, Yryen Dede gibi isimlerle anlmakla birlikte, Doan Bey isimli bir kii olup, trbenin de eitli vakf kaytlarnda geen Doanbey Zaviyesinin bir paras olmas muhtemeldir. zel dare tarafndan bir ahsa satldndan, yakn zamanlara kadar etraf kapal olan harap haldeki trbenin etrafndaki evler yklmtr. Onarlarak yaatlmas gerekli nik bir yapdr.
224
tarih iinde ankara
POLATLI HACI TURUL TRBES

Trbe, Ankara-Polatl yolunun 60. km.sinde, yola 10 km. uzaklkta Hac Turul Kynn yaknnda yer alr. Kesme tala yaplan trbenin kapsnda mermer kullanlmtr. Kare planl, klahl bir yap olan trbenin kenarlar 6,65 m. duvar kalnlklar 1 m.dir. Trbenin kbik gvdesinin iki cephesi sar, bir cephesinde kap, dier cephesinde iki pencere verdr. Dikdrtgen pencerelerin stndeki sivri kemerler, geometrik motiflerle ssldr. Pencere aklnn tavanna yldz, baklava, begen gibi geometrik motiflerden
Hac Turul Trbesi, gneydou cephe (2005, A.E.)
225
tarih iinde ankara
Hac Turul Trbesi ve imareti ina kitabesi (2005, A.E.)
oluan sslemeler ilenmitir. Kbik gvde, geni bir silme ile snrlandktan sonra kelerden pahlanarak yksek, sekizgen kasnaa geilmitir. Kasnan ana cephelerine dikdrtgen birer pencere almtr. Bu pencerelerin st kemer sisteminde, sahte kemer eklinde ilenmi, paral lentoya sahiptir. Kasnak zerine, ucu sivri olmayan piramidal bir klah oturtulmutur. Ta kaps tamamen mermerden olup, Bursa kemerli kap aklnn stnde kitabesi yer alr. Eskiden kapnn nnde bir revak olduu, iki kenardaki konsol ve stlerindeki kalntlardan anlalmaktadr. Kareye yakn i mekann st ksm, Trk genleriyle sekizgene dnerek kasnak olarak ykselip kubbeyle sona ermektedir. Trbede birinci snf bir ta iilii grlmektedir. Eser yakndan incelenince hayran kalmamak mmkn deildir.296 ki satrlk sls kitabe: 1-Tesadd bi imretiha emrh- eceratil-fakir eyh Paa bin Ahmed Paa bin Mahmd Seydi bin Hac 2-Turul Bb nrullah kabreh .F evst- recebil-mcerreb lisene selase ve tisn ve seba mietin vel-hamd lillhi vahdeh (20 Recep 783 / 9 Ekim 1381 ) Trbe, aslnda gnmze ulamayan Hac Turul Zaviyesinin bir parasdr.297 Yap, giri kaps zerindeki kitabeye gre 9 Ekim 1381 ylnda Hac Turul Baba iin torunlarndan eyh Paa tarafndan yaptrlmtr. ok nemli bir sanat eseri olan trbe, definecilerin hcumuna uramtr. Trbenin ii defineciler tarafndan kazlarak boaltlm, topraklar dar atmak iin mermer pencereler tahrip edilmitir. Yaplan tahribatlara ramen Hac Turul Trbesi, ecdadn bilmeyen soysuzlara kar inatla direnmektedir.
226
tarih iinde ankara
POLATLI KARACA AHMET TRBES
Karacaahmet Kynn 1 km. kuzeyindeki trbe, eski bir mezarln yanndadr. Eskiden evresinin yksek duvarl bir avlu ile evrili olduu grlr. Dikdrtgen planl, zeri tonozla rtl uzun bir yapdr. Trbenin yapmnda mermer ve moloz ta kullanlmtr. D yznn bir ksm kesme tala kapl trbenin giri kaps zerindeki lento, mermerdendir. inde sanduka vardr. Halen zeri beton bir tonozla rtldr. Kap zerinde bir onarm kitabesi bulunmaktadr. Sahibl-hayrat vel-hasenat eyh Mehmed ve eyh Ali Bu trbeye ho bakanlar layk cennete Bu trbeye hor bakanlar layk cehenneme Sene bin iki yz krk dokuz 1249 Yapm tarihi bilinmeyen Karaca Ahmed trbesindeki kitabeden, 1833 ylnda onarm grd anlalmaktadr. Trbenin batsnda tala yma olarak yaplm, zeri atl bir mescit bulunmaktadr. Mescidin st rts yklmtr. Gneyinde 4,5 x 4,5 m. llerinde kare planl ile Dede Trbesi vardr.
Karaca Ahmet Trbesi ve onarm kitabesi (2005, A.E.)
227
tarih iinde ankara
POLATLI AH FATMA BACI TRBES

Bac Kynde, Fatma Bac Camiinin batsna bitiik trbe, kare planl, klahl sade bir yapdr. Kbik gvdenin st soan biimli 8 dilimli yksek klahms kubbe eklindedir. Gvde duvarlar beton sva kapldr. st rt, sa kapldr. Gneyde dikdrtgen bir kaps vardr. Trbe iinde kare plandan kubbeye gei, tromplu yksek kasnakla salanmtr. Kitabesi : Li vaktin-nesebir-refatil-halle Ftma Bac tbe Allah serh Fl-yevm irn min Muharrem sene aarete ve sebamie (20 Muharrem. 710 / 19.Haziran 1310 ) Bac Sultan diye mehur olan Fatma Bac, kitabeye gre 19 Haziran 1310 tarihinde vefat etmi, trbesi daha sonra yaplmtr.
Ahi Fatma Bac Trbesi kitabesi (2005, A.E.) Ahi Fatma Bac Camii ve Trbesi gney cephe (2005, A.E.)
228
tarih iinde ankara
BEYPAZARI BOAZKESEN TRBES

Kumsren Mahallesi, Kumsren Sokakta bir kaya dibinde, ykseke bir yerde bulunmaktadr. Kare planl trbe, halen kubbeli bir yap olmakla birlikte, aslnda stnn dtan piramidal bir klahla rtl olduu kabul edilir298. Trbenin yapmnda, ite ve dta kubbe kasnana kadar kesme ta ve moloz ta, ite kubbe kasnandan itibaren tula kullanlmtr. Kuzey ve gneyi kapal olan trbenin kaps dou cephede, tek penceresi bat cephededir. Trbenin ii sva kapldr. Yapnn gneyindeki mihrabn iki yannda birer stunce olup, st mukarnaslarla sslenmitir. Mihrap niinin iinde st istiridye eklinde kck bir ni daha vardr. Tuladan yaplm sekiz byk trompla, sekiz dilimli tula kubbeye geilmektedir. duvarlarda, sva zerine renkli gen motifler grlr. Kap ve iki penceresinin sonradan doldurulduu anlalmaktadr. Trbede bulunan iki mezarn kimlere ait olduu bilinmemekle birlikte, birisinin Emir ahmer Paa isimli birine ait olduu ileri srlr.299 Yapm kitabesi olmayan trbeyi, kullanlan malzeme, yapm teknii ve mimari slubuna bakarak XIII-XIV. yzyllara tarihlemek uygun olacaktr. Yakn zamanlara kadar harap durumda kalan trbe, 1995 ylnda yerel idare tarafndan projesine uyulmadan kt bir ekilde onarlmtr.
Boazkesen Trbesi dou cephe (2005, A.E)
229
tarih iinde ankara
NALLIHAN TAPDUK EMRE TRBES

Trbe, Emremsultan Kynn yaklak 200 m. batsnda, kk bir tepe zerinde, ky mezarlnn stndedir. Kare planl, kubbeli kagir byk bir yapdr. Yapmnda moloz ta, tula ve devirme talar kulllanlmtr. Gney cepheden kk dikdrtgen bask kemerli bir kap ile girilen trbenin ii, beyaz sva kapldr. Kubbeye tromplarla geilmitir. Trbedeki 6 adet sanduka, Tabduk Emre ve yaknlarna aittir. Trbenin yannda dikdrtgen planl, atl kagir bir trbe daha vardr. Krma ats alaturka kiremit kapl, geni saakl yap moloz talarla yaplmtr. Ahap tavanl yapda adet mezar vardr. Okunamayan bir kitabesi olan trbe, XIII. yzylda yaayan Tapduk Emre iin yaplmtr. Bakml durumdaki trbe, en son 1999 ylnda onarlmtr.
Tabduk Emre Trbesi giri kaps (2005, A.E.)
Tabduk Emre Trbesi, gney cephe (2005, A.E.)
230
tarih iinde ankara
DPNOTLAR
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Vedat dil, Ankara: Tarihi Yerler ve Mzeler, Net Turistik Yaynlar, Ankara, 1993, s.11. Bilge Umar, Trkiyedeki Tarihsel Adlar, stanbul, 1993, s.74-76. Afif Erzen, lkada Ankara, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1946, s. 15. Afif Erzen, a.g.e., (1946), s. 16. Ankara, Yurt Ansiklopedisi, C. 1, s. 523. Afif Erzen, a.g.e., (1946), s. 25. N. Can Glekli, Ankara: Tarih-Arkeoloji, Dou Matbaas, Ankara, 1948, s. 29-30. Evliya elebi, Seyahatname, C. II, stanbul, 1999, s. 518. Bilge Umar, lkada Trkiye Halk, stanbul, 1999, s. 1-3. Sava Harmankaya-Ouz Tannd, TAY-Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri-1: Paleolitik / Epipaleolitik, Ege Yay., stanbul, 1996. lhan Temizsoy ve dier haz., Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Dnmez Ofset, Ankara, tarihsiz, s. 13-15. Mehmet zdoan. Adm Adm Yerleik Yaam Mezolitik a, Arkeo Atlas, S. 1, stanbul, 2002, s. 60. Afif Erzen, a.g.e., (1946), s. 26-27. evket Aziz Kansu, Trk Tarih Kurumu Tarafndan Yaplan Etiyokuu Hafriyat Raporu (1937), Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1940. Afif Erzen, a.g.e., (1946), s. 27. Bilge Umar, a.g.e., (1999), s. 3-5. Sachihiro Omura, 1993 Yl Orta Anadoluda Yrtlen Yzey Aratrmalar, 12. Aratrma Sonular Toplants, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1995, s. 256. Hamit Zbeyr Koay, Ankara Budun Bilgisi, Ankara Halkevi Dil-Tarih-Edebiyat ubesi Neriyat, Ankara, 1935, s. 7. David French ve dier, Ankara: Ankara Turizmi, Eski Eserleri ve Mzeleri Sevenler Dernei Yay., Ankara, tarihsiz, s.24. Sachihiro Omura, 1991 Yl Anadoluda Yrtlen Yzey Aratrmalar, 10. Aratrma Sonular Toplants, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1993, s. 371. David French ve dierleri, a.g.e., s.24. lhan Temizsoy ve dier haz., a.g.e., s. 35-37. Sachihiro Omura, a.g.m., (1995), s. 229. Sachihiro Omura, a.g.m., (1995), s. 218. Sachihiro Omura, a.g.m., (1995), s. 229. David French ve dier, a.g.e., s. 24; Sachihiro Omura, 1992 Yl Anadoluda Yrtlen Yzey Aratrmalar, 11. Aratrma Sonular Toplants, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1994, s. 319. Sachihiro Omura, 1994 Yl Orta Anadoluda Yrtlen Yzey Aratrmalar, 13. Aratrma Sonular Toplants, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1996, s. 249. Remzi Ouz Ark, Anadolunun En Garp Eti stasyonu Karaolan Hy, Belleten, C. 3, S. 9. Ankara, 1939, s. 27-42. Sachihiro Omura, 1995 Yl Anadoluda Yrtlen Yzey Aratrmalar, 14. Aratrma Sonular Toplants II, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1997, s. 249. Ekrem Akurgal, Anadolu Kltr Tarihi, Ankara, 1998. s. 11. Sevgi Aktre, Anadoluda Bronz a Kentleri, stanbul, 1994, s. 98. Sevgi Aktre, a.g.e., (1994), s. 98. Sevgi Aktre, a.g.e., (1994), s. 100. Suavi Aydn ve dier, Kk Asyann Bin Yz, Dost Kitabevi, Ankara, 2005. s. 40. lhan Temizsoy ve dier haz., a.g.e., s. 43. Hamit Zbeyr Koay, Trkiye Cumhuriyeti Vekaletince Yaptrlan Ahlatlbel Hafriyat, Trk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi, S. 2, Ankara, 1934, s. 3-11. Sachihiro Omura, a.g.m., (1996), s. 251. Sachihiro Omura, a.g.m., (1995), s. 229. David French ve dier, a.g.e., s.24. Sachihiro Omura, a.g.m., (1997), s. 249. Remzi Ouz Ark, 1942de Trk Tarih Kurumu Adna Yaplan Bitik Kazs ve Hatay Tetkikleri Hakknda Ksa Rapor, Belleten, C. 8, S. 30, Ankara, 1944, s. 350-54. Sachihiro Omura, a.g.m., (1993), s. 373.
18 19 20
21 22 23 24 25 26
27
28 29
30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42
231
tarih iinde ankara
43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56
57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92
Sachihiro Omura, a.g.m., (1995), s. 218. Sachihiro Omura, a.g.m., (1995), s. 229. David French ve dier, a.g.e., s. 30. Sachihiro Omura, a.g.m., (1993), s. 372; Bilge Umar, a.g.e., (1993), s. 640. David French ve dier, a.g.e., s. 30. Sachihiro, Omura, a.g.m., (1997), s. 251. Afif Erzen, a.g.e., (1946), s. 26. Sachihiro Omura, a.g.m., (1996), s. 246. Burhan Tezcan, 1964 Koumbeli Kazs (Koumbeli Excavation in 1964), Orta Dou Teknik niversitesi Arkeoloji Yay., Ankara, 1966. Dou Mermerci, Oyaca Kasabas Klhyk 1992 Kurtarma Kazs, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1992 Yll, Ankara, 1993, s. 5. Hayri Ertem, 1990 Yl Yaz Aylarnda Ankara Glba ve Haymana le Snrlar inde Gerekletirilen Sath Aratrmalar , 9. Aratrma Sonular Toplants, Kltr Bakanl Antlar Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1992, s. 587. Sachihiro Omura, a.g.m., (1996), s. 246-47. David French ve dier, a.g.e., s. 24. Mehmetik Kutkam, Yenimahalle-Demetevler Yumurtatepe Tmls 1986 Kazs, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1986 Yll, Ankara, 1987, s. 24-29; Yenimahalle-Demetevler Yumurtatepe Tmls 1987 Kazs, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1987 Yll, Ankara, 1988, s. 12-18. Ekrem Akurgal, a.g.e., (1998), s. 55, 69. lhan Temizsoy ve dier haz., a.g.e., s. 81-83. David French ve dier, a.g.e., s. 35. David French ve dier, a.g.e., s.35. Sachihiro Omura, a.g.m., (1997), s. 249. Remzi Ouz Ark, a.g.m., (1939), s. 27-42. Hans Henning von der Osten, Discoveries in Anatolia 1930-31, The Oriental Institute of The University of Chicago Oriental Institute Comunications No.14. N.Can Glekli, a.g.e., (1948), s.78-79; lhan Temizsoy-Stephen Lumbsden, Gvurkalesi: The 1998 Season, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1998 Yll, Ankara, 1999, s. 53-86. Sachihiro Omura, a.g.m., (1996), s. 246-47. Hayri Ertem, a.g.m., (1992), s. 586-7. Dou Mermerci, a.g.m., (1993), s. 5. Hayri Ertem, a.g.m., (1992), s. 587. N. Can Glekli, a.g.e., (1948), s. 34-40. Veli Sevin, Frygler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, C. 2, Grsel Yay., stanbul, 1982, s. 230-44. Hasan Tahsin Uanku, Ana Tanra Kybelenin ve Kral Midasn lkesi Phrygia, Kltr Rehberi, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 2002, s. 15. Strabon, Antik Anadolu Corafyas (Geographika: XII-XIII-XIV), ev. Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul, 1993, s. 48. Hasan Tahsin Uanku, a.g.e., (2002), s.260; Vedat dil, a.g.e., (1993), s. 90-97. Hasan Tahsin Uanku, a.g.e., (2002), s. 25; lhan Temizsoy ve dier haz., a.g.e., s. 80. Veli Sevin, a.g.m., (1982), s. 235. Ekrem Akurgal, a.g.e., (1998), s. 283. Hasan Tahsin Uanku, a.g.e., (2002), s. 25-26. Hasan Tahsin Uanku, a.g.e., (2002), s. 25-27; lhan Temizsoy ve dier haz., a.g.e., s. 81. Sevim Bulu, lkada Ankara. Ankara, Cilt:1. Say:2, Ankara, 1991, s.13-28. Hasan Tahsin Uanku, a.g.e., (2002), s. 29. Sevim Bulu, a.g.m., (1991), s. 20. Sevim Bulu, a.g.m., (1991), s. 21. Sevim Bulu, a.g.m., (1991), s. 14 Tahsin zg-Mahmut Akok, Trk Tarih Kurumu Adna Ant-Kabir Alannda Yaplan Tmls Kazlar, Belleten, C. 11, S. 41, Ankara, 1947, s. 27-56. Sevim Bulu, a.g.m., (1991), s.22. Sevim Bulu, a.g.m., (1991), s. 22. Hasan Tahsin Uanku, a.g.e., (2002), s. 33, 40. Vedat dil, a.g.e., (1993), s. 99. Hasan Tahsin Uanku, a.g.e., (2002), s. 33, 137. Hasan Tahsin Uanku, a.g.e., (2002), s. 266-267. Veli Sevin, Lydyallar, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, C. 2, Grsel Yaynlar, stanbul, 1982, s. 252. Veli Sevin, Anadolunun Tarihi Corafyas I, Ankara, 2001, s. 176.
232
tarih iinde ankara
93 N. Can Glekli, a.g.e., (1948), s. 41. 94 Veli Sevin, Anadoluda Pers Egemenlii, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi 2, Grsel Yay., stanbul, 1982, s. 268. 95 Ekrem Akurgal, a.g.e., (1998), s. 338. 96 Hasan Tahsin Uanku, a.g.e., (2002), s. 276. 97 Ekrem Akurgal, a.g.e., (1998), s. 339; Hasan Tahsin Uanku, a.g.e., (2002). s. 262. 98 W. M. Ramsay, Anadolunun Tarihi Corafyas, ev. Mihri Pekta. Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1960, s. 29. 99 Afif Erzen, a.g.e., (1946), s. 32. 100 Vedat dil, a.g.e., (1993), s. 11. 101 N. Can Glekli, a.g.e., (1948), s. 41. 102 Mehmet zsait, Anadoluda Hellenistik Dnem, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi 2, Grsel Yay., stanbul, 1982, s. 286. 103 N. Can Glekli, a.g.e., (1948), s. 41. 104 Ekrem Akurgal, a.g.e., (1998), s. 342. 105 Levent Egemen Vardar, Galatia Blgesi Kaleleri/Yerlemeleri Yzey Aratrmas: Ankara li 1997, 16. Aratrma Sonular Toplants 1, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1999, s. 288. 106 Levent Egemen Vardar, Galatia Blgesi Kaleleri/Yerlemeleri Yzey Aratrmas: Ankara li 1996, 15. Aratrma Sonular Toplants 1, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1998, s. 249-250. 107 Strabon, a.g.e. (1993), s. 48. 108 Levent Egemen Vardar, Galatia Blgesi Kaleleri/Yerlemeleri Yzey Aratrmas: Ankara li 1999, 18. Aratrma Sonular Toplants 1, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 2001, s. 238. 109 N. Can Glekli, a.g.e., (1948), s.40-41. 110 Veli Sevin, a.g.e. (2001), s. 219. 111 Mehmet Ali Kaya, Ankyra (Ankara) ve Galatlar, Kebike, S. 9, Ankara, 2000, s. 77-95. 112 N. Can Glekli, a.g.e., (1948), s. 100. 113 Levent Egemen Vardar, a.g.m., (1998), s. 257. 114 Tahsin Saati, Karalar Kazs 1986, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1986 Yll, Ankara, 1987, s. 30-33. 115 Levent Egemen Vardar, a.g.m., (1998), s. 263. 116 Mitchell, Stephen, Blucum and Peium : The Galatian Forts of King Deiotarus, Anatolian Studies, S. 24, Ankara, 1974, s. 61-64; Levent Egemen Vardar, a.g.m., (1998), s. 254. 117 Levent Egemen Vardar, a.g.m., (1998), s. 248. 118 Levent Egemen Vardar, a.g.m., (1998), s. 250. 119 Levent Egemen Vardar, a.g.m., (1998), s. 247. 120 W. M. Ramsay, a.g.e., (1960), s. 268. 121 Bilge Umar, a.g.e., (1993), s.122. 122 Strabon, a.g.e. (1993), s. 49. 123 Sachihiro Omura, a.g.m., (1995), s. 223. 124 Hseyin Karaduman, 1986 Ylnda Ankara evresinde Yaplan Yzey Aratrmalar, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1986 Yll, Ankara, 1987, s. 38. 125 Levent Egemen Vardar, a.g.m., (1998), s. 258-59. 126 Levent Egemen Vardar, a.g.m., (1999), s. 256. 127 Suavi Aydn v.d., a.g.e.,(2005), s. 88. 128 Ernest Mamboury, Ankara: Guide Touristique, stanbul, 1933, s. 61. 129 N. Can Glekli, a.g.e., (1948), s. 43. 130 Vedat dil, a.g.e., (1993), s. 13. 131 Afif Erzen, a.g.e., (1946), s. 95-100. 132 Melih Arslan, Anadolu Medeniyetleri Mzesi Sikke Seksiyonundaki Roma Devri Ankyra ehir Sikkeleri, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1988 Yll, Ankara, 1989, s. 42; Anadolu Medeniyetleri Mzesinde Bulunan Phrygia ve Galatia ehir Sikkeleri, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1989 Yll, Ankara, 1990, s. 144-75. 133 Ekrem Akurgal, Augustus Tapna ve Yaztlar Kraliesi, Ankara Dergisi, C. 1, S. 1, Ankara, 1990, s. 16-35. 134 Hamit Dereli, Ankara Ant, (Remzi Ouz Arkn incelemesiyle) MEB Yay.; Mkerrem Anabolu, Kk Asyada Bulunan mparator Tapnaklar, Anadolu Sanat Aratrmalar 2, stanbul, 1970, s. 33. 135 N. Can Glekli, a.g.e., (1948), s. 91-97; Afif Erzen, a.g.e., (1946), s.93-94. 136 Mahmut Akok, Ankara ehrinde Roma Hamam, Trk Arkeoloji Dergisi, S. 17/1, Ankara, 1969, s. 5-13. 137 N. Can Glekli, a.g.e., (1948), s. 82-83.
233
tarih iinde ankara
138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161
162 163 164
165 166 167 168 169
170 171 172 173
174 175 176 177 178 179 180
181 182
Vedat dil, a.g.e., (1993), s. 20-22. Nezih Fratl, Ankarann lk adaki Su Tesisat, Belleten, S. 15, Ankara, 1951, s. 340-359. N. Can Glekli, a.g.e., (1948), s. 82. S. Bulu, a.g.m., s. 26. nci Bayburtluolu, Tiyatro Kazs, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1986 Yll, Ankara, 1987, s. 10. nci Bayburtluolu, a.g.m., (1987), s. 15. nci Bayburtluolu, a.g.m., (1987), s. 16. Vedat dil, a.g.e., (1993), s. 24; N. Can Glekli, a.g.e., (1948), s. 107. Hans Dernschwam, stanbul ve Anadoluya Seyahat Gnl, ev. Yaar nen, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1987, s. 255. N. Can Glekli, a.g.e., (1948), s. 98-106. Vedat dil, a.g.e., (1993), s. 25-26. Afif Erzen, a.g.e., (1946), s. 94-95. lhan Temizsoy ve dier, Ulus Kazs 1995, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1995 Yll, Ankara, 1996, s. 7-36. lhan Temizsoy-Halil Demirdelen, Balgat Roma Mezar, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1998 Yll, Ankara, 1999, s. 24-52. Bilge Umar, a.g.e., (1993), s. 122. Sachihiro Omura, a.g.m., (1994), s. 322. Sachihiro Omura, a.g.m., (1995), s. 221-222. Sachihiro Omura. a.g.m., (1997), s. 251. Bilge Umar, a.g.e., (1993), s. 66. W. M. Ramsay, a.g.e., (1960), s. 266. Bilge Umar, a.g.e., (1993), s. 640. Sachihiro Omura, a.g.m., (1993), s. 372. Sachihiro Omura, a.g.m., (1995), s. 255. I. W. Macpherson, Roman Roads and Milestones of Galatia, Anatolian Studies, 4, 1954. s. 11-20; David French, Roman, Late Roman and Byzantine nscriptions of Ankara, Turkish Rebublic Ministry of Culture and Tourism, Ankara, 2003. Suavi Aydn ve dier, a.g.e., (2005), s. 97. Suavi Aydn ve dier, a.g.e., (2005), s. 97. Suavi Aydn ve dier, a.g.e., (2005), s. 97; Suna Gven, Bir Roma Eyaletinin Evrim Srecinde Galatia ve Ancyra. Tarih inde Ankara II (Aralk 1998 Seminer Bildirileri), ODT Mimarlk Fakltesi, Ankara: 2001, s.109-22. Afif Erzen, a.g.e., (1946), s. 31. Semavi Eyice, Bizans Dnemi Ankaras, Ankara Konumalar, Mimarlar Odas Ankara ubesi Yay., Ankara, 1992, s. 22. Semavi Eyice, a.g.m., (1992), s. 23. Semavi Eyice, a.g.m., (1992), s. 24. Semavi Eyice, a.g.m., (1992), s. 24. Semavi Eyice, Ankarann Kaybolan Bir Eski Eseri, Ankara Dergisi, C. 1, S. 2, Ankara; 1991, s. 5-12; Bizans Dnemi Ankaras, Ankara Konumalar, Mimarlar Odas Ankara ubesi Yay., Ankara, 1992, s. 19-32. Semavi Eyice, a.g.m., (1992), s. 24. Semavi Eyice, a.g.m., (1992), s. 26. Semavi Eyice, a.g.m., (1992), s. 27. Hamit Zbeyr Koay, Ogst (Augustus) Mabedi Hac Bayram Camii ve Trbesi Klavuzu, Maarif Basmevi, Ankara, 1956; Ankara Augustus Mabedi Kazs, Anatolia Anadolu, S. 2, Ankara, 1957, s. 133-35. Semavi Eyice, a.g.m., (1991), s. 5-12. Mahmut Akok-Necdet Pene, Ankara stasyonunda Bulunan Bizans Devri Mezarnn Nakli. Belleten, Cilt: 5. Say: 20, s. 617-22. Semavi Eyice , P. Gaillaume de Jerphanion ve Ankara Kalesi, Ankara Dergisi, cilt: 2. say: 5, Ankara, 1993, s. 9-32. Semavi Eyice, a.g.m., (1993), s. 13. Semavi Eyice, a.g.m., (1992), s. 24. enay ve Andreas Schachner, Ankara ve Yakn evresinin Anadolu Arkeolojisindeki Yeri, Ankara Dergisi, C. 2, S. 5, Ankara, 1993, s. 73-82. Sachihiro Omura, 1990 Yl Orta Anadoluda Yrtlen Yzey Aratrmalar, 9. Aratrma Sonular Toplants, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1992, s. 541- 553. In Demirkent, Bizans, TDV slam Ansiklopedisi, C. 6, stanbul, 1992, s. 230-243. Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, a Yay., C. 2, s. 283-432;
234
tarih iinde ankara
183 Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, a Yay., C. 3, s. 283-432; erare Yetkin, Abbasiler, TDV slam Ansiklopedisi, C. 1, stanbul, 1988, s. 31-56. 184 Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, Boazii Yay., stanbul, 2002, s. 21-44; Sargon Erdem-Abdlkerim zaydn, Ankara, TDV slam Ansiklopedisi, C. 3, stanbul, 1991, s. 201-204 185 Osman Turan, a.g.e., s. 53-82. 186 Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler ), Ankara, 1972, s. XIII. 187 Faruk Smer, a.g.e., (1972), s. 423-460. 188 Osman Turan, a.g.e., s. 112-196; Sargon Erdem-Abdlkerim zaydn, a.g.e., s. 201-204 189 Osman Turan, a.g.e.; Sargon Erdem-Abdlkerim zaydn, a.g.e., s. 201-204 190 Osman Turan, a.g.e.; Sargon Erdem-Abdlkerim zaydn, a.g.e., s. 201-204; 191 Osman Turan, a.g.e., s. 21-44; Sargon Erdem-Abdlkerim zaydn, a.g.e., s. 201-204. 192 Osman Turan, a.g.e., s. 21-44; Sargon Erdem-Abdlkerim zaydn, a.g.e., s. 201-204. 193 Mbarek Galip, Ankara II, stanbul, 1341, s. 7. 194 Bahattin gel ,Seluklu Devri Anadolu Aa ilii Notlar, Yllk Aratrmalar Dergisi, I, Ankara 1957,s. s. 204. 195 .Hakk Konyal, Ankara Camileri, Vakflar Genel Mdrl Yay., Ankara 1978, s. 25. 196 Abdlkerim Erdoan, Unutulan ehir Ankara, Aka Yay., Ankara, 2004, s. 136. 197 .H. Konyal, a.g.e., s. 25. 198 B. gel, a.g.e., s. 206. 199 Abdlhamit Tfekiolu, Erken Dnem Osmanl Mimarisinde Yaz, Ankara, 2001, s. 32. 200 Zeki Oral, Anadoluda Sanat Deeri Olan Ahap Minberler, Kitabeleri ve Tariheleri, Vakflar Dergisi, S. V, Ankara 1962, s. 34 201 E. Hakk Ayverdi, Osmanl Mimarisinde elebi ve II. Murad Devri, C. II, stanbul, l972, s. 231. 202 VGMA, 06.01.01/7 nolu dosya. 203 VGMA, 592 numaral defter, s. 49, sra 45. 204 Ozan Sad, Bir Zamanlar Ankara, Ankara 1991, s. 49; .Hakk Konyal, a.g.e., s. 65. 205 zer Ergen,XVII.yzyln Balarnda Ankarann Yerleim Durumu zerine Baz Bilgiler, Osmanl Aratrmalar I, stanbul, 1980, s. 101. 206 . Ergen, a.g.m., s. 100. 207 B. gel, a.g.m., s. 208, 211. 208 Zeki Oral, a.g.m., (1962), s. 63: Germiyan beyi Yakub bin Aliir 1300 ylnda Ankaraya da hakim olmutur. Bkz. M. etin Varlk, Germiyanoullar Tarihi, (1300-1429), Ankara, 1974, s. 31. 209 B. gel, a.g.m., s. 208. 210 Z. Oral, a.g.m., s. 53; M. Galip, Ankara II, s. 9. 211 Engl Uurlu, Ankara Kzlbey Camii Minberi, Trk Etnoafya Dergisi, X-1967, Ankara, 1968, s. 77. 212 G. ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara, 1988, s. 117. 213 Ankara Etnorafya Mzesi 11972 sayl envanter kayd. 214 O. Sad, a.g.e., s 49; Konyal, a.g.e., s. 65. 215 .Hakk Konyal, Ankara Camileri, Ankara, 1978, s. 18 . 216 mr Bakrer, On ve Ondrdnc Yzyllarda Anadolu Mihraplar, Ankara, 1976, s. 198. 217 Gnl ney, Ankara Aslanhane Camii, Ankara, 1980, s. 6. 218 Gnl ney, Ankarada Trk Devri Yaplar, Ankara, 1971, s. 23. 219 G. ney, a.g.e., (1971), s. 24. 220 VGMA, 224 nolu defter, 1680 sra; Muallim Cevdet, Zeyl-i al Fasll el ahiyyetil Feteynit Trkiye F Rhlet-i bni Batuta, stanbul, 1932, s. 232. 221 Hseyin nar-Osman Gmc, Osmanldan Cumhuriyete ubuk Kazas, Ankara, 2002, s. 233. 222 Ahmet zkln ve dierleri, 438 sayl Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri, (Tpk basm) Ankara 1994. s. 388. 223 Zeki Oral, Ahi erafeddin Trbesi, Milletleraras Birinci Trk Sanatlar Kongresi, Ankara 1962, s. 308. Yazda Trbeye ait lhid ve ahap sandukann yazlar yer alr. 224 Z. Oral, a.g.m., s. 309. 225 Z. Oral, a.g.m., s. 310. 226 Z. Oral, a.g.m., s. 307. 227 Z. Oral, a.g.m., s. 308. 228 O.Cezmi Tuncer, Anadolu Kmbetleri 2. Beylikler ve Osmanl Dnemi, Ankara, 1991; VGMA, 06.01./l nolu dosya. 229 . H. Konyal, a.g.e., s. 54. 230 B. gel, a.g.m., s. 203, ekil: II. 231 M. Cevdet, a.g.e., s. 236. 232 Y. Akyurt, a.g.e., s. 57. 233 Zeki Snmez, Anadolu Trk-slam Mimarisinde Sanatlar, Ankara, 1989, s. 235.
235
tarih iinde ankara
234 235 236 237 238 239 240 241 242 243
244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286
G. ney, a.g.m., (1971), s. 159. A.zkln v.d, a.g.e., s. 363. Rza Reman, ifal Sular Kullanma lmi Balneologi, stanbul, 1949, s. 177. R. Reman, a.g.e, s.177. Nazmi Sevgen, Anadolu Kaleleri, Ankara, 1965, s.54. Y. Akyurt, a.g.e., s. 1. N. Sevgen, a.g.e., s. 55. Ernest Mambury, The Guide Touristique Ankara, Ankara, 1933, s.157; . Ergen, a.g.m., s. 99. Ziya Kazc, Ahilik, TDV slam Ansiklopedisi, C. 1, stanbul, 1988, s. 540-541. Halen V.G.M. Arivi 1907-239 numarada kaytl ecere konusunda Bak: Zeki Oral, Ahi erafeddin Trbesi, Milletleraras Birinci Trk Sanatlar Kongresi, Ankara, 1962, s. 308. Daha nce Ahi erefeddin Camiinde iken bir ara stanbua gnderilen bu ecere, halen Vakflar Genel Mdrl Arivinde bulunmaktadr. 12,21 m. uzunluunda 0.21 m. geniliindedir. Saman aharl kt zerine blm balan ve asl isimler sls, dier isim ve blgiler nesih ile yazlm dna mumlu bez yaptrlmtr. Z.Oral, a.g.m., s. 317-321. Ziya Kazc, a.g.m., s. 541. Yurt Ansiklopedisi, s. 533-34. Mustafa Kara, Tekke ve Zaviyeler, stanbul, 1977, s. 41. A.Yaar Ocak, Zaviyeler, Vakflar Dergisi, S. XII, Ankara, 1979, s. 248, 264. Muallim Cevdet, a.g.e., s. 228. VGMA, 06.0101/1 A. zkln vd, a.g.e, s. 364,366. VGMA, 224 nolu defter, 1680 sra; M. Cevdet, a.g.e., s. 232. A. zkln vd, a.g.e, s. 366. M. Cevdet, a.g.e., s. 239. A. zkln vd, a.g.e., s. 388. M. Cevdet, a.g.e., s. 234. Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul, 1978, s. 182. Kemal Gde, Eretnallar, Ankara, 1994, s. 37. Y. Akyurt, a.g.e., s. 2. K.Gde, a.g.e., s. 44. Baz tarihiler tarafndan Osmanl Devletinin imparatorluk olarak isimlendirmeleri yanltr. nk Osmanl belgelerinde imparatorluk ifadesi kullanlmaz. M. etin Varlk, a.g.e., s. 31. Zeki Oral, Anadoluda Sanat Deeri Olan Ahap Minberler, Kitabeleri ve Tariheleri, Vakflar Dergisi, S. V, Ankara, 1962, s. 63. Abdulkerim Erdoan, a.g.e., s. 136. Osman Turan, Trkiye Seluklular Tarihi, s. Rfat zdemir, XIX. Yzyln lk Yarsnda Ankara, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1998, s. 52. M. Galip, a.g.e., C.I. s. 50; G. ney, a.g.e., (1971), s. 82. VGMA, 060101/12 nolu dosya. Caminin mevcut eklini orijinal mi yoksa bir onarm srasnda m aldn tahmin etmek zordur. Erdem Ycel, Ahi Elvan Camii Pencere Kapaklar, Sanat Tarihi Yll VII, stanbul, 1977, s. 165-176. A. Tfekiolu, a.g.e., s. 106. E.H. Ayverdi, Osmanl Mimarisinin lk Devri, C.I, stanbul, 1966, s.223. G. ney, a.g.e., (1971), s. 28; Yldz Demiriz, Erken Devir Osmanl Mimarisinde Ssleme, C.I, stanbul, 1979, s. 173. VGMA, 06.01.01/4 nolu dosya. G. ney, a.g.e., (1971), s. 41. A. Tfekiolu, a.g.e., s. 76. Y. Demiriz, a.g.e., s. 213. .H. Konyal, a.g.e., s. 63. G. ney, a.g.e., (1971), s. 39. A. zkln v.d, a.g.e., s. 360. Ylmaz nge, Emzikli Sebiller, Lale, Yl. 1, S. l, Temmuz, 1982, s. 15. .H. Konyal, a.g.e., s. 76. Y. Demiriz, a.g.e., s. 218. G. ney, a.g.e., (1971), s. 35; Trkiyede Vakf Abideler ve Eski Eserler, C. I, Vakflar Genel Mdrl Yay., Ankara, 1983, s. 426. VGMA, 060101/25 nolu dosya. A. zkln v.d, a.g.e., s. 360. VGMA., 06.01.01/46 nolu dosya.
236
tarih iinde ankara
287 G. ney, a.g.e., (1971), s. 31. 288 M. Z.Oral, a.g.e., 319 289 A. Nezihi Turan, Yabanabad Tarihini Ararken, Ankara, 1998, s. 61den (TD 558, s. 95b); . Ergen, a.g.e., s. 23, mescidi XIV-XV. yzyla tarihlendirir. H. nar, Yabanbad Vakflar, s. 467-468 mescidi XIV-XV. yzyla tarihlendirir. 290 G. ney, a.g.e., (1971), s. 36. 291 G. ney, a.g.e., (1971), s. 37. 292 H.Cevri Aslangil, Kalecikin Tarihi, Basm yeri ve yl yok, s. 15. 293 VGMA., 06.07.02/1 nolu dosya. 294 Mbarek Galip, Anadolu Trk Asar ve Mahkukt Tetebbutna Esas ANKARA, Birinci Ksm, stanbul, 1341, s.14, Lev: 5 295 Al Klc, Trkiyedeki XIV-XV. yzyllara Ait Baldeken Tarz Denen Trbeler, (A.. Sos. Bil. Enst. Baslmam Yksek Lisans Tezi) Ankara, 1992, s. 80. 296 Trbedeki zarif ve ince ta iilii erken Osmanl mimari eserlerindeki sslemelere benzemektedir. 297 M. Cevdet , a.g.e., s. 251; VGMA, 2/2 nolu defter, 686. sra. 298 O.Cezmi Tuncer, Anadolu Kmbetleri 2, Ankara, 1991, s. 39.
299 Yaar ener, Beypazar,Tarihte ve Bugn, Ankara, 1997, s. 19.
237
tarih iinde ankara
KAYNAKLAR
Acun, Hakk, 11 nci Uluslararas Trk Sanatlar Kongresine sunulan bildiri, Utrecht, 1999. Akok, Mahmut Pene, Necdet, Ankara stasyonunda Bulunan Bizans Devri Mezarnn Nakli. Belleten, Cilt: 5. Say: 20. Akok, Mahmut, Ankara ehrinde Roma Hamam, Trk Arkeoloji Dergisi, S. 17/1, Ankara, 1969. Aktre, Sevgi, Anadoluda Bronz a Kentleri, stanbul, 1994. Akurgal, Ekrem, Augustus Tapna ve Yaztlar Kraliesi, Ankara Dergisi, C. 1, S. 1, Ankara, 1990; Anadolu Kltr Tarihi, Ankara, 1998. Ankara Etnorafya Mzesi 11972 sayl envanter kayd. Ark, Remzi Ouz, 1942de Trk Tarih Kurumu Adna Yaplan Bitik Kazs ve Hatay Tetkikleri Hakknda Ksa Rapor, Belleten, C. 8, S. 30, Ankara, 1944; Anadolunun En Garp Eti stasyonu Karaolan Hy, Belleten, C. 3, S. 9. Ankara, 1939. Arslan, Melih, Anadolu Medeniyetleri Mzesi Sikke Seksiyonundaki Roma Devri Ankyra ehir Sikkeleri, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1988 Yll, Ankara, 1989; Anadolu Medeniyetleri Mzesinde Bulunan Phrygia ve Galatia ehir Sikkeleri, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1989 Yll, Ankara, 1990. Aslangil, H.Cevri Kalecikin Tarihi, Basm yeri ve yl yok. Aydn, Suavi-Emirolu, Kudret-Trkolu, mer-zsoy, D. Ergi, Kk Asyann Bin Yz: Ankara, Dost Kitapevi Yay., Ankara, 2005. Ayverdi, Ekrem Hakk, Osmanl Mimarisinin lk Devri, C.I, stanbul, 1966; Osmanl Mimarisinde elebi ve II. Murad Devri, C. II, stanbul, l972. Bakrer, mr, On ve Ondrdnc Yzyllarda Anadolu Mihraplar, Ankara, 1976. Bayburtluolu, nci, Tiyatro Kazs, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1986 Yll, Ankara, 1987. Bulu, Sevim, lkada Ankara. Ankara, Cilt:1. Say:2, Ankara, 1991. nar, Hseyin - Gmc, Osman, Osmanldan Cumhuriyete ubuk Kazas, Ankara, 2002. nar, Hseyin, Osmanllar Zamannda Yabanabad Kazasnda Kurulmu Vakflar, Tarihte ve Gnmzde Kzlcahamam ve amldere Yresi, Ankara, 1997. David French ve dier, Ankara: Ankara Turizmi, Eski Eserleri ve Mzeleri Sevenler Dernei Yay., Ankara, tarihsiz, s.24. David French, Roman, Late Roman and Byzantine nscriptions of Ankara, Turkish Rebublic Ministry of Culture and Tourism, Ankara, 2003. Demiriz, Yldz, Erken Devir Osmanl Mimarisinde Ssleme, C.I, stanbul, 1979. Demirkent, In, Bizans, TDV slam Ansiklopedisi, C. 6, stanbul, 1992. Dereli, Hamit, Ankara Ant, (Remzi Ouz Arkn incelemesiyle) MEB Yay.; Mkerrem Anabolu, Kk Asyada Bulunan mparator Tapnaklar, Anadolu Sanat Aratrmalar 2, stanbul, 1970. Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, a Yayn. Erdem, Sargon zaydn, Abdlkerim, Ankara, TDV slam Ansiklopedisi, C. 3, stanbul, 1991. Erdoan, Abdlkerim, Unutulan ehir Ankara, Aka Yay., Ankara, 2004, s. 136. Ernest Mamboury, Ankara: Guide Touristique, stanbul, 1933; The Guide Touristique Ankara, Ankara, 1933. Ertem, Hayri, 1990 Yl Yaz Aylarnda Ankara Glba ve Haymana le Snrlar inde Gerekletirilen Sath Aratrmalar , 9. Aratrma Sonular Toplants, Kltr Bakanl Antlar Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1992. Erzen, Afif, lkada Ankara, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1946. Evliya elebi, Seyahatname, C. II, stanbul, 1999. Eyice, Semavi, Bizans Dnemi Ankaras, Ankara Konumalar, Mimarlar Odas Ankara ubesi Yay., Ankara, 1992. Ankarann Kaybolan Bir Eski Eseri, Ankara Dergisi, C. 1, S. 2, Ankara; 1991; Bizans Dnemi Ankaras, Ankara Konumalar, Mimarlar Odas Ankara ubesi Yay., Ankara, 1992; P. Gaillaume de Jerphanion ve Ankara Kalesi, Ankara Dergisi, cilt: 2. say: 5, Ankara, 1993. Fratl, Nezih, Ankarann lk adaki Su Tesisat, Belleten, S. 15, Ankara, 1951.. Gde, Kemal, Eretnallar, Ankara, 1994. Glekli, N. Can, Ankara: Tarih-Arkeoloji, Dou Matbaas, Ankara, 1948. Gven, Suna, Bir Roma Eyaletinin Evrim Srecinde Galatia ve Ancyra. Tarih inde Ankara II (Aralk 1998 Seminer Bildirileri), ODT Mimarlk Fakltesi, Ankara: 2001. Hans Dernschwam, stanbul ve Anadoluya Seyahat Gnl, ev. Yaar nen, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1987. Hans Henning von der Osten, Discoveries in Anatolia 1930-31, The Oriental Institute of The University of Chicago Oriental Institute Comunications No.14. Harmankaya, Sava Tannd, Ouz, TAY-Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri-1: Paleolitik / Epipaleolitik, Ege Yay., stanbul, 1996.
238
tarih iinde ankara
I. W. Macpherson, Roman Roads and Milestones of Galatia, Anatolian Studies, 4, 1954. dil, Vedat, Ankara: Tarihi Yerler ve Mzeler, Net Turistik Yaynlar, Ankara, 1993. Kansu, evket Aziz, Trk Tarih Kurumu Tarafndan Yaplan Etiyokuu Hafriyat Raporu (1937), Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1940. Kara, Mustafa, Tekke ve Zaviyeler, stanbul, 1977. Karaduman, Hseyin, 1986 Ylnda Ankara evresinde Yaplan Yzey Aratrmalar, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1986 Yll, Ankara, 1987. Kaya, Mehmet Ali, Ankyra (Ankara) ve Galatlar, Kebike, S. 9, Ankara, 2000. Kazc, Ziya, Ahilik, TDV slam Ansiklopedisi, C. 1, stanbul, 1988. Klc, Ali, Trkiyedeki XIV-XV. yzyllara Ait Baldeken Tarz Denen Trbeler, (A.. Sos. Bil. Enst. Baslmam Yksek Lisans Tezi) Ankara, 1992. Konyal, brahim Hakk, Ankara Camileri, Vakflar Genel Mdrl Yay., Ankara 1978. Koay, Hamit Zbeyr, Trkiye Cumhuriyeti Vekaletince Yaptrlan Ahlatlbel Hafriyat, Trk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi, S. 2, Ankara, 1934. Koay, Hamit Zbeyr, Ankara Budun Bilgisi, Ankara Halkevi Dil-Tarih-Edebiyat ubesi Neriyat, Ankara, 1935; Ogst (Augustus) Mabedi Hac Bayram Camii ve Trbesi Klavuzu, Maarif Basmevi, Ankara, 1956; Ankara Augustus Mabedi Kazs, Anatolia Anadolu, S. 2, Ankara, 1957. Kutkam, Mehmetik, Yenimahalle-Demetevler Yumurtatepe Tmls 1986 Kazs, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1986 Yll, Ankara, 1987; Yenimahalle-Demetevler Yumurtatepe Tmls 1987 Kazs, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1987 Yll, Ankara, 1988. Mermerci, Dou, Oyaca Kasabas Klhyk 1992 Kurtarma Kazs, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1992 Yll, Ankara, 1993. Mitchell, Stephen, Blucum and Peium : The Galatian Forts of King Deiotarus, Anatolian Studies, S. 24, Ankara, 1974. Muallim Cevdet, Zeyl-i al Fasll el ahiyyetil Feteynit Trkiye F Rhlet-i bni Batuta, stanbul, 1932. Mbarek Galip, Anadolu Trk Asar ve Mahkukt Tetebbutna Esas ANKARA, Birinci Ksm, stanbul, 1341; Ankara II, stanbul, 1341. Ocak, Ahmet Yaar, Zaviyeler, Vakflar Dergisi, S. XII, Ankara, 1979. Oral, Zeki, Ahi erafeddin Trbesi, Milletleraras Birinci Trk Sanatlar Kongresi, Ankara 1962; Anadoluda Sanat Deeri Olan Ahap Minberler, Kitabeleri ve Tariheleri, Vakflar Dergisi, S. V, Ankara, 1962. Ozan, Sad, Bir Zamanlar Ankara, Ankara 1991. gel, Bahattin, Seluklu Devri Anadolu Aa ilii Notlar, Yllk Aratrmalar Dergisi, I, Ankara 1957. ney, Gnl, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara, 1988; Ankara Aslanhane Camii, Ankara, 1980; Ankarada Trk Devri Yaplar, Ankara, 1971. nge, Ylmaz, Emzikli Sebiller, Lale, Yl. 1, S. l, Temmuz, 1982. zdemir, Rfat, XIX. Yzyln lk Yarsnda Ankara, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1998. zdoan, Mehmet, Adm Adm Yerleik Yaam Mezolitik a, Arkeo Atlas, S. 1, stanbul, 2002. zer, Ergen, XVII.yzyln Balarnda Ankarann Yerleim Durumu zerine Baz Bilgiler, Osmanl Aratrmalar I, stanbul, 1980. zg, Tahsin - Akok, Mahmut, Trk Tarih Kurumu Adna Ant-Kabir Alannda Yaplan Tmls Kazlar, Belleten, C. 11, S. 41, Ankara, 1947. zkln, Ahmet ve dierleri, 438 sayl Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri, (Tpk basm) Ankara 1994. zsait, Mehmet, Anadoluda Hellenistik Dnem, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi 2, Grsel Yay., stanbul, 1982. Reman, Rza, ifal Sular Kullanma lmi Balneologi, stanbul, 1949. Saati, Tahsin, Karalar Kazs 1986, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1986 Yll, Ankara, 1987. Sachihiro Omura, 1990 Yl Orta Anadoluda Yrtlen Yzey Aratrmalar, 9. Aratrma Sonular Toplants, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1992; 1991 Yl Anadoluda Yrtlen Yzey Aratrmalar, 10. Aratrma Sonular Toplants, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1993; 1992 Yl Anadoluda Yrtlen Yzey Aratrmalar, 11. Aratrma Sonular Toplants, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1994; 1993 Yl Orta Anadoluda Yrtlen Yzey Aratrmalar, 12. Aratrma Sonular Toplants, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1995; 1994 Yl Orta Anadoluda Yrtlen Yzey Aratrmalar, 13. Aratrma Sonular Toplants, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1996; 1995 Yl Anadoluda Yrtlen Yzey Aratrmalar, 14. Aratrma Sonular Toplants II, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1997. Sevgen, Nazmi, Anadolu Kaleleri, Ankara, 1965. Sevin, Veli, Frygler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, C. 2, Grsel Yay., stanbul, 1982;
239
tarih iinde ankara
Lydyallar, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, C. 2, Grsel Yaynlar, stanbul, 1982; Anadolunun Tarihi Corafyas I, Ankara, 2001; Anadoluda Pers Egemenlii, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi 2, Grsel Yay., stanbul, 1982. Snmez, Zeki, Anadolu Trk-slam Mimarisinde Sanatlar, Ankara, 1989. Strabon, Antik Anadolu Corafyas (Geographika: XII-XIII-XIV), ev. Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul, 1993. Smer, Faruk, Ouzlar (Trkmenler ), Ankara, 1972. enay ve Andreas Schachner, Ankara ve Yakn evresinin Anadolu Arkeolojisindeki Yeri, Ankara Dergisi, C. 2, S. 5, Ankara, 1993. ener, Yaar, Beypazar,Tarihte ve Bugn, Ankara, 1997. Temizsoy, lhan Demirdelen, Halil, Balgat Roma Mezar, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1998 Yll, Ankara, 1999. Temizsoy, lhan -Stephen Lumbsden, Gvurkalesi: The 1998 Season, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1998 Yll, Ankara, 1999. Temizsoy, lhan ve dier haz., Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Dnmez Ofset, Ankara, tarihsiz. Temizsoy, lhan ve dier, Ulus Kazs 1995, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1995 Yll, Ankara, 1996. Tezcan, Burhan, 1964 Koumbeli Kazs (Koumbeli Excavation in 1964), Orta Dou Teknik niversitesi Arkeoloji Yay., Ankara, 1966. Tuncer, Orhan Cezmi, Anadolu Kmbetleri 2. Beylikler ve Osmanl Dnemi, Ankara, 1991. Turan, A. Nezihi, Yabanabad Tarihini Ararken, Ankara, 1998. Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, Boazii Yay., stanbul, 2002; Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul, 1978; Trkiye Seluklular Tarihi. Tfekiolu, Abdlhamit, Erken Dnem Osmanl Mimarisinde Yaz, Ankara, 2001. Trkiyede Vakf Abideler ve Eski Eserler, C. I, Vakflar Genel Mdrl Yay., Ankara, 1983. Uanku, Hasan Tahsin, Ana Tanra Kybelenin ve Kral Midasn lkesi Phrygia, Kltr Rehberi, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 2002. Uurlu, Engl, Ankara Kzlbey Camii Minberi, Trk Etnoafya Dergisi, X-1967, Ankara, 1968. Umar, Bilge, Trkiyedeki Tarihsel Adlar, stanbul, 1993; lkada Trkiye Halk, stanbul, 1999. Vakflar Genel Mdrl Arivi. Vardar, Levent Egemen, Galatia Blgesi Kaleleri/Yerlemeleri Yzey Aratrmas: Ankara li 1996, 15. Aratrma Sonular Toplants 1, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1998; Galatia Blgesi Kaleleri/Yerlemeleri Yzey Aratrmas: Ankara li 1997, 16. Aratrma Sonular Toplants 1, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 1999; Galatia Blgesi Kaleleri/Yerlemeleri Yzey Aratrmas: Ankara li 1999, 18. Aratrma Sonular Toplants 1, Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, Ankara, 2001. Varlk, M. etin Germiyanoullar Tarihi, (1300-1429), Ankara 1974. W. M. Ramsay, Anadolunun Tarihi Corafyas, ev. Mihri Pekta. Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1960. Yetkin, erare, Abbasiler, TDV slam Ansiklopedisi, C. 1, stanbul, 1988. Yurt Ansiklopedisi, C. 1, Anadolu Yay., stanbul, 1981. Ycel, Erdem, Ahi Elvan Camii Pencere Kapaklar, Sanat Tarihi Yll VII, stanbul, 1977.
240

Ankara Tarihi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ankara Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANKARA TARH VE KLTR DZS: 1

TARH VE KLTR TARH NDE

TARH NDE ANKARA

ANKARA BYKEHR BELEDYES 2007

ANKARA BYKEHR BELEDYES

ANKARA TARH VE KLTR DZS: 1

TARH NDE ANKARA

Prof. Dr. Hakk Acun

Prof. Dr. Halit al

Yrd. Do. Dr. Sleyman Solmaz

Dr. Nazif ztrk Ahmet Yksel

Tel : (0312) 435 15 95 www.sfn.com.tr ISBN: 9944-473-07-3 Ankara 2007

tarih iinde ankara

tarih iinde ankara

tarih iinde ankara

tarih iinde ankara

tarih iinde ankara

tarih iinde ankara

tarih iinde ankara

TARH NCES ANKARA

Kazan, Sinaptepede bulunan Ankara Maymunu fosili (A.A.M.M.K.)

tarih iinde ankara

Kazan Sinaptepede yaplan kaz almas (A.A.M.M.K.)

tarih iinde ankara

tarih iinde ankara

Neolitik Dnem yerlemelerinin bulunduu Yenimahalle, ehitali Ky (2005, A.E.)

tarih iinde ankara

Neolitik Dnem yerlemesi olan ereflikohisar, Akn Ky hy (2005, A.E.)

tarih iinde ankara

Kalkolitik dnem yerlemesi olan Karaolan hyk (2006, A.E)

Haymana, Durupnar (Totak) Ky (2005, A.E.)

tarih iinde ankara

Klhykte bulunan Eski Tun ana ait mhr (A.A.M.M.K.)

ereflikohisar, Deirmenyolu Ky iinde bulunan Kale (Parnassus) Hyk (2005, A.E.)

tarih iinde ankara

Glba, Gkehyk (2005, A.E.)

Klhykte bulunan Eski Tun ana ait kaplar (A.A.M.M.K.)

Ankara Solfasol Ky yaknnda Eti Yokuunda bulunan idol (A.A.M.M.K.)

tarih iinde ankara

tarih iinde ankara

Klhykte bulunan Eski Tun ana ait bronz vazo (A.A.M.M.K.)

Klhykte bulunan Eski Tun ana ait seramik kap (A.A.M.M.K.)

tarih iinde ankara

Eski Tun ana ait pimi toprak kap (A.A.M.M.K.)

Kazanda hyk zerine kurulan Bitik Ky (2006, A.E.)

tarih iinde ankara

tarih iinde ankara

Hasanolan Beldesinde bulunan Hititlere ait heykelcik (A.A.M.M.K.)

tarih iinde ankara

Kazan, Bitik Ky hykte bulunan Bitik vazosu (A.A.M.M.K.)

tarih iinde ankara

HTT DNEM KALE VE HYKLER

Kazan, Bitik hyk (2000, N. Gkta)

tarih iinde ankara

Bitik hykte bulunan hayvan heykelcii (A.A.M.M.K.)

tarih iinde ankara

Haymana, Derekyde bulunan ve Hititlere ait Gavurkale (2005, A.K.)

tarih iinde ankara

Klhykte bulunan pimi toprak tablet (A.A.M.M.K.)

Klhykte yaplan kaz almas (A.A.M.M.K.)

tarih iinde ankara

Bir Hitit yerlemesi olan Akyurt Balkhisar Ky (2006, A.E.)

tarih iinde ankara