T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

MUHALEFETTE ADNAN MENDERES (1945-1950)

( Doktora Tezi )

Hazrlayan: Sleyman NAN

Danman: Yrd. Do. Dr. Ahmet HALAOLU

Isparta-2002

NDEKLER
Sayfa

NSZ ........................................................................................................... IX KISALTMALAR ......................................................................................... XI ZET .............................................................................................................. XII SUMMARY ................................................................................................... XIII KAYNAK TAHLLLER ......................................................................... XIV GR ..............................................................................................................
A- ADNAN MENDERESN HAYATI ............................................................ I- Ailesi ......................................................................................................... II- lk ve Orta renimi ................................................................................ III- Askerlii ................................................................................................. IV- akrbeyli iftliinde Toprak Beylii .................................................... V- Evlilii ...................................................................................................... VI- Yksekrenimi ...................................................................................... VII- Soyad ................................................................................................... B- ADNAN MENDERESN SYASETE GR VE FAALYETLER ........ I- Serbest Cumhuriyet Frkasna Girii ......................................................... II- Cumhuriyet Halk Frkasna Girii ve Faaliyetleri .................................... 1- Cumhuriyet Halk Frkasna Girii ....................................................... 2- Atatrkle Tanmas ........................................................................... 3- Milletvekili Seilmesi .......................................................................... 4- Partideki ve Meclisteki Faaliyetleri ..................................................... a) Dileke Komisyon yelii ........................................................... b) TBMMdeki lk Konumas ......................................................... c) Aydn Halkevi Kuruculuu ........................................................... d) Parti Mfettilii ........................................................................... e) Bolu l Kongresinde Mahitlii ................................................ f) Kongre yelii .............................................................................. 1 3 3 9 10 13 17 19 24 26 26 29 29 31 34 38 38 39 41 42 44 46

III

BRNC BLM
ADNAN MENDERESN CUMHURYET HALK PARTS NDEK MUHALEFET (1945-1946) A- MENDERESN LK NEML MUHALEFET SAYILAN TOPRAK REFORMU GRM .................................................................... I- Hazrlk Dnemi ........................................................................................ II- iftiyi Topraklandrma Kanunu Tasars ................................................ III- iftiyi Topraklandrma Kanunu Tasarsnn Kanunlama Sreci ......... 1- Komisyondaki Grmeler ve Tartmalar ......................................... 2- TBMMdeki Grmeler ve Tartmalar ............................................. a) iftiyi Topraklandrma Kanunu Tasarsnn 17. Maddesi ....................................................................................... b) Ktahya Milletvekili Alaaddin Tiridolunun nergesi .............. IV- Menderesin iftiyi Topraklandrma Kanunu Tasars Hakkndaki Meclis Konumalar .................................................................. 1- Hkmet Tasars ................................................................................ 2- Tarm Bakan Hatipolunun elikileri ............................................ 3- Dier Milletvekillerinin Grleri ...................................................... 4- Menderesin Meclis Konumalar Hakknda Bir Deerlendirme ....... V- iftiyi Topraklandrma Kanununun Uygulanmas (1945-1950) ............ B-1945 YILI BTE GRMELERNDE MENDERESN AIK MUHALEFET ............................................................ C- DRTL TAKRRN VERLMES ............................................................. D- TBMM VE BASINDA ANAYASA VE REJM TARTIMALARI ............ I- Birlemi Milletler Anayasasnn Meclise Onaylanmas .......................... II- Basndaki Tek Parti Rejimi Tartmalar ............................................... 1- Babakan Saraolunun Demeci ve atlak Ses Menderes.............. 2- Menderesin Saraoluna Cevab ..................................................... E- MENDERESN CUMHURYET HALK PARTSNDEN HRACI ........... I-Cumhuriyet Halk Partisinin Ynetiminin 75 80 85 85 89 91 94 97 65 65 69 71 72 74 59 60 48 48 51 54 54 57

IV

Menderese hra Karar Vermesi................................................................... II- Menderesin Partiden karlmasna Tepkiler .........................................

97 99

F- MENDERESN GRLER DERGSNE YAZI VAAT ETMES ........... 103 G- YEN PART HAZIRLIKLARI .................................................................... 106

KNC BLM
ADNAN MENDERESN CUMHURYET HALK PARTS HKMETNE MUHALEFET (1946-1950) A- DEMOKRAT PARTNN KURULMASINDAN BRNC BYK KONGRESNE KADAR MENDERES .............................. 108 I- Demokrat Partinin Kuruluu ..................................................................... 108 II- 1946 Seimleri ......................................................................................... 109 1- Belediye Seimleri .............................................................................. 109 a) Belediyeler Kanununun Deitirilmesi ......................................... 110 b) Belediyeler Kanunu ve Seim Tartmalar .................................. 117 c) Menderesin Seim Tartmalarna Katlmas ............................... 121 d) Menderesin Daily Mail Gazetesine Cevab ................................. 123 e) 26 Mays Seimleri ....................................................................... 124 2- Milletvekili Seimleri ....................................................................... 125 a) Tek Dereceli Seim Sisteminin Mecliste Grlmesi ve Kabul .......................................................................................... 125 b) Demokrat Parti ve Cumhuriyet Halk Partisi Arasndaki Seim Gerginlii ............................................................ 133 c) Menderes Atay Polemii ............................................................ 134 d) Menderesin Aydndaki Seim Konumas ................................. 137 e) 21 Temmuz Seimleri ................................................................... 138 f) Menderesin Seim Sonularna tirazlar ..................................... 139 III- Menderes ve Partisi Demokrat Partinin Demokratik Talepleri ............. 142

1- Cemiyetler Kanununun Deitirilmesi ............................................... 142 2- Basn Kanununun Deitirilmesi ........................................................ 149 IV-Recep Peker Hkmetinin Kurulmas ...................................................... 157 V- 1947 Yl Bte Grmeleri ................................................................... 163 1- Menderesin Bte Eletirisi .............................................................. 164 2- Pekerin Menderese Tepkisi ve Psikopat Tartmas ..................... 173 3- Demokrat Partililerin Meclisi Terketmesi ve Cumhuriyet Halk Partisinin Tavr ............................................................ 181 B- DEMOKRAT PARTNN BRNC BYK KONGRESNDEN ONK TEMMUZ BLDRSNE KADAR MENDERES ................................ 183 I- Demokrat Partinin Birinci Byk Kongresi ............................................ 183 1- Kongrenin Almas ve almalar ................................................... 183 2- Ana Davalar Komisyonunun almalar ve Hrriyet Misaknn Kabul ............................................................... 191 3- Cumhuriyet Halk Partisinin Demokrat Parti Kongresine Tepkisi ...... 193 II- dareciler Kongresi ve Menderes-Erim Polemii ..................................... 195 III- zmir Mitingleri ve Ara Seim Tartmalar ........................................... 203 IV- zmir Davas ........................................................................................... 207 1- Gazetecilerin Yarglanmas ............................................................... 209 2- Menderesin Dokunulmazln Kaldrma Giriimi ............................ 214 C- ONK TEMMUZ BLDRSNDEN DEMOKRAT PARTNN KNC BYK KONGRESNE KADAR MENDERES ............................... 216 I- ktidar ve Muhalefeti Uzlatrma Giriimleri ........................................... 216 II- Demokrat Partinin Kk (Danma) Kongresi ..................................... 221 III- nnnn Dou Anadolu Gezisi ............................................................. 222 IV- Birinci Hasan Saka Hkmetinin Kurulmas .......................................... 224 V- 1948 Yl Bte Grmeleri ................................................................... 234 VI- Demokrat Parti inde Blnmeler ........................................................ 243 1-Ferd Ayrlklar .................................................................................... 243 a) Osman Nuri Kni Meselesi ........................................................... 243 b) Sadk Aldoan Meselesi ............................................................... 244 c) Yusuf Kemal Meselesi .................................................................. 248

VI

d) Kenan nerin stifas veya stanbul Hadisesi ............................. 2- Milletvekili Maa ve Yolluk Meselesi ............................................. 3- Demokrat Parti Genel Kurulu ve Meclis Grubu Arasndaki htilaf veya Kprl Hadisesi ............................................................................ VII- kinci Hasan Saka Hkmetinin Kurulmas ......................................... VIII- Seim Kanununda Deiiklik Yaplmas ............................................ IX- emsettin Gnaltay Hkmetinin Kurulmas ....................................... X- 1949 Yl Bte Grmeleri ................................................................... D- DEMOKRAT PARTNN KNC BYK KONGRESNDEN KTDARA GELMESNE KADAR MENDERES ............................................. I- Demokrat Partinin kinci Byk Kongresi .............................................. 1- Kongrenin Almas ve almalar ................................................... 2- Mill Ant veya Mill Teminat And ..................................................... 3- ktidarn Kongreye Tepkisi ................................................................. a) Hkmetin Bildirisi ve Bayarn Cevab ...................................... b) Erimin Aydn Konumas ve Menderesin Tepkisi ...................... II- Yeni Seim Kanunu ................................................................................. 1-Hkmetin Hazrl.............................................................................. 2- Muhalefetin Hazrl ......................................................................... a) Demokrat Partinin Danma Toplants ....................................... b) Menderesin Erime Cevab ......................................................... 3- Milletvekilleri Seim Kanunu Tasars ve Komisyon Raporu ............ 4- TBMMdeki Grmeler .................................................................... III- 1950 Yl Bte Grmeleri .................................................................. IV- 1950 Seimleri ....................................................................................... 2-14 Mays Seimleri ve Menderesin Babakan Olmas .......................

250 251 255 261 263 272 275 281 281 281 283 285 285 286 288 288 289 291 292 294 296 300 304 305

1-Menderesin Koalisyon Hkmeti Teklifi ........................................... 304

VII

NC

BLM

ADNAN MENDERESN MUHALEFET YILLARINDAK FKR VE GRLER A- SYAS VE YNETM KONULARI ........................................................... I- Devletin Temel Nitelikleri veya Alt lke ................................................. II- Demokrasi ................................................................................................. III- Brokrasi (dare Cihaz) ve Kadrolama ................................................. IV- Devlet Bakanl ..................................................................................... V- Siyas Partiler ........................................................................................... VI- Anayasa ................................................................................................. VII- Seimler ................................................................................................ VIII- Demokrat Partinin Cumhuriyet Halk Partisinden Fark ...................... IX- Demokrat Parti ile Cumhuriyet Halk Partisi Arasndaki likiler ........... B-DI POLTKA ................................................................................................ I- Milletleraras likiler ve Politikalar ......................................................... II- Marshall Plan veya Yardmlar ................................................................ C- BASIN ............................................................................................................ D- EKONOMK ve MAL KONULAR .............................................................. I- Devlet Btesi .......................................................................................... II- Vergiler .................................................................................................... III- 7 Eyll Kararlar ..................................................................................... IV- Tarm ...................................................................................................... V-Kamu ktisad Teekklleri ...................................................................... VI- zel Teebbs ........................................................................................ VII- Sanayi .................................................................................................... VIII- Tasarruf ................................................................................................. SONU ............................................................................................................. BBLYOGRAFYA ......................................................................................... 310 310 313 315 316 317 318 320 322 325 327 328 329 330 331 331 332 333 334 336 337 337 338 339 344

VIII

EKLER .............................................................................................................. Belgeler ................................................................................................................ Fotoraflar ......................................................................................................... Karikatrler .......................................................................................................... Harita ................................................................................................................. Adnan Menderesin Kronolojisi(1899-1950) ......................................................

355 356 388 392 397 393

NSZ
Tarihin her dneminde devlet adamlarnn hayat hikayeleri merak edilmitir. Belki, bu yzden, son yllarda biyografi, lkemizde nemsenmeye balamtr. Bunda, biyografilerin en ok okunan trler arasna girmesinin etkisi de vardr. Fakat, biyografilerde en iyi olma abasn, belki de iddiasn tayanlar, ou zaman bilimsel bir ekilde ele alnanlardr. Nitekim, akademik evrelerde bu durum dikkate alnarak biyografiler zerine tezler hazrlanmaktadr. Bu tez tam bir biyografi almas deildir. Tezin temelini oluturan ana konu, Adnan Menderesin ok partili sreteki muhalefetidir. Tez, ayrca, verdiinden dolay 1945-1950 dneminin bir incelemesidir. Tezin ilk bata grnr zorluu, Adnan Menderesle ilgili yazlanlarn ok olduu bilgisinin yaygnlyd; ancak, gerek tam byle deildir. Adnan Menderesin iktidardaki yllarna ilikin tarih literatrnde ve bibliyografyasnda bir ok kitabn olmasna ramen, Adnan Menderesin 1950 ncesi dnemi bilimsel olarak geni bir ekilde ele alnmamt. Hlbuki, 1950-1960 dneminde Trkiyenin en uzun sreli babakan olacak olan Adnan Menderesin fikirlerinin temeli, zellikle 1945-1950 yllar arasndaki ynetime kar verdii mcadele ve yapt muhalefetinde yatmaktayd. Fakat, Menderesin kendi hayatnn da (geirdii hastalklar, askerlii, iftilii) siyasi hayatn etkilemedii dnlemezdi. Bu yzden, bu tez Adnan Menderesin muhalefet yllarna arlk vermekle birlikte, hayatnn belli bir dnemini de ele alarak eksik grlen bir dnemin bilimsel olarak aydnlatlmas abasn amalamaktadr. Tezin balndaki Muhalefet kelimesi iki anlam birden kucaklamaktadr: Hem bir dnemi (1945-1950), hem de bir kavram anlatmaktadr. Bir baka deyile, hem belli bir zaman dilimini, bir tarih dnemini (1945-1950) ; hem de bir tutumu, bir davrana kar olma durumunu, aykrl, kar gr anlatmaktadr. Tez, blmden olumaktadr. Adnan Menderesin, birinci blmde, parti iindeki muhalefeti, ikinci blmde hkmete kar muhalefeti ve nc blmde de muhalefet yllarna ilikin fikir ve grleri yer almtr. kinci blm, incelenen dnem olarak Menderesin muhalefetinin uzun bir zaman dilimini kapsadndan dolay, bu blm dier blmlere gre geni tutulmutur. Adnan Menderesin muhalefetini konu btnl ierisinde ele alp, baz ayrntlara yer

Bu almada, Adnan Menderesin konumalar, demeleri, mesajlar, sohbetleri ve yazlar bu teze kaynaklk ettiinden dolay genel, monografik ve biyografik kitaplardan baka, dnemin meclis tutanaklar, gazete, dergi, bror ve parti yaynlarn esas almtr. Ayrca, sz konusu dnemin dnda, 1950den gnmze kadar yazlm, ilerinden bazlar yaymlanm olan tezler ve yaz dizilerinden de yararlanlmtr. almamla ilgili olarak, tecrbelerinden faydalandm, yerinde eletiri ve ikazlaryla ynlendiren hocalarm Prof. Dr. Bayram Kodaman ve Yrd.Do.Dr. Ahmet Halaoluna teekkrlerimi arzederim. Ayrca, beni byk konukseverlikle ve nezaketle karlayp, iki kere yaptmz mlakatla sorularma itenlikle cevaplar veren Aydn Menderes Beyfendiye teekkr ederim. Bundan baka, akrbeyli kyllerine ve zellikle iftliin kahyas Mehmet Koca ve kyn bekisi Yksel Dadevirene, Ankaradan kaynak tedarikinde bana yardmc olan OTD ngiliz Dili ve Edebiyat Blmnde Aratrma Grevlisi Cumhur Y. Madrana ve o sra Ankara Dil-Tarih ve Corafya Fakltesinde Aratrma Grevlisi olan Tahir Kodala, bana arivlerini aan Ankara Hukuk Fakltesi Dekanlna, alma kolayl gsteren TBMM Ktphane Dokmantasyon ve Tercme Mdrlnde Ktphane mdr Ali Rza Cihan Bey ve Mikrofilm blmnde uzman Cihan Erkal Beye, zellikle Menderesle ilgili baz belgeleri elde etmeme imkan salayan Trk Parlamento Tarihi (TPT) Aratrma Grubuna ve zellikle mavir .enal Gnaya, kiisel ktphanelerinden yararlandm Yrd.Do.Dr.Zll Kele, Yrd.Do.Dr Ercan Haytolu, Do.Dr. Selahattin zelik, Prof. Dr. Ayfer zelik ve Kemal Daoluna ok teekkr ederim. Son olarak, bu alma sresince desteklerini esirgemeyen Yrd.Do.Dr. Hasan Babacan ve Yrd.Do.Dr. Kadir Kasalakn isimlerini minnet iin anmam gerekir.

KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. a.g.y. A.. B. bk. bkz. c. ev. CHP TK D. DP haz. md. nu. O. s. S. TBMM ......................................... ad geen eser ......................................... ad geen makale ......................................... ad geen yaz ......................................... Ankara niversitesi ......................................... Birleim (nikat) ......................................... bak ......................................... baknz ......................................... cilt ......................................... eviren ......................................... Cumhuriyet Halk Partisi ......................................... iftiyi Topraklandrma Kanunu ......................................... Dnem veya devre (Meclis) ......................................... Demokrat Parti ......................................... Hazrlayan ......................................... madde ......................................... numara ......................................... Oturum (Celse) ......................................... sayfa ......................................... Say ........................................ Trkiye Byk Millet Meclisi

TBMM ZC ..................................... Trkiye Byk millet Meclisi Zabt Ceridesi TBMM TD ...................................... Trkiye Byk Millet Meclisi Tutanak Dergisi vb. vd. vs. yay. ......................................... ve benzeri. ......................................... ve devam ......................................... ve saire (dierleri) ......................................... Yaynlayan

XII

ZET Adnan Menderesin muhalefet dnemindeki gr ve tutumlar, 1950-1960 arasnda babakanl srasnda uygulanacak olan lke politikalarnn habercileri olarak nem tamaktadr. Bu almada, Adnan Menderesin ok partili sreteki yeri ve yapt muhalefetiyle ynetim veya parti-iindeki etkisi, kronolojik bir seyir iinde ele alnmtr. Ayrca, Adnan Menderesin muhalefet dneminde(1945-1950) ileri srd politik fikirleri belli balklar halinde toplanlarak, her biri teorik ereve iinde ortaya konulmaya allmtr. Bu arada, Adnan Menderesin, hi bilinmeyen ya da az bilinen hayatnn belli dnemleriyle(genlii, askerlii gibi) desteklenilerek daha da geniletilmitir. Tezin hazrlanmasnda, Adnan Menderesin TBMMde ve halk toplantlarnda yapt konumalar, baz gazetelere verdii deme ve yazlar esas alnmtr. Ayrca, Adnan Menderesin sylediklerini, yazdklarn ve demelerini anlaml klmak iin ilenen konular baz genel eserlerden yararlanlarak bir btn halinde deerlendirilmitir. ilgili bilgiler, belgelerle

XIII

SUMMARY Adnan Menderes ideas and attitudes was extremely important during his opposition for, it was an announcement of Turkish politics which he would apply during his prime ministry between 1950-1960. The study deals with Adnan Menderes opposition period and his role during multi-party period in an chronological order. Furthermore, his political ideas are analysed in different topics during his opposition period (1945-1950) and they are arranged in a theorretical order. Meanwhile, some details about his life are also given. The study is based on Menderes speeches that he made in TBMM, in different places an it is also based on his interwiews with other newspapers. Other sources and books about Menderes are also used in order to give credibility to his interviews.

KAYNAK TAHLLLER Teze balanrken, almann zorluu Adnan Menderesle ilgili kaynaklarn ok olduunun bilinmesiydi. Bu, grnmde ok doruydu; fakat, kaynaklara tek tek ulaldnda esasnda bu kaynaklarn hemen hepsinin birbirinin tekrar olduklar anlalmaktadr. Ya da yeni bir ey ortaya koyma iddiasnda deildirler. zellikle baz bilgilerin tekrar edilir olmas, bir sre sonra bunlarn adeta yanllanamaz dorular olarak kabulne yol amtr. ok basit bir rnek verilirse eer, aslnda Tevhide olan Menderesin annesinin ismi . Sreyya Aydemirin Menderesin Dram adl kitabnda Tevfika diye geer ve bu yanllk, Aydemirin kitabndan aktarma yapan dier kitaplarda da ayn ekilde tekrarlanr. Baz kitaplarn balklar ok etkileyici fakat, ieriine baknca beklediinizi bulamyorsunuz, hatta o kadar doyurucu olmayan bilgilerle karlalyor ki, aratrclar hayal krklna urayabiliyorlar. rnein, smail Gktrk-Sabahattin ParsadanCemaleddin Tuncann hazrladklar Adnan Menderesin Siyasi Hayat ve Nutuklar, adl almada, Merutiyet, nsan Haklar Beyannamesi, Atatrkn Genlie Hitabesi gibi ok ilgili olmayan konulara yer verilmitir. Biraz aada, konuyla ilgili baz kitaplar biraz daha ayrntl irdelenecektir. 1- Gazete ve dergiler Menderesin muhalefet yllar, ayn zamanda bir dnem incelemesidir. Bu durumda, bu tezin ana kaynaklarndan biri, belki de en nemlisi olan dnem gazetelerinin taranmas gerekmektedir. Fakat, bizzat gazeteler taranaca iin, bu i, uzun vakit alacakt. Dolaysyla, dnemin btn gazetelerin taranmas ii, belki etkileyici; fakat, gereki grnmemekteydi. Bu yzden, dnemin bilinen 21 gazetesinden sadece 6s tamamen taranabilmitir. Taranan gazetelerin seiminde dikkat edilen husus, farkl bak alar vermesi iin aratrlan dnemde Hkmet yanls olan Ulus, Demokrat Parti yanls Vatan ve tarafsz denilebilecek Cumhuriyet seilmitir. Fakat, Yeni Asr, Zafer ve Demokrat zmir gazetelerinde, Menderesle ilgili yazlarn younluu, o gazetelerin de dikkate alnmasn adeta zorunlu klmtr. Bu gazetelerden baka, baz haberlerin doruluu ve karlatrma iin birka (Tasvir, Yeni Sabah gibi) gazete de gnlk olarak grlmtr. Gazetelerin taranmasnda, daha ok TBMM Ktphanesi mikrofilm blmnden ve Ankara Milli Ktphanesinden yararlanlmtr. Bu arada, taranmas olduka kolay olan Basn ve Yayn Umm Mdrlnn kartt

XV

Ayn Tarihi dergisindeki seilmi gazete ve dergi yazlar, eer atfta bulunulacaksa gazetenin ad ve gn belirtilmitir. Fakat, mutlaka, Ayn Tarihi dergisinin says ve tarihi de verilmitir. Bylece, bilimsel ahlak bakmndan sorun kendimce halledilmitir. 2- Ariv materyalleri Babakanlk Arivlerindeki belgelerin taranmas internet yoluyla ve bizzat arivdeki kataloglardan incelenmitir. Osmanl Arivinde tasnif edilenler arasnda Menderesle ilgili birka belgeye tesadf olunmutur. Cumhuriyet Arivinde Menderesle ilgili ok sayda belge varsa da, bunlarn bir ou iktidar yllarna aittir. Cumhuriyet Arivinde, en nemli eksiklik, galiba, Demokrat Parti iin ayr bir fondosya-klasr oluturulmamasdr. Dolaysyla, Demokrat Partinin muhalefet dneminde, zellikle parti genel kurul ve Meclis grubu toplantlarnn tutanaklar yoktur. Bu konuda, Cemil Koakn yayna hazrlad Samet Aaoluna ait Siyasi Gnlk-Demokrat Partinin Kuruluu (letiim Yaynlar, stanbul 1993, 606 s.) adl an-gnlkte yer alan bilgilerden yararlanlmtr. Ankara Hukuk Fakltesi Arivi, bilinen trde bir ariv disiplinine sahip deildir. stelik, Faklte Arivi diye anlan da, aslnda Dekanlk odasnda bulunan kk bir dosyadan ibarettir. Bu dosyann iinde Menderesin snav evrak, fotoraf ve 27 Mays 1960 darbesinden sonra Faklte dekanlna gnderilmi raporlar yer almaktadr. TBMM Arivi ise, herhangi bir kurumun genel evrak deposu zelliinden farkl deildir. Zira, dosyalama, numaralama, klasrleme gibi arivcilikle ilgili almalar gze arpmamaktadr. Bu durum, herhangi bir zamanda, ok nemli belgelerin ypranabilecei ve hatta yok olabilecei kaygsn vermektedir. TBMM Arivi, Milletvekilleriyle ilgili belgelere ulama konusunda zengindir. Nitekim, bu arivde, Adnan Menderesin Milletvekili mazbatasndan nfus bilgilerine kadar baz nemli belgeleri bulmak mmkn olmutur. 3- Meclis Tutanaklar Menderesin TBMMde yapt konumalar tam anlamyla nfuz edebilmek iin, nelerin/neyin konuulduunun belirlenmesi gerekirdi. Bu yzden, Menderesin zellikle kanun tasarlaryla ilgili grlerini renmek iin, kanun tasarsnn srecini ve ieriini anlatan, tutanaklarn sonundaki sra saylar verilmi matbu yazlarndan yararlanlmtr. Meclis Tutanaklar, TBMM Ktphanesinin deposunda deil; okuma

XVI

salonunda yer almasndan dolay istenen ciltlere bu ktphaneden ulamak, dier ktphanelerden daha kolay olmutur. 4- Kitaplar smail Girgin Adnan Menderes, Radyo Gazetesi Yaynlar, zmir 1958. Yazar, bu kitabnda Menderesi tutan tarafn aka belli etmitir. Hatta kitap methiye tarzndadr denilebilir. Kitabn, Menderes daha Babakan iken, yani 1958de yaynlanm olmas da bu yargmz gl klmaktadr. yle ki, Menderesin uurlu elleriyle tarm faaliyeti yapt; lise reniminin kesintiye uramamas halinde bir siyaseti deil, dnya apnda bir ilim otoritesi olaca gibi szlere tesadf olunmaktadr. Bu yzden iindeki ie yarar bilgileri adeta cmbzla ekerek kullanmak gerekmektedir. Fakat, yine de, bu kitap, Menderesin hayatnda iken, onun hakknda yazlm tarih literatrndeki ilk biyografi olmas bakmndan nemli olduu sylenebilir. evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul 1999, 512 s.) lk kez 1968de yaymlanm ve bugne kadar ok kereler baslmtr. Aydemir, kitabnda, Menderesi kendisinin ve yakn arkadalarnn grleriyle anlatmtr. Kitabn baz yerlerinde, isim vermeden baz kiilerin anlarndan ve szlerinden bahsetmitir. Aydn Menderese gre, Aydemirin kitabnda ismi gemeyen bu kiiler, aslnda bir tek kiidir ve o da Menderesin Babakanl dneminde Devlet Bakan ve yakn arkada olan Mkerrem Saroldur. Yazar, kitabnn baz yerlerinde Menderesi kendi azndan konuturmutur. Ayrca, Aydemir, tarihi bilgisini romanc tarafyla birletirerek aklc baz varsaymlara gitmitir. Aydemir, farkl olarak kendince psikolojik tahliller yapm ve sonunda Menderesin iki ahsiyetlilii zerinde durmutur. Bilimsellikten uzak saylmazsa da, daha ok poplerdir. Nitekim, Menderes deyince ilk akla gelen kitabn Aydemirin yazd kitabn olmas bu yzden olmaldr. Orhan Ceml Fersoy, Bir Devre Adn Veren Adnan Menderes, Garanti Matbaas, stanbul 1971, 623 s. Aslnda bu kitap, 18 Nisan 1969 gnnden itibaren 115 gn sre ile dnemin Son Havadis gazetesinde yaz dizisi olarak yaymlanmtr. Yazarn aklamasna

XVII

gre, yaznn ilgi grmesi zerine, bu yaz dizisi fazla ekleme yaplmadan 1971de kitaplamtr. Bu kitap, .S.Aydemirin Menderesin Dram adl kitabndaki baz tezlerine kar yazlmtr. Bu durum, bazen aka Aydemirin kitabna atf yaplarak, bazen de, ima yoluyla belli edilmektedir. Kitabn en nemli yan, kitabn hazrlanmas aamasnda, yazarn Menderesin ailesiyle, zellikle Menderesin ei Berin Hanmla birebir grmesidir. Dolaysyla, Menderes ailesine daha yakn bir kaynaktr denilebilir. smet Bozda, DP ve tekiler ve Menderes Menderes (Emre Yaynlar, stanbul 1997, 264 s.) Yazarn bu iki kitabnn ierii ayndr. Kitabn bal deitirilerek farkl tarihlerde yaymlanmtr. Kitap, daha ok Bozdan Demokrat Parti kurucularyla yapt konumalara dayanmaktadr. Kitapta, yazarn bir ok kimseyle yapt grmeler de yer almtr. Fakat, bu alntlarn dzgn bir ierikte yer almamas, ilk bakta, alntlarn, yazarn sanki kendi szleriymi gibi alglanmasna yol amakta ve bu da, okuyucuyu gerekte kaynan kim ya da ne olduu konusunda yanltabilmektedir. Bu kitap, ayrca, DPden sonra kopan Millet, Hrriyet, Yeni Trkiye Partilerinin kurulu sebeplerini anlatmaya almaktadr Celal Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, Tercman Gazetesi Yaynlar, stanbul 1968, Gazeteci smet Bozdan, ilerde hazrlamay dnd nce Adnan Menderesin biyografisi ve en sonunda da Demokrat Parti ve Adnan Menderes adl almas iin derledii bir kitaptr. Bozdan bu kitab, Menderesin politik tarafn belirlemek iin en yetkili bilgi kayna dedii Celal Bayarla yapt ve bant kaydna alarak kendisinde saklad rportajlara dayanmaktadr. Bu yzden, kitabn d kapanda st balk olarak Celal Bayar Anlatyor denilmitir ve kitab yayna hazrlayan Bozdan ismi yer almamtr. Bu kitapta, Bayar, Menderesle ilk tanmasndan balayarak 1960 ihtilaline kadar dnemi safha safha anlatmaktadr.

XVIII

Samet Aaolu Arkadam Menderes, Rek-Tur Yaynlar, stanbul 1967. 1950den sonra Babakan yardmcl ve eitli bakanlklarda grev alm olan Samet Aaolu, Menderesi siyaset arkada olarak tanmlamaktadr. Bu kitap, DPnin hem muhalefet, hem de iktidar yllarn iermektedir. Kitap bandan sonuna, Menderes asndan olaylarn ehresini anlatmaktadr. Aaolu, zellikle kitabnn banda Menderesin kiiliiyle ilgili eitli zelliklerini ortaya koymaya almaktadr. Menderesin topraa balan, gazetecilerle ilikileri, halka duyduu inan gibi konular edeb bir slpla ele alnmtr. Kitabn geri kalan ksm, daha ok iktidar yllarndaki Menderesten sz etmektedir. Aydn Menderes, yaptmz bir mlakatta bu kitap iin, Aaolu, keke, daha da yazsayd demitir. Mkerrem Sarol, Bilinmeyen Menderes, Kervan Yy, stanbul 1983, 2 cilt, 1101 s. Siyasete Aydnda atlan ve sonra DPnin stanbul rgtnde grev alan Sarolun bu kitab, iki ciltten olumaktadr. Kitabn ilk cildi 1955 ylna kadar ki gelimeleri; ikinci cilt ise sonraki yllar iine almaktadr. Bu kitapta, Menderesin zellikle gazetecilerle olan mnasebetlerini renmek mmkndr. Kitabn ok sonralar yazlm olmas, kitabn iinde Menderese atfen verilen szlerin, ne kadar aynsyla verildii, hatta bu szlerin sylenip sylenmedii konusunda pheler vermektedir. Bu yzden, bu kitaptaki bilgilerin kullanlmasnda ihtiyatla yaklamak, zellikle dier bilgilerle karlatrmak gerekmektedir. Ercment Yavuzalp, Menderesle Anlar, Bilgi Yaynevi, stanbul 1991, Birinci basm. Menderesin babakanl dneminde 1958-1961 yllar arasnda Babakann zel Kalem Mdr olan Yavuzalp, emeklilie ayrldktan sonra Menderesle ilgili anlarn bu kitabnda toplamtr. Bu kitap, daha ok Menderesin Babakanlnn son dnemini baz anlarla anlatmaktadr. Nazl Ilcak Menderesi Zehirlediler, Dem Basm, stanbul 1989, 235 s. Aslnda iki blmden oluan bu kitap, ilk blmde Menderesin lmne kadar ki son gnlerini anlatmaya almakta; ikinci blmde ise, Menderesle anlara yer

XIX

vermektedir. Bu yzden, kitabn ad, ieriine tam uygun deildir. Fakat, kitabn yazar Ilcak, Menderesi iyi tanyanlardan hatralar toplarken, Menderesin avukat Burhan Apaydnla grmek istemi ve onunla telefonla randevu alrken, Apaydn kendisine Menderesi zehirlediler iddiasn ileri srmtr. Ilcak, tam bu srada, hazrlamakta olduu kitabnn adn Menderesi Zehirlediler eklinde deitirmi olmaldr. Ilcakn, balangta byk ihtimalle Menderesle ilgili hatralar kitaplatrmak isterken, Apaydnn iddias zerine ve onunla yapt uzun grmesinden sonra, gazetecilie ok yakan bir slpla, kitabn adn Menderesi Zehirlediler diye deitirmesi akla yatkn gelmektedir. Bu kitabn ilk blm, Apaydnn iddialarna yer vermektedir. kinci blmnde ise, yani Menderesle Anlarda tezimiz iin faydal bilgiler yer almaktadr. Nuriye Akman, 50 Kelime, Benseno Yaynlar, stanbul 2000. Bu kitap, Adnan Menderesin ei Berin Menderese Yassadadan gnderdii eldeki tm mektuplar iermektedir. Kitabn adnn 50 Kelime olmas, 1960daki ihtilal ynetiminin Yassadadaki mahkmlara isterlerse her gn gnderebilecekleri mektuplarndaki elli kelimelik snrlamasndan gelmektedir. Kitap, en bata Aydn Menderesle yaplan bir sylei ile balamaktadr. Kitapta, konmutur. Bu durum, okuyucuyu mektuplarn sadece sz konusu kurtard mektuplar yoktur; ara ara baz yerlere birka yaz dizisinden ve kitaptan alntlar monotonluundan sylenebilir. Bu kitapta yer alan baz mektuplarn satr aralarnda rastlanabilen 1950 ncesine ilikin bilgiler vardr. Menderesin iktidar yllarnn belli bir gr asndan bir deerlendirmesi iin Bekir Tnayn Menderes Devri (Nilfer Matbaaclk, stanbul), N.Fazl Ksakrekin Benim Gzmle Menderes (Byk Dou Yaynlar, stanbul 1998, 526 s.) ve Abduraahman Dilipakn Menderes Dnemi (Beyan Yaynlar, stanbul 1990, 282 s.) adl kitaplarna baklabilir. Recep kr Apuhan, teki Menderes, (Tima Yaynlar, stanbul 1997, 216s.) adl kitab Menderesin dinle ilgili dncelerini ortaya koymaya almaktadr. Gazeteci Apuhann bu kitab, iki blmden olumaktadr. lk blmde, eski Mu Milletvekili Gyaseddin Emrenin Menderesle Babakanl ile ilgili hatralar; ikinci blmde yazarn 27 Maysn bir deerlendirmesi yer almaktadr. Bundan baka,

XX

Grbz Azakn Ben Adnan Menderes (Zafer Yaynlar, stanbul 2000, 112 s.) adl kitab da, Menderesi kendi dilinden konuturarak, onun hayatn farkl bir tarzda ele almtr. Derleme niteliinde kitaplar ierisinde zellikle ikisinden sz etmek gerekmektedir. Bunlardan ilki, kr Esircinin, Menderes Diyor ki, (Birinci kitap, Demokrasi Yaynlar, stanbul 1967) adl almas; dieri ise Haluk Klkn yayna hazrlad, Adnan Menderesin Konumalar, Demeleri, Makaleleri ( Demokratlar Klub Yaynlar, Ankara 1991) adl kitabdr. Esircinin kitab, 7 Ocak 1946 ile 14 Mays 1950 arasndaki srede, Menderesin sz ve demelerine yer vermektedir. Klkn kitab ise, Adnan Menderesin Mecliste ve halka hitaben yapt konumalarn ve gazetelerdeki yazlarnn hemen tamamn vermektedir. Bu yzden, kitap Menderesle ilgili aratrclar iin byk kolaylk salamaktadr. Fakat, Menderesin meclis konumalarnda, birleimi, oturumu ve tutanaklarn sayfa numaralar yer almamtr. Ayrca, Adnan Menderesin ara ara sze kart karlkl konumalar veya sorular atlanmtr. Bu durum, onun Mecliste hangi tartmalara katlm olduu konusunda bir fikir verememektedir. Kitap, uzun dnemi kapsadndan kaynak bilgilerinde muhtemelen sehven- bazen yanllara rastlanabilmektedir. Bu yzden, her ne kadar bu kitap, aratrclar iin vazgeilmez saylabilirse de, iindeki bilgileri hi yanlsz kullanmak iin kitaptaki yazlanlar dayand kaynaklarla karlatrmak gerekmektedir. Metinleri aklamaya yarayan ve ksa bilgiler tayan st bilgiler, belirtilmi olmamasna ramen, genellikle Feroz Ahmadn Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi adl kitabndaki bilgilerinden alnmtr. Bunlardan baka, Menderesin 1950-1954 yllar arasnda Meclis konumalar iin Mustafa Doann Adnan Menderesin Konumalar (Ekiciil Matbaas, stanbul 1957, 320 s.) adl kitabna ve 1950-1960 yllar arasnda Menderesin seilmi TBMM konumalar iin Faruk Skann Babakan Adnan Menderesin Meclis Konumalar (Kltr Ofset basm, Ankara 1991, 465 s.) adl kitaplarna baklabilir. Skann kitabnn n sayfalarnda, ayrca, Aydn Menderesin Babam Adnan Menderes ve Cemal Kutayn Atatrk ve Adnan Menderes balkl yazlar da yer almaktadr. DP iindeki blnmeler ve tasfiye srecindeki Menderesin, kar taraftan deerlendirmeleri hakknda en fazla ayrnty, DP iinde kendilerine Mstakil Demokratlar denilen 13 Milletvekilinin iinde yer ald grubun hazrlad bror

XXI

niteliindeki DP kurucular Bu Davann Adam Deildirler, 20 Haziran 1949) adl kitab vermektedir. Bu kitapta, Mstakil Demokratlar Grubunun, zellikle 21 Temmuz 1946 seimlerinden sonraki DP iindeki anlaylarn ve mcadelesini bulmak mmkndr. DP iindeki ayrlklar gzler nne sermesi bakmndan son derece faydal bir dier eser, Kenan nerin, Siyasi Hatralarm ve Bizde Demokrasi, (Osmanbey Matbaas, stanbul 1948) adl kitabdr. DP stanbul l bakan olan ve DPnin muhalefet dneminde parti-ii muhalif grubun lider ahsiyetlerinden biri olan Kenan ner, kitabnda, DPye girmesi, 1946 belediye ve milletvekili seimlerinden sz etmektedir. Kitabn byk blmnde seimlerle ilgili grlere, yazlara, demelere ve belgelere yer verilmitir. Kitabn kimi blmleri dnemin Yeni Sabah gazetesinde yaz dizisi olarak yaymlanmtr. Fakat, gazetede yazdklarnn bir bakkal dkkannda peynir sarlmak iin kullanlmasna gnl raz olmad iin ve arkada Cemaleddin Saraolunun tavsiyesiyle yazdklarn bu kitapta toplamtr. Aslnda, bu kitap nerin hatralarnn birinci ksmn oluturmaktadr. ner, daha kaleme almadan, kitabnn ikinci ksmna mit Dkm adn vermi ve bu kitabnn gecikeceini belirtmitir. O sra, Ycel Davasnn Yargtayca bozulmas, Arslanky (Mersin) davasnn yeniden grlmesi ve Millet Partisinin kurulacak olmas yznden kitap yaynlanamamtr. ner, kitabnn ikinci ksmn yazamadan (8 Mart 1949da) lmtr. nerin dnd; fakat, gerekletiremedii kitabnn ikinci ksm, zellikle DP iindeki mcadeleleri anlatmas bakmndan faydal olabilirdi. DPnin Birinci Kongresiyle ilgili en kapsaml kitap, Orhan Metenin Btn Tafsilat ve Akisleriyle Demokrat Partinin 1. Byk Kongresi, (stanbul 1947)dir. Mete, kendi deyimiyle mstakil bir gazeteci olarak kongreyi takip etmi; gzlemlerine ve izlenimlerine dayanan notlarn bu kitapta toplamtr. Kongre yazlar dnemin Son Posta gazetesinde yer almtr. Kitabn Tafsilatl ve Akisleriyle balna uygun olarak kapsaml bir derleme olan bu kitap, DPnin Birinci Kongresi iin gerekten en kapsaml eserdir, denilebilir. Fakat, kongrede yer alan baz delegelerin isimleri yanl alnm ya da bask hatas olarak yanl yazlmlardr. rnein, Bursa delegesi smet Bozda, Hamit Bozda; Denizli delegesi Fikret Baaran da, Hamit Baaran olarak yazlmtr. Kitabn sonunda, gazete kelerinde kongreye dair yazlarn tamam ve Hrriyet Misaknn metni aynen verilmitir.

XXII

Dnemle ilgili bir ok genel eser vardr. Ancak, bunlar ierisinde, Cem Eroulun Demokrat Parti, Tarihi ve deolojisi (mge Yaynlar, Ankara 1998, nc basm, 283) adl almas Demokrat partiyi ve dnemini zetleyici bir bavuru kitaptr. Ayrca, nnnn damad Metin Tokerin alt gazetesi Cumhuriyete dayal Tek Partiden ok Partiye(1944-1950) (Bilgi Yaynlar, stanbul 1998, Drdnc basm, 245 s.) adl kitab hl dnemi en iyi ekilde tasvir eden bir almadr. Ayrca, bu kitapta, iktidar cephesinden Menderesi deerlendiren farkl yorumlar bulmak mmkndr. Yakn zamanlarda yaplm Mustafa Albayrakn Demokrat Parti adl yaymlanmam doktora tezi de mutlaka dikkate alnmas gereken bir almadr. ok partili srecin kronolojisi iin ilk akla gelen eser, phesiz, Feroz Ahmadn Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1971) (Bilgi Yaynevi, stanbul 1976, 477 s.)dir. Fakat, daha ok gnlk gazetelere dayanarak DPnin zel kronolojisi iin mutlaka Halit Tanyeli ve Adnan Topsakalolunun zahl Demokrat Parti Kronolojisi (1945-58), (stanbul 1959) adl eseri grlmelidir.

GR 1945 ylna gelindiinde, tek parti sresince kendisini kanun veya meru ekilde ifade ve temsil etme imkan bulamayan siyas muhalefet, gerek kinci Dnya sava boyunca izlenen politikalarn ortaya kard ekonomik ve sosyal sorunlar; gerekse uzun zamandr iktidara kar hissedilen ylgnlktan dolay, kendisine iinde her trl unsuru barndran geni bir kesimden destek bulmutur. 1945 ylnda beliren siyas muhalefeti deerlendirirken, Trkiyenin kinci Dnya Sava yllarndaki politikalarn gz nne almak gerekir1. Sava yllarnda, Trkiye seferberlie giderek bir milyondan fazla kii askere alnm, savunma ihtiyac mill gelirinin byk bir blmn oluturmutur. Nfusun en dinamik kesiminin askere alnmas, tarm ve sanayide i gcnn ekilmesine yol amtr. Hkmet, bu yllarda, enflasyona sebep olan emisyona ve i borlanmaya gitmitir. Bu durum, hayat pahallna yol amtr. Bte an kapatmak iin vergiler artrlm ve bu, geni kitlelere ar yk getirmitir. Fakat, vergi sistemi, gayri saf kazanca gre belirlendiinden, vergilendirme ilemi byk lde sabit gelirlilere ykletilmi ve bu, baz tacirlere ve iftilere, sava zaman servetlerini, dorudan hemen hi vergilendirilmedikleri iin, biriktirmek imkan vermitir. Bu yzden, Hkmet, tccar ve iftilerin kazanlarn vergilendirmek iin, nceki yllardan beri srp gelen mdahaleci kanunlarn yan sra, devlet hazinesini glendirmek iin sava yllarnn zel ihtiyalarna karlk verecek baz yeni kanun dzenlemelere de gerek duymutur. Bunlardan ilki olan Toprak Mahslleri vergisinin, btn tarm rnlerinde devletin belirledii sabit fiyatlarlarla zorunlu olarak alnmas, zellikle kk iftileri olumsuz ekilde etkilemitir. Dieri olan Varlk Vergisi ise, eitsiz vergilendirme yznden zellikle ehirli ve mslman olmayan tccar rktmtr. Bu durum, te yandan, sava yllarnda baz ellerde biriken sermayenin gvensizlik ortam yznden yatrma dntrlememesine neden olmutur. Yksek enflasyon gelir dalmn olumsuz ynde etkilemitir. yle ki, bir taraftan, baz karaborsaclar, araclar ve tccarlar ithalatn kstlanmasndan da yararlanarak speklasyon, mal stoklamak veya saklamak gibi yollarla zenginleirken;

Bu politikalarla ilgili geni bilgi iin, bk. Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, Afa Yaynlar, stanbul 1996, s.98-12 ve Osman Akandere, Mill ef Dnemi, z Yaynlar, stanbul 1998, s.145-249. Ayrca, ksa bir derleme iin, bk. Ahmet Yeil, Trkiyede ok Partili Siyas Hayata Gei, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1998, s.31-39.

dier taraftan, sabit gelirli memurlar giderek yoksullamtr. Sanayi iileri ise, ihtiyalarn karlayacak kadar cret alamaz olmulardr. Hkmet, bir are olarak memurlara ayn yardmda(kmr, ya, elbise gibi) bulunmutur. Fakat, bu durum, darlk eken alt kesimdeki halkn tepkisini ekmi ve onlar, memurdan, dolaysyla hkmetten soumasna yol amtr. Bu gelimelerle byyen iteki muhalefetin, 1945 ylnda, balangta, nasl ve ne zaman bir siyas sistem deiikliine zorlayabilecei belirsizdi. Siyas geleneklere gre, byle bir deiiklik inisiyatifi, muhalefetten ok, iktidarn elindeydi. Hatta, siyas muhalefetin yaayp yaayamamas bile ynetim tarafndan belirlenirdi2. Ayrca, zellikle alt kesimlerde bilin-altna yerlemi olan devlet otoritesine ballk da bu muhalefeti aa karamamaktayd3. Fakat, dier taraftan, sava sonras milletleraras konjonktr, sessiz muhalefete cesaret verecek kadar uygun bir ortam hazrlamtr. nk, kinci Dnya savann, demokrasi cephesi denilen mttefiklerin zaferi ile sonulanmas, dnyada tek partili ynetimlerin nemini azaltm ve bu yeni milletleraras ortam, ou lkede, demokratikleme eilimlerini desteklemi, hatta zorlamaya balamtr. Bu ortamdan etkilenen Trkiyede, ynetimde siyas liberalleme abalar grlrken, muhalefet de kristallemeye balamtr. stelik, savan hemen sonrasnda beliren Sovyet tehdidi, Trkiyenin Batl mttefiklerin yannda yer almasn adeta zorlamtr4. Geri, Trkiyenin Bat ile ilikileri ok daha gerilere gtrlebilirdi; fakat, kinci Dnya sava sonras gelimeler, Trkiyeyi, karlar iin, yine, Batya yneltmitir. Bylece, i ve d gelimelerle yllar boyunca hkmete kar belirmi olan muhalefet, nce CHP iinde, sonra ayr bir parti(DP) iinde temsilcilerini bulmutur5.

Cemil Koak, Trkiyede Mill ef Dnemi(1938-1945), letiim Yaynlar, stanbul 1996, c.2

562-563.

Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, (ev. Metin Kratl), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1991, s.471. 4 Necdet Ekinci, Trkiyede ok Partili Dzene Geite D Etkenler, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul 1997, s.221. 5 Bu dnemin analitik bir deerlendirmesi iin, bkz. Esat z, Trkiyede Demokrasiye Gei, Liberal Dnce Dergisi, S.3 (Yaz 1996), s.61-83.

A- ADNAN MENDERESN HAYATI I-Ailesi Adnan Menderes, Aydnda 1899/1900 ylnda orta halli bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir. O srada, Aydn evresinde bir ocuk dnyaya geldiinde, gbek ba kesilirken bir isim vermek adet haline gelmitir. Menderese gbek ismi olarak stn, yce, necip anlamna gelen Ali ismi verilmitir6. Menderesin, Ali ismini pek kullanmad anlalmaktadr. Menderese gndelik yaamnda kullanaca Arapada cennetler, cennette bir makam demek olan Adnan ismi verilmitir7. Resm nfus kaytlarna gre Menderes, rum takvimin 1315 ylnda domutur ve bu yl 13 Mart 1899 ile 13 Mart 1900 arasnda yer almaktadr8. Bu kaydn doruluundan phelenmek gerekmez. Fakat, Menderesin doum tarihi Rum yl olarak verilmedii yerlerde, milad olarak hep 1899 diye gemektedir9. Ayrca, Menderesin bizzat kendisi de, doum yl olarak 1899 tarihini benimsemitir10. Menderesin hangi ayn hangi gnnde doduu bilinmemektedir. Bu konuda bir tek .Sreyya Aydemirin kitabnda, galiba kayd dlerek Menderesin yaz aylarnda doduu bilgisi vardr11. Fakat, bu da, Aydemirin sadece kendi tahminidir. Menderesin Aydnda doduu bilgisi kesindir. En son 1928 ylnn Austos aynda yeniden dzenlenerek Arap harfleriyle yazlm askerlik sicilinde doum yeri
6

evket Sreyya Aydemir, Menderese gbek isminin verilmesini yle hikye etmektedir: Doan yavru gzlerini hayata at. Evin selamlna gelen erkek ziyaretilerin en nemlisi ise, elbette ki, mahallenin imamyd ve onun bir vazifesi vard. Bu vazifesini yapt. Yavruyu kucana ald. zerine kutsal dualar okudu, fledi. Uzun mrl olmas iin, hayrl bir insan olmas iin, ksmetli olmas iin, mutlu bir aln yazs iin. Sonra bu yavrunun kulana, nce gbek ad olan Aliyi fsldad . Bkz. Menderesin Dram, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul 2000, s.13. 7 Cennetin tabakalar eitli isimlerle gemektedir: Cennet-l Nim, Cennet-l Firdevs, Cennetl Vesile, Cennet-l Adn. Bu isimler, Trkler arasnda hl yaygn olarak kullanlmaktadr. 8 Gzi Ahmet Muhtar Paa, Takvims-Sinn, (Haz. Ycel Dal-Hamit Pehlivanl), Genelkurmay Basmevi Yaynlar, Ankara 1993, s.415-422. 9 rnein, 1938 ve 1942 ylndaki TBMM Albmnde, Menderesin doum yl 1899 olarak yazlmtr. Bkz. TBMM Albm, TBMM Basmevi, Ankara 1938, s.8 ve TBMM Albm, TBMM Basmevi, Ankara 1942, s. 9. 10 Menderes, 1930 ylnda yeni muhalefet partisi Serbest Cumhuriyet Frkasnn Aydndaki il rgtn kurulmasn anlatrken Ben otuz bir yanda idim demektedir. Bkz. Cemal Kutay, Atatrk ve Adnan Menderes, Babakan Adnan Menderesin Meclis Konumalar-1950,1954, [Haz.Faruk Skan], Kltr Ofset Limitet irketi Yaynlar, Ankara-1991, s.XVII. Dolaysyla, doum tarihini (1930-31=) 1899 olarak kabul etmektedir. 11 .Sreyya Aydemir, a.g.e., s.12. Aydemirin bu tahminine, Necip Fazl, mistik bir anlam yklenebileceini de belirterek, Menderesin DPnin iktidara geldii 14 Mays 1950 seimleri ve Menderesin bir darbeyle Babakanlktan indirildii 27 Mays 1960 tarihlerine telmih yaparak, yle demektedir. (Menderesin doum gnleri iin) Yaz balangc denildiine gre, eer Mays ise, bu tarihi de 14 Mays, 27 Mays tesadflerine ekleyebilir ve aradaki uygunlua, hesap d bir zevkle dikkat edebilirsiniz. Bkz. N.Fazl, Benim Gzmde Menderes, Byk Dou Yaynlar, stanbul 1998, s.155.

Aydn olarak grlmektedir12. TBMMye Aydn Milletvekili olarak girdii 1931 ylnda, Menderes kendi el yazsyla doldurduu zgemi kadndaki doduu yer ksmna Aydn olarak yazmtr13. Resm nfus ktklerinde doum yeri ise, 1938 ylna kadar iki ayr yerde (Aydn-Koarl ve zmir-Konakta) tutulan kaytlara gre Aydn, 1938den sonra bir yerde(Ankara-ankayada) tutulan son kaytlara gre zmir olarak gemektedir14. Geri, Menderes 1 Nisan 1947de zmirde yapt konumada doduum ve bydm gzel zmir diye sz etmektedir15; fakat, bu sz, gereklik ierse bile, daha ok o yln poplist bir sylemi olarak ele alnmaldr. Adnan Menderesin en kk olu Aydn Menderes de, bu konuda yneltilen soruya emin bir ekilde doum yeri Aydn eklinde cevaplandrmtr16. Menderes, kendisinin yakn arkada Mkerrem Sarolun aktardna gre, Aydnda Sarayii Mahallesinde byk days Sadk Beyin konanda dnyaya gelmitir17. Bu konak, bilindii kadaryla, 1919da zmirin igalinden sonraki gnlerde Aydndaki arpmalar srasnda yanmtr18. Menderesin babas brahim Etem Bey, katip olarak kk bir devlet memurudur. brahim Etem Beyin Hukuk okuduundan, hatta dava vekilliinden de sz edilmektedir; fakat, Aydnda o srada sadece tahrirat katibi olsa gerektir. Etem Beyin lakab Katipzadelerdi. Katipzadeler ailesinin byk dedesi, 1762 ylna kadar varan Elhac Mehmet Efendi olduu anlalmaktadr ve zmire, ya ayanlk, ya da mtesellime benzer bir grevle gelmitir19.

12 13

Bkz. Ekler ksm, Belge nu.4 (Tercme-i hal kad). Bkz. Ekler ksm, Belge nu. 3 (T.B.M.M.zayi Kiramna mahsus muhtasar Tercme-i hal

varakas).

Bkz. Ekler ksm, Belge numaralar. 5, 6, 7 (Nfus kaytlar). Adnan Menderesin nfus kt ayr yer (Aydn-Koarl, zmir-Konakta ve Ankara-ankayada) vardr. Bu durum, sradan bir kii iin normalde ve yasal olarak mmkn deildir. Menderesin ilk nfus kaytlar zmir-Konakta tutulmu ve 1936dan sonra Aydn-Koarlya nakledilmitir. ki sene sonra da, yani 1938den sonra da nfus ktn Ankara-ankayaya aldrmtr. Dolaysyla, son olarak, ilem gren kaytlar ankayadadr. 15 Vatan, 2 Nisan 1947. 16 Aydn Menderesten naklen, (1 Eyll 2001, Kuadas). Aydn Menderesle yaplan bu mlakatn ses bant kayd, tarafmzdadr. 17 Mkerrem Sarol, Bilinmeyen Menderes, Kervan Yaynlar, stanbul 1983, c.I, s.9. 18 .Sreyya Aydemir, a.g.e., s.12. 19 .Sreyya Aydemir, a.g.e., s.13. Aydemir, ayrca, kitabnn sonunda zmirli Katipzadelerinin eceresini bir tablo halinde gstermitir (s.510).

14

Menderesin annesi, Tevhide Hanmdr20. Tevhide Hanmn babas Byk ve Kk Menderes boylarnn toprak beyi Hac Ali Paadr ve ailesi de, bu yzden Hac Ali Paazadeler diye anlmtr. Soyadnn kullanlmad gemi dnemlerde eski aileleri bir iki kuak geriye gtrmek belki mmkndr. Fakat, Adnan Menderes hayatta iken, 1958de kendisi hakknda yazlm bir kitapta, Hac Ali Paann slalesi 13. yzyla kadar gerilere gtrlerek, Aydnl alim ve mtefekkir Hzr bin Aliye dayandrlmaktadr21. Aydnda byle bir kiinin yaad gerek olsa bile, bu kiinin Adnan Menderesle bir kan bann olduuna ilikin elde hibir delil yoktur. .Sreyya Aydemirin inanlr bulduu aratrmalara gre, Hac Ali Paa Eskiehir civarndan Tireye g eden bir Tatard22. Tarihi kkenli eski Babakanlardan emsettin Gnaltay da, Menderesin dedesinin, edindii bilgilere gre Eskiehir Tatarlarndan olduunu Aydemire anlatmtr23. Menderesin grnmn Tatarlardan alm olmas, onlara ait izgiler (yz yuvarlak, gzler hafif ekik ve salar simsiyah) tamas byk bir ihtimaldir. u halde, Aydemirin kitabnda vard sonular daha akla yatkndr. Aydemir, bu konuda unlar yazmaktadr: Eskiehir Tatarlar, daha ziyade 1877-1878 Osmanl-Rus harbi zerine Dobrucadan buralara g etmi olarak bilinirler. Bunlar Krm tatarlarnn devamdrlar. Bu Tatarlardan Ali isminde birinin, gen yalarnda Eskiehir taraflarndan kalkarak, Tire evresine gemi olduu anlalyor. Tatarlarn alkanlklarn, topraa ve aileye ballklar, cemaatlerinden ayrlmamak gayretleri de bilinmekte olduuna gre, eer Ali hakikaten Eskiehir evresindense onun kendi yurdunu terk ediinde zel baz sebepler olabilir. Ama bilinen udur ki, Ali Eskiehir taraflarndan ayrlm, Tire taraflarna gelmitir. Sylediine gre, bir sre de dalarda silahl olarak dolamtr. O zamann artlarna gre bu, yadrganmayan,

Menderesin annesi Tevhide Hanmn ismi zmir ve Aydndaki nfus kaytlarnda Nevhide diye gemektedir. Bu durum, muhtemelen yeni Trk harflerine geildii 1928den sonra, nfustaki btn eski kaytlarn yeni Trk Alfabesiyle yeniden ktklere ilenmesi srasnda, yanl bir ekilde okunarak yazlmasyla ilgilidir. nk, Tevhide ( ) ile Nevhide ( ) nin Arap harfleriyle yazl birbirine ok yakndr. Arap harfindeki te( )harfinde bir noktann olmay, o harfi nun( )biiminde okutabilir. stelik, byle bir durum, Osmanl Devletinin son dnemlerinde yaygn olan Rika el yazsyla daha belirginlemektedir. Aydemirin ve Sarolun kitaplarnda da, Menderesin annesinin ismi Tevfika diye gemektedir ki, bu doru deildir. nk, Menderesin kendisi annesinin ismini Tevhide olarak yazmtr. Bkz. Ekler ksm, Belge nu. 3 (T.B.M.M.zayi Kiramna mahsus muhtasar tercme-i hal varakas). 21 smail Girgin, Adnan Menderes, Radyo Gazetesi Yaynlar, zmir 1958, s.7-8. 22 .Sreyya Aydemir, a.g.e.,18. 23 .Sreyya Aydemir, a.g.e.,18.

20

hatta silahora n ve itibar temin eden bir haldi. Sonunda onun, belki bu gcne ve itibarna da dayanarak, Tire taraflarnda bir iftlie khya olduu sylenir. Gene sylendiine gre, ite bu khyalk srsndadr ki Ali, iftliin dul kalan hanmyla evlenmi, bylece de Ali Aa olmutur. Gen ve gl iftlik khyalarnn, dul kalan zengin hanmlaryla evlenmesi, hatta evlendirilmeleri ise, Anadoluda daima rastlanan bir haldi. in sonras ise malum: Ali Aa, az sonra da Hac Ali Aa, Hac Ali Paa olur 24. Anlalan, Hac Ali Paaya bu Osmanl-Rus savann sonrasnda dnemin Padiah II.Abdlhamid tarafndan miri mirn denilen, bir eit sivil paalk rtbesi verilmitir25. Fakat, Hac Ali Paa, 1908 ylnda, sylentilere gre kendilerine zarar dokunduunu ldrlmtr26. brahim Etem Beyle Tevhide Hanmn evlilii zor; fakat romantik olmutur. Menderesin, arkada Mkerrem Sarola anlattna gre, Hac Ali Paa, brahim Etem Beyi kendilerine damat olarak uygun grmemitir. Tevhide Hanmn, brahim Etem Beye verilmeyiinde, onun o srada kk bir memur oluunun bu isteksizlie yol atn syleyenler olduu gibi, Etem Beyin o srada verem hastalna yakalanm olmasnn evlenmeye engel olacan syleyenler de vardr27. Anlatlanlara gre, ailesinin rza gstermemesine ramen Tevhide Hanm, sevdii brahim Beye kamtr. Sonrasn, .Sreyya Aydemir yle hikye etmektedir: Evvela hiddetler, retler, tahrikler, grltler. Ama, sonra konu, komunun hatrllar araya girerler. Kzgn Hac Ali Paa ve kona halkn yumuatrlar. dnen baz ekya etesi tarafndan pusuya drlerek

. Sreyya Aydemir, a.g.e.,s.18. Aydemirin bu yaklamna karlk, N. Fazl farkl bir fikir yrtmektedir. Fazl yle demektedir: 1877-1878 Rus Muhaberesinde g ettikleri kabul edilen Eskiehir Tatarlar Adnan Menderesin doum ylna sadece 21 yl uzak olduklarna gre, byk baba Hac Ali Paann gte en aa 40 yalarnda olmas gerekir; byle bir ya ise onun dalarda efe sfatyla geirdii, sonra iftlik kahyaln da srdrd ve nihayet o havalinin byk toprak aalarndan biri olarak Paa nvann almaya kadar vardrd uzunca hayata uymaz. Bu takdirde onun 20 yalarnda g ettiini farzetsek krkna varmadan byk baba olduuna kabul zorunda kalrz ki, bu da pek olaan saylmaz ve zaten 21 yla, onun hayat kademelerindeki olular smaz. Belki de eski gmenlerden. Bkz.N .Fazl, a.g.e., s.156. 25 .Sreyya Aydemir, a.g.e. , s.18 ve M. Sarol, a.g.e., s.7. 26 .Sreyya Aydemir, a.g.e., s.19. Aydemir, Hac Ali Paann Balkan Savandan nce veya o sralarda, lm olabileceini tahmin etmektedir. Fakat, Hac Ali Paa dedesinden miras yoluyla kalacak akrbeyli iftliinin bana, Menderesin 1908 ylnda getii dnlrse, Hac Ali Paann bir tarih olarak, 1908de lm olabilecei aklamas daha mantkldr. 27 M. Sarol, a.g.e., s.7-8.

24

Evlenmeye paa da raz olur. Nikahlar kylr. Yanklar btn evreye yaylan bir akn zaferi bylece ilan edilir28. Menderes, anne babasn hi hatrlamamaktadr. brahim Etem Bey ve Tevhide Hanmlarn ne zaman ld tam olarak bilinmemekle birlikte, Menderesin onlar belleinde silik bir hatra bile kalmayacak kadar ok kk yata kaybettii kesindir. Anlalan, nce Tevhide Hanm, sonra da brahim Etem Bey lmtr. Her ikisinin de lm nedeni, bilindii kadaryla, verem hastaldr29. Birka biyografi eseri, Tevhide Hanmn zmirde lm olabileceini iaret etmektedir ki, bu, olaylarn geliimine ok uygundur. Menderesin ailesine gre, brahim Etem Bey, kars Tevhide Hanm kaybettiinde tedavi olmak zere stanbula gitmi, oradayken kald otelinde lm ve stanbulun Avrupa yakasndaki bir mezarla gmlmtr30. Adnan Menderesin Hatice Melike31 adnda bir tek kardei vardr ve kendisinden iki ya byktr. Melike de, annesi ve babas gibi, ayn ince hastalktan, yani veremden hastalanarak 1907/1908 yllarnda, on yanda iken lmtr32. Menderes, ablas Melikeyi ok iyi hatrlamaktadr. Menderes, bir arkadana, ablasyla ilgili unlar sylemitir: Melikenin lebileceini hi dnmemitim. Onunla canmz, kanmz bir gibiydi. Sanki yekpre bir gvde idik. Ve ben onda yayordum. Melikeyi ok kk olmasna ramen anne gibi seviyordum, onu minik ya iinde btn scakl ile babaannemden daha yakn hissediyordum33.

. Sreyya Aydemir, a.g.e., s.14. Aydemir, Tevhide Hanm ve brahim Etem Beyin akla balandklarn, hatta onlarn evlenmeden nce yazdklar ak mektuplarnn elde olduunu yazar. Fakat, bu mektuplar bulunamamtr. Mkerrem Sarol ise, kitabnda, Menderesin 1950den sonra, zmirde, anne-babasnn evliliklerinden gnah ak olarak sz ettiini yazmaktadr. Bkz. M. Sarol, a.g.e., s.10. 29 Sadece Samet Aaolu, kitabnda, brahim Etem Beyin, kalbindeki rahatszl yznden ldn yazmaktadr. Bkz. Samet Aaolu, Arkadam Menderes, Rek-Tur Yaynlar, stanbul 1967, s.24. Tevhide Hanmn hastaln daha da arlatran ise, zayflam bnyesiyle doum yapmas olabilir. Bkz. M.Sarol, a.g.e., s. 9. 30 brahim Etem Beyin stanbulda hangi mezarla gmld ihtilafldr. Cemal Fersoya gre, Kocamustafapaa Mezarlna defnedilmitir. Bkz. O.Cemal Fersoy, a.g.e., s.26. Aydn Menderese gre ise, brahim Etem Beyin mezar Merkez Efendi Mezarlndadr. Hatta, Aydn Menderes, babam babakanken annem Fatma Berrin Hanmn mezarlar arayp, buldurtamadn sylediini hatrlyorum demitir (Aydn Menderesten naklen, 1 Ekim 2001-Kuadas). 31 zmirdeki nfus kaytlarnda, ismi Melike olarak deil; Melkiye olarak gemektedir ki; muhtemelen sehven byle yazlmtr. 32 zmir Nfus kaytlarnda Hatice Melikenin doum tarihi 1313 (1897/1898); lm tarihi ise 1323 (1907/1908) olarak gemektedir. Dolaysyla, baz kitaplarda geen (rnein, bkz. .S.Aydemir, a.g.e., s.19 ve M. Sarol, a.g.e., s.9) Melikenin be ya da alt yalarnda ld bilgisi yanltr. O.Cemal Fersoyun kitabnda ise Melikenin lm annesinden sonra, babasndan nce olarak gsterilmektedir ki, bu bilgi de nfus bilgileriyle uyumamaktadr. 33 M.Sarol, a.g.e., c.1, s.11. Bu szlerin ne kadar olduu gibi aktarld bilinemez ise de, bilinen sadece Menderesin kk yata iken ailesinden birine ok yakn olaca gereidir.

28

Menderes, kardeini de kaybedince, hayatta olan babaannesi Fatma Ftnat Hanm Menderesi yanna almtr. Menderesin belli bir sre Ftnat Hanm, annesi olarak tand bilinmektedir34. Fatma Ftnat Hanmn Menderesin ocukluk yllarnda her bakmdan byk etkisi olmu olmaldr35. zmir nfus kaytlarna gre, Fatma Ftnat Hanm 1853 ylnda zmirde domu ve 65 yanda iken, 26 ubat 1918de lmtr. Fatma Ftnat Hanmn, o srada yedek subay olan Menderesin yanna, ziyaretine gittii stanbulda lmtr36. Menderesin hatralarnda, Aydnda geen ocukluk dnemlerinin izleri yok gibidir. nk, dostlarna anlatt hikayelerde Aydnda geen ocukluk hemen hemen yer almamaktadr. Menderes ailesinin, Aydndan zmire g edilerinin tarihi ve nedeni ise belirsizdir. Mkerrem Sarola gre, Aydnn uursuz gelen evresinden kurtulmak iin ve Fatma Ftnat Hanmn sraryla zmire g etmilerdir37. zmirde de, nce Beyler sokanda, sonra Karyakada, en sonra da Alaybeyi denilen semte yerlemilerdir. Menderesin hayat hikayesinde, yazlanlarn ne kadar geree yakn olduu konusunda phe edilebilir; gerekler ile rivayetler birbirine kartrlabilir. Bunda, Menderesin ok kk yata yetim kalm olmasnn etkisi byktr. nk, Menderesin ailesi hakknda tek kayna yannda byd babaannesi Ftnat

O. Cemal Fersoy, a.g.e., s.27. Aaolu ise, aka bir zaman vererek, Menderesin ilkokulu bitirinceye kadar Ftnat Hanma anne dediini yazmaktadr. Aaolu, unlar yazmaktadr: Byk anne Adnan Beye ilkokulu bitirinceye kadar gerei sylememi, gen ocuun annesi roln oynamt. Fakat, Adnan da kendi kendine durmadan soruyordu: Neden teki arkadalarmn anneleri gen, neden benimki ihtiyar? Gerei rendikten sonra bu soru yerini kalbinin derinliklerinde saklanan bir hnca brakacak! ocuklarn nee gnleri olan bayramlar artk benim iin matemle dolmutu. O gnler her kesten kayor, iimde arkadalarma ve herkese kar ksknlk hisleri uyanyordu . Bkz. S. Aaolu, a.g.e., s.24-25. 35 .Sreyya Aydemir, kitabnda Ftnat Hanmn Menderes zerindeki etkisini yle anlatmaktadr: Menderesin hayatnn sonuna kadar devam eden ili ve hassas ruh yapsyla, Ftnat Hanmn sevgisi ve telkinleri arasnda, kopmayan bir ba vardr. yle ki, Menderes ne zaman ocukluuna ve ilk genliine dnse, bunlar dile getirse, onda konuan, denebilir ki, hep Ftnat Hanmdr. yle anlalyor ki Menderes biraz da Ftnat Hanmn eseridir. Bkz. .Sreyya Aydemir, a.g.e., s.20. 36 .Sreyya Aydemir, a.g.e., s.20 ve O.Cemal Fersoy, a.g.e., s.27. Fakat, Aydemir, Fatma Ftnat Hanmn 1916 ya da 1917 sralarnda ldn yazar ki, bu bilgi, zmirdeki nfus kaytlaryla uyumamaktadr. Aydemir, ayrca, Fatma Ftnat Hanmn stanbulda ahin Paa otelinde ldn yazmaktadr ki bu bilginin doruluu da phelidir. Bkz. . Sreyya Aydemir, a.g.e., s.20. nk, Fersoy da kitabnda, Ftnat Hanmn Meserret Otelinde ldn yazmaktadr. Bkz. O.Cemal Fersoy, a.g.e., s.31. 37 M. Sarol, a.g.e., s.9.

34

Hanmdr ve onun Menderese, daha kk yata iken anlatt her ey aklnda yer ettii kadaryla kalmtr ki, bunlarda bir takm kulak dolgunluklar olsa gerektir. II- lk ve Orta renimi Menderesin ilk renim yllar hakknda pek fazla bilgi yoktur. Bu konudaki bilginin neredeyse yok denecek kadar az olmas yznden fikir yrtmek bile zordur38. Menderesin orta renimine ait bilgilerin ise baz kaynaklarda benzerlikler gstermesi bu konuda ortaya konan bilgilerin doruluk derecesini kuvvetlendirmektedir. Buna gre, Menderes, orta renimine zmir ttihat ve Terakk dadisinde balamtr39. Menderesin bu okulun sadece orta ksmn(rtiye ksmn) bitirmesi byk bir ihtimaldir. nk, Menderesin ttihat ve Terakk dadisini bitirmedii kesin olarak bilinmektedir. Menderes, ttihat ve Terakk dadisinden ayrldktan sonra, Kzlulludaki Amerikan Kolejine gemitir. Fakat, Menderes son snf okurken, 1916 yl iinde, I.Dnya sava yznden askere arlm ve dolaysyla liseyi bitirememitir40. olmamtr41. Menderesin Mtarekeden sonra, bir ara, okuluna geri dnerek Amerikan Kolejine devam etmek istedii anlalmaktadr; fakat, bu mmkn

Menderes, baz mahalle mekteplerine gitmi olabilir. Belki, baz retmenlerden zel dersler de alm olabilir. Menderesin 1908den sonra dadiye balam olduu dnlrse, Menderesin en azndan 1904 veya 1905 yllarnda, yani 5 yanda iken, ilkokula balad tahmin edilebilir ki; bu dnemde ilkokul eitimi 3 yld ve Elifba, Kuran- Kerim, Tecvid, Kraat, Yaz, lm-i Hal, Hesap, Muhtasar Tarih-, Osman, Ahlak derslerini grrlerdi. Geni bilgi iin, bkz. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, Kltr Koleji Yaynlar, stanbul 1994, s.198. 39 Menderesin ne zaman zmir ttihat ve Terakk dadisine gitmeye balad bilinmez. Fakat, bu idadilerin, 1908de Merut ynetime yeniden geildikten sonra almaya balad dnlrse, 1908 sonrasnda olduu kesindir. Aslnda, Menderesin hangi zaman aralnda idadide okuduu tam olarak bilinmemektedir. Fakat, idadinn son snfnda iken, 1916da okuldan ayrlmak zorunda kaldna ve o sra, idadiler 5 ya da 7 yllk olduklarna gre idadiye balama tarihi 1910 veya 1912 olmaldr. Fakat, biraz aada anlatlaca gibi, Menderes 1932de Hukuk Fakltesine bavururken, faklteye kabul edilmede aranan artlardan biri 7 yllk idadi mezunu olmasyd. O halde, Menderes, 7 yllk bir idadiye balamtr ve bunun tarihi, byk ihtimalle 1910dur. 40 N.Fazl, bitiremedii okullarn Menderes hakkndaki kanaat fiinde , alkan, intizaml, ahlakl ve terbiyeli, hassas ve heyecanl, az sz syler, orta zeka vasflarnda bir ocuk. diye nitelendirildiini sylemektedir. Bkz. N. Fazl, a.g.e., s.166. Fakat, elde byle bir belge yoktur. 41 Aydemir, a.g.e., s.38. Menderesin, bilindii kadaryla, bir lise diplomas (ehadetnmesi) almamtr. Eer, Menderes, liseyi bitirmi olsayd byle bir belgeyi saklayaca dnlmelidir. Bu konuda sorulan soruya Aydn Menderes de, Ben de byle bir belge yok cevabn vermitir (Aydn Menderesten naklen, 1 Ekim 2001-Kuadas). Buna karlk, S.Aaolu, kitabnn bir yerinde Menderesin yarm kalm kolej tahsilini tamamladndan sz etmektedir. Bkz. Samet Aaolu, a.g.e., s.27 . Bu konu, zellikle, yksek tahsilinde de sz konusu olmutur.

38

10

Menderesin Amerikan Koleji dnemine ilikin bir tek hikayeyi, Celal Bayar sonradan nakletmitir42. Buna gre, Birinci Dnya sava balamadan nce -tahminen 1913te- Adnan Menderes, yannda iki arkadayla birlikte okullarndaki rahiplerin Mslman genleri Hristiyan yapmaya altklarndan, yani misyonerlik faaliyetinde bulunduklarndan ikayetle Celal Bayarla grmek istemilerdir. Celal Bayar, o srada, zmirde ttihat ve Terakk Partisinin mesul katibidir. Hallerinden ok heyecanl olduklar belli olan Adnan Menderes ve iki arkada okullar ile Devlet olarak ilgilenilmesini talep etmilerdir. Bayar, o sra, okul anda bir gencin kendi okulunda olup bitenlere kar dikkatli olmasnn, etrafndaki retmenlerinin baz arkadalar zerinde yaptklar almalar karmamasnn ve derdini anlatacak kadar cesur olmasnn onun bir kifayetini gsterdiini dnmtr. Ayrca, Bayara gre, Menderes bu davranyla milliyet duygularn ve dine saygsn da aka gstermitir. III- Askerlii Mill Savunma Bakanl (Harbiye Nezareti) 1916 ylnda 1315 doumlular askere almaya balamtr43. Bu srada, Adnan Menderes lise son snftadr. Bulunduu renim dzeyi itibariyle yedek subay olmas gerektii iin, stanbul Anadolu yakasndaki44 yedek subaylar talimgahna 16 Aralk 1916da alnmtr. Talimghta geirdii eitimden sonra zabit namzedi (subay aday) olarak zmire 17. kolordu, 47. frka (tmen), 12. alay emrine atanmtr. 15 Aralk 1917de Zabit Vekili (Astemen) rtbesine ykselmitir. .Sreyya Aydemire gre, Suriye-Filistin cephesine savamak iin Menderesin iinde yer ald tren kafilesi yola ktnda, Menderes, oraya varamadan, Pozantda tropika denilen zehirli stma hastalna yakalanmtr. .Sreyya Aydemirin verdii bu

Celal Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, (Haz. smet Bozda), Tercman Gazetesi Yaynlar, stanbul 1968, s.21-23. Celal Bayarn hatrnda kalan kiiler deil, olayn kendisidir ve ok sonralar bu olaydaki kiilerden birinin Menderes olduunu, kendisiyle yakn dost olduklarnda bizzat Menderesten renmitir. 43 Aydn Menderes, hatta Hey on beli, on beli, Tokat yollar tal. adl trknn 1315 doumlular iin yakldn sylemitir (Aydn Menderesten naklen, 1 Ekim 2001-Kuadas). 44 Aydemir, a.g.e., s.35. Aydemir, kitabnda, o zaman yedek subay talimgahnn stanbulda Gztepeden Pendike kadar olan sahada evlere veya kklere dalm olduunu belirtmektedir. 1967de yaynlanan bir kitapta da, Menderesin bir askerlik fotorafnn altna Maltepe Karargahnda eitim ald yazlmaktadr. Bkz. Fotoraflarla Menderes Albm, Duran Ofset Basmevi Yaynlar, stanbul 1967, s.7. Buna karlk, O. Cemal Fersoy, talimgahn stanbul Erenkyde olduunu yazmaktadr. Bkz. O.Cemal Fersoy, a.g.e., s.27. Bu yzden, daha kesin olan stanbul Anadolu yakas denilmesi tercih edilmitir.

42

11

bilgide, tarih belirtilmemitir. Fakat, asker kaytlara gre, Menderesin, 10 Ekim 1918de salk durumundan dolay bir ay hava deiimi ald grlmektedir ki, bu sralarda hastalanp45, zmire geri dnmesi byk bir ihtimaldir. Menderesin zmire getiriliinde, akrabalarndan o srada zmirde bulunan Nihat (Anlm) Paann etkisi olmaldr46. Bu arada, Menderesin, 30 Ekimde Mondros Mtarekesi imzaland iin, ayn kolordu tarafndan terhis ilemi yaplmtr. Dolaysyla, Menderesin Birinci Dnya Savanda askere alnd ve daha ok cephe gerisinde grev ald; fakat, herhangi bir cephede savamad anlalmaktadr. Menderes, Birinci Dnya Savanda iki sene boyunca askerlik grevini yapmtr. Adnan Menderesin, stikll Savanda ise, Yunanllarn 27 Mays 1919da Aydn igal etmesinden sonra, mahalli bir mcadeleye giritii anlalmaktadr. Menderes, dzenli birliklere katlmadan nce, banda topu stemen Selami (Helvacolu) Bey olmak zere, arkada Etem (Menderes) Beyle birlikte, subay olarak, kendi iftlik blgesinde, isimlerini kendilerinin bulduu Ay-yldz adl bir kuvay- milliye etesi kurmulardr. Bu sralarda, iftlik talyanlarn igal blgesindedir; fakat, asl mcadele, Menderes nehrinin kuzey ksmn igal eden Yunanllara kar verilmitir. nk, talyanlar Yunanllarn Ege blgesine yerlemesini istememiler; hatta, bu yzden, Menderes blgesindeki mahalli hareketlere bir dereceye kadar yardmc olmulardr47. Ay-yldz etesi, baz arpmalarda ve basknlarda bulunmutur48. Fakat, Menderes, zmirin igali yznden resm makamn Skeye tand bir srada, Skeye Ankaradan gnderilen topu yarbay Osman Beyin blgedeki yedek subaylar iin yapt arsyla dzenli birliklere katlmtr.

Trk Parlamento Tarihi, TBMM Vakf Yaynlar, Ankara 1995, c.II , s.71. Sz geen Nihat Paa, Aydemire gre Menderesin halasnn kocasdr. Bkz. .Sreyya.Aydemir, a.g.e., s.38. Yine ayn yazarn kitabnda Menderesin baba kolundan verilen eceresine gre, bu halasnn ismi de Sacidedir (ayn yer, s.508, Ek-II). Fakat, Aydn Menderes verdii bir mlakatta, Nihat Paann einden (Adnan Menderesin) bir akrabasnn ei olan Gzide Hanm diye sz etmektedir. Bkz. Muammer Yaar, Aydn Menderes Anlatyor, 1960 Acl Gnler, Tekin Yaynevi, Ankara 1987, s.126. Dolaysyla, bu konuda bilgiler elikilidir. 47 talyanlar o kadar yardmc ki, Aydemirin Etem Menderesten dinlediklerine baklrsa, Menderes, bu sralarda yakaland karacier iltihab yznden nce Baltakye, sonra da inedeki talyan karargahndan tedavi edilerek, iyiletirilmitir. Bu konuda geni bilgi iin, bkz. .S. Aydemir, a.g.e., s.55-58. 48 Bu konuda, baz belgelere ve fotoraflara yer veren, daha ok hatralara dayanan; fakat, hikye tarzndaki, Sabahattin Burhann Egenin Kurtulu Destan-Yrk Ali Efe (Nesil Yaynlar, stanbul 1998, 3 cilt) adl kitapta, zellikle 2. cildinde dikkatli okunduunda baz bilgiler vardr.
46

45

12

Menderes, bu aryla, 6 Ekim 1920 tarihinde, yeniden askere alnarak Aydnda cephe gerisinde svari takm komutanl yapmtr. 1 Eyll 1921de Aydn Askerlik ubesi nzibat Subaylna atanarak, orada 1922 ylnn Mart ayna kadar hizmet etmitir. Bu sralarda, eski ordu komutan general Ali hsan (Sabis) Paa49, sonradan kaleme ald kitabnda, Menderesle ilgili bir hatra anlatmaktadr50. Buna gre, Ali hsan Paa Maltadan kap Kuadasna getikten sonra, Ankaraya giderken 27 Eyll 1921de, Ske zerinden Koarlya gelmi ve orada Adnan Menderesi gen ve ateli bir yedek subay ve mfreze komutan olarak grp tanmtr. Ali hsan Paa, ayn yerde, kendisini refakat eden Adnan Beyi dikkatle tetkik ettiini, sorduu sorulara verdii cevaplarla ateli zekasnn ve dinamik karakterinin dikkatini ektiini, muvazzaf subay olsayd yanna alp bir kumandan olarak yetitirmeye alacan dnm olduunu anlatmaktadr. Fakat, Menderesin aile iftliini olduunu renince kendi topraklarn dman saldrlarna kar savunmasnn daha uygun bulduu iin, karargahna almak fikrinden vazgetiini belirtmektedir. 28 Eyll gn de, Adnan Beyin temin ettii yeni din atlarla birlikte Yenipazarn Cumal kynde Yrk Ali Efenin yanna gitmilerdir51.
Ali hsan Sabis, 1882de stanbulda dnyaya gelmitir. Beikta Asker Rdiyesini bitirdikten sonra, 1895te Halcolundaki Topu Mektebi dadisine yatl renci olarak girmitir. 1901de sahra topu mlazim-i sanisi rtbesiyle ve birincilikle Topu Harbiyesinden diploma almtr. Snf birincisi olduundan Erkan- Harbiye Mektebine gemitir. 1904de Harp Akademisini bitirerek Erkan- Harp Yzbas olmu ve ayn okulda, sonra binba rtbesiyle grevler almtr. I.Dnya Savanda nce Genel Karargahta Harekat- Harbiye ubesinde, tmen ve eitli kolordu kumandanlklarnda, sonra da Altnc ordu kumandanlnda bulunmutur. stanbulun igalinde ngilizler tarafndan tutuklanarak Malta Adasna srgn edilmitir. Maltadan katktan sonra, stikll Savanda Birinci Ordu kumandanl yapmtr. 1922de grevinde alnmtr. 1950 Genel seimlerinde hem Afyon, hem de Denizliden DPnin milletvekili seilmitir. 50 Ali hsan Sbis, Harp Hatralarm-stikll Harbi ve Gizli Cihetleri, Nehir Yaynlar, stanbul 1993, c.5, s.87-89. Ali hsan (Sbis) Paa, Adnan Menderesi ilk grn, 1949 ylnda, parti ilerini grmek zere o sra muhalefette olan Demokrat Parti (DP) milletvekili Adnan Menderesle Tevikiyede evinde toplandklarnda Mill Mcadeleye ait fotoraflara bakarken hatrlamtr. Ali hsan Paann anlattklarna gre, Menderesle aralarnda, sonra, yle bir konuma gemitir: (Ali hsan Paa) O zaman grdm gen temen, narin yapl, ateli ve t gibi bir delikanl idi. Nihat Paann kaynbiraderi olduunu sylemiti. Siz Nihat paann kayn biraderi misiniz? Yoksa benim mi aklmda yanl kalm? , (Adnan Menderes) Evet paam! Hafzanzn kuvvetine hayranm. Oyuz sen evvel bir mlazimin syledii lakrd, nasl hatrnzda kalm? Bir ordu kumandan olduunuz halde, bir mlazimin szlerine nasl dikkat etmisiniz (s.89). 51 Ali hsan Paa, a.g.e., s.87-88. Ali hsan Paann bu anlattklarnda, yanl bir yorum dikkati ekmektedir. zellikle, bu durum, yukardaki anlatlanlardan sonra gelen u cmlelerde daha da belirginlemektedir: O zaman sezmi olduum zeka ve enerji boa gitmemi; zaman onu demokrasi mcadelesine sevk ederek, 1950de DP iktidarnn Babakan yapm ve phe yok ki, benim tasavvur ettiim hizmet yolundan daha faydal bir yola sevk etmitir (a.g.e., s.88). yle ki, Ali hsan Paa, bu hatralarn yaynlad 1951 ylnda, DPnin Afyon Milletvekilidir. Ayrca, Ali hsan Paann
49

13

Adnan Menderes, 1 Mart 1922de de, Menderes blgesi Komutan Yaveri olmutur. Menderes blgesinin 74. alaya dntrlmesi ile Adnan Bey, Alay Komutan Yaveri olarak grevini srdrmtr. Alayn lav zerine 12. tmen, 35.alay emrine verilmi ve ayn alayn 2. tabur yaverliini ve alay emir subayln yapmtr. Bu arada 1.Alay, 2. ubeye bal stihbarat ubesi ve zmir Sansrnde hizmetten sonra 1 Austos 1923te terhis edilmitir. Menderes, Byk Taarruza katlm ve ktasnn girdii arpmalarda ve savalarda bulunmu, herhangi bir yara da almamtr52. Dolaysyla, 2 sene 10 ay boyunca stikll Savanda askerlik grevi yapmtr. Menderes, 26 Ocak 1931de de, mill orduda grev ald iin krmz eritli53 stikll Madalyas ile taltif edilmitir54. IV- akrbeylii iftliinde Toprak Beylii Adnan Menderese, Hac Ali Paa dedesinden miras yoluyla Aydndaki akrbeyli iftlii kalmtr. Bylece, Menderes, daha 9 yanda iken, iftlik sahibi olmutur55. akrbeyli iftlii, Menderes vadisinin gneyine dmektedir. Bilinenlere gre, akrbeyli iftlii, kabaca bir hatla belirlenirse, ine ayndan batya, Koarl ilesine

yazdklarnda bilgi yanl da vardr. rnein, Ali hsan Paann Ankaraya varmadan nce, grevi henz belirlenmemiti. Bu yzden, Menderese herhangi bir grev vermesi dnlemezdi. stelik, Menderes, zaten asker bir grevde idi. Aydemir de, bu durum zerinde durarak, Ali hsan Paann Menderesle ilgili yazdklarn lzumsuz bir aba olarak nitelemektedir. Bkz. .Sreyya Aydemir, a.g.e., s54. 52 Menderese ait btn bu asker bilgiler, 1928 ylnda yeni batan kaytlar dzenlenen Menderesin askerlik dosyasnda yer almaktadr. 53 Kanun gereince, krmz eritli stikll Madalyalar, sadece cephede bulunanlar iin verilirdi. Bunun yan sra, TBMM mensubu olanlara yeil eritli, cephe gerisinde olanlara ise beyaz eritli stikll Madalyas verilirdi. Bkz. T.C. Resmi Gazete, S. 9 , 4 Nisan 1921, [Kanun No:66, Md. 5]. 54 Adnan Menderesin 1961deki idamndan sonra, bu madalya kanun gereince en byk olu Yksel Menderese verilmitir. imdi, ise hayatta kalan tek oul, Aydn Menderestedir. Sz konusu madde, ek madde olup, 30/5/1926 tarih ve 869 sayl Kanunun 2 inci maddesi hkm olarak gemitir. Bu maddeye gre; 15 Mays 1919 (1335) tarihinden zmir'in tarihi istirdad olan 9 Eyll 1922 (1338) tarihine kadar Mill orduda vazife alm berri, bahri, havai ve jandarma erkan,mera ve zabitaniyle mensubin ve memurin ve efrad askeryeden elyevm mstahdem bulunan veyahut tekat istifa veya terhis suretiyle ordudan infikak etmi olanlardan imdiye kadar stiklal madalyas almam bulunanlara ve ehadet veya vefat suretiyle ful eylemi bulunanlarn ailelerine krmz eritli stikll madalyas verilir. stiklali Mill urunda feday hayat eden ehitlerin byk oluna, yoksa byk kzna, yoksa pederine, o da yoksa validesine, o da yoksa zevcesine verilir. Adnan Menderesin stikll Madalyas Vesikas iin, bkz. Ekler ksm, Belge nu. 8. 55 Adnan Menderesin 1908 ylnda akrbeyli kylleriyle yaayaca ve biraz aada anlatlacak mera sorunuyla ilgili resm yazmalarn birinde, Adnan Beyden iftlik Mutasarrf diye sz edilmektedir ki, bu, iftliin 1908de Adnan Beye miras yoluyla kaldn gstermektedir.

14

doru dnnce balamakta, Menderes vadisinin gneyine kadar uzanmaktadr. akrbeyli Kynn ve Koarlnn yolu bu iftliin iinden gemektedir56. Aydndan iftlie giden yol, o zaman bozuk bir kr yoludur57. Kprler de henz yaplmad iin Menderes nehri ve ine ay, ya hayvanla, ya da sallarla geilmitir. yle ki, sonralar, Menderesin 1931 ylnda, yamurlu bir gnde atyla birlikte takn ine ayn geii bir efsane gibi kyller arasnda anlatlp durmutur58. Adnan Beyin hem kyn iinde, hem de iftlikte iki evi vardr. Adnan Beyin kydeki evi, kyn neredeyse ortasndadr ve damnda tatan bir kule ykselen bir binadr59. Adnan Beyin, iftlikteki evi ise, akrbeyli ky ile Koarl lesi yolarnn biletii yerde, hemen yolun kenarndadr60. akrbeyli iftliinin snrlarn belirlemek, o dnem tapu, kadastro ilemlerinin dzensizlii yznden olduka gtr. Anlalan, bu ite eski treler belirleyicidir ve Aydemirin belirttii gibi, iftliin snrlar, belki de, Hac Ali Paann gc ve sznn eritii kadard61. bilgiler sadece birer tahmindir. Bu yzden, akrbeylideki kyllerin bugn dahi Fakat, belli ki, iftlikte, bazen, kyllerle snr veya syledikleri, iftliin 30 000, 40 000 dnm, hatta 60 000 dnm olduu eklindeki arazi sorunlar ortaya kmtr. Bu konuda, Osmanl Arivinde 1910 ylna ait birka belge vardr. Bu belgelere gre, 1908-1910 yllar arasnda, iftlik sahibi Adnan Bey ile
akrbeyli iftliinin imdiki kahyas Mehmet Kocadan naklen. ( 28 Austos 2001 -Aydn, akrbeyli). Bu grmenin, ses band tarafmzdadr. Ayrca, akrbeyli ky iin, bkz. Ekler ksm, Harita. 57 Bugn, Aydna iftlik 12 kilometre uzaklktadr ve yolu asfalttr. 58 Byle bir hikayenin, rnein, O.Cemal Fersoyun kitabnda anlatldn grmekteyiz. Fersoyun, bu gei hikayesini bizzat yaayan iftliin o zamanki kahyas Abdi Aadan nakledilerek verilen bu hikye yledir: Bir gn, Adnan Beyle khya Abdi Aa Aydna inmilerdi. lerini bitirinceye kadar karanlk bastrmt. Hava ani olarak kararm, saanak halinde yamur yayordu. Her taraf seller kaplamt. Adnan Bey Haydi Abdi Aa, derhal iftlie dnyoruz, Berrin yalnz korkacaktr. Acele atlara.. diye tela ediyor, etraftakiler Aman Bey, imkan yok gidemezsiniz. ine ay coup tam Ulaamazsnz iftlie. Szleriyle mani olmaya alyorlard. Atlar hazrlanmt. Yamur grlmemi bir afet halini almt. Mahmuzlanan atlar kineyerek fakat glkle ilerliyordu. ine ay boyuna vardklarnda kudurmu sellerle karlatlar. Abdi Aa, Gryorsun Bey, gidemeyiz. Merak etme, kule tarafna baskn olmaz, lakin buradan geemeyiz. Cann kastetme!.. Benim iin bir ey deil. Sana acrm. Bekleyenin var artk. Vazge... diye yalvaryordu. Adnan Bey Buralar bilirsin Abdi. Bak uradan geeriz. Asl gitmezsek Berrin ok merak eder diye cevap veriyordu. Abdi Aa Sen dn Bey, ben geeyim, haberi veririm derken, Adnan Bey atn gzn kestirdii istikamette srmt bile. Abdi Aa da onu takip ediyordu . Bkz. O.Cemal Fersoy, a.g.e., s.43. 59 Bugn, bu ev yerinde deildir. Bu ev, sonralar Adnan Beyin oullar tarafndan balanm ve evin yerine Adnan Menderes Park yaplmtr. 60 Anlatldna gre, bu ev de 1952 ya da 1953 yllarnda Menderes tarafndan yktrlarak, yerine Macar ustalara bugnk iki katl bir kk yaptrlmtr. 61 .Sreyya Aydemir, a.g.e., s.62.
56

anlatldna gre, bu ev, tek katl,

15

akrbeyli kylleri arasnda, mera sorunu yaanmtr. Aydn Bidayet (Asliye) Mahkemesi, 15 Ekim 1908de verdii kararla, sz konusu merann kyllerin hayvanlarna mahsus arazi olduuna hkmetmi ve bu karar, kyllere bildirilmitir. Bu karara gre, tartmal arazide mahkeme karar kesinlik kazanncaya kadar iftlik sahibinin ve kiraclarnn herhangi bir mdahalesinin yasaklanmas Meclis-i dare-i Livaca karar altna dahi alnmtr62. Bu karar zerine, sz konusu topraklarn tapusu altnda olduunu ileri sren Adnan Bey, mahkeme kararn bozmak iin bir st mahkemeye bavurmutur. Bu arada, st mahkeme sonulanncaya kadar tapu senedinn hkmlerin korunmas gerektiine karar verildiinden kiraclar mera topraklarnda ziraat yapmlardr. Merann zira arazi haline dntrlmesine baz kyller ellerinde mahkeme karar olduklarn ileri srerek tepki gstermilerdir. Fakat, merada jandarma kuvvetiyle zorla ziraat yaplmas devam etmitir. Bunun zerine, kyller, imam ve muhtarlarnn mhrlerini tayan 6 Ocak 1910 tarihli dorudan Dahiliye Nezaretine yazacaklar dilekede, hayvanlarnn meydanda, ziraatlarnn yz st kaldndan sz ederek adaletin tecellisini istemilerdir63. Bu kez, 3 Mart 1910da Aydn Valiliince verilen emirle kyllerin, mera topraklarna girmemesi istenmi ve bu emri yerine getirmek iin jandarma kumandanl grevlendirilmitir. Kyller, Dahiliye Nezaretine 10 Mart 1910da yazacaklar bir baka dilekelerinde, dzene ve kanuna aykr grdkleri Valilik emrinin geriye alnmasn ve gasp edilen haklarnn korunmasn isteyeceklerdir64. Bu gelimeler zerine, Dahiliye Nezaretinden Aydn Valiliine 16 Mart 1910da gnderilen yazda gereken ilemlerin yaplmas istenmitir65. 17/18 Nisan 1910 tarihinde ise, Aydn Valisi Mahmud Muhtar Paann Dahiliye Nezaretine gnderdii yazsnda, adaletin salanmas iin bir tarafn lehinde karar verildiini ve dolaysyla dier tarafta hep memnuniyetsizlik dourduunu belirterek, bu ynde ikayetlerin nem verilmemesi gerektiini arz etmitir66.

T.C. Babakanlk Osmanl Arivi, Dahiliye Nezareti Muhabert- Ummiye Dairesi, Belge nu. 75-61 [bkz. Ekler ksm, Belge nu.9 ] 63 T.C. Babakanlk Osmanl Arivi, Dahiliye Nezareti Muhabert- Ummiye Dairesi, Belge nu. 47-1/41. 64 T.C. Babakanlk Osmanl Arivi, Dahiliye Nezareti Muhabert- Ummiye Dairesi, Belge nu. 75-61 [bkz. Ekler ksm, Belge nu.10]. Hatta, kyllerin iddialarna gre ktlkleri ile hretli jandarma temen Hseyin Aa Valilik emriyle grevlendirilmi ve kyde Mezar kazmaya gidiyorum diye ar ortalarnda bar bar barmtr. 65 ayn belge. 66 ayn belge.

62

16

Menderes, her ne kadar hukuk olarak iftlik topraklarn elinde tutsa da, kyllerle yaanan bu mera sorunuyla, daha 11 yanda olduu iin ne kadar ilgilidir bilemiyoruz67. nk, bilinen, ilk zamanlarda iftliin ynetiminin avukat Fevzi (Aker) Beye verildiidir. Ayrca, iftliin iletilmesi o iftlikte gelenek olduu zere Memiolu Mehmet adl bir khyann elindedir. Menderesin iftliin bana gelmesi Mtarekeden sonraki gnlere rastlamaktadr. Menderes, bu dnemde, 18 yan am bir delikanldr. Bu durumu, Menderes u ekilde anlatmaktadr: Ben iftliin bana geldiimde; anam babam ok evvel lm bulunuyorlard. Aradan ok zaman gemiti. Sahipsiz kalm arazinin urasnda, burasnda bir takm fuzul tasarruflar, igaller olmutu. Zeytin yetitirmek, aa yetitirmek teebbslerine giriilmiti. Ayrca, kyller iin mhim olarak kullanlabilecek da paralar vard. Arazim, tapum altnda olduu halde, bu teebbslerin hi birine mdahale etmedim. Komularmla ve kyllerle bir tek davam olmad. Tasarrufum altnda bulunan fakat istifadelerine braktm araziyi, tapu terki suretiyle 1932 senesinde tamamyla onlarn tasarruflarna terk ettim 68. Menderes, bu szleriyle, kyllerle hibir sorun yaamadn belirtmektedir. Bu durum, iftliin bana bizzat getii yllara rastlamaktadr. Menderes, kendi tapulu arazisi zerindeki kyllerin fiil kullanmlarna kar, engelleyici bir tutum taknmam, hatta, sylediine gre, 1932 ylnda da hukuk olarak byle arazileri kyllere brakmtr. Demek ki, Menderes, milletvekili olduktan sonra, arazilerin bir ksmn tapu terki yoluyla kyllere vermitir. Bylece, yllar iinde Menderese yaklak 3000 dnmlk bir yer kalmtr69. Menderes, 1918 ylnn sonlarnda, Mtarekeden sonraki gnlerde, iftlie Bey olarak dnmtr. .Sreyya Aydemirin kitabnda, bu hikye Menderesten yle aktarlmaktadr:

Nitekim, bu konuda yaz yazan ve sz konusu belgelerin eviri yazlarn da yer veren Sabri Yetkinin yorumuna gre, 11 yanda olan Menderesin bu olaylar ya bilmediini; ya da sonradan unuttuunu belirtmektedir. Sabri Yetkin, Yetim Adnan (Menderes) Beyin Arazi Sorunu, Toplumsal Tarih Dergisi, S.25 (Ocak 1996), s.19. 68 Bkz. Ekler ksm, Belge nu.1 (Menderesin tekzip metni). 69 Necip Fazl, Menderese kalan bu topraklar gbek arazi olarak tanmlamakta; kylye braklan topraklar ise byk bir marulun d ve prsk yapraklarna benzetmektedir. Bkz. N.Fazl, a.g.e., s.177.

67

17

Kye geliimin haberi yaylmt. Ama kyl, tedirgin. Herkes asl bizim olsa da; el koyduu, kapatt, kendi mal gibi benimsedii mallardan, topraklardan endieli. Ama, gene de beye gidelim demiler. Geldiler. Ama, ne grsnler?.. Bu bey hayallerindeki bey deil!... Ben, sade son hastalkta on be kilo kaybetmiim. Karlarnda krk kilo grnen yirmi yanda bir mahluk. Onlarn szlerini yar duyan, yar duymayan, ne cevap vereceini bilmeyen, hatta oturmasn dahi beceremeyip, ellerini birbiri iinde ovuturarak ayakta, saa sola kvranan bir zavall, elimsiz ocuk!... Ben, bir daldaki serenin, rkek, kararsz, huzursuzluu iindeyim70. Menderesin anlatt sylenen bu szlere baklrsa, iftliktekiler ve kydekiler Menderesi bekledikleri gibi bulamaynca hayal krklna uramlardr71. Menderes, aslnda topraktan anlayan bir aileden gelmemektedir. Fakat, anlalan, Menderesi sonradan topraa balayan esas etkiyi, iftliin khyas olan Memiolu Mehmet yapmtr72. Menderes, akrbeylii iftliinde kendisini tamamen iine vermitir73. V- Evlilii Adnan Menderes, 2 Eyll 1928de Karyakada zmirli Evliyazde ailesinden Fatma Berrin Hanmla evlenmitir. Adnan Beyle Berrin Hanmn evlenme tarihi konusunda bir phe olamaz74. Her ne kadar, elde nikah dairesince verilmi evlilik czdan olmasa da, evlilik tarihi her ikisinin nfus ktklerine ilenmitir75. Adnan Beyle Berrin Hanmn evlilikleri, Medeni
.Sreyya Aydemir, a.g.e., s.48. .Sreyya Aydemire gre, hayallerindeki Bey Gl, beli tabancal, burma bykl, yz glmeyen, atk kal, heybetli bir insan. yle bir adam ki, kimse yzne bakamaz. Kimse ona sual soramaz. O ne derse, o olur. Hatta, dadaki ekiyalar bile beyin karsna gelince, sklm pklm olurlar. Bkz. .Sreyya Aydemir, a.g.e., s.48. 72 Aydemir, Khya Memiolunu Menderese kar yle konuturmaktadr: Beyin tarlalar herkesten ayr olacaktr efendi... Beyin tarlasnda boy atan ekini, kimse baka tarlalarda gremeyecek!... Beyin davar, sr dedin mi, ta kar dadan tannacak!... Beyin tarlalarna e mi olur yahu?.. hele Bey atna binince, yer yerinden sarslmal!.... Bkz. .Sreyya.Aydemir, a.g.e. , s.61. 73 yle ki, ei Berrin Hanma, sonralar, iftlie geldiim vakit bam sfr numaraya tra ettirmitim. imden, gcmden olmayaym, diye.. demitir. Aydn Menderesten naklen, bkz. Muammer Yaar, a.g.e., s.124. 74 .Sreyya Aydemir, kitabnda evlenme tarihinin galiba 1928 yahut 1929da olabileceini yazarken (a.g.e. s.71), ayn kitabn sonunda verdii Adnan Menderesin nfus kadnda evlenme tarihinin 2 Eyll 1928de olduu yazldr(a.g.e., s.507). Bu durumda, Aydemir kitabn yazarken Menderesin nfusundaki bilgileri dikkatinden karm olmaldr. 75 Bkz. Ekler ksm, Belge numaralar. 5,6,7.
71 70

18

Kanunun kabul edilmesinden iki sene sonra gerekletii iin Karyakada76 belediye tarafndan yaplm olmaldr. Menderesin ei Fatma Berrin Hanm, 1905/1906da77 zmirde dnyaya gelmitir. Berrin Hanm, Naciye Hanm ile Mehmet zzet Bey iftinin en kk ocuklardr78. Menderesin, Berrin Hanm daha nceden tand bilinmektedir79. Fakat, Berrin Hanmn bu konuda hatrnda bir ey yoktur. Adnan Beyle Berrin Hanmn nasl evlendikleri konusunda en ayrntl bilgiyi O.Cemal Fersoy vermektedir80. Fersoyun anlattklarna gre, Adnan Menderesle Berrin Hanmn birbirleriyle ilk karlamas 1928 ylnn k aylarnda zmirdeki Elhamra sinemasnn (imdiki Opera binas) pastanesinde gereklemitir. Adnan Bey, o yllarda yazlarn Aydn akrbeylideki iftliinde, kn da zmir Karyakadaki evinde geirmektedir. Menderesin yannda ou zaman avukat Sadk Bey bulunmaktadr. Avukat Sadk Bey, Adnan Beyle olduu kadar zmirin tannm ailelerinden Evliyazade ailesinin de dostudur. Bu ailenin en kk kzlar Berrin Hanmla Adnan Beyin evlenmesini Sadk Bey uygun grmtr. Sadk Bey, konuyu nce Adnan Beye, sonra Evliyazade ailesine amtr. Adnan Bey tereddt gstermezken; Evliyazade ailesi ise birbirlerini grp tanmalarn istemi ve buna rza gstermitir. Avukat Sadk Bey iki tarafn birbirini grmeleri iin buluma yeri olarak zmirin mehur Elhamra Sinemasnn pastanesini dnmtr. Birka gn sonra Adnan Bey avukat Sadk Beyle, Berrin Hanm da annesi Naciye Hanmla pastaneye
smail Girgin, Adnan Menderes, s.45. Nfus Kaytlarnda Berrin Hanmn doum tarihi Rum takvimle 1321dir ki, bu tarih, Milad takvimde 1905 ile 1906 ylna karlk gelmektedir. Bkz. Gazi Ahmet Muhtar Paa, Takvmss sinin, s.457-464. 78 Berrin Hanmn eceresi iin, [bkz. Ekler ksm, Belge nu. 2/b ]. zmirde ticaretle uraan Evliya Mehmet Beyin Refik adnda bir oluyla, Naciye ve Makbule adlarnda iki kz vardr. Refik Beyin kz Beria Hanm, ttihat liderlerden ve 1926da zmir Suikast Davasnda idam edilecek Dr. Nazm Beyin eidir. Makbule Hanm, Atatrk dneminde uzun yllar Dileri Bakanln yapacak olan Tevfik Rt Arasla evlenmitir. Makbule Hanm ve T.Rt Aras iftinin kz Emel Hanm ise, Menderes Hkmetinin Dileri Bakanln yapacak olan Fatin Rt Zorlu ile evlenmitir.Evliya Mehmet Beyin ortanca ocuu Naciye Hanm ise, kendisinden yaa kk Mehmet zzet Beyle evlenmitir. Naciye ve Mehmet zzet iftinin Samim adna bir oluyla, Gzin ve Fatma Berrin adlarnda iki kz vardr. Evliyazadeler ailesi iin, bkz. Ekler ksm, Belge nu. 2/b. 79 Menderesin ocukluk arkada Sadi plikiden naklen. Bkz. Yaar Aksoy, Karyaka ve Kaf Sin Kaf Tarihi, zmir 1988, s.109. plikinin anlattklarna gre, salar uzun ve rgl olan kk kz Berrinin yanndan bisikletle geen Adnan Menderes, Berrinin salarndan ekerek aka yaparm. Bkz. ayn yer. Hatta, Menderes, sonralar eine Seni Harpten nce tanrdm demitir (Aydn Menderesten naklen, 1 Nisan 2001-Kuadas). 80 O.Cemal Fersoy, a.g.e., s.40-42.
77 76

19

gelmilerdir. Adnan Bey, Berrin Hanm bir ka masa teden grmtr. Berrin Hanma annesi Adnan Beyi gsterecek olmu, fakat heyecanlanan Berrin Hanm annesine gidelim, sinema balayacak diye ayaa kalkmtr. Adnan Bey de, bu durumu frsat olarak dnm ve film balamadan nce Adnan Beyle Berrin Hanm sinemann holnde Sadk Bey81 tarafndan tantrlmtr. Anlalan, Adnan Beyle Berrin Hanmn evlilikleri grc uslyle ve geleneklere uygun bir ekilde gereklemitir. VI- Yksekrenimi Adnan Menderes, Milletvekili iken 1933-1935 yllar arasnda Ankara Hukuk Fakltesinde renim grmtr82. Menderesin hukuk renimi almasnda, bir yksek okul bitirmek dnda bir amacnn olup olmadn bilemiyoruz83. Adnan Menderes, Hukuk Fakltesine lise mezunu kabul edilerek kayt edilmitir. O sralarda, Ankara Hukuk Fakltesine ya da Mektebine84 girmek iin istenilen temel art, lise mezunu olmaktr85. Fakat, Menderes lisenin son snfn okurken, 16 Aralk 1916da, I.Dnya sava nedeniyle askere alndndan liseyi
O.C.Fersoya gre, Adnan Beyle Berrin Hanmn evliliinde avukat Sadk Beyin byk etkisi olmutur; fakat, bunun doruluu phelidir. nk, Aydemir, Adnan Bey ve Berrin Hanmn evliliklerinde Menderesin amcasnn ikinci hanm (?) etkili olmutur. Bkz. .Sreyya Aydemir, a.g.e., s.71. Aydn Menderes ise, evlilikte aracnn kim olduunu bilmediini sylemitir (Aydn Menderesten naklen, 1 Ekim 2001-Kuadas). 82 N.Fazl, kitabnda, kmser bir edayla, Menderesin o zamanlar diplomas hayli ucuz, Ankara Hukukunu bitirdiinden sz etmekte; hemen arkasndan da, Ankara Hukuk Fakltesini acil yardm klinii halinde acil tahsil oca olarak nitelemektedir. Bkz. Necip Fazl, a.g.e., s.185. Fakat, Ahmet Mumcu, yapt karlatrmal aratrmada, o dnem Ankara Hukuk Fakltesinin kaliteli ekilde renim vermi olduunu ileri srmektedir. Ayrntl bilgi iin, bkz. Ahmet Mumcu, Ankara Adliye Hukuk Mektebinden Ankara niversitesi Hukuk Fakltesine (1925-1975), A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara 1977, s.144. 83 Ankara Hukuk Fakltesinin o sra asl amac, lkenin acil ihtiya duyduu yarg yetitirmektir. Menderesin en azndan bu amala Hukuk okuduu, sonraki gelimelere baklrsa, sylenemez. Aydemir, Menderesin hukuk renimi alma kararn vermesinde, Recep Pekerin nemli bir etkisinin olduunu ileri srmtr. Aydemirin anlattklarna gre, Menderesin Mecliste ilerlemesi, rnein Bakan olabilmesi iin, Peker Menderese Tahsilini niye tamamlamyorsun? diye sorduundan sz etmektedir. Bkz. .Sreyya Aydemir, a.g.e., s.95. Fakat, bu bilgiye baka bir kaynakta rastlanlmamtr. 84 Ankara Hukuk Fakltesini 1925teki alnda, baz kurucular Ankarada henz bir niversite bulunmad iin faklte adnn kullanlmasn sakncal grmlerdir Daha kuruluunda Ankara Adliye Hukuk Mektebi adyla alan bu yksek okulun ad 1927de Bakanlar Kurulu kararyla Ankara Hukuk Fakltesi olarak deimitir. Fakat, 1940 ylna kadar bir ok kanun metinde bile, bu ad deiikliine ramen, Ankara Hukuk Fakltesi, Hukuk Mektebi olarak geebilmitir. Bkz. Ahmet Mumcu, a.g.e., s.161. 85 Fakat, yine de, lise mezunlarnn dnda, niversite, yksek okul mezunlar ya da bir niversite ubesine veya bir yksek okula devam edenlerde rencilie kabul edilebilirdi (md.13). Bkz. A.Mumcu, a.g.e., s.108.
81

20

bitirememitir. Bu yzden, Menderes, Maarif Vekaletine 13 Aralk 1932de zmirdeki Amerikan Kolejinin son snfnda vatan grevini yerine getirmek iin ayrlm olduunu ve bu durumun bir yksek okula girmesi hakknn tannmasnda engel olmamas gerektiine dair bir dileke yazmtr86. Bu dilekeye, 18 Aralk 1932 gn dnemin Maarif Vekili Reit Galip Bey tarafndan verilen cevapta, Menderesin bir yksek okula girmesi uygun grld yazlmtr87. Anlalan, Milli Eitim Bakanl, Menderes gibi, sava yznden renimini tamamlayamam olanlara byle bir hakk88 vermeyi yerinde grmtr89. Bu konuda, 1924ten beri Aydndan Milletvekili seilen Mill Eitim Bakan Reit Galipin zel bir abasnn olduu da sylenebilir. Bylelikle, Milli Eitim Bakanlnca Menderesin lise mezunu saylmas gerektii onaylanm olmaktadr. Bundan sonra, faklteye kayt ve kabul olunmas iin Menderesin durumu, fakltenin talimat gerei, Fakltenin profesrlerinden kurulu Profesrler Meclisinde incelenmi ve kabul edilmi olmaldr90. Nitekim, Adnan Menderes, ayn gn Ankara Hukuk Fakltesine 1795 numara ile kaytlandn grmekteyiz. Menderes, ayrca, faklteye snavsz olarak kabul edilmitir. nk, talimatnameye gre yedi yllk idadi denilen liseleri bitirenler veya Maarif Vekaletince bu derecede bulunduklar onaylanan okul mezunlar snavsz olarak Faklteye kabul edilirlerdi91. Menderes, Faklteye kabul edildiinde 33 (ya da 32) yandadr. Fakat, Menderes faklteyi yatsz okuyaca iin, kararname uyarnca ya snr nemli

Bu dileke Milli Eitim Bakanlnda bulunamamtr. Bkz. Ekler ksm, Belge nu.15. 88 Fersoy, a.g.e., s.71. 89 Menderes, savata da, lise mezunu saylarak yedek subay talimgahna alnmtr. 90 Talimatn 9. maddesi gereince, Profesrler Meclisi, Her sene kayt ve kabul olunan talebe vaziyetinin talimata uygun olup olmadn incelemekle grevlidir. Bkz. A. Mumcu, a.g.e., s.107. Aydemir, bu konuda farkl bir ayrntya deinerek, Menderesin dilekesinin Profesrler Meclisine gitmediini, herhalde dorudan Faklte Mdrlnce kayt ileminin yapldn ileri srmektedir. Aydemir, bu konuda kitabnda unlar yazmaktadr: (Menderes) dilekesini yazd. Hukuk Mektebine bavurdu. Dilekesini hocalar meclisine havale ettiler. Geri dileke bu meclise gitmedi. Eer gitseydi, o gnk artlara gre onaylanmas belki mmkn olmazd. Bkz. .Sreyya Aydemir, a.g.e., s.96. 91 Ayn talimatnameye gre, ancak lise derecesinde renim grenler, liseler mfredat programndan snav vererek Faklteye kabul edilebilirlerdi(md.13). Bkz. A.Mumcu, a.g.e., s.108.
87

86

21

deildir92. Dolaysyla, o srada, fakltede yal-bal bir ok kimseleri, subaylar, oluk-ocuk sahibi olan ve olmayan pek ok memuru grmek mmkndr93. Menderesin renci olduu dnemde Hukuk Fakltesi94, Adalet Bakanlna (Adliye Vekaletine) bal ve renim sresi 3 yldr95. Yine, Menderesin rencilik yllar olan 1932-1934 dneminde, Ankara Hukuk Fakltesinin Mdr (sonra Dekan) Prof. Cemil Bilsel, 1934den sonra ise Dekan Prof. Baha Kantardr. Adnan Menderesin Ankara Hukuk Fakltesinde ald dersler, dersin retim eleman ve ders notlar aadaki tabloda gsterilmitir96.
92

Faklteyi, Adalet Bakanlna zorunlu hizmet karl olarak okuyan yatl rencilerde belli bir ya snr vard ve bu en aa 18, en fazla 30 ya olarak belirlenmitir. A.Mumcu, a.g.e., s.108. 93 Ouzoludan. Bkz. A.Mumcu, a.g.e., s.116. 94 O sra, Faklte binas Vakflar Genel Mdrlnn 1929da yaptrd ve bugn Gmrk ve Tekel Bakanlnn arkasnda yer alan bir okul binasdr. 95 1940dan sonra Milli Eitim Bakanlna balanm ve renim sresi 4 yla kmtr. 96 Ankara Hukuk Fakltesinin arivinde Menderese ait belgeler bir dosyada sakl tutulmaktadr. yle ki, bu snav evrak arasnda kendisine yneltilmi sorular bile bulabiliyoruz. Bir fikir vermesi iin, Menderese snavda sorulmu sorular yle gsterebiliriz: Ceza Hukuku, Baha Kantar, Snav Tarihi: 18.10.1933, Snf: 1, 1-Teebbsn tarifi 2-Teebbsn Taksimi 3-Sulular iade Ceza Hukuku, Baha Kantar, Snav Tarihi: 28.05.1934, Snf: 2 1-Hakaret ne demektir? Ka srette olur? (okunamad)fark nedir? 2-Yalan yere ahadet nedir? Hukuk- Dvel, Mahmut Esat, Snav Tarihi: 22.06.1934, Snf: 2 1-Diplomasi memurlarnn snflar 2-Tasdik lazm mdr? 3-Boazlar komisyonu Hukuk- Esasiye, Mahmut Esat, Snav Tarihi: 6.7.1934, Snf :2 1-Alman kanun- esasine gre devletin tekabbl ettii vazifeleri, bu sistem hangi hukuk sistemiyle izah olunabilir? 2-Trk Hukuk- Esasiyesine gre devletin tekabbl ettii vazifeler ve bu hangi sistemi 3-Rusya demokrasiyi yalnz siyas cepheden mi mtalaa etmitir? Hukuk- Ticaret, evket Memedali Bilgiin, Snav Tarihi: 19.10.1934, Snf: 2 1-Tcarin tarifi ve ehliyeti 2-Komisyonculuk Ceza Usulleri, Baha Kantar, Snav Tarihi: 05.07.1935, Snf: 3 1- (yazlmam) 2- (yazlmam) 3-ahitlerin gelmemesi, gelince sylememesi Hukuk- Dvel, Mahmut Esat, Snav Tarihi: 11.10.1935, Snf:3 1-Mktesep haklar nazariyeleri 2-Lozanda adl salahiyet 3-Ehas hkmiye nazariyesi Hukuk Usulleri, Hseyin Cahit Ouzolu, Snav Tarihi: 26.10.1935, Snf:3 1-Hkimin reddi sebepleri 2-Bor demeden al vesikas Hukuk- Medeniye, Veli Saltk, Snav Tarihi: 21.10.1935, Snf:3 1-Alacan hukuku 2-arti Cezai

22

1933 Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Siyas Tarih ktisat Hukuk Tarihi Hukuk Tarihi Ceza Hukuku Hukuk- Dvel dare Hukuku Hukuk- Esasiye Roma Hukuku Hukuk- Medeniye Ali Muzaffer (Gker) Yusuf Kemal (Tengirenk) Sadri Maksud (Arsal) Sadri Maksud (Arsal) Baha (Kantar) Cemil (Bilsel) Mustafa eref (zkan) Yusuf Ziya (zer) Ali Fuat (Bagil) Veli (Saltk) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Dersin ad retim Eleman (Profesr) Snf Ders Notu 10 9.5 10 10 7.5 9.5 9.5 10 10 10

1934 Sra Dersin ad No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ktisat Hukuk Tarihi Hukuk- Ceza Hukuk- Dvel Hukuk- dare Hukuk- Esasiye Hukuk- Ticaret Roma Hukuku Hukuk- Medeniye Yusuf Kemal Tengirenk Sadri Maksudi Arsal Baha Kantar Mahmut Esat Bozkurt Sheyp Nizami Derbil Ali Fuat Bagil evket Memedali Bilgiin Hseyin Cahid Ouzolu Veli Saltk 2 2 2 2 2 2 2 2 2 retim Eleman (Profesr) Snf Ders Notu 10 9 8.5 8.5 10 9.5 8 9 9

23

1935 Sra Dersin ad No 1 2 3 4 5 6 7 8 Tbb- Adl Maliye Ceza Uslleri Hukuk- Amme Hukuk- Dvel Hukuk Uslleri Deniz Ticareti Hukuk- Medeniye Fahri Ecevid(t) Hasan Saka Baha Kantar Mustafa eref zkan Mahmut Esat Bozkurt Hseyin Cahit Ouzolu Mazhar Nedim Gknil Veli Saltk 3 3 3 3 3 3 3 3 retim Eleman (Profesr) Snf Ders Notu 9.5 10 8.5 10 9 10 8 8

Bu tablolardan da grld gibi, Menderesin ald notlar yksektir. En dk notunu (7,5 olarak) Baha Kantarn Ceza Hukuku dersinden almtr97. 1934-1935 retim ylnda, 16s kz, 121i erkek toplam 137 kii faklteden mezun olmu ve Adnan Menderes bunlar arasnda yer almtr98. Adnan Menderes, 2 Kasm 1935 tarihinde fakltenin yedinci mezunu olarak 791 nolu diplomasn almtr99.

Fakltenin 1926da kartt geici snav ynetmeliine gre, snf gemek iin her dersten en az 10 zerinden 5 alm olmak; mezun olmak iin ise toplam not ortalamasnn 7 olmas gerekmektedir. (md.3). Bkz. A.Mumcu, a.g.e., s.147-148. Menderesin Hukuk Fakltesindeki bir snav kad rnei iin, [bkz. Ekler ksm, Belge nu.16]. 98 Fakltede snf arkadalar arasnda Selim E. Sarper, Saffet Grol, Hfz Ouz Bakata, A.Mahir Erkmen, Sadettin Kerim Gkay, Nedim Erier, Ahmet Salih Korur, Enise Arat, Faruk Erem, Sleyman Turhan, Emin Aslan Tokat gibi kiiler vardr. 99 Ankara Hukuk Fakltesi 1927-1941 Mezunlar, A.. Hukuk Fakltesi Mezunlar Cemiyeti Yaynlar, Ankara 1943, s.29. Mezunlarla ilgili yaymlanan bu ilk bror-kitapta, yanllkla Adnan Menderes 1933-34 mezunlarnn isim listesinde 1570 numarasyla yer almtr (a.g.e., s.25). Hlbuki, Menderes, bu tarihten bir sene sonra, faklte numaras 1795 olmak zere mezun olmutur. O srada, soyadnn kullanlmamas yznden olsa gerek, byle bir yanllk ortaya kmtr. Zaten, kitabn hemen banda Bir Rica bal altnda, herhangi bir yanllkta, doru bilginin cemiyete bildirilmesi istenmitir(a.g.e., s.2). Nitekim, sonralar kacak ayn trden bir baka almada, Menderes, 1934-1935 mezunlar arasnda gsterilmitir. Bkz. Ankara Hukuk Fakltesi ve Mezunlar, Ankara Hukuk Fakltesi Mezunlar Dernei Yaynlar, Ankara 1969, s.47.

97

24

VII- Soyad Adnan Menderes, 28 Haziran 1934de herkesin soyad almasna ilikin kanunun kabulnden sonra Ertekin soyadn alm; daha sonra da soyadn Menderes olarak deitirmitir. Adnan Beyin neden nce Ertekin soyadn aldna ilikin hibir bilgi yoktur. Fakat, Ertekin , hatta sonra alaca Menderes soyadlar, Adnan Menderesin soyunun veya slalesinin ismini ortaya koymaz. nk, Menderesin aile ismi Etem Beyoullar veya Hac Ali Paazadeler olarak bilinmektedir. Dolaysyla, Menderes, soyadn, 1931de aile ismine yazd gibi Etembeyolu olarak100 ya da . Sreyya Aydemirin Menderesin genliinde imza olarak attn ileri srd (Hac) Ali Paaolu olarak101 alabilirdi. Adnan Beyin Ertekin soyadn Menderes olarak deitirmesinde akrabas T.Rt Arasn bir etkisi vardr. Arasn, Adnan Beye Sizin oralarda Menderes suyu var. Niye Menderes soyadn almyorsun? dedii bilinmektedir102. Adnan Beyin, Ertekin soyadn ne zaman Menderes olarak deitirdii ise kesin bir tarih olarak bilinememektedir. Bakanlar Kurulunun 15 Aralk 1934deki toplantsnda onaylanan soyad tzne gre, soyad deiiklii ancak mahkeme kararyla deitirilebilirdi(md.4)103. Adnan Beyin byle bir mahkeme kararna ulalamamtr104. Bu durumda, soyad deiiklii ile ilgili yaklak bir zaman dilimi vermek iin, eldeki en erken tarihli belge-bilgilere dayanmak zorundayz. Fakat, hemen belirtilmelidir ki, bu tarih saptamas, mahkeme karar olmad iin ok gvenceli saylamaz. u halde, Menderesin 1934den sonraki resm kurumlardaki kaytlarna bakmalyz. Adnan Beyin, soyadnn Ertekinden Menderes oluunda en erken tarihi parti kaytlarnda grmekteyiz. Adnan Menderes, parti mfettii olarak gittii Konyadan CHP Genel Sekreterliine 7 Austos 1935 tarihli ektii telgrafta yle yazmaktadr:

Bkz. Ekler ksm, Belge nu.3. (Tercme-i Hal Kad) .Sreyya Aydemir, a.g.e., s.19. 26 Kasm 1934de kabul edilen baz nvanlar yasaklayan kanun gereince, Hac unvann kullanamazd. 102 Aydn Menderesten naklen, (1 Ekim 2001- Kuadas). 103 Soyad Kanunu ve Nizamnamesi, Necmiistikbal Matbaas, (Yer belirtilmemitir), 1934, s.5. 104 ahsen, ve ayrca Trk Parlamento Tarihi Aratrma Grubu adna Ankara, zmir, Aydn illerinde yaplan mracaatlarda herhangi bir sonu elde edilememitir.
101

100

25

Konyada vazifeme baladm. Soy adm Ertekin deil; Menderes oldu. Emir ve direktiflerinizi buraya bildirilmesini sonsuz sayglarmla dilerim. Adnan Menderes, Aydn saylav 105. Bu telgrafa gre, Adnan Bey Menderes soyadn 1935 ylnn Austos aynn ilk haftas iinde alm olmaldr. Bu sonuca daha ihtiyatl yaklamak gerekirse, Menderesin soyad deiiklii 1935 ylnn Mays-Austos aylar arasnda gereklemitir. nk, 9-16 Mays 1935 tarihleri arasnda yaplan CHPnin IV. Byk Kurultaynda Adnan Beyin soyad, Ertekin olarak gemektedir106. Fakat, bu soyad deiikliine ramen, baz parti ilemlerinde, bir sre daha, Adnan Beyin yeni soyad Menderes yerine, Ertekin olarak kullanld anlalmaktadr. rnein, 13 Mart 1936da, yani deiiklikten yaklak bir sene sonra, Adnan Menderesin el Blgesinin mfettii olarak Genel Sekreterlie sunduu inceleme raporunda soyad Ertekin olarak gemektedir107. 1937den sonra ise, soyad deiikliinin parti kaytlarna resm ekliyle, yani Menderes olarak getiini grmekteyiz. rnein, 1937de baslan 1936 CHP l Kongreleri adl bror-kitapta Adnan Beyden Adnan Menderes olarak getii grlmektedir108. Ankara Hukuk Fakltesi kaytlarnda, soyad kanunun kabulnden yaklak be ay sonra, yani 1934 ylnn Ekim aynda yaplan snav katlarnda Adnan Menderesin ismi Adnan Bey diye gemektedir. Bu durum, o srada Adnan Menderesin henz herhangi bir soyad almadn gsterirse de, Adnan Menderesin bir inklp kanunu olan Soyad Kanunu kabul eden meclisin bir yesi olduu dnlrse, bu durum zayf bir ihtimal gibi gzkmektedir. Anlalan, Adnan Menderesin soyad, fakltedeki renci kaytlarna ilk sralarda gememitir. Adnan Menderesin snav katlarnda ismi 1933-1934 dneminde Adnan Bey diye geerken; 26 Kasm 1934te Bey, Efendi, Paa gibi unvanlarn kullanlmasn yasaklayan kanunun kabul edilmesinden sonra, yani 1935te sadece Adnan diye gemektedir.

105

T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Cumhuriyet Halk Partisi, Dosya: Belge nu: 490.01

677.289.1). CHP Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas, Ulus Basmevi, Ankara 1935, s.8. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Cumhuriyet Halk Partisi, Dosya. 4.Bro, Belge nu. 490.1.0.0 (660.204..1), (13.03.1936.) 108 CHP 1936 l Kongreleri, (Yaynland yer ve yaynevi belirtilmemi), 1937, s.87.
107 106

26

TBMM tutanaklarnda, Adnan Beyden, ilk kez Ertekin soyadyla, 1 Mart 1935de, Meclisin V. Dnem alnn kaytlarnda grmekteyiz109. Bu arada, Menderes, 15 Mays 1937de, TBMM Genel Sekreterliine soyadnn Menderes olarak tescil edilmi olduunu belirterek, gereken kaytlara bu sretle dzeltilmesini rica eden bir dileke vermitir110. Fakat, bu dilekeye ramen, TBMM tutanaklarna bir sre daha soyad Ertekin olarak yazlmtr. yle ki, Adnan Beyin Ertekin soyad, son olarak 18 Eyll 1937deki Nyon Anlamas ile ilgili hkmete yetki veren kanunun oylanmasnda da gemektedir111. TBMM tutanaklarnda, Adnan Beyi Menderes soyadyla ilk kez 8 Kasm 1937de, Celal Bayarn, nnnn istifasndan boalan Babakanla getirilmesinden sonra kurduu yeni hkmetinin mecliste yaplan gven oylamasnda gemektedir112. 1937e kadar, Meclis Albmndeki, Adnan Menderesin resminin altnda Adnan ERTEKN-Aydn yazlmtr113. Adnan Beyin resmi, Menderes olarak ilk kez 1938deki Meclis albmnde gemektedir114. Bu bilgilerden, Adnan Menderesin Ertekin soyadn Menderes olarak 1935te deitirmesine ramen, 1937 ylna kadar her iki soyadnn resm ilemlerde kullanldn; ancak 1937den sonra soyadnn tamamen Menderes olarak gemeye baladn syleyebiliriz. B- ADNAN MENDERESN SYASETE GR VE FAALYETLER I- Serbest Cumhuriyet Frkasna Girii Adnan Menderes, Aydnda 9 Eyll 1930da kurulan Serbest Cumhuriyet Frkasnn l Bakanl ile ilk kez aktif siyas hayata atlmtr. Adnan Menderes, Serbest Cumhuriyet Frkasna, partinin lideri Fethi Beyin Aydna geldiinde kendisiyle grmesinden sonra girmitir115. Adnan Menderesin

TBMM Zabt Ceridesi, Dnem.5, nikat.1, Celse.4, c.1-2, s.5. 1935 ylnda yaplan genel seimlerden sonra Adnan Menderese verilen 12 ubat tarihli Milletvekili Mazbatasnda soyad Ertekin diye gemektedir. Dolaysyla, Meclisin V.Dnemine Ertekin soyadyla girmitir. 110 Bkz. Ekler ksm, Belge nu. 17. 111 TBMM ZC, D.5, nikat.77, Celse.2, c.19, s.346. 112 TBMM ZC, D.5, nikat.3, Celse.2, c.20-22, s.40. 113 Cemal Kutay, Atatrk ve Adnan Menderes, Babakan Adnan Menderesin Meclis Konumalar-1950,1954, [Haz.Faruk Skan], s.XVIII. Fakat, Cemal Kutayn dolaysyla, (Adnan Beyin) 1937e kadar soyad Ertekin olarak gemektedir mantk karm tam doru saylamaz. nk, yukarda belirlediimiz gibi, soyad deiikliinin 1937 deil, 1935de gerekletii bilinmektedir. 114 TBMM Albm, TBMM Matbaas, Ankara 1938, s.8.

109

27

Fethi (Okyar) Beyle Aydndaki grmesini yllar sonra, 1949 ylnda stanbulda bir davet ile bulutuklar bir dost meclisinde bizzat Adnan Menderes, Fethi Beyin olu Osman Okyara yle anlatmtr116: Fethi Bey zmirde esas (5 Eyll 1930) konumasn yaptktan sonra, konuma yapmak, halkla tanmak ve Serbest Frkann rgtn kurmam zere Aydna doru giderken, yanndaki arkadalar, il bakanl iin, tannm bir aileden gelen, sevimli ve kabiliyetli bir arkadatan kendisine bahsettiler ve beni il bakan olarak tavsiye etmiler. iftlie gelenler Aydnda, beni Fethi Beyin beklediini syleyince arabaya binip yanna gittim. Beni, samimi bir tarzda karlad, lkenin hayatn deitirecek olan yeni frkann programndan bahsetti ve Aydnda Serbest Frkann bakan olmam teklif etti. Ben, yeni partiye sempati ile bakyor, baarl olmasn arzu ediyordum. Ancak, bal bulunduum iftlikten ayrlmak istemiyor ve dorusu politikaya atlmaktan ekiniyordum. Bu dncelerimi ifade ederek, Fethi Beye teekkr ettim ve kendisinden zr diledim. Cevab, hibir mazeret kabul etmeyeceini ve lkenin kymetli evlatlarnn hizmetten kaamayacaklarn, alan yeni ufuklara beraberce yryeceimiz, eklinde oldu. Konumamz gecenin ge vakitlerine kadar heyecanl bir hava iinde srd, nihayet ikna oldum ve Serbest Frkay Aydnda kurmay kabul ettim . Menderesin szn ettii politikaya atlmaktan ekinmesinde, iftlik ilerinden baka, ei Berrin Hanmn da bu konudaki ak isteksizlii rol oynam grnmektedir. nk, Berrin Hanmn days Refik Beyin damad eski ttihatlardan Dr. Nazm Bey117, zmir Suikast Davasnda yarglanp, idama mahkum edilmiti. Bu yzden, Berrin Hanm, Adnan Menderesin siyasete girmemesi konusunda diretmitir. yle ki, Adnan Beyin siyasete girdiini renince kendisine niin politikaya atldn soran bir telgraf gndermitir118. Dolaysyla, Menderesin siyasete girmesinde, balangta, ei Berrin Hanmn bir katksnn olmad; tam aksine, engelleyici bir tavr taknd anlalmaktadr.

Kutay, Devirde Bir Adam adl eserinde, Menderesin Fethi Beyi karlayanlar arasnda olduunu yazmaktadr ki, bu, doru olmasa gerektir. nk, aada anlatlaca gibi, Adnan Menderes, Fethi Beyle ilk kez Aydnda karlamtr ve Fethi Bey zmirde iken iftliindedir. 116 Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlolu, Fethi Okyarn Anlar, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1999, s.189-190. 117 Bkz. Ekler ksm, Belge nu. 2/b (Berrin Hanmn eceresi). 118 Aydn Menderesten naklen (Kuadas-1 Ekim 2001). Hatta, Berrin Hanmn Adnan Beyle evliliinde onun ifti olmasnn bir etkisi vardr. nk, Berrin Hanm Adnan Beyin iftilik ii sayesinde siyasete girmeyeceini dnmtr.

115

28

Menderesi Fethi (Okyar) Beyle tantran kii, Aydnda daha nce Belediye bakanl da yapm olan ahinzade Fuad (Erlin)Beydir119. Fethi Bey, zmirden Aydna gelmeden nce, SCFnin Aydn il rgtn kurma grevini, Adnan Menderesten nce, Fuat Beye vermitir. Fakat, Fuat Bey, belediye bakanl dneminde(1924-1928) yapt iddia edilen yolsuzluklar yznden halkn sevgisini kaybetmitir120. yle ki, Fethi Bey Aydna geldiinde, baz kiiler Fethi (Okyar) Beye, Fuat (Erlain) Bey aleyhine mektuplar vermilerdir121. Dolaysyla, Fethi (Okyar) Bey bu tepkiler karsnda ve byk ihtimalle Fuat Beyin de kendi isteiyle SCFnin Aydn il bakanlna Adnan Menderesin getirilmesi dnlmtr. Menderesin SCFye giriinde tek etken, partinin lideri olan Fethi Okyarla yapt konuma olamaz. SCFnin programnda yer alan, iftileri de yakndan ilgilendiren zellikle ekonomik liberalizmi savunan grleri122 Menderes iin ekici gelmi olmaldr. nk, 1929 Dnya ekonomik bunalmnn etkileri her kesimde olduu gibi, byk iftileri de ciddi ekilde etkilemiti. Dolaysyla, Menderesin, bir iftlik sahibi olarak, bu ekonomik bunalmn sorumlusu olarak grlen hkmetin uygulad ekonomik programdan ok honut olduu sylenemezdi. Menderes, sadece ifti olarak deil, ayn zamanda rettiklerini pazarlayan birisi olarak tccar saylrd. Ayrca, Menderesin pazara dnk ticaretin en nemli kuruluu olan Aydn Ticaret Odas yelii ve Ziraat Odas Bakanl yapt bilinmekteydi. Dolaysyla, Menderes,

Faruk Skan, Babakan Adnan Menderesin Meclis Konumalar(1950-1954), s.XXII. (Fotoraf alt yaz). Fuat ahin (Erlin), 1883de Aydnda domutur. lk ve orta renimini Aydnda, lise renimini stanbul-Mercan dadisinde tamamladktan sonra, Arapa renmek iin iki yl medresede renim grmtr. 1906da Halkal Ziraat Yksekokulunu bitirmitir. Ailesine ait araziyi ileterek iftilik yapm ve ayrca, ticaretle uramtr. 1924-1928 aras Aydn Belediye Bakanln yapmtr. 1930da Aydnda SCFnin kurucular arasnda yer almtr. TBMMnin IV. Dnemi iin yaplan 1931 seimlerinde Bamsz Aday olarak Aydn Milletvekilliine seilmitir. Sonraki Meclis dneminde Milletvekili seilemeyince Aydna geri dnmtr. 1940da Halkn Dili adnda bir gazete karmtr. 20 ubat 1962de Aydnda lmtr. Bkz. Trk Parlamento Tarihi, TBMM Vakf Yaynlar, Ankara 1995, c.II, s.75-76. 120 Bilgin elik, Aydnda Serbest Frka ve Belediye Seimleri, Toplumsal Tarih Dergisi, S. 84 (Aralk 2000), s.14. 121 Bilgin elik, a.g.m., s.14. 122 SCFnin programnn 5 ve 6. maddeleri yledir: Frka, Vatandalarn refahna, mal ve iktisad her trl teebbslerine engel olan hkmet mdahalelerini kabul etmez. Memleketin iktisad hayatnn inkiafnda her trl teebbs erbabnn yardmcsdr. Cumhuriyet menfaatleri iin giriilmesi icap eden iktisad ilerde fertlerin kuvveti kifayetsiz grldke devlet dorudan doruya teebbs alr. (md.5). Kylnn ve iftinin ok ucuz faizle ve zor olmayan usullerle para bulmas ve iktisad bnyemizi zayf dren murabahaclktan kurtarlmas Frkann en mhim maksatlarndandr. iftinin fedakarl ile kurulmu olan Ziraat Bankasnn, memlekette zira kredi ihtiyacn tatmin edecek bir messese haline karlmas esastr(md.6). Programn tam metni iin, bkz. Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, letiim Yaynlar, stanbul 1994, s.229-231.

119

29

kurtulu midi123 haline gelen

SCFnin grlerine daha yatknd. u halde,

Menderesin SCFye girmesinde, parti lideri Okyarn bizzat etkisinin yan sra, SCFnin parti olarak lke ekonomisine bak da etkili olmutur. Bunun dnda, Menderesin, hkmetin denetlenmesi, kiisel zgrlkler gibi siyas bir ama iin SCFye tercih edip etmediine ilikin herhangi bir belirti yoktur. Menderes, 9 Eyll 1930da kurulan Aydn Serbest Cumhuriyet Frkasnn il ynetim kurulunun bakanlna getirilmitir124. l Ynetim Kurulunun dier yeleri ise unlardr125: ahinzade Osman Fuat (Erlin) Bey, Doktor Mukadder, Doktor Nafiz Bey, Manifaturac Hac Abdurrahman olu Osman, Mhendis Hfz, Yusuf Selahattin Bey. Hatta, Menderes, sadece Aydnda deil, Denizli, Nazilli, Mula ve evrelerinin de Serbest Frka rgtlerini kurmutur126. Fakat, SCFnin 17 Kasm 1930da kendin fesih etmesiyle Menderesin de, doal olarak Aydndaki parti bakanl grevi sona ermitir127. II- Cumhuriyet Halk Frkasna Girii ve Faaliyetleri 1- Cumhuriyet Halk Frkasna Girii Adnan Menderes daha Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmasndan nce, CHPden partiye girme teklifi alm; fakat, kabul etmemitir. Menderes, bu konuda,
123

Menderes, Cemal Kutaya yle dedii belirtilmektedir: Halk, bilhassa iktisad krizden muztaripti. Bu gerek, yeni frkay (SCFyi) kurtulu midi haline getirmiti. Bkz.Cemal Kutay, Atatrk ve Adnan Menderes, Babakan Adnan Menderesin Meclis Konumalar-1950,1954, [Haz.Faruk Skan], s.XVII. 124 etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, Karacan Yaynlar, stanbul 1982 (Birinci bask), s.106 ve ayn yazarn, Serbest Cumhuriyet Frkas, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul 1997 (kinci bask), s.116-117. Yetkin, yeniden gzden geirilmi ve geniletilmi ikinci basksnda, kitabnn birinci basksnda atfta bulunduu Cemal Kutayn hazrlad devirde Bir Adam kitabndan bu kez faydalanmadn belirtmektedir. nk, Yetkine gre, Kutay, baz szleri Okyarn azndan yazmt. zellikle bu durum, 1987de Okyarn kz Nermin Krdarn hazrlad SCF Nasl dodu, Nasl Fesh edildi? kitabndaki bilgilerle Kutayn kitabndaki bilgiler arasndaki baz elikilerle daha da belirginlemiti. 125 Bilgin elik, a.g.m., s.14. elikin Aydnda kan Hizmet Gazetesinden alntlayarak verdii bu listede isimler kartrlm olmaldr. Byk ihtimalle, Yusuf ve Selahattin Beyler olarak ayr ayr gsterilen kiiler, aslnda bir kiiyi gstermektedir. Yani, o kiinin ad, ift isimle Yusuf Selahattin Bey olmaldr. o sra Aydndaki parti ynetim kurullarnn 8 kiiden deil, 7 kiiden kurulduu da dikkat edilirse, bu aklama mantkl olmaldr. Ayrca, Menderesin SCFnin il ynetim kurulunda yer alan birka ismi CHPye geerken tad bilindiine gre ve biraz aada gsterilecei gibi, o yeni kurulda da Yusuf Selahattin Beyin ismine rastlanlmaktadr. 126 Cemal Kutay, Atatrk ve Adnan Menderes, Babakan Adnan Menderesin Meclis Konumalar-1950,1954, [Haz.Faruk Skan], s.XVII. 127 SCFnin Menderes gibi kimseleri politikaya kazandrd ve bu kimselerin ileride DPnin kurulmasn etkiledii yorumu iin, bkz. Abdlhamit Avar, Serbest Cumhuriyet Frkas, Kitabevi Yaynlar, stanbul 1998, s.199.

30

sonralar, Halk Partisi ileri gelenleri ile tanyordum. Reit Galip, Necip Ali hemehrim ve dostlarmd. Fethi Beyin Serbest Frkas ortaya kncaya kadar ise, Halk partisine onlarn rica ve srarlarna ramen girmemitim. O devredeki Mutemetler saltanat idaresini beenmiyordum demitir128. Anlalan, Menderes o sra tek parti olan CHPnin Aydn rgtndeki mutemetlerinden (l ve ile bakanlarndan)129 memnun olmad iin, bu ynde gelen srarl teklifleri nceleri geri evirmitir. Fakat, Menderes, Celal Bayarn bakanlnda, iinde bildii ve fikirlerine inand kiilerin de yer ald bir kurulun etkisiyle CHPye girmeye karar vermitir. Menderes, gelimeleri yle anlatmaktadr: (SCF feshedildikten sonra) Halk Partisi kendisini toplamak istedi. Vilayetlere heyetler gnderildi. Bu arada zmir ve Aydna da Celal Bayar riyasetinde, Vasf nar130, Ziya ve Halit Onarandan131 mteekkil drt kiilik bir heyet geldi. Ben, gelen heyetle bir hafta temas etmedim. Nihayet Celal Bayar tandm ve hrmet ettiim bir zatt. Vasf nar, ttihat ve Terakk dadi Mektebinden hocamd. Nihayet Halit Onaran da iyi tandm olmak itibariyle kendileri ile temas, ekinilmez bir hal ald. Ve temas temin edildi. Bu muhterem zatlarn ibram ve srar zerine, Halk Partisine girerek fikirlerimizi Parti iinde mdafaa etmek muvafk olacakt. O zaman kadar ve benimle beraber ekingen tannan arkadalarla Halk Partisine girdik132.

Bkz. Ekler ksm, Belge nu.1 (Menderesin tekzip metni). CHPnin 1923te kabul ettii tze gre, Vilayet Mutemeti partinin ildeki temsilcisiydi ve Genel Ynetim Kurulu tarafndan seilip Parti Divannca onaylanrd. 1927de deitirilen tze gre ise, vilayet mutemetleri mntka (blge) mfettilerince seilip, Genel Ynetim Kurulunca atanacaklard. Vilayet mutemetleri, yine parti tzne bal olarak, ynetim kurullarna bakanlk eder, ile merkezlerine parti mutemeti atar ve il kongrelerine tabi ye olarak katlrlard. le mutemetleri de, vilayet mutemetlerinin illerdeki yetkilerini aynen kullanrlard. Mutemetlik kurumu, 1931 Kongresinde kaldrlmtr. Bkz. Mehmet Kabasakal, Trkiyede Siyas Parti rgtlenmesi (1908-1960), Tekin Yaynlar, stanbul 1991, s.147-148. 130 Hseyin Vasf nar, 1892de zmirde domutur. 1910da zmir dadisinden mezun olmutur. 1916da Hukuk Mektebini bitirmitir. 1915-1918 arasnda zmirde kurduu zel ark dadisinin ynetiminde ve retmenliinde bulunmutur. zmirin Yunanllar tarafndan igali zerine Reddi-i lhak Cemiyetini kurmutur. Balkesirde zmire Doru gazetesi karmtr. 1923te yaplan seimlerde Saruhan Milletvekili seilmitir. 1925de Prag Eliliine atand iin Milletvekilliinden ayrlmtr. Daha sonra Pete ve Moskova Bykeliliklerine atanmtr. 1 Haziran 1932de Roma Bykeliliine atanmtr. 3 Haziran 1935te Moskova elisi iken lmtr. Bkz. Trk Parlamento Tarihi, 1923-1927, c.III, TBMM Vakf Yaynlar, Ankara 1995, s.671-672. 131 Mehmet Halit Onaran, 1881de zmirde domutur. 1922de zmir Tahrirat Mdrlne atanmtr. Grevindeki baars dikkate alnarak 1925de zmir Vali Yardmcs olmutur. TBMMnin III.dnem (1927-1931) iin yaplan seimlerde Karstan Milletvekili seilmitir. IV. ve V. dnemlerde Burdurdan, VI. dnemde Mardinden, VII. dnemde zmirden, VIII. Dnemde de Mutan Milletvekili seilmitir. 1964de zmirde lmtr. Bkz. Trk Parlamento Tarihi, 1923-1927, c.III s.357-358. 132 Bkz. Ekler ksm, Belge nu.1 (Menderesin tekzip metni).
129

128

31

Menderesin szn ettii temas, iftliin khyas Abdi Aa sayesinde gerekleebilmitir. Fakat, yine Menderesin bizzat kendisinin anlattna gre, CHPye girmesinde baz artlar vardr. Menderes, artlarn; Bir artla ki, tekilat yeniden kuracak ve mutemetlik saltanatnda zc bir takm hareketleri grlm olanlar Partiden uzaklatracaktk. te ben, byle srarlar ve arzular ve onlara kar dermeyan ettiim artlarla Halk Partisine girdim. Bu arada, Serbest Frka zamannda, seim sandklarnn krlmas sureti ile kazanlan Aydn Belediye seimlerinin dzeltilmesini de art kotuk. Aydnllar bunlar bilirler eklinde aklamaktadr
133

. Menderes, bu

szlerinde ne kan, CHPye girmesinde ileri srd balca art unlardr: 1) Parti rgt yeniden kurulacak, 2) Daha nce parti rgtnde yer alm baz yneticiler partiden karlacak, 3) 1930da yaplan Aydn Belediye seimleri dzeltilecekti. Menderes, bylece, CHPnin Aydn Vilayeti dare heyetinin bakanln stlenmitir. 1930-1931 senesinde yaplan l kongresinde seilen dier yeler ise unlardr134: Fuat Bey ahinzade, Mhendis Hfz Bey, Tccardan Raif Feyzi Bey, Ali Nihat Bey, Avukat Sleyman Srr Bey, Yusuf Selahattin Bey. Grld gibi, Menderes yeleri arasnda avukat ve mhendis olan bir kurula ifti sfatyla bakanlk etmektedir. Bu durum, onun CHP ynetimince aka istendiini gstermektedir. Ayrca, ismin (Fuat Bey, Hfz Bey ve Yusuf Selahattin Beyin) Menderesin kendisi gibi, SCFnin il ynetim kurulunda yer aldklar dikkat ekmektedir. Menderes, bu grevini Milletvekili seildikten sonra, hatta 1932 ylnda da srdrd anlalmaktadr135. 2- Atatrkle Tanmas Atatrk, 1930 ylnn Ekim aynda, eilimleri, ihtiyalar ve ileri daha yakndan gzlemlemek iin uzun bir inceleme gezisine kmaya karar vermitir. Fakat, bu gezinin gereklemesi Fethi (Okyar) Beyin SCFyi kapatma kararn aklad gn, yani 17 Kasm 1930da mmkn olabilmitir136. Bir muhalif partinin kapatlmasndan sonra,
Bkz. Ekler ksm, Belge nu.1 (Menderesin tekzip metni). T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Cumhuriyet Halk Partisi, Dosya: 1. Bro, Yer No. 284.138.2. Bu kiilerden Raif Feyzi Bey 1931de Aydnn Belediye Bakan seilecek, Ali Nihat Bey, Sleyman Srr Bey, Hfz Bey Belediye yesi olacaktr. Fuat ahin Bey ve Yusuf Selahattin Bey ise sadece CHP l ynetim kurulunda ye olarak kalacaklardr (ayn belgeler). 135 ayn belgeler. 136 A.Hamdi Baar, Atatrkle Ay ve 1930dan Sonra Trkiye, Tan Matbaas, stanbul 1945, s.67. Gezinin programn bu kitaptan karmak mmkndr. Atatrkn bu yurt gezisi, 17 Kasm 1930
134 133

32

bylesine geni kapsaml bir yurt gezisinin, Meclisin dndaki muhalif grleri renmek bakmndan ayrca faydas olaca dnlmtr. Atatrk, yanna kendi Genel Sekreteri Tevfik (Byklolu), CHFnin Genel Sekreteri Recep (Peker), Dr.Reit Galip, Memduh evket (Esendal), Ahmet Hamdi (Baar) Beylerle, her bakanlktan danmanlar almtr. Atatrk, bu gezisinin nc aamasnda, 3 ubat 1931 gn de Aydna zel treniyle gelmitir. Atatrk, Aydn valisi Fevzi Bey ile Ordu Mfettii Fahreddin (Altay) Paa137, daha Aydn il snrnda karlamlar ve ehir merkezine birlikte gelmilerdir138. lk olarak Belediyeye gidilmi, sonra parti binasna geilmitir. Menderesin anlattklarna gre, Atatrk Aydna geldiinde, CHPnin il rgtne nce gelmek istememi ve son anda baz srarlar zerine uslen bir ziyaret yapmtr. Menderes, bu konuda unlar anlatmtr: (Atatrk) Aydn a geldiler. Ben, Halk Partisi Reisi idim. Btn Serbest Frka mevcutlarnn Halk Partisinin kademelerine girmi olduklar kendilerine jurnal edilmi olduu iin, Aydnda birok ziyaretlerini yaptklar halde, Halk Partisine gelmeyi arzu etmediler. Nihayet, Vasf nar ve arkadalarnn srarlar zerine ve eminim ki, istemeyerek, srf usl zaruretiyle yaptklar bu ziyaretin uzamamasn, mmknse be dakikada bitirilmesini arzu ediyorlard. Nitekim teriflerinden sonra, ikram ettiimiz sigaray dahi almak istemedii gibi, kahve emredip etmediklerini sordum, onu da istemediler139. Menderesin bu anlattklarna gre, Atatrkn partiye uramamak

gn saat 21de Ankaradan zel trenle balam, birinci merhalesi Kayseri-Sivas-Tokat-TurhalAmasyaSamsun-Bafra ve Ege vapuruyla Trabzon, oradan yine vapurla 1931 ylnn banda stanbulda sonulanmtr. Gezinin ikinci merhalesi, 26 Ocak 1931de balayp, stanbul-Krklareli-Edirne ve Bursa zerinden zmirde noktalanmtr. nc ve son merhale ise, zmir-Aydn-Denizli-Balkesir-MulaAntalya-Mersin-Malatya-Adana-Konya-Afyon illerini kapsam ve 4 Mart 1931 gn Ankarada tamamlanmtr. 137 Fahrettin Altay Paa, 1880de Arnavutluk-kodrada domutur. TBMMnin I.Dnemi iin yaplan seimlerde Mersin Milletvekili olmu; fakat, Meclis kararyla sresiz izinli saylarak Konyadaki asker grevine geri dnmtr. Kuvay- Millye nam altnda karlan fitne ve fesadn hazrlayc ve tevikilerinden olduu iddiasyla stanbul Divan- Harb rfisi tarafndan lm cezasnda hkm giymesine ilikin karar 25 Haziran 1920de Padiah Vahdettin tarafndan onaylanmtr. TBMMnin II. dnemi iin zmirden Milletvekili seilmitir. Asker milletvekillerinin Milletvekillii veya asker grevlerinden birini tercih etmeleri gerektii karar zerine 30 Ekim 1924te Milletvekilliinde ekilmitir. 1926da Ferik (Orgeneral) olmutur. 31 Aralk 1930da Menemendeki ayaklanma zerine ay Blge Skynetim Komutanln yrtmtr. 1943te Yksek Asker ura yesi olmutur. 1944de ya snrndan emekliye ayrlmtr. 26 Ekim 1974de stanbulda lmtr. Bkz. Trk Parlamento Tarihi, c.II, Ankara 1995, s.775-777. 138 Mehmet nder, Atatrkn Yurt Gezileri, Trkiye Bankas Yaynlar (Tisa Matbaaclk), Ankara 1975, s.59. 139 Bkz. Ekler ksm, Belge nu.1 (Menderesin tekzip metni).

33

istememesindeki etken, halihazrdaki partililerin eski SCFli olduklarnn sylenilmi olmasyd. Atatrk ve Menderes arasndaki konuma, daha ok kooperatifleme, sanayileme gibi lke meseleleriyle ilgili olmutur. Menderes, konumann seyrini yle aktarmaktadr: Baladmz sohbette, o zamanki isimleri ile Gazi Hazretlerinin son derece alakalandklar aikar grnyordu. Orada l dare Kurulundan 7 aza ve le dare Kurulundan 7 aza hazrdlar. Fakat iltifat buyurdular. Sohbet Atatrkle, hemen hemen aramzda geti. lk defa teklif ettiim sigaray almayan ve kahve istemeyen Byk Gazinin, memleket meseleleri stnde sohbet derinletike, kendilerine zaman zaman takdim ettiim bir paket Gazi sigarasn iip bitirmi olduklarn, dnlerinde mahede ettim. Ve ayrca drt kahve emir buyurduklar da bugnk gibi hatrmdadr. Programlarnda da aksaklk oldu. nk, birka dakikalk bir ziyaret iin terif buyurduklar orada tam drt saat kaldlar140. Grld gibi, Menderes, Atatrkn ksa bir sre iin geldii partide, ilgi duyduu konularn ele alnmas karsnda ziyaretini uzattn ve konumalarn neredeyse ikisi arasnda getiini ileri srmektedir. Atatrk, Aydn ziyaretinden bir gn sonra, yani 4 ubat 1931de, Denizliye gemitir141. Fakat, Atatrk yola kmadan nce Vasf nar ve Halit Onaran araclyla Menderese iki emri olmutur. Bunlardan biri, o zaman henz devam etmekte olan Trk Ocaklar Ynetim Kurulunun deimesi ve dieri Atatrkle konumann arlk merkezini oluturan tarm retimi, kredi kooperatifleri ve sanayileme konularyla ilgili konuulanlarn bir kk rapor haline konularak hazrlanmasdr. Nitekim, bu raporlar, Atatrke 6 ubat 1931 gn, Denizliden dnnde, tekrar Aydndan geerken verilmitir. Menderesten bu raporlarda istenen Aydn Trk Oca Ynetim Kurulu deiiklii ile ilgili olan ksm dikkat ekmektedir. Raporun ikinci ksm, Menderesin kendisinin szn ettii, Atatrkle aralarnda geen konumayla ilgilidir ki, bu ksmn bir rapor halinde istenmesi artc deildir. Anlalan, Atatrk partiden sonra, 3 ubat akam Aydn Trk Oca ubesine gitmi ve orada Atatrkle Ocak bakan arasnda
Bkz. Ekler ksm, Belge nu.1 (Menderesin tekzip metni). Halil Oran, Atatrk Denizlide, Cumhuriyetin 50.Yl l Kutlama Kurulu Yaynlar, (Denizli Turizm Dernei), 1974 (Yer belirtilmemi), s.11.
141 140

34

Atatrkn cann skan bir konuma gemitir142. Bu konuma, o denli can skc olmutur ki, Atatrk Trk Oca ubesinden ayrldktan hemen sonra, Aydn Trk ocann ynetim kurulu istifa etmitir143. 3 ubat akamnda gerekleen bu gelimelerden haberdar olan Atatrkn, ertesi gn Denizliye yola kmadan, o sra Aydnda partinin en yetkili kiisi, o zamanki deyile Vilayet dare Heyeti Reisi olan Menderesten konunun ayrntlarn bir raporla renmek istemi olmaldr. Menderesin bu sz konusu raporu/raporlar grlememitir. Fakat, bilinen, Atatrkn bu yurt gezisinde edindii izlenimleri de ieren Menderesinki gibi dier raporlar, yeni genel seimlerin ardndan yeni hkmet kurulunca Babakanlk vastasyla bakanlklara verildiidir144. 3- Milletvekili Seilmesi Menderes, 1931de yaplan genel seimlerden sonra Aydndan Milletvekili olmutur. 1931 genel seimleri, TBMMnin nc dneminin sresi sona ermeden gerekletirilmitir. Bu kararn alnmasnda, SCFnin kapanmasndan sonra, zellikle Atatrkn yurt gezisinde, daha ok izlenimlerle ve raporlarla belirlenen yeni politikalarn hemen uygulanmak istenmesi dncesi etkili olmutur. Nitekim, Atatrkn yurt gezisini tamamlad gnn ertesinde, yani 5 Mart 1931de, CHP Genel Kurulunun, Milletvekillii seimlerinin yenilenmesine karar vermesi bu konuda varlan yargy glendirmektedir.

Konumann bir yerinde diyalog yle gelimitir: Atatrk: ...salk, sosyal ve tarm alannda kyly aydnlatmak iin programlanm almalarnz var m? Aydn Trk Oca Bakan Feyzi Bey: ... Paam, harcrahmz ve vastamz olmad iin kylere gidemiyoruz. Atatrk: siz gidemiyorsunuz ama bir sr yobaz ayana ar ektii gibi srtndaki torbasyla karanfil ya satacam diye inklb kstekleyen yaynlarla kyleri adm adm dolamaktadr. Sizin ise bu uurda en kk tedbiriniz ve hareketiniz yok. Bu konumay 5 ubat tarihli dnemin Cumhuriyet, Yarn, Hakimiyet- Millye ve Anadolu gazetelerini kaynak gstererek makalesinde yer veren Gnver Gnein yorumuna gre, Atatrk bu szleriyle, Menemen olayyla bir balant kurmaktadr. Bkz. Gnver Gne, Aydn Trk Oca (1923-1931), Trk Yurdu Dergisi, S. 181 (Eyll 2002), s.55. Atatrkle Trk Oca Bakan Feyzi Bey arasnda konumann benzer bir anlatm iin, bkz. Mehmet nder, a.g.e., s.60. 143 Halil Oran ,Atatrk Aydnda, Aydn l Yll-1967, zmir-1968, s.118. stifa eden Aydn Trk Oca Ynetim Kurulu u isimlerden kuruluydu: Bakan; Feyzi Bey, yeler; Dr.Nazif Bey, Ziraat Mtehasss Nadir Bey, Dr. Baki Bey, Maarif Mdr Niyazi Bey, Muallim Vahit Bey, mer Ltf Bey ve Asaf Kenan Bey. Aydn Trk Oca ubesinin bana Asaf (Gkbel) Bey gelmitir. 144 Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999, s.294-295.

142

35

1931 Genel Seimlerinde Milletvekili aday adaylarnn Ankaradaki parti genel merkezine bavurmalar istenmitir145. Menderesin byle bir bavurusu olmad halde146, Milletvekili aday seilmitir. Menderes, bu konuda sonralar yle demitir: Parti o zaman yle ilan etmiti: Mebus olmak isteyenlerin behemehal Parti Merkezine mracaatlar artt. O zaman hatrladm ve gazetelerin yazdna gre 6000 ksr kii mebuslua talip oldu. Halk Partisi benim, art olmasna ramen, byle bir talepnamemi karamaz. Ama, hi teebbs etmediim halde ve bir srpriz olarak, gece yars namzetler arasnda ismimin okunduunu, ertesi sabah arkadalarm sylediler. nk, ben btn gn iimle, gcmle megul olarak, gece radyoyu bile dinlemeden yatmtm147. Menderesin bu szlerinde, kendisinin Parti Genel Merkezince Milletvekili aday aday olarak belirlendiini ve ayrca Menderesin Milletvekili aday olmak iin resm bir talepte bulunmadn anlyoruz. 1931 ylnda, Trkiyede iki dereceli bir seim sistemi uygulandndan, Aydnda, nce, Nisan aynn balarnda mntehib-i san (ikinci semen) seimleri yaplmtr. Aydnda 490 kii, ikinci semen olarak seilmitir. Aydndaki Milletvekili seimleri ise, 21-24 Nisan gnleri arasnda gereklemi olmaldr148. Adnan Menderes, bu seimlerde 490 ikinci semenden, 480 kiinin oyunu alarak Aydndan Milletvekili seilmitir149. TBMMnin IV.Dnemi, 4 Mays 1931de olaanst toplantsyla150 almalarna balamtr. Ayn gn, Adnan Menderes Aydn Milletvekili olarak yle yemin etmitir: Vatann ve milletin kaytsz artsz hakimiyetine aykr bir ama
Milletvekili aday adaylarnn says 800 ile 1350 arasndadr ve bunlarn ancak 30-40 tanesi listeye alnm, geri kalanlar Parti merkezince belirlenmitir. Bkz. Hakk Uyar, Tek Parti Dneminde Seimler, Toplumsal Tarih Dergisi, S. 64 (Nisan 1999), s.26. 146 Menderesin 1931 Genel Seimlerinden baka, 1935, 1939 ve 1943 Genel Seimlerinde, seim yeri olan Aydnn Milletvekillii iin resm bir talepte bulunmamtr. Cumhuriyet Arivinde, bakalarna ait Mebusluk Talepnamesine rastlanlmken, Menderesin byle bir belgesi yoktur. 147 Bkz. Ekler ksm, Belge nu.1 (Menderesin tekzip metni). 148 Atatrkn bildirisi 21 Nisan yaynland iin, bu tarihten nce olamaz. Menderes, seildiine dair ald mazbatas, kendisine, 24 Nisanda verildiinden, bu tarihten sonra da olamaz. Bu mazbata iin, bkz. Ekler ksm, Belge nu. 11. 149 Bkz. Ekler ksm, Belge nu.11 (Menderesin mazbatas). 1959da yaymlanm bir kitapta, yazarn artk hakikat aklamak icap eder diyerek balad cmlelerinde, Menderesin 1931de Aydndan Milletvekili seilirken, hibir vakit ikinci semenler tarafndan otomatikman tayin edilmesine taraftar olmad, daima halkn itimadna dayanmann lzum ve zarretine inand, hatta o vakitler kendisinin Beni millet mi seti? Ben millet tarafndan seilmek isterim dediinden sz etmektedir. Bu konuda bkz. Mustafa Atalay, Adnan Menderes ve Hayat, Sevin Matbaas, Ankara 1959, s.16. 150 O sra yrrlkte olan Anayasann 25. maddesine gre, Seim dnemi bitmeden yaplan seimler sonucundaki Meclis toplants, Kasm ayndan nce toplanrsa, bu, olaanst toplant saylrd.
145

36

gtmeyeceime ve Cumhuriyet esaslarna sadakatten ayrlmayacama namusum zerine sz veririm. Adnan Menderes, ilk kez Milletvekili olduu 1931den, partiden ihra edildii 1945 ylna kadar, her drt ylda bir yaplan seimlerde (1935-1939-1943), yine Aydndan Milletvekili seilmitir151. Adnan Menderesin 1931-45 dneminde Milletvekili seildii Aydndan ald oylar, mazbata bilgilerine gre yledir :
Namzet ismi Adnan Seim Aydn Ske Nazilli ine Bozdoan Karacasu Reylerin kinci Kazas 35 toplam 480 says IV. 1935) Adnan Ertekin V. (19351939) VI. (19391943) Adnan VII. 1946) 197 92 134 86 81 40 630 698 645 Menderes (1943183 71 147 71 79 35 586 605 586 151 63 112 56 64 490 Beyefendi (1931Oya says 482

Dnemi Kazas Kazas Kazas Kazas Kazas

semenlerin katlanlarn

Menderesin 1939 seimlerinde ne kadar oy aldn, TBMM Arivinde o seime ait mazbatas mevcut olmad iin bilemiyoruz. Fakat, aa yukar ayn sayda oy alm olmaldr. Menderesin Milletvekili seilmesinde, onun Atatrkle 3 ubat 1931deki karlamasnn nemli bir etkisi vardr. Anlalan, Atatrkn Menderesle yapt konuma, kendisinde olumlu bir izlenim brakm ve daha o zaman Menderesin Milletvekili olmasn istemitir152. yle ki, Menderesin Vasf nar ve baz
Aydemir, kitabnn bir yerinde, Menderesin demirba milletvekilleri arasna girdiini yazmaktadr. Bkz. a.g.e., s.102. 152 Cemal Kutay, Adnan Menderesin bu konuda unlar aktardn ifade etmektedir: (Atatrke Aydndaki karlamasnda izah verdikten sonra) Kararn vermiti: Btn bu ileri daha bir mddet tek parti ile yrtmek zorundayz. Onun ats altnda toplanmak ve en iyiyi orada aramak icap edecek. Daha bir mddet byle olacaa benzer. Sen, ocuum, Aydnda Halk Frkas tekilatnn bana geeceksin. Ve benim bu hizmetimi ahsen yapabilmem iin ilhamn ahsen kendisinden geldiini btn alakallara
151

37

arkadalarndan iittiine gre, Atatrk, Aydn gezisinde yannda bulunan Recep Pekere, Menderesten sz ederek Bugn konutuum gen, elbette burada bizim parti mutemetlerimizle alamaz. ayan- dikkat bir gentir demitir153. Atatrkn Menderesin Milletvekili olmasn istemesinde, byk lde Menderesin tarma ilikin bilgi sahibi olmasnn ve Mecliste yararl eletiriler yapabilecei umudunu tamasnn etkisi olmaldr. nk, o sralarda Atatrkn nfusun ounluu iftikyl olan halkna kar tarmda kkl reformlar yapmak dncesinde olduu bilinmekteydi. stelik, tek parti olan CHPnin lkedeki tm kesimleri kucakladnn gsterilmesi gerei vard ve bu ie ifti-kyl gibi eitli mesleklerden milletvekillerinin partiye kazandrlmasyla balanmalyd154. Bu yzden, baz zellikte (kyl, ii gibi) milletvekillerinin seilmesine dikkat edilmitir155. Atatrkn Menderesi nemsemesinin bir baka belirtisi, dorudan partisi CHPden aday gstermesidir. nk, Atatrk, istese, eski bir SCFli olarak Menderesi Aydndan bamsz aday olarak da gsterebilirdi. nk, Aydnda 1 kiilik mstakil adaylk braklmt; fakat, Atatrk onu partisine almtr156.

sarahatle hissettirdi. nc Byk Millet Meclisi o yl seimleri yenilemeye karar verdi ve ben drdnc devrede, CHP Vilayet dare Heyheti Reisi olarak hizmette iken, Aydn mebusu seildim. Listeye ismimi (Atatrk) ahsen koydurmutu. Bkz. Cemal Kutay, Atatrk ve Adnan Menderes, Babakan Adanan Menderesin Meclis Konumalar (1950-1954), (Haz. Faruk Skan, a.g.e., s.XVIII. Adnan Menderesin en kk olu Aydn Menderes de, ayn sonucu karmaktadr. Aydn Menderes, verdii bir rportajda bu konuda unlar sylemektedir: Tebrik etmiler. Hayrl olsun, Adnan Bey, Mebus olmusun diye. O da Hayrola demi. len 13 haberlerini dinlemedin mi? Radyoda senin de ismin vard demiler. Tabi radyoda okunan aslnda otomatikman seiliyordu. O itibarla babamn Ankaraya Meclise geliinde Atatrkn hafzasnda, rastlad o gen insann canl kalmasnn ve belki bir yere not ettirmi olmasnn sanyorum ok nemli bir rol var. Bkz. M.Ali Birand - Can Dndar - Blent apl, Demirkrat, Bir Demokrasinin Douu, Doan Kitaplk, stanbul 1999, s.15. 153 Bkz. Ekler ksm, Belge nu.1 (Menderesin tekzip metni). Hatta, .Sreyya Aydemir, sonralar Menderesin kendisinin o dnemi anlatrken Atatrk beni kefetti szlerini iittiini yazmaktadr. Bkz. .Sreyya Aydemir, a.g.e., s.90. Fakat, Aydemirin iittiini belirttii Atatrk beni kefetti szlerini, Menderesle ilgili bir kitap yazan O.Cemal Fersoy, Menderesin yakn arkadalarndan hemen hemen hibirinin Adnan Menderesin byle bir sz sarf etmediini teyit ettiklerini iddia etmektedir. Bu konuda, bkz. O.Cemal Fersoy, a.g.e., s.69. 154 Atatrk, seimler dolaysyla 20 Nisan 1931de yaymlad bildirisinde Trkiye Cumhuriyeti halknn ayr ayr snflardan deil, fakat iblm itibaryla eitli mesai erbabndanolutuunu belirtmektedir. Bkz. Mete Tunay, a.g.e., s.315. 155 Bir rnek olmas iin, Hakk Uyarn yazsnda, Fahrettin Altay Paann kitabndan aktararak verdii bilgide, Paadan CHP Merkezinden gnderilen bir yazyla bir kyl mebus aday bulmas istenmitir. Menderesin, neden/nasl Milletvekili seildiini de gsterebilecek, sz konusu yaz iin, bkz. Hakk Uyar, a.g.m., s.26-27. 156 Esat z, Otoriterizm ve Siyaset, Trkiyede Tek-Parti Rejimi ve Siyasal Katlma (19231945),Yetkin Yaynlar, Ankara 1996., s.148. Aydndan mstakil milletvekilliine Fuat ahin Erlin seilmitir.

38

Menderesin Milletvekili seilmesinde, daha doru bir deyile milletvekili aday

157

olarak belirlenmesinde akrabas Tevfik Rt Arasn158 bir etkisinin olup

olmad sonralar tartma konusu olmutur. Menderes, bu konuda, T.Rt Arasn kendisine sayg duyduunu belirttikten sonra (T.Rt Arasn) iltimas ile milletvekili olmak deil, ok defa fikir bakmndan karsnda mevki aldm. Bana zaman zaman srar etmesin diye haber gnderdiini de hatrlataym demitir159. Menderes, byle bir iltimasn olmadn, ayn yerde eer istesem ve Tevfik Rt Beyden iltimas talep edecek olsam, oktan Halk Partisi iinde mevkiler elde eder, Atatrke ve smet Paaya yaklardm eklinde vurgulamaktadr160. Menderes, bu szleriyle, Milletvekili seilmesinde T.Rt Arasn bir iltimasnn olmadn aka sylemektedir. Atatrkn, Menderesin kendi Dileri Bakan olan T.Rt Arasn bir akrabas olduunu renmedii pek dnlemez. Fakat, T.Rt Arasn Menderesi Milletvekilli setirdiine ilikin hibir belirti yoktur. Menderes, Milletvekili seildikten sonra, Ankarada bir ev kiralayana kadar Tevfik Rt Arasn misafiri olarak, onun ankayadaki evinde kalmtr161. 4- Partideki ve Meclisteki Faaliyetleri a) Dileke Komisyon yelii Menderes, ilk olarak Mecliste Dileke Komisyonunda, o zaman ki deyile stida Encmeninde bulunmutur. Menderesin bu komisyondaki grevi hakknda detayl bilgi yoktur. Fakat, Menderesin bu grevi, ona devletin ileyii konusunda bilgi sahibi yapt sylenebilir. Nitekim, Menderes, bir arkadana syle demitir: Ben, Mecliste yalnz Dileke Komisyonunda altm. Oras bu devlet ve millete ait btn

Aydemire gre, o zamanki tek parti ve tek ef devrinde namzet demek, mebus demektir. Bkz. .Sreyya Aydemir, a.g.e., s.89. 158 Tevfik Rt Aras, Menderesin ei Berrin Hanmn teyzesi Makbule Hanmn kocasdr. Bkz. Ekler ksm, Belge nu.2/b (Seere). Aras, 1299da anakkalede domutur. Beyrut Fransz Tbbiye Mektebinden mezun TBMM I.dneminde boalan bir Milletvekillii iin 17 Haziran 1920de yaplan seimlerde Mentee Mebusu olmutur. TBMM II.Dnemde zmirden Milletvekili seilmitir. smet Paann kurduu Bakanlar Kurulun tmnde Dileri Bakanl yapmtr. Hatta, Fakat, 11 Ekim 1938de kurulan Celal Bayarn ikinci hkmetine alnmamtr. 1939da Londra Bykeliliine atanm ve bu grevini 1943 ylna kadar srdrmtr. 5 Ocak 1972de stanbulda lmtr. Bir ocuk babasdr. Bkz. Trk Parlamento Tarihi, 1919-1923, TBMM Vakf Yaynlar, Ankara 1995, c.III, s.762763. 159 Bkz. Ekler ksm, Belge nu.1 (Menderesin tekzip metni). 160 Bkz. Ekler ksm, Belge nu.1 (Menderesin tekzip metni). 161 Bkz. Ekler ksm, Belge nu.3.

157

39

dertlerin kaynad ocaktr. Devletin ne olduunu, nasl ilediini, nereleri aksadn, nasl dzeleceini orada rendim162. b) TBMMdeki lk Konumas Adnan Menderes, TBMMdeki ilk konumasn, milletvekilliinin ikinci ylnda, 4 Aralk 1933te yapmtr. Menderes, Gmrk memurlarndan grevlerini ktye kullananlarla grev ve mesleklerinde kendilerinden yararlanlmayanlar hakknda yaplacak ilemlerle ilgili kanuna ek olarak hazrlanan kanun163 tasars hakknda ksa bir konuma yapmtr. Bu kanun tasars, Babakanlka 15 Kasm 1933 tarih ve 6/3287 sayl yazyla TBMM Bakanlna sunulmutur. Bu tasarnn gerekesinde, Bahi, Devlet memurlarnn huyunu bozan, haysiyetini kran bir vasta olduu gibi, ferdi umum vergi ve tekliflerden baka olarak- amme hizmetleri masraflarna sokmas itibariyle de iddetli takibat mstelzim olmaldr denilmektedir164. Bylece, mevcut kanuna ek olarak, gmrkte bahi alan ve verenin, cezalandrlmas esas getirilmitir. yle ki, tasarnn kanunlamas halinde, bahi alan gmrk memuru, rvet alm gibi, iinden atlabilecekti. Kanun tasarnn 4 Aralk 1933te TBMMde yaplan grmelerinde, Adnan Menderes, konuya ilikin unlar sylemitir: Efendim, bendeniz bahi hakknda gelen bu kanun tasars mnasebetiyle bir iki kelime arz etmek istiyorum. imdiye kadar bahi, rvet gibi, ceza yaptrm altnda bulundurulmam bir haldir. Gmrkte bir ok tecrbelerle bahiin salgn bir halde olduu grlm ve memurlarn haysiyetini kracak, memurluk grevlerini suiistimale sevk edecek bir mahiyet almtr. nhisar(Tekel) Bakanl geri inhisar, gmrk memurlarn bahi almalarndan dolay cezalandracak bu kanun tasarsn
S. Aaolu, a.g.e., s. 97. 10 Ocak 1932 tarih ve 1920 sayl kanun. 164 TBMM Zabt Ceridesi, Devre. 4, c. 18-19, (Sra No: 17), s.1. Gerekede, ama yle aklanmtr: grdkten sonra ve szleilmeden alnp verilmesi dolaysyla, mahkemelerce rvet saylmayan bu kt su (bahi), meyyidesiz kalmakta ve bu yzden n tamamyla alnamamaktadr. O halde ki, bugn bir i sahibi az veya ok bir paray memura vermekte ayp grmez ve bu parann tutar ayl derecesini bulduu veya getii iin bir ksm seciyesiz memurlarda bahi almaktan ekinmez. Bu ksm memurlar, artk bunun haysiyeti kran bir ey olduunu duymaz olmutur ve btesini aylndan baka olarak gelen bu gelire gre yapmtr. Onun bu huyunu ceza korkusu olmadka- brakmas mmkn deildir. Ktlk tre kln ve geniliini alm olduundan baz i sahipleri gmrk vergisi verir gibi hibir hususi maksat olmakszn dahi bahi vermeye kendin mecbur saymakta ve vermediinde iinin gletirecei inanna sapmaktadr.
163 162

40

huzurunuza getirmi oluyor, ancak bahi Hkmet memurlarnn haysiyetini kracak ve onlara grevlerini suiistimal ettirecek bir mahiyet aldktan sonra, bunun yalnz gmrk ve inhisarlarda deil, btn devlet dairelerinde uygulanmasn ok doru buluyorum Hibir zaman iddia edilemez ki bu, yalnz gmrk ve inhisarlar memurlarna zg bir haldir. Bundan baka, biz byle sylemekle, bahi, gmrk idarelerinde alnacak olursa sutur; gmrk idarelerinden baka bir yerde alnacak olursa mubahtr gibi mahzura, yanl bir ifadeye de dm oluruz 165. Grld gibi, Menderes bu ilk meclis konumasnda, bahi alan, sadece gmrk memurlarnn deil, dier tm devlet memurlarnn cezalandrlmas gerektiini dnmektedir. nk, bahi nerede alnrsa alnsn, yaplan bir sutur. Bu yzden, kanunun kapsamnn btn devlet dairelerini iine alacak ekilde geniletilmesi fikrindedir. Menderesten nce, bu kanun tasla hakknda konuan Kocaeli Milletvekili Srr Bey, kanunun yerinde olduunu syledikten baka, gmrk memurlarnn bahi almasn nlemek iin, hkmetin onlara gzleri harite kalmayacak ekilde tatminkar maa vermesi gerektiinden bahsetmektedir166. Menderesin konumasndan sonra sz alan Trabzon Milletvekili Raif Bey ise, Menderesin bahi iinin sadece gmrk memurlarnda deil, dier devlet memurlarnda da bu gibi hallerin olduu szlerine karlk, o memurlarn memrin kanununun genel hkmleri erevesinde belirli olan inzibati tedbirlerle cezalandrlacan; aksi halde bu kanunun kmasyla onlarn bahi almalarnn yolunun alm olmadn belirtmektedir167. Gmrk ve nhisarlar Vekilinin teklif ettii bu kanunun zel olmasnn nedeni, gmrk memurlarna zg bir kanunun olmasdr. Fakat, nceki gmrk memurlaryla ilgili kanunda hangi sebeplerin, tasfiyeye esas olaca belli iken, bahi hakknda, sz konusu kanunun bir hkm yoktu168. Mecliste, imdi grlen, ite bu kanuna bir ek kanundu. Grmelerden sonra yeni kanun oybirlii ile kabul edilmitir.

165 166

TBMM Zabt Ceridesi, Devre. 4, nikat. 9, Celse.1 (04.12.1933), c.18-19, s.19. TBMM ZC, ayn yer, s. 18-19. 167 TBMM ZC, ayn yer , s.20. 168 TBMM ZC, ayn yer, s.20 (Gmrk ve nhisarlar Vekili Ali Rana Beyin konumasndan).

41

c) Aydn Halkevi Kuruculuu 19 ubat 1932de, CHPye bal olarak on drt ehirde alan Halkevleri arasnda Aydn Halkevi de yer almaktadr. Aydn Halkevinin alnda, o srada Aydn Milletvekili olan Adnan Menderes bulunmu ve bir konuma yapmtr. Menderes, konumasnda unlar sylemitir: Halkevleri, cemiyeti ve milleti ykseltmek iin cemi mesainin topland at olacaktr. Bu teekkle ok byk ihtiya vardr. nk, din ve siyas sultann tahakkmn ykmakla Terakk manialarn yok eden inklabmz, Halkevleri ile medeniyet ve ykselme yolundaki zaferlerini tamamlayacaktr. Memleketin en uzak kesindeki bir istidad merkeze tantmak, ilerleme imkan ve frsatlarn onun ayana gtrmek vazifemizdir ve bunu Halkevleri yapacaktr 169. Grld gibi, Menderes, bu konumasnda, Halkevlerini, toplumu adalamaya gtrecek olan kurulu olarak deerlendirmektedir. Menderesin bu szleri, aslnda, o dnem parti yneticilerinin Halkevleri ile ilgili genel bir dncesini yanstmaktan pek farkl saylamaz. Aydn Halkevinin alndan sonra, 4 Mart 1932 tarihine kadar, Halkevi ilerini ayn zamanda Aydnn CHP l Ynetim Kurulu bakan olan Menderes yrtmtr. Anlalan, Menderes, srf bu nedenle, yani, Ankaradan Aydna, Aydnn Halkevini kurmak zere grevlendirilmitir. Fakat, 4 Mart gn yaplan seimlerden sonra, Aydn Halkevi Bakanlna, Partinin l ynetim Kurulu yesi Dr. Mukadder Bey seilmitir170. Bylelikle, Menderes, iki haftalk bir sre iin Aydndaki Halkevinin kuruluunda yer alm ve sonra grevi seimle belirlenen kiilere brakmtr. Menderesin Halkevindeki bu tarihten sonraki faaliyetleri daha ok fahri dzeyde gereklemitir.

Bilgin elik, Tek Parti Dneminde Aydnn Sosyo-Kltrel Yaamnda Halkevinin Yeri, Toplumsal Tarih Dergisi, S. 66 (Haziran 1999), s.40. 170 a.g.m.

169

42

d) Parti Mfettilii Menderesin parti iindeki en nemli ve uzun yllar yapt grevi ise, parti mfettilii olmutur. CHPnin parti tzne gre, parti mfettii171 parti merkezinin mahalli rgtlerini parti iinde sk denetimini salayan bir grevliydi. Menderesin Parti Mfettii olarak grev yapt tarihler ve yerleri, aada gsterilmitir: Dnem 1935 (Austos) (Eyll) (Ekim) 1936 (ubat) (Mart)(Kasm) 1939 (Haziran) (Aralk) 1940 (ubat) (Temmuz) (Eyll) lkenin bat kesiminde Tefti Yerleri Konya li172 Antalya li173 Mersin li174 Antalya Blgesi (Antalya, Isparta)175 el Blgesi (Seyhan, el)176 Afyon Blgesi (Afyon, Eskiehir)177 Aydn Blgesi (Aydn, Mula)178 Ktahya ili (Ktahya, Manisa)179 Eskiehir Blgesi180 Afyon Blgesi181 parti mfettilii grevini yapmtr. Menderesin Hukuk

Grld gibi, Adnan Menderes, 1935 ile 1940 yllar arasnda, zellikle Fakltesini bitirdii 1935den sonra bu greve getirilmesi de dikkat ekmektedir.

Baz belgelerde parti inspekteri diye gemektedir. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Cumhuriyet Halk Partisi, Dosya. 4.Bro, Belge nu. 677.289.1 (189). 173 ayn belge. 174 ayn belge. 175 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Cumhuriyet Halk Partisi, Dosya. 4. Bro, Belge nu. 618.28.1. 176 ayn belge. 177 Cemil Koak, Trkiyede Mill ef Dnemi (1938-1945), letiim Yaynlar, stanbul 1996, c.2, s.94. 178 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Cumhuriyet Halk Partisi, Dosya. 4.Bro, Belge nu. 621.37.1.(92). 179 T.C Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Cumhuriyet Halk Partisi, Dosya. 4.Bro, Belge nu. 680.302.1(107+4). 180 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Cumhuriyet Halk Partisi, Dosya. 4. Bro, Belge nu. 651.166.1. 181 Cemil Koak, a.g.e., s. 94. 1 Eyll 1940da 25e kan Parti Mfettileri arasnda, bu tarihten itibaren Adnan Menderesin ismine rastlanlmamtr.
172

171

43

Menderesin parti mfettiliinde iken ne/neler yaptn ortaya koyaca iin parti mfettilerinin grevleri aklanmas gerekir. 1939daki Tefti Talimatnda, parti mfettilerinin grevleri yle belirlenmitir182: Partin Mfettileri, blgesindeki parti rgtn, kazalara kadar, mmknse Nahiye ve Ky Ocaklarn da, ylda en az iki kez denetleyecekti. TBMMnin yaz tatili sresi hari olarak, senenin dier aylarnda, aralkl olmak artyla, en az alt ay kendi blgesi iinde bulunacaklard. Blgeleri iindeki illeri, mevsime, yollarn haline ve nakil vastalarnn durumuna gre sraya koyarak, hangi vilayetleri hangi aylarda tefti edeceklerini planlayp Genel Sekreterlie bildirecekler ve teftiini bitirdikleri ilin raporunu, dier ilin teftiini beklemeden Genel Sekreterlie yollayacaklard. Gerekirse, blgelerindeki kongrelere ve ynetim kurullarna bakanlk edebileceklerdi. Parti dnda kalan rgt ve kurumlar ilgilendiren yolsuzluklara tesadf edilirse, gerek ve nemine gre, yaplacak ilem hakknda Genel Sekreterlikten talimat isteyeceklerdi. Karlaacaklar ikayet ve dileklerden fayda ve gerek grdklerini merkeze bildireceklerdi. Menderesin tefti ilemini talimatlara uygun bir ekilde yapt, hatta hazrlad baz raporlar sayesinde takdir ald anlalmaktadr. rnein, 1935 ylnn yaz aylarnda Konya ilinde yapt teftiin raporu iin, Parti Genel Sekreterliince gnderilen 8 ubat 1936 tarihli yazda Emek ve deerli bir alma mahsl olan bu rapordan ok faydalandk. Size bu almadan tr teekkr eder ve sevgilerimle gzlerinizden perim denilmektedir183. Menderes, parti mfettii olduu dnemlerde Ankarann dnda olmas yznden bakentteki gelimeleri yakndan takip edememi olmaldr. Fakat, dier yandan, partinin ilerini, dzenini, mahalli rgtlerini detayl bir ekilde renmi olduu sylenebilir.

Cemil Koak, Tek Parti Dneminde Cumhuriyet Halk Partisinde Parti Mfettilii, Tark Zafer Tunayaya Armaan, stanbul Barosu Yaynlar, stanbul 1992, s.475-481 (Ek 1). 183 T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Cumhuriyet Halk Partisi, Dosya. 4. Bro, Yer No. 677.289.1.

182

44

e) Bolu l Kongresinde Mahitlii Adnan Menderesin, bilindii kadaryla, Mahit (Gzlemci) sfatyla katld tek il kongresi 1936 ylndaki Bolu l Kongresidir. CHPnin tz gerei184, iki senede bir yaplan il kongreleri, 1936 ylnda da yaplmtr. Fakat, o srada, her ilde deil, CHPnin parti rgt olan 50 ilde kongreler yaplabilmitir. l kongreleri, (CHPnin) amalarn kolaylatrmak ve partinin geliimini artrmak iin, parti faaliyetleri ile hkmet idaresi arasnda daha sk bir yaknlk ve daha uygulamaya dnk bir beraberlik temin etmek iindi185. Bu, Atatrkn 1936 ylnn TBMM a konumasnda syledii; halk ile hkmet arasndaki yaknlk ve beraber alma gayreti ayrca memnuniyeti mucip bir seviyededir ifadelerine uygunluk tamaktayd186. Bu yzden, 1936da yaplacak il kongrelerini yakndan izlemek iin Partinin Ynetim Kurulunun seecei partili bir milletvekilinin btn il kongrelerinde mahit olarak bulunmas faydal bulunmutur. l kongrelerinde mahit olarak gidecek Milletvekillerinin grevleri u ekilde belirlenmitir187: l kongresi nerede toplanmtr? l kongresine gelen delegeler yetkili kongrelerin setii delegeler midir? Kongre grmelerine balanmak iin tzk gereince lazm olan ounluk (btn delegelerin yardan bir fazlas) var mdr? Kongre kendi bakan ve vekilini ve sekreterlerini, komisyonlarn ve nihayet kongre btn ilerini bitirdikten sonra seecei l ynetim Kurulu ve byk kongre delegelerini tzn 67. maddesine gre serbeste ve usle gre semi midir? l ynetim kurulunun iki senelik almasna ve bundan nceki kongrenin dileklerine ait raporunu kongre nasl karlamtr? Kongre grmelerinde zabt tutulmu mudur? Kongrenin setii komisyonlar (hesap bakma, bte yapma, dilek komisyonlar) ayrca toplanarak tetkiklerini bir raporla kongreye bildirdiler mi, kongrelerde vilayetlerin ihtiyalarn ilgilendiren dilekler iyice incelenip tespit edildi mi? Kongre delegeleri arasnda parti ballnn gerektirdii sevgi ve samimiyet ve ahenkli alma var m? 188.
184

Tzn ilgili maddesi yledir: Ocak, kamun(nahiye) kongreleri ylda bir; l ve ile kongreleri iki ylda bir yaplr(md.53). Bkz. etin Yetkin, a.g.e., s.268. 185 CHP 1936 l Kongreleri, (Yaynland yer ve yaynevi belirtilmemi), 1937, s.11. 186 Kzm ztrk, Cumhurbakanlarnn Trkiye Byk Millet Meclisini A Nutuklar, s.250. 187 CHP 1936 l Kongreleri, s.12. 188 a.g.e., s.12.

45

Bu

ileri,

Mahit

Milletvekilleri ayrca,

bir

raporla

Genel

Sekreterliine mdahale

bildireceklerdi. Mahit istenmitir. Adnan Menderes de, dnemin ileri Bakan ve ayn zamanda CHP Genel Sekreteri kr Kayadan 10 Kasm 1936 tarihli ald bir mektupla, 25 Kasm 1936da Boluda alacak l Kongresinde mahit milletvekili olarak grevlendirilmitir. Bolu l kongresi 25-26 Kasm 1936 tarihleri arasnda gereklemitir. Kongre, lbay ve Parti Bakan Salim Gndoan tarafndan almtr. Gndoan, a konumasna yle balamaktadr: K ve yamura ve yol skntlarna katlanarak genel sekreterliin yksek buyruklarn yerine getirmek iin memleketimizi terif ve kongremize eref veren Aydn sayn saylav Bay Adnan Menderesi kongreye kar gsterdikleri yksek ilgiden tr ho geldinz der, derin sayglarm sunarm189. Menderesin CHP Genel Sekreterliine verilmek zere hazrlad raporda, kongrenin her safhasn ksaca renmek mmkndr. Fakat, Menderesin zellikle iki konuda yazdklar dikkat ekmektedir: Bunlardan ilki, dileklerle; dieri, Hkmet ve partinin birletirilmesinin sonularyla ilgilidir. Menderes, raporunda, dileklerin grlmesini kongrenin en gzel safhas olarak nitelendirmektedir. Menderes, bu konuda raporunda unlar yazmtr: Bir tarafta partinin delegeleri, dier tarafta vilayetin yksek memurlar, nzm olarak da kongrenin banda lbay ve Parti bakan. Vilayet partisinin dileklerini serbeste ve olduka hararetle konutular. Dileklerin byle serbeste mzakeresinde Genel Sekreterliin bu yndeki emirlerinin her le kongresinde lbay tarafndan esasl olarak telkin edilmi olmasnn hissi byktr190. Menderes, bu szleriyle, kongre ncesinde Parti Genel Sekreterliinin dileklerin serbeste sylenebilmesi iin yaplan telkinlerin faydasn vurgulamaktadr. yle ki, raporunu, bu iin nemine dikkat ekerek, u cmlelerle bitirmektedir: Parti iinde ve idaresinde demokratik bir hava ve zihniyetin hakim olabilmesi, seme ve ikayet serbestliinin temin edilebilmesi iin Genel Sekreterliimizin, bilhassa
189 190

Milletvekillerinden,

kongrelerin

ynetimine

etmeksizin, sadece kongrelerin grmelerini yakndan izlemeleri ve gzlemlemeleri

a.g.e., s.80. a.g.e., s.87.

46

valiler ve bir taraftan da Parti rgtleri zerinde bu ynde yapmakta olduklar telkin ve tesirlerin faslasz idamesi ve bu yolun yetitirici bir sistem haline getirilmesi lazmdr kanaatindeyim 191. Grld gibi, Menderes kongrede yaanacak her trl konuma serbestliinin partinin demokratik ynetimine katkda bulunaca fikrindedir. Menderes, raporunda, Hkmet ile partinin birletirilmesinin192 sonular bakmndan kongredeki izlenimlerini de aktarmtr. Menderes, bu konudaki grlerini syle zetlemitir: Bu birletirme neticesinde Hkmet idaresiyle Parti faaliyeti arasnda sk bir yaknlk ve amel bir beraberliin tahakkukuna doru gidilmekte olduu sylenebilir. Parti rgtlerimizin dileklerinin lbayn ve mahalli hkmetin de dilei ve icraat programnn bir paras haline gelmesi, phe yoktur ki, memleketin siyas ve itima hayatnda inkiafn gdlen yksek maksadn tahakkukunu kolaylatracak ve Partimizin hzlandracaktr. Bundan baka, bu birletirmenin mahalli ikilik

cereyanlarnn da ortadan kalkmasnda messir olaca grlmektedir 193. Menderese gre, Hkmet ve Partinin birlemesi, rnein illerde valilerin ayn zamanda o ilin CHP Bakan da olmas, ildeki isteklerin aynlemesini salayacakt. Ayrca, rgt ile ynetim arasnda bir anlamazlk kmayacakt. f) Kongre yelii 1927de toplanan CHP Kongresi, tzk gereince, kongreleri her drt ylda bir yapmaya karar vermitir. Menderes, 1931deki olaan Byk Kongresine (Kurultayna) ilk kez 1931 senesinde Milletvekili olduu iin tabi ye olarak katlmtr194. Menderes, 9-16 Mays 1935 tarihleri arasnda gerekleen Drdnc Byk Kurultaya, yine Aydn Milletvekili (Saylav) olarak kurultay yesi olmutur195.

a.g.e., s.87. O sra Babakan ve CHP Genel Bakan Vekili olan smet nnnn 18 Haziran 1936da yaymlad bildiride, Hkmet ile Parti rgtnn birletirildii aklanmtr. Buna gre, ileri Bakan, ayn zamanda partinin Genel Sekreteri idi; llerdeki Valiler, ayn zamanda o ilde partinin il bakanydlar; Mfettiler devlet ilerinin yan sra parti ilerini de denetleyeceklerdi. Bkz. a.g.e., s.87. 193 a.g.e., s.87. 194 CHF nc Byk Kongre Zabtlar, Devlet Matbaas, stanbul 1931, s.7. 195 CHP Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas, Ulus Basmevi, Ankara 1935, s.8.
192

191

47

Menderes, 29 Mays - 3 Haziran 1939 tarihleri arasnda yaplacak CHPnin Beinci Kurultaynda, kurultay yesi olmaktan baka, 15 yeli nizamname encmenine(program komisyonuna) katip olarak seilmitir196. 8-15 Haziran 1943 tarihleri arasnda gerekleen CHP Altnc Byk Kurultaynda ise Menderes, ayrca bir grev almam, yalnzca kurultay yesi olmutur197.

CHP Beinci Byk Kurultay Zabtlar, Ulus Basmevi, Ankara 1939, s. 5 Koakn, kurultayn tutanaklar yaynlanmad iin genellikle dnemin basnndan derledii bilgilere gre, Menderesin bu kurultayda herhangi bir grev almad anlalmaktadr. Bkz. Cemil Koak, Trkiyede Mill ef Dnemi (1938-1945), s.304-309.
197

196

48

BRNCBLM
ADNAN MENDERESN CUMHURYET HALK PARTS NDEK MUHALEFET (1945-1946) A- MENDERESN LK NEML MUHALEFET SAYILAN TOPRAK REFORMU GRM I- Hazrlk Dnemi Yeni Trk Devleti, kuruluun daha ilk gnlerinden itibaren toprak konusu zerinde nemle durmutur. 1920lerin banda, hkmetlerin daha ok byk toprak sahiplerinin karlarn koruduu sylenebilir. nk, stikll Sava, ayn zamanda, byk toprak sahiplerinin destei ile kazanlmt. Dolaysyla, ekonomik glerini srdren bir kesimi hkmetin karsna almas istenmemitir. stelik, bu yllarda, topraksz ve az toprakl kyllere toprak datlmasnda, byk mlklere dokunmak, bir anda sosyal yapy deitirebilecek bir hareket olarak grlmtr. Fakat, 1920lerin ortalarnda, zellikle Dou Anadoluda grlen isyan hareketlerinde byk toprak sahiplerinin oynadklar rol, ynetimin, zerinde toprak sahibine baml ortak, maraba, yarc gibi kylnn ilettii byk mlklere kar bir politika gtmelerine yol amtr. Nitekim, toprak datmyla ilgili ilk hkm de, 1925 yl Bte Kanunun bir maddesinde gemektedir. Bu maddeye gre, topraa ihtiya duyan ziraat erbabna, elde mevcut mill arazi, bedeli on senede taksitle alnmak ve her aileye verilecek arazi miktar ellerindeki topraklarla birlikte en fazla 200 dnm gememek zere, deeri bahasna datlacakt198. Cumhurbakan Atatrk, 1928 ylnn Meclisi a konumasnda, hkmete, zellikle dou illerinde topra olmayan iftilere toprak salamak meselesiyle nemli olarak uramak emrini vermitir199. Nitekim, 8 Haziran 1929 tarih ve 1505 sayl ark menatk dahilinde muhta zrraa tevzii edilecek araziye dair kanun kartlmtr. Bu
mer Ltf Barkan, iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Trkiyede Zira Bir Reformun Ana Meseleleri, Trkiyede Toprak Meselesi, stanbul 1980, Gzlem Yaynlar, s.453-454. 1934 ylna kadar bylelikle bir hkm, Bte Kanunlarna konmutur. Bu hkm, ayn yl, 2 Haziranda kabul edilen 2490 sayl Artrtma, Eksiltme ve hale Kanununun 56. maddesiyle daimilemitir. Bkz. TBMM Kavanin Mecmuas, D.3, c.13, s.719 ve T.C. Resmi Gazete, S. 2723 (10. 06.1934). 199 Kazm ztrk, a.g.e., s.204.
198

49

kanuna gre, dou illerinden bat blgelerine nakledilen kimselerin arazisini, kyl, airet efrad, gebe ve muhacirlere vermeye hkmet yetkili klnmtr. Hkmet, ayrca, datlmam araziyi topraksz kylye vermek zere kamulatrabilecekti200. Balangta, daha ok siyas nedenlerin zorlad ve sadece Dou ve Gney Dou Anadolu blgesiyle snrl arazi mlkiyetini deitirmeye ynelik hareketin, 1930lu yllarn banda, zira retimi artraca dncesiyle birlikte, btn lke apnda deitirilmesi gerektii anlay benimsenmitir. Fakat, hkmet daha ok gnn ihtiyalarn karlamak iin acele alnm kararlarla harekete gemitir. Ayn amala, 14 Haziran 1934 tarihinde skan kanununda yaplan bir deiiklikle teden beri ayn mntkada bulunan airet fertleriyle bu mntkann yerli halkndan olan veya herhangi bir sretle yerlemek zere oraya gelmi bulunan topraksz veya toprakl iftilerin Bakanlar Kurulu kararyla, hazineye ait topraklardan toprak verilmek zere topraa balandrlaca kabul edilmitir201. Toprak datm, bylece, 1935 ylna kadar eitli kanun maddelerine ve skan Kanuna dayanmtr. 1935den itibaren ise, toprak konusuyla ilgili daha kapsaml ve ayr bir kanun karlmas gerei hissedilmeye balamtr. Bu konuda ilk gsterge, 1935 ylnda, iktidar partisi olan CHPnin programna Her Trk iftisini yeter toprak sahibi etmek, Partimizin ana gayelerinden biridir maddesinin eklenmesi olmutur202. Fakat, en ciddi taslak, yine ayn yl iinde, ileri Bakanl tarafndan hazrlanan 12 Kasm tarihli skan-Toprak Kanunudur. Bu taslaa gre, hkmet, 2000 dnmden fazla olan byk arazileri ve sahipleri tarafndan banda bulunarak iletilmeyen 2000 dnmden az arazileri hazine bonosu karlnda zerindeki yaplaryla beraber istimlk edebilecekti ve kamulatrlan arazilerin bedelleri 1914 vergi kaytlarna gre hesaplanacakt. ileri Bakanl bnyesinde hazrlanan bu taslak203, dier bakanlklara ve komisyonlara verildiinde anayasaya aykrl yznden tepkiyle karlamtr.
Bu gibi arazilere, 1914 ylnda kaydedilmi vergi kymetinin 8 ile 10 kat arasnda olmak zere denecekti. Bkz. TBMM Kavanin Mecmuas, D.3, c.7, s. 935-936 ve T.C. Resmi Gazete, S. 1213 (11. 06.1929). Menderes, bir konumasnda, bu kanundan isyan ve derebeylii tasfiye eden kanun diye nitelendirmitir. Bkz. TBMM TD, D.7, B.67, O.2, c.18, s.38 (01.06.1945). 201 2510 sayl skan Kanununun 12. maddesinin (b) fkras. Bkz. TBMM Kanunlar Mecmuas, D.3, c.13, s.783 ve T.C. Resmi Gazete, S. 2733, (21. 06.1934). 202 CHP, Drdnc Byk Kongre Zabtlar, Ankara 1935, s.81. 203 .L.Barkann belirttiine gre, bu kanun tasla ortal telaa vermemek ve meseleyi serinkanllkla ele almak amacyla, tasarlap Meclise sevk edilememi, adeta gizli tutularak, kamuoyuna aklanmam; sadece Meclisin ve Hkmetin dar evresi iinde kalmtr. Dolaysyla, bu
200

50

nk, taslaktaki, kamulatrlacak arazilerin bedellerinin hesaplanmas ve denmesiyle ilgili teklifin, o srada yrrlkte olan 1924 Anayasasnn 74. maddesinde yer alan, kamulatrmalarda zamann piyasa deerine gre demenin pein yaplmasn gerektiren maddesiyle elitii anlalmtr204. Bu yzden, hazrlanmakta olan toprak reformunun uygulanmasn salamak amacyla, piyasa deerlerine gre pein deme artn ortadan kaldracak bir anayasa deiikliinin hazrl balatlmtr. Dier taraftan, ileri Bakanlnn toprak reformunun tarmn teknik ve uzmanl ilgilendiren taraflarn gz ard gerekesiyle, konuyla ilgili almay devam ettirme grevi bu Bakanlktan alnarak Tarm Bakanlna verilmitir205. Tarm Bakanl da, eletirileri dikkate alarak 1937de Zira Islahat Kanun Tasars hazrlamtr. Atatrkn 1936 ylnda TBMM a konumasnda, hazrlanmakta olan Toprak kanunun ksa bir zaman iinde karlmasn ve topraksz kyl braklmamasn istemitir206. Toprak reformu iin Anayasada yaplacak deiiklik 5 ubat 1937de gereklemi ve Anayasann kamulatrmaya ilikin 74. maddesine bir fkra eklenmitir. Buna gre, artk iftiyi toprak sahibi yapmak iin alnacak topraklarn kamulatrma bedelinin belirlenmesi ve denmesi zel kanunlarla gsterilecekti207. Bylelikle, Anayasann toprak reformunu engelleyici hkm ortadan kaldrlmtr. Atatrk, 1937 ylnn Meclis a konumasnda, iftiyi topraklandrma kanunun ana ilkelerinin, i) lkede topraksz ifti brakmamak, ii) bir ifti ailesini geindirebilen topran, hibir ekilde blnmesine izin vermemek ve iii) byk ifti ailesini ve iftlik sahiplerinin iletebilecekleri arazi geniliinin, arazinin bulunduu

kanun tasla ile ilgili bilgileri, Barkan da, ancak husus dostlar sayesinde renebilmitir. Bkz. .Ltf Barkan, a.g.m., s.456, dip not.9. Menderes, 16 Mays 1945 tarihinde Mecliste yapt konumada, bu kanun tasla hakknda baz bilgiler vermektedir. Bkz. TBMM TD, D.7, B.55, O.1, c.17, s.115-116. 204 1924 Anayasasnn 74. maddesi yleydi: Kamu faydasna gerekli olduu uslne anlalmadka ve zel kanunlar gereince deer pahas pein verilmedike hi kimsenin mal ve mlk kamulatrlamaz. Bkz. Suna Kili-A.eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1985, s.125. 205 .L.Barkan, a.g.m., 456. 206 Atatrk, yle demektedir: Toprak kanunun bir neticeye varmasn Meclisin yksek himmetlerinden beklerim. Her Trk ifti ailesinin, geinecei ve alaca topraa sahip olmas, behemehl lazmdr. Bkz. K. ztrk, a.g.e., s.250. 207 Sz konusu fkra yleydi: iftiyi toprak sahibi klmak ve ormanlar devletletirmek iin alnacak toprak ve ormanlarn kamulatrma karl ve bu karllarn denii zel kanunlarla gsterilir. Bkz. Suna Kili - A.eref Gzbyk, a.g.e., s.125.

51

blgelerin nfus younluuna olacan aklamtr

208

gre ve topran verimliliine gre snrlandrmak

1938 yl iinde, iftiyi topraklandrma kanunu tasarsn hazrlamakla grevlendirilmi olan Tarm Bakanlnn Zira Islahat Kanun Tasars yeni batan dzenlenerek tekrar ele alnm; Meclis komisyonlarnda ve dier bakanlklarda deerlendirilmitir. Fakat, II. Dnya Savann balamas bu iin bir tarafa braklmasna neden olmutur. nk, toprak meselesinde kkl bir deiiklik yapmak, her bakmdan daha da gl olmak gereken sava ortamnda, zira retimi ve sosyal yapy byk lde etkileyebilirdi. Yine de, nn, sava yllarnda 1941 ve 1943 yl TBMM a konumalarnda toprak meselesinin Meclise sunulacak bir kanunla halledilmi olacandan sz etmitir. Nitekim, Hkmetin, toprak reformu konusundaki tasary savan bittii gnlerde TBMMye sevk etmeleri, bu konunun sava yllarnda bile gndemde kaldn gstermektedir. II- iftiyi Topraklandrma Kanunu Tasars iftiye toprak datlmas ve ifti ocaklar kurulmas hakknda kanun tasars, Tarm Bakanlnca hazrlandktan sonra Babakanlka 17 Ocak 1945 ve 6/143 sayl yazsyla TBMM Bakanlna sunulmutur. iftiyi topraklandrma Kanunu tasarsnn gerekesinde209, arazinin genilii, eitlilii ve verimliliinin millet hayat iin nemli olduu vurgulanmakta, btn bunlarn milletin gelimesine imkan verdii; fakat, bu imkanlarn gereklemesinin esasta elverili bir mlkiyet rejiminin ve bnyesinin varlna bal olduu belirtilmektedir210. Trkiyede, her ne kadar Medeni Kanunla zel mlkiyet asldr denilmise de, arazi mlkiyeti bnyesinde Cumhuriyet rejiminin ruhuna, Trk milletinin zaruretlerine uymayan ynlerinin olduu belirtilmektedir. Bunun en belirgin gstergesi baz byk arazi mlklerinin varlyd211.
K. ztrk, a.g.e., s.259-260. TBMM TD, D.7, c.17, (S.Says: 97), s. 1-8. 210 Bu konuda yle denilmektedir: Bir milletin benimsedii arazinin genilii, eitlerinin bolluu ve verim kudretinin ykseklii o milletin gelimesinin imkanlarn verir; lkin bu gelimenin ekli, mahiyeti ve iddeti arazi mlkiyeti rejiminin ve bnyesinin elverililiine veya elverisizliine baldr. 211 Gerekede bu durum u ekilde aklanmaktadr: Byk arazi mlkleri bata Devlete, sonra baz hkm ahslara, nihayet kiilere ait bulunmaktadr. te yandan geimini topraa balam olan byk bir kalabalk da topraksz veya geinmeye yeter lde topraktan mahrumdur. Byk arazi
209 208

52

Tasarnn gerekesinde, mlkiyet rejimini sadece bir hukuk sistemi olarak grmemek gereklilii zerinde durulduktan sonra, onun ekonomik, sosyal ve i politikaya etkilerinden sz edilmektedir. Mlkiyet rejimi ve bnyesi ile birlikte, ona smsk bal olan ve arazinin kullanlmas ekli ve usulleri demek olan uygun bir iletme rejiminin gereklilii belirtilmektedir. Arazi sahibinin veya mstakil bir iftinin, ortaklkla veya icarla arazi iletenlere gre araziyi daha iyi iletecekleri anlatlmaktadr212. Gereke, hkmetin, zellikle toprak aas ve iileri arasndaki ilikileri erevesinde, topraksz ortak, yarclarca ilenen byk arazi mlklerini ortadan kaldrmak isteini aa kartmaktadr213. Trkiyenin arazisinin daha fazla nfusu barndrabilecei de baz rakamlar verilerek aklanmaktadr214. 8 blm ve 50 maddeden oluan TK tasarsna gre, kanunun amalar, i) topraksz veya az toprakl iftiye toprak vermek, ii) topra olup da retim aralar eksik olan iftilerden muhta olanlara kurulu, onarma ve slah sermayesi, canl ve cansz demirba vermek, iii) yurt topraklarnn srekli olarak ilenmesinin salamak,

mlkiyetini elinde bulunduranlarn ou yaaylarn topraa balamadklar halde, geinmelerini topraa balam olanlarn hepsinin de elinde toprak bulunmamakta veya arazi mlkleri kafi gelmemektedir. Ellerinde byk arazi mlk bulunanlarn mhim bir ksm hayatlarn ziraattan kazanamadklar iin topraklarn iletememektedir. Bunlardan ziraatla uraanlar da, mlkiyetlerinde bulunan arazinin hepsinden faydalanamamaktadr. te yandan maietlerini ziraattan karan fakat arazi mlk olmadndan veya yetmediinden bakalarnn topraklarn ileyenler, bu topraklara iyice sarlamamaktadr. Hlbuki, Trkiye ziraatnn hzla gelitirilmesi memleket topraklarnn gerekten benimsenip imar edilmesine baldr. Bu sebepten topra ileyenlerin ona sahip olmas, topraa sahip olanlarn, topraklarn ilemesi prensibi zerinden Trkiye yrmek zorundadr. 212 Gerekede yle denilmektedir: Gerek dorudan doruya iletme ekli, gerek ortaklkla veya icarla iletme ekillerinin ekonomik etkileri de baka bakadr. Ekonomik bakmdan her eyden nce arazinin iletilmesi arttr. phesiz, arazinin dorudan doruya sahibi tarafndan iletilmesi en yksek ekonomik menfaat yaratr. Buna karlk, ortaklkla iletme eklinin ak ekonomik zararlar vardr. Baz artlar altnda arazinin icarla iletilmesi faydal ise de bundan doan hukuk ilikilerin dzenlenmesi hallerinde bu biim iletme de zararl sonular verir. 213 Bu konuda gerekede u gr ileri srlmektedir: Ortaklkla iletmenin hali hazrdaki ekli hem mlk sahipleri, hem ortaklar, hem de millet ekonomik karlar bakmndan zararldr. Bu sistem iinde, Trkiye ziraatnn teknik, ekonomik ilerlemesini kstekleyen btn engel kuvvetleri toplamaktadr. 214 Gerekede bu konuda yle denilmektedir: Bugnk (1945) snrlarmz iinde kalan arazi, (767 119) kilometre karedir. Bu genilik imdiki nfusumuza gre oranlanrsa, Trk milletinin arazi varlnn uzun zamanlar iin yeterlii anlalr. 1940 yl istatistikliklerine gre bizim nfusumuz (17 820 950) dir. Bunun btn vatan genilii orannda kilometre kare bana (23) kii dt anlalr. Nfusumuz 50 milyonu bulduunda kilometre kareye (65) kii; 75 milyona vardnda (97) kii decektir. u halde Trkiye, gerek imdi, gerek gelecek iin arazi genilii bakmndan sevindirici bir durumdadr.

53

iiii) arazi mlklerinin ar derecede bymelerini ve bir hadden aa klmelerini nlemek olacakt215.
TBMM TD, D.7, c.17, (S.Says: 97), s.21. Tasarnn getirdii dier nemli deiiklikleri yle belirleyebiliriz. Arazi mlkleri, genilik bakmndan (1) Kk arazi, (2) ifti oca arazisi, (3) Orta arazi, (4) Byk arazi, olmak zere drt boya ayrlacakt. Bu araziler de, ayn maddede yle tanmlanmtr:Kk arazi mlk, genilii 30 dnm gemeyen arazi olacakt. ifti oca arazisi, genilii 30 dnmden aa ve 500 dnmden yukar olmayacakt. Orta arazi mlk, 5000 dnmden byk olmayacakt. Byk arazi mlk, genilii 5000 dnm geen mlkler olacakt. iftinin kalknmasn salayacak kamu hizmetlerinde kullanlmak artyla byk araziyi ancak Devlet mlk edinecekti.Arazin mlklerinin boylara ayrlnda nerede olursa olsun bir ahsa ait btn arazinin yeknu hesap edilecekti (md.7). st ste yl srm, ekim, dikim ve bakm grmeyen arazi ilenmiyor saylacakt. Arazinin ilenip ilenmediini Ziraat Bakanl belli edecekti (md.8). kinci Blm: Datlacak arazi: Datlacak arazi, (a) Tapulu ve tapusuz olarak Devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunup kamu ilerinde kullanlmayan arazi; (b) Bir veya birka ky halknn ortamal olarak kullandklar araziden Ziraat Bakanlnca ihtiyatan fazla olduu belirtilen paras; (c) Sahibi belli olmayan arazi; (d) Kurutulan bataklklardan kazanlacak arazi; (e) Gllerin kurumas ve nehirlerin doldurulmasyla elde edilecek arazi; (f) Bu kanun hkmlerince kamulatrlacak arazi, olarak ayrlacakt. (md.9). Arazi ve zerinde yap ve tesislerin snr ay ierisinde snr ta, hendek veya o yerde tedariki mmkn malzeme ile belirtilecekti (md.10). nc Blm: Arazi kamulatrlmas: Ziraat Bakanlnca kamulatrlacak arazi (a) Vakflara ait her eit arazinin tamam; (b) zel idare ve belediyelere ait olup da kamu hizmetlerinde kullanlmayan arazi; (c) Gerek kiilerle zel hukuk tzel kiilerine ait araziden be bin dnm geen paralar; (d) bu kanunun yrrle girmesinden sonra ilenmeyen arazi olmak zere drt grupta belirlenecekti. Kamulatrmaya urayacak veya orta araziden sahibine braklan parann yerini toplu olmak artyla sahibi seecekti. (md.12).Kamulatrlmasna karar verilen arazi ve zerindeki yap ve tesislerin snrlarn, geniliini, zelliklerini ve deerini gsteren kroki, raporlar kamulatrma kararna bal olarak o yerin en byk mlkiye amirine gnderilecekti (md.14). Kamulatrlacak arazilerin deeri, 1943 ylna kadar kesin olarak bildirilen arazi vergisi matrahlarna eit olarak belirlenecekti (md.15). tirazlar, kamulatrma kararnn yaynland tarihten itibaren bir ay ierisinde yaplabilecekti. Uyumazlklara, merkezde kurulacak toprak itiraz komisyonlarnca baklacakt. Bu komisyonlarca verilecek karar kesin olup, aleyhine yarg ve idare yetkili yerlerine bavurulamayacakt(md.16). Kamulatrlacak arazi ve zerinde yap ve tesislerin mlkiyetinin ihtilafl olmas veya arazinin ekili bulunmas kamulatrma ilemini durduramayacakt. Ekili paraya el konulmas rnn devirilmesine kadar geri braklabilecek; rnn takdir edilen karl denmek artyla hemen el konabilecekti (md.17). Kamulatrlan arazi ve zerindeki yap ve tesislerin karl, zel bir kanunla karlacak tahvillerle denecekti (md.18). Drdnc Blm: Arazi verilecekler: Arazi aile reislerine verilecekti. Araziler, (1) Hi arazisi olmayp bakalarnn arazisinde ortaklk, kiraclk yapanlar; (2) Arazisi yetmeyen iftiler; (3) Hi arazisi olmayp da bulunduu yerde eskiden beri ziraat iiliiyle geinenler; (4) Gebeler ve gmenler ve grlenlerden ifti olanlar; (5) Ocak mirasnn tasfiyesi dolaysyla ocaktan ayrlanlarla arazisi yetmeyen ifti ailelerinin askerliini bitirmi ocuklar; (6) Ziraat okullarn veya Ziraat Bakanlnca tannm kurslar bitirenlerden arazisi olmayanlar; (7) nceden ifti olmayp da arazi edindii takdirde iftilik yapmay taahht edenler; olmak zere bu sra ile verilecekti (md.19).Araziler, (1) ocuk sahibi olanlar; (2) Evi ve yeter miktarda retim aralar bulunanlar; (3) Yeter retim arac bulunup da evi olmayanlar, olmak zere bu sra ile datlacakt (md.20). Beinci Blm: Arazi Datlmas: Arazi datlmas Tarm Bakanlnca yaplacakt (md.22).Altnc Blm: Kurulu ve donatm: ifti oca kuracaklara iletme yaplarn ve arazi slahatn ve dier tesisleri ve onarmay meydana getirmek zere Ziraat Bankasnca 25 yla kadar vadeli yetecek lde kurulu kredisi alacakt (md.31)Yedinci Blm: ifti ocaklar: Tasarda kurulmas istenilen ifti oca arazisi, blgelerin zelliklerine gre, bir ifti ailesinin geinmesine ve aile fertlerinin i glerinin deerlendirilmesine yetecek genilikte arazi olarak tanmlanmtr (md.34). ifti ocaklarnn veraset yoluyla geecek miras pay sakl kalmakla birlikte, tapuda ancak bir kii (tek sahip) adna kaytl olabilecekti. Bir aile, her nerede olursa olsun birden fazla ifti ocana sahip olamayacakt. Tapuya yazdrma ile ifti ocann kurulmas tamamlanacakt (md.36)ifti oca hibir ekilde blnemeyecekti ve itirak halinde mlkiyete konu olmayacakt. Ocak sahibi, ifti oca zerinde hibir temliki tasarrufta bulunamayacakt. Ocak, ancak bir btn olarak satlabilecek ve askerlik ya da hastalk gibi belli zel durumlar dnda kiraya verilemeyecekti (md. 37). Ocak sahibinin lm halinde,
215

54

III- iftiyi Topraklandrma Kanunu Tasarsnn Kanunlama Sreci 1- Komisyondaki Grmeler ve Tartmalar TK tasarsn incelemek zere Adalet, Bte, Ekonomi, Tarm, Maliye, Ticaret, Anayasa ve ileri Komisyonlarndan drder ye seilmek sretiyle bir Geici Komisyon oluturulmutur. Komisyon bakanlna zmir Milletvekili R. Kker, szclne ise Aydn Milletvekili Adnan Menderes seilmilerdir. Bu komisyon da, aya yakn bir zaman alarak 45 toplant yapmtr. Toplantlarn hepsine Tarm Bakan .Ratip Hatipolu, baz toplantlara Adalet ve Maliye Bakanlar Ali Rza Trel ve N.Esat Smer, son iki toplantya da Babakan kr Saraolu katlmtr. Komisyon, tasary iki defa grmtr. Bundan baka ikinci grmenin sonlarna doru Babakann teklifi zerine baz maddeler tekrar incelenmi ve bunlar zerinde deiiklikler yaplmtr. Nihayet, Geici Komisyon, 3 Mays 1945 tarih ve 1/386 sayl raporunda Hkmetin getirdii tasarnn esasna ilikin baz nemli deiiklikler yapmtr216. Maddelerdeki en nemli deiikliin, ifti ocaklar konusunun tasardan kartlmas ve kamulatrlacak arazinin bedelinin nasl deneceinin somutlatrlmas olduu sylenebilir. Ayrca, tasarnn maddelerinde ayrntl dzenlemeye gitmitir. yle ki, Geici Komisyon, Hkmet tasarsndaki madde saysn 50den 66ya kartmtr. Fakat, her iki durumda da, bizzat Babakan Saraolu ve Tarm Bakan . Ratip Hatipolunun etkisinin ar bast anlalmaktadr.

mirass birden fazla ise, gerekirse sulh hakimliine bavurularak, ilerinden en reit ve ehliyetli olan belirlenip ocak ona geecekti. Dier miraslarn haklar, isim belirtilerek belli bir pay sahibi olmakla snrl kalacakt. (md.39).Sekizinci Blm: eitli hkmler;Ziraat bakanlnn izni olmadan igal, ihya ve ama yollaryla arazi edinmek yasaklanacakt. Aksine i yapanlar araziden karlacakt(md.42). Bkz. TBMM TD, D.7, c.17, (S.Says: 97), s.21-41. 216 Bu deiiklikleri yle belirleyebiliriz: Hkmet tasarsnn birinci maddesinde yer alan kanunun balca amalar arasnda arazi mlklerinin ar derecede bymelerini ve hadden aa klmeleri nlemek hkm karlmtr. Beinci maddedeki iftilikte kullanlan kltr arazilerine kavak ve okalipts arazisi de eklenmitir. Arazi boylar hakkndaki Hkmet tasarsndan (md.7) ifti oca ait olan ksm karlmtr. yl arka arkaya ilenmeyen arazinin kamulatrlmas isteyen maddeyi komisyon kabul edilebilir mazeret kaydyla kabul etmitir. Komisyon tarafndan nemli deiikliklerden biri de, ilgililer iin idari ve yarg yollarnn kabul edilmesi olmutur. Bu amala, tasarnn eitli maddelerine itiraz ve mracaat hakkn belirten hkmler konmutur. Hkmet tasarsnn 41. maddesinde, verilecek arazinin yerini tayin etmek, verilecek aralarn miktar ve eitlerini belirtmek gibi durumlar dnda; bu kanunun yrtlmesi ile ilgili tm ilemler de Tarm Bakanl iin snr belli olmayan geni bir takdir hakk verdii dnlerek bu hkm tasardan karlmtr.

55

Adnan Menderes ise, komisyonun szcs olmasna ramen, komisyondan kan raporun altna Baz maddelerine muhalifim erhini koydurmutur217. Bunun nedeni, TK tasarsnn, komisyonda iki kez grlp karara balandktan sonra, baz maddelerinin nc kez grlmek istenmesi ve Babakan Saraolunun komisyonun son toplantsna katlarak yeni baz tekliflerde bulunmasyd. Menderese gre, nc grme ile yaplan deiiklik, komisyonun oktandr belirmi ortak gr ile uygunluk gstermemekteydi. Ayrca, komisyonun tasar hakknda bir nc grme yapmas Meclisin i tzk hkmlerine ve uslne aykryd218. Menderes, Babakan Saraolunun komisyonun son toplantsndaki mdahalesini yle eletirmektedir: Babakann Komisyona gelmezden nce zel Kalem Mdrne not ettirdiim baz esaslar diye nitelendirdii teklifinin, Hkmete yazlm ve formle edilmi bir mesele olup olmad ciheti dahi incelenmeye muhtat Komisyonun aylk almalar srasnda Hkmet tarafndan ortaya konabilecek btn teklifler ileri srlm ve btn bunlar bilindikten sonra ve iki defa grme yapldktan sonra neticelere varlmt. Babakann, komisyonca zerinde durulmam ve grmesi yaplmam herhangi bir teklifi olamazd. aylk grme srasnda herkesi dinleyerek
32 kiilik komisyon yelerinden Adnan Menderesten baka, milletvekili de, ayn ekilde baz maddelerine muhalif olduklarna ilikin bir kayt koydurmulardr. Bu Milletvekilleri, Emin Sazak, T.C.Berker, A. Sungurdur. Bkz. TBMM TD, D.7, c.17, (S.Says: 97), s.17. 218 Babakan Saraolu, 4 Haziran 1945 tarihindeki Meclis grmelerinde, komisyondaki gelimeleri yle anlatacaktr: Ben arkadamdan (Adnan Menderesten) rica ettim. Makl bulduun ve lkenin hayrna olduunda ittifak bulunan teklifleri kabul edeceksin. Hkmet adna yetki veriyorum. ayet, ahsi olarak kanaatine gre uygulanmas zor durumlarla kar karya gelirsen bunlar da kayd ihtiraz ile kabul eder, geersin dedim. Bu incelemeler uzun srmekle beraber yava yava nihayetine yaklamaya balad. rendim ki, komisyonla arkadam (Adnan Menderes) arasnda epeyce farklar mevcuttur ve kanunun ikinci tetkikinin son maddesine varlm bir durumda grmeler devam ediyor. Arkadamla konutuktan sonra ve mevcut mahzurlar mmkn mertebe bertaraf edici bir madde tespit ettikten sonra komisyonun bakanmz dinlemesi iin oraya gittim. Oraya varr varmaz arkadalardan, bu bitmek zere bulunan ve bitmesi iin bir sonuncu maddesi kalan bu kanunun grlmesi srasnda beni de dinlemelerini rica ettim. Bir ok arkadalar memnuniyetle beni dinleyeceklerini sylediler. Fakat, Adnan Menderes arkadamz nce usle uygun olmadndan tutturarak, sonra da Babakann konumaya hakk olmadn iler srerek devaml olarak itirazlarda bulundular. Komisyon bu hareket tarzn hayretle karlad. Fakat, arkadamz (Adnan Menderes) bu iddialarn biraz daha ileri gtrerek Babakan Hkmet adna konuur, Hkmet adna konumas iin elinde imzal vesika olmal dediler. Ben de tebessmle karladm ve kendisinin komisyon yesi sfatyla vesika tayp tamadn sormak istemedim. O inat etti, dedi ki : Bundan evvel Tarm Bakan Hkmet adna sz sylemitir. Tasarda mevcut olmayan bir szdr. Onun Hkmet adna syleyebilmesi iin bir vesika ile gelmesi lazm gelir. Bununla da kalmad filvaki Tarm Bakanna bu kanun iin msaade ettik, fakat, bu msaademiz bir artla verilmi bir msaade idi. Tarm Bakan bize bir gn sonra yazl vesikay getirecekti dedi. Arkadalarn hepsi tuyan ettiler, byle bir karar yoktur, dediler. Olmayan kararlardan bahsediyorsunuz dediler ve nihayet Babakanlarn ... dinlemek kararna vardlar. Bkz. TBMM TD, D.7, B.68, O.2, c.18,s.105.
217

56

yolunu aydnlatmak isteyen komisyon Babakann aydnlatc mtalaa ve izahlarn dinlemekle bahtiyar olurdu. Amma, Babakann komisyona teriflerinde artk meselenin her tarafn konumu ve iimizi bitirmi bulunuyorduk. Hatra gelebilir ki, komisyonda ay iinde kesinlemi kanaatlerin yarm saat iinde deiivermesine sebep olan deliller acaba komisyonca daha evvelden malum deil mi idi?219. Menderes, ayrca, komisyon almalarnn tabi mecrada gerekleemedii ve Hkmetin komisyonu etkiledii grndedir. yle ki, Hkmet, tasarnn bir virglnn dahi peinde gnlerce ekimi durmutu. Dolaysyla, tasarnn, Hkmetle komisyonun tam bir mutabakatyla Meclise getirilmesi mmkn olamamt. Menderes, tasarnn, komisyondaki ikinci ve nc grmelerinin sonunda urad bir deiiklie rnek olarak toprak datlmas ile ilgili hkme deinmektedir. Menderese gre, ikinci grme sonunda sahipleri tarafndan iletilmekte olan topraklarn 2000 dnmne kadar olanlarn kamulatrma dnda braklmas kararlatrlmken; nc grmeden sonra 500 dnmden yukar olan topraklar datmak kararna varlmtr. Bu karar, orta iletmelere emniyet vermeyen ve lke gerekleriyle badamayan ekstrem (ar) bir hkm iermekteydi. Hlbki, Trkiye gibi, o gnk nfusun katn bile rahatlkla besleyebilecek bir lkede, 500 dnmden byk iletmeleri paralamaya gitmek zira verimlilii azaltacak, retimi drecekti. Mlkiyet slahlar ile uramak yerine, yeni topraklarn tarma almasn, yeni iletmelerin kurulmasn ve topraklarn daha iyi ilenmesini salayacak ilkelerin Toprak Kanununa hakim olmasna byk faydalar vard220. Menderese gre, komisyonun, Babakann teklifi ile tasarda yapt bir baka deiiklik kamulatrlacak topraklardan sahiplerine braklacak ksma ait olan hkmle ilgiliydi. Hkmet tasarsnda bu hkme gre, kamulatrmaya urayacak byk ve orta araziden sahibine braklan parann yerini toplu olmak artyla sahibi seerdi. Fakat, komisyona yaplan son teklif ise, sahibine braklacak topran sahibi tarafndan deil; ky ihtiyar heyetince seilmesi ynndeydi. Menderese gre, bu son teklif, aklc bir dnceye uygun deildi. Ayrca, byle bir teklifin kabul keyflie yol aacakt221.

TBMM TD, D.7, B.55, O.1, c.17, s.111-112. TBMM TD, ayn yer, s.113. 221 TBMM TD, ayn yer, s.113. Menderes, bu konuda yle demektedir: rnein, 20 000 dnm elinden alnacak bir yurttan kendisine braklacak 1000 dnm kendisinin semesi mantk ve insan dnceye elbette uygundur. Fakat, (yeni teklifle) 1000 dnm htiyar Heyeti seecekti. htiyar
220

219

57

Menderes, konumasnda, komisyon grmelerinden sz ettikten sonra, iinde bulunduu uygun olmayan durumun, kendisini grevini gerei gibi yapmaktan alkoyacan gereke gstererek, Meclis krssnden Geici Komisyonun szclnden ayrldn aklamtr222. Menderesin yerine, Geici Komisyon szclne Kayseri Milletvekili Cafer Tzel getirilmitir. 2- TBMMde Grmeler ve Tartmalar TK hakknda Mecliste ilk grme 14 Mays 1945de gereklemi ve 11 Hazirana kadar aralklarla devam etmitir223. Daha ilk gnden ok sayda milletvekili tasarnn tm hakknda sz istemitir224. Menderes, toprak reformu konusunda, Meclis grmelerinde, iki tarafn olduunu; bunlardan ilkinin, ii sadece politika ynnden ve bir sosyal adalet konusu olarak aldklarn ve dolaysyla, ar llere kadar gittiklerini; dierinin ise, ekonomik ve zira gerekleri n plana alarak meseleyi serinkanl deerlendirdiklerini ve bark tedbirler istediklerini dnmektedir225. Menderes, kendisini, herhalde, bu iki taraftan ikincisinde grmektedir. Menderesin, Meclis iinde gzlemledii bu iki grubun varl, ok yanl bir saptama deildir. Toprak reformunu daha ok sosyal ve siyas adan deerlendiren birinci gruptaki aydn ve memurlar tasarya destek verirken; meseleyi daha ok teknik ve ekonomik adan deerlendiren hemen hepsi geni toprak sahibi olan ikinci gruptaki Milletvekilleri ise tasarya kar kmaktaydlar226. Tasary destekleyenlerin ou, topraklar, maraba, ortak, yarc gibi adlarla ileyen kyllerin, byk arazi sahipleri ile olan bamllk ilikilerini tamamen deitirilmesi gereini savunmulardr227.

heyeti, yani topra alacak olanlar, beendikleri 19 000 dnm alacaklar ve beenmedikleri yerden 1000 dnm ayrp eski sahibine brakacaklardr. 222 TBMM TD, ayn yer, s.112. Vatan, 17 Mays 1945; Cumhuriyet, 17 Mays 1945. 223 TK tasars, Meclisin 52 , 54 (14 Mays), 55 (16 Mays), 56 (17 Mays), 57 (18 Mays), 67 (1 Haziran), 68 (4 haziran), 69 ve 72. (11 Haziran) birleimleri olmak zere 9 defa grlmtr. 224 Sz alan Milletvekilleri unlardr: Ali Rana Tarhan, Cavit Oral, Yavuz Abadan, Refik Koraltan, Hulsi Orucolu, Halil Mentee, Recai Greli, Emin Sazak, Damar Arkolu, Feyzi Uslu, Hamdi arlan, Emin Aslan Tokat, Hseyin Ulusoy, Ltfi lkmen, Ali Rza Esen, Ali Mnif Yegena, Osman evki Uluda, Sabit Sarolu, Emin Eriirgil, Hfz Ouz Bekata, Rait ymen, Sadi Irmak. 225 TBMM TD, ayn yer, s.39. 226 K.Karpat, a.g.e., s.112. 227 TBMM TD, D.7,B.56, O.1, c.17, s.147 (17.05.1945). Bu durumu arpc bir ekilde dile getiren Gaziantep Milletvekili M.Canpolat yle demektedir: Dnya bilmelidir ki, biz topra trnaklar

58

Yine ayn gre gre, kanunun amac kyly topraa balamak ve toprakszlk nedeniyle kylerden ehirlere byk nfus ak olmasn nlemektir. nk, byle bir nfus aknn byk ehirlerde proleter-alt ynlarnn ortaya kmasyla sonulanaca, bunun da Trkiyeyi, II.Dnya savann en byk galiplerinden biri olan Sovyet Rusyann nfuzuna srkleyeceinden korkulmutur. Baz milletvekilleri de, tasary Trkiyenin rejimi ile ilgili siyas kayglardan desteklemitir228. Tasarya kar kan Milletvekillerinin hepsi ise, toprak reformuna esasnda kar olmadklarn ileri srmlerdir229. Gerekte, hazrl yllar ncesine giden ve bir inklp niteliinde grlen toprak reformu dncesine, hibir Milletvekilinin tmden kar olmas da beklenemezdi230. Fakat, bu Milletvekillerinin ounun toprak mlkiyeti ile karlarnn olmas231, TK tasarsna kar szler sarfedilirken, Milletvekillerinin yanl anlalma kaygs yaamalarna neden olmutur. Nitekim, Adnan Menderes, Mecliste TK tasars hakknda kabul edilebilir grler ortaya koysa bile, yine de, yanl anlaabileceini yle dile getirmektedir: Kabul etmek gerekir ki, iddetli tedbirlere ve ar hadlere kadar gitmek tarafls olanlarn durumlar kolaydr ve ne derlerse desinler bir oklarna kar byk
ile deen, alnnn teri ile sulayan Trk kylsn, zerinde kendisinin ve ecdadnn kan ve emek dkt ve emek dkecei topraklarda kle olarak brakamayz (ayn yer). 228 TBMM TD, ayn yer, s.149. Bu kaygy en ak bir ekilde dile getiren Recep Peker olmutur. Peker, TBMMdeki grmelerde yle demektedir: Bir toplumun toprakta alan iftisi kendi iletmesine yeter topraa sahibi klnmazsa, bir toplumun insanlar evsiz barksz, yurtsuz bulunursa, ... sava sonunda azgn seller halinde btn diyarlara akacak olan ideolojik fikirlerin eit eit zehirleri nereden geldii sezilmeyen bir takm etkiler yaparak, toplumu, mill yapy iinden kaynatr ve kknden rahatsz eder. Eer, ... ifti ve toprak ii dzenlenirse toplumu hibir rzgar sarsamaz. Manisa Milletvekili Feyzullah Uslu da benzer bir ekilde ... Benim gnlm Trk iftisinin, unun bunun kulu olmasna raz deildir. Ben istiyorum ki, Trk iftisi kendi toprann, kendi emeinin kulu olsun demitir. Bkz. Ulus, 17 Mays 1945. 229 rnein, Cavit Oral (Seyhan) s.62, Emin Sazak (Eskiehir) s.79, Refik Koraltan (el) s.70, Hulusi Orucolu (Sinop) s.74, Damar Arkolu (Seyhan) s.83. Bkz. TBMM TD, D.7, B.54, O.1, c.17, s.83. 230 rnein, tasary savunan Gaziantep Milletvekili M.Canpolat Edindiim izlenime gre, hibir Milletvekili tasarnn aleyhinde deildir. Bu gayet tabidir. nk, Trk kylsn toprak sahibi yapmak, yani efendi klmak gibi, bir amaca kar Trk milletinin vekili deil, basit bir Vatanda dahi bulunamaz demektedir. Bkz. TBMM TD, D.7, B.56, O.1, c.17, s.147. 231 Bu durumu, en ak bir ekilde, Eskiehir Milletvekili ve ayn zamanda ifti olan Emin Sazak dile getirmitir. Sazak, bir konumasnda tasary savunanlara kar Alnmn teri ile, kafamn almasyla elde ettiim topraklar verirken ac duymaz deilim. Hissim vardr. Herhangi biriniz byle bir eye urarsa ne yaparsnz? araya insanlarn menfaati giriyor. Bir tabir vardr, El bandan sa yolmak kolay derler. Bandan sa yolunmayan bunun acsn bilmez ki demektedir. Bkz. TBMM TD, D.7, B.54, O.1, c.17, s.80 (14.05.1945). Tasarnn lehinde olan Ktahya Milletvekili Besim Atalay ise, Bu kanunun iki hali vardr. Birisi yllardan beri yerlemi olan kanaat ve adetlere dokunmasdr. Dieri de, keseye dokunur, keseye! demektedir. Bkz. TBMM TD, D.7, B.67, O.2, c.18, s.46. (01.06.1945).

59

ktlenin karlarn koruyor grnmek mazhariyetindedirler. Asl zor olan, toprakla ilgili zmrelerin karlar bakmndan deil, meselenin gereklere dayanlarak, lkenin genel dzen ve kalknmas bakmndan deerlendirilenlerin durumudur. Bu yoldaki deerlendirmeler, derhal, toprakszlara toprak verilmesini istememek, birka bin mlk sahibinin kar iin milyonlarca serfi (topraksz iiyi) topraktan mahrum brakmakta devama taraftar olmak anlamna alnarak karlanmaya ok uygundur232. Kanuna kar kanlarn bir blm de, hkmlerin anayasann ve Medeni Kanunun tand zel mlkiyet haklarna aykr olduunu ileri srmlerdir233. a) iftiyi Topraklandrma Kanunu Tasarsnn 17. Maddesi Tasarya kar kanlarn en fazla zerinde durduklar konu, ar istimlak hkm getiren tasarnn 17. maddesidir. Aslnda Hkmet tasarsnda yer almayan bu madde, komisyondaki ilerin hkmet tasarsnn aleyhine gelimeye balamasyla, son anda yaplan bir deiiklikle komisyon raporuna geirilmitir234. Geici Komisyonun belirledii 17. maddeye gre, topraksz veya az toprakl iftiler tarafndan ortaklk ve kiraclkla ilenmekte olan veya hi arazisi olmayp teden beri tarm iilii ile geinenlerin zerlerinde yerlemi bulunduklar arazi, o blgede kanunda datmaya esas tutulan miktarn kendi setii yerde kat sahibine braklmak artyla belli ifti ve iilere datlmak zere kamulatrlabilecekti. Sahibine braklacak olan arazi 50 dnmden aa olamayacakt. Fakat, bu hkmn uygulanmasnda daha yaknnda datlabilecek veya kamulatrlabilecek araziden bunlara verilmesi mmkn olan miktarn bu iftilere yetmemesi artt. Civardaki iftiler tarafndan ortaklk veya kiraclkla ilenmekte olan arazi dahi bu iftilere

TBMM TD, ayn yer, s.39-40. Bu konu zerinde en fazla durmu olan Refik Koraltan, 14 Mays gn yapt konumasnn bir yerinde Bu tasarnn ruhu, kim ne derse desin, Alinin maln alp, Veliye vermektedir demitir. Bkz.TBMM TD, D.7, B.54, O.1, c.17, s.70. 234 Ktahya Milletvekili Alaaddin Tiridolu, 4 Haziran 1945te Mecliste yapaca konumasnda, bu konuda u bilgileri vermitir: ayet ... 17. madde olmasayd, komisyondan gelen tasar ile bilhassa komisyonda baz arkadalarn bu tasarnn maddeleri zerinde gayet ince ve sanatkarane iletmelerinden sonra Trk kyl ve iftisine toprak verme imkan kalmayacakt. Tasarnn komisyonda her maddesi komisyonu tekil eden bir ksm arkadalar tarafndan topraksz iftiye toprak vermek imkann ortadan kaldrr bir ekilde baltalanrken (Tarm Bakan) Hatipolu ile beraber komisyonun buna taraftar olan yeleri buna itiraz ediyor ve Komisyon kararlarna bazen bir rey fazla ile muarz kalyorlard.. Bkz. TBMM TD, D.7, B.68, O.1, c.18, s.64.
233

232

60

datlmak zere belirli artlar ve esaslara gre kamulatrlabilecekti. Bu gibi yerlerde ky varsa ky retmeni iin ky tzel kiilii adna da bir yer verilecekti235. Daha komisyondayken tam bir anlamaya varlamam 17. maddenin, Meclis grmelerinde ok tartlaca belliydi. nk, komisyon raporundaki 17. madde yeterince ak deildi236. Nitekim, 17. maddenin deitirilerek yeniden ele alnmas devam eden Meclis grmelerinde gerekleecektir. b) Ktahya Milletvekili Alaaddin Tiridolunun nergesi TBMMnin 1 Haziran 1945 tarihli oturumunda, TK tasarsnn maddeleri grlrken, sra 17. maddeye gelince, Ktahya Milletvekili Alaaddin Tiridolu sz alm ve toprak kanununun ana maddesi olarak nitelendirdii bu maddenin vuzuhsuz grd baz noktalarnn dzeltilmesi iin 321 milletvekilinin imzasn tayan bir nerge vermitir237. Bu nergeye gre, topraksz veya az toprakl olan ortaklar, kiraclar veya tarm iileri tarafnda ilenmekte bulunan arazi, o blgede hkm gereince, datmaya esas tutulan miktarn kendi setii yerde 3 kat sahibine braklmak artyla, belli ifti ve iilere datlmak zere kanunlatrlabilecekti. Sahibine braklacak olan arazi 50 dnmden edecekti238. Grld gibi, Tiridolunun nergesi, Geici Komisyon raporundaki tekliften farkl olarak, ortak, kirac ve hatta tarm iilerini dahi ifti tabiri iine almakta ve arazinin zerinde yerlemi tarm iisi deyimlerini tasardan kartmaktadr. Ayrca, sahibine braklacak olan arazinin 50 dnmden aa olamayaca hkmnn uygulanmas iin gerekli olan, etrafta arazi bulunmama artn da kaldrmaktadr. aa olamazd. Geici mevsim iileri hakknda bu hkm uygulanmayacakt. inin geici mevsim iisi olup olmadn Tarm Bakanl belli

TBMM TD, D.7, (S.Says: 97), s. 26-27. 17. maddenin mulakln, en berrak ve biraz da mizah ekilde, Seyhan Milletvekili Damar Arkolu ifade etmitir. Arkolu, 14 Mays 1945teki Meclis grmelerinde yle demitir: 17 nci madde o kadar kark ki, bunun iinden kmaya imkan yoktur. Zenci sa gibi birbirine girmitir. Okuyorsun, okuyorsun bir neticeye varamyorsun. Bkz. TBMM TD, D.7, B.54, O.1, c.17, s.83. 237 TBMM TD, D.7, B.67, O.2, c.18, s.32. Alaaddin Tiridolu, nergenin hazrlanma gerekesini u ekilde ifade etmektedir: (17.) maddeyi be, on arkada aramzda ayr ayr anladk ve dedik ki; Biz aramzda bu kanunla yakndan ilgili olduumuz halde, bu ekilde anlarsak yarn bu kanunun tatbikat srasnda lkede daha fazla karkla meydan verebilir dedik ve (bu yzden) nergeyi hazrladk . TBMM TD, ayn yer, s.31. 238 TBMM TD, ayn yer, s.32.
236

235

61

Menderes, ayn oturumda yapaca konumada, Tiridolunun bu nergesinden sz etmitir239. Menderes, nce, Tiridolunun nergesinin hazrlanma biimini eletirmitir. Menderese gre, bu nerge normal ve uslne uygun yollarla Meclise getirilmemiti. Menderes, kendi bilgisi dahilinde, bu nergenin ortaya kmasn yle anlatmaktadr: ittik ve grdk ki (TK) tasars Meclis huzuruna getirilmi ve normal olarak grlmekte iken anszn bir nerge ortaya kmtr. nergeyi imzalayan (Milletvekili) arkadalarmzn iyi niyetle hareket etmi olduklarna en kk phem yoktur. Bu grevi zerine alan mteebbis baz arkadalar btn milletvekili arkadalara ayr ayr bavurmular, Partinin, Hkmetin arzularnn bu yolda olduu ifade olunmu, ilk defasnda imzadan kanan baz (Milletvekili) arkadalarmza ikinci ve nc defa bile mracaat olunmutur. in asl dikkati eken taraf da Hkmet yelerinin ve Komisyonda alp bu nergede hkmlerin tamamen aleyhine sz sylemi ve oylarn kullanm baz (Milletvekili) arkadalarmzn da maalesef bu nergeye imzalarn koymu olmaldr 240. Menderese gre, bu nerge ile birlikte, TK tasarsnn belkemii olan 17. madde, Mecliste grlmeden ve tartlmadan, hatta bir emrivaki halinde kabul edilmek istenmiti. yle ki, bu durum, Meclis krssnden konumay bile faydasz ve gereksiz bir hale getirmiti. nk, nergedeki imza says (321), Meclisten bir tasarnn kanunlamas iin gerekli olan yeter ounluunu fazlasyla gemiti. Fakat, bu durum, mill hakimiyet ilkesine ve Anayasann esprisine uygun deildi. Menderes, bu konuda szlerine yle devam etmektedir: (1924) Anayasamzn tamamen demokratik fikir ve kanaatlerin mahsl olduunda phe yoktur. Demokrasinin var olabilmesi ise, her eyden nce mill hakimiyetin Millet Meclisinde tam olarak tecellisine ve bunun iinde grmelere en geni yer ve imkan verilmesine baldr241. Menderes, byle bir nergenin ortaya kn ihtimalli olarak iki nedene balamaktadr. Menderese gre, birinci neden, nergenin Meclisin normal ve serbest grlmesine arz edildiinde, kabul olunmasnn pheli grlmesi olabilirdi. Eer,

239

Menderesin 1 Haziran tarihli konumasnn tam metni iin, bkz. TBMM TD, ayn yer, s. 36TBMM TD, ayn yer, s.36. TBMM TD, ayn yer, s.37.

41.

240 241

62

byleyse, ok imzal nerge, daha bata, Mecliste grlmeden bile kabul ediliyor demekti. Ancak, bu durum, Mecliste ak tartmay nleyecekti. Menderes, bu tr uygulamann, farkl dnen Milletvekillerinin grlerini Meclis krssnden aklayamamak gibi bir mahzura gtreceini u ekilde ifade etmektedir: oklua dayanlarak elde edilecek bir sonu, mesele etrafnda fikir ve grleri bulunan bir ksm (Milletvekili) arkadalar, neticesiz kalaca nceden kesinlikle bilinen bir konumadan vazgemek durumunda brakmak, ksacas susturmak bahasna elde edilmi olacan unutmamak gerekir242. Menderes, bu nedenin akla gelmesindeki delili, tasarnn 17. maddesi ile ilgili hkmnde, Tiridolunun nergesi ile Geici Komisyonun hazrlad rapordan farkl olarak esasl bir deiikliin istenmesi ve bunda baz grlerin aksi tesir yaptna olan inanc olmutur. Menderese gre, ikinci neden, nergenin Hkmetin etkisiyle km olabileceiydi. Bir baka deyile, nerge kendiliinden km olamazd. kesin kanaatler tamadna hkmetmek gerekirdi. Menderes, yle demektedir: 15 senedir hazrland anlatlan bu kanun etrafnda Hkmetin ksa zaman iinde sk sk fikir deitirdiini gryoruz. nk, Hkmetin Meclise sevk ettii tasardaki hkmler baka, yine Hkmetin komisyonla anlamaya vard hkmler baka; imdi bu nerge ile ileri srlmekte olan hkmler ise bambakadr243. Menderes, ileri srd bu nedeninin ihtimali gl ise, Tiridolunun nergesi ile beliren Hkmet tasarrufunun sonraki zamanlarda da devam edeceini ve bunun tekrarlanp uslleeceinden kayg duymaktadr. Menderes, bu konunun nemini yle vurgulamaktadr: Yasama hayatmzda zerinde grme gereksiz grlecek aklktaki meselelerde, ok nadir dahi olsa nergeler hazrland olmutur. Fakat, mesele gerek komisyonda aylarca sren grmesinde, gerek Meclis huzurunda geni tartmalara ve incelemelere konu tekil etmi olmas itibariyle lkenin zira ve iktisad gelimesinde Eer, byleyse, Hkmet kanadnn, toprak kanununun ana maddeleri zerinde hla ak ve

TBMM TD, ayn yer, s.37. TBMM TD, ayn yer, s.37. Menderes, ayn konumasnn bir baka yerinde Hkmetin haftadan haftaya kanaat deitirdiinden sz etmitir (ayn yer).
243

242

63

olumlu-olumsuz son derece nemli etkileri olaca gerei gibi kavranm olan bir kanunu ilgilendirince, byle bir hareketin anlam cidden dndrcdr244. Menderes, Tiridolunun nergesinin hazrlanma biiminden sonra, ieriine ynelik olarak da eletiriler getirmitir. Menderese gre, bu nerge kabul edilirse, genilii 50 dnmden fazla olan arazinin sahipleri tarafndan dzenli ve teknik iletiliyor olmasna baklmakszn, 50 dnmden fazla olan ksm kamulatrlabilecekti. Ayrca, btn arazi mlklerinin 50 dnmden fazla olan ksmlarnn kamulatrlabilmesi iin tek kstas getirmekteydi ve bu da, arazinin ilenmesinde altrlan amelenin yerli olup olmamasyd245. Menderes, bu nergenin asl amacnn, kiraclk veya ortaklkla alan iletmeleri ve ayrca, btn kk iletmeleri dorudan sahibi tarafndan iletilse biletasfiye edeceini dnmektedir. Menderes, nergeyi, 1929da kabul edilen 1505 sayl kanunla ve 1935 ylnda ileri Bakanl tarafndan hazrlanan skan Toprak Kanunu tasarsyla karlatrarak; nergenin bunlardan daha iddetli hkmler ierdiini ortaya koymaya almtr. rnein, 1935 tarihli skan Toprak Kanunu tasarsnn kamulatrmaya ilikin hkmnde, 200 dnmden aa arazinin kamulatrlamayaca ve Bakanlar kurulu kararyla, dzenli ve teknik olarak iletmekte olan 10000 dnme kadar genilikte bulunanlar bile kamulatrma dnda brakaca yazlyd246. Menderes, nergenin, Tarm Bakanlna geni yetkiler vermesini de eletirmektedir. Menderese gre, Tarm Bakanl, baz orta arazileri kamulatrma dnda brakabilecek bile olsa, toprak mlkiyetinin byk bir ksm Tarm Bakanlnn elindeydi. Tarm Bakanlnn bu yetkisi de, 50 dnmden fazla arazisi olanlar zerinde, en azndan teorik olarak bask altna brakacak ve onlar kendilerini emniyetsizlik iinde hissedeceklerdi247. Grld gibi, Menderes, Tiridolunun nergesinin hazrlanma tarzn demokratik esaslarla elitiini ve TBMMye bir bask oluturduunu; hkmlerinin ise zararl olduunu dnmektedir.

244 245

TBMM TD, ayn yer, s.37. TBMM TD, ayn yer, s.38. 246 TBMM TD, ayn yer, s.39. 247 TBMM TD, ayn yer, s.39.

64

Menderesin, bu konumasna en sert tepki, bizzat nergenin sahibi Ktahya Milletvekili Alaaddin Tiridolundan gelmitir. Tiridolu, tasarnn aleyhinde olan, rnein Emin Sazak248 ve Cavit Oraln249 fikirlerini ok ak sylediklerini; buna karn, tasar aleyhinde olan bir baka Milletvekili Adnan Menderesin ise, politik bir deme verdiini ileri srmtr. Tiridoluna gre, Menderes grlerini fikir ve ilke bakmndan savunmamakta; aksine polemik yapmaktayd 250. Tiridolunun bu konumasnda Menderese ynelik sulama mahiyetinde szler de dikkat ekmitir. Tiridolu, konumasnn bir yerinde yle demektedir: Bu tasar, Komisyona geldii gnden beri, Komisyonu tekil eden baz arkadalar tarafndan gayet dikkatle ve ince bir takiple baltaland. Fikir ve prensipler bir maksad mahsusla mdafaa (edildi)251. Tam bu srada, sze Ktahya Milletvekili Recep Peker girerek, Tiridolunu yle uyaracaktr: Bir meclis, komisyon, almasnn maksad mahsusla, baltalama tarznda Millet Meclisi krssnden sylenmi olmasn protesto ederim.252. Pekerin bu beklenmedik tepkisi karsnda, bir anda, szl tartma Tiridolu ve Peker arasnda yaanacak ve nitekim Tiridolu, Pekerin ders vermeye hakknn olmadn syleyerek oturumu terk edecektir253. Adnan Menderes, Tiridolunun tepkisi zerine tekrar sz alm ve kendini savunmutur. Menderes, tasar aleyhinde bir tek kendisinin konumadn, baka Milletvekillerin, rnein Hikmet Bayur254 ve Ltf lkmenin255 de, daha ileri szler sarf ettiini ileri srmtr. Menderes, ayrca, komisyondaki almalar hakknda
Emin Sazakn 17. madde ile ilgili konumasnn tam metni iin, bkz. TBMM TD, D.7, B.67, O.2, c.18, s. 46-47 (01.06.1945) ve B.68, O.2, s. 88-89 (04.06.1945). 249 Cavit Oraln 17.madde ile ilgili konumasnn tam metni iin, bkz. TBMM TD, D.7, B.67, O.2, c.18, s.32-35 (01.06.1945). 250 TBMM TD, D.7, B.68, O.1, c.18, s.65. 251 TBMM TD, ayn yer, s.65. Tiridolu, baz arkadalar szyle Adnan Menderesi kast ettiini, konumasnn devamnda aka sylemitir (ayn yer). 252 TBMM TD, ayn yer, s.65. 253 TBMM TD, D.7, B.68, O.2, c.18, s.80 (04.06.1945) ve Vatan, 5 Haziran 1945. 254 Hikmet Bayurun konumasnn tam metni iin, Bkz. TBMM TD, D.7, B.68, O.2, c.18, s.5156 (04.06.1945). Hikmet Bayur, Menderesten farkl olarak tasary adalet bakmndan ele almtr. Bayur, konumasnda, kanununun uygulanmasndan doacak sakncalar yle dile getirmitir: Mlkiyet sayg grmezse, deerinden ok aa sahibinin elinden alnabilirse bir ok meseleler ortaya kmaz m? Apartmanlar, ehir servetleri, byk arsalar sz konusu olmaz m? Vurguncunun paras rahat rahat elinde kalrken, 2000 dnmden aaya dahi toprak sahibinin elindeki toprak elinden alnrsa bu vicdanlar tahri etmez mi? . Bkz. TBMM TD ayn yer, s.54. 255 Ltf lkmenin konumasnn tam metni iin, bkz. TBMM TD, D.7, B.68, O.2, c.18, s.5864 (04.06.1945).
248

65

Tiridoluna hesap vermek zorunda olmadn, hibir ekilde yanl hareket ettiini dnmediini ve Tiridolunun dikkatsizce kulland szlerini Meclisin takdirine braktn sylemitir256. Menderese kar bu tepkinin nedeni, tasarnn aleyhinde eletiriler yapan dier milletvekillerinden farkl olarak, Menderesin toprak kanunu tasarsnn ieriine ynelttii eletirilerinden ok, usl zerine yapt eletirilerden kaynakland anlalmaktadr. 17. madde, Menderesin kabul etmedii biimiyle, 4 Haziran gn aynen kabul edilmitir257. IV- Menderesin iftiyi Topraklandrma Kanunu Tasars Hakkndaki Meclis Konumalar Adnan Menderes, TKnn grld ilk gn olan 14 Mays gn, tasarnn tm hakknda konumak iin sz istemi258; fakat, grmelerin uzun srmesi yznden ancak iki gn sonraki 16 Mays- birleimde konuabilmitir. Dier konumasn ise, 1 Haziran 1945te yapmtr. 1- Hkmet tasars Menderes, 16 Maystaki konumasnda259, nce, toprak meselesine nasl bakmak gerektii zerinde durmutur. Menderese gre, toprak meselesine, toprak skntsndan daha ok, topra kymetlendirecek sermaye, donatm, pazarlama, emek ve bilgi yoksunluu asndan bakmak gerekirdi. Yani, asl mesele, politik ve sosyal olmaktan ok, ekonomikti. Menderese mmkndr
260

gre,

toprak

skntsnn

nedenlerini

yle

belirlemek

1-Ekilen topraklarn, tarma elverili arazinin yzlmne oranla ok az olmas261,

TBMM TD, D.7, B.68, O.2, c.18, s.68. TBMM TD, D.7, B.72, O.1, c.18, s.111. 258 TBMM TD, D.7, B.54, O.1, c.17, s.59. Menderes, Meclis Bakanlna, tasar hakknda konumak isteyenler arasnda ismini yazdrm 23 milletvekilliden biridir. 259 Konuma metni iin, ayrca bkz. T.C. Bakanlk Cumhuriyet Arivi, Babakanlk zel Kalem Mdrl, Dosya. A6, Yer nu.11.64.2.15. Serhan Ycel, bu konumay, Menderesin Meclis krssyle gerek anlamda ilk tanmas olarak yorumlamaktadr. Bkz. M.S.Ycel, Demokrat Parti, lke Yaynlar, stanbul 2001, s.46. 260 TBMM TD, ayn yer, s.112.
257

256

66

2-Nfus dalmnn dengesizlii262, 3-Tarmda makinelemenin ya da Menderesin deyimiyle tabiat kuvvetlerini yenmek yolundaki savamalarn henz banda olunmas, 4-(Belki) Byk arazi mlkiyetinin geni bir lye varmas. Menderesin, bu nedenlerden ilk n kesin ifadelerle belirtirken, drdncs zerinde olabilirli bir cmle kurmas dikkat ekmektedir263. Menderesin, byk arazi mlkiyetini savunduu dnlrse, bu son nedenin Menderese gre, niin zayf bir ihtimal olabilecei ortaya kar. Menderes, konumasnn devamnda, hkmetin tasars hakkndaki fikirlerini aklamtr. Ziraat geriliinin nedenleri Menderese gre, tasarnn gerekesinde akland gibi, Trkiyedeki ziraattaki gerilik, toprak mlkiyet ve iletme rejimlerinin elverisizliinden ileri gelmi deildi. Menderes, Trkiyedeki byk arazi sahipliinin zira yapnn esas unsuru olmadn ileri srerek, bu konuda yle demektedir: Byk toprak mlkiyetinin hakim olmasndan ve iftinin byk bir ksmnn topraksz veya tamamen proleteryalam bulunmasndan straplar ekmi lkeler ok grlmtr. (Ama) Trkiyede manzara bu deildir. Hibir zaman hatrdan karmamak gerekir ki, lkede en adi bir ift ayakkab pahasna bir dnm toprak edinmek imkanlar daima mevcut olagelmitir264. Avrupa ve Trkiye fark Menderes, Avrupada toprak reformunu gerektiren nedenlerin Trkiye iin geerli olmad grndedir. Menderes, Avrupann toprak reformuna, uzun demokratik ve liberal akmlarn mcadelesi sonucunda gerekletirmeye zorlandn belirterek; Trkiyedeki durumun Avrupadan farkl olduunu dnmektedir.

Nide Milletvekili Hseyin Ulusoy, bu konuda Ekilmemi topraklar vardr. Buradan (Ankaradan) trene binip de yurdumuzun her tarafna doru giderken ekilmemi namtenahi topraklar grrz demitir. Bkz. TBMM TD, D.7, B.55, O.1, c.17, s.105 (16.05.1945). 262 Menderes, bu konuda yle demektedir: Baz blgelerimizde nfus younluu topran barndrma haddin aacak hale gelmi olmasna kar baz blgelerimizde ok geni ve verimli topraklar, iftisiz bo yatmaktadr . Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.112. 263 Menderes, yle demektedir: Toprak skntsnn dier bir sebebi de, byk arazi mlkiyetinin geni bir lye ulamas olabilir. Yani, byk arazi mlkiyetinin hakim bulunmas topraksz ifti ve kyl saysn artrmak suretiyle bir toprak sknts yaratabilir. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.112. 264 TBMM TD, ayn yer, s.114.

261

67

Menderese gre, Trkiyede, Avrupadaki gibi hukuk olarak serf ve benzeri toprak esaretini gerektiren messeseler yoktu; aksine, toprak ok kolay alnp satlmaktayd265. Menderese gre, tarm kesiminde geriliin en nemli nedeni, Cumhuriyetin ilanndan sonra, hkmetin, kyl efendimizdir sloganna uygun hareketlere girimemesi; kylye teknik bilgi ve aletle donatlmas, zira kredi, iyi tohum ve iyi cins hayvan gibi konularda yardm salayamamasyd. Aar vergisi Geri, kylye ynelik olarak ilk ve en nemli giriim olarak aar vergisi kaldrlmt; fakat, bu da kyl zerinde istenilen yarar salayamamt. Menderes, bu konuda yle demektedir: Krk, elli milyon lira lsnde olan aar vergisini kaldrdk. Bu gayri safi gelir zerinden alnan ve vergi toplama usl bakmndan da ok geri bir vergi idi. Bu vergiyi kaldrmann haz ve gururu ile uzun seneler gdalandk. Fakat, bu vergiyi kaldrr kaldrmaz bunun brakaca a yine iftinin srtndan karmak iin kylnn ift kznden vergi alma yoluna gittik. Ayrca, yeni yeni ihdas ettiimiz dolayl dolaysz vergilerle ifti ve kylnn ykn arlatrdmz; buna karlk, amme kesesinden kendisine ok ey vermediimizi hatrlamadk266. Tarm Bakanl Menderese gre, ziraattaki geriliinin bir baka nedeni, Tarm Bakanlnn, zellikle zira alet konusunda kyly yeterince desteklememesiydi. Menderes, bu konuda Tarm Bakanlnn an gerisinde kaldn belirterek, yle yaknmaktadr: Tarm Bakanl uzun yllar be, on milyonluk btesi ile bir iki mektep ve aratrma istasyonu ile il ziraat mdrleri ve kazalarda fen memuru ad altnda sadece hatal ziraat istatistikleri dzenlemekle grevli bir kadro geindirmekten ileri ok bir ey yapamamtr. Hlbuki, yirminci asrn ortalarna doru hayat ve ilerleme bsbtn ba dndrc bir hz alm bulunuyor. Bu zamanda, yirmi yl baka alarn yz yllarna bedeldir. (Biz ise) yirmi senedir kara sabanla kan mcadelesine baarmak yle dursun, balayamadk bile267.

265 266

TBMM TD, ayn yer, s.113. TBMM TD, ayn yer, s.114. 267 TBMM TD, ayn yer, s.114.

68

Fiyat meselesi Menderes, konumasnda, kylnn, rettiini ucuza sattn, ihtiyacn ise pahalya karladn ileri srerek; zira verimlilik artlarnn ancak i ticarette fiyat hadlerinin belirlenmesi ile gerekleeceini belirtmitir. Menderes, fiyat konusunun kyly nasl takatsiz drdn verdii bir rnekle yle aklamaktadr: 8-10 sene budayn, o da baz blgelerde, kilosunun 3-4 kurua satlmasn salamakla rahat yaamz. Tketici, ekmei 6 kuru yerine 8 (kurua) yemekle ok byk skntya dmezdi; fakat, o zamanlar 4 kuru yerine budaynn kilosunu 6 kurua satabilen ifti bir nefes alrd. Ar fiyat dklnn dourduu takatsizlik ve retimin dmesi sonucunda fiyatlarn sava yllarnda bu kadar ykselmesinden tketici bu strab ekmez, o gnk ucuz ekmei bugnlerde(1945) bu kadar pahalya demezdi268. ifti Oca Menderesin hkmetin tasarsna ynelttii en ciddi eletiri, ifti oca ile ilgili hkmlerin, Adolf Hitlerin nasyonal sosyalist rejiminin toprak iskan kanunu olan Erhoff kanunundan hemen aynen alnm dnceler olduu yolundaki iddiasyd269. Menderese gre, iftilii meslek haline sokmak, modern ekonomik hayatn gerektirdii i blm anlay ile yorumlanamazd270. Menderes, tasardaki ifti oca ile ilgili hkmlerin, kyly sadece topraa balamak sonucunu getirecei ve bunun da kylnn sosyal hareketini snrlayaca grndedir. Menderese gre, ifti oca ile ilgili hkmlerin kabul olunmas, ayn zamanda, kyle ehir arasnda alamaz bir set ekmek gibi toplumsal bir sakncay beraberinde getirecekti271. Kredi Menderes, kylye etkili kredi verilmedii grndedir. Menderese gre, zira kredinin tek kayna olan Ziraat Bankas da, tarma, mill gelire oranla olduka az kredilendirme yapabilmekteydi. yle ki, Ziraat Bankasnn tarma aktard kredi
TBMM TD, ayn yer, s.115. Bu iddiaya karlk, bizzat Tarm Bakan Hatipolu, 4 Haziran 1945te Mecliste yapaca konumasnda, Menderese yle itiraz etmitir: Trk zaruretlerinden doan ve tamamyla Trk olan, bir tasarya, hem de Byk Millet Meclisinin grmesine ald bir zamanda Bu Nazi tasarsdr demeyi asla izah edemem. Bkz.TBMM TD, D.7, B.68, O.2, c.18, s.97. 270 TBMM TD, ayn yer, s.116. 271 Menderes, bu konuda yle demektedir: (Bu durumda) kasabalnn ve ehirlinin toprakla ve kyle ilgisi hemen tamamen kes(ilecek), tarm (sadece) kyde oturanlara brakacakt. Bkz.TBMM TD, ayn yer, s.116.
269 268

69

miktar, sadece stanbulda yaklak birka yz kiinin elinde toplanan sermaye ve servetin ok altndayd272. Kamulatrlma bedelleri Menderes, kamulatrlacak arazinin vergi kymetine gre belirlenmesinin, o arazinin gerek deerini ortaya koymayaca fikrindedir. Menderese gre, hem para deer kaybetmiti, hem de vergi kymetleri gerekte doru yazlmamt. Bu durumda, arazi sahibinin eline cz bir para geecek; hatta, baz hallerde toprak cebinizdeki bir keten mendil pahasna elden kabilecekti273. Kamulatrma ilemlerinde itiraz ve dava hakk Menderes, hkmet tasarsndaki btn itirazlarn, Tarm Bakanlnca kurulacak bir idar komisyonun kararlarna braklmasn doru bulmamakta ve bu konuda yle demektedir: Hukuk bir devlet olmann ilk ve ana art olarak btn kanunlarmz yurttalara adl ve idar yarg merclerinde haklarnn gvencesini tamamyla vermi bulunuyor. Halbki, bu tasarda bir eit acelecilik halet-i ruhiyesi ve iler gecikir endiesi; dier taraftan adalet mercilerine mracaat ileri bozar, istenen sonu alnmaz gibi adalet mekanizmamzn aleyhine telkinler mahsl olan grlerle yurttan (itiraz hakkndan ) mahrum braklmak istenilmitir274. 2- Tarm Bakan Hatipolunun elikileri Menderes, 16 Maystaki konumasnda, .L.Barkann deyimiyle Meclisin dar evresi iinde kald iin kamuoyunda pek bilinmeyen toprak reformuyla ilgili Tarm Bakan Hatipolunun gemie ait bir raporu hakknda baz nemli ayrntlar vermektedir. Bu rapor, 1935 ylnda ileri Bakanl tarafndan hazrlanm bulunan Toprak ve skan Kanunu tasarsna kar, o zamanki Tarm Bakanlnn bir deerlendirmesi olarak gnderdii rapordur. Bu raporu hazrlayan be kiilik komisyonun yeleri arasnda, uzman olarak, o zaman Yksek Ziraat Enstitsnde ktisadiyat efi olan .Ratip Hatipolu da yer almaktadr. Menderes, Tarm Bakan .Ratip Hatipolunun grlerini; on sene ncesinde, yine toprak reformu ile ilgili olarak Tarm Bakanl adna alan komisyonda bir
272 273

TBMM TD, ayn yer, s.115. TBMM TD, ayn yer, s.116. 274 TBMM TD, ayn yer, s.117.

70

memur olarak hazrlad ve altnda imzas olan raporundaki szleriyle karlatrmakta; bir yerde elikilerini ortaya koymaktadr. Menderes, Hatipolunun elikilerini, zellikle mlkiyet ve iletme rejimleriyle ilgili grlerini hakl kartmak iin sz etmitir. Menderes, bir rnek olarak, Hatipolunun 1935teki sz konusu raporundaki, arazi mlkiyeti ile ilgili u ifadelerini hatrlatmaktadr: Bu madde Trkiyede arazi mlkiyetinin 2000 dnm gememesine ve iftlik halindeki iletmeleri datmaya alyor. Bir lkede arazi mlklerinin bykl ve kkl byle basit dncelerle belli edilemez ve bu hibir lkede bu derecede teorik ve hayata uymaz bir uslle halledilmemitir 275. Menderese gre, rapordaki bu deerlendirme, Hatipolunun o zaman orta iletmeye ve 5000 dnmden byk iletmelere taraftar olduunu gstermekteydi. Fakat, bu kez, Hatipolu Tarm Bakan olarak orta ve byk iletmelere karyd. Menderes, Hatipolunun bir baka elikisini, yine ayn rapordaki grlerine yer vererek, bu kez iletme rejimi konusunda ortaya koymaktadr: skan toprak kanunu bir memlekette arazinin yalnz sahipleri tarafndan ilenmesini veya sahibinin banda bulunarak iletilmesini asl alyor. Hlbuki, btn dnyada arazi, sahipleri tarafndan bizzat veya yalnz banda bulunarak iletildii gibi, sahibi banda bulunmadan fakat sahibi adna, hesabna bir mdr tarafndan veyahut icarla da iletilebilir. Bu iletme ekillerinin yerine gre hepsinin de faydalar vardr. Hatta Trkiye iin mdrle iletme, tahsil grm bilgili ziraatlar tarafndan arazinin iletilmesini mmkn klacandan faydaldr 276. Menderese gre, rapordaki bu szler, Hatipolunun topran mdrle ve hatta kiraclkla iletilmesinden yana olduunu ispatlamaktayd. Menderes, bylece, Tarm Bakan Hatipolunun, toprak reformu konusuyla ilgili daha nce sahip olduu grleriyle ztlk iinde olduunu gstermeye almtr277. Menderes, bu konuda daha ak bir ekilde yle demektedir:
TBMM TD, ayn yer, s.115. TBMM TD, ayn yer, s.115-116. 277 Tarm Bakan Hatipolu, Meclisin 4 Haziran 1945 tarihli toplantsnda yapaca konumasnda, Menderesin iinden baz blmler okuyarak szn ettii, 1935 ylndaki toprak reformuna ilikin Tarm Bakanlnn hazrlad rapor hakknda bilgiler vererek kendini savunmutur. Hatipolu, bu raporun, ahsi deil; bir komisyon raporu olduunu vurguladktan sonra, yle demektedir: Btn o rapordaki fikirlerin vaktiyle bana ait olduklarn kabul edeyim ve tekrar ediyorum ve dnklerle bugnkler arasnda yine byk tezatlar bulunduunu da kabul ediyorum ve buna kar
276 275

71

Tarm Bakanlnn toprak kanunu erevesinde on sene nceki dnleriyle bugn (1945) Hkmete (Meclis) huzuruna getirilen tasar arasnda klli fark vardr. Vaktiyle Tarm Bakanl adna o raporu yazan Hatipolu, elimizdeki tasary hazrlayan Tarm Bakan Hatipolu ile tezat halindedir 278. 3- Dier Milletvekillerinin Grleri Menderes, TK tasarsyla ilgili olarak, daha nceki Meclis oturumlarnda Milletvekillerinin ileri srd fikirlere deinmitir. Menderes, baz Milletvekillerinin toprak reformunun balca nedeni olarak ileri srd, Trkiyede, byk arazi mlkiyetinin hakim olduu grne katlmamaktadr. Menderese gre, byk arazi mlkiyeti zannedildii oranda ve lde deildi. Menderes, bu konuda baz rakamlar vererek szlerini yle amaktadr: Bugn (1945) Trkiyede 150 milyon dnmlk kk toprak mlkiyetine kar, byk ve orta mlkiyet 20 milyon dnm biraz amaktadr. Bu iki rakam arasndaki oran aa yukar % 15dir. (Toprak) reformu yapm lkelere gz atarsak greceiz ki, Almanyada btn tarm alanlarnn %38i byk arazi mlkiyeti, %27si byk kyl mlkiyeti, %31i kk kyl mlkiyeti, ve %3e yakn bir miktar da cce mlkiyetidir 279. Menderese gre, bu rakamlar, Trkiyede, byk arazi mlkiyetinin deil; kk arazi mlkiyeti ve iletmelerinin hakim olduunu gstermekteydi. stelik, tarmda makineleme devrine girilmesi, arazilerin kk, orta veya byk mlkiyetler biiminde olmasnn nemini azaltacakt. Menderes, bu konuda da unlar sylemektedir: Son zamanlarda makine kuvvetinin tarma bu derece geni tatbiki tarm adeta sanayiletirmi, zira retim yntemlerini klliyen deitirmi ve sonuta arazi mlklerinin genilii ve kk-byk iletmeler hakknda revata bulunan ve daha ok
diyorum ki, 10 yl ierisinde bu lkenin hayatnda grev adam olarak gzlemlediim gerekler beni bu kanunda temsil ettiim bir yakna ulatrmtr. Hatipolu, Menderesin de, ayn ekilde bir durum yaadn belirterek, kendini yle savunmaktadr: (Menderes) bir zamanlar Serbest Frkaya mensuptu. Vaktiyle, Aydnda verdii nutuklar biliyoruz. Serbest Frka ile Cumhuriyet Halk Partisi prensipleri arasnda ne byk farklar vardr. Bir dnnz ki, bu arkada imdi aramzdadr. Cumhuriyet Halk Partisindedir ve onun Meclis Parti Grubu dare Heyetindedir. Kendin hi ayplamyoruz, fikirleri tekemml etmitir. Demek insanlarn kanaatleri deiiyor. Bkz.TBMM TD, D.7, B.68, O.1, c.18, s.65. 278 TBMM TD, D.7, B.55, O.1, c.17, s.117. 279 TBMM TD, ayn yer, s.40.

72

baz lkelerde siyas ve sosyal akmlarn bir sonucu olarak grlen fikir ve kanaatleri kknden sarsmakta bulunmutur280. Menderes, daha ileri bir gr, yine mlkiyet rejimi konusunda yle dile getirmektedir: Zira reform ad altnda daha ok uzun yllar kendine zg retim devrinde kalmaya mahkm ve hep birbirine benzer basmakalp iletme ekilleriyle topra datp paralamak, dnyann dn gitmekte olduu ve bugn terk edilmek zere bulunan bir yolda yrmeye balamak olacaktr. Kk iletmeleri yer yer birletirmek sretiyle retimi kolektifletirmek ve bu yoldan orta ve byk iletmelerin faydalarn elde etmek dahi farzdr281. Menderes, bu szleriyle, TK tasarsnn an gerisinde bile kaldn ileri srmekte; tm iletmelerin (kk-orta-byk) retime dnk faydalarnn olabileceine dikkat ekmektedir. Menderes, bu szlerinin hemen arkasndan da, TK tasarsnn kabul edilmesi halinde, ayn zamanda, ahsi teebbsn toprak sahasndan uzaklamasna yol aacan belirtmitir282. 4- Menderesin Meclis Konumalar Hakknda Bir Deerlendirme Menderesin toprak reformu konusunda grnrde belki dank, fakat, kendi iinde tutarl belirli fikirlere sahip olduu anlalyor. Zaten, Cumhuriyetin ilk yllarna kadar giden hazrlk devresinde, giderek belirginleen toprak reformunu gerekletirme giriimlerine kar, 1931den beri Milletvekili olan Menderesin, bir iftlik sahibi olarak, bu konuya ilgisiz kalmas da dnlemezdi. Nitekim, Menderes, 4 Haziran tarihindeki Meclis grmelerinde Milletvekillerine unlar sylemektedir: Bendeniz toprak kanunu ve toprak reformu, zira kalknma davasn eitli cephelerinden ele alm ve bunlar tetkike tbi tutmu ve huzurunuzda vardm neticeleri belirtmi bir arkadanzm283 . Menderes, toprak meselesini, toprakla ilgili zmrelerin karlaryla ilgili olarak ksm deil, lkenin genel dzenin ve kalknmas gibi daha geni lekte deerlendirmek gerektii fikrindedir. Bu yzden, Menderes, konumalarnda, toplumun

280 281

TBMM TD, ayn yer, s.40. TBMM TD, ayn yer, s.40-41. 282 TBMM TD, ayn yer, s.41. 283 TBMM TD, D.7, B.68, O.1, c.18, s.68.

73

byk kesimini ilgilendiren TK tasarsnn heyecannn ve romantik ekiciliinin etkisinde kalnmamak gerektii zerinde durmaktadr Menderesin, Meclisteki konumalarndan, toprak reformunun esasna kar olmad sylenebilir. Ancak, Menderes, tasarda, ar ve amacn aan hkmlerin olduu grndedir. zellikle tarm retimini alt st edebilecek mevcut mlkiyet ve iletme rejimlerinin dokunulmasna kar kmaktadr. Menderes, mlkiyet rejiminde, servet ve sermaye getiren orta ve byk arazilerinin varln; iletme rejiminde de, icar, ortak iletmesini savunmaktadr. Menderes, hkmetin getirdii tasarnn baz maddelerine kar olduundan aynen kanunlamasn kabul etmemekte ve bunun iin tasarnn Meclisten gemesini nlemek amacyla daha Meclis grmelerinde, tasarnn gerek-d grd taraflarn ar bir ekilde eletirmekten ekinmemektedir. Bu durumda, Menderesin, tasary incelemek zere oluturulan ve iinde szc sfatyla yer ald Geici Komisyonun, Babakan Saraolunun 17. madde teklifinden nce hazrlad raporuna destek verdii anlalmaktadr. Menderesin szlerinden, ayn zamanda, Atatrk dneminde toprak reformu tasarlarnn aa yukar belirlenmi ana ilkelerini savunduu anlalmaktadr. zellikle, Atatrkn toprak reformu yaplrken sermaye getiren (kapitalist) iftliklere dokunulmamasn isteyen anlayn srdrd sylenebilir284. Meclisteki grmelerin, Menderesi, Metin Tokerin deyimiyle sahne klarnn nne kartt285 kabul edilebilir. Menderesin, tasar aleyhindeki dier milletvekillerinden ayrlan taraf, tasarnn ieriine ynelttii ciddi eletirilerden ok, usle ilikin sarf ettii szleri olmutur. yle ki, Menderesin toprak reformuna muhalefeti demokratik rejim, mill hakimiyet, hukuk devleti ve Meclisin stnl gibi ilkelerle birletirmek inceliini gstermitir286.

Atatrk, 1936 ylnn Meclis a konumasnda, dikkate deer u szleri sarf etmitir: Bundan fazla olarak, byk araziyi modern aralar ileyip vatana fazla retim temin edilmesini tevik etmek isteriz. Bkz. Kzm ztrk, a.g.e., s.250. 285 Metin Toker, Tek Partiden ok Partiye (1944-1950), Bilgi Yaynlar, stanbul 1998, s.58. 286 Taner Timur, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, letiim Yaynlar, stanbul 1994, a.g.e., s.12.

284

74

V- iftiyi Topraklandrma Kanununun Uygulanmas (1945-1950) TK tasars, 11 Haziran 1945 tarihinde oy okluu287 ile kanunlamtr288. Menderes, oylamaya katlmayarak, bir yerde ret oyu kullanmtr289. Kanunun uygulanma biimini gsteren tzk290 ise, ancak, 25 Mays 1947 tarihinde, 3-5842 sayl Bakanlar Kurulunun kararyla yrrle girmitir291. Bu tarihe gelindiinde, byk arazileri kamulatrmak ile ilgili siyas istek ortadan kalkmtr292. nk, ite ok partili dzene gei ve dta ise Trk topraklarna ynelik Sovyet tehdidi, ynetimin, sava sonras uygulamay tasarlad ekonomik ve sosyal politikalar byk lde deitirmitir. zellikle, kurulan yeni partilerin toprak kanunu tartmalarn politik malzeme olarak kullanabilme ihtimali, CHP yneticilerini i siyaset anlaylarnda kayglandrm ve krsal oylarda etkisi olan byk toprak sahipleri ile ilikilerini dzeltmeye itmitir. yle ki, 1948 ylnda yaplan Hkmet deiiklii ile, toprak kanunu tasarsna en ok kar kan ve ayn zamanda ukurova blgesinde geni toprak sahibi olan Cavit Oral Tarm Bakanlna getirilmitir293. Bu deiiklik, ynetimin TK hakknda deien zihniyetinin en somut gstergesi olmutur. TKdan bir sene sonra 1946da yaplacak ilk tek dereceli ve ok partili bir genel seime, iktidar partisi CHPyi mevcut olan il ve ile rgtleriyle ki Dou ve Gneydou Anadoluda parti rgt bile yoktu- girmeye zorlamtr. Bu parti rgtleri ise, iktidar partisinin byk lde TK ile kar ktklar byk arazi sahiplerine dayanmaktayd. Bu durum, CHPnin toprak reformu konusundaki grlerinin geriye braklmasnda byk etken olmutur. Nitekim, 17 Kasm 1947 CHP Kurultay,

TBMM TD, D.7, B.72, O.1, c.18, s.232. Oylama sonucu: ye says: 455, Oy verenler: 345; Kabul edenler: 345; Kabul etmeyenler: 0; ekinserler: 0; Oya katlmayanlar: 104; Bolar: 6. 288 TBMM Kavanin Mecmuas, D.7, c.27, (Kanun No: 4753), s.696-707 ve T.C .Resmi Gazete, S. 6032, (15.06.1945) ve Abdullah neciler, Kyly lgilendiren Kanunlarmz, Konya 1949, lk Basmevi, s.45-60. 289 TBMM TD, ayn yer, s.234. 290 Tzn metni iin, Bkz. hsan Apatay, iftiyi Topraklandrma Kanunu zah ve Tatbikat, Konya 1959, s.93-117. 291 T.C. Resmi Gazete, S. 6623 (25.05.1947). Bu tzk, 28 ubat 1957de kararname ile kaldrlmtr. 292 Bernard Lewise gre, toprak datmna 1947de devlet ve vakf topraklarndan balanlm, 1950ye kadar ancak birka bin dnm datlabilmitir. Bkz.Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, s.468. 293 Cavit Oral, Tarm Bakanlna, ilk kez 10 Haziran 1948de kurulan II. Hasan Saka Hkmetinde getirilmi; sonraki hkmet Gnaltay Hkmetinde de ayn grevini srdrmtr. Bkz.Trker Sanal, Trkiyenin Hkmetleri, s. 128-129.

287

75

hkmete gerektiinde kk iftlikleri bile kamulatrma yetkisi veren Toprak Kanunun 17. maddesini kaldrmtr294. TK uygulamas, beklenen sonular dourmamtr. Bu durum, Menderesin TKnn, en azndan ksa bir sre iin lke realiteleriyle badamad ynndeki eletirisini hakl kartmtr. Babakan Gnaltay, 6 Kasm 1949da zmirde yapt konumada, toprak dalmna ait yeni bir kanun tasarsnn Meclise verileceini aklamtr295. Nitekim, Toprak Reformu Kanunu baz maddelerinin deitirilmesi iin bu ynde bir tasar, 14 Mart 1950de, Meclise getirilmitir. Kanunun yeni ekli 22 Mart 1950de kabul edilmitir. Buna gre, artk byk arazi mlkleri devlet tarafndan kolay kamulatrlamayacakt296. B- 1945 YILI BTE GRMELERNDE MENDERESN AIK MUHALEFET iftiyi Topraklandrma Kanunu grmeleri srasnda 1945 yl Bte Kanunu tasars meclise sunulmutur. 21 Maysta, Mecliste 1945 ylnn yedi ay (1 Haziran - 31 Aralk)297 iin bte grmeleri balamtr. Ayn gn, Adnan Menderes konuya ilikin bir konuma yapmtr298. Menderesin konumasndaki eletiriler daha ok u konularda younlamtr: Bte a, emisyon, fiyatlarn ykseklii, hayat pahall, vergi miktarlar ve sabit gelirlilerin, zellikle memurlarn durumu. Menderes, szlerine, inceleme ve raporlarn titiz bir dikkat ve emek mahsl olduklarn belirterek, bte komisyonunun bakan ve yelerine teekkr ederek

K.Karpat, a.g.e., s.176. Feroz Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1971), Bilgi Yaynevi, stanbul 1976, s.59. 296 TBMM TD, D.8, B.70, O.1, c.25, s. 707-723. 297 1945 Yl Yedi aylk Bte Kanunu Tasars ve Bte Komisyon Raporu 28 ubat 1945 tarihinde Bakanlar Kurulunca, gerekesi ile birlikte Meclise arzna karar verilmitir. Bkz.TBMM Tutanak Dergisi, D. 7, c. 17 (S. Says 103). Bte Kanunu tasarsnn, grmelerin balamasndan ay nce verilmesi anayasa gereidir. nk, 1924 Anayasasnn 95. Maddesi yledir: Bte Kanunu tasars ve buna bal bteler ve cetvellerle katma bteler Meclise bte yl bandan en az ay nce sunulur. Bkz. Suna Kili- A. eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, s. 129. 298 TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 7, Birleim. 58, Oturum. 1, Cilt. 17, s. 228-230 (21.05.1945). Ayrca, bkz. T.C. Bakanlk Cumhuriyet Arivi, Babakanlk zel Kalem Mdrl, Dosya. A6, Yer nu.12.73.1.148.
295

294

76

balamtr. Ancak, hemen arkasndan genel raporun deerlendirmesinin, kendisinde mali durum hakknda iyimser bir izlenim vermediini kaydetmitir299. Menderesin bu konumasn belli konu balklar ile yle deerlendirmek mmkndr. Bte a Menderes, 1939 ylnda yarm milyar olan devlet borcunun 1944 ylnda bir buuk milyara ktn; bu borlarn faizlerinin ve amortismanlarnn yllk taksitlerinin normal btenin nemli bir ksmn iine alacak genilikte olduunu sylemitir. 1945 ylnn yedi aylk dnemi iin yaplan yeni btede de, 66 milyon liraya yakn bir an grldn; eer bte yedi aylk deil, bir yl iin dzenlenmi olsayd, bu an 100 milyon liray geebileceini belirtmitir. Yldan yla artmakta olan bu bor miktarnn Hazinenin deme gcn zorlayacak miktarlara ulaabileceini vurgulamtr. Borlarn artnda, kendi deyimiyle kabarnda ana sebebin lke savunmasndan doan zaruretlerden kaynaklandnda hi phenin olamayacan; fakat bu borlarn sadece mill savunma ihtiyalaryla ileri gelmi olamayacan sylemitir. Bu durumda, mal gcn ancak mevcut Devlet rgtn devam ettirmeye yetebilecek miktar gememesi ihtimallerinin belirebileceinden sz etmitir300. Emisyon Hacminin genilii Menderes, emisyon miktarnn gittike artmakta olduunun gzlendiini; bu artn 1944 Mays aynn balangc ile 1945 ylnn ayn ayna rastlayan bir yllk sre iinde 90 milyon liraya yaklatn sylemitir. Bu durumun gelecek yl iinde deimeyeceini ve yeniden emisyona gidilmesinin fiyatlar ve dolayl olarak bte zerinde olumsuz etkilerinin olacandan bahsetmitir. Fiyat Artlar Menderes, sava bitmi olsa bile, daha uzun yllar lkede genel olarak fiyat seviyesinde nemli bir d beklenemeyecei grne katldn belirtikten sonra, fiyat artlarnn sonularn fasit bir daire iinde olmaya benzeterek yle aklama yapmaktadr: Fiyat seviyesinin ykseklii maliyetlerin ok yksek olmas sonucunu dourmakta, maliyetlerin ykseklii ise dnya piyasas ile temasta bir takm klfetli koruma tedbirlerini gerektirmektedir. Bu hal ise Hazinenin ve tketicinin ykn arlatrmaktadr. Hlbuki, savan yalnz Avrupada sona ermesi dahi, d
299 300

TBMM TD, ayn yer, s.228. TBMM TD, ayn yer, s.228.

77

piyasalarda er ge nemli dlere sebep olacaktr. Bu takdirde, bir ok maddelerimizin maliyetleriyle d piyasa seviyesi arasndaki farklarn daha da artmas beklenebilir. Bu yzden ihracat yapmak imkanlarmz bir kat daha gleecek ve yllardan beri ihtiyalarn iddetli zorlamas karsnda geni ithlt yapabilmek ancak altn rezervimizi azaltma pahasna mmkn olabilecektir 301. Vergi sistemindeki elverisizlik Menderes, vergi gelirlerinin dalm ve tahsil yntemleri bakmndan, bilimin telkinleri, sosyal adalet dncesi ve ekonomik gereklere uygun olmadn belirtmitir. Byle olmasnn sebebini, acele gelir temini kaygs ile rasgele hareket etmenin ekonomik ve sosyal bnyeyi etkileyecek lde ar vergilendirmeye balamaktadr. Menderese gre, vergi sisteminde temelden yaplacak deiiklikler kamu hazinesine daha geni imkanlar ve g salayacakt. Memurlarn durumu Menderes, bir takm ztlklar ve zor durumlar karsnda bulunulan bir dnemde olunduu gereinin farkndadr. rnein, sava dnemindeki asker masraflarn bundan sonra azalaca ve artacak paralarn gelecee ait dncelerin gereklemesinde kullanlabileceini sylemitir. Fakat, bu mide de fazla bel balamamak gerektiini; nk, terhisin salayaca tasarruf sava zamanna zg olaanst vergilerin kaldrlmasyla hayli azalm olaca gibi dnyada silahszlanmann genel olarak gereklemesinde kadar modern bir savunma gcn de ihmal etmemek zorunda kalnacandan bahsetmitir. Menderes, bte konumasn yle bitirmektedir: Dnyada yeni almakta olan safhann gereklerine ve gereklerine uyarak yepyeni bir zihniyetle hareket olunduu takdirde, hite msait olmayan bu durumun dzelecei gibi kalknmamzn btn alanlarnda devaml ve mddetli planlarmzn baar ile gereklemesini grmekte mmkn olabilecektir. Btelerimizin, kalknma planlarmzn dayana ve kayna olduunu grmeyi dilemekteyim. Adnan Menderesin bte eletirisinin, dier konumaclarn szlerine gre daha lml olduu sylenebilir. Menderes, bu konumasnda, lkenin ekonomik durumu konusunda iyimser olmadn ve bu durumun savatan sonra gerekleecek ekonomik hamle gcn azaltacan belirtmitir.
301

TBMM TD, ayn yer, s. 228-229

78

29 Mays gn, Saraolu Hkmetinin 1945 ylnn yedi aylk btesi iin yaplan oylamada be milletvekili kar oy kullanmlardr. Bu milletvekilleri arasnda, Adnan Menderesten baka, Celal Bayar, Refik Koraltan, Fuat Kprl, Emin Sazak da vardr302. Bylece, parti ve meclis ii muhalifler kendilerini daha ak bir ekilde belli etmilerdir. Bte Kanunu, be kar oya ramen, byk ounlukla kabul edilmitir. Fakat, Manisa Milletvekili Hikmet Bayur, oylamadan hemen sonra sz alarak, bte oylamas sonucunun hkmete gven saylamayacan belirtmitir. Bunun zerine, Babakan kr Saraolu, oylama sonucuna teekkr etmek iin geldii Meclis krssnde, Hikmet Bayurun bir szne iaretle, banda bulunduu hkmetine gvenoyu istemitir303. Bu konu etrafnda TBMMde baz tartmalar da olmutur. Saraolunun srar etmesi zerine yaplan gven oylamasnda, Bakanlar Kuruluna verilen kar oylarn says bu defa yediye kmtr. Hkmete gvensizlik oyu verenler arasna bte oylamasna kar oy kullanan be kiiye, Recep Peker ve Hikmet Bayur da katlmtr304. Meclis Bakan, bu sonucu akladnda, sadece Recep Peker sz istemitir305. Peker, konumasnda, Saraolu kabinesinde deilik yaplmas gerektii fikrinde olduundan, kendisinin neden kar oy kullandn aklamtr. Barutu, anlarnda, Pekerin konumasndan sonra, kendisinin hkmete gven oyu veren milletvekillerince de alklandn belirtmi ve bu duruma Babakan Saraolunun tepkisini yle tasvir etmitir: Bu alk manal idi. Demek ki beyaz rey veren mebuslar da byle dnyorlard. Bu garip hava iinde Saraolu krsye geldi. Yz zehirli, ac bir tebessm tayordu. Belli ki heyecan iindeydi. Recep (Peker) itimadn lk havasn ten bir rzgar estirdi. Saraolunun neesi kakt. Recep (Peker)in reyine bir
TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 7 , Birleim. 65, Oturum. 2, c. 17, s. 512 (29.05.1945). Bte Kanuna verilen oylama sonucu: ye says: 455, Oy verenler: 373, Kabul Edenler: 368, Kabul etmeyenler: 5, ekinserler: -, Oya katlmayanlar: 77, Bolar: 5 (s. 510); Cumhuriyet, 30 Mays 1945; Vatan, 30 Mays 1945. 303 Saraolu, yle demektedir:Bu sonucu bteyi kabul zaruretine atfedenler de var.Onun iin ben ayrca hkmete meclisin gvenini anlamak isterim. Bkz. TBMM TD, ayn yer, 513. 304 TBMM TD, ayn yer, s.513 (29.05.1945). Hkmete verilen gven oylamas sonucu: ye Says: 455, Oy verenler: 366, Gven oyu verenler: 359, Gven oyu vermeyenler: 7, ekinserler: - , Oya katlmayanlar: 84, Bolar: 5. 305 Peker, yerinden yle seslenmitir: Krmz oy kullananlardan birisi de benim. Bte grmelerine konumadm halde krmz rey vermemin sebebini izah etmem lazmdr. Msaade edin krsye gelip arz edeyim. Bkz. Metin Toker, a.g.e., s.63.
302

79

reyden fazla kymet vermediini ifade eden sretle konumakla beraber alkn ifade ettii manay yznn izgileri ile anlam olduunu gsteriyordu306. Asm Us, 31 Mays gn, hkmet yanls Vakitte kan Btenin Kabul ve Hkmete Gven Karar adl yazsnda, hkmete gvenoyu vermeyen yedi kiinin ayn dnceyi paylaan kiiler olmadn belirterek, oylarn temel nedenlerini aklamaktadr. Us, bu yazsnda, Adnan Menderesin Toprak Kanunu tasars yznden hkmete gvenoyu vermediini ve ayrca, dierleriyle henz gr birlii iinde olmadn belirtmektedir307. Bte grmeleri srasnda, zellikle oylamalarda daha da belirginleen muhalefet dikkat ekici bir gelime olmutur. nk, uzun yllardan beri TBMMde yaplan bte oylamalarnda hkmetlerin bteleri hep ittifakla kabul edilmitir. Oysa, imdi hem bte oylamas, hem de hkmete gven oylamas iin yaplan oylamada ret oylar grlmtr. zellikle uzun yllar CHP Genel Sekreterlii yapan Recep Pekerin hkmete gvensizlik oyu vermesi bata Mill ef olmak zere CHPnin ileri gelen yneticilerini artm olmaldr. Nitekim, oylamann yapld gnn akam nnnn bakanlnda yaplan toplantda bu durum tartlm ve ret oyu veren bu yedi kiinin birlikte hareket etmelerinin CHP iin byk tehlike karaca kanaatine varlmtr. Bu muhalefet grubunu etkisiz klmak ve datmak iin, zellikle Recep Pekerin kazanlmas yoluna gidilmesi ve Hkmete kar beliren sert havann yumuatlmas iin hkmette baz deiikliklerin yaplmasna karar verilmitir308. Bte grmelerinden sonra, partinin Meclis Grubunda ve Mecliste yaplan hkmete ynelik eletirilerin dikkate alndn gsteren gelimeler yaanmtr. Bte oylamasndan iki gn sonra -31 Maysta- en fazla eletiriye uram ve hatta eletirilerin dorudan hedefi olmu bakanlardan Celal Sait Siren, Ticaret Bakanl grevinden alnm ve yerine Raif Karadeniz getirilmitir309. Bu yeni atama, hkmette

Faik Ahmet Barutu, Siyasi Hatralar, 21.Yzyl Yaynlar, Ankara 2001, c.2, s.725. Asm Us, yazsnda unlara deinmektedir: Recep Peker krmz oy vermesinin sebebini aklayarak kendi gvensizliinin kabinenin umumi heyeti hakknda olmadn, yalnz Ticaret Bakannn deitirilmesi lzumuna kani bulunduunu belirtmitir. Hkmete kar gvensizlikte daha ileri giden Hikmet Bayurda en ziyade tenkitlerine hedef tuttuu Ticaret Bakan Celal Sait Sirenin drstln vmtr. Emin Sazak ve Adnan Menderesin hkmet hakkndaki gvensizlikleri ise Toprak Kanunu tasars ile ilgilidir. Demek oluyor ki krmz oy veren yedi milletvekilinden bir ksm Saraolu Hkmetinin ekilmesini, dier bir ksm bir veya birka bakann deitirilmesini istemektedir. Bkz. Nilgn Grkan, Trkiyede Demokrasiye Geite Basn (1945-1950) , s.148-149. 308 Tekin Erer, Trkiyede Parti Kavgalar, nar Matbaas, stanbul 1966, c.1, s.71. 309 Ulus, 1 Haziran 1945.
307

306

80

bir siyas tutum deiikliinin bir gstergesi saylmtr310. Yine ayn gn, Cumhuriyet Halk Partisi iinde, Genel Sekreter Memduh evket Esendal grevinden ekilmi; yerine vekleten Nafi Atuf Kansu getirilmitir311. Bu srada, CHP Genel Bakanlk Divannca, 17 Haziran 1945 tarihinde Zonguldak, Burdur, stanbul, Kocaeli, Sivas ve orumda yaplacak Milletvekili ara seiminde CHPnin aday gstermemesi kararlatrlmtr312. Yaplacak seimlerde, CHPnin hep sregelen resm aday belirleme uslnn kalkp, yerine serbest adayln gelmesi, rejimin fiiliyatta liberallemeye baladn gsteren bir gelime olarak deerlendirilmitir. Hkmette bakanlk deiimi, Parti iinde Genel Sekreterliinin istifas ve yaplacak ara seimlerde CHPnin aday gstermemesi, iktidardaki deien anlaylar ortaya koymutur. C- DRTL TAKRRN VERLMES Meclisteki ve parti iindeki yeni siyas gelimelerden cesaret alan parti ii muhaliflerden drt milletvekili, TKnn TBMMde grld gnlerde, daha sonra Drtl Takrir (nerge) adyla anlacak bir nergeyi 7 Haziran 1945te CHP Meclis Grubuna vermilerdir. zmir Milletvekili Celal Bayar, Aydn Milletvekili Adnan Menderes, el Milletvekili Refik Koraltan ve Kars Milletvekili Fuat Kprlnn imzalarn tayan bu nergede kanunlardaki ve parti tzndeki demokratik olmayan hkmlerin kaldrlmas istenmekteydi. Drtl takrir de, devletin ve CHPnin en esasl ilkesinin demokrasi olduu vurgulanmakta, lkenin refah ve saadet ermesi demokrasinin tam olarak uygulanmasna balanmaktayd. nergenin gerekesi de, bu demokrasi amacnn gereklemesi iin gerekli grlen tedbirlerin alnmas iin olduu belirtilmekteydi. Takrirde, ayrca, 1925ten sonraki yllarda, zellikle II. Dnya sava yllarnda siyas hrriyetlere baz snrlamalarn getirildiinin bilindii sylenmekte; buna ramen, mesela, Atatrkn lnceye kadar anayasann demokratik ruhuna hep sadk kald ve bu yzden baarszlkla sonulanan Serbest Cumhuriyet Frkas tecrbesinin
310

Metin Toker, a.g.e., s.63. Toker, bu deiiklik iin u yorumu yapmaktadr: Hlbuki, o zamana kadar det, hcuma uram Bakanlarn daha sk tutulmas ve grltye pabu braklmayacann yaramaz milletvekillerine gsterilmesiydi (ayn yer). 311 Ulus, 1 Haziran 1945. 312 Ayn Tarihi Dergisi, No:139 (Haziran 1945), s.8 (kr Saraolunun 7 Haziran tarihli teblii).

81

yaand belirtilmekteydi. Fakat, btn dnyada hrriyet ve demokrasi akmlarnn tam bir zafer kazand, demokratik hrriyetlere riayet ilkesinin milletleraras gvenceye balanmak zere bulunulduu ve ayrca, okuma yazma bilmeyenlerin bile siyas olgunlua eritii byle bir dnemde siyas hayat ve rgtn kuvvetle tecelli ettirmek vaktinin geldii aklanmaktadr. Bu durumda, yaplmas gerekenler de madde halinde yle zetlenmitir: 1-Meclis Denetiminin anayasaya uygun olarak tedbirlerin aranmas, 2-Yurttalara siyas hak ve hrriyetlerinin anayasann gerektirdii genilikte kullanabilmeleri imkannn salanmas, 3- Btn parti almalarnn yukardaki iki esasa tamamen uygun bir ekilde yeni batan dzenlenmesi. Bu tekliflerle, takrirciler, mill hakimiyet ilkesine ve Atatrk idealine sadk kaldklarn tamamyla inandklarn gsterdiklerini belirtmilerdir. nergede, nnnn 19 Mays 1945 tarihinde yaptklar konumada siyaset ve fikir hayatmzda demokrasi prensiplerinin daha geni bir lde hkm srecei hakkndaki ifadeleri hatrlatlarak, getirilen tekliflerin yersiz ve vakitsiz olmad sylenmektedir. Ayrca, CHP Grup yelerinin, bu teklifin, nerge sahiplerinin kendi z dncelerinin bir ifadesi olarak dnecekleri hatrlatlmaktadr. Son cmle olarak da, bu nergenin ak oturumda grlmesi istenmektedir313. Menderese gre, bu nerge, drt arkadan fikirlerinin bir zyd ve nergenin amac da, Anayasa hkmlerinin uygulanmasn istemekten baka bir ey deildi314. nerge, Fuat Kprl tarafndan Meclis Bakan Vekili Kazm zalpe verilmitir. Drtl Takrir, oaltlarak milletvekillerine datlm ve bir hafta iinde nergenin grlmesi Babakanlka uygun grlmtr. Takrirciler, nergede yer alan gr ve isteklerinin kamuoyunca ayrntl olarak renilmesini istediklerinden, nergelerinin sonuna Takririmizin ak oturumda mzakeresini sayglarmzla arz ederiz cmlesini eklemilerdi. Babakan Saraolu
313

gereklemesini salayacak

Drtl Takrir belgesinin tam metni iin, bkz. DP Belgeleri, Tarih ve Toplum Dergisi, S. 53 (Mays 1988), s.264-265. Bu nergeyi veren drt politikacnn ksa biyografileri iin, bkz. Mustafa Albayrak, Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti(1946-1950), s.112-129. Suavi Tuncaya gre, Drtl Takrir parti ii demokrasiye ilk rnek olaydr ve hatta, CHPye adeta bir harp ilan etmedir. S.Tuncay, Parti i Demokrasi ve Trkiye, Gndoan Yaynlar, Ankara 1996, s. 141-142. 314 Vatan, 18 Temmuz 1946 (Adnan Menderesin aklamas).

82

da, nergenin grlmesini ak oturumda olmasn istemi; fakat, grup bakan vekilleri bu iin parti ii bir mesele olduunu ileri srerek oturumun kapal (gizli) olmasn daha uygun grmlerdir. nergeyi verme fikrinin kimden kaynakland tartmaldr. smet Bozdaa gre, CHP Grubuna bir nerge vererek CHPyi ikaz etme dncesi Refik Koraltan tarafndan Menderes ve Kprlye nerilmitir. Ancak, Menderes isim yapm bir politikacy da aralarna almay dnm ve Bayarn zerinde durmutur315. Refik Koraltann .Sreyyaya anlattna gre, fikir kendisinden domu ve bunu ilk kez Menderese sylemitir316. Celal Bayarn Samet Aaoluna anlattna gre ise, Drtl Takririn verilmesi fikri, Kprl ve Menderese aittir317. Drtl Takririn hazrlanmas konusundaki yaklamlar farkl olmakla birlikte, nergeye imza koyan drt kiinin, byle bir nergeyi nceden grmeler yapmak ve zerinde tartmalar yapmak suretiyle hazrladklar aka anlalmaktadr. nerge, daha parti grubunda grlp karara varlmadan partinin st ynetimince tartlmtr. yle ki, nnnn bakanlnda, ankayada bu konuya ilikin toplantlar yapld nerge sahiplerince iitilmitir318. CHP Genel Ynetim Kurulu, 11 Haziran gn, gruba verilmi bu nergeyi grmek zere bizzat Genel Bakan smet nnnn bakanlnda toplanmtr319. Toplanty nemli klan, bakanlk mevkiinde bizzat Genel Bakan smet nnnn olmasdr320. Bu toplantda birka ayr eilim vardr. Babakan ve CHP Bakan Vekili kr Saraolu konunun kapatlabileceini, nergenin, sahiplerine geri aldrlabilecei fikrindedir321. F.Ahmet Barutu ise, nerge sahiplerinin parti iinde fraksiyon oluturduklar, istediklerinin slahat deil, parti kurmann ilk admn atmak olduu
smet Bozda, Demokrat Parti ve tekiler, Kervan Yaynlar, stanbul 1975., s.15. Ayn yazarn iki ayr kitabnda da bu gr ileri srlmtr. Bkz. Menderes Menderes, Emre Yaynlar, stanbul 1997, s.15 ve Deiim afa, stanbul 1993, s.32. 316 . Sreyya Aydemir, Menderesin Dram, s.167. Koraltan, Menderese balayan, Menderesin Toprak Kanunu grlrken yapt gzel konumalar ve eletiriler olduunu ve kendisinin Halk Partisini demokrasiye bnyesine uydurmak iin Menderesle konuup Parti Meclis Grubuna ortak bir nerge vermeyi sylediini de anlatmaktadr (ayn yer) . 317 Bayar, Kayseri cezaevinde iken, Aaoluna yle demitir: Onlarla parti konusunu bu nerge nedeniyle grtk. Koraltann Drtl Takrire imza koymasn ben istedim. Bkz. Samet Aaolu, Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri-Bir Soru, s. 84-85 ve ayrca ayn yazarn, Siyas Gnlk, s. 419. 318 Celal Bayar, Bavekilim Menderes, (haz. smet Bozda), Tercman Gazetesi Yaynlar, stanbul 1968, s.33. 319 Ulus, 12 Haziran 1945; Cumhuriyet, 12 Haziran 1945. 320 Metin Toker, a.g.e., s.66. 321 Metin Toker, a.g.e., s.66
315

83

grndedir322. smet nnnn bu toplantda nergenin reddini istedii biliniyorsa da323, bunu gerekten bir parti kurulmasn tevik etmek amacyla isteyip istemedii, en azndan o sralarda belirsizdir. Aydemire gre, nn, bir ihtimal, olaylarn akna henz yukardan bakmay tercih etme dncesindedir324. Drtl Takrir, 12 Haziran 1945 tarihinde Meclis Bakan Vekili ve Balkesir Milletvekili General Kazm zalpin bakanlnda toplanan CHP Meclis Grubunda, takrircilerin istei olan ak oturumunun aksine, kapal oturumda grlmeye balanm ve toplant yedi saat srmtr. Oturum aldktan sonra, nce nerge okunmu ve sonra, nerge sahipleri tarafndan nergenin aklanmasna ynelik aklamalar yaplmtr325. Daha sonra, nerge hakkndaki grlerini aklamak amacyla bir ok milletvekili sz alarak konumalar yapmlardr. Takrir sahipleri, aralarnda vardklar anlamaya gre konuma iin yalnz Koraltan szc olarak semilerdir. Ancak, nerge hakknda Koraltan konutuktan sonra, dier imza sahipleri de eletirilere kar kendilerini savunma yoluna gitmilerdir. Bu grmelerde, zellikle Bayar ve Menderes eletirilmitir326. Menderes, hem nergeyi aklamaya, hem de yaplan eletirilere ve hatta satamalara cevap vermeye almtr. Bayar, bu grmelerde Menderesin savunmasn, sonralar yle deerlendirmektedir: Adnan Menderesin bir baka gl yann tandm. Saldrlardan ylmyor, sinirlerini bozmuyor, iinde fikir varm gibi grnen demagojik szlerin parlak balonlarn bir cmle ile patlatp sndryordu. Apak grnyordu ki Adnan Menderes iyi bir polemikidir327.

F.Ahmet Barutu, a.g.e., s.739-740. Mahmut Gololu, Demokrasiye Gei (1946-1950), Kaynak Yaynlar, stanbul 1982, s.3435 ve Cemil Koak, Mill ef Dnem(1938-1945), c.2, s.558. 324 . Sreyya Aydemir, a.g.e., s.127. nnnn dncesi konusunda farkl grler vardr. Metin Tokere gre, nn yeni bir partinin kurulmasn istemi ve Bunu parti iinde yapmasnlar. ksnlar, karmza gesinler, tekilatlarn kursunlar ve ayr bir parti olarak mcadeleye girisinler demitir. Bkz. M.Toker, Tek Partiden ok Partiye, s.67. F.Ahmet Barutuya gre ise nn, takrircilerin parti eklinde rgtlenmesin zor olacan iaret etmi ve Parti kurmak kolay deildir. Onlarn tekilat yapmak iin ne paralar ne insanlar, ne de dermanlar var. Ben bu ufak klii memnun edemedim demitir. Bkz. F.Ahmet Barutu, Siyas Hatralar, c. 2, s.742. 325 Vatan, 13 Haziran 1945; Cumhuriyet, 13 Haziran 1945. 326 .Sreyya Aydemir, a.g.e., s.167. 327 Celal Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, s.33.
323

322

84

nergenin 12 Haziran gn partide grlmesi hakknda en geni aklamay F. Ahmet Barutu, anlarnda vermektedir: lk (olarak) Kprl sz alarak nergelerinin hedefini, ne istediklerini anlatt. Atatrkn yolu diyorlard: Geni hrriyet ve demokrasi. Kprlden sonra ilk sz alan Saffet Arkan, Kprlye bard: -Sen, Atatrkn lm haberini alnca oh kurtulduk diyen adamsn. imdi Atatrkn bayraktar gibi konuamazsn. Tartma ahsiyete dkld. Rasih Kaplan da Celal Bayara hcum etti. Bankasn bu memleketin bana belal bir dert haline getiren adamsn, dedi. Hamdullah Suphi, ii ahsiyete dkenleri serbest grmelere tahamml edememekle sulad. Celal Bayarn niin mahdut kimselerle grp konutuunu soran Mmtaz kmene, smail Hakk Baltacolu gzel bir ahlak dersi verdi. Takrir sahiplerinden Refik Koraltan sakin konutu. Celal Bayar krsde skse yapt. En son Bavekil (kr Saraolu) konutu. Arkadalarmzn maksad, dedi, mademki sadece Anayasamza uygun olmayan baz kanunlarn tadili ile bir de parti tznn baz hkmlerinin deitirilmesidir, bunlarn kendilerine zg prosedrleri vardr. Mecliste teklif ederler. Kurultayda teklif ederler. Partiden de ayrlmak istemediklerini sylediklerine gre takrirlerini geri alsnlar. Tamamen arkadaa ve hep birlikte ve tam bir ahenk iinde yolumuza devam edelim. Ben kendilerine bunu teklif ediyorum, dedi328. Barutuya gre, grmeler srasnda takrirci milletvekillerine kar hakaretlere varan hcumlar ve satamalarla tartmalarn kiiselletii anlalyor. Nitekim, grmelerde uradklar sert eletiriler konusunda, daha sonraki yllarda yapt bir konumada Adnan Menderes yedi saat bize kfr yadrdlar demitir329. Menderese gre, bu giriime, CHPnin iddetle kar kmas, aslnda vatanda hak ve hrriyetlerine kar ar bir hcumdu330. Takrircilere kar bylesine byk tepki ve saldrnn gerekte sebebi, tek parti dneminde yaplan byle bir giriimin eletirinin tesinde bir anlama sahip olmasndan tryd331. Yaplan eletiriler ve takrircilerin bunlara kar yaptklar savunma konumalarndan sonra, Babakan Saraolu sz almtr. Saraolu, konumasnda,
328 329

F.Ahmet Barutu, a.g.e., c.2, s.743-744. Orhan Cemal Fersoy, Bir Devre Adn Veren Babakan Adnan Menderes, s.88. Fersoy, Menderesin bu grmelerdeki konumasn, ayrca, Menderesin CHP Grubuna hitap ettii ilk konumas diye tanmlamaktadr . 330 Vatan, 18 Temmuz 1946 (Adnan Menderesin aklamas). 331 lber Ortayl, 1946 Demokrasisi, Milliyet, 15 Mays 1983.

85

Halk Partisinin nergede yazl olduu ekilde bir demokratik slaha muhta olmadn, temelde demokratik esaslara dayanm bulunduunu anlatm ve nergenin geri alnmasn istemitir. Grmeler sonunda da, Saraolu, nergenin geri alnmas fikrinde srar etmitir332. Takrir sahiplerinden nerge geri alnmaynca, Saraolunun etkisiyle333 yaplan oylamada, nergede imzas olan drt milletvekili dnda, oturuma katlm bulunan dier milletvekillerince nerge reddedilmitir. Bylece, 7 Haziran 1945 tarihinde verilen nerge, CHP Meclis Grubunun 12 Haziran gn yapt toplantda okunmu ve reddedilmitir. nergenin reddinn gerekesi, grup bakanlnn bildirisinde, mracaatn usl bakmndan hatal olduunu, kanun deiiklii iin Meclise; tzk deiiklii iin ise Kurultaya teklifleri getirmek gerektii eklinde aklanmtr. Menderesin Drtl Takrir ile gtt asl amac ve taknd tutumu konusunda farkl grler ileri srlmektedir. Anlalan, takrir verildiinde yeni bir parti kurma dncesinin olmad ve bu ii, parti ii mcadelenin bir paras olarak grddr. Bir baka deyile, Menderesin ilk sralardaki amalarnn parti iinde bir yenilikten ileriye gitmedii anlalmaktadr. Ayrca, bu hareket ortak bir grup hareketi olduundan, Menderesin buradaki kiisel tutumunu belirlemek gtr. Bu durumda, Menderesi dier arkadandan farkl dnd sylenemez. D- TBMM ve BASINDA ANAYASA ve REJM TARTIMALARI I- Birlemi Milletler Anayasasnn Mecliste Onaylanmas San Fransiskoda 26 Haziran 1945 tarihinde yaplan ve imzalanm olan Birlemi Milletler Andlamas ve ona ekli olan Milletleraras Adalet Divan Statsnn

Koraltana gre, bu durum karsnda, Kprl, nergenin geri alnmasn istemi, Menderes de fikrinde yumuar gibi olmutur. Bkz. . Sreyya Aydemir, a.g.e., s.167 (Refik Koraltandan naklen). Hatta, Kprl nergeyi geri almak iin yerinden kalkm; fakat, Bayar eteinden tutarak ekmi ve kendisine, kulana fsltl olarak artk nergeyi geri almann mmkn olmadn sylemitir. Bkz. F.Ahmet Barutu, a.g.e., c. 2, s.744. Barutu, Kprlnn nergenin geri alnmas iin yerinden kalkmasn kabule can atar gibi frlad diye tasvir etmektedir (ayn yer) ve Samet Aaolu, Siyasi Gnlk-Demokrat Partinin Kuruluu, s.419. Koraltana baklrsa, Menderesin, takrir 12 Haziran tarihinde grlrken kr Saraolunun teklifin geri alnmas isteine fazla direnmediini, kendisinin etkisiyle teklifi geri almaktan vazgetiini ve bu olay sonralar Menderesin hep hatrladn ve Koraltan sen olmasaydn, ne bu parti (Demokrat Parti), ne de biz iktidara geebilirdik, sen bizim, her yer kurtarcmz oldun diye konutuundan bahsetmektedir. Bkz. . Sreyya Aydemir, a.g.e., s.167. 333 Saraolunun u szleri syledii belirtilmektedir: Rejim salam ve temizdir. Bu nergeyi reddedeceksiniz arkadalar demi . Bkz. Samet Aaolu, a.g.e., s.419 .

332

86

onanmas hakknda kanun tasars, 9 Austos 1945 tarih ve 6/1794 say ile Bakanlar Kurulunca TBMM Bakanlna sunulmutur. Kanun tasarsnn gerekesinde, Birlemi Milletler Anlamasnn dnyada bar ve gvenliini korumak amacn gden bir rgt olduu belirtildikten sonra Birinci Dnya Savandan sonra kurulmu olan Milletler Cemiyeti (MC) dnyay ikinci bir genel sava felaketinden uzak tutmaya muvaffak olamamtr; onun bu baarsz akbetini douran sebepler zerinde durulduu zaman, belli bal kusur Milletler Cemiyeti Anlamasnn hkmlerinde deil, fakat daha ok ye Devletlerde Milletleraras birlik fikrinin iyice kklememi olmasnda bulunmutur. te bu sebepten dolaydr ki, yeni rgtn esaslarn hazrlayanlar kat zerinde teorik mantk tatmin fikrini bir yana brakarak bar ve gvenlii salam bir fiil esasa dayandrmak hedefine ulamaya almlardr denilmektedir334. Adnan Menderes, Birlemi Milletler Anayasasnn TBMMde 15 Austos 1945te grld srada konuya ilikin bir konuma yapmtr335. Menderese gre, Birlemi Milletler Anayasas II. Dnya Savann sonsuz facialarndan ders alndn gsteren ilk ve nemli bir belgeydi. Bylelikle, milletler arasnda srekli bar dzeni korunacak, her milletin kendi karlar ile milletler topluluunun genel ve ortak karlar uyumlulatrlacak, fert ve toplum her trl bask ve zorlamalardan korunacakt336. Menderes, BMnin amalarn yerine getirmek iin Emniyet Konseyi, Sosyal ve Ekonomik Konseyi gibi baz organlarnn olduundan bahsettikten sonra, asl yeniliin Bretton Wodds337 antlamasndaki mal kurumlarn Sosyal ve Ekonomik Konseyle irtibatlandrlmasnn olduunu belirtmitir. nk, Bretton Wodds anlamas ile sadece bar bozacak herhangi bir saldrnn olumas nlenmeyecek; ayn zamanda, milletlerarasnda saldry douracak asl ihtilafa kaynak olacak olan ekonomik ve mal dzensizlikler ortadan kaldrlacakt338. Menderes, BM anayasasnn kabul ile Trkiyenin zerine alaca taahhtleri ise yle sralamtr: 1- Milletleraras ihtilaflarda Emniyet Konseyi kararlarn kabul
TBMM ZC, D.7, c.19 (S. Says: 174). Konuma metni iin, ayrca bkz. T.C. Bakanlk Cumhuriyet Arivi, Babakanlk zel Kalem Mdrl, Dosya. A6, Yer nu. 11.64.5.2. 336 TBMM Zabt Ceridesi, Dnem. 7, Birleim. 90, Oturum. 1, Cilt. 19, s. 170. 337 Bretton Wodds, meclis tutanaklarna, Adnan Menderesin telaffuz ettii ekliyle yazlmasyla Breton Vuds diye gemitir. 338 TBMM ZC, ayn yer , s.170.
335 334

87

etmek, 2- Herhangi bir saldrya kar BM ile hareket etmek, 3- Demokrasi ilkesine uygun olarak yurttan ahsi hak ve hrriyetlerini korumak339. Menderese gre, bu anayasa ile her ye lke, nceki Milletler Cemiyeti anlamasndaki gibi, sadece d ilikilerde ve politikalarda barn esas tutulmasn istemiyordu; ayn zamanda, her lkenin i ynetiminde millet hakimiyetini istiyor, ahsi hak ve hrriyetlere riayeti karlkl taahhde balyordu. Byle olmasnn nedenini, II. Dnya Savan douran nedenlerde aramak gerekirdi. nk, II. Dnya Savana talya ve Almanyadaki diktatrlkler neden olmutu. Yani, millet idaresine ve demokratik esaslara dayanmayan diktatr ynetimlerinin bar tehlikeye soktuu kabul edilmeliydi. Bu byle olmakla beraber, Menderes istiklaline dkn bir milletin ferdi olarak endieli bir sorunun hatra gelebileceini sylemi ve Birlemi Milletlerin bir lkenin i idaresinin yle veya byle olmasn isteyebilmesi, o lkenin istiklalini sakatlamaz m? diye sormutur. Menderes, kendi sorusuna, szlerine devam ederek yine kendisi cevap vermitir. Ona gre, BMnin istedii, oy serbestlii ile mill iradenin hakim olmas ise, bu durum o milletin istiklalini kuvvetlendirdii anlamna alnmalyd. Milletin istiklali demek de, o milleti oluturan yurttalarn hrriyetlerinin toplam demekti. Bu yzden, BM Anayasas mill istiklalleri sakatlamak yle dursun; aksine her milletin istiklalini ok kuvvetli bir ekilde gvence altna almaktayd340. Menderese gre, Trkiyede anayasann ruhu tamamen mill hakimiyet esasna dayand iin BM Anayasas ile tam bir uyum vard. Dolaysyla, Trkiye BM Anayasasn kabul etmekle mevcut mill anayasas dnda ve onun ruhuna aykr bir taahht altna girmemekteydi. Ancak, olsa olsa fiil durum ile yazl anayasa arasndaki baz uyumsuzluklarn ortadan kaldrlmas gerei hasl olabilirdi341. Menderes, konumasnn sonunda ok uzun yllardan beri Trk nklabnn yneldii amalara tamamen uygun olan BM Anayasasna katlmay i rahatl, sevin ve gvenle onaylayabiliriz demi342 ve alklarla krsden inmitir. Menderes, bu konumasyla, BM Anayasasnn, Trkiyedeki anayasaya esasta elitiini dnd baz uygulamalar demokratiklemeye zorlayacan ve bylelikle mevcut yazl anayasann zne pratik bir dnn salanacan inandn

339 340

TBMM ZC, ayn TBMM ZC, ayn 341 TBMM ZC, ayn 342 TBMM ZC, ayn

yer , s.170. yer, s.170-171. yer , s.171. yer, s.171.

88

gstermektedir. Daha ak bir syleyile, Menderese gre, demokratik bir ynetim tarzn benimsemek, Birlemi Milletlerin Anayasasnn bir gereiydi ve bu durum gerekte anayasann demokratik ruhuna bir geri dnt. Menderesin bu konumas, mecliste bir tartmaya neden olmutur343. Ankara Milletvekili Mmtaz kmen, vicdanm raz olmad diyerek Menderese sert bir cevap vermitir. kmen, konumasnda, Menderesin mevcut yazl anayasa ve fiil durum arasndaki uyumsuzlua ilikin sarf ettii szleri zerinde durmutur. kmen, Menderesin Birlemi Milletler anayasasnn mevcut anayasaya uygun olduunu; fakat, fiil durumun buna aykr taraflar olduu eklindeki szlerini uluslararas bir konunun grlmesi srasnda dile getirilmesinin yerinde ve konuyla hi ilikisinin olmadn ileri srmtr344. Bir baka deyile, kmen, Menderesin d artlar l alarak i durumu eletirdiini dnmtr. Kars Milletvekili Fuat Kprl ise, Menderesin szlerini savunmak iin345, kmene karlk vermek isteyince iddetli grltler olmutur. Sra kapaklar ve ayaklar vurulmaya balanmtr. Kprl, krsde konuurken Kendisi (Adnan Menderes) sylesin! sesleriyle sz kesilmitir. Kprl, gsterilen bu tepkiyle, tasdik edilen ve lehinde nutuklar sylenilen fikir hrriyetinin tam tersi bir durumun yaatldn sylemitir346. Haa seslerinin grltyle ykseldii bir srada Mmtaz kmen, Kprlye on be senedir nerede olduunu sormutur347. Kprl ise, meclis krssnden milletvekillerinin istediini syleyebileceini, milletvekillerinin bu szlerinden dolay birbirlerinden phe etmemeleri gerektiini, phe edildii zaman serbest dnmenin ve sylemenin ortadan kalkacan sylemitir348. Kprl, Menderesin San Fransisko Paktnn i ve d siyas geleneklere
Adnan Menderesin bu konumasnn son blmn kitabna alan Metin Toker, onun bu szlerinin mecliste gzel gzel konuulurken, kyameti koparan szler olduunu dnr ve Menderesin bu konumasn CHP ile ak dalamas olarak nitelendirmektedir. Bkz. Metin Toker, a.g.e., s.71. 344 TBMM ZC , D.7, .2, c.19, s.174-175. 345 Metin Toker, kitabnda Kprlnn Menderesi savunmak istediini syleyince baz milletvekillerinin Sana ne? Sen onun avukat msn? dediinden bahsetmektedir. Bkz. Metin Toker, a.g.e., s.72. Fakat, Kprlnn, Menderesin szlerini savunduu doruysa da, Kprlnn onu savunmak istediini syledii ve kendisine sen onun avukat msn? diye sorulduu, bu tartmalarn getii meclis tutanaklarnda yer almamaktadr. Bkz. TBMM ZC, ayn yer, s. 174-176. 346 TBMM ZC, ayn yer, s.174. 347 TBMM ZC, ayn yer, s.174. 348 Kprl, yle demitir: Beni szmden falan phe ederse, onun sznden de ben phe ederim. Bu szlere karlk Mmtaz kmen de, Kprlye Namuslu bir adamsan syle, nereden karyorsun benim Adnandan phe ettiimi ve hakszlkta bulunduumu? diye sormutur Bkz. TBMM ZC ,D.7, nikat. 19, Celse.2, s.175-176 ve Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Rey Yaynlar, stanbul 1997, c.2, s.1308.
343

89

uygun olduunu sylediini belirtmi ve milletvekilleri arasnda ufak tefek gr farklarnn olabileceini, hi kimsenin kendisi gibi dnmesini isteyemeyeceini sylemitir349. Kprl, krsden inerek aada baka bir milletvekili Ahmet Sungurla tartmay devam ettirirken Meclis Bakan emseddin Gnaltay, Fuat Kprlnn yerine oturmasn istemi ve sonra San Fransisko Paktnn maddelerine geilerek oylama balamtr. Birlemi Milletler Andlamas ve Milletleraras Adalet Divan Statsnn onanmas hakknda kanun tasars iin yaplan oylama, ak oy ve milletvekillerinin isimlerinin okunmasyla gereklemitir. Oylamaya 332 milletvekili katlm ve oylama sonunda, hazr olan 332 milletvekilinin oyuyla ve oybirliiyle kanun tasars kabul edilmitir350. Adnan Menderes de, bu tasarya kabul oyu vermitir351. Kanunun kabulnden sonra Dileri Bakan Hasan Saka yapt ksa teekkr konumasnda, bu kararla Trkiyenin dnya barn koruyacak yeni bir kurumun olumasna fiilen yardm ettiini ve bylelikle TBMMnin Trk milletinin gerek karlarn tamamen hizmet ettiini sylemitir352. II- Basndaki Tek Parti Rejimi Tartmalar Meclisin 15 Austos 1945teki bu oturumundan sonra, gazete stunlarnda CHP milletvekili Falih Rfk Atay ile yine ayn partiden milletvekili Fuat Kprl arasnda bir tartma balamtr. Basnda grlen tartmalarn ana konusu tek partili siyas rejimdir. Bu konuda ilk ciddi eletiri yazsn Ahmet Emin Yalman 12 Temmuz 1945te Vatan Gazetesinde Siyas Hayatmzn Tahlili bal altnda yazmtr. Sekiz gn sren bu yaz dizisinde Yalman, ok partili gidie ait esasl bir sava atn ve tek partili sistemin iflasa mahkm olduunu belirtmekteydi353. Ulus gazetesi ba yazar Falih Rfk Atay ise, siyas rejim konusunda, isim vermeksizin, fakat kimlerden bahsettii kolaylkla anlalacak ekilde, zellikle 15
TBMM ZC, ayn yer, s.175. TBMM Kavanin Mecmuas, Ankara 1945, c.27, s. 855-887, T.C. Resmi Gazete, S. 6032 (24.08.1945). 351 TBMM ZC, ayn yer, s.178. Oylamaya katlan ye says 455, oy verenler 332, kanunu kabul edenler 332, kabul etmeyenler ve ekimserler 0, oylamaya katlmayan 121, bo milletvekili 2 idi. 352 TBMM ZC , ayn yer, s.176. 353 Ahmet Emin Yalman, Siyas Hayatmzn Tahlili, Vatan 12-19 Temmuz 1945 ve Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, c.2, s.1305-1306.
350 349

90

Austostan sonra sert sluplu yazlar yazmaya balamtr. Atay, demokrasinin tek partili rejimle de yryebileceini aka savunarak, sava kazananlarn demokrasiler tarafndan kazanldn syleyenlere peki, ama Rusya ka partili bir demokrasi idi? diye sormakta ve yeni demokrasi dzeninde yer almak iin ok partili sistemin gerekmediini belirtmektedir354. Atay, zaferi elde eden demokrasiler alemi dediimiz zaman pek iyi gryoruz ki, bu alem tek partili, ift ve ok partili zt cephelere ayrlmtr demektedir355. Hatta, Atay, tek partili rejimi eletirenleri bu konudaki yazlarnn bir yerinde vatan haini diyecek kadar ileri gitmitir356. Fuat Kprl de, Vatan Gazetesinde, 25 Austosta Ak Konualm! balkl bir yazyla Atayn yazlarna ayn arlkta bir cevap vermitir. Kprl, yeni partilerin kurulmas konusunda milletin ne istediinin dikkate alnmadn, Atayn yazlaryla sadece partiyi ve hkmeti deil; adeta btn Trk milletini temsil etmek iddiasnda olduunu sylemitir. Kprl, yazsnda Ataya be soru yneltmektedir: 1- Yirmi seneden beri CHPye muhalefet eden ve hatta bugn de buna devam eyleyen muhalifler kimlerdir?, 2- Parti kalesini iinden fethetmek ve ahslar etrafnda paralamak isteyen ark usul muhteris politikaclar kimlerdir?, 3- Kyly topraksz ve mektepsiz brakmak isteyen ortaa dknts mtegallibeler kimlerdir?, 4- Demokrasiyi bir antaj vastas gibi kullanan demagoglar, yani halk avclar kimlerdir?, 5- Kendilerine dalkavuk dedirtmemek iin Meclis koridorlarnda ve merdiven altlarnda hkmete ve rejime sinsi hcumlarda bulunanlar kimlerdir? Bunu yapamayacak olursa, korkak bir iftirac mevkiine decektir357. CHPnin arlar ile CHP iinde muhalif olarak bilinen takrirciler arasnda, daha zelde Falih Rfk Atay ile Fuat Kprl arasnda geen bu tartmalar her geen gn bym ve mcadele de siyas rejim tartmalarndan kp kiisellemitir358. Bu tartmalarn CHP iinde bile iyi karlanmad belliydi ve bu konuda, ou kii Falih Rfk Atay haksz grdn; ancak, Atayn Mill ef smet nnnn himayesine ve
Pazar Konumas, Ulus, 19 Austos 1945. Gln Bir antaj, Ulus, 20 Austos 1945. 356 Gerek Demokrasiye Doru, Ulus, 18 Austos 1945. 357 Vatan, 25 Austos 1945. 358 Nilgn Grkan, Trkiyede Demokrasiye Geite Basn, s. 166. Mesela, Atay, A. Emin Yalmann Kurtulu Sava yllarnda Vakit Gazetesindeki yazlarnda stikll aleyhine ve Ermenilere dou vilayetlerindeki toprak vermek lehine tekliflerde bulunduunu ve Amerikan Mandas istediini aklam ve Yalmana be damgal diye hitap etmeye balamtr. Bkz. Siyas Vesikalar, Ulus, 28 Austos 1945. Yalman ise, Amerikan mandacln istediini reddetmitir. Bkz. Falihe Bir ki Sz, Vatan, 31 Austos 1945.
355 354

91

tevecchne mazhar olduu bilindiinden dolay partililerin kendisine kar kmadklar dnlyordu359. Fakat, kalemini ankayadan esen rzgara gre ayarlayan360 Atayn bu gnlerdeki yazlarnn, gerekten ankayadaki hakim gr ve kanaatlerle ilgisinin olup olmad da pheliydi. 1- Babakan Saraolunun Demeci ve atlak Ses Menderes Basnda grlen tartmalar zerine 5 Eyll 1945te Babakan kr Saraolu Ankara Anadolu Kulbnde gazetecileriyle aylk basn toplants yapmtr361. Saraolu, szlerine, gazete ve gazetecilerin manevi seviyelerinin dmemesi iin, yazlan mtalalarn ve olaylarn tetkik mahsl olmas gerektiine dair vaktiyle bir istekte bulunduunu, fakat, bu istein yerine getirilmediini birka rnekle hatrlatarak balamtr362. Babakan, sonra, orada bulunan gazetecilerin ynelttii birka soruya cevabn vermi ve arkasndan bir demete bulunmutur. Saraolu, demecinde ilk olarak savan devam ettii sralarda lkede birlik ve beraberliin korunmaya allmas gerekliliinden bahsetmitir. nk, sava bitmi olsa bile, bar henz yerine oturmamt. Ez azndan, barn yerletiine kanaat getirene kadar birlik ve beraberlik konusunda gazetelerdeki bu yoldaki almalar devam etmeliydi. Fakat, Saraolu stanbul gazetelerinin bir ksmnn byle davranmadndan sz ederek, yle demektedir: stanbul gazetelerin bir ksm birdenbire ahland. Krk keli d politikann yalnz bir kesinde oturarak daha imdiden baland363. Saraolu, i politikaya ilikin szlerine ise yle balamaktadr: Halk Partisinin ve Cumhuriyet hkmetlerinin yirmi yldr iledii gnahlar saya saya bitiremez bir hale dld. Bu artlar iinde de aylk konumalara devam etmeyi faydasz bulmuyorum. Fakat, bundan sonraki konumalarmzda muhataplarm
Tekin Erer, Trkiyede Parti Kavgalar, c. 1, s.217. Hatta, Erere gre, bu tartmalarda Fuat Kprlnn hakl olduunu, dier CHPliler grdkleri yerde sylemilerdir (ayn yer). 360 Metin Toker, a.g.e., s.71. nnye yakn olan Toker, Falih Rfk Atayn dnda, kendilerini ok partili sistem havasna uyduramadn syledii, baz CHPli yazarlarn, mesel Asm Usun, ankayadaki eilimle hi ilgisi yokken, khne delillerle yeni fikirlere kar ktn dnmektedir (ayn yer). 361 Bu toplantya, Tan Gazetesinden kimse katlmazken, Vatan gazetesinden Ahmet Emin Yalman gelmitir. 362 Vatan, 6 Eyll 1945. Konumann tam metni iin ayrca, bkz. T.C. Bakanlk Cumhuriyet Arivi, Babakanlk zel Kalem Mdrl, Dosya. A6, Yer nu. 11.64.6. 363 Vatan, 6 Eyll 1945.
359

millete ve hkmete akl vermeye

92

imdiye kadar olduu gibi yalnz gazeteler ve gazeteciler deil; onlar vastasyla Trk milleti ve Trk ocuklardr ve konuulanlar herkes duyacak ve bilecektir. nk zaman gelince hangimizin hakl olduuna yalnz onlar hkm verecektir364. Saraolu, demecinde her demokrat devletin en belirgin zelliinin o milletin karakteri olduunu belirterek, bu durumu yle aklamaktadr: Bundan otuz yl kadar evvel Cenevre niversitesindeki Anayasa Hukuku hocamz bize ders verirken, devlet veya hkmet ekillerini mutlakiyet, merutiyet ve cumhuriyet gibi ksmlara ayrmann doru olmadn ve her devleti briz ve stn vasfyla yd etmenin daha doru olduunu syledikten sonra Amerikay Cumhurbakan, ngiltereyi kabine, hatta kabine efi devleti, Fransay parlamento devleti, svireyi halk devleti olarak isimlendirmenin daha yerinde olacan sylemi, dier demokrat, u veya bu devleti yukardakilere benzetmekle beraber hibir devletin dierinin kopyas olmadn ilave etmiti365 . Saraoluna gre, bu bilgilerden anlalan, her yerde olduu gibi, millet karakterinin derin izlerinin Trkiyedeki demokrasi de daima grlecek olmasyd. Ayrca, Trk devleti yirmi yldr demokrat lkeler ailesi arasna karm ve gen olmasna ramen bir ok noktalarda ok ileriye de gitmiti. stelik, eer insanlk her lkeye uyan bir demokrasi kalb icat edebilseydi, her lkede grlen gerilikler daha kolay ortadan kalkard366. Saraolu, Trkiyenin demokrat bir devlet olup olmadn son yirmi senelik Trk Tarihinde aramak gerektii fikrindedir. Ona gre, stikll Savandan sonra Trk milletini glendirmek ve uygarlk yolunda ilerletmek iin Avrupallamak ynnde inklplar yaplmas gerekiyordu. Yer yer kan isyanlara ve muhalefete ramen, hilafet yerini cumhuriyete, eriat medeni kanuna, Arap harfleri Latin harflerine, medreseler mspet bilimlere, duyn-u ummiye mstakil maliyeye vs. brakmaya mecbur oldu. Saraoluna gre, bu inklplarn hi birisinin o zaman halkn ak ve serbest oylaryla yaplamayaca itiraf edilmeliydi. Trkiye bu yolda ilerlerken zaten demokrasi alannda da ok geni bir mesafe alm bulunuyordu367.

364 365

Vatan, 6 Eyll 1945. Vatan, 6 Eyll 1945. 366 Vatan, 6 Eyll 1945. 367 Vatan, 6 Eyll 1945.

93

Saraoluna gre, II. Dnya Sava yllarnda devletler demokrasi ve faizm denilen iki kutuptan birine doru yrmeye balamt. Sava biter bitmez malup devletler dnda hemen btn devletler demokrat olduklarn ilan etmekte tereddt gstermemilerdi. Ancak, tek atlak ses, Saraoluna gre, Trkiyeden kmt. Saraolu, atlak sesi, bir milletvekili Byk Meclisin krssnden, anayasamz demokrattr amma fiiliyat demokrat deildir, dedi eklinde aklamaktadr368. Bu szleriyle, Saraolu, Adnan Menderesi kastetmitir. nk, Adnan Menderes 15 Austos 1945 tarihinde TBMMde Birlemi Milletler Anayasasnn grlmesi srasnda, Trkiyedeki yazl anayasa ile fiil durum arasnda bir uyumsuzluk olduundan bahsetmiti369. Babakan kr Saraolunun yapt bu basn toplantsnda asl eletirdii Tan ve Vatan gazeteleridir. Saraolu, demecine stanbul gazetelerinin bir ksm diye mulak bir szle balam; ileri blmlerde bir ksm stanbul gazetesinin iki stanbul gazetesi olduunu aklamtr. Bu iki stanbul gazetesinin siyaset alannda birbirine uzak sanlmasna ramen, muhalefet safnda birlemiler, bylece iki u birleir kuralndan bir delil vermilerdir370 diyerek Tan ve Vatan gazetelerini ima ettiini belli etmitir371. Bu iki gazete, ona gre, birka haftadr demokrasi isteriz, hrriyet isteriz, bunlar sratle vermezseniz yabanc devletler bunu size zorla verecekler diye, hatta tehdit etmekteydi372. Saraolu, Trkiyede hrriyet olmadna inananlarn ounluunun, hkmete gazete kapatma yetkisi veren Basn Kanunun ellinci maddesi zerinde durduklar grndeydi. Hlbuki, Saraoluna gre, ngilterede birka ay ncesine kadar gazetelerde harp gayretini krc yazlar yasaklanyor ve bu kanuna uymayan gazeteleri kapatmak yetkisini siyas iktidara veriyordu. Ayrca, ABD ve ngilterede basn zerine konulan sansr yakn bir zamanda kaldrlmt. Buna ramen, Saraolu, sras gelince ellinci maddenin daha uysal bir hale getirilmesi iin almay dneceklerini szlerine ekleyecekti. Basn Kanununun 50. maddesi ve dier kanunlardaki demokrat olmayan hkmler (niversiteye zerklik, tek dereceli seim gibi konular) hr ve demokrat bir
368 369

Vatan, 6 Eyll 1945. TBMM Zabt Ceridesi, Devre.7, Birleim. 90, Oturum. 1, Cilt: 19 (15.08.1945), s. 171. 370 Vatan, 6 Eyll 1945. 371 Asm Us, Hatra Notlar, Vakit Matbaas, stanbul 1966, s. 646. ve Sabiha Sertel, Roman Gibi, Belge Yaynlar, stanbul 1987, s.285. 372 Vatan, 6 Eyll 1945.

94

idarede karlkl konuulabilecek konulard. Fakat, bu konular gazeteler ayrca hain, sert, mtecaviz ve mbalaal szleriyle yaz ve fikir mnakaalarn boks msabakalar haline sokuyorlard. Yine de, o zamana kadar gazetelerde devam eden tartmalarnn, Saraoluna gre, hilafet, eriat, medrese, fes, Arap harfi, imtiyazl irketler gibi dorudan doruya bir irtica olan maddelerinde hibir serbestlik istenmediine gre, aradaki ihtilf zlmez bir ihtilf deildi. Saraolu, szlerini bitirirken gazetelerin TBMMye daha saygl olmasn istemitir373. Saraolu, verdii bu demeciyle, Babakan olarak gazetelerdeki tartmalara bir nokta koymak istemi, muhalefetin yntemini eletirmi ve iinde bulunulan hassas dnemin baz siyas konular hakknda fikirlerini ortaya koymaya almtr. 2- Menderesin Saraoluna Cevab Adnan Menderes, 13 ve 14 Eyll gnleri, Babakan kr Saraolunun 5 Eyll tarihli basn toplantsndaki eletirileriyle ilgili olarak, Aydn Milletvekili sfatyla, Vatan Gazetesinin Fikirler ve Tenkitler kesinde, Babakann Demeci Mnasebetiyle balyla birbirinin devam bir yaz yazmtr. Bu yazlar, ayn zamanda, Adnan Menderesin ilk gazete yazsdr. Menderes, yazsna Babakan Saraolunun demecinin niin verildiiyle balam ve asl nedenin Ulus Gazetesinin, zellikle bayazar F.Rfk Atayn San Fransisko Konferans dnnde yazd makalelerde olduunu sylemitir. nk, Atay, iddetli hcumlarnda fikirlerden ok kiileri hedef tutmu ve kendisi de tabiatyla ar karlklara maruz kalmt. Eer, bu karlkl hcumlar bir sre daha byle devam etseydi, istenmeyen hadlere kadar uzanabilirdi. Bu yzden, Babakan, demeciyle giderek zararl olmak eilimi gstermeye balayan bu karlkl hcumlar kapatmay zarur grmtr. Bu anlamda, Babakann mdahalesini memnunlukla karlamak gerekirdi. Ayrca, Babakann demecinin, sz konusu tartmalara CHPden mevki ve mesuliyet tayan ve eli kalem tutan baz kiilerin katlm olmasndan dolay, tartmalarn parti adna yapld zannn veren bu yaynlar, tereddt geiren kamuoyunun en azndan bir ksm iin aydnlatc olmutu374. Adnan Menderese gre, Saraolunun demeci, yeni gelimeler karsnda, zellikle hrriyet ve demokrasi konularnda Babakann ve CHP Genel Bakan
373 374

Vatan, 6 Eyll 1945. Adnan Menderes, Babakann Demeci Mnasebetiyle, Vatan, 13 Eyll 1945.

95

Vekilinin ne dndn gstermesi bakmndan faydalyd. nk, Babakann demokrasi ve rejim etrafnda herkese bilinen gr ve mtalalar, en son belki bir yl nce ifade olunmutu. Olaylarn abuk gelimesi karsnda bir yl ksa bir sre saylamazd. O zamanki szlerinde Babakan, Trkiyedeki tek partili idarenin dnyaca rnek edinilmek deerinde bulunduunu ifade etmekteydi375. Fakat, Babakann demecinde, Menderesin kendince asl aydnlatlmas gereken hrriyet ve demokrasi konularnda ileri srlen fikirler yeteri kadar da ak deildi, hatta olduka kapal geilmiti: Mesela, devlet ekillerinden sz eden Babakann her demokrat devlette en belirgin vasflardan biri o milletin karakteri olduu, millet karakterinin derin izlerinin her yerde olduu gibi, daima bizim demokrasimizde de grlecei yolundaki mtala ve grlerini kfi aklkta bulmaya imkan yoktu. Milletimizin karakterinin hangi bakmdan ele alnaca, bunun demokrasimiz zerinde ne mahiyette derin izleri olaca izah edilmeye muhtat376. Benzer bir ekilde, Babakann hrriyet hakkndaki Biz hr deil miyiz? sorusuna, bu soruya olumsuz cevap verenlerin ounluunun Basn Kanunun ellinci maddesi zerinde durduklarn sylemesi, yeterli bir cevap saylmazd. nk, Menderese gre, hrriyetten sz edilince sadece ve yalnz Basn Kanunun ellinci maddesi akla gelmezdi; bundan baka yurttan ferdi hak ve hrriyetlerinin yannda, ayrca siyas hak ve hrriyetleri de vard. Trkiyede yurttalarn ferdi hak ve hrriyetleri anayasa ile gvence altna alnmsa da, siyas hak ve hrriyetlerinin snrl olduu da bir gerekti377. Menderese gre, Babakann, Trkiyede, Basn Kanunun ellinci maddesiyle snrlandrlm olmasna kar ngiltere ve Amerikada ok yakn zamanlara kadar sava sansrnn yrrlkte kaldn sylemesi, her trl hrriyetin Trkiyede mevcut olduunun dolak yoldan bir ifadesiydi. Hlbuki, sava sansryle Basn Kanunu baka baka eylerdi. Savaa giren devletlerin sava srlarnn gizli tutulmasn salamak iin koyduklar sava sansrnn, basn hrriyeti ile hibir ilgisi yoktu.
a.g.y. Menderesin szn ettii konuma, Babakan Saraolu tarafndan 29 Mays 1944de meclisin, 1944 Yl Muvazene-i Ummiye Kanununa ilikin oturumunda yle dile getirilmiti: Her Trk gibi ben de Kemalist rejimin doruluuna ve salamlna o kadar eminim ki, er ge btn dnya milletlerinin bizim rejime benzer bir rejim etrafnda toplanacaklarna knim Bkz. TBMM ZC, D.7, nikat.1, c.10, s.419. 376 a.g.y. 377 Adnan Menderes, a.g.y.nn devam, Vatan, 14 Eyll 1945.
375

96

Bundan baka, Babakann Basn Kanununun ellinci maddesinin sras gelince deitirileceini sylemesi ak bir sz deildi378. Yine, Babakann ellinci maddeyi daha uysal bir hale getirmek sznden ne anlalmaktayd379. Menderese gre, Babakan Saraolunun biz de demokrasi var mdr sorusuna, bu yolda ok mesafe alm bulunuyoruz cevab mphemdi. Hlbuki, yakn zamana kadar yrnen yol, demokrasiye gtren yol deildi. Trkiye, 1908 (Merutiyet) nklbyla az ok seim serbestliine ermi ve birden fazla partili bir siyas demokrasiye doru iyi kt istikamet almt380. Menderes, Saraolunun demecinin olumlu tarafnn, inklp eserlerini korumak iin alnm tedbirlerin yeni batan tetkike muhta olduunu ve hilafet, eriat, medrese, fes, Arap harfleri ve imtiyazl irketler gibi irtica konusu olan maddeler dndaki her eyin konuulabileceinin ifade edilmesi olduunu dnmektedir. Menderes, bu ifadeden hrriyet ve demokrasiye gidilecei anlam kartabilir miyiz? diye sormaktadr381. Menderes, yazsn yle bitirmektedir: Btn dnyaca mehur olan drt hrriyetin ve siyas, iktisad, itima btn veheleriyle demokrasinin yurdumuza yerlemesinin gaye olduunu Babakann lisanndan przsz ifade olunduunu iitmek isterdik. Gnl isterdi ki siyas olgunluunda kimsenin phe etmesi caiz olmayan Trk milletine kar demokratik hak ve hrriyetler konusunda sylenecek szler, daha ak ve daha kesin olsun ve kurulmakta olan dnyann ahengine uymayacak sesler, memleketimizden iitilmi olmasn382. Menderes, bu yazsyla, Babakan Saraolunun gazetecilerle yapt toplantnn yeni bir tartma dnemini balatt grndedir. Menderes, gazetelerde son zamanlarda grlen lsz ve ahsi tartmalarn yerini, Saraolunun demeciyle adap ve nezaket erevesinde tartmalarn alacan dnmektedir. Ayrca, sava sonras gelimelerle ilgili olarak sorumlu bir ynetici durumundaki Babakann aklamalarnn,
378

kamuoyuna

bilgilendirilmesi

anlamnda

faydal

olduunu

Menderes, bu konuda yle demektedir: Acaba sras ne zaman gelecek(ti)? Bu belli olmad gibi, bunun takdiri de Babakana aitti. Bkz. a.g.y. 379 Menderes, ayn yazsnda, Babakannn bu sznden, basnn, idarenin denetiminden alnarak, adl denetimin getirilecei anlamn m kartmak gerekir, diye sormaktadr. Bkz. a g.y. 380 a.g.y. 381 a.g.y. 382 a.g.y.

97

belirtmektedir. Ancak, yine de, Menderes, zellikle demokrasi ve hrriyet konularnda Babakann fikirlerini, yeterli aklamalar olarak grmemekte ve bu konularda baz sorularn ona yneltmektedir. Bu arada, Saraolunun demecinde, Adnan Menderesi kastederek kendisiyle ilgili sz ettii atlak ses imas hakknda bir tek kelime bile bahsetmemektedir. Menderes, yazsnn sonunda, Saraolunun demokrasiye ilikin szlerini, kurulmakta olan yeni dnya dzenine ve yerlemesinin esas ama olarak dnld demokrasiye uymadn vurgulamaktadr. E- MENDERESN CUMHURYET HALK PARTSNDEN HRACI I- CHP Ynetiminin Menderese hra Karar Vermesi Babakan Saraolunun basn toplants yapt gnn ertesinde, Menderese, CHPden Genel Sekreter Nafi Atuf Kansu imzasyla 6 Eyll tarihli bir mektup yazlm ve hareketlerindeki amac kendisinden sorulmutur383. Hemen ayn ierikte bir baka mektup 11 Eyllde, Fuat Kprlye gnderilmitir. CHP st ynetimince verilmi olan bu mektuplar zerine takrirciler bir araya gelmi ve partiye verilecek cevab birlikte hazrlamlardr. Menderes cevabn 13 Eyllde gndermitir. Menderes, cevabnda, Meclis toplantlarndaki hareket tarzlarnda ne parti tz hkmlerine, ne de parti programnda aykrlk olmadn, aksine milletvekili olarak hareket tarznn lke ve partinin yksek karlarna tamamyla uygun olduuna inandn, gtt amacnn ise sz konusu drtl nergede ve bu nergenin tahrik ettii parti grubu tartmalarnda aka belirmi olduu kanaatini tadn yazmtr384.

Mektupta unlar yazmaktadr: Parti aday olarak halkn oyuna sunulmu ve parti milletvekili olarak seilmi olduunuz ve birka yldr da Meclis Parti Grubu dare Kurulu yesi bulunduunuz halde Meclis toplantlarnda hareket tarznz inceleyen Parti dare Genel Kurulu bu hareketlerinizi tzk hkmlerine ballk ynnden derin bir zaaf saylacak mahiyette grmekle mteessirdir. Bu hareket tarznzda gttnz maksadn ne olduunun bildirilmesini rica ederim. Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreter Vekili N. Kansu. Mektup iin, bkz. Halit Tanyeli-Adnan Topsakalolu, zahl Demokrat Parti Kronolojisi, stanbul 1959, I.Kitap, s. 27-28. 384 Menderesin cevap yazs yledir: Meclis toplantlarmdaki hareket tarzlarmda ne parti tz hkmlerine, ne de parti programnda aykrlk olmad ve bilkis milletvekili olarak hareket tarzmn memleket ve partinin yksek menfaatlerine tamamyla uygun olduuna kni bulunduum gibi bu hareket tarzmla parti adam olarak seilmi olmam durumunu ilgilendirecek bir cihet de grmyorum. Nitekim, bu gr zaviyesinden hareket ederek 12 Haziran tarihinde dier arkadamla birlikte Meclis Parti Grubuna sunmu olduumuz takrirde de bu hususlar etrafyla izah olunmutur.Gttm maksat ise yine bahsi geen takrirde ve bu takririn tahrik ettii Parti Grubu mnakaalarnda aka belirmi olduu kanaatini tamaktaym. Sayglarmla arz ederim. Adnan Menderes. Bkz. Halit Tanyeli-Adnan Topsakalolu, a.g.e., s.28. ve Vatan, 22 Eyll 1945 (Menderesin bu mektubu ilk sayfada yer almtr).

383

98

21 Eyll 1945 tarihinde, Babakan ve CHP Genel Bakan Vekili kr Saraolunun bakanlnda TBMM Binasnda toplanan CHP Divan385, btn belgeleri gzden geirdikten sonra Aydn Milletvekili Adnan Menderes ve Kars Milletvekili Fuat Kprlnn hareket ve faaliyetlerini CHPnin hareket ve faaliyetlerine zt grdnden, bu iki milletvekilinin CHP ile ilgilerinin kesilmesine386 oybirlii ile karar vermitir387. CHPnin bu karar zerine, Menderes Vatan Gazetesine bir aklamada bulunmutur. Menderes, bu aklamada388, ncelikle 7 Haziran tarihli nergenin esasna deinmi, bu nergeyle getirilen tekliflerin partide deil, mecliste ne srlebileceinin belirtildiini sylemitir. Bundan baka, partiden kartlmasnn sebebinin, kendisinin 15 Austos 1945 tarihinde San Fransisko Antlamasnn onaylanmas srasnda mecliste yapt konuma ve 13-14 Eyll 1945 tarihlerinde Vatan Gazetesinde yazd yazlarn olduunu iaret etmitir389. Son olarak da, parti iinde bulunup bulunmamasnn, lkenin yksek karlarna uygun almalarna tesir etmeyeceini vurgulamtr.

O vakit, CHP Divan, Genel Bakanlk Divanndan, TBMM Bakanndan, parti hkmet yelerinden, Genel dare Kurulu, Parti Grubu ve Parti Mstakil Grubu dare Kurulu yelerinden olumaktadr. 386 Metin Toker, kitabnda, ad geen iki milletvekilinin CHP ile ilgilerinin deil; daha doru olarak ilikilerinin kesildiinin denmesi gerektiini yazmaktadr. Bkz. Metin Toker, a.g.e., s.73. 387 Menderes, partinin kendisiyle ilgili ald ihra kararn radyodan duymutur. Bu ve dier haberler iin, bkz. Ulus, 22 Eyll 1945; Vatan, 22 Eyll 1945. Ayrca, karar metni iin, bkz. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Cumhuriyet Halk Partisi, Dosya. 1.Bro, Yer nu. 5.27.25.2. [bkz.Ekler ksm, belge nu.19]. 388 Vatan, 22 Eyll 1945. Vatan Gazetesi muhabiri, gece ge vakit Adnan Menderesi evinden telefonla aram ve Menderesin karar hakkndaki fikrini sormutur. Menderes, Vatan Gazetesine unlar sylemitir: 12 Haziran 1945 tarihinde dier arkadala birlikte Meclis Parti Grubuna bir takrir vermitik. Bu takrirle Meclis denetiminin anayasa ruhuna tamamyla uygun olarak tecellisini salayabilecek tedbirlerin aranmasn, yurttalarn siyas hak ve hrriyetlerinin daha ilk Tekilt- Esasiye Kanunumuzun gerektirdii genilikte kullanabilmeleri imkanlarnn teminini ve btn parti almalarnn da bu iki esasa gre yeni batan tanzimini istemitik. Parti Grubunda geen uzun mzakere ve mnakaalar bu tekliflerin Grupa hi de iyi karlanmadn gsterdi. Neredilen Parti tebliinde, tekliflerimizin milletvekili sfatyla Millet Meclisinde mdafaa edilebilecei bildiriliyordu. Son meclis toplantsndaki szlerin ve Vatan Gazetesinde Babakann Demeci Mnasebetiyle yazdm yaz ayn esaslardan mlhemdir. Memleketin yksek menfaatlerine tamamen uygun bulunduuna kni olduum bu yoldaki almalarmda Parti iinde veya dnda bulunmaklm baka baka tesirleri haiz olamaz (ayn yer). 389 Asm Us, anlarnda, Adnan Menderes ve Fuat Kprlnn partiden ihra edilmesinin nedeninin mecliste yaptklar eletiriler deil, Vatan Gazetesindeki yazlarn olduunu yazmaktadr. Us, Menderes ve Kprlnn CHPden niin karldn ve kabahatlerinin ne olduunu sorduktan sonra szlerine yle devam etmektedir: Eer hkmeti tenkit etmi olmak bir su olsayd hkmeti onlardan daha ar tenkit edenler yine bugn (Eyll 1945) parti iindedirler. Bu iki arkadan sular Ahmet Emin Yalmann Vatan Gazetesine girerek mevcut rejimi rtmeye almalardr. Onlar rejimin esasn baltalamaya alan bir gazete ile ibirlii yapmakla partiden ayrlmlardr. nce kendileri Halk Partisinden istifalarn vermeleri ve ondan sonra Vatan gazetesinde parti aleyhinde yayn yapmalar lazm gelirdi. Bkz. Asm Us, Hatra Notlar, s. 650-651.

385

99

Her ne kadar, Menderes Vatan gazetesindeki yazlarnda, esas itibaryla, reddedilen Drtl Takrirdeki ana fikirleri ilemise de, bu durum, Parti Divannca stelik, Menderes, parti gazetesi olan ak bir muhalefet olarak anlalmtr390.

Ulusun bayazar F.Rfk Atay ile deil, parti hkmetinin Babakan kr Saraolu ile polemie girimitir391. Hem de, Menderes 13 Eyllde Vatan Gazetesinde Babakana ynelik bir yaz yazdnda, bir hafta nce, CHP Genel Sekreterliinden hareketlerindeki amac kendisinden sorulan bir uyar mektubu almt. Dolaysyla, Menderesin CHPden karlacan bildii, hatta bekledii sylenebilirdi. Menderesin Kprl ile birlikte CHPden kartlmas, tabiatyla hemen yeni bir partinin kurulaca sylentilerini glendirmitir. Bu konuda kendisine sorulan bir soruya Menderes u cevab vermitir: Bir saat nceye kadar CHP yesi olduuma gre, tabiatyla byle bir ey dnm deilim392. Fakat, be gn sonra yaanacak Bayarn istifa olay, yeni bir devire iaret etmitir. II- Menderesin Partiden karlmasna Tepkiler zmir Milletvekili Celal Bayar, Menderes ve Kprlnn partiden ihracna bir tepki olarak, 26 Eyll 1945 tarihinde partiden deil, milletvekilliinden istifa etmitir. Bu konudaki ilk haber, Vatan Gazetesinin 28 Eyll tarihli nshasnda bir rivayet eklinde kmtr393. Ertesi gnk Vatan gazetesi ise, Bayarn milletvekilliinden istifa ettii haberinin doru ktn bildirmektedir394. Bylesine nemli bir haberin gazetecilerce gn sonra renilmesinin sebebi, Bayarn istifasnn sebeplerine dair aklamay yapmak istememesi ve bu yzden gazetecileri kabul etmemesidir. Bayarn ahsi dostlarndan ve yaknlarndan renilen, sadece, istifa dilekesini 26 Eyll gn posta yoluyla Meclis Bakanlna gnderdiidir. Sz konusu istifa dilekesi, ancak 30 Eyll gnk gazetelerde yer almtr395.
Taner Timur, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, s. 15. Metin Toker, a.g.e., s. 73. 392 Metin Toker, a.g.e., s. 74. 393 Vatan, 28 Eyll 1945. 394 Vatan, 29 Eyll 1945. 395 Bayar, istifa mektubunda unlar yazmtr: Byk Millet Meclisi Yksek Bakanlna zmir Milletvekilliinden istifa ettiimi arz eder, bilvesile derin sayglarm sunarm. C. Bayar. Bkz. Vatan, 30 Eyll 1945; Cumhuriyet, 30 Eyll 1945; Ulus, 30 Eyll 1945.
391 390

100

Bayarn istifa dilekesi pek ksadr ve istifay ne gibi sebeplerin icap ettirdii beyan edilmemitir. Bu durum, Bayarn istifasyla ilgili eitli yorumlara yol amtr. Baz kimseler, istifay kar bir partinin olumasyla ilgili grmlerse de396, genel olarak Bayarn baka bir partinin kurulma faaliyetine katlacana inanlmamtr. Yine, bu son fikirde olanlara gre, Bayarn bu hareketinin daha ok aktif siyas hayat ve faaliyetlerinden bir ekilme veya uzaklama mahiyetinde grmler ve buna ramen Bayarn CHPden ayrlacan zannetmemilerdir. Bayarn CHPden istifa etmemesi dikkat ekici olmutur. Bayarn bu hareketi, onun parti ilkelerine bal ve saygl olduunu gstermek iin yapt eklinde yorumlanmtr. Partiden kendi hareket ve giriimiyle ekilmek yoluna gnl raz olmad ve bu yzden sadece milletvekilliinden istifa ettii sylenmitir. Bayarn milletvekilliinden istifas, gerekte, CHPden kartlan arkadalar Menderes ve Kprlyle fikir birlii iinde olduunu gstermek iindi. Bu durum, Bayarn iki arkadann partiden ihra edildikten be gn sonra, yani 26 Eyllde istifa dilekesini gndermesinden anlalabilmektedir. Geri, Bayarn milletvekili olarak grevini hakkyla grmek imkann bulamad kanaatiyle, iki yldr istifa etmeyi dnd bilinmektedir. Fakat, dostlar mecliste kalmakla lkeye yararl olabileceini ileri srerek kararndan vazgeirmeye almlardr. Bayar, savan bitmesinden sonra siyas hayatn normallemesi ve anayasa llerine uygun bir hale gelmesi iin, mesel 1945 Hazirannda Basn Kanunun baz maddelerin deitirilmesi hakknda bir kanun tasla hazrlayarak, aktif olarak almtr. 7 Haziran 1945te de, baz kanunlarn anayasa aykr taraflarnn dzeltilmesine dair Menderes, Kprl ve Koraltanla birlikte ortak bir nerge vermitir. Bu nergenin reddinden sonra, bu defa, nergede imzalar olan Menderes ve Kprlnn 21 Eyll 1945te partiden ihrac, Bayar iin fikir arkadalaryla dayanma iinde olduunun belli edilmesi anlamnda nem tamtr. Bayar, milletvekilliinden istifa dilekesini, stanbulda yazm ve oradan postaya vermitir397. Bu haber zerine, Kprl stanbula hareket etmi, Menderes ise

Asm Us, a.g.e., s. 652. Metin Toker, a.g.e., s.74. Toker, Bayarn istifa mektubunu, olu Turgut Bayarn Taksim Gazinosundaki dnnde yazdn sylemektedir (ayn yer).
397

396

101

Ankarada kalmtr. Bu arada, Menderes dostlar araclyla, Bayarn hareketi gibi, milletvekilliinden istifa etmediini ve etmeyeceini bildirmitir398. Bayarn istifasndan sonra, takrirciler arasnda bir tek el Milletvekili Refik Koraltann durumu belirsizliini korumutur. Fakat, o da Vatan Gazetesine verecei Menderes ve Kprly destekleyen demeciyle parti ilerindeki tavrn gstermitir. 2 Ekim 1945 gn, Vatan Gazetesinin ilk sayfasnda Refik Koraltann u szleri yer almaktadr: Ben ve arkadam (Bayar, Menderes ve Kprl), mill hakimiyet esaslarnn ve parti prensiplerinin kuvvetlenmesine almaktan baka bir ey yapmadk. Prensiplerden ayrlan biz deiliz, iki arkada (Menderes ve Kprl) hakknda ihra karar verenlerdir399. Koraltan, demecinde, Menderes ve Kprlnn partiden ihra kararnn kendisini zdn ve hayrete drdn sylemitir. Koraltana gre, Menderes ve Kprlnn takrirciler arasnda kendisinden ve Bayardan fark, beraberce atklar tartmaya onlarn gazetelerde devam etmi olmalaryd. stelik, onlar Ulus bayazar F.Rfk Atayn hcumlarna karlk kendilerini savunan yazlar yazmlard400. Bu arada, Koraltan, Babakan Saraolunun 5 Eyll gn yapt toplantdaki gazetelere yansyan demecine deinmekte ve bir atlak ses tabiri ile kendi grup arkada Menderesi nasl hrpalayabildiini sormaktadr401. Hlbuki, Koraltana gre, Saraolunun, Babakanlk makamnn vatandalara kar verdii kuvveti yumuak llerle kullanmas gerekirdi. Koraltan, ayrca, Menderes ve Kprlnn ihra kararnn verilmesinden sonra partinin tzn uzun uzadya incelediini, grlerine inand arkadalaryla grtn ve hi birinin bu ihra kararnn parti tznn ak uymadn sylediklerini belirtmitir
398 399

hkmlerine

402

Vatan, 30 Eyll 1945. Vatan, 2 Ekim 1945. 400 Koraltan yle sormaktadr: Tamamyla lzumsuz grdm bu sava karsnda mdafaa iin yaz yazan kabahatli ise, ilk hcumu yapan niin kabahatsiz saylyor?. Bkz. Vatan, 2 Ekim 1945. 401 Vatan, 2 Ekim 1945. 402 Koraltan, bu gibi durumlarda uygulanmas gereken parti tznn 112. maddesini de demecinde aklamaktadr. Sz konusu madde yledir: Yukardaki maddelere riayet etmeyen grup yesine birinci defasnda Grup dare Kurulunca rica edilir. kinci defasnda uyar cezas verilir; nc defasnda ise mensup olduklar Grup karar ve Genel Bakanlk Divannn onay ile Parti grubundan karma cezas uygulanr. Bununla beraber cezay gerektiren fiil hemen karlmay icap edecek derecede ar grlrse mensup olduklar grup Genel Kurulunun salt ounluuyla verecei karar ve genel bakanlk divannn onay zerine o ye gruptan karlr Bkz. Vatan, 2 Ekim 1945.

102

Grlyor ki, Refik Koraltan Menderes ve Kprlnn partiden ihra kararnn yanl olduuna inanmakta ve ill partiden atlmalar gerekiyorsa da, onlar kadar suu olduuna inand CHP Milletvekili F.Rfk Atayn da ihra edilenler arasnda olmas gerektiini ima etmektedir. Temeldeki yanln ise, ihra kararnn parti tzne, disiplinine ve ilkelerine aykr olduunun sylenmesiydi. Ayrca, Saraolunun Menderesi kastederek, onu bir atlak ses olarak vasflandrmasn, Babakanlk makamnn, ona ykledii llk ve yumuaklkla badamadn belirtmektedir. Koraltann Vatan Gazetesine yapt bu beyanat, CHPden kartlmasnn yolunu amtr. Nitekim, 3 Kasm 1945te CHP Genel Sekreterlii, Koraltana tezkere gndererek aklama istemitir403. Koraltan, CHP Genel Sekreterliine cevabn, 4 Kasm gn vermitir. Koraltan, cevabnda Parti Genel Sekreterliinin kendisine sual sormaya yetkisi olmadn, byle bir sorunun ancak parti grubu tarafndan sorulabileceini bildirmitir. 27 Kasm gn, CHP Meclis Grubu Genel Kurulu, Bakan Vekili ve Ktahya Milletvekili Recep Pekerin bakanlnda toplanarak Refik Koraltann savunmasn dinlemitir. Koraltan, savunmasnda, ncelikle Menderes ve Kprlnn partiden karlmasnn yanl olduunu, tzk hkmlerine gre byle bir karar hakknn Parti Grubuna ait olduunu, amacnn da bu konuda Parti makamlarnn dikkatini ekmek olduunu ve ayrca, Vatan Gazetesindeki yaynn, gidilmesi gereken yolu gsterir mahiyette telakki ettiini sylemitir404. Ancak, CHP Meclis grubu, Koraltann Vatan gazetesinde kan demecindeki dnce ve szlerinin parti tzk hkmlerine aykr grdnden kendisinin CHPden ihracna karar vermitir405. 1945 ylnn Kasm aynn sonunda, takrircilerden (Menderes, Kprl ve Koraltan) partiden ihra edilmi, biri de (Bayar) milletvekilliinden istifa etmitir. Bayar, milletvekilliinden istifa ettiinde, partiyle ilgisini kesmemiti. Ama, o sra, asl

Vatan Gazetesi, bu konuda verdii haberi R. Koraltanda m Partiden karlyor? manetiyle okuyucularna duyurmutur. Bkz. Vatan, 4 Kasm 1945. 404 A. Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, c.2, s. 1314. 405 Ulus, 28 Kasm 1945 (Parti Grubu Topland, el Milletvekili Refik Koraltan Partiden karld manetiyle). Bu karar, Hikmet Bayurun bir kar oyuna karlk 208 oyla alnmt. (Asm Us, a.g.e., s. 659) Fakat, bir kar oyun CHP Meclis Grubu toplantsna katlan Refik Koraltann kendisi tarafndan verilmesi de muhtemeldir. Grup kararnn tam metni iin, bkz. Ulus, 30 Kasm 1945. Bu karar zerine, Koraltan ,Vatan gazetesine yle bir deme vermitir: Verilen bu karar beklenmekte idi ve beklendii ekliyle de oldu. Hakikat, parti ounluu ile gerek tzn, gerekse programnn anlalmasnda bizden ayrlm bulunuyorlar. Bkz. Vatan, 28 Kasm 1945.

403

103

merak edilen konu, Bayarn CHPden de istifa edip etmeyecei olmutur. Nitekim, Bayar, 3 Aralk 1945 tarihinde CHPden de istifa etmitir406. Bylece, Adnan Menderes ve arkadalarnn artk Trkiyede yeni bir parti kurmak kararn vermi olduklar anlalmtr. F- MENDERESN GRLER DERGSNE YAZI VAAT ETMES Yeni parti hazrlklar yaplrken Tan Gazetesinin banda olan Sabiha ve Zekeriya Sertel ifti, 1945 ylnn son aylarnda kendi sermayeleriyle demokrasiyi savunan geni cepheli bir dnce dergisi karmaya karar vermilerdir. Bu dnceyi ilk ortaya atan ve Sertelleri bu ii ele almalarn isteyen T.Rt Arastr407. Bu dergi, o sra oluma halindeki demokrasi cephesinin bir yayn organ olarak dnlmtr. Yaymlanmadan nce byk bir reklam kampanyas balatlan Grler Dergisinin408 ilk says 1 Aralk 1945 gn km ve sadece tek say kabilmitir. Dergi kar kmaz btn saylar tkenmi ve grlen ilgi karsnda ilk saysnn ikinci

Bayar, istifa dilekesini CHP Genel Merkezine bizzat giderek Genel Sekretere vermitir. Metin Toker, Bayara milletvekilliinden istifa ettiinde neden CHPden de istifa etmediini sorduunda yle cevap vermitir: CHPden ayrlmak benim iin son derece zordu. Bu kendi evimden ayrlmak gibi bir eydi. Onu ancak, btn kararlarmz verildikten sonra yapabilirdim. Bkz. Metin Toker, a.g.e., s. 74. 407 Hfz Topuz, 100 Soruda Trk Basn Tarihi, Gerek Yaynlar, stanbul 1996, s.99. Sabiha Sertel, Celal Bayarn, Tan Gazetesinde demokrasinin geniletilmesi iin alan kampanyadan cesaret alarak kendisiyle irtibata getiini belirtmektedir. Bkz. S.Sertel, Roman Gibi, s.261. Sertel, ayrca, Bayarn Tan gazetesinden faydalanmak isteiyle Tevfik Rt Arasla beraber Modadaki evlerine geldiklerini ve burada T.Rt Arasn bir dergi kartmak niyetinde olduklarn ve bu derginin Serteller tarafndan karlmasn istediklerini yazmaktadr. Bkz. S .Sertel, Roman Gibi, s.270. 408 Grler Dergisi, 57X84/4 ebadnda, haftada bir stanbulda Tan Matbaasnda baslan haftalk bir siyas dergidir ve her says 25 Kurutur. Bu konuda, bkz. Fuat Sreyya Oral, Trk Basn Tarihi (1919-1965), s.162. Dergi, ismini sahibi ve yazar Sabiha Sertelin gazetede yazd stunun baln tayan Grlerden almaktadr. Derginin ilk saysndaki kapanda ressam hap Hulusinin izdii, zerinde Grler yazan bir kol, siyah bir perdeyi aralamakta, arkada Faizm, htikar ve Suiistimal yazlar dikkat ekmektedir. Daha ilgi eken taraf, Grlerin orak ekline benzetilen G harfiydi ve bu, mesel, Cumhuriyet gazetesi yazar Nadir Nadiye gre komnizmin bir propagandasdr. Sabiha Sertel, anlarnda, derginin kapan yapan ressam hap Hulusinin sosyalistlikle ve komnistlikle hi ilgisi olmadn sylemektedir. Sertel, kitabnda, ressam hap Hulusiyle derginin ilk basksndan sonra karlaacaklar bir lokantada, derginin kapa ile ilgili sylenilenleri aktardnda, Hulusinin kzn altnda buza aryorlar dediini yazmaktadr. Sertel, ayrca, bu yaplann, Sabahattin Alinin o gnlerde yeni kacak olan Yeni Dnya gazetesine yaplan sabotajn bir baka trls olduunu yazmaktadr. nk, Yeni Dnya gazetesi daha kmadan ilan iin hazrlanan afite, Sabahattin Ali, bir dnya resminin etrafnda btn dnya devletlerinin bayraklarn dizmi ve Trk Bayran baa mttefik ve dost devletlerin bayraklar sonra olacak ekilde koydurtmutu; fakat Sabahattin Alinin Ankarada olduu sralarda, afiteki bayraklarnn yerleri deitirilmi ve baa Sovyet Rusyann bayra baslmt. Bu bayrak olay , Sabahattin Ali tarafndan dmanlar tarafndan provoke edilmi bir tertip olarak deerlendirilmitir. Geni bilgi iin, bkz. Sabiha Sertel, a.g.e., s.298-300. Sertel, byle demekle beraber, kendisinin bilinen sosyalist fikirlerinden dolay, Grlerin G harfinin orak bal altnda km olmadn bakalarna inandramam grnmektedir.

406

104

basks hazrlanlmtr. Grler Dergisi ktnda, Menderes DPnin kurulmadan nce balanlan program hazrl iindedir. Serteller, henz dergi yaymlanmadan nce dergi iin T.Rt Aras araclyla artk gnn muhalifleri olarak bilinen takrircilerden yaz istemilerdir. Nitekim, Derginin sa st tarafnda Mecmuamza yaz yardmlarn vadedenler denilerek 1Celal Bayar, 2- T. Rt Aras, 3- Fuat Kprl, 4- Adnan Menderes, 5- Sabiha Sertel, 6-Cami Baykurtlarn resimleri ve isimleri yer almtr409. Fakat, Menderesin derginin ilk saysnda yazs kmamtr. Hatta, Menderes, derginin sonraki says iin de yaz gndermemitir. Sabiha Sertelin anlattna baklrsa, Menderesten derginin ilk says iin yaz gelmeyince T.Rt Arasa yazd bir mektupla yazlar istediini sylemi ve ayrca Menderesin, derginin yaz heyeti arasnda olduunu ilan etmede izni olup olmadn sormutur. Sertelin T.Rt Arastan ald cevapta, Menderesin isminin derginin kapanda ilan edilmesine izin verdiini ve yazlarnn da gnderileceini bildirmitir. Bu srada, derginin birinci says hazrlanm ve makineye verilmitir. Dolaysyla, Menderesin gnderecei yaznn birinci nshaya yetimesi de mmkn olamamtr. Bu durumda, Sertel, yaz iini gvenlik altna almay dnerek 28 Kasm gn, Ankaraya gitmitir. Sertel, Ankarada, derginin ilk saysnn ne ekilde hazrland hakknda Menderesin evinde, orada bulunan Menderesten baka, Bayar, Kprl ve T. Rt Arasa bilgi vermi ve onlardan yaz gndermedikleri iin ikayeti olmutur. Menderes de, yaptklar parti hazrlklarndan sz etmitir410. Menderes, sonra, yannda Kprl olmak zere Serteli Ankara stasyonunda uurlamak iin gelmitir. Sertel, onlardan Grler Dergisinin ikinci saysna yaz gndermelerini tekrar rica etmitir. Menderes ve Kprl de hi merak etmemesini ve mutlaka yaz gndereceklerini sylemilerdir411.

Niyazi Berkesin, dergide yazs olmad gibi, kapaa adnn konacandan da haberi olmamtr. Bkz. Niyazi Berkes, Unutulan Yllar, s.354. 410 Sertel, kitabnda, Menderesin unlar sylediini aktarmaktadr: Gryorsunuz, ok megulz, fakat ikinci nshaya mutlaka yaz gndereceiz. Tanda yaptnz hrriyet ve demokrasi savan ilgi ile izliyoruz. Yz yldan beri gereklemeyen demokrasiyi memlekette kurmak zorundayz. Bugnk devirde bu eski kalplarla yrnemez. Artk, nnde bu lzumu anlamtr. Biz Halk Partisi dnda muhalefette devam edecek, partimiz kurulduktan sonra seimlere katlacaz. Birinci seimlerde baar salamasak bile, ikinci seimlerde ounluu mutlaka kazanacaz. Bkz. Sabiha Sertel, a.g.e., s.298-299. 411 Sabiha Sertel, a.g.e., s. 300. Sertel, bu szlerin Tan Gazetesi muhabiri Emin Karaku ve Emin Trkn nnde, iki ahitin yannda sylendiini vurgulamaktadr (ayn yer).

409

105

Fakat, 4 Aralk 1945 gn, sonralar tarihe Tan olay diye geecek olan gsteriler sonucunda niversite rencilerin bir ksm stanbuldaki Tan, Yeni Dnya ve La Turquie gazetelerinin binalarn ve birka kitapevini tahrip edince, Grler Dergisi de Tan Gazetesiyle birlikte yok olmutur412. Bu gelimeler karsnda, Vatan gazetesinin sahibi Ahmet Emin Yalman temeli yeni atlan partinin kt bir suikasta kurban olabileceini dnm ve dergiyle ilgilerinin olmadn hemen ilan etmeleri hakknda Menderese ikazda bulunmutur413. Nitekim, Menderes ve dier arkadalar, 5 Aralk gn Grler Dergisiyle hi bir ilgileri olmadklarn gazetelere ilan etmilerdir414. Menderesin Grler Dergisiyle olan ilgisini tam olarak belirlemek zordur. Olaylarn geliimine gre, Menderesin Bayar ve Kprl ile birlikte alm olduklar ortak kararlaryla hareket etmeyi uygun grdn syleyebiliriz. Ancak, bu ortak hareketlerinde bile tereddt yaadklar sylenebilir. Zira, hem demokrasi forumunu dnebileceine inandklar dergi hareketinin iinde yer almak istemiler, hem de derginin sahibi Sertellerin herkese bilinen sosyalist fikirlerinin bu dergi yoluyla kendilerine mal edileceinden endie etmilerdir. Bu yzden, takrircilerin dergiye kar taknacaklar daha kesin tavrlarnda, derginin yaymlanmasn bekledikleri dnlebilir. Yani, her ne kadar, takrirciler isimlerinin derginin ilk nshasndaki kapanda kmasna kar kmamlarsa da, derginin sahibine A.Emin Yalmann deyimiyle kmaya balasn da grelim yollu cevap vermi olmaldrlar. Ancak, dergi kar kmaz Grler Dergisi ile Komnizm arasnda kurulan tehlikeli irtibat, takrircilerin korktuklarnn balarna gelmesi anlamna gelmitir. Bu durum, ileride siyas dzende devamll olan bir parti kurma konusunda dikkatli davrandklar grlen kurucu liderlerin, dergi hakknda daha temkinli olmalarna ve hatta birka gn iinde dergiyle bir ilgilerinin olmadna ilikin bir ilan vermelerine yol amtr. Bir baka deyile Menderes ve dier kurucu yelerin, byle bir yanl anlamann henz kurulmam olan yeni partinin geleceini ilgilendirecei endiesini tamalar ekinilen
Sabiha Sertel, bu olaylar yle deerlendirmektedir: Bu hareketin, CHP ve hkmet tarafndan kkrtld sylendi. Menderes de byle diyenler arasndayd. Bkz. Feroz Ahmad, ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi, s.16. Menderes, yllar sonra. Babakan olarak 15 Mays 1952deki Balkesir gezisinde, Tan Olayn hatrlatarak CHPlilere Daha dn ilerine gelmeyen neriyat durdurmak iin genleri tahrik ederek stanbulun gbeinde gazete matbaalarn hk ile yeksan ettiren onlar deil midir? diye sormutur. Bkz. Tekin Erer, On Yln Mcadelesi, Ticaret Postas Yaynlar, stanbul 1963, s.107. 413 Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, c.2, s.1328. 414 Zekeriya Sertel, Hatrladklarm, Remzi Kitabevi, stanbul 2000, s.231.
412

106

bir durum ortaya karm, bu yzden dergiyle bir ilgilerinin olmadklarn ilan etme gereini duymulardr. G- YEN PART HAZIRLIKLARI Genel olarak, yeni bir partinin kurulmasna ynelik ak bir iaretin verilmesi, Cumhurbakan smet nnnn 1 Kasm 1945 gn Meclisi a konumasna dayandrlmaktadr. nn, bu konumasnda Bizim tek eksiimiz hkmet partisinin karsnda bir parti bulunmamasdr. Bu yolda gemi tecrbeler vard. Hatta, iktidarda bulunanlar tarafndan tevik olunarak teebbse giriilmitir. ki defa memlekette kan tepkiler karsnda teebbsn muvaffak olmamas bir talihsizliktir. Fakat memleketin ihtiyalar sevkiyle, hrriyet ve demokrasi havasnn tabi ilemesi sayesinde, baka siyas partinin de kurulmas mmkn olacaktr demiti415. nnnn bu szleri, Bayar ve arkadalar Menderes, Kprl, Koraltan bir muhalefet partisi halinde rgtlenmeye davet etmek eklinde yorumlanmtr416. Yeni partinin kurulmasna ilikin haberler, 1945 ylnn Kasm aynda younlamtr. 28 Kasm tarihli gazeteler, kurulacak yeni partide takrircilerden baka, eski Babakanlardan Rauf Orbayn da katlacan ve parti isminin Mill Demokrat Partisi olacan yazmtr417. Yeni partiyle ilgili haberler 30 Kasm gn kesinlik kazanmaya balamtr. Gazeteler, Celal Bayar ve arkadalarnn yeni parti kurmaya karar verdiklerini, kurulacak partinin Kemalizm ilkelerine sadk kalacan ve artk kesinlik kazanan bu partinin program ve tznn hazrlanmakta olduunu yazmaktadr418. 3 Aralk 1945 tarihinde, Celal Bayarn gnderdii tezkere ile CHPden istifa ettiini bildirmesi, yeni partinin Bayar tarafndan kurulacan kesin olarak gstermi ve btn tereddtleri ortadan kaldrmtr. Bayarn partiden istifas, yeni partinin program almalarn byk lde bittiini gstermitir419. Ayn gn, Ahmet

Cumhuriyet, 2 Kasm 1945; Ulus, 2 Kasm 1945; Vatan, 2 Kasm 1945; Kzm ztrk, Cumhurbakanlarnn Trkiye Byk Millet Meclisini A Nutuklar, s.379. 416 Taner Timur,Trkiyede ok Partili Hayata Gei, s.16. 417 Cumhuriyet, 28 Kasm 1945; Vatan, 28 Kasm 1945 418 Vatan, 30 Kasm 1945. 419 Celal Bayar, Bavekilim Menderes, s. 47. Tevfik avdar, DP ile ilgili olarak yapt incelemesinde, bu gnlerde, Bayarn Cumhurbakan nn ile grtn, d politika ve irtica gibi konularda anlatklarn ve bylece belirli ilkelerin snrlad bir alanda kontroll bir muhalefetin istendiini yazmaktadr. T.avdar, Demokrat Parti, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c.8, s.2064.

415

107

Emin Yalman, gazetesinde yeni partinin Demokrat Parti ismini almasn tavsiye etmitir420. 1945 Aralk aynn sonunda, partinin kurulaca hakkndaki btn almalara ramen, hl bir trl faaliyete geememesi halk arasnda sylentilere yol amtr. Bunun zerine Celal Bayar 28 Aralkta u demeci vermitir: Biz faaliyetimizi snrlamak deil, aksine hzlandrm bulunuyoruz. Ancak, kabul etmek gerekir ki, bir partinin kurulmas, tznn hazrlanmas sanld kadar kolay deildir. Daha partimiz kurulmadan muarzlarmz sylentiler karmaya balamlardr. Ksa zamanda partimizin kurulduunu greceksiniz 421. 1945 ylnn son gnlerinde yeni partinin btn hazrlklar tamamlanm gzkrken yeni yla girmeden partinin kurulaca beklenmekteydi. Ancak, Celal Bayar, ylba kutlandktan hemen sonra gazetecilere 4 Ocak 1946 gn yani partiyle ilgili bir deme vereceini aklamtr. Nitekim, 4 Ocak gn Celal Bayar unlar sylemitir: Partimizin ismini tespit ettik: Demokrat Parti. Program ve tzmz tamamyla hazrlanmtr. Seksen kadar madde etrafnda toplanan programmz yaynlamak zere, nmzdeki Pazartesi gn (7 Ocak 1946), basna vereceiz. Partimizin merkezi Yeniehirde Antalya milletvekili Cemal Tuncaya ait apartmann bir dairesidir422. Menderes, bu srada, yeni partinin daha ok tzn hazrlamtr423.

Yeni Bir Parti Kurulurken, Vatan, 3 Aralk 1945. Vatan, 29 Aralk 1945. 422 Cumhuriyet, 5 Ocak 1945; Vatan, 5 Ocak 1945. 423 smet Bozda, Menderes, Menderes, s.37. Bozdaa gre, partinin programn Fuat Kprl kaleme almt (ayn yer).
421

420

108

KNC BLM
ADNAN MENDERESN CUMHURYET HALK PARTS HKMETNE MUHALEFET (1946-1950) A- DEMOKRAT PARTNN KURULMASINDAN BRNC BYK KONGRESNE KADAR MENDERES I- Demokrat Partinin Kuruluu Demokrat Partinin kuruluu hakknda resm bavuru, 7 Ocak 1946 tarihinde, arkadalarnn adna Refik Koraltan tarafndan ileri Bakanlna partinin kuruluuna dair dilekenin ve tzn verilmesiyle gereklemitir. DPnin resmen kurulmasndan sonra, partinin genel merkezinde bir basn toplants yaplmtr. Celal Bayar, gazetecilere, partinin kurulmu ve faaliyete gemi olduunu syledikten sonra unlar eklemitir: Biz Demokrat Partiyi imdiye kadar CHPnin karsnda kurulmu olan partilerden farkl olarak, aadan yukarya doru kurmak istiyoruz. Niyet ve gayemiz, tamamyla halka dayanmak, btn kudret ve kuvvetimizi halk sevgisinden almaktr. Prensiplerimizde anayasa arasnda hibir ahenksizlik yoktur. Anayasann btn hkmlerine inanmzdr. Anayasa, Kemalizmin tam bir ifadesi, onun kemale gelmi halidir. Anayasamzda geni bir demokrasi ruhu vardr424. Bir gazeteci, Bayara Partiniz sa mdr, sol mudur? sorusunu yneltmitir. Bayar, bu soruya Demokrattr. Programmz inceleyiniz. Yerimizi orada bulacaksnz diye cevap vermitir. Adnan Menderes, Bayarn cmlesi biter bitmez, gazetecinin bu sorusuna, Siz Halk Partisinin yerini tayin edin. Biz, ona inzimamen yerimizi tayin edelim eklinde karlk vermitir425.

Vatan, 8 Ocak 1946. Tekin Erer, Trkiyede Parti Kavgalar, s.230 ve Celal Bayar, Bavekilim Menderes, s. 48. Bu konuda, mesel, iki yerde farkl bilgi vardr. Buna gre, bu sz Adnan Menderes tarafndan Belki Halk Partisinden iki parmak daha soldadr olarak sarf edilmitir. Bkz. Metin Toker, a.g.e., s. 80 ve A. Emin Yalman, a.g.e., c.2, s. 1331. T.Zafer Tunaya da, byle bir szn sylendiini belirterek, Menderesin szlerini yle yorumlamaktadr: Bilimsel bakmdan DPnin partiler yelpazesi iindeki yeri herhalde CHPnin solunda deil, sandayd ve bu bakmdan da yine A.Menderesin syledikleri bilimsel llere uymuyordu. Bkz. Hsamettin nsal- Hfz Topuz, Cumhuriyetin Be Dnemeci, Sergi Yaynlar, zmir 1984, s.115. Fakat, dier taraftan, dnemin gazetelerinde byle bir sze rastlanlmamtr.
425

424

109

Asm Us, hatralarnda, Menderesin bu szn DP ve CHP programlar arasndaki farkl yanlar ortaya koyarak yle aklamaktadr: DP tarafndan neredilen program ile CHP program arasnda bir mukayese yaplnca baz farklar gze arpyor. Bu fark izah eden Adnan Menderes Demokrat Parti, Halk Partisinden baz konularda biraz sada, biraz soldadr. demiti. Biraz sol iin misal ii meselesidir. Gerekten, DP program ii sendikalarn kabul etmitir. Bu, snf mcadelesine yol aabilecek bir gidi saylabilir. Hlbuki, toprak kanunun Meclisteki mzakereleri srasnda DPyi tekil eden Adnan Menderes ile Refik Koraltan, toprak iilerinin toprak sahibi yaplmas fikrine kar sermayenin himayesini stn tutmulard. DPnin programnda topraa konan sermayenin himayesine dair olan fkrada, yine Toprak Kanununun uygulanmasna kar DP tarafndan vaziyet alnacan gsterir. Bu da DPnin CHPye nispetle iki parmak sada olduu bir mesele demektir426. Grlyor ki, Us, Demokrat Partinin ii konusunda CHPnin solunda; toprak kanunun uygulanmasna kar taknlacak tutum konusunda ise CHPnin sanda yer aldn dnmektedir. Demokrat Partinin kurulduu gn, partinin merkez ynetimi de kamuoyuna aklanmtr. Tzn, Geici Hkmler baln tayan blmnde yer alan 43. maddesine gre, Byk Kongre toplanncaya kadar Genel dare Kurulu grevini de kurucular yapacaktr427. Buna gre, Adnan Menderes, DPnin kurucu yesi olduu iin, ayn zamanda tzk gereince Genel Kurul yeleri arasnda yer almtr. Parti bakanlna Celal Bayar seilmitir. Bu srada, Demokrat Partinin bakan Bayar dnda, dier kurucusu (Menderes, Kprl ve Koraltan) milletvekilliini srdrmektedirler. II- 1946 Seimleri 1-Belediye Seimleri 1946 ylnn Nisan aynda, Belediye seimlerinin ne alnmas gndeme gelmitir. Seimi gndeme tayan gelime, Tasvir Gazetesi sahibi ve yazar Ziyad Ebzziyann Celal Bayarla yapt mlakatta, Bayarn verdii zel demeci olmutur.

426 427

Asm Us, Hatra Notlar, s.668. Demokrat Parti Tzk ve Program, Galata Merkez Basmevi, stanbul 1946, s.38.

110

Tasvir Gazetesinde 23 Nisan 1946 tarihinde kan bu demete Celal Bayar, Demokrat Partinin baz artlarla erken bir genel seime bile hazr olduunu sylemitir428. Bayarn bu demeci, CHPliler tarafndan muhalefetin erken seim istedii eklinde yorumlanmtr. Nitekim, Falih Rfk Atayn, Bayarn demecinin yaynlanmasndan drt gn sonra 27 Nisanda- Ulusta yazd bayaz Yeni Seimlere Doru baln tamaktadr429. F.Rfk Atay, bu kararn, 1946 Kasm ayndan nce, yeni Meclis seimine karar verilebilmesi ihtimali ile yakndan ilgili olduunu dnmtr430. Bu arada, 25 Nisanda da, nn, CHP Byk Kurultayn olaanst olarak 10 Maysta Ankarada toplanmaya davet etmitir431. 26 Nisanda ise, CHP Meclis Grubu, bu konuyu grmek zere Saffet Arkann bakanlnda toplanm ve Belediye seimlerinin Eyll ayndan Maysa alnmas karar benimsenmitir432. a) Belediyeler Kanununun Deitirilmesi Ayn amala hkmetin hazrlad 26 Nisan tarih ve 6/1119 say ile Belediye kanununun baz maddelerini433 deitiren kanun tasars da Babakanlk tarafndan meclise sevk edilmitir. Belediye kanununun baz maddelerini deitiren kanun tasarsnn gerekesinde, belediye seimlerinin lzumundan fazla uzadndan ve seimde oy kullanma iinin btn medeni memleketlerde olduu gibi bir gn iinde yaplmas seimin selametini salamaya daha elverili grlm olduundan bu esaslarla ilgili olarak Belediye Kanununun seime ait hkmlerinde baz deiiklikler yaplmasna zaruret hasl olmutur denilmektedir. Ayrca, TBMMnin Milletvekilleri hakknda verebilecei
Bayarn seim iin ileri srd artlar noktada toplanmaktadr: 1) Tek dereceli seim sisteminin uygulanmas, 2) dare makamlarnn seimlere mdahale etmemesi, 3) Drstlk d iin yaplmayacann gvence altna alnmas. Bkz. Tasvir, 23 Nisan 1946. 429 Ulus, 27 Nisan 1946. Atay, bu yazsnda, hem CHP Kurultayna deinmi, hem de Bayarn Tasvirdeki demecine yer vermitir. Atay, Bayarn Tasvirde, iaret ettii artlardan ilkinin seimin tek dereceli olmas; dierinin ise, seime kanunsuz mdahaleler yaplmamas olarak grdn akladktan sonra; birinci artn Kurultay karar verince gerekleeceini, dierinin ise, uzak bir ihtimal olarak bile, ne srlmesi iin hibir sebep olmadn yazmtr. 430 F.Rfk Atay, Yeni Seimlere Doru..., Ulus, 27 Nisan 1946. 431 Ulus, 26 Nisan 1946. 432 CHP Meclis Grubu, Belediye seimlerinin 1 Mays 1946 tarihinde balamas ve bir ay iinde bitirilmesi kararn vermitir. Adnan Menderesin meclisteki konumasndan, Bkz. TBMM Tutanak Dergisi, D.7, B.45, O.2, c. 21/22, s.216 (29.04 1946). O zamanki yrrlkte olan Belediye kanununa gre ise, seimler Eyllde balar ve Ekimin 20sinde biterdi (Hilmi Urann konumasndan, bkz. TBMM Tutanak Dergisi, D.7, B.45, O.2, c. 21/22, s.215 (29.04 1946) . 433 31, 33, 35, 36, 38, 40, 41, 43, 44. maddeleri.
428

111

herhangi bir yeni seim kararnn yurt iinde yeni seilecek belediye heyetleriyle uygulanmasn mmkn klmak iin iinde bulunulan yln Eyll ayndan balanacak olan belediye seimlerinin yalnz bir defaya ve bu seime mahsus olarak Maysta balanmasn salamak zere bir geici maddenin dzenlendii belirtilmektedir434. Belediye seimlerinin erkene alnacann aklanmas zerine, 28 Nisan gn, Demokrat Partide nasl bir politika izleyeceine karar vermek zere parti genel merkezinde devaml toplantlar yaplm ve sonunda, seimlerin ne alnmasna kar klmas fikri benimsenmitir. Ayn gn, meclisteki yaplacak grmeler iin Adnan Menderesin Demokrat Partinin szcs olmasna karar verilmitir. Nihayet, 29 Nisan 1946 tarihinde Belediye Kanununun baz maddelerinin deitirilmesi hakkndaki kanun tasars, TBMMde emsettin Gnaltayn bakanlnda grlmeye balanmtr. Oturum aldktan hemen sonra, komisyon raporunda teklif edilen tasarnn acil olarak grlmesi oylanm ve kabul edilmitir. lk olarak ileri Bakan Hilmi Uran tasarnn tm hakknda sz almtr. Uran, tasarnn getirecei deiiklikleri geici ve daim hkmler olarak iki esas dahilinde deerlendirmitir. Urann geici deiiklik dedii belediye seimlerinin Maysa alnmasdr. Uran, daim nitelikli deiiklikleri ise yle sralamtr: 1) Seimlerin bir gnde yaplmas, 2) Seim formalitelerinin bir ay ierisinde tamamlanmas, 3) Seim brolarnn oaltlmas, 4) Seim komisyonlarna herhangi bir yerde rgt bulunan

TBMM TD, D.7, c.21/22, ( S. Says:104). Belediye kanununun baz maddelerini deitiren kanun tasarsna gre, yaplmas istenilen deiiklikleri yle saptayabiliriz: Seim sresi ve bitimi: Belediye Meclisi seimi Eyll aynda yaplr (md.31). Seim Brolar ve Seim Komisyonlar: Belediye seimlerinde oylar bir gnde kullanlr. Bu amala belde ve belediye ubeleri 500 semen adedin gemeyecek ekilde seim brolarna ayrlr. Seim brolarnn banda Belediye Meclislerince seilmi beer kiilik seim komisyonlar kurulur(md.33). Seim ilerinin ilan, defterlerin aslmas: Defterler aslmazdan nce defterlerin ka gn asl kalaca ve adlar yazl olup olmayanlarn hangi gne kadar itiraz hakk olaca ve hangi gnden sonra itirazlarn kabul olunmayaca ve oy sandklarnn nerelere konulaca gazete ve gerekirse dier aralarla halka ilan edilir (md.35). tirazlar: Defterlerin asl kald alt gn iinde semenlerin isimleri, nitelikleri defterlere yanl veya mkerrer yazlm veya hi yazlmam olduuna dair ileri srlecek itirazlar Seim Kurullarnca dinlenip Kurul karar ile gereken dzeltmeler yaplr(md.36). Seim gnnn belirtilmesi: Oylar hangi gn kullanlaca belediye meclislerinin ve mahallin en byk mlkiye memurunun onay ile belirtilir (md.38). Sandn muayenesi ve mhrlenmesi: Seim sand, oy pusulalar atlmazdan nce seim komisyonu bakannca yeler ve hazr bulunanlar nnde muayene edilir ve mhrlenir (md.40). Oylarn sanda atlmas: Her semen, kendi oyunu getirip seim sandna atmakla devlidir(md.41). Seim tutana: Tasnif bittiinde, seim kurullar baz bilgileri kapsamak zere bir seim tutana dzenleyerek mahallin en byk mlkiye memuruna verir (md.43). Seim sonucu: Ekim aynn birinci gnnden nce gnderilecek olan seim tutanaklar zerine, kaymakam veya vali tarafndan tezkere ile seim keyfiyeti seilen yelere ve belediye bakanna bildirilir (md.44). Geici madde: Bu seim dnemine mahsus olmak zere belediye seimleri Mays aynda yaplr ve seim ilerine ait sreler ona gre dzenlenir. Yeni belediye meclislerinin kanun sresi 1950 ylnn Ekim ayna kadar devam eder (ayn yer).

434

112

siyas partilerin temsilci gnderme yetkisinin verilmesi, 5) Seim gnnn Pazar olarak belirlenmesi, 6) Oy kullanmann balama-biti saatlerinin belirlenmesi 7) Semenlerin oy pusulalarn istedii yerde ve istedii kimseye yazdrabilmesi. Uran, btn bu deiikliklerin seime emniyet ve demokratik bir ehre vermek iin yapldn syleyerek, tasarnn kabul edilmesini istemitir435. Hilmi Urandan sonra krsye, Demokrat Parti adna Aydn Milletvekili olarak Adnan Menderes gelmitir. Menderesin yapaca bu konuma436, Demokrat Partili ve Demokrat Partinin szcs olarak Mecliste yapt ilk konumadr. Adnan Menderese gre, tasarda dikkati eken en nemli nokta, belediye seimlerinin bir defaya mahsus olmak zere Eyll ay yerine Mays ayna alnm olmasdr. Menderes, Belediye seimlerinin ne alnmasn gerektirecek sebebi, 1947 ylnn yaz aylar iinde yaplmas Halk Partisince de kararlatrlm bulunan Milletvekili Seimlerinin eski belediye heyetleriyle deil, yeniden seilecek heyetlerle yaplmas olarak gsterildiini sylemitir. Menderese gre, gsterilen bu sebepten, Milletvekili seimlerinin de 1946 yaz aylar iinde yaplaca sonucu kmaktayd. Hlbuki, milletvekili seimlerinin 1947de yaplmas yazl ve kanun gereiydi. Seimlerin acele ve ani olarak kanun sresinden bir hayli evvele alnmas iin, milletvekili seimlerinin k aylarnda yaplamayacann ileri srlm olmas gereki ve inandrc deildi. nk, tek dereceli seimde oylamaya katlacak olan Trk kyls yaz aylarnda tarlada, bahede, yaylada ii gc bana dalm ve fazlasyla megul olacakt437. Menderese gre, seimlerin yaplmas zamannda, bir deiiklik olmas sz konusu ise, seimleri ileriye almak deil, aksine daha geriye almak, hi olmazsa kanunlarn belirledii zamanlara braklmas uygun olurdu438. Menderes, CHP dndaki siyas partilerin rgtlenme dnemini yaad byle bir dnemde seimlerin yaplmasn, yeni kurulmakta olan partilere birka ayn esirgenmek istenmesinin ve ayrca millet iradesinin serbest tecellisini engelleyen bir karar olarak karlamtr439.

435 436

TBMM TD, D.7, B.45, O.2, c. 21/22, s. 215-216 (29.04 1946). Bkz. TBMM TD, D.7, B.45, O.2, c. 21/22, s.216-217 (29.04 1946). 437 TBMM TD, ayn yer, s.216. 438 TBMM TD, ayn yer, s.216. 439 TBMM TD, ayn yer, s.216. Bu konuda bir karikatr iin, bkz. Ekler ksm, Karikatr nu.1.

113

Menderes,

demokratik

seimlerinin

yaplabilmesini

ise

artn

gereklemesine balamaktadr: 1) CHP dndaki, dier partilere ve basna kar eitli bask ve kanun engeller kaldrlmal, 2) Demokrasiye aykr kanunlar deimeli, 3) Btn bunlardan sonra siyas partilerin yeni seime hazrlanmas iin belirli bir sre gemeliydi. Menderes, bu grlerini Cumhurbakan smet nnnn 1945440 ylnn Meclis a konumasndaki u szleriyle dorulatmaktadr: Tek eksiimiz kar parti olmaydr. Memleketin i hayatnda bu tedbirleri aldnzdan sonra yeni seime bir hazrlk devresi olacaktr. Tek dereceli olmasn dilediimiz 1947 seiminde, milletin oklukla verecei oylar gelecek iktidar tayin edecektir441. Menderese gre, henz ne tedbirler alnmt, ne kanunlar deimiti, ne de millete yeni seime hazrlk dnemi olacak zaman braklmt. Tasardaki sebeple, nnnn szleri arasnda taban tabana ztlk vard. Eer, seim yaplmasnda da srar edilirse, bu, ok hatal bir hareket olurdu442. Menderes, tasardaki sebepleri, sonu itibariyle hakl ve etraflca grmemitir. Bu durumda, tasarnn demokratik ekiller muhafaza edilerek tek parti sisteminin devam ettirilmesi amacyla hazrlanm olduuna hkmetmek gerektiine inanmtr. yzden, Menderes, tasarnn kabul edilmesini istememitir443. Menderes, bu konumasyla, tasarnn asl amacnn, Belediye seimlerinden daha ok, genel seimlerinin ne alnmas ve tek partili anlayn devam ettirilmesi olduunu dnmektedir. Menderesin, Belediye seimlerinin ne alnmasna kar szlerini dayandrd belge, ayn zamanda CHPnin Deimez Genel Bakan nvann tayan Cumhurbakan smet nnnn 1 Kasm 1945 tarihinde yapt Meclis a konumasdr. nn, bu konumasnda milletvekili seimlerinin 1947de yaplacan sylemitir. Menderes, nnnn bu szlerini CHPlilere hatrlatmakla, partili milletvekillerinin genel bakanlaryla ters dtn ima etmektedir. Bir baka deyile, Menderes, parti hareketi ile Mill efin szleri arasnda birbirine uymayan bir mahiyet grdn sylemektedir. Bu

Meclis zabtlarnda sz konusu olan meclis a konumasnn tarihi 1946 yl olarak gemektedir. Bu bilgi yanltr. Dorusu 1945 olmaldr. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.217. 441 nnnn bu konumasnn tam metni iin, Bkz. Kzm ztrk, Cumhurbakanlarnn Trkiye Byk Millet Meclisini A Nutuklar, s.369-384. 442 TBMM TD, ayn yer, s.216-217. 443 TBMM TD, ayn yer, s.217. Menderes, konumasn bitirirken DPli Refik Koraltan oturduu yerden Bravo! diye barm ve bu, CHP sralarnda glmelere yol amtr (ayn yer).

440

114

Menderesin tasar hakkndaki konumas, gazeteci Metin Tokere gre meclis tarafndan dikkat ve ilgiyle dinlenmitir444. Nadir Nadi, hatralarnda, Menderesin bu konumas iin unlar yazmaktadr: Gazete koleksiyonlarna baktmz zaman en iyi konumay Menderesin yaptn gryoruz. Yumuak, mantk rgs salam bir dil kullanan DP szcs, nnnn 1945 Meclisi a nutkuna dayanarak, o zaman 1946 ylnn muhalefet partileri iin bir kurulu ve tekilatlanma devri diye kabul edildiini, bu sre iinde ayrca demokrasiyi kstekleyici kanunlarn deitirilmesine giriilecei vaad edildiini syleyerek, imdi ters bir yol tutulmasn doru bulmuyor, seimler ne alnd takdirde ktidarn tek parti idaresini idare ettirmek maksadn gttne hkmetmek zarur olacaktr diyordu. Menderes, bu son cmlesini tamamlad zaman salonda gmbr gmbr ten bir tek bravo! duyulmutu. Baran Refik Koraltand445. Menderesten sonra krsye DPden Eskiehir Milletvekili Emin Sazak gelmi ve Menderesi destekleyen ksa bir konuma yapmtr. Sazak, tasarnn zaten kararlatrlm olduunu vurgulam ve bu konu hakknda konuulanlar da beyhude nefes zayi etmek olarak deerlendirmitir. Sazak, ayrca, grlmekte olan tasarnn yeni kurulmakta olan partilere hayat hakk vermeyen bir arzu tadn da szlerine eklemitir446. Demokrat Parti adna bu grmelere Menderes ve Sazaktan baka Refik Koraltan da temsil etmitir447. DP kurucularndan Kars Milletvekili Fuat Kprl bu oturuma katlmazken; DPnin lideri Celal Bayar ise, milletvekilliinden istifa ettii iin meclis toplantlarna katlamamaktadr. Kanun lehine grlerini belirtmek iin iktidar adna Ktahya Milletvekili Recep Peker, Eskiehir Milletvekili Yavuz Abadan, Kocaeli Milletvekili Sedad Pek, Gaziantep Milletvekili Cemil S. Barlas, Balkesir Milletvekili Sreyya zgeevren, Trabzon

Metin Toker, Tek Partiden ok Partiye, s.99. Toker, ayn yerde, Menderesten sonra DP adna konuan Refik Koraltann baz szlerinin CHPlileri kzdrdn; Emin Sazakn szlerinin ise latife konusu olduunu yazmaktadr. 445 Nadir Nadi, Perde Aralndan, Cumhuriyet Yaynlar, stanbul 1964, s.214. 446 TBMM TD, ayn yer, s.217. Sazak, bu sz sarf ettiinde meclis salonundanyle ey yok, yle deil sesleri ykselecek; Sazak da onlara Yahu, eski arkadanzm, kymayn bana demi ve bu sz glmelere yol amtr (ayn yer). 447 Mecliste DPnin milletvekili ile temsil edilmesini Koraltann u szlerinden anlyoruz: Rica ederim, siz 450 arkadasnz, insaf edinz, arkadaa bu kadar atmaynz. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.223.

444

115

Milletvekili Faik A. Barutu konumular ve her biri Adnan Menderesin szlerini eletirmilerdir. Ktahya Milletvekili Recep Peker, Menderesin ifadeleri arasndaki DPnin kuruluunu nlemek fikrinin haksz bir sulama olduunu, CHPde byle bir dnn asla yer almadn sylemitir. Pekere gre, Anayasada her zaman siyas cemiyetlerin kurulmasna giden yol ak tutulmu ve muhalif partilerin kurulmas tevik edilmiti. Peker, yakn tarihte kurulan muhalif partilerin lkeyi zarar verici sonulara gtrdn; fakat, o zamandan beri lkede tek partili rejim diye kanunun teyidi altnda hibir durumun mevcut olmadn ve olamayacan belirtmitir448. Peker, bu szleriyle, Menderesin zellikle Belediye seimlerinin erkene alnmasnn amacnn, tek partili rejimi devam ettirmeye ynelik olduuna dair sarf ettii szlerini eletirmektedir. Eskiehir Milletvekili Yavuz Abadan, Menderesin, henz seimler iin tabi ve normal artlarn olumadndan ve her eyden nce baz kanun snrlamalarn kalkmas gerektii konusundaki szleri zerinde durmutur ve Menderesin mantk bir eliki iinde olduunu sylemitir. Abadana gre, meclise getirilen bu kanun tasars, seimlerle ilgili snrlamalar kaldrmakta ve seimlerin mmkn olduunca serbest bir ekilde gereklemesine imkan salamaktayd449. Kocaeli Milletvekili Sedad Pek, Menderesi kastederek Demokrat Partinin BMM krssne gelen ilk hatibinin sarf ettii szleri zerinde grlerini ortaya koymutur. Pekin konumasnn hemen tamam ise, Menderese bir cevap niteliinde olmutur. Pek, bu kanunun DPnin arzularna tam uygun olduunu belirterek, Menderesten Hkmete ve CHPye teekkr etmesini beklediini sylemitir. Pek, seimlerin sadece ay erkene alndn ve bu srenin bir parti iin yeterli olduunu u szlerle aklamtr: Diyoruz ki (Belediye seimlerini) sekiz sene sonra deil, nihayet ay evvel yapalm. Eer, kendi (Menderesin) partilerinin (DPnin) bu seimdeki muvaffakiyetini ay gibi ksa bir mddete bal gryorlarsa hesaplarnda ve rakamlarnda ok hata ediyorlar demektir. Pek, Menderesin, seimlerin kn daha kolay olacana dair iddiasn yle eletirmitir: Adnan Menderes bilir. Bu memlekette

TBMM TD, ayn yer, s.217-218. TBMM TD, ayn yer, s.221. Abadan, ayrca, Menderesin seimler milletin iradesini drt yl iin balamamaktadr szlerini demokratik gelimenin drt yl iin engellenmesi olarak vasflandrdndan bahsetmitir (ayn yer).
449

448

116

k olduu zaman Bolu dandan, uradan buradan en iyi vastalarla bile gemek mmkn deildir. Bunu bilen, benden daha iyi bilen Adnan Menderes bu memlekette yazn deil de kn seimin daha kolay olacan iddia etmesine bilmiyorum ne demek lazmdr. Pek, Menderesin partiler ve basnn bask altnda olduuna dair szleri hakknda ise yle demektedir: Byle baskya can kurban. Kendileri parti kurmak istedikleri zaman kendilerini (Adnan Menderesi) ahit gstererek sylyorum ki, azami kolayla mazhar klndlar ve hibir zorlukla karlamadlar. Yarn bir nc, beinci, sekizinci parti Anayasamz ihlal etmemek artyla- kurulmak istenilirse ayn serbestiyete mazhardr. Basn bask altnda imi. Arkadalar, o basn bize (CHPye), bizzat bize neler sylemedi. Bizim basndan daha hrriyete mazhar basn neresi ki onlardan rnek alalm450. Balkesir Milletvekili Sreyya zgeevren, Menderesin memleket siyas tekilatlanmasna devam etmektedir ve bu hareket tamamlanmadka da serbest ve hakik seim yaplamaz szlerine temas etmitir. zgeevren, lkedeki mill rgtlenmenin, gerekte bir partinin, yani DPnin rgtlenmesi demek olduunu belirtmitir. zgeevrene gre, CHP Meclis Grubunun TBMM seimlerini yenileme kararn vermesi, DPnin rgtlenme abalarnn devam ettii srece balamann, seimlerin ne zaman yaplacan bilinemez hale getirirdi451. Recep Peker, oturumun sonuna doru kendi szlerini esas tutarak eletiren Demokrat Partili Emin Sazak ve Refik Koraltana cevap vermek iin yeniden sz almtr. Bu defa, Peker, ilk konumasnda bahsetmedii nnnn 1945 yl meclis a konumasna deinmi; bylece hem Menderese, hem de Koraltana cevap vermitir. Pekere gre, Menderes ve Koraltann kendilerini hakl karmak iin CHP Genel Bakan nnnn adn bu tasar grlrken sz konusu etmeleri, hi sras deilken yanl ve hakikate uymayan bir yolun tutulmas olmutur. Hatta, bu konuda onlarn zel gayret sarf ettiklerini dnerek, szlerini hi faydasz, beyhude bir yorgunluk olarak nitelendirmitir452. nnnn szlerinin hatrlatlmas konusunda Trabzon Milletvekili Faik Ahmet Barutu da durmu ve Menderesin kendilerine bir eit nasl cevap vereceksiniz yollu soru yneltmeye altn sylemitir. Barutuya

450 451

TBMM TD, ayn yer, s.225. TBMM TD, ayn yer, s.226. 452 TBMM TD, ayn yer, s.229.

117

gre, nn, demokrasi yolundaki gerekli olan yeniliklere iaret etmi ve baz tavsiyelerde bulunmutur453. Barutu, ayrca, Menderesin Demokrat Partinin henz rgtlenmesini tamamlayamad eklindeki szlerine yle karlk vermitir: Yeni teekkl eden bir partinin btn memlekette yaylmasn beklemek lazm gelirse senelerce beklemek icap eder. (Nisan 1946da) DPnin 24 vilayette, 71 ilede ve 7 bucakta mteebbis heyetleri kurulabilmitir. Bunlarn (CHP dndaki partilerin) btn memlekette nahiye ve kazalarda kurulabilmesi iin seneler ve seneler ister. Hlbuki, Halk Partisinin bile henz tekilat yapmad yerler vardr. Barutuya gre, esas olan partinin rgtlenmesi deil, program olmaldr454. Menderes, kendisine ynelik bu eletirilere ayrca cevap vermemitir. Kanun tasars hakknda drt milletvekili daha sz istemiken, grmenin yeterlii hakknda bir nerge okunmu ve herhangi bir milletvekiline sz verilmeden maddelerin grlmesine geilmitir. Yaplan oylamada da Belediye Kanunun baz maddelerinin deitirilmesi hakknda kanun tasars byk ounlukla kabul edilmitir455. b) Belediyeler Kanunu ve Seim Tartmalar Kanunun kabul karsnda Demokrat Partinin st ynetiminin, seimlere katlmama konusundaki ald ilk kararnn devam ettirilmesi, esas politika olarak belirlenmitir. Nitekim, Bayar Mays aynn banda yapaca aklamada seimlere girmeyeceklerini yinelemitir. Bayar, ayn aklamasnda, byle bir erken seim kararnn, Demokrat Parti rgtnn ilerlemesine meydan vermemek amacna ynelik bir kanaat tadn ve ayrca, byle bir oldubitti karsnda bir buuk sene sonra yaplacak Genel Seimlerinin de erkene alnabileceini sylemitir456. Gerekten, Bayarn bu aklamasndan birka hafta sonra belediye seimlerinin yaplacak olmas lkeyi genel seim havasna da sokmu ve bu durum, zellikle nnnn 6 Mays 1946 gn balam Orta Anadolu seyahatinde, bizzat nnnn
TBMM TD, ayn yer, s.232. TBMM TD, ayn yer, s.232-233. 455 TBMM TD, ayn yer, s.237.TBMM Kanunlar Dergisi, c.28, s. 606-611; T.C. Resmi Gazete, S. 6295 (30.04.1946). 456 Tekin Erer, Trkiyede Parti Kavgalar, s. 255. Bayar, yle demitir: Eer belediye seimleri zamannda yaplsayd, btn zevkimizle girecektik. Lakin ortada hibir sebep yokken bir gnde karlan bu kanunla seimlerin drt ay nceye alnmas, aylk bir parti ile yirmi ksur yllk partinin nasl mcadele ettii ve iktidar partisinin bundan gaye ve maksadnn ne olduu meydandadr(ayn yer).
454 453

118

kendi szleriyle iyice aa kmtr. nn, Akehirde yapm olduu konumada Memleketin byk seimlerde verecei karar, varaca neticeyi, ve bunlarn ehemmiyetini takdir edersiniz. Eer bizim takip edeceimiz politikay ediyorsanz, bunu seimlerde gstereceksiniz demekteydi457. nnnn seyahat nutuklaryla aka beliren genel seimlerden nce, DPnin belediye seimleri konusunda izleyecei politikasnda ok ksa bir sre kararszlk yaanmtr. nk, DPnin kurucu liderlerin belediye seimlerine katlmama konusundaki srarl tutumuna ramen, mahalli parti rgtlerindeki genel eilim seimlere katlmak ynndedir. DPli yneticiler fikirlerindeki hakllklarn seime katlmamakla gstermek niyetindeyken; mahalli parti yeleri ise, kendi blgelerindeki kiisel endieleri ve hevesleri ar bastndan, onlar seime katlmay zorlamaktadr458. Dolaysyla, DPnin karar vericileri, zellikle mahalli rgtlerden gelen talepler yznden seimlere katlp katlmama konusunda bir sre tereddt geirmi olmaldrlar. Fakat, bu konudaki niha karar DP merkezi tarafndan 8 Mays 1946 tarihinde verilmitir. Demokrat Partinin Belediye seimlerine katlmayacana dair Celal Bayarn imzasn tayan Merkez Ynetim Kurulunun 8 Mays tarihli teblii, ayn gn parti rgtlerine gnderilmitir. Teblide, belediye seimlerinin ciddi ve ikna edici sebeplere dayanlmadan drt ay ne alnm olduu, milletvekili seimleri iin de ayn emrivaki ile karlalmas ihtimalinin olduu, CHP Genel Bakan nnnn Akehirdeki nutkunda da bu durumun ifade edildiinden sz edilmi ve yle denilmitir: Demokrat Parti, hkmet partisinin ald seim yenileme kararn demokratik zihniyete ve grlere aykr bulduunu ve bunlarn demokratik bir gelimeye hizmet etmek deil, aksine bu gelimeyi nlemek gibi bir netice vereceini ve bu artlar altnda seimlere itirak sorumluluunu kabul ettii takdirde Trk demokrasisinin gelecei hesabna bir hata ilemi olaca kanaatine vardn aka ifade etmeyi bir bor sayar459. tasvip

Ulus, 7 Mays 1946. Metin Toker, a.g.e. ,s.102. 459 DP Merkez dare Kurulunun Belediye Seimlerine Girmemek Sebeplerini Aklayan Beyannamesi, Adana 1946 (Giri sayfasndaki Bayarn aklamasndan); Cumhuriyet, 9 Mays 1946; Vatan, 9 Mays 1946; Halit Tanyeli-Adnan Topsakalolu, zahl Demokrat Parti Kronolojisi, I.Kitap, s.33-34. Toker, bu tebliin Adnan Menderes tarafndan yazldn ileri srmektedir. Bkz. Metin Toker, a.g.e. ,s.103.
458

457

119

Belediye Kanunun kabul, dolaysyla Milletvekili seimlerinin ne alnmas anlamna gelmitir. zellikle bu durum, nnnn 10 Maysta Ankarada toplanan CHPnin Olaanst Kurultaynda yapt konumasyla kesinlemitir. nn, kurultaydaki konumasnda, seimlerin erkene alnma sebebini i ve d politika gerei olarak aklamtr. nn, lke ynetiminin bir an nce kararl klmak mecburiyetinde kalnld iin seimlerin normal zaman olan 1947de deil de, 1946da yaplacan sylemitir. nn, bylece, zellikle Adnan Menderesin zerinde durduu bir soruya, genel bakan olduu parti olan CHP asndan bir cevap vermitir. nn, ayrca, DPnin 8 Mays tarihli tebliiyle aklad seimlere katlmamakla ilgili verdii karar iin yle demitir: Millet iradesinin ak bir sretle belli olmas iin bu kadar dikkat gsterdiimiz halde partilerin bir bahane bularak seimlere girmekten kanacaklarn farz etmek istemem. nnye gre, seime katlmamak yabanc devletlere Trkiyeyi ktlemek ve hatta itham etmekti. Ayrca, vatandalara meru mcadele yolundan ayrmak demekti460. CHPnin Olaanst Kurultaynda nnnn szlerine kar, Demokrat Parti 13 Mays 1946 tarihinde bir beyanname yaymlamtr. Bu beyannamede, Demokrat Parti, nny seimleri normal tarihinde, yani 1947de yaplacana dair verdii sz tutmamakla sulandrlm ve eer seimlerin ne alnmas gerekiyor idiyse, bunu muhalefet partilerine danarak yapmas gerektii ileri srlmtr461. Demokrat Parti yetkilileri, ayrca, nnnn kurultaydaki konumasn bir uyar olarak addetmilerdir. Bayara gre, nn, kurultaydaki szleriyle, herhangi bir sebeple seimlere girmeyecek bir muhalefet partisinin, vatan hainlii ile sulanabileceini ortaya koymutu. Bayar, nnnn, aka seimlere girmeme yolu ile tepki verildii takdirde, Demokrat Partinin meru olmayan bir yola girmi olacan ve bunun da, nnnn kendi azndan DPnin kapatlabileceinin ilan edilmesi demek olduunu belirtmitir462. Demokrat Partinin, nnnn kurultay konumasna bir beyanname ile cevap vermesi iktidar ile muhalefet arasndaki ilikileri gerginletirmitir. Bu arada, Fuat Kprlnn 14 Mays 1946da New York Times gazetesinde kacak bir demeci, seim
Ayn Tarihi Dergisi, No: 150 (Mays 1946), s.32-33. Vatan, 14 Mays 1946. 462 Celal Bayar, Bavekilim Menderes, s.54-55. Bayar, nnnn bu szn yle deerlendirmektedir: Bir parti meru yoldan ayrlmsa, gayri meru yola girmi demektir. Gayri meru yola giren parti (ise) kapatlr, idarecileri de mahkemelere sevk olunurdu (ayn yer).
461 460

120

ncesindeki gerginlii adeta trmandrmtr. Kprl, demecinde, hkmeti, siyas partilerinin kurulmasn normal olmayan yollardan nlemeye almakla sulandrm463 ve dolaysyla, lkedeki demokratik gelimeleri d baskya yormutur. Buna karlk, CHPliler, DPlilerin szlerini Moskova radyosunun yaynlarna benzetmiler ve ayrca, i ilerinin tartlmasn yabanclar da katmakla itham etmilerdir464. Falih Rfk Atay, 15 Mays 1946taki yazsnda, bir gn nceki Ulusun DP ayak direyor ve Moskova radyosu ne diyor balkl haberlerine465 deinerek, yazsnn bir yerinde Yeni seimlerin tamamen serbest olacandan ve gelecek mecliste dahi mill iradenin kaytsz artsz belireceinden yalnz DP merkezi ile Moskova radyosunun phesi var. DPnin yeni tamimi ile Moskova radyosunun tebliini yan yana okuyanlar, ikisi arasndaki gr beraberliine hayran hayran baka kalmlardr demitir466. Nihat Erim de, bir makalesinde, Ortada hibir sebep yokken bu kadar tela, bu kadar kzgnlk ve krgnlk gstermek, niin saklayalm, bizim hatrmza baka ihtimaller getirmektedir. Hele, DP ileri gelenlerinden Fuat Kprlnn, bir yabanc gazete muhabirine kendi memleket idaresinden ikayette bulunmas karsnda aklmz durdu, dilimiz tutuldu. Nereye gitmek istiyorlar acaba? Diledikleri ileri demokrasi kurulunca, kendi aile ilerimizi yabanclarla m greceiz? diye yazarak DPlilerin tutumlarn eletirmitir467.

Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, s.138 Kemal Karpat, a.g.e., s.138 465 Ulus, sz konusu haberleri yan yana stunlarda yle vermitir: DP ayak direyor, DPnin tamiminde Mill efin kurultaydaki son nutuklar dolaysyla DP seimler karsndaki durumu belirtilmektedir. Tamime gre, DP seimlere itirak etmemek karar u iki sebebe dayanmaktadr: Birincisi, Mill iradenin gerei gibi tecellisini engelleyen kanun hkmler kaldrlmadan seimlere gidilmi olmas, ikincisi, ikna edici baka sebep grlmedii halde seimlerin ne alnmas ile gdlen maksadn partilere tekilatlanma iin ksa bir zaman dahi braklmak istenmemesi... ; Moskova Radyosu Ne diyor, II.Dnya savann sona erdii gnn yldnm mnasebetiyle Moskova radyosu, yapt Trke neriyatta Trkiyedeki seimleri konu olarak alm ve ez cmle yle demitir: Dinleyicilerim, (...) durumu hi de iyi olmayan HP dierlerinin ayaa kalmasna vakit brakmamak iin vaktinden evvel seimlerin yaplmasn kararlatrdlar ve bylelikle seimlerde stnlk salamak istediler. te bu maksatla seimlerde stnlk salamak ve istedikleri gibi at oynatmak iin, demokrat gazetelere hcumlar tertip ettiler ve demokrat gazetecileri mahkum ettiler . Bkz. Ulus, 14 Mays 1946. 466 Basiret Sahipleri Drt Gzle bret Alsnlar!, Ulus, 15 Mays 1946. 467 Gene o Mesele, Ulus, 16 Mays 1946. Erim, bu yazsnda Devlet Bakanl ve Parti Bakanlnn bir kiide birlemesi konularna deinmitir.
464

463

121

c) Menderesin Seim Tartmalarna Katlmas Adnan Menderesin seim ncesinde beliren bu gerginlik karsnda parti lideri Celal Bayar ve kurucu milletvekillerinden Fuat Kprlden farkl dnmediini gstermek istemitir. Nitekim, Menderesin 19 Mays 1946 tarihinde, yani Belediye seimlerinden tam bir hafta nce, Vatan Gazetesinde kacak Teessr Verici Bir Manzara adl yazsnda bu konuya deindiini grmekteyiz. Menderes, bu yazsnda, seimlerin ne alnmasyla CHPnin hogrl bir devreden sinirlilik haline getiini ve erken seimdeki gerek sebebin DPnin gelimesini nlemek olduunu u szleriyle belirtmektedir: Seimlerin ne alnmasnn sebebi aka bilinmektedir. Demokrat Partinin grd gven ve ilgi sayesinde umulann aksine, ksa zamanda nemli sonular elde edilmi olmas ilk nceleri olduka sakin ve msamahal grlen Halk Partisini gn getike sinirlilie sevk etmi ve Demokrat Partinin gelime hzn toptan bir hareketle ve birdenbire durdurmak arzusuna kaplmtr468. Menderese gre, zellikle iki hareketin CHPlileri, DPyi vatana ihanetle sulamaya kadar ileri gtrmt. Birincisi, seimlerin ne alnmas karsnda DPnin ald belediye seimlerine girmeme konusundaki 8 Mays tarihli azimli kararyd. kincisi ise CHPnin Olaanst Kurultaynda nnnn al konumasna DPnin verdii 13 Mays tarihli cevabyd. Menderes, yazsna yle devam etmektedir: Anlalyor ki, bu iki hareket Demokrat Partinin affedilmez iki byk gnah saylmaktadr. Bu mnasebetle ve bu hiddetle neler sylenmedi, neler isnat olunmad? Moskova Radyosu ile parola birlii yapmak, memleketi yabanc devletlere kar ktlemek, hkmet ve iktidar paralamak gibi isnatlar sratle iktidara gelmeyi arzu etmekle sulandrmalar esirgenmedi. Kin ile ihtirasla hareket olunduu sylendi. Bir ok kltc sfatlar yneltilmekle de hi ihmal gsterilmedi469. Menderes, yazsna, bir soruyla devam etmektedir: Ne iin kzyorlard? Bu ar hiddet ve iddeti gstermekte hakl m idiler? Demokrat Parti kendisine yneltilen ksa hesapl, toptan mcadele taktiine kar ne yapmal idi?. Menderes, bu soruya, yine sorularla karlk vermekte ve Demokrat Partinin iki yoldan birini tercih etmesi gerektiini u szleriyle belirtmektedir:

468 469

Adnan Menderes, Teessr Verici Bir Manzara, Vatan, 19 Mays 1946. a.g.y.

122

Seimlerin ne alnmas emrivakisini uysallkla kabul ederek bir muvazaa partisi halinde silinip gitmeli mi idi? Yoksa, bir iktidar partisinin yaymlarna kar susmal m idi?. Menderes, bu iki tercihten ikincinin anlamn kuvvetlendirerek DPnin nasl hareket edeceini aslnda belli etmekte ve sessiz kalnmayacan sylemektedir. Fakat, eer sz konusu olan lkenin yksek karlar ise, oy serbestliinin olmamasna ramen, Demokrat Partinin seime kaytsz artsz katlabileceini ve byle bir durumda, ilkelerine ve tuttuklar yolun doruluuna inanmaktan alnan kuvvetle sakin kalabileceklerini aklamaktadr. Hlbuki, Menderese gre, CHP, lkenin yksek karlarn particilik endielerinin stnde yer vermemiti; ve bu durumda, CHP, iktidar partilerinin muhalefete kar ok kulland krlemi bir silaha bavurmutu: Karlarndakini her frsatta falan veya filan yabanc devletle, hatta dmanla sz birlii, ibirlii yapm olmakla sulandrmak ve kamu oyuna ve dnyaya bu sretle jurnal etmek. (Hem de) delil gstermeye asla ihtiya duyma(dan)470. Menderes, CHPnin Genel Bakan nn ve dier CHPli milletvekillerinin DPye kar ynelttii eletirilerinin temelinde, Demokrat Partinin lkenin yksek karlarn gz ard etmesinin olmadn dnmektedir. Menderese gre, eletirilerle yaplan, aslnda bir particilikti ve bu, iktidarn siyas olgunluuyla badamamaktayd. Menderes, bu durumu, yazsnn baln tayan Teessr Verici Bir Manzara olarak yle tanmlamaktadr: Bir taraftan demokrasiye gidildii her vesile ile tekrarlanp dururken, dier taraftan tek parti hakimiyetini devam ettirmeye ynelik gibi grnen taktikler ve isnatlar yoluna sapmak cidden teessr verici bir manzaradr471. Menderes, bylece, CHPnin politik tutumunun, ilerlemeye doru giden demokrasiye aykr olduunu ve tek partili bir anlayn devam ettirilmek istendiini vurgulamakta ve ayrca, CHPnin byle davranmasnn sebebini, hkmet denetiminin ve iktidar sorumluluunun yadrganmasna balamaktadr

a.g.y. a.g.y. Menderes, yazsnn devamnda, bu durumda, Demokrat Partinin, kendisine gsterilen ilgi ve beslenilen gvenin gereklerini yerine getireceinden sz etmektedir.
471

470

123

d- Menderesin Daily Mail Gazetesine Cevab Bu arada, Anadolu Ajans 18 Mays 1946da ngiltereden telgrafla Trkiyeye ilikin bir haber zeti gemi ve bu, baz Trk gazetelerinde yer almtr472. Sz konusu haber, Londrada yaymlanmakta olan Daily Mail adl gazetenin Trkiyede Seim Mcadelesi Balyor balyla okuyucularna duyurduu haberiydi. Bu haber, hem ok partili ilk seim olan Belediye seimlerinden; hem de Demokrat Partiden bahsetmektedir. Haber zetinin gazetelerde yaymlanmasndan sonra, bir cevap niteliinde, Adnan Menderesin, 23 Mays 1946 gn Vatan Gazetesinde kacak Demokrat Partinin En Bariz Vasf adl bir yazs yaymlanmtr. Adnan Menderes, bu yazsna, ncelikle ngiliz gazetesinin sz konusu haberini, tarafsz olmayan kaynaklara dayanarak vermi olabileceini belirterek balamtr. Ya da, Anadolu Haber Ajans haberi aslna sadk kalarak vermemi olmalyd. Menderese gre, hangisi olursa olsun haberde yazlanlar geree uymamaktayd473. Adnan Menderesin, Daily Mail gazetesinde grd yanllklar u balklarda toplayabiliriz: 1- Seimlerin ne alnma sebebi, DPnin seimlere hazr olduunu syleyerek CHPye meydan okumasdr. 2- Demokrat Parti, daha ok tannm i adamlar ve ileri gelen tccarlardan olumutur. 3- Demokrat Parti, ekonomik devletilie kardr. Menderes, ayn yazsnda, kendisine gre yanllklara ayr ayr cevap vermitir. Menderes, belediye seimlerin ne alnmas ile ilgili sebebi, daha nce yapt aklamalarna benzer bir ekilde bu yazsnda da tekrar etmitir: (Gerek sebep) dier partilerin rgtlenmesine meydan ve zaman vermemek sretiyle adeta tek parti olarak ve tek partili idarede hakim olan artlar altnda yapabilmek iin bahane aramaktr. Menderese gre, bunun aksini iddia edebilmek iin, CHPnin Milletvekili (Genel) seimlerinin de ne alnmas kararndan vazgetiklerini grmek gerekirdi. Dolaysyla, Daily Maildeki iddia yersizdi474. Menderes, Demokrat Partinin i adamlar ve tccarlardan kurulu bir parti olduu iddiasnn esasszln anlamak iin, Demokrat Partiyi oluturan yelerin alma, i ve
472 473

Ulus, 19 Mays 1946; Vatan, 19 Mays 1946, Cumhuriyet, 19 Mays 1946. Adnan Menderes, Demokrat Partinin En Bariz Vasf, Vatan, 23 Mays 1946. 474 a.g.y.

124

meslek itibaryla oranlarna bakmann yeterli olduu dncesindeydi. stelik, CHPdeki iadamlar ve tccarlarn oranlar, DPninki kadard. Ayrca, bu vasflardaki vatandalarn bir partinin iinde sayca nispeten ok olmas bir eksiklik olarak grlmemeliydi475. Bylece, Menderes, Daily Mailin, DPnin herhangi bir zel snf veya zmreye ait olduunu ileri sren grlerini reddetmi olmaktadr. Menderes, DPnin eilim olarak ekonomide devletilikten yana olduunu belirtmekte ve anlad devletilii yle yorumlamaktadr: Demokrat Parti, zel teebbs ve sermayenin genel menfaatle uyumlu ve sosyal adalet mlahazalarn da uygun bulunan faaliyetlerini zararlamyacak hadler dahilinde ve ekonomik devletilik ilkesinin gsterdii yollarda, devletin ekonomik hayat dzenleyeceine ve genel menfaatin gerekli kld durumlarda ve sahlr da dorudan doruya ekonomik teebbslere girimesinin grevi gerei olduuna kanidir476. Menderes, yazsn, u cmlelerle zetlemektedir: DPnin en belirgin zellii, tek partili ynetime son vermek isteyen hareket ve akm temsil eden bir siyas parti olmasdr477 . e) 26 Mays Seimleri Belediye seimleri bu tartmalar arasnda 26 Mays 1946 gn yaplmtr. Demokrat Parti, resm bir aklamayla, partili ve taraftar olan semenlerine sanda gidip gitmemekte serbest brakmtr. Bu kararn alnmasnda, nnnn kurultaydaki szleriyle, seime katlmamakla vatan hainliinin edeer tutulaca anlamn tayan uyars etkili olmutur. Fakat, Demokrat Parti gizliden btn DP rgtlerine seimlere katlmama ars yapmtr. nk, seimlere katlma orannn dk olmas, Demokrat Partinin gcn ortaya koyacaktr. Bunun yannda, DP seimleri denetlemek iin sandk balarna gzlemciler gndermi ve onlardan raporlar almtr. Ayrca, vatandalar da ikayetlerini DP merkezlerine bildirmeye davet edilmitir. Demokrat Parti, seimlere kar bylece ak isteksizlik gstermitir. Dier muhalif parti Milli Kalknma Partisi ise, seimlere 8 Maysta katlacan aklamken478; seim gn, yani 26 Maysta stanbulda yaplacak bir aklamayla,
a.g.y. Ayrca, DPnin yaps iin, bkz. Muzaffer Sencer, Trkiyede Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri, Gei Yaynlar, stanbul 1971, s.223-226 476 a.g.y. 477 a.g.y. 478 Cumhuriyet, 9 Mays 1946.
475

125

hkmeti taraf tutmakla ve fesat kartrmakla sulandrarak seimlerden ekilmeye karar vermitir479. Bu durumda, ok partili sistemin ilk seimlerinde partiler arasnda bir anlamazln ve gvensizlik bunalmnn yaand sylenebilirdi480. Belediye seimlerinin sonular, ayn gn alnm ve beklenildii gibi iktidar lehine sonulanmtr. Nitekim, ileri Bakan Hilmi Uran, 31 Mays gn TBMMde yapt konumada, Belediye seimleriyle ilgili baz bilgiler vermi, seimlere katlmn lke dzeyinde yzde ellinin zerinde olduunu ve btn il merkezleri iim katlm ortalamasnn yzde 64 olduunu sylemitir481. Muhaliflere gre, seimlere katlma oran baz yerlerde, zellikle DPnin rgtlerini kurmu olduklar yerlerde olduka dk olmutur. Demokrat Parti, seimlere katlmn dk olmasn halkn kendisine olan gveni olarak yorumlamtr. 2- Milletvekili Seimleri a) Tek Dereceli Seim Sisteminin Mecliste Grlmesi ve Kabul Milletvekili seimi hakknda kanun tasars, 14 Mays 1946 ve 6/1241 say ile Babakanlka TBMM Bakanlna sevk edilmitir. Tasarnn gerekesinde, Cumhuriyetimiz yirminci asrda nceden hi kimsenin ihtimal veremeyecei ve tahmin edemeyecei srette kurulmu byk ve kymetli bir eserdir. Her manasyla bir ortaa kurumu olan mparatorluktan modern ve medeni ve btn insanlk prensiplerini temel tutan bir Cumhuriyet domutur. Devletin karakterini bu kadar byk deiiklikleri meydana getirmek iin devrimci olmas zaruridir. Bunun yannda temel olarak Cumhuriyetin bir halk idaresi olmak zere kuruluu, yani Demokratik karakteri esas tutulmutur. te bu prensiplerden ilham alarak Cumhuriyetimizi bir eyrek yzyllk tecrbesinden sonra milletimizin kendi vekillerini dorudan doruya semesi esasna dayanan bir seim kanunu tasars vcuda getirmek uygun grlmtr denilmektedir 482.
Cumhuriyet, 27 Mays 1946. Nitekim, tartmalar seimlerden sonraki gnlerde de devam etmitir. Seimlerden bir gn sonra, yani 27 Maysta bamsz Manisa milletvekili Hikmet Bayur, Belediye seimlerinde yapldn ileri srd yolsuzluklar hakknda TBMM Bakanlna nerge vermitir. Bayur, nergesinde, Ankaradaki seimlerin ne serbest, ne de gizli olduunu belirtmitir. Bayur, Hkmetin bu konudaki grn renmek iin ileri Bakanna soru yneltmi ve szl karlk istemitir. Bkz. TBMM TD, D.7, B.57, O.1, c.23, s.239 (31.05.1946). 481 TBMM TD, ayn yer, s.240. Nihat Erime gre, ise seimlere katlm oran ise, yzde 60 ile 70 aras bir ortalama idi. Bkz. Muhalefet Mugalata mdr?, Ulus, 1 Haziran 1946. 482 TBMM TD, D.7, (S.Says: 146), s.1 .
480 479

126

Grld gibi, tasarnn getirdii en nemli yeniliin tek dereceli seim olduu aklanmakta ve bu deiiklik, Cumhuriyetin inklp ve demokratik niteliine balanmaktadr. Tasar, ikinci semenlere ait hkmlerin kaldrlarak tek dereceli seim esasna geilmesi dnda, esasl deiiklikler getirmemitir. Fakat, yine de, tasaryla seim kanununda baz kk deiiklikler yaplmtr. rnein, tasarya gre, seim dairesi eskiden olduu gibi il olarak kalacakt; fakat, bucaklar (nahiyeler) seim ubesi olmaktan karlacakt. Tasar, ayn gn, yani 31 Mays 1946 tarihinde, TBMMde grlmtr483. Bu grmeler srasnda, konumalar daha ok 26 Maysta gerekleen Belediye seimleri zerine younlamtr. nce, tasarnn tm hakknda konuma yapmak zere krsye ileri Bakan Hilmi Uran gelmitir. Uran, maddelerin mzakeresi srasnda, gerektiinde aklama yapacan belirterek tasar hakknda ok ksa bir konuma yapmtr. Uran, konumasnda, tasarnn milletvekili seimlerini iki ana hedef iin, yani tek dereceli ve bir gn ierisinde yapmak amacyla hazrlanm olduunu ifade etmitir. Ayrca, tasarnn, vatanda haklarnn geniletilmesini ve seim gvenliini salayc baz yenilikleri de kapsadn belirtmitir484. Urandan sonra sz, bamsz Manisa milletvekili Hikmet Bayur almtr. Bayur, bu tasarnn, gerek demokrasiyi getiren ve herkesin bekledii bir kanun olduunu sylemitir. Sonra, iktidar mevkinde olanlar orada tutmaya yarayan dedii tasarnn eksii zerinde durmutur. Bayura gre, tasarnn eksik hkm unlardr: 1- Hkmet ve partisini, oyla (serbest seim yoluyla) drmeye imkan vermemesi, 2- Oyun gizli olmasna dayanmamas, 3-Seim denetiminin idar makamlara verilmesi485. Konuya ilikin Demokrat Partinin grlerini ortaya koyacak isim, yine Adnan Menderestir486. Menderes, o gne kadar yrrlkte kalm seim kanunlarnn kinci Merutiyetin seim kanununun nemsiz farklarla devamndan ibaret saylabileceini ve
Bu kanun tasarsndan baka, ayn gn, Mecliste Nide Milletvekili Hseyin Ulusoyun Mebus Seimi Kanununun 11. maddesinin son fkrasnn yorumlanmasna dair nergesi ve Adalet, ileri ve Anayasa Komisyon raporlar da grlmtr. 484 TBMM TD, D.7, B.57, O.1, c.23, s.246 (31.05.1946). 485 TBMM TD, ayn yer, s.246. 486 Menderesin konumas iin, bkz. TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 7, Birleim. 57, Oturum. 1, Cilt. 23, s. 246-249 (31.05.1946).
483

127

dolaysyla tek parti dnemindeki seim kanunlarnn gnn ihtiyalarn karlamaktan uzak olduunu belirtikten sonra, tasarnn olumlu ve olumsuz yanlar zerine bir konuma yapmtr. Menderes, tasarnn kanunlamas halinde getirilen olumlu deiiklikleri yle sralamaktadr: 1-Tek dereceli seim esasna geilmesi veya ikinci semenlere ait hkmlerin kaldrlmas, 2-Oylarn kullanlmasnda ve tasnifinde muhalif parti temsilcilerinin gzlemci olarak hazr bulunmas, 3- Oylarn gizliliine nem verilmesi, 4- Bucaklarn seim blgesi olmaktan karlmas. Menderes, tasarnn olumsuz yanlarn ise iki noktada toplamaktadr: 1- Yarg denetiminin olmamas, 2- Nisb Temsil seim sisteminin dnlmemesi. Menderes, olumlu deiiklikler de dahi baz eksiklikler grmektedir ve nitekim, ayn konumasnda bu konulara eletiriler getirmektedir. Menderes, tek dereceli seim sisteminin kabuln demokrasiye doru esasl bir adm olarak nitelendirmektedir. Menderese gre, bu adm devletin halkna olan tam gvenini belirtirdi. nk, eitimdeki zellikle ilk renimdeki gerilik ve okumayazma orannn dk olmas sebepleriyle demokrasinin Trkiyeye uygun bir rejim ya da idare sistemi olmadna inanlyordu. Halbki, Demokrasi okur yazarlarn says nispeti ile llr olsayd son on be senenin Almanyas mutlakiyetin en karanlk yllarn yaam olmaz; okur yazarlarn parmakla gsterilecek azlkta olduu on altnc asr ngilteresinde de demokrasi kklerini atm bulunmazd. Bu yzden, tek dereceli seim esasnn kabuln, Trk halknn olgunluuna kar beslenen inancn bir zaferi olarak grmek gerekirdi487. Menderes, konumasnda, muhalif partilerden bir tek temsilcinin ve onun da sadece gzlemci olarak bulunabilmesi teoriinin, pratikte hibir eyi deitirmeyeceini belirtmitir. Menderese gre, btn seimlere, iktidar partisi olan CHP tamamen hakimdi. Zira, btn seim kurul ve komisyonlarnda iktidar partisinin elemanlarnn bulunmas, ihtiyar heyetleri ve ky muhtarlarnn Halk Partisi mensubu olmalar, hatta seimde grevi olmayan idar ve mahall otoritelerin iktidar partisini destekleyecekleri akt. yleyse, sandk kurullarnda bulunacak olan muhalif parti temsilcilerinin gzlemci olarak deil, ye sfatyla bulunmas, itiraz ve zabt tutturma hakknn verilmesi gerekirdi. Bu yetkilerin verilmesi ile ancak bir anlam kazanrd. Yoksa, bu

487

TBMM TD, ayn yer, s. 246-247.

128

durum, tek dereceli seim sistemini kabul etmekle benimsenen demokratik ruhla asla badamazd488. Menderese gre, oylarn gizlilii, oylarn serbestlii bakmndan, zellikle Trkiye gibi tek partiden ok partili sisteme geildii bir dnemde nemi ok bykt. Fakat, bu durum yeter derecede gvence altna alnmamt. nk, semenin sandk banda hazrlanm duran ve iinde kimlerin isimleri yazl olduu belli olan bir listeyi alp sanda atmas veya bunu almak istememesi yurttan reyini kimlerin lehine kullandn aka meydana koyan bir usld489. Bucaklarn seim ubesi olmaktan karlmas konusunda ise, Menderes, hemen her kyde bir seim brosu oluturulaca ve her kyde bir seim sand bulundurulaca sonucunu kartmaktadr490. Bu durum, seim sandnn semenin ayana gtrmek bakmndan faydal olabilirdi. Fakat, bu uslde, ok sayda seim brolar oluturmak ve seim sandklarnn her trl kontrol (emniyet, dzen emniyetine dokunan mahzurlar dourabilirdi491. Menderese gre, seimlerin yarg denetimi altnda ksmen dahi olsa yaplp yaplmayacann aklanmam olmas ve ayrca, nisb temsil seim sisteminin hi dnlmemi olmas nemli eksikliklerdi. Hkmetin gerekesinde bu konulara deinilmemi olmas da, bu tasarnn hazrlk ve almasnn yzeysel gemi olmas ihtimalini hatrlatmaktayd. Halbki, rnein nisb temsil seim sistemi azlkta kalacak partilere bir gvence olacakt ve bylesi nemli bir kanunun gerekeleri de kamuoyuna lykyla aydnlatlm olmas gerekirdi492. Menderes, konumasnda, Milletvekilleri seimlerinde nemli rol oynayacan dnd ihtiyar heyetleri ve muhtarlar konusunu da deinmitir. Menderes, Belediye seimlerinin ne alnmasnn Hkmete gerekesinin, milletvekili seiminin yeni seilecek belediye heyetlerinin eliyle yaplmasn salamak amacna dayandn belirterek, bu gerekenin ihtiyar heyet ve ky muhtar seimleri iin de geerli olduunu
TBMM TD, ayn yer, s. 247. TBMM TD, ayn yer, s. 247. Menderes, szn devamnda Gizlilik bunun neresinde kalr(d) diye sormaktadr. 490 Tasarnn 15. maddesinde, semenlerin oylarn bir gnde kullanabilmelerini salamak maksadyla mmkn olduu kadar says be yz semeni gememek zere seim brolarnn tekil edilecei yazmaktayd. Bkz. TBMM TD, ayn yer s.247 (Adnan Menderesin szleri) ve ayn yer s.252de (T.Bekir Baltann szleri). 491 TBMM TD, ayn yer, s. 247. 492 TBMM TD, ayn yer, s. 248.
489 488

ve

nezareti) imkansz klacak ekilde datmak oy kullanmnn serbestliine ve sandk

129

sylemitir. Yani, belediye heyetlerinin yenilenmesi gibi, muhtar ve ihtiyar heyetlerinin de Milletvekili seimlerinden nce yenilenmesi gerektiini ifade etmitir. Menderes, konumasnda, nnnn, 10 Maysta CHPnin Olaanst Kurultaynda sarf ettii Bugnk Belediye meclisleri byk oklukla CHP yesidirler. Belediye meclisleri milletvekillii seiminde vazifeli olduklarndan, yarn yaplacak genel seimin kendi partimizin (CHP) eskiden seilmi yelerinin elinde yaplm olmas ithamna dmek istemedik szlerine yer vererek, aslnda ihtiyar heyet ve muhtarlarn tek partili dneminde seilmi olduklarndan, tamamen iktidar partisinin (CHPnin) mensubu olduunu ve hatta, onlarn halk zerindeki etkilerinin belediye heyetlerinin de ok stnde olduunu sylemitir. Ayrca, ona gre, Trkiyedeki btn seimler Belediye, Muhtar, l Genel Meclisleri ve Milletvekili seimleri olmak zere belirli bir silsile iinde ve birbirini takben yaplmas gerekirdi. yleyse, muhtar seimlerinin de milletvekili seimlerinden nce yaplmas bir gereklilikti. Yoksa, hkmete ileri srlen gr ve ilkeler bir yerde uygulanyor, arzu olunmayan yerde ihmal olunuyor demekti493. Sonu olarak, Menderes, seim kanun tasarsnn daha geni ve daha demokratik bir zihniyetle hazrlanmas gerektii fikrindeydi. Yine de, yeni seim tasars eksik ve hatalaryla memnunluk veren bir yenilikti. zellikle, seimin tek dereceli olmas, seimlerin muhalif partilerin gzlemi altnda gereklemesi ve oylarn az ok gizli olmas ynndeki hkmler, bu kapsamda ele alnlabilecek yeniliklerdi. Fakat, ne olursa olsun asl nemli olan, bu seim kanunun uygulanmasnda hakim olacak zihniyetti ve ayrca, iktidar partisinin, semenlerin gnlk hayatnda hissettirdikleri her zaman mevcut olan etkisiydi. Menderes, bylece, seim kanununda getirilen baz deiiklikleri madd emniyeti salayc tedbirler olarak deerlendirmekte; fakat bunun tek bana yetmeyeceini vurgulayarak, semenlerin zerinde iktidarn manev etkisine iaret etmektedir. Menderese gre, son belediye seimlerinde yaanlanlarn gsterdii gibi, mkemmel kanunlarn bile uygulanmasnda zararl sonular vermi olduu gerei yaanan tecrbelerle bilinmekteydi494.

TBMM TD, ayn yer, s. 248. TBMM TD, ayn yer, s. 248-249. Cumhuriyet Gazetesi, Menderesin u szlerine yer vermitir: Belediye seimine hakim olan zihniyet ve ruh bu kanunun tatbikinde de hakim olacaksa eseflenmemek mmkn deildir. Bkz.Cumhuriyet, 1 Haziran 1946.
494

493

130

DP szcs Menderes, bu grmelerde, yine ciddiye alnp sknetle dinlenmitir495. Buna karlk, dier DPli ve Eskiehir Milletvekili Emin Sazakn bu konudaki grlerini krsden aklarken yapt konumas ou zaman CHPli Milletvekillerinin karlk vermesiyle ve grltlerle kesilmitir496. Menderesin bu konumasnda dikkat eken, zellikle nisb temsil seim sistemi konusunda tam olarak ne dndn ortaya koymamasdr. Hkmette, o srada genel eilimin ounluk seim sisteminden yana olduu bilinmekteyse de; belli ki, Menderes, bu konuda hkmetin ak olarak grlerini renmek istemektedir. Nitekim, Menderesten sonra krsye gelen Sivas Milletvekili Reat . Sirer, konumasnn tamamn sadece bu konuya ayrmtr. Sirer, nisb temsilde btn lkenin tek bir seim blgesi olduunu, bu sistemin uyguland lkelerde ztlklarn, farkl menfaat gruplarnn, farkl zmre ve doktrinlerin hakim olduunu ve nisb temsil sisteminin de bir uzlama zarureti olarak bir ihtiyatan ortaya ktn ifade etmitir. Sirer, Trkiyede ise, byle bir durumun sz konusu olmadn syledikten sonra, sonunda nisb temsil, asla dnmediimiz ve asla dnemeyeceimiz bir sistemdir demitir497. Ayn konuda, Siirt Milletvekili S. Tuncay ise, nisb temsiln Bulgaristan, Belika, Yunanistan gibi bir takm ufak devletlerde itibar grdn; nisb temsiln, bir lkede otuz krk kadar partinin domasna yol atn ve devaml deien koalisyonlu hkmetlerin kurulduunu sylemitir. Bu yzden, Tuncaya gre, Trkiyede inklp hamlelerinin yaplabilmesi iin Amerika ve ngilteredeki gibi ounluk(majority) sistemi benimsenmelidir498. Rize Milletvekili Tahsin Bekir Balta ise, bu grmelerde Menderesin szlerine en fazla eletiri getiren milletvekili olmutur. Balta, Menderesin Belediye seimlerini hatrlatarak, Milletvekillii seimlerinin de ayn ekilde yolsuz olmamasn ima eden bir deerlendirmesini, gelimekte olan demokrasi asndan tehlikeli grdn aklamtr499. Balta, bu konuda, Menderesin, bamsz Milletvekili
Metin Toker, a.g.e., s.110. Emin Sazakn konumas iin, bkz. TBMM TD, ayn yer, s. 253-254. 497 TBMM TD, ayn yer, s. 250. 498 TBMM TD, ayn yer, s. 257. Hatta, Tuncay, Demokrat Partiye unu tavsiye etmitir: nallah kendileri iktidar mevkine geldikleri zamanda ounluk seim sistemini uygulasnlar. Bizim de kusurumuz bu olsun. (Maazallah, Allah gecinden versin sesleri) (ayn yerde). 499 Balta, yle demitir: Yaplmakta olan veya yaplan bir seim sistemini baltalayacak ve onu olduundan baka trl gsterecek, bu memlekette oluan siyas rejimi ve idari rejimi yanl anlatacak ekilde hareketler hibir zaman yapc bir muhalefete yakmayan solot bir hareket tarzdr. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s. 251.
496 495

131

Hikmet Bayurun deerlendirmelerine katlan bir konuma yaptn sylemitir. Baltaya gre, Bayur lye smayan deerlendirmeleri ile, ileri ok kerre yanl gsteren bir milletvekili iken, Menderes ise parti adna konuan bir milletvekiliydi ve Menderes, Bayur gibi Belediye seimlerinde yolsuzluk olduunu iaret edecek ekilde konumamalyd500. Balta, bu szleriyle, Bayurun tek bana bamsz bir milletvekili olduunu ve onun szlerinin sadece kendisini balayabileceini dikkat ekerken, buna karlk Menderesin bir parti szcs olarak ayn zamanda partisinin sorumluluunu da tadn ifade etmektedir. Balta, seim komisyonlarna katlan parti temsilcilerinin yetkilerini yeterli bulmadna dair Menderesin sylediklerine, byle bir yetkinin, zel maksatlarla yaplmakta olan seimi devaml glkler karmak gibi kt neticeler verebilecei karln vermitir. Baltaya gre, bylesine bir yetki gzlemcilere siyas ihtiras imkan verecei iin, onlara byle bir yetki verilmemeliydi501. Balta, Menderesin, bucaklar seim ubesi olmaktan karp, her ky bir seim sand kabul eden sistemin, uygulamada zorluklar kartaca eklindeki szlerini de eletirmitir. Balta, bu iin zor olduunun bilindiini; fakat, bu zorluun almas gerektiini sylemitir. nk, bu, ona gre, millet iradesinin bir tecellisi olacakt. Fakat, ayn zamanda bu sistem, propaganda yapmak zorunda olan partiler iin glk douracak, her yerde partilerin bir temsilci bulundurmas g olacakt. Balta, bu szyle, tasarnn kabul halinde asl zorluu, henz tam rgtlenememi Demokrat Partinin yaayacan ve bu yzden DP kendisini dnerek tasarya kar ktn belli etmektedir502. Balta, son olarak seimlerdeki yarg denetimi ve nisb temsille ilgili konularda, Menderesin ne fikir ileri srm, ne teklif getirmi ve ne de ayrntya girmi olduunu belirterek, Menderesin sadece nisb temsil gibi bir kelimeyi krsden ifade etmi olduunu sylemitir503. ankr Milletvekili A.nan, konumasnda, Menderesin tek dereceli sisteme gei, milletin olgunluuna inancn bir zaferidir szleri zerinde durmu ve milletin
500 501

TBMM TD, ayn yer, s. 251. TBMM TD, ayn yer, s. 252. 502 Nitekim, Balta, Amma biz (CHP) bu maddeyi partilerin egoist menfaatleri iin deil, millet iradesini en iyi tecelli ettirmek iin kabul ediyoruz diyerek szn daha aa kartmaktadr. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s. 252. 503 TBMM TD, ayn yer, s. 252-253.

132

olgunluunun bu mertebeye varnda esas etkiyi, zellikle son eyrek asrdr iktidarda olan CHPnin lkenin ynetiminde ve hizmetinde gsterdii katksnda aramak gerektiini belirtmitir. nan, yle devam etmitir: yle ise, bugn (Mays 1946) CHP ynetiminde ve Hkmetinde(ki), valisine inanmayacaksn, Bakanna inanmayacaksn, memuruna itimat etmeyeceksin, polisi tesir altndadr, memuru menfaat peindedir, ktisad Devlet Teekklleri ekmek davas peindedir diye bu insanlarn yksek vatanseverlik duygularndan phe edeceksin. Dolaysyla, nana gre, Menderesin syledikleri vehmin mahsl olarak ele alnmalyd504. Mardin Milletvekili A. Uras ise, Menderesin muhtar seimleriyle ilgili duyduunu ileri srd bir endiesini gidermek istemitir. Urasa gre, Menderes, Muhtar seimleri, milletin en byk iradesinin tecelli ettii yerdir. Bu yzden, muhtar seimleri de ne alnmaldr demek istemiti. Uras, muhtar seimlerinin tamamen serbest yapldn vurguladktan sonra yle demitir: ok defa rastlammdr, bir kyde muhtar seimi yaplaca gn ka tane talip varsa, bunlar ortaya kyorlar. Kylye kimi istiyorsanz onun etrafnda toplann deniyor. lk seim ekli ite byledir ve okluu kazanan muhtar oluyor. Sonra formalite tamamlanyor. E, arkadalar, bu seim ultra demokratik deildir de nedir? Milletin gerek iradesi asl o muhtar seiminde gereklemitir. Dolaysyla (Menderesin) endie etmelerine asla mahal yoktur505. Adnan Menderes, bu eletirilere cevap vermemitir. Hatta, Menderesin, kendi konumasn yaptktan sonra meclis salonunu terk ettii ve bu yzden kendisini eletiren milletvekilleriyle karlkl konumalara girmedii anlalmaktadr. Bu durum, Sinop Milletvekili Cecdet Kerim ncedaynn konumasnn banda sarf ettii u szleriyle daha da aa kmaktadr: Demokrat Partiye mensup arkadalar milletin bu gibi ana iinde de adeta kundak sokar gibi be menfi cmle syleyip, ekilip gitmektedirler. Gzlerim imdi onlar aryor; karmda onlar gremiyorum506. 31 Mays grmelerinde, tek dereceli Milletvekili seim tasars, Meclisten aynen gemi; fakat, o gn kabul edilmemitir. Tasarnn kanunlamas ise, ancak 5 Haziran gnk meclis oturumunda gereklemitir.
504 505

TBMM TD, ayn yer, s. 256. TBMM TD, ayn yer, s. 258. 506 TBMM TD, ayn yer, s. 258.

133

b) DP ve CHP Arasndaki Seim Gerginlii Muhalefet ve iktidar arasnda seim zerinde yaplan bu tartmalar devam ederken, Nihat Erim, Ulus gazetesindeki 30 Mays tarihli yazsnda CHPnin ok partili rejime ynelmekten vazgeebileceini ne srmtr. Erim, yazsnda yle demitir: Sosyal bnyede derin rahatszlklar mahede edildiinde bunu gidermenin yolu, bir mddet iin hrriyet ilahnn zerine bir al rtmek ve yukardan aa bir otorite tesis eylemektir507. 4 Haziran tarihli gazetelerde, byk (milletvekili) seimin 21 Temmuzda yaplacana dair bir haber kmtr508. Nitekim, TBMM, 10 Haziran gn, Milletvekilleri seimlerinin yenilenmesine ve ayrca seimlerin Ekim 1947de deil de, 21 Temmuz 1946da yapmaya karar vermitir509. DPliler bu kararn alnmas srasnda sz bile almamlardr. Bu arada, merak edilen konu, DPnin seimlere katlp katlmayacadr. yle ki, 5 Haziran gn kabul edilen Cemiyetler Kanunun baz maddelerinin deitirilmesi hakkndaki tasarnn grlmesi srasnda DPnin seimlere girip girmemesi hl belli deildir. Nitekim, Afyon Miletvekili S. Yurdkoru, bu grmelerde yle demektedir: ok temenni ediyorum ki, (Demokrat Parti) resmen bu seime girmi olsunlar, neticeyi hangi tarafn kazanacan kim bilebilir? Eer Adnan Menderes arkadamzn endiesi bu ise, szlerinden, imdiden bu seimde malubiyeti kabul ettikleri manasn da karmak mmkndr. Hlbuki tek dereceli seimlerde neticenin ne olaca imdiden belli olmaz. Belki de nmzdeki seimlerde kazanabilirler. Nitekim, Demokrat Parti Belediye seimlerine resmen itirak etmedikleri yerlerde baz baarlar elde etmi bulunuyorlar510. 13 Haziran 1946da, Basn Kanunu grlrken de Mecliste seim tartmalar yaplmtr. rnein, Gaziantep Milletvekili Cemil Barlas, Menderesin konumasn seim arifesinde ve meclis dalrken yapt propaganda sylevi olarak deerlendirmitir511.

507 508

Nihat Erim, Demokrasi Gaye midir, Vasta mdr?, Ulus, 30 Mays 1946. Vatan, 4 Haziran 1946; Cumhuriyet, 4 Haziran 1946; Ulus, 4 Haziran 1946. 509 A.Emin Yalman, a.g.e., c.2, s.1359. 510 TBMM TD, D.7, B.59, O.1, c.24, s.55 (05.06.1946). 511 TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 7, Birleim. 64, Oturum. 1, Cilt. 24, s.271 (13.06.1946).

134

Demokrat Parti, ancak, 16 Haziran 1946 tarihinde, Ankarada delegelerle yaplan toplantda seimlere katlmaya oybirlii ile karar vermitir512. Nitekim, iki gn sonra, Demokrat Parti yaymladklar bir beyanname ile seimlere katlacaklarn aklamtr. Bu beyannamede, her iki seimin(belediye ve Milletvekili seiminde) de ne alnmasnn sebebi, muhalif partilerin kurulmasna ve rgtlenmesine yer vermemek amacna ynelik olduu grne dayandrlmaktadr. CHP yanls gazetelerinin zellikle son zamanlarda ounlukla ima yollu DPnin aleyhine ok iddetli bir yayn yaptklar, aslsz haberlere yer verdikleri belirtilmektedir. CHPli yelerin DPlilere kar gsterdikleri ykc tutum ve davranlardan da ikayet edilmektedir. Beyannamede, ayrca, devlet bakanl ile parti bakanlnn birlemesinin adaletsizlik douraca ve bunun Anayasann zne aykr olduu vurgulanmaktadr. Beyanname, Demokrat Partinin yaplacak Milletvekilleri Seimine sadece lkenin yksek karlar iin katlacan aklamasyla bitmektedir513. Bylece, Demokrat Parti resmen seimlere katlacan kamuoyuna aklam olmakta ve bu konudaki tereddtleri ortadan kaldrmaktadr. c) Menderes Atay Polemii Demokrat Parti tarafndan 18 Haziran 1946da bir beyanname ile seime katlma kararnn aklanmas, CHP asndan memnunlukla karlanm ve bu, Falih Rfk Atay tarafndan Ulus Gazetesindeki ba yazsyla belirtilmitir514. Ulusta kan bu bayazya, Adnan Menderes, 22 Haziran 1946 gn Vatan Gazetesinde Ulus Gazetesindeki bir Cevap Mnasebetiyle... balyla yaymlanan bir yazyla karlk vermitir. Menderes, ncelikle, Ulustaki bayazy memnunlukla karladn belirtmitir515. Menderese gre, Ulustaki yazyla rktme ve korkutma edebiyatndan vazgeilmi ve olduka lml bir dille belki de ilk kez konuulmutu516.

Feroz Ahmada gre, DPlileri,yle bir karar vermeye iten neden, CHPnin ok partili politika deneyimine son verilme tehditlerinden ekinmeleri ve bunun iin zellikle nnyle olmak zere uzlatrc bir yol tutmaya almalardr. Bkz. Feroz Ahmad, a.g.e. s.22. 513 Bu konuda, beyannamede yle denilmitir: Bilhassa Belediye Seimlerinde beliren ve bilinen genel durum karsnda Milletvekilli Seimlerinde katlmak kararnn alnmasnda dar ve hodgam bir particilik deil; yalnz ve yalnz memleketin yksek menfaatlerinin gsterdii yolda yrmek ruh ve kaygusu hakim olmutur. Bkz. Ulus, 19 Haziran 1946. 514 Bkz. Demokrat Partinin Beyannamesi, Ulus, 21 Haziran 1946. 515 Adnan Menderes, Ulus Gazetesindeki Bir Cevap Mnasebetiyle..., Vatan, 22 Haziran 1946. 516 a.g.y.

512

135

Menderes, yazsnda zellikle iki konu zerinde durmutur: 1- Milletvekilli Seimleri, 2-Devlet Bakanl. Menderes, seimlerin yenilenme sebebini, d artlarn durumuyla sk bir ekilde ilikilendirilmesinin doru olmad fikrindedir. Hatta, bu konuda zoraki bir gayretin sarf edildiini belirtmektedir. Menderes, Ulusun yazsnn bu ksm iin yle demektedir: Dnya ahvaline ve d duruma ait tablo, mmkn olduu kadar koyu boyalarla karartlmaktadr. Gayret, o raddedir ki, (yazy) okuyanlar sanki bu iki ay iinde seimler yenilenmezse, memleketin bir byk ve kara tehlike karsnda savunmasz braklm olaca ve seimler yenilenecei takdirde ise, sanki bu tehlikelerin ya zayflayaca veya bsbtn ortadan kalkaca tesiri altnda braklmak isteniyor517. Menderes, yazsnda, seimlerin ne alnmasnn sebebinin, dier partilerin gelimesine imkan vermemek dncesine dayandn ve bu yzden, d artlarn devaml sretle ileri srlerek gerek sebebinin gizlenmek istendiini belirtmektedir. Menderes, d durumun gl pembe olduunun iddia edilemeyeceini, fakat olduundan da fazla abartldn ima etmektedir. Bu durumun ise, ite bir bask kurulmak abas iinde olunduunu gsterdiini ve bylelikle, d durumun amaca gre yorumlandn ifade etmektedir518. Menderes, seimler zerine DPnin duyduu olumsuz dncenin, ancak Hkmetin nfzunu semenler zerinde kullanmamas ve oylarn serbestlii ilkesinin ihlal edilmemesiyle deiebileceini ifade etmektedir. Bunun da, seimler srasnda CHPnin fiil ve hareketleriyle grleceini sylemektedir519. Menderes, makalenin ikinci ksmnda, Devlet Bakanl konusuna deinmektedir. Menderesin yazdklarna baklrsa, CHPliler ile DPliler arasnda bu konudaki farkl yaklamlarn olduu anlalmaktadr. Yani, iki parti arasnda Cumhurbakanl konusunda anayasann yorumlamasnda gr ayrl vardr. nk, CHPliler Devlet Bakanl ile Parti Bakanlnn bir kiide birlememesinin, anayasaya aykr olduunu ve byle bir istein anayasa deiiklii getirecei fikrindeydiler. Menderesin gr ise, anayasada devlet bakanlnn parti bakanlndan ayrlmasn yasaklayacak bir hkmn olmamas ve bu konuda ayrca bir
517 518

a.g.y. a.g.y. 519 a.g.y.

136

anayasa deiikliine gitmeye gerek olmamasyd. Menderese gre, anayasa gerei Meclise kar sorumsuz olan devlet bakan520, parti bakan olarak idare ve icra ilerini en hurda teferruatna kadar elinde tutabilirdi. Ayrca, Devlet bakannn parti bakan olarak partiler aras mcadeleye katlmas zarur bir hale gelirdi ki; bu durum mahzurlar kartabilirdi521. Menderese gre, tek partili dnemde devlet bakannn ayn zamanda parti bakan olup olmamasnn fiil ve gerek bir fark ortaya karmazd. stelik, tek parti ynetiminin Trkiyede resmen deil; fiil bir durum olarak devam etmi olduunu ve tek partili dnemde bile, kanunen ve hukuken baka partilerin yasaklanmadn belirtmektedir. Menderes, CHPlilerin Atatrk dneminde hem devlet bakanlnn, hem de parti bakanlnn Atatrkn ahsnda birletiini ileri srmesini ise, bu konuda CHPlilerin anayasay bir dayanak olarak kullanamadklarn gsterdiini belirtmektedir. Menderes, 1930da Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmasyla devlet ve parti bakanlnn ayrlmas konusunun hemen gndeme geldiini hatrlatarak, Atatrkn, Serbest Cumhuriyet Frkas lideri Fethi (Okyar) Beye yazd mektupta522, CHP bakanln fiilen yapmadn, ancak devlet bakanl grevinin sona ermesi durumunda fiilen partisinin bana geeceinden sz etmitir. Sonu olarak, Menderes, devlet bakanl ile parti bakanlnn ayrlmas gerektii ve bunun ok partili ynetimin bir gerei olduunu ifade etmitir. Ayrca, Devlet Bakannn partiler st bir konumda olmas gerektiini vurgulamtr. Menderesin bu yazsna, gn sonra F.Rfk Atay da gazetesindeki kesinden karlk vermitir. Atay, Menderesin cevabnn kendisinin yazdklarnn haklln ortaya koyduunu, zellikle muhalif parti seim edebiyatnn iki zayf noktas stnde isabetle dokunmu olduunu gsterdiini belirtmitir. Atay, yazsnda, bu noktalardan birinin, d durumdaki kargaaln seim yenileme karar zerinde balca etkenlerden biri olduunu sylemeklii olduunu; dierinin ise devlet bakanlnn ve parti bakanlnn bir kiide toplanmas gr olduunu ifade etmi ve bu konular zerinde yeniden durmutur. Atay, yazsn yle bitirmitir: DPnin mugalata bahanelerini ve

1924 Anayasasna gre, sadece vatan hainlii halinde Cumhurbakan TBMMye kar sorumludur (md. 41). Bkz. Suna Kili- A. eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, s.119. 521 Adnan Menderes, Ulus Gazetesindeki Bir Cevap Mnasebetiyle..., Vatan, 22 Haziran 1946. 522 Mektubun metni iin, bkz. O.Cemal Fersoy, Adnan Menderes, s.52-53.

520

137

kkrtma edebiyatn brakarak, normal seim propagandas faaliyetlerine gemesi daha yerinde olur523. d) Menderesin Aydndaki Seim Konumas Adnan Menderes 17 Temmuz 1946 tarihinde, yani seimlerden drt gn nce Aydnda halka hitaben bir konuma yapmtr. Bu konuma, Adnan Menderesin ayn zamanda ilk miting konumasdr. Menderes, Aydn konumasna Ben size hesap vermeye geldim diye balam ve iktidardan ikayeti olmutur. Demokrat Partinin izleyecei yolun iktidar partisi tarafndan belirlenmeye alldn ifade eden Menderes, iktidarn telkinlerini i) dou ve snr illerinde DPnin rgtlenmemesi ve hatta kylere kadar uzanmamas, ii) DPnin snrl sayda ye kaydetmekle yetinmesi, iii) CHPye kar hi olmazsa 40-50 sene iktidara gelme iddiasnda bulunmamas, olarak noktada toplamtr524. Menderes, bu telkinden unlar anlamaktadr: Grlyor ki, bizden (DPden) beklenen demokratik manzaray tamamlayan bir ss olarak kalmak, geni veya dar, Halk Partisince izilecek bir faaliyet snr iinde bulunmak artyla Meclise verilecek sandalyeleri igal etmekle yetinmek525. Menderes, ayn konumasnda, DPnin CHPnin ltf ve msaadesiyle kurulmadn ve bir kukla teekkl olmadn belirtmekte ve bir gdml demokrasiden bahsedilemeyeceini vurgulamaktadr. Menderes, milletin DPye ciddi ilgisinin iktidar partisi CHPyi baz tedbirler almaya sevk ettiinden sz etmi ve szn ettii tedbirleri, i) tezvir ve iftiradan ibaret propaganda, ii) msait grdkleri idare amirleri vastasyla her trl bask, iii) seimleri ne almak, iiii) seimleri kazanmak iin her areye bavurmak, olarak sralamtr526. Menderes, ayrca, nnnn seim mcadelesine katlarak, makamnn nfuzunu partisi iin kullandn ve bu durumun baz devlet memurlarnn tarafszca davranmalarna engel olduunu sylemitir527.

F.Rfk Atay, Bir Cevap Yazs zerine, Ulus, 25 Haziran 1946. Vatan, 18 Temmuz 1946; Cumhuriyet, 18 Temmuz 1946; Halk Klk, Adnan Menderesin Konumalar, Demeleri, Makaleleri, Ankara 1991, c.1, s. 93. 525 Vatan, 18 Temmuz 1946; Cumhuriyet, 18 Temmuz 1946; Halk Klk, a.g.e., s.94. 526 Vatan, 18 Temmuz 1946; Cumhuriyet, 18 Temmuz 1946; Halk Klk, a.g.e., s.94. 527 Vatan, 18 Temmuz 1946; Cumhuriyet, 18 Temmuz 1946; Halk Klk, a.g.e., s.94.
524

523

138

e) 21 Temmuz Seimleri Milletvekili Seimleri, muhalefetin yaygnlaan bask iddialaryla 21 Temmuz 1946 tarihinde gereklemitir. Bu, imdiye kadar yaplm genel seimler ierisindeki, ilk dorudan ve aracsz seimlerdi. Bir baka deyile, tek dereceli bir seimdi. Ayn zamanda, ok partili bir seimdi528. Seimlere katlm oran yzde 75di529. Seim sonucunda yaplan aklamaya gre, CHP 394, DP 65, Bamszlar 7 Milletvekillii kazanmtr530. Adnan Menderes, 21 Temmuz seimlerinde Ktahya Milletvekili seilmitir. Menderes, aslnda Aydndan aday olmu; fakat, seilememitir531. Menderesin 1946 seimlerinden sonra Milletvekili seildii Ktahya ilinden ald oylar ise, mazbata bilgilerine gre yledir532:
Seim Dnemi Ktahya Merkez lesi
VIII. (19461950) 18 994 12 525 11 641 4 989 7 935 9 299 65 383 186 550

Uak lesi

Tavanl lesi

Simav lesi

Gediz lesi

Emet lesi

Oylarn toplam

Semenlerin Says

Oylarn kullanan larn says

132 462

Adnan Menderese gre, 21 Temmuz seimleri, seim ncesi ve seim sonras olmak zere iki safhada gereklemitir. lk safhada, ok partili sisteme geilmesine ramen, CHP tek partili anlayn, yerlemi alkanlklarn ve grlerini srdrmtr. Hlbuki, bu yeni dnemde artlarn CHPye demokrasiyi gelitirmek grev ve sorumluluunu yklemiti. Fakat, iktidar partisi yeni partilere kar iddetli ve
Seimlerin bir deerlendirmesi iin, bkz. Cemil Koak, 1946 Seimleri: Demokrasinin lk Sandk Oyunlar, Gr Dergisi, S.27 (Eyll-Ekim 1996), s.64-73. 529 Esat z, Otoriterizm ve Siyaset- Trkiyede Tek Parti Rejimi ve Siyasal Katlma (1923-1945), s.134. zn verdii bu rakam resm deildir; baz kaynaklardan derledii bilgilerden kard sonutur (ayn yer). Kesin sonular, bugn elde deildir ve Devlet statistik Enstits de seim sonularn 1950den itibaren yaymlamaya balamtr. 530 Bu konuda bilgiler kesin deildir. 21 Temmuz Seimleriyle ilgili yaplan bir tezde sonular yle verilmitir: CHP, 395; DP, 61; Bamszlar,6, Toplam, 456. Bkz. Cemil Kl, Demokrat Partinin Kuruluu ve 1946 Seimleri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1995, s.72. 531 O sra, parti il rgt, genel merkez karar olmadan Valilie dorudan aday listelerini verebiliyordu. Ktahya ili de, Menderesi, haberi olmadan listesine almtr. Bkz. Nazl Ilcak, Menderesi Zehirlediler, Dem Basm Yaym, stanbul 1989, s.225. Celal Bayarn damad ve Menderes gibi 1946da Ktahya Milletvekili seilen Ahmet Grsoy, Menderesin seim sonularn almasn yle aktarmaktadr: ... Aydnda Demokrat Parti kaybedince, Adnan Bey ei Berrin Hanm aram Kaybettik, evi hazrla kye tanacaz demi. Berrin Hanm, Adnan kazandn, Ktahyadan seildin cevabn vermi (ayn yer). 532 Bkz. Ekler ksm, Belge nu.12.
528

139

haksz tedbirler alm ve hatta bunu CHP, sadece parti rgtn deil; hkmet rgtn de kullanmtr. Ayrca, dier partilerin daha fazla yaylp kuvvetlenmesine vakit brakmadan seimleri birdenbire ne almak, drt yl gvence altna almak iindi533. Menderese gre, seimlerin ikinci safhas ise, CHPnin seimler sonrasnda yeni tedbirler almasyla ilgiliydi. Menderesin deyimiyle, seimlerin zerine perde ekmekten ibaretti. nk, seim dneminde CHP adna sylenen seim nutkunda, seimlerden sonra ikayet dinlenmeyeceinin ifade edilmi olmas, daha o sralarda seimle ilgili fikir veriyordu. Seimden sonra, ikayetlere kar stanbul Skynetim Komutanlnn Milletvekili seimleri hakknda her trl yayn yasaklam olmas da, hkmeti iddetli hareket edecei ve bir takm kanunlarda demokratik gelimesi durduraca yolundaki sylentiler ve basn bask altnda bulundurma tedbirlerinden gibi grnmekteydi534. f) Menderesin Seim Sonularna tirazlar Demokrat Parti, seimlerden sonra yeni meclis dnemi alr almaz seimlerde olduunu ileri srdkleri yolsuzluk iddialarn gndeme getirmilerdir. Bu yzden, seim sonularna gelen itirazlar incelemek zere Tutanaklar nceleme Komisyonu kurulmutur. Adnan Menderes de, aday olduu yerlerden biri olan Aydndaki seimlerde yolsuzluklarn yaandn iddia etmitir. Nitekim, 26 Austos 1946ta, Mecliste yapt bir konumayla bu konuya uzun bir aklama getirmitir535. Adnan Menderesin konumasna dayandrd Aydn seimleriyle ilgili ikayet, 1 Austos 1946 tarihinde Aydn li Demokrat Parti Bakan Etem Menderesin Meclis Bakanlna verdii dileke ve ekli dosya536 ile resmen yaplmtr.
TBMM TD, D.8, B.8, O.2, c.1, s.203. TBMM TD, D.8, B.8, O.2, c.1, s.204. 535 Menderesin konumas iin, bkz. TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 8, Birleim.8, Oturum. 2, Cilt. 1, s.202-206 (26.08.1946). Ayrca, T.C. Bakanlk Cumhuriyet Arivi, Babakanlk zel Kalem Mdrl, Dosya. A6, Yer nu. 11.65.4.10. 536 Bu dosyada, Etem Menderesin alt sayfalk dilekesinden baka, bu dilekeye bal Aydn Noterliinden onaylanm belli saydaki isimleri ieren ve Tutanak kad baln tayan 13 adet ihbar kad ile Yenipazar Buca DP Mteebbis Heyeti Bakan Sleyman elebi tarafndan Aydn DP Bakan Etem Menderese hitaben yazlm iki sayfadan ibaret mektubun ve ayrca, Aydn Milletvekilliine bamsz adayln koyan P..Erleimin dilekesiyle, bu dilekeye bal CHP aday listesiyle, yine belli sayda imzalar tayan ve bir kii tarafndan yazlm Tutanak kad baln tayan 16 adet ihbar katlaryla 6 tel yazs vardr. Bkz. TBMM TD, D.8, c.1, S. Says: 5.
534 533

140

Bu dosya, drt numaral Hazrlama Komisyonuna verilmitir. Bu komisyonun, 18 Austos 1946 tarihli hazrlad konuya ilikin raporunda, gerek dilekelerde ve gerekse dilekelere bal dier belge ve tutanaklarda ne srlen iddialarn soyut ve dayanaksz ve ancak bir ihbar mahiyetini tad ve esasen iddialarn seimin sonucuna hibir ekilde etkilemeyecek mahiyette bulunmad ve dnceler stununda ayrca olumsuz bir dnceye de tesadf olunmad belirtilmitir537. Nihayet, Tutanaklar nceleme Komisyonu yeleri tarafndan, 23 Austos 1946 tarihinde Meclis Bakanlna verilen raporda, Aydn seimleriyle ilgili ikayet ve ihbarlarn eksik ve delilsiz olduu yazlmtr. Bu yzden, Aydn Milletvekilliine seilenlerinin tutanaklarnn kabul edilmesi iin Meclise havale edilmesine ounlukla karar verilmitir538. Menderes ise, mecliste yapt konumada, komisyon raporundaki karar doru bulmadn belirtmitir. Menderes, komisyonun, ikayetleri reddetmek yerine, ikayetleri aratrmak ve delilleri toplamakla grevli olduunu belirterek, komisyon tabi bir mahkeme gibi tahkikat geniletmek, deliller toplamak ve seim ilerinin arzettii manzara hakknda bir kanaat edinmek ve genel kurula bildirmek zorundadr. Gerekirse her ikayet ve ihbar zerinde de ayr ayr durup tahkik de edebilir. Kald ki, ihbar ve ikayette bulunan her vatandan kanunlarn iyi uygulanmasna ve kamu dzeninin salamlamasna yardmda bulunuyor demek olduunu da hatrdan karmamak gerekir demitir539. Menderes, bu szleriyle, komisyonun tahkikat yoluna gitmeyerek grevini yapmadn dnmektedir. Menderese gre, ayrca, sadece Aydnla ilgili deil, dier illerdeki seim sonularna ilikin Tutanaklar nceleme Komisyonuna her ilden kucak kucak ikayetler, itirazlar ve vesikalarn bir tanesinin bile incelenmesine komisyonca gerek grlmemiti540. Fakat, Menderes, konumasnda, komisyon kararlarna ramen, halkta 21 Temmuz seimlerinin yolsuzluklarla ve kanunsuzluklarla getii eklindeki grn yerleik olduunu belirtmitir541.
TBMM TD, D.8, c.1, (S.Says: 5). ayn yer. 539 TBMM TD, D.8, B.8, O.2, c.1, s.203. 540 Menderes, yle demektedir: Seimin herhangi bir ilde bozulmas yle dursun, sanki hibir ilde, hibir seim kurul ve komisyonunda kanuna aykr bir hareket grlmemi gibi yaplan isteklere ramen bunca ikayet ve itirazlardan bir tekinin tahkikine dair komisyonca lzum grlmemitir. .Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.203. 541 TBMM TD, ayn yer, s.202-203.
538 537

141

Menderes, konumasnn geri kalan ksmnda, Aydnla ilgili ikayet dosyasndaki olaylardan bahsetmitir. Fakat, Menderes, olaylara gemeden hemen nce, eletirilerinin sekizinci dnem (1946-1950) iin seilen Aydn Milletvekillerine542 ynelik olmadn; onlarn ahsiyetlerinin saygdeer olduunu belirtmitir543. Menderese gre, seimle ilgili Aydndaki ikayetler yle sralanabilir: 1-) Seim komisyonlarndaki ye ve grevliler, CHP listelerini bizzat zarflara koyarak semenleri bu zarflar sanda atmaya zorlamlardr. rnein Nazillide numaral sandkta komisyon bakan olan Ortaokul Mdr Arif Gvendik byle davrand, hem de CHPli iki ahitin imzasyla belgelenmitir544. 2-) Sandk grevlileri oy pusulalarn bizzat kendileri zarflayarak sanda atmlardr. rnein, Nazillide drt numaral sandkta Mal Mdr ve Yaz ileri Sekreteri byle yapmtr545 . 3-) CHP aday listeleri mhrl zarflar iine kapatlm olarak muhtarlar eliyle semenlere datlmtr. rnein, Aydnn il merkezinde byle zarflar datrken bir Muhtar sust yakalanmtr546 . 4-) Baz muhtar ve kaymakamlar para ile oy satn almak sretiyle, semenleri kandrmak yoluna gitmilerdir. rnein, Ske Kaymakam, all Muhtarn ararak kendisine 700 Lira vermi ve bu para ile kyly CHPye oy atmaya kandrmasn emretmitir547. 5-) Baz yerlerde Demokrat diye bilinen kimselerin adlar defterlere geirilmemi; fakat hayatta olmayan baz vatandalarn isimleri defterlere geirilmi ve daha garibi bu llerin isimleri hizasna parmak basmak yoluyla CHP adaylar iin oy kullanlmtr. rnein, Skede otuz be numaral sandkta, inenin Cumal kynde bu ynde zabtlar tutulmutur548.

Aydndan Milletvekili seilenlerin isimleri unlardr: 1-Dr. M. Germen, 2- Gl. R. Alpman, 3- N. Gktepe, 4- M. Aydn, 5- N.Akkor, 6-E. Arkayn, 7- E. Bilgen. 543 TBMM TD, ayn yer, s.204. 544 TBMM TD, ayn yer, s.204. 545 TBMM TD, ayn yer, s.204. 546 TBMM TD, ayn yer, s.204. 547 TBMM TD, ayn yer, s.204. 548 TBMM TD, ayn yer, s.204.

542

142

6-) CHP lehine kazandrlmayan seim yerlerinde, tutanaklar deitirilmitir. rnein, Skenin Gllbahe Kynde; inenin Kaykl ve Kuul Kynde bu konu belgelenebilmitir549. 7-) Demokrat Partinin sandk balarna gnderdii baz temsilciler kanuna aykr olarak uzaklatrlmlardr. rnein, Demokrat Partinin Aydn ehrine gnderdii 356 temsilciden 105 temsilci uzaklatrlmtr550. 8-) Baz yerlerde seimler srasnda adam dvlm veya dvdrlm, kahvehaneler ve ky odalarna adam hapsedilmitir. rnein, Koarl, Ske Kaymakamlar; Yenipazar, ncirliova, Akky Bucak Mdrleri haklarnda byle davrandklarna dair dzenlenmi belgeler vardr551. Menderese gre, btn bunlar ikayetlerin kk bir ksmyd ve bunlar, Aydndaki seimlerin salam bir ekilde yaplmadn gstermekteydi552. Bu yzden, Menderes, Aydn seimleriyle ilgili raporun, gerein kmas ve delillerin toplanmas amacyla Komisyona iade edilmesini istemitir553. Fakat, bu yndeki nergesi Mecliste yaplacak oylamada kabul edilmemitir554. III- Menderes ve Partisi DPnin Demokratik Talepleri 1- Cemiyetler Kanununun Deitirilmesi Cemiyetler Kanununun baz maddelerinin555 deitirilmesine ilikin kanun tasars, 17 Aralk 1945 tarih ve 6/2723 say ile Babakanlk tarafndan TBMM Bakanlna sunulmu ve Meclisin 5 Haziran 1946 tarihli toplantsnda grlmtr. Cemiyetler Kanununda yaplmak istenilen nemli deiikliklileri yle belirlemek mmkndr556. Kazan paylamaktan baka bir amala ikiden fazla kiinin bilgilerini, emeklerini devaml bir ekilde birletirmeleri suretiyle kurulan dernekler, tzklerinde dernek olarak kurulmak arzusunu aa vurmakla tzel kiilik sahibi olacaklard(md.1). Her dernek, kurulduu tarihi takip eden gnde kurulduu yerin en byk mlk amirine
TBMM TD, ayn yer, s.205. TBMM TD, ayn yer, s.205. 551 TBMM TD, ayn yer, s.204. 552 TBMM TD, ayn yer, s.205. 553 TBMM TD, ayn yer, s.206. 554 TBMM TD, D.8, B.8, O.2, c.1, s.207 (26.08.1946). 555 1, 4, 5, 9, 27, 33 ve 34. maddeleri. 556 TBMM TD, D.7, c.24 (S.Says: 152).
550 549

143

esas tznden iki nshas ilimi bir beyanname verecekti(md.4). Kurulmas kanunen yasak edilen veyahut amalar genel adaba veya ahlaka aykr olan dernekler tzel kiilik kazanamayacaklard. Kurulmas yasak olan dernekler, a) devletin mlk btnln ve siyas ve mill birliini bozmaya alan, b) din, mezhep ve tarikat esaslarna dayanan, c) aile, cemaat, rk esasna veya adna dayanan, d) gizli tutulan ve amacn aklayan, e) lke iinde sosyal bir zmrenin dierleri zerinde tahakkmn tesis etmek veya sosyal bir snf ortadan kaldrmak veya lke iinde kurulmu olan sosyal ve ekonomi dzenleri devirmek veya lkenin siyas veya hukuk dzenini ykmak amacn gden dernekler, f) blgesel ama gden veya unvan tayan siyas dernekler, olarak belirlenmiti(md.9). Kanun hkmlerini yerine getirmeyen derneklerin almalar, mahkeme hkm vermeden nce olsa bile, yasaklanabilecek ve mevcut mallar el konulabilecekti(md.33). Meclisin 5 Haziran 1946daki toplantsnda da, Cemiyetler Kanununun baz maddelerinde deiiklikler getiren kanun tasars557 grlmtr. lk konumay ileri Bakan Hilmi Uran yapmtr. Uran, ok ksa tuttuu konumasnda, tasarnn uzun mddetten beri mecliste olduunu ileri srerek konunun acil olarak grlmesini istemitir558. DP adna ise, Adnan Menderes bir konuma yapmtr559. Menderese gre, Cemiyetler Kanununda ksaca, i) cemiyetlerin gerek kurulularnda, gerek kendilerini feshetmelerinde izne tabi tutulmam olmas, ii) dernekleri faaliyetten yasaklama yetkisinin idare amirlerinin elinden alnarak, sadece mahkemelere verilmi olmas, iii) kurulmas yasak olan cemiyetler listesinin biraz daha ksaltlmas olmak zere nemli deiiklik vardr. Fakat, bu deiiklikler, Menderese gre, demokratik yolda bir merhale olsa bile, bu haliyle 1901 Fransa Cemiyetler Kanununa ve kinci Merutiyet Cemiyet Kanununa gre daha da geridir560. Menderes, kanun tasarsnn birka maddesinin eletirisine gemeden nce, partisinin siyasi partilerle ilgili grn aklamtr. Menderes, DPnin, siyas partilerin kurulmasnda geni bir serbestliin hakim olmasn temenni ettiini belirttikten sonra, siyasi partilere olan baklarn, ister sol olsun, ister sa olsun

557 558

Sz konusu kanun, 1938 ylnda kabul edilmi 3512 sayl Cemiyetler Kanunudur . TBMM TD, D.7, B.59, O.1, c.24, s. 49. 559 TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 7, Birleim. 59, Oturum. 1, Cilt. 24, s.49-50 ve 58-59. 560 TBMM TD, D.7, B.59, O.1, c.24, s.49.

144

yurtta ana haklarn kaytlamay gaye edinen, hrriyeti yok etmek iin yine hrriyeti vasta olarak kullanmak isteyen totaliter zihniyetteki teekkllere yurdumuzda yer vermenin memleketin yksek menfaatleriyle ve demokrasinin emniyet altnda bulundurulmas lzumuyla asla telif kabul etmeyeceine kan bulunuyoruz. Hele, memleket dndaki siyas teekkllere bal veya onlarn nfuzu altna debilecek mahiyette partiler kurmak isteyenleri memlekette ihanet etmekle vasflandrmaktan dahi ekinmeyeceiz. Partimiz memleketin yksek menfaatlerini her endienin stnde tutmutur ve bundan byle de daima tutmakta devam edecektir szleriyle aklamtr561. Menderes, bu szleriyle, ayn zamanda, partisi Demokrat Partinin hassasiyetlerini belirtmektedir. Menderes, sonra, tasarnn maddesine eletiriler getirmitir. lk olarak tasarnn 9. madde (a) fkrasnda yer alan Devletin mlk btnln ve siyas ve mill birliini bozma amacn gden cemiyetlerin kurulmas yasaktr hkmne deinmitir. Menderese gre, Trk milleti iinden byle cemiyetler kurmak isteyeceklerin kabileceini ihtimal verilmemeliydi. Byle cemiyetlerin kurulmas mmkn olsa bile, devletin birlik ve btnlne bozmaya ynelik en kk imkan bile bulamazlard. Bu maddede asl durulmas gereken nokta ise, Devletin mlk btnl, siyas birlii, mill birlii gibi hemen hemen ayn anlam veren tabirlerin yan yana yazlm olmasyd. Bu tabirler, anlam kuvvetlendirmek iin tekrarlanm olabilirlerdi. Fakat, bu tabirler baka anlamlara da ekilebilecei iin mahkeme yarglar iin glk kartabilirdi562. Bu yzden, bu tabirler daha ak bir ekilde tanmlanmalyd. kinci olarak, Menderes, gnn gereklerine uymayan ve geri bir zihniyeti belirten ve hatta demokrasiyi anlama ve kavramann ls dedii, kanunun 29. maddesinin deitirilmemi olmasna dikkat ekmitir. Sz konusu 29. madde yleydi: Emniyet gleri, cemiyetlerin merkez ve messeselerine mahallin en byk mlkiye amirinden verilen ve istenildii zaman gstermeye mecbur olduu yazl emri getirerek her zaman girmeye yetkilidir. Menderese gre, bu hkmle mahall mlk amir, emniyet glerine herhangi bir cemiyete girme emrini verirken, gereke gstermekle zorunlu klnmamt ve ayrca byle bir emri ne gibi nedenlerle verebilecei kanunda

TBMM TD, ayn yer, s.49. TBMM TD, ayn yer, s.49. Menderes, yle demektedir: Mesela, Devletin mill btnl ile Devletin mili birlii tabirleri baka baka manalar ifade ediyorsa, bu taraf izah olunmaldr ki uygulama selametle yryebilsin(ayn yer).
562

561

145

belirtilmemiti. Menderes, o halde, can istedii zaman bir idare amiri, bir polis memuruna veya bir jandarmaya, bir siyas partinin merkezine veya messeselerine girmek emrini verecek ve yine can isterse geceli gndzl kmamak zere zabta memurunu orada bulundurabilecektir demektedir. Menderes, ayrca, bu maddenin iktidar partisi olan CHPye kar uygulanmayacan; fakat, muhalif partilere kar bir bask unsuru olarak kullanlabilecei phesinde olduunu dile getirmitir563. Menderesin endiesi, bu maddeyi uygulayacak devlet grevlilerin iktidar yanls bir tutum sergileyerek, muhalif partisi DPnin byle bir muamele ile karlaabilecei konusundadr. Nitekim, Menderes ve dier DPlilerin endielerini, mecliste ifade etmeye zorlayan, bu konuda mnferit de olsa yaanm bir hadisenin olmasyd ve bu da, Lleburgazda bir idare amirinin, bir polisi DPnin merkezine gndermesiydi564. Menderes, 29. madde ile amalanann, cemiyetlerin kontrol ve denetimi ise, ayn kanunun 28. maddesinin bunu zaten karladn belirtmektedir. nk, kanunun 28. maddesi yledir: Cemiyetlerin ilemleri, defterleri ve hesaplar mahalli hkmet tarafndan her zaman tefti ve tetkik edilebilir. Menderese gre, bu madde cemiyetlerin kaplarnn hkmete her zaman iin ardna kadar ak olmasna yetmekteydi565. Menderes, bu kanun tasars grlrken, cemiyetler iinde siyasi partilere ayr bir nem atfetmektedir. Menderes gre, siyasi partiler, sradan cemiyetler deildi. Siyasi partiler, ayn fikir ve eilimlerle birlemi siyasi cemiyetlerdi. Siyasi partilerin, devlet iradesinin olumasnda nemli bir rol vard. Partisiz demokrasi dnlemezdi. nk partisiz lkelerde tek tek fertlerin genel veya mill iradenin olumasnda hibir nfuz ve etkisi olamazd. Bu yzden, Menderes, Cemiyetler Kanununda da siyas partileri dier cemiyetlerden ayr grmek gerektii fikrindeydi. Hlbuki, tasarda, siyas partiler ayr ele alnmam ve hatta, parti kelimesini dahi kullanmamak konusunda bir eit taassup gsterilmiti566. Menderes, tasarda parti kelimesinin zellikle kullanlmadn ve bu konuda iktidarn ya da en azndan kanun tasarsn hazrlayclarn subjektif bir niyet tadklarn ima etmi olmaktadr.

563 564

TBMM TD, ayn yer, s.49-50. TBMM TD, ayn yer, s.55 ( Komisyon Szcs H.. Adaln szleri ). 565 TBMM TD, ayn yer, s.50. 566 TBMM TD, ayn yer, s.50.

146

Sonu olarak, Menderes, Cemiyetler Kanunu tasarsnn 9. maddesinde yer alan baz tabirlerin iyice aklanmasn, 28. maddenin 29. maddeyi de iermesinden dolay 29. maddenin kaldrlmasn konulduunu belirtmitir. Menderes, bu konumasyla, deitirilmekte olan Cemiyetler Kanunu hakknda muhalefet tarafndan eksik olarak grlebilecek tm hususlardan sz etmi olmaldr. nk, kendisinden sonra krsye gelen ve herhangi bir partiye mensup olmayan bamsz milletvekili Hikmet Bayur da Ben de aa yukar Adnan Menderesin syleyeceklerinin bir ksmn syleyecektim. Aa yukar benim syleyeceklerim de bunlardr diyerek, konumasn ok ksa tutmutur. Ayrca, Bayur, Menderesin ok eletirdii 29. maddenin kaldrlmasna ilikin ayr bir nerge de vermitir567. Menderesin eletirilerine Adalet Komisyon Szcs Zonguldak Milletvekili inasi Devrin, ileri Komisyon Szcs Bolu Milletvekili H. . Adal, Afyon Milletvekili Recep Peker cevap vermilerdir. Adalet Komisyon Szcs olan inasi Devrin, Menderesin szn ettii tasarnn 9. madde (a) bendinde yer alan kavramlarn, yrrlkte olan Ceza Kanununda ak bir ekilde tanmlandn belirtmitir568. Devrin, tasarnn liberal ve hrriyeti koruyucu hkmlere dayanm olduunu sylemitir. Devrin, konumasnn sonunda, maddelere ilikin hususlarla ilgili sorularn ileri Komisyon Szcs tarafndan cevaplandracan belirtikten sonra, sz H..Adala brakmtr569. ileri Komisyon Szcs H. Adal ise, tasarnn getirdii yenilikleri570 anlattktan sonra, konumasnn sonunda Adnan Menderesin zerinde durduu konulara deinmitir. Adal, ilk olarak tasarnn 9. maddesi (a) fkrasnda yer alan kavramlara aklk getirmitir. Adal, Devletin mlk btnl kavramnda bir
Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.50. Devrin, Ceza Kanununun sz konusu maddesinin, 125. madde olduunu sylemektedir. Ceza Kanununun 125. maddesi ise yledir: Devlet topraklarnn tamamn veya bir ksmn yabanc bir Devletin hakimiyeti altna koymaya ve Devletin istiklalini tenkise(zayflatmaya) ve birliini bozmaa, hakimiyeti altnda bulunan topraklardan bir ksmn Devlet idaresinden ayrmaya ynelik bir fiil ileyen kimse lm cezas ile cezalandrlr. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.51-52. 569 TBMM TD, ayn yer, s.52. 570 Adaln konumasnda bahsettii, yeni kanunun getirecei yenilikleri yle sralayabiliriz: 1Snf esasna dayanan cemiyetlerin kurulabilmesi, 2- Cemiyetlerin idare amirlerinin izni olmadan kurulabilmesi, 3- dare amirlerinin ellerinden cemiyetleri kapatma yetkisi alnarak, mahkemelere verilmesi, 4- Cins esas zerine cemiyetlerin kurulma yasann kaldrlmas. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.53-54.
568 567

ve siyas partilerinin, dier cemiyetlerden ayr ele

alnmasn istemitir. Ayrca, bu tasaryla, CHPnin demokrasiyi nasl anladnn ortaya

147

meselenin olmadn; fakat Devletin siyas ve mill birlii kavramlarnn tavzihinin istendiini belirtmi ve bu kavramlar siyas ve mill birlii, memlekette her hangi bir ekilde ayrc gayeler takip eden bir takm teekkllerin ve Devlet ierisinde bir takm belirli ayrcalklar ve ayr haklar isteyerek o birlii bozmak istemesi eklinde anlyoruz. Mesela, Federatif teekklleri salamak isteyen derneklerin kurulmas bu maddenin (a) fkras gereince mmkn deildir. Ayn zamanda zerklik meselesi de bu maddeye girecek bir konudur. Komisyonun kastettii mana budur, tavzih etmek isterim eklinde izah etmitir571. Adal, Menderesin tasarda parti kelimesinin gememi olduu szlerine karlk, bir ok lkenin mevzuatnda ve siyasi dernekler kanununda parti kelimesinden aka bahsedilmediini ifade etmi ve esasen parti kelimesi tek bana bir anlam ifade ettii iin, hukuk dilinde daima genel olarak ifade edilir. Nitekim, Fransz Kanununda parti kelimesi gemez. Lig kelimeleriyle ifade edilmektedir. Dolaysyla parti kelimesini ifade etmek veya ifade etmemek byk bir anlam tamaz demitir. Adal, esas olann, anlalan mana olduunu ve tasarda siyasi dernekler diyerek partiyi de iine alacak ekilde daha kapsayc bir terim kullandklarn belirtmitir572. Adal, 29. madde hakknda ise, bu maddenin hkmetin teklif ettii kanun tasarsnda deitirilmesi istenen maddeler arasnda yer almadn ve bu anlamda, gerekenin Menderes tarafndan hi nem verilmediini sylemitir. Ayrca, gerek Adalet, gerekse ileri Komisyonlarnn Cemiyetler Kanunun btn maddelerini birer birer ele alarak, tamamen deitirme yoluna gitmediklerini ve Menderesin bu yndeki teklifinin ayrca deerlendirilebileceini szlerine eklemitir573. Bu srada, Adnan Menderes sze girmi ve Adala u soruyu yneltmitir: 29. maddenin projede deitirilmesi istenmediini ileri srerek ve ayrntya girdiini beyan ederek ele almam olduunuzu sylyorsunuz. Komisyon adna, deitirilmesi faydal mdr, zararl mdr? Ltfen, bunu ifade edinz574. Bunun zerine, Adal, 29. maddenin komisyonda grlmemi bir konu olduunu belirterek bir ey sylemeyeceini ve bu konudaki Menderesin fazla srarn doru bulmadn ifade etmitir575.
571 572

TBMM TD, ayn yer, s.54. TBMM TD, ayn yer, s.54. 573 TBMM TD, ayn yer, s.54. 574 TBMM TD, ayn yer, s.54. 575 TBMM TD, ayn yer, s.54-55.

148

Tasarda, Cemiyetler Kanunun 29. maddesi, hkmete deitirilmesi dnlen bir madde olmad iin, bu defa, mecliste zellikle Ktahya Milletvekili Recep Peker ve Adnan Menderes arasnda bu konu zerinde gr ayrl km ve iki milletvekili arasnda karlkl konumalar olmutur576. Recep Peker, Menderesin 29. maddenin kaldrlmasn istemesinin, hkmetin hazrlad kanun tasarsnda teklif edilmediini ileri srerek, bu durumu usle aykr grmtr. Peker, konumasnda, kanun deiiklii iin her milletvekilinin ayrca deiiklik teklifi vermesini, teklifin sonra komisyonlara havale edilmesini ve burada grlp bir karara varldktan sonra meclise getirilmesi gerektiini belirtmi ve byle olmad iin hi hazrlanmadan bu madde (29. madde) zerinde enine boyuna ve isabetle konumak imkanna sahip deiliz zannederim. nk, Meclis gibi, kararlar ve kanunlar btn bir Devletin hayatna tesir yapacak olan bir kurum fevr bir konumay uslleri arasna alamaz demitir577. Adnan Menderes ise, bu konunun usl bakmndan itiraz edilecek bir taraf tamadn syleyerek, CHPlilere bu nergeyi komisyona havale edilip edilemeyeceini sormutur578. Bu soru karsnda araya giren Meclis Bakan da, nergeye ait srann gelmediini sylemitir579. Menderes, her ne kadar, Cemiyetler Kanunun deitirilmesi teklif edilen baz maddeleri arasnda 29. madde yer almam bile olsa, grmeler srasnda kendisinden sonra sz alan Hikmet Bayurun 29. maddenin kaldrlmasna ilikin verdii nergenin580 ele alnmasnda srar etmitir. Bu defa, Peker yeniden sz alarak usl konusunun kendisinin grevi olmadn sylemi ve bu konuda Meclis Bakannn aklk getirmesini istemitir581. Nitekim, Meclis Bakan da, Bakanln Cemiyetler Kanununun 29. maddesi zerinde bir konuma amadn, Menderes ve Bayuru kastederek baz milletvekillerinin deitirilmesi gereken maddelerin yetersizliine iaret ettiklerini ve bu konunun aydnlatlmas iin Bakanln bu konumalarn devamna

Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, c.2, s.1359. TBMM TD, ayn yer, s.56. 578 TBMM TD, ayn yer, s.58. 579 Afyon Milletvekili S.Yurdkorunun yorumuna gre, Adnan Menderes 29. maddeyi demoklesin klc gibi grmekteydi. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.55. 580 Bayur, konumas srasnda Maddelerin grlmesi srasnda belki veremem. Onun iin nergemi imdiden veriyorum diyerek 29. maddenin kaldrlmas hakknda bir nerge vermitir. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.50-51. 581 TBMM TD, ayn yer, s.59.
577

576

149

taraftar olduunu sylemitir582. Bylelikle, tasar hakknda grmeler yeterli grlerek maddelere geilmitir. Yaplan oylamada Cemiyetler Kanunun baz maddelerinin deitirilmesine dair kanun oy birlii583 ile aynen kabul edilmitir584. Adnan Menderesin zelikle kaldrlmasn istedii 29. madde de herhangi bir deiiklik yaplmamtr. 2- Basn Kanununun Deitirilmesi Seim havasnn byk etkisiyle, iktidarn elinde bir g olan Basn Kanunun 50. maddesinin deitirilmesi gndeme gelmitir. Sz konusu maddede memleketin genel politikasna dokunacak yayndan dolay Bakanlar Kurulu kararyla gazete ve dergilerin geici olarak kapatlabilecei yazmaktadr. O sralarda grnen gerek, gazetelerin byk ounluunun muhalif parti DPyi desteklemesi, buna karlk, iktidar partisi CHPnin ise gazetelerin desteinden yoksun olmasdr585. Bu yzden, hkmet, basn zerinde bask oluturan basn kanunun 50. maddesini deitiren bir tasar hazrlamtr. Basn kanunun 50. maddesinin deitirilmesi hakknda hazrlanan kanun tasars 29 Mays tarih ve sunulmutur. Hazrlanan kanun tasarsnn gerekesinde, fiilen kullanlmakta olmasa bile, Hkmetin elinde byle bir yetki bulunmas, lkenin siyas olgunluu bakmndan bir zaruret olmaktan km ve geici olduu tabi bulunan bu yetkinin adl yarg mercilerine braklmas kfi bir gvence olaca kanaatine varlmtr denilmektedir586. Basn Kanunun 50. maddesinin deitirilmesi hakknda kanun tasarsna gre, Trk Ceza Kanununun belirli blmlerinde yer alan yazl sular yayn yoluyla ilendii takdirde mahkemece, ceza mahkmiyetinden ayr olarak, gazete veya derginin sreli ya da sresiz olarak kapatlmasna da karar verilebilecektir. Bu kapatmaya yetkili mahkeme veya sorgu yargc tarafndan hkmden nce de karar verilebilecektir.
582 583

6/1354 say ile Bakanlar Kurulunca TBMM Bakanlna

TBMM TD, ayn yer, s.61. TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 7, Birleim. 59, Oturum. 1, Cilt.24, s.65 (5 Haziran 1946). 584 TBMM Kanunlar Dergisi, TBMM Basmevi, Ankara 1946, c.28, s. 736-737 (Kanun No: 4919) ve T.C. Resmi Gazete, S. 6329 (10 Haziran 1946). 585 Hfz Topuz, Trk Basn Tarihi, s.100. 586 TBMM TD, D.7, c.24, (S.Says: 169).

150

Bylece kapatlan gazete veya derginin sorumlular kapatma sresi iinde baka bir isimle gazete veya dergi karamayacaklardr. Grld gibi, 50. maddedeki en nemli deiiklik, gazete ve dergi kapatma yetkisini hkmetten elinden alp, mahkemelere vermi olmasdr. Basn Kanunun587 50. maddesinin deitirilmesi hakknda kanun tasars TBMMde, 13 Haziran 1946 tarihinde grlmtr. lk olarak sz Adalet Komisyon Szcs Zonguldak Milletvekili inasi Devrin alm ve tasarnn tm hakknda fikirlerini ortaya koymutur. Devrin, Basn Kanunun 50. maddesinin zamann yeni ihtiyalarnn zorlamasyla deitirilmek istendiini, hatta deitirilmek deil, tamamen ortadan kaldrldn ifade etmitir. Devrin, bylelikle basn ve yayn hrriyetine snrlayan hibir kaytn kalmadn belirtmektedir588. Konya Milletvekili Ali Rza Trel ise, 50. madde deiiklii ile mevcut fiil durumun hukuk bir tarzda salamlatrldn sylemitir589. ktidar partisi milletvekillerinin konumalarnda dikkati eken, hemen hepsinin Basn kanunun 50. maddesinin iktidara gazete ve dergi kapatma cezas vermesine ramen, bu yetkinin yayn hrriyetini snrlandrmak iin kullanlmadn, aksine byk itidalle ve geni bir msamaha ile icra edildiinin sylenmesi olmutur590. CHPli milletvekilleri, bylelikle, muhalefetin bask iddialarna cevap vermilerdir. Bu kanun tasars hakknda Demokrat Parti adna grleri, Adnan Menderes aklamtr. Menderes, konumasna nce, bir lkede ayrca Basn Kanunu adyla zel bir kanuna gerek grmediini belirten szleriyle balamtr. Menderese gre, bir lkede Basn Kanununun olmamas, o lkede yayn yolu ile su ilenmesinin serbest olmas demek deildi. nk, ceza kanunlar yayn vastasyla ilenecek sular da ceza tehdidi altna almt. Basn rejimlerini incelemek iin Hkmet adna Bat lkelerine gnderilmi olan Hseyin Cahit Yaln da, bu gezisinden sonra gazetecilerle yapt bir konumada Avrupann hemen btn demokrat lkelerinde Basn Kanunu adyla zel bir kanuna rastlamadn ifade etmiti591.

Sz konusu kanun, 25 Temmuz 1931 ylnda kabul edilmi 1881 sayl Matbuat Kanunudur. TBMM TD, D.7, B.64, O.1, c.24, s.262 (13.06.1946). 589 TBMM TD, ayn yer, s.263. 590 inasi Devrinin szleri iin, bkz. TBMM TD, ayn yer, s.262-263. Ali Rza Trelin szleri iin, bkz. TBMM TD, ayn yer, s.263-265. O. . Uludan szleri iin, bkz. TBMM TD, ayn yer, s.265266 ve C.Oraln szleri iin, bkz. TBMM TD, ayn yer, s.266-269. 591 TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 7, Birleim. 64, Oturum. 1, Cilt. 24, s.269 (13.06.1946).
588

587

151

Menderes, mevcut Basn Kanununu demokratik llere gre geri olarak tanmladktan sonra, kanunun genel olarak bir deerlendirmesini yapmtr. Menderes, bu kanunun, gazete ve dergi karmak isteyenlerde gereksiz baz zellikler aradn, bir ok snrlamalar ve sorumluluklar getirdiini, yasaklanan ilerin alabildiine geni, cezalarn ise amacn aar derecede iddetli olduunu ve ayrca kanunda vatandaa verilen gvenceyi zayflatacak uslle ilgili hkmlerin mevcut olduunu belirtmitir. yle ki , Menderese gre, insan, adeta mmkn olduu kadar az gazete ve dergi yaymlanmasnn bu kanunun hedefi olduu zann altnda kalyordu592. Menderes, szlerine bir rnek vererek yle devam ettirmektedir: Gerekten 200 bini geen aydn nfusu ile, bir ok kazalar ve gazetesi olmayan komu vilayetleri ile, geni bir evrenin merkezi ve Devlet merkezi olan Ankarada bunca yldr, bir tek gazeteden bakasnn doma ve yaama imkannn bulunmamas sebepsiz olmasa gerektir593. Menderesin kastettii gazete Ulus gazetesidir. Menderese gre, yrrlkte olan Basn Kanunu, gazete ve dergi karmann daha ok bir eit kamu grevi ve hizmeti olduu grne dayanan dn ile mevcut yani 1924- Anayasann basn hrriyetini vatandan tabi haklarndan594 saymasna dayal tad ruh elimekteydi. Bu eliki, hak ile grev kavramlar arasndaki fark gibiydi. nk, demokratik idealleri kavramakta glk eken rejimlerde vatanda hak sahibi tannmaktan ok, ona sadece grev ve sorumluluk yklenirdi595. Menderes, Hkmetin Basn Kanununda yaplacak deiikliin sadece 50. maddesi ile snrlandrlm olmasn yeterli bulmamtr. nk, yalnz bir maddesinin deitirilmesine karlk altm ksr maddelik Basn Kanunu btn ar hkmleriyle olduu gibi duracak, sz ve fikir hrriyetini basks altnda bulunduracakt596. Fakat, Menderes, konumasnda, Basn Kanunun tm maddeleri zerinde deil, deitirilmesi teklif edilen 50. madde zerinde durarak szlerine devam etmitir.
TBMM TD, D.7, B.64, O.1, c.24, s.270. TBMM TD, ayn yer, s.270. 594 Menderesin szn ettii 1924 Anayasasnn 77. ve 70. maddeleridir ve bu maddeler yledir: Basn, kanun erevesinde serbesttir ve yaymndan nce denetlenemez, yoklanamaz.(md. 77) ve Kii dokunulmazl, vicdan, dnce, sz, yaym(neir), Trklerin tabi haklarndandr. (md. 70). Bkz. Suna Kili-A.eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, s.124-126. 595 TBMM TD, ayn yer, s.270. 596 TBMM TD, ayn yer, s.269.
593 592

152

Menderes, 50. maddenin teklif edilen ekilde deitirildikten sonra dahi, Merutiyet Dneminin Basn Kanundan ok geri olduunu syleyerek, iki kanunu karlatrmaktadr. Ona gre, Merutiyet Dneminin Basn Kanunu, 1924 Anayasasnn ruhuna, Cumhuriyet Dneminin 1931 tarihli ilk Basn Kanunundan ok daha uygundur. zellikle, eski kanunun gazete kapama hakkndaki hkmleri597, deitirilmesi teklif edilen 50. maddeden de ok daha ileri bir grn rndr598. Merutiyet Basn Kanunu, gazete kapamak hakkn, Hkmete ancak asayiin korunmas iin gerek grmekte veya bir gazete hakknda dava alm bulunmas hallerinde bu hakk vermektedir. Kapanma sresi ise en nihayet yarglanma sonuna kadard ki; Menderese gre, bu sre 2 sene srmezdi. Ayrca, Merutiyetin Basn Kanunu, Hkmete tatil edilen gazete veya derginin yaz ileri mdr, yarglamada beraat ederse, o yaz ileri mdrne tazminat verilmesini gerektiriyordu. Bu hkm, teklif edilmekte olan 50. maddeye gre daha liberal ve demokratikti. nk, 50. madde eski ekliyle rf bir hkm iermekteydi. Buna gre, gazete kapama yetkisi hkmete verilmekteydi ve bu hakkn hkmetin kullanabilmesi iin su unsuru olarak lkenin genel siyasetine dokunacak yaynlar belirlenmiti599. Menderese gre, lkenin genel siyaseti ne demekti. Bunu belirlemek zor ve belki de mmkn deildi. Byle olunca da, lkenin genel siyaseti, hkmetin istediini anlamas demekti. Menderes yle demektedir: Bu demektir ki, hkmet istedii gazeteyi istedii zaman asl olmayan bir lye dayanarak kapatacakt600. Bu yzden, yeni deiiklik ile 50. maddeden gazete kapama yetkisinin Hkmetten alnmas ve su unsurunun belirlenme konusunun ceza kanunun ak hkmlerine balanmas bir ilerlemeydi; fakat eksikti601. Menderese gre, yeni deiiklikle en nemli eksiklik, gazete ve dergilerin iki seneye kadar kapatlmas hkmnn 50. maddeye konmu olmasyd. Ayrca, yayn yoluyla ilenecek sular iin esasen ceza kanununun ar ceza hkmleri varken basn
Menderesin, 50. madde ile karlatrd Merutiyet Dneminin Basn Kanununda yer alan 23. maddesidir. Sz geen madde de yledir: 17. maddedeki yazl cezalar tahrik eden yaymlarda bulunan gazete veya dergi hakknda usl zerine dava almakla beraber, Hkmete asayii korumak iin gerek grldnde ad geen gazete veya dergi mahkeme sonulanncaya kadar tatil edilebilir. Ancak, mahkemede, sorumlu mdrn beraatine karar verilirse, gazete veyahut derginin tatilinden dolay sorumlu mdrn tazminat talebine hakk vardr. 598 TBMM TD, ayn yer, s.270. 599 TBMM TD, ayn yer, s.270. 600 TBMM TD, ayn yer, s.271. 601 TBMM TD, ayn yer, s.271.
597

153

kanununda da yer almas gereksizdi. Bu iki eksiklik, basn hrriyeti iin ar bir baskyd. nk, bir gazetenin iki sene deil, ksa bir zaman iin dahi kapatlmas, o gazetenin mahvolmasna kadar giden bir etkiyi yapabilirdi. Bunun iin, gazete kapama cezasn ya tamamyla kaldrlmal, ya da hi deilse Merutiyet Kanununda olduu gibi ancak asayiin korunmas zarretine balamalyd602. Menderesin grleri, mecliste sknetle dinlenmitir603. Menderesten sonra, Gaziantep Milletvekili Cemil Barlas, Adalet Komisyon Szcs Zonguldak Milletvekili inasi Devrin, Konya Milletvekili Ali Rza Trel ve Bingl Milletvekili Feridun F.Dnsel konumular ve Menderese cevap vermilerdir. Gaziantep Milletvekili Cemil Barlas, Basn Kanununun sadece 50. maddesinde deil, tamamnn deitirilmesi604 konusunda Menderesle hemfikirdir. Fakat, Barlas, yakn tarihte yaanan ac olaylarda basnn rol olduunu dndnden dolay, Menderesin maziyi gz nnde tutmadn sylemitir. Barlas, gemiten rnekler vererek , (Merutiyet dneminde) Mevlana Rifatlar, Ali Kemaller? stanbulda doan anari? (Mill Mcadele yllarnda) stanbuldaki basnda karlkl tartmalar yle gazeteler grld ki, o gazetelerde yayn baz konularda baka dillerde kan azlk gazetelerinden daha ileri idi. imdi bile (1946) stanbuldan gelen bir gazete lke ilerinden bahsederken, yine sz Londrada kan bir gazeteye refere ediyor demektedir. Barlasa gre, yakn tarihte basnn hizmeti olduu kadar, suu da olmutu ve dolaysyla, hangi konularda faydal ya da zararl olduu bilinmeliydi. Barlas, Menderese, gazetecilerin istedikleri gibi yaz yazmalarna gz yumarak ba bo brakmay Adnan Menderes arkadamz doru buluyorlar m? diye sormaktadr605. Adalet Komisyon Szcs Zonguldak Milletvekili inasi Devrin, Menderesin komisyona gelip, fikirlerini komisyon yeleriyle paylamasn ve baz hakl eletirilerinin Hkmete de benimsenerek Meclisin onayna arz edilebilecei
TBMM TD, ayn yer, s.271. TBMM TD, ayn yer, s.279. Metin Toker, Menderesin bu konumasn yle deerlendirmektedir: ..aman Allah, (Adnan Menderes) basn zgrlnn bir vgsn yapt ki. Basn zgrln, onun dourabilecei btn fenalklara nasl, ne kadar tercih ettiini Byk Meclisin zabtlarna en hararetli cmleleri kullanarak geirdi. Bir, yemini billah etmedii kald. Bkz. Metin Toker, a.g.e., s.110. 604 Hatta, Barlas, yeni hazrlanan Basn Kanununda -drt esasn da yer almasn isteyecektir. Barlasn, zeriden durulmasn istedii deiiklikten birisi, tirajn artmas iin yaplan svmek, saymak gibi kt fiiller iin sadece ceza deil; nleyici tedbirler de dnlmelidir. kincisi, yine tiraj artrmak iin imzasz yazlan makaleler. ncs ise, byk sermaye sahiplerinin sadece sermayelerinin olmas yznden gazete karmas. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.272. 605 TBMM TD, ayn yer, s.272.
603 602

154

dncesindedir. Devrine gre, Menderes deerlendirmelerini yle bir anda sylyordu ki meclis ya bunlar hibir incelemeye tb tutmadan kabul etmek veyahut da incelemeden zarur olarak reddetmek durumunda brakyordu. Deerlendirmelerinde hakl olanlar varsa hkmete bu sretle onlar kabul frsatn vermiyordu. Devrin, ayrca, byle bir durumun yasama usllerine aykr olduunu belirtmitir606. Devrin, eer gazete kapatlacaksa, Menderesin hi olmazsa diyerek savunduu Merutiyet dneminin gazete kapama gerekesi olan asayiin muhafazas kavramn, yrrlkte olan Basn Kanunundaki lkenin genel siyaseti kavramlar ile karlatrm ve birincisinin dierine gre mphem, aklktan yoksun olduunu ve ayrca, daha ok yetki veren bir tarafnn olduunu belirtmitir. Devrin, asayiin muhafazas kavramnn ba ve sonu belli olmayan, her trl yanl anlamaya yer veren bir kavram olduunu dnmektedir607. Konya Milletvekili Ali Rza Trel de, basnn kamu hizmeti yaptn belirterek, ayr bir nizam iinde ele alnmas gerektiini sylemi ve bu anlamda, ayrca bir Basn Kanununun olmas gerektiini savunmutur608. Trel, Menderesin deindii Hkmete kapatlan gazetenin yaz ileri mdrnn, yarglamada beraati halinde alaca tazminat konusundan da bahsetmi ve byle bir hakkn dier devletler kanunlarnda yer almadn, bu durumun maddeten de mmkn olmadn belirtmitir609. Bingl Milletvekili Feridun F. Dnsel, Merutiyet Basn Kanununun skynetim dneminde km olduunu hatrlatarak, dnemin artlarnn ihmal edilmemesi gerektiini vurgulamtr610. Menderese cevap veren konumaclarn birletii konu, basn hrriyetiyle ilgili olarak hissettikleri ortak bir kaygyd ya da hassasiyetti. Bu da, basn hrriyetinin stnde, lkenin selameti ve devletin bekas olduu dncesidir ve bu dnce iin, basn hrriyetine bir snrlama getirilebileceidir611.
TBMM TD, ayn yer, s.272-273. TBMM TD, ayn yer, s.273. 608 TBMM TD, ayn yer, s.276. 609 TBMM TD, ayn yer, s.277. 610 TBMM TD, ayn yer, s.278. 611 Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.273 (inasi Devrinin szleri) ve ayn yer, s. 278 (Feridun F.Dnselin szleri). Hatta, Dnsel, konumasnn bir yerinde 50. maddeyi aka savunarak, yle demektedir: Trk milletinin mevcudiyetini elinde tutan Hkmetin elinde bir silah olmak lazmdr. Her ihtimale kar o silahn annda ilemesi lazmdr. Adl kuvvetin deil, lkenin mevcudiyetine dakika dakikasna hakim olan kuvvetin elinde byle bir silah mevcut olmas lazm gelir (ayn yer).
607 606

155

Adnan Menderes, bu cevaplar karsnda, tekrar sz almtr. Menderes, kendisinden nce konuanlarn gayet nazik ve usll olarak cevap vermi olduklarn ifade etmi ve bu yzden, onlara teekkr etmitir612. Menderes, bu ikinci konumasnda da, ilk konumasndaki sylediklerini savunmu ve kendisine cevap verenlere kar anlalmadn613 dnd fikirlerini daha da amtr614. Menderese gre, Basn Kanunun 50. maddesinde yer alan gazete kapatma cezasna gerek olmadna dair szlerine karlk, kendisine cevap veren konumaclar, konuyu heyecan mevzu yapmlard. Menderes hi phe yok ki, memleketin ve milletin selameti her endienin stndedir. Bunu sylemeye, burada (meclis krssnde) tekrar etmeye ne ihtiya, ne gerek var. Fakat, basn hrriyetiyle lkenin selameti meselesini birbirine zt kavramlar olduunu bendeniz anlayamadm demektedir615. Menderes, gazete kapatlmasna gereke olarak sz geen iki kavram zerinde yine durmaktadr. Menderes, asayii muhafaza kavramnn daha ok madd bir konu olduunu; fakat, lkenin genel siyaseti kavramnn iine ise her konunun girebileceini belirtmitir616. Menderese gre, gemite yaanan ac olaylarn hepsinin basn hrriyetinden domu gibi gstermek da gerekle badamayan bir iddiadr. Menderes, CHPli milletvekillerine saltanat ykln, basn hrriyetine mi atfedecekler? diye sormaktadr617. Menderes, ayrca Basn Kanunu olmasn gerek grmemektedir. nk, Basn Kanunlar ierdii hkme gre bazen hrriyeti kaldrabilir veya hrriyetleri snrlayacak kuvvet olabilirdi Avrupann bir ok demokratik lkelerinde Basn Kanunu adyla zel bir kanun olmadn Hseyin Cahit Yaln da sylemiti618. Menderes, bu konumasn bitirir bitirmez meclis salonunu terk etmitir. Nitekim, kendisinden hemen sonra sz alan Rize Milletvekili S.A.Dilemre de,
Adnan Menderes, inasi Devrinin yanna gitmi ve birlikte Ceza Kanunun baz maddelerine gz atmlardr. Menderesin szleri iin, bkz. TBMM TD, ayn yer, s.280 ve inasi Devrinin szleri iin, ayn yer, s.283. 613 rnein, Feridun F. Dnsel, Menderesin szlerinden ne istediini ciddi olarak anlamadn sylemitir. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.279. 614 TBMM TD, D.7, B.64, O.1, c.24, s.279-281 (13.06.1946). 615 TBMM TD, ayn yer, s.281. 616 TBMM TD, ayn yer, s.280-281. 617 TBMM TD, ayn yer, s.281. 618 TBMM TD, ayn yer, s.280.
612

156

Menderese Evvela rica ederim. Adnan Menderes otursun burada, gitmesin. Syleyip, syleyip kamak olmaz ve bana da cevap versinler diyerek tepkisini ortaya koymutur619. Dilemre, ayrca, Menderesin amacnn, szlerinin gazetelerde yaymlanmasn istemek ve partizanlk olduunu szlerine eklemitr620. inasi Devrin, Menderesin, kendi szlerini esas alarak baz cevaplar verdiini ileri srerek, bir kez daha sz almtr. Devrin, Menderesin meclisi terk etmesini, iktidar-muhalefet arasndaki ilikilerde asl ama olan fikir alveriine hizmet etmediini belirterek, bir fikirle mtalaa ne srdkten sonra derecede hizmet eder demektedir621. Hkmetin grn aklamak iin, son olarak, Adalet Bakan Ankara Milletvekili Mmtaz kmen krsye gelmitir. kmen, inasi Devrinin gerekli cevaplar verdiini sylemi ve bu yzden uzun bir izaha girimeyerek (inasi Devrin) Muhalefetin sayn ve narin mmessilini (Adnan Menderesi) o hale getirdi ki benim ona nian almam, eski bir avc olarak yaral bir kua sama atmamak prensibine uymazd demitir622. Grmeler sonunda yaplacak oylamada Basn Kanunun 50. maddesi tasarda getii gibi deitirilmitir623. Adnan Menderes, hkmetin kanun tasars olarak meclise getirdii Basn Kanunundan baka, Cemiyetler Kanunu, niversiteler Kanunu624, Seim Kanununda yaplan baz deiiklikleri demokrasiye, yeni bir siyas dzene ve anayasann zne uygun snrl deiiklikler olarak grmektedir625. stelik, Menderes, demokrasiyi gelitirecek bu deiiklikler de, yeniliki ve atlmc bir dncenin deil, tereddt ve endienin hakim olduu fikrindedir626. Menderes, bu deiiklikler iin Bu snrl cevap almadan, cevaplar tahlil ve tenkide tb tutmadan Meclisi terk etmek, bilmem asl maksada ne

TBMM TD, ayn yer, s.281. TBMM TD, ayn yer, s.282. 621 TBMM TD, ayn yer, s.282. Hatta, Devrin, konumasnn sonunda, Menderesin mecliste bulunmad iin zgn olduunu syleyince, Mara milletvekili Rasih Kaplan Ne diye mteessir olacaksn? diye sormu ve szn yle tamamlamtr: Bu kadar teessre demez. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.283. 622 TBMM TD, ayn yer, s.284. 623 TBMM Kanunlar Dergisi, Ankara 1946, c.28, s.788; T.C. Resmi Gazete, Kanun No: 4835, S. 6336 (18 Haziran 1946). 624 Menderes, bu konuda gr bildirmemitir. 625 TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 7, Birleim. 64, Oturum. 1, Cilt. 24, s.270 (13.06.1946). 626 TBMM TD, ayn yer, s.270.
620

619

157

deiiklikler susuzluktan dudaklar atlam bir insana bir damla su vermek kabilindendir demektedir627. IV- Recep Peker Hkmetinin Kurulmas Meclisin sekizinci dnemi, 5 Austos 1946 tarihinde almtr. Ayn gn, smet nn tekrar Cumhurbakan seilmitir. nn krsye karken ve ktktan sonra CHPli milletvekillerince dakikalarca ayakta alklanrken; DPliler ise nceden aldklar karara gre hareket ederek alk yapmadan yerlerinde oturmulardr628. Meclis Bakanlna ise stanbul Milletvekili emekli general Kzm Karabekir seilmitir629. Hkmeti kurma grevi de Recep Pekere verilmitir. 6 Austosta, Recep Peker, Babakan olarak kabinesini kurmutur. Pekerin kabinesi u bakanlardan kuruludur630 : Adalet Bakan Mill Savunma Bakan ileri Bakan Dileri Bakan Maliye Bakan Mill Eitim Bakan Bayndrlk Bakan Ekonomi Bakan Salk ve Sosyal Yardm Bakan Gmrk ve Tekel Bakan Tarm Bakan
627 628

Mmtaz kmen (Ankara) Cemil Cahit Toydemir (stanbul) kr Skmenser (Gmhane) Hasan Saka (Trabzon) Halit Nazmi Kemir (Tokat) Reat emsettin Sirer (Sivas) Cevdet Kerim nceday (Sinop) Tahsin Bekir Balta (Rize) Behet Uz (Denizli) Tahsin okan (Kastamonu) Faik Kurdolu (Manisa)

TBMM TD, ayn yer, s.270. Asm Us, a.g.e., s.684. 629 TBMM TD, D.8, B.1, O.1, c.1, s.2. Karabekir 379 oy alrken; dier aday Y.Kemal Tengirenk, 58 oy almtr. 630 Kzm ztrk, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlar, 1968, s.281 ve Trker Sanal, Trkiyenin Hkmetleri, s.126; Ulus, 7 Austos 1946; Cumhuriyet, 7 Austos 1946; Vatan, 7 Austos 1946. 19 Eyll 1946 tarihinde yeni iki bakanlk daha kurulmu ve bu, Peker Hkmetinde bir deiiklie yol amtr. Bu deiiklie gre, Adalet Bakan olan Mmtaz kmen Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs olmu, onun bo brakt Adalet Bakanlna ise Zonguldak Milletvekili inasi Devrin atanmtr. Dier Devlet Bakanlna da, ankr Milletvekili M.Abdlhalik Renda getirilmitir. Peker Hkmetindeki asl byk deiiklik 5 Eyll 1947de gereklemi ve be bakanlkta yeni atamalar yaanmtr. Buna gre, istifa eden Cemil C. Toydemirin yerine Mill Savunma Bakanlna zmir Milletvekili Mnir Birsel; yine istifa eden kr Skmenserin yerine ileri Bakanlna Erzurum Milletvekili Mnir Hsrev Gle; T.Bekir Baltann yerine Ekonomi Bakanlna Diyarbakr Milletvekili Cavit Ekin; istifa eden Faik Kurdolunun yerine Tarm Bakanlna zmir Milletvekili evket Adalan atanmlardr.

158

Ulatrma Bakan Ticaret Bakan alma Bakan

kr Koak (Erzurum) Atf nan (zmir) Tahsin Bekir Balta (Rize)

14 Austos gn, Recep Pekerin Hkmet program Mecliste okunmu631, bu konuda grmeler yaplmtr. ktidar-muhalefet arasndaki ilk anlamazlk da, bu konuda ortaya kmtr. nk, CHPliler Hkmet programnn ayn gnde grlp kabul edilmesinde srar ederlerken, DPliler ise her zaman olduu gibi bu defa da i aceleye getirilerek muhalefetin grlerini belirtmek imkannn verilmediini iddia etmilerdir632. Nitekim, DPnin szcs olarak bir konuma633 yapan Adnan Menderes de, Hkmet programnn ieriine deil, yaplacak grmelerin ekline eletiriler getirmitir. Menderes, kendisinden nce, DP adna konuma yapan Fuat Kprl ve Refik Koraltann usl zerine sarf ettikleri szlere paralel olarak, bu iki milletvekilinin szlerini tamamlayan bir konuma yapmtr. Menderes ve arkadalar, Hkmet programnn Mecliste okunmadan birka gn nce Demokrat Partinin incelemesi iin kendilerine verilmesini Babakan Pekerden rica etmilerdir; ancak program kendilerine verilmemitir634. Metin Tokere gre, bu teklif kabul edilebilirdi; fakat Peker bu ii inada bindirmiti635. Geri, Meclisin o zamana kadar olan ileyiinde byle bir gelenek yoktur ve yaplan da, hkmet programnn okunur okunmaz grlmesi ve gven oylamasna geilmesidir. Fakat, o zamana kadar da, mecliste sadece tek parti vard636. Bu defa, Hkmet program okunduktan hemen sonra DPliler, Meclis Bakanlna, grmelerin iki gn sonraya tehir edilmesini rica eden bir teklif vermilerdir637. Fakat, bu teklif de anayasann 44. maddesine aykr olduu ileri
Pekerin konumas iin, bkz. TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 8, Birleim.3, Oturum.1, Cilt.1, s.27-37 (14.08.1946). 632 Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, s.149. 633 TBMM Tutanak Dergisi, D. 8.B.3, O.2, c.1, s.59-60 (14.08.1946). 634 TBMM TD, D.8, B.3, O.1, c.1, s.59 (Adnan Menderesin szleri). 635 M.Toker, a.g.e., s.140. 636 Grmeler srasna, Meclisin hibir devresinde byle bir teamln olmad sylenince Fuat Kprl, O zaman Meclis tek partiliydi diye seslenmitir. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.39. 637 Hem Fuat Kprl, hem de Refik Koraltan, Hkmet program hakknda DPnin ortak bir karara varabilmesi iin grmelerin iki gn sonraya ertelenmesini istemilerdir. Fuat Kprl yle demektedir: 75 dakika sren bu program devletin i ve d siyasetine ait ana prensibinden balayarak kibritlerin slahna kadar; memleketin genel hayatna alakadar eden bin bir meseleden bahsediyor. DP,
631

159

srlerek kabul edilmemitir638. Anayasann 44. maddesinin son fkras ise, Hkmetin tutaca yolu ve siyas grn en ge bir hafta iinde bildirecei ve ondan gven alacan belirtmekteydi639. Menderes ise, yapt konumasnda, bu gr, Anayasaya engel bir taraf olmadn belirterek ikna edici bulmamtr640. Ayrca, CHPli baz milletvekilleri, grmelerin iki gn sonraya braklmas konusunda, gven oyu alp almayaca pheli olan bir Hkmetin ibanda bulunmasnn getirecei siyas bir mahzurdan sz etmilerdir641. Menderese gre, bu iddia da gerek dyd, hatta bir vehimdi. nk, CHP Meclis Grubunun 13 Austostaki toplantsnda, yani hkmet programnn mecliste okunmasndan bir gn nce, Peker Hkmetinin gven oyu ald herkese bilinmekteydi642. Menderesin, kendi konumasn, Hkmet program okunurken yazl hale getirerek hazrlad anlalmaktadr. nk, Menderes, konumasnn banda, partisi Demokrat Partinin, hkmet programna yneltecekleri eletirilerinin kamuoyunca renilmesi imkanndan mahrum brakldn sylediinde, CHPli Rize Milletvekili Dr. Saim Ali Dilemre yle diyorsun amma, yazmsn bile diye karlk vermi ve bu, CHP sralarnda glmelere neden olmutur643. Menderes, szlerinin devamnda ise yle demektedir: Hkmete, koskoca bir tekilat geni bir cihazla ancak bir haftada hazrlanm olan ve iktidar partisince de enine boyuna mzakere edilerek kabul edilmi bulunan bir Hkmet programna kulaktan dinlemekle hemen cevap vermeye kalkmay asla doru bulmamaktayz. Bu ii hafife almak, kamu oyuna nem vermemek ve bizzat BMMye ve Millet krssne layk olduu yksek saygy gstermekte kusur etmek demek olur. Hkmet programna cevap

Hkmet program hakknda kendi mtala ve tenkitlerini arz etmeyi kendisi iin bir bor bilir. Ancak, imdi dinlediimiz ve yeni elimize aldmz bu program hakknda partimizin tenkitte ve mtalada bulunmas iin mzakerenin Cumaya (16 Austos 1946ya) geciktirilmesini rica ediyorum. Fuat Kprlnn konumas iin, bkz. TBMM TD, ayn yer, s.38 ve 43-44; Refik Koraltann konumas iin, bkz. TBMM TD, ayn yer, s.40-41 (14 Austos 1946). 638 TBMM TD, ayn yer, s.38 (Sreyya zgeevrenin szleri); ayn yer, s.39 (Hasan Fehmi Atan szleri); ayn yer, s.39 (efik Tugan szleri); ayn yer, s.41 (Sedat Pekin szleri); ayn yer, s.42 (Muhittin Baha Parsn szleri). 639 Suna Kili-A.eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, s.120. 640 TBMM TD, ayn yer, s.59. 641 rnein, Balkesir Milletvekili Sreyya zgeevren, Hkmet muallakta duramaz. Meclisin bu yeni Hkmet hakknda gven kanaatini bildirmesi lazmdr. Aksi takdirde gvensiz geecek gnler iinde biz Hkmetin Devlet ve Millet idaresinde dar olaca vaziyetin vasf zaaf veya tereddt olabilir demektedir. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.39. 642 TBMM TD, ayn yer, s.59. 643 TBMM TD, ayn yer, s.59.

160

vermek gibi gayet nemli bir konuda, o srada sonradan dnlm, akla gelivermi szler deil, incelemeye dayanan fikir ve mtalaalar olmas icap eder644. Menderes, ayrca, programn eletirisinin Demokrat Parti adna kendisi tarafndan yaplabilmesi iin, yine Demokrat Parti tarafndan nceden grlerek karara varlmas gerektiinden sz etmitir645. Fakat, ona gre, ok ksa bir zaman bile braklmamt ve dolaysyla, DPye eletiri imkan verilmemiti. Menderes, partisinin program eletirememesini, lke iin zararl bulmaktadr. nk, ona gre, Hkmet Programnn tenkidini ve tahlilini millet renmeli idi ve bu tenkit, esasl bir tenkide dayanmal idi. Buna imkan verilmemekle millet krssnn serbestisi snrlandrlm oluyordu646. Menderes, ayn konumasnda, Peker Hkmeti ile demokratik anlamda bir geri dnn yaanacandan phe ettiini belli etmitir. Menderes, yle demektedir: Vaktiyle tek parti esasna gre yaplm ve hl yrrlkte olan kanunlarn kaldrlmas yle dursun, basn hrriyetini, toplanma, cemiyet kurma hrriyetlerini yeniden snrlayan kanunlarn hazrlanmakta olduunu teessrle iitmekteyiz. Aslnda, Menderesin phesi, Babakanla atanan Recep Pekerin, tek partili sistemi savunduunun bilinmesidir. Hkmeti kurma grevinin Pekere verilmesi, CHPnin niyetleri konusunda Demokrat Partide pheler uyandrmtr647. Menderes, konumasn, Hkmet programnn mecburiyetindedir diyerek bitirmektedir 648. Menderes, bu konumasndan sonra meclis salonundan dar kmtr649. Menderesin bu hareketinin, tamamen ahs olduu sylenemez. Fakat, ayn zamanda, Demokrat Parti grubunun byle bir durumda topluca meclis salonunu terk etme karar almad da bilinmektedir. Bu durumda, Menderes ve baz DPlilerin, belki de byk blmnn grmelere katlmamas, anlk bir tepkiden domu olmaldr. nk, Menderesten sonra konuan Milletvekillerinden Tahsin Banguolu Meclis salonunu
TBMM TD, ayn yer, s.59. TBMM TD, ayn yer, s.59. 646 TBMM TD, ayn yer, s.60. 647 K.Karpat, a.g.e., s.149. 648 TBMM TD, ayn yer, s.60. 649 Nitekim, kendisinden hemen sonra krsye gelen Rize Milletvekili Saim Ali Dilemre, Menderese hitaben Dar kma, dinle. Daima byle yaparsn. Doru deildir. Olmaz ki byle ! diye konumutur. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.60.
645 644

grmelerine katlmamak

durumunda brakld iin partimiz derin bir teessr duymakta olduunu arz etmek

161

terk eden DPlilere, onlarn Meclis sralarnda oturmalarn istediklerini syleyince, DPnin kurucusu ve el Milletvekili Refik Koraltan oturuyoruz diye barmtr650. Rize Milletvekili Saim Ali Dilemreye gre, Menderes syleyeceklerini pekala sylemiti ve zaten fazla da bir ey syleyemezdi. Dilemre, hkmet programnn grlmesinin, bir kanun grmesi olmadn belirterek bu program yle bir program dr ki, 30 sayfa iine sktrlmtr. Fakat, mzakere, bir kanun mzakeresi eklinde olsayd, bunu sene mzakere etmek lazmd. nk, iinde belki 150 madde bulunacakt. Kei kanunlar, orman kanunlar falan... Dolaysyla, herkes emindir ki, bunlar ana hatlardr demektedir651. Dilemre, muhalefetin yarglayc bir slp takndn u cmlesiyle anlatmaktadr: Msaade buyurunuz, buras Ankaradr, Nurenberg Mahkemesi deildir652. Dilemre, muhalefetin yapmas gerekenin de, program ana hatlaryla cevaplandrmas olduunu Demokrat arkadalarmz da istediklerinin ana hatlarn 45 saat iinde syleyebilirler diyerek ifade etmektedir. Bunun iin, Dilemreye gre, ne kada yazmaya, ne de baka bir eye gerek vard653. Sadece Dilemre deil, sonraki konumaclarn hemen tamam da, programdan daha ok Menderesin szlerini eletirmilerdir. Gaziantep Milletvekili Cemil Sait Barlas, Menderesin konumasn bir gazeteye bamakale yazar gibi olduunu sylemitir. Barlasa gre, Menderes, meclis krssnden yine propaganda yapmaktayd654. Bingl Milletvekili Tahsin Banguolu ise, Menderesin, grmelerin ertelenmesi hakkndaki teklifinin iyi niyete dayanmadn, amacnn meclis grmelerini bulandrmak olduunu ifade etmitir. Banguolu, Menderesi yaramaz bir ocua benzetmi ve onun Akar, berrak bir suya adeta bir ta atp, onu bulandrmak istediinden bahsetmitir. Banguolu, Menderesin bu hareketini sadece Mecliste deil, halk arasnda da yaptn iddia etmitir. Banguolu, bu hareketi, bir eit yumruklamaya benzetmi ve Menderesin bir yumruk vurup, katndan sz etmitir655.
650 651

TBMM TD, ayn yer, s.63. TBMM TD, ayn yer, s.60. 652 TBMM TD, ayn yer, s.61. 653 TBMM TD, ayn yer, s.61. 654 TBMM TD, ayn yer, s.63. 655 TBMM TD, ayn yer, s.63.

162

Bingl Milletvekili Feridun Fikri Dnsel, dnyann hibir yerinde hkmet programnn grlmesinin ertelenmediini, bu durumun hkmetin lke ynetimine henz hazr olmad anlamn tadn sylemitir. Dnsel, Menderesin oturumu terk etmesini muhalefetin denetim hakkn kullanmad eklinde yorumlam ve Menderesin bu hareketini u szleriyle eletirmitir: Allah msaade etseydi, fen msaade etseydi, byk Trk milleti televizyonla u dakikadaki manzaray gzleriyle grseydi, grmeliydi. Evet, kim kam denetim (grevinden) Dnsel, muhalefete hibir yerde mhlet verilmedii grndedir. Dnsele gre, muhalefet her an her dakika atnn ve eerinin zerinde bulunacaktr. antasnda ne kadar ok varsa muhalefetin sinesine saplayacaktr656. Mara Milletvekili Dr. Kemal Bayizit, Menderesin szlerini kalpleri kran bir konuma olarak deerlendirmitir. Bayizit, Menderes ve partisi DPnin Peker kabinesine gven oyu vermemek konusunda nceden karar verdiklerini ve grmelerin ertelenmesini isteyerek bir parti taktii yaptklarn sylemitir657. stanbul Milletvekili Hamdullah Suphi Tanrver, Menderesin szlerini ar ve ar bulmusa da, onun yapt konuma, dier konuulanlara gre olduka lmldr, hatta, adeta iki partinin arasn bulmaya alr mahiyettedir. nk, Tanrver szlerinin devamnda muhalifleri DPlilerin ruhunu krmamak iin baz konulara deinmeyeceini ve iktidar-muhalefetin birbirlerine hogr ile geni davranmas gerektiini sylemitir. Tanrver, DPli baz milletvekilleri ile gemiin sevap ve gnahlarn paylatklarn ve onlarn uzun sre beraberce altklar dostlar olduunu ifade etmitir. Tanrver, iktidar partisi olarak muhalefetin denetim grevinin gerekliliine inandklarn belirtikten sonra iinde bulunduklar siyas ortam klimimizin pek msait olmad bir aac topraklarmza diktik, bu aacn yetimesini, gelimesini istiyoruz. Bu abuk kopan infial rzgarlar onun dallarn krmasn, onu kurutmasn. Kendileri alsnlar, biz de alalm. Diktiimiz bu yeni aziz ve mbarek aac bu toprakta tutturalm eklinde tasvir etmitir658.

656 657

TBMM TD, ayn yer, s.65-66. TBMM TD, ayn yer, s.66. 658 TBMM TD, ayn yer, s.67-68.

163

Tanrverin konumasndan sonra, Trabzon Milletvekili Srr Day, grmelerin yeterlii hakknda Meclis Bakanlna bir nerge vermitir659. Bingl Milletvekili Feridun Fikri Dnsel ise, bu durumun Meclisin i tzne aykr olduunu ileri srerek nergeye kar kmtr. nk, nergenin kabul halinde bizzat Babakan cevap veremeyecektir660. Bu arada Erzincan Milletvekili Sabit Sarolu da, belki CHP iin grmelerin yeterli olduunu; fakat DPli milletvekilleri sz istiyorlarsa sabaha kadar bile olsa grmelerin devam etmesi gerektiinden sz etmitir661. nerge sahibi Srr Day, aleyhte grler karsnda nergesinin aklamasn yapmtr. Daya gre, DPli milletvekilleri konumak istiyorlarsa grmeler tabi ki devam etmeliydi; fakat onlar fikirlerini sylemilerdi662. Sonunda, sz Babakan Recep Pekere verilmitir. Babakan Peker, nce tecrbeli bir ana parti olarak yanlarnda bir muhalefet partisini yaatacaklarn ve meclisin genel almalarnda faydal bir unsur olarak almalarna yardm edeceklerini ifade etmitir. Peker, Menderesin Meclis krssnn serbestlii konusunda sylediklerini, demokrasiyi baltalama yolunda hatal ve l kabul etmeyecek kadar ar bulduunu ve bylelikle muhalefetin mazlum tavr takndn belirtmitir663. Pekerin konumasndan sonra gven oylamas yaplmtr. Oylama sonucunda, TBMM, Peker Hkmetine oy okluu ile gvenini bildirmitir664. Adnan Menderes ise, oylama srasnda Meclis salonuna dnm ve dier Demokrat Partililer gibi ret oyu kullanmtr665. V- 1947 Yl Bte Grmeleri 1946 ylndan itibaren senelik bte 1 Ocaktan balamtr. Bundan dolay, 1947 ylnn btesi 14 Aralktan itibaren Mecliste grlmeye balanmtr.

TBMM TD, ayn yer, s.68. TBMM TD, ayn yer, s.68. 661 TBMM TD, ayn yer, s.68 662 TBMM TD, ayn yer, s.68. Day, nergesini savunurken bu arada sarf edecei Demokrat Parti grevinden kamtr sz zerine, DPli sralardan Kamad sesleri ykselmitir (ayn yer). 663 TBMM TD, ayn yer, s.69-70. 664 TBMM TD, D.8, B.3, O.2, c.1, s.70-71(14.08.1946). Oylama sonucu; ye says: 465, Oy verenler: 431, Kabul edenler:378, Oya katlmayanlar: 30, Reddedenler:53, ekinserler: - , Ak Milletvekilleri: 4. (s.71). 665 TBMM TD, ayn yer, s.74.
660

659

164

1-Menderesin Bte Eletirisi 18 Aralk gn, DPnin grlerini yapmak zere Adnan Menderes bir konuma yapmtr666. Menderes, nce Babakan Recep Pekerin konumalarn cevaplandrmak istemitir. Menderese gre, Pekerin konumasnda iki hedef gze arpmaktadr. Birinci hedef, Pekerden sonra bte hakknda konuacak muhalif milletvekillerinin eletirilerinin etkisini hemen azaltmak istenmesidir. kinci hedef ise, i politikayla ilgili iddetli bir lisan kullanarak muhalefete kar bir eit rktme taktii kullanmaktr667. Menderes, ikinci hedef zerinde biraz daha durmutur. Menderese gre, Pekerin konumasnda, siyas tahrikler sonucunda lkenin herhangi bir yerinde kacak karklklarn nlenecei szleri dikkat ekmekteydi. Menderes, Pekerin siyas tahrikler tabiri ile ok partili hayata geii mi ima ettiini sormutur. Fakat, Demokrat Parti byle bir imann etkisi altnda kalmayacak kadar salam bir durumdayd. Menderes, bu konuda, Demokrat Parti kuruluundan bu gne kadar kanun yollarla ve kanun vastasyla mcadeleyi kendisine en mukaddes bir ilke edinmitir. Memleketin i emniyetini bozacak, dardan haysiyet ve itibar sarsacak bir hareket karsnda, hkmetin vazifesinde gsterecei en kk dikkatsizlii ilk nce ve en iddetli olarak Demokrat Partinin tenkit edeceini arzetmeliyim demektedir668. Menderes, btenin tanmn yapp, nemini vurguladktan sonra, Bte grmelerinde Devletin mali ve ekonomik durumunun her eyiyle Meclis tarafndan bilinmesi gerektiini belirtmitir. Bunun iin ise, unlar yaplmaldr669: 1- Yllk mill gelir ve mill gelirin hangi alma gruplarna ne oranda isabet ettii konusunda bilgi sahibi olmak gerekir. Bu durumun, vergilerin belirlenmesinde ve ekonomik faaliyet gruplarnn her birinin genel masraflara katlm oranlarnn adilne tayin etmek konusunda byk nemi vardr.

TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 8, Birleim. 18, Oturum.1, Cilt. 3, s.15-23 (18.12.1946); T.C. Bakanlk Cumhuriyet Arivi, Babakanlk zle Kalem Mdrl, Dosya. A6, Yer nu.12.73.1.148 ve Adnan Menderesin Bte Umum Heyeti Hakkndaki Demeci, DP Bakanl Yaynlar, Ankara 1946(Bu kitap, Menderesin konumasnn banda Pekerle ilgili sarfettii szlerine yer vermemitir). Bu konumasn, hemen aynsn, belki daha da aarak yapaca 30 Aralk gnk konumas iin, bkz. TBMM TD, D.8, B.27, O.2, c.3, s. 836-843 (30.12.1946). Bu konumann tamamn, ayrca, Vatan Gazetesi 31 Aralk 1946 ve 1 Ocak 1947 gnk sayfalarnda yer vermitir. 667 TBMM TD, ayn yer, s.15. 668 TBMM TD, ayn yer, s.15. 669 TBMM TD, ayn yer, s.16.

666

165

2- Vatandalarn zel idarelere, belediyelere, ky btelerine demekte olduklar vergiye benzer ykmllk ve demelerin nelere karlk olduunun da bilinmesi gerekir. Bu durum, kamu hizmet ve masraflarnn vatandalara ne yklediinin bilinmesine yardmc olur. 3- Kamu ktisad Teekkllerinin bal olduklar iletme ilkeleri ile bu ilkelerin uygulanma biiminin ve sonularnn da bilinmesinin gerei vardr. nk, bu teekkllerin gerek tesis masraflar ve gerekse kullandklar sermayeler byk rakamlara karlk gelmektedir. Ayrca, bu teekkllerin faaliyetlerinin olumlu ya da olumsuz etkileri, hem mill ekonomide, hem de vatandalarn gnlk hayatnda kuvvetle hissedilmektedir. Menderese gre, ancak bu husus Meclis tarafndan etraflca bilindikten sonra, btenin incelenmesi ve dzenlenmesi konusunda salam esaslara dayanmak mmkn olabilirdi670. Halbki, bte komisyon raporu bteye nfuz edemeyecek kadar olduka ksayd. yle ki, bu hususlarda bilgi ve ayrnt vermekten kanlmtr denilebilirdi. Ayrca, rapor hkmete yaplan beyanlarn bir tekrarndan ibaretti671. Menderese gre, bte tetkikini gletiren baz hususlar vardr. Bu hususlardan birisi, btenin dzenlenme biimidir. rnein, zlk haklar bal altnda gsterilenlerden baka, btede eitli ksmlarda zlk hak olarak ayrlm denekler gze arpmaktadr672. Menderesin tespitlerine gre, btede 1947 yl iin kabul edilen zlk haklar miktar toplam 384 milyon lira olarak grlmektedir. Hlbuki, Devletin bteden zlk haklar olarak deyecei toplam miktar sadece bundan ibaret deildir. Buna karlk, btenin dier ksmlarnda zlk haklardan saylan denek 76 milyon liray bulmaktadr. zlk haklar toplamnn bir kalemde gsterilmemesi ise, btenin karklna yol amaktadr673. Menderese gre, bte tetkikini gletiren dier bir husus da, Mill Korunma, Trk Parasn Koruma ve Merkez Bankas kanunlar gibi baz zel kanunlarla Meclis yetkilerinin iktidara devredilmi olmasyd. Meclisin verdii bu yetkilerle Hkmet tarafndan, vergiye benzer gelirler salanmakta, harcamalar yaplmakta, fonlar ve

670 671

TBMM TD, ayn yer, s.16. TBMM TD, ayn yer, s.16. 672 TBMM TD, ayn yer, s.16. 673 TBMM TD, ayn yer, s.16.

166

kadrolar oluturulmaktadr. Fakat, bu durum, gelir, harcama ve ilemlerin bte dnda kaldn, dolayl olarak da Meclis kontrol dnda gelitiini gstermekteydi674. Btenin Genellii ilkesi Menderese gre, bte dndaki gelirler sadece bunlarla snrl deildi. Dviz alm satmlar, primler, devlete el konan bir ksm zira rnlerin satndan elde edilen karlar da bte dnda kalmaktayd. Ayrca, Merkez Bankasnda 135 tona varan birikmi altnlar da, adeta dolayl bir vergi olarak, bte gelirleri arasnda yer almamaktadr. Bu durum, btn gelir ve giderlerin btede grlmesi demek olan btenin genellii ilkesine bir aykrln gstergesiydi.675. Btenin samimiyeti Menderese gre, Meclise kabul edilen btelerle, bte kesin hesaplarnn karlatrlmasndan sonra, gelir-gider tahminlerinde byk lde hatalarn yaplmasnn, beklentilerde samimiyet kuralna gerei kadar deer verilmediini gstermekteydi676. Menderes, bu konudaki iddiasn delillendirmek iin Milli Savunma Btesini rnek olarak gstermektedir. 1938 yl Milli Savunma Btesi iin ayrlan miktar 117 milyon lira iken; 1947 yl iin Mill Savunma Btesine ayrlan miktar 357 milyon liradr. Menderese gre, 1947 Mill Savunma Btesi, 1938 Btesine gre % 350 artmtr. Bu fark grnrdeydi ve esas fark, fiyat ve para ikinliinden domaktayd. Ayrca, bu rakamlar satn alma gc olarak deerlendirildiinde, 1947 yl ile 1938 yl karlatrlamazd677. Fakat, Menderes, 1947 ylnda Mill Savunma harcamalar iin ayrlan miktarn, bte ylnn ortasnda Hkmete asker ihtiyalar ileri srlerek nemli miktarlarda denein isteneceini tahmin etmektedir. Bu tahminini sebebe balamaktayd678: 1-Yedi Eyll Kararlar diye bilinen 1946 Devalasyonu ile yaanan fiyat artlar. 2-Milli Savunma Bakanlnn Toprak Mahslleri Ofisine (TMOya) 51 milyonu bulan borlar

674 675

TBMM TD, ayn yer, s.16-17. TBMM TD, ayn yer, s.17. 676 TBMM TD, ayn yer, s.17. 677 TBMM TD, ayn yer, s.18. 678 TBMM TD, ayn yer, s.17-18.

167

3-Terhis ve celp srelerindeki deiiklik kararndan sonra, 1924 doumlularn ge terhis edilmesi ve 1920 doumlularn ise ilk tahminlerden fazla olmas yznden 33 milyon liralk ortaya kan istek. Fakat, Menderes, sava sonras dnemde milli savunma ihtiyalarnda yaplmas dnlen tasarruflarn, btede bir rahatlamaya yol aaca yolundaki hkmet grn hatal bulmaktadr. nk, ona gre, modern bir ordunun ekirdeini kurmak mecburiyeti karsnda bulunulduu iin milli savunma btesinin ayn miktarlarda tutulmas fikrindeydi679. Bte a Menderes, hkmetin gerekesini gereki ve hakl bulmamaktadr. Hkmetin gerekesinde, bte ann 117 milyon lira olduu ve bu an genel toplamn % 1014n oluturduu belirtilmitir. Bu anda da, yap, tesis gibi daha ok bayndrlk iler iin ayrlan denekten ileri geldii kaydedilmitir. Menderese gre, btenin 1 milyar 100 ksr milyonluk gelirinden bayndrlk ilerine % 10 orannda bir denein ayrlmas normalin ok altndayd ve bunu olaanst iler yapyormu gibi gstererek bte an aklamak da doru olamazd. Menderes, yle demektedir: (Bayndrlk) ilerinin ou, esasen Devlet btesinin basit harcamalar arasnda yer almas tabi olan ve hatta bazlar faydal saylamayacak ilerdendir680. Menderese gre, baz sahalardan elde edilecek tasarruflarla bayndrlk harcamalar borca gidilmeden karlanabilirdi. Tasarruflar Menderese gre yllardan beri tekrar edilmekte olan tasarruf dnceleri, bu kez, yine uygulamaya geirilememi ve szde kalmt681. Devlet Borlar Menderes, devlet borlar konusunda baz rakamlar vermitir. Devletin borlar, 1939dan 1946 ylnn Eyll ayna kadar % 375 artarak 1 milyar 847 milyon liray bulmutur. 1939dan 1946 ylna kadar art, 1 milyar 292 milyon liradr682. Menderesin hesaplarna gre, bu devlet borlarnn % 46sn (762 milyon lirasn) ise dalgal borlar tekil etmektedir683. Bte komisyon raporunda, Hkmetin,
679 680

TBMM TD, ayn yer, s.23. TBMM TD, ayn yer, s.18. 681 TBMM TD, ayn yer, s.19. 682 TBMM TD, ayn yer, s.19. 683 TBMM TD, ayn yer, s.19.

168

dalgal

borcun mmkn olduunca azaltlmasna allmakta olduu belirtilmitir. 1- Ksa vadeli bonolar uzun vadeliye evirmek, 2- Altn ve dvizlere yeni deer konulmasndan faydalanlarak bir hesap ilemi yapmak, 3- Faiz oranlarn belirgin ekilde aaya ekmektir. Menderes, bu tedbirleri memnunluk verici bulmakta ise de; dier yandan,

Rapora gre, Hkmetin bu konudaki tedbirleri unlardr:

sorunun zne etkileyecek mahiyette grmemektedir. nk, ona gre, tedbirler gerek bir deme saylmazd684. Bu durumda, iki milyara doru kmakta olan ve giderek kabarma ve artma eilimi gsteren Devlet borlarnn azaltlmasna ynelik esasl bir abann olduu kabul edilemezdi. Menderes, gelecei karamsar grerek btedeki bor deneklerinin nmzdeki yllarda daha yksek rakamlara karlk gelmesi ve Devlet btesini bsbtn sona erdirmesi derin bir endie ile zerinde durulacak bir sorun tekil etmektedir, demektedir685. Gelirler(Varidat) Btesi Menderese gre, kaynaklarn ve ekonomik bnyenin zorlanarak bteye elde edilebilen gelirler toplam yaklak 1 milyard. Dier taraftan, borlar 1,5 milyar amt. Dolaysyla, btenin en azndan 300 milyon lira akla kapanacan tahmin etmek gerekirdi. Bu durumda, bte a, ya borlar toplamna katlacak, ya da Hkmeti yeniden emisyon zorunluluu karsnda bulunduracakt686. Vergi sistemi Menderes, vergi sistemi konusunda bilinenleri tekrar etmitir. Menderese gre, vergi sistemi, lkenin ekonomik gereklerine ve bilimsel esaslara gre dzenlenmi deildi. zellikle, uygulamada, ykmly her zaman zor durumda brakmaktayd. Dolaysyla, vergi sistemi esas, ekil ve uygulama bakmlarndan, rasyonel ve kkten acele yeniliklere ihtiya gstermekteydi687. Menderes, vergi siyasetindeki balca esaslar, gelir sahiplerinden i) gerek kazan zerinden ve gelirlerine uygun, ii) hakl llerde, iii) ilerini devama ve geniletmeye engel olmayacak ekilde almak zere sralamtr688.
684 685

TBMM TD, ayn yer, s.19. TBMM TD, ayn yer, s.20. 686 TBMM TD, ayn yer, s.20. 687 TBMM TD, ayn yer, s.20. 688 TBMM TD, ayn yer, s.20.

169

Menderes, vergi meselesinin, parlamentolar en ok uratran konularndan biri olduunu belirtikten sonra, vergi sistemi ile ilgili yaplmas gerekenleri ise yle sralamtr689: 1- Btedeki gelirlerin arlk merkezini dolaysz vergiler oluturmaldr. 2- Dolayl vergilerinden, zellikle ilem ve tketim vergilerinden mmkn olduunca kanlmaldr. 3- Gmrk tarifelerinin, zarri gda ve ihtiya maddeleri ile retim aralarn darda brakacak ekilde, yeniden dzenlemesi gerekir. 4- Hayvan vergisi hemen kaldrlmaldr. Menderes, sonra, bu sraladklarn biraz daha ayrntl aklamtr. Dolaysz (Vastasz) Vergiler Menderese gre, vastasz vergilerin en nemlilerini kazan, buhran, muvazene ve hava kuvvetlerine yardm vergileri oluturmakta ve bu vergilerin btedeki yeri 349 milyon liray bulmaktayd. Bu rakamn, 112,5 milyon liras kazan erbabndan; 237,5 milyon liras ise hizmet erbabndan alnmaktayd. Dolaysyla, hizmet erbabndan alnan vergi miktarnn, kazan erbabndan alnan vergi miktarn iki katn akn olmas dikkat ekiciydi. Menderes, bu tespitle, adaletsiz vergi dalmna iaret etmekteydi690. Dolayl (Vastal) Vergiler Menderese gre, hkmet uzun zamandr sadece almas kolay olduu iin, olumsuz etkilerini hesaba katmayarak vastal vergilerden yararlanmak yoluna gitmiti. zellikle, darda olan vatandan geim artlarn etkileyen ilem vergisi zerinde, sava yllarnda hafifletmeler yaplmam, aksine bu vergi oran artmt. Bu durum da, en zarur gda maddelerini iine alacak ekilde alann geniletmiti. Bunun tipik rnei zeytin ya idi691. Hayvan vergisi Menderes, hayvan vergisini, kyl ve ifti zerinde, aar karakterini tayan ilkel bir vergi olarak dnmekteydi. Menderes, bu verginin, hayvan sahibinden, kazancn ne kadar olduu aratrlmadan ve eitli yerlerdeki deer farklar

689 690

TBMM TD, ayn yer, s.20. TBMM TD, ayn yer, s.20. 691 TBMM TD, ayn yer, s.20-21.

170

gzetilmeden alndn iddia etmi, hemen kaldrlmasnn hayrl bir i olacan belirtmitir692. Kalknma Menderes, btenin mevcut durumunun, en basit kalknma hareketini yapacak gte olmadn dnmektedir. Ona gre, bunu anlamak iin, drt ay nce (Austosda) okunan Hkmet programndaki szlerle, btenin gsterdii mal gerek ve imkanlar karlatrmak yeterliydi. Menderes, konumasnn bu blmnde, Pekerin hkmet programndan tasarlanan baz dnceleri693 aktarmakta ve bunlardan bir kan ele alarak, bu ihtiyalarn karlanabilmesi iin harcanacak parann akllara durgunluk verecek azamette olduunu belirtmektedir694.rnein, ypranm Devlet Demiryollar iin 1 milyara yakn para harcamak gerekiyordu. Kurutma, taknlardan koruma ve sulama ilerinin 1 milyar 800 milyon liraya ihtiya gsterdii sylenmekteydi. Ayrca, on be senede yaplmas dnlen 20 bin kilometrelik yol iin, her sene 200 milyon lira harcanmas gerekecekti. Dolaysyla, bu rnek Hkmet program ile bte hesaplarnn uyumadn gstermekteydi695. Menderes, daha ileri bir iddiay yllardan beri hep kalknmadan sz ediyoruz. Halbki, lke senelerdir bir duraklama, hatta gerileme iindedir. Bunun en bata delili, btelerin en zarur Devlet hizmetlerini dahi karlamadktan baka geriye bir yn bor brakmalardr eklinde dile getirmektedir 696. ktisad gerilemenin nedenleri Menderese gre, her eyden nce iktisad geriliinin nedenini, izlenen iktisad ve mali politikalarn hatalarnda aramak gerekirdi. lke kalknmasnda teden beri takip olunan yol iktisad bnyenin kuvvetlendirilmesi ve onun mal klfetlere tahamml
692 693

TBMM TD, ayn yer, s.21. Menderesin Pekerin Hkmet programndan okuduu baz maddeler unlard: -Sanayileme hareketine yeni art ve imkanlardan faydalanlarak hzla devam edeceiz. -Yer alt servetlerimizi deerlendirme konusundaki almalarmz artracaz. -Byk enerji santralleri inaat programmz bir an evvel gerekletirmeye alacaz. -reticiye yeter miktarda ara salayacaz .-Ypranarak eksilen tatlar tamamlayacaz .-Bakm ve onarm salamak iin fabrikalar, atlyeler ina edeceiz. - Vagondan lokomotife kadar nakil aralarn yurt iinde yapmak gayretini artracaz. Btn ebekeyi artan nakliyata tahamml edecek ekilde yenileyeceiz. -Liman ve iskeleleri modern bir ekilde cihazlandracaz. Deniz endstrisini gemi yapacak hale getireceiz - Ttn bankas, kredi maritim bankas kuracaz. -Memur evleri yapacaz. - Kurutma, taknlardan koruma ve sulama ileri olarak imdiye kadar balanm olan byk su ilerine devam edeceiz. - lk on be yl iinde 20.000 kilometre yol yapacaz. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.21-22. 694 TBMM TD, ayn yer, s.22. 695 TBMM TD, ayn yer, s.22. 696 TBMM TD, ayn yer, s.22.

171

edebilecek bir hale getirilmesi deildi; iktisad bnyenin bir maliyeci zihniyetiyle smrlmesinden, elde edilen paralar iktisad olmayan alanlara serpmekten, Trkiye iin israf ve lks saylabilecek verimsiz sahalara sarf etmekten ibaret olmutu697. Menderes, iktisad gerilii zellikle izlenen politikalarn bir sonucu olduunu vurguladktan sonra, yoksa, bu gzel yurtta bu byk ve alkan milletin kaderi bu olmamak lazm gelirdi demektedir698. Menderes, ayrca, geni rgtl brokrat bir devlet yapsnn, ekonomik gllkle badamayacak lde olduunu belirtmitir699. Menderese gre, memur, hizmetli ve emeklilerin maalar, yani, btenin kalem harcamalar genel btenin byk yeknunu oluturmaktayd700. Menderes, zellikle Kamu ktisad Teekkllerin bteye ar ykler getirdiini dnmekte ve bu konuda, Devlet kapitalizmine kaym gayet masrafl ve dk randmanlarla almakta olmalarna ramen kendilerine yksek kazan hadleri temin edilmi olan ktisad Devlet Teekkllerinin sebep olduu maddi klfetler hesap edilecek olursa mill ve iktisad bnyemize ykletilen arl tahmin etmekte hata grlmez demektedir701. Menderes, iktisad gerilii amann yollardan biri olarak, ekonomik kaynaklarn gelitirilmesine ayrlan denein artrlmasn grmekte ve bu yzden baz projelerin sonraya braklmasn veya daha ucuza mal edilmelerinin salanmasn istemektedir. Menderes, bu yeni projeleri de, yeni Meclis binas, teknik okullar, stanbul, Ankara niversiteleri ve Halkevlerinin bina inaatlar olarak sralamaktadr702. Menderes, iktisad gerilii amann dier bir yolu olarak, devlete tarmn desteklenmesinde grmektedir. Tarm politikas Menderes, tarm mill gelirin en geni kayna olarak grmektedir. Fakat, o zamana kadar, Devlet eliyle sulanabilen arazi toplam, daha byk bir iftlik cesametini

697 698

TBMM TD, ayn yer, s.22. TBMM TD, ayn yer, s.23. 699 TBMM TD, ayn yer, s.22-23. 700 TBMM TD, ayn yer, s.23. 701 TBMM TD, ayn yer, s.23. 702 TBMM TD, ayn yer, s.23.

172

aamamt. Trk iftisi tabiat karsnda aletsiz ve vastasz olarak kendi kaderinde yaamaktayd703. Menderes, konumasn, bugn mspet bir politika ve memleket gr ile kuvvetlerini ele alarak bunlar mutlaka iktisad bnyenin kuvvetlenmesine ynlendirerek btn zorluklar birer birer yenmek mmkndr. Bu ise, iinde milletin gvenini duyan yeni bir uur ve hamlenin eseri olabilir diyerek bitirmektedir704. Menderesin bu konumas, muhalefette yapt ilk bte eletirisidir. Uzun bir alma sonucunda yazl hale getirilerek hazrlanm olduu anlalan bu konuma, ayn zamanda, ciddi eletirileri de iermektedir. Menderes, eletirilerine, nce, bteyi nasl anladn ortaya koyarak balamtr. Btelerin, ayn zamanda, bir hkmet program niteliinde olduunu belirtmitir. Btenin, Meclis iin nemini vurguladktan sonra, btenin her eyinin Meclis tarafndan bilinmesi gerektiini sylemitir. Menderes, Bte komisyon raporunun Hkmetin etkisinde kalnarak hazrlandn; fakat, yeteri kadar ak olmad fikrindedir. Menderese gre, btenin incelenmesini gletiren iki etkenden biri btenin dzenlenme biimi, dieri ise baz zel kanunlarla Meclise ait yetkilerin hkmete verilmesidir. Bunlardan birincisi, mahiyet itibariyle harcama eitlerinin incelenmesini zorlatrmaktadr; ikincisi ise, Meclisin bilgisi dnda hkmetin gelir, harcama ve ilemler yapmasna yol amaktadr. Menderes, bteyi usl bakmndan da eletirmektedir. Bte dndaki gelirlerin mevcudiyeti, btn gelir-giderlerin btede grlmesi anlamndaki btenin genellii ilkesine aykr bir durumu ortaya karmaktadr. Btelerdeki gelir-gider tahminleri ile bte kesin hesaplar arasndaki byk farkn ise btenin samimiyeti kuralna uyulmadn gstermektedir. Menderes, ayrca, btenin dzenlenmesinde tasarruf fikrinin hakim bulunmadn, denk bte ve demeler dengesinin szde kaldn, artan borlarn daha da artma eilimi gsterdiini belirtmitir. Menderes, ekonomik gerilemenin nedenlerinin en nemlileri arasnda, brokrasinin ok yaygn hale gelmesini, Kamu ktisad Teekkllerinin bteye ar

703 704

TBMM TD, ayn yer, s.23. TBMM TD, ayn yer, s.23.

173

ykler getirmesini, tarmn devlet tarafndan yeter derecede desteklenmemesini gstermitir. 2- Pekerin Menderese Tepkisi ve Psikopat Tartmas Menderesin konumas bir saate yakn srmtr. Byle uzun bir konuma beklenmemi olmal ki, konumasnn yirmi beinci dakikasnda CHPlilerden gelen tepki zerine oturum bakan Kazm Karabekir mdahale etmitir705. Menderesin konumasndan sonra, sz uslen Maliye Bakannn almas gerekmekteydi. Fakat, bizzat Babakan Recep Peker sz istemitir. ok kimse Babakann yaplan eletirilere cevap vereceini ve eletirilerin yerinde olmad hakknda konuacan sanmtr. Hlbuki, Peker, konumasna, Adnan Menderesin ahsna ynelik bir cmleyle balam ve Menderesin fikirlerini maraz bir psikopat ruhun ifadesi olarak tanmlamtr. Peker, Muhterem arkadalarm, Demokrat Parti adna dinlediiniz Adnan Menderesin sesinde ktmser bir psikopat bir ruhun mariz karanlklar iinde ...706 dediinde, Pekerin sz, DP sralarndan itiraz seslerinin ykselmesiyle kesilmi707; buna karlk, CHPlilerin srekli alklaryla destek bulmutur. Peker, szlerine yle devam etmitir: anl bir milletin ve arkada brakt karanlklardan azametli, an ve erefli bir istikbale gitmek azminde bulunan kudretli bir Devletin hayatn bir boluk halinde ifade eden ruh durumunun akislerini dinledik. Bu ruh durumuna temas ettiim zaman kendimi derin bir hakikati kefetmi vaziyette gryorum. Demek ki, her eyi geriye eken anlalmaz hareketler bir ruhtan douyor. Vazife bana geldiimiz gnden beri bu krsye gelip bizden hesap sormalarn istediimiz zaman her defasnda kaan bu parti...708.

Bakan Yaz ile okuma 25 dakika oldu. Konuma tarznda devam ederseniz dediinde DP sralarndan Maliye Bakan da bir saat okudu sesleri ykselerek Menderesin konumasna devam etmesi istenmitir. Menderes de, szlerine devamla, oturum bakanna Partimizin nokta-i nazarn ifade ettiim iin szlerimi yazl olarak hazrlamtm. Sayn Maliye Bakannn okuyarak yapt beyanatta bu sreyi haylice gemi olduu iini benim hakkmda da ltufkar olmanz rica ediyorum demitir. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.19. 706 TBMM TD, D.8, B.18, O.1, c.3, s.24. 707 C.Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, s.64. 708 TBMM TD, ayn yer, s.24.

705

174

Pekerin sz, grltler arasnda tekrar kesilmi, DPliler ayaa kalkarak Daha nasl syleyelim sesleriyle Pekere kar karlarken, CHPliler ise Bravo ! diye Pekeri desteklemilerdir709. Peker, konumasna kald yerden yle devam etmitir: Arkadalar, sorumlu bir Babakan olarak huzurunuza ktm her zaman glerini, almalarn tevik ve desteklemeye gayret ettiim muhalif partinin fikirlerini sorumlu bir adam olarak batan aa haksz bulduum zaman Devletin hakkn korumak ve hakikatleri aklamak elbette vazifemizdir710. Peker, bu cmlesini bitirdiinde ise, DP lideri Celal Bayar kalkn arkadalar, mzakereyi terk edelim diyerek DPli milletvekillerinin Meclis toplant salonunu terk etmelerini istemitir711. DPli milletvekilleri yerlerinden kalkarak salondan dar karlarken CHP sralarndan grltler km, hatta uurlar olsun! sesleri ykselmitir. Bu arada, baz CHPli milletvekilleri, krsde bulunan Pekerin szlerine devam etmesi iin Devam, devam! diye seslenmilerdir712. Bu defa, Peker, Menderesi kastederek, Bir saat istedikleri gibi, haksz, mtecaviz eyleri yazl kattan okudular demitir713. Bu sze karlk, Meclis salonundan henz ayrlmam olan DP stanbul Milletvekili Fuat Kprl, grltler ve ayak patrtlar arasnda bir Babakan byle sylemez diye seslenmitir714. Bylece, DPli Milletvekillerinin toplu olarak meclisi terk etmelerinden sonra CHPli Milletvekilleri grmelerine muhalefetsiz olarak devam etmilerdir. Fakat, bu, bir parlamento krizine yol amtr. Fuat Kprl, 21 Aralk gn Kuvvet gazetesinde yazaca bir yazda, bu konuyla ilgili Demokrat Partinin grn anlatmtr. Kprl, bu yazsnda, Trk parlamento tarihinde ilk kez bir bte grmesinde usle ve geleneklere aykr bir durumun yaandn vurgulam; yine ilk defa bylesine irkin ve hazin bir durumla karlaldn ve btn sorumluluunun Babakann kendisinde olduunu belirtmitir. DPnin delilikten vatan hainliine kadar varan sulamalar karsnda Meclis Genel Kurulunu terk etmesinin doru bir hareket olduunu savunmutur. Kprl, ayrca,
709 710

TBMM TD, ayn yer, s.24. TBMM TD, ayn yer, s.24. 711 TBMM TD, ayn yer, s.24. 712 TBMM TD, ayn yer, s.24. 713 TBMM TD, ayn yer, s.24. 714 TBMM TD, ayn yer, s.24.

175

Babakann sulamalarnn doru olduuna gerekten inanlyorsa yetkililerin grevlerini yapmalarn istemi; bu yzden, DPnin kapatlmasnn gerektiini bile sylemitir. Aksi takdirde, Babakann szlerini dzeltmesi gerektiini belirtmitir715. Demokrat Partinin bu hareketi partililerden destek bulmu716 ve Pekeri istifaya aran mektuplar bile yazlmaya balanmtr717. Fakat, DPnin st ynetiminde orta yol bulana kadar bir tedirginlik ve huzursuzluk yaanmtr. nk, DPliler daha nce de Meclisi terk etmilerdi; fakat her seferinde bir krize neden olmadan ve sonra ne yaplaca da byk ihtimalle hesaplanmamt718. Meclisteki tartma, dnemin basnna da yansmtr. Nihat Erim, Ulustaki yazsnda, Menderesin konumas iin unlar sylemektedir: DP adna krsye gelen Adnan Menderes, Meclis i tznn ak hkmn hie sayarak bir saat sren bir konuma yapt. Bu konumada pek ok sivri noktalar, iyi niyetle izah pek g bir takm kundaklar, dinleyenlerin gznden kamad. zellikle, Recep Pekerin grmelere balarken yapt demeci, bte hakkndaki dncelerinin aka ortaya konmasn nleme amac gdlerek, demokratlar zerinde bir bask, bir geri dnmlerdi. Ancak, imdi ncekilerden farkl olarak, fevr bir hareketle tepki verilmiti

Kprlnn, yazsnn kimi blmleri yledir:Millet Meclisinin geleneklerine gre Bte nce Maliye Vekilinin nutkuyla meclise takdim edilirken parlamento tarihimizde ilk defa olarak Bavekil krsye karak, asab bir eda ile, bir takm mphem tenkitlerde bulundu. Gnlk politika maksatlaryla yaplm veya yaylm olan telkinlerin neticesinde herhangi bir keden kmas ihtimali olan bozgunculuk hareketini kat srette nleyeceini syledi. Zayf yrekli, sath grl insanlarn meclis huzurunda kargaala inklp ettirmek teebbsnde bulunduundan bahsetti. Maliye Vekilini ve Celal Bayarn ahsna taarruz eden bir CHPli hatibi sknetle dinleyen Demokratlarn szcs (Adnan Menderes) bteyi tenkit edince bundan Bavekil infial mi duydu bilmiyoruz? Birdenbire asabiyet ve galeyan ile krsye frlad, arkadalara iddetli tecavzlerde bulunmaya balad. Muhalifleri, delilikten balayarak, vatan hainliine kadar trl vasflarla tavsife balayan bir Bavekilin szleri elbette dinlenemezdi. Demokrat ve baz bamsz milletvekilleri, parlamento hayatmzda ilk defa vaki olan, bu irkin ve hazin vaziyet karsnda bsbtn asabiletii, Demokratlar salondan ktktan sonra, syledii szlerden anlalyor. Demokrat Partiyi ve banda bulunanlar bozgunculukla, anaristlikle, memlekette bir ihtilal havas yaratmakla itham eden hkmet reisinden soruyoruz. Eer bu ar ithamlar hiddet ve asabiyetle azndan frlamsa bunlar derhal tashih edinz! Yoksa bunlara gerekten inanyorsanz, hemen vazifenizi yapnz, sulular mahkemeye veriniz ve DPyi kapatnz!.Bkz. Kuvvet, 21 Aralk 1946 716 Vatan, 25 Aralk 1946 (Mmtaz Faik Fenikin yazsndan). 717 rnein, 22 Aralk gn zmirde toplanan DPnin il kongresinden Pekerin istifasn isteyen bir telgraf gnderilmitir. Bkz. Adnan Topsaklolu - Halit Tanyeli, zahl Demokrat Parti Kronolojisi, s.57-58 . 718 Meclisi terk etme kararn veren Bayar, bu durumu u ekilde anlatmtr: BMMden bir oturum iin mi, bir sre iin mi, yoksa geri dnmemek zere mi ayrldmz aklamamtk. Celal, Bayar, Bavekilim Menderes, s.65.

715

176

korku havas yaratmak iin yaplm saydklarn sylemesi hayret uyandrd. Bu haksz, yersiz ve insafsz hkm ve tariz karsnda herkes irkildi719. Erim, ayn yazsnda, Vazifesini hakkyla kavram bir milletvekili, oturduu yerde icap ederse cann verir diyerek Menderesi dolayl olarak eletirmektedir. DPlilerin meclisi terk etmesini Trk demokrasisinin gelecei asndan yanl bir adm olduunu dnen Erim, ayn zamanda DPlilerin hareketlerinde bir ztlk grmektedir. Bu konuda Erim unlar sylemektedir: Bir ksm milletvekillerinin kendilerini, bir ahs veya bir makam karsnda kk saymakta olduklarn, u veya bu tesir altnda brakp ayrlabileceklerini gstermitir. Devlet Bakanna (nnye) ki o btn Trk varlnn tabiatyla BMMde temsilcisidir- ayaa kalkmamak jestindeki fuzuli hassasiyetle, babakann bir szne darlp Meclis salonunu terk etmek hareketi arasnda manal bir tezat vardr720. Nadir Nadi, Cumhuriyetteki yazsnda, milletin oylaryla seilen Milletvekillerinin Mecliste milletin hakkn korumas iin grev yklendiini, ayet bu grevi yerine getiremeyeceklerse milletvekilliinden ekilmesi gerektiini belirttikten sonra, DPlilerin daha birka hafta nce grevlerini sonuna kadar yapacaklarn ve hibir zorluun kendilerini yolundan eviremeyeceklerine dair szler vermi olduklarn hatrlatmtr. Nadi, ayn yazsnda, Pekere cevap vermeyen Menderesi ve Meclisi terk eden DP milletvekillerini yle eletirmitir: Bir Bavekilin maraz ve psikopat demesiyle Demokratlarn tahamml gc tkenecek miydi? Neden onlar da krsye kp psikopat sensin diye haykrmyorlar? Eteklerinden eken, azlarn tkayan m var? Bu gibi tabirleri sevmiyorlarsa Babakann szlerini reddederek bildikleri dille konuamazlar myd?721. Vatanda Mmtaz Faik Fenik ise, DPlilerin hareketini desteklemektedir. Fenike gre, DP mecliste denetim iini tam olarak yapamamakta ve her ne kadar mecliste iki parti olsa da, ounluk partisi olan CHPnin tek partili zihniyetini srdrdn ve DPnin eletirilerini dikkate almadn belirtmektedir. Fenik, DPlilerin meclisten kmasn yle savunmutur: nk, (Demokratlar) Mecliste bulunmakla iktidar partisinin ekmeine tereya srdklerini grmlerdir. Onlar her eyi yapacaklar, hibir tenkiti dinlemeyecekler,
719 720

Nihat Erim, Meclisi Terketmek Vazifeden Kamaktr, Ulus, 19 Aralk 1946. a.g.y. 721 Nadir Nadi, Demokrasiye Veda m?, Cumhuriyet, 20 Aralk 1946.

177

istemediklerini syletmeyecekler ve bylece ift parti kadrosu iinde tek parti zihniyetlerini devam ettirecekler ve idarede tam demokrasi olduuna herkesi inandracaklardr722. Bu olaydan sonra yazlm an-kitaplarnda ise, konuyla ilgili daha ak ve biraz da iddial aklamalarla karlamaktayz. Hilmi Uran, hatralarnda, Pekerin Menderese asabiyetle cevap vermesine iten nedenin, Menderesin konumasndaki alayc slbu olduunu belirtmitir. Uran, bu konuda unlar yazmaktadr: Adnan Menderes, partinin szcs olarak daha nce hazrlad katlar birer birer karp okuyor ve onlarn zehrini, her vakit yapt gibi, yapmack bir tebessm altnda gizleyerek zapta geirtiyordu723. Metin Toker de, buna benzer bir nedenle, Menderesin CHPlileri sinirlendiren bir konuma yaptndan sz etmitir. Toker, kitabnda unlar aktarmaktadr: Menderes ince, esprili, ineli hatta uvaldzl-, drt ba mamur saylacak bir bte tenkidi hazrlamt. Bunu maharetli bir tarzda okuyordu. Zaman zaman duruyor, gzlklerini karp alayl bir ekilde hkmete bakyor, karsndakileri sinirlendirmek iin her eyi yapyordu724. Asm Us ise, Menderesin konumasn uzun ve ykc bulan Pekerin, bu durumu, ayn zamanda hkmete kar bir saygszlk olarak deerlendirdii ve bu yzden Menderese psikopat dediini, gnlne kaydettii u notlaryla anlatmtr: Adnan Menderes DPnin szcs olarak evvelden hazrlanm yazl katlar okumak sretiyle grlerini aklad. Meclisin i tz gereince yazl olan nutuklar krsde on be dakikadan fazla srmez. Adnan Menderesin okumas yirmi be dakika olduu halde henz te birini bile bitirmi deildi. Bu noktay Meclis Reisi Kazm Karabekir hatrlatmaya lzum grd. Fakat Halk Partili milletvekilleri DP vekilinin okumaya devam etmesini istediler. Devam etti. Bu msaadekrlk sadece muhalefet partisinin tenkitleri istenmiyormu sanlmamas iin gsterildi. Hlbuki, sz sras hkmete gelince muhalifler Babakan Recep Pekerin cevaplarn dinlemek istemediler ve Adnan Menderesin tenkitleri, Halk Partisine ve hkmetine kar ykc bir

722 723

M.Faik Fenik, Anlama mkanlar Var mdr?, Vatan, 25 Aralk 1946. Hilmi Uran, Hatralarm, s.466. 724 Metin Toker, a.g.e., s.156.

178

zihniyetle akla gelen ll ve lsz btn itirazlar bir araya toplamaktan ibaretti. Recep Peker bu ruh durumunu ifade etmek iin psikopat tabirini kullanmt725. Usa gre, DPliler psikopat ifadesini hakaret saymlar ve toplu olarak grmelerden ekilerek obstrksiyon (engelleme) yapmlardr. Us, Menderesin eletirilerinin yapc ve iyi niyetli olmadn, yine ayn yerde, eer, Demokrat Parti millet ve memleket hesabna zerine ald tenkit vazifesini hakk ile ve yerinde yapmak niyetinde olsayd bte komisyonunun geceli gndzl on drt gn devam eden almalarna itirak eder ve orada kendi mali ve iktisad grlerini izah ederdi. Bte kamuya geldii zaman komisyonda hangi noktalar zerinde ekseriyetten ayrldklarn sylerlerdi. Hlbuki, DP yeleri bte mzakerelerine itirak etmemilerdir. Hele Adnan Menderes bte komisyonunun mzakerelerini be dakika dinlemek zahmetini bile ihtiyar etmemitir eklinde belirtmitir726. Us, ayrca, Menderesin konumasnn, Meclisin i tzne aykr bile olsa, iktidar yelerince sonuna kadar dinlenmesine karlk, DPlilerin Meclisi terk etmelerinin ancak nceden alnm bir karara dayanm olabileceini de belirtmitir727 . evket S. Aydemire gre ise, Pekerin bu sz sarf etmesindeki etken, Pekerin Menderese, o srada, hl yukardan bakan anlaynn mevcut olmasyla ilgilidir. Aydemir, bu durumu, kitabnda, yle sanyorum ki Pekerin nazarnda Menderes hl vaktiyle Pekerin Evvela tahsilini tamamlamalsn diye, biraz da azarlar gibi tavsiyelerde bulunduu toy insand eklinde aktarmaktadr 728. Anlald kadaryla, eski bir politikac olarak Peker, Menderesi hl yeni bir politikac olarak grmektedir. Pekerdeki bu dncenin, Menderes kendini politikada ne kadar yetitirirse yetitirsin, hemen hemen deimedii de sylenebilir. Menderesin uzun yllar CHPde yer almasna ramen, imdi, muhalif bir parti olan DPye gemesi ve bu parti iinde szc sfatyla iktidarn grlerini eletirmesi Pekeri zaman zaman sinirlendirmi olmaldr. 1947 Bte grmelerinde de Adnan Menderesin konumas bu bakmdan ele alndnda Pekerin Menderese yklenmesi artc olmasa gerektir. Fakat, Peker, kendisinin hakaret saymad psikopat szn Menderes iin

725 726

Asm Us, Hatra Defteri, s.698 Asm Us, a.g.e., 699. 727 Asm Us, a.g.e., 698. 728 .Sreyya Aydemir, Menderesin Dram, s.170.

179

kullanmasnn getirecei krizi tahmin etmi olsayd, bu sz sarf etmeyecei kolaylkla sylenebilir. Dolaysyla, Peker, bu sz geliigzel sylemi olmaldr. Nadir Nadi, anlarnda, bu konuda farkl bir ayrntya deinmektedir. Nadinin aktardna gre, Pekerin Menderes iin psikopat szn kullanmasnn bir nedeni de, Menderesin gizlice dinlenen telefon konumalarndaki anlamsz szleri olmutur. Nadi, bu konuda unlar yazmtr: Hkmete lzm grlen kimselerin telefon konumalar ilgililer tarafndan dinlenir ve bu konuda Babakana bir rapor verilirmi. O arada elbette Adnan Menderesin de telefon konumalar gn gnne izlenecekti. Kimi arkadalaryla yapt ehirleraras telefon grmelerinde Adnan Menderes, politikaya zerrece deinmeksizin, olur olmaz konular zerinde saatlerce konuur, bir takm argo deyimleriyle ssl ve ipe sapa gelmez laflar edermi. Raporlar gren Babakan da bir anlam karamad bu konumalar okur okur aakalrm. te, nemli bir memleket meselesinin tartld Byk Millet Meclisinde, Adnan Menderesin DP adna yapt itiraz ciddiye almak istemeyen Peker, herhalde iyi bir politikac olmadndan kendin tutamam ve sen normal bir adam deilsin anlamnda azndan o hekimlik terimini karvermiti!729. Buna benzer bir anlatm, bir DPli olan Emrullah Nutkunun anlarnda da rastlamaktayz. Nutkunun, psikopat sznn nereden ktn konusunda aktardklar, kendisinin garip bir hikye dedii, Behet Kemalden dinledii bir konumaya dayanmaktadr. Nutku, bu hikayeyi yle anlatmaktadr: Menderesin gurup adna bte tenkidin yapt gn meclisteki odasndan bu konumay dinleyen Bavekili Peker, zellikle hkmetin israf dolu harcamalarnn neler olduu zerinde durmu ve btn devlet dairelerinden bilgi istemiti. Muhalefetin soru ve tenkitlerine cevap hazrlayabilmek iin her konuyu inceliyor, belgeler toplatyormu. Bu srada ehirleraras telefon konumalarnn aksamasna sebep olan olaylar hakknda kendisine bir rapor getirmiler. Bu raporda milletvekillerinin telefon hatlarn ne derece igal ettiklerine ilikin rnekler verilmi ve bunlar arasnda Ktahya Milletvekili Adnan Menderesin stanbulda Yeilkyde bir bayanla yapt 45 dakikalk konuma Pekerin gzne iliince bununla ok ilgilenmi. Milletvekillerinin Meclis telefonlaryla yaptklar grmeler hem cretsiz, hem de snrsz olduundan,
729

Nadir Nadi, Perde Aralndan, s.209.

180

ilgililerce dinlenip zaptedilmi olan bu konumann metnini de okuyunca hayrete dm. Bu mestane konumann iinde yzlerce pck bulunmasndan teesssle hepsini okumu, o srada kendisini ziyarete gelen stanbul Milletvekili Dr. Akil Muhtar zdene bu konumadan birka pasaj okumu ve yaknarak, u hale bak doktorcuum, devletin telefonu bunun iin igal edilir mi? diye sorunca Akil Muhtar dayanamayarak Tanmyor musunuz? O bir psikopattr deyivermi. Arbal, ciddi bir uzmann azndan iittii bu szck Pekerin hafzasnda o kadar yer etmi ki, krsdeki konumas srasnda bu szc azndan karm730. Nutkunun bu anlattklarndan bir baka sonu daha kartlabilmektedir. Bu da, Pekerin, ayn zamanda bir tp doktoru olan Akil Muhtarn kendisine Menderesle ilgili sarf ettii O psikopattr szlerini bilin altna yerletirmi olduudur. Pekerin aklndan neler geirdii bilinemezse de, tecrbeli politikac Pekerin bir krize yol aabileceini bildii bir sz bilerek ve isteyerek sarf ettiini sylemek pek doru deildir. Bu durumda, Pekerin bu szn amacn aan bir ekilde, biraz da sinirlilikle kullandn ve hatta sonra piman olduunu bile syleyebiliriz. Bte grmelerindeki bu gerginlikten sonra, gnlerce psikopat sznn hakaret olup olmayaca zerinde durulmutur. Hatta, baz DPlilerin kullanlan kelimenin anlamn bilmeden Meclis salonunu terk ettikleri sylenmitir731. Fakat, meclisteki tartmadan sonra bu terim parlamento dna km, gazeteler yoluyla halka kadar inen popler bir terim olmutur. Nitekim, 20 Aralk tarihli Vatan Gazetesinin ilk sayfasnda, Psikopat nedir? diye bir anket sorusu kmtr732.

Emrullah Nutku, DP Neden kt ve Politikada Yitirdiim Yllar, Faklteler Matbaas, stanbul 1979, s.38. 731 Hilmi Uran, Htralarm, s.467. rnein, Toker, kitabnda, DP Milletvekili Emin Sazakn psikopat anlamadan Bize pis kpek dedi arkadalar, Bize pis kpek dedi. Gidelim. Terk edelim diye haykrdndan sz etmektedir. Emin Sazaka atfedilen bu szler, Meclis tutanaklarnda gememektedir. Bu durumda, ilk olarak akla bir yaktrma olabilecei gelse de, o vakit, baz DPlilerin ve hatta baz CHPlilerin bile, psikopat teriminin anlamn gerekten bilip bilmedii konusunda phe vardr. Bkz. M.Toker, a.g.e., s.156. 732 Vatan, 20 Aralk 1946. Bu soruya muhatap olan Dr. Mazhar Osman Akll ile deli arasnda bir yaratktr derken; Dr. .kr Aksel ise Zekalar ileri, karakter ve iradeleri, ahlaklar zayf olur, tedavisi yoktur. Psikopat denmesi zeka bakmndan iltifat saylabilir, karakter bakmndan ise iltifat saylamaz cevabn vermitir. Ertesi gnk saysnda da, ayn soru, bu defa, Dr. Fahrettin Kerim Gkaya sorulmu; o da Arkadalara sormu, cevap almsnz ya! diye karlk vermitir. Bkz. Vatan, 21 Aralk 1946.

730

181

3-DPlilerin Meclisi Terketmesi ve CHPnin Tavr CHPliler, psikopat tartmasnn yaandnn ertesi gn, yani 19 Aralkta DPli Milletvekillerinin mecliste yerlerini alacaklarn sanmlardr. stelik, gndemde konu, mill birlik gsterilmesi genelde adet olan mill savunma btesi vardr. Fakat, DPliler grmelere katlmamlardr. Bundan dolay, Meclisteki bte grmelerini takip eden Milletvekili says 136ya dm ve baz bakanlklarn bteleri, 136 milletvekilinin onay ile kabul olunmutur. DPliler, 20 Aralk gn Meclise yine gelmeyince eski Babakanlardan kr Saraolunun iki parti arasnda araclk yapaca sylentisi duyulmutur. DPliler, 21 Aralk gn, Mecliste grnmeyince, kr Saraolu, Adnan Menderes ve Celal Bayar Meclisteki DP Grup odasnda ziyaret etmitir. Bu ziyarette, Bayar, Saraoluna, be aydr Babakan olan Pekerin izledii politikalarla uyumalarnn imkan olmadn sylemitir733. DPliler, bu grme sonunda da, Meclis toplantlarna katlmamlardr. Bu srada, gazetelerde DPlilerin topluca meclisten ekilerek sine-i millete dnecekleri yazlmaya balanmtr734. 22 Aralkta, bu kez, bizzat Cumhurbakan smet nn ii zerine alm ve Celal Bayar ile Fuat Kprly ankayaya davet etmitir. Grmenin bir blmnde Recep Peker de bulunmutur. Bu grme sonunda DPli milletvekillerinin meclise girecekleri kuvvetle tahmin edilmitir. Fakat, bu grmenin ertesi gn de yani 24 Aralkta- meclisin DPlilere ayrlm sralar bo kalmtr. smet nn, 24 Aralk gn, Bayar ve Kprly yeniden ankayaya armtr. Bu defa, grmeler ilkine gre uzun srmtr. Grmede daha ok, nnnn yaymlayaca tebli zerinde konumalar gemitir. nn, DP liderlerine, hkmet yeleriyle ayrca yapt grmeler hakknda bilgi vermitir. nn, onlara, ahsen kendisinin Meclis almalarnn sakin bir ekilde yaplmas fikrinde olduunu da sylemitir735. Gazeteler, bu grme sonunda Demokratlarn meclise gireceklerini yazmlardr736. Demokrat Partililer, 25 Aralkta da, Meclis toplantlarna katlmamlardr. Fakat, DPli baz milletvekilleri Meclis koridorlarnda grnmeye balamlardr.

733 734

C. Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, s.65. Vatan, 20 Aralk 1946; Cumhuriyet, 19 Aralk 1946. 735 M.Toker, a.g.e., s.160. 736 Cumhuriyet, 23 Aralk 1946.

182

rnein, DP stanbul Milletvekili Fuat Kprl ile CHP Trabzon Milletvekili F.Ahmet Barutu kol kola grlmlerdir737. Bu srada, DPliler, meclise dnmek iin nnnn tebliini beklemi olmaldrlar. Nitekim, 26 Aralk gn, Cumhurbakan nnnn bu konuyla ilgili teblii Anadolu Ajans tarafndan yaynlanmtr. O gn Ankara Radyosu da akam yaynnda bu teblii haber blteninde duyurmutur. nnnn bu tebliinde, kendisinin DP Bakan Bayar ve Meclis Gurup Bakan Vekili Kprly davet ettii, onlardan bilgi istedii ve Parti Bakanlarnn karlatklar davranlardan zgn olduklar belirtilmitir. Cumhurbakan nnnn, taraflardan birinin hakl ya da haksz olduu zerinde durmayarak, bir ksm Milletvekillerinin zgn olmalarndan dolay, kendisinin de zld sylendikten sonra, tebli yle bitirilmitir: Karlkl sayg ve iyi niyetin vcuduna, her iki tarafla yakn temasndan dolay katiyen emin olduunu bildiren Cumhurbakan, ikayet tezahrnn kfi grlmesini ve Mecliste normal almann temin olunmasn Bakanlardan rica etmitir738. Nihayet, nnnn bu tebliinden bir gn sonra, yani 27 Aralkta, Demokratlar Meclise gelmilerdir. Bylelikle, DPliler meclise krizden ancak dokuz gn sonra; bir baka deyile, bte grmelerinin kapanmasndan gn nce gelmilerdir. Bundan dolay, 1947 Btesi, Menderesin eletirisi hari, hemen hemen hi bir ciddi eletiriye uramadan kabul edilmitir. Hatta, baz DPliler Babakan Recep Pekerin 1947 Btesini bir iki kfrle atlattn sylemilerdir739. Menderes, bu arabuluculuk gnlerinde, Meclisteki psikopat szne ahsen muhatap olduu halde, iki hafta iinde toplanacak Demokrat Parti Birinci Byk Kurultayndan nce Meclise dnlmesi gerektiini savunmutur740. Menderes, Pekerin kendisiyle ilgili szlerine on iki gn sonra, yani bte grmelerinin son gn olan 30 Aralk gn, Meclis krssnden yapaca konumasyla cevap vermitir. Menderes, bu konumasnda, Pekerin ahsiyet yaptn; fakat, bu szlerine cevap vermeyeceini yle anlatmtr: ahslara saldrmak kimsenin tekelinde deildir. Bu duruma denlere ayn arlkta szlerle mukabele etmek mmkndr ve hatta bir haktr. Byle bir hakk

737 738

M.Toker, , a.g.e., s. 160. H.Uran, a.g.e., s.467; A.Us, a.g.e., s.700; M.Toker, a.g.e., 160. 739 T.Erer, a.g.e., s.373. 740 C. Bayar, a.g.e., s.67.

183

kullanmaktan bizi men edecek hibir kuvvet yoktur. Ancak, cevap vermemek, skutla karlamak sretiyle konu dnda ve ahsiyete ynelik btn szleri en layk ekilde karlam olacamza kaniiz. Siyas olgunluu noksan olanlarn szlerine asla ehemmiyet vermeyerek bu yksek krsnn vakar ve ciddiyetini muhafaza etmek Demokrat Partinin daima ilkesi olacaktr741. Menderesin bu cevab, kendisinden baka, ayn zamanda partisinin de bir gr niteliindedir. Bir paragraf gemeyecek kadar ksa tutulan bu cevap, konunun fazla uzatlmak istenmediini de gstermektedir. nk, bu konu etrafnda iki parti arasnda gerilen ilikiler, yaplan arabuluculuk grmeleriyle yumuatlm gzkmektedir. Nitekim, bu szlerden sonra, Babakan Peker, Menderese herhangi bir karlk vermeyecektir742. Bylelikle, konu kapatlm olacaktr. 1947 yl Btesi, 30 Aralkta yaplan oylamada byk ounlukla kabul edilmitir.743 Menderes, bte oylamasnda ret oyu kullanmtr744.

B- DEMOKRAT PARTNN BRNC BYK KONGRESNDEN ONK TEMMUZ BLDRSNE KADAR MENDERES I DEMOKRAT PARTNN BRNC BYK KONGRES 1- Kongrenin Almas ve almalar DP Kongresi, 7 Ocak 1947de, yani DPnin kuruluunun birinci yl dnmnde, Ankara Ulus Meydanndaki Yeni Sinema binasnda toplanmtr. Sinema salonundaki tm koltuklar, says 906 olan delegeler tarafndan doldurulmutur. n srada partinin milletvekilleri Bayar, Kprl, nce ve Menderes oturmulardr745. Sinemann be locas CHPlilere; byk loca ise Cumhurbakanna ayrlmtr. Fakat, kongrenin drdnc

TBMM TD, D.8, B.27, O.2, c.3, s.836 (30.12.1946); Vatan, 31 Aralk 1946. Vatan, 1 Ocak 1947 (Mzakerelerin Bir Bilanosu balkl haber). 743 TBMM TD, D.8, B.27, O.2, c.3, s.860. Oylama sonucu yleydi: ye says: 465; Oy verenler: 402; Kabul edenler: 354; Reddedenler: 48; Oya katlmayanlar: 55, ekinserler: -, Ak Milletvekili: 8. 744 TBMM TD, ayn yer, s.862. Cumhurbakan nn, oylamann yapld gn, 30 Aralk 1946 tarihinde, Adnan Menderesi zel olarak ankayaya akam yemeine davet etmitir. nnnn Menderesle neler konutuu renilmemitir, fakat bu yemekte nnnn Menderesin gnln alm olduu tahmin edilmitir. Bkz. A.Emin Yalman, a.g.e., c.2, s.1390. 745 Orhan Mete, Btn Tafsilt ve Akisleriyle Demokrat Partinin Birinci Byk Kongresi, s.17
742

741

184

gn leden sonra ok ksa bir sre iin gelen Hamdullah Suphi ve birka CHPli milletvekilinden baka746, CHP Genel Bakan nn davete gelmemitir. nce Kongre bakanl iin seim yaplmtr. Kongre bakanlna DPnin zmir l rgtnn Bakan Ekrem Hayri stnda ile DPnin stanbul l Bakan Kenan ner adaylklarn koymulardr. stnda, daha ok zmir, Aydn ve Manisa gibi Ege blgesinin illerinden gelen delegeler desteklemilerken; dier aday, neri ise, stanbul ve Orta Anadolu blgesi delegeleri desteklemilerdir747. Aaoluna gre, Menderes ve dier kurucular ise, farkl bir ismi, Manisa delegesi Fevzi Ltf Karaosmanolunu kongre bakanlna istemilerdir748. El kaldrma ilemiyle gerekleen oylama sonucunda, neri teklif edenlerin ounlukta olmas zerine kongre bakanlna Kenan ner seilmitir. Bakan vekilliklerine ise A. Mnip Berkant ve F. Ltf Karaosmanolu getirilmitir749. Menderesin istedii isim olan Karaosmanolu ise, ancak kongrenin bakan vekilliine seilebilmitir. Ayn zamanda kongrede bir delege olan Aaoluna gre, Kenan ner ve arkadalar, kongre bakanl yoluyla, gerekte Menderes ve Kprlnn gcn vuracaklar bir darbe ile krarak, Bayar yanlarna ekmek ve partiyi ynetmek amacndaydlar. Yani, iki kurucunun etkisini nlemek istemilerdi750. Kongre Bakan ner, ilk olarak partinin lideri Celal Bayara konuma yapmas iin sz vermitir. Bayar, konumasnn hemen banda, demokratik bir anayasay koruyarak DPnin kuruluuna imkan veren Atatrke minnettar olduklarn belirtmi ve genel kurulu, Atatrk iin sayg duruuna davet etmitir. Bayar, konumasnn devamnda, Demokrat Partinin bir yllk mcadelesini safha safha anlatmtr. Ayrca, seim kanunun deitirilmesi, skynetimin kaldrlmas, Cumhurbakannn Devlet Bakan olduu mddete filen parti bakanl yapmamas fikirleri zerinde durarak, btn bunlar byk kongreyi tekil eden siz delegeler inceleyecek ve karara balayacaksnz demitir751.

O. Mete, a.g.e. , s.36. O. Mete, a.g.e. , s.18. 748 Samet Aaolu, Siyas Gnlk, s.415. 749 O. Mete, a.g.e. , s.18. 750 S. Aaolu, a.g.e. , s.416. 751 Bayarn konumasnn tam metni iin, Bkz. DP 7 Ocak 1947 Ankarada Yeni Sinemada Alan Byk Kongresinde C.Bayarn Nutku, Demokrat Parti Yaynlar, Ankara 1947, s.1-14 ve ayrca, O. Mete, a.g.e. , s. 5-17.
747

746

185

Bayarn konumasndan sonra, Ege blgesi delegeleri kongre bakanlna ortaklaa bir nerge vermilerdir. Bu nergede, u hususlar istenmitir752: 1- Anayasaya aykr kanunlarn tamamen kaldrlmas, 2- dare cihaznn partilerin dnda almas, 3- Seim kanunun milletin arzusuna uyularak esasl srette deitirilmesi, 4- Devlet Bakannn(Cumhurbakannn) partiler stnde olmas. nergede, bu isteklerin zel bir komisyonda incelenmesi ve bir rapor hazrlanmas istenmitir. Ayrca, bu isteklerin dier isteklerle kartrlmamas ynndeki teklif oybirlii ile kabul edilmitir753. Kongrenin ikinci gnnde, yani 8 Ocakta, delegeler, bir gn nce Bayarn yapt konuma etrafnda sz almlardr. lk olarak sz alan Ankara delegesi Samet Aaolu bizi buraya hrriyet hasreti toplad. ahs idaresine, zmre hakimiyetine son vermek karar toplad derken; Aaoludan sonra konuan Denizli delegesi Fikret Baaran ise, hr insanlarn, hr delegeleri diye sze balam, DPnin kurulu gn olan 7 Ocak Hrriyet Bayram olarak nitelendirmi ve Millet iradesiyle oynamak, atele oynamak demektir diye haykrmtr754. Bu iki delege konuurken, bir gazeteci olarak kongreyi takip eden Orhan Metenin gzlemlerine gre, Adnan Menderes yerinde duramam, bazen ayaa kalkm, bazen de hibir hareket yapmadan tekrar yerine oturmutur755. Konuma yapan delegeler, genelde Bayarn szlerini tasvip etmilerdir756. Delegelerden sonra, partinin Merkez dare Kurulu adna Fuat Kprl, ileri srlen baz eletirilere cevap vermi ve ayrca, Bayarn konumasn savunmutur757. Kprlnn konumasnda sonra da, Bayarn nutku oya sunulmu ve ittifakla kabul edilmitir. Bu sonu zerine, Bayar, krsye alklar arasnda gelerek delegelere teekkr etmitir758.
O. Mete, a.g.e. , s.19-20. O. Mete, a.g.e. , s.20. Meteye gre, Ege delegelerinin kongreyi ynlendirmek istemesi, Ege delegeleri ile onlar kadar kongre zerinde etkisi olan stanbul delegelerinin kongrenin sonraki oturumlarnda byk rolleri olacan gstermitir (ayn yer). 754 O. Mete, a.g.e. , s.21 ve ayrca, Samet Aaolu, a.g.e. , s.43. 755 O. Mete, a.g.e. , s.22. 756 O. Mete, a.g.e. , s.25. Bayarn konumasna sadece iki konuda eletiri gelmitir. Birincisi, Balkesir Delegesi Stk Yrcal tarafndan sylenen ekonomik ilere geni yer verilmemesi (ayn yer, s.23); ikincisi ise, bir Hatay delegesi (isim verilmemi) tarafndan sylenen d politika konusunda ayrntl sz edilmemesidir (ayn yer, s.25). 757 O. Mete, a.g.e. , s.25. 758 O. Mete, a.g.e. , s.25.
753 752

186

Kongrenin nc gn, yani 9 Ocakta yaplan oturumun gndemi ise, dilek komisyonunun raporudur. Delegelere okunan bu raporda u hususlar yer almtr759: 1-Anayasada yaplmas istenilen deiiklik ile anayasaya aykr kanunlarn deitirilmesi. 2-Cumhurbakannn milletin iinden tek dereceli olarak seilmesi ve ancak iki dnem iin Cumhurbakanlnda bulunmas. 3-kinci bir yasama meclisin kurulmas, 70 bin kiiye bir Milletvekili seilmesi yoluyla her iki meclisin Milletvekili saysnn 360 olmas. 4-Lzumu halinde kabineye Meclis dndan da Bakan alnmas; Bakan kelimesi millet stnde bir otorite ifade ettii iin Vekil kelimesine evrilmesi. 5-Devletiliin izah, Demokrat Parti programnda yer alan devletiliin gtt amalarn aklanmas. Bu hususlardan ilki, yani anayasada deiiklik istei yerleik bir dnce olduu iin delegelerce tartlmamtr. Fakat, dier hususlarn grlmesi uzun bir vakit almtr. Dilek Komisyon szcs, ayn zamanda stanbul delegesi olan Alettin Nasuholu, Cumhurbakannn millet iinden seildii takdirde kendin meclisten stn sayaca ve gerekirse beni millet seti diye Meclise kafa tutabilecei ve bu durumun, bir diktatryaya yol aabilecei dncesiyle, Cumhurbakannn Meclis iinden seilmesi gerektiini, ikinci meclisin zellikle kanunlar zerinde bir etkisinin mmkn olabileceini, bakanlarn da meclis dndan seilebilmesini, devletiliin ise, devletin ticaret yapmamak artyla ekonomik konularda planl ve kalkndrc bir anlamda kabul edilmesi gerektiini sylemitir760. Dier baz delegeler de bu ynde konumalar yapmlardr. Kongrenin drdnc gn, yani 10 Ocakta ki sabah oturumunda, partinin bte komisyon raporu okunmutur761. Ayn oturumda, partinin kurucular tarafndan hazrlanan tzk maddeleri zerine grmeler de yaplmtr. Bu konuda, deiiklik istei tartmaya yol amtr denilebilir. Sz konusu tzk deiikliklerini yle sralayabiliriz: 1- Genel dare kurulunun ye saysnn artrlmas (md.11).

O. Mete, a.g.e. , s.27-28. O. Mete, a.g.e. , s.28. 761 O. Mete, a.g.e. , s.34. Buna gre, parti 1947 ylna, 2 bin ksr lira borla girmektedir. Geliri artrmak yolundaki geni dnceleri de ieren bu rapor oy birlii ile kabul edilmitir (ayn yer).
760

759

187

2- Milletvekili adaylarnn belirlenmesi (md.13). 3- Partiye alnacak yelerin ya (md.3). Bu deiikliklerden, genel idare kurulunun ye saysnn artrlmas konusunda en geni ayrnty, Samet Aaolunun anlarnda bulmaktayz. Aaolunun aktardna gre, Menderes ve Kprl, Genel dare Kurulunun en fazla 9 kiiden olumasn istemilerdi. Onlara gre, daha geni bir Genel dare Kurulu karara varmakta glk karr, yeler arasnda anlama zor olurdu. Bu gr kabul edilirse, mevcut olan 7 yelikten baka, ayrca seilecek 2 kii iin mcadele olacakt. Bu durum, muhalefette olan Demokrat Parti iin baarszln sebebini olutururdu762. Menderesin istedii 9 kiilik Genel dare Kurulu teklifine kar, ya 21, ya da 14 kiilik kurul teklifi kmtr. Bu teklifi ileri srenler de, Kenan neri kongre bakanln seen delegelerdir. Onlara gre, ok yeli bir Genel Kurul daha salam kararlar verebilirdi. Ayrca, lkenin eitli blgelerini temsil ettirmek mmkn olurdu. stelik, demokratik dzenin gerektirdii de bu idi763. Samet Aaolu ise, ye saysnn 15 kii olmas fikrindedir. nk, Aaolu, gen kuaklarn da yer alabilecei geni bir genel kurulun daha verimli alacan dnmektedir764. Eskiehir Milletvekili Emin Sazak da, kurucularn etkisini geni bir kurulla azaltmak amacnda olduundan Aaolunu desteklemitir765. Partinin lideri Bayar ise, bu konuda kimseye karmam ve karar tamamen delegelere brakmtr766. Nihayet, Genel dare Kurulunun 15 kii olmasn isteyen nerge oya sunularak kabul edilmitir767. Aaoluna gre, Menderes ve Kprl, ayrca, istemedikleri 15 kiilik Genel dare Kurulu teklifinin Refik Koraltan ve Emin Sazakn oyunlaryla kabul edildiini, imdi bir takm insanlarn kurula gireceini ve byle bir kurulla alamayacaklarn dnmlerdir768. Aaolu, an-gnlnde, farkl bir iddiada da bulunmaktadr. Aaolunun iddiasna gre, Menderes ve Kprl, yeni isimler olarak Ahmet Tahtakl ve F.Ltf
S. Aaolu, a.g.e. , s.416. Menderes, bir sene sonra yaplan bir Genel Kurul toplantsnda da ( 9 ubat 1948 tarihli) Genel Kurulun 9 yeden olumasn, hl savunduunu sylemitir. Bkz. S. Aaolu, a.g.e. , s501. 763 S. Aaolu, a.g.e. , s.416. 764 S. Aaolu, a.g.e. , s. 45. 765 S. Aaolu, a.g.e. , s.45. 766 S. Aaolu, a.g.e. , s.417. 767 S. Aaolu, a.g.e. , s. 416-417 768 S. Aaolu, a.g.e. , s.417.
762

188

Karaosmanolunu desteklemilerken; Samet Aaolu ve Osman Blkbann seilmesini benimsememilerdi769. yle ki, Samet Aaolu ve Osman Blkbann Genel Kurula seilmek iin delegeler arasnda propaganda yapmalar yznden Menderes ve Kprl, bir ara, kongreyi terk etmilerdir. Aaolu, olayn sonrasn yle anlatmaktadr: Menderes ve Kprl, seilmek iin delegeler arasnda yaptmz hararetli telkinler zerine birden bire bize kar tam bir ksknlk tutumu gsterdiler ve bu konuyu grmek iin bizi Kongrenin topland sinemaya yakn bir otele ardlar. Gittik; Tahtakl da orada idi. Menderes biraz ask bir yz, ama yumuak bir dil ile seilmek iin propaganda yaptmz, bunun doru olmadn, Genel dare Kurulu dnda partiye daha faydal olacamz syledi. Kprl, Menderesin dediklerini, baklar, ba iaretleri ile destekliyordu. Peki dedik; Fakat, Ahmet Tahtakl Bey de Kurula girmeye alyor. Hemen hemen ayn yatayz. Bu cevabmz Menderese bir yol aar gibi olmutu. Cevap verdi: Doru; o da Genel Kurula girmeye almaktan vazgesin. Sonunda u karara vardk. Eer Tahtakl gibi gen arkadalarmz Genel dare Kuruluna girmek arzusunu brakrlarsa, Blkba ile ben de onlara uyacaktk770. Fakat, kongreye geri dnldnde Ahmet Tahtakln sznde durmayarak kendisini Genel Kurula seilmek konusundaki faaliyetleri grlnce, dierleri de szlerini geri almlardr771. Milletvekilli adaylarn belirlenmesi konusu ise, delegeler arasnda ok tartlmtr. Mevcut tzk maddesine gre, milletvekili adaylarn Merkez dare Kurulu belirliyordu. Fakat, kongredeki delegeler, genelde, bu anlay tepeden inmeci olarak grdklerinden,
772

adaylarn

parti

rgtlerince

belirlenmesi

fikrini

savunmulardr

. Bu durum, partinin st ynetimini zor durumda braknca, Bayar,

krsye gelerek lml bir teklif ileri srmtr. Buna gre, parti rgtleri seim blgesini ve mahallin ihtiyalarn iyi bilen adaylar karacak, parti genel merkezi de
S. Aaolu, a.g.e. , s.46. S. Aaolu, a.g.e. , s.47. 771 S. Aaolu, a.g.e. , s.47-48. 772 O. Mete, a.g.e. , s.36. rnein, Trakya delegesi Zeki Arataman Biz imdiye kadar CHPnin yukardan milletvekili tayin ettiini beenmez, ktler ve bundan bunaldmz barrdk derken; Seyhan delegesi Sedad Bacn Hayr olamaz. Bu yetki ve bu karar iktidarmzda kalacaktr. Aday tespiti en alt katlarn kontrolne terk edilecektir. Milletten daha stn makam ve ahs yoktur demitir(ayn yer).
770 769

189

lke ve dnya meselelerini iyi bilen ve bu konularda fikir yrten adaylarn meclise girmesini salayacakt773. Nitekim, bu madde yeniden komisyona gnderilmi ve komisyon, kongrenin isteine uygun yeni bir madde kabul etmitir. Yeni maddeye gre, esas ncelik parti rgtlerine tannm; fakat, genel merkeze de belli lde mdahale imkan verilmitir. Deitirilmesi dnlen tzkte, partiye alnacak yelerin yalarnn 22den 18e indirilmesi de istenmitir. Fakat, delegelerin ou bu teklifi kabul etmemilerdir. rnein, bir delege, 18 yann renim a olduunu ve bu yataki genleri partizan yapmakla lke adna faydal bir i yaplmayacan sylemitir774. Kongrenin leden sonraki oturumunda ise, partiye denecek aidat konusuna deinilmitir. Delegeler, zellikler kyllerin hi paras olmadn ve onlardan para istenemeyeceini sylemilerdir775. Delegeler, partinin milyon yesi olduunu ileri srerek, bir yl iinde 2 milyon lira sermayeli bir Demokrat Bankas kurulmasn da istemilerdir. Kongre bakan Kenan ner, ertesi gn, yani 11 Ocak gn, sinema salonunun kendilerine verilemeyeceini belirtmi; bu yzden, sabaha kadar kongrenin devamnn zarur olduunu, bunun iin de hemen seimlere geilmesi, tasnif ilemi yaplrken de ana davalar komisyonunun inceledii konularn grlmesini teklif etmitir. Delegeler gn douncaya kadar diyerek teklifi kabul etmilerdir776. Propaganda komisyon raporunun okunmasndan sonra, maddelerinin grlmesine geilmi ve genel ilke olarak, her trl yayma konan snrlamalarn kaldrlmas kabul edilmitir. Raporda yer alan yazl parti zetinin propaganda arac olarak kullanlmas totaliter bir zihniyetin temsil kabul edildiinden reddedilmi; buna karlk, parti rozeti fikri kabul edilmitir777. Kongrenin son gn, daha dorusu gecesi, Demokrat Parti bakanl iin seime gidilmi ve delegeler isimleri okunduka oylarn kullanmlardr. Celal Bayar oyunu en son kullanan kii olmutur. Oylamaya katlan 548 delegeden kullanlan 548 oyun 541 oyunu alan Bayar DP Genel bakanlna seilmitir778. Bayar, ayn zamanda,
773 774

O. Mete, a.g.e. , s.37. O. Mete, a.g.e. , s.35. 775 O. Mete, a.g.e. , s.38-39. 776 O. Mete, a.g.e. , s.41. 777 O. Mete, a.g.e. , s.42. 778 O. Mete, a.g.e. , s.49.

190

tzk gereince779 hem Merkez dare Kurulu, hem de Haysiyet Divannn tabi yesi olmutur. Parti Bakanlk seiminden sonra, Merkez dare Kurulu ve Haysiyet Divan iin seime geilmitir. Merkez dare kurulu yeliklerine seilen kiiler, aldklar oylama srasna gre yle belirlenmitir780: 1-Emin Sazak, 2- Adnan Menderes, 3-Refik Koraltan, 4-Fuat Kprl, 5- Refik evket nce, 6- Fevzi Ltf Karaosmanolu, 7-Cemal Tunca,-8Y.Kemal Tengirenk, 9- Ahmet Tahtakl, 10- Ahmet Ouz, 11-Eniz Akaygen, 12Samet Aaolu, 13- Cemal Ramazanolu, 14- Hasan Diner. Haysiyet Divanna ise, A.Mnip Berkant, O.Nuri Kni, F.Hulusi Demireli, Necati Erdem, Kenan ner, H.evket nce, Enis Akagen, Hulusi Kymen, Sadk Aldoan seilmilerdir781. Bu arada, bir yandan seimler yaplrken; dier yandan ana davalar komisyonun raporu grlmtr. Ana davalar komisyon raporunun kabul edilmesinden sonra, kongre bakanlna baz delegelerce verilen teklif ile Adnan Menderesin son olaylar hakknda konumasn istemilerdir. Menderes, konumasnda, kendisine gsterilen sevgi ve ilgiye teekkr etmi ve son olaylarn en nemlisinin delegelerin DP kongresine katlmas olduunu sylemitir. Menderes, sabaha kar ok ge vakitte krsye geldii iin konumasn ksa tutmu ve Devlet partisi, devlet klcn kuanm, hkmet arabasna binmi, cansz ve idealiz bir kadrodan ibaret kalmtr demitir782. Menderes, ayrca, demokrasi yolunda Trk basnnn hizmetinin ok byk olduunu belirttikten sonra, konumasn Demokrasi davasnda partimizin yolu ak ve milletimizin baht aydnlk olsun diyerek bitirmitir783.

DP Parti Tz, Ankara 1947, s.3. O. Mete, a.g.e. , s.49. Emrullah Nutku ise, Kprlnn ok az oy aldn, hatta listede yedee dmek zere olduunu gren Bayar ve Menderesin mdahalesiyle, seim sonularnn oy saysn sylemeden ve sray bozarak ilan edilmesini istediklerini ve yle de olduunu yazmaktadr. Ayrca, kongre katiplerinden birinin, birinci yedekte kalan Suphi Batura ki rey daha alamadnz m? diyerek Kprlnn yedee kalabileceini anlatmak istediini de eklemitir. Bkz. Emrullah Nutku, Demokrat Parti Neden kt ve Politikada Yitirdiim Yllar, s.49. Aaoluna gre, bu 15 kiiden Menderesin ve dier kurucularn tekrar seilecei muhakkakt. Bkz. S.Aaolu, a.g.e., s.416-417. 781 O. Mete, a.g.e. , s.49-50. Fakat, Enis Akaygen, ayn zamanda Merkez dare Kurulu yeliini de seildii iin bu iki grev arasnda bir tercih yapm ve Genel Kurul yesi olmutur. 782 Vatan, 12 Ocak 1946; kr Esirci, Menderes Diyor ki... , Birinci Kitap (1946-1950), s.37. 783 kr Esirci, a.g.e., s.37.
780

779

191

Kongrenin sonunda, Bayar bir kapan konumas yapmtr. Bayar, bu konumasnda, kongrenin grevini yaptn belirtmi ve delegelere gsterdikleri iltifat ve emniyetlerinden dolay teekkr etmitir784. Bayarn konumasndan sonra, delegeler bakanlarn tebrik etmilerdir785. 2- Ana Davalar Komisyonunun almalar ve Hrriyet Misaknn Kabul Kongre, lkenin baz nemli meselelerini ayrntl olarak inceleyerek karara balama iini Ana Davalar Komisyonu ismiyle oluturduu bir kurula vermitir. Kongre, ilk gn Ege blgesinin baz delegelerinin verdii ve drt maddeyi ieren nergenin incelenmesini Emin Sazakn teklifi ile ana meseleler diye adlandrm ve dier dilek ve meselelerden ayrarak, ayrca setii zel bir komisyona havale etmitir. Komisyonun bakanlna Adnan Menderes getirilmitir. Komisyon almalar, kongrenin son gnne kadar, yani gn boyunca devam etmitir. Grmeler gizli yapldndan ieride neler konuulduunu tam olarak bilememekteyiz. Fakat, iki hatratta, ierdeki konumalarla ilgili baz bilgileri renebiliyoruz. Bu hatrattan biri Celal Bayara; dieri Samet Aaoluna aittir. Bayara verilen bilgiye gre, komisyonda biri ihtilal, dieri itidal olmak zere iki grup vardr. Bayar, bu konuyu yle anlatmaktadr: Komisyonda ihtilal havas esiyordu. inde Kenan ner, Samet Aaolu, Dr.Mkerrem Sarol, Osman Kapannin bulunduu bir grup ok kuvvetli szclerle parti milletvekillerini BMMden ekilmelerini istiyorlar, iktidar milletle kar karya getirmekte kar yol gryorlard. Buna karlk veren bir itidal grubu vard. R. evket nce, E. Hayri stnda, Hulusi Kymenin szcln yapt ve zaman zaman F. Ltf Karaosmanolu ve Refik Koraltan tarafndan desteklenen bu grup ihtilal fikrinin karsnda idi786. Bayar, ayn yerde, Menderesi bu iki grup arasnda farkl bir yere koyarak, arabuluculuk grevi yaptn ise, ana yk gene Adnan Mendereste idi. Hem komisyona bakanlk yapyor, hem konuulanlar toplayp deerlendirirken, ar

O. Mete, a.g.e. , s.49. O. Mete, a.g.e. , s.49. Orhan Metenin gzlemine gre, Bayardan sonra en fazla tebrik alanlardan birisi de, Adnan Menderestir (ayn yer). 786 C. Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, s. 70.
785

784

192

fikirleri, kuvvetli mant, polemik gc ile trpleyip yumuatyordu szleriyle aktarmaktadr787. Bayarn bu anlattklarnda ismi geen Samet Aaolu ise, komisyonda ihtilal sznn kesinlikle gemediini; fakat, kendisi ile Mkerrem Sarolun, lkenin durumunu Fransz nklabndan az nceki manzarada grdklerini, gerekirse bir halk ayaklanmasn bile dnlebileceklerini sylemilerdir. Bu durum karsnda, o dakikaya kadar sze karmayan Adnan Menderes, birden, biraz da sert bir tonla, Durun efendiler, biz bu partiyi yalnz ve yalnz kanun yollarndan yrmek, seim kanalndan gemek artyla kurduk. Bunun tesinde bir hareket ekli kabul etmiyoruz, edemeyiz. Hatta, byle bir konunun konuulmasna bile tahammlmz yoktur. Aksini dnenler ayrlr gider, kendilerine gre bir parti kurarlar demitir788. Hatratlardan anlald kadaryla, Adnan Menderesin, komisyon bakan olarak yelerini ikiye ayran konularda farkl grleri bir yerde birletiren, orta yolu bulan ve kanunlara riayeti esas alan bir karakter tablosu izdiini syleyebiliriz. Ana Davalar Komisyonu, sonunda, Bayarn kongreyi a konumasnda syledii maddeyi esas kabul etmitir. Komisyonun, DPnin kurulu amalaryla dorudan ilgili grd ve ayrca Trk demokrasisinin gereklemesi iin de zmnn mutlaka zarur olduunu belirttii, n art niteliindeki sz konusu maddeler unlardr: 1- Vatanda hak ve hrriyetlerini zarar verir mahiyette olan ve Anayasann ruhuna ve metnine uymayan kanun hkmlerinin kaldrlmas, 2- Vatanda oyunun emniyet ve masuniyetini salamak ve mill hakimiyet ilkesini gvence altna almak amalaryla seim kanununda deiiklikler yaplmas, 3- Devlet Bakanl ile fiil parti bakanlnn bir kiide birlememesi esasnn kabul. Komisyon, bu maddelerin yerine getirilmemesi durumunda ise, Demokrat Parti Grubunun Meclisten ekilmek gibi tarihi bir karar alaca da belirtilmitir789.

C. Bayar, a.g.e., s.70. S. Aolu, Arkadam Menderes, s.49. 789 Ana Davalar Komisyon Raporunun tam metni iin, bkz. O. Mete, a.g.e., s.50-54;e T.Zafer Tunaya, Trkiyede Siyas Partiler (1839-1952), stanbul 1951, s.673-676 ve DP Belgeleri, Tarih ve Toplum Dergisi, S. 53 (Mays 1988), s.265-266.
788

787

193

Kongrenin son karar olan Ana Davalar Komisyonunun raporuna dayanlarak hazrlanan nergeyi de, kongre bakan tm delegelerin ayakta dinlemesini isteyerek okutmutur: Anayasaya aykr bulunan kanunlarn sratle deitirilmesi, yerine demokratik kanunlarn konmasn istiyoruz. Bu hususta, Demokrat Parti Meclis Grubu tarafndan verilecek nerge kabul edilmedii takdirde Meclis Grubunu Meclisten ekerek milletin sinesine dnmek kararn vermeye Genel Merkezi yetkili klyoruz. Bu takdirde, CHP kendi kader ve sorumluluklaryla ba baa ve byk hakim milletle kar karya brakyoruz790. nerge, tm delegelerin el kaldrmasyla oy birlii ile kabul edilmitir. Bundan sonra, bu karara Hrriyet Misak denilmesi de kararlatrlmtr791. 3- CHPnin DP Kongresine Tepkisi DPnin I.Byk Kongresindeki delegelerin bazlar, yaptklar konumalarda iktidar ar bir ekilde eletirmilerdir. Bu eletirilerdeki baz szler, iktidar partisince saldr mahiyetinde grlmtr. rnein, kongrede en ar szlerden birini, General Sadk Aldoan sarf etmi ve konumasnn bir yerinde, yaplacak i anayasay deitirmek deil, anayasaya aykr kanunlar yapan CHPyi yapt kanunlarla beraber sprp atmaktr derken792; Osman Blkba da bu lke 23 senedir kzl bir sultan idaresinde sevk ve idare olundu demitir793. Kongre, delegelerin konumalarna snrlama getirmemek konusunda hassasiyet gstermitir. Bu yzden, delegeler istedikleri gibi konumulardr794. Cem Eroulun dedii gibi, delegeler, kongrede yerli yersiz aklna geleni sylemi, yllar sonra boalabilmenin verdii sarholuu alabildiine tatmt795. rnein, kongre bakan, krsde konuma yapan Konya delegesi Himmet lmeni sadede gelmeye davet
O. Mete, a.g.e., s.48. O. Mete, a.g.e., s.48. 792 O. Mete, a.g.e., s.31. 793 S. Aaolu, Siyas Gnlk, s. 43. 794 Baz delegelerin szlerinden rnekler: Stk Yrcal Aksaray pazarnda sepetini dolduran strap lordu, ra devrini yaayan vatanda hayatn idame ettirmek iin sabr ta halini alan halk bir iktisad kurtulu beklemektedir; Fuat Arna Biz iktidar sevdallarna: Senden byk millet var! diyoruz; Osman Kapan Hrriyet datma tabi ithal mal deildir. Taksit taksit verilmez. CHP millete olan borcunu dememekte, alacaklsn oyalamaktadr; Mustafa Kentli DP arabann beinci tekerlei deildir ; Nazif Kavnar Valiler tek dereceli seimle halk tarafndan seilmelidir; Kenan ner Be parasz yryeceiz, fakat muhakkak surette hedefe varacaz. Ayrntlar iin, bk. O. Mete, a.g.e. 795 Cem Eroul, Demokrat Parti, mge Yaynlar, Ankara 1998, s.48.
791 790

194

edince, salondan istediin gibi konu, imdiye kadar syleyemeyen milyonlarn adna konu. Sabaha kadar istersen, yine konu sesleri ykselmitir796. Ayn ekilde, bir ara, grmelerin yeterlii konusunda bir nerge verildiinde, Refik Koraltan ayaa kalkarak Ne yapyorsunuz arkadalar? Kilometreleri aarak buraya gelmi ve tamamen hr olarak konumaya susam halk temsilcilerini takrirle susturmak m istiyorsunuz? diye kar kmtr797. Delegelerin serbeste ortaya koyduklar bu konumalar, kongreyi izlemek iin, drdnc gnn leden sonraki oturumuna katlan CHP Milletvekili Hamdullah Suphi Tanrver geldiinde de devam etmitir798. Tanrver, olan konu, kyllerin durumudur salonda CHPlilere ayrlan localardan birinde oturmutur. Tanrver, salona geldiinde kongrede konuulmakta ve eletirilerin oda yine CHPdir. Delegeler, Suphinin geldiini fark ettikleri iin olsa gerek, iktidara ynelik konumalarn daha da fazlalatrmlardr799. Tanrver, kongrede ksa bir sre kaldktan sonra yerinden ayrlmtr. Bu arada, Hamdullah Suphi, DP kurucular Menderes, Bayar ve Kprl ile ayr ayr ve hepsiyle bir arada grmtr. Bu grmede, DP kurucularn hepsi de, DP kongresinde sylenen baz akn szlerden zgn olduklarn, ve bunlar yazmaya da hazr olduklarn ve kanunlardan yaplacak baz deiiklikle durumu dzeltmek imkan olacan, ilk kongre olduu iin lkenin drt bucandan gelen tanmadklar zerinde etkili olacak durumda bulunamamalarnn geerli bir sebep kabul etmek doru olacan sylemiler ve ayrca Cumhurbakan kabul ederse btn bunlar ayrntl anlatacaklarn eklemilerdir800. Hamdullah Suphinin anlattklarna baklrsa, Menderesin, delegelerin heyecanl bir ekilde konumalarnn serbestliine kar kmam bile olsa, baz ar szlerin sylenmi olmasndan memnunluk duyduunu syleyemeyiz. nk, bu serbest konumalarn parti disiplininden uzak olduundan, baz szlerin, sorumlu parti kurucularn zor duruma brakaca bellidir. Nitekim, zellikle Ulusun kongreyi
O. Mete, a.g.e., s.22. O. Mete, a.g.e., s.30. 798 O. Mete, a.g.e., s.38. 799 rnein, Bursa Delegesi Fuat Arna Kyl, CHP tarafndan kfi derecede soyulmu, yorgun, takatsiz ve hasta olarak topran stne dmtr derken, Kenan ner ise Kylmz strap iindedir. Onu bu hale koyanlarn nasl olup da yzlerinin kzarmadna, nasl olup da utanmadklarna ve nasl olup da insan iinde ellerini kollarn sallaya sallaya dolatklarna hayret etmemek mmkn deildir demitir. Bkz. O. Mete, a.g.e., s.38-39. 800 F. Ahmet Barutu, Siyas Hatralar, c.2, s.774-775.
797 796

195

eletiren yazlarna kar, DP kurucularndan Fuat Kprl kongre srasnda birka delegenin nasl olduysa azndan birka cmle kardn; fakat bu szlerin DP aleyhine kullanlmamasn istemitir801. CHPnin, DP Kongresinin Hrriyet Misak adyla belirlenen partinin son kararlarna tepkisi ise, daha sert olmutur. Hatta, denilebilir ki, iktidarn DP kongresinin ilk gn iin ortaya kan iyimser hava, bu karardan sonra tamamen deimitir. CHPlilere gre, Hrriyet Misak kararlar gerekte demokrasi geliimini baltalama misakndan baka bir ey deildi802. CHPnin, ayn zamanda genel bakan olan Cumhurbakan nn ise, Hrriyet Misak kararn ok ciddiye alm ve TBMMye kar alnm bir karar olarak nitelendirmitir. nnye gre, DPliler kanun teklifleriyle millet Meclisini tehdit etmek veya tehdit ile kanun kabul ettirmek yolunu amak istemilerdir. Byle bir emsali, tarihe vermemek gerekirdi803. Yani, nn, DPnin son kararn esas meselesinden ok, usl meselesi olarak doru bulmamaktadr. nnnn benzeri bir dnceyi de, Hkmet yanls Ulus gazetesinde Nihat Erim dile getirmi ve byle bir kararn, Meclisi DP yararna baz dzenlemeler yapmaya zorlad iin demokratik saylamayacan belirtmitir804. II- dareciler Kongresi ve Menderes-Erim Polemii Demokrat Partinin Birinci Kongresinden sonra, lkenin ynetim yaps ile esasl surette ilgili bulunan konular incelemek ve isabetli kararlar almak dncesi ile Hkmet tarafndan bir dareciler Kongresinin toplanmas gndeme gelmitir. Bu konuda ilk haberin, Ulusun 15 Ocak 1947 tarihli saysnda ktn grmekteyiz. Bu habere gre, idareciler toplantsnda nemli yurt ileri gzden geirilecek, kurulacak zel komisyonlarda grlecek konular karara balanacak ve toplant on gn kadar srecektir. 18 Ocak tarihli Ulus ise, kongre hazrlklarn bitmek zere olduunu ve kongrede bulunacak delegelerin tespit edildiini duyurmaktadr. Ayrca, ileri Bakanlnn hazrlad programda da aklanmtr805
Kuvvet, 18 Ocak 1947; Ayn Tarih Dergisi, S. 158, (Ocak 1947). F.Ahmet Barutu, a.g.e., c.2, 772. rnein, Asm Usa gre, Hrriyet Misaknn hedefi iktidara ele geirmek iin her yola bavurmakt. Bkz. Asm Us, Hatra Notlar, s.702. 803 F.Ahmet Barutu, a.g.e., c.2, 773. 804 Nihat Erim, Demokrat Parti Kurultay Daldktan Sonra, Ulus, 12 Ocak 1947.
802 801

196

lk kez toplanan idareciler kongresinin kararlar tamamen danma niteliinde kalacak ve bu kararlar sonra Dantay, Bakanlar Kurulu gibi kanun messeselerinde de yine danma mahiyetinde olarak sonulara balanacakt. Bu sonu kararlar da, ancak Bakanlar Kurulunca incelendikten sonra Mecliste yaplacak bir teklif ile ekil ve ierik kazanacakt. Kongreye, ok sayda, eski idareciler, valiler, kaymakamlar, profesrler, mfettiler, belediye bakanlar, bakanlk delegeleri davet edilmilerdir806. Kongrenin nemi daha almadan nce vurgulanmtr. yle ki, bir yazar, bu kongreyi Trk vatandann ve Trk yurdunun siyas, kltrel, ekonomik, fikri ve medeni kalknmasn salayabilecek bir heyet toplants olarak nitelendirmitir807. Birinci dareciler Kongresi, 20 Ocak 1947 gn, Ankara Polis Koleji Konferans Salonunda toplanmtr808. A konumasn yapan Babakan Peker, Hkmetin girecei balca yolun, i idarenin kuvvetlendirilip nizamlandrlmas olduunu belirterek, ileri Bakanl brolarnn uzun zamandan beri byk bir emekle alarak baz esasl kanunlar ihtiyalar karlayacak ekilde yeniden dzenlediklerini ve bu konudaki tekliflerini kongreye getirdiklerini sylemitir. Peker, ayrca, il genel ynetimi, valilerin yetkileri ve ehliyet artlar, emniyet ileri, polis ve jandarmann birletirilmesi, memurlarn grev ve sorumluluu gibi eitli ynetim ileri etrafnda Hkmetin grlerini aklamtr809. Pekerin szleri arasnda, zellikle valilerin yetkilerinin arttrlmasn isteyen bir gr dikkat ekmektedir. Bu gr, eitli yazarlarca da desteklenmitir810.

Ulus, 18 Ocak 1947. Kongrenin program yle belirlenmitir: 1- stiklal Mar, 2- Babakan Recep Peker tarafndan kongrenin almas, 3- ileri Bakan kr Skmenserin kongrenin toplant konular etrafndaki aklamas, 4- Kongre Bakanlk Divannn seilmesi (1 Bakan, 2 Bakan Vekili, 4 Katip)5- Atatrke sayg duruu,6- Kongreye sunulan konular inceleyecek komisyon yelerinin seilmesi 7- 28 Ocak 1947de toplanmak zere oturuma son verilecektir. Kongre komisyonlar, almalarn ilk gnden itibaren balayacaklar ve en ge 27 Ocak gnn akamna kadar almalarn bitirerek, raporlarn Kongre Bakanna sunacaklardr. Komisyonlar bakan, katip ve szclerini kendi aralarndan seeceklerdir. Komisyonlarn hazrlayacaklar raporlar yeler tarafndan da imzalanm olacak; grme ve tartmalar zet olarak tutanaa geecektir (ayn yer). 806 Ulus, 20-21 Ocak 1947. 807 Safeedin Karanak, dareciler Kongresi, Ulus, 18 Ocak 1947. 808 Kongre ile ilgili Ulus gazetesi kuprleri ve Babakan Pekerin idarecilerle yapt toplant iin, bkz. T.C. Bakanlk Cumhuriyet Arivi, Babakanlk zel Kalem Mdrl,, Dosya. A6, Yer nu.12.69.1. 809 Ulus, 21 Ocak 1947. 810 rnein; Esat Tekeli, dareciler Kongresi zerinde Dnceler, Ulus, 23 Ocak 1947; Asm Us, lk dareciler Kongresi..., Vakit, 22 Ocak 1947.

805

197

ileri Bakan kr Skmenser de, kongreyi ilm bir kongre olarak nitelendirmi, kongrenin toplanma amacn, kyden genel idareye kadar i ilerini ilgilendiren kanunlar gzden geirmek, kyden ehre kadar retim ve imar alannda kalknmasn sratle salamak ve Trkiyeye uygun esaslar bulup yerletirmek ve uygulamasnda faydas grlmeyen veya ilemeyen hkmleri ortadan kaldrmak olarak aklamtr811. Skmenser, konumasnn byk blmnde, kongrenin inceleyecei kanun tasarlar ve teklifler hakknda geni aklamalar yapmtr812. Bundan sonra, kongreye sunulan konular inceleyecek olan, komisyonlarda alacak yelerin seimi yaplmtr. Ayn gn, komisyonlar ileri Bakanlnda toplanarak almalarna balamtr813. Kongrenin alndan drt gn sonra, yani 24 Ocak 1947de, Hkmet yanls Ulus gazetesinde, bayazar Nihat Erimin, kongreye ilikin darenin Rol balkl bir yazs kmtr. Erim, yazsnda, eyrek yzyl gibi ksa bir zaman iinde zellikle idare alannda yarnn tarihisini artacak byklkte inklplar yapldn ve bu konuda idarecilerin ar bir sorumluluk tadn ifade ettikten sonra, kongrenin nemini u szleriyle iaret etmitir: dare mekanizmas bir rejimin iskeletidir, o ne kadar ahenkli ve salam olursa rejim, o nispette devaml olur. dareciler, devletin ve idarenin niha gayesinin vatandan saadet
814

ve

refahn

kolaylatrmak

olduunu

bildikleri

lde

deerlidirler

Erim, ayrca, kanun stnln vurguladktan sonra, sadece kanunlarn hakimiyetini temin etmekle iin bitmeyeceini; bu kanunlarn hukuk ilkeleriyle ve Anayasa hkmleriyle tam bir ahenk halinde bulunmas gerektiini de belirtmitir815. Tam bu srada, Adnan Menderes de, Vatan Gazetesinde, dareciler Kongresinin toplanmas, konuulanlar ve alnan kararlar eletiren bir yaz kaleme almtr816.

Ulus, 21 Ocak 1947. Skmeserin konumas iin, Bkz. Ulus, 21-22 Ocak 1947. 813 Komisyonlar unlardr: Ky dareleri Komisyonu, Mlk Taksimat Komisyonu, zel dareler Komisyonu, ller daresi Komisyonu, Emniyet Komisyonu, Belediyecilik Komisyonu, Memurin Komisyonu. 814 darenin Rol, Ulus, 24 Ocak 1947. 815 a.g.y. 816 Adnan Menderes, dareciler Kongresinin Asl Mnas, Vatan, 25 Ocak 1947.
812

811

198

Bylelikle, Menderes ile Erim arasnda, biri Vatan gazetesinde, dieri Ulus gazetesinde olmak zere, idareciler kongresi etrafnda, ama daha ok Anayasa ve hukuk konularnda fikir tartmas balamtr. Menderes, yazsna, ncelikle, dareciler Kongresinin Demokrat Partinin kongresini takip etmek zere tertiplendiini dikkat ekmekle balamaktadr. Menderes, sonra, kongrenin niteliine ve kongrenin zerinde durduu konulara deinmektedir. Menderes, yazsnda, ileri Bakannn kongreyi ilmi bir kongre olarak tanmlamasn doru bulmam ve bu kongrenin, tersine, ilmi bir mahiyette bir toplant olmadn belirtmitir. Menderese gre, bu kongre, fikir ve kanaatlerin tam bir tarafszlkla ve serbeste ortaya konup tartlabilecek bir toplant deildi. Eer, yle olsayd, Babakan Peker a konumasnda fikirlerin serbest ifade edilmesi lzumunu defalarca ileri srmek ihtiyacn duymazd. Ayrca, kongrenin balca konusunun valilere geni yetkiler vermek olduunu gre, valilerden teekkl etmi bir kongrenin tarafsz saylmas ok zordu. Bundan baka, kongrenin dier katlmclar da hkmetin kaytsz artsz emrinde alan memurlaryd817. Menderes, kongrenin asl nemli tarafnn, alma konularnn ve yaplmak istenen deiikliklerin gelecekte izlenecek rejim bakmndan deerlendirilmesi olduunu dnmektedir. Menderese gre, kongrede aa kan dnceler ile, aslnda rejim meselesi de sz konusu edilmekteydi. Bu yzden, kongrenin derin bir ilgiyle ve hatta kaygyla takip edildiini belirtmektedir. Menderesin merak ettii, kongreden kacak olan sonutur ve bu konuda duyduu phesini acaba yaplmak istenilen iler, yava dahi olsa, demokrasiye doru bir ilerleme mi olacaktr; yoksa, siyas bir irtica karsnda myz? sorusuyla belli etmektedir818. Menderes, kongre ile ilgili sylenen konumalarda ve yaynlanan yazlarda devleti kuvvetlendirmekten, otoriteden, idare amirlerinin yetkilerinin geniletilmesinden sz edilmesinin, demokratik gelimeyi amalamad konusunda kendisini endielendirdiini sylemitir.

a.g.y. Benzer bir dnceyi, ertesi gn, Kuvvet gazetesinde dile getiren Fuat Kprl, Hayat ve istikballeri Babakan ve ileri Bakannn dudaklarndan kacak sze bal memurlardan mrekkep bir kongrenin hkmete hazrlanm projelere zerinde serbest mtalaalar yrtemeyeceklerini anlamak iin fazla zekaya ihtiya yoktur.. Kongrenin ne kadar ilm mahiyet arz edeceini aratrmaya ihtiya yoktur sanrm demektedir. Bkz. Fuat Kprl, Hkmet Nereye Gidiyor?, Kuvvet, 26 Ocak 1947. 818 a.g.y.

817

199

Menderes, bu durumun, kongreye sunulan tekliflere sadece yzeysel bakldnda bile, kendisinin endielenmesinde hakl olduunu belirtmektedir. Bunun iin, ller daresi Kanunu tasarsna iaret etmenin yeterli olacan ifade eden Menderes, bu tasardaki hakim olan amacn, illerdeki btn devlet memurlarn idare amirlerine kesin olarak balamak, savclar, asker makamlar ve hatta mahkemeleri valinin kontrolne vermek yoluyla, adalet mekanizmasn bile idar etki altna almak olduunu ifade etmektedir819. Dier taraftan, tasarda dikkat eken bir baka karar da, valilerin her zaman Bakanlk emrine alnabilecei ve istenildii zaman emekliye ayrlabileceiydi. Menderese gre, bu durum, bizzat valinin hkmetin bir emir kulu haline getirilmesi demekti. Menderes, bu kararn, Babakann a konumasndaki, memur, hayatn, erefini, oluk ocuunun istikbalini, her eyini devlet hizmetine vakfetmi, siperde bir asker gibi alan muhterem bir vatandatr. Bu anlayn gerei olarak memurun alma halindeki istikbal gvencesi przsz bir surette elbette kanunlarda hakk edilmi (kazlarak yazlm) olmaldr szleriyle elitiini dnmektedir820. Menderes, yazsnda, idar kanunlarn yeni batan ele alnmasn savunmaktadr. Fakat, bunun, vatanda hak ve hrriyetlerini daha da snrlayacak dorultuda olmamas gerektiini belirtmektedir. Menderes, bu konuda, Nihat Erimin, 24 Ocak tarihli Ulustaki yazsndaki fikirlere katldn gstererek, kanun hakimiyeti ve stnlnden baka, bu kanunlarn Anayasaya tam uygun olmasn gerektiini ifade etmitir. Menderes, hukuk devleti ilkesini vurgulayarak, yazsn yle bitirmektedir: Kanunlar demokratik ruhta olabilecekleri gibi, tam bir totaliter zihniyetin mahsul de olabilir ve bu takdirde ise, idarenin bu mahiyette kanunlar harfiyen uygulamas, hukuk devlet ilkesinin ve demokratik bir ynetimin gereklemesine hizmet etmez, aksine onun tam zddna sonular dourur821. Menderes, bu yazs ile, idareciler kongresi kararlarn bir rejim meselesi olarak grdn ifade etmektedir. Ayrca, idare kanunlarnn esasl bir ekilde deitirilmesi gerektiini; fakat, bunun hukuk devleti ilkesi ve Anayasaya uygun ekillerde ve demokratik bir mahiyette gereklemesini istemektedir.

819 820

a.g.y. a.g.y. 821 a.g.y.

200

Menderesin bu yazsna karlk, bir gn sonra, yani 26 Ocakta, Nihat Erim gazetesindeki kesinde bir cevap kaleme almtr822. Erim, yazsnn hemen banda, Menderesin nezaketinden ve yaz yazma slbundan sz ederek, Demokrat Partili Milletvekili arkadalar arasnda birisi vardr ki, gerek hususi grmelerinde, gerek resm politika tartmalarnda nezaket ve nezaheti muhafaza eylemek hususunda titiz bir itina gsterir. Bu zat sayn Adnan Menderestir. Sayn Milletvekili, bir stanbul Gazetesinde yaynlad dareciler Kongresinin Asl Manas adl yazda da, bu hviyetini kaybetmemitir. Savunduu tez veya fikir bizimkine zt da olsa, yaz yazma tarz bize, oktandr hasretini ektiimiz bir tartma uslnn zevkini tattrd. Bunu bylece kaydetmei bir bor biliriz demektedir823. Erim, yazsnn devamnda, Menderesin ifadelerinde, hukuk ilkeleri ve zellikle gler ayrl ilkesi bakmndan bir vuzuhsuzluk grdn belirterek, yle demitir: dare amirleri yasama organ tarafndan yaplan kanunlar, ruhuna ve metnine bal kalarak, harfi harfine uygulamakla devlidirler. nk, onlar devlet iinde yrtme (icra) fonksiyonunu grmekle ykmldrler. Yrtme yetkisi kullanlrken kanunlar hakknda, idare amirlerine kendi subjektif takdirlerine gre bir ayrlk gzetmeleri imkan tannrsa, iin iinden kmak nasl kabil olur?824. Erim, bu szyle, kanunlarn, idare amirlerinin kendi grlerine gre yorumlayamayacan vurgulamaktadr. Erim, kanunlarn anayasaya aykr hkmler tamamas konusunda Adnan Menderesle hibir anlamazlnn olamayacan belirtikten sonra, Trkiyede anayasaya aykr kanunlar tayin ve tespit edecek organlarn olmadn; fakat, TBMMnin yirmi be yllk uygulamalarnda beliren teaml ve itihatlara bakarak, TBMMnin bir kanunu kabul ederken Anayasaya uygun olup olmad hususu zerinde durulduunu, dolaysyla Mecliste kabul edilen bir kanunun Anayasaya uygun bir kanun olduunun hkmedildiini sylemektedir. Erim, kendi ahsi kanaati bir tarafa brakldnda, yerlemi teamllere gre, Trkiyede teorik olarak, Anayasaya aykr bir kanunun olamayacan iddia etmektedir825.

822 823

Gerek Hukuk Devleti, Ulus, 26 Ocak 1947. a.g.y. 824 a.g.y. 825 a.g.y.

201

Erim, yazsnn son blmnde Demokrat Parti Kongresinin Hrriyet Misak kararlarna deinmektedir. Erim, hrriyeti baltalama misak dedii kararlarla, Demokrat Partinin Meclise kar bir meyyide (sanction) uyguladn ve bunun usl olarak normal Anayasa yolu olmadn belirtmektedir. Erim, yle demektedir: Meclis kabul etmezse ekilir gideriz demek, biz kendimizi okluun kararna tbi saymyoruz, azlk olmamza ramen bizim dncelerimiz, bizim kanaatlerimiz milletin iradesini ifade etmektedir demektir826. Nihat Erimin bu yazsnn yaynland gn, Ulusun bir baka stununda, Ankara Belediye Bakan ve Kongrenin Belediyecilik Komisyon yesi olan Selim elenkin de Menderese bir cevap yazsnn ktn grmekteyiz. elenk, yazsnda, idareciler kongresinin, irtica bir hareketin kayna olmadn, komisyonlarn tam serbesti iinde altklarn vurgulamaktadr827. Bu kez, Menderes, 28 Ocak 1947de, Vatan Gazetesinde yazaca bir baka yazda, daha nce idareciler kongresi iin yazdklarn pekitirmi ve ayrca, Erime cevap vermitir828. Menderes, yazsna, ok partili bir demokrasiye gei dneminde, tek parti dneminin sisteme hviyet vermi ve dayanak tekil etmi olan baz kanunlarn mutlaka deitirilmesi gerektiini dile getirerek balamaktadr. nk, ona gre, yle kanunlar vardr ki, bunlar, ayn zamanda rejimin karakterini belirlerdi829. Menderes, mevcut Anayasann demokratik bir nitelikte olduunu belirtmi; asl meselenin, anayasann ruhuna ve metnine aykr den hkmlerin mevzuatta yer almas olduunu ifade etmitir. Bu konuda, iktidar partisi ve Nihat Erimle farkl grlere sahip olduklarn belirttikten sonra, Erimin iki gn nceki, yani 26 Ocakta, Ulusta yazd makalede, Mecliste kabul edilmi kanunlarn Anayasaya da uygun olduunun sylenmesinin bu gr ayrln ortaya koyduunu yazmtr. Menderese gre, Erimin gr kabul edilirse, ok partili bir demokrasiye geite deiecek hibir ey olmamalyd. Hlbuki, Demokrat Partiye gre deiecek ok ey vard. Menderes, DPnin CHPden ayrlan bu esasl hususu biz hem anayasaya aykr kanunlar vardr, diyoruz; hem de, zellikle idar kanunlarmzda, vatanda hak ve hrriyetlerinin tam

826 827

a.g.y. Bir Cevap: Halk Gzyle dareciler Kongresi, Ulus, 26 Ocak 1947. 828 Ak Konuma Zarureti, Vatan, 28 Ocak 1947. 829 a.g.y.

202

gvence

altna

alnmas

yolundaki

esasl

deiiklikler

yaplmadka

gerek

demokrasiden sz etmek bu lkede bir hayaldir, diyoruz szleriyle aklamaktadr830. Menderes, Erimin yazsnda geen Meclisten geen kanunlarn Anayasa da uygun olduunu sylemesinin zorlama bir yorum olduunu ifade ettikten sonra, konuyu hukuk devletine getirmitir. Menderese gre, gerek hukuk devleti anayasaya ve zellikle insan haklarna dayanmalyd. Hukuk devletinin art, kanun hakimiyetinin temin edilmesinden ibaret olamazd. nk, kanunlar her trl kt kullanmalara msaade, hatta kt kullanmalar tevik eder mahiyette olabilecei gibi, bir ahs veya zmre hakimiyetini salamak iin yaplm da olabilirdi. Menderes, bu konuda, Erimin de farkl dnmediini; fakat, grlerinin teoride kaldn kaydetmektedir831. Menderes, tm bu isteklerinin DPnin I.Byk Kongresinden alnan Hrriyet Misak kararlarna dayandn dile getirmektedir. nk, bu kararlar arasnda, Anayasaya uygun olmayan hkmlerin kaldrlmas da vard. Bu yzden, meselenin esasnda, yani ok partili bir demokrasinin gereklerine uymayan kanunlarn yrrlkte olup olmad hususunda, iktidar tarafnn ak konuma zaruretinin olduunu ifade ederek, Menderes yazsn bitirmektedir832. Menderesin bu yazsna hi gecikmeden, bir gn sonra, 29 Ocak gnk Ulusta, Nihat Erim ayrca cevap vermitir833. Erim, yazsnn banda, Menderesin yazsn kendisine mahsus nezaketi ile esas dncelerinden fedakarlk etmeksizin ve tenkitlerinin iddetini de zerre kadar azaltmakszn yazd yeni bir yaz diye nitelendirmitir834. Erim, Menderesin Anayasaya aykr olarak iddia ettii kanunlarn hepsinin DP kurulmadan nce konduunu ve DP ileri gelenlerinin de bu ite pay olduunu ifade etmitir. Erim, bu konuda, Menderes gibi CHP kkenli DPlileri yle eletirmektedir: Bu kanunlarla o hkmler tespit edilirken, bugn hrriyet bayraktarl iddiasnda bulunan kimseler, memleket politikasnn ileri gelen simalarndan imiler: Byk Millet Meclisinde ye olarak, millet adna hkmranln kullanlmasna itirak etmekte

830 831

a.g.y. a.g.y. 832 a.g.y. 833 Apak Konuuyoruz. Ulus, 29 Ocak 1947. 834 a.g.y.

203

imiler. Bu zatlar, imdi ikayet eyledikleri durumun hasl olmasna kk bir itirazda bulunmamlar. Ufak bir siyas cesaret gstererek, ret oyu vermemiler835. Bylelikle, Erim Menderesin ikayet ettii kanunlarn, ayn zamanda amili olduunu vurgulamakta ve eletirilerinde biraz insafl olmasn istemektedir836. Erimin, Menderese ynelik yazd her iki yazda da, Menderesin tartma slbundan sitayile sz etmesi dikkat ekmektedir. Buna karlk, ayn gnlerde hemen ayn konulara deinen Fuat Kprlye, Erimin cevap vermedii grlmektedir. Bu durum, Erimin, Menderesi slp meselesi yznden verken, dolayl olarak, Kprly de yerdiini gstermektedir837. Bu arada, idareciler Kongresindeki komisyonlar kendilerine verilen tasarlarn incelenmesini tamamlamlar ve raporlarn Genel Kurula havale etmilerdir. 31 Ocakta da, kongrenin kapan konumasn yapan ileri Bakan Skmenser, her drt ylda bir idareciler kongresinin toplanmasna karar verildiini akladktan sonra, sizler bugn olduu gibi, yarn da halk bir idarenin halkla beraber, halk iinde ve halk iin alan mmessilleri olarak neceksiniz demitir838. III- zmir Mitingleri ve Ara Seim Tartmalar DP kongresinden sonra, Menderesin de iinde yer ald DP yneticileri yurt gezilerine km ve gittikleri her yerde halkla temas etmilerdir. Bu gezilerden biri de, 1947 ylnn Nisan aynn banda zmire yaplmtr. Fakat, Babakan Peker, daha nce hareket ederek, 31 Martta, vapurla zmire gelmitir. Peker, izin gnlerini geirdii stanbuldan Ankaraya zmir yoluyla gitmek ve ayrca, zmirlilerle grmek istemitir. Pekere gre, bu gezi rast gele dnlmtr839. Pekerin yannda bir gazeteci olarak bulunan A.Emin Yalmana gre ise, Peker, zmire DPlilerin yaknda yaplacak ara seimlere girmemek konusundaki eiliminden vazgeirmek iin

a.g.y. Buna benzer bir dnceyi, yine Ulusta, eski bir idareci olan Faik ztrak da, yazd uzun bir yazda ilemitir. Bkz. dareciler Kongresi in Dnceler, Ulus, 28 Ocak 1947. 836 a.g.y. 837 Nihat Erim, yazd bir makalenin sonuna ekledii notta unlar ifade etmektedir: sinirlerinin yeniden bozulduunu anladmz Fuat Kprly medeni bir fikir tartmas yapabilecek derecede iyileinceye kadar bu stunda kendimize muhatap saymayacaz. Bkz. CHP Divan Etrafnda, Ulus, 28 Ocak 1947. 838 Ulus, 1 ubat 1947. 839 Hulsi Selek, Son Gnlerde zmirdeki Siyas Hareketlere Bir Bak ve Babakan Recep Pekerin zmir Nutku, (Bror-kitap), zmir 1947, s.26.

835

204

gelmitir840. Pekeri karlamak iin, okullardan renciler toplanm, fabrika iileri bir gnlk fazla cret verilmek suretiyle trene getirilmilerdir841. Hkmet, DP mitinginin etkisini krmak iin bir gvde gsterisi yapma abasna girmitir. Peker zmire geliinin ertesi gn de, 1 Nisanda Halkevinde bir konuma yapmtr. Peker, konumasnda, i politika konularna arlk vermi; DPlilerin antidemokratik bulduu Basn, skn, Polis Grev ve Yetkileri kanunlar ve Skynetim konularnda hkmetin grlerini aklamtr. Peker, konumasnda, 6 Nisanda, drt ilde842 yaplacak ara (ksm) seimler konusuna da deinmitir. Peker, DPnin seimlere girmemesinin ar ve yanl bir karar olacan belirterek, (DP yneticilerinin) seime girmek konusunda btn tarihimiz boyunca ancak kusur saylacak olumsuz bir karara gitmemelerini hatrlatmay bir vatanda sfatyla yersiz bulmuyorum demitir843. Pekerin konumasnda dikkat eken ise, stiklal Mahkemesinin henz kalkmadn hatrlatan Bu kanun hl mevcuttur. Fakat, hepimizin isteine aykr, mecburiyet halinde uygulanmak zere ihtiyatta duruyoruz szleri olmutur844. Pekerin zmirde konuma yapt gn, DP lideri Celal Bayar da, yannda Refik Koraltan olmak zere Mersinden zmire gelmitir. Ayn gn, Ankaradan Menderes, Kprl, Tunca ve Sazak da zmire gelmitir. DPnin bylesine geni bir kadroyla845 zmirde bulumasnn nedeni, DPnin ara seimlere girip girmemesi kararn zmirde verecek olmasdr. Bayar Kemerde, Menderes de Basmanede karlanmlar, partililerin sevin gsterileri arasnda skele (Deniz) Gazinosuna gitmilerdir. Karlayanlar o kadar oktur ki, yollar dolmu, trafik kapanm, itfaiye bile yolu aamamtr. Halk, bir binann st katndaki gazinoda bir araya gelen DP yneticilerini grmek istemilerdir. Bu srada, gazino nnde toplanan halk datmak iin polis havaya ate am, ilerinden bazlarn da nezaret altna almlardr.

A.Emin Yalman, a.g.e., c.2, s.1396. Yalman, sahibi olduu ve o sralarda DP yanls olarak bilinen Vatan Gazetesinin DP yneticilerin aksine ve okuyucu kaybetme pahasna tm partilerin seimlere girmesi taraftar olduunu yazmaktadr (ayn yer). 841 K.Karpat, a.g.e., s.159. 842 Ara seimler, stanbulda 6, Tekirda, Kastamonu ve Balkesirde 1er ak yer iin yaplacaktr. 843 H. Selek, a.g.e. , s.25-26; Ulus, 2 Nisan 1947. 844 H. Selek, a.g.e, s.32; Ulus, 2 Nisan 1947. 845 Bayar, Genel Ynetim Kurulunu zmirde toplanmasn, Mersinde iken, 24 Mart gn, Ankaradaki Samet Aaoluna telefonla bildirmitir. Aaolunun anlattna gre, Bayar, zellikle Menderes, Sazak ve Kprlnn zmire gelmesini istemi; dierlerinin ise isterlerse gelsinler dediini belirtmitir. Bkz. Samet Aaolu, Siyas Gnlk, s.56 .

840

205

Bu durum karsnda DP yneticileri skele Gazinosunun penceresinden grnmler, birka sz etmilerdir. Menderes de, ksa bir konuma yapmtr. Menderes, unlar sylemitir: Trk milletinin kalbindeki hrriyet akn skp karmaya kimsenin kudreti yetmeyecektir. Demokrat Parti dalyor diyenlere, onu bu memleketten silip, sprmek ve takatsiz bir hale getirmek isteyenlere hitap ederek diyorum ki; Demokrat Partiyi bu memleketten silip sprmeye muktedir iseniz her vatandan, her Trkn kalbine ellerinizi sokup, orada yanan hrriyet akn skp karnz846. ki parti arasndaki g gsterisi, karlama trenlerinden sonra da devam etmitir. 2 Nisanda, zmirde Vilayet Binasnda toplanan DPnin Genel Ynetim Kurulu, ksa bir grmeden sonra, Pekerin seimlere girin arsna uymam ve ara seimlere girmeyeceini ittifakla kabul ederek ilan etmitir. Grmelerin ksa srmesi, byle bir kararn nceden verilmi olduunu gstermektedir. Nitekim, Menderes de, daha Ankarada iken, 31 Martta, seimlere girmeme taraftar olduunu aklamtr847. Bu karar, ayn gn, ara seimlerin yaplaca stanbul, Tekirda, Kastamonu ve Balkesirin DP l Bakanlklarna telgrafla bildirilmitir848. 3 Nisanda da, bu konuda bir beyanname yaymlanmtr. Bu beyannamede DPnin ara seimlere girmemesinin sebepleri drt madde ile sralanmtr: 1- Seim kanunu, vatanda oyunun emniyetle kullanlmasn salayacak mahiyette deildir, 2- 21 Temmuz seimlerinden sonraki seimler (ara seimler ve muhtar seimleri), iktidar partisi tarafndan yrtme organ olarak kullanlan idare makinesinin (brokrasinin) eitli basklar altndadr. 3- ktidar partisi, seim kanunun baz maddelerini yorumlayarak, szde seim emniyetini salad konusunda iyi niyet besledii zannn uyandrmak yoluyla DPyi seime sokmak tedbirleri amalamaktadr. 4- DPnin seimlere girmemesi karsnda, iktidar partisinin bu kararn lkenin yksek menfaatlerine uymad hakkndaki sulamalar yersizdir.

H.Klk, a.g.e., s.188 S. Aaolu, a.g.e., s.58. 848 Telgrafta yle denilmitir: Genel dare Kurulumuz, iinde bulunduumuz artlara gre seimlere katlnmamasna mttefikan karar vermitir. Bu karar yarn (3 Nisan) bir beyanname ile btn memlekete bildirilecektir. Bkz. M.Toker, a.g.e., s.173.
847

846

206

Beyannamede, ayrca, DPnin seimlere girme karar vermesi halinde iktidar partisinin uursuz bir aleti menzilesine decei ve bylece muhalefetin ciddiyet ve samimiyetinden mahrum olduuna hkmedilebilecei belirtilmitir. Son olarak da, seimlerin sorumluluunu tamamyla hkmet partisine brakmak mecburiyetinde kalnld vurgulanmtr849. Adnan Menderes, Pekerin zmir konumasyla ilgili olarak grlerini ise, 18 Nisanda, yine zmirde, DP l rgtnde yapaca bir toplantda aklamtr. Menderes, bu konumasnda, Pekerin konumasndan daha ok, zmire geli tarihi ve karlanma treni zerinde durmutur. Menderes, nce, Pekerin zmir gezi tarihini, Bayar ve baz DPli yneticilerin zmirde bulunacaklar bir zamana bilerek tesadf ettirdiini belirtmitir. Menderes, halkn CHPye kar, zellikle 1946 Milletvekili seimlerinden sonra kskn bir tavr takndn ve bunu Babakann, hatta Cumhurbakan nnnn gezilerinde bile elle tutulur, gzle grlr bir ekilde belli olduunu syledikten sonra, DPye kar ise halkn youn ilgisinin olduunu ve bunun da Bayarn her gittii yerde binlerce, on binlerce vatandan karlamas ile gsterildiini sylemitir. Menderese gre, bu durum, byk ounlukla seimleri kazand ilan edilen CHPyi ok zor bir duruma drm olmalyd. Bu yzden, hi olmazsa zevahiri kurtarmak iin Babakan Peker, hem de DPnin kalesi olarak dnlen zmirde byk bir kalabalk tarafndan karlanmak istemiti850. Menderese gre, nceden tarihi belirlenmi Bayarn zmire geli gnnde, Pekerin miting yapmas, ancak boy lmek hareketi olarak yorumlanabilirdi851. Menderes, Pekerin zmirde karlanmas iin, CHPnin iktidar partisi olma gcn kullanmak istediini belirterek, bu konuda hkmetin hazrlklarn yle anlatmtr: ileri Bakan (kr Skmenser) zmire ve onun arkasn tekil eden vilayetlere geldi. Elbette, emirlerini szl olarak ilgililere bildirdi. Valiler, kaymakamlar, mdrler hazrland. Memurlar, okullar, hkmetin ve hkmet partisinin elinde olan veya el koyabilecei fabrika ve messeseler ve teekkller mensuplar, iileri Kordonboyuna getirildi. zmir ve yanndaki vilayetlerde hkmet kuvvetiyle i bana getirilen muhtar ve ihtiyar heyeti yelerinden bir iki bin kii elde
849 850

Cumhuriyet, 4 Nisan 1947; Vatan, 4 Nisan 1947. H.Klk, a.g.e., s.193-194. 851 H. Klk, a.g.e., s.194.

207

farzolundu. nk, bunlar, bu millet, borlarn eda etmek mecburiyetinde saylacak durumda vatandalard. Bunlar ve bunlara ilaveten ehir, kasaba ve kylerindeki idarecileri de elbette ihmal olunmad. Bir ok vatandalarn da yol paralar ve istirahat sebepleri temin olunmak suretiyle karlayc says artrlmak istendi. Ve ite birka bin kiilik byle bir halk ktlesi Babakan Kordonboyunda karlad852. Menderese gre, bu karlama ile halkn CHPye olan ilgisi varm gibi gsterilmek istendi. Buna karlk, DP Bakan Celal Bayar karlayanlar ise gnl rzasyla ve kalpten Kemer stasyonuna gelmilerdi. Menderes, bu durumun hkmet yetkililerini sinirlendirmi olduunu belirterek, DPnin zmirde yaptklar iki toplantdan birinin kanunsuz olarak datldn sylemitir853. zellikle zmir mitinglerinden sonra iktidar-muhalefet ilikileri gn getike daha da bozulmutur. Nitekim, 9 Maysta Menderesin dokunulmazl istenmitir. IV- zmir Davas Menderes, 18 Nisan 1947de zmirde partililerle sylei biiminde bir konuma yapm ve baz gazeteler de bu konumay aynen stunlarnda yer vermilerdir. Fakat, Menderesin konumasndaki baz blmler, kanuna aykr grlm ve bu yzden, konumay gazetelerinde yer veren baz gazeteciler aleyhine, zmir Cumhuriyet Savclnca dava almtr. Ayn zamanda, su unsuru tad iddia edilen szlerin sahibi Menderesin de yasama dokunulmazlnn kaldrlmas yoluna gidilmitir854. Menderesin davaya konu olan szleri yledir855: Milletvekili seimlerinin malum ekilde cereyan etmi olmasndan dolay halkmz iktidara tamamen kskn bir hal ve tavr arzediyor. Bu manzara daha dn kahir bir ekseriyetle btn seimleri kazanm olduu ilan olunan Hkmet partisini ok mkl durumda brakm olsa gerektir. Bu adeta milletin seimlerin nasl yapldn biliyoruz, onun iin sizi tanmyoruz demesi manasna idi. Bu hadise bile rey sandklarna syletilmek istenilen neticeden bambaka hakikatlerin bu memlekette
H. Klk, a.g.e., s.194-195; Yeni Asr, 19 Nisan 1947. H.Klk, a.g.e., s.195; Yeni Asr, 19 Nisan 1947. 854 S.Aaolu, Arkadam Menderes, s.49. 855 T.C. Bakanlk Cumhuriyet Arivi, Babakanlk zel Kalem Mdrl, Dosya. A6, Yer nu.12.70.7.8. Bu dnemde, DPliler ou kez mitinglerde yaptklar konumalar dolaysyla emniyete filenmilerdir. Bunlar arasnda Menderes de vardr. Bkz. Zafer Toprak, Demokrasiye Geerken Muhalefete Gzalt, Filer ve Filenenler, Toplumsal Tarih Dergisi, S.53 (Mays 1998). Ayrca, bu polis fii iin, bk. [Ekler ksm, Belge nu.20].
853 852

208

yaamakta olduuna phe brakmayacak aklkta bir mana tayordu. Nasl bir idarenin altnda yaadmz bu hadiseler aka meydana kartmaktadr. Buna polis idaresi demezsiniz de ne dersiniz. Hkmet Partisi btn seimleri kazanabilmek iin her yerde vali, kaymakam, mdr, muhtar ve parti bakanlarna kanunsuz olarak hareket etmek emrini verebilmektedir. Hkmet Partisi muhtarlar sktryor. Ne iin? Dayak atmak iin. Vatanda zorlayan bir nahiye mdr, dolaysyla, ileri Bakannn, Hkmetin bir orta olmuyor kuracaklarn farzediyorlar. Bu szleri stunlarna tayan gazeteler unlard: zmir Ankara stanbul Yeni Asr ve Demokrat zmir Kuvvet Tasvir ve Demokrasi mu? Memlekette Demokrasi devrini ayoruz, iddiasn ileri srenler bu devri hile fesat ve zor kullanma temeli zerine

Buna karlk, Hkmetle irtibatl Ulus gazetesi Menderesin szlerini yaymlamamtr. 20 Nisan 1947 gnk Ulus gazetesi, Adnan Menderesin zmirde partililerle bir konuma yaptn; fakat, bu konumada su unsurlar bulunduu iin stunlarnda yer almadn yazmtr856. 24 Nisan gn, skynetim blgesi iindeki, stanbul gazeteleri olan Tasvir ve Demokrasi matbaalaryla birlikte skynetim tarafndan kapatlmtr. Ayrca, konumay yaymlayan 5 gazeteden, 8 gazeteci de yarglanmak zere haklarnda dava almtr. Dava alan gazeteciler unlardr: Demokrat zmir Yeni Asr Kuvvet Demokrasi Tasvir Adnan Dvenci ve Mithat Perin evket Bilgin ve Adnan Bilget Samet Aaolu ve Salih Grkan Fuat Arna Atf sakar

zmir Cumhuriyet Savcl, bu szleri Meclisin meruyetine hakaret olarak deerlendirmitir. Ayn ekilde, stanbul ve Ankaradaki bu gazetecilere kar mahalli savclklarca takibat almtr.

Ulus, 20 Nisan 1947. Ulustaki haber yledir: zmirde ki garip deme. (...) Ktahya Milletvekili Adnan Menderes bir nutuk vermitir. Bu nutukta su unsurlar bulunduundan Ulus Gazetesi metni aynen stunlarna alamamtr.

856

209

lk soruturma aamasndan sonra, bu yerdeki davalarn birletirilmesi iin Yargtaya zmir Cumhuriyet Savclnca bavurulmu ve davalarn birletirilmesine karar verilerek sekiz gazeteci hakknda tutuklama karar kartlmtr. a) Gazetecilerin Yarglanmas Durumalar, 6 Austos 1947de zmir Ar Ceza Mahkemesinde balamtr. Mahkeme Bakan, sanklarn hviyetlerini belirledikten sonra avukatlarn hangi sanklarn vekili olduklarn sormutur. braz edilen vekaletnamelerden Kenan nerin Fuat Arnay, Cihad Babann Atf Sakar, Refik evket nce ile Nahit zererenin evket Bilgin ile Adnan Bilgeti, Pertev Arat, Osman Kapani, Rauf Onursan ve Muhittin Erenerinin Adnan Dvenci ile Mithat Perini savunacaklar anlalmtr857. Bundan sonra ilk soruturmay yapan zmir birinci sorgu hakimliinin karar okunmu ve gazetecilerin hepsinin cezalandrlmalar istenmitir. Bu karar okunduktan sonra da, savc yardmcs sz alarak, suun mahiyeti itibariyle TBMMye ve hkmetin manevi ahsiyetine yneltilmi bir hakaret olduunu ileri srerek yarg ileminin gizli yaplmasn istemitir. Avukat Kenan ner ise, savcnn isteinin yersiz olduunu ve bu meselenin kamu oyundan saklanmasndan hibir fayda bulunmadn syleyerek, durumaya ak olarak devam edilmesini talep etmitir. Mahkeme bakan, yapt ksa bir grmeden sonra yarglamann ak grlmesine karar verdiini bildirmitir. Bu kararn aklanmasndan sonra sanklarn sorgusuna geilmitir. Tutuklu gazeteciler, olayda bir su unsuru olmadn belirterek, Anayasann 17. maddesi858 gereince bir Milletvekilinin Mecliste syledii szleri darda da tekrar edebilmesinin su olmayacan sylemilerdir. ddialarn aklamas istenen savc yardmcs, dosyann kendisine iki gn nce verildiini, midesinden rahatsz olduu iin incelemeye frsat bulamadn, dosyay incelemek iin zamana ihtiyac olduunu bildirmi ve bu mazeret kanun olduundan yarglama 9 Austos gnne ertelenmitir.
Cumhuriyet, 7 Austos 1947. Anayasann 17. Maddesi yledir: Bir milletvekiline Meclis iindeki oy, dnce ve demelerinden, ne de Meclisteki oy, dnce ve demelerini Meclis dnda sylemek ve aa vurmaktan sorumlu deildir. Seiminden gerek nce ve gerek sonra stne su atlan bir milletvekili Meclis Genel Kurulunun karar olmadka sank olarak sorgulanamaz, tutuklanamaz ve yarglanamaz. Cinayetten sust yakalanma hali bu hkmn dndadr. Ancak, bu halde yetkili makam bunu hemen Meclise bildirmekle mkelleftir. Seiminden nce veya sonra bir milletvekili hakknda verilmi bir ceza hkmnn yerine getirilmesi milletvekillii sresinin sonuna braklr. Milletvekili sresi iinde zaman am yrmez. Bkz. Suna Kili-eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, s.114.
858 857

210

9 Austos 1947deki ikinci durumada ise, mahkeme bakan ilk sz savcya vermitir. Savc da, ayn iddialarn srdrmtr. Savcdan sonra, sank avukatlar savunmalarn yapmaya balamlardr. lk olarak Tasvir Gazetesi imtiyaz sahibi ve yaz ileri mdr Atf Sakar kendini savunmutur. Atf Sakarn vekili Cihad Baban, yapt savunmasnda, Menderesin Meclis iinde yapt konumasnn Meclis dnda da yapmasnn su olamayacan yle anlatmtr: Adnan Menderes anayasann 17. maddesinin kendisine bahetmi olduu haklara dayanarak meclisin iinde ok defa sylemi olduu szleri bir kere de harite sylemi ve bunu bir ok gazeteler stunlarna aynen geirmilerdir. Nitekim, bu szler, mahkemede de aynen okunmutur. Bu szlerin mahkeme huzurunda tekrar okutulmas da su telakki edilmelidir. nk, iddia doru ve su varsa tekrar ediyor ve buna hakimler heyeti sebebiyet veriyor. Dolaysyla, mahkeme heyetinin de zan altna alnmas m icap eder? Gazetecilerin yaptklar da aynen mahkeme heyetinin yaptndan farkl deildir859. Baban, bu szleriyle, gazetelerin, mahkemeler gibi sadece tabi grevlerini yaptklarn dile getirmektedir. Baban, ayrca, byle bir davann almasn devletin prestiji bakmndan zararl bulmu ve bu yzden, Adalet Bakannn bu davann almasna izin vereceine ihtimal vermediini belirtmitir. Baban, yle demektedir: Bir hukuku olan Adalet Bakannn (inasi Devrin) bir an iin siyasetten ayrlp, hukuk fikirlerinin kendisinde galip geleceini dnmtm. nk, byle bir dava amak, hem kamu oyunu bulandrmak, hem de mahkemeleri bouna yormaktr860. Baban, gazetecilerin haber verme grevinin sadece lkenin bir i mevzuat konusu olmadn, ayn zamanda uluslararas anlamalarn gvencesi altnda olduunu belirterek, haberleme serbestisi Birlemi Milletler anlay iine de alnmtr. Yalnz o kadar deil, bugn (1947) bizi mahkemeye veren Halk Partisi Hkmeti, Amerika ile yapt son yardm antlamas iine de bu hkmleri koymu ve altna da imza atmtr demitir861 .
859 860

Yeni Asr, 10 Austos 1947; Cumhuriyet, 10 Austos 1947. Yeni Asr, 10 Austos 1947; Cumhuriyet, 10 Austos 1947. 861 Yeni Asr, 10 Austos 1947; Cumhuriyet, 10 Austos 1947.

211

Babana elimekteydi.

gre,

bu

dava

uluslararas

anlamalarn

ykmllkleriyle

evket Bilginin vekili Refik evket nce, Adnan Menderesin yapt konumadan sorumlu tutulamayacan, Anayasann 17. maddesini, Ceza Hukuku adl kitabnda daha ak bir ekilde yorumlayan Ord. Prof. Tahir Tanerden bir alnt yaparak yle aklamtr: Bir milletvekilinin Meclis iindeki, yani Genel Kurulda veya komisyonlarda verdii oylar ve nergelerde, okuduu evrakta kanunen su saylacak ve rnein birisine hakaret mahiyetinde telakki edilecek cmleler varsa, bundan dolay ceza verilemez. Hatta, bir Milletvekili birisi tarafndan kendisine gnderilen ve iinde hakaret ieren szler bulunan bir yazy Meclis krssnde veya komisyonda okusa bile yine ceza sorumluluk yoktur. Genel Kurulda veya komisyonlarda syledii szleri sonradan darda tekrar etse, gazetelerde yaymlansa yine sorumlu olmaz 862. Sorgu hakiminin, yasama sorumsuzluunun ahsi olduu ve dolaysyla gazetecilerin bundan istifade edemeyecei deerlendirmesine karlk; nce, milletvekillerinin konumalarnn gazetelerde aynen aktarlmasnn bir kamu hizmeti olduunu belirtikten sonra, milletvekillerine tannan sorumsuzluk hakknn gazetecilerin de kullanmas gerektiini dnmekte ve bunu, Profesr Jozef Barteleminin Muhtasar Hukuk- Esasiye adl kitabnda yer alan Sorumsuzluk, Milletvekili grevinden doan btn teferruatlar ihtiva eder bilgisine dayandrmaktadr863. Nahit zerenin, Menderesin zmir konumasnn belli blmlerinin karlarak paralar halinde incelenmesi halinde, iddia makamnn yapt gibi, yanl bir anlamaya gidilebileceini; fakat, konumann btn halinde deerlendirilmesinde ise, su unsurunun bulunamayacan belirtmitir. zerenin, ayrca, Meclisin meruyeti hakknda kt zann davet edecek bir szn Menderes tarafndan sarf edilmesinin mmkn olamayacan u szleriyle anlatmtr: Adnan Menderes, halen bugn ayn TBMMde Ktahya Milletvekili olarak bulunmaktadr. Kendisi gibi milletin seve seve setii bir ok milletvekili halen bu TBMMde Milletvekili olarak bulunmakta ve her vesile ile vatandalarn sevgi tezahrleriyle karlanmaktadrlar. Hal byle iken, Adnan Menderesin kendisinin ve byk bir sevgi ile bal bulunduu bir ok arkadalarnn
862 863

iinde bulunduu bu

Yeni Asr, 10 Austos 1947; Cumhuriyet, 10 Austos 1947. Yeni Asr, 10 Austos 1947; Cumhuriyet, 10 Austos 1947.

212

meclisin meruiyetini pheye drecek bir sz syleyeceine ihtimal verilmez. Byle bir iddiada bulunacak herhangi bir DPli milletvekiline herkesten nce kendi partisi sorar. O halde senin orada iin ne idi der864. zerenin, iddia makamnn, anayasay yorumlama hakknn olmad ve anayasa ile milletvekillerine verilmi haklar snrlandrma yetkisi olmadn belirtmitir. zerenin, gazetelerin Menderesin szlerini yaynlamasnn bir kamu hizmeti olduunu yle vurgulamaktadr: Adnan Menderes gibi hem tannm bir milletvekili, hem de muhalefet partisinin szcs olan bir ahsn zmir gibi Trkiyenin en aydn ehirlerinden birinde btn bir milletin zerinde hassasiyetle durduu bir konu zerinde yapm olduu bir konumay yaymlamamak bir gazeteci iin grevini yapmamak, kamuoyuna kymet vermemek olur865. Muhittin Erenerin, savunmasnda, Adalet Bakannn, elbette, savcya kamu davas ama yetkisi verebileceini; fakat Bakanln bu konuda politik davranarak davann almasna izin verdiini ve dolaysyla Adalet Bakanlnn yetkisini atn, hatta yetki tecavznn yaand kanaatinde olduunu ifade etmitir866. Fuat Arnann vekili Kenan ner, Menderesin eletirilerinin nceki Meclis ve hkmetine ait olduunu belirterek yle demitir: 21 Temmuz seimleri fiilen hakimiyeti kalmayan bir Meclisle byle bir Meclise dayanan bir hkmetin zamanna tesadf etmektedir ve o Meclis ve hkmetin bugn yerinde yeller esiyor. Milletin gvenini kaybetmi ve mevcudiyeti kalmam insanlarn hareketlerini eletirmek de, imdi yerine geenlerin seimleri ekline ait itiraz ve eletirilerle eref ve haysiyetleri ihlal edilmi olamaz867. Bu savunmalarda ne kan tezler, kast suun olmad ve sadece kamu hizmeti kaygsnn tand ve dolaysyla, iin Anayasann 17 maddesiyle ilgili grlmesidir. Mahkeme, 9 Austos 1947de, sanklarn iddia olunan sular ilediklerine vicdan kanaat getirmediinden cezalandrlmalar yolundaki savclk iddiasnn reddine ve tutuklu gazetecilerin hepsinin beraatleriyle derhal tahliyelerine karar vermitir868.

864 865

Yeni Asr, 10 Austos 1947; Cumhuriyet, 10 Austos 1947. Yeni Asr, 10 Austos 1947; Cumhuriyet, 10 Austos 1947. 866 Yeni Asr, 10 Austos 1947; Cumhuriyet, 10 Austos 1947. 867 Yeni Asr, 10 Austos 1947; Cumhuriyet, 10 Austos 1947. 868 Vatan, 10 Austos 1047; Yeni Asr, 10 Austos 1947; Cumhuriyet, 10 Austos 1947.

213

Kararn okunmasndan sonra mahkeme salonu birdenbire dinleyicilerin alklaryla ve Yaa, varol Trk Hakimleri sesleri ile inlemitir869. Sank gazeteciler dar ktklarnda Adliye binasnn kaps nnde bekleyen halk tarafndan karlanm ve Da ban duman alm maryla cezaevine gtrlmlerdir870. Resmi ilemler tamamlandktan sonra tamamen serbest kalan gazeteciler cezaevinden Deniz Lokantasna kadar omuzlarda tanmlar ve oradan dalmlardr871. Bu arada, emede bulunan DP Genel Bakan Celal Bayar, gazetecilere u telgraf gndermitir872: Sayn gazeteci arkadalara: Beraatinizle adaletin tecellisinden byk sevin duymaktaym. Trkiyede hakim olduunu ve adalet cihazmzn vatandalara emniyet bahettiini bir kere daha grm ve anlam bulunuyoruz. Hayatta geirilen strap devresi abuk unutulur. Memleket ve demokrasiye hizmet akyla daha kuvvetli olarak ilerinizin bana geeceinizden phe etmiyoruz. Hepinizi tebrik eder, gemi olsun derim. Bu srada, Menderes, stanbuldan uakla davay izlemek iin 6 Austosta zmire gitmitir873. Menderes, mahkemeye kartlan gazetecilere, devaml, ayet kanunsuz hareket ettiimiz sabit olursa, kusurumuzu kabul ederek cezamz ekeriz. Zulm kanunlarn deitirmeye alacaz, ama bu oluncaya kadar da emirlere uyacaz telkinini yapmtr874. Menderes, tahliyeden sonra ise, gazetecilere u demeci vermitir: Demokratik gelimede bir tek adm atmamaa azmetmi grnenler, i lafa geldi mi, yeni bir idare sisteminin kurulmasn istemekte bizden de ileri gitmekte olduklar kanaatini uyandrmaya alyorlar 875.

Yeni Asr, 10 Austos 1947 . Yeni Asr, 10 Austos 1947. 871 Yeni Asr, 10 Austos 1947. 872 DP Bakan Celal Bayar, 8 Austosta, bir haftadan beri istirahatta olduu eme Ilcalardan zmire gelmi, ve cezaevine giderek tutuklu gazetecilerle grmtr. Bayar, mahkum gazetecilere ziyaretinde Ben de sizinle beraber olmak isterdim. Eer msaade etselerdi burada sizinle kalrdm demitir. Bkz. Vatan, 8 Austos 1947. 873 Vatan, 7 Austos 1947. 874 S.Aaolu, Arkadam Menderes, s.49. Aaolu, bir baka kitabnda, Menderesin mahkemede halini yle anlatmaktadr: Sank yerinin tam yannda pencere nnde yz sapsar duruyordu . Bkz. Siyasi Gnlk, Demokrat Partinin Kuruluu, s. 424. 875 Tekin Erer, Trkiyede Parti Kavgalar, s.443.
870

869

214

Bylesi bir konuma, Menderes iin ilk ve son olacaktr, denilebilir. yle ki, partinin lideri Bayar sonralar, Menderesin bu konumas hari, onun hep kanun izgisi iinde olduunu sylemitir876. b) Menderesin Dokunulmazln Kaldrma Giriimi Savclk, 29 Nisan 1947de, Menderesi Trk Ceza Kanunun 159. maddesi ile sulandrarak, yani, TBMMye hakaret suu ile mahkemeye vermek iin inceleme yapmaya balamtr877. Nitekim, 9 Mays 1947de, Menderes hakknda kanun kovuturma alm ve onun zmirde verdii konumas dolaysyla Mecliste dokunulmalnn kaldrlmas istenmitir878. TBMM i tzk gerei879, zmir Cumhuriyet Savcl, 25 Nisan 1947 tarihli yazs880 ile Adnan Menderesin Demokrat zmir ve Yeni Asr gazetelerinde yaynlanm olan demecinin BMMnin meruiyeti hakknda suizann davet edecek ekilde mtecavizane mahiyeti haiz bulunduu ve Hkmetin manevi ahsiyetini alenen tahkir ve tezyif ettii ne srerek, bu demeci yaymlayan gazete sorumlular hakknda takibat ilemine izin verilmesi ve Menderes hakknda takibat yapabilmek iin Milletvekillii dokunulmazlnn kaldrlmas istenmitir.
876

Celal Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, s.95. Konuya mizah bir yaklam iin, bkz. Ekler ksm, Karikatr nu.3. 877 Samet Aaolu, Siyas Gnlk,Demokrat Partinin Kuruluu, s.422. 878 Bu srada, dokunulmazl istenen sadece Menderes de deildir Dierleri, Fuat Kprl, Emin Sazak ve Sadk Aldoan. 879 O dnem Meclis Tzne gre, bir Milletvekilinin yasama dokunulmazlnn kalkmas iin, izlenecek yol yledir: Bir milletvekilinin dokunulmazlnn kaldrlmas hakkndaki talepler, Mahkemeden Adalet Bakanlna bildirilecekti. Adalet Bakanl, gerekeli bir tezkere ile ve Babakanlk yolu ile talebi Meclis Bakanlna gnderilecekti. Bakan, o talebi, Anayasa Komisyonu ve Adalet Komisyonundan kurulmu Karma komisyonuna havale edecekti. Komisyon bakan, ad ekme ile be yeli bir Hazrlama komisyonu belirleyecekti. Bu hazrlama komisyonu, btn belgeleri inceleyip o milletvekilini dinleyecekti. Fakat, komisyon tank dinleyemezdi (md.178). Hazrlama Komisyonu ile Karma Komisyonu, dokunulmazln kaldrlmas iin kendilerine havale edilen belgeleri en fazla bir ay iinde sonulandracakt (md.179). Bir milletvekiline, Anayasann baz maddelerinde belirtilen aykr yasak eylemlerden biri ile sulanr, Hazrlama Komisyonu da incelemeler sonunda byle bir kanaate varrsa, milletvekili dokunulmazlnn kaldrlmas gereince delilleriyle birlikte bir rapor hazrlayarak Karma Komisyonuna sunacakt. Eer, byle bir kanaat olumazsa, o zaman, Hazrlama komisyonu, kavuturma ile yarglamann dnem sonuna braklmas hakknda bir rapor hazrlayarak Karma Komisyonuna sunacakt. Dokunulmazln kaldrlmas istenen Milletvekili isterse komisyonlarda ve TBMMde kendin savunabilecek veya bir arkadana savundurabilecekti. Kesin karar, TBMM verecekti (md.180). Dokunulmazln kaldrlmas iin bir milletvekilinin istemesi yetmezdi(md.181). Baka bir karar olmadka, dokunulmazln kaldrlmas hakkndaki grme ak olacakt.(md.182). Bkz. Reit lker, Btn Tadilleriyle Birlikte T.B.M.M. Tzk, nklp Kitabevi Yaynlar, stanbul 1952, s.39-40. 880 Yaz says. 855.

215

zmir Cumhuriyet savclnn bu teblii ile birlikte demelerin yaymland Demokrat zmir ve Yeni Asr gazetelerinin 19 ve 22 Nisan 1947 tarihli nshalarnn Anayasann 17. maddesi hkmleri erevesi iinde kanun gereinin yaplmas iin, Adalet Bakanl tarafndan Babakanla, 3 Mays tarihli bir tezkere881 verilmitir. Babakanlk, gereken karar verilmek zere Adalet Bakanlndan gelen tezkere ile iliii bir dosyay, 8 Mays tarihli yazs882 ile TBMM Bakanlna sunmutur. Meclis Bakanl da, bu istei, Anayasa Komisyonu ve Adalet Komisyonundan kurulmu Karma Komisyonuna havale etmitir. Karma Komisyonunun 9 ubat 1948 tarihli raporunda, Menderesin daha nce TBMM krssnden Aydn Milletvekili seim tutanaklar vesilesiyle, gazetelerde km olan szlerin aynsn, hatta daha iddetli bir dille sylemi olduu, Meclis tutanaklar zerinde yaplan incelemelerde anlald belirtilmitir. Ayrca, ayn raporda, Anayasann 17. maddesinde bir milletvekilinin ne Meclis iindeki oy, dnce ve demelerinden, ne de Meclisteki oy dnce ve demelerini Meclis dnda sylemek ve aa vurmaktan sorumlu olmad vurgulanmtr. Bundan dolay, Karma Komisyon, Adnan Menderesin dokunulmazlnn kaldrlmasna mahal grmediine karar vermitir. Bu arada, Menderes, i tzn kendisine tand kendini savunma hakkn kullanmamtr883. Grld gibi, Menderesin dokunulmazlk meselesi, daha ok, bir milletvekiline Meclis almalarnda sz ve dnce hrriyetini korumasna ynelik olan yasama sorumsuzluu asndan ele alnmtr. Buna gre, bir Milletvekili Mecliste ileri srd dnceleri Meclis dnda tekrarlamak ve aa vurmaktan sorumlu tutulamazd ve bu, anayasann ak bir maddesiydi(md.17). stelik, Menderes, davaya konu olan szlerinin daha arn Meclis iinde dile getirmiti. Nihayet, rapor, 11 ubat 1948de, Karma komisyondan da kmtr. Karma komisyon, Anayasann 17 maddesi gre Menderesin dokunulmazlnn kaldrlmasna mahal grmemitir884.

Tezkere says. 123/46. Yaz says. 6/1262. 883 Asm Us, kitabnda, Menderesin dokunulmazl kalkmasa da, TBMMde sulamaya kar savunma yaplmalyd, demektedir. Bkz. A.Us, Hatra Notlar, s.709-710. 884 F. Ahmad, a.g.e., s.99.
882

881

216

C- ONK TEMMUZ BLDRSNDEN DEMOKRAT PARTNN KNC BYK KONGRESNE KADAR MENDERES I- ktidar ve Muhalefeti Uzlatrma Giriimleri 21 Temmuz seimlerinden ve zellikle DP I.Byk kongresinden sonra DP ve CHP arasndaki ilikiler gerginlemitir. Babakan Pekerin geri adm atmayan tutumu, DPnin Hrriyet Misak kararlarndaki devam eden srar gerginlii daha da arttrmtr. Bu ilikiler bazen yle bir aamaya gelmitir ki, rejimin bir kmaza girme tehlikesine girdii sylenebilirdi. Bu yzden, 1947 ylnn ubat ayndan itibaren iktidar-muhalefet arasndaki bazen derinleen anlamazlklara ramen, iki partiyi uzlatrma abalar balamtr. Uzlatrma abalarndan ilki, Eski Mebusan Meclisi Bakanlarndan Halil Menteeolunun Cumhurbakanna yazd ak bir mektup olduu sylenebilir. Menteeolu, bu mektubunda, kaderin nny ok kapsaml kararlar alabilecek bir duruma getirdiini belirtmi ve nnnn gerek demokrasinin kurulmas iin giriimlerde bulunmasnda srar etmitir885. Dier bir aba da, iadamlar ve Ankara Ticaret Odasnn birinci ve ikinci bakanlklarn yrten zeyir Avunduk ve Vehbi Kon arabuluculuk giriimi saylabilir. Avunduk, DP Ankara l Bakan, Ko ise CHP Ankara l Ynetim Kurulu yesidir. Bu iki i adam eski dostluklarna dayanarak DP tarafndan Genel Ynetim Kurulu yesi Emin Sazak, CHP tarafnda ise Babakan Yardmcs Mmtaz kmeni aralarna alarak iki taraf anlatrmak istemilerdir886. Bu abalarn ilk etkisi, kendisini 7 ve 8 Mays 1947de yaplan Peker-Bayar grmesinde gstermitir. Geri, bu grme hakknda hibir aklama yaplmamtr; fakat, bu konuda Bayarn DP Genel Kuruluna syledikleri bilinmektedir. Bayar, Pekerin kendisine, seimlerde hi bir kanunsuzluk yaplmadn, DP mensuplarna bask yaplmamas iin bir genelge yaymlayamayacan, bunun idare amirlerini gcendireceini sylemitir. Bayar da, bu deerlendirmeler karsnda konumalarn faydasz olacan syleyerek toplantdan ayrlmtr887. Bylelikle, ikili grmelerde herhangi bir sonuca varlamamtr.

885 886

Cumhuriyet, 24-25 ubat 1947. Mstakil Demokratlar Grubu, Demokrat Parti Kurucular Bu Davann Adam Deillerdir, Mstakil Demokratlar Grubu, a.g.e. , s.11.

s.10.

887

217

Bu arada, ngiliz Avam Kamaras TBMMden bir grup milletvekilini Londraya davet etmitir. Bu heyette her iki partiye ye milletvekillerinin bulunmas istenmitir. Meclis Bakanl, DP Meclis Grubu ikinci bakan Kprlye Londraya yaplacak geziye DPden iki milletvekilinin katlabileceini bildirmitir. O srada, Bayar stanbulda, Menderes ise Ege blgesindedir. Bayar ve Menderesin olmad bir grmede bu seyahate Kprl ve Enis Akaygenin katlmasna karar verilmitir. Hseyin Cahit Yalnn bakanlk ettii bu grupta, CHPden Nihat Erim de katlmlardr. ki haftay (9 Mays 1947- 4 Haziran 1947) geen bu yolculuk srasnda iki profesr, Erim ve Kprlnn partiler aras ilikileri grtkleri ve her ikisinin de partilerinin lml bir siyaset izlemelerinde anlamaya vardklar sylentisi kmtr888. Hkmet ile DP arasndaki tartmalarn tehdide varan bir ekimeye gitmesi zerine, nn duruma el koymutur889. 7 Haziran 1947den itibaren, belli aralklarla, Bayarla nn arasnda bir ay geen bir srede baz grmeler balamtr. 7 Haziranda gerekleen ilk nn-Bayar grmesinde, Bayar, partisinin brokrasinin basks altnda bulunduundan ikayet etmitir. nn, durumdan Babakan Pekeri haberdar etmitir. Peker, Bayarla ayn konu zerinde daha nceden bir grme yaptklarn ve bu grmede bask iddialarn reddettiini sylemitir890. nn, Bayar, 11 Haziran gn, ankayaya ararak bir grme yapmtr. Bu grmede, nn, Bayara, gn sonra, yani 14 Haziranda, hkmet ve parti yetkilileri ile karlkl grmek zere kendisini ve DP Meclis Grubu Bakan Fuat Kprly ve bakaca seilecek bir veya iki arkadan armtr891. 14 Haziran gn, nnnn nezdinde Hkmet adna Babakan Peker ve Babakan Yardmcs Mmtaz kmen ile DP adna tek bana katlan Bayar, kar karya gelmilerdir. nn, iki taraf da konuturmutur. ki taraf da iyi niyet gstermitir. Bayar, yneticilerden ikayet etmi, eit muamele istemitir892. Ayrca, Demokrat Partinin kanun d amalar ve ihtilal uslleri takip ettiine ilikin iddialar
Mstakil Demokratlar Grubu, a.g.e., s.12. Ayn yerde, bu seyahatin DP evresinde bir tereddt uyandrd ve Adnan Menderesin sonuna kadar bu seyahate muhalefet ettii de belirtilmektedir. Ayrca, bkz. Cihad Baban, Politika Galerisi, Bstler ve Portreler, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul 1970, s.428. 889 erafettin Turan, smet nn, Yaam, Dnemi ve Kiilii, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2000, s.289. 890 Kim Dergisi, S. 7 (11 Temmuz 1958), s.19. 891 Bayar da belki yalnz olarak gelirim demitir. Bkz. F.Ahmet Barutu, Siyas Hatralar, s.822. ve Samet Aaolu, Siyas Gnlk, Demokrat Partinin Kuruluu, s.78. 892 F.Ahmet Barutu, a.g.e., 823.
888

218

reddetmitir. Peker de, brokrasinin bask yapmadn, ikayet belgelerini tetkik ve takip edeceini ve muhalif partinin alma usllerinin dzeltmesi gerektiini sylemitir. nn, 17 Haziran 1947 akam, nc kez Bayar kabul etmitir. Bayar, Cumhurbakannn tutumu karsnda arkadalarnn mtehassis olduklarn aklam, bask hakkndaki grlerini tekrarlamtr. Bu konuma zerine, nn, Babakan Pekeri iki kez daha arm ve bu grmelerde Peker, iki parti arasndaki temaslarda iktidara den grevi sadakatle yerine getirecei zerinde nnye sz vermitir. Pekerin bu aklamasn, nn, bu kez, Bayara iletmitir. Bayar da, nnye sylenenlerin uygulamaya gemesi gerektiini bildirmitir. Bayar, nn ile yapt grmeler konusunda, Sivasta l Kongresinde yapt aklamada Cumhurbakanndan basknn kaldrlmas iin yol gstermesini rica ettiini, hkmetinde de basknn kaldrlacan vaat ettiini sylemitir893. Fakat, Bayarn bu aklamas, Pekerin tepkisini ekmitir. 1 Temmuz 1947de stanbul hareket eden Peker, basna verdii demete, basky kaldracan vaat etmediini, zira bask olmadn sylemi ve Bayarn szlerini hayretle karladn belirtmitir894. Bayar ve Peker arasndaki bu son iddialar ve sulamalar nnnn arabuluculuk hareketini abuklatrmtr. Nitekim, 5 Temmuz 1947de, nn, hazrlad bildirinin bir kopyasn Bayara vermi ve bu bildirinin, dier yetkililerle okunup, deerlendirmesini bildirmesini istemitir895. Meclisin tatilde olduu ve bu yzden baz Genel Kurul yelerinin Ankara dnda olduu bir srada kurucularn yaptklar deerlendirmede de, bildirinin baz noktalar dnda esasta uygun olduunu, 8 Temmuzda, Bayar nnye ifade etmitir896. Bu bildiri zerinde DPnin Genel Kurulunda 10 Temmuzda yaplan toplantsnda iki farkl gr ortaya km grnmektedir. Menderesin de iinde yer ald kurucular esasta anlatklar grndeydiler. Ahmet Ouz, Ahmet Tahtakl ve
893 894

Cumhuriyet, 28 Haziran 1947. Cumhuriyet, 2 Temmuz 1947. 895 Mstakil Demokratlar Grubu, a.g.e., s14 (C. Bayarn 10 Temmuzda yaplan Genel Ynetim Kurulu toplantsnda syledikleri). 896 Mstakil Demokratlar Grubu, a.g.e., s14 (C. Bayarn 10 Temmuzda yaplan Genel Ynetim Kurulu toplantsnda syledikleri).

219

Y. Kemal Tengirenkin iinde bulunduklar dier bir grubun grne gre ise, bildirinin yaymlanmasna rza gstermenin ve zellikle tarafmzdan grld hususunun yazlmasnn doru olmad, kald ki bildirinin Anayasa erevesinde bir kymet tamad, aksine baz noktalardan partiyi balayaca dncesindeydiler. Toplant sonunda nnnn bildirisi ounlukla onaylanmtr897. Nihayet, nnnn bildirisi, 11 Temmuzda radyoda okunmutur. Ertesi gn de basnda yaymlanmtr. Sonralar, 12 Temmuz diye anlacak bildiride, nn, nce, Bayar ve Pekerle yaptklar grmeleri ve araya girme aamalarn anlatmtr. nn, varmak istedii sonucun iki parti arasnda emniyetin yerlemesi olduunu vurgulayarak, muhalefetin, iktidarn kendisini ezmek niyetinde olmadndan; iktidarn ise, muhalefetin kanun haklarndan baka bir ey dnmediinden msterih bulunacan belirtmitir. nn, ayrca, kendisinin Devlet Bakan olarak her iki partiye kar eit derecede vazifeli grdn ifade etmitir898. Adnan Menderesin 12 Temmuz tarihine kadar gerekleen nn-Bayar-Peker grmeleri srasnda yerini tam olarak belirlemek kolay grlmemektedir. Fakat, Celal Bayar, Menderesin batan itibaren kendisine destek verdiini sylemektedir. Bu konuda, farkl bir gr Kazm zalpten gelmitir. nnnn yakn dostlarndan zalp, 1947 ylnn Mays ay iinde Anadolu Kulbnde, KprlMenderes ikilisinin kendisine yapt bir tekliften sz etmektedir899. zalpin Kprl

Mstakil Demokratlar Grubu, a.g.e., s14-15 (C. Bayarn 10 Temmuzda yaplan Genel Ynetim Kurulu toplantsnda syledikleri). 898 Ulus, 12 Temmuz 1947; Cumhuriyet, 12 Temmuz 1947 ve DP Belgeleri, Tarih ve Toplum Dergisi, S. 53 (Mays 1988), s.266-267. 899 zalp, bu grmede Kprl-Menderes ile aralarnda geen konumalar verdii bir mlakatta yle aktarmaktadr: Kprl: Paam, Niin yokua sryor bizi smet Paamz!... Demokrasiye gideceiz diyen kendisi; ok partili sisteme almam gerek, diyen kendisi.. DP kurulduu zaman, radyolar, Anadolu ajanslaryla enlikli yazlar yazdran kendisi. imdi bizi inim inim inleten de kendisi. Bu nasl i Allah akna. Siz buna ne diyorsunuz? zalp: Bunu bana soracanza smet Paaya sorsanza! Kprl: Bulsak, soracaz, hem de daha neler soracaz!.. Ama bulamyoruz ki.. zalp: Randevu isteniz de kabul etmedi mi? Menderes: Sizi, biri adamna dvdrse; siz sebebini renmek iin kendisinden randevu mu istersiniz? Kprl: Paam, cidden merak ediyorum. smet Paann bize kar ekingenlii nerden geliyor? Son seimde DPye reva grlen bunca eziyet, bunca yldrma politikasnn sebebi ne?....Sonra srdrlen hkmet politikas nedir?.... zalp: Bu szlerin muhatab kim ise, siz onu bulup, ona syleyin. Kprl: nnye DPnin birinci dereceden dncelerini aktarmak istemez misiniz? zalp: Syleyecekleriniz bunlarsa, aktarmak istemem. nk, bunlar her gn gazetelerde yazyorsunuz, deme veriyorsunuz, Mecliste konuuyorsunuz

897

220

teklifi dedii bu teklif, DP iktidara gese bile, nny yine Cumhurbakan olarak seebilecekleri anlalmaktadr; grne ancak, dayanmaktadr. Menderesin de Fikrin sahibinin Kprl olduu zalpn benimsedii grlmektedir.

anlattklarndan, Menderesin Kprl ile birlikte hareket ederek, daha Mays ay iinde, nnden iktidar ve muhalefet arasnda hakem olmasn istediklerini anlamaktayz. Fakat, Menderes ve Kprlnn zalple yaptklar bu konumadan, o srada, DPnin Genel Bakan Celal Bayarn haberinin olmad da bilinmektedir900. Menderes, 12 Temmuzla ilgili ilk aklamasn, yaklak ay sonra, 28 Eyll 1947de, zmir Bornova merkez Bucanda yapmtr. Menderes, bu aklamasnda, konuyla ilgili gelimeleri yle hikaye etmitir: Peker iktidara geldikten bir sre sonra DP Genel Bakan ile konumak istiyor. DP Genel Bakan bu arzuya icabet ediyor. Peker kendisine olup bitenleri iaret ederek, DPnin ne istediini soruyor. Bakanmz her eyden evvel memlekette mevcut basknn kaldrlmas lzumundan bahsediyor. Peker basknn bulunman iddia ediyor. Celal Bayar Bu szleri baskn mevcut olmamasn arzu ettiiniz manasna anlyorum. O halde bir genelge yaznz ve emredinz; baskya artk son verilsin diyor. Recep Peker Byle bir genelgeye asla imza koymam; bunu katiyen kabul etmem diye cevap veriyor. Aradan zaman geiyor. (imdi) Recep Pekerden kat kat yetkili olan Devlet Bakan (nn), Pekerin esirgedii genelgeyi bizzat kendileri, byk bir belgatle zerlerine almlardr901. Menderes, Mersinde 9 Ocak 1948de yapt konumasnda ise, 12 Temmuz Bildirisini, iktidarn Demokrat Partiye yaklamas anlamna aldn belirterek, 12
Kprl: smet Paa demokrasiyi istiyor. DP, iktidara gelecek gte deil.. yle olduu halde bask altnda tutuluyor. Bu, smet Paa asndan mantkszlk. Madem ki, hibir ey deimeyecek, partisi yine iktidarda kalacak; kendisi Devlet Bakanln koruyacak; yleyse lkede neden bir huzursuz ortamnn srp gitmesini istesin? Yok eer, grnenin tersine, daha dn kurulmu DPnin iktidar olabileceini dnyor ve gelecek olursa, kendisini Cumhurbakan semeyeceklerini tasarlyorlarsa, bu takdirde de yanlyor demek istiyorum... zalp: Yani, siz, DP olarak, kazansanz da, Cumhurbakanlna smet Paay seeceinizi mi sylyorsunuz?. Bkz. smet Bozda, Menderes, Menderes, s.38-50. zalp, bu konumalar ayn zamanda smet nnye de anlatm ve onun bu konumalar DPnin kendisine kar bir husumet beslemedikleri ve kendilerine demokrasi konusunda yardm bekledikleri eklinde yorumladn ifade etmitir (a.g.e., s.52). 900 12 Temmuz 1973de, gazeteci smet Bozdaa mlakat veren Bayar, zalpin anlattklar kendisine sylenince, bunlar ilk kez iittiini, fakat olaylar hatrladnda buna inanmann zor olmadn belirtmitir. Bayar, ayn mlakatta, smet Paaya ulatrlan mesaj konusunda bir bilgisinin olmadn, sonradan hatrlad tavr ve hareketlerinden kard sonulara gre, MenderesKprl ikilisinin byle bir siyas oyunu birlikte dnm olma ihtimalini kuvvetli bulduunu aklamtr. Bkz. smet Bozda, a.g.e., s.62. 901 H. Klk, a.g.e., s.209.

221

Temmuz Bildirisi, lkede dzen ve kanun fikrinin hakim olacan ve partilere eit artlar dairesinde almak imkanlarnn temin olunacan ifade eden bir belgedir eklinde tanmlamtr902. Yani, Menderese gre, bu bildiri, btn partilere eitlik tanm ve hukuk fikrini ifade etmitir. Menderes, 15 ubat 1948de zmirde yapt bir baka konumasnda da, 12 Temmuz bildirisinin, iktidar basksna kar DPnin millete verdii mcadele sonucunda yaymlandn vurgulayarak, bildirinin gerekesini o kadar ki, millet bir tarafa, hkmet bir tarafa, karlkl iki karargh haline geldi. Trk milleti iktidara kalarn att, Ben seni beenmiyorum, seni itham ediyorum dedi ve iktidarn iradesini eritti. 12 Temmuz Bildirisi ite bunun belgesidir diyerek aklamtr 903. II- Demokrat Partinin Kk (Danma) Kongresi DPnin Genel dare Kurulu, daha nn ve Bayar arasndaki grmeler devam ederken ikiye blnmtr. Bu durum, partinin rgtlerinde bir belirsizlik ortaya karmtr. rgttekiler, partinin st ynetiminde kime yaknlarsa onlarn grleri dorultusunda hareket etmeyi yelemilerdir. Bayar, parti rgtlerinin yaad bu durumu yle anlatmtr: Partinin telefonlar durmadan iliyordu. Vilayetlerden ynetim Kurul Bakanlar ya da yneticilerden bazlar olup bitenler hakknda bilgi almak istiyorlar ve o srada Genel dare Kurulunda telefona kim karsa, kan kiiye gre bilgi alyorlard. Menderes-Kprl ikilisi ve onun gibi dnenler telefon amlarsa, olumlu karlk alyorlar; iki Ahmetlerden biri ya da onun gibi dnenler telefona cevap vermilerse, bulankln ve kararszln iine dyorlard904. 12 Temmuz Bildirisinin yaymlanmasndan sonra da, DP iinde, zellikle rgtlerinde bu fikir ayrlklarnn devam etmesi zerine, DP Ynetimi karar vermitir. Nitekim, 22 Temmuz 1947de, Ankarada kk bir danma kongresi toplanmtr. Bu kongreye, Genel Ynetin kurulu yeleriyle birlikte, 17 milletvekili ve illerden arlan 115 delege katlmtr. Grmeler gizli yaplm ve gn srmtr.
902 903

partinin

paralanmasnn nne gemek iin delegelerin de katlaca bir kongre toplamaya

Vatan, 10 Ocak 1947. H. Klk, a.g.e., s.274. 904 . Bozda, a.g.e., s.68

222

Menderesin sonradan syledii kadaryla, bu grmelerde, 12 Temmuz bildirisi sert tartmalarla tetkik edilmitir905. 24 Temmuzda sona eren kongre bir bildiri yaymlamtr. Bu bildiride, Cumhurbakan ile Hkmetin arasnda politik tutum olarak bir fark olduu ve bu durumun, muhalefetin denetim grevini yapamaz hale getirdii belirtilmitir906. III- nnnn Dou Anadolu Gezisi 12 Temmuz Bildirisinden sonra, CHP ve DP arasnda ak bir yumuama belirmitir. Nitekim, nn bu yumuamay uygulamada gstermek iin Dou Anadoluya yapaca geziye DPden bir temsilci istemitir. Eyll aynn banda, nn, Bayar yanna ararak; ona yaknda dou seyahatine kacan, bu seyahatte yanna hem CHPden, hem de DPden birer kii alacan, gittikleri yerde her iki partinin bakann ararak, hkmet bakanlarna bunlar huzurunda tarafsz kalmalarn syleyeceini aktarmtr. nn, ayrca, doudaki komnist ve Rus ajanlar tehlikesine kar her iki partiyi tedbir almaya sevk edeceini sylemitir. nn, kendisine refkat edecek arkadan Milletvekili olmas halinde memnun olacan da szlerine eklemitir907. DP Genel Ynetim Kurulu, 10 Eyllde, nnnn dou seyahatine partiden bir kiinin katlp katlmayacana ilikin bir toplant908 yapmtr. Bayar, nce, nn ile olan grmesini anlatmtr. Bayar, nnnn dou gezisinin, hem 12 Temmuz Bildirisinin propagandasn yapmak, hem de doudaki komnistlerin her iki partiye girerek birbirlerini arptrma ihtimaline kar bir nlem almak amalar tadn sylemitir909. Bayar, daha toplantnn banda, nnnn isteini yerine getirmek eilimini belli etmitir. Bayar, Fuat Kprl, Emin Sazak, Hasan Diner, Refik Koraltan desteklemilerdir. Fakat, toplantda, nnnn yapaca seyahate partiden birisinin gidip gitmemesinden ok, nnnn ayn zamanda CHPnin Genel Bakan sfat tamas zerinde durulmutur.

Vatan, 16 ubat 1948 (Menderesin zmir konumas). Cumhuriyet, 25 Temmuz 1947. 907 Samet Aaolu, a.g.e., s.436. 908 DP Genel dare Kurulunun 10.9.1947 Tarihli tima Zabtlar (S. Aaolu, Siyasi Gnlk, Demokrat Partinin Kuruluu, [Belge 6], s.436-442). 909 ayn tutanak, (S. Aaolu, a.g.e. ,[Belge 6], s.437).
906

905

223

Bayar, Kurul yelerine, nnnn kendisine Parti Bakanlndan ekileceini ve bu ii CHPnin yaknda toplanacak kongresinde yapacan kendisine sylediini aktarmtr910. Kprl de, 12 Temmuz Bildirisinden sonra nnnn fiilen parti bakanln yapmyorum diye gazetelerde bir haberin ktn ve bylelikle, DPnin Hrriyet Misaknda beliren Cumhurbakannn fiilen Parti Bakanlnn yapmamasnn gerekletiini, hukuk olarak ise Parti Bakanlndan ayrlmasnn CHP kurultaynda gerekleeceini sylemitir911. Sazak ise, bu durumu nny ele geirmek anlamnda yorumlam ve bir arkadan nn ile seyahate gitmesinin faydasnn olduunu sylemitir912. Dier yelerden Samet Aaolu, Ahmet Ouz, Ahmet Tahtakl ve Refik nce Cumhurbakannn aka CHP Genel Bakan sfatn tadn ve ancak Parti Bakanln tamamen terk ettii zaman byle bir geziye refakat iin bir arkadan verilmesini istemilerdir. rnein, Samet Aaolu, kanunlarda hibir deiiklik yaplmadan partiden birinin nnye refakat etmesinin douyu btn olarak kaybetmek anlamna geleceini sylerken913, Refik nce de nnnn szlerinin nasl olsa duyulacan belirterek bu ite bir yarar grmediini sylemitir914. Menderes ise, bu konuyu farkl bir adan deerlendirmitir. Menderes, partiden bir kiinin nnye refakat edip etmesinin mahzurlu taraflarnn olduunu; fakat nce Cumhurbakannn Parti Bakanlndan fiilen dahi olsa ekilmesinin tatmin edip etmeyeceinin karar verilmesini istemi ve yle demitir: nnye bir arkada tefrik edelim mi, etmeyelim mi meselesini halletmeden nce, kendilerince Parti Bakanlndan ayrlmak meselesi ne ekilde mtalaa edilmektedir? Bunu halledelim. Fiil netice bugn Hrriyet Misakna uygun deildir. Hele seimlerde Parti Bakan sfatyla hareket edecek olduktan sonra, fiilen ekilecek manasn halk anlamaz. Ben de anlamam. Fiilen ekilip, hukuken o sfat tayacak olduktan sonra, bir gn sknca mdahale edecek dncesi memurlarda ve valilerde hakim olacak915.

910 911

ayn tutanak, (S. Aaolu, a.g.e. ,[Belge 6], s.437). ayn tutanak, (S. Aaolu, a.g.e. ,[Belge 6], s.437). 912 ayn tutanak, (S. Aaolu, a.g.e. ,[Belge 6], s.439). 913 ayn tutanak, (S. Aaolu, a.g.e. ,[Belge 6], s.438). 914 ayn tutanak, (S. Aaolu, a.g.e. ,[Belge 6], s.439). 915 ayn tutanak, (S. Aaolu, a.g.e. ,[Belge 6], s.438).

224

Menderes, ayrca, Genel kurulun, fiilen ekilme meselesinden, tatmin edici bir anlam kartlyorsa, o zaman bunun dzeltilmesi gerektiinden sz etmi ve bunun da, ya Bayarn nn ile yapaca bir grmede ona anlatmas ya da bir mnasebet drlp basnda bir beyan ile yaplmas olduunu sylemitir916. Toplant sonunda, Cumhurbakan nnnn seyahatine Mula Milletvekili Nuri zsann refakat etmesine oy birlii ile karar verilmitir917. nn, on iki gn sren yolcuundan dnd zaman, 26 Eyll 1947de, Ankarada kendisini karlayanlar arasnda Menderes ve Kprl de vardr918. IV- Birinci Hasan Saka Hkmetinin Kurulmas Babakan Recep Peker, CHP Meclis Grubunda, 26 Austos 1947de gvenoyu istemi; fakat, kendi partisi iinden 35 kii aleyhte oy kullanmtr. Peker, aslnda bir gvensizlik olarak grd bu gelime karsnda, 4 Eyllde, Gruptan hkmetini deitirmek iin izin istemitir. Nitekim, istedii baz bakanlar deitirmitir. Ancak, 8 Eyll gn, ileri Bakan, 12 Temmuz Bildirisindeki esaslarn gerekletirilmesine elbirlii ile almak hedefimiz olacaktr anlamnda bir genelge yaymlamas zerine, 9 Eyllde, Peker, salk sebepleriyle Babakanlktan istifa etmitir. Pekerin istifasnda sonra, Hkmet kurma grevi 10 Eyllde, Hasan Sakaya verilmi ve ayn gn I.Hasan Saka Hkmeti kurulmutur. Hasan Saka Hkmeti u bakanlardan kurulmutur919: Devlet Bakan ve Babakan Yar. Devlet Bakan Adalet Bakan Mill Savunma Bakan ileri Bakan Dileri Bakan Maliye Bakan Mill Eitim Bakan Bayndrlk Bakan
916 917

F.Ahmet Barutu (Trabzon) M.Abdlhalik Renda (ankr) inasi Devrin (Zonguldak) Mnir Birsel (zmir) Mnir H. Gle (Erzurum) Necmeddin Sadak (Sivas) Halit Nazmi Kemir (Tokat) R. emsettin Sirer (Sivas) Kasm Glek (Seyhan)

ayn tutanak, (S. Aaolu, a.g.e. ,[Belge 6], s.438). ayn tutanak, (S. Aaolu, a.g.e. ,[Belge 6], s.442). 918 smet Bozda, Menderes, Menderes, s. 61-62. 919 Kzm ztrk, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlar, 1968, s.315 ; Trker Sanal, Trkiyenin Hkmetleri, s.127; Cumhuriyet, 11 Eyll 1947; Vatan, 11 Eyll 1947.

225

Ekonomi Bakan Salk ve Sosyal Yardm Bakan Gmrk ve Tekel Bakan Tarm Bakan Ulatrma Bakan Ticaret Bakan alma Bakan

Cavit Ekin (Diyarbakr) Behet Uz (Denizli) evket Adalan (zmir) Tahsin okan (Kastamonu) kr Koak (Erzurum) M. Nedim Gndzalp (Edirne) T.Bekir Balta (Rize)

Hasan Saka, 13 Ekimde, TBMMde hkmet programn okumu ve gvenoyu istemitir. Ayn gn, Menderes de, Demokrat Parti szcs olarak Hkmet programn eletirmitir920. Hkmet program, Mecliste bizzat Babakan tarafndan okunmadan iki gn nde, yani 11 Ekim gn, DP Meclis Grubunda okunup deerlendirilmitir. Menderes de, konumasna, ncelikle, Hkmet programnn DP Grubuna iki gn nce verilmesinden dolay, -her ne kadar sre ksa bulunmusa da- teekkr ederek balamtr. Menderes, on be ay nce, Peker Hkmeti programnn DPce tetkik edilerek eletirilmesi iin bir iki gn mddet verilmesini istediklerini hatrlatm ve o srada CHPlilerin tavrn doru bulmadn u szlerle anlatmtr: O zaman Halk Partili hatipler Anayasadan bahsettiler. Zamana ihtiya olmadn ileri srdler ve ite imdi dinledinz ya, hemen kn krsde cevap verin dediler. Okunmas bir saatten fazla sren bir Hkmet programna derhal cevap verebilmesini imkanszl meydanda idi. Parti olarak toplanp mtala ettikten sonra hazrlanmas gereken bir cevabn programn okunmasn takiben hemen verebilecei o zaman nasl iddia olunmutu, hal hayretteyiz921. Menderes, o zaman ki CHPnin hareketini muhalefetin grlerinin renilmek istenmedii eklinde yorumlam ve bu konuda o zaman muhalefeti dnerek konumak imkan verilmek istenmiyor ve muhalefetin sesinin kslmak istendii saklanmaya bile lzum grlmyordu demitir922. Menderes, sonra, Hkmet programnn genel bir deerlendirmesini yaparak szlerine devam etmitir.

920 921

TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 8, Birleim 85, Oturum 1, Cilt. 6, s. 676-681 (13.10.1947). TBMM TD, D. 8, B. 85, O.1, c.6, s.676. 922 TBMM TD, ayn yer, s.676.

226

Menderes, Hkmet programnn DPnin Meclis Grubunda okunduu zaman ilk hakim olan duygunun, derin bir hayret olduunu belirtmitir923. nk, programn dzenlenmesinde gemite yaanlan tecrbeler (12 Temmuz Bildirisi, seim sonular gibi) dikkate alnmam, adeta gemiteki hatalar rtmeye alarak dnn savunmas gayretine giriilmiti924. rnein, Anayasaya aykr kanunlarn deitirilmesinden ima yoluyla dahi bahsedilmemi, skynetimin kaldrlacana dair hibir iaret verilmemi, idare amirlerinin basksndan sz edilmemitir925. yle ki, program, 25 senedir iktidarda olan bir partinin (CHPnin) kurduu hkmet program olgunluunu tamyordu.926 rnein, hkmet programnda geim zorluu konusunun komisyona havale edilmi olduunun sylenmesi, ancak yeni haber olmularn ifadesi927 veya ilk defa karlayormu grnmek 928 olarak deerlendirilebilirdi. Menderese gre, ayrca, program, yaplacak iler hakknda fikir verecek aklkta deildi. Programda ziraat ileri, retimi artrma gibi konulara genel ve yzeysel ifadelerle deinilmiti. O kadar ki, program okunup bittikten sonra hatrda nelerden bahsedilmekte olduunu toparlamak bile kolayca mmkn olmuyordu929. Byle bir program, daha ok programszln belgesi olarak gsterilebilirdi930. Menderes, konumasnda, Hkmet programnda, CHP iin geni demokrasi rejimin kurucusu, inklp, ve demokratik ilkelere dayanan bir parti olarak vasflandrlmas zerinde durmu ve bunlarn gerekleri tahrif etmek olduunu belirtmitir. Menderes, CHPnin bakaca vlecek hizmetlerinin olmasna ramen, CHPnin Hkmet programna en zayf taraflarn verek balamasnn hatal bir taktik ve parti azyla yaplm bir deerlendirme olduunu sylemi931 ve bu konular tek tek ele almtr. Menderes, programda CHPnin geni demokrasi rejiminin kurucusu olduundan sz edilmesine Hangi geni demokrasi rejimi? diye bir soruyla karlk vererek, bunu kabul etmediini gstermi ve Merutiyet dnemini hatrlatarak, CHPden ok nce birden fazla partinin mevcut olduunu ve o zaman hrriyete, CHPnin koyduu
923 924

TBMM TD, ayn yer, s.677. TBMM TD, ayn yer, s.681. 925 TBMM TD, ayn yer, s.677. 926 TBMM TD, ayn yer, s.677. 927 TBMM TD, ayn yer, s.677. 928 TBMM TD, ayn yer, s.679. 929 TBMM TD, ayn yer, s.677. 930 TBMM TD, ayn yer, s.677. 931 TBMM TD, ayn yer, s.678.

227

kanunlardan daha fazla yer veren kanunlarn yaadn sylemitir. rnein, Merutiyet dneminin Basn Kanunu, basn hrriyetini, yrrlkteki Basn Kanunundan daha ok gvence altnda bulundurmutu932. Menderes, CHPnin inklp hareketlerini, Cumhuriyet dneminin en nemli yenilikleri olarak grmekte; fakat, btn bunlarn CHPnin lkede tek bana hkm srmek sevdasna zarar vermeyecek alanlarda yapldna dikkat ekmekteydi. Menderese gre, henz, zellikle fiil olarak mill iradenin hakim klnmas anlamnda esasl bir inklp baarlamamt. Cumhuriyet bir hkmet kalb veya ekil olarak kaldka veyahut iktidar karsnda vatandan siyas hak ve hrriyetleri tannmadka, Devlet telakkisinde otoriter zihniyet terk edilmi saylmazd933. Menderes, CHPnin demokratik ilkelere ne dereceye kadar dayand konusunda ise, CHPnin program ve tzne bakmakla anlalabilecei fikrindedir. Menderese gre, CHP programnda vatanda haklar, Devlet varlnn erevesi iindedir denilmesi bile CHP programnn demokratik ilkelere dayanmadn ispat ederdi. CHPnin Tz ise, Deimez Genel Bakan ve eflik sistemine gre dzenlenmiti. Ayrca, yirmi be seneden beri CHP iktidarnn deimemi olmas, CHPden baka bir partinin birka aydan fazla tutunamamas ve kurulan partilerin CHP eliyle bertaraf edilmesi gibi fiil durumlar da ortadayd. Btn bunlara DPnin kuruluunda karlatklar hcumlar da eklenmeliydi. Menderes, bu konuda, son olarak gerek udur ki, Halk Partisi, iktidarn bir siyas parti halinde vatanda kitleleri arasna nfuz etmesini temin iin bir Devlet partisi ruh ve yapsnda olarak ve Hkmet eliyle kurulmu bir partidir cmlesini sarf etmitir:934. Skynetim Menderes, Hkmet programnda skynetimin kaldrlacana dair bir iaret grmediini aklamtr. Menderes, skynetimin, lkenin en youn blgelerindeki vatandalar ve basn zerinde bask yapmak amacndan baka hibir ie yaramadn belirterek kaldrlmasn istemitir. Menderese gre, Hkmetler normal ynetim yerine skynetimi devaml klarak ite kendi vatandalarna, dta ise dost lkelere gven telkin etmekte eksiklik duyarlard. Ayrca, hibir yerde skynetim Trkiyede

932 933

TBMM TD, ayn yer, s.677. TBMM TD, ayn yer, s.677. 934 TBMM TD, ayn yer, s.677-678.

228

olduu kadar uzun sre devam etmemiti. Menderes, bu lke devaml bir skynetim idaresine tab olmak cezasna lyk deildir demitir935. Menderes, hkmet programnda, ayrca dzen ve asayiten sz edilmesinin sebepsiz olamayacan dnmtr. nk, ilkel ve basit dahi olsa, Hkmet olan yerde dzen ve asayiin mevcut olaca tabi bir haldi. Menderese gre, dzen ve asayiten sz etmek, ancak otoriter veya totaliter gidiin gelenei olabilirdi936. Menderes, bu arada, manevi bask olarak grd Milletvekillerinin polisler tarafndan takip edilmeleri uslnn son verilmesini istemi ve bu konuda Bir hkmetin veya bir partinin, kendi rakiplerini veya muhaliflerini millet hazinesinden para alan memurlara takip ettirmeye hakk yoktur demitir937. Menderes, konumasnn dier blmnde ekonomik ve mali konularn eletirilerine gemitir. Menderes, programda, adeta bir ksm ekonomik ve mal konularn ksa bir fihristinin yapldn ifade etmitir938. Menderes, ilk olarak hayat pahallna deinmektedir. Hkmet programnda hayat pahallnn aresinin retimi artrmak olduunun belirtildiini ifade etmi; fakat, bu iin btn toplumlarda en zor ve en kark sorunu olduunu szlerine eklemitir939. Menderes, bu konuda da, zira retimi ele almtr. Zira retim Menderes, programda, zira retimi artrmak iin, ilkel aralarndan kurtarlacandan sadece sz edildiini; fakat bunun nasl yaplacann aklanmadn sylemitir. Hlbuki, bu i, ok ynl ve byk paralara ihtiya gsteren bir davayd940. Menderesin bu konuda, ayn zamanda hkmeti ynlendirici Ziraatimizi ilkel aletlerden kurtarmak iin Hkmet bunlar ucuza mal etmek artyla lkede imal etmek yoluna m gidecektir? Yoksa d lkelerden getirilecek bol miktarda aletler her trl vergiden muaf tutmak ve her mntkann ihtiyacna uygun tipleri iftinin ayanda ucuza vermek yolunu mu tercih edecektir? iftimizin bunlar edinmesini kolaylatracak uzun vadeli satlar ve bunun gerektirdii para ve kredi nasl elde

935 936

TBMM TD, ayn yer, s.678. TBMM TD, ayn yer, s.678. 937 TBMM TD, ayn yer, s.679. 938 TBMM TD, ayn yer, s.679. 939 TBMM TD, ayn yer, s.679. 940 TBMM TD, ayn yer, s.679.

229

edilecektir? Bu amalar iin bteye denek konulmas dnlm mdr? Acaba i senelere blnerek planlatrlm mdr? eklinde sorular yneltmitir941. Menderese gre, btn bunlarda hkmet programnda cevap bulmak gt. Su ileri Menderes, su ilerini, tarmn en esasl ii olarak grdn ifade etmi; fakat, bylesine nemli bir konu iin Cumhuriyet devri boyunca btede yaklak yz milyon lira kadar bir denein ayrlm olmasnn, ancak Hkmetin meseleyi kavrayamam olmasna balanabileceini belirtmitir942. Sanayi Menderes, programda, sanayi retimini artrmak iin iki esasn ele alndn ifade etmi; bu iki esastan birinin, Devlete ait fabrikalarda retimin rasyonel bir ekilde artrlmas, dierinin ise zel giriim ile kurulacak sanayiinin devlet tarafndan desteklenmesi olduunu belirtmitir943. Menderes, programdaki bu szlerin daha ok temenni mahiyetini tadn syleyerek944, ilk olarak Kamu ktisad Teekkllerinin durumunu eletirmitir. KT(Kamu ktisad Teekklleri) Menderes, Kamu ktisad Teekkllerinin etkili denetimden uzak olduklar iin verimsiz ilediklerini, yalnz kendi rnlerinin maliyetlerini deil, dardan getirilen veya zel giriim eliyle imal edilen benzeri rnlerin fiyatlarnn yksekliine sebep olduklarn ifade etmitir. Menderes, ayrca, Kamu ktisad Teekkllere tannm ayrcalklarn, muafiyetlerin ve eitli msaadelerin ou zaman halktan alnan vergilerden fark olmadn belirtmi ve bu konuda Devlet sanayiinin bylece ayrcalk ve muafiyetlerin arkasnda gmldkleri rehavetten kurtarlmalar kolay bir i deildir demitir945. zel Giriim Menderes, Hkmet programnda, sanayi retimini artrma tedbiri olarak dnlen dier esas olan, zel giriimin desteklenmesini ise Devletiliin snrlandrlmas olarak yorumlam ve bu fikrin DP programnda da aynen mevcut olduunu belirtmitir. Menderes, bu durumun nemini, ge de olsa bu gidie son
941 942

TBMM TD, ayn yer, s.679. TBMM TD, ayn yer, s.679. 943 TBMM TD, ayn yer, s.680. 944 TBMM TD, ayn yer, s.680. 945 TBMM TD, ayn yer, s.680.

230

vermek gereinin bir Halk partisi Hkmetince de duyulmu olmasn lke hesabna kar saymaldr szleriyle belli etmitir946. Menderes son olarak, iinde bulunulan dnemin skntlar ve ar artlarnn rast gele i grmenin bir sonucu olduunu belirterek, yeni hkmet programnda da ekonomik sorunlarn ve ilerin tetkike, hesaba ve kitaba dayanan ak izahlarn yaplmamasndan dolay parti olarak tereddt gsterdiklerini sylemitir. Menderese gre, program, mphem, mtereddit, vuzuhtan mahrum programszlk rnei olarak nlerinde durmaktayd
947

ifadeleri ile bir

. Menderes, ayrca, programn 12

Temmuz Bildirisinin getirdii iyi niyeti tamad fikrindedir. Nitekim, Menderes, konumasn Saka Hkmeti, 12 Temmuz Beyannamesinin amak giriiminde bulunduu devrin eiinde tereddtler iinde sallanmaktadr diyerek bitirmitir948. Menderes, konumasn bitirdikten sonra yerine geerek grmeleri sonuna kadar takip etmi, bazen konumaclarn szlerinin arasna girerek mdahale etmitir. Bu durum, Menderes iin, grmelerin daha nceki Peker Hkmetinin gven oylamasndan farkl getiini gstermektedir. nk, o zaman, Menderes konumasn bitirdikten hemen sonra Meclis salonundan ayrlmt. Hkmet adna krsye gelen milletvekillerinin hemen tamam, arada baz DPlilerin konumalarna ramen, Menderesin konumasn esas alarak cevap vermilerdir. Hatta, CHPli iki milletvekili srf Menderesin konumas zerine sz almtr. Fakat, bu konumalarda asl tartma konusu, Menderesin hkmet programna getirdii eletiriden ok, CHP iin syledikleri olmutur. Menderesten sonra, kendisine cevap vermek zere ilk olarak Tunceli Milletvekili Feridun Fikri Dnsel sz almtr. Dnsel, Menderesin zellikle CHPye ynelik eletirilerine deinmitir. Dnsel, CHPnin Hkmet eliyle kurulmadn belirtikten sonra, CHPnin Anadolu ve Rumeli Mdafaay Hukuk Cemiyetinin bir devam olduunu ve DPdeki baz arkadalarn da bu hareketin iinde yer aldklarn sylemitir. Dnsele gre, hem CHP, hem de DP mill kurululard ve her ikisinin amac demokrasiyi gelitirmekti949.

946 947

TBMM TD, ayn yer, s.680. TBMM TD, ayn yer, s.680-681. 948 TBMM TD, ayn yer, s.681. 949 TBMM TD, ayn yer, s.685.

231

Dnsel, skynetimin d artlarn bir zorlamas olduunu ve mill emniyeti saladn950 vurguladktan sonra, Adnan Bey, skynetimde hangi cezaya arplm?951 diye sormutur. Dnsele gre, basn zerinde bir bask da yoktu; aksine basnn iktidara kar yapt bir baskdan sz edilebilirdi. lkedeki gazeteler, istediklerini yazabilmekteydiler952. Dnsel, ayrca, CHPde, 12 Temmuz Bildirisine kar bir eilimin olmadn syleyince, bu sze ikna olmam gzken Menderes, oturduu yerden tebir et bana diye seslenmitir. Dnsel de, nnnn demokrasiyi yerletirmek emelinde samimi olduunu sylemitir953. Dnselin konumasnn satr aralarnda, her ne kadar kltc bir anlam yklemediini belirtmi olsa da, Menderesin kiiliine ynelik szler dikkat ekmektedir. rnein, Dnsele gre, Menderesin yz pek tatl olduu halde, az ac doluydu954. Bir baka rnek, Dnselin, Menderesin ok zeki olduunu; fakat ruhunun asetik bir tarafnn olduunu sylemi olmasdr. Dnsel, konumasnn bir yerinde Adnan Menderesin yksek bir zekas vardr, bu bir kaidedir. Grrsnz, gelir grmeleri dinler, kar, hepsini anlatr, bunu yapar hakikaten zekidir; amma ruhunun bir asetik taraf, asiditesi vardr, hamziyeti vardr demektedir955. Bursa Milletvekili Muhittin Baha Pars ise, sadece Menderese cevap vermek iin krsye gelmi ve daha konumasnn banda eer Adnan Menderes dediinde DP sralarnda ahsiyet yok, fikre fikirle karlk ver sesleri ykselmitir.956 Bunun zerine, Pars, szlerinin devamnda, Menderesin dier DPli konumaclar gibi sadece Hkmet programn eletirmediini ve bu yzden sze Menderesle baladn ifade etmitir. Pars, Menderesin CHPnin Hkmet eliyle kurulduu szlerini kabul etmeyerek, bu szn Menderesin partisi hesabna yapt en byk gaf ve ayn zamanda millete bir hakaret tokad atmak olduunu sylemitir957.

TBMM TD, ayn yer, s.683. TBMM TD, ayn yer, s.686. 952 TBMM TD, ayn yer, s.683. Fakat, ayn zamanda Tasvir Gazetesi sahibi ve yazar olan stanbul DP Milletvekili Cihad Baban ise, gazetesini kastederek Drt ay kapandk diye seslenmitir (ayn yer). 953 TBMM TD, ayn yer, s.685. 954 TBMM TD, ayn yer, s.682. 955 TBMM TD, ayn yer, s.686. 956 TBMM TD, ayn yer, s.694. 957 TBMM TD, ayn yer, s.694.
951

950

232

Tokat Milletvekili Recai Greli, sz almak niyetinde olmad halde Menderesin CHPye ynelttii yersiz ve haksz hcumlarn kendisini konumaya sevk ettiini belirterek sze balamtr958. Greli, Menderesin muhalefet zerinde bask olduu eklindeki szlerini kabul etmemi, birka mnferit hadise anlatarak asl CHP zerinde manevi bir bask olduundan sz etmitir959. Greli gibi, Kocaeli Milletvekili smail Rt Aksal da, Menderesin konumas zerine sz almtr. Aksal, Menderesin szlerinde hakim olan zihniyette benimseyemeyecei baz fikirlerin olduunu belirterek, yirmi be sene iktidarda olan CHPnin iyi ve yanl iler yapm olduunu, fakat, Menderesin sadece yanl ileri parti propagandas yapmasnn doru olmadn sylemitir960. Grmelerin sonuna doru, Babakan Hasan Saka tm eletirilere cevap vermek iin sz almtr. Fakat, Sakann konumas, byk lde DPnin szcs olan Menderese bir cevap niteliinde olmutur. yle ki, Saka, adeta muhatabnn sadece Menderes olduunu gsterircesine yapt bazen Sakann szne karmtr. Saka, konumasnn banda, hkmet programnda yer alan CHPnin kendine edindii esas ilkelerin banda gerek demokrasiyi uygulamak olduu szlerini tekrarlam, bunun en byk delilinin herkesin mahfuz kalmasnda ittifak edilen Anayasa olduunu sylemitir. Bunun zerine, Menderes bu lkede ondan evvel de Anayasa vard beyefendi diye karlk vermitir961. Saka, programn tek parti zihniyetiyle hazrlanmadn, antidemokratik kanunlarn kaldrlacan ve ayrca, demokrasiyi yerletirme anlay ile ilgili grlen 12 Temmuz hareketinin tamamen iinde olduklarn sylemitir962. Saka, bir konuda Menderesle birletiini gstermitir; o da, programda idare amirlerinin zor artlar iinde feragat ve fedakarlkla alm olduklarnn belki sylenmemesi gerekliliiydi. Fakat, Saka, Trkiye gibi demokrasinin balangcnda olan lkelerde, byle ifadelere partilerin emniyeti asndan fayda mlahaza edildiinden dolay zarur grldn belirterek, nallah, zaman alr ve demokrasi ilkeleri anlay lkeye bir ahlak, bir gelenek halini aldktan sonra, ben de kabul ediyorum ki,
958 959

konumasn srdrrken, Menderes de

TBMM TD, ayn yer, s.701. TBMM TD, ayn yer, s.702. 960 TBMM TD, ayn yer, s.703. 961 TBMM TD, ayn yer, s.718. 962 TBMM TD, ayn yer, s.719.

233

bu szlere gerek yoktur demitir963. Sakann bu aklamasn tatmin edici bulan Menderes de, yerinden imdi maksat anlald diye seslenmitir964. Saka, Menderesin konumasnda, kalknma program ileri hakknda baz szler sarf ettiini, formller sylediini, bunlarn nasl gerekleeceini, nasl uygulanacan sorduunu ve bunlara ait geni aklamalar grmediinden ettii ikayetlerinde belki hakk olduunu sylemi; fakat programn byle bir geni izahnn Milletvekillerini skacak ekilde belki yzlerce sayfalk bir kitap yazmaya yol aacan belirtmitir965. Saka, Menderesin szn ettii hayat pahall konusuna da deinmitir. Sakaya gre, hayat pahall sihirli bir denekle hal edilecek basit iler deildi ve bunun tarifine giriilirse belki yetmi defa ihtilafa dlrd. Saka, ineden iplie kadar neredeyse tm tketim maddelerin ithal edilmi olduunu belirterek dtaki fiyatlar deitirmek hususunda bir tasarrufun olamayacan sylemi ve bu ii devletin karaca kanunlarla deil, ancak devletin millete yapaca mcadele ile mmkn olacan belirtmitir966. Bu srada, Menderes sze karm ve hayat pahall Hkmetin ald tedbirlerden de ileri gelmi olabileceini syleyerek bu konuda Hkmete de i dtn ima etmitir967. DPliler iin, Babakan Hasan Sakann bu cevap konumas, hkmet programndaki baz konular yeter derecede aklk getirmi olmaldr. nk, Sakadan sonra hemen krsye gelen Kprl eer kendilerinin programlar da szleri kadar ak ve sarih olsayd, o zaman belki tenkitlerimizin baz taraflarna lzum kalmayacakt demitir968. Grmelerin sonuna doru sz alan zmir Milletvekili Ekrem Oran ise, Menderesin szlerini ar bulmu ve bunu, Adnan Menderesin mbalaasz, hatta biraz da ufaltarak syleyelim, inelerle dolu olan ve fena bir hava yaratmas kabil grnen beyanatn Tatl sz deliinden ylan kartr, kt sz insan dininden, imanndan karr szne uygundur cmlesiyle anlatmtr: 969.

963 964

TBMM TD, ayn yer, s.718. TBMM TD, ayn yer, s.719. 965 TBMM TD, ayn yer, s.720. 966 TBMM TD, ayn yer, s.720. 967 TBMM TD, ayn yer, s.721. 968 TBMM TD, ayn yer, s.723. 969 TBMM TD, ayn yer, s.726.

234

Grmeler sonunda yaplan oylamada Hasan Saka Hkmeti oy okluu ile gven almtr970. Menderes de, dier DPliler gibi Hkmete gven oylamasnda ret oyu kullanmtr971. V- 1948 Yl Bte Grmeleri 1947 ylnn Aralk aynn ortalarnda dahi, bte komisyonundaki almalarn devam ediyor olmas, Mecliste bte grmelerinin en erken 22 Aralk gn balayabileceini gstermitir972. Fakat, TBMMde, 1948 yl grmeleri 26 Aralk 1947 gn balayabilmi ve alt gn boyunca, 1947 ylnn son gn olan 31 Aralka kadar devam etmitir. Bte komisyon almalarnn uzamas, TBMMye, 1948 ylnn btesini incelemek, zerinde gerekli deiiklikleri yapabilmek ve kanunlatrmak iin, ancak bir hafta gibi ksa bir sre vermekteydi. Gemi yllardan farkl olarak, ilk defa, bte komisyon grmelerine iktidar partisinin milletvekillerinin yan sra, muhalif parti (DPnin) temsilcilerinin de katlm olmas, bte komisyon almalarn uzatm olmaldr. Ayrca, zellikle Mecliste grubu olan partilerden (CHP ve DP) birinin btenin kabul, dierinin ise btenin reddi konusunda ok iyi hazrlanmak iin Bte Kanunu tasarsnn Meclise ge sevk edilmi olduu da sylenebilir. TBMMde bte grmelerinin ksa bir sreye indirgenmesi, sebep ne olursa olsun, o sra eletirilmitir973. Mecliste cereyan edecek 1948 yl bte grmelerinin her zamankinden daha fazla merak edildii de sylenebilir. nk, nceki yln bte grmelerinde yaanan gerginliin (psikopat olay, DPlilerin Meclisi terk etmesi) tekrar yaanabilecei endiesi vardr.
TBMM TD, D.8, B.85, O.1, c.6, s.735 (13.09.1947). Oylama sonucu; ye says: 465, Oy verenler: 411, Kabul edenler:362, Oya katlmayanlar: 54, Reddedenler:49, ekinserler: - , Ak Milletvekilleri: -. 971 TBMM TD, ayn yer, s.738. 972 Nadir Nadi, Bteye Dair, Cumhuriyet, 18 Aralk 1947. 973 rnein, bu durumu tek parti rejiminin balca vasf olarak gren Nadir Nadi, bte grmelerinde Meclise geni zaman brakmak gerekliliini u ekilde anlatmtr: imdi lkede bir muhalefet partisi doup bydne gre, meclisteki bte tartmalarndan daha verimli neticeler beklemek artk hakkmzdr. Hkmete hazrlanan tasar zerinde enine boyuna konuulmal, partilerin siyas programlar karlkl arpmaldr. Hlbuki uzun fasllardan teekkl eden, yzlerce maddesi olan bir kanun tasarsn iyi bir tetkik szgecinden geirip millet nnde bir karara varabilmek kfi deildir. nce partiler, sonra milletvekilleri, devletimizin menfaatine uygun saydklar dncelerini bu kadar ksa bir zaman iinde nasl mdafaa edecek ve genel kurula nasl kabul ettirebileceklerdir?. Bkz. Nadir Nadi, Bteye Dair, Cumhuriyet, 18 Aralk 1947.
970

235

Adnan Menderes, Demokrat Partinin szcs olarak bte grmelerinin hem ilk gn, hem de son gn bir konuma yapmtr974. Menderesin her iki konumas da hemen ayn ieriktedir, denilebilir. Bu yzden, Menderesin eletirilerini her iki konumaya dayandrarak belirli konu balklarnda deerlendirebiliriz. Btenin tertip ve tanzimi Adnan Menderes, eletirilerine, 1948 Btesinin tertip ve tanziminde bir vuzuhsuzluun olduunu ve bunun hem btenin lykyla tetkikini gletirdiini, hem de israflara ve suistimallere yol aabildiini belirterek balar. Menderes, bu konuda, Vergi olarak toplanan paralarn herhangi hizmet ve ihtiyalara ayrldn bir bakta grebilmek ve hkmet ve brokrasinin gtt politikay bte denilen belgede kolayca takip edebilmek iin, btn ksm ve maddelerin dzenlenmesinde sk bir tasnife riayet olunmas ve ayrca, balca harcama eitlerine gre cetveller ve listeler yaplmas gereklidir. Ancak, bu yolla, maa olarak, cret olarak neler dendiini, inaat iin, yolluklar iin ne miktarlarda denek ayrldn kesin olarak renmek mmkn olabilir demektedir975. Menderese gre, btenin tanziminde lkenin iinde bulunduu siyas ve sosyal artlarn da etkisi vard. Btenin samimiyeti Menderes, Bte tahminlerinde yanlglarn, 1948 yl iin de olabileceini, nceki sene, yani 1947 yl bte sonularn ortaya koyarak vermeye almtr. Menderes, bu konuya en belirgin rnek olarak, Mill Savunma Btesine ayrlm denein yetmemesini gstermitir. nk, 1947 btesinde Mill Savunmaya ayrlan 357 milyon liralk denek yetmeyip, yl iinde, ayrca 173 milyon lira ek denek kabul olunmak zorunda kalnmtr. stelik, Mill Savunma Bakanlnn 45 milyon liralk 1947 btesinde gsterilmeyen bir borcu da vard. Bu bor da, denmek gerekseydi ek denek ihtiyac (173+45=) 218 milyon liray buluyordu. Menderese gre, bu durum, btenin samimiyetsizliinin en ak deliliydi. Menderes, bte zerinde denetimin ileyebilmesinin ancak btenin dzenlenmesinde samimiyet ilkesine riayet edilmesiyle gerekleeceini vurguladktan sonra, bu konunun nemini btelerin bu derece

TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 8, Birleim. 23, Oturum. 1, Cilt. 8, s.291-301 (26.12.1947); dier konumas iin, bkz. TBMM TD, D.8, B.28, O.1, c.8, s.897-902 (31.12.1947) . Ayrca, bkz. T.C. Bakanlk Cumhuriyet Arivi, Babakanlk zel Kalem Mdrl, Dosya. A6, Yer nu.12.73.1.148. 975 TBMM TD, D.8, B.23, O.1, c.8, s.291.

974

236

elstiki olmalar ve istendii gibi urasndan burasndan ekilip uzatlmak veya bzlp daraltlmak kabiliyetini haiz olacak ekilde dzenlenmemesi gerekirdi eklinde iaret etmitir976. Menderes, bte tahminlerinde belirgin hatalarn yaplmasn, uzun yllardr bte kanunlarnn Mecliste eletirilmeden gemesiyle ilikilendirmektedir. Menderes, bu durumu, Meclis ile Hkmetin birlikte i grmesiyle aklamakta ve bu konuda bu haller ayn zamanda bize Meclis ile Hkmetin ili dl, beraber icray- hkmet halinde uzun yllar kalmalar neticesi husle gelen itiyat birikintileri ile kar karya bulunduumuz gereini de hatrlatmaktadr demektedir977. Gelirler (Varidat) Menderes, 1948 yl btesi gelirler ksmnn, 1947de olduu gibi, art gsterdiini kabul etmektedir. Menderesin verdii rakamlarla978 yllara gre gelir artn yle gsterebiliriz: Bte Yl 1947 1948 Gelir art 170 milyon Lira 94 milyon Lira

Menderes, 1948deki artn, 1947deki artn gerisinde kalmasnn nedenini, Toprak Mahslleri Vergisi, lem vergisi, ihracat primleri gibi vergilerden 1947 yl iinde gelir elde etme imkannn kalmam olmasna balam ve bu konuda Hkmetin aklamasna katldn belli etmitir. nk, bu verginin geliri 60 milyon liray gemekte idi ve dolaysyla, gelir artndaki gerileme anlalabilirdi. Fakat, iki yl iin de grlen gelir fazlalnn sebepleri konusunda Menderes, hkmetten farkl dnmektedir. Gelir fazlalnn nedenini, Hkmet, ekonomik gelimenin vergilere bir yansmas olarak grrken; Menderes, farkl olarak, d ticarette lke imkanlarnn zorlanmasnda, hatta israf edilmesinde grmektedir. rnein, sava yllarnda birikmi olan 460 bin tonluk hububatn ksa bir zaman iinde ihra olunmas, byle bir gelir fazlalna imkan vermiti. Ayrca, biriken dviz ve altnlarn ithalata ayrlmas, d ticaret hacminin geici olarak genilemesine yol amt. Bu durumlarn vergiler

976 977

TBMM TD, ayn yer, s.292. TBMM TD, ayn yer, s.292. 978 TBMM TD, ayn yer, s.293.

237

zerinde de etki yaptn dnen Menderes, dolaysyla, 1947deki gelir fazlalnn istisnai bir durum olduunu sylemitir979. Menderes, 1947deki gelir artnn, 1948 ve sonraki yllarda ise gerekleemeyeceine dikkat ekmektedir. yle ki, 400 ksur bin tonluk hububat satlm, hatta hububat sknts ba gstermi ve altnlar, dvizler elden kmtr. Dolaysyla, ona gre, vergilerin fazla gelir temin edebileceklerine inanmak zordu980. Bununla birlikte, sava sonras dnemde Trkiyenin rnlerinin her tarafta iddetle aranr olmalar byk frsatlar vermiken, hazrlksz ve tedbirsizlik yznden, bu frsatlardan gerei gibi yararlanlamamt981. Vergiler Maliye Bakannn aklamasna gre, ileri lkelerde mali gelirlerin asgari olarak yzde 20-25i vergi olarak alnmakta iken, Trkiye bu vergi oran yzde 13 bulmaktayd. Buna karlk, Menderes, vergilerin, vatandan tayamayaca arlkta olduunu dnmektedir. yle ki, nfusun yzde 90nn bir lokma, bir hrka ile kifaf nefseden bir lkede alnan vergilerin hafif grlmesi zihniyeti Hkmette devam etmektedir. Milyonlarca ailenin yurtta ok dk bir hayat standard iinde yaamakta olduunu ve ancak oluk ocuuna ekmek yetitirmek durumunda bulunduklarn gz nne getirmeliydi982. Giderler Menderes, 1948 yl btesi iin tahmin olunan gider miktarnn daha fazla kaca kanaatindedir. Menderesin verdii rakamlara gre, 1947 ylnda 1.136 milyar tahmin olunan harcamalar, yl sonunda 1.305 milyara kmt. 1948 ylnda 1.243 milyar tahmin olunan harcamalarn ise, 1947 btesi gibi ayn zihniyetle yapld ve uygulanaca iin 1.500 milyara doru ykseleceini ifade etmenin kehanet olmayacan sylemitir983. Menderese gre, ayrca, btenin giderler ksm, isabetsiz harcama dallarn ihtiva etmekte, ihtiyalar zaruret ve imkan lleri iinde ele almamaktayd. stelik, fuzl masraflar btede geirebilmek iin hayat nemdeki masraflar, taktik olarak
979 980

TBMM TD, ayn yer, s.293-294. TBMM TD, ayn yer, s.294. 981 TBMM TD, D.8, B.28, O.1, c.8, s.898 (31.12.1947). 982 TBMM TD, ayn yer, s.902. 983 TBMM TD, D.8, B.23, O.1, c.8, s.295. Menderesin gelir-gider dengesizliini yerdiini gsteren bir karikatr iin, bkz. Ekler ksm, Karikatr nu.4.

238

kk ya da az tutulup gsterilmekteydi. Menderes, bu konuda, Mill Savunma btesini rnek olarak gstermekte ve hakl ktn ortaya koymaktadr. nk, nceki senenin bte konumasnda, 357 milyon lira ayrlan savunma btesinin yetmeyeceini sylemi ve nitekim yl sonunda da denek miktar 530 milyon liraya ykselmiti. Menderes, bu konudaki grn tekrarlam ve 1948 Btesi iin ayrlan 377 milyonluk Mill Savunma btesinin yine yetmeyeceini dile getirmitir984. Menderese gre, yl iinde yeniden denee ihtiya duyulacak bir baka konu, ky okullar inaatlaryd. O srada, Mill Eitim Bakanlnn ylda 2000 ky okulu ina etmek plan uygulamaya gemiti. Her ky okulu iin harcanacak 15000 lirann 2000 liras bteden verilecek, geri kalan ise kyler tarafndan karlanacakt. Bu yzden, 2000 ky okulu inaat iin yardm olarak Bteye 4 milyon lira denek konmas teklif edilmiti. Bte Komisyonu ise, bu teklife hakkaniyete uygun bulmayarak 15000 liralk her okul iin bteden 10 000 lira verilmesini ve geriye kalan 5 000 lirann da kyl tarafndan, o da nakit para olarak deil, beden mkellefiyeti getirerek gerekletirilmesini kabul etmiti. Bu hesaba gre, her yl ina edilecek 2000 okul iin bteye 20 milyon lira konulmas gerekiyordu. Fakat, bte komisyonunun bu deerlendirmesine ramen, bu teklif hkmete reddedilmi ve bteye 16 milyon lira ayrlmas fikri benimsenmiti. Dolaysyla, Mill Eitim Bakanlnn btesine yeter denek ayrlmamt985. Tahkikatsz sarfiyat Menderes, denek olmadan sarfiyata girimenin, ayn zamanda, Genel Muhasebe Kanununa aykr olduunu belirtmitir. nk, bu kanun, denek mevcut olmadan Hkmetin herhangi bir satn alma ve demede bulunabilmek deil, taahhde bile giremeyecei hkmn ihtiva etmekteydi. Dolaysyla, deneksiz bir harcama, her ne kadar ileride kanunlatrlsa bile, nceden yaplm kanunsuz bir i olarak grlmeliydi. Byle bir durum, ayrca, Meclisin denetim yapma hakk ile badalatrlamazd986. Tasarruf Menderes, Bte Komisyonunda, bir ok harcama kalemlerinde milyonlara varan tasarruf tekliflerinde bulunduklarn; fakat bunun komisyonca kabul edilmediini
984 985

TBMM TD, ayn yer, s.295. TBMM TD, ayn yer, s.295-296. 986 TBMM TD, ayn yer, s.295.

239

belirterek, komisyondaki yeleri; nk, teden beri allm itiyatlarn sonucu olarak btede grlen her bir ksmn mutlaka bir zaruretin ifadesi ve bir hkme dayanr olduu zihniyeti iimizde hl yaamaktadr diyerek eletirmektedir. Menderes, sz, bir yerde, brokrat devlet yapsnn zayf tarafna getirmi ve bu konuda koskoca idare ve hkmet ark, bolluun temin ettii kolaylk ve rehavet iinde dnmek ve ilemek zaafna kendin kaptrm bulunuyor. Dier taraftan, una buna yardm ve ihsanlarda bulunabilmek, yeni yeni kadrolar ihdas ile iktidar ve yetki sahalarn geniletmek eilimleri de ba bo braklm grnyor demitir 987. Menderes, konumasnn bu blmnde, tasarruf fikriyle elien, hatta kendisine gre israfa varan baz harcamalara deinmitir. Bu harcamalar bir ka balkta yle belirlemek mmkndr. 1- Makam ve hizmet otomobilleri, 2- Babakanlara ayrlan konak ya da ikametgah denei, 3- Savorana Yat, 4- Halkevleri. Menderes, bu konulara ksa aklamalar getirmektedir. Menderes, bir avu zata tahsis edilen otomobillerin yeni mal ykler getirdiini, hatta kanunsuz olarak kullanldklarn, o zamana kadar Babakanlara verilmeyen ikametgah deneinin ilk defa getirildiini, Savorana yatnn masraflarndan bizzat Cumhurbakan nnnn mteessir olduklarn, Halkevlerinin cemiyet olmadn, paralarn Halk Partisi veznesine dendiini, hazineden ve devlet kurumlarndan Halkevlerine denen paralarn nerelere harcandnn ise kontrol edilmediini sylemektedir. Menderes, bu konuda szlerini, btenin btn ksm ve maddelerinin batan ele alndnda gerek bir tasarrufun gerekleebileceini belirterek son vermektedir988. Menderes, konumasnn baka bir yerinde, servetin doru yerlere harcanmadna arpc bir rnek olarak, orman idaresini gstermektedir. Menderese gre, orman idaresi iin bir tarafta bykler misafirhanesi ad altnda binalar yaplrken; dier tarafta orman mahslleri ok pahalya mal olmaktayd.989 yle ki

987 988

TBMM TD, ayn yer, s.296-297. TBMM TD, ayn yer, s.297. 989 TBMM TD, ayn yer, s.300.

240

Devlet elinde her ii, ifte pahaya mal eden tutum ve geveklik adeta sistemlemiti990. Menderes, yeni zaruret ve ihtiyalarn kamu hizmetlerinin devaml olarak genilemesine yol atn ve byle bir durumda tasarruftan sz etmenin garip grnebileceini belirtikten sonra, sz, personel fazlalna getirmitir. Menderese gre, personel fazlal Devlet btesini ylesine yk getirmekteydi ki, artk, mal imkanlar bakmndan son hadlere dayanm durumdayd. Yaplmas gereken ilk i, devaml genilemek eiliminde olan kamu hizmetlerini grdrecek kadrolar mevcut says iinde elde tutmak, fakat tasarrufla kullanmakt. Menderes, bunun anlamn; tamamen faydasz tekilatn ve hatta israf saylabilecek kadrolarn ortadan kaldrlmas veya daraltlmas yoluyla her gn genileyen kamu hizmetlerinin personel ihtiyalarn fiilen mevcut say iinde karlamaktr. Yeni memur almakta birka sene ihtiyatl hareket etmek bugnn ykn hafifletme ve hatta memurlar terfi ettirerek az memurla iyi randman alma bakmndan ok doru olur eklinde aklamaktadr991. Devlet borlar Menderes, verilen rakamlara gre, 1947 ylnda devlet borlarnda bir miktar azalma grlmekte ise de, gerekte durumun byle olmadn, aksine devaml srette borlarn artmakta olduunu iddia etmitir. Menderes, borlarda azalmann Trk parasnn deerini ayarlamakla ilgili olduunu belirttikten sonra, gerekte borlarn arttn ileri srmtr. Menderese gre, borlarn artmasna neden olan unsurlar yle belirlemek mmkndr: 1- Kalknma Tahvilleri 2- Katma Btelerin borlar, 3- Kamu ktisad Teekkllerin borlar, 4- Bakanlklarn ve baz idarelerin gelecek yllara sirayet eden taahhtlere karlk olarak kardklar bonolar, 5- Henz deme artlar kararlatrlmad iin devlet borlar arasnda gsterilmeyen d borlar Menderesin hesaplarna gre, devlet borlar 2 milyar gemekteydi. Menderes, salk, eitim, su gibi ilere de deindikten sonra, bteye dair genel dncelerini aklamtr. Menderese gre, bteden balamak zere her alanda
990 991

TBMM TD, ayn yer, s.300. TBMM TD, ayn yer, s.298.

241

yenilie gitmek ve bir Devlet anlay getirmek gerekirdi. nk, lkenin kt ekonomik durumu bunu zorlamaktayd. Ekonomik politikalar, lkenin artlar ve gerekleriyle birlikte yrtlmeliydi. Hkmet ve Meclis olarak acil tedbirler almaya gerek vard. Menderes, bu konuda bir taraftan gsterili ve pahal bir Devlet fikrine saplanp kalmak gittike lkenin ana kaynaklarna zararl etkiler yapmaya balamaktayd. Eer bu gidi urada u tedbirlerle duracaktr diyemiyorsak gelecek nesli dahi skntya mahkm eden ve istikbali yiyen byle bir gidie mutlaka imdiden dur demek lazmdr demektedir992. Menderes, bte grmelerin son gn olan 31 Aralkta yapaca konumasnda, partisi DPnin bte hakkndaki grlerini ret oyu vermekle gstereceklerini sylemitir993. Menderesin bu konumalarnda, zerinde durduu konular bakmndan bir nceki senenin Btesine ilikin syledikleriyle benzerlikler gstermektedir. Nitekim, Menderesin konumasn bir tekrar mahiyetinde gren CHPli Bingl Milletvekili Tahsin Banguolu, bu durumu, biraz da alayc bir slpla; acaba Adnan Menderes arkadamn beyanlar arasnda geen senenin katlar karm olmasn diyerek aktarmaktadr994. Tahsin Banguolu, ayrca, Menderesin baz eletirilerine hkmet adna cevap vermitir. Banguolu, Menderesin sava sonrasnda frsat karldna dair szlerinin doru olmadna inanmakta ve bu frsatlarn biraz hayal olduunu dnmektedir. Banguolu, frsatlarn deerlendirilemeyiini lkenin ekonomik geriliine balamakta ve bu konuda yle bir rnek vermektedir: Bir takm masallar vardr. Geen Harbi Umumide sveliler zengin olmu. Niin, Almanlara yiyecek satmlar da ondan. Bunlar kahve lakrdsdr. sveliler mal satm, zengin olmutur ama svein her kesinde elektrikli trenler vardr. Biz Mu ovasndan rettiimiz budayn her kilosunu Elaza 30 kurua nakledebilmekteyiz. Mu ovasndan kan budayn kilosuna Elaz istasyonuna kadar 30 kuru nakliye verirken bu buday kime satacaz? Biz henz vastalarla tehiz edilmi deiliz.

992 993

TBMM TD, ayn yer, s.300-301. TBMM TD, D.8, B.28, O.1, c.8, s.902 (31.12.1947). 994 TBMM TD, ayn yer, s.902.

242

Menderesin bte eletirisi, basnda da deerlendirilmitir. Hkmet yanls Ulusta kan bir bayazda Menderesin konumas, nceki sene yapt 1947deki Bte konumasyla yle karlatrlmtr: Burada memnunlukla belirtmek lazmdr ki Muhalefet szcsnn geen seneki (1946) bte tenkiti ile bu seneki konumas karlatrld zaman, iktidar ve muhalefet karlkl almalar bakmndan memnunlukla gzlemlenebilecek bir gelime tespit edilecektir. Bay Adnan Menderes, geen seneki hrn ve yer yer sanki kzdrmak iin syleniyormu hissini uyandran imdikleyici ifadelerden syrlm, daha yksek bir seviyeden konumutur995. Ulusta bu bayazya gre, Menderesin eletirileri daha lmlyd. Fakat, Tasvirde Cihad Baban, farkl olarak, Menderesin eletirilerini, gerekte, nceki yla gre daha ar bulmakta ve bu konuda stununda unlar yazmaktadr: Geen yl (1946) psikopat hadisesi dolaysyla az dolusu svenler, o zamanlar hata eylediklerini anlamlardr. Onun iin, bu sefer, Adnan Menderesin uzun konumasn ilgi ile dinlediler. tiraf etmek lazm ki, bu konuma, geen senekinden daha ar hkmleri ihtiva ediyordu. Buna ramen telalanma, homurdanma, sra kapa vurma olmad ve ne dersiniz? Bilakis, Adnan Menderes konumasn bitirdikten sonra koridorda bir ok Halk Milletvekilleri tebrik ederim, Allah senden raz olsun dediler996. Dnemin baz gazete yazarlar, bu bte grmeleriyle birlikte, Menderesin ve muhalefetin, tek parti dnemindeki bte grmelerinin sradanln ve hatta ciddiyetsizliini ortadan kaldrdn kabul etmektedirler. rnein, Cihad Baban, Menderesin Bte grmelerine teknik bir ierik getirdiini u szleriyle anlatmaktadr: Adnan Menderes, teori ile, rakam ile ve mill btenin zelliklerini de ie katarak meclisin imdiye kadar pek alk olmad bir denetim sistemi kurmu oldu997.

1948 Btesi Grlrken, Ulus, 27 Aralk 1947 (simsiz bayaz) . Bte Mzakerelerinde Meclisin Havas..., Tasvir, 27 Aralk 1947 ve Ayn Tarihi Dergisi, S. 169 (Aralk 1947), s.181. 997 Bte Mzakerelerinde Meclisin Havas..., Tasvir, 27 Aralk 1947 ve Ayn Tarihi Dergisi, S. 169 (Aralk 1947), s.181. Nitekim, Nadir Nadi de, 1948 yl bte konumalarnn daha sistemli ve derlitoplu olduunu, nceki yllarn bte grmelerindeki durumunu tasvir ederek yle dile getirmektedir: (Tek parti zamannda) doru ve isabetli grler ileri sren, plak hakikati ac ac haykrmaktan saknmayan milletvekillerine sk sk rastlanlrd. Hatta, bunlardan Sonra ne olurdu?
996

995

243

Hkmetin hazrlad 1948 Yl Bte Kanunu tasars, 31 Aralk gn, TBMMde yaplan oylamada998, ounlukla kabul edilmitir999. VI- Demokrat Parti inde Blnmeler 12 Temmuz Bildirisinden sonra DP iinde partinin genel politikasn eletiren yaz ve konumalar kmtr. Balangta birka milletvekili ile snrl gibi gzken ayrlk hareketine, sonra Kenan nerin Kprl ile olan ak ekimesi eklenmitir. zellikle Meclis Grubu iindeki baz milletvekillerinin maa meselesiyle birlikte aka Kprlye kar cephe almas Meclis Grubu ile Genel Kurul arasnda bir ayrla yol amtr. DPdeki bu blnme srecinde, Menderes hep Kprlnn yannda yer alm ve bu ikili Genel Kurul kararlarn ve hatta Genel Bakan Bayar etkilemilerdir. 1-Ferd Ayrlklar a) Osman Nuri Kni Meselesi atanbul Milletvekili Osman Nuri Kni, 22 Kasm 1947de, DP Genel Kurul Bakanlna bir mektup gndermitir. Kni, bu mektubunda, 12 Temmuzdan sonraki durumun yeniden ve tekrar tetkik edilerek salam bir karara varlmas, gerektiinde Byk Kongrenin olaanst toplanmas veya ikier delegeden ibaret bir danma kongresinin toplanmasn rica etmitir1000. Bu mektup, Kninin de katld DP Genel Kurulunun 5 aralk 1947 toplantsnda okunmu ve kendisine hareketindeki amac sorulmutur. Kni, nnnn samimi olmadn, 12 Temmuz Bildirisini yaymlamaya hukuken yetkisi olmadn ve

diyeceksiniz? Bteler, birbiri arkasna Meclis huzuruna getirilirdi. Milletvekilleri, bir yl nceki hakl ve samimi tenkitlerini hemen kelimesi kelimesine- tekrar ederler, hkmet szcs bunlara usl zerine teekkrlerini sunar ve Meclis Bakannn bir iareti zerine havaya kalkan eller tasary her yl olduu gibi gene kanunlatrverirlerdi. Bazlarn Meclis ounluu iddetle alklar, hkmet adna krsye kan Maliye Bakan da, temenni ve dileklerin bir daha ki seneye dikkate alnacan vdederdi. Bkz. Tenkidler ve arkas, Cumhuriyet, 28 Aralk 1947. 998 TBMM TD, D.8, B.28, O.1, c.8, s.907 (31.12.1947). Oylama sonucu yleydi: ye says: 469; Oy verenler: 413; Kabul edenler:359; Oya katlmayanlar: 47; Reddedenler: 51; ekinserler: 3; Ak Milletvekilleri: 5. 999 TBMM Kanunlar Dergisi, TBMM Basmevi, Ankara 1948, c.30, s. 210-435 (Kanun No: 5161) ve T.C. Resmi Gazete, S. 6795 (2 Ocak 1948). 1000 Samet Aaolu, Siyas Gnlk, Demokrat Partinin Kuruluu, s.443-444.

244

bu bildirinin arkasnda nn ve Peker arasnda bir ekime olduunu syledikten sonra, demokrasi alannda hibir gelimenin yaanmadn da belirtmitir1001. Kninin bu szlerine karlk Menderes, farkl dnmektedir. Menderese gre, kongrenin toplanmasnda bir fayda ve hatta gerek de yoktu. nk, kongre Meclisten ekilme kararn bile, DP Genel kuruluna brakmt. stelik, demokrasi konusunda da ok ilerleme vard. CHPdeki ayrlk bunun en byk deliliydi. Menderes, ayrca, bu demokratik ilerlemenin DPnin zorlamasyla olduunu; (Demokrat Parti olarak) Biz bunlar(CHPliler) demokrasi istiyorlar demedik, bu millet demokrasiyi kabul ettirecek dedik, ve bunlar eski yollarnda yrmek imkann bulamayacaklar dedik cmleleriyle sz etmitir. Menderes, duyduu bir endiesini de Korktuum bir ey var. inde bulunduumuz parti arkadalarnda bir cesaret, bir kahramanlk yar balamtr. Bir eit sabotaj akmnn bilmeyerek aleti olan arkadalar karsndayz eklinde dile getirmitir1002. Toplant sonunda, Kninin teklifi, Genel Kurulda ittifakla reddedilmitir. Kni, ayrca, bu konuda tatmin edildiini syleyerek toplantdan ayrlmtr1003. Osman Nuri Kni, daha sonra, 2 ubat 1948de, Kprl ve Koraltann kendisine gvensizlik gsterdiklerini gereke gstererek Grup Ynetim Kurulu yeliinden istifa etmitir. Bunun zerine, 6 Mart 1948de, Genel Kurul kendisiyle konumak zere, Kninin Genel Kurula davet edilmesine karar vermitir 1004. Nitekim, Genel Kurul, 9 Martta, O. Nuri Kninin, Haysiyet Divanna sevk edilmesine ounlukla karar vermitir1005. Haysiyet Divan da, Kniyi parti disiplinine aykr davranmaktan dolay partiden ihra etmitir1006. b) Sadk Aldoan Meselesi Afyon Milletvekili General Sadk Aldoann 1947 ylnn yaz aylar iinde lkenin eitli yerlerinde konumalar ve gazetelerde yaymlanan yazlarndan, parti adna konuup yazd ve partinin ana siyasetine aykr bulunduu izlenimi ortaya

1001

DP Genel dare Kurulunun 5.12.1947 Tarihli tima Zabtlar, (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge

8], s. 445).

1002 1003

ayn tutanak, (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 8], s . 446-447). ayn tutanak, (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 8], s . 447). 1004 S. Aaolu, a.g.e. ,s.528. 1005 DP Genel dare Kurulunun 41 Sayl Karar (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 26], s.546). 1006 Vatan, 11 Mart 1948.

245

kmtr. Her partili istedii gibi syleyip yazamayaca dncesiyle Genel Ynetim Kurulu, Aldoan davet etmitir1007. 18 Aralk 1947de toplanan DP Genel Kurulu, Aldoann zellikle Yeni Sabah gazetesindeki yaz ve nutuklar etrafnda, kendisinin de katld toplantda aklama istenmitir1008. Aldoan, gazetedeki yazsnn DP adna deil, tamamen kendi hesabna yazldn sylemitir1009. Ayn toplantda, Adnan Menderes, Aldoann parti programnn karlkl sevgi ve sayg maddesi ile tzn parti mensuplarnn partinin genel politikasna bal olarak hareket etme maddesine aykr hareket ettiini sylemitir. Partili olarak ahsi grlerin bir tarafa braklmas fikrinde olan Menderes, partililerin ortak hareket etmesinin nemini; Ben Paann (Aldoann) deerlendirmelerinin aksine kni olsam da ve o Afyonda bu tarz konuurken, ben de buna aykr demelerde bulunsam ne olur? O zaman bize parti demezler. Aldoan, kendisini istedii gibi syleyip yazmakta serbest sayarsa, bu hakk hepimize tanmas lazmdr. O zaman ne olur? Anariden baka bir ey olmaz eklinde anlatmtr1010. Menderes, Aldoann hareketini bir eit huru hareketi olarak grm ve bu hareketin parti iinde yanl anlamalara yol atn, yle ki parti merkezine Hrriyet Misakn uygulayn, ekilin gibi telgraflar geldiini ve ancak alnacak esasl tedbirlerle filizlenmek gibi grnen hareketin nlenebileceini sylemitir1011. Toplant sonunda, Aldoandan partinin genel politikas dahilinde sz sylemesi ve yaz yazmas kendisinden istenmi ve Aldoanda bu istei hsn telakki ederek, sonra ona gre hareket edeceini ifade etmitir. Ayrca, Genel Kurul yelerinden Samet Aolunun hazrlayaca bir dzeltmenin Sadk Aldoan tarafndan verilmesine ittifakla karar verilmitir1012.
DP Tekilatna Tamim (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 22], s.517) . Mstakil Demokratlar Grubuna gre, nn, Dou Anadolu seyahatinde kendisine refakat eden DP Mula Milletvekili Nuri zsana, iki taraf ilikilerinin iyice yumuamas iin baz ahsiyetlerin partiden atlmas gerektiini hissettirmitir. Bkz. Mstakil Demokratlar Grubu, Demokrat Parti Kurucular Bu Davann Adam Deillerdir, s.25. Bu iddia ne kadar dorudur bilinemez ise de, Aldoann bir sre sonra ynetim ile aras almtr. 1008 Aldoan, Yeni Sabah Gazetesinde 12 Temmuz Bildirisini eletiren ve Hrriyet Misak kararlarnn uyulmasn isteyen bir yaz yazmtr. Bkz. Yeni Sabah, 17 Aralk 1947. 1009 DP Genel dare Kurulunun 18.12.1947 Tarihli tima Zabtlar (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 10], s. 452). 1010 ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 10], s.452-453). 1011 ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 10], s.458). 1012 DP Genel dare Kurulunun 30 Sayl Karar (S. Aaolu, a.g.e. , s.461).
1007

gazetelere

246

Genel Kurulun, 18 Aralk 1947deki toplantsnda, Sadk Gazetesinin yayn karsnda bu iten vazgeilmitir.

Aldoan

meselesi

hakknda yaplmas kararlatrlan dzeltme hazrlanm ise de, ertesi gn Ulus Ulus gazetesinin, 19 Aralk 1947 gnk saysnda, Aldoanla ilgili haber byk puntolarla verilerek, Aldoann szlerinin DP ynetimini balamad yazlmtr1013. Ulusta, ayn gn kan bayazda ise, muhalefet safnda yer alan bir takm unsurlarla DPnin resm grnn elitii vurgulanmtr1014. Hkmet yanls Ulus gazetesindeki bu haber ve bayaz karsnda, DP Genel Kurulu, o gn yapt -19 Aralk- toplantda Aldoan iin hazrlanan dzeltmenin yaynlanmasnda bir fayda bulunmadna kanaat getirmitir1015. Fakat, Ulusun bu yayn genel kurulda yeni bir tartmaya yol amtr. Bu kez, gizli yaplan kurul toplantlarndaki bilgilerin nasl darya szd merak konusu olmutur1016. Genel Kurul yelerinden zellikle Ahmet Tahtakl ve Ahmet Ouz, bu iten dolay yine kurul yesi, ayn zamanda Bakan Vekili olan Fuat Kprly sorumlu tutmular ve Kprlnn Aldoan meselesinin grld gn Ulus bayazar Nihat Erimle yapt telefon konumasnda Aldoanla ilgili haberleri ona verdiini dnmlerdir. Nitekim, Ahmet Tahtakl, o gn toplanan Genel Ynetim Kurulu grmeleri baladnda, konunun gndemden nce konuulmasn istemitir. Grmeler balaynca Kprl, ge vakte kadar gazete muhabirlerinin kendisine bavurmu olmalarna ramen bu konuda bir haber vermediini ifade ederek Ulustaki haberi hayretle karladn sylemitir1017. Tahtakl, her eyin aka konuulmas gerektiine iaret ederek, Kprl hakknda phelerin olduunu

Ulus, 19 Aralk 1947. Haber yledir: Aldoan ile onun gibi konuan bir iki lszn DPyi temsil etmedii belirtiliyor. Memnunlukla haber alm bulunuyoruz ki DP sorumlu makamlarnn bu trl tahriklerde hibir alakas yoktur. Ve bunlar takbih etmektedir. rendiimize gre Sadk Aldoan DP Genel Kurulu tarafndan sorguya ekilecektir. Bu sorgu neticesinde Aldoann imdiye kadar kulland dili terk etmeye raz olmazsa DP ile iliiinin kesilmi olduunun ilan edilecei dahi sylenmektedir. Haberde, ayrca, Tasvir gazetesinden Cihad Babann ve Vatan Gazetesinden A. Emin Yalmann Aldoan eletiren grlerine yer verilmitir. 1014 Son Gnlerin Olaylar Karsnda, Ulus, 19 Aralk 1947. (Bayazda isim belirtilmemitir). Yazda bu konuda yle denilmitir: Bugn kesin olarak sabittir ki, Trk vatandalar Bay Hikmet Bayur, (Sadk) Aldoan ve (Kenan) ner tiyatrosunun konserlerinden asla holanmamaktadr. Bu mfrit zihniyetli kiilerin davasnn bir prensip davas olmayp bir ahslar davas olduu gn gibi aikardr. 1015 DP Genel dare Kurulunun 19.12.1947 Tarihli tima Zabtlar (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 9], s.449). Bu kararn, Aldoann da imzas alnarak dosyada saklanmasna karar verilmitir 1016 yle ki, baz yeler, Mstakil Demokratlarn deyiiyle toplant odasnda bir verici cihaz m var? dedirtecek kadar hayrete dmtr. Bkz. Mstakil Demokratlar Grubu, a.g.e.,s.26. 1017 Mstakil Demokratlar Grubu, a.g.e.,s.26.

1013

247

sylemitir1018.

Tahtakln

bu

aklamas

zerine

Kprl,

Nihat

Erimle . Genel

grtn, fakat Aldoan meselesinin sz konusu olmadn sylemitir

1019

Bakan Bayar da Kprlnn byle bir ey olmadn ifade ettiini belirterek, ortada bir mesele kalmadn sylemitir1020. Fakat, bu dnce Meclis Grubunda yaylm ve baz Milletvekilleri de, Kprlye kar cephe alarak, onu bakan vekilliinden uzaklatrmak istemilerdir. Bu durum karsnda, Kprl, 9 ubat 1948 gn, Genel Kurul Bakanlna verdii nergesinde, Aldoan meselesi grldkten sonra Ulus gazetesinde kendisinin telefonla konumas, Nihat Erimle telefonla haber vermek sulamasnn Genel Kurulca incelenmesini istemitir1021. Nitekim, 14 ubatta, Kprlnn Nihat Erime Genel Kurulda konuulanlar haber verdii iddias tartlmtr. Ahmet Tahtakl daha nce sylediklerini tekrarlam, hatta Mula Milletvekili Nuri zsann da kendisini teyit ettiini ifade etmi; fakat bu iin kt niyetle olamayacan da belirtmitir1022. Menderes ise Tahtakln bu szlerinden sonra Genel Kurul olarak byle bir hadisenin gereklemeyecei merkezinde bir kanaatinin olduunu syleyerek aslnda tahkikatn gerek olmadna iaret etmitir1023. Fakat, Kprlnn srarlaryla grmeler devam etmitir. Bu toplant sonunda, bu iin Bakan tarafndan tahkik edilmesine karar verilmitir1024. 6 Mart 1948de toplanan Genel Kurul, kendisiyle konumak zere Aldoann, genel kurula davet edilmesine karar vermitir1025. 8 Martta, Aldoan, Genel Kurula bizzat gitmek yerine, bir mektup gndermitir. Bu durum karsnda, genel kurul, 9
Mstakil Demokratlar Grubu, a.g.e.,s.26. Ahmet Tahtakl yle demitir: Bugn (19 Aralk 1947) sabahleyin Sekreterlik odasnda bulunduum bir srada sekreter Basri Akta, kendisi bir mddet konutuktan sonra Ahmet Ouz sizinle grmek istiyor diyerek telefonu bana verdi. Ouzun Ulustaki yazlar iaret ederek, okudun mu demesi zerine Okumadm, imdi okurum cevabn verdim. Telefonu braktktan sonra Ulustaki mahut yazy okumaya baladm. Hayretimi ve aknlm gren Basri Akta Haberiniz yok mu? Kprl, Ulus gazetesine benim yanmda telefon etti dedi. Sekretere hibir ey sylemeyerek ite meseleyi huzurunuza getirdim (ayn yer). 1019 Mstakil Demokratlar Grubu, a.g.e.,s.26. Kprl, yle demitir: Gerekten Nihat Erim dn (18 Aralk 1947) beni telefonla arad. Kendisi mecliste idi. Benden Eitim komisyonunda grlecek komnist profesrler iiyle ilgilenmemi istedi. Ben de gelirim(ayn yer). 1020 Mstakil Demokratlar Grubu, a.g.e.,s.26. 1021 S. Aaolu, a.g.e. [Belge 20], s.509. 1022 DP Genel dare Kurulunun 14.02.1948 Tarihli tima Zabtlar (Aaolu, a.g.e. , [Belge 21], s.514-515). 1023 ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 21], s.514). 1024 ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 21], s.516). 1025 DP Genel dare Kurulunun 38 Sayl Karar (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 24], s.528).
1018

248

Martta, Sadk Aldoann Haysiyet Divanna sevk edilmesine ounlukla karar vermitir1026. Haysiyet Divan da, 10 Mart 1948de Aldoann parti disiplinine aykr hareket etmekten dolay partiden ihra etme karar vermitir1027. c) Yusuf Kemal Meselesi Sinop Milletvekili Yusuf Kemal Tengirenkin, yesi olduu Genel Ynetim Kurulu toplantlarna pek seyrek katlmas ve bir ksm kararlar imzalamaktan ekinmesi sebepleri zerine, kendisinden devam etmemesi sebebinin sorulmasna karar verilmitir. Bunun zerine, Yusuf Kemal, devam etmemesinin hibir sebebi olmadn ve bundan itibaren toplantlarda hazr bulunacan sylemitir1028. DP Genel Kurulunun 18 Aralk 1947deki toplantsnda, Yusuf Kemal meselesi konuulmutur. Menderes, Yusuf Kemal meselesini, bir ahs meselesi deil, bir parti meselesi olarak grm ve hemen zmlenmesini teklif etmitir1029. Menderese gre, Yusuf Kemal, Genel Kurul grmelerine katlmal, fikirlerini savunmal ve ounlukla verilen kararlara bal olmalyd. Kurul kararn kabul edemiyorsa yelikten ayrlmalyd. Menderes, Yusuf Kemalin 12 Temmuz Bildirisiyle nnnn samimiyetine inanmamasnn, parti olarak kendilerini zor durumda braktn; 12 Temmuz Bildirisine ve nnye inananlar ve inanmayanlar demek ne demektir? Bu, bir ksm arkadalar istiklalini muhafaza ediyor, bir ksm nnnn esiri oluyor demektir ki, asla kabul etmiyoruz szleriyle anlatmtr1030. Toplant sonunda, Yusuf Kemalin genel merkezin takip etmekte olduu politikas, tenkitleri ve toplantlara gelmemesi zerinde kendisiyle grmek zere Genel Bakan tarafndan davet edilmesine ounlukla karar verilmitir1031. Nitekim, ayn gn Bayar, Yusuf Kemalle konumutur. Yusuf Kemal, Genel Kurula gelmeyeceini, eer istenirse istifasn verebileceini; fakat kendisinin kongre

DP Genel dare Kurulunun 41 Sayl Karar, (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 26], s.546). Vatan, 11 Mart 1948. 1028 DP Tekilatna Tamim (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 22], s.517). 1029 DP Genel dare Kurulunun 18.12.1947 Tarihli tima Zabtlar (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 10], s. 459). 1030 ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 10], s. 460). 1031 DP Genel dare Kurulunun 30 Sayl Karar (S. Aaolu, a.g.e. , s.461).
1027

1026

249

tarafndan seildiinden dolay hukuk olarak istifann da kongreye verilmesi gerektiini sylemitir1032. Bu konumann ertesi gn, yani 19 Aralk 1947 tarihinde tekrar bir araya gelen Genel Kurul, Yusuf Kemal meselesini yeniden ele almtr. Yusuf Kemal, Bayara syledii gibi, bu toplantya da gelmemi ve onun durumu bylelikle Genel Kurul iin daha etrefilli bir konu olmutur. Toplantda Refik Koraltan, eitli ynetim kurullarnda mazeretsiz olarak defa gelmeyenler hakknda istifa etmi karar verilebildiini; fakat, Genel Ynetim Kuruluna devam etmeyenler hakknda tzkte ak bir hkmn olmadn sylemitir1033. Menderes ise, istifann mutlaka seen makama verilmeyebileceini syledikten sonra, Genel Kurulunun byk kongreyi temsil ettiini vurgulamtr. Menderese gre, istifa ile ceza takibt birbirinden ayrmak gerekirdi. stifa istei aklanm olduuna gre, Genel Kurul bunu kabule amde olduunu beyan etmeli ve istifa gerekleirse de ceza takibat dnlmemeliydi. Ona gre, Yusuf Kemal, hem davete icabet etmemekte, hem de karar siz aln demekteydi ve stelik Yusuf Kemalin ben istifa ediyorum sz de blft1034. Toplant sonunda, Yusuf Kemalin Genel Kurul yeliinden istifa ettiini baz DPlilere sylemi olmasna dayanlarak, Genel Kurulda ye olarak almak arzu etmedii kanaatine varlm ve kesin cevap vermesi konusunda kendisine bir mektup gnderilmesine karar verilmitir1035. Y.Kemal Tengirenk, 10 Mart 1947de, DP Genel Bakanlna, baz Milletvekillerinin partiden karlmalarna tepki olarak Genel Kurul yeliinden ayrldna dair istifa dilekesi vermitir. Fakat, Tengirenk, ayn gn, Haysiyet Divannca verilen karar gereince partiden ihra edilmitir1036.

1032

DP Genel dare Kurulunun 19.12.1947 Tarihli tima Zabtlar (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge

9], s.449).

1033 1034

ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 9], s.449) . ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 9], s.450). 1035 DP Genel dare Kurulunun 31 Sayl Karar (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 9], s.451). 1036 Vatan, 25 Mart 1948.

250

d) Kenan nerin stifas veya stanbul Hadisesi DPnin stanbul l Bakan olan Kenan ner, Sadk Aldoan ve Yusuf Kemal meselelerini gereke gstererek, 27 Aralk 1947 gn, l Ynetim Kurulunun hem Bakanlndan, hem de yeliinden istifa etmitir. Parti merkezine gnderilen istifa mektubu, 22 gn boyunca kamu oyundan gizli tutulduktan sonra, istifa mektubu bizzat ner tarafndan Yeni Sabah gazetesinde, yaymlanmtr1037. ner bu istifa mektubunda, yaklaan stanbul l Kongresine doru, zellikle Kprl tarafndan stanbul rgtnde dzensizlikten ve ikilikten ikayet edildiini, hatta Kprln ya o, ya ben diyerek kendisinin il bakanlna tekrar seilmesini nlemek amacyla stanbula geldiini ileri srmtr. nere gre, kurucular partiye zmre tahakkm ile hakim olmak istemilerdi. ner, partinin lmllar ve arllar olarak ikiye ayrldn ve bu hayali arllarn parti ynetimi tarafndan uzaklatrlmaya balandndan sz etmi; buna Sadk Aldoann durumunu rnek olarak gstermitir. ner, istifa kararn kesin olarak vermesinde en son olarak Genel Kurul yesi Yusuf Kemal Tengirenkin istifasyla ilgili gazetelerde kan ve tekzip edilmeyen haberler olduunu sylemitir. Menderes, nerin istifa mektubunun gazetelerde yaynland sralarda, 17 Ocak 1948de, Aydnda l Kongresinde yapt bir konumada, neri st kapal bir ekilde eletirmitir. Menderes, nerin istifa mektubunda sz ettii drt kurucunun dierlerini tahakkm etmesi iddiasna deinerek, DPnin drt kii tarafndan kurulmasnn sadece tarihi bir olay olduunu belirtmitir. Menderese gre, drt kurucudan biri olmas kendisine manevi olarak dahi bir ayrcalk getirmemiti. Menderes, ayrca, nerin istifasyla birlikte bundan sonra parti iinde blnmenin olabileceini; aramzda yorulanlar, duranlar, sapanlar, ayrlanlar olursa, bunlarn kitle ve saf halindeki yrymzn manasn iyice kavrayamam olmalarna hkmetmek lazmdr szleriyle ifade etmitir1038. Menderes, Aydn l Kongresinin ikinci gn olan 18 Ocakta da, nerin istifas ile ilgili konumasn srdrmtr. Menderes, parti iinde zmre tekil etmediklerini ve tahakkm yollarna sapmadklarn tekrar vurgulayarak, DPnin zaten her trl zmre tahakkm zihniyetini ortadan kaldrmak iin kurulduunu ve bunu, rnein il kongrelerine mdahale etmemekle gsterdiklerini sylemitir. Menderese gre, parti
1037 1038

Yeni Sabah, 17-20 Ocak 1948. Vatan, 18 Ocak 1948.

251

iinde stanbul Hadisesi gibi hareketler, aslnda yeni deildi; fakat, bu kar klar, 12 Temmuz Bildirisinden sonra izlenen politikalarda younlamaktayd. zellikle, Hrriyet Misaknda geen Meclisten ekilmek konusu bal bana ve mstakil bir ama gibi gsterilmekteydi; fakat, bu ama lke adna her trl iyilik ve kazanca yz evirmek sonucuna gtrebilirdi. Menderes, Kenan nerin amacn da, her trl muvazaa konusunda gsterilen hassasiyet ve kararll istismar ederek, partiyi kendi kontrollerine almak olarak yorumlamtr1039. Menderes, bir ay sonra, 15 ubatta zmirde yapaca bir baka konumasnda da, nerin gerek amacnn parti ynetimini ele geirmek olduunu daha ak bir ekilde iktidarn Demokrat Parti iin artk mukadder bir hale geldii bir srada, ondan daha byk paralar kapmak isteyenler iin ihtiraslarn harekete gelmemesine imkan yoktu szleriyle anlatmtr1040. 2- Milletvekili Maa ve Yolluk Meselesi Mstakil Demokrat Grubunun iddiasna gre, Milletvekillerinin maa ve yolluklarn artrlmas konusu ilk olarak, 1947 ylnn Eyll aynda, nnnn Dou Anadolu seyahatinde gndeme gelmitir. Nihat Erim ve ayrca DPli Milletvekili Nuri zsann iinde yer ald bir sohbet srasnda, nn, milletvekillerinin nemli bir ksmnn bir sonraki senenin deneklerinden para ektiklerini ve DPli baz Milletvekillerinin de bunlar arasnda yer aldn rendiini sylemi; Nuri zsanda verdii cevapta bu darln kendi partisi olan DPli Milletvekillerince de hissedildiini ifade etmitir. Bunun zerine, nn, DP ve CHPnin deneklerin artrlmas konusunda ortak bir teklif hazrlamasn istemitir1041. 1947 ylnn Kasm ay balarnda bu konu, Bte komisyonunda grlmtr. Komisyonda yer alan DPli Milletvekilinden ikisi1042 komisyondan ayrlarak grmelerden ekilmi, biri1043 ise tasarnn altna muhalefet erhi vererek imzalamtr.

1039 1040

Vatan, 19 Ocak 1948. Vatan, 16 ubat 1948. 1041 Mstakil Demokratlar Grubu, a.g.e., s.31. 1042 Hakk Gedik ve Hasan Polatkan. 1043 Ahmet Ouz.

252

Bu konu, bu kez, DP Grubuna getirilmi ve grlmtr. DP Grubu, yapt grme sonunda getirilen tasar aleyhine karar vermi ve bu tasarya imza koyan DPli Milletvekilinin imzasn geri almasn istemitir1044. DP Genel Ynetim Kurulu, 1947 ylnn Aralk aynda yapaca bir toplantsnda, devlet btesinin lkenin deme kabiliyetine gre ok ar olduunu gz nnde tutarak, devlet masraflarnn indirilmesini ve bir tasarruf mcadelesine giriilmesini esasl prensip olarak ele alm ve bu srada devam eden bte grmelerinde bu ynde eletiriler yapmtr1045. DP Grubunun bir baka toplantsnda ise, bu tasarnn Mecliste oylanmas srasnda krmz oyu, yani ret oyu kullanmak yoluyla tasarya kar kacaklarn karara balamtr. Fakat, baz Milletvekilleri, bu tasarnn, DPnin grup olarak muhalefetine ramen, mecliste ounluu elinde tutan CHPnin oylaryla kabul edileceini sylemitir. Bylece, gerekleecek maa zamlarnn ne yaplmas gerektii DP iinde yeni bir tartma konusu olmutur1046. Maa zammyla ilgili kanun tasars, 22 Aralk 1947de, 1948 ylnn bte grmeleri yaplrken TBMMde grlmtr. Bte Komisyon Szcs Ankara Milletvekili Muammer Eri Milletvekili denek ve yolluklarn arttrlmas teklifinin genel bte ile ilgili olduunu, meclisin verecei karar bteye tesir edecei iin teklifin ncelikle ve acil olarak grlmesini istemi ve bir nerge vermitir. Bu nerge, oya sunularak kabul edildikten sonra deneklerin artrlmas hakknda kanunun grlmesine geilmitir1047. lk olarak tasarnn tm hakknda, ayn zamanda Ar Milletvekili Halit Bayrak ile birlikte teklifin sahibi olan, dareci ye Malatya Milletvekili Muttalip ker sz almtr. ker, zammn gerekesini, Milletvekilleri gibi ikinci derecede (baremde) bulunan ve Ankarada alan bir memurun aldn Milletvekiline demek olarak aklamtr1048.
Mstakil Demokratlar Grubu, a.g.e., s.32. DP Tekilata Tamim (S. Aaolu, a. g. e. [Belge 22], s .522). 1046 Mstakil Demokratlar Grubu, a.g.e., s.32. Mstakil Demokratlar Grubuna gre, bu tartmalar srasnda Bayar Paralar iade etmek, fazla cmerte bir hareket olmaz m? derken; Fuat Kprl ise Hem krmz oy veririz, hem de paralar cebe indiririz demitir (ayn yer). 1047 TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 8, Birleim. 20, Oturum. 1, Cilt. 8, s.153 ve Ulus, 23 Aralk 1947. 1048 TBMM TD, D.8, B.20, O.1, c.8, s.153-154. kere gre, Milletvekiliyle ayn derecede maa alan memurlarn temsil denei, st derece denei ve ocuk zamm, doum zamm gibi zamlar alrlarken; Milletvekillerine ise byle denekler verilmemekteydi.
1045 1044

253

Demokrat Parti adna da, stanbul Milletvekili Osman Nuri Kni konumutur. Kni, bu kanun teklifinin btenin durumuna uygun olmadn ve tasarruf esasna aykr olduunu belirterek, parti olarak oylarnn ret olacan sylemitir1049. Nihayet, TBMM, yaplan oylama sonucunda1050 Milletvekilleri maalarnn artrlmas kararn almtr1051. DP Grubu, mecliste kanun tasarsnn aleyhine oy kullanmay karara balamken, TBMMde bu karara muhalif olarak yalnz bir milletvekili, Kemal Silivrili, kabul oyu kullanmtr1052. Maa ve yolluklarnn arttrlmasna ait kanun, DPli milletvekillerinin muhalefetine ramen kabul edildikten sonra, arttrlan miktarlar almamak DP iin bir zaruret olmu, bunun tersi bir hareketin, DPlileri hareketlerine uymayan insanlar derecesine drebilecei dnlmtr1053. Nitekim, Ankara DP l Bakan zeyir Avundukun denekler hakkndaki 27 Aralk 1947de, Genel Kurula gnderdii mektubunda partililerin ynetimin ald karar desteklediklerini anlatm ve kanunun meclisten gemesinden sonra zamlarn ne yaplaca konusunda bir karara varlmas gerektiini belirtmitir1054. Ayn gn, Genel Kurulda bu mektup okunup grlm ve sonunda deneklerin arttrlan ksmlarnn alnmamasna ittifakla karar verilmitir1055.

TBMM TD, ayn yer, s.155. Hatta, bu konudaki grmelerin yeterli grld srada, Kni Meclis Bakanlna teklifin reddedilmesini isteyen bir nerge de vermitir. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.166. 1050 1757 sayl kanuna ek kanunun, yani milletvekilleri deneklerin arttrlmasnn oylanma sonucu: ye says: 465; Oy verenler; 296; Kabul Edenler: 227; Oya katlmayanlar: 164; Reddedenler: 66; ekinserler: 3; Ak Milletvekilleri: 5 (Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.191) 3135 ve 4440 sayl kanunun, yani Milletvekilleri yolluklarn arttrlmasnn oylanma sonucu: ye says: 465; Oy verenler; 301; Kabul edenler: 235; Oya katlmayanlar: 159; Reddedenler: 66; ekinserler: 3; Ak Milletvekilleri: 5. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.194. 1051 Milletvekillerinin maa durumu zamdan nce zamdan sonra Aylk 588,53 752,50 Mesken 90 90 Yolluk 125 250 Toplam 803,53 1092,50 Bkz. Metin Toker, Tek Partiden ok Partiye (1944-1950), s.213. 1052 Silivrili, 15 Ocakta toplanan DP stanbul l Kongresinde srar zerine bir bu konu hakknda bir aklama yapmtr. Silivrili, Kprly ima ederek, krmz oy verip paray almaktansa, beyaz oy verip paray almann daha namuslu bir davran olduunu sylemitir. Bkz. C.Eroul, a.g.e., 66-67. Silivrili, daha sonra, bu hareketinden dolay parti tzk hkmlerine gre Haysiyet Divanna sevk edilmitir. 1053 DP Tekilata Tamim (S. Aaolu, a. g. e. [Belge 22], s .522). 1054 S. Aaolu, a.g.e., [Belge 11], s. 463-464. 1055 DP Genel dare Kurulunun 27.12.1947 Tarihli tima Zabtlar (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 11], s.464).

1049

254

Menderesin iinde yer ald DP Genel Ynetim Kurulu yeleri, zamlar almamay esas olarak kabul etmiken; DP Meclis Grubunda 26 kiilik bir grup bu karara itiraz etmi ve ayrca, bu ynde ortaklaa bir nerge vermilerdir. Bu nergede, bu konunun grupa bir karara varmak deil, grme konusu yaplmasnn bile doru olmad, paray alp almamann bir emri vicdani olduu belirtilmitir. Sonradan DP iinde 26l nerge diye anlacak bu nerge sahiplerine gre, byle bir i iin tartma amak istei, ayn zamanda Milletvekillerine kanunla verilmi bir hakk tartma anlamna gelmekteydi. Menderes, 15 ubat 1948de, zmirde yapt konumada, DP iindeki bu gelimeleri yle anlatmtr: Kongreler halinde verilen emirler, denek farklarnn alnmamasn gerektiriyordu. Genel Kurul olarak toplandk ve bunun alnmamas lazm geldiine karar verdik. Fakat, bu karar Meclis Grubumuza aksettirirken, siyas ahlak kurallarna riayet etmeye mecbur idik. Bu itibarla kendilerine bu konu etrafnda mzakere almasn teklif ettik. Karmza 26 imzal bir nergeyle kld. Byle bir ey grupta konuulmaz diyorlard. Madem ki, 26 kiilik ounluu ellerinde tutuyorlard, o halde ne iin meselenin aka mzakeresinden ekinmekte idiler? nk, grup, denein alnmamasna karar verirse, almaya kalkanlarn gruptan karlmalar gerekecekti. Grubun denei almamaya karar vermesi ise, btn bir millete kar gelmek olacakt. Bu sebeptendir ki, 26 imzal nergeden bugne kadar bu yzden mzakere alamamtr. O milletvekilleri byle bir kanun ktktan sonra buna tabi olmann Kanunu sabotaj olacan ileri srdler. Biz (Genel Kurul) ise, tevecch edecek bir nimeti kabul edip etmemenin kanun mecburiyeti altna konamayacan kendilerine anlattk. Fakat, buna ramen bir ksm milletvekili tarafndan bu denekler alnmtr1056. Menderes, bu konuyu bir aile meselesi olarak grmekte ve parti iinde zmlenmesi gerektiini savunmaktadr. Fakat, ona gre, 26l nergeyle bu durum ortadan kalkmt1057. Baz DPliler zam farkn Bayara vermiler ve bu zamlarn hesab merkezde tutulmutur. Dier bir ksm DPliler ise, zamlar mahalli parti rgtlerine verdiklerini
1056 1057

H.Klk, a.g.e., s.276. DP Genel dare Kurulunun 5.2.1948 Tarihli tima Zabtlar (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge

14], s.477).

255

ifade etmiler ve gazetelerle yaymlamlardr1058. 26 imzal nergede imzas olan baz DPliler de zam farklarn, dier DPliler gibi Bayara vermilerdir. Bu durum karsnda, 9 ubat 1948de, Fuat Kprl tarafndan Genel Ynetim Kurulu Bakanlna verilen nergede zamlar almayanlarn hemen ilan edilmesi teklif edilmitir1059. Kprlnn nergesi, 14 ubat gn, Genel Kurulda grlmtr. Menderes, bu toplantda, Kprlden farkl olarak zamlar Genel Kurula verenlerin isimlerini deil, saysn bildirmek yoluyla, rnein imdiye kadar 30 kii vermitir demek sretiyle ilann istemitir. Toplant sonunda, Menderesin isteinin tersine olarak, isimlerin ilanna karar verilmitir1060. Bayar, ayn gn, yani 14 ubatta, maa farklarnn partiye veren milletvekillerinin isimlerini basna bildirmitir. Bu, ayn zamanda, maa farkn vermeyen Milletvekillerinin kamuoyuna aklanmas demekti. 54 DP Milletvekilinden 19 tanesi1061 mecliste Milletvekili maa zamm iin ret oyu kullanm; fakat maa farklarn Genel Kurul kararna aykr olarak partiye devretmemilerdir. Bu durum, baz Milletvekillerinin Genel Kurul kararlarna uymadklarn da gstermitir. 3- DP Genel Kurulu ve Meclis Grubu Arasndaki htilaf veya Kprl Hadisesi DP Meclis Grup Ynetim Kurulundan drt milletvekili (Hakk Gedik, Hazm Bozca, Osman Nuri Kni ve Fikri Apaydn) 2 ubat 1948de, istifa etmitir. 4 ubat 1948de de, DP Meclis Grubu Bayarn bakanlnda toplanarak istifa eden drt Milletvekilinin durumunu grmtr. Menderes ve Kprlnn katlmad bu toplantda, istifa eden milletvekillerinden istifa gerekeleri dinlenmitir. Hakk Gedik, kurul olarak gven kaybettiklerini dnerek etik anlay gerei istifa ettiini aklamtr1062.

rnein, Sadk Aldoan gazetelere u demeci vermitir: Ben 1500 liray Kzlaya, maa fazlasn da Veremle Mcadele Derneine vermeyi setim. Celal Bayar ve kendisine paralar emanet eden arkadalarm bunlar nereye kullanacaklarn dnedursunlar. Bkz. M. Toker, a.g.e. , s.222. 1059 S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 20], s.509. 1060 DP Genel dare Kurulunun 14.2.1948 Tarihli tima Zabtlar (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 21], s.511-512). 1061 Bu milletvekilleri arasnda Sadk Aldoan, O.Nuri Kni, A.Kemal Silivrili, Necati Erdem, Suphi Batur, Fikri Apaydn, Senihi Yrten vardr. 1062 DP Genel dare Kurulunun 4.2.1948 Tarihli tima Zabtlar (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 13], s.468).

1058

256

Hazm Bozca da, Fuat Kprlnn kurulun stnde bir kuruculuk saltanat gttn ileri srerek, Kprl ile kar karya gelmemek iin istifasn verdiini sylemitir1063. Osman Nuri Kni ise, Bozcann fikirlerine tamamen katldn belirterek, Kprl ve Koraltann kendisine gvensizlik gsterdiklerinden istifa ettiini aklamtr1064. Fikri Apaydn, grup ynetimindeki honutsuzlua dair en ufak bir imay bile haysiyet krc bulduunu syleyerek iittiklerinin etkisi altnda ve iki gn nce, yani 2 ubat 1948de, Kni, Bozca ve Gedik tarafndan hazrlanm olan istifa mektuplarn grdkten sonra istifa etmeye karar verdiini sylemitir1065. stifa gerekeleri dinlendikten sonra, grupta Kprl aleyhine szler daha aklkla sylenmeye balamtr. rnein, grup yesi Ali Rza Krsever, DPnin CHP iindeki saltanat ykmak iin kurulduunu belirtikten sonra, Kprlnn kendilerini kk grdn sylemi ve Kprl hakknda hemen karara varlmasn istemitir1066. Grupta, ayrca, Kprl ile ilgili aklamalarn istifa edenlerle snrl olmad, btn grubu ilgilendiren bir mesele olduu sylenmi ve Kprlnn yerine baka birinin seilmesi istenmitir1067. Hatta, sadece Kprlnn yerine bakasnn seilmesinin deil, Grup Ynetim Kurulunun hepsinin yeni batan deimesi gerektii sylenmitir1068. stifa edenlerin yerine, yedek ye olmad iin grubun drt yelii iin tzk gereince seimlerin yaplmas gerekmekteydi. Fakat, toplantda birden yle bir hava esmitir ki, istifa eden drt kiiden baka, Bakan Vekili olan Kprlnn yerine bakasnn seilmesi de teklif edilmitir. Kprl, istifa etmemi olduu iin, bu kez,
ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 13], s.468-469). Bozca, Kprlnn gruptaki baz yelerle ilgili iittii bir szn de ayn toplantda yle aktarmtr: Tesadfn nianesi olarak buraya gelmi olan insanlarla grmek bizim iin bir klfet oluyor. Ellerini skamam. 1064 ayn tutanak, (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 13], s.469). 1065 ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 13], s.469). 1066 ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 13], s.470). Krsever, Kprl bizi beenmezse, biz de onu hi beenmiyoruz demitir. 1067 ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 13], s.470). (Fethi Eriman szleri). 1068 ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 13], s.470-471). (Necati Erdemin szleri). Kprl aleyhine en ak konumay yapan Necati Erdem yle demitir: Arkadalar Kprlnn diktatrlnden ikayetidirler. Grubun ounluu (Kprlnn) kendi fikrini yrtmek istedii ve Grubu hie sayd kanaatindedir. Kprl bizleri kk gremez. Bizler buraya tesadfen gelmi deiliz. Grup yelerini onlarn elini skp ne yapacam? Tesadf eseri gelmi insanlar demek ne demektir. Biz piyango ekerek mi geldik? stifalarn sebebi, Kprlnn kendi fikrini hazmettirmeye almak meselesidir .
1063

257

genel bakan dnda, bakan vekili ve grup yelerinin yeniden seilmesini isteyen bir nerge verilmitir.1069 Bu nergenin kabul edilmesinden sonra yaplan seimde, bakan vekilliine Kprl yerine, Fuat Hulusi Demirelli ounlukla seilmitir. Menderes, bu seimde, 2 oyla drdnc srada yer almtr1070. Bylece, grup ynetim kurulunda 7 kii yeniden seilmitir1071. DP Meclis Grubundaki bu gelime, genel ynetim ile grup arasndaki ayrl, Genel Kurulun yetkileri ve Meclis Grubu zerindeki haklar konusunda hukuk bir mahiyet kazandrmtr. Nitekim, gruptaki seim iini grmek zere 5 ubat 1948de DP Genel Kurulu bir araya gelmitir. Toplantda ilk sz alan Menderes, grup yelerinin yenilenmesini siyas bir hadise olarak grdnden, bir karara varmak iin bu konuda hemen grme almas gerektiini sylemitir. Ona gre, denekler meselesinde 26l takrir ile Grup Bakan Vekili ve Ynetim Kurulu seimleri arasnda bir irtibat vard.1072 Bu hareket mnferit bir hareket de deildi1073. Toplant sonunda, Meclis grubunun bakan, bakan yardmcs ve yelerinin sreleri dolmadan yeniden semeye tzk bakmndan yetkili olup olmad, bir baka deyile alnan kararn tze uygun olup olmad oylanmtr. 6 ret oyuna kar, 2 kabul oyu kullanlmtr. Menderese gre, gruptaki seim tamamen tze aykr olduundan, o da ret oyu kullanmtr1074 . Bu konuyu yeniden grmek zere 6 ubat gn bir araya gelen Genel Kurulun yapt toplantda sz alan Menderes, DP Meclis Grubundaki seimlerin tze aykr olduunun kabul edildiini ve bu konuda, genel kurulun bir karar vermesi gerektiini sylemitir. Menderes, ayrca, Kprly kastederek kurul yelerinden birine gvensizlik
1069 1070

duyuluyorsa,

kiinin

kurulda

bulunmasnn

doru

olmadn

ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 13], s.473). (Necati Erdemin nergesi). ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 13], s.475.) Grup Bakan Vekillii iin yaplan oylama sonucu yledir: F.Hulusi Demirelli: 28, Y.Kemal Tengirenk: 3, O.Nuri Kni: 3, Adnan Menderes: 2, Hzm Bozca: 2, Fuat Kprl: 1. 1071 ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 13], s.468-469). Grup Ynetim yeliklerine aldklar oylara gre seilenler srasyla unlard; Hakk Gedik: 29, Fikri Apaydn: 28, Hzm Bozca: 27, Suphi Batur: 23, Ali Rz Krsever: 22, O.Nuri Kni: 20, Hasan Polatkan: 14. 1072 DP Genel dare Kurulunun 5.2.1948 Tarihli tima Zabtlar (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 14], s.477). 1073 ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 14], s.481). 1074 ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 14], s.481). Genel Kurul yelerinden Adnan Menderes, Fuat Kprl, Samet Aaolu, Refik nce, Refik Koraltan, tze uygun grmezken; Hasan Diner, Emin Sazak tze uygun grmtr. Ahmet Tahtakl ise Genel Kurlun karar verme yetkisi olduunu syleyerek, bir yer tze aykr grdn belli etmitir.

258

belirtmitir1075. Menderesten sonra, Refik nce ve F. Ltf Karaosmanolu konuyu zmlemek iin kongreye gitmek fikrini ileri srmlerdir1076. Genel Bakan Bayar ise, kongre iinin ok dadal bir i olduunu, sadece grup ynetim kurulunun seilmesi meselesi yznden kongrenin toplanmasnn doru olmayacan, hatta partinin kirli amarlarnn karlarak btn lke nnde yaylacan sylemitir1077. Tekrar sz alan Menderes, ahsen kongrenin toplanmas kararnda olduunu; fakat, nce, gruptaki seim meselesinin normal ve kanun olup olmadnn belirlenmesinin gerektiini sylemitir1078. Bu fikir, dier yelerce kabul edildikten sonra gruptaki son hareketin tze aykr olup olmad reye konmutur ve sonunda 9 ye uygun grmezken, 3 ye de uygun grmtr. Menderes uygun grmeyenler arasndadr1079. Bylelikle, Genel Kurul, grupta yaplan seim iini, istifa etmeyen Kprlnn mahfuz tutulmas gereken haklarn drmek mahiyetinde grm ve yaplan grmeler sonucunda bu seimin tzk hkmlerine aykr olduunu 3 muhalif oya kar 9 oyla ve ounlukla kabul etmitir. Menderes, oylama sonucunda partinin ierden ve dardan bir komplo karsnda olduunu sylemitir. Menderese gre, grup iinde hizipleme, Kenan ner hadisesiyle ilgiliydi. Kprl aleyhine grup iinde gsterilen sevgisizlik ise para meselesiyle, Yusuf Kemal ve Kenan ner meselesiyle bir irtibat vard. yle ki, bu i ekilmi tohumlarn semere vermesiydi 1080. Menderes, 8 ubat 1948de, partinin genel politikas ve son gelimeler hakknda devam eden genel kurul grmelerinde de, bu konudaki fikirlerini aklkla ortaya koymutur. Menderese gre, Kenan ner ve denek meselesi olmasayd, Kprl hadisesi olmazd. Menderes, Kprl hadisesiyle gn yzne kan gelimeleri, bir sepet iindeki meyvelerin rmesi gibi Meclis grubunun da rmeye baladndan sz etmitir. Menderes, genel kurul iinde bastrlmas gereken bir fitneden bahsetmi ve 6 ubatta alnan kararn birlik olarak uygulanmasn istemi, bylelikle Genel Kurul

1075

DP Genel dare Kurulunun 6.2.1948 Tarihli tima Zabtlar (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge

ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 15], s.482-483). ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 15], s.483-484). 1078 ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 15], s.484). 1079 ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 15], s.484). Uygun grenler; Hasan Diner, Ahmet Tahtakl, Ahmet Ouz; Uygun grmeyenler; Samet Aaolu, R.evket nce, F.Ltf Karaosmanolu, Cemal Tunca, Celal Ramazanolu, Adnan Menderes, Refik Koraltan, Fuat Kprl, Celal Bayar. 1080 ayn tutanak, (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 15], s.487).
1077

15], s.482).

1076

259

yesi olan 3 muhalif oyun sahibi Tahtakl, Ouz, Dineri aka eletirmitir. Bu toplantda, Kprl kurul olarak alnan kararlar gruba tebli edilmesi fikrine kar iken; Menderes, tebli yerine Meclis grubuyla bir toplant yaplmas ve grup yeleriyle temasa geip, dostane bir ekilde zmlenmesi fikrindedir. Menderes, 10 ubatta yaplacak bir baka genel kurul toplantsnda, grubun Kprlnn istifa etmesi iin normal bir yol olan nerge verme ileminin gereklemediini, fakat grup yelerinin manevi bir zorlama yaptklarn sylemitir. Ayca, genel kurul olarak fedakarlk yaplamayacan ve grubun er zerine ittifak yaptklar iin seilmi kabul edilmemesi gerektiini savunmutur. Nihayet, DP merkezi, 11 ubat 1948 tarihinde, Menderesin istedii ekilde, bir tebli yaynlamtr. Bu teblide, Meclis Grubu ile Genel Ynetim Kurulu arasnda geen ayrln tamamen hukuk bir deerlendirmeden ileri geldii belirtilmitir. Menderes, 18 ubatta Manisada yapt konumada, bu son gelimeyi Meclis Grup Ynetim Kurulunun drlmek giriimi olarak adlandrm ve bu hareketin sadece beenilmeyen bir ynetim kurulu deiiklii olarak grlemeyeceini sylemitir. Menderes, bu ite etkili olan sebepleri daha derinlerde aramak gerektiine dikkat ektikten sonra, esas sebebin DP Genel Ynetim Kuruluna verilen geni yetkiler olduunu yle aklamtr: (I.)Byk Kongrede Hrriyet Misaknn kabul edilmi olmas baz Demokrat Milletvekillerinin hi de houna gitmemitir. Hele Hrriyet Misaknn uygulamaya konulma yetkilerinin byk kongrece Genel Kurula verilmi olmas oklarnca tamamen olumsuz karlanmtr. Genel Kurula verilen bu yetki gerektiinde Demokrat Milletvekillerinin meclisten ekilmelerini zorunlu klacakt. Byle bir yetkinin Genel Kurula verilmi olmasnn milletvekillii gelecei ile kabili telif grlemeyecei ileri srlyordu. Gerekte ise, byle bir kararn Genel kurulca alnmas ile ya Milletvekilliinden ekilmek veyahut da parti dnda kalmak gibi duruma katlanmak gerekecei endiesi kendin gstermekte idi. Milletvekilliinden ekilmeyi kadar gtrecek karar vermek yetkisinde olan Genel Kurula kar ite bu fikirde ve yolda olanlarn dostane hislerle zlm olmalarna elbette imkan yoktu1081. Menderes, ayn konumasnda, bu ihtilafn Hrriyet Misak ile ilgili olduunu; u halde Hrriyet Misaknn uygulamaya konulmasna Genel Kurulu karar
1081

H. Klk, a.g.e. , s.280.

260

veremeyecek hale getirmek veyahut da nfuz ve itibarn iddetle sarsacak byle bir karar ald takdirde dahi, o kararn uygulamasn muallakta brakmak gibi giriimlerin uzun zamandr Meclis Grubu iinde olumsuz tesirler yapmakta devam etmekte olduunu anlamak g deildir szleriyle anlatmtr: 1082. Fuat Kprl, bu arada, 9 ubat 1948de, Genel Ynetim Kurulu Bakanlna verilen nergede 4 ubat 1948 gn grupta syledikleri baz szler dolaysyla Hazm Bozca, Necati Erdem, O.Nuri Kni ve Ali Rza Krseverin Haysiyet Divanna verilmesini istemitir1083. Kprlnn nergesini grmek iin 14 ubat gn toplanan Genel Kurulda, Genel Bakan Bayar, bu kiilerle konutuunu, fakat onlarn fikirlerini kapal bir yerde parti iinde sylediklerini aktarnca, Kprl bunun gazetelere getiini, ancak tekzip yaptklar zaman bu teklifinden vazgeebileceini sylemitir1084. Menderes de, Kprlnn ahsnda partinin genel politikasnn sz konusu edildiini, bu itibarla, ad geen kiilerin Haysiyet Divanna verilmesini istemitir1085. Toplant sonunda, F. Ltf Karaosmanolunun, Haysiyet Divanna sevki istenen Milletvekillerinin Kprl hakknda phelerinin kalmadn ilan edilmesi teklifi kabul grmtr1086. Bu gelimeler karsnda, 10 Mart 1947de, Y.Kemal Tengirenk, E.Akaygen, A.Tahtakl, A. Ouz ve H. Diner ortaklaa Genel Kurul yeliinden ayrldklarna ilikin DP Genel Bakanlna istifa dilekesi vermilerdir1087. Bylelikle, 54 yeli DP Grubundaki Milletvekili says 31e dmtr. DP st ynetiminde beliren, bir yerde ncekiler-sonrakiler diyebileceimiz ihtilafta MenderesKprl ikilisi arln koymu ve yaanan tasfiye ve istifalarla DP birliini
H. Klk, , a.g.e. , s.280. Menderes, genel kurulu zayflatmak ve alaca kararlarn etkisini krmak iin yaplanlar ise kendi asndan yle deerlendirmitir: lk nce Genel kurulu oluturan yeler arasna ayrlk sebepleri sokmak, sonra da Genel Kurulun karsna Meclis Grubunu karmak iin tertipler yrtld. Meclis Grubumuza ye bir ok Milletvekili arkadamzn bilerek ve bilmeyerek ihtilaf haline dm olduklarn kabul etmek gerekir (ayn yer). 1083 S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 20], s.509. Kprl, 2 ubatta istifa eden Fikri Apaydnn, belli ki kendisi hakknda bir ey sylemedii dnerek, Haysiyet Divanna sevk edilmesini istememitir. 1084 DP Genel dare Kurulunun 14.2.1948 Tarihli tima Zabtlar (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 21], s.512). 1085 ayn tutanak (S. Aaolu, a.g.e. , [Belge 21], s.513). Menderes, daha nce de Hazm Bozcann Haysiyet Divanna sevk edilmesini istemitir. Bkz. S. Aaolu, a.g.e. 494. 1086 ayn tutanak (Aaolu, a.g.e. , [Belge 21], s.513). 1087 S.Aaolu, a.g.e., s.547. Bu kiilerin istifasnn ertesi gn de, yani 11 Martta, Afyon Milletvekili Hazm Bozca kendisinin hareketleri parti genel siyasetini ve birliini mahiyette grldnden; anakkale Milletvekili Ali Rza Krsever de grup toplantlarnda sz ettii hususlar tzk hkmlerine aykr olduundan Haysiyet Divanna verilmesine ittifakla karar verilmitir. Bkz. S.Aaolu, a.g.e., s.552.
1082

261

salamtr. Fakat, bu ihtilafta DP rgtlerinde bir byk bir dalma veya paralanma sreci yaanmamtr. Nitekim, grup ve kurul arasndaki ihtilafa ramen, rgtlerdeki salanan birlii Menderes yle iaret etmitir: Ocaklarda, bucaklarda, ilelerde ve illerde on binlerce kongremiz yapld. Bu kongrelerin hi birinde byk kongrenin toplanmas ileri srlm deildir. Gene bu kongrelerden hi birinde partinin sevk ve idaresinde geveme olduu ve Genel Kurulun yanl bir yolda yrmekte olduu hakknda iddialar ileri srlmemitir1088. VII- kinci Hasan Saka Hkmetinin Kurulmas 1948 ylnn Mays aynn son gnlerinden itibaren Hasan Sakann istifa edecei sylentileri basnda yer almaya balamtr. Byle bir haberin doru olduu, 8 Haziranda Hasan Sakann Babakanlktan istifa etmesiyle gereklemitir. Bu istifann amacnn ise, sadece hkmetin slah edilmesi olduu aklanmtr1089. Hasan Sakann istifasndan bir gn sonra, yine Hasan Sakaya, bu kez ikinci kabinesini kurma grevi verilmitir. Nitekim, Saka, ayn gn hkmetini kurmutur. kinci Hasan Saka Hkmeti yle aklanmtr1090: Devlet Bakan ve Babakan Yard. Adalet Bakan Mill Savunma Bakan ileri Bakan Dileri Bakan Maliye Bakan Mill Eitim Bakan Bayndrlk Bakan Ekonomi Bakan Salk ve Sosyal Yardm Bakan Gmrk ve Tekel Bakan Tarm Bakan
1088 1089

F.Ahmet Barutu (Trabzon) Fuat Sirmen (Rize) Hsn akr (Samsun) M. Hsrev Gle (Erzincan) Necmeddin Sadak (Sivas) evket Adalan (zmir) Tahsin Banguolu (Bingl) Nihat Erim (Kocaeli) Cavit Ekin (Diyarbakr) Keml Beyazt (Mara) Emin Eriirgil (Zonguldak) Cavit Oral (Seyhan)

Vatan, 19 ubat 1948. Ulus, 9 Haziran 1948. 1090 Kzm ztrk, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlar, s.327. ; Trker Sanal, Trkiyenin Hkmetleri, s.128; Ulus, 10 Haziran 1948, Cumhuriyet, 10 Haziran 1948; Vatan, 10 Haziran 1948. Gnaltay Hkmetinin kurulmasndan gn nce, yani 13 Ocak 1949 tarihinde Adalet Bakanlndan istifa eden Fuat Sirmenin yerine, ayn gn Mardin Milletvekili Ali Rza Erten atanmtr.

262

Ulatrma Bakan Ticaret Bakan alma Bakan lde deitii grlmektedir1091.

Kasm Glek (Seyhan) C.Sait Barlas (Gaziantep) T.Bekir Balta (Rize)

kinci Hasan Saka Hkmetinin kurulmas ile, eski hkmet yelerinin byk Saka, 18 Haziranda hkmet programn okumutur. Hkmet programnda, ekonomik ve mal durumun zorluklar, sava ve mill savunma ihtiyalarna balanm; skntlarn giderilmesi de, nemli oranda kadro harcamalarn azaltmak, fuzuli inaatlar durdurmak ve tasarruf yapmak ile mmkn olaca aklanmtr. Adnan Menderes, yeni Hkmetin programn, bu kez Mecliste deil; hkmet programnn okunmasndan drt gn sonra, yani 22 Haziranda, Ktahyada halka hitaben yapt bir konumada eletirmitir. Ekonomik ve Mal durum Menderes, ekonomik skntlarn nedeninin sadece sava artlar yznden olamayacan, ayn zamanda, yllardr izlenen hatal ve basiretsiz hkmet politikalarndan da kaynaklandn dnmekte ve aka bu iten CHPyi sorumlu tutmaktadr. Menderes, konumasnda, bu konuda; skntlar byle nazik zamanlarda lke ynetiminin maddi ve manevi dayanaklarn kaybetmi ve kendi i dertleriyle znt haline gelmi olan Halk Partisinin elinde bulunmasndan ileri gelmektedir. Halk Partisi Hkmetleri o kadar kt, basiretsiz hareket etmilerdir ki, amamak imkan yoktur demektedir. Menderese gre, sava sonras ekonomik skntlar Trkiyenin kaderiymi gibi gsterilmemeliydi. Aksine, skntlar, hkmetlerin tedbirsizliklerinden kaynaklanmaktayd. nk, savan btn kt etkilerini yaam lkelerde bile sratli kalknma hamleleri grlmekteydi. Kalknma Planlar Hkmet programnda kalknma planlarnn yakn bir zaman iinde tamamlanaca aklanmt. Menderese gre, rnein bir yerde fabrika amak tek bana kalknma gstergesi saylamazd. Asl kalknma fabrikann ekonomiye ne
Be bakan yerini korurken, dier sekiz bakanla Nihat Erim, C.Sait Barlas, T.Bekir Balta, Cavit Oral, Tahsin Banguolu gibi siyas ve ekonomik grlerinde daha liberal kiiler getirilmitir. Bkz. Feroz Ahmad, , a.g.e., s.43. Kasm Glek, Hasan Sakann kurduu birinci hkmette Bayndrlk Bakan iken, ikinci hkmetinde Ulatrma Bakanlna geerek, kabinede sadece yerini deitirmitir.
1091

263

getireceiydi. Dolaysyla, Menderes, hkmetin tasarlad kalknma planlarn lke artlarna gre uygun olmadklar fikrindedir. Menderes, bu konuda da, eer yaplacak fabrika ve tesisler lkenin ekonomik artlarna uygun deilse bunlar kaynaklarmz devaml surette kemiren messeseler halinde ilerler. Dokuma fabrikalar reticiden pamuu zorla d piyasalarn yar fiyatna alrsa ve rnlerini de lkede dnya piyasalarnn 2-3 kat fazlasna satmak ve yapay kazanlar temin etmek yolu ile fuzuli harcamalar ve israflar rtme yoluna giderse, lke hesabna kar ve kalknma bunun neresinde? demektedir. zel Teebbs Menderes, konumasnda, zel teebbs konusuna da ksaca deinmitir. Menderese gre, Hkmet, zel giriimcilere gerekli olan sermayeyi verememekteydi. Bu durumun en nemli nedeni, i borlar yznden ykselen faizdi. yle ki, faiz oranlar lkedeki ufak tefek sermayeleri bile i sahalarndan ekip almaktayd. Grld gibi, Menderes, bu konumasyla, yeni Hkmetin ncekinden farkl olmadn ileri srmektedir. Ayrca, ekonomik skntlar savaa balayan nedenleri kabul etmemekte, hkmetin sava sonrasnda yeteri kadar tedbir almadndan yaknmakta, kalknma planlarn ise yerinde grmemektedir. VIII- Seim Kanununda Deiiklik Yaplmas Milletvekili Seim kanununda 1946dan sonra yaplan ilk deiiklik 5 Haziranda gereklemi ve nitekim 21 Temmuz Genel Seimleri de bu kanuna gre yaplmtr. Fakat, 21 Temmuz seimleri, o zamandan itibaren seim kanununun muhalefet tarafndan hep gndemde tutulmasna yol amtr. Nihayet, seim kanununun baz maddelerinde deiiklik isteyen bir kanun teklifini, 19 Eyll 1946 tarihinde, DPli Afyon Milletvekili Hazim Bozca ve iki arkada TBMM Bakanlna vermilerdir. Bu teklif, mevcut seim kanununda kkl deiiklikler getirmek yerine, yaknda yaplacak ara seimler iin baz acil deiiklikler istemektedir1092.
1092

Bu teklifin gerekesinde, demokratik artlara ve mill bnyeye uygun yeni bir seim kanununa muhta olunduu belirtilmekte, byle bir kanunun hazrlanmas iin geni bir zamana ihtiya hissedildii kabul edilmekte, ancak ak bulunan Milletvekilleri iin yakn aylarda yaplacak ara seimlerde seim kanunun aksak ve vatandaa emniyet vermekten uzak hkmlerinin acilen deitirilmesinin bir zaruret olarak grld aklanmaktadr. Teklife gre, semenler yalnzca kapal bir odada oylarn mhrl zarflara koyacaklard. Oy sandklar, bulunan yerlerde okullarda, bulunmayan

264

Bu teklif, komisyonlara havale edilerek uzun bir srete ele alnmtr. nce Adalet Komisyonunca, sonra ileri Komisyonunca incelenen teklif ile ilgili ilk rapor, ancak 5 Aralk 1946da, yani tekliften yaklak iki buuk ay sonra hazrlanabilmitir. ileri Komisyonu ise teklif ile ilgili raporunu, 7 Mays 1947de hazrlamtr. Her iki komisyonda teklifin reddini istemilerdir1093. Geri, bylesine bir durum ilk defa gereklememi yormulardr. kinci Hasan Saka Hkmetinin ilk icraatlarndan biri de, Milletvekili seim kanunun baz maddelerini deitirmek olmutur. Nitekim, 2 Temmuz 1948 tarihinde, Meclise bu ynde getirilmi tasar ve teklifler grlmtr. Milletvekilleri Seimi Kanunun baz maddelerinin deitirilmesine ve bir maddesine bir fkra eklenmesine ilikin kanun tasars, 30 Mart tarih ve 1063 say ile Babakanlk tarafndan TBMM Bakanlna sunulmutur1094. bile olsa, muhalefet iin bilerek srncemede brakldna

yerlerde de uygun yerlere konulacakt. Oy pusulalar, okuma yazma bilmeyenlerin ayrt edebilmeleri iin, renkli olacak veya zel iaret tayacakt (md.24). Seimlerin yaplaca mevsim itibariyle saat 19da karanln basmas gz nnde tutularak seim bitimi, bir saat ne alnacakt(md. 25). Tasniften sonra, oy pusulalarnn yaklmayp, bir sre muhafaza altna alnacakt. Ayrca, seim sonucu sandn bulunduu yerde aslmak sretiyle ilan edilecekti (md.27). Seim komisyonlarndaki parti temsilcilerine, tutanaklara imza etme yetkisi ve kendilerine birer tutanak sreti verilecekti (md.34). Seim kanununa aykr davrananlar bir ksm sulularn cezadan kurtulmamas iin kabul edilen 6 aylk zaman am sresi yerine, genel zaman amna bal olma usl getirilecekti, ancak bu sre seim dnemini geemeyecekti (md. 46). Bkz. TBMM TD, D.8, c.12, (S.Says: 185). 1093 Adalet Komisyonuna ait olan bu raporda, hi olmazsa birka tecrbe devresi geirerek reddine karar verilmitir denilmektedir. ileri Komisyonu ise teklif ile ilgili raporunu, 7 Mays 1947de hazrlamtr. Bu raporda da Yeni bir projeyi TBMM Bakanla ilerde sunmak niyetinde olduklarn bu be maddelik ivedi tekliflerinin daha ziyade ara seimlerde uygulanmaya yetitirmek zere ileri srlm geici mahiyette bir teklif olduunu teklifin reddine karar vermitir. Geni bilgi iin, bkz. TBMM TD, D.8, c.12, (S.Says: 185). 1094 Tasarya gre, semenin oyunu kullanaca yer hcre olacak, ekonomik imkanlar gz nnde bulundurularak bu hcreler mahallin artlarna gre yaplabilecekti. Bylece, oyun gizlilii ilkesi daha ak bir ekle konmu olacaktr. Dier taraftan, hcreye giren semenin ieride uzun sre kalarak dier semenleri bekletmesi halinde, seim iinin aksamasn nlemek amacyla komisyon karar ile bu gibi kimseler hcrelerden karlabilecekti. Oy gizliini salamak amacyla oy pusulalar beyaz kattan olacakt. Bylece, oy gizliliini ihlal edecei dnlen eitli renkte katlar kullanmak yolundan vazgeilecektir (md.24). Oy verme sresi: klim artlar ve zamanna gre havann erken kararmas gz nnde bulundurularak bir saat ksaltlmak sretiyle oy kullanma sresi saat 8den 18e kadar bir zamana indirilecekti (md.25). Oylarn tasnifi ve tespiti: Oylar sandktan parti ve aday temsilcileri ile halkn huzurunda karlp saylacakt. Seim sonucu bir rapor ile belirlenecek ve bu rapor sandn bulunduu yerde aslmak suretiyle halka ilan edilecekti. Raporun bir sreti arzu eden parti ve aday temsilcilerine de verilecekti. Gerek temsilcilerin ve gerekse halktan herhangi birisinin seim esnasnda kanuna aykr bir ekilde hareket edildiine dair gerekleen itiraz veya ihbar tutanakta tespit edilecekti (md. 27). Seime katlan siyas parti ve adaylarla temsilcileri: parti temsilcilerin zerlerine aldklar grevlerinin ciddiyetini idrak etmi ahslardan olmalar esas gz nnde tutularak en az semen vasfn tamalar istenecekti. Ayrca, temsilcilerin hviyetlerinin komisyonlar tarafndan belli olmas iin parti ve adaylarn, bunlarn ahsiyetlerini belirten bir belgeyi kendilerine vermeleri zorunluluu getirilecekti(md.34).

265

Kanun tasarsnn gerekesinde, yrrlkte bulunan Seim kanununun demokrasinin ana prensiplerini oluturan esaslardan kaynaklanan bir kanun olduu ve btn demokratik unsurlar ihtiva ettii vurgulandktan sonra, ancak uygulamada grlen baz vuzuhsuzluklarla seimler esnasnda edinilen tecrbeler kanunda daha ak bir eklin bulunmasn zarur klmaktadr denilmektedir. Bu kanun tasarsna ilaveten, ksa bir sre iinde, 16 Nisan 1948de de, DPli stanbul Milletvekili Fuad Hulsi Demirelli ve alt arkadann ayn seim kanununun baz maddelerinin deitirilmesine isteyen kanun teklifi TBMM Bakanlna verilmitir. Fuad Demirelli, Hkmetin kanun tasarsnda yer almayan maddenin daha deitirilmesini ve ayrca, tekliflerinin hkmetin hazrlad kanun tasarsyla birlikte birletirilerek grlmesini teklif etmitir1095. Fuat Demirelli ve alt arkadann teklifinde hkmet tasarsnda olduu gibi, gizli oyla ilgili maddenin deitirilmesi konusunda fikir birlii dikkat ekmektedir. Fakat, bu teklifte, hkmetin kanun tasars eksik grlmekte ve ondan farkl olarak, bu maddenin bana ayr hkmler getirilmektedir. Ayrca, seim komisyonlarnn kurulmas ve adl denetimle ilgili maddelerinin deitirilmesi istenmekte ve hkmetin tasarsyla birlikte her ikisinin Mecliste grlmesi teklif edilmektedir. Hkmetin kanun tasars ile Fuad Demirelli ve alt arkadann verdii kanun teklifi, TBMMnin 2 Temmuz 1948 tarihli toplantsnda grlmeye balanmtr. Adnan Menderes de, konuya ilikin bir konuma yapmtr1096.

TBMM TD, D.8, c.12, (S.Says: 185) s.13. Bu teklifin gerekesinde, Hkmetin kanun tasarsnn, seim kanununun eski hkmlerine gre mill arzuyu ksmen tatmin eder mahiyette olduunda phe olamayaca belirtildikten sonra, ancak, (bu kanun tasarsnn) 14. ve 15. maddelerini eski halinde brakmak sretiyle seimi yine mutlak bir ekilde parti mensuplarnn ve partilere temayl eden idar uzuvlarn kontrollerine brakarak 21 Temmuz seimlerinde ileri srlen ikayetlerin bundan sonra yaplacak seimlerde fazlasyla gereklemesine imkan brakacak vaziyetleri bertaraf etmek yoluna gitmemi olduu iin seim komisyonlar aleyhine ileri srlen ok hakl ikayetleri nlemek ve yaplacak milletvekili seimini vatandan ve dnyann gznde emniyetli bir hale koymak amacyla seim komisyonlarnn adl denetime tbi tutmak zere seim kanunun 14 ve 15 maddelerinin deitirilmesi kat bir zarurettir denilmektedir. Bu teklife gre, her seim komisyonu, mahallin en yksek yarg veya kendisi tarafndan grevlendirilecek yargcn bakanlnda kurulacakt. Bu komisyon, belediye yesinden yargcn kura ile setii iki ve seime katlan partilerden gnderilecek birer yeden oluturulacakt (md.14). Her seim komisyonu, says 1000 semeni gememek zere seim brosu denilen seim alanlar belirleyecekti (md. 15). Btn partilere ait oy pusulalar birden verilecek ve semen hcrede istedii pusulay kullanacakt (md.24). 1096 TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 8, Birleim. 80, Oturum. 1, Cilt. 12, s.597-602 (02.07.1948).

1095

266

Menderes, bu konumasnda, yeni tasardan baka, seim kanunu iin daha nce verilen teklifler ve bu tekliflere komisyonlarca verilen raporlar zerinde durmu ve bylece bir eit karlatrma yapmtr. Menderes, konumasna, daha nce, 5 Haziran 1946 tarihinde Milletvekili Seim Kanununda yaplm deiikliinden sz ederek balamtr. Menderes, o zamanki Meclis grmelerinde seim kanunu tasarsnn nemli eksiklikleri zerinde durduunu yle hatrlatmaktadr: Byle bir kanunla yaplacak seimlerde vatandan reyini her trl bask ve hileden azade olarak kullanmasn ve kullanlan oylarn da sandklardan olduu gibi kmasn ve tutanaklara gemesini beklemenin bir hayal olacan, daha mzakeresi srasnda (Meclis) krssnden srarla ifade etmitik. Tasarnn her trl bask ve kt tertiplere, sandk ba ve tutanak hile ve oyunlarna ok msait olduu yzeysel bir tetkik ile dahi ortaya koyduumuz bu gerek o vakit grlmek istenmemi ve kanun da kararlatrld ekilde karlmt1097. Menderese gre, 5 Haziran 1946 tarihli Milletvekili Seim Kanunu ile bir yandan, tek dereceli seim sistemine geilerek demokratik bir adm atlyor; dier yandan ise, yolsuz ve kanunsuz hareketlere ve her trl hilelere kaplar ardna kadar ak braklyordu1098. Menderes, konumasnda, 21 Temmuz seimlerinden sonra seim kanununda bir deiikliin mill bir dava haline geldiini, bu yzden baz arkadalarnn(Hazm Bozca ve iki arkadann) seim kanunun baz maddelerinin deitirilmesine ilikin 19 Eyll 1946 tarihinde bir kanun teklifinde bulunduklarn sylemitir1099. Menderes, bu teklifin, sadece en ok gze batan maddelerin deitirilmesi talebi olduunu hatrlatm, o zaman iin teklifin kabul edilebilir olduunu da; deiiklik teklifine iktidarn o zaman iinde bocalad hrs ve hiddeti artracak bir eda tamaktan da uzak bulunuyordu. Buna ramen teklifimiz iktidar partisince hiddet ve iddetle karlanarak toptan ve kat bir redde uramt. Bunun ne kadar bir hatal bir hareket olduu, artk tamamyla anlalm olsa gerektir eklinde dile getirmitir1100.

1097 1098

TBMM TD, D.8, B.80, O.1, c.12, s.597. TBMM TD, ayn yer, s. 597. 1099 TBMM TD, ayn yer, s. 597. 1100 TBMM TD, ayn yer, s.597.

267

Menderes, konumasnn bundan sonraki blmnde, arkadalarnn verdii bu deiiklik teklifinin Adalet ve ileri Komisyonunca ileri srlen ret sebepleri zerinde durmutur. Menderes, 5 Aralk 1946 tarihli, Adalet Komisyonunun raporundaki u szlere dikkat ekmektedir: Hi olmazsa birka tecrbe devresi geirerek kanun mill bnyeye uymadna ekseriyet tarafndan kanaat getirildikten sonra ve geni bir zaman erevesi iinde derinliine yaplacak tetkikler neticesinde ne gibi prensiplere dayanlmas lazm geleceini tespit bir emr zaruridir. Yukarda arz edilen sebeplerle mevcut kanunumuz mill iradenin tecellisinde vatandalar her trl tesir ve mdahaleden zade tutmay en geni manada temin eden ve demokratik esaslara dayanan bir kanundur. Bu hususlarn eksikliini iddia etmek, kanunun ruhuna uygun dmez. Bu itibarla tasarnn maddelere geilmeden reddine karar verilmitir1101. Menderese gre, bu szler, mevcut seim kanununun deitirilmesi iin 20-30 senelik bir zaman gemesi gerekecektir anlamna gelmeliydi. deitirildiine dikkat ekilmekteydi1102 . Komisyonun bu raporundan yaklak bir buuk sene sonra ise, komisyonun reddettii kanun teklifine benzer ve hemen ayn ierikte bir kanun tasars, bu kez, Hkmet tarafndan Meclis Bakanlna sevk edilmitir. Menderes, aradan bu kadar zaman getikten sonra, anlayn birden deimesine bir anlam verememekte ve bunu Komisyonun deerlendirmelerini, zamann bazen ne kadar sratli getiini ibretle seyretmeye vesile verecek bir rnek olarak nakletmi bulunuyoruz. Yoksa, komisyonun nceden ancak 20-30 sene zaman iinde ve bir cmlede avermi olmasna hayret edilse dahi, bunu memnunlukla karlamak gerekir szleriyle ifade etmektedir1103. Menderes, bu kez, 7 Mays 1947 tarihli ileri Komisyonunun raporunda yer alan baz szlere deinerek, grd derin elikiyi bir kez daha dikkat ekmektedir: Esasen bu lkede demokrasinin geliimi balca iki byk etkenin seyri ile paralel gittii inkar olunamaz; bunlardan birincisi genel nfusa gre okur yazar orannn artmasdr. kinci etken vatandan hangi koldan olursa olsun, retim
1101 1102

nk, komisyon

raporunda, 1908deki seim kanununun ancak 1942de, yani 34 yl sonra

TBMM TD, ayn yer, s.598. ve TBMM TD, ayn yer, (S.Says: 185), s.8 TBMM TD, ayn yer, s.598. 1103 TBMM TD, ayn yer, s.598.

268

hayatnda, bakasnn eline bakmayp kendi dayanak noktasn, kendi varlnda ve kendi benliinde bulmasyla ve sosyal hayatta bu vasftaki vatandalarn stnl ile mmkndr 1104. Menderese gre, bu szler, iktidarn, seim kanununda yaplacak deiikliklerin uzun ve belirsiz bir zamana brakmak niyetini gstermektedir. nk, iktidar partisi demokratik gelimeyi lkenin okur-yazar orann artmasna ve vatandan bakasnn eline bakmayp kendi ilerinin sahibi haline gelmelerine balamaktayd1105. Menderes, zellikle lkenin demokratik gelimesinin okur-yazar oranyla yakndan irtibatl grlmesini eletirerek, Trk milletine gvenilmesi gerektiini dnmtr. Menderes, bu konuda yle demektedir: Bu lkeyi, muhtac vesayet cahillerle ve seim hakkn kullanmakta vicdan serbest olmayan serflerle dolu zanneden bu zihniyet derhal braklmaldr. Aksi takdirde, iktidarda bocalamalarn lkede huzursuzluk ve maddi skntlarn bertaraf edileceini beklememiz hayal olur. Ynetmeye liyakat kazanabilmek iin, her eyden nce bu lkenin hr vicdanl, hak ve hrriyetlerine sahip ve ak insanlarla dolu olduunu ve Trk milletinin haklarn ehliyetle kullanmaya muktedir halde bulunduu gereini kabul etmek gerekir 1106. Menderes, seim kanun tekliflerinin geirdii evrelerden bylece sz ettikten sonra, konumasnn son blmnde Hkmetin getirdii yeni seim kanun tasarsna deinmitir. Menderes, yeni tasary ise, tam ve kmil grmemekteydi. Fakat, yine de ileri hamleler vard1107. Menderes, tasarnn bu olumlu yanlarn Oylarn gizliliini temin amacyla hcre uslnn kabul edilmesini, tasniflerin sandk balarnda ve aleni yaplmas hususunda daha ak hkmler konulmu olmasn, tasnif sonularnn mahallinde derhal ilann ve tutanaklarn parti temsilcilerine verilmesini ve nihayet ileri adm olarak grrz eklinde anlatmaktadr1108. Menderes, tasarnn eksik yanlarn ise noktada toplamaktadr: 1-Seim komisyonlarnn kurulu tarz, 2- Tasnifte kontrol mekanizmasnn iyice kurulamam
1104 1105

TBMM TD, ayn yer, s.598. ve TBMM TD, ayn yer, (S.Says: 185), s.10. TBMM TD, ayn yer, s.598. 1106 TBMM TD, ayn yer, s.598-599. 1107 TBMM TD, ayn yer, s.599. 1108 TBMM TD, ayn yer, s.599.

269

olmas, 3- Seimler hakknda her trl eletiriyi, ikayet ve ihbar hemen hemen mmknsz klmas1109 . Seim komisyonlarnn oluturulmas konusunda Menderesin ve partisinin teklifi, seim komisyonlarn mahallin en yksek yargcnn veya onun grevlendirecei dier bir yargcn bakanlnda kurulmas ve dier komisyon yelerin de bakan olan yargcn belediye yeleri arasndan kura ile setirecei iki kii ve seime katlan partilerinden gnderilecek birer yeden tekil etmesidir. Menderese gre, byle bir komisyon akla gelebilecek komisyonlarn, kurulu itibariyle en tarafszyd1110. Tasarya gre, parti temsilcilerine sandk balarnda bulunabilmeleri imkan verilirken; ayn parti temsilcileri grd kanunsuz hareketleri mdahale etmek veya belgelemek hakkna sahip deildi. Menderes ise, konumasnda, tasnif emniyeti iin parti temsilcilerine daha ak yetkiler vermek gerektiini belirterek yle demitir: (Parti temsilcilerinin) Komisyonlara ye alnmalarn; dier taraftan hi deilse fesat kartrld iddia olunan sandklardan kan oy pusulalarnn yaklmas adl mercilerce halledilinceye kadar parti temsilcilerinin de mhrleyecekleri torbalar iinde korunmalarn gerekli grmekteyiz1111. 18 Haziran 1948 tarihli ileri Komisyon raporunda seim komisyonlarna seime katlan parti temsilcilerinin ye olarak alnmas hakknda yle denilmektedir: Kanun nazarnda husus birer dernek teekkl demek olan Partilerin hibir resm sfat ve sorumu (sorumluluu) olmayan temsilcilerinin, kanun bir seim mahsul olarak grevlenmi belediye yeleri gibi ve onlarn yan sra seim kurullarnda selametle cereyan matlup bir seimde bugn iin nasl bir huzur ve emniyet amili

TBMM TD, ayn yer, s. 599. TBMM TD, ayn yer, s. 599. Menderes, ayrca, bu teklifin daha nce, 16 Nisan 1948 tarihinde arkadalarnca yapldn; fakat o zaman yine ileri Komisyonunca reddedildiini hatrlatmtr. Bu konuda, 18 Haziran 1948 tarihli ileri Komisyonunun deerlendirmesi u cmlede ifadesini bulmutur: Trk yargcnn tarafszlndan seimde fayda umarken acaba onu asl devaml grevi olan adalet iinde kendisinin ayrlmaz vasf olmak gereken tarafszln ypratmak, andrmak gibi mahzurlarla biten bir yola girmi olmaz myz?. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s. 599-600. ve TBMM TD, ayn yer, (S.Says: 185) s.15. Menderes, komisyonun bu ret sebebini yle yorumlamtr: (Komisyonun gerekesinde) Politika ilerinde kartrlmak sretiyle yargcn uzun emeklerle temin olunan tarafszlnn ypranmas mahzuru ileri srlmektedir. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s. 600. Menderes, komisyonun ret sebebinden kan ilk sonucun, kamu vicdannda en tarafsz komisyonun bile seim ilerinde tarafl olarak hareket ettii phesinin komisyonca kabul edilmesi olduunu belirtmitir. Menderese gre, bu sonu, ayn zamanda, seim komisyonlarnn gvence altna alnmadnn bir itiraf olmalyd. yleyse, seim komisyonlarnn tarafszlna ilikin azami (derecede) itina gstermek teklifinin bir gereklilik olduu meydandayd. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.600. 1111 TBMM TD, ayn yer, s. 601.
1110

1109

270

saylabilecei cyi sualdir

1112

. Menderes, komisyonun parti temsilcilerinin hibir

resm sfat ve sorumluluu olmad eklindeki deerlendirmesini yersiz bulmaktadr. nk, herhangi bir teekklde resm sfat ve sorumluluk kanunun tanmna baldr. Menderes, bu konuda; Parti temsilcileri bu kanunla seim kurullarna ye olarak kabul olunduklar takdirde derhal resm sfat ve yetkilerini kazanacaklarna phe olunmasn demektedir1113. Menderes, konumasnda, Adalet Komisyonunun Hkmet tasarsnn dnda, ayrca teklif ettii yeni bir madde zerinde nemle durmutur. 4. Ek Madde denilen bu maddenin birinci fkrasnda; Ceza Kanunun 283 ve 285. maddede yazl iftira ve sularnda, memura veya seimde grev alanlara isnat edilen su bir seim suu ise o maddelerde yazl kanun unsurlar aranmak zere bunlar hakknda verilecek ceza iki kat artrlacaktr denilmektedir1114. Menderese gre, bu hkmn amac, seimler hakknda yaplacak ikayet, ihbar ve eletirileri ar ceza tehdidi altnda bulundurmakt1115. Yine ayn maddenin ikinci fkras ise yledir: ftira suunun Ceza Kanununda yazl unsurlar ile kalmas halinde seim ilerini ktlemek amacyla yalan ve uydurma haber yayan veya ikayet yapanlarn bu hareketlerinin cezasz kalabileceini mlahaza ederek ikinci fkrada yazl ekildeki fiilleri mstakil bir su olarak kabul etmitir 1116. Menderese gre, bu hkm de, birinci fkrann yorumunu kuvvetlendirmekteydi ve aslnda, amalanan, birinci fkrada olduu gibi, seimle ilgili ikayet, ihbar ve eletirilerinin nn kesmekti. Ayrca, bu hkm, mevzuatta tanmlanmam bir eit su ihdas etmekteydi1117. Adalet Komisyonunun raporunda, 4. ek maddenin gerekesi yle aklanmtr: ikayet yapacak olanlarn (samimi ve yerinde ikayetleri yapp), kt niyet ve maksatla etrafa leke samaktan korunmalar ve ancak bu sretle namuslu memurlarla seimde grev alan kimselerin bu ilerini ekinmeden yapabilecekleri dnlerek fkrada mstakil bir su derpi edilmitir1118. Menderese gre, bu szler, Anayasa ile
1112 1113

TBMM TD, ayn yer, s.600. ve TBMM TD, ayn yer, (S.Says: 185) s.17. TBMM TD, ayn yer, s.601. 1114 TBMM TD, ayn yer, (S.Says: 185) s.23 (28 Haziran 1948 tarihli). 1115 TBMM TD, ayn yer, s.601. 1116 TBMM TD, ayn yer, (S.Says: 185) s.23 (28 Haziran 1948 tarihli). 1117 TBMM TD, ayn yer, s.601. 1118 TBMM TD, ayn yer, s.601 ve TBMM TD, ayn yer, (S.Says: 185) s.23 (28 Haziran 1948 tarihli).

271

vatandalara tannan ikayet hakkn ceza tehdidi altnda brakmaktayd. Bu hkmle hedeflenen, memurun veya grevlinin ahsna ynelik haysiyet krc hcumlar nlemek deil, seimleri ktlemek amacyla haber yaymay ya da ihbar ve ikayette bulunmay nlemekti.1119 Menderes, bu hkm, o kadar ar bulmakta idi ki, kaldrlm skynetimin adeta yeniden geri dn olarak grmektedir. Menderes, 4. ek madde ile skynetimi imdiye kadar mevcut olmayan byle bir hkm (4. ek madde) ihdas, 21 Temmuz seimlerini mteakip stanbul Skynetim Komutanlnca seimlerden bahseden gazeteleri kapatmak tehdidi altnda bulunduran emrini hatrlatmaktadr. Acaba, Adalet Komisyonu Skynetime bir nazire mi yapmak istemitir? Sk ynetimin kaldrlmasyla hasl olan bir boluk byle bir hkmle doldurulmak ve seimler karsnda azlar kapatlmak m isteniyor? O halde bu maddeyi Skynetimin lkeye temil edilerek bir devam olarak deerlendirmek yerinde olacaktr szleriyle ilikilendirmektedir1120. Menderes, ileri srd bu sebepler yznden 4. ek maddenin kabul edilmemesi gerektiini sylemitir. Menderes, iktidarla millet arasnda bir emniyet buhran olduunu ve bu buhran gidermenin yolunun herkese emniyet verecek bir seim kanunu ile gerekleebileceine inanmaktadr. Menderes, byle bir seim kanunun getirecei olumlu tarafn;(Emniyeti salayan bir Seim Kanunu) dne ait btn hata ve kusur glgelerini bertaraf edecek ve kamu vicdannda meruiyeti hakknda en hafif bir aibenin dahi yaayamayaca yarnn millet eli ile kurulmu iktidarna temel tekil edecektir szleriyle aklamtr1121. Grld gibi, Menderes, yeni seim kanunu tasars ile ilgili konumasn, Adalet, ileri Komisyon raporlaryla birlikte ele almtr. Menderes, kendine gre dikkat ekici veya arpc bulduu baz blmleri alntlar halinde konumasna alarak iktidarn seimle ilgili zihniyetini veya zihniyet deiimini ortaya koymaya almtr. rnein, Adalet Komisyonunun 5 Aralk 1946 tarihli raporunda seim kanununda bir deiiklik iin birka tecrbe devresi gemesi gerektii belirtilirken; daha iki sene bile olmadan, 30 Mart 1948 tarihinde Hkmet Milletvekili Seim Kanununda deiiklik isteyen bir kanun tasarsn Meclise sevk etmitir. Hkmetin tasarsn daha
1119 1120

TBMM TD, ayn yer, s. 602. TBMM TD, ayn yer, s.602. 1121 TBMM TD, ayn yer, s.602.

272

nce yaplan kanun teklifi ile benzerlikler tadn iaret ederek, teklifin komisyonlarca ret gerekelerinin esasnda iktidarn karlaryla ilgili olduunu dnmektedir. Menderese gre, yeni seim kanunundaki en nemli eksiklik adl teminatt. Hkmetin getirdii tasar, 8 Temmuz 1948 gn, TBMMde kabul edilerek kanunlamtr. IX- emsettin Gnaltay Hkmetinin Kurulmas 14 Ocak 1949da Hasan Saka istifa etmitir. Sakann yerine kimin getirilecei, ilk nceleri, sorun olmu gibi grnmektedir. nk, Babakanla Hilmi Uran, Necmeddin Sadak, Fuat Sirmen ve Nurulllah Smer getirilmek istenmi; fakat hepsi de teklifleri geri evirmilerdir. Hilmi Uran, hkmeti kurmak iin en uygun kiinin emsettin Gnaltay olduu gerekesiyle babakanl kabul etmemesi zerine yeni hkmetin bana emsettin Gnaltay getirilmitir1122. emsettin Gnaltay babakanl kabul ettikten iki gn sonra, 16 Ocak 1949da hkmeti kurmutur. Gnaltay Hkmeti u bakanlardan kurulmutur1123: Devlet Bakan ve Babakan Yard. Devlet Bakan Adalet Bakan Mill Savunma Bakan ileri Bakan Dileri Bakan Maliye Bakan Mill Eitim Bakan Bayndrlk Bakan Ekonomi ve Ticaret Bakan Salk ve Sosyal Yardm Bakan
1122 1123

Nihat Erim (Kocaeli) Nurullah Esat Smer (Antalya) Fuat Sirmen (Rize) Hsn akr (Samsun) Emin Eriirgil (Zonguldak) Necmeddin Sadak (Sivas) .Rt Aksal (Kocaeli) Tahsin Banguolu (Bingl) evket Adalan (zmir) C.Sait Barlas (Gaziantep) Keml Beyazt (Mara)

Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, s.192. Kzm ztrk, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlar, s.335. ; Trker Sanal, Trkiyenin Hkmetleri, s.129; Ulus, 17 Ocak 1949, Cumhuriyet, 17 Ocak 1949; Vatan, 17 Ocak 1949. Bu kabinede, ikinci bir Devlet Bakanlnn kurulduunu; Ekonomi ve Ticaret Bakanlklarnn bir bakanlkta birletiini grmekteyiz. Ayrca, 7 Haziran 1949 tarihinde, letmeler Bakanl ad altnda yeni bir bakanln kurulmas dikkat ekmektedir. Bu hkmette de, sonradan bakan deiiklikleri yaanacaktr. 7 Haziranda Devlet Bakanlndan istifa eden N. Esat Smerin yerine C.Sait Barlas atanm; Barlasn boaltt Ekonomi ve Ticaret Bakanlna ise ayn tarihte Diyarbakr Milletvekili Vedat Dicleli getirilmitir.

273

Gmrk ve Tekel Bakan Tarm Bakan Ulatrma Bakan alma Bakan

F. erafettin Brge (Kocaeli) Cavit Oral (Seyhan) Kemal Satr (Seyhan) Reat emsettin Sirer (Sivas)

Gnaltay, 24 Ocak gn hkmet programn okumutur. Ayn gn, Demokrat Parti adna Adnan Menderes yeni hkmet program hakknda grlerini aklamtr1124. Menderes, daha nceki CHP iktidarlarnda olduu gibi, Gnaltay hkmetinin de hatal ilerin nedenlerini, kendi politikalarnda deil; yeni dnya dzenin getirdii artlarn zorluklarnda aranmasn eletirmi, zellikle kinci Dnya Savann etkilerine balanmasna kar kmtr. nk, Gnaltay Hkmetinin programnda Milletlerin bekledii huzur ve skna kavumaktan henz uzak bulunan dnya ahvalinin, her yerde olduu gibi lkemizdeki ar tesirleri de devam etmektedir. Bu hal ve artlar mill ekonomiyi ar bask altnda tutmaktadr denilmekteydi. Menderes, II.Dnya savann lke zerinde olumsuz etkilerinin kabul edilebileceini; fakat, bunun yan sra zellikle sava sonrasnn, savaa fiilen katlmam ve dolaysyla savan dorudan etkilerini hissetmemi lke olarak Trkiyeye bir ok frsatlar verdiinin de reddedilemeyeceini dile getirmitir. Menderes, bu konuda yle demektedir: kinci Dnya Sava ve onu izleyen yllar, lkede retimi bir trl dzenleyip artramamak, sonra da d ticareti lke karlarna gre ayarlayamamak yznden kaybedilmi frsat ve imkanlarn ac hikayeleri ile doludur1125. Menderese gre, asl sorumluluu, savan etkilerinde deil, Refik Saydamdan beri, yani 1939dan beri deimeyen CHP hkmetlerin icraatlarnda aramak gerekirdi. Gnaltaya kadar gelen CHP hkmetlerinin ayn partiden olmalarna karn, bazen birbirine zt politikalar uygulamalar da, bunun bir deliliydi. Menderes, birbirini izleyen CHPli hkmetlerin izledii bir zt politikay yle rneklemitir1126:

TBMM Tutanak Dergisi, Dnem. 8, Birleim. 36, Oturum. 1, Cilt:15, s.165-169 (24.01.1949). 1125 TBMM TD, D.8, B.36, O.1, c.15, s.166. 1126 TBMM TD, ayn yer, s.167.

1124

274

Hatrlardadr, savan ilk yllarnda (Saydam Hkmeti dneminde) btn fiyatlar ykselirken buday reticisini ve retimi koruyacak tedric artrmalar yaplacak yerde szde fiyat stopaj politikas diyerek buday fiyatlar 10 kuru civarnda zorla tutulmak iin buday reticisi ok ar basklar altna alnmt. Saraolu Hkmeti ibana gelir gelmez bu sefer buday fiyatlarn hibir tedbir almadan bsbtn serbest brakm ve fiyatlar bir iki ay iinde 10-15 kurutan 150 kurua kadar ykselmiti Menderes, btn bunlara ramen, yeni Gnaltay Hkmetinin demokrasinin gelimesi konusunda mit verdiini belirtmitir. Menderese gre, hkmet programnda ak olmayan, baz itiraz kaytlar yer almaktayd ve aslnda bunlar gereksizdi. rnein, her trl vicdan ve dnce hrriyetinin masuniyeti esastr denildikten sonra, arkasndan, fakat, kanaatler, dnceler kanunlarmzn yasak ettii tahrik ve propaganda mahiyetini ald zaman en ar su saylacaktr denilmekteydi. Kanunlarn yasak ettii hususlarn su saylmas gayet tabi olduuna gre byle bir kaydn eklenmesine gerek yoktu1127. stelik, bu durum, hkmetin i politika konularnda hl ekingen ve tereddtl olduunu gstermekteydi. Menderes, yle devam etmektedir: Hlbuki bugnn (1949) zaruretleri ve artlarn olgunluu artk sarih ve kat admlarla yrmeyi zorunlu klmaktadr. ayet bu ihtiyat ve ihtiraz hl tek parti zihniyetine bal kalmakta srar edenleri tatmin amacna ynelik ise bunun faydasz ve hatta zararl bir gayret olduundan phe edilmemelidir. Byle bir gayretin sonucu geri fikirlerden arta kalan bir avu mmessiline taviz vereceim derken btn bir lkeyi phe ve tereddde sevk etmek olur. Menderes, bu szleriyle, CHP iindeki arllarn hl partide ve hkmette etkisini devam ettirdiine iaret etmektedir. Menderes, konumasnda, ayrca, d politika ve milli savunma konularnda hkmetle hemen ayn grte olduklarn ifade etmitir1128. Hkmet programnda, Amerikan yardmnn kalknma ve retimi oaltma ilerinde balca destek saylaca ifade edilmiti. Menderes, bu ifadeyi teessrle karlamak gerektiini dnmektedir. nk, d yardmlar ne kadar nemli olursa olsun, bir lkenin asl kendi z kaynaklarna dayanmas gerekirdi.

1127 1128

TBMM TD, ayn yer, s.167. TBMM TD, ayn yer, s.168.

275

Menderes, konumasn, Halk Partisi hkmetleri ylesine birbirinin iinden ve girift halde gelip gemilerdir ki, bunlar birbirinden ayrt etmek pek kolay olamamaktadr. Bu itibarla dar parti zihniyetinden kurtulduu hakknda kat ve fiil deliller ortaya koyunca kadar, halkmzn Gnaltay kabinesi program ve vaadleri ne olursa olsun, Halk Partisi iktidarnn tekil ettii zincirin bir halkas olarak grmekte devam etmesi tabidir. Birbirini takip eden Hkmetleri ve ayr ayr programlar ile hl devam edegelen bu iktidarn birbirinin devam ar hatalar yznden uzun zamandan beri halkmzn itimadn kaybetmi olmas ise phe gtrmez bir gerektir szleriyle bitirmitir1129. Menderesin szlerinde, eletirilerine ramen, Gnaltay Kabinesinden umutlu olduu aka sezilmektedir1130. Menderes, konumasnda mal ve ekonomik konular zerinde durmamtr. nk, bir ay ierisinde 1949 ylnn bte grmeleri yaplacakt ve Menderes de bu konuda syleyeceklerini o zamana brakmtr1131. Gnaltay hkmeti, yaplan oylamada gven oyu almtr1132. X- 1949 Yl Bte Grmeleri Adnan Menderes hem 21 ubatta, hem de 27 ubatta yapt konumalarla 1949 yl Bte Kanunu tasars ile ilgili partisinin grlerini aklamtr1133. Menderes, konumasna, ncelikle, btelerin, nihayet tahminlere dayandn, bu yzden tahmin ile uygulama sonunda varlan sonular arasnda az ok fark olabileceini, bu farkn ise belirli bir oran gememesi gerektiini belirtmitir. Menderese gre, bu farkn makl olmamas, btenin dzenlenmesinde, teknik anlamda samimi hareket edilmediini veya esasl incelemeler yaplmadn gsterirdi.

TBMM TD, ayn yer, s.169. Aaolunun aktardna gre, Menderes, Hasan Sakann Babakanlktan ayrlp, yeni hkmetin emsettin, Gnaltayn kuraca aklandnda, heyecanla yeni bir devrin baladndan, DPnin Genel Ynetim Kurulu yelerinin hepsinin sevinmesi gerektiinden sz etmitir. Bkz. Samet Aaolu, Siyas Gnlk, Demokrat Partinin Kuruluu, s.305. 1131 Menderes, yle demektedir: DPnin ekonomik ve mali politikalar konularnda grlerini bte grmeleri srasnda bir kere daha izah etmek frsatn bulacanz iin bu bahisler zerinde imdilik fazla durmay lzumsuz buluyoruz. Bkz. TBMM TD, ayn yer. 1132 TBMM TD, ayn yer, s.203. Oylama sonucu; ye says: 469; Oy verenler: 391; Kabul edenler: 349; Reddedenler: 42, Oya katlmayanlar: 68, ekinserler: -; Ak Milletvekilleri: 6. 1133 Menderesin konumas iin, bkz. TBMM Tutanak Dergisi, Dnem.8, Birleim. 48, Oturum. 1, Cilt. 16/1, s.296-306. (21.02.1949) ve TBMM TD, D.8, s. (27.02.1949). Ayrca, bkz. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Babakanlk zel Kalem Mdrl, Dosya. A6, Yer nu.12.73.1.148.
1130

1129

276

Nitekim, Menderes, bte tahminlerinde bariz yanlglarn olduunu son iki yln btelerini gzden geirerek ortaya koymaya almtr. Menderesin verdii rakamlara gre, 1947 ve 1948 yl btelerinde ki durumu aadaki tabloda yle gsterebiliriz: Yllar Tahmin miktar (milyar TL) 1947 1948 1 136 1 243 Yl sonunda gider miktar (milyar TL) 1 350 1 369 170 126 Fark Ek denek ve aktarma bte miktar (milyon TL) 57 56 Farkn Bte harcamalar toplamna oran (%) 16 14

olunan gider gerekleen (milyon TL)

Menderes, ayrca, zlk haklar gibi btede rakamlar sabit olan ksmlarn harcama toplamndan dldkten sonra, farklarn geriye kalan ksma oranlanmasnn daha doru olacan da belirtmi ve bu takdirde, bte tahminindeki hata orannn yzde 30-40 kadar ykseleceini sylemitir1134. Menderes, btenin tahmini ve gerek sonucu arasndaki farkn nedenini, tahminlerdeki isabetsizlie balamaktadr. Menderes, kendisinin ve DPnin bte hesaplarnda byle farklarn kabileceini hem 1947, hem de 1948 yl Bte grmelerinde sylediini ve bu konuda hakl ktn ifade etmitir. Menderese gre, bu iin nceden bilinemeyecek bir taraf yoktu1135. Menderes, son iki yln karlatrmasn yaptktan sonra, 1949 ylnn eletirisine gemitir. Fakat, nce, 1949 yl Bte Kanunu tasarsnn olumlu yanlarndan sz etmitir. Menderese gre, 1949 Btesindeki olumlu deiiklikleri yle belirlemek mmkndr1136: 1-Btenin dzenlenmesinde vuzuha doru gidilmesi. Menderese gre, nceki yllarda, Mill Savunma harcamalar ile btenin gelirler ksm normal ve olaanst olarak ikiye ayrlmakta ve bu, bte tetkikini gletirmekteydi. Bu usl, 1949 btesinde kaldrlmtr. Ayrca, btede blm ve maddelerin oaltlmas bteyi daha da ak hale getirmekteydi.
1134 1135

TBMM TD, D.8, B.48, O.1, c.16/1, s.258. TBMM TD, ayn yer, s.299. 1136 TBMM TD, ayn yer, s.299.

277

2- nceki Hkmetin getirmeyi dnd yeni vergilerin geri alnmas ve bte ann baz tertiplerle kapattrlmas. 3-Az dahi olsa bir miktar tasarruf temin edilmesi. Hemen belirtmek gerekir ki, Menderes bu deiiklikleri kabul etmekte; fakat zerinde ayrntl bir ekilde durmamaktadr. Devlet Borlar Menderese gre, 1947den beri devlet borlar nemli bir art kaydetmiti. Menderesin verdii rakamlara gre, 1947deki bor miktar 1 677 milyar lira iken; bu bor 1949 ylnn banda 2 037 milyar liraya kmtr. Bir baka deyile, 13 ayda 360 milyon lira bir artla karlalmtr. Bundan baka, Kamu ktisad Teekkllerinin hazine gvencesi altndaki gemi yllara ait 300 milyon liray geen borlar da vardr. Dolaysyla, Devlet borlar 2.5 milyar liraya doru yaklamaktayd. Menderes, bu konuda hkmetin tedbirsizliinden yle yaknmaktadr: 1939 tarihinde 557 milyon lira civarnda bulunan Devlet borlarnn nasl bir gibi bym ve bymekte olduunu endie ile grmemeye imkan yoktur. Fakat, asl endie verici taraf, btelerdeki bu artn ilerde de hzla devam edecek gibi grnmesidir. nk, iktidar, meselenin ciddiyetini idrak edip nlemeye alacak yerde, dier lkelerden rnekler gstererek ve Devlet borlar toplamn mill gelirle karlatrarak aradaki orann endie verici olmadn tekrar etmekle kamuoyunu oyalamakla meguldr1137. Vergiler Menderes, vergi gelirlerinin milli gelire oranla ar olduu iddiasndadr. nk, Trkiyede hayat standard hl ok dkt ve vergi dalm sosyal adalet kurallarna gre gereklememekteydi. stelik, vatandalarn ifti mallarn koruma, asker ailelerine yardm, stma sava gibi baka ykmllkleri de vard. Bundan baka, Devlet demiryollarnda, denizyollarnda Devlet adna yaplan parasz veya indirimli nakliyat ve ayrca, elektrik ve havagaz iletmelerinde Devlet ve belediyeler hesabna uygulanan indirimli tarifelerin farklar da maliyet hesaplarn ykseltmekte ve dolaysyla yine bir eit vergi olarak vatandalara yansmaktayd.1138 Menderes, hkmetin, zellikle borlar kapatmak iin vergilerin artrlmas yolunu doru bulmamakta; bunun yerine, ncelikle, vergi dalmndaki adaletsizliinin
1137 1138

TBMM TD, ayn yer, s.300. TBMM TD, ayn yer, s.300-301.

278

giderilmesini savunmaktadr. Menderes, vergi sistemindeki gerekli deiiklii gelir ve kazanlarna oranla az vergi veren vatandalar bulup bunlarn vermeleri gereken vergiyi kendilerinden almak ve bunu temin edecek bir sistem kurmak gerekir. Ancak, bu fazla geliri adaletsiz olan vergilerin kaldrlmasna ve zararl oranlarn indirilmesine tahsis etmek lazmdr szleriyle aklamaktadr. Menderes, konumasnn bir baka yerinde de, vergi slahatndan ne anladn yle aklamtr: Vergi slahat denilince hazineye daha fazla gelir temin etmekten ok vergi adaletini salamak ve retim hayatmz bask altnda bulunduran ar ykmllkleri ekonomik yapy ve vatanda kurtarmak akla gelmelidir1139. Menderese gre, vergileri zorlanarak devaml artrlmas bir yerden sonra aksine olarak retimi darbeler, i hacmini daraltr ve kaynaklar kuruturdu. Ziraat ileri ve Sanayi Menderese gre, sanayiinin hammadde yetitiricisi ve sanayi rnlerinin tketicisi ifti ktlesiydi. Dier retim alanlarnn geliebilmesi de, ncelikle tarm retiminin artmasna ve iftilerin satn alma gcnn ykselmesine balyd. Fakat, mal politikalar iftiyi ve kyly gzeten durumda deildi. Menderes, mill gelir ile kyl-ifti ilikisindeki dengesizlii yle aklamaktadr: Nfusumuzun yzde 80ini kyl ve ifti oluturmasna karlk, mill gelirimizin ancak yzde 44 bu byk ktleye isabet etmektedir. Mill gelirin yzde 56s, geriye kalan yzde 18inin pay oluyor1140. Menderes, konumasnda, ziraattan fazla retim elde edebilmek iin yaplmas gerekenlerden de sz etmitir. Bunlar, i alanlar itibariyle u ekilde saptayabiliriz: 1-Su ileri. 2-(Kara)Yol durumu. 3-Nakliye sistemi. 4-Traktr. Menderes, tarmdaki alet ve teknikteki ilkellii ise geni Anadolu ovalarnda hl kan ve karasaban hakimdir. Milyonlar ve milyonlarca ifti iletmelerimiz hl

1139 1140

TBMM TD, ayn yer, s.306. TBMM TD, ayn yer, s.302.

279

karasaban ve kannn mahkmudur. 25-30 sene nce bu lkeye giren traktr bugn (1949) hl 300-500 adedin aamamtr szleriyle eletirmektedir1141. Menderes, ayrca, lke sanayisinin geliebilmesinin ncelikle tarmn desteklenmesine bal olduunu dnmektedir. Fakat, merkezi bteden tarma ayrlan pay yzde 3 bile deildi1142. Ayrca, lke sanayisinin nemli bir ksm Devlet elindeydi. Bu durum, Devlete ok ar bir yk getirmekte ve aslnda, dolayl olarak da, vatandaa fazladan ykmllkler getirmekteydi1143. Tasarruflar Menderes, bte ann yeni vergilerle deil, sk bir tasarruf ile kapatlabilecei fikrindedir. stelik, Menderes gre, tasarruf imkanlar da snrl deildir. Daha geni bir ekonomik grle ve daha derin bir inceleme ile daha ileri tasarruflar elde etmek mmknd. Menderes, konumasnn bu blmnde, tasarruf yaplabilecek yerleri; yeni Meclis binas inaat, Cumhurbakanl harcamalar, Milletvekili denekleri, milli saraylar btesi, Beden Terbiyesi Genel Mdrl btesi, resm otomobilleri, makam denekleri, Halkevlerine yaplan yardm olarak belirtmitir1144. Ayrca, alma, Ulatrma, Gmrk ve Tekel Bakanlklar ortadan kaldrlarak, bu bakanlklarn grevleri ve bu bakanlara bal Genel Mdrlkler ilgili dier bakanlklara balanabilirdi. Menderese gre, bir baka ve nemli tasarruf tedbiri, memur saysnn azaltlmasyd. Memurlar Menderese gre, maal ve cretli memurlarn says 1929dan 1949 ylna kadar katna kmtr. 1929da memur says 54 579 iken; 1949da memur says 147 539 olmutu. Bu kadar ok memur istihdam, denetimsiz bir ynetimin hesapsz ve kaygusuz hareketinin bir sonucuydu. Fakat, en fazla maduriyeti de, yine bizzat memurlar ekmekteydi. Her ne kadar, ilerinde azlk olan yksek memurlarn durumu mreffeh saylsa bile, aa derecelerdeki memurlar hayat pahall ve geim zorluu karsnda byk bir eziyet ekmekteydiler. Menderes, bu konuda, son iki senedir i bandaki hkmetlerin en byk tasarrufu salayacak kadrolarn azaltlmasna ynelik

1141 1142

TBMM TD, ayn yer, s.301. TBMM TD, ayn yer, s.301. 1143 TBMM TD, ayn yer, s.301. 1144 TBMM TD, ayn yer, s.304.

280

abalar

sarf

edeceini

akladklarn;

fakat,

ihmalci

davranarak

hibirini

gerekletirilemediklerini sylemitir. Menderes, kadro ikinliinin indirilmesi iin, kazanlm haklara dokunmadan ve tedrci bir srette, kendi deyiiyle senelere yedirmek artyla bir zm yolunun bulunabileceini dile getirmitir1145. lkenin ekonomik gc Menderes, kamu harcamalarnn lkenin ekonomik gcne gre ar olduunu dnmektedir. Menderes, bu konuda gze arpan gzlemini yle aklamaktadr: Mill gelirin, 3 450 milyar liras nfusumuzun 14 milyonu aan byk bir ktlesine isabet ediyor. Bu nfus bana ylda ortalama 234 lira demektir ve vergilerden nceki gelirlerdir. Demek oluyor ki, mill gelirden nfusumuzun 14 milyonu akn byk bir ounlua gnde nfus bana ortalama 70 kuru dahi isabet etmemektedir. Menderes, ayn zamanda, nfusun ounluunu oluturan kyl-ifti kesiminin lkenin ekonomik gcne etki edemediinden; geni Anadolu yaylalarnda kylerde ve kasabalarda yaayan nfusumuzun en byk ksm topraktan ve hayvandan aldklar ile geinirler. Pazarla mnasebetleri tasavvur edilemeyecek kadar az olur. Pazara ok az ey verirler; pazardan ok az ey alrlar. Bu itibarla, nfusumuzun byk bir ksm ekonomik bnyemizde etkisi hemen yok denecek bir yaama seviyesi iindedir. Bu geni ktle iinde bulunanlar gnde bir anak budayndan bir avucunu satabiliyorsa, pazara birka hayvan, yumurta biraz ya gtrebiliyorlarsa yalnayak ve plak kalmamak iin en basit ve esasnda kifayetsiz gdalarnda kesiyorlar demektir eklinde sz etmektedir1146. Menderes, bte grmelerinin son gn olan 27 ubat 1949da yapt konumasn i siyaset bakmndan gzlemlemeye baladmz anlay zihniyetinin, ekonomik ve mal meselelerimizin ele alnnda da gereklemesini grmekten ibarettir szleriyle bitirmektedir. Menderesin bu szleri, o srada i banda olan Gnaltay hkmetine duyulan midi de yanstmaktadr. Menderesin yapt bu bte konumasnda, bu kez, btenin usl konusunda neredeyse hi eletiri getirmediini grmekteyiz. Menderes, ierik olarak, zellikle mal politikalar bakmndan 1949 yl btesini de eskilerinden farkl grmemektedir.

1145 1146

TBMM TD, ayn yer, s.305. TBMM TD, ayn yer, s.305.

281

1949 Bte Kanun Tasars yaplan oylamada ounlukla kabul edilmitir1147. D- DEMOKRAT PARTNN KNC BYK KONGRESNDEN KTDARA GELMESNE KADAR MENDERES I- Demokrat Partinin kinci Byk Kongresi DPnin kinci Kongresinin toplanma tarihine gelindiinde, parti yurt apnda geni bir ekilde rgtlenmi ve zellikle 12 Temmuz Bildirisinden sonra temel gvenliini elde etmitir. Ancak, bu arada, byk sarsntlar geirmi, Meclis grubunun yarsn kaybetmi ve birinci kongrenin setii Genel Ynetim Kurulunun te birinden fazlasn ihra etmek durumunda kalmtr. Genelde parti rgtlerinin, parti st ynetimin hemen her tutumunu ve kararlarn benimsemekle beraber, kongrenin nasl bir karar alaca bilinmemekteydi. zellikle, partiden ayrlanlarn Kongreyi etkileyebilecei dnlmekteydi1148. 1-Kongrenin Almas ve almalar DPnin kinci Kongresi, 20 Haziran 1949 tarihinde, Ankara nn Bulvarnda o srada yeni yaplan Sergievinde1149 (imdiki Opera Binasnda) almtr. Genel Bakan Bayar, Kongre Bakan ve Bakan vekillikleri ile katipleri iin seim yaplacan bildirmitir. Kongre bakanlna, ittifaka yakn bir ounlukla yine zmir delegesi Ekrem Hayri stnda seilmitir. Bakan yardmclklarna ise Balkesir delegesi Stk Yrcal1150 ve Erzurum delegesi Memi Yazc1151 seilmilerdir.
1147

TBMM Kanunlar Dergisi, c.31, s.344-559 (Kanun No: 5350); T.C. Resmi Gazete, S. 7144 (1

Mart 1949).

Kongre ncesinde Mstakil Demokratlar Grubu, Millet Partisine yaknl ile bilinen ve Ankarada kan Kudret Gazetesinde her gn, kendi deyimleriyle kurucularla ilgili hazrladklar brorde yer alan baz ifaat yaynlamlardr. 1149 Ulus Gazetesi, bu konudaki haberini yle vermektedir: Yeni Sergievi binamzn ilk ziyaretileri DPli Vatandalarmz oluyor. Bu vesile onlar, gzel, zarif bir sergi binas, binada al gnnn havasna baklrsa pek enteresan olaca umulan bir kongre grm oluyorlar. Bu hadisenin sergi salonumuz iin uurlu olmasn temenni edelim . Bkz. Ulus,, 21 Haziran 1949. 1150 Stk Yrcal, Kongre bakanlna seilecek E.H.stnda kadar oy alm; fakat, Yrcal, stnda lehine feragat etmitir. Kongreyi bir gazeteci olarak izleyen Nadir Nadi, bu konudaki gzlemini gazetesinde yle aktarmaktadr: Kongrenin birinci gn seimler yaplyordu. Bakanlk iin gsterilen adaylar arasnda ikisinin (stnda ve Yrcal) stn geldii anlald. Oylar, hemen hemen birbirine denk gibiydi. 1700 kiilik byk bir ktle iinden havaya kalkan elleri sayp neticeyi yanlsz olarak meydana karmak imkanszd. Gizli oya bavurmaktan baka are kalmyordu. Bu da, en az iki saat bir zaman kaybna yol aacakt. ki rakipten biri(Yrcal) ayaa kalkt ve adaylktan feragat ettiini yksek sesle bildirdi. Bakanlk ii bir iki dakikada zlmt. Daha yal olan zat birinci bakanla, teki de ikinci bakanla seildiler. Hem ikisi de, kongrenin oy birliini kazanarak.... Bkz. Feragat, Cumhuriyet, 23 Haziran 1949.

1148

282

Kongrede ilk olarak, Genel Bakan Celal Bayar tarafndan, Genel Ynetim Kurulunun hazrlad raporu okunmutur1152. Bayar, okuduu bu raporunda, DPnin I. Kongresinden sonra gelien nemli olaylara deinerek, partinin siyas grlerini ve hareketini anlatmtr. Raporda, ayrca, DP Genel Kurulunca bozguncu hareket olarak adlandrlan, ayrlklarn temel nedenleri belirtilmitir1153. Bayarn raporu okumak iin krsye ktnda, kendisi iin yaplan byk tezahrat ve raporun zellikle Mstakil Demokratlar ve Millet Partisiyle ilgili ksmlar okunurken kongrenin taknd tavr, DP delegelerinin parti ii ihtilafa taraftar olmadn gstermitir1154. Bylelikle, kongrenin daha ilk gnnde, Menderesin de iinde yer ald DP yneticilerin kongreye etkisi hissedilmitir. Yine de, kongrede yneticilere zellikle 12 Temmuz bildirisi ve Hkmetle ilikilerle ilgili baz eletirilerin olduu bilinmektedir. Bayar, yapt konumada, 12 Temmuz bildirisi ilan edildiinde, parti olarak iki yoldan birini tercih etmek durumunda olduklarn belirtmitir. Bayara gre, bu iki yoldan biri isyan ve ihtilal; dieri ise sabr ve istikrard ve bu yollardan ikinci yolu tutmak lke iin daha faydalyd1155. Kongrenin ikinci ve nc gn, delegelere, okunan Genel Ynetim Kurulu raporu hakknda sz verilmitir. Bu konuda sz alan ok sayda delege, raporun partinin kendini savunmas biiminde yazlm olduunu, Hrriyet Misakn baltalayanlarn iktidar partisi olmayp, DPden ayrlanlar ve Millet Partisi mensuplar olduunu sylemilerdir. Delegeler, raporda ileri srld gibi iktidar basksnn azalmadn, ancak, tezahr eklinin deitiini belirtmilerdir. Ayrca, raporda CHP Genel Bakan ile Cumhurbakanlnn ayr ayr deerlendirildiini, gerekte Cumhurbakannn ayn zamanda CHP Genel Bakan olduunu ve bunun deimesi gerektii fikrini ileri srmlerdir1156.

Kongrede, Egeli delegelerin arl hissedildiinden Erzurumun delegesi Bakan vekilliine seildiinde, krsden yle seslenmitir: Sayn demokratlar, beni hi tanmadnz halde byk eref verdinz. Bir zamanlar, DP Kzlrmakn te yanna geemez, demilerdi, biz geirdik. Bkz. Ulus, 21 Haziran 1949. 1152 Konumann tam metni iin, evket Temuin, Demokrat Parti kinci Byk Kongresinde Alnan Tarihi Kararlar, lk Basmevi Yaynlar, 1949, s. 9-24. 1153 Vatan, 21 Haziran 1949; Zafer, 21 Haziran 1949. 1154 Cihad Baban, DPnin kinci Byk Kongresi, Tasvir, 21 Haziran 1949 ve Mmtaz Faik Fenik, Muvazaay asl kimler yapyor, Zafer, 21 Haziran 1949. 1155 Vatan, 24 Haziran 1949; Zafer, 24 Haziran 1949; Cumhuriyet, 24 Haziran 1949. Yorumlar iin, bkz. Mmtaz Faik Fenik, Bayarn Tarihi Hitabesi, Zafer, 24 Haziran 1949, ve Nadir Nadi, Netice, Cumhuriyet, 24 Haziran 1949. 1156 Cumhuriyet, 22 ve 23 Haziran 1949.

1151

283

Kongrenin son gn, tzk deiiklii konusunda tartmalar yaanm ve sonunda Milletvekilleri adaylarnn belirlenmesinde Genel Kurula yzde 20 orannda bir kontenjan tannmtr; bir baka deyile, adaylarn yzde 80ini mahalli rgtler belirleyecektir. Bir baka tzk deiiklii ise, Parti bakannn Cumhurbakan seildiinde partiden ayrlacak olmas ile ilgili olarak gereklemitir. Ayrca, siyas sulardan mahkm olmu olanlarn partiye kayt olmalar kabul edilmitir. Daha sonra, hesap ve bte komisyonu raporu okunmu ve ittifakla kabul olunmutur. Ayn gn, 15 yeden kurulu Genel Ynetim Kurulu seimleri yaplmtr. Adnan Menderes, ald 792 oyla Bayar ve Koraltandan sonra, nc srada partinin Genel Ynetim Kuruluna seilmitir1157. Yeniden seilen Genel Ynetim Kurulunda, Menderes gibi dier kurucular yine partiye hakim olmulardr. 2- Mill Ant veya Mill Teminat And Kongrede, partinin genel politikasn belirleyecek komisyon, ilk kongrede olduu gibi, Ana Davalar Komisyonudur. Bu komisyona, Adnan Menderes bakanlk etmitir. Komisyon grmelerinde, neler konuulduunu bilemiyoruz. Fakat, komisyon bakan Menderes, grmeler srasnda, partinin Genel Bakan Bayarla ile sk sk temas etmi, onun fikirlerini almtr1158. Ana Davalar Komisyonu, yneticilerin, antidemokratik kanunlar deitirilmez, seim kanunu emniyet verecek ve adli teminat ihtiva edecek bir ekle konmaz; nihayet az veya ok farklarla nmzdeki genel seimlerde de 21 Temmuz metotlarnn tatbikine kalklacak olursa vaziyet ne olacaktr? sorusunu incelemitir. Bu soruyu inceleyen Ana Davalar Komisyonu, raporunu kongrenin son gn 25 Haziranda- kongrenin onayna sunmutur. Ana Davalar Komisyonunun, hazrlad raporunda, I.Byk Kongrede belirlenen Hrriyet Misak ruhuna sadk kalnd belirtilerek, alnan kararlarn iki noktada topland aklanmaktadr. Bu kararlardan ilkine gre, seimler millet
1157

Dier yelerin isimleri ve aldklar oylar yledir: C.Bayar (901), R.Koraltan (803), F.K.Karaosmanolu (753), F.Kprl (743), R.ince (635), S.Aaolu (621), S.Yrcal (578), H.Kymen (499), ..zgen (473), .Avunduk (451), N.zsan (448), c.Ramazanolu (423), K.Gnde (386), K.zoban (301). Bkz. Cumhuriyet, 25 Haziran 1949, Vatan, 25 Haziran 1949. Kongrede, ayrca, Haysiyet Divan seimleri yaplmtr. 1158 Celal Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, s.98.

284

iradesinin serbeste tecellisini salamak zorunda olacak, dolaysyla oylara tecavz durumunda, vatandalar meru mdafaa halinde kalacaklard. Dier karara gre ise, ilk kararda belirtilen meru mdafaa sznn ihtille tevik biiminde anlalmamas iin, bu mdafaann kanun yollarla yerine getirilecei vurgulanacaktr. Rapor, aksi yolda harekete teebbs edenlerin ise, mill vicdann ifadesi olan millet husumetine maruz kalmak gibi ar ve tarihi bir sorumlulua mahkum olacaklar muhakkaktr cmlesiyle bitmektedir1159. Ana Davalar Komisyonu, bu raporuyla, hkmeti uyarmakta, DPnin milletin haklarn korumaya kararl olduunu gstermektedir. Ayrca, drst bir seime gidilmemesi halinde hkmetin mill husumetle karlaacan ilan etmektedir. Balkesir delegesi ve kongrede ikinci bakan Stk Yrcal, baz arkadalaryla birlikte hazrladklar bu raporu, Ana Davalar Komisyonuna vermi ve hemen deimeden Genel Kurula gndermitir1160. Komisyonda, raporun baz yerlerinin deimesi iin Menderes, Karaosmanolu ve Koraltann yumuatc telkinleri olmutur1161. zellikle, kanunlara kar gelenlerin mill husumete maruz kalacaklar anlamndaki cmlenin raporda yer almamas iin bata Bayar olmak zere Genel Ynetim Kurulu yelerinin hemen hepsi ok ura vermiler, hatta husumet kelimesinin yanl anlamalara yol aaca gz nne alnarak bunun infial kelimesiyle deitirilmesini istemilerdir1162. Genel Ynetim Kurulu, hi olmazsa raporun genel kurulda okunmamasna almlardr. Fakat, Yrcal kongrenin o gnk toplantsna bakanlk ettiinden hemen bir oldu bittiye getirerek raporun kongrede okunmasn salamtr1163. Dolaysyla, byle bir raporun hazrlanmasnda, Menderesin, her ne kadar komisyonun bakan kendisi olsa bile, ok fazla etkisinin olmad anlalmaktadr. Bu rapor, stanbul Delegesi Mkerrem Sarol tarafndan okunmu ve delegelere gerekli aklamalar yaplmtr. Bu raporun grlmesi srasnda, sz alan delegeler, zellikle genel seimlerin 1950 ylndan nce yaplmas, seim sandklar banda DPli
Vatan, 26 Haziran 1949. Demokrat zmir, 26 Haziran 1949 ve DP Belgeleri, Tarih ve Toplum Dergisi, S. 53 (Mays 1988), s.268. 1160 Cihad Baban, Gaye Urunda Birleen Vicdanlar Konuuyor, Tasvir, 22 Haziran 1949. Babana gre, Yrcalnn yannda zmir delegesi Unursal ve stanbul delegesi Ali eki de vard. Bkz. Ayn Tarihi Dergisi, S.187 (Haziran 1949). 1161 Samet Aaolu, Siyas Gnlk, Demokrat Partinin Kuruluu, s.330. 1162 Mmtaz Faik Fenik, Bugnk Siyas Havay Arlatranlar, Zafer, 28 Haziran 1949. 1163 Samet Aaolu, a.g.e., s.331.
1159

285

gzlemcilerin ok hassas davranmalar gerektii konular zerinde durmulardr. Ana Davalar Komisyonu raporu, kongrede oybirlii ile kabul edilmitir. 3- ktidarn Kongreye Tepkisi a) Hkmetin Bildirisi ve Bayarn Cevab Hkmet kanad iin, Kongre kararlar beklenmedik olmutur. Ynetimdekilere gre, daha kongre ncesinde iktidar ve muhalefet arasndaki ilikileri giriimlerde bulunmutu1164. Kongrenin toplanmasndan sonra ise, delegelerin heyecanl konumalar iktidarda bir hayal krklna yol amtr1165. Fakat, iktidar iin asl umulmadk gelime, kongrenin sonunda Ana Davalar Komisyonunun bana mill kelimesi getirdii Mill Ant kararlarnn alnmas olmutur. CHPliler bu kararlar iin Mill Husumet adn vermi ve byle anmaya balamlardr1166. Hkmetin, Ana Davalar Komisyon raporuna tepkisi, DP kongresinden iki gn sonra, 27 Haziranda, Babakanlka yaymlanan bir bildiri ile kamuoyuna duyurulmutur. Bu bildiride, sz konusu raporun Hkmete incelendii belirtildikten sonra, bu raporla ortaya kan zihniyetin hukuk ve nizam devleti anlay ile badaamayaca aklanmtr. Hkmet bildirisinde, kongre kararnn mulak bir uslpla yazld vurgulandktan sonra, bu kararlarla, seim hakknn ihlal edildiini gren her vatandan kendi takdirine gre i greceini veya onlar kendi takdirlerine gre i grmeye zorlayabilecei belirtilmitir. Bildiride, (DP Kongresinin) karar, grevli devlet yumuatma abalar vard. yle ki, hkmet DPnin kongresinin gereklemesi iin baz iyi niyetli

Hilmi Uran, Htralarm, s.507-508. Uran, ayn yerde, DPnin kongresi iin yaplan iyi niyetli giriim olarak henz inaat bitmemi olan yeni sergi binasn kongre toplantlarna tahsis etmesinden, delegeler iin okul sralarn getirterek onlar oraya tatmasndan, delegelerin Maliye Meslek Okulunda yatmalarna izin vermesinden... sz etmektedir. 1165 Yorumlar iin, bkz. Yavuz Abadan, Emniyetin Temeli, Ulus, 25 Haziran 1949 ve Peyami Safa, Muhalefet ve Edeb ls, Ulus, 26 Haziran 1949. 1166 zellikle Ulus Yazar Yavuz Abadann Mill Husumet balkl yazsndan sonra; DPnin kongre kararlarnn CHPliler iin ad bu olmutur. Bkz. Yavuz Abadan, Mill Husumet, Ulus, 30 Haziran 1949. Hatta, Lin beyannamesi ismi de verilmitir. Bkz. DP Yorumcularna Cevap, Ulus, 28 Haziran 1949.

1164

286

memurlarn mill husumete maruz kalmakla tehdit etmekte ve oy sahibi vatandalar korku ve bask altna almay hedeflemektedir denilmektedir1167. Hkmet bu bildirisiyle, aka, DPnin kongre kararlarn irkin grdn ve anlamsz olduunu belirtmektedir. Hkmetin bu bildirisine DP tarafndan cevap hi gecikmemi ve bizzat parti lideri Bayar 28 Haziranda konuya ilikin bir deme vermitir. Bayar, demecinde, DPnin btn abasnn lkede demokratik bir ynetim kurmak olduunu ve her zaman dzenden yana olduklarn ifade etmitir. Bayara gre, lkede hl bir endie hkm sryorsa, bu, DPnin izledii politikadan deil, yalnz ve yalnz iktidara eski zihniyetin hakim olmasndan ve 21 Temmuz usllerinin yinelenebilecei ihtimalinden kaynaklanmaktayd1168. b) Erimin Aydn Konumas ve Menderesin tepkisi Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Nihat Erim, grevlilerle temaslarda bulunarak ihtiyalar yerinde incelemek zere, Bat Anadolu illerine 7 Temmuzda balayan uzun sreli bir geziye kmtr1169. Erim, 12 Temmuzda Aydna uradnda, Halkevinde bir konuma yapmtr. Erimin Aydn konumas, daha ok DPnin yakn zamanda yapm olduu II.Byk Kongresi ve ald kararlaryla ilgili olmutur. Erim, konumasnda, DPnin kongresinde iki sakat dncenin ortaya ktn belirtmitir. Erime gre, bu iki dnceden biri, Bayarn, kongrenin ilk gn okuduu Genel Kurul raporundaki bir kanuna riayet edilmesi iin, o kanunun anayasaya uygun olmas gerektii anlamndaki szleriydi. Erim, bu szlerin altnda yatan zihniyeti anlamaya imkan olmadn, kanunlar hi kimsenin kendi anlayna gre snflayamayacan, kanunlarn sadece uyulmak iin konulduunu sylemitir. Aksi takdirde, sadece anari doar ve Devlet mefhumu yklp giderdi1170. Erime gre, ikinci sakat dnce, kongrenin sonunda kabul edilen Ana Davalar Komisyonu raporunda ortaya kmt. yle ki, bu kararla, Demokratlar grevli
1167 1168

Ulus, 28 Haziran 1949 ve Ayn Tarihi Dergisi, No: 187 (Haziran 1949), s.58-59. Demokrat zmir, 29 Haziran 1949. 1169 Ulus, 7 Temmuz 1949. Erimin yannda Mill Eitim Bakan Tahsin Banguolu da vardr. Erimin gezecei iller unlard: Eskiehir, Ktahya, Denizli, Mula, Aydn, zmir, Manisa, Balkesir, Bursa, Bilecik, Kocaeli ve Bolu. 1170 Ulus, 13 Temmuz 1949.

287

memurlarn seim kanununa riayet edip etmediini takdir edecekler, o memurun hemen orackta cezasn da vereceklerdi. Hlbuki, bu karar bamsz mahkemeler yetkisini ve Devletin cezalar infaz kuvvetini gasp etmek demekti1171. Erimin Aydnda yapt bu konumasna, Adnan Menderes 16 Temmuzda, zmirde yapaca konumasnda cevap vermitir. Menderes, yapt konumasnda, Erimin Aydn konumasn iktidarn oyun bozanlk hareketi olarak nitelendirmitir. Menderese gre, Babakan Yardmcs, Aydndan nce, rnein Manisaya geldiinde hemen bir ey sylememi; sadece bir iki kelime, o da konumu olmak iin ok genel ve bilinen szlerini sarf etmiti. Buna karlk, 12 Temmuz Bildirisinin ikinci yldnmnde Aydna uradnda, orada dier illerdeki konumalarndan ok farkl olarak, asl siyas konumasn yapmt. O halde, Erimin gezideki asl amac halkla temas kurmak deil, Aydndaki siyas konumasn yapmakt1172. Menderese gre, Erimin gezisindeki bir baka amac idarecilere ve devlet memurlarna telkinde bulunmakt. Bylelikle, hkmet brokrasiyi etkisi altna alacakt. Menderes, bu konuda yle demektedir1173: Nihat Erim urad her yerde bir avu Halk Partisi mensuplarndan ve emirle arlan devlet memurlarndan baka hemen hemen btn temaslarndan kanyor. Ve adeta halka kar dili varmyor. Fakat, partisi idarecileriyle yapt gizli toplantlarda valileri ve byk devlet memurlarn da hazr bulundurarak telkin etmek istedii prensiplerde onlar muhatap tutuyor ve bu sretle Halk Partisi tekilat ile hkmet kadrosunun hareket birliine temine alyor. Menderes, ayn konumasnda, Erimin partili(CHPli) olmaktan nce, Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs olduunu hatrlatarak, Erimi yle eletirmektedir: Nihat Erim Halk Partisinin adam olabilir; fakat, onun nde gelen sfat Devlet Bakan ve Babakan Yarmcs olmasdr. Kendisini her eyden nce bu sfatn sorumluluu altnda grmesi gerekir. Bu itibarla, hareketlerinin hesabn millete kar vermek mevkiindedir. Hlbuki, Babakan Yardmcs Halk Partisinin gizli toplantlarna ve valiler huzurunda ordunun ve millet hazinesinin, devlet kuvvetlerinin kendi emirlerinde olduunu ve dolaysyla lzum hasl olursa iktidarda kalmak iin devlet
1171 1172

ayn yer. Demokrat zmir, 17 Temmuz 1949. 1173 ayn yer.

288

kuvvetlerini buyurdular

Halk
1174

Partisi

emrinde

kullanacaklarn,

muhtelif

yerlerde

ifade

Menderesi, Erime byle bir cevap vermeye iten dier bir neden, Kongre kararlarna kar ilan edilen Hkmet bildirisinin bizzat Erim tarafndan yazldnn dnlmesidir. II- Yeni Seim Kanunu 1- Hkmetin Hazrl emsettin Gnaltay Hkmeti daha kurulduu srada, yarg gvencesini salayacak seim sisteminden sz etmitir1175. Gnaltay, ayn sylemi, 13 Mays 1949 tarihinde stanbul Vali Konanda yapt bir basn toplantsnda yinelemitir. Gnaltay, hkmet olarak, muhalefet partileriyle birlikte bir seim kanunu hazrlamak istediklerini, hatta gerekirse inanmad halde adl teminat bile salamaya kararl olduklarn sylemitir1176. Hkmet, muhalefetin istedii, yarglara seim kurullarnda idari grev verilmek hususunu, baz mahzurlarnn olduuna inanmasna ramen, inceleme konusu olarak dikkate almtr. Nitekim, bu konuyu incelemek zere politikann dndan (Yargtay ve Dantaydan, Ankara ve stanbul Hukuk Fakltelerinden, byk ehrin baro yelerinden) oluan bir lim Heyetine vermek lzumlu grlmtr1177. lim Heyetinin almalarn kolaylatrmak iin, Hkmet baz hazrlklar yaptrmtr. eitli lkelerdeki seim mevzuat Trkeye evrilmi, 1877den beri Trkiyede uygulanan seim mevzuatlar bir araya getirilmi, ngiliz, Belikal ve Fransz uzmann1178 seim kanununun 1948den sonraki ekli zerindeki deerlendirmeleri toplanmtr
1174

de

eklenerek

hepsi

Pembe

Kitap

denilen

bir

kitapta

1179

ayn yer. Hkmet, programnda 1950 seimlerinin hibir vatanda yreinde pheye yer brakmayacak en teminatl bir ekilde yaplmas iin ilmin ve tecrbenin telkin edecei tedbirlerden faydalanmak suretiyle yeni bir kanun hazrlanacaktr denilmektedir. 1176 Ulus, 14 Mays 1949, Cumhuriyet, 14 Mays 1949. Gnaltayn konumasnn bir deerlendirmesi iin, Bkz. Abidin Daver, Babakann Hasbihali, Cumhuriyet 15 Mays 1949. 1177 Nadir Nadi, leri Bir Adm, Cumhuriyet, 2 Temmuz 1949. 1178 Fransa Babakanlarndan avukat Paul Boncour, Belikal Hukuku Vabden Buleke ve ngiliz Lord Nathamn. 1179 Ulus, 10 Mays 1949 ve Hseyin Cahit Yaln, Seim Kanunu Mnasebetiyle..., Ulus, 24 Mays 1949. Yaln, bu yazsnda, ayrca, seim kanununu deitirme hazrlklarna muhaliflerin yine kar kacaklarn ileri srerek, yle demektedir: Pembe Kitabn iini okumak tabi zahmetlidir. Fakat,
1175

289

Ayrca, Babakanlkta, Adalet ve ileri Bakanlklar yetkili memurlarndan oluan bir Teknik Heyet1180, 13 Mays 1949ta yapt ilk toplantsndan sonra almalarn srdrerek lim Heyetinin incelemelerine esas olacak ekilde bir n tasar hazrlamtr1181. lim Heyeti, ilk toplantsn 14 Eyll 1949 gn Babakann a konumasndan sonra yapmtr. lim Heyeti, youn bir alma dneminden sonra hazrlad metni, 2 Aralk 1949 tarihinde Babakanla sunmutur. lim Heyetinin hazrlad metinde vard en nemli esaslar, i) seim ilerinin, yarglarn nezareti ve murakabesi altnda yaplmas, ii) kurulacak Yksek Seim Mahkemesinin, Milletvekilleri seimiyle ilgili her trl itirazlar incelemesi ve karara balayabilmesi, olarak belirleyebiliriz. Bu arada, 6 Aralk 1949da, CHP Meclis Grubu, seimlerde adli teminat ilkesini kabul etmitir1182. 2-Muhalefetin Hazrl Gnaltay Hkmeti kurulduktan hemen sonra, DPnin esas ikayetlerini dikkate alan, yeni seim kanunu hazrlklarna girimiti. Fakat, Adnan Menderes, 20 Nisan 1949da, Osmaniyede yapaca konumada, Gnaltay hkmetinin seim kanunun deitirilmesinde, hl yava davrandndan sz etmektedir1183. Menderes, iki gn sonra, Adanada yapaca bir baka konumasnda ise, hkmetin bu konuda tereddtl hareket ettiini belirttikten sonra, byle bir kararn nedeninin DPnin ikinci Byk kongresinin beklenilmesi olduunu sylemitir. Menderes, yle demektedir: (Ynetimdekiler) tereddtlerinden kurtulmak iin yaknda(Haziran 1949) toplanacak olan byk kongremizin sonularn m bekliyorlar? imdiden haber verelim ki, II. Byk Kongremiz partimiz iinde tam bir itimat, sevgi ve birliin hakim olduunu

adna itiraz etmek pek kolaydr. imdi bazlar, Neden Pembe Kitap? Niin baka bir isim konmam? diye soruyor. Fikir ve siyaset hayat bu kadar aalaacak myd? . 1180 Bu teknik heyetin yeleri u isimlerden kurulmutur: Babakanlk Mstear .Hakk lkmen, Adalet Bakanl Ceza leri Umum Mdr Ltf Akad, Ceza ilerinde yarg Abdullah Gzbyk, ileri Bakanlnda Tetkik Heyeti Reisi Hakk Haydar, Tetkik Heyet yesi Halim Alyot, Hukuk Maviri Ekrem Gven. Bkz. Ulus, 14 Mays 1949 (Babakan Gnaltayn konumasndan ). 1181 Bu tasarnn ana hatlar, 29 Haziranda belirlenmitir. Bkz.Ulus, 30 Haziran 1949. 1182 Eer bu grup, bu ilkenin aleyhinde oy verecek olursa Gnaltay Grubunun istifa edeceine dair bir tehdit savurduu sylentisi kmtr. Bkz. Cumhuriyet, 7 Aralk 1949. 1183 Vatan, 21 Nisan 1949.

290

btn akl ile gstermek sretiyle, ayet varsa balanan mitleri hsrana uratacaktr1184. Gerekten de, hkmetin seim kanunu iini DPnin Byk Kongresinden sonraya brakarak, geciktirdii sylenebilirdi. nk, yeni tasar, hkmetin, kongre ncesinde, DP yneticilerinin eline bir zafer belgesi vermek anlamna gelecekti
1185

stelik, DP iinde bir yl ncesinde balam ayrlklarn Kongrede daha artmas beklenirken, Hkmetin yeni tasars DPlileri bir araya getirebilecek bir durum ortaya kartabilirdi1186. Nitekim, DP kinci Kongresinin en fazla zerinde durduu konu, seim meselesi olmutur. yle ki, bir delege, reylere tecavz edenlere rz ve namusumuza tecavz edenlere yaplan muamele yaplacaktr diyerek, DPlilere gre seim meselesinin namus meselesi olduunu ileri srmtr. Baz delegeler de, partinin seime ilikin grn neden Hkmete ve kamuoyuna bildirilmediini sormulardr1187. Kongreden sonra, hkmet tarafndan bir seim kanunu tasars hazrlamas istenilen lim Heyeti, muhalif partilerine 23 Eyll 1949 tarihinde, sizce seim emniyeti salayan seim sistemi nasl olmaldr? diye bir soru yneltmi ve parti olarak bu konuda kendilerinden rapor istenmitir. Bu konuyla ilgili olarak, Demokrat Parti cevabn bir ihtisas kuruluna hazrlatrken; Millet Partisi de bir mektup gndererek ilim heyetinin oluumunu iktidarn bir oyunu olarak grd iin kanunun hazrlanmas sorumluluuna katlmayacan bildirmitir. DPnin ihtisas kurulu, aslnda partinin Genel Kuruluydu. DP Genel Kurulu, 7 Ekim 1949da, seim kanunu zerinde almalarna balam ve be gn sonra da, 11 Ekim gn, hazrlad seim kanun tasarsn, DP Genel Bakan Celal Bayarn imzasyla bir rapor halinde lim Heyetine sunmutur. DPnin raporunda, deiiklik tasarsnn esaslar arasnda en belirgin olanlarnn, i) idarenin seimle kesinlikle ilgisinin olmamas, ii) seim ynetiminin tarafsz organlara braklmas ve oy gizlilii dnda, seim ilemlerinin kesinlikle ak bir ekilde yaplmas, iii) seim tutanaklarna kar gerekleecek itirazlar Yksek Seim Kurulunun incelemesi ve son karar makam

1184 1185

Vatan, 23 Nisan 1949. Cem Eroul, a.g.e., s.74. 1186 Cem Eroul, a.g.e., s.74. 1187 Ulus, 22 Haziran 1949.

291

olarak karara balamas, iiii) mill iradenin tecellisini bozanlar hakknda vatandalara ceza davas aabilmeleri hakknn verilmesi olduu sylenebilir1188. a) Demokrat Partinin Danma Toplants DP kuruluunun drdnc ylna denk gelen 7 Ocak 1950de, Demokrat Parti, Ankara Gar Gazinosunun alt salonunda, yeni seim kanunuyla ilgili olarak, btn illerden gelen 153 delegenin katld bir Danma Toplants (stiar Kongre) yapmtr ve bu toplant, gn srmtr. Aslnda, bu toplant DPnin i tzk gereince1189, parti merkezinin mahall rgtleriyle irtibatn salamaya ynelik ylda iki kez yapt olaan toplantlarn birincisiydi; fakat, toplantnn asl amac yeni seim kanunuydu. Toplantnn a konumasn yapan DP Genel Bakan Celal Bayar, yeni seim kanununun, seim emniyeti bakmndan nceki kanunlara gre ileri bir adm olduunu belirterek parti olarak seimlere gireceklerini aklamtr1190. Toplantnn ilk gn, Seim hazrl meseleleri komisyonu oluturulmu ve bu komisyon, yaknda yaplacak genel seimlerde partinin takip edecei politikay ve seim kanunu tasarsnn eksik yanlarn grmeye balamtr. Toplantnn son gn olan 9 Ocakta, partinin Genel Ynetim Kurulu yesi olarak Adnan Menderes, szleri delegeler tarafndan sk sk alklarla kesilen bir konuma yapmtr1191. Menderes, konumasnda, Hkmetin, son zamanlarda DPye ynelik iftira ve sulamalarda yaknmaktadr: (Hkmetin) gerek amalar nelerdir? ktidarn bu ekilde saldrya gemesi nedendir? Haksz olmalarnn vicdanlara damla damla km olmasnn bir sonucudur. Kendi sesiyle kendisine kuvvet aramasdr. Korkak ve kabahatli bir adamn gece ssz bir yerden geerken trk sylemesidir Menderes, konumasnn bir baka yerinde de, iktidarn amacnn DPyi blmek olduunu belirttikten sonra, CHP rk mesnetlere dayanarak bir altn madeni bulunduunu ileri srerek, hkmetin bu tutumundan yle

Vatan, 12 Ekim 1949. DPnin raporu, 44 sayfa ve 151 maddelik bir tasary kapsamaktadr. Bkz. H. Tanyeli-A.Topsakalolu, zahl Demokrat Parti Kronolojisi, s.152. 1189 Demokrat Parti Tz, Ankara 1947, s.7-9. 1190 Cumhuriyet, 8 Ocak 1950. 1191 Menderesin konumas iin, bkz. Cumhuriyet, 10 Ocak 1950 ve Vatan, 10 Ocak 1950.

1188

292

kefetmi gibi btn midin can kurtaran simidi telaki ettii iftira ve sulamalara balamtr demektedir. Menderes, iktidarn, yaknda yaplacak 1950 seimlerini huzursuzluk ve kargaalk yaratarak kazanmak niyetinde olduklarn iddia ederek, DPnin seimlerdeki tavrn; huzur ve skn havasn bulamazsak seimlere girmeyeceiz. Esasen bizsiz seim yaplamaz. Her trl tedbir ve iyi niyete ramen yine milleti hie sayarlarsa, 1946daki gibi hileye saparlarsa, kazandmz milletvekillii says ne olursa olsun, Meclise girmeden istifa edeceiz. Meclise girmeyeceiz. Bizsiz Meclis ve hkmet olamaz eklinde aklamaktadr. DP Genel Ynetim Kurulu, 10 Ocak 1950 gn, bir bildiri yaymlayarak danma toplantsnda alnan kararlar aklamtr. Bu bildiride, yeni seim kanunu tasars iktidarn demokrasi istikametinde gzel bir balangc olarak deerlendirilmitir. Bildiride, ayrca, hkmet, seimler konusunda bir kez daha uyarlmtr1192. b) Menderesin Erime Cevab DPnin 7-9 Ocak 1950 tarihlerinde gerekleen Danma Toplantsnda varlan kararlarn i politikada, zellikle CHP ve DP arasndaki gergin havay yattraca mit edilmitir1193. Bu durumun, iktidar partisi evrelerinde olumlu izlenimler braktna ilikin belirtiler olmutur. Hatta, Millet Partisinin grmelerinde, DPye ynelik bilinen muvazaa sulamasn yeniden ortaya atmak iin baz hazrlklara geildiinden bile sz edilmitir. Tam bu srada, Devlet Bakan ve Babakan Yardmc Nihat Erim, 15 Ocak 1950de, Kayseride yapt konumada, DPnin bildirisine beklenmedik bir ekilde sert bir tepki gstermitir. Erime gre, bir parti grevden kaarsa yeri bo kalmayacakt ve

Cumhuriyet, 11 Ocak 1950. Bildiride, yle denilmektedir: ktidarn da yersiz ve insafsz tecavzlerinden hibir menfaat elde edemeyeceini anlamas ve bu demokratik rejimi memlekette temiz ve salam temeller zerine kurmak hususunda drst ve samimi yola girmesi lazmdr. 1193 rnein, Nadir Nadi, tam bu srada, gazetesindeki kesinde, Demokratlarn son kk kongresi (halk idarelerini kuvvetlendirmek) bakmndan mit verici bir teebbs oldu. Toplant sonunda yaynlanan tebli memleket lsnde ferahlk yaratc iaretler tayordu. Henz tecrbesi az ve gen bir teekkl saylabilecei halde, DPnin memlekette partiler aras normal mnasebetler kurulmas uruna harcad gayretleri takdirle anarz. Bundan byle kar taraftan beklediimiz, ayn yolda eit admlarla yrmektir. Muhalefeti hor grmek, onun iin her yaptn ktye yormak iktidara yakr bir hareket deildir diye yazmaktadr. Bkz. Flrt, Cumhuriyet, 19 Ocak 1950.

1192

293

hatta gerekirse, CHP kendi listesinde bamszlara yer vererek TBMMde eitli grlerin temsil edilmesini salayabilecekti1194. Erimin Kayserideki bu sylemi, DP ve CHP arasndaki ilikileri yeniden gerginletirmitir. 18 Ocakta, Adnan Menderes, Erimin Kayseri konumasna Zafer Gazetesinde yazaca Bir Nutuk Vesilesiyle balkl makalesiyle cevap vermitir. Menderes, bu yazsnda, DPnin bildirisine, genellikle iktidar evrelerinde anlayla karlandn; fakat, sadece Babakan Yardmcs Nihat Erimin ar bir eletiride bulunduunu belirtmektedir. Menderes, yle demektedir: Kamuoyuna Kayseriden hitap eden bir ses kt ki; yalnz o (Erim), bu iyi balangtan sinirlenmi grnyor. Kayseride sylediklerine bakarak, bu zatn partiler ve vatandalar arasnda karlkl sayg ve itimadn ve memlekette siyas huzur ve emniyetin hakim olmas ihtimallerinin belirmi bulunmasndan adeta rkm ve endieye kaplm olduuna hkmetmek zarur oluyor1195. Menderese gre, Erim, Kayseri konumasyla, iinde yer ald ve CHPnin arlna tepki duyan Otuzbeler Grubunun amacna ters gelen bir tutum sergilemekteydi: ayet, bir aralk zannolunduu gibi, 35lik bir gruplama oldu idiyse ve ayet bu grubun Halk Partisi iindeki rol, muhalefeti yok etmek maksadyla giriilen bask ve iddet politikasn eletirmek ve deitirmek idiyse, o halde, vaktiyle bu grubun banda grnenler neden imdi o zamanki hkmete dnlen ar hatalar benimsemekte bu kadar isteklilik gsteriyorlar? O zamanki hkmeti bir dereceye kadar mazur grmek mmkndr. nk onlar, mrlerini tek parti iinde yaamlar, siyas hviyetlerini tek parti sistemi iinde edinmilerdir. Onlar byle bir siyas mazi ve mektebin adamlar olarak mtalaa etmek ve bir dereceye kadar mazur grmek mmkndr. Kald ki, hatta Bay Recep Peker dahi bu gn eski mevkiinde olsayd, kanaatimizce, o zamanki hareket tarzn benimsemezdi. nk, o gnden bugne kadar aradan seneler gemi, memleketimizde mhim gelimeler, esasl zihniyet deiiklikleri yer bulmutur. O halde, gemiin sorumluluklarnda hisseleri bulunmadn iddia ederek ortaya kan bu 35lerden bazlarna imdi ne oluyor?

1194 1195

Ulus, 16 Ocak 1950; Cumhuriyet, 16 Ocak 1950. Bir Nutuk Vesilesiyle, Zafer, 18 Ocak 1950.

294

Btn mi ibaretti?

dava,

sorumluluklarna

katlmadklar

ve

fakat

varlklarndan

faydalanmaktan da geri kalmadklar Halk Partisinin kuvvetleriyle ikbale erimekten Kayseri konumas bize bir kere daha anlatyor ki, ne 35ler ortada kalmtr, ne de davalar1196. Menderes, ayn yazsnda, Erimin Kayseri konumasnn bir baka amacnn DPyi ypratarak CHPnin iktidarda kalmasn salama taktii olabileceini dnmektedir. Menderes, bu konuda; anlalan (Erim) Halk Partisinin seimlerde kazanmasnn ancak Demokrat Partiyi mmkn olduu kadar ktlemekle ve iddetle tahriklerde bulunmak sretiyle, Demokrat Partiyi hatalara sevk etmekle mmkn olacan zannediyorlar. Yahut da, Halk Partisi iinde gemii devam ettirmek zihniyetinde olanlarn ounluu oluturduuna inanarak, imdi de bunlarn ncln yapmak sretiyle, taraftar kazanmay, ounluk elde etmeyi dnmekte, bu yoldan daha yksek mevklere gelmeyi mit etmektedirler demektedir1197. Menderes, yazsn, Fakat, acaba, giritikleri bu ahsi ikbal mcadelesinin bedelini ve bahasn memlekete detmek yolunda olduklarnn farkna varmyorlar m Veya herkesin bunun farknda olduunu anlamyorlar m? eklinde bitirmektedir:1198. Menderes, bu yazsyla, CHP iinde ciddi bir ayrln olduuna iaret etmekte ve ayrca, lml olarak bilinen Nihat Erimin, parti iinde arllar tarafna getiini ima etmektedir. 3- Milletvekilleri Seim Kanunu Tasars ve Komisyon Raporu Milletvekilleri Seim Kanunu tasars, 16 Aralk 1949 tarih ve 71-1463 sayl yazyla Bakanlar Kurulu tarafndan Meclis Bakanlna sunulmutur. Tasarnn gerekesinde, gemite uygulanm Milletvekili seim kanunlarnn geirdii deiiklikler anlatldktan sonra; Seim mevzuat, teorik bilgilere olduu kadar hatta belki bundan da fazla- uygulamasndan alnan tecrbe dersleriyle tekaml ettirilir. Gerek halk idaresi, modern devlette Niyab veya Temsil Hkmet denilen ekil ile ortaya kmaktadr. Temsilcilerin seilmesi iin, semenler arasnda eitlik, ounluk veya nisb temsil uslleri, gizli oy, ak tasnif gibi kaideler, demokrasiyi
1196 1197

a.g.y. a.g.y. 1198 a.g.y.

295

benimsemi her lke iin artk zamanmzn birer zarureti haline gelmitir denilmektedir1199. Tasarya gre, seim uslnn ilkeleri u ekilde belirlenmitir: Milletvekili seimi tek dereceli, genel, eit, gizli oyla yaplacakt. Oy serbest ve ahsi; oylarn saylmas ve tasnifi ak olacakt. Seim ve sandk kurullar tm ilerin grlmesinde yarg nezaret ve kontrolne tab olacaklard. Seim sonularna ilikin itirazlar, Dantay ve Yargtayn kendi yeleri arasndan her drt ylda bir, gizli oyla setii bir bakan ve alt ye ile kurulan Yksek Seim Mahkemesi inceleyecekti1200. Hkmet, lim Heyetinin hazrlad metni, baz deiiklikler dnda hemen aynen kabul etmitir. Bu deiiklikler, daha ok uygulanmas bakmndan mahzurlu veya uygulanmas imkansz grlen hkmlerde yaplmtr1201. Hkmet, ayrca, yapt deiikliklerle, lim Heyetinin kabul ettii baz ilkelerini tamamlayc hkmler getirmitir1202. Adnan Menderes, hkmetin tasars Meclise sunulduktan yaklak on gn sonra, 25 Aralk gn Ktahyada DPnin l kongresinde yapaca konumada, yeni tasarnn o zamana kadar olanlardan ve grlenlerden ileri ve DPnin hazrlad esaslara ok yaklaan bir adm olarak grdn aklamtr1203. Hkmetin teklif ettii kanun tasars, dier iki tasardan (lim Heyeti ve Teknik Heyet tasarlar) da yararlanmak yoluna gidilerek, bu kez, Geici Komisyon tarafndan 9 Ocak 1950de incelenmeye balamtr. Bu grmelerde, DPliler ilkelerde

TBMM TD, D.8, c.24, (S.Says: 161), s.2. TBMM TD, ayn yer, s.9-29. Tasarnn getirdii dier nemli baz deiiklikler ise unlardr: Her 40 000 kii iin 1 milletvekili seilecekti(md.4) Seilecek Milletvekili saysnn belirlenmesinde son genel nfus saym esas tutulacakt (md.5). 22 yan bitiren her vatanda semen saylacak (md.7); 30 yan bitiren her vatanda da Milletvekili seilebilecekti(md.24). i) Zabta amiri ve memurlar, ii) Subaylar, iii) Asker memurlar, iiii) Asker renciler, iiiii) Silah altnda bulunan erler oy kullanamayacakt (md.9). Bir kimse, ancak bir seim evresinden aday gsterilebilecekti(md.27). Szl seim propagandas iin yaplacak kapal yer toplantlarna ancak o seim evresi semenleri ve milletvekili adaylar ve bunlarn vekaletnamesini tayan temsilcileri ile milletvekilleri katlabilecekti (md.34). En az be seim evresinde aday gstermi siyas partiler, gnde be dakikay amayacak ekilde radyolarda propaganda yapabilecekti (md.36). 1201 rnein, lim Heyetinin teklif ettii her kyn ve mahallenin bir seim blgesi olmas durumu, daha nceki esaslarla belirlenmi btn lkedeki 20 000ini geen seim blgesini, 50 000 rakamnn zerine karacak ve bu da, sandk emniyetinin korunmasnda mahzurlar dourabilecekti. 1202 rnein, seim ilerini yargcn denetimini brakan ilkenin tam ileyebilmesi iin, seim kuruluna bakanlk edecek yargcn hibir yerden aday gsterilmemesi kural getirilmitir. 1203 Cumhuriyet, 26 Aralk 1949 ve Vatan, 26 Aralk 1949.
1200

1199

296

hkmetle uzlarken; Millet Partisi, zellikle nisb temsil uslnn kabuln istemilerdir1204. Komisyon grmelerine, yesi olmad halde baz toplantlarna Adnan Menderes de katlmtr1205. Menderes, bu grmelerde, Hkmetin teklifini tutar bir ekilde beyanda bulunmusa da; komisyonun Yksek Seim kurulu ve grevleriyle ilgili olarak vard karar kabul etmeyerek, Hkmetin teklifinde bu kurula verilmi yetkilerin korunmasn istemitir1206. Bir baka deyile, Menderes, seimle ilgili kesin kararn TBMMden alnarak, Yksek Seim kuruluna brakan bir teklifte bulunmutur. Fakat, Menderesin bu teklifi kabul edilmemitir. Geici Komisyon, raporunu, 2 ubat 1950de Meclis Bakanlna vermitir. Komisyon, Hkmet tasarsna iki nemli deiiklik getirmitir. Bunlardan ilki, seimin ana ilkeleri arasna ounluk sistemine gre ibaresini getirmesi; dieri ise, Yksek Seim Mahkemesinin adn Yksek Seim Kurulu eklinde deitirmesidir. Ayrca, Yksek Seim Kurulunu, bir ara merci haline sokarak, sadece seim sonularna ait itirazlar inceleyerek hazrlayaca raporunu TBMMye bildirmekle grevlendirmi ve bu konudaki niha karar TBMMye vermitir. 4- TBMMdeki Grmeler Milletvekili Seim Kanunu tasars, 7 ubat 1950de, Mecliste grlmeye balanmtr. Tasar hakknda ilk sz alan Geici Komisyon szcs Kayseri Milletvekili S.Azmi Feyziolu, hazrlanan tasar ile Hkmetin seim ilerinde en ufak bir tesir yapmasna asla imkan braklmadn vurgulayarak, getirilen deiiklikleri ksaca anlatmtr1207. DP adna, bu kez, tasary Adnan Menderes deil; stanbul Milletvekili Fuat Hulusi Demirelli eletirmitir. nk, yeni seim kanununun Mecliste grlmekte olduu sralarda 1950 ylnn Bte kanunu da Meclise getirilmi ve Menderes her zaman ki gibi, DP adna Bte konusunu zerine almtr.
Cumhuriyet, 10 Ocak 1950. Dnemin TBMM Tzne gre, her milletvekili, yesi olmad bir komisyonun belgelerini grp okuyabilir ve oturum gizli deilse, grmelerine katlabilirdi; fakat, oy kullanamazd. Ayrca, Bir komisyon kendi yesi olmayan milletvekillerine dncelerini renmek iin ba vurabilirdi(md.41). Bkz. Reit lker, Btn Tadilleriyle Birlikte, TBMM Tzk, s.12. 1206 TBMM TD, D.8, B.40, O.1, c.24, s.164-165 (07.02.1950). (Babakan Yardmcs Nihat Erimin szlerinden). 1207 TBMM TD, D.8, B.40, O.1, c.24, s.149.
1205 1204

297

CHP ile DP arasnda bu konuda esasta bir ayrlk olmadndan, tasarya asl muhalefet Millet Partisinden gelmitir. DPden koparak ayrlm olan Millet Partisi ile Demokrat Partinin, seim kanunun baz maddeleriyle ilgili grlerinde neredeyse tamamen ayr dmeleri dikkat ekmektedir. rnein, seim kurullarnda yargcn bulunmasn Millet Partisi politikann yargya mdahalesi olarak deerlendirirken; Demokrat Parti ise bunu adaleti temin eden bir unsur olarak grmektedir. Bu gr ayrlklar, ayn zamanda, Millet Partisinin Demokrat Partiden kopmasnn nedenlerinin daha derinlerde olduunu aklamaktadr. Millet Partisinin aksine, ana muhalefet partisi olan Demokrat Parti, ilke olarak yeni seim kanun tasarn benimsemitir. Fakat, yine de, DPnin, tasarnn baz ayrntlarnda hkmetle anlaamadklar hususlar vardr. DPliler, zellikle kapal salon toplantlarna yalnz o seim evresi semenlerin katlabileceini ngren maddesine karydlar1208. DPliler, ayrca, ak toplant yerlerinin belediye ve ihtiyar heyetlerince belirlenmesinin, muhalefetin aleyhine olacan ileri srmlerdir1209. Fakat, bu konular, DPlilerin istedikleri biimde kabul edilmemitir. Hatta, DPliler, tasarnn bu maddelerin grld gn, kendilerine gre makul tekliflerinin ret edildiini dnerek, meclis salonunu terk etmilerdir1210. DPlilerin istedikleri dier bir deiiklik, Yksek Seim Kuruluyla ilgilidir. DPlilere gre, Yksek Seim Kuruluna daha fazla inceleme yetkisi verilmeliydi1211;
DPlilere gre, bu madde toplant hrriyetine getirilen ar bir snrlama idi. rnein, DPnin stanbul Milletvekili Fuat Hulusi Demirelli (bu madde) bir toplantda 22 yan doldurmam var m, yok mu? eklindeki aratrmalara ve belki yzlerce kimlik czdan yoklamasna yol aar. Bu ise, bir ok naho ihtilaflara meydan verir demektedir. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.159. Tam bu srada, Nadir Nadi, gazetesindeki kesinde DPlileri hakl bularak unlar yazmaktadr: Kapal yerlerdeki toplantlara ait maddeyi, kabul edildii metin zerinde ele alrsak, demokratik prensiplerle badatrmak gtr. Bir dam altna girip, oradaki konumalara katlmak isteyen bir vatandatan kafa kad m soracaz? . Bkz. Ha Gayret, Cumhuriyet, 11 ubat 1950. Benzer bir dnceyi farkl bir adan deerlendiren Mmtaz Faik Fenik de, Zafer Gazetesinde yle yazmaktadr: Her adayn muhakkak hatip olmas lazm deildir. Bazlar yaz yazabilir, veyahut herhangi bir mesele hakknda da ettler yapabilir, fakat Allah ona halk huzurunda konumak hasleti vermemitir. Veyahut aday o gn hastalanmtr. O halde vaziyet ne olacaktr. Bkz. ktidar hep kendi lehine yontuyor, Zafer, 9 ubat 1950. 1209 DPli Fuat H. Demirelli, olabilecekleri yle ifade etmektedir: (Belediye ve ihtiyar heyetlerinin) ak propaganda iin mesela Ankarada Etlik srtlarn, stanbulda Ok Meydann gsterebilirler. Hatta, bir ehir veya kasaba iinde yalnz bir meydan gstererek partilerin ve adaylarn okluuna gre bir ksm iin propaganda imkann ortadan kaldrmalar ihtimali vardr. Hoparlrle propaganday ise bsbtn yasak edebilirler. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.158. 1210 Cumhuriyet, 10 ubat 1950. 1211 Yksek Seim Kurulunn yetkileri konusunda, daha komisyonda iken Hkmetle DP arasnda bir gr ayrl kmtr. Erimin 7 ubatta Mecliste yapt konumasnda anlattklarna gre, komisyondaki grmelerde bu maddeyle ilgili olarak bir tek tahkik kelimesi bile tartma
1208

298

hatta, seimlere itirazlarla ilgili kesin karar TBMMden alnarak, Yksek Seim Kuruluna verilmeliydi1212. Fakat, DPlilerin bu istei de gereklememitir. Tasarnn Mecliste grlmesi srasnda DPlilerin tm teklifleri reddedilmi deildir; birka teklifi de kabul grmtr. rnein, tasarnn adaylkla ilgili maddesinde yer alan, tek yerden adaylk kayd kaldrlp, DPnin istedii biimde, iki yerden adaylk imkan getirilmitir1213. 16 ubat 1950de, Milletvekili Seim kanunu tasarsnn maddeleri grldkten sonra, i tzk gerei tasarnn tm hakknda, tasardan yana ve karya sz verilmitir. Tasardan yana olarak Demokrat Partili Adnan Menderes; tasarnn muhalifi olarak da Millet Partili Hasan Diner sz istemitir. Meclis Bakan, yine tzk gerei ilk sz, tasarya destek veren Menderese vermitir. Adnan Menderes, konumasnn banda, bir lkede mill hakimiyet ilkesinin tam olarak uygulanabilmesinin, ancak seimlerin serbest ve drst yaplmasna bal olduunu belirttikten sonra, bunun iin de seim kanunun her trl hile ve fesad nleyecek ve vatanda vicdannda tazyik ve tesirler yaplabilmesi imkanlarn ortadan kaldracak hkmler iermesi gerektiini sylemitir1214. Menderes, ayrca, grlmekte olan bylesine bir seim kanuna kavuabilmek iin, ok partili siyas hayatn balad gnden beri ura verildiini, hatta siyas mcadelelerin mihverini bu davann oluturduunu belirtmitir1215. Menderes, seim kanunun kabul edilmesinin tek bana yetmeyeceini, ayn zamanda bu kanunun dzenlenmesinde galebe alan anlay ve zihniyetin seimler srasnda da devam etmesi gerektiini vurgulayarak, yaknda yaplacak seimlerin nemini yle dile getirmektedir1216:

konusu olmutur. Erim, komisyondaki CHPli yelerin, tahkik kelimesinin iinde zabtn da, msaderenin de olduunu, bu yzden tahkik kelimesinin yerine, gerekli bilgileri toplar denilmesi gerektiini savunmulardr. Bu gr komisyonda hakim olunca, tahkik kelimesinin tasarya girmesinde srar eden DPli yeler de tahkik kelimesi (tasardan) karsa biz youz demiler ve o gnden itibaren komisyon toplantlarna gelmemilerdir. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.165. 1212 Bu konuda DPnin grlerini aklayan stanbul Milletvekili F.Hulsi Demirelliye gre, seim tutanaklarna kar ileri srlen itirazlar bir yarg merci olan Yksek Seim Kurulunun halletmesi, Meclisteki ounluk tarafndan bu hususta politik veya hissi mlahazalarla hareket edildii yolundaki pheleri ortadan kaldrrd. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.159. 1213 TBMM TD, D.8, B.48, O.1, c.24/2, s.675. 1214 TBMM TD, D.8, B.48, O.2, c.24/2, s.706. 1215 ayn yer. 1216 ayn yer.

299

Biz (Demokrat Parti), 1950 seimleri gibi lkenin siyas hayatnda bir dnm noktas tekil edecek nemde bulunan bir devrede, iktidarn bu nezaketi kavrayarak hareket edeceini kuvvetle mit ve temenni etmekteyiz. u anda kanunlaan belge, bu mit ve temennimizin balca dayanan tekil ediyor. Menderes, son olarak, Demokrat Partinin grlmekte olan tasarnn kanunlamas iin olumlu oy kullanacaklarn; lke hesabna mesut balanglardan biri olmas temennisiyle partimiz seim kanununu kabul etmektedir eklinde ifade etmektedir1217: Menderesin konumasndan, parti olarak her ne kadar tasarya olumlu oy verseler bile, seim kanunun uygulanmasna ilikin baz endieler tadn anlamaktayz. Geri, byle bir endieyi sadece Menderes ve partisi DPliler deil; tasarya olumsuz oy vereceklerini aklayacak olan dier muhalif parti, Millet Partililer de tamaktadrlar1218. Menderesin bu konumas, muhalefetteyken yapt iktidara ynelik en yumuak konumasdr, denilebilir. Bu durumun, iktidar partisi milletvekillerince biraz garip karlanm olabilecei tahmin edilse bile, CHP-DP arasnda, en azndan bu tasarnn grlmesi srasnda beliren olumlu havann bozulmasnn istenmedii de anlalmaktadr. Nitekim, Menderesin konumasndan sonra, CHPden bir tek milletvekili, o da Elaz Milletvekili .Tali ngren, oturduu yerden, Adnan Menderes okuduu nutukta arada ihtilaf kalmadn syledi. Acaba, bunun iinde mill husumet de dahil midir? htilaf kalmad buyurdular deyince, Meclis bakan, araya girerek, adeta konuyu hemen kapatmak istercesine, bu iin mill husumetle ilgisinin olmadn sylemitir1219. Nitekim, Hkmet adna konuacak Babakan emsettin Gnaltay da, kendilerini destekledikleri iin Demokrat Partili Milletvekillerine teekkr etmitir1220.

ayn yer. TBMM TD, ayn yer, s.709. Millet Partili Hasan Diner, konumasnda yle demektedir: yi bir seim, sadece iyi bir kanunla olmaz. yi bir kanundan nce gelen bir art daha vardr. O da, seimde grev alanlarn iyi niyet sahibi olmas, namuskar hareket etmeleri artdr. Denilebilir ki, bu art, kanunun aksaklklarn tamamlayan, kapatan ve seimin mkemmeliyetini temin eden arttr ve bata gelir . 1219 TBMM TD, ayn yer, s.709. 1220 TBMM TD, ayn yer, s.711. Gnaltay, yle demektedir: (Halk idaresi iin) ilk temelin atlnda kar partilerden Demokrat Partinin bizimle (CHPyle) birlikte hedefe doru ahenkle yrm olmasn bu temeli kuvvetlendirmek iin sarfedilecek mesainin de baaryla sonulanacana delil olarak grmekteyim. (Bravo sesleri). Bundan dolay Demokrat Partili arkadalarma kranlarm sunarm.
1218

1217

300

Yeni seim kanunu, ayn gnk toplantda ounlukla kabul edilmitir1221. Demokrat Parti ve Cumhuriyet Halk Partisi olumlu (beyaz) oy kullanrken, Millet Partisi olumsuz (krmz) oy vermilerdir1222. Adnan Menderes, bu tasarya, konumasnda aklad gibi, kabul oyu vermitir. III- 1950 Yl Bte Grmeleri Adnan Menderes, 13 ubat gn yapaca konumayla, 1950 ylnn bte kanunu hakknda partisinin grlerini aklamtr1223. Menderesin bu konumas, muhalefette iken yapt son bte eletirisidir. Menderes, konumasnn banda, Gnaltay Hkmetinin nceki seneye ait bte kanununun TBMMye sevk edildii sralarda kurulduunu ve ibana geer gemez hkmetin yetkili azlarnn btede nemli tasarruflar yaplacan ve esasl bir revizyona gidileceini sylediklerini hatrlatm, bu szlerin balangta mit verici olduunu; fakat, imdi, midinn gereklemediini belirtmitir. nk, ne tasarruf yaplabilmi, ne de revizyona gidilebilmiti. Menderes, bu durumu, anlalyor ki, Hkmet, zamanla battal arkn hareketine intibaktan kendin kurtaramam, ilk gnlerin hamle ve heyecanlar geici bir heves gibi snp gitmitir eklinde yorumlamaktadr1224. Menderes, yine de, hkmetin, 1949 yl btesinin uygulanmasnda, daha nceki yllara gre, olumlu iler yaptn kabul etmektedir. Menderese gre, bunlar, i) ek deneklerle karlalmam olmas, ii) btenin ekil ve dzenlenmesinde incelemeye kolaylatracak baz yeniliklere geilmesi, iii) bteye ait bir ok bilginin TBMM ve Meclis komisyonlarn yararlanmasna sunulmas olarak saylabilirdi1225. Menderes, nceki senenin, yani, 1949 yl btesinin uygulanmasna ilikin baz rakamlar vermitir1226. Bunu, bir tablo halinde aadaki gibi gsterebiliriz.

TBMM Kanunlar Dergisi, D.8, c.32 (Kanun No: 5545), s.511-549 ve T.C. Resmi Gazete, S. 7438 (21.02.1950). 1222 Cumhuriyet, 17 ubat 1950. Oylama sonucu, Oy verenler: 346, Kabul edenler: 336, Ret edenler: 10, ekinser:-. . Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.710. 1223 Menderesin konumas iin, bkz. TBMM TD, D.8, B.45, O.1, c.24/1, s.498-506. 1224 TBMM TD, D.8, B.45, O.1, c.24/1, s.499. 1225 TBMM TD, ayn yer, s.499. 1226 Karlatrma iin, bkz. TBMM TD, ayn yer, s.499.

1221

301

1949 Yl Btesi Gelir Tahmin deer Gerek deer Fark 1.251 milyon TL 1.273 milyon TL Gider 1.371 milyon TL 1.393 milyon TL 120 milyon TL Ak

22 milyon TL fazla 20 milyon TL fazla Menderesin, kabule sunulan 1950 yl btesi hakknda verdii rakamlar da1227,

tablo halinde u ekilde gsterebiliriz: 1950 Yl Btesi Gelir Tahmin deer 1.313.269.563 TL Gider 1.487.218.563 TL Ak 173.949.000 TL

Menderes, bu rakamlar verdikten sonra, 1949 ve 1950 yl btelerini karlatrarak baz sonulara gitmitir. Menderese gre, 1950 ylnn btesi hem gelir, hem de giderler ksmnda nceki yla gre nemli artlar gstermekteydi. Ayrca, bte andaki fark 54 milyon liray bulmaktayd. yleyse, ak bteler serisine devam edilmekteydi1228. stelik, 1950 yl btesinin gerek a 174 milyon liradan1229 fazlayd. nk, btede bir taraftan gelir toplamlar kabartlm, dier yandan aa ilavesi lazm gelen baz byk rakamlar bteye alnmamt1230. Bte a ve Marshall Yardmlar Menderes, bte ann hemen tamamnn Marshall yardmlaryla kapatlmaya alldn ileri srmtr. Menderese gre, bunun nedeni, yanl mal politikalar yznden btenin artk kapatlamayacak aklar vermi olmasyd. Menderes, sonra, Marhall yardmlarnn olmamas halinde btenin nasl bir hal alacana deinmitir. Menderese gre, Marshall yardmlarnn olmamas halinde,

Karlatrma iin, bkz. TBMM TD, ayn yer, s.499. TBMM TD, ayn yer, s.499. 1229 Aslnda, bu rakam tam olarak, yukardaki tabloda gsterildii gibi, 173.949.000 TLdir; fakat, Menderes, 174.000.000 TLyi yaklak bir deer olarak vermektedir. Ayrca, Meclis tutanaklarnda, nce bu rakam, byk ihtimalle sehven 179 milyon diye yazlmtr. 1230 TBMM TD, ayn yer, s.499. Menderesin hesaplamalarna gre, aslnda ak 174 milyon TL deil, 230 milyon TL olmalyd. nk, btede 20 milyon TL gelirde fazla gsterilmi ve ayrca, PTT daresi, Devlet Denizyollarnn ve dier ek bteli idarelerin aklar 40.7 milyon TLyi bulmutur. Dolaysyla, 174 rakamna 60 eklendiinde, bte a 230 milyon TLye ulamaktayd (ayn yer).
1228

1227

302

bte an kapatmak iin izlenecek yollar; 1) borlanma, 2) emisyon, 3) yeni vergilerin ihdas, 4) harcamalarda indirme olacakt. Fakat, Menderes, kendi aklamalarn yaparak1231, btn bu yollarn mmkn olamayacan belirttikten sonra, basiretli bir mal politikann gereklerinin yaplmadn belirtmitir1232. Yatrmlar Menderese gre, her ne kadar 1950 yl btesinde yatrmlara ayrlan miktar artmsa da, gerekte bunun bir ksm, retimi artrmaya ynelik deil, mevcudun devamna yarar ilere hasredilmiti. yle ki, bu iler, yatrm kavramnn erevesi iine bile girmezdi. rnein, bir ksm yol tamir ve bakm, retimle ilgisi olmayan istimlakler bu eitten ilerdi1233. Tarm Menderes, toplam zira retim miktarn, 1938 yln 100 kabul ederek, dier yllarla karlatrmtr1234. Menderesin bu karlatrmasn yle gsterebiliriz: Yllar Baz (1938 yl) 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949 tibar rakam (100) 95 98 82 100 92 72 51 96 79 114 89

Menderesin gerek rakamlar yerine, 100 rakamn itibar deer sayarak byle bir hesaplama yntemine gitmesi, kark ve uzun rakamlar vermek yerine, sylemek
1231 1232

Aklamalar iin, bkz. TBMM TD, ayn yer, s.502-503. TBMM TD, ayn yer, s.503. 1233 TBMM TD, ayn yer, s.501. Menderes, bu rneklerinde daha ak bilgiler vermemitir. 1234 TBMM TD, ayn yer, s.505.

303

istediini ana hatlaryla ortaya koymak iin olsa gerektir. Menderes, bu rakamlardan Grlyor ki, zira retimimiz 1938e nazaran son 10 sene zarfnda daima dk bir seyir takip etmi, ancak bir yla mahsus olmak zere 1938 seviyesini biraz amtr. Kald ki, ele aldmz bu on yllk devreden evvelki yllarda, bu miktarlarn stnde bir ok retim yollar olmutur. 1938 ve bilhassa ondan evvelki yllardan bu yana memlekette nfusun bir hayli artm olmasna ramen zira retimimizde bir arttan bahsetmeye imkan yoktur eklinde bir sonu karmaktadr1235. Menderes, konumasnn bundan sonraki ksmn, orman, hayvanlarn durumu, d ticaret, sanayi retimi gibi baz ekonomik konulara ayrmtr. Fakat, Menderesin bu konularda syledikleri de, ak bir yorumdan ok baz verileri ve rakamlar karlatrarak1236 hkmetin yanl politikalarna dikkat ekmeye ynelik olmutur. Nitekim, Menderes, konumasnn sonunda, asl belirtmek istediinin, lkenin mali ve ekonomik durumunun derin bir zayflk iinde kaldn gstermek olduunu syleyecektir. Menderese gre, lkenin kalknma eksiklii, lkenin imkanlarndan deil, iktidarn hatal ekonomik politikalarndan kaynaklanmaktayd. Menderes, konumasn bugne kadar gidilen hatal yollar terk edildii takdirde, vaziyetin sratle iyiye dneceinden ve memleketimizin geni imkanlar ile uygun bir kalknma devrine girileceinden hi phe etmiyoruz. Bu ise, tamamyla iyimser bir gr ve inann ifadesidir eklinde bitirmektedir1237. Menderes, bu konumasnda, nceki yllarn bte eletirilerinden farkl olarak Marhall yardmlar zerinde durmu ve bu yardmlarn doru yerlerde kullanlmadn ileri srmtr. Menderesin, tasarruf konusu gibi dier konularda syledikleri ise, nceki yllardakinden pek farkl olduu sylenemez1238.

TBMM TD, ayn yer, s.505. rnein, d ticaretle ilgili olarak unlar sylemitir: hracatmz, 1932 ylndan kinci Cihan Harbinin balangcna kadar 1 milyon tonun ok stnde seyretmi, bu devrede hatta 1 milyon 640 bin tona kadar ykseldii yllar olmutur. 1949 yl ihracat 997 bin ton olduuna gre, mesela 1934 ylndaki ihracat seviyesine eriebilmek iin daha 640 bin ton fazla ihracat yapmamz icap eder. Bkz.TBMM TD, ayn yer, 505. 1237 TBMM TD, ayn yer, s.506. 1238 Menderes, bu konumasnn bir yerinde, yle demektedir: Bundan evvelki bte mzakerelerinde ve dier vesilelerle (tasarruf) bahsi zerinde kafi derecede durmu bulunuyoruz. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.503.
1236

1235

304

IV- 1950 Seimleri 1- Menderesin Koalisyon Hkmeti Teklifi Drst bir seimin gven iinde yaplmas iin, seimlerden nce bir koalisyon hkmeti kurma ihtimaliyle ilgili sylentiler, daha 1950 ylnn banda basnda grlmeye balamtr1239. 1950 ylnn ubat ay ierisinde ise, bu sylentilerin doru olduu ortaya kmtr. Nitekim, Menderes ile birlikte Kprl ve Karaosmanolunun iinde yer ald DP temsilcileri, CHP tarafndan Hilmi Uran, F.Ahmet Barutu ve T.Fikret Silay ile bir araya gelerek Anadolu Kulbnde gizli grmeler yapmlardr. Bu grmelerde, DP ve CHP temsilcileri seimlerin huzur iinde gereklemesi ve adl yaplmas konusunda anlamlardr1240. Menderes ve arkadalar, iki parti arasndaki ilikilerin iyi olduunu halka gstermek amacyla, seimler srasnda hkmette kendilerine bir yer verilmesini istemilerdir. Ancak, bu teklif, yeni seim kanunun zaten iki parti arasndaki koalisyonla gerekletii ileri srlerek ret edilmitir1241. Bu toplantlarda, ayrca, iki parti liderinin seilmesini salamak amac ile aday listelerinde bo yerler brakmak fikri de grlmtr1242. Hilmi Uran, kitabnda, bu grmelerle ilgili ayrntl bilgiler vermektedir: Beni bir gn mebus arkadalarmzdan Sedat Dikmen grd ve Demokrat Parti erkanndan F.Kprl ve Adnan Menderesle F.Ltf Karaosmanolunun benimle grmek istediklerini syledi. leri srdkleri teklif, partiler arasnda geecek seim mcadelesini yumuatm olma tedbiri olarak her iki partinin de seimlerde muayyen bir kontenjan dahilinde, aday listelerinde karlkl ak yerler brakmasnda mlahaza ettikleri fayda idi. Bunu esasl bir teklif olarak ileri srdkleri srada Fuat Kprl, kabineye de kendilerinden bir iki kii alnmasnn ayn maksada hizmet edeceini ve hatta kendi fikrince seimlerden sonra bile hkmetlerin byle birer koalisyon hkmeti halinde almasnn muvafk olacan syledi.

Nihat Erim, zmirde kan Yeni Asr gazetesi yaz ileri mdrne DP erkan ile babaa konuabilirim, bir koalisyonda da mahzur grmem demitir. Bkz. Yeni Asr, 27 Ocak 1950. 1240 Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, s.200. Hatta, Adnan Menderesin 17 Ekim 1955de, DP Kongresinde sylediine gre, sz konusu grmelerde seimi kazanacaklarndan emin olan CHPliler DPye 50 milletvekili teklif etmilerdir (ayn yer). 1241 F.Ahmet Barutu, Siyasi Hatralar, c.2, s.965-966. 1242 Metin Toker, Tek Partiden ok Partiye(1944-1950), s.243-244. Toker, yllar sonra, DP Genel Ynetim Kurulu yesi olan Stk Yrcal ile yapt konumada, Yrcalnn kendisine, bu tekliflerle, nnye kar bir hareketin olmadn gstermeyi amaladklarn sylemitir (ayn yer).

1239

305

Birka gn sonra tekrar bir araya geldik. Fakat, bu defa, azlar deiikti ve her iki parti iin muayyen bir miktar mebusluun karlkl olarak ak ve tartma d tutulmas yolundaki eski tekliflerini bu defa deitirmiler ve bizim, Sayn Celal Bayar iin bir vilayet listesinde ak bir yer brakmamza mukabil onlarn da Sayn smet nn iin bir vilayet listelerinde ak bir yer brakacaklarn sylemilerdi. Bu sretle, bir miktar mebusluun her iki parti iin de karlkl olarak listelerde ak bulundurulmas yolundaki eski tekliflerini sadece parti liderlerine inhisar ettirmilerdi. Buna mukabil, bu defa daha ziyade, seim esnasnda kabineye kendilerinden de birka vekil alnmas isteine kuvvet vermiler ve geen bulumada yalnz Kprlnn ylece hatra gelmi de bahsediyormuasna ileriye att bu teklifi, bu defa arkada birden mdafaa etmilerdi1243. Urann anlattklarna gre, koalisyon hkmeti kurmakla ilgili teklif asl Kprlden gelmi ve Menderes de bu fikri savunmutu. Bu grmeler, herhangi bir karara varlamadan kendiliinden sona ermitir. Fakat, dier taraftan, seim ncesinde iki partinin yetkilileri arasndaki medeni iliki glenmitir. 2- 14 Mays Seimleri ve Menderesin Babakan Olmas Sekizinci dnem TBMM, dalmadan nce son toplantsn 24 Mart 1950 tarihinde gerekletirmi ve ayn gn, seimlerin 14 Mays 1950 gn yaplmasna karar vermitir1244. Demokrat Parti, 24 Nisan 1950de aday listesini yaymlamtr. Buna gre, Adnan Menderes hem Aydndan, hem de stanbuldan adayln koymutur. Yrrlkteki seim kanununa gre milletvekili adaylarnn ayn anda iki seim evresinden aday olmas mmknd1245.

Hilmi Uran, Htralarm, s.555-557. Cumhuriyet, 25 Mart 1950. 1245 Seim kanunun ilgili maddesi yledir: Bir kimsenin en ok iki seim evresinde adayln koymas veya aday gsterilmesi mmkndr. Aksi halde, adayl bulunan tekmil evrelerde ald oylar hkmsz saylr. Seilmi olma halinde o kimse seimde milletvekili olmam bulunanlardan en ok oy alm kimse milletvekili olur. Bir aday ayn zamanda iki seim evresinden milletvekili seilirse, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan, adaylardan tercih ettii seim evresini sorar. Aday, tercih ettii seim evresinin milletvekili olur. Dier seim evresinde yeniden seim yaplr(md.36). Bkz. Tarhan Erdem, Anayasalar ve Seim Kanunlar (1876-1982), Milliyet Yaynlar, stanbul 1982, s.207.
1244

1243

306

Genel Seimler, 14 Mays 1950 gn gereklemitir. Seim sonucunda, 487 Milletvekilliinden 396sn Demokrat Parti, 68ini Cumhuriyet Halk Partisi, 1ini Millet Partisi, 7sini de Bamszlar alm ve 15 Milletvekillii de bo kalmtr1246. Menderes, seim sonularn, Babakan olarak hkmetinin programn okuduu 29 Mays 1950 gn TBMMde syle deerlendirmitir: Demokrat Partinin gayri tabi siyas artlar iinde devam eden be yllk etin mcadeleleri on drt Mays seimleriyle en muvaffakiyetli srette sona ermi ve artk memleketimizde normal siyasi hayat balamtr. phe yok ki, on drt Mays, bir devre son veren ve yeni bir devir aan mstesna ehemmiyette tarih bir gn olarak daima anlacaktr. Bu tarih gnn hatrasn yalnz partimizin deil, Trk demokrasisinin bir zafer gn olarak yd ediyoruz 1247. Menderes, bu szleriyle, 14 Mays seimlerini yeni bir a aan tarih bir gn olarak nitelendirmektedir. Menderes, bu seimlerde, aday gsterildii her iki seim evresinden de(Aydn ve stanbul) seimleri kazanmtr. 1950 Seimlerinde, Menderesin Aydndan ald oylar mazbata bilgilerine gre yledir1248: Seim Dnemi IX. (19501954) Menderesin stanbuldan ald oy says ise, 251.459dur ki; bu, toplam oylarn yzde 55,5ine karlk gelmektedir1249. Oylarn toplam 65 383 Semenlerin Says 186 550 Oylarn Kullananlarn says 132 462

1950 seim sonularnn tutarsz gibi grnen noktalar iin, bkz. Ahmet Demirel, 50. Yldnmnde 1950 Seimleri, Tarih ve Toplum Dergisi, S.197 (Mays 2000), s.13-23. Ayrca, 14 Mays seimlerinin geni bir deerlendirmesi iin, bkz. 14 Mays 1950 Seimlerinin 40. Yl Sempozyumu, Demokratlar Klub Yaynlar, Ankara 1990; Cem akmak, 1950li Seimler ve Demokrat Parti, Tarih ve Toplum Dergisi, S. 53 (Mays 1988), s.24 ve Rfk Salim Burak, Trkiyede Demokrasiye Gei (1945-1950), Olga Matbaas, Ankara 1979, s.203 vd. 1247 Mustafa Doan, Adnan Menderesin Konumalar (1950-1954), Ekicigil Matbaas, stanbul 1957, s.7 ve Faruk Skan, Babakan Adnan Menderesin Meclis Konumalar(1950-1960), Kltr Ofset, Ankara 1991, s.4. 1248 Bkz. Ekler ksm, Belge nu.13. Menderesin stanbuldan seildiine dair Milletvekili mazbatas ise, TBMMdeki dosyas iinde yoktur. 1249 Ahmet Demirel, a.g.m., s.20.

1246

307

Menderes, seimlerden sonra, seim kanunu gereince, seildii iki seim evresinden birini tercih etmek durumunda kalm ve bu hakkn, stanbuldan yana kullanmtr1250. Bu arada, Menderesin ismi Babakan aday olarak anlmaya balamtr. Birinci Menderes Hkmetin Devlet Bakan olan F.Ltf Karaosmanolu, seimin ertesi gn kendisi gibi Manisa Milletvekili seilen Samet Aaolu ile Ankaraya gelirlerken, yolda arkadana yle demitir: Adnan(Menderes) Babakan, Kprl de Dileri Bakan olmaldr. Bylece, Cumhuriyet devrinin li ve Fuat Paalar belirecek! 1251. Ayn gnlerde, Vatan Gazetesi yazar A.Emin Yalman, Karaosmanoluna yazd bir mektubunda, Demokrat Partinin dinamizmini en iyi temsil eden Menderestir. Heyecanlarn frenleyecek arkadalarnn banda memleketin oktan beri hasretle bekledii Bavekil ancak o olabilir satrlar yer almaktadr1252. Bunlar, kukusuz, baz DPlilerin ve gazetecilerin birer yaktrmasdr. Ancak, o gnlerde, kuvvetli bir eilim olarak Celal Bayarn Babakan olmasn bekleyenler de vardr. Bunlar arasnda DP listesinden Mula Milletvekili seilerek Meclise giren Cumhuriyet gazetesi bayazar Nadir Nadi de bulunmaktadr. Nadir, bir yazsnda yle demektedir: Bizi dndren bir nokta var. Gen demokrasimizin imdiki merhalesinde Bayardan bekleyeceimiz vazifeler sona ermi midir? Ezici bir zaferle seimleri kazanan Demokrat Parti, iktidar sorumluluunun akla gelen ve gelmeyen hesapsz glklerine kar, daha ilk admda en byk liderinin yardmndan mahrum olarak nasl savaacaktr? Mecliste btn tahminlerin stnde bir ounluk salayan

Menderes, Babakan olduktan sonra, 13 Aralk 1950de TBMM Bakanlna verdii dilekede unlar yazmtr: Seilmi olduum stanbul ve Aydn Milletvekilliklerinden stanbul Milletvekilliini tercih ettiimi arzeder, sayglarm sunarm. Bkz. [Ekler ksm, Belge nu. 14]. ki yerden aday olup, seim kazanan dier DPlilerin isimleri ve tercih ettikleri iller ise unlard: 1- Celal Bayar (stanbul), 2- F.Ltf Karaosmanolu (Manisa), 3- Fuat Kprl, 4- Refik Koraltan (el), 5Samet Aaolu (Manisa), 6- A.hsan Sabis (Afyon), 7- H.brahim zyrk (zmir), 8- Fahri Belen (Bolu), 9- A.Fuat Cebesoy (Eskiehir), 10- R.evket nce (Manisa), 11- O.evki eekda (Ankara), 12.erif zgen (Ktahya). Bkz. Ahmet Demirel, a.g.m., s.17. Buna karlk, CHPde sadece smet nn iin Ankara ve Malatya olmak zere iki yerden adaylk sz konusu olmutur. 1251 S.Aaolu, Arkadam Menderes, s.100. Aaolu, daha sonra yaymlanan hatralarnda da bu dnceyi paylatn belirtmektedir: Fevzi Beyle(Karaosmanolu) gr birliimiz var. Bizce Menderes Bavekil olmaldr. Bayar Devlet Bakanln kabul etmeli. Bkz. S.Aaolu, Siyasi Gnlk, Demokrat Partinin Kuruluu, s.402. 1252 S.Aaolu, a.g.e., s.100.

1250

308

Demokratlara, hi deilse u balang yllarnda, eski ve tecrbeli bir liderin yardm lazm deil midir?1253. Bu tartmalar, Menderesin Babakanlnn, Bayarn Cumhurbakan seilmesinden sonra glenmi olduunu gstermektedir. Nitekim, Celal Bayar, TBMMde resmi olarak Cumhurbakan seildii 22 Mays gn, Menderesi yeni hkmeti kurmakla grevlendirmitir1254. Bu konuda, en geni bilgiyi, Bayarn bizzat kendisi vermektedir. Bayar, Menderesi Babakan olarak atamasn yle anlatmaktadr: ankayada, byk salonun bitiiindeki bromda bir bama oturuyordum. Menderesin geldiini haber verdiler. Az sonra, kapdan ar admlarla girdi. ekingen, mahcup bir hali vard. Yer gsterdim, oturmad, karmda ayakta duruyor, ellerini ovuturuyordu. Bir ey rica etmeye gelmi mahcup insanlarn ekingenlii iindeydi. Tekrar yer gsterdim: -Buyurun, oturun Adnan Bey, dedim. Yine oturmad. O nazik glmsemesi iinde yumuak bir sesle: -Sizden, bir ricada bulunmaya geldim, Beyefendi, dedi. Beni mazur grmenizi rica ederim. -Buyurun, syleyin yle ise, dedim, sizi dinliyorum. -Arkadalarmzdan birini nasl olsa hkmet kurmaa memur edeceksiniz. Mahzur grmezseniz, Fuat Kprl arkadamz tavsiye edecektim. Oturmad. Ayakta duruyor, ellerini ovuturarak yere bakyordu. Benden bir karlk bekledii belli idi. -Bavekil sizsiniz Adnan bey, dedim. ard. Byle bir ey beklemiyordu. Biraz da sanrm telalanyor gibi oldu. -Bendeniz, Fuat Kprl arkadam iin ricaya gelmitim. Ben szm teyit ve tekrar ettim: -Bavekil sizsiniz, Adnan Bey. Fuat Kprl arkadamz da deerli bir insandr. Bilim adamdr, tecrbelidir, dil bilir.Kendisine kabinenizde uygun bir grev verebilirsiniz. Dileri Bakanlna uygun bir formasyonu vardr, sanyorum.Tabi, bu sizin bileceiniz bir itir. Kabinede, herhangi bir ekilde beraber alabilirsiniz.
Kim Olacak, Cumhuriyet, 20 Mays 1950. 20 Mays 1950 tarihinde, DPnin yeni Meclis grubu tarafndan Cumhurbakan olarak seilmitir. Bkz. Cumhuriyet, 21 Mays 1950; Vatan, 21 Mays 1950.
1254 1253

309

Hl, oturmuyor, ayakta duruyor, yzme bakp glyordu. Ne diyeceini kestirememi bir hali vard. -Sizin bavekil olmanz yetmez, dedim. Parti liderliini de zerinize alacaksnz. Muvaffakiyetler dilerim1255. Bayarn anlattklarna gre, Menderesin Babakan olma beklentisi yoktur. Menderes, aslnda, Fuat Kprlnn Babakan olmasn istemi ve kendisinin de onun yardmcs olmay mit etmitir. Menderes, bylece, Babakan olarak kabinesini 22 Mays 1950 tarihinde kurmutur1256.

Celal Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, s.103-104. Cumhuriyet, 23 Mays 1950; Vatan, 23 Mays 1950. Menderesin hkmet program ve gven oyu almas hakknda bkz. Mustafa Albayrak, Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti(1946-1950), s.431-449.
1256

1255

310

NC BLM
ADNAN MENDERESN MUHALEFET YILLARINDAK FKR VE GRLER Bu blmde, Adnan Menderesin daha ok konumalarna ve yazdklarna dayanlarak muhalefet yllarna(1945-1950) ait fikir ve grleri, belli balklar altnda belirlenmeye allacaktr. Bu i yaplrken, esas alnan unsur, kendi iinde tutarl ve anlaml bir ereve iinde baz genellemelere ve tahlillere girimek olacaktr. A- SYAS VE YNETM KONULARI I- Devletin Temel Nitelikleri veya Alt ilke Devletin temel nitelikleri denilen alt ilke(Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Laiklik, Devletilik, Halklk ve nklplk), aslnda ilk kez 1931 ylnda CHPnin byk kongreden sonra belirledii programna gemiti ve balangta sadece parti ilkeleriydi. Fakat, 1937de yaplan bir anayasa deiikliiyle bu alt ilkenin anayasa maddesi olarak gemesiyle, devletin de temel ilkeleri haline gelmitir. 1946da kurulan DPnin bu ilkeleri kabul etmemesi gerekte dnlemezdi1257, nk byle bir anlay anayasay ihlal etme anlamna gelebilir ve i, yeni partinin kapatlmasna kadar gidebilirdi. Bu yzden, DP kurulurken bu alt ilkeyi kabul ettiini aklam; fakat her birine farkl yorumlar getirmitir. Nitekim, Menderes, 9 Mart 1947de yapt Karagmrk konumasnda, alt ilkeye getirdikleri yorumlamalarn DPnin CHPden ayrlan ynlerini gsterdiini yle ifade etmitir: Alt okun ifade ettii prensiplerin her iki partinin de programna temel olduu ifade olunmaktadr. Bu prensipler yalnz her iki partinin programna esas olmakla kalmayp Anayasada ve devlet kuruluunda da temel olarak kabul olunmutur. Ancak bu esaslarn mterek kabul olunmas iki partinin ayn olduunu ispat etmez1258.

1257 1258

Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul 1998, .309. Vatan, 10 Mart 1947.

311

Cumhuriyetilik Menderese gre, Cumhuriyet, sadece bir hkmet kalb veya ekli deildi; ayn zamanda halkn iktidar olduu bir ynetim ekliydi1259. Halklk Menderes, halkl, halk iinde hibir ayrmclk yapmamak ve lke ynetiminde halkn karlarn korumak eklinde anlamaktadr. Menderese gre, halk olabilmek iin, her eyden nce halka, halk oyuna, fikirlerine kymet vermek gerekirdi. Fakat, iktidar partisi olan CHP, bu anlamyla halk saylamazd. yle ki, CHP, halkn deil, hkmetin veya devletin partisiydi. Menderes, CHPnin halka dayanmadn, 21 Mart 1947de yapt konumada, u szleriyle anlatmaktadr1260. Halk partisi, hkmetin kurduu bir parti, hkmetin halk iine sald bir tekilat kolu olmak mahiyetindedir. Bugn hkmet ve devlet kuvveti olmasa, Halk Partisinin ne hale geleceini kestirmek, hi de g deildir. Hatta, iktidardan ekilmek deil, iktidarda olduu halde dahi, devlet-hkmet vasta ve kuvvetlerini kullanmaktan geri kalsa, millet hazinelerinden aldklarn almamak mevkiine gelse, hkmet partisi ne duruma der. Menderes, halk hi ayrmadan bir btn olarak grdn ise, 8 Nisan 1947de katld bir toplantda Biz, halk birinci snf, ikinci snf, nc snf halk diye tezyif edenlerden deiliz eklinde aklamaktadr1261. Laiklik Menderes, laiklii, vicdan hrriyeti ilkesi iinde tanmlanmas gerektii grndedir1262. Milliyetilik Menderes, milliyetilii, insanlarn ortak bir kltre, ama birliine sahip olmas eklinde ve ayrca, milletini sevmek olarak anlamaktadr. Menderes, 7 Mart 1947de skdarda yapt konumada Demokrat Partinin tam manasyla milliyeti olduunu ve btn milletin DPye itimat etmesi gerektiini sylemitir1263.

1259 1260

TBMM TD, D.8, B.85, O.1, c.6, s.677 (13.10.1947). Vatan, 22 Mart 1947. 1261 Vatan, 9 Nisan 1947 (Menderesin Balkesir konumas). 1262 TBMM TD, D.8, B.36, O.1, c.15, (24 Ocak 1949), s.167. 1263 Vatan, 8 Mart 1947.

312

Devletilik Menderese gre, asl devletilik, ekonomik kalknmay manivela olarak kullanacak, sosyal dayanma ve adalet esaslarn yer veren bir sistem olmalyd1264. Menderes, deerlendirmektedir. Menderes, CHPnin devletilik anlayn, kendi iktidarn glendirmek iin uyguladn dnmektedir. Menderese gre, CHPnin devletilii, ekonomik hayatn memurlatrlmasna neden oluyor ve bu da, ok sayda vatandan, zellikle okumu ktlenin, ileri gleri ile iktidara balanmasna, ya da, iktidarn maietiyle vatanda emri altna almasna yol ayordu. Bu durum ise, iktidarn etrafnda koskoca bir zmrenin devletlemesine neden oluyordu. O kadar ki, nasl bir zamanlar Osmanl Devleti denildiinde, saray ve onun etrafnda toplanm kapkulu, gedik sahipleri ve vilayetlerdeki eraf anlalrsa, CHPde o demekti1265. Menderes, CHPnin devletilik anlayn yle eletirmektedir: Byle bir devletilik, siyas kanaat ve snf uuru ile deil, ancak bir takm ekonomik ve maddi deildir1266. Menderes, CHPnin devleti anlaynn i hacmini daraltarak, vatandan geim seviyesini drdn dnmektedir. yle ki, CHP, uygulad devletilik politikas ierisinde halkn nafakasn tp toz eden bir deirmen haline gelmiti1267. Menderese gre, devletiliin sanayide uygulanma ekli de, lkenin ekonomik gelimesi dikkate alnmad iin, yanlt. O kadar ki, iktidarn sanayi iletmelerinde hakim olan zihniyet, bir eit devlet kapitalizmine sapmakt. Menderes, yle demektedir: Devlet fabrikalarnn lehine olarak memleket mahslleri d piyasalardan daha aa satn alnm ve bu fabrikalarn mamullerinin ise d piyasalardan birka misli pahal olarak tketiciye satlmak gibi bir yolda yrnlmektedir. Adanada pamuk yetitirdii halde srtna giyecek pamuklusu olmadndan ikayet eden bir iftinin balarla iktidar etrafnda toplanan bir zmrenin tatbikine yarayacak bir sr mdahalelerin ortaya kard kt bir sistemden baka bir ey devletilii, CHPnin anlad ve uyguladndan farkl

1264 1265

Vatan, 2 Ekim 1947. Vatan, 2 Ekim 1947. 1266 Vatan, 2 Ekim 1947. 1267 Vatan, 2 Ekim 1947.

313

yerden ge kadar hakk vardr. Bu sretle her yaplan fabrika, memleketi adeta haraca kesen bir messese oluyor1268. Menderese gre, devlet ilerinde milletin etkili denetimin kurulamam olmas, devlet elindeki sanayiinin mill ekonominin zararna iletilmesine yol amaktayd1269. nklplk Menderes, inklpl, deien dnya ve lke artlar karsnda hayatn dinamik unsurlarn dikkate almak eklinde anlamaktadr. Menderes, CHPnin iktidar dneminde nemli inklp hareketlerinin yapldn kabul etmekte; fakat, btn bunlarn CHPnin tek partili ynetimini glendiren alanlarda gerekletiini ileri srmektedir1270. O kadar ki, ok partili dnemde bile, CHP, hl eski tek parti, tek millet, tek ef anlayn srdrmekte; bu yzden, inklplk zelliini kaybetmekte ve devrini yaam her varlk gibi, mrn ve gayretlerini mazinin yaatlmasna hasreden bir muhafazakarla dmekteydi1271. Menderese gre, yaplmas gereken esasl inklp, lkede mill iradenin hakim klnmasn uygulamaya geirmekti1272. II- Demokrasi Menderes, demokrasi kavramn, hem bireylere tannmas gereken demokratik hak ve zgrlkler, hem de ok partili bir sistem olarak anlamaktadr. Menderese gre, demokrasinin en ksa ifadesi, vatanda hak ve hrriyetlerinin salama balanm olmasyd. Menderes, vatandan hak ve hrriyetlerinin neler olacan baz rnekler vererek yle anlatmaktadr: Vatanda diledii partiye giremez veya girdiinde bir sr baskya veya tazyike urarsa, vatanda, polis tarafndan hibir sebep gstermeye hacet kalmakszn gnlerce nezaret altna alnabilirse, idarenin emriyle jandarma, kyly istedii gibi kullanrsa, reyini vicdannn emrine gre kulland iin karakoldan karakola, nahiye mdrnden kaymakama, valiye srklenirse, tartaklanr, hapsolunursa veya gaz alamaz, basma alamaz, ay alamazsa, nihayet Trk kyls bugn olduu gibi yurdun

1268 1269

Vatan, 22 Mart 1947. TBMM TD, D.8, B.85, O.1, c.6, s.680. 1270 TBMM TD, D.8, B.85, O.1, c.6, s.677 (13.10.1947). 1271 Vatan, 22 Mart 1947. 1272 TBMM TD, D.8, B.85, O.1, c.6, s.677 (13.10.1947).

314

hemen her tarafnda kendi muhtarn seemezse, byle bir memlekette vatanda hak ve hrriyetleri asla salama balanm saylamaz1273. Menderese gre, sz, fikir ve vicdan hrriyeti demokrasinin temelini tekil etmektedir. Menderes, bunu bir yazsnda yle ifade etmektedir: Bir memlekette demokrasi vardr diyebilmek iin, bu hrriyetlerin her trl tehditten masun bulunmas arttr. Bu hrriyetlerin tehdit altnda bulunmas veya bulunabilecei korkusunun kalplerde hakim olmas, kanunlarda yazl olanlar ne olursa olsun o memlekette demokrasinin yer bulmam olmasnn amaz delilidir1274. Menderes, demokrasinin yerleebilmesi iin sadece baz kanun deiikliklerin yetmeyeceini, ayn zamanda, lkeye hakim olan ruh ve zihniyetin de demokratik karakterde olmas gerektii grndedir. Menderese gre, demokratik ynetim ise, ok partili bir siyas dzenle gerekleebilirdi1275. zellikle bu durum, sava sonras dnemde dnyada iyice belirginlemiti1276. Menderes, merutiyet dneminden beri Trkiyede sregelen ok partili siyas hayata gei denemelerini ise ksaca yle anlatmtr: Merutiyet inklabyla yurdumuzda birden fazla partili bir siyas hayat balamt. te trl unsurlarn ayrl mcadeleleri, dtan gelen memleketimizi taksim emellerinin tatbike konulmas ve imparatorluun datlmas zamanlarna rastlayan bu devirdeki ilk siyas parti tecrbeleri, bunlardan baka daha bir ok sebeplerle tamamen talihsiz olmu ve Birinci Cihan Harbinin balangcnda bu devre tek partili idare ile kapanmtr. Cumhuriyetten sonra iki talihsiz tecrbe daha geirmi bulunuyoruz: Terakkiperver Parti ve Serbest Parti teebbsleri. Maalesef, domadan len bu teebbsler bir siyas olgunluk eseri olarak yaatlabilseydi, bugn normal demokratik hayatn gerei gibi gelitii bir devreyi idrak etmek mmkn olurdu. Gerek merutiyet, gerekse Cumhuriyet devrelerinde ksa sren bu talihsiz tecrbeler dnda memleketimiz yarm asra yaklaan bir zaman iindeki gayretlerine ramen, tamamen demokratik esaslara gre ileyen bir idareye kavumu denilemez1277.
Vatan, 22 Mart 1947. Adnan Menderes, Ulus Gazetesindeki Bir Cevap Mnasebetiyle, Vatan, 22 Haziran 1946. 1275 Menderes, 9 Mart 1947de Karagmrkte yapt konumada, szlerinin bir yerinde partimiz ok partili idare, yani demokrasi taraflsdr demektedir. Bkz. Vatan, 10 Mart 1947. 1276 Yeni Asr, 27 mart 1947. Menderes, Uakta yapt konumada yle demektedir: Milletlerin idaresinde, bilhassa dnyann yeniden insan esaslara dayanlarak tanziminde, demokrasi en bata gelen bir dava oluyor. 1277 Vatan, 1 Nisan 1946 (Menderesin zmirde demeci).
1274 1273

315

Menderese gre, ok partili sistem lke birliini paralamazd. nk, siyas hayatta tek partili ynetim, mill birlik demek olmayaca gibi; ok partili ynetim de mill birliin paralanmas demek deildi. Tek partili ynetimin salad mill birlik, bir kla birliinden baka bir ey deildi. ok parti ile ayr ynlerden lkeye hizmet imkan vard. yle ki, ortak tehlikelere kar btn partiler bir araya gelebilirdi1278. Menderes, demokrasinin stnlnn ise, insanlar sr halinden karan bir rejim olmasnn yan sra, iktidar ve hkmetleri deitiren bir rejim olduunu sylemitir1279. III- Brokrasi (dare Cihaz) ve Kadrolama Menderes, brokrasinin, genel hayat gletirdii ve zellikle devlet ekonomisini kayt altna ald fikrindedir1280. Menderese gre, brokrasi, tek parti zihniyetinin getirdii bir sonutu. nk, millete kar hesap vermek zorunda olmayan, denetimsiz bir ynetim, bilinli ve hesapl olarak deil, manevi bir baskyla aydn ve okumu zmreyi mmkn olduunca devlet kapsna balayacakt1281. Devlet, kadrolarn arttrttka, zel giriim alan daralacak ve bu da, yetien nesilleri, geimlerini Devlet kapsnda aramak yoluna sevk edecekti1282. Yani, Menderes, giriim insiyakn baltalayan ve her eyi devletten beklemek eilimini douran brokrasiye karyd1283. Menderes, brokrat devlet yapsn yle eletirmektedir: Koskoca idare ve hkmet ark, bolluun temin ettii kolaylk ve rehavet iinde dnmek ve ilemek zaafna kendini kaptrm bulunuyor. Dier taraftan, una buna yardm ve ihsanlarda bulunabilmek, yeni yeni kadrolar ihdas ile iktidar ve yetki sahalarn geniletmek eilimleri de ba bo braklm grnyor1284. Menderese gre, yerleen brokratik zihniyet, hkmet makinesinin ar ve battal ilemesine neden olmaktayd. Dier taraftan, devlette kadro fazlas memurun alnmasna yol amakta ve bylece devlet btesine ek klfetler yklemekteydi. yle
Vatan, 17 Kasm 1946. Vatan, 13 Ocak 1948 (Menderesin Adanadaki konumas). Menderesin 1950den sonra syledikleriyle onun demokrasi fikrini ileyen bir kitap iin, bkz. Refik Korkud, Demokratik Sistem ve Adnan Menderes, Gzel stanbul Matbaas, Ankara 1960. 1280 TBMM TD, D.8, B.45, O.1, c.24/1 s.500 (13.02.1950). 1281 TBMM TD, ayn yer, s.500. 1282 TBMM TD, ayn yer, s.501. 1283 TBMM TD, ayn yer, s.500. 1284 TBMM TD, D.8, B.23, O.1, c.8, s.296-297.
1279 1278

316

ki, rnein 1950 yl btesinin giderler ksmnn yzde 44n zlk haklara ayrlan miktar oluturmaktayd. Menderese gre, bunun anlam, lkenin brokrasi ukuruna gittike daha ok gmlmesi demekti. Menderes, 22 Haziran 1948de Ktahyada yapt konumada da, bu konuda unlar sylemitir: Millet parasn sokaa atmak kabilinden memur kadrolar alabildiine geniletilmi, o kadar ki, tam on sene zarfnda memur says bir misli artm ve memurlara verilen aylklar vesaire haklarla bte gelirinin yarsn tutacak bir yekne ykselmitir1285. Menderes, brokrasiye kar yaplmas gereken iin, devlet hizmetlerinin rasyonel hale getirilmesi olduu grndedir. Menderesin rasyonalizasyondan anlad, memurlarn sayca az; fakat, onlarn yksek vasfl ve verimli i grmesiydi. Ancak, bu, mevcut memurlarn azaltlmas ile deil, bu ie giriildikten sonra kazanlm haklara dokunmadan, belirli bir sistem iinde, yava yava ve zamana yayarak gerekletirilmeliydi1286. IV- Devlet Bakanl Menderes, muhalefet dneminde, Cumhurbakanl ile Parti Bakanlnn birbirinden ayrlmas gerektii grn savunmutur. Menderesin bu grnde, i) ok partili sistemin bir gereklilii, ii) anayasann yorumu olmak zere iki argman belirleyici olmutur. Menderese gre, tek parti dneminde Cumhurbakannn ayn zamanda parti genel bakan olmasnn fiil ve hukuk olarak bir fark ortaya koymayabilecei dnlebilirdi. Fakat, ok partili dnemde Cumhurbakan partiler st olmalyd. Nitekim, 1930da Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmasyla bu konu gndeme gelmiti. Hatta, Fethi Beye yazd mektupta Atatrk, CHP Bakanln fiilen yapmadn, ancak devlet bakanl grevinin sona ermesi halinde fiilen partisinin bana geeceini ifade etmiti1287. Cumhurbakanl ile Parti bakanlnn

Vatan, 23 Haziran 1948. TBMM TD, D.8, B.45, O.1, c.24/1, s.500 (13.02.1950). 1287 Atatrk, Fethi Beye yazd mektubunda yle yazmtr: Malmdur ki, resmi vazifem dolaysyla ben bugn(1930) CHPnin umm reisliini filen ifa etmekteyim. Fiil riyaset, smet Paa tarafndan ifa olunmaktadr. Reisicumhurluk vazifesinin hitamnda bizzat tekil ettiim CHP Reisliini fiilen idare edeceim tabidir.Bkz. O.Cemal Fersoy, a.g.e., s.52.
1286

1285

317

ayrlmamas halinde, Devlet bakan parti ekimelerinin iine mecburen ekilecekti1288. Bu durum, ayrca, devlet memurlarnn tarafszln zedeleyecekti1289. Menderes, ayrca, Cumhurbakanl ile parti bakanlnn birlemesinin, yrrlkteki (1924) Anayasasnn sorumsuzluk ilkesiyle badamad fikrindedir. nk, anayasaya gre, TBMMye kar sorumsuz olan Cumhurbakan, Parti genel bakan sfatyla ynetim ilerini en ayrntsna kadar elinde tutuyordu. Anayasada, Cumhurbakanl ile Parti Genel Bakanlnn bir kiide birlemesinin emreden bir hkm yoktu. Bu yzden, anayasada hibir deiiklie gitmeden, devlet bakanl ve parti bakanl ayrlmas yoluna gidilmeliydi1290. V- Siyas Partiler Menderes, siyas partileri, ayn fikir ve eilimlerle birlemi siyas oluumlar olarak tanmlamaktadr1291. Fakat, Menderes, siyas partileri herhangi bir cemiyet olarak grmemekteydi. nk, ona gre, siyas partilerin, lke ynetiminin belirlenmesinde nemli bir rol vard. Ne de olsa, lke partiler iin deildi; tam tersine, partiler lke iindi1292. Menderese gre, siyas partiler, demokrasilerde bireylerin lke ynetimine katlmn salard. nk, partisiz lkelerde, tek tek fertlerin genel veya mill iradenin olumasnda hibir nfuz ve etkisi olamazd1293. Ayrca, Anayasada tannan haklarn mevcudiyeti ve ilerlii milletin siyas partiler halinde rgtlenmesine balyd. nk siyas partiler Anayasa hkmlerini daha da gvence altna alrd1294. Menderes, burada, tek partinin, bazen hkmlere aykr olarak, Anayasay istedii gibi yorumlayabileceinden sz etmektedir. Menderes, siyas partilere geni bir serbestlik verilmesinden yanadr. Ancak, baz durumlarda siyas partilere yasak konulmas gerektii fikrindedir. Menderesin, bir siyas partinin yasa d saylmasn gerektirecek gerekelerini madde ile yle sralayabiliriz1295:
1288 1289

Adnan Menderes, Ulus Gazetesindeki Bir Cevap Mnasebetiyle, Vatan, 22 Haziran 1946. Cumhuriyet, 18 Temmuz 1946. 1290 Adnan Menderes, Ulus Gazetesindeki Bir Cevap Mnasebetiyle, Vatan, 22 Haziran 1946. 1291 TBMM TD, D.7, B.59, O.1, c.24, s.50. 1292 Vatan, 1 Nisan 1946 (Menderesin gazetecilere zmirde verdii deme). 1293 TBMM TD, D.7, B.59, O.1, c.24, s.50. 1294 Adnan Menderes, Teessr Verici Bir Manzara, Vatan, 19 Mays 1946. 1295 TBMM TD, D.7, B.59, O.1, c.24, s. 49.

318

1- lkenin istiklli veya toprak btnln bozmak, 2- Vatandan temel haklarnn snrlandrmay ama edinmek, 3- Yurt dndaki siyas oluumlara bal olmak. Menderes, 5 Haziran 1946da Cemiyetler Kanunu tasars TBMMde grlrken, DP adna siyas partilerle ilgili grn u ekilde aklamaktadr: ster sol olsun, ister sa olsun yurtta ana haklarn kaytlamay gaye edinen, hrriyeti yok etmek iin yine hrriyeti vasta olarak kullanmak isteyen totaliter zihniyetteki teekkllere yurdumuzda yer vermenin memleketin yksek menfaatleriyle ve demokrasinin emniyet altnda bulundurulmas lzumuyla asla telif kabul etmeyeceine kan bulunuyoruz. Hele, memleket dndaki siyas teekkllere bal veya onlarn nfuzu altna debilecek mahiyette partiler kurmak isteyenleri memlekette ihanet etmekle vasflandrmaktan dahi ekinmeyeceiz. Partimiz(DP) memleketin yksek menfaatlerini her endienin stnde tutmutur ve bundan byle de daima tutmakta devam edecektir1296. Menderes, ayrca, Trkiyede tek partili ynetimden ok partili ynetim srecine geilirken, siyas partilerin oluumunda, belli bir snf veya zmre karlarndan daha ok, siyas kanaatlerinin belirleyici olduunu savunmutur1297. VI- Anayasa Menderese gre, anayasa, mutlak iktidarn hakimiyet ve kudretini snrlayan, fertlerin temel hak ve zgrlklerini tanyan bir kanun metniydi1298. Menderes, 19 Mays 1946da Vatan gazetesinde kan bir makalesinde, tarih boyunca insanln, kii ve zmreye dayal iktidarlarn hakimiyetlerini snrlamak iin mcadelelere giritiini belirttikten sonra, Trk milletinin bu konudaki mcadelesi iin unlar yazmtr: Trk milleti, hak ve hrriyetlerine sahip olmak yolunda erefli mcadeleler yapm ve daha yzyl nce neticeler almaya balamtr. Biraz daha sonra da padiahn elinden -geici zaman iin de olsa- Kanun- Esasiye almaa muvaffak olmutur. kinci Merutiyet inklab bu yolda en kati bir merhale olarak mtalaa

1296 1297

TBMM TD, D.7, B.59, O.1, c.24, s.49. Adnan Menderes, Demokrat Partinin En Bariz Vasf, Vatan, 23 Mays 1946. 1298 Adnan Menderes, Teessr Verici Bir Manzara, Vatan, 19 Mays 1946.

319

edilebilir. Nihayet, Cumhuriyet, btn artlar ihtiva eden bir esas Tekilat Kanunu zerine kuruldu1299. Menderese gre, Cumhuriyetin Anayasas olan 1924 Anayasas, gerekte demokratik bir ruha sahipti. Fakat, iskan kanunu, polis vazife ve yetkiler kanunu gibi Anayasaya aykr kanunlar kabul edilebiliyordu ki; bu kanunlar, hatta, kanun d olarak da addetmek gerekirdi1300. Bu durum, fiil durum ile yazl anayasa arasnda baz uyumsuzluklarn olduunu gstermekteydi 1301. Menderese gre, 1924 Anayasas, Jean Jacques Rousseaunun fikirlerinden ilham alnarak yaplmt ve bu yzden, anayasa TBMM adna birka insana mutlak yetki vermekteydi1302. Yani, Menderes, 1924 Anayasasnn oulcu deil, ounluku bir demokratik dzen getirdii fikrindedir1303. Menderes, demokratik ilkeler gibi evrensel deerlere sahip, milletleraras anayasa metinlerine balanmann lkeye yarar getirecei grndedir. rnein, Trkiyenin 1945de Birlemi Milletler Anayasasn kabul etmesi yararl olmutu. nk, BM anayasasnn ruhu tamamen mill hakimiyet esasna dayand iin 1924 Anayasas ile tam bir uyum vard. Dolaysyla, Trkiye BM Anayasasn kabul etmekle mevcut mill anayasas dnda ve onun ruhuna aykr bir taahht altna girmemekteydi. Menderes, DPnin 23 Aralk 1948deki Genel Kurul toplantsnda, 1924 Anayasasnda, inklplarn zarureti ve her eyin sratle zmlenmesi iin kuvvetler birlii(yasama, yrtme ve yarg) ilkesinin kabul edildiinden sz etmitir1304. Fakat, bu ilke, tek bal ynetimi glendirmekteydi. Menderes, bu konuda unlar sylemektedir: Ykmaya altmz diktatrlk, Anayasann kuvvetler beraberlii prensibine dayanmasndan ileri gelmitir. Meclis, bu prensibe gre, milletin tam kendisidir. Yasama, yrtme ve yarg kendisindedir. Bir sabah kalkar, stikll Mahkemeleri

Adnan Menderes, Teessr Verici Bir Manzara, Vatan, 19 Mays 1946. Vatan, 10 Ocak 1948 (Menderesin Mersin konumas). 1301 TBMM ZC, ayn yer , s.171. 1302 Samet Aaolu, Siyasi Gnlk, Demokrat Partinin Kuruluu, s.281. 1303 Ergun zbudun, kklerini Russodan alan bu ounluku demokrasi iin bir kitabnda unlar yazmaktadr: Genel irade veya Mill irade olarak adlandrlan ounluk iradesinin daima kamu iyiliine yneldii, nk ounluun karlaryla toplumun genel karlarnn hibir zaman atmayaca noktasndan hareket eder. Russonun deyimiyle genel irade yanlmaz niteliktedir. Bunun sonucu, snrsz ounluk ynetimidir. Bkz. Trk Anayasa Hukuku, Yetkin Yaynlar Ankara 2002, s.3334. 1304 Samet Aaolu, a.g.e., s.278.
1300

1299

320

kurabilir. Bir sabah kalkar, Anayasay deitirir. Bir sabah kalkar, Saltanat geri getirir1305. Menderes, ynetimi daha demokratik bir karaktere sokabilmek iin kuvvetler ayrl ilkesine geilmesini savunmutur. Bunun iin, yeni batan anayasa yapmak deil, sadece anayasa deiikliine gitmek yeterliydi. Anayasa deiiklii, ancak kurucu meclis (meclis-i messisan) ii deildi; meru olarak grlen meclis de bu ii yapabilirdi1306. VII- Seimler Menderes, seimleri, milletin iradesini belirleyen en nemli ara olarak grmektedir. Fakat, her seim, gerek millet iradesini yanstmayabilirdi. Nitekim, tek partili dnemde yaplan seimler gitgide tayin mahiyetini almt1307. Bu yzden, seimi demokratik yapan baz ilkelerin (serbest, gizlilik gibi) olduu kabul edilmeliydi. Menderese gre, serbest seimler gerekte gl iktidar karrd. nk, millet iradesine dayanan hkmet, iktidara gemenin kuvvetini vicdanlarda hisseder ve ibana getiinde demir penesiyle icraata hakim olurdu1308. Menderesin muhalefet yllarnda ise, Milletvekili Seim kanunlarnda kez deiiklik yaplmtr1309: (1) 5 Haziran 1946, (2) 9 Temmuz 1948, (3) 16 ubat 1950. Her deiiklikte, Menderes, ayn zamanda partisi DPnin bu konudaki grlerini ortaya koymutur. 5 Haziran 1946da yaplan seim kanunu, ikinci semenlere ait hkmleri kaldrlarak, tek dereceli seim esasna geilmesini ngrmekteydi. Menderes, tek dereceli seim sisteminin kabuln demokrasiye doru esasl bir adm olarak nitelendirmektedir. Menderese gre, bu adm devletin halkna olan tam gvenini belirtirdi1310. Yine, ayn kanunla, bucaklar(nahiyeler) seim ubesi olmaktan karlmaktayd. Menderes, bu durumu, hemen her kyde bir seim brosu oluturulaca ve her kyde
Samet Aaolu, a.g.e., s.281. Samet Aaolu, a.g.e., s.279. 1307 Adnan Menderes, Babakann Demeci Mnasebetiyle, Vatan, 14 Eyll 1945. 1308 Cumhuriyet, 17 Ekim 1948. 1309 Cumhuriyet dneminde yaplan Milletvekili seimleri, byk lde ve uzun yllar, 1908de kabul edilmi Merutiyet dneminin seim kanuna dayanmtr. Milletvekili Seim yasasnda ilk nemli deiiklik 1942 ylnda gereklemitir. Bu yasa deiiklii ile, Trkiye, Cumhuriyet tarihinin ilk toplu seim kanununa kavumutur. Bkz. Cemil Koak, Trkiyede Mill ef Dnemi(1939-1945), c.2, s.285. 1310 TBMM TD, D.7, B. 57, O.1, c. 23, s.246 (31.05.1946).
1306 1305

321

bir seim sand bulundurulaca sonucunu kartmaktayd. Bu durum, seim sandnn semenin ayana gtrmek bakmndan faydal olabilirdi. Fakat, bu uslde, ok sayda seim brolar oluturmak ve seim sandklarnn her trl kontrol imkansz klacak ekilde datmak oy kullanmnn serbestliine ve sandk emniyetine dokunan sakncalar dourabilirdi.1311 Menderes, sandk kurullarnda, muhalif partilerden, yetkileri ak ve belirlenmi bir temsilcinin bulunmasn savunmutur. nk, btn seim kurullarnda grev alacak olan ihtiyar heyetleri ve ky muhtarlar CHP yesiydi. Hatta, seimde grevi olmayan idar ve mahall otoriteler de iktidar partisinin etkisindeydi. yleyse, sandk kurullarnda bulunacak olan muhalif parti temsilcilerinin gzlemci olarak deil; ye sfatyla bulunmas, itiraz ve tutanak tutturma hakknn verilmesi gerekirdi1312. Seim kurullarnn oluturulmas konusunda Menderesin teklifi, seim kurullarn mahallin en yksek yargcnn veya onun grevlendirecei dier bir yargcn bakanlnda kurulmas ve dier komisyon yelerin de bakan olan yargcn belediye yeleri arasndan kura ile setirecei iki kii ve seime katlan partilerinden gnderilecek birer yeden tekil etmesidir. Menderese gre, byle bir kurul akla gelebilecek kurullarn, kurulu itibariyle en tarafszyd1313. Menderes, seim ii bittikten sonra kullanlan oy pusulalarnn hemen yaklmamas gerektiini dnmektedir. Menderese gre, hi olmazsa, fesat kartrld iddia olunan sandklardan kan oy pusulalarnn yaklmamas, adl makamlarca halledilinceye kadar parti temsilcilerinin de mhrleyecekleri torbalar iinde korunmalar gerekliydi1314. Menderes, seimlerin gizlilii konusunda ok durmutur. Trkiye gibi tek partiden ok partili sisteme geildii bir dnemde gizliliin nemi vard. Fakat, bu durum, 5 ubat 1946da seim kanunu deiikliinde, yeter derecede gvence altna alnmamt. nk, semenin sandk banda hazrlanm duran ve iinde kimlerin isimleri yazl olduu belli olan bir listeyi alp sanda atmas veya bunu almak istememesi yurttan reyini kimlerin lehine kullandn aka meydana koyan bir

1311 1312

TBMM TD, ayn yer, s. 247. TBMM TD, ayn yer, s. 247. 1313 TBMM TD, D.8, B.80, O.1, c.12, s.600. 1314 TBMM TD, ayn yer, s.601.

322

usld1315.

Bu

yzden,

Menderes,

hcre

(kabin-perdeli

blme)

uslnn

uygulanmasn istemitir. Menderesin, muhalefet dneminde, seimlerle ilgili zerinde en fazla durduu konu seimlerin emniyeti olmutur. Menderese gre, seim emniyeti seimlerin idar deil, ancak yarg denetimi altnda yaplmasyla salanrd. Menderesin, bu dnemde, nisb temsil seim sistemi konusunda gr belirsizdir. 5 Haziran 1946da TBMMde yapt konumasnda, nisb temsil seim sisteminin azlkta kalacak partilere bir gvence olacan sylemitir1316. Fakat, bu konuda, bir deiiklie gidilip gidilmemesinde sonralar ak fikirler ileri srmemitir. Bu dncenin temelinde, partisinin basit ounlukla daha ok milletvekili kartacan ve bylelikle Meclis ounluunu arkasna almann faydal olacan dnmesi yatm olmaldr. Menderes, ayrca, mevcut seim kanunlarnda yer alan, seimlerde iki yerden (ilden) aday olma konusunu kabul etmi grnmektedir. Menderes, hkmetin, seim kanununun 1946 ve 1948deki deiikliklerini yeterli grmemi; ancak, 1950de yaplan deiiklikleri, ilke olarak tamamen benimsemitir. nk, bu son deiiklikle, daha nce bu konuda yapt eletirilerinin, ayrntlardaki baz farkllklar dnda, kabul edildiini grmtr. rnein, yarg denetimi salanm, gizli oy, ak saym ilkesi kabul edilmitir. Nitekim, Menderes, hkmetin bu son deiiklik tasars iin olumlu oy kullanmtr1317. IX- Demokrat Partinin Cumhuriyet Halk Partisinden Fark Menderese gre, Demokrat Parti gemile herhangi bir ba olmayan yeni bir partiydi. Menderes, 30 Aralk 1946da TBMMde yle demektedir: (DP) asla bir balang veya biti tanmak ilkesinde deildir. Demokrat Partinin ne arkasnda hasretini ektii bir saadet devri, ne mdafaa etmek mecburiyetinde bulduu mazisi, ne de srtnda iktidarn yk vardr1318. Menderese gre, CHP uzun yllardr millet iradesine dayanmamaktayd. Buna karlk, DP ise millete benimsenmiti. CHPye milletin ilgisizlii ise, sadece iktidar ylgnl veya sava skntlar ile aklanamazd. Asl neden, vatandan siyas hakkn
TBMM TD, , D.7, B. 57, O.1, c. 23, s.247 (31.05.1946). Menderes, szlerinin bir yerinde Gizlilik bunun neresinde kalr(d)? diye sormaktadr. 1316 TBMM TD, ayn yer, s.248. 1317 TBMM TD, D.8, B.48, O.1, c.24/2, s.706. 1318 TBMM TD, D.8, B.27, O.2, c.3, s.841.
1315

323

iktidar partisinin iade etmemesiydi. Menderes, 11 Mart 1947de Bakrkyde yapaca konumada bu konuda unlar sylemitir: Partimizin millete benimsenmi olmasn, Halk Partisi yanl anlamaktadr. Onlar, zannediyorlar ki, sadece uzun zaman iktidarda kalm olmak ve geen harp senelerinin yaratt skntlarda tabi olarak halkmzn mustarip olmas, kendilerine tevcih edilen memnuniyetsizliin sebeplerini tekil eder. Hlbuki, hakikat byle deildir. Harbin yaratt skntlar olmasa, uzun iktidar yllarnn yd memnuniyetsizliklerin tesiri bulunmasa dahi, Trk milletinin Halk partisine sevgi ve gveni gene olmazd. nk, Halk partisi, vatandan siyas haklarnn zerine oturmutur. Bunlar, millete iade etmedike itibar ve sevgisinin kendisine avdetine imkan yoktur1319. Menderese gre, DP, CHPden daha ok halka yakn ve halkla i ieydi. DPliler ok yer geziyorlar, kendilerini dinleyen topluluklarla konuuyorlar ve bu durum CHPliler tarafndan eletiriliyordu. Menderes, bu konuda unlar sylemektedir: ktidar partisi bize, bunlar(DPliler) her yerde, bir takn, bir masann, bir tmsein zerine kp konuuyorlar ve sylyorlar diyorlar. Biz her yerde bulunduumuz tmsek ve sandalye zerinde konumasn biliyoruz. Hlbuki, onlar (CHPliler) bunlardan mahrumdurlar. Onlar dinletecek adam bulamadklar iin bizi kskanyorlar ve konuamyorlar1320. Menderese gre, DP, CHPnin emir ve izniyle kurulmamt. Fakat, CHP, iktidarn bir siyas parti halinde kitlelere nfuz etmesini salamaya ynelik bir devlet partisi ruh ve yapsnda olarak hkmet eliyle kurulmu bir partiydi1321. Yani, DP, devletin deil, halkn kurduu bir partiydi. Menderese gre, CHP, demokratik ilkelere dayanmamaktayd. Bunun iin, CHPnin program ve tzne gz atmak yeterliydi. Menderes, bu konuda, 13 Ekim 1947de TBMMde yapt konumada unlar sylemektedir: Anayasann vatandaa verdii haklar, Devlet varlnn iindedir diye iki kelime ile geri alan madde, Halk partisi programnn demokratik umdelere dayanmadn ispata kafidir. Tz bile, deimez genel bakanlk ve eflik sistemine gredir. Sonra, 25 seneden beri Halk Partisi iktidarnn deimemi olmas, Halk Partisinden baka bir partinin siyas hayatmzda birka aydan fazla tutunamamas ve
1319 1320

Vatan, 12 Mart 1947 (Menderesin Eskiehir konumas). Vatan, 1 Nisan 1947. 1321 TBMM TD, D.8, B.85, O.1, c.6, s.677-678 (13.10.1947).

324

kurulan partilerin Halk Partisi eliyle bertaraf edilmesi gibi fiil vaziyetler de meydandadr1322. Menderes, ayrca, CHPnin programn geni ve ayrntl grmemekteydi. Menderes, bu konuda, 21 Mart 1947de Ktahyada yle demektedir: Halk Partisinin ilk kuruluunda program Dokuz Umde denilen on be satrdan ibaretti. Bunca seneden beri tekaml ede ede elde edilen ve esas itibariyle 27 maddeden ibaret olan imdiki programnn ilk alt maddesi Halk Partisinin esaslar ile ana vasflarna, bunu takip eden 11 madde mill eitim ve renim faslna, son 10 maddesi de dahili salk, adli, siyas, memurlar, serbest meslek erbab ad altnda bir fasla tahsis edilmitir. Programn hemen yarsndan fazlasn mill eitim ve renim fasl igal etmektedir. Bu fasldaki hkmlerin bir ksm Mill Eitim Bakanl mfredat programlarnda yer alacak mevzulardr. Dier bir ksm ise, bir ksm tarihlerin sralanndan ibarettir1323. Menderese gre, CHPnin programnda yer alan maddeler ocuka denilecek basitlikteydi ve bu, partinin karakteri ve yolunu tayin etmiyordu. Ayrca, ekonomik, mal ve tarm ilerine hi yer vermemekteydi1324. Menderes, DPnin ok partili bir ynetimden yana olduunu; buna karn, CHPnin tek partili bir ynetimine taraftar olduunu dnmektedir. Menderese gre, DPnin en bariz zellii, tek partili ynetimi son vermek isteyen bir hareketi temsil eden bir parti olmasyd1325. Bu, o kadar nemliydi ki, ak ile kara arasndaki fark gibiydi1326 Menderese gre, ekonomik devleti anlay, DPnin programnda ak olarak belirtilmi olmasna ramen, CHPnin programnda seyyal ve genel bir iki cmle ile ifade edilmiti. yle ki, CHP Hkmetlerinin devleti uygulamalarnda birbirine benzemeyen rnekler vard1327. Menderes, birbirini izleyen CHPli hkmetlerin izledii bir zt politikay yle rneklemitir: Hatrlardadr, savan ilk yllarnda (Saydam Hkmeti dneminde) btn fiyatlar ykselirken buday reticisini ve retimi koruyacak tedric artrmalar yaplacak
TBMM TD, D.8, B.85, O.1, c.6, s.677. Vatan, 22 Mart 1947. Bu sralarda yaymlanan, DP ve CHPnin program ve tznn karlatrlmasyla, iki parti arasnda belirgin farklarn olduunu ortaya koymaya alan Samet Aaolunun bir kitab iin, bkz. S.Aaolu, ki Parti Arasndaki Farklar, Arbas Matbaas, Ankara 1947. 1324 Vatan, 22 Mart 1947. 1325 Adnan Menderes, Demokrat Partinin En Bariz Vasf, Vatan, 23 Mays 1946. 1326 Vatan, 10 Mart 1947 (Menderesin Karagmrk konumas). 1327 Vatan, 10 Mart 1947.
1323 1322

325

yerde szde fiyat stopaj politikas diyerek buday fiyatlar 10 kuru civarnda zorla tutulmak iin buday reticisi ok ar basklar altna alnmt. Saraolu Hkmeti ibana gelir gelmez bu sefer buday fiyatlarn hibir tedbir almadan bsbtn serbest brakm ve fiyatlar bir iki ay iinde 10-15 kurutan 150 kurua kadar ykselmiti. Menderes, CHPnin ar otoriter devleti anlay ile vatandan hak ve zgrlklerinin snrn olabildiince dar tutan dn ile, DPnin mevcut anayasann tand hak ve zgrlklerin vatandaa verilmesiyle devlet otoritesinin zayflamayacana inanlan dn arasnda bir fark olduunu da dnmektedir1328. X- Demokrat Parti ile Cumhuriyet Halk Partisi Arasndaki likiler Menderes, CHPnin, gerekte ksa srede iktidar olabilecek gl bir muhalefet partisi istemedii dncesindedir. yle ki, DP, CHPye kar hi olmazsa 40-50 sene iktidara gelme iddiasnda bulunmamalyd1329. Menderes, 17 Temmuz 1946da Aydnda unlar sylemitir: Bizden(DPden) beklenilen demokratik manzaray tamamlayan bir ss olarak kalmak, geni veya dar, fakat Halk Partisince izilecek bir faaliyet hududu iinde bulunmak artyla Mecliste verilecek sandalyeleri igal etmekle iktifa etmek1330. Menderese gre, CHPnin DPden istedii gdml bir muhalefetti. Tpk, 1939-1946 dnemindeki CHP iindeki Mstakil Grup gibi bir muhalefet istenmekteydi. Menderes, bu konuda, 21 Mart 1947de Ktahyada, yle anlalyor ki, Halk Partisi, hibir zaman kendisine zararl olmayacak ve hatta kendisi tarafndan sevk ve idare edilecek Rna Bey Grubuna benzer bir muhalefetin hasretini ekiyormu demektedir1331. Menderese gre, DPnin kurulu zamanlarnda, iktidar partisi bir muhalif partiye yumuak ve samimi grnmt1332. Fakat, sonralar, DPnin genilemesini, CHP eitli yollarla engellemeye almt. CHPnin DPye kar tavrn, Menderesin eitli konumalarnda bulabiliyoruz. Menderese gre, DP kurulduktan 1946 seimlerine kadar geen srede, DP etrafnda cokulu ve heyecanl kalabalk toplamt. Fakat, iktidar, bu kalabal sokak
1328 1329

Vatan, 10 Mart 1947. Cumhuriyet, 18 Temmuz 1946 (Menderesin Aydn konumas). 1330 Cumhuriyet, 18 Temmuz 1946 (Menderesin Aydn konumas). 1331 Vatan, 22 Mart 1947. 1332 Vatan, 12 Mart 1947 (Menderesin Bakrky konumas).

326

kalabal diye kmsemiti1333. Bu sre ierisinde, DP yurdun eitli yerlerinde rgtlerini amt. Bu kez de, CHPnin balangtaki hogrl tavr deierek, DPnin henz rgtn amad yerlerde kurulmamasn, rgtn kurduu yerlerde de dalmasn amalayan tedbirler ve tazyikler balamt1334. Menderes, bu gelimeleri, 11 Mart 1947de Bakrkyde yapaca konumasyla yle yorumlamaktadr: Halk partisinin ilk kurulu zamanlarndaki olduka yumuak ve tahammll hareketi DPnin inkiaf edemeyecei ve kuvvetlenemeyecei kanaatinden gelmekte imi. Halk Partisi, DPnin birka vilayet merkezinden baka hibir yerde teesss edemeyeceine, azasnn pek snrl sayda kalacana, kasabalara, hele kylerde asla giremeyeceine inanmlard1335. Menderese gre, DPnin yurt apnda geni rgtlenmesi, CHPyi aleyhte propagandaya itmiti. Menderes, 21 Mart 1947de Ktahyada yapt konumasnda, DPye ynelik CHPnin propagandalarn maddede yle zetlemektedir1336: 1) DPnin program, CHP programndan baka bir ey deildir. DP, iktisad ve mal sahlrda bir programa dahil deildir. 2) DP, iktisad, mali, itima bir sr dertlerimiz dururken, devaml olarak siyas alanlarda mcerret hrriyet davacl yaparak halk kkrtmakta ve adeta bir ihtilal hazrlamaktadr. 3) DP, zlyor, dalyor, son istifalar bunlarn delilidir. Fakat, Menderes, DPnin artk bir halk hareketine dnt iin olumsuz propagandalardan etkilenmeyeceini dnmektedir. Nitekim, DPnin dalmayacan bir konumasnda, DPnin hakikaten yok olmasn istiyorlarsa hrriyete ak Trk milletinin ve milyonlarca vatandan kalplerine penelerini sokup hrriyet akn, mmknse, skp atsnlar szleriyle anlatmaktadr1337. Menderese gre, CHPnin DPye ynelik bir baka tedbiri, genel seim tarihini ne almakt. Bylece, DPliler tamamen rgtlenemeden, CHP iktidarn drt sene daha teminat altna alacakt1338. 1946da yaplan erken genel seimlerinden sonra ise, CHPliler, DPnin yabanclarn parasyla, yabanc emellere gre hareket ettiini iddia
1333 1334

Vatan, 29 Eyll 1947 (Menderesin Bornova konumas). Vatan, 12 Mart 1947 (Menderesin Bakrky konumas). 1335 Vatan, 12 Mart 1947. 1336 Vatan, 22 Mart 1947. 1337 Vatan, 23 Mart 1947 (Menderesin Domani konumas). 1338 Vatan, 12 Mart 1947.

327

etmiler; hatta, hainlik vasf yaktrlacak kadar ileri gitmilerdi1339. DPnin I. Byk Kongresinden sonra da, partinin ald Hrriyet Misak kararna CHPliler Hrriyeti Baltalama Misak demiler, DPnin halk isyan ve ihtilale tevik ettiini ileri srmlerdi1340. Menderes, bu sralarda, bir intikal dneminden geildiinden sz ederek, partililerine itidal ve msamaha telkin emitir. Menderes, bu konuda Sarsntsz ve bir vatanda burnu kanamasna dahi meydan vermeden, dnyada her milletin geirmesi lazm gelen en esasl bir inklabn ksa bir zamanda yerlemekte ve kklemekte olduuna gre bir takm bulank suda balk avlamak isteyenlerin kt tasavvur ve hareketlerinin yklmasnn infiali iinde olabilirler. Bu sebeple vatandan ktleleri arasnda tahrikat yapmak ve muhalefeti kendi emellerine alet etmek isteyebilirler. Onlar istiyorlar ki, biz birbirimize girelim, birbirimizi ldrelim. Heyecan baka emellerin sahnesi olsun. Buna elbirlii ile asla imkan vermeyeceiz demektedir1341. 12 Temmuz Bildirisinden sonra da, eit haklara dayal bir particilik anlay gelimeye balamt. Ancak, bu kez, CHPnin arllar ve hatta DPden ayrlanlar DP ve CHP yaknlamasn muvazaa (dankllk) olarak deerlendirmilerdi1342. DPnin II. Byk Kongresinden sonraki dnemde, iktidarn tutumu, valiler, devlet memurlar telkin edilerek, CHPnin hkmet kadrolaryla birlikte hareketini salamakt1343. B- DI POLTKA Menderesin d politika konusunda grleri, dnemin hkmetleriyle esasta bir farkllk gstermez. Nitekim, Menderes, 24 Ocak 1949da Gnaltay Hkmetin program iin yapaca konumasnda, bu konuda ok ak olarak unlar sylemitir: Bu hususta iktidarla aramzda esasl bir gr fark yoktur. Esasen ana hatlar itibaryla d politikamz mill bir politika haline gelmi bulunmaktadr1344. Grld gibi, d politika konular, Menderes tarafndan mill bir mesele olarak dnlmtr. Bu yzden, genel olarak iktidarn d politikasn benimsemitir1345.
1339 1340

Yeni Asr, 28 Eyll 1947. Yeni Asr, 28 Eyll 1947. 1341 Yeni Asr, 28 Eyll 1947. 1342 Yeni Asr, 16 ubat 1948. 1343 Cumhuriyet, 17 Temmuz 1949. 1344 TBMM TD, D.8, B.36, O.1, c.15, s. 168.

328

I- Milletleraras likiler ve Politikalar Menderes, II. Dnya sava sonrasnda Avrupadaki gler dengesinin kknden deitii fikrindedir. Menderes, 27 Austos 1947de zmirde yapt konumada, deien d artlar u ekilde anlatmaktadr: Faist idareler ortadan kalkm, buna dayanan siyas manzumeler yklmtr. Almanya, asker bir kuvvet olmaktan km, o devrin mstakil devletleri ve kuvvetleri olan Romanya, Yugoslavya, Bulgaristan, Polonya, ekoslovakya ve Macaristan demir perdenin arkasnda kalmak suretiyle Sovyet Rusyann eline gemi ve demir perdenin hudutlar Almanyann ortalarna kadar ilerlemitir1346. Menderese gre, artk g dengesi Avrupa ktas dna kaymtr. Bir zamanlar, mihveri Avrupa dengesi olan milletleraras politika yerine, btn dnyay iine alan kuvvetler karlamas almt. yle ki, ABD dnya barnn korunmas kaygsyla Avrupay, hatta Ortadouyu daha sk kontrol altna alma abasndayd1347. Menderes, sava sonrasnda d politikay belirleyen esas unsurun ideolojik etkiler olduu grndedir1348. Menderese gre, sava ncesi Avrupasnda blgesel anlamalar ve ittifaklar olmasna karlk, sava sonras dnemde dnya ideolojik esaslara (komnizm-kapitalizm) dayal olarak iki (byk) karargaha ayrlmt. Dolaysyla, Trkiye bu iki karargahtan birini tercih etmesi gerekirdi. yle ki, bu iki kutup arasnda kalmak veya her ikisi ile de ibirlii yapmay dnmek gafletlik olurdu1349. Menderes, ayrca, atom ana giren1350 dnyann btnleme srecine girdiini ileri srmtr. Menderes, yle demektedir: Her trl nakil vastalarnn akllara hayret verecek ilerlemeye gitmesi, her trl sava vastalarnn ve genellikle tekniin byk bir hzla tekaml etmi bulunmas dnyay daralta daralta, daha dn denilecek kadar yakn bir mazinin, Avrupas haline getirmitir1351.
Menderes, Mecliste yapaca konumasnda, hkmetle mutabakat halinde olunan konulardan biri olarak sz etmektedir. Bkz. TBMM TD, ayn yer, s.168. 1346 kr Esirci, Menderes Diyor ki, Birinci Kitap, s.159. 1347 kr Esirci, a.g.e., s.159-160. 1348 Cumhuriyet, 12 Nisan 1949 (Menderesin Denizli l Kongresindeki konumas) . 1349 kr Esirci, a.g.e., s.160. 1350 Vatan, 13 Ocak 1948. Menderesin Adana da yapt konumasnda, aslnda Trkiyenin hep geri kaldn anlatan szlerinin satr arasnda yer alan bu benzetmeyi, yeni dnyann tanmlanmas iin uygun bulduk. 1351 kr Esirci, a.g.e., s.160.
1345

329

Menderese gre, yeni ekillenen dnya dzeninde de, mill veya mstakil olarak nitelendirilebilecek bir d politikadan ok fazla sz edilemezdi1352. Hatta, baz d politika gerekleri, i politikay bile etkilemekteydi. Nitekim, daha 1945 ylnda, Trkiyenin San Fransiskoda Birlemi Milletler (BM) Anlamasn imzalamas ile, kendi i ynetiminde millet iradesi, kiisel hak ve zgrlkler gibi ilkeleri kabul etmi oluyordu1353. Bu byle olmakla beraber, Menderes istiklaline dkn bir milletin ferdi olarak, rnein BMnin bir lkenin i idaresinin yle veya byle olmasn isteyebilmesinin, o lkenin istiklalini sakatlayabilecei endiesinin akla gelebileceini; fakat, BMnin istediinin, oy serbestlii ile mill iradenin hakim olmas ise, bu durumun o milletin istiklalini kuvvetlendirdii anlamna alnmalyd. Bu yzden, Birlemi Milletler Anayasas mill istiklalleri sakatlamak yle dursun; aksine her milletin istiklalini ok kuvvetli bir ekilde gvence altna almaktayd. Ne de olsa, II. Dnya savana, millet idaresine ve demokratik esaslara dayanmayan Almanya, talya gibi diktatrlkler neden olmutu1354. II- Marshall Plan veya Yardmlar Amerika Birleik Devletleri (ABD), II.Dnya sava sonrasnda, Sovyet Rusyann yaylmac hareketine kar Marshal Plan erevesinde Avrupal lkelerin ekonomik ve mali bamszln artracak baz yardmlara girimitir1355. Adnan Menderes, TBMMdeki 1950 yl bte grmelerinde, Maral Plannn amac hakknda yle demektedir: Yurt iinde vatanda hrriyetlerini ve mill hakimiyet esaslarn ve d tecavzlere kar da istiklallerini sonuna kadar mdafaaya azmetmi milletleri, kendi aralarnda birlemek suretiyle sulhu korumak ve kin, esaret ve tecavz alemine kar korunmak gayelerinde tehiz etmek ve milletleraras ibirlii esaslarn tahakkuk ettirmek maksadna dayanmaktadr1356.

Cem Eroul, bu szleri yle yorumlamaktadr: Grld gibi, DP iin d siyasette uydu olmaktan baka are yoktur. Btn hner, patronunu iyi semekten ibarettir. Bu tutum ise, azgelimilik lke asalak snflarnn deimez politikasdr. Bkz. Cem Eroul, Demokrat Parti, s.93. 1353 TBMM ZC, D. 7, B. 90, O. 1, c. 19, s. 170. 1354 TBMM ZC, ayn yer, s.170-171. 1355 Hseyin Bac, Demokrat Parti Dnemi D Politikas, mge Yaynlar Ankara 1990, s.8. 1356 TBMM TD, ayn yer, s.502.

1352

330

Adnan Menderes, Maral yardmlarnn, Trkiyeyi insanca yaamak isteyen milletler topluluunun iine alacan ve bylelikle temel hrriyetler gibi ortak baz deerlere gtreceini dnmektedir. Fakat, Menderes, Maral yardmlarndan yararlandrlmak konusunda ge kalnd fikrindedir. stelik, bu yardmlar da Trkiyenin ihtiya ve nemine uygunluk gstermemekteydi1357. Menderes, daha nce de, 17 Ekim 1948de yapt konumasnda, hkmetin, bu konuda baarsz olduunu ileri srerek, Trkiyenin corafi durumunun yeterince iyi kullanlmadn belirtmitir. Hlbuki, Trkiyenin buhranl dnyaya yapabilecei yardm gerei gerekirdi1358. Menderes, Trkiyeye gelen Maral yardmlarnn kullanlmasnda, hkmete hatal bir yol izlendii grndedir. Menderese gre, Maral yardmlar, yatrmlarda deil; bte an kapatmak iin kullanlmaktayd1359. C- BASIN Menderese gre, basn, muhalefet ve bamsz gr sahibi vatandalarn en etkili mcadele aracyd1360. Menderes, basn hrriyetini, vatandan hak ve hrriyetlerinin de bir gvencesi olarak grmektedir1361. Ona gre, Devlet ve Partinin btnletii ve Meclislerinde muhalefetin ok az temsilcisi olduu Trkiye gibi lkelerde basn hrriyeti vatandan fikir ve gr kalesi olacak kadar nemliydi1362. Menderese gre, insanln fikr ilerlemesinde basnn pay ok byktr. Menderes, bu konuda; toplum iinde, iyiye, ileriye ve akla doru btn atlmla hzn ve kuvvetini basn hrriyetinden alrlar demektedir1363. Menderes, ynetimleri elinde tutanlarn, glerini korumak iin nce basn hrriyetine yneldiklerini ve bylelikle gya toplumun karn savunur gibi grndklerini dnmektedir1364. 3-5 misli fazla yardm almas

1357 1358

TBMM TD, ayn yer, s.502. Cumhuriyet, 17 Ekim 1948 (Menderesin Aydn konumas). 1359 TBMM TD, D.8, B.45, O.1, c.24/1, s.502 (13.02.1950). 1360 TBMM TD, D. 7, B. 64, O. 1, c. 24, s.269. 1361 TBMM TD, ayn yer, s.269. 1362 TBMM TD, ayn yer, s.269. 1363 TBMM TD, ayn yer, s.269. 1364 TBMM TD, ayn yer, s.269.

331

Menderes, bir lkede Basn Kanunu adyla ayrca zel bir kanuna gerek grmemektedir. Ona gre, bir lkede Basn Kanununun olmamas, o lkede yayn yolu ile su ilenmesinin serbest olmas demek deildi. nk, ceza kanunlar yayn vastasyla ilenecek sular da ceza tehdidi altna almt1365. Menderese gre, gazete ve dergi karmak bir eit kamu grevi ve hizmeti deildi; mevcut (1924) Anayasann vatandaa tand tabi hakt1366. Menderes, basn hrriyetini fikir, sz ve vicdan hrriyetinin bir arac olarak dndn ve bunu da anayasann hkmlerinde bulduunu ifade etmitir1367. D- EKONOMK VE MAL KONULAR I- Devlet Btesi Menderes, devlet btesini, 18 Aralk 1946da TBMMde yapt konumasnda yle tanmlamaktadr: Kamu hizmetlerinin ve karlarnn neler olduunu ve bir yl iinde bunlar iin yaplacak masraflarn miktar ve eitlerini tespit etmek ve bu masraflar karlayacak gelir ve vergileri mkelleflerin verim gleriyle lerek en uygun kaynaklardan salamak yolundaki btn almalarn hkm-rakam olarak ifadesini bulan belgeleridir1368. Menderes, ayn konumasnda, ayrca, btelerin bir yllk ayrntl Hkmet program mahiyetini tadklarn da ifade etmekte ve bu yzden, bte grmelerinde Hkmet faaliyet ve icraatnn en geni ve derin srette kontrol edebilmek imkanlarn bulunulabileceini belirtmektedir1369. Menderese gre, btelerde hkmetin ilerini tpk bir aynada seyretmek gibi grmek mmknd1370. Menderes, btenin millet iin neminin olduunu dnmektedir. Ona gre, bte o kadar nemlidir ki, millet meclislerinin douu bile, bte fikrine sk skya bal olduu sylenebilirdi. Menderes, bu konuda ileri srd fikrini biraz daha aarak 18 Aralk 1946da TBMMde, Millet Meclisleri, milletten alnacak paralarla, bunlarn

1365 1366

TBMM TD, D. 7, B. 64, O. 1, c. 24, s.269 (13.06.1946). TBMM TD, D.7, B.64, O.1, C24, s.270. 1367 TBMM TD, ayn yer, s.281. 1368 TBMM TD, D. 8, B. 18, O. 1, c. 3, s.15-16 (18.12.1946). 1369 TBMM TD, ayn yer, s.16. 1370 Vatan, 13 Ocak 1948.

332

genel ve ortak hizmet ve karlar iin kullanmnn millet adna kontrol edilmesi zaruretinin kavranmasndan domulardr demektedir1371. Menderes, btenin hazrlanmasnda ve uygulanmasnda uyulmas gereken1372 btenin ilkelerini baz szleri arasnda aklamaktadr. Ona gre, btenin genellii ilkesi, btn gelir ve giderlerin btede grlmesi demekti1373. Btenin samimiyeti ilkesi ise, bte gelir ve gider tahminleriyle, bte kesin hesaplarnn karlatrlmasndan sonra, byk hatalar olmakszn birbirine uygun olmas demekti1374. II- Vergiler Menderes, vergi sisteminin, lkenin ekonomik gereklerine, sosyal adalet dncesine ve bilimsel esaslara dayanmas gerektii grndedir. Menderesin, muhalefet yllarnda yapt konumalarda dillendirdii vergi sistemi deiikliklerini yle sralayabiliriz: 1) Vergiler gerek kazan zerinden alnmaldr1375. 2) Vergi miktar, asgari hayat artlarna gre belirlenmelidir1376. 3) Vergiler, vatandalarn deme kabiliyetine uygun olmaldr1377. 4) Dolayl vergilerden ok, dolaysz vergilere daha geni yer verilmelidir1378. Menderes, ar vergilerin, i hacmini daralttn, retim maliyetlerini dorudan etkileyerek kaynaklar yok ettiini ve hayat pahallna yol atn dnmektedir1379. Ona gre yaplmas gereken ilk i, ykmlnn tayabilecei kadar verginin alnmasyd1380. stelik, bu, kayt altna alnm vergi miktarn artraca iin kamu hazinesini gl klard1381. Dier taraftan, vergi dalmnda adaletin salanmas gerekirdi. Vergisini gelirine gre vermeyen ykmlden alnacak fazla gelirle de,

1371 1372

TBMM TD, D. 8, B. 18, O. 1, c. 3, s.15. Kmil Ten, Devlet Btesi, (Yazarn kendi yayn), zmir 1997, s.31. 1373 TBMM TD, ayn yer, s.17. 1374 TBMM TD, ayn yer, s.17. 1375 TBMM TD, D.8, B.18, O.1, c.3, s.20 (18.12.1946). 1376 Vatan, 29 Nisan 1948 (Menderesin Giresunda yapt konuma). 1377 TBMM TD, ayn yer, s.20. 1378 TBMM TD, ayn yer, s.20. 1379 TBMM TD, D.8, B. 48, O. 1, c. 16/1, s.306 (21.02. 1949). 1380 TBMM TD, D.8, B.28, O.1, c.8, , s.902 (31.12. 1947). 1381 TBMM TD, D. 7, B. 58, O. 1, c. 17, s. 229 (21.05.1945).

333

adaletsiz olan vergilerin kaldrlmas ve zararl vergi oranlarn indirilmesi yoluna gidilmeliydi1382. Menderes, vergi sisteminde getirilecek bir baka yenilik olarak da, vergi toplama usullerinin sadeletirilmesini ve daha az masrafl hale getirilmesini savunmutur. III- 7 Eyll Kararlar 7 Eyll 1946da, sonralar 7 Eyll Kararlar denilecek devalasyona gidilmitir. Hkmet, bu devalasyon kararn, yabanc para birimleriyle ihra fiyatlarn bir lde ucuzlatmak ve bylelikle ihracatlarn kazanlarn artrmak amacyla aldklarn aklamlardr1383. Bu kararn alnmasnda, sava sonrasnda Trkiyenin d yardma dayanan bir ekonomik politikaya kaymasnn da nemli etkisi vardr. nk, sava sonrasnda dnya piyasasnn ticaret ve demeler dzeninin temel kurallarn belirleyen Bretton Woods Anlamalarna katlabilmek iin, Trkiyede serbest dviz rejiminin kabul edilmesini zorlamtr. Menderes, Hkmetin ald 7 Eyll Kararlarn eitli yerlerde birka adan eletirmitir. Menderese gre, bu kararlar, zamansz alnmt. nk, sava sonras dnemde, tarm rnlerinden zellikle hububata ynelik dnya piyasalarnda talep artmakta idi ve bu durumda parann deerini drmek zararlyd1384. Menderes, ayrca, bu devalasyon kararlarnn, ite fiyatlarn ykselmesine yol aacan1385, dolaysyla hayat pahallna neden olacan1386 dnmekteydi. Bu durum, zellikle dar ve sabit gelirli memurlarn durumunu daha da zorlatracakt1387. Nitekim, Menderes, 1 Ekim 1947de zmirde yapaca konumada, bu kararlarn pahall ahlandran bir kam olduunu ve hkmetin pahall nleyici tedbirler almadn sylemitir1388. Dier taraftan, bu kararlarla birlikte, ithalatta glk kabilecekti. Bu durum ise, sava iinde yenilenemeyen retim aralarnn dtan getirilmesini gletirip yerli sanayiinin kalknmasna engel olacakt1389.
1382 1383

TBMM TD, D.8, B. 48, O. 1, c. 16/1, s.306 (21.02.1949). Ulus, 8-9 Eyll 1946. 1384 TBMM TD, D.8, B.23, O.1, c.8, s.294 (26.12.1947). 1385 TBMM TD, D.8, B.18, O.1, c.3, s.18 (18.12.1946). 1386 Vatan, 12 Mart 1947. 1387 Cumhuriyet, 12 Austos 1947. 1388 Vatan, 2 Ekim 1947. 1389 Vatan, 29 Nisan 1948.

334

Menderes, btn bu eletirilerine karn, 7 Eyll kararlaryla d ticaret hacminin ksmen genilediini kabul etmekte; fakat, bunu geici olarak grmektedir. Menderese gre, rnein, incir ve zm reticileri bir miktar fazla para kazanm olabilirlerdi; fakat, te yandan, pamuk ve buday reticisi- ki Menderese gre nfusun yarsn oluturmakta idi- iin ayn szler sylenemezdi. rnein, 7 Eyll kararlarndan nce 27 kurua satlan buday, devalasyondan sonra 22 kurua satlmaya balanmt 1390. Yani, devalasyonun ksm olumlu etkileri her rne yanstlamamt. Hkmet, 1949 ylnda Trk lirasnn Avrupa paralar karsndaki deerini yzde 30 orannda ykseltmitir1391. Hkmetin bu karar vermesinde, Menderesin 7 Eyll devalasyonuna getirdii eletirilerinin etkisinin olduu sylenebilir. IV- Tarm Menderes, tarm, mill gelirin en geni kayna olarak grmekteydi. Fakat, ona gre, Trkiyede tarmn nemi brokrat hkmetlerce takdir olunamamt1392. CHP hkmetlerinin, mal politikalar iftiyi ve kyly gzeten durumda deildi. yle ki, lke nfusunun yzde 80ini kyl ve ifti oluturmasna karlk, mill gelirin ancak yzde 44 bu kesime isabet etmekteydi1393. Menderese gre, sanayiinin hammadde yetitiricisi ve sanayi rnlerinin tketicisi de kyl-ifti kesimiydi. Dier retim alanlarnn geliebilmesi, ncelikle tarm retiminin ve iftilerin satn alma gcnn artmasna balyd1394. Fakat, merkezi bteden tarma ayrlan pay yzde 3 bile deildi1395. Menderese gre, tarm kesiminde geriliin en nemli nedeni, Cumhuriyetin ilanndan sonra, hkmetin, kyl efendimizdir sloganna uygun hareketlere girimemesi; kylnn teknik bilgi ve aletle donatmamas, zira kredi, iyi tohum ve iyi cins hayvan gibi konularda yardm salayamamasyd. yle ki, Trk iftisi tabiat karsnda aletsiz olarak kendi kaderinde yaamaktayd1396. Menderes, 21 Mart 1947de Ktahyada bir konumasnda, tarmdaki alet ve teknikteki ilkellii u ekilde eletirmektedir:
1390 1391

Cumhuriyet, 12 Austos 1947. Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisad Tarihi, s.186. 1392 Vatan, 13 Ocak 1948 (Menderesin Adana konumas). 1393 TBMM TD, D.8, B. 48, O. 1, c. 16/1, s.302 (21.02.1949). 1394 TBMM TD, ayn yer, s.302. 1395 TBMM TD, ayn yer, s.301. 1396 TBMM TD, ayn yer, s.23.

335

Hl Nuh zamanndan kalma karasaban, yurdun bir bandan dier bana kadar hkmrandr. Kylnn elinde karasabann yannda topran ilemeye yarayacak hibir aleti bulunmad mntkalar, yurtta en geni sahay kaplamaktadr. Hl kannn en ilkel ekli kylnn mr trpsdr. Hl geri bir ziraat teknii yurdun verimini asgariye indirmektedir. Hl ba bo sular memleketi yer yer bataklk haline getirmekte, yer yer sel afetlerine sebep olarak iftinin elinin brnde kalmasna sebep olmaktadr. Bataklk ve sel afetleriyle birlikte kuraklk da Anadoluyu her zaman kasp kavurur1397. Menderese gre, ziraattaki geriliinin bir baka nedeni, Tarm Bakanlnn, zellikle zira alet konusunda kyly yeterince desteklememesiydi. Menderes, bu konuda Tarm Bakanlnn an gerisinde kaldn belirterek, yle yaknmaktadr: Tarm Bakanl uzun yllar be, on milyonluk btesi ile bir iki mektep ve aratrma istasyonu ile il ziraat mdrleri ve kazalarda fen memuru ad altnda sadece hatal ziraat istatistikleri dzenlemekle grevli bir kadro geindirmekten ileri ok bir ey yapamamtr1398. Menderese gre, tarmda maliyet ve sat fiyatlar arasnda belirgin bir fark vard ve bu, tarm kesiminin, rettiini ucuza satmasna, ihtiyacn ise pahalya almasna yol amaktayd. Menderes, fiyat konusunun kyly nasl takatsiz drdn verdii bir rnekle u ekilde aklamaktadr: 8-10 sene budayn, o da baz blgelerde, kilosunun 3-4 kurua satlmasn salamakla rahat yaamz. Tketici, ekmei 6 kuru yerine 8 (kurua) yemekle ok byk skntya dmezdi; fakat, o zamanlar 4 kuru yerine budaynn kilosunu 6 kurua satabilen ifti bir nefes alrd. Ar fiyat dklnn dourduu takatsizlik ve retimin dmesi sonucunda fiyatlarn sava yllarnda bu kadar ykselmesinden tketici bu strab ekmez, o gnk ucuz ekmei bugnlerde(1945) bu kadar pahalya demezdi1399. Menderese gre, tarmda geriliin bir nedeni de, tarm kesiminin retimini artracak oranda zira kredinn verilmemesiydi. Zira kredinn tek kayna olan Ziraat Bankas da, tarma, mill gelire oranla olduka az kredilendirme yapabilmekteydi. yle

1397

Vatan, 22 Mart 1947. TBMM TD, D.7, B.55, O.1, c.17, s.114 (16.05.1945). 1399 TBMM TD, ayn yer, s.115.
1398

336

ki, Ziraat Bankasnn tarma aktard kredi miktar, sadece stanbulda yaklak birka yz kiinin elinde toplanan sermaye ve servetin ok altndayd1400. Menderese gre, Trkiyede toprak darl yoktu, aksine topraklar geniti. Asl sorun, bu geni topraklarn tabiat artlarna gre iletilmesiydi. Menderes, tarmdan fazla retim elde edebilmek iin yaplmas gerekenlerin, i) su ileri, ii) kara yol durumu, iii) nakliye sistemi, iiii) traktr, olmak zere drt i alannda gerekleeceini dnmektedir. Menderes, bu konuda, 21 ubat 1949da TBMMde; su ilerinde memleket lsnde ihtiyalar gz nnde tutulacak olursa daha ilk admmz dahi atm saylmayz. Ziraatn byk yardmcs olan nakliye sistemimizin ve yol durumumuzun hali malumdur. Geni Anadolu ovalarnda hl kan ve karasaban hakimdir. Milyonlar ve milyonlarca ifti iletmelerimiz hl karasaban ve kannn mahkmudur. 25-30 sene nce bu lkeye giren traktr bugn (1949) hl 300-500 adedin aamamtr demektedir1401. Menderes, ayrca, tarm ilerini gelitirmek iin, istikrarl bir fiyat politikasna geilmesi ve bunun iin de, fiyatn reticiyi koruyan bir miktarn belirlenmesi grndedir1402. V- Kamu ktisad Teekklleri Menderes, devletin elindeki iletmelerin lke ekonomisine faydadan ok, zarar getirdii fikrindedir. Menderese gre, Kamu ktisad Teekklleri, yalnz kendi rnlerini deil, dardan getirilen veya zel teebbs eliyle imal edilen benzer rnlerin fiyatlarn ykseltmekteydi1403. Menderes, zellikle Kamu ktisad Teekkllerinin devlet btesine ar ykler getirdiini dnmekte ve bu konuda, 1947 Btesini eletirirken TBMMde; Devlet kapitalizmine kaym gayet masrafl ve dk randmanlarla almakta olmalarna ramen kendilerine yksek kazan hadleri temin edilmi olan ktisad Devlet

TBMM TD, ayn yer, s.115. TBMM TD, ayn yer, s.301. TBMM Tutanak Dergisi, D. 8, B. 48, O. 1, c. 16/1, s.302 (21.02.1949). 1402 Vatan, 13 Ocak 1948. 1403 TBMM TD, D.8, B.85, O.1, c.6, s.680.
1401

1400

337

Teekkllerinin sebep olduu maddi klfetler hesap edilecek olursa mill ve iktisad bnyemize ykletilen arl tahmin etmekte hata grlmez demektedir1404. Menderese gre, ayrca, Hkmetin, Kamu ktisad Teekkllerini himaye etmek amacn tayan anlay, dolayl olarak vatandaa ar ykmllkler getirmekteydi1405. VI- zel Teebbs Menderes, zel teebbs ve sermayenin genel karlarla ahenkli ve sosyal adalet mlahazalarna da uygun faaliyetlerini zarar getirmeyecek devlet tarafndan belirlenecek snrlar dahilinde gereklemesinden yanadr1406. Menderese gre, Hkmet, zel giriimcilere destek iin, gerekli olan sermayeyi vermeliydi. Ancak, byle bir destei hkmet verememekteydi. Bu durumun en nemli nedeni, i borlar yznden ykselen faizdi. yle ki, faiz oranlar lkedeki ufak tefek sermayeleri bile i sahalarndan ekip almaktayd. zel teebbsn nndeki bir baka engel, piyasa artlarn etkileyen hkmetin kararsz mdahaleleri ve tazyikleriydi1407. VII- Sanayi Menderes, sanayiinin tarma dayanmas gerektiini savunmaktadr. Menderes, devletin izleyecei doru sanayileme politikasn Bizde sanayiinin her kademesinde temel kaide, memleket zira mahsllerini ve ham maddelerini kymetlendirecek, reticinin eline fazla para gemesini, dier taraftan da tketicinin mamul maddeleri ucuza mal etmesini salamak olmaldr eklinde tarif etmektedir:1408. Menderes, lke sanayisinin nemli bir ksmnn (kara ve deniz nakliyat, havayollar, bankalar, madenler, ormanlar) devletin elinde atl bir durumda olduunu savunmutur. Ona gre, sanayi rehavet iinde ileyen lkse ve israfa kaan bir mahiyet arzetmekteydi1409.

1404 1405

TBMM TD, D. 8, B. 18, O.1, c. 3, s.23 (18.12.1946 ) . TBMM TD, D. 8, B.48, O.1, c.16/1, s.301 (21.02.1949). 1406 Adnan Menderes, Demokrat Partinin En Bariz Vasf, Vatan, 23 Mays 1946. 1407 Vatan, 23 Haziran 1948 (Menderesin Ktahya konumas). 1408 Vatan, 22 Mart 1947 (Menderesin Ktahya konumas). 1409 TBMM TD, D.8, B.48, O.1, c.16, s.301 (21.02.1949).

338

VIII- Tasarruf Menderes, devlet btesinde grlen an, nemli lde tasarruf yoluyla kapatlabileceine inanmaktadr. Menderese gre, CHP Hkmetlerinin sk bir tasarrufa gidememesi, btede grlen her trl harcamay zaruret ifadesi ile aklayarak, yllardr kendilerine bu duruma altrmalaryd. yle ki Devlet elinde her ii, ifte pahaya mal eden tutum ve geveklik adeta sistemlemiti1410. Menderes, 1947 Bte grmelerinde, tasarruf fikriyle elien, hatta kendisine gre israfa varan baz harcamalar olduundan sz etmitir. rnein, Makam ve hizmet otomobilleri, Babakanlara ayrlan konak ya da ikametgah denei, Savorana Yat ve Halkevleri. Menderes gre, hkmetin tasarruf imkanlar snrl deildi. Daha geni bir ekonomik grle ve daha derin bir inceleme ile daha ileri tasarruflar elde etmek mmknd. Menderes, 1948deki Bte konumasnda, tasarruf yaplabilecek yerleri yle belirtmektedir1411: Yeni Meclis Binas inaat, Cumhurbakanl harcamalar, Milletvekili denekleri, Mill Saraylar btesi, Beden Terbiyesi Genel Mdrl Halkevlerine yaplan yardm. btesi, Resm otomobilleri, Makam denekleri,

Ayrca, alma, Ulatrma, Gmrk ve Tekel Bakanlklar ortadan kaldrlarak, bu bakanlklarn grevleri ve bu bakanlara bal Genel Mdrlkler ilgili dier bakanlklara balanabilirdi. Bir baka tasarruf tedbiri de, memur saysnn azaltlmas olabilirdi1412.

TBMM TD, D.8, B.23, O.1, c.8, s.300. TBMM TD, D.8, B.48, O.1, c.16/1, s.304. 1412 TBMM TD, D.8, B.48, O.1, c.16/1, s.304. Bu konu, yukarda, Brokrasi ve kadrolama bal altnda ilenmitir.
1411

1410

339

SONU
Menderesin muhalefet dnemi, ok partili sisteme gei srecini kapsamaktadr. Bu dnemde, muhalefetin douunu etkileyen ve hatta var olup olmamasn belirleyen aslnda siyas iktidardr. Bu durum, muhalefetin gszlnden kaynaklanmamaktadr. Muhalefet, iktidardan daha geni bir toplum desteine sahiptir. Ancak, muhalefetin ynetim organ olan TBMMdeki temsil bakmndan iktidarla karlatrlmas mmkn deildir. Dolaysyla, Menderesin muhalefet dnemi incelenirken dnemin artlarnn gz nnde bulundurulmas gerekir. Menderesin muhalif hareketi, iftiyi Topraklandrma Kanunu(TK) tasarsnn TBMMde grlmesi srasnda balad sylenebilir. Menderesin, bu grmelerde, kanunun verimsiz tarma yol aaca, mlkiyet rejimini altst edecei gibi ekonomik gerekeler zerinde odaklatrd muhalefeti, Hkmetin ilk kez aktan eletirilmesi anlam tamtr. Bylece, bu zamana kadar, sessiz olan muhalefet, bu kanunun TBMMde grlmesi srasnda temsilcilerini bulmaya balamtr. TK tasarsnn grld sralarda, Menderesin, ayrca, onun ynetime kar muhalif konumunu aka yanstmtr. Menderesin, arkadayla(Bayar, Kprl ve Koraltan) birlikte parti ynetimine verdikleri Drtl Takrir denilen nergenin asl amac, CHP iinde bir ynetim deiikliine gitmek olarak grnmektedir. Ancak, bu nergenin reddi, Menderesin de iinde yer ald parti ii muhaliflerin, ayr bir parti kurmasna neden olmutur. Menderes, takrir reddedildikten sonra CHP ynetimince herhangi bir ekilde cezalandrlmamtr. Ancak, Menderesin Vatan gazetesinde yaymlanacak yazsyla Drtl Takrirdeki ana fikirleri ilemesi ve dorudan Babakan eletirmesi, onun partiden ihracna yol amtr. Demokrat Partinin kurulmasndan sonra, Menderesin, partisinin sreklilii konusunda, bir sre, kuku duymu gzkmektedir. Bunda, bizzat kendisinin Serbest Cumhuriyet Frkas deneyimini yaam olmasnn etkisi olduu sylenebilir. Bu yzden, Menderesin muhalefetinde, ilk sralarda ok partili ynetimi merulatrmak abalar gze arpmaktadr. 1945 Yl Bte Kanunu tasarsna ret oyu kullanmas ve Saraolu Hkmetine de gvensizlik oyu vermesi,

340

nnnn, ok partili sistemin kalc olduunu ve dolaysyla muhalefetin varln merulatran 12 Temmuz Bildirisinin aklanmasndan sonra, Menderes, siyas iktidarla daha uzlac bir yola girmitir. Dier taraftan, bu bildiri, DP iinde blnmelere neden olmu ve bu durumda da Menderes, DP st ynetimindeki baz arllarn tasfiyesinin gereklemesini partinin karna daha uygun grmtr. Bu grn temelinde ise, Menderesin Demokrat Partide yaanacak baz ayrlklarla merkez ynetiminin iyice glendirilecei ve bylece partinin birliinin salanaca dncesi yatmaktadr. Ancak, Menderesin, parti ii muhaliflerin tasfiyesinde eski tek partili dnemin anlayn yanstmas ilgi ekicidir. Menderesin, CHPnin ar merkeziyetiliine ve otoritesine kar iken, kendi partisi iindeki arllar iin byle bir yola gitmesi, onun birbirine iki zt fikri ayn anda benimsemi olduunu gstermektedir. Menderes, DPnin Birinci Byk Kongresinden sonra, DPnin Genel Ynetim Kurulunda, Meclis Grubunda ve parti rgtlerinde, hem bir Milletvekili olarak, hem de Genel Kurul yesi olarak partinin en nde gelen kiisi olmaya balamtr. Bu tarihten itibaren, daha ok Menderesin syledikleri ve onun katld fikirleri partide benimsenmitir. Menderes, bu srada, partide siyas otorite ve gcn giderek artrmay da baarmtr. Menderesin Babakan oluunda, Cumhurbakanlna seilecek Celal Bayarn, kendisiyle uyum iinde alacak hkmetle ibirlii yapma dn etkili olmu grnmektedir. Ayrca, Menderesin dier parti kurucularna gre halk nezdinde tutuluyor olmasnn da bir etkisi vardr. Menderes, Demokrat Partinin muhalefeti boyunca, partisinin ayn zamanda resm szclerinden biridir. Bu yzden, partinin nde gelen kiisi olarak Menderes, syledii her szn ayn zamanda partisini de balayabileceini hep hesaba katmtr. Menderesin szlerine, zellikle 1947de zmirde yapt bir konumasnda, meclisin meruiyetine hakaret olarak anlalacak szlerinin baz gazetelerde yaynlanp, bu yzden sekiz gazetecinin yarglanmas ve kendisinin dokunulmazlnn kaldrlmasnn gndeme gelmesinden sonra, daha da dikkat etmeye balad sylenebilir. Menderesin parti adna yapt konumalarn tamamen kiisel grleri olduu sylenemez. Konumasnn ekline veya metnine kendi slbu ve tarz yansmtr. Ne

341

var ki, Menderesin bizzat kendi grlerinin parti politikalarnda belirleyici olduunu kabul etmek gerekir. Menderesin konumalarnda iledii konularn arln, hayat pahall, fiyatlarn ykseklii gibi gncel ikayetler oluturmaktadr. Menderesin tarm, kara yollar, nakliye ve su ileri konusundaki grleri, 1950-1960 arasndaki babakanl srasnda uygulanacak olan lke politikalarnn gstergeleri saylabilir. Menderesin tarm sektr iin ileri srd grleri, 1940l yllarn sonunda ABD ynetiminin destei ile ekillenmeye balamtr. Buna gre, karayollar ile kyl ve ifti rnlerini pazarlayacak; zellikle traktrlerin kullanmyla topraksz kalan byk krsal kesim bo arazileri ileyeceklerdi. Menderesin, bu dnemde, ayrca, ekonomik ve sosyal sorunlarn zmnde etkili nlemler ileri srd sylenebilir. zellikle kamu harcamalarnda tasarruf kalemlerin belirtilmesi ve yatrmlarn tarma ynelik olmas gibi somut fikirler sunulmutur. Menderesin baz szlerinde, Atatrk dnemine ilikin sistemle ilgili ciddi eletirileri dikkat ekmekle beraber, o dnemi, aka eletirmemektedir. Bunda Atatrke duyduu saygnn yan sra, kendisini Milletvekili setiren Atatrke kar ayrca hissettii iten bir balln da pay olmaldr. Dier taraftan, Atatrkn lmnden sonra, nnnn Mill efli yllar ynetim anlay olarak nceki yllardan farksz olmasna ramen, Menderesin gemie dnk eletirilerini nnyle balatyor olmas dikkat ekmektedir. Fakat, byle olmasnda nnnn ayn zamanda iktidar partisinin lideri olma zelliini tayor olmasnn da etkisi vardr. Menderesin fikirlerinde felsef bir derinliin olduu ok fazla sylenemez. Ancak, bilgilerinin kitab olduu sezilmektedir. Bunda, daha Milletvekili iken Hukuk eitimi almasnn byk etkisinin olduu sylenebilir. Yine de, Menderesin dnce arka plann renmek iin okuduu kitaplar dikkate almak gerekmektedir. Menderes, muhalefet dnemindeki siyas gelimeleri, ideolojik veya ideal asndan daha ok pragmatik ele almaktadr. Bir baka syleyile, Menderes iin, lke ynetiminde ne iyi ise o olmal veya alnmaldr. Ancak, Menderesin artlara gre bu dn, onun muhalefet hayatnda ok tutarl grnmeyen baz kararlar vermesine neden olmutur. rnein, IMFye ye olmak iin yaplan ve Bat blou ile birlemesini salayacak giriimi olan 7 Eyll Devalasyon Kararlar konusunda, Menderesin

342

nleyici tedbirler alnmad iin kar kmas, bat dnyasyla entegre olma dnne aykrdr. Menderesin muhalefeti boyunca yaptklarnn siyas sonular zerinde de nemle durulmaldr. Menderes, gazetelere yazd makaleler ve verdii demelerle, devlet bakanl, anayasa gibi i politika konularnda bir tartma platformu oluturmutur. zellikle, Hkmet organ olan Ulus gazetesinin ba yazarlar Falih Rfk Atay ve Nihat Erimle yapt polemikler, demokrasiye gei srecinin sorunlarn ele almas bakmndan tarihi belge niteliindedirler. Menderesin TBMMde yapt bte ve hkmet programlarna ilikin konumalarnda ayrntl rakamlar vermesiyle, bu grmelere son derece ciddi ve teknik bir ierik kazandrd sylenebilir. Bu yzden, Menderesin bu konumalarn muhalefetinin en nemli belgeleri saymak gerekir. Menderesin, ayrca, kanun yapma, komisyon almalar, oylama gibi TBMM i tzn ilgilendiren konularna hakim olduu anlalmaktadr. Bu yzden, baz Meclis konumalarnda, ierikten ok usle ilikin getirdii eletiriler dikkat ekmektedir. Bu noktada da, Menderesin muhalefet anlay ve etkileri zerinde durmak gerekmektedir. Menderes, muhalefetini rejim ii bir izgide tutmaya dikkat etmitir. Yllardr siyas ynetimlerin hassas konular olan laiklik ve komnizm dncelerine kar iktidarn tutumuna sadk kalmtr. Sert muhalefetine ramen, kanun yolundan kmamaya aba gstermitir. Hkmetin basklar karsnda, alt kademeden gelen kanun-d taleplere hep kar koymutur. Aksi bir yolun, kendisine olduu kadar DPye de zarar vereceine inanmtr. Menderesin kanun snrlar dnda mcadele etmekten kanmasnda daha ok itidal isteyen mizac etkili olmutur. Fakat, Menderesin, muhalefetin hayatn gletiren konular zerinde fazla durmamas dikkat ekicidir. 1924 Anayasa gereince, meclisin gcn dengeleyecek bir ikinci meclis veya anayasa mahkemesi gibi denetim mekanizmalar ve alnan oy orannda temsilci kartacak nisb temsil seim sistemi konularnda, Menderes ak grler belirtmemitir. Bu konularda Demokrat Parti iinde farkl grler hakimse de, Menderesin bu konular dile getirmemesindeki sebebin, yaplacak genel seimlerde partisinin iktidara gelecei ve

343

bylelikle

Meclis

ounluuyla

istedii

ekonomik

ve

sosyal

kalknmann

gerekleebileceine olan inanc etkili olduu anlalmaktadr. Son olarak, Menderesin muhalefetiyle, tek partili ynetim boyunca ancak siyas iktidarn belirledii muhalefet geleneinden farkl bir anlay getirerek, muhalefetin asl grevi olan hkmeti denetleme ilevini fonksiyonel hale getirmede bir katks olduu kabul edilebilir.

344

BBLYOGRAFYA
I- ARVLER A- T.C. Babakanlk Arivi 1-Babakanlk Osmanl Arivi, Sultanahmet, stanbul: Dahiliye Nezareti Muhaberat- Umumiye daresi 2-Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Demetevler, Ankara: Cumhuriyet Halk Partisi Babakanlk zel Kalem Mdrl B- TBMM Genel Evrak ve Arivi, Ankara. C-Ankara Hukuk Fakltesi Arivi, Ankara. D-Emniyet Genel Mdrl Arivi, Ankara. II- RESM YAYINLAR Parantez iindeki yllar, taranan dnemi gstermektedir. A- Trkiye Byk Millet Meclisi Tutana (Zabt Ceridesi) (1932,1939, 1943, 1945-1950) B- T.C. Resmi Gazete (1945-1950) C- TBMM Kanunlar Dergisi (Kavanin Mecmuas) (1945-1950) D- Ayn Tarihi Dergisi (1945-1950) III- GAZETELER Parantez iindeki tarihler taranan dnemi veya gnleri gstermektedir. Tez iinde, aadaki gazetelerin sadece isimleri yazlm, ayrca gazetesi diye belirtilmemitir. Cumhuriyet (1945-1950). Demokrat zmir (1948-1950). Ulus (1945-1950). Vatan (1945-1950). Yeni Asr (1947-1950).

345

Zafer (1949-1950). Kuvvet, (18 Ocak 1947, 26 Ocak 1947, 21 Aralk 1947) Vakit, (22 Ocak 1947) Tasvir, (23 Nisan 1946, 27 Aralk 1947, 21 Haziran 1949, 22 Haziran 1949) Yeni Sabah, (17-20 Ocak 1948)

IV-ZEL DERGLER Akbaba Dergisi (1945-1947)

V- ZEL GRMELER Aydn Menderes (Adnan Menderesin en kk olu) Mehmet Koca (akrbeyli iftliinin khyas) (1 Eyll 2001-Kuadas) (3 ubat 2002-Ankara) (28 Austos 2001-Aydn)

VI- GENEL ESERLER Hatralar, monografiler, dnem almalar, DPnin resm yaynlar, biyografiler, parti bildirileri, ansiklopedi maddeleri, aratrma ve incelemeler Genel Eserler erevesinde toplanmlardr. Adnan Menderesin Bte Umum Heyeti Hakkndaki Demeci, DP Bakanl Yaynlar-Sakarya Basmevi, Ankara 1946. AAOLU, Ahmet, Serbest Frka Hatralar, letiim Yaynlar, stanbul 1994. AAOLU, Samet, Arkadam Menderes, Rek-Tur ve Baha Matbaas, stanbul 1967. ___________ Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebebleri / Bir Soru, Baha Matbaas, stanbul 1972. ___________Demokrat Partinin Kuruluu, letiim Yaynlar, ___________, ki Parti Arasndaki Farklar, Arbas Matbaas, Ankara 1947, (BrorParti yayn). ___________, Siyas Gnlk-Demokrat Partinin Kuruluu, (haz. Cemil Koak),

346

letiim Yaynlar, stanbul 1992. AHMAD Feroz ve Bedia Turgay, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-71), Bilgi Yaynlar, Ankara 1976. ___________, Demokrasi Srecinde Trkiye (1945-80), Hil Yaynlar, stanbul 1996. AKANDERE, Osman, Mill ef Dnemi, z Yaynlar, stanbul 1998. AKMAN, Nuriye, 50 Kelime, Benseno Yaynlar, stanbul 2001. AKSOY, Suat, Trkiyede Toprak Meselesi, Gerek Yaynlar, 1969. AKSOY, Yaar, Karyaka ve Kaf Sin Kaf Tarihi, zmir 1988. ALBAYRAK, Mustafa, Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti(1946-1960), 2 Cilt, (Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi) Ankara 1992. Ankara Hukuk Fakltesi ve Mezunlar, A..Hukuk Fakltesi Mezunlar Dernei Yaynlar, Ankara 1969. Ankara Hukuk Fakltesi 1927-1941 Mezunlar, nar Matbaas, Ankara 1943. Ankara Hukuk Fakltesi Ellinci Yl Armaan, Sevin Matbaas, Ankara 1977. Ankara Hukuk Fakltesi ve Mezunlar, Ankara Hukuk Fakltesi Mezunlar Dernei Yaynlar, Ankara 1969. APATAY, hsan, iftiyi Topraklandrma Kanunu zah ve Tatbikat, Azim Matbaas, Konya 1959. APUHAN, Recep kr, teki Menderes, Tima Yaynlar, stanbul 1997. ATALAY; Mustafa, Adnan Menderes ve Hayat, Sevin Matbaas, Ankara 1959. AVAR, Abdlhamit, Serbest Cumhuriyet Frkas, Kitabevi Yaynlar, stanbul 1998 AYDEMR, . Sreyya, Menderesin Dram, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul 2000. ___________, kinci Adam , Cilt III., Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul 2000. AZAK, Grbz, Ben Adnan Menderes, Zafer Yaynlar, stanbul 2000. BABAN, Cihat, Politika Galerisi, Remzi Kitabevi, stanbul 1970. BACI, Hseyin, DP Dnemi D Politikas, mge Yaynlar, Ankara 1990. BARKAN, mer Ltfi, Trkiyede Toprak Meselesi, Gzlem Yaynlar, stanbul 1980 BARUTU, Faik Ahmet, Siyas Hatralar, 3 cilt, 21.Yzyl Yaynlar, Ankara 2001.

347

BAYAR, Celal, Bavekilim Menderes, (Haz smet Bozda), Tercman Gazetesi Yaynlar, stanbul 1986. BERKES, Niyazi, Unutulan Yllar, letiim Yaynlar, stanbul 1997. BERZEG, Kazm, Trk Tarm ve Toprak Reformu, ark Matbaas, Ankara 1972. BRAND M. Ali-DNDAR Can- APLI Blent, Demirkrat, Doan Kitaplk Yaynlar, stanbul 1991. BOZDA, smet, Demokrat Parti ve tekiler, Kervan Yaynlar, stanbul 1975. ___________, Menderes... Menderes... , Emre Yaynlar, stanbul 1997. BURAK, Rfk Salim, Trkiyede Demokrasiye Gei (1945-1950), Olga Matbaas, Ankara 1979. CHP, 1936 l Kongreleri, (Basld yer ve yaynevi belirtilmemitir),1937. CHP, 5. Byk Kurultay Zabtlar, Ulus Basmevi, Ankara 1939. CHP, Drdnc Byk Kongre Zabtlar, 9-16 Mays 1935, Ulus Basmevi, Ankara 1935. AVDAR, Tevfik, Demokrat Parti, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c.8, letiim Yaynlar, s.2060-2075. D.P. Milletvekilleri Albm, (Haz. Gner Sarszen), Demokratlar Klub Yaynlar, Ankara 1995. Demokrat Parti Tz, (Pazar Gazetesi ve Fuar Postasnda basmtr), zmir 1946. Demokrat Parti Tz, Sakarya Basmevi, Ankara 1947 Demokrat Parti Tzk ve Program, Galata Merkez Basmevi, stanbul 1946 Demokrat Parti Tzk ve Program, Demokrat Parti Yaynlar, Ankara 1946. DLPAK, Abdurrahman, Menderes Dnemi, Beyan Yaynlar, stanbul 1990. DOAN, Mustafa, Adnan Menderesin Konumalar (1950-1954), Cilt 1, Ekicigil Matbaas, stanbul 1957. DP 7 Ocak 1947 Ankarada Yeni Sinemada Alan Byk Kongresinde C.Bayarn Nutku, Demokrat Parti Yaynlar, Ankara 1947 DP Merkez dare Kurulunun Belediye Seimlerine Girmemek Sebeplerini Aklayan Beyannamesi, Adana 1946. EKNC, Necdet, Trkiyede ok Partili Dzene Geite D Etkenler, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul 1997. ERDEM, Tarhan, Anayasalar ve Seim Kanunlar (1876-1982), Milliyet Yaynlar,

348

stanbul 1982. ERER, Tekin, Trkiyede Parti Kavgalar, nar Matbaas, stanbul 1966. ___________, On Yln Mcadelesi, Ticaret Postas Yaynlar, stanbul 1963. EROUL, Cem, Demokrat Parti, Tarihi ve deolojisi, mge Yaynlar, Ankara 1998. ESEN, B.Nuri, iftiyi Topraklandrma Kanunu erhi, Alaaddin Kral Matbaas, Ankara 1945. ESRC, kr, Menderes Diyor ki... , Birinci Kitap (1946-1950), Demokrasi Yaynlar, stanbul 1967. FERSOY, Orhan Cemal, Bir Devre Adn Veren Babakan Adnan Menderes, Garanti Matbaas, stanbul 1971. Fotoraflarla Menderes Albm, Duran Ofset Basmevi Yaynlar, stanbul 1967. Gzi Ahmet Muhtar Paa, Takvims-Sinn, (Haz. Ycel Dal-Hamit Pehlivanl), Genelkurmay Basmevi Yaynlar, Ankara 1993. GRGN, smail, Adnan Menderes, Radyo Gazetesi Yaynlar, zmir 1958. GOLOLU, Mahmut, Demokrasiye Gei (1946-50), Kaynak Yaynlar, stanbul 1982 GRKAN, Nilgn, Trkiyede Demokrasiye Geite Basn (1945-1950), letiim Yaynlar, stanbul 1998. ILICAK, Nazl, Menderesi Zehirlediler, Dem Yaynlar, stanbul 1989. NECLER, Abdullah, Kyly lgilendiren Kanunlarmz, lk Basmevi, Konya 1949. KABASAKAL, Mehmet, Trkiyede Siyasal Parti rgtlenmesi (1908-1960), Tekin Yaynlar, stanbul 1991. KARPAT, Kemal, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul Matbaas Yaynlar, stanbul 1967. KILIK, Haluk, Menderesin Konumalar, Demeleri, Makaleleri, Demokratlar Kulb Yaynlar, Ankara 1991. KILI, Cemil, Demokrat Partinin Kuruluu ve 1946 Seimleri, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1995. KISAKREK, N. Fazl, Benim Gzmde Menderes, Byk Dou Yaynlar, stanbul 1998. KL, Suna- GZBYK, A.eref, Trk Anayasa Metinleri, Trkiye Bankas

349

Yaynlar, Ankara 1985. KOAK, Cemil, Trkiyede Mill ef Dnemi(1938-1945), letiim Yaynlar, stanbul 1996. KORKUD, Refik, Demokratik Sistem ve Adnan Menderes, Gzel stanbul Matbaas, Ankara 1960. LEWIS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, (ev. Metin Kratl), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1991. METE, Orhan, Btn Tafsilat ve Akisleriyle Demokrat Partinin 1. Byk Kongresi, Ticaret Dnyas Matbaas, stanbul 1947. MUMCU, Ahmet, Ankara Adliye Hukuk Mektebinden Ankara niversitesi Hukuk Fakltesine (1925-1975), A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar(Sevin Matbaas), Ankara 1977. Mstakil Demokratlar Grubu, DP Kurucular Bu Davann Adam Deillerdir, Yeni Matbaa, Ankara 1949 NAD, Nadir, Perde Aralndan, Cumhuriyet Yaynlar, stanbul 1964 NUTKU, Emrullah, DP Neden kt ve Politikada Yitirdiim Yllar1946-1958, Faklteler Matbaas, stanbul 1979. OKYAR, Osman- SEYTDANLIOLU, Mehmet, Fethi Okyarn Anlar, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1999. OMAY, Turgut, Beyaz htilal, Gerek yaynevi, Ankara 1950. 14 Mays 1950 Seimlerinin 40 Yl Sempozyumu, Demokratlar Klub Yaynlar, Ankara 1990. ORAL, Fuat Sreyya, Trk Basn Tarihi(1919-1965), NDER, Mehmet, Atatrkn Yurt Gezileri, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1975. NER, Kenan, Siyas Hatralarm ve Bizde Demokrasi, Osmanbey Matbaas, stanbul 1948, Z, Esat, Otoriterizm ve Siyaset- Trkiyede Tek Parti Rejimi ve Siyasal Katlma (1923-1945), Yetkin Yaynlar, Ankara 1996. ZBUDUN, Ergun, Trk Anayasa Hukuku, Yetkin Yaynlar, Ankara 2002. ZTRK, Kzm, Cumhurbakanlarnn Trkiye Byk Millet Meclisini A Nutuklar, Ak Yaynlar-Baha Matbas, stanbul 1969.

350

ZTRK, Kzm, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlar stanbul 1968. PARSADAN Sabahattin- HUNCA Cemalettin- GKTRK smail, Adnan Menderesin Siyas Hayat ve Nutuklar, Trk Basn Ajans Yaynlar (Basm tarihi belirtilmemi). SABS, Ali hsan, Harb Hatralarm, Nehir Yaynlar, Cilt 5, stanbul 1993. SANAL, Trker, Trkiyenin Hkmetleri, (Yazarn kendi yayn), Ankara 1997. SAROL, Mkerrem, Bilinmeyen Menderes, 2 cilt, Kervan Yaynlar, stanbul 1983. SELEK, Hulsi, Son Gnlerde zmirdeki Siyas Hareketlere Bir Bak ve Babakan Recep Pekerin zmir Nutku, (Bror-kitap), zmir 1947. SENCER, Muzaffer, Trkiyede Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri, Gei Yaynlar, stanbul 1971. SERTEL Sabiha, Roman Gibi, Belge Yaynlar, stanbul 1987. SERTEL, M. Zekeriya, Hatrladklarm (1905-1950), Remzi Kitabevi, stanbul 2000. Soyad Kanunu ve Nizamnamesi, Necmiistikbal Matbas, stanbul 1934 . SKAN, Faruk, Babakan Adnan Menderesin Meclis Konumalar(1950-1960), Kltr Ofset Limited irketi, Ankara 1991. T.B.M.M. Albm, TBMM Matbaas, Ankara 1942. T.B.M.M. Albm, TBMM Matbaas, Ankara 1938. TANYEL, Halit- TOPSAKALOLU Adnan, zahl Demokrat Parti Kronolojisi (1945-1950), Birinci Kitap, stanbul Matbaas, stanbul 1959. TEMUN, evket, Demokrat Parti kinci Byk Kongresinde Alnan Tarihi Kararlar , lk Basmevi Yaynlar, 1949 TEZEL, Yahya S., Cumhuriyet Dneminin ktisad Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994. TMUR, Taner, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, letiim Yaynlar, stanbul 1994. TOKER, Metin, Tek Partiden ok Partiye (1944-50), Bilgi Yaynlar, stanbul 1998. TOPUZ, Hfz, Trk Basn Tarihi, Gerek Yaynlar, stanbul 1996. TUNAYA , Tark Zafer, Trkiyede Siyas Partiler (1859-1952), stanbul 1951. TUNCAY, Suavi, Parti i Demokrasi ve Trkiye, Gndoan Yaynlar, Ankara 1996.

351

TUNAY, Mete, Trkiyede Tek Parti Ynetimi (1923-1931), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999. TURAN, erafettin, smet nn, Yaam, Dnemi ve Kiilii, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2000. TEN, Kamil, Devlet Btesi, (Yazarn kendi yayn), zmir 1997. TNAY, Bekir, Menderes Devri, Nilfer Matbaaclk Yaynlar, stanbul (tarihsiz). Trk Parlemento Tarihi, 1931-1935, TBMM Yaynlar, c.II, Ankara 1996. URAN, Hilmi, Htralarm, Ayyldz Matbaas, Ankara 1959. US, Asm, Hatra Defteri (1930-50), Vakit Matbaas, stanbul 1966. LKER, Reit, Btn Tadlleriyle Birlikte, TBMM Tzk, nklp Kitabevi Yaynlar, stanbul 1952. NSAL, Hsamettin- TOPUZ Hfz, Cumhuriyetin Be Dnemeci, Sergi Yaynlar, zmir 1984. YALMAN, Ahmet Emin, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, 2 Cilt Rey Yaynlar, stanbul 1997. Muammer Yaar, Aydn Menderes Anlatyor, 1960 Acl Gnler, Tekin Yaynevi, Ankara 1987. YAVUZALP, Ercment, Menderesle Anlar, Bilgi Yaynlar, stanbul 1991. YEL, Ahmet, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2001. YETKN, etin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, Toplumsal Dnm Yaynlar, YETKN, etin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi, (1930-45), Altn Kitaplar Yaynlar, stanbul 1983. YCEL, M. Serhan, Demokrat Parti, lke Kitaplar, stanbul 2001. ZRCHER, Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul 1995.

VII- SELM YAZILAR Makale, deneme ve yaz dizileri bu blmde gsterilmitir. 1948 Btesi Grlrken, Ulus, 27 Aralk 1947 (simsiz bayaz). Son Gnlerin Olaylar Karsnda, Ulus, 19 Aralk 1947 (simsiz bayaz).

352

ABADAN, Yavuz, DP Yorumcularna Cevap, Ulus, 28 Haziran 1949. ___________, Emniyetin Temeli, Ulus, 25 Haziran 1949. ___________, Mill Husumet, Ulus, 30 Haziran 1949. AKN, Sina, Demokrat Partinin Kurulmas, Tarih ve Toplum Dergisi, S.53 (Mays 1988). ATAY, F.Rfk ,Gerek Demokrasiye Doru, Ulus, 18 Austos 1945. ___________, Basiret Sahipleri Drt Gzle bret Alsnlar!, Ulus, 15 Mays 1946. ___________, Bir Cevap Yazs zerine, Ulus, 25 Haziran 1946. ___________, Gln Bir antaj, Ulus, 20 Austos 1945. ___________, Pazar Konumas, Ulus, 19 Austos 1945. ___________, Yeni Seimlere Doru..., Ulus, 27 Nisan 1946. BABAN, Cihad, Bte Mzakerelerinde Meclisin Havas..., Tasvir, 27 Aralk 1947. ___________, Gaye Urunda Birleen Vicdanlar Konuuyor, Tasvir, 22 Haziran 1949. ___________, DPnin kinci Byk Kongresi, Tasvir, BARKAN, mer Ltf, iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Trkiyede Zira Bir Reformun Ana Meseleleri, Trkiyede Toprak Meselesi, stanbul 1980. AKMAK, Cem, 1950li Seimler ve Demokrat Parti, Tarih ve Toplum Dergisi, S. 53 (Mays 1988). ELENK, Selim, Bir Cevap: Halk Gzyle dareciler Kongresi, Ulus, 26 Ocak 1947. ELK, Bilgin, Aydnda Serbest Frka ve Belediye Seimleri, Toplumsal Tarih Dergisi, S.84 (Aralk 2000). ELK, Bilgin, Aydnn Sosyo-Kltrel Yaamnda Halkevinin Yeri, Toplumsal Tarih Dergisi, S.66 (Haziran 1999). DAVER, Abidin, Babakann Hasbihali, Cumhuriyet, 15 Mays 1949. DEMREL, Ahmet, 50. Yldnmnde 1950 Seimleri, Tarih ve Toplum Dergisi, S.197 (Mays 2000). D.P., ktidardaki Ekalliyet, Akis Dergisi, S. 182, 2 Kasm1957 (Haber-yorum), DP Belgeleri, Tarih ve Toplum Dergisi, S. 53 (Mays 1988). Gzlem Yaynlar,

353

ERGDER, zcan, Adnan Menderes , Kim Dergisi, S.40, 27 ubat 1959, s.7. ERM, Nihat ,Gerek Hukuk Devleti, Ulus, 26 Ocak 1947. ___________, Apak Konuuyoruz. Ulus, 29 Ocak 1947. ___________, CHP Divan Etrafnda, Ulus, 28 Ocak 1947. ___________, Demokrasi Gaye midir, Vasta mdr?, Ulus, 30 Mays 1946. ___________, Demokrat Parti Kurultay Daldktan Sonra, Ulus, 12 Ocak 1947. ___________, Gene o Mesele, Ulus, 16 Mays 1946. ___________, darenin Rol, Ulus, 24 Ocak 1947. ___________, Meclisi Terketmek Vazifeden Kamaktr, Ulus, 19 Aralk 1946. ___________, Muhalefet Mugalata mdr?, Ulus, 1 Haziran 1946. ESATOLU, Salahattin Hakk, 1946 Ruhu , Kim Dergisi, S. 4, 20 Haziran 1958. FENK, M.Faik, Anlama mkanlar Var mdr?, Vatan, 25 Aralk 1946 ___________,ktidar hep kendi lehine yontuyor, Zafer, 9 ubat 1950. ___________, Bayarn Tarihi Hitabesi, Zafer, 24 Haziran 1949. ___________, Bugnk Siyas Havay Arlatranlar, Zafer, 28 Haziran 1949. ___________, Demokratlar Meclisten ekilecekler mi?, Vatan, 17 nisan 1947. DP Parti Belgeleri, Tarih ve Toplum Dergisi, S.53 (Mays 1988). FENK, Mmtaz Faik, Muvazaay asl kimler yapyor, Zafer, 21 Haziran 1949. KARANAKI, Safeedin, dareciler Kongresi, Ulus, 18 Ocak 1947. KOAK, Cemil, Tek-Parti Dneminde Cumhuriyet Halk Partisinde Parti Mfettilii, (Tark Zafer Tunayaya Armaan), stanbul Barosu Yaynlar, stanbul 1992. ___________, 1946 Seimleri: Demokrasinin lk Sandk Oyunlar, Gr Dergisi, S.27 (Eyll-Ekim 1996). KPRL, Fuat, Hkmet Nereye Gidiyor?, Kuvvet, 26 Ocak 1947. KLTR, Asm Adnan Menderesin Hrriyet Anlay, Yeni Asr, 22 Nisan 1947. MENDERES, Adnan, Bir Nutuk Vesilesiyle, Zafer, 18 Ocak 1950. ___________, Demokrat Partinin En Bariz Vasf, Vatan, 23 Mays 1946. ___________, dareciler Kongresinin Asl Mnas, Vatan, 25 Ocak 1947. ___________, Teessr Verici Bir Manzara, Vatan, 19 Mays 1946. ___________, Ulus Gazetesindeki Bir Cevap Mnasebetiyle..., Vatan, 22 Haziran 1946.

354

___________,Ak Konuma Zarureti, Vatan, 28 Ocak 1947. ___________, Babakann Demeci Mnasebetiyle, Vatan, 13 Eyll 1945. NAD, Nadir ,Feragat, Cumhuriyet, 23 Haziran 1949. ___________, Ha Gayret, Cumhuriyet, 11 ubat 1950. ___________, Bteye Dair, Cumhuriyet, 18 Aralk 1947. ___________, Demokrasiye Veda m?, Cumhuriyet, 20 Aralk 1946. ___________, Flrt, Cumhuriyet, 19 Ocak 1950. ___________, leri Bir Adm, Cumhuriyet, 2 Temmuz 1949. ___________, Netice, Cumhuriyet, 24 Haziran 1949. ___________, Tenkidler ve arkas, Cumhuriyet, 28 Aralk 1947. ___________, Kim Olacak, Cumhuriyet, 20 Mays 1950. ORTAYLI, lber, 1946 Demokrasisi, Milliyet, 15 Mays 1983 (Yaz Dizisi). z, Esat Trkiyede Demokrasiye Gei, Liberal Dnce Dergisi, S.3 (Yaz 1996) ZTRAK, Faik, dareciler Kongresi in Dnceler, Ulus, 28 Ocak 1947. SAFA, Peyami, Muhalefet ve Edeb ls, Ulus, 26 Haziran 1949. TEKEL, Esat, dareciler Kongresi zerinde Dnceler, Ulus, 23 Ocak 1947. TOPRAK, Zafer, Demokrasiye Geerken Muhalefete Gzalt, Filer ve Filenenler, Toplumsal Tarih Dergisi, S. 53 (Mays 1998). US, Asm, lk idareciler Kongresi..., Vakit, 22 Ocak 1947. YALIN, Hseyin Cahit, Seim Kanunu Mnasebetiyle..., Ulus, 24 Mays 1949. YALMAN, Ahmet Emin, Siyas Hayatmzn Tahlili, Vatan 12-19 Temmuz 1945 (Yaz dizisi). YETKN, Sabri, Yetim Adnan (Menderesin) Beyin Arazi Sorunu, Toplumsal Tarih Dergisi, S.25 (Ocak 1996).

EKLER
Belge 1- Menderesin Tekzip Metni (1957) DP ktidardaki Ekalliyet (Kapaktaki Politikac) bal altnda ve seim neticeleri zerinde kendinize gre mtalaa yrtrken, (Bir hayat hikayesi) ksmnda, benim siyasi hayatm hakknda baz malumat vermisiniz. Bu bilgilerde esasl yanllklar olduundan, tashihine lzum grmekteyim. Milletvekili seiliimin, Tevfik Rt Beyin iltimasl hareketi ile olduu syleniyor. Eer istesem ve Tevfik Rt Beyden iltimas talep edecek olsam, oktan Halk Partisi iinde mevkiler elde eder, Atatrke ve smet Paaya yaklardm. Hakikat byle deildir.Mademki biyografik malumat veriliyor; yanllarn tashihi iin izah edeyim. Atatrk zamannda ben Aydnda Serbest Frkann reisi idim. Fethi Bey bizzat Aydna gelerek Serbest Frkayla megul oldu. Aydndaki Belediye seimlerini kazandm. Gayet drst bir mcadeleye giritim. Halk Partisi ileri gelenleri ile tanyordum. Reit Galip, Necip Ali hemehrim ve dostlarmd. Fethi Beyin Serbest Frkas ortaya kncaya kadar ise, Halk partisine onlarn rica ve srarlarna ramen girmemitim.O devredeki Mutemetler Saltanat idaresini beenmiyordum. Fethi Beyin Partisi malum artlar altnda feshedildi. Memlekete derin bir teessr hakim oldu. Halk Partisi kendisini toplamak istedi.Vilayetlere heyetler gnderildi.Bu arada zmir ve Aydna da Celal Bayar riyasetinde, Vasf nar,Ziya ve Halit Onarandan mteekkil drt kiilik bir heyet geldi.Daha sonra da Atatrk seyahate kt ve Aydna urad. Aydnllarla temas zaruri grd. Ben,gelen heyetle bir hafta temas etmedim.Nihayet Celal Bayar tandm ve hrmet ettiim bir zatt.Vasf nar,ttihat ve Terakki dadi Mektebinden hocamd.

2 Kasm 1957 tarihli Akis Dergisi (Haftalk Aktalite Mecmuas, mtiyaz sahibi: Tark Halulu, Bayazar: Metin Toker, Sene:4, Cilt: XI, Say: 182), kapanda Adnan Menderesin bir fotorafn yerletirerek, haftann konusu olarak Menderesin hayat hikayesini ilemitir. Menderes de, bu yazda kendisiyle ilgili olarak grd yanllklar dzeltmek iin dergiye bir tekzip gndermek istemi; fakat, sonradan gndermekten vazgemitir. Menderes, dergiye tekzip gndermek yerine, dergi aleyhine dava am ve derginin yaz ileri mdr bir yla mahkm olmutur. Msvedde halinde dikte ettirilmi ve zerinde oynanm olan bu tekzip yazs, Burhan Belgenin belgeleri arasnda bulunmutur. Yukarda yer alan tekzibin tam metnini, .Sreyya Aydemir, kinci Adam (Remzi Kitabevi yy., stanbul-2000, C.III, ss.74-78) adl kitabnda yer vermektedir.

Nihayet Halit Onaran da iyi tandm olmak itibariyle kendileri ile temas, ekinilmez bir hal ald.Ve temas temin edildi. Bu muhterem zatlarn ibram ve srar zerine, Halk Partisine girerek fikirlerimizi Parti iinde mdafaa etmek muvafk olacakt. O zaman kadar ve benimle beraber ekingen tannan arkadalarla Halk Partisine girdik. Bir artla ki, tekilat yeniden kuracak ve mutemetlik saltanatnda zc bir takm hareketleri grlm olanlar Partiden uzaklatracaktk. te ben, byle srarlar ve arzular ve onlara kar dermeyan ettiim artlarla Halk Partisine girdim. Bu arada, Serbest Frka zamannda, seim sandklarnn krlmas sureti ile kazanlan Aydn Belediye seimlerinin dzeltilmesini de art kotuk. Aydnllar bunlar bilirler... urasn da syleyeyim ki, Halk Partisi Tekilatn, aldm selahiyetle, btn kazalarda, nahiyelerde yeniden kurdum. Sevilen, drst arkadalar ibana getirip, dierlerini bertaraf ettik. Bu arada Atatrk yurt seyahatine kmt. Aydna geldiler. Ben, Halk Partisi Reisi idim.Btn Serbest Frka mevcutlarnn Halk Partisinin kademelerine girmi olduklar kendilerine jurnal edilmi olduu iin, Aydnda birok ziyaretlerini yaptklar halde,Halk Partisine gelmeyi arzu etmediler. Nihayet, Vasf nar ve arkadalarnn srarlar zerine ve eminim ki, istemeyerek, srf usl zaruretiyle yaptklar bu ziyaretin uzamamasn, mmknse be dakikada bitirilmesini arzu ediyorlard. Nitekim teriflerinden sonra, ikram ettiimiz sigaray dahi almak istemedii gibi, kahve emredip etmediklerini sordum,onu da istemediler. Belki fazla tafsil ediyorum, fakat mademki sordunuz syleyeyim: Konumaya balaynca,memleket mevzularndan bahis ald. Kendilerine merhum Recep Peker ve Fahrettin Gnaltay da refakat etmekte idiler. Baladmz hasbihalde, o zamanki isimleri ile Gazi Hazretlerinin son derece alakalandklar aikar grnyordu. Orada l dare Kurulundan 7 aza ve le dare Kurulundan 7 aza hazrdlar.Fakat iltifat buyurdular.Hasbhal Atatrkle, hemen hemen aramzda geti. lk defa teklif ettiim sigaray almayan ve kahve
Fahrettin (Altay) Paa olmaldr. nk, o srada Aydnda Ordu mfettiidir ve Atatrk Aydna geldiinde onu vali ile birlikte karlamtr. Aydemir, kitabnda bu tekzip metnini verirken dt notta, bu kiinin ya General Fahretin Altay, ya da Profesr emsettin Gnaltay olmas mmkndr diye yazmaktadr. (kinci Adam, C.III, s.76) Fakat, kesin olarak emsettin Gnaltay deildir. nk, Aydna gelen heyette emsettin Gnaltay yer almamaktadr.

istemeyen Byk Gazinin, memleket meseleleri stnde hasbhal derinletike, kendilerine zaman zaman takdim ettiim bir paket Gazi sigarasn iip bitirmi olduklarn,avdetlerinde mahede ettim. Ve ayrca drt kahve emir buyurduklar da bugnk gibi hatrmdadr. Programlarnda da aksaklk oldu. nk, birka dakikalk bir ziyaret iin terif buyurduklar orada tam drt saat kaldlar. Konutuumuz mevzular, Sanayileme ve Kooperatifilik mevzular idi. Ertesi gn Denizliye terif edeceklerdi. Vasf nar ve Halit Onaran vastasyla bana iki emirleri oldu: O zaman henz devam etmekte olan Trk Ocaklar dare Heyetinin deitirilmesi ve musahabemizin sklet merkezini tekil eden Zirai stihsal ve Kredi Kooperatifleri meselesiyle, sanayileme mevzuu zerinde konutuklarmzn bir kk rapor haline konularak, ertesi gn Denizliden Aydna geerken tevdiini istediler. Bu emirleri yerine getirildi. Ben Parti Reisi idim. Parti o zaman yle ilan etmiti: Mebus olmak isteyenlerin behemehal Parti Merkezine mracaatlar artt. O zaman hatrladm ve gazetelerin yazdna gre 6.000 ksur kii mebuslua talip oldu. Halk Partisi benim, art olmasna ramen, byle bir talepnamemi karamaz. Ama hi teebbs etmediim halde ve bir srpriz olarak, gece yars namzetler arasnda ismimin okunduunu, ertesi sabah arkadalarm sylediler.nk, ben btn gn iimle, gcmle megul olarak, gece radyoyu bile dinleyemeden yatmtm. Vasf nar ve dier arkadalar, Atatrkn Recep Pekere: -Bugn konutuum gen, Elbette burada bizim Parti mutemetleri ile alamaz. ayan- Dikkat bir gentir, dediini bana naklettiler. Ben kimseden mrm boyunca hibir suretle iltimas talep etmedim. Ve kimse de bana iltimas yapmad. Tevfik Rt Bey, kendisine hrmet ettiim zattr. Onun iltimas ile mebus olmak deil, ok defa fikir bakmndan karsnda mevki aldm oldu. Bana zaman zaman <<srar etmesin>> diye haber gnderdiini de hatrlataym. Hadise budur... Meclise geldikten sonra, byk bir dikkatle kendimi memleket ilerine verdim. Hem vazifemi grdm, hem de hizmet iin kendimi yetitirdim. Bavekil oluncaya kadar da, beni yarn iin ilzam edecek hibir harekette bulunmadm. Param vard. Dostlarm vard. Yirmi sene iinde, herkesin peinde kotuu Avrupa seyahatini, bir defa bile dnmedim. Trl vazife seyahatleri vard. Lisan

biliyordum. Gentim . Faydal olabilirdim. Hi birisini aklmdan geirmedim. Bilakis Meclis Encmenlerinde altm. Parti Mfettii olarak kaza, nahiye, belediye odalarnda sabahlayarak vazife grdm. Servet ve arazi meselesine gelelim: Sahip olduum araziden bahsetmisiniz. Arazim 2.600 dnm deil, 500 dnm fazlas ile 3.000 ksur dnmdr. ok deil ama , ne yapaym ki bunlara ehemmiyet veriyorsunuz. Bari hakikat ortaya ksn. Ben iftliin bana geldiimde; anam, babam ok evvel lm bulunuyorlard. Aradan ok zaman gemiti. Sahipsiz kalm arazinin urasnda, burasnda birtakm fuzuli tasarruflar , igaller olmutu. Zeytin yetitirmek, aa yetitirmek teebbslerine girilmiti. Ayrca, kyller iin mhim olarak kullanlabilecek da paralar da vard. Arazim, tapum altnda olduu halde, bu teebbslerin hi birine mdahale etmedim. Komularmla ve kyllerle bir tek davam olmad. Tasarrufum altnda bulunan fakat istifadelerine braktm araziyi, tapu terki suretiyle 1932 senesinde tamamiyle onlarn tasarruflarna terkettim. Toprak Kanunu ile alakal gstermek isteyerek sattm sylyorsunuz. O da doru deildir. drt kyn arazisi yoktu. Onlarn strabn ben ruhumda yaadm. Ve civarmdaki komularma, bedava denebilecek bir bedelle ve ne zaman olursa denmek zere, arazimin byk bir ksmn devrettim. ehirden, kasabadan, buralara, ok para verecek insanlar yok deildi. Fakat ben, kendilerini ok sevdiim ve beni ok seven komularma devretmeyi tercih ettim. Onlarn o arazide kurduklar kk iftlikleri grmek, beni iin bahtiyarlktr. Evvelce it damn altnda yaayan ve aralarnda bulunduum bu aziz insanlarn, imdi kendi mlklerinde ferah ve bahtiyar olduklarn grmekle ne kadar sevindiimi bilemezsiniz. Benim oda, kravat, elbise, terzi mevzularn da masallatrmsnz. Sizden bahsedilse kim bilir neler kar. Ama, bende eer aranrsa, ancak dokunulduka byle konuabileceim vaziyette eylerden bakas ortaya kmaz. Ben Aydnllar arasnda yetitim. Mazide onlarn beenmeyecekleri hareketlerim olsayd, Partimiz Aydnda elbette ki zayf kalrd.

EKLER
Belge 1- Menderesin Tekzip Metni (1957) DP ktidardaki Ekalliyet (Kapaktaki Politikac) bal altnda ve seim neticeleri zerinde kendinize gre mtalaa yrtrken, (Bir hayat hikayesi) ksmnda, benim siyasi hayatm hakknda baz malumat vermisiniz. Bu bilgilerde esasl yanllklar olduundan, tashihine lzum grmekteyim. Milletvekili seiliimin, Tevfik Rt Beyin iltimasl hareketi ile olduu syleniyor. Eer istesem ve Tevfik Rt Beyden iltimas talep edecek olsam, oktan Halk Partisi iinde mevkiler elde eder, Atatrke ve smet Paaya yaklardm. Hakikat byle deildir.Mademki biyografik malumat veriliyor; yanllarn tashihi iin izah edeyim. Atatrk zamannda ben Aydnda Serbest Frkann reisi idim. Fethi Bey bizzat Aydna gelerek Serbest Frkayla megul oldu. Aydndaki Belediye seimlerini kazandm. Gayet drst bir mcadeleye giritim. Halk Partisi ileri gelenleri ile tanyordum. Reit Galip, Necip Ali hemehrim ve dostlarmd. Fethi Beyin Serbest Frkas ortaya kncaya kadar ise, Halk partisine onlarn rica ve srarlarna ramen girmemitim.O devredeki Mutemetler Saltanat idaresini beenmiyordum. Fethi Beyin Partisi malum artlar altnda feshedildi. Memlekete derin bir teessr hakim oldu. Halk Partisi kendisini toplamak istedi.Vilayetlere heyetler gnderildi.Bu arada zmir ve Aydna da Celal Bayar riyasetinde, Vasf nar,Ziya ve Halit Onarandan mteekkil drt kiilik bir heyet geldi.Daha sonra da Atatrk seyahate kt ve Aydna urad. Aydnllarla temas zaruri grd. Ben,gelen heyetle bir hafta temas etmedim.Nihayet Celal Bayar tandm ve hrmet ettiim bir zatt.Vasf nar,ttihat ve Terakki dadi Mektebinden hocamd.

2 Kasm 1957 tarihli Akis Dergisi (Haftalk Aktalite Mecmuas, mtiyaz sahibi: Tark Halulu, Bayazar: Metin Toker, Sene:4, Cilt: XI, Say: 182), kapanda Adnan Menderesin bir fotorafn yerletirerek, haftann konusu olarak Menderesin hayat hikayesini ilemitir. Menderes de, bu yazda kendisiyle ilgili olarak grd yanllklar dzeltmek iin dergiye bir tekzip gndermek istemi; fakat, sonradan gndermekten vazgemitir. Menderes, dergiye tekzip gndermek yerine, dergi aleyhine dava am ve derginin yaz ileri mdr bir yla mahkm olmutur. Msvedde halinde dikte ettirilmi ve zerinde oynanm olan bu tekzip yazs, Burhan Belgenin belgeleri arasnda bulunmutur. Yukarda yer alan tekzibin tam metnini, .Sreyya Aydemir, kinci Adam (Remzi Kitabevi yy., stanbul-2000, C.III, ss.74-78) adl kitabnda yer vermektedir.

Nihayet Halit Onaran da iyi tandm olmak itibariyle kendileri ile temas, ekinilmez bir hal ald.Ve temas temin edildi. Bu muhterem zatlarn ibram ve srar zerine, Halk Partisine girerek fikirlerimizi Parti iinde mdafaa etmek muvafk olacakt. O zaman kadar ve benimle beraber ekingen tannan arkadalarla Halk Partisine girdik. Bir artla ki, tekilat yeniden kuracak ve mutemetlik saltanatnda zc bir takm hareketleri grlm olanlar Partiden uzaklatracaktk. te ben, byle srarlar ve arzular ve onlara kar dermeyan ettiim artlarla Halk Partisine girdim. Bu arada, Serbest Frka zamannda, seim sandklarnn krlmas sureti ile kazanlan Aydn Belediye seimlerinin dzeltilmesini de art kotuk. Aydnllar bunlar bilirler... urasn da syleyeyim ki, Halk Partisi Tekilatn, aldm selahiyetle, btn kazalarda, nahiyelerde yeniden kurdum. Sevilen, drst arkadalar ibana getirip, dierlerini bertaraf ettik. Bu arada Atatrk yurt seyahatine kmt. Aydna geldiler. Ben, Halk Partisi Reisi idim.Btn Serbest Frka mevcutlarnn Halk Partisinin kademelerine girmi olduklar kendilerine jurnal edilmi olduu iin, Aydnda birok ziyaretlerini yaptklar halde,Halk Partisine gelmeyi arzu etmediler. Nihayet, Vasf nar ve arkadalarnn srarlar zerine ve eminim ki, istemeyerek, srf usl zaruretiyle yaptklar bu ziyaretin uzamamasn, mmknse be dakikada bitirilmesini arzu ediyorlard. Nitekim teriflerinden sonra, ikram ettiimiz sigaray dahi almak istemedii gibi, kahve emredip etmediklerini sordum,onu da istemediler. Belki fazla tafsil ediyorum, fakat mademki sordunuz syleyeyim: Konumaya balaynca,memleket mevzularndan bahis ald. Kendilerine merhum Recep Peker ve Fahrettin Gnaltay da refakat etmekte idiler. Baladmz hasbihalde, o zamanki isimleri ile Gazi Hazretlerinin son derece alakalandklar aikar grnyordu. Orada l dare Kurulundan 7 aza ve le dare Kurulundan 7 aza hazrdlar.Fakat iltifat buyurdular.Hasbhal Atatrkle, hemen hemen aramzda geti. lk defa teklif ettiim sigaray almayan ve kahve
Fahrettin (Altay) Paa olmaldr. nk, o srada Aydnda Ordu mfettiidir ve Atatrk Aydna geldiinde onu vali ile birlikte karlamtr. Aydemir, kitabnda bu tekzip metnini verirken dt notta, bu kiinin ya General Fahretin Altay, ya da Profesr emsettin Gnaltay olmas mmkndr diye yazmaktadr. (kinci Adam, C.III, s.76) Fakat, kesin olarak emsettin Gnaltay deildir. nk, Aydna gelen heyette emsettin Gnaltay yer almamaktadr.

istemeyen Byk Gazinin, memleket meseleleri stnde hasbhal derinletike, kendilerine zaman zaman takdim ettiim bir paket Gazi sigarasn iip bitirmi olduklarn,avdetlerinde mahede ettim. Ve ayrca drt kahve emir buyurduklar da bugnk gibi hatrmdadr. Programlarnda da aksaklk oldu. nk, birka dakikalk bir ziyaret iin terif buyurduklar orada tam drt saat kaldlar. Konutuumuz mevzular, Sanayileme ve Kooperatifilik mevzular idi. Ertesi gn Denizliye terif edeceklerdi. Vasf nar ve Halit Onaran vastasyla bana iki emirleri oldu: O zaman henz devam etmekte olan Trk Ocaklar dare Heyetinin deitirilmesi ve musahabemizin sklet merkezini tekil eden Zirai stihsal ve Kredi Kooperatifleri meselesiyle, sanayileme mevzuu zerinde konutuklarmzn bir kk rapor haline konularak, ertesi gn Denizliden Aydna geerken tevdiini istediler. Bu emirleri yerine getirildi. Ben Parti Reisi idim. Parti o zaman yle ilan etmiti: Mebus olmak isteyenlerin behemehal Parti Merkezine mracaatlar artt. O zaman hatrladm ve gazetelerin yazdna gre 6.000 ksur kii mebuslua talip oldu. Halk Partisi benim, art olmasna ramen, byle bir talepnamemi karamaz. Ama hi teebbs etmediim halde ve bir srpriz olarak, gece yars namzetler arasnda ismimin okunduunu, ertesi sabah arkadalarm sylediler.nk, ben btn gn iimle, gcmle megul olarak, gece radyoyu bile dinleyemeden yatmtm. Vasf nar ve dier arkadalar, Atatrkn Recep Pekere: -Bugn konutuum gen, Elbette burada bizim Parti mutemetleri ile alamaz. ayan- Dikkat bir gentir, dediini bana naklettiler. Ben kimseden mrm boyunca hibir suretle iltimas talep etmedim. Ve kimse de bana iltimas yapmad. Tevfik Rt Bey, kendisine hrmet ettiim zattr. Onun iltimas ile mebus olmak deil, ok defa fikir bakmndan karsnda mevki aldm oldu. Bana zaman zaman <<srar etmesin>> diye haber gnderdiini de hatrlataym. Hadise budur... Meclise geldikten sonra, byk bir dikkatle kendimi memleket ilerine verdim. Hem vazifemi grdm, hem de hizmet iin kendimi yetitirdim. Bavekil oluncaya kadar da, beni yarn iin ilzam edecek hibir harekette bulunmadm. Param vard. Dostlarm vard. Yirmi sene iinde, herkesin peinde kotuu Avrupa seyahatini, bir defa bile dnmedim. Trl vazife seyahatleri vard. Lisan

biliyordum. Gentim . Faydal olabilirdim. Hi birisini aklmdan geirmedim. Bilakis Meclis Encmenlerinde altm. Parti Mfettii olarak kaza, nahiye, belediye odalarnda sabahlayarak vazife grdm. Servet ve arazi meselesine gelelim: Sahip olduum araziden bahsetmisiniz. Arazim 2.600 dnm deil, 500 dnm fazlas ile 3.000 ksur dnmdr. ok deil ama , ne yapaym ki bunlara ehemmiyet veriyorsunuz. Bari hakikat ortaya ksn. Ben iftliin bana geldiimde; anam, babam ok evvel lm bulunuyorlard. Aradan ok zaman gemiti. Sahipsiz kalm arazinin urasnda, burasnda birtakm fuzuli tasarruflar , igaller olmutu. Zeytin yetitirmek, aa yetitirmek teebbslerine girilmiti. Ayrca, kyller iin mhim olarak kullanlabilecek da paralar da vard. Arazim, tapum altnda olduu halde, bu teebbslerin hi birine mdahale etmedim. Komularmla ve kyllerle bir tek davam olmad. Tasarrufum altnda bulunan fakat istifadelerine braktm araziyi, tapu terki suretiyle 1932 senesinde tamamiyle onlarn tasarruflarna terkettim. Toprak Kanunu ile alakal gstermek isteyerek sattm sylyorsunuz. O da doru deildir. drt kyn arazisi yoktu. Onlarn strabn ben ruhumda yaadm. Ve civarmdaki komularma, bedava denebilecek bir bedelle ve ne zaman olursa denmek zere, arazimin byk bir ksmn devrettim. ehirden, kasabadan, buralara, ok para verecek insanlar yok deildi. Fakat ben, kendilerini ok sevdiim ve beni ok seven komularma devretmeyi tercih ettim. Onlarn o arazide kurduklar kk iftlikleri grmek, beni iin bahtiyarlktr. Evvelce it damn altnda yaayan ve aralarnda bulunduum bu aziz insanlarn, imdi kendi mlklerinde ferah ve bahtiyar olduklarn grmekle ne kadar sevindiimi bilemezsiniz. Benim oda, kravat, elbise, terzi mevzularn da masallatrmsnz. Sizden bahsedilse kim bilir neler kar. Ama, bende eer aranrsa, ancak dokunulduka byle konuabileceim vaziyette eylerden bakas ortaya kmaz. Ben Aydnllar arasnda yetitim. Mazide onlarn beenmeyecekleri hareketlerim olsayd, Partimiz Aydnda elbette ki zayf kalrd.

361

Belge 2/b Adnan Menderesin ei Fatma Berin Hanmn ailesi zmirli Evliyazdeler.

361

Belge 2/b Adnan Menderesin ei Fatma Berin Hanmn ailesi zmirli Evliyazdeler.