Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 49, 1 (2009) 33-47

LHANLI (RAN MOOLLARI) ORDUSUNDA HYERAR: ASKER YETKLLER VE NTELKLER

Mustafa UYAR*
zet lhanl (ran Moollar) ordusundaki hiyerari, Cengiz Han tarafndan tekil edilen Mool ordusunda var olan ile benzer niteliktedir. Ortadou ve Yakndouya gelmelerinden itibaren, Mool ordular hiyerarisindeki grevler ve isimleri deiime uramsa da, ilev anlamnda ayn kalmlard. Muasr kaynaklar, hiyerari ve asker grevliler hakknda bilgi verirken, Arapa ve Farsa isimleri yannda Moolcalarn da zikretmektedirler. Bu ipular bize, lhanl ordusunda var olan askeri sistem ile Cengiz ordusu, daha da nemlisi Ortaa Trk askeri sistem ve stratejisi arasndaki ba kurmamza yardmc olmaktadr. Makale, lhanl (ran Moollar) ordusundaki hiyerari ve asker grevlileri, muasr kaynaklar nda incelemekte; terimlerin kkenleri, yetkileri, grevlilerin sorumluluklar, maalar, yarg ve cezalar hakknda bilgi vermektedir. Sunulan bilgiler, Moollarn Ortaalardaki asker yapsn anlamak bakmndan olduu kadar, Ortaa Trk ve ran asker yapsyla ilikisi olmas bakmndan da nemlidir. Anahtar Szckler: lhanl, Mool, Ordu, Asker, Hiyerari, ran, Ortaa, Komutan. Abstract Hierarchy of the Ilkhanid (the Mongols of Iran) Army: Military Responsibles and Their Qualifications Hierarchy of the Ilkhanid (the Mongols of Iran) army was similar to Mongol army that had been constituted by Chinggis Khan. Although duties and names of Ilkhanid military hierarchy members had been changed since Mongol entrance to the Middle and Near East; functions of these remain unchanged, in a general Ar. Gr. Dr., Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Tarih Blm, Ortaa Tarihi Anabilim Dal.
*

34

Mustafa Uyar

manner. The contemporary sources that present information about Ilkhanid military hierarchy and officers, give Mongolian names of the terms besides Arabic and Persian equivalents. These clues provide us with help to understand the relations between Ilkhanid military system and organisation of Chinggis Khans army, further more, and Mediaeval Turkish military system and strategy. The article analyses hierarchy and military officers of Ilkhanid army in the light of contemporary sources; and gives knowledge about origins of the terms, besides responsibility, salary, judgement and punishment of the military officers. The knowledge presented by article, is not only important with regard to comprehend Mediaeval Mongolian military construction in the Middle Ages, but also in point of Mediaeval Turkish and Persian military systems. Keywords: Ilkhanid, Mongol, Army, Soldier, Hierarchy, Iran, the Middle Age, Commander.

Cengiz Han, Moollarn genileme harektnn en nemli unsuru olmas sebebiyle, orduya ehemmiyet vermi; selefleri de onun kurduu ordu sistemini gelitirmilerdi. Cengiz Han ve takipilerinin ordular genelde, aileleri ve srleriyle hareket eden kabile gleri eklinde kalma eiliminde idiler. Mool Devletinde var olan feodal ilkelerin hemen hepsi, ordu iin de geerli idi. Neredeyse tm hafif donanml svariydi ve yegne silahlar yay idi. Hkimiyetinin balangcndan itibaren Cengiz Han ordusu iinde Mool unsurlara taktik ve donanm bakmndan olduka katk salayan zellikle Trk ve inli unsurlar da bulunmaktayd. Bu unsurlarn says, Moollar Bat Avrasya ve Orta-Douya yayldklarnda daha da artacakt1. Cengiz ordular, iki temel ama olan taktik ve disiplini salamak zere on binlik, binlik, yzlk ve onluk olmak zere, onluk (decimal) sisteme gre tanzim edilmilerdi. Merkez otoriteyi salamak ve kabilev balar ortadan kaldrmak bakmndan en uygun yol, bu onluk sistem uygulamasyd. Bu sistemle Mool, Tatar, Kereit, Nayman gibi unsurlar artk Yeke Mool Ulus olarak bir otorite altnda toplanm, hepsi birer urug olmulard2.
A. P. Martinez, Some Notes on the Il-Xnid Army, Archivum Eurasiae Medii Aevi, V (1986), 129242, s. 138; Trkler, Moollarn vcuda getirmi olduklar her sistem ve tekiltta bilfiil rol oynamlardr, bknz. Bahaeddin gel, Sino-Turcica, Cengiz Han ve in'deki Hanedan'n Trk Mavirleri, Taipei 1964; Ahmet Temir, Trk Mool mparatorluu ve Devam, Trk Dnyas El Kitab, I. Cilt, Ankara, 1992, s. 385400; J. J. Saunders eserinde Trklerin Moollar hem idr ve hem asker bakmdan etkilemi olmalar zerine bir blm tahsis etmitir, bknz. J. J. Saunders, The History of the Mongol Concuests, London 1971; C. E. Bosworth, Army, Islamic to the Mongol Period, Encyclopedia Iranica, I, 499503, s. 502. 2 Martinez, Some Notes on the Il-Xnid Army, s. 138; Christopher Dawson, Mision to Asia, Toronto 1987.s. 3233.
1

lhanl (ran Moollar) Ordusunda Hiyerari: Asker Yetkililer ve Nitelikleri

35

Elbette ki bu sistem, Cengiz Hann kendisi tarafndan icat edilmemiti. Bu sistemin Mete Hana kadar uzanan bir gemii olup, benzer uygulama Orta Asya meneli dier konargerler arasnda da mevcuttu. Kitan ve Curcidler de bu sistemi kullanmlard. Cengiz Han ordu hiyerarisinde, ast ve st snrlarn kati bir biimde belirleyerek itaatsizlie kesinlikle taviz vermemi, birlikler aras geii de lm cezas ile yasaklamt3. Strateji ve lojistik amalar iin ordu, eitli kamplara, ordo/ordulara ayrlmt. Bunlarn kumandas, noyan (o. Noyad) veya noyin unvanl, Cengiz Han ailesi ile bir ekilde kan akrabal bulunan kiilere verilirdi. Ordu ii disiplin ve sadakat, akrabaln nne geirilerek klanlarn dalmalar nlenmitir. Evlenme yolu ile Cengiz ailesine akraba olmu krgen veya kregen unvanl kumandanlar, kadnlarna nazaran daha alt mertebede bulunurlard. Kadnlar bu birlii, eyizinin (incu) bir ksm olarak getirirdi4. Cengiz Han fetihlerinin ran corafyasnda siyas bir teekkle dnmesi sonucu ortaya kan lhanl Devleti, gerek kltr ve gerekse kurumlar bakmndan Yakn ve Orta Dou corafyasnda temasta bulunduu devletlerden etkilenmiti. Bunun izleri, asker tekilatta da grlmektedir. Asya bozkrlarndan ran ve Orta Dou corafyasna gelen Moollar, ilk olarak retim-tketim alkanlklarn, Trk ve slam toplumlarn rnek alarak deitirmilerdir. Yakn Doudaki tarm toplumlarnn istikrar ve dzeni, konar-ger Moollar da ezp ederek topraa balam, bu sayede devletin yaps daha messir ve belirgin hale gelmitir. Moollarn bu corafyadaki rakibi olan Memlk Devleti, Moollardaki asker deiimi hzlandran amillerin banda gelir. Moollarn ran topraklarnda kurduklar lhanl Devletinin asker tekilat, bir tez almas ile tarafmzdan incelenmitir. Bu makalede, lhanl ordusunun hiyerarisi, asker grevlileri, bunlarn yetki ve sorumluluklar, maalar, sorgu ve cezalandrlmalarna ilikin olarak, tez almamz srasnda elde ettiimiz bilgileri paylaacaz.
3 V. V. Barthold, Mool stilsna Kadar Trkistan, (terc. Hakk Dursun Yldz), Ankara 1990, s. 409410; Ren Grousset, Bozkr mparatorluu, (ev. Dr. M. Reat Uzmen), stanbul 1993, s. 219; B. Spuler, ran Moollar, (ev. Cemal Kprl), Ankara 1987, s. 435; D. Sinor, On Mongol Strategy, Proceeding of the Fourth East Asian Altaistic Conference, Taipei 1971, s. 239. 4 Timothy May, The Mechanics of Conquest and Governance: the Rise and Expansion of the Mongol Empire, 1185-1265 (University of Wisconsin-Madison, Baslmam Doktora Tezi 2004), s. 3437; Timothy May, The Mongol Art of War, South Yorkshire 2007, s. 3132; Barthold, Trkistan, s. 408; Spuler, ran Moollar, s. 436; Grousset, Bozkr mparatorluu, s. 219.

36

Mustafa Uyar

1. lhanl Ordusunda mer-yi Leker (Ordu Komutanlar) nce Mete Han, sonra da Cengiz Hann tekil ettii Asya bozkr ordular gibi lhanl ordusu da, iki temel ama olan strateji ve disiplini salamak zere onluk (decimal) sisteme gre tanzim edilmilerdi. Bu hiyerarik dzenin Moolca isimleri (tmen [o. tmet], mingan [o. minkat], cagun [o. cagut], arban [o. abrat]) artk geldikleri corafyann hkim dili olan Farsaya tebadl etmiti. Bu birimler iin, lhanl ordusunda kullanlan stlahlar unlard: tmen5 (o. tment, 10.000lik birlik), hezre (o. hezreh, 1.000lik birlik), sede (o. sedeh, 100lk birlik), dehe (o. deheh, 10luk birlik). Bu birliklerin banda bulunan emrler de srasyla emr-i tmen, emr-i hezre, emr-i sede, emr-i dehe idi6. Bu emrlerin tm, noyan/noyin/noin ad verilen asker aristokratlara, umum kumandanlara balydlar7. Noyanlar, lhanl Devleti tarihinin her
Tmen buradaki stlah manas itibariyle on bin adet demektir. Kgarl Mahmd ise tmen iin herhangi bir eyin ok olan demektedir, bknz. Kgarl Mahmd, Divn Lugtit-Trk, (ev. Sekin Erdi-Serap Tuba Yurteser), stanbul 2005, s. 603. Jr. John Masson Smith, tmen ad altnda tekiltlandrlan birliklerin, genelde olmas gereken saynn ancak %70i orannda tekil edilebildiini sylemektedir. ddias zere, asker salayan ailelerin, at ve tehizat bakmndan ne kadar sayda askeri destekleyebilecekleri birincil etkendir. Ortalama her aile 100 koyun ve 10 ata sahiptir. Bu saylar azaldnda, ailenin salayabilecei asker says da azalmaktadr. Dolaysyla tmenler, ok istisna durumlar hari, hibir zaman 10.000 askerden olumamtr, bknz. Jr. John Mason Smith, Mongol Nomadism and Middle Eastern Geography: Qishlqs and Tmens, The Mongol Empire & Its Legacy, (ed. Reuven Amitai-Preiss; David Morgan) Leiden, Boston, Brill, 2000, 3956, s. 39 40, 2. dipnot. Burada belirtmekte fayda vardr ki, baz muasr kaynaklar tmen saysn yanl vermektedirler. rnein Aknerli Grigor bir tmen 30.000 askerden olumaktadr demektedir; bknz. Aknerli Grigor, Mool Tarihi, (ev. Hrand Andreasyan), stanbul 1954, s. 25. 6 Kaynaklarda bu stlahlara ok sk rastlamak mmkndr. el-Kalkaand, Meslik elEbsrdan aktararak yle demektedir: Bunlar drt tabaka zerinedir. Bunlarn en yksei noyin, sonra emr-i tuman olarak tabir edilen on binlik emri (emru aereti lf); sonra binlik emri (emru elf); sonra yzlk emri (emru mie); sonra ise onluk emri (emru aere). Ahmed b. Ali el-Kalkaand, Subh el-A f Snat el-n, (tah. Muhammed Hseyin emseddin), Beyrut (Tarihsiz), IV, s. 421. Daha nce hibir tetkik eserde tanmlanmam bir emrlik olan emr-i ehr-hezr/hezre, muhtemelen tmenin bir alt ubesiydi. Bu emrliin var oluu, tmenlerin gerekte tam olarak 10.000 kii deil de 8.000 veya daha az saylarda birliklerden olutuu anlamna gelmektedir. Buna gre, muhtemelen, bir tmen iki ehrhezreden olumaktayd. Biz bu terimi, Redddindeki u kayttan renmekteyiz: ek Tokli ki emr-i ehr hezr bd... bknz. Redddin Fazlullah Hemedn, Cmi el-Tevrh-i Redddn Fazlullah Hemedn, (tas. Muhammed Ren-Mustafa Msev), Tahran 1373, II, s. 1168; 1184. Bu emretin, ya da en azndan byle bir stlahn var oluu, Smithin yukarda zikrettiimiz iddiasn dorular niteliktedir. Byle bir stlahn varlna, lhan Erdem de iaret etmektedir, bknz. lhan Erdem, Trkiye Seluklular-lhanl likileri (12581308), (Baslmam Doktora Tezi) Ankara 1995, s. 310, 493. dpnt. 7 ems erk Emn, Ferheng-i stilht-i Dvn-i Devrn-i Moul, Tahran 1357, s. 338.
5

lhanl (ran Moollar) Ordusunda Hiyerari: Asker Yetkililer ve Nitelikleri

37

dneminde kilit rol oynamlard. Bu noyanlar, birden fazla tmenin emri olabildikleri gibi sadece bir tmenin de emri olabilmekteydiler. Ortaa Trk-slam tekilat tarihi bakmndan nemli bilgiler sunan el-Kalkaand, eserinde noyan (el-nyn) iin u tanmlamay yapmaktadr: Kaan memleketlerinde (bi el-memlik el-kniyye) reislerin elkbdr. Saltanatn, ulus merasnn ve vezirin nibi gibidir. Bunlar, ran memleketinde varlklarn Eb Sad dnemi sonuna kadar devam ettirmilerdir.8 lhanl Devletinde urmagun Noyan ile balayan ve Baycu Noyan ile devam eden bir noyanlar hkimiyeti ve nfuzu, kendisini her dnemde hissettirmitir. Abaka Han zamannda Samagar, Baynal, Slemi, oban noyanlar; Olcaytu Han dneminde (13041316) Emr Kutluh Noyan ve oban Noyann en yksek asker mevkide bulunduklar grlmektedir9. Kutluh, Gazan Han (12951304) dneminde nemli emrlerden olup nfuzunu Olcaytu Hdbende zamannda da devam ettirmitir. obann nfuzu ise Eb Sad Han zamannda da srm, kaynan dediine gre, hatta Emr oban tm Eb Sad memleketini eline geirmiti10. Olcaytu Sultan Tarihinin giriinde, Kn tarafndan verilen 25 emrin isimleri ve tasvirleri, lhanl dneminin asker yaplanmas hakknda bize malumat vermekte ve baz sorular cevaplamamza yardmc olmaktadr. Verdii malumata gre, lhan Olcaytu dneminin emrleri unlardr: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9)
8 9

Emr Kutluh Noyan11 oban Noyan12 Emr-i muazzam Pulad insang. Emr Hseyin Emr Sevin Aka13 Emr-i kebr rencin Emr Muiziddin sen Kutluk Emr Togan: Badad emr-i tmenidir. Emr Ali Kui

el-Kalkaand, Subh el-A, VI, s. 3334. Eb el-Ksm b. Abdullah Muhammed b. Eb Thir Abdullah Kn, Trh-i Olcaytu Sultn, (ner. Mehn Hambel), Tahran 1348, s. 10. 10 Emr uban, tammet-i memlik-i Eb Sad der-kabza-i kudret ve dest-i tasarruf girift, bknz. Hfiz-i Ebr, Zeyl-i Cmi el-Tevrh-i Red, (ner. Hnbb Beyn), Tahran 1350, s. 163; el-Kalkaand, Subh el- A, s. IV, s. 422. 11 Knye gre bu emr, hiyerarik olarak dier emrlerin hepsinden nde gelmektedir, bknz. Kn, Trh-i Olcaytu Sultn, s. 8. 12 Kaynak tarafndan emr-i kebr eklinde tesmiye olunan bu noyan, Acem ve Trkn ncs gr, siyaset, kifayet, cesaret ve bahadrlkta hepsinden ndedir, bknz. Kn, Trh-i Olcaytu Sultn, s. 8. 13 Bu emr, bir Uygur Trkdr, bknz. Kn, Trh-i Olcaytu Sultn, s. 8.

38

Mustafa Uyar

10) Emr Sutay Ahtaci: Diyarbekir blgesinin emridir. Frat rman ve am snrn korumak zere grevlendirilmitir. 11) Emr Krbuka: Diyarbekir, Rum ve civarnn emr-i tmenidir. 12) Emr Casamura Sultan: Horasan garnizonunun emridir. 13) Emr Algu: Horasanda Narin emr-i tmenidir. 14) Emr lyasm: Diyarbekir civarnda bir blgenin korumasn stlenmitir. 15) Emr Bektut: Amye (Ceyhun) Irma snrn korumaktadr. 16) Emr Turumtaz14 17) Emr Dana 18) Emr Noldar 19) Emr Ramazan Grkan 20) Karanuk 21) Emr Baydu: Anadoluda bulunmaktadr. 22) Emr nak Tokmak: lhan Olcaytunun akrabasdr. 23) Emr Hirze Muhammed 24) Emr Sorakan Bakrd 25) Emr Tatemr15. merann devlet ynetimindeki yerine gelince, ilhanlar zerindeki nfuzlar olduka fazla idi: lhan Ahmed Tekder ve ehzade Argun arasndaki mcadele srasnda (12831284) Ahmed Tekder, nfuzlu emrlerden olan Alinak yanna ekmek iin kzn ona vermiti16. Yine Geyhatunun tahta oturmas srasnda (1291) Emr oban ve Kurmui, Geyhatunun tarafn tutarlarken dierleri buna itiraz etmi ve netice isteklerinin hilafna gerekleince bulgak, yani isyan karmlard17. Emrlerin nfuzlarnn artt ve ilhanlar iin tehlike oluturmaya baladklar dnemler de mevcuttu. Argun Han saltanatnn en nemli emri olan ve onun tahta oturmasnda byk emek sarf eden Buka, Argunun ilhanl srasnda ok nfuz kazanm, Emr Bukann tasvip etmedii hibir i gerekleemez olmutu. yle ki, Tebriz emri Ali, lhan Argunun yarlg ve payzesi ile huzuruna gelen elileri dahi Emr Bukann altamgas olmakszn kabul etmemekteydi18. Sivil otoriteyi temsil eden vezirlere nisbetle, emrlerin mevkilerinin daha yksek olduunu grmekteyiz. Hlagu ve Abaka hanlar zamannda
14

Bir Uygur Trk olan bu emr, iki kardei Mengtaz ve Ertana ile birlikte zikredilir, bknz. Kn, Trh-i Olcaytu Sultn, s. 8. 15 Kn, Trh-i Olcaytu Sultn, s. 10. 16 Redddin, Cmi el-Tevrh, II, s. 1134. 17 Redddin, Cmi el-Tevrh, II, s. 1190. 18 Redddin, Cmi el-Tevrh, II, s. 1167.

lhanl (ran Moollar) Ordusunda Hiyerari: Asker Yetkililer ve Nitelikleri

39

vezirlerin, ilhann katna kmadan nce emrler ile istiare (kenga) etmesi ynnde bir teamln var olduunu, Emr oban ile Emr rencin arasnda geen u diyalogdan anlamaktayz: Vezir Tceddin Alih, yaplan bir yolsuzluk sebebiyle, gece vakti, af dilemek iin Sultan Olcaytunun huzuruna varmt. Bunun zerine Emr oban, kendisine ve dier meraya danlmadan ilhan ile grlmesine fkelenerek Emr rencine yle serzenite bulunmutu: Hlagu Han ve Abaka Han devirlerine yazk! Birisi padiaha bir ey arz edecek olsa idi, tm mera ile istiare etmeden bunu yapamazd. Fakat, imdi durum o raddeye geldi ki, Tcik, emrlerle istiare etmeden gece yarlarnda padiah ile yalnz kalyor, istiarede bulunuyor, merann reyini zyi ediyor! Hce, emri ve onun konuan dilini susturdu!19. Emr obann bu yaknmas, lhanl Devletinde mera ve vzerann birbirine olan konumlarn ortaya koymas bakmndan nemlidir. lhanl asker sistem ve hiyerarisi iinde yer alan dier grevliler unlard: 2. hne Bu stlahn ncelikli anlam murkp ve muhfzdr. Doerfer bu stlah iin, gnll olarak ilhak olmu topraklara atanan grevli demektedir20. Fakat gerek anlamda hne, fethedilen topraklarda, sultan adna idareyi ele alan yeterli saydaki asker birlik demektir. Bu teriminin ve messesenin en ok Byk Seluklular tarafndan kullanldna ahit olmaktayz21. lhanllardan nce, Moollar tarafndan kullanlan ve bu stlah karlayan kelime baksak ve daruga idi. lhanllar dneminde, fethedilen topraklara ve kalelere birok defalar hne tayini yaplmt. rnein, Badadn fethinden (1258) hemen sonra Hlagu, buraya bir hne tayin etmitir22. 1284 tarihinde Tonsga, Argun Han tarafndan Badad hneliine yollanmtr23. Yine Geyhatunun yakn emrlerinden Muhammed ikuri, bu ilhan dneminde Badad hnesidir24.

Kn, Trh-i Olcaytu Sultn, s. 195196. Gerard Doerfer, Trkische und mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden 1963, s. 1326; W. M. Thackston, Rashiduddin Fazlullahs Jamiutt-Tawarikh: Compendium of Chronicles, (ed. inasi Tekin&Gnl Alpay Tekin), III, Duxbury 1999, s. 771. 21 Muhammed b. Hindh b. Sencer Nahivn, Dstr el-ktib fi tayn el-mertib, (ner. Abd el-Kerm Ali oli Alizde, I/1, Bak 1964, I/2, Bak 1971, II, Bak 1976, II, s. 33; Ann K.S. Lambton, Shihna, Encyclopedia of Islam (Second Edition), 437-438, s. 437. 22 Eblferec bnlibri, Tarihi Muhtasarddvel, (ev.erafeddin Yaltkaya), stanbul 1941, s. 36. 23 Redddin, Cmi el-Tevrh, II, s. 1164. 24 Redddin, Cmi el-Tevrh, II, s. 1200.
20

19

40

Mustafa Uyar

hnelik haricinde bir de ehirlerin emreti sz konusudur: Badadda Tonsga ldkten sonra (1288), yerine Baydu ikuri hne olarak atanm; Ordu Kiya ise Badad emri olmutu. Yine Argun Han dneminde irz emrlii (emret-i irz) Cuiye verilmiti. Errn, Tebriz ve Kuandaki emrler de Cuinin nkerleri, yani muvinleri olarak tayin edilmilerdi25. Mrifler bu ehir emrlerini terif etmekte, yani denetlemekteydiler. Sadddevlenin Badada mrf olarak gnderilmesini tanmlarken Redddinin kullanm olduu tbirden, mriflerin sadece mlk ileri deil, asker ileri ve idreyi de terf ettikleri ortaya kmaktadr26. Baydu dneminde ise Badad hnesi, Muhammed ikuridir27. Ayrca, eyaletlerde bulunan ehzadeler, asker ilerle ilgilenmemekte olup bu ilere mera bakmakta idi. ehzadeler, asker grevleri ifa etmekten ziyade, lhanl otoritesinin bir temsilcisi olmak zere tarada bulunuyorlard28. Gazann Horasan valilii srasnda, bu blgenin emreti Emr Nevrzda olduu gibi, lhan Olcaytu Horasanda bulunduu srada burann emri Argudak Noyan idi ve asker yetkiler onun elindeydi29. 3. Ktvl/Mustahfz- Kala Ktvl stlah, Hinteden Farsaya gemi, lhanl ordu tekiltnda da kullanlm bir kelimedir. Hinte kota (kale) ve pla (muhafz) kelimelerinin terkibinden meydana gelmitir. Bu stlahn Gazneli Mahmd tarafndan rana getirildii tahmin edilmektedir30. lhanl Devleti asker tekilt ierisinde de ktvallerin, yani kale mstahfzlarnn bulunduklarn gryoruz. rnein Abaka Han dneminde Akbek adl bir emr, mye (Ceyhun) Kalesi mstahfz olmu ve Barakn faaliyetlerine kar buray korumutur31. Ayrca Knnin eserinde, Erbil Kalesi ktvalliinin Abaka Han tarafndan Kyatllara verildii zikredilmektedir32.

Redddin, Cmi el-Tevrh, II, s. 1175. Baydu ukuri be-hneg mevsm get ve erefddin be-mlk ve Sadddevle be-rh-i mrif ber-ser-i n, bknz. Redddin, Cmi el-Tevrh, II, s. 1165. 27 Redddin, Cmi el-Tevrh, II, s. 88. 28 Kn, Trh-i Olcaytu Sultn, s. 18. 29 Kn, Trh-i Olcaytu Sultn, s. 21. 30 Emn, Ferheng-i stilht, s. 204. 31 Redddin, Cmi el-Tevrh, II, s. 1098; Benkit, Ravzat ll-Elbb f Tevrh el-Ekbir ve el-Ensb (Trih-i Benkit), (tas. Cafer ir), Tahran 1378, s. 433. 32 Kn, Trh-i Olcaytu Sultn, s. 113.
26

25

lhanl (ran Moollar) Ordusunda Hiyerari: Asker Yetkililer ve Nitelikleri

41

4. Bugavul/Bukavul Bu emret, daha nceleri anigirlik ile vazifeliydi33. lhanllar dneminde, asker ileri dzenleme ve tefti grevi bata olmak zere, asker saysnn saptanmas, gelirlerinin dzenlenmesi, levazmatn tedariki ve datm sorumluluklarn uhdesine almt. Birliklerin hareket hatlarnn, lojistik stratejinin belirlenmesi; sava sonunda elde edilen ganimet ile srek av sonrasnda avlanan hayvanlarn pay edilmesi34 yine bu emrin sorumluluundayd. Kurultay ve toylarda yasavul ile birlikte oturma dzeninin belirlenmesini ve hiyerarinin bozulmamasn salard. Nahivnnin ifadesine gre, her tmen iin bir bukavul grevlendirilmekte ve bukavullar maalarn divn- bzrgten almaktaydlar35. lhanl ordu sisteminde Bukavul-i tmen haricinde bukavul-i hezre ve bukavul-i sede adl grevliler de bulunmaktayd36. 5. Yurti Bu grevli, herhangi bir sefer esnasnda, yaylak ve klakta, av meknlarnda ve dier her menzilde ilhann, ehzadelerin, emrlerin, inaklarn ve dier devlet erknnn konaklayacaklar yeri tayin ederdi. Nahivn, tm bu devlet mensuplarnn, padiahn adrn grecek ekilde, yurti tarafndan yerletirilmeleri gerektiini sylemektedir. Buna ilave olarak, yurti bu konaklama yeri bilgilerini gizli tutacak, padiah ve yukarda saylan devlet erknnn konaklar, bakalar tarafndan bilinmeyecekti37. Yerleme dzenine baktmzda, ehzadeler ve ulus emrleri sa tarafa; vezirler ve divan yelerinin de padiahn konann soluna konulandklarn grrz38.

Thackston, Rashiduddin Fazlullahs Jamiutt-tawarikh, s. 766; Doerfer, Trkische und mongolische Elemente im Neupersischen, s.755. 34 Mr Muhammed b. Seyyd Burhnddin Hondh (Mrhond), Trh Ravzat el-Saf, Tahran 1339, V, s. 144. 35 Nahivn, Dstr el-ktib fi tayn el-mertib, II, s. 5358; M. Tak mm, ran Moollar Devlet Tekilat, (A. . Baslmam Doktora Tezi), Ankara 1971, s. 35, smail H. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Ankara 1970, s. 228; G. Doerfer, Trkische und mongolische Elemente im Neupersischen, s.755. 36 Nahivn, Dstr el-Ktib fi Tayn el-Mertib, II, s. 57; V. Z. Piriev, O Termine Bukaol, Doklad Akademi Nauk Azerbaydjana, XXXIII/12 (1977), 63-66, s. 65. 37 Nahivn, Dstr el-Ktib fi Tayn el-Mertib, II, s. 6263; Emn, Ferheng-i stilht, s. 268269; Thackston, Rashiduddin Fazlullahs Jamiutt-tawarikh, s. 773; Doerfer, Trkische und mongolische Elemente im Neupersischen, s. 1915; Uzunarl, yurti ile alkal bir bilgi vermemi, yurtinin yapmakta olduu konak yeri belirleme iinin yasavul tarafndan yapldn dnmtr, bknz. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, s. 229. 38 Nahivn, Dstr el-Ktib fi Tayn el-Mertib, II, s. 63.

33

42

Mustafa Uyar

6. Yasavul/Yasaul Ordu iinde, kurultaylarda, toylarda asker hiyerariyi tefti eden ve mevkileri tayin eden grevlidir. Bu grevli, sefer zamannda askerin nasl bir dzen iinde hareket edeceini de belirlerdi. Ayrca, bukavulun da yardmn alarak kurultay ve toylara davet edilenlere, ilhann buyruklarn tebli ederdi39. 7. Bulargui Bulargu terimi, kaybolmu herhangi bir eya anlamna gelmektedir40. lhanl asker tekiltnda da bularguci adyla anlan bir grevlinin varlna hit olmaktayz. Bu grevli, kaybolmu at, deve, katr ve eek gibi hayvanlar; gulm ve cariyeler ile sava tehizatn bulmak ve sahibine teslim etmekle ykmlyd. Bu emr, dvn- bzrg tarafndan tayin edilir ve zellikle sefer veya g esnasnda, nkerleri ile birlikte konaklar (yurt) gezerek askerlerin kayp eyalarn belirler, bulunan eyalar toplar ve sahibine iade ederdi. Kaynan verdii bilgiden anlaldna gre bu grev, sadece asker amaca hizmet etmemekte, sivil anlamda da sorumluluk tamaktayd41. 8. Tavac Asker toplama ii iin lhanllar yasamii tabirini kullanmaktaydlar42. lhanl ordusunda, asker toplamak ve asker ktalarn teftiine memur olan grevli tavacdr. Bu grevli, ayn zamanda idam cezasnn infazna da nezaret etmekteydi43. 9. Hatunlarn Muhafz Birlii Emrleri lhanl Devletinde, hanedan hatunlarna, zellikle ilhann ilk hatununa ait kendi adr, saray, yani ordusu bulunmaktayd. Bu ordularn askerlerce
Nahivn, Dstr el-Ktib fi Tayn el-Mertib, II, s. 5758; Tak mm, ran Moollar Devlet Tekilt, s. 36; Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, s. 229; Thackston, Rashiduddin Fazlullahs Jamiutt-tawarikh, s. 773; Doerfer, Trkische und mongolische Elemente im Neupersischen, s. 1863. Uzunarl bu grevliyi, Osmanl ordusunda askerin geri dnmesini engellemek zere grevlendirilmi ordu alay avularna benzetmektedir, bknz. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, s. 229. 40 Nahivn, Dstr el-Ktib fi Tayn el-Mertib, II, s. 67; Thackston, Rashiduddin Fazlullahs Jamiutt-tawarikh, s. 766; Doerfer, Trkische und mongolische Elemente im Neupersischen, s. 92. 41 Nahivn, Dstr el-Ktib fi Tayn el-Mertib, II, s. 6768; Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, s. 230231. 42 Redddin, Cmi el-Tevrh, II, s. 1087; Kn, Trh-i Olcaytu Sultn, s. 67. 43 Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, s. 231; Tak mm, ran Moollar Devlet Tekilt, s. 37.
39

lhanl (ran Moollar) Ordusunda Hiyerari: Asker Yetkililer ve Nitelikleri

43

korunduu ve bu askerlere de emrlerin kumanda ettii, kaynaklarda aka belirtilmektedir. rnein lhan Argun dneminde Gazan Bahadr ve Eek Toklu, Olcay Hatunun ordu emrleriydiler44. merann Maa ve Maalarn Miktar Gazan Han dnemine gelinceye dein, lhanl ordusunda askerlere dzenli olarak herhangi bir nakit ya da maa (mersm ve cmeg) demesinin yaplmadn45 biliyoruz. lhanl ordusu, kendi kendini destekleyen bir yapya sahip olup, ihtiya duyulmad srece ilhandan yardm almamaktayd. Fakat dzensiz bir ekilde, arzi durumlarda ilhanlarn askere para datt mevzubahistir. Ayn zamanda baz kaynaklar, Hlagu zamanndan itibaren, yalnzca tmen emrlerine olmak zere, dzenli maa datld ynnde malmt vermektedirler. el-Kalkaand, Meslik elEbsrdan aktararak unlar sylemektedir: Hlagu (Hlk) zamanndan beri her tmen noyanna (nyin el- tmn) 10.000 dinar maa verilirdi. Daha sonralar buna kanaat etmediklerinden bu miktar 50 tmen dinara, yani 500.000 dinara ykselmitir. Sonra bu miktar 40 tmene dmtr. oban, beylerbeyilii46 (beklr-bek) zamannda 300 tmen dinar, yani 3.000.000 dinar almtr. Binlik emri (emr el-elf) 1.000 dinar maa almaktayd. Yzlk emri (emr el-mie), onluk emri (emr el-aere) ve dier askerler 100 dinar maa almaktaydlar ve maalarnda fark yoktu. Yzlk emri ve onluk emri, askere ait olan eylerden kendilerine biraz alarak, aradaki fark temin ediyorlard. Her bir taife iin yerleecekleri yerler verilmiti ve bunlar Hlagudan itibaren seleften halefe tevars etmekteydi.47 lhanl ordusunda askerlerin alm olduklar maalar hakknda bilgi veren dier bir kaynak, Risle-i Felekiyyedir. Bu esere gre, lhanl Devletinin son dnemlerinde el-emr el-kebr olarak adlandrlan ser-leker Sadullah Bgin maa (mersmihu) senelik 30.000 dinardr; cret irvn emvlinden karlanmtr48. Pehlivn Eb Tlib mesuliyetinde (bi-ihtimm Pehlivn Eb Tlib) bulunan Sultniye Kalesindeki 100 nefere 200er dinar; toplamda ise 20.000 dinar denmitir. Yine Hac Ali ihtimmndaki
Redddin, Cmi el-Tevrh, II, s. 1168. Redddin, Cmi el-Tevrh, II, s. 1487. 46 Muahhar Arapa kaynaklarn Emr oban iin kullanm olduklar beylerbeyi yerine, dnemin ada lhanl-Fars kayna olan Kn, emr-i kebr tabirini kullanmtr. Muhtemelen bu durum, sonradan gelien merkez ve tara tekilt anlaynn ve bunun kaynaklara yansmasyla alkaldr; karlatnz, el-Kalkaand, Subh el- A, IV, s. 423; VII, s. 285 ve Kn, Trh-i Olcaytu Sultn, s. 8. 47 el-Kalkaand, Subh el-A, IV, s. 423. 48 Abdollah Ibn Mohammad Ibn Kiy al-Mzandarn, Die Resl-ye Falakiyy, (haz. Walter Hinz), Wiesbaden 1952, v. 61b.
45 44

44

Mustafa Uyar

el-Nacak Kalesinde bulunan 70 nefere 100er dinardan toplam 7.000 dinar deme yaplmtr49. Horasan askerlerinden Mool ve Tciklerin (Mool olmayanlar) bertlarna gre denekleri yle idi: el-Emr el-Azm Acebr tmenine 100.000 dinar; el-Emr el-dil Ali r tmenine 80.000 dinar ve el-Emr Rstem hezresine, 10.000 dinar olmak zere Mool askerleri toplam 190.000 dinar. Tciklerin, yani Mool olmayan askerlerin maalar ise, Emr-i Muazzam Fahrddin uhdesindeki her askere 500 dinar olmak zere toplam 50.000 dinar. Sz edilen bu emrlerin maalarna baktmzda ise, Emr el-Azm Aceb-r (emr-i tmen) 20.000 dinar; Emr el-dil Ali r (emr-i tmen), 20.000 dinar; Emr Rstem (emr-i hezre) 5.000 dinar almaktayd50. Maalarn miktarlarndan anlalaca zere, maalar mevkilere gre farkllk gsterdii gibi, bulunulan blge ve zaman gre de farkllk gstermektedir. Bu yzden, belli bir maa cetveli ortaya karmak zordur. Yalnzca snrl bir ekilde, yldan yla verilen maalarn miktarlar tesbit edilebilmektedir. Emrlerin Yarglanmalar ve Cezalandrlmalar Emrlerin, ilemi olduklar sulardan tr sorgu (tegimii) ve yargya (yargu) tbi tutulduklar malmumuzdur. Yaplan yargu sonucunda, idama mahkm etme (be yargu resniden) yannda, ounlukla sopa vurma veya falaka cezasnn (b zeden) verildiini grmekteyiz51. Emrlerin yarguya tbi tutulmalarna ilhanlar da nezaret etmekteydiler. lhan Geyhatu, kendisinin tahta oturmas srasnda isyan eden, yani bulgak karan emrlerin yargusuna bizzat nezret etmiti52. Gazan Han, ikinci am seferi srasnda, (1302) sava meydanndan kaan emrleri yarguya tbi tutmutu. Sorgulama ve mlkat ilemine tegimii dediklerine bu yargu ilemi srasnda tesadf ediyoruz53. Burada hemen belirtmek gerekir ki, emrlere uygulanan yargu, sadece su ilenmesi durumunda yaplan bir i deil, mutad olarak, genel yoklama niteliinde bir ilemin de ad idi. Zira, 1308 yl Temmuz aynda Sultniyede yaplan bir yargu ilemini tasvir eden Kn, her birinin gayret ve abas; tehir ve kabahati ortaya ksn diye bir zaman yargu ile

49 50

al-Mzandarn, Die Resl-ye Falakiyy, v. 68b. al-Mzandarn, Die Resl-ye Falakiyy, v. 60a-60b. 51 Redddin, Cmi el-Tevrh, II, s. 1161; Kn, Trh-i Olcaytu Sultn, s. 72. 52 Redddin, Cmi el-Tevrh, II, s. 1191. 53 Redddin, Cmi el-Tevrh, II, s. 1315.

lhanl (ran Moollar) Ordusunda Hiyerari: Asker Yetkililer ve Nitelikleri

45

megul oldular demektedir54. Yine bu durumu teyit eden baka bir rnek, Emr oban, Polad insang ve dier baz emrlerin lhan Olcaytu huzuruna karak mutad bir ekilde yaplan yargu ilemini neden uzun zamandr yapmadn sormalardr55.

54

ve yekendgh be-yarguh itigl dtend t say u cehd ve tehr u taksr-i her-yek istikf nmdendbknz. Kn, Trh-i Olcaytu Sultn, s. 239. 55 Kn, Trh-i Olcaytu Sultn, s. 239.

46 KAYNAKA

Mustafa Uyar

al-MZANDARN, Abdollah Ibn Mohammad Ibn Kiy. (1952). Die Resl-ye Falakiyy. (haz. Walter Hinz). Wiesbaden. BARTHOLD, V. V.. (1990). Mool stilsna Kadar Trkistan. (ev. Hakk Dursun Yldz). Ankara. BENKT. (1378). Ravzat ll-Elbb f Tevrh el-Ekbir ve el-Ensb (Trih-i Benkit). (tas. Cafer ir). Tahran. BOSWORTH, C. E.. Army, Islamic to the Mongol Period. Encyclopedia Iranica. I, 499503. DAWSON, Christopher. (1987). Mision to Asia. Toronto. DOERFER, Gerard. (1963) .Trkische Neupersischen. Wiesbaden. und mongolische Elemente im

EBR, Hfiz-i. (1350). Zeyl-i Cmi el-Tevrh-i Red. (Ner. Hnbb Beyn). Tahran. el-KALKAAND, Ahmed b. Ali. (Tarihsiz). Subh el-A f Snat el-n. (tah. Muhammed Hseyin emseddin). Beyrut. EMN, ems erk. (1357). Ferheng-i stilht-i Dvn-i Devrn-i Moul. Tahran. ERDEM, lhan. (1995). Trkiye Seluklular-lhanl likileri (12581308). (Baslmam Doktora Tezi) Ankara. GRGOR, Aknerli. Mool Tarihi. (1954). (ev. Hrand Andreasyan). stanbul. GROUSSET, Ren. (1993). Bozkr mparatorluu. (ev. Dr. M. Reat Uzmen). stanbul. HEMEDN, Redddin Fazlullah. (1373). Cmi el-Tevrh-i Redddn Fazlullah Hemedn. (tas. Muhammed Ren-Mustafa Msev). III, Tahran. HONDH, Mr Muhammed b. Seyyd Burhnddin (MRHOND). (1339). Trh Ravzat el-Saf. V, Tahran. BNLBR, Eblferec. (1941). Tarihi Muhtasarddvel. (ev. erafeddin Yaltkaya). stanbul. MM, M. Tak. (1971). ran Moollar Devlet Tekilat. (A. . Baslmam Doktora Tezi). Ankara. KN, Eb el-Ksm b. Abdullah Muhammed b. Eb Thir Abdullah. (1348). Trh-i Olcaytu Sultn. (Ner. Mehn Hambel). Tahran. LAMBTON, Ann K.S.. Shihna. Encyclopedia of Islam (Second Edition). 437-438. MARTINEZ, A. P.. (1986). Some Notes on the Il-Xnid Army. Archivum Eurasiae Medii Aevi. V: 129242.

lhanl (ran Moollar) Ordusunda Hiyerari: Asker Yetkililer ve Nitelikleri

47

MAY, Timothy. (2004). The Mechanics of Conquest and Governance: the Rise and Expansion of the Mongol Empire, 1185-1265. (University of Wisconsin in Madison. (Baslmam Doktora Tezi). ___________. (2007). The Mongol Art of War. South Yorkshire. NAHVN, Muhammed b. Hindh b. Sencer. (1964, 1971, 1976). Dstr elKtib fi Tayn el-Mertib. (Ner. Abd el-Kerm Ali oli Alizde. I/1, Bak, I/2, Bak, II, Bak. GEL, Bahaeddin. (1964). Sino-Turcica. Cengiz Han ve in'deki Hanedan'n Trk Mavirleri. Taipei. PIRIEV, V. Z.. (1977). O Termine Bukaol. Doklad Akademi Nauk Azerbaydjana 33(12):63-66. SAUNDERS, J. J.. (1971). The History of the Mongol Concuests. London. SINOR, David. (1971). On Mongol Strategy. Proceedings of the Fourth East Asian Altaistic Conference. Taipei. SMITH, Jr. John Mason. (2000). Mongol Nomadism and Middle Eastern Geography: Qishlqs and Tmens. The Mongol Empire & Its Legacy. (ed. Reuven Amitai-Preiss; David Morgan) Leiden. Boston: Brill, 3956. SPULER, Berthold. (1987). ran Moollar. (ev. Cemal Kprl). Ankara. TEMR, Ahmet. (1992). Trk Mool mparatorluu ve Devam. Trk Dnyas El Kitab. I. Cilt. Ankara. 385400. THACKSTON, W. M.. (1999). Rashiduddin Fazlullahs Jamiutt-Tawarikh: Compendium of Chronicles. (ed. inasi Tekin&Gnl Alpay Tekin). III. Duxbury. UYAR, Mustafa. (2007). lhanl Devletinin Asker Tekilt. A.. Sosyal Bilimler Enstits, (Baslmam Doktora Tezi) Ankara. UZUNARILI, smail H.. (1970). Osmanl Devleti Tekiltna Medhal. Ankara.