Madencilik, Cilt 49, Say 4, Sayfa 3-11, Aralk 2010 Vol.49, No.

4, pp 3-11, December 2010

ZAYIF KAYA KOULLARINDA UYGULANAN ELK BORU EMSYE KEMER BOYUTUNUN SAYISAL MODELLEME LE BELRLENMES: ZMR METROSU RNE
Determining Steel Pipe Umbrella Arch Size by Numerical Modeling in Weak Rock Conditions: zmir Metro Case Geli (received) 14 Nisan (April) 2010; Kabul (accepted) 27 Mays (May) 2010 C. Okay AKSOY (*) Turgay ONARGAN (**) ZET Tnel ama faaliyetleri esnasnda, zellikle riskli blgelerden geerken ve zayf zemin koullarnda elik boru emsiye kemer uygulamas yaygnlamtr. Tnel gzergahnda bulunan binalar, yeryznde oluan oturmalar sonucu hasarlanabilmektedir. Bu hasarlar nlemek iin uygulanan elik boru emsiye kemer ynteminde, boru aplar deiebilmektedir. Ancak, hangi boru apnn kullanlaca hem projenin ekonomisini hem de sresini etkilemektedir. 4 inlik elik boru emsiye kemer uygulamasnda zel delici makine gerekirken, daha kk apl borularn tnel evresine ekskavatrlere balanan delici bir ekipman vastas ile yerletirilmesi mmkn olabilmektedir. Uygun elik boru ap ise tnel nne gelen yklerin ve gerilmelerin karlanmasnda nem arz etmektedir. Bu almada, zmir Metrosu 2. Aama naat kapsamnda uygulanan 2 inlik elik boru emsiye kemer ynteminin uygunluunun saysal modelleme ile belirlenmesi ve uygulama sonucunda elde edilen verilerin, modelleme almas ile uyumu tartlmtr. Anahtar Szckler: elik Boru emsiye Kemer, Saysal Model, Zayf Zemin, Yzey Oturmas ABSTRACT Steel Pipe Umbrella Arch application has become prevalent during tunnel excavations especially at risky zones and weak ground conditions. The buildings on the route of tunnel can be damaged because of the settlements on the ground. In umbrella arch method pipe diameters can be changed to prevent these settlements. However, the diameter of the pipe can affect both project economy and length of time. A special machine is needed to apply 4-inch umbrella arch but smaller diameters can be applied by drilling equipment which is engaged on the excavator. Optimum umbrella arch diameter is important for preventing bending moment. Determining suitability of 2-inch umbrella arch method and conformity between obtained data and modeling study within Izmir Metro 2. Phase Construction are discussed in this paper. Keywords: Steel Pipe Umbrella Arch, Numerical Model, Weak Ground, Ground Settlement

(*) Do. Dr. Dokuz Eyll ni. Mh. Fak. Maden Mh. Blm 35160 Buca/ZMR, okay.aksoy@deu.edu.tr (**) Prof. Dr. Dokuz Eyll ni. Mh. Fak. Maden Mh. Blm 35160 Buca/ZMR,

1. GR zellikle ehir ii ulam rahatlatmak amacyla alan metro tnellerinin gzergahlarnda youn bir yaplama mevcuttur. Bu yaplama nedeniyle metro tnellerinin almas esnasnda ok ciddi almalar yaplmaktadr. Bu almalarn ana amalarndan birisi de tnel ama ilerinden kaynaklanan riskler erevesinde yaplarn gvenliini salamaktr. Bu nedenle, tnel ama ileri sonucu oluan zemin oturmalarnn minimum seviyeye ekilmesi gerekmektedir (Aksoy ve Onargan, 2010). Yeni Avusturya Tnel Ama Yntemi lkemizde en ok kullanlan yntemdir. Ancak, bu yntemin ana ilkesi deformasyona izin vererek dengeyi salamaktr. Tnel ama almalar esnasnda tnelin konverjansa uramasna izin vermek, bu konverjansn bir miktarnn yeryzne zemin oturmas olarak yansmasna neden olmaktadr. Tnel gzergahnda oluan zemin oturmas ile ilgili parametreler ekil 1de verilmektedir (Ercelebi vd, 2005).

ekil 2. elik boru emsiye kemer uygulamas (Onargan vd, 2008). ekilden de anlalaca zere tnel cidar evresince belirli uzunlukta, ii bo elik borular tnel aynasnda ieriye doru yerletirilmektedir. Bu borular iinden enjeksiyon malzemesi pompalanarak tnel evresinde yapay bir kabuk (emsiye) oluturulmaktadr. Bu borular hem tnelin etki alann daraltarak zemin oturmalarnn dar bir alanda olumasn salamakta hem de tnel aynasnn hareketinden kaynaklanan oturmalar azaltmaktadr (Aksoy ve Onargan, 2010). elik boru emsiye kemer uygulamas hakknda deiik bilgilere ulamak mmkn olmakla birlikte (Hoek, 2003; Kim vd, 2004; Miura, 2003; Gibbs vd, 2002) genel olarak n-delgi ve anlk delgi eklinde iki farkl metotla uygulanr. Bu metotlarn avantaj ve dezavantajlar mevcuttur (Vollkman, 2004). 2.ALIMA ALANININ JEOLOJS zmir metrosu 2. Aama inaat gzergahnda hakim olan birimler Yamanlar Volkanitleri, Altnda formasyonu ve Bornova Karmadr. Bu almaya konu olan Poligon-Gzelyal arasnda hakim birim Bornova karmadr. Genel olarak alviyal kellerle rtl Bornova Karma, amurta, kumta ve grat istten kuruludur. Kumta; birimi 5-10 cm arasnda katmanlanma sunar ve bu birimin sreksizlikleri ounlukla przl yzeyli ve dolgusuzdur. Yer yer izlenen kil-kalsit-kuvars dolgularn kalnl 0,1-7 cm arasndadr. Kiltann eklemleri genellikle ak ve przszdr. Grat ist; inceorta taneli, az-orta derecede ayrm yer yer kuvars akll, orta-zayf dayanmldr. Bornova Karmana ait birimlerin RQD deerleri alan sondajlarda % 0- 10 arasnda deimektedir (Aksoy vd, 2006). Gzergaha ait jeoloji haritas ekil 3de verilmektedir.

ekil 1. Zemin oturma deitirgeleri (Ercelebi vd, 2005den). Gzergah boyunca yaplarn youn olmas durumunda, zemin oturmalarn kontrol altnda tutmak gerekmektedir. Bu amala son yllarda elik boru emsiye kemer uygulamas ska kullanlr hale gelmitir. elik boru emsiye kemer uygulamasnn grnm ekil 2de verilmektedir (Onargan vd, 2008).

ekil 3. alma alan genel jeolojisi (Onargan ve Aksoy, 2008). 3. elik Boru emsiye Kemer Boyutlarnn Saysal Modelleme le Belirlenmesi Uygulamada, genel olarak elik boru emsiye kemer yntemi 4 inlik elik borular ile yaplmaktadr. Bu uygulama zel tecrbe istemekle birlikte 4 inlik elik borularn yerletirilecei delikleri tnel ierisinde delebilmek iin zel makine gerekmektedir. Bu durumda, tnel aynasnda hem elik boru kemerlerin oluturulmas iin ayr bir makine, hem elik boru emsiye kemer bindirmelerinde bulonlarn yerletirilmesi iin ayr bir makine hemde kaznn yaplmas iin ayr bir makine gerekli olabilmektedir. Bu uygulamaya alternatif olarak 2 inlik elik boru emsiye kemer uygulamasnn yeterli olduu durumlarda ise sadece bir makine ile hem kaz hem de elik boru emsiye kemer uygulamas yaplabilmektedir. Bylelikle hem makine kullanm oran artrlarak proje maliyetlerine olumlu etki yaplabilmekte hem de miktar olarak daha az elik boru kullanlmaktadr. Bu durumda nemli olan deitirge 2 inlik elik boru emsiye kemer uygulamasnn yeterli olup olmadnn belirlenmesidir. Bilinebildii kadaryla bunun tetkikini yapacak ampirik bir yaklam henz yoktur. Bu nedenle, uygulanacak elik boru emsiye kemer paterni ve boyutlarnn saysal modelleme ile tetkik edilmesi dnlmtr. Yaplan alma kapsamnda, zmir Metrosu 2. Aama naat kapsamnda yol-kuyular gzergahnda, Poligon-Gzelyal arasndaki arasndaki blmde 2 inlik elik boru emsiye kemer uygulamasn yeterli olup olmad tetkik edilmitir. Gzergahn bu blmnde zaman zaman deiik aplarda ve boyutlarda elik boru emsiye kemer uygulamas yaplmtr. Deikenlik gsteren kaya ktlesi koullarnda, baz lokasyonlarda 2 inlik elik borularn yeterli olduu modelleme almalar ile tespit edilmi ve modelde uygulanan elik boru emsiye kemer paterni tnelde uygulanmtr. Gzergahn bu zorlu blmlerini gemek iin deiik yntemler uygulanmtr (Aksoy, 2008; Kk vd, 2009; Aksoy vd, 2010; Aksoy ve Onargan, 2010). 2 inlik elik boru emsiye kemer uygulamas da bu yntemlerden birisidir. ekil 4te PoligonGzelyal blmnde uygulanmas planlanarak, analiz edilen 2 inlik elik boru emsiye kemer dzeni verilmektedir. Uygulanan dzende elik boru deliklerinin dlar arasnda 30 cm ara bulunmaktadr. elik boru emsiye kemer uygulamasnda nemli olan dier bir deitirge bindirme boylardr. Bindirme boyu kullanlacak elik boru miktarn direk etkilerken, tnel aynas nnde oluan yklerin karlanmas konusunda da nem arz etmektedir. Bu alma kapsamnda 4,5 m ve 6 m elik boru emsiye kemer bindirmesi deerlendirilmitir. Yaplan analizlerde 4,5 metre elik boru emsiye kemer bindirmesinin yeterli olduu tespit edilmitir. Kaz plan olarak ise st yar, alt yar ve invert ve tahkimatnn silsileli olarak birer metre ilerlemesi ve tahkimatnn yaplmas deerlendirilmitir. ekil 5te modellenen kaz admlar elik boru bindirmeleri grlmektedir.

ekil 4. 2 inlik elik boru emsiye kemer uygulama dzeni. 4.Saysal Modelleme le elik Boru emsiye Kemer Boyutlarnn Belirlenmesi Yukarda bahsedilen jeolojik veriler ve deerlendirilen kaz tahkimat admlar erevesinde oluturulan saysal modelin a yaps ekil 6da verilmektedir. Oluturulan modelin zmnde sonlu elemanlar yntemi ile PLAXIS 3D Tunnel kullanlmtr. Analiz edilen modelde kullanlan zemin ve yapsal elemanlara ait deitirgeler izelge 1de verilmektedir. Modelin zmlenmesi sonucu elde edilen deformasyon ve gerilmelere ynelik sonular ekil 7de verilmektedir. zm sonrasnda tnelin durayl olduu tespit edilmitir. ekil 8 de elik boru emsiye kemer sistemine gelen yk ve momentler grlmektedir. elik boru emsiye kemer sisteminde oluan maksimum eilme momenti 0,769 kNm/m, maksimum eksenel yk 62,82 kN/m ve maksimum kesme kuvveti 27,72 kN/m olarak tespit edilmitir. Ek olarak, tahkimat sisteminde de (ekil 9) maksimum toplam deformasyon 6,82 mm, maksimum eilme momenti 198 kNm/m, maksimum eksenel kuvvet 40,88 kN/m ve maksimum kesme kuvveti 13,3 kN/m olarak tespit edilmitir.

ekil 5. Kaz tahkimat admlar ve elik boru emsiye kemer bindirmesi ve kaz-tahkimat sralamas.

ekil 6. Sonlu elemanlar modeli a yaps. izelge 1. Kaya Ktlesi ve Yapsal Elemanlara Ait Deitirgeler Alvyon Birim Hacim Arlk; unsat Elastisite Modl; Eref Possion Oran; Kohezyon; cref sel Srtnme As; ekme Dayanm; Tstr Yapsal Eleman Pskrtme Beton elik Boru (kN/m) (kN/m) (kN/m) () (kN/m]) EI [kNm/m] 5,550e6 8000 20 90000 0,35 130 12 3 W [kN/m/m] 48,20 7,6 Sarms Yeil Fili 26,3 610000 0,28 245 21 8 0,15 0,12 Mp [kNm/m] 1e15 1e15 Grimsi Siyah Filii 26,8 1650000 0,25 420 32 14 Np [kN/m] 1,154e16 4,467e16

EA [kN/m] 7,392e8 1,596e7

E.A.: Eksenel Katlk, E.I.: Dnme Katl, W: Arlk , : Poisson Oran, Mp: Maksimum Eilme Momenti Np: Maksimum Eksenel Kuvvet

Model genilii 25 m, ykseklii 32 m ve derinlii 80 m olarak seilmitir. Sonular incelendiinde model boyutunun snr koullarda uzaklamak iin ve snr koullarn tnel analizini etkilemeyecek boyutta olduu grlmektedir. Modelde balang koullar iin Ko prosedr seilmitir. Btn tabakalar iin Ko=0,5 alnmtr.

Ykleme koullarnda sadece yer ekimi etkisi kullanlmtr. Yenilme lt olarak MohrCoulomb yenilme lt kullanlmtr. Kaz ve destek aamalar ekil 5de sralandrlmtr.

(a)

(b) ekil 7. Gerilme ve deformasyonlarn kontursal grnm (a, toplam deformasyon-mm, b, toplam gerilme-kN/m2).

(a)

(a)

(b)

(b)

(c)

(c) ekil 8. elik boru emsiye kemer uygulamasnda elik borulara gelen moment ve ykler (a-Eilme momenti, b-Eksenel kuvvet, c- Kesme kuvveti). (d) ekil 9. Tahkimat sisteminde oluan deformasyon, yk ve momentler (a-Toplam deformasyon, b-Eilme momenti, c-Eksenel Kuvvet, d-Kesme kuvveti).

5. Saysal Model Sonular ve Tnelde Yaplan lm Sonularnn Karlatrlmas Aratrma kapsamnda yaplan saysal modelleme ve saysal model nerilerinin tnelde uygulanmas sonucu oluan tnel ii konverjans (kapanma) sonular incelendiinde sonularn ok yakn olduu belirlenmitir. ekil 10da tnel ama ileri srasnda yaplan yerinde konverjans lm noktalar (model zerinde iki kesit incelenmitir) ve ekil 11de ise saysal model sonular ve yerinde llen konverjans deerleri verilmektedir.

ve sistemin durayl olaca saysal model sonucu yaplan gvenlik faktr hesaplamas ile teyit edilmitir. Gvenlik faktr hesaplarna gre sistemin gvenlik katsays 2,2 civarnda kmtr (ekil 12).

ekil 12. Sistemin gvenlik katsays sonular. SONULAR elik boru emsiye kemer uygulamas, riskli blgelerde yaplan tnel ama faaliyetlerinde ok sk kullanlr hale gelmitir. zellikle zayf kaya koullarnda ve gzergah zerinde yaplarn youn ekilde bulundu blgelerde uygulama alan bulan bu yntem hem tnel etki alann daraltmakta hem de tnelin gvenli ekilde almasna ve yaplarn gvende olmasna katk koymaktadr. Uygulamada 4 inlik borular ok sk kullanlmaktadr. Bu almada, 2 inlik borularn kullanm ile zmir Metrosu 2. Aama inaat tnel gzergahnda bulunan Poligon-Gzelyal aras blmde riskleri minimuma indirerek tnelin gvenli ekilde almas salanmtr. Yaplan analizlerde, elik boru ve tahkimat sisteminin gerilmeleri, ykleri ve momentleri tad tespit edilmitir. Yaplan alma sonrasnda sistemin gvenlik katsaysnn 2,2 civarnda olduu belirlenmitir. Tnel ama ileri esnasnda ve sonrasnda yaplan yerinde konverjans (kapanma) lmleri ile yaplan analiz sonucu tahmin edilen deerlerin birbirine ok yakn olduu grlmtr. TEEKKR Yazarlar, bu almann gereklemesinde yaplan saha almalarnda gerekli hertrl teknik destei salayan zmir Byk ehir Belediyesi personeli Sayn Nevin GEN, Sayn Hasan AYDIN, Sayn Eref KURTOLU ve Sayn zgr NGENE teekkr eder.

ekil 10. Tnel ii konverjans (kapanma) lm noktalar.

ekil 11. Saysal modelleme sonular ve yerinde yaplan lm sonular. ekil 11den de grlecei zere saysal model zerinde belirlenen ve tnelde lm yaplan noktalar temsil edilen noktalardan alnan sonular ile tnel ama ileri ve sonrasnda yaplan yerinde konverjans lmlerinin son deerleri incelendiinde sonularn birbirine ok yakn olduu ve tnelin durayl olduu tespit edilmitir. Ayrca, bu analizlerden sonra, 2 inlik elik borularn bu yk ve momentleri tayaca

10

KAYNAKLAR Aksoy C.O. 2008; Chemical Injection Application at Tunnel Service Shaft to Prevent Ground Settlement Induced by Ground Water Drainage: A Case Study, Int J Rock Mech Min Sci, 45(3), 376-383. Aksoy, C.O. ve Onargan, T., 2010; The Role of Umbrella Arch and Face Bolt as Deformation Preventing Support System in Preventing Building Damages, Tunneling and Underground Space Technology, doi:10.1016/j.tust.2010.03.004. Aksoy, C.O. Kantarci, O. Ozacar, V., 2010; An Example for Estimation of Rock Mass Deformations Around an Underground Opening using Numerical Modeling, International Journal of Rock Mechanics and Mining Science, 47(2), 272-278. Aksoy, C.O. Onargan, T., Gungor, T., Kucuk, K., Kun, M., 2006; zmir Metrosu II. Aama Gztepe-F. Altay istasyonlar aras delme tnel kaz ortam ve tahkimat sistemi deerlendirme etd. Ercelebi, S.G., Copur, H., Bilgin, N. ve Feridunoglu, C., 2004; Surface settlement prediction for Istanbul metro tunnels via 3D FE and empirical methods, Underground Space Use: Analysis of the Past and Lessons for the Future Erdem & Solak (eds) 2005 Taylor & Francis Group, London, ISBN 04 1537 452 9, 163-169. Gibbs, P.W., Lowrie, J. Kieffer, D.S., McQueen, L. 2002; Design of a shallow soft ground shotcrete motorway tunnel, In Proceedings of the 28th ITA-AITES World Tunneling Congress, Sydney, Australia. Hoek E., 2003; Numerical Modeling for shallow tunneling, Discussion Paper, s.10, www. rocscience.com/library/rocnews/Spring2003/ ShallowTunnels.pdf. Kim, C.Y., Kim, K.Y., Hong, S.W., Bae, G.J., Shin, H.S. 2004; Interpretation of eld measurements and numerical analyses on pipe umbrella method in weak ground tunneling, In Proceedings of the ISRM Regional Symp. EUROCK 2004 and 53rd Geomechanics Colloquy (ed. W. Schubert), Salzburg, Austria, 167-170.

Kucuk, K., Genis, M., Onargan, T., Aksoy, C.O., Guney, A. Altnda, R., 2009; Chemical injection to prevent building damage induced by ground water drainage from the shallow tunnels, International Journal of Rock Mechanics and Mining Science, 46(7), 1136-1143. Miura, K., 2003; Design and construction of mountain tunnels in Japan. Tunneling and Underground Space Technology, 18(2-3), pp.115-126. Onargan. T., ve Aksoy. CO.,2008; zmir metrosu II. aama inaat istasyon tnel kazlar deerlendirme raporu, s.6. Onargan, T., Aksoy. CO., Kk, K., Kun. M., 2008; zmir haf rayl sistem 3. aama Bornova metro tnel inaas n ve nihai destekleme projesi. Volkmann, G.M., 2004; A contribution to the effect and behavior of pipe roof supports. In Proceedings of the ISRM Regional Symp. EUROCK 2004 and 53rd Geomechanics Colloquy (ed. W. Schubert), Salzburg, Austria, 161-166.

11