NUR SIRSI

FAZL BR OLU LNKRAN MHMMD FAZL LNKRAN MHMMDCAVAD FAZL LNKRAN

 :...................................... :............................... :.............................................. . 1385.........................................: :............................................ 3000.............................................:

Kitbn d:...................................................Nur sras Mllif:........................................irmmmd Nzrli Nr dn:...................................................hriyr p trii:..........................................................2006 p nvbsi:...................................................Birinci Tirj:..................................................................3000

2

vvl Cnb y Mhmmd Fzil Lnkrninin 75 y mnsibtil snbll bir kitb yzmq tbbsn bulunduq. mm...

MLLF Sn illr mstqil tdqiqtlrn fikrinc, msir rn rzisind Lnkrni sy d v y lqbil yzlrl zrbycnl din limi, irfni sim, sdc y ymdr. zrbycnd ssilist inqilb dvrnd, susn d svt hkimiyyti qurulndn snr slm dini (dindrlr) t`qiblr, tzyiqlr mruz qldqlr n dm yurdlrn trk tmk mcburiyytind qlmlr. nlrdn qidsin gr `dm, srgn dilnlr, v dust lnlrl yn, zlrinin v illrinin ils nmin hicrt dnlr d lmudur. Tbii ki, triqt v qidvi uyunlu gr rn rzisi n mnsib pnh yri sylmdr. rnd yr-yr mminlrdn, himy v qy grm hmin slr burnn slm lminin czib mrkzin v hli-byt dyrlrin syknmsindn bhrlnrk yksk thsil
3

lm, tdris v tblitl mul l bilmi, srlr yzmlr. Zlm, dltsizliy mlifliyi il, h rjimin mtmdi `tirzlr il tnnn, yni zmnd rgind slm dini kdmiys hsb lunn Qum hrinin b-hvs bu insnlrn irfni lm ynlmsind byk rl ynmdr. Szgdn rif slr rsnd Lnkrni kimi tnnn slr dyildilr v nlr d zrbycn lqnn bir nv tmsililri sttusunu qznmdlr. byk tssfl qyd dilmlidir ki, mstqil zrbycnn bu gnnn hidi lmq hmin lmli, pk qlbli, nur siml silzdlrin ylnz bir qismin nsib lmudur. Ydmz srbstlik, mstqillik dvr imkn vrir ki, vtil yr-yurdlrndn didrgin slnm v dnynn yrin splnmi, mm qidsini, imnn, milliliyini ytm hmin insnlrilhi nmtlri trb tpq, nlr trii vtnlrind tntdrq, sydlrnn d nlr unutmdqlrn tdrq. Bu bmdn bynumuz vzif dd ki, byk lim, tvz nmunsi, zn, ilsini slmn sgri hsb dn Mrcyi-tqlid, y Mhmmd Fzil Lnkrnini, nun rhmtlik ts, Qum lmi Hvzsinin grkmli simlrndn lmu, grkmli lim Fzil Lnkrnini v nhyt, bu nslin, yni zmnd, ytullhlr lminin cvn nmyndsi, Lnkrni crsinin dvms, lyqti mhur limlr trfindn tsdiqlnn istdd shibi y Mhmmdcvd Lnkrnini gni ucu ktlsin dh yndn tntdrq. Bu mqsdl yrlr sfr tmli lduq, tutrl fktlrl zldik. Ntic is bu ldu ki, syd, dind, hmyrli qismind tpcmz insnlrl grmk niyytil i blsq d, llh-tlnn iznil bu gn dny mslmnlrnn bhrln bilcyi nur sn insnlrn kf tdik.
4

TK YZILMLI Bllikl, vvl bynumuz dm vzif yk yli rld v indi biz bu nurlu simlr hqqnd yzcmz kitb zrbycn, frs, rus, rb v bq dillrd trtib dib yymlyq. ndiki sr dyiln mqsdl grlm ilk tdqiqt ii lduundn, tmzlqlrdn v qyri-dqiqliklrdn, yqin ki li dyil. n gr d, ziz uculr, zrhlmz qbul din, niyytimizin hyt kmsi n du din. Biz is llh-tldn kmk istyirik. min! Dd Nzrli

ZZ UCULR!

slam tarixind hr biri mktb ola bilck simalar kifayt qdrdir. Mhmmd Peymbrin (s) vfal, sdaqtli, imanl shablri, mam linin () ixlasl silahdalar, digr on bir imammzn tqval ardcllar mnviyyat rnyi kimi tannrlar. Onlar haqqnda aparlan aradrmalar sr halnda oxuculara tqdim edilibs d, tdqiqatlar davam edir, bu yolda gecni gndz qatan slam alimlri yksk ruhiyy il ilrini davam etdirirlr. Danlmaz hqiqtdir ki, bu yolun yolular nfsini bomu, zn trbiylndirmi xslr olduundan tarixi oerklr yazmazdan qabaq insanlarn hyatn, xlaqn, yaam trzini, db-rkann, faliyytini tnzimlyn bdiyaar Quran akademiyasnn mzunlardrlar. Quran ruhunda formalam xsiyyt ninki tarixi nmunlrdn faydal srlr yazr, hm d nticd z bir rnk olur. ziz oxucularmza byk ehtiramla tqdim etdiyimiz Nur sras kitab kk zrbycn bl o cr xsiyytlr hsr edilmidir. Nriyyt

RKVAN Qs trii kskurs.

Azrbaycan Respublikas Masall rayonunun rkivan kndi respublikann qdim yaay mntqlrindndir. Burada akar edilmi tunc v dmir dvrn aid tapntlar da bunu sbut edir. Hazrki rkivan Masall hrindn iki kilometr qrbd, Vil aynn sa sahilind, Lnkran ovalnda v Tal dalarnn tyind yerlir. Lnkran oval is Tal sra dalar il Xzr dnizi arasnda qrar tutub.1 Deyirlr rkivan Dtvndin bir parasdr. Dtvnd is Tal xanlnn 8 mhur mahalndan biri olmudur. Bu mahal qrbdn Tal dalar, rqdn Xzr dnizi v Muan dz il, cnubdan bugnk Boradigahn, imaldan Gytpnin razisini hat edn ox srvtli bir mkan olub. rkivan is bu mahaln mrkzi, sanki zk qa saylb. Bir sra tdqiqatlar is mumiyytl Dtvnd v rkivann eyni yer olduunu bildirirlr. S. Kazmbyolunun fikrinc, Tal xanlnn n byk mahallarndan biri olan rkivan, xanln imalnda yerlib, qrb hisssi dalq, rqi is dznlik olan bir mahal olmudur. imaldan v imali-rqdn irvan vilayti, rqdn Xzr dnizi, cnubdan Lnkran v dalq mahallar, qrbdn Sfdt mahal v ranla srhd olmudur.
1

(ASE, V cild, Bak, 1982).

Dtvnd adna gr bir ox tdqiqatlar rkivan l knar, dniz knar olan yer adlandrr. Sn illr qdr kndd bir ne yerd taplm lvbr qalqlar burann dniz knarnda yerln bir yer olmas ehtimallarn daha da gclndirir. Xzrin sviyysinin son minilliklrd 6-7 df kskin kild ykslmsi, Lnkran hri z d daxil lmql, bir sra yerlrin su altnda qalmas bu fikri bir daha tsdiq edir. Bir sra tarixi alimlr eyx Sfiddinin (1252-1334) rkivanda olduunu iddia edirlr. Rus dilind ap edilmi Azrbaycann tarixi corafiyas kitabnda XV sr aid trtib edilmi xritd rkivan toponimin d rast glirik. Rus ar Pyotr (1672-1725) rkivan mntqsini Rusiya xadimlrindn Ker lqbi il tannan Bernard Aleksandrovi hdiyy etmidi. Bs, rkivan n demkdir? rk fars dilind qala, istinadgah, i birldirici ss, van is yer demkdir. rkivann mnas qalann yaxnlnda, istinadgah yerind salnm knd demkdir.2 rkivan qalal yer, qala yeri demkdir. rk qala, van yer demkdir.3 Baqa bir mnbd - Vaqif Yusiflinin rkivan v rkivanllar kitabnda is gstrilir: rkivan, rkvan, Ardjuvan v Akon kimi gstrilir. Akon tal dilind kon szndndir. o, k ev, on cm kilisidir. Bu toponimin talca daha inandrc variant Arkondur, yni rklilr demkdir. Dili alim, professor Aamusa Axundov yazr ki, rkivan qala yeri demkdir. Mlum olduu kimi, tariximizd mhm v hmiyytli yer tutan Sfvilr dnyvi v ruhani hakimiyytini birldirmidilr. rkivann Sfvilrl
2 3

(Knd hyat jurnal. 17-ci say, 1977). (Aamusa Axundov. Torpan kksnd tarixin ilri Bak, 1983.)

ball artq tsdiq olunmu hqiqtlrdndir. Tarixi alimlr eyx Sfiddinin rkivan kndind (7 il) yaadn (1274-1281) qeyd edirlr. Tarixi mnblrin verdiyi mlumata gr, 1501-ci ild Tbrizdn qaydarkn ah smayl Xtai yolst rkivanda dayanrq bir mddt dinclmi v eyx Sfiddin bulandan su imidir. V-V srlrd tikilmi rkivan qalas is hmi hrbi strateji hmiyyt malik olmudur. Aparlan elmi tdqiqatlar rkivan qalasnn mdafi mqsdil tikildiyini v dmn qar mrdlikl dym rkivan halisinin qhrmanlq simvolu olduunu gstrir. Nadir ahn vfatndan sonra randa mrkzi hakimiyyt ziflyir v Azrbaycanda ayr-ayr xanlqlar, o cmldn XV srin sonlarnda Tal xanl meydana xr. rkivan qalas Tal xanlnn iqtisadi chtdn n inkiaf etmi razilrindn biri hesab olunur. XV srin vvllrindn balayaraq rkivan Rusiya dvltinin diqqtini clb etmy balamdr. XX srin vvllrind Rusiya v ran arasnda gdn mharib dvrnd (1904-1913) rkivan hr iki trf n mhm hmiyyt malik idi. Tsadfi deyil ki, general P.S.Kotlyarevskinin rhbrliyi il rus qounlar Tala glrkn ilk nvbd rkivan l keirmyi daha vacib hesab edirdilr. Bu zmn rkivan Sadiq xann rhbrliyi il ran qounlar qoruyurdu. O, Kotlyarevskiy mqavimt gstrmyib cnuba doru geri kildi. Rus qounlar rkivan l keirtdilr. A. A. Bakxanov yazr: General Kotlyarevski Muana gedib burada Qaraba elatn v rkivan ald. (Glstanirmsrindn).Rus v Tal qounlarnn qlbsi nticsind rkivan vuruunda dmnin 2 topu v oxlu silah l keirildi. (F. sdov, Dar gnd yax arxa kitabndan).
9

Cvahirnameyi-Lnkran kitabnda rkivan qalas bard yazlb: Bu qala Mir Mustafa xann sadt ulduzu xmamdan Mir hmd xann v onun misi uaqlarnn mskni olmudur. Hazrda onlardan bir dstsi, o cmldn, Mir hmd xann vladlarnn tikdirdiyi imartin binas dadlmdr. mm 1747-1750-ci illrd rkivan qalasnn iind hmin imarti tikmk n Mir Hsn xana vsait verilmidir. Hmin kitabda hminin qeyd olunmudur ki, bu imart bir-birinin iind yerln qat divardan hrlm qala irisind olmudur. 1912-ci il dekabrn 31-d 1913-ci ilin yanvarna ken gec Lnkran hri v rkivan tamamil ruslarn lin keir. Glstan slh mqavilsindn sonra rkivan qalasnda imarti olan Mir Hsn xan burada hakimiyyt bana glir. Bu gn rkivan qalasnn taleyi necdir? rkivann Cbili mhllsind yerln bu abid qzl hvskarlarnn v hvskar arxeoloqlarn kortbii qazntlar nticsind insafszcasna dadlb. Yal adamlarn bildirdiyin gr, bzilri drin quyulardan qiymtli zint yalar tapmlar. Uzun illr indiki Masall rayonunun mrkzi, paytaxt olmu Dtvn-rkivan, 1930-cu ild Azrbaycan Sovet Respublikasnda rayonlama aparlarkn mrkz funksiyasn indiki Masall hrin vermidir. Hmin vaxt knddki mhur Qala bazar da Masallya krlmdr. (Zahir mnov, rkivan kitab) man gtirib yax mllr ednlr gldikd is, Biz yax ilr grnlrin mkafatn zay etmrik. (Khf, 30)

10

BSMLLAHR-RHMANR-RHM
Azrbaycan torpa tarix boyu znn hli-beyt olan mhbbt v sdaqti il mhur olmudur. Bu diyar minlrl alim yetirmi, Allah yolunda hidlr vermidir. On ikinci imamn byk qeyb dvrnd hdsin ar msuliyytlr grtrm v hqiqi slam yaatmal olan alimlr arasnda azrbaycanl mcthidlrin xsusi yeri vardr. Onlardan Aytullah eyx Sdra Badkubeyi, Aytullah Seyyid Hseyn Badkubeyi v digrlri dvrmzn dahi mcthid v filosoflarndan olan llam Tbatbainin, hid Mhmmdbaqir Sdrin v digr mhur alimlrin ustadlar olmular. Grkmli Ncf alimlrindn olan hmyerlimiz mrhum eyx li Ali-shaq deyirdi: Bir zaman Bak hrind risal mllifi olan 120 mcthid var idi. Mxtlif yerlrdn buraya oxumaa v ri msllri yrnmy glirdilr. Ncfd mrcyi-tqlidi t`yin edn dqquz mcthiddn bi Azrbaycandan idi. Ytmi illik kommunist rejimi dvrnd alim v mcthidlrimiz hbs, srgn v edam edilmi, mslman lklri v elm ocaqlar il laqlr ksilmi v bununla da byk dini, elmi v mnvi boluqlar yrnmdr. Btn bunlara baxmayaraq sevindirici haldr ki, hazrda slam dnyasnn n parlaq simalar arasnda hmyerlilrimiz d rast glmk olur. Haqqnda shbt aacamz Aytullah eyx Mhmmd Fazil Lnkrani mhz bellrindndir. eyx Fazil Lnkrani rana getdikdn sonra bir ne il Mhd v Zncan elmi hvzlrind thsil v tdrisl mul olmu, Qum elmi hvzsi tsis olunduqdan bir il sonra is o hr getmidir.
11

Mrhum eyx Fazil Lnkraninin mqam v fzilti barsind tkc bunu demk kifaytdir ki, o, i dnyasnn n byk mrcyitqlidlri olan Aytullah Brucerdi v mam Xomeynil yaxn dost olmudur. Aytullah Brucerdi ixtiyarnda olan imam shminin (xmsn) 50 fizini znn byk olu v hm d Aytullah Fazil Lnkrni trfindn elmi hvz ilrin srf edilmsini vsiyytnmsind qeyd etmidi. Habel Qum hrind hzrt Msumnin () mqbrsi yannda Mscidi-zmi tikdirdikdn sonra gnorta namazlarna imamlq etmyi ona taprmd. y Fzil hm d Aytullah Brucerdinin istifta (ri suallara cavab) urasnn zv olmudur.

12

YEN RKVANLI Kitabmzla bal bu gnn rkivannda olduq. Masallnn rkivan mntqsi rsmi sndlrd knd kimi qeyd olunsa da byk qsb statusuna tam uyun glir. Hazrda burada 16 min sakin yaayr. Biz eyx Fazil Lnkraninin qarda lu Mhsn Murad olu Birov qarlad. Lnkranilrin crsi, muliyyti haqqnda mlumat da biz o verdi. Vaxtil rann hns mntqnins Ramazanl mhllsindn Bar adl cavan bir xs rkivana pnah gtirir, burada mskunlar. (htiml lunur ki, Hicrtl bl rkivnd yni mhll yrnm v bur yni skinlrin rndk dd-bb yurdlr rfin Rmznl dlndrlmdr. Bllikl rkivnd mvcud n drd mhlldn biri d Rmznldr. Onun ahgldi adl olu, onun da Hac Bir adl vlad hl d yaddalarda qalmaqdadr. Onlar haqqnda kimisi ata-babasndan eitmi, kimisi Hac Birin klini grb nurani simasn xatirsind saxlamdr. Onlarn yaxn crsi aadak kimidir:
Br
hgldi

bbsqulu

Rhim

Mhdi

Bir

Br

Chngir

Miqdd

Fzil

13

Bu crd gstrilnlrin rkivanda muliyyti sasn bu mkann qdim tarixi il hmahng grnr. Tkc Hac Birin kiik olu Fazilin muliyyti frqli olub ki, irlid bu bard danlacaq. Biz is rkivan halisinin muliyyti il bal tarix qsa ekskursumuzu dvm tdirk. Tunc dvrnn vvllrind dulusuluq znn yksk mrhlsin atr. Artq bu dvrd qablarn l il, lakin simmetrik formada hazrlanm nmunlrin tsadf edilir. Eyni zamanda, qulplu qablarn saylar artmaa balayr. Aparlan elmi tdqiqatlar zaman ilk nehrlrin meydana xmas myyn olunmudur. Maraqldr ki, neolit dvrndn yni X minillikdn rkivanda balanm gil qablar istehsal bu gn d davam etdirilir. Gil qablarn hazrlanmasnda n mhm yenilik dulus arxlarnn meydana glmsidir. Bu arx gilin daha yax yorulmasna, daha mkmml v mxtlif nvl qablarn ktlvi kild hazrlanmasna imkan verdi. rkivann Balk mhllsind dulus arxlar il qablar hazrlanmas bu gn d nsildn-nsl trlr. Xan qz Natvann rkivan dulusularnn myindn faydaland bard mlumatlar var. Bel ki dulusu Abdullann bildirdiyin gr, rkivan dulusularnn kmyi il uada bu snt nkiaf tpb. Bar kii v ahgldi nslindn olan rkivanllar da, sasn, dulusuluqla mul olmular. Bununla yana, ox zhmtke, zirk v bacarql Hac Bir tbii imkanlardan faydalanaraq maldarla da diqqt verib.
14

kinilik sasnda inkif dib rtn yli mal-qara srs olub. ahidlrin dediyin gr, tvlsinin uzunluu 50 metrdn artq imi. O, traf mntqlrd d sl tsrrfat nfuzuna malik olmudur. Hac Birin oturduu-durduu, nsiyyt saxlad kiilr d z kimi halal ruzi il dolananlar, xeyriyyilr, yksk xlaq sahiblri imilr. rfani mclislrin birind dnyvi msllr yer ayrlarkn rkivan haclarndan kims ondan rkyana soruub: Hac Bir, olanlarn n n etmisn? Dnyagrm, mmin Hac sualn el-bel verilmdiyini anlayb, cavaba hazrlaarkn msahibi deyib: Gndr olanlarndan birini qoy oxusun. Hac Bir oullarn bana yb oxumaq tklifini verir. Bar, Cahangir v Miqdad evli olduqlar, tsrrfat ilrind hacya yaxndan kmk etdiklri n subay v elm daha ox hvsli kiik oul Fazil tez razlq verir. Bellikl, 18 yal Fazil hm qardalarn namnasib vziyytdn qurtarr, hm atasn elin gznd bauca edir, hm d arzusuna atmaq n yaranm imkandan bhrlnir. O, rdbild 5 il mdrs thsili alr v doma rkivana qaydr. Knd camaat il vvlki kimi qaynaybqarr, atasna tsrrfat ilrind yardm olur, hm d yeniyetmlril rdbil mdrssind qazand biliyi paylar. Yeri glnd mclislrd d itirak edir. Mclislrin birind is tk-tkdn sen, arif v ayq knd hlindn bzilri illr boyu formalam xsusiyytlrini unuda bilmyib 23 yal Fazilin moizsin qyqac baxrlar: Snin ki, mmamn yoxdur, moizn bhli grn bilr... TK YZILMLI Gnc Fazil atasnn icazsi il rdbil qaydb thsilini davam etdirir. Bir mddt sonra ustadlar onun bilik v bacarn nzr alb thsil ald mdrsd drs
15

demyi tklif edirlr. Myyn vaxtdan sonra is xeyirxah ustadlarnn zmanti il Qumda cnab rakinin hvzsind drs balayr. Cnab rakinin tvsiysil thsilini tannm alim Brucerdinin sinfind davam etdirir. Xeyirxah niyyt, saf zmin hazrlamaq mqsdil edilmi tklifi dzgn qiymtlndirib qbul edn rkivanl Fazil, Qum dini hvzsinin rhbri Seyyid Tbatbainin qz il ail qurur. Xobxt aild 9 vlad dnyaya glir. Hmin vldlrdn biri d Mhmmd Fazil Lnkranidir. byk slm limi v vldlr hqqnd irlid trfl mlumt vrilck. randa yaayan vladlarnn xo soran eidn Hac Bir bunu doru olaraq Allah-talann ltf kimi qbul edir v qrara glir ki, kndlrind mscid ina etdirsin. sas tikinti materiallar olan krpici, dam rty kirmiti, taxta-alban z hdsin gtrr. Knd camaatnn ilk qvvsi il mscid tikilib mminlrin ixtiyarna verilir. Hazrda mscidin yannda kiik mzarlq var. Hac Bir, qardalar v dnyadan km vladlar burada dfn olunublar. Uzun illr mslmanlarn istifadsind olan mscidd yalnz bir df sasl tmir iin ehtiyac olub 1986-87-ci illrd. Bu Allah evind indi vvlkitk ibadt edilir, dini mrasimlr, lamtdar hadislr yola verilir v onun nzdind Quran kurslar faliyyt gstrir. Knd uaqlarndan hr il 20-dn oxu burada mqdds kitab oxumaq rfin yiylnirlr. Kim bilir, blk onlarn arasnda yeni Lnkrani yetiir?! Hllik is bu blgd yax tannan ruhani alim Hac lihsn v kndin mollas Mhsn Birov din ocana tez-tez ba kir, problemlrl maraqlanr, qaylarn sirgmirlr.
16

Sovetlr dalana qdr rkivanda 20 min yaxn sakin yaayrd. Hazrda bu rqm 16 mindir.

17

KSKURS DVM DR. NY LNKRN? Tal xanl XV srin ortalarnda Azrbaycanda yaranm feodal dvlti olub Gilan, rdbil, Qarada, Cavad xanlqlar v Salyan sultanl il hmsrhd idi. Mrkzi vvllr Astara, sonralar is Lnkran hri idi. Tal xanlnda hali kinilik (xsusil ltikilik) v maldarlqla mul olurdu. Balqlq v arlq da tsrrfat hyatnda mhm yer tuturdu. Tal xanlnda yksk keyfiyytli dy nvlri (sdri, akl, yetim bilgicri, nbrbu v s.) yetidirilirdi. Lnkran, Astara, Qzlaac xanln sas ticart mrkzlri idi. kinilik texnikasnn primitivliyi v sni suvarma sisteminin, demk olar ki, yluu zndn Tal xanlnda knd tsrrfat zif inkiaf etmidi. Digr xanlqlarda olduu kimi, Tal xanlnda da hali ar vziyytd yaayrd. Burd 19 adda vergi v mkllfiyyt (mal-cht, vcuhat, ixracat, lf, qonalqa, ulaq, bigar v s.) mvcud idi. Vergi toplayan mmurlarn zbanal kndlilrin feodal torpaqlarndan qamasna sbb olurdu. Tal xanlar slalsinin banisi Sfvi nslin mnsub olan rdbilli Seyyid Abbas idi. randa ba vern qarqlqlar zaman Tala gln Seyyid Abbas yerli feodallarla yaxnlq etmi, 1736 ild Nadir ahn hakimiyytini tanm v sonralar olu Camal (Qara xan) onun xidmtin gndrmidi. Nadir ah rsmi frmanla Seyyid Abbas Taln nsli hakimi elan etmidi. Nadir ah
18

ldrldkdn (1747) sonra Azrbaycanda yaranm mstqil xanlqlardan biri d Tal xanl idi. Seyyid Abbas ldkd yerin Qara xan kedi. Qara xan Taln iqtisadi v siyasi qdrtini mhkmltmk n bir sra tdbirlr hyata keirdi, daimi qoun tkil etdi. Talda torpaq sahlrinin ksriyyti xan nslindn olmayan yerli feodallarn lind idi. Qara xan hmin feodallarn iqtisadi v siyasi qdrtini qrmaq mqsdil mrkzi hakimiyytl hesablamayanlarn torpaqlarn msadir etdi, paytaxt Lnkrana krtd v abadlq ilri apard. Bu tdbirlr hrin ticart v mdniyyt mrkzin evrilmsin rait yaratd. Qara xan xarici siyastd Rusiyaya meyl gstrirdi. Bu bzi ran hakimlrini, xsusil d gilanl Hidayt xan narahat edirdi. 1768 ild Hidayt xan 12 min nfrlik qounla Tala hcum etdi. indan qalasna kiln Qara xan bir mddt mqavimt gstrs d, Hidayt xana tslim olmaq mcburiyytind qald. Hidayt xan oxlu xrac alaraq Qara xan azad etdi. Qara xan Gilan tcavzn qar yardm almaq mqsdil qarda Krblayi Sultan kiik silahl dst il Qubad Ftli xann xidmtin gndrdi. Bellikl, Tal xanl Quba xanlndan asl vziyyt dd. Ftli xann vfatndan sonra Qara xan mstqil siyast yrtmy balad. Qara xann vfatndan sonra yerin olu Mir Mustafa xan (1786-1814) kedi. Hrbi chtdn nisbtn zif olan Tal xanl n ran ciddi thlk trdirdi. Aa Mhmmd ah Qacarn hcumu rfsind Mir Mustafa xan Rusiyaya meyl edn Azrbaycan xanlarna mktub yazaraq rana qar birg mbariz aparmaa hazr olduunu bildirdi. 1795 ild Aa Mhmmd ah Qacar Tala hcum etdi. Mir Mustafa xan mqavimt gstrmk iqtidarnda olmad n Lnkran halisini zr dnizindki Sar adasna krb mdafi mvqeyi tutdu. ran qounlar
19

getdikdn sonra Tala qaydan Mir Mustafa xan 1795 ilin sentyabrnda z nmayndsi Zaman byi imali Qafqaza rus general Qudoviin yanna, oktyabr ynd is Krblayi sdulla byi Peterburqa gndrdi. 1796 il martn 12-d Krblayi sdulla by Tal xanlnn Rusiyann himaysin qbul edilmsi haqqnda Mir Mustafa xann mktubunu Yekaterinaya tqdim etdi. 1800-c ild Tal xanl Rusiyann himaysin qbul olundu. Mir Mustafa xann lmndn sonra hakimiyyt Mir Hsn xan (1814-26) kedi. 1826-c ild ar hkumtinin frman il Tal xanl lv edildi. (ASE, V cild, Bak, 1980-ci il) Lnkrann mumi inkiaf, sasn, XV srin ikinci yarsna tsadf edir. Qara xann hakimiyyti dvrnd (1747-86) Tal xanlnn mrkzi Astaradan krld. Tdqiqatlarn fikrinc, bu, Lnkrann iqtisadi, siyasi, mdni hyatnda dn yaratmdr. Bel ki sntkarlq, mdniyyt v ticart inkiaf etmidir. Bu sahnin insanlar is, mlumdur ki, qabaqcl v real dnc sahiblri olub, cmiyytd aparc mvqe tuturlar. Qonu ran, Orta Asiya, Hindistan, Rusiya il fal ticart marrutu zrind qrarladndan Lnkran Xzr dnizinin sas liman hrlrindn biri statusunu alr. Yqin el buna gr d bu liman hrind mdafi qalas tikilmidi. XV srin sonlarnda Aa Mhmmd ah Qacarn qounlar Lnkrana hcum kir. 1812-ci ild mdafi qalas yaxnlnda ran v Rusiya qounlar arasnda dy olur. 1913-c il yanvar aynn 1-d general P.S. Kotlyarevskinin bal il rus qounlar qti hcumla Lnkran tuturlar. Glstan slh mqavilsin sasn (1813) Lnkran Rusiyaya birldirilir v qza mrkzin evrilir. 1897-ci ild hr znidar sistemi yaradlr.
20

rkivan qdim insanlarn yaay yeri, zl tbitli xslrin mskni, aqrar tsrrfat baxmndan irlid olan bir mkan idis, Lnkran btn bu xsusiyytlrl yana, hm d iki qdrtli dvltin (ran v Rusiya) maraqlarnn toqquduu, ticart gmilrinin lvbr sald, inkiaf etmkd olan hr v mdniyytlrin qvuduu mrkz idi. Tarix boyu gedn mhur Tal syanlar (1629-cu il, 1931-ci il), Rusiya il rann buradak mvqeyi urunda gedn mhariblr, nhayt, liman hri statusu da Lnkran indn Hindistana qdr hr yerd tantmaqda byk rol oynamdr. slind Lnkran qzas ar hkumtinin Qafqazda inzibati islahat haqqnda 1840-c il 10 aprel qanununa sasn Kaspi vilaytinin trkibind yaradlmdr. 1859-cu ild Bak quberniyasnn trkibin daxil idi. ndiki Astara, Lnkran, Lerik, Masall, Yardml, Clilabad rayonlarn hat edirdi. Lnkran hri mrkz idi. Sbican, Lnkran, rkivan mntqlrindn v Muan pristavlndan ibart qza idarsind hakimiyyt risin lind idi. 1897-ci ild hr znidar sistemi yarananda Lnkran qzasnn sahsi 5321,5 kvadratkilometr, halisi 131 min nfr idi. Lnkran dy istehsalna gr Qafqazda birinci yeri tuturdu. Burada zmnlr qiymtli syln qzlboya istehsal edilirdi. zrbycnd Svt hkimiyyti 1920-ci ild qurulmudusa da, Lnkran qzas yalnz 1929-cu ild lknin rayonladrlmas siyastin uyun olaraq lv edilmidir. (ASE, V cild, Bak, 1980) Qsa tarixi oerkdn mlum olur ki, Fzil Bir lunun Azrbaycandan knar yerd zn Lnkrani txlls il tantdrmas el anadan olduu blgsini, yerini-yurdunu, corafi mkann tantdrmaq kimi anlaql xr. Bu baxmdan cnab Fazil Lnkraninin mhllilikdn uzaq, qza mrkzin uyun byk ad
21

semyi birldirici-mumildirici dlndir.

mvqeyi

baa

22

1774-1783-c illr. mpriy rqbtinin Qfqz mydn. Rusiy istilsnn vvllri.

23

ZRBYCN XX SRN SNLRIND

24

Y FZL LNKRNNN MRLYNDN Rhmtlik Fazil Lnkraninin rana mhacirt etmsi, onun hyatnda maraqdourucu mqamlardan biridir. O, (h.q) 1342-ci ild tkbana rkivandan rana kd. Mhacirt amili bir ox tarixi xsiyytlri lvi drclr atdrm v br tarixini vz dn nsr evirmidir. lahi v mnvi ynml mhacirtlrd bu i daha bariz kild zn gstrir. Mfrdat kitabnn mllifi Raib sfhani, kfr diyarndan iman diyarna klk mnvi hicrti isbat drkn Hr ks Allaha trf mracit etmk mqsdi il evindn s... 4 aysin saslanr. Daxiln hicrt xaric k etmy zmin yaradr. Pislik v ruhi aludlikdn qurtularaq, sadlik v tvazkarla adt etmi, elc d dinin keiyind layiqinc durmaq n btn maddi nmtlr gz yumaraq saysz msibtlr sin grn xs mhacirtin n gzl nvn icra etmidir. Aytullah Lnkrani d bu insanlardan saylrd. O, bir ox xlaqi keyfiyytlri, o cmldn, dnc safl, mld xalislik, tqva, tam varl il Allaha balanma hissi, fdakarlq v Allah yolunda dzm kimi sciyyvi xsusiyytlri znd cmldirmidi. Lnkran qzsnda din dmn kommunistlrin faliyyti, mslman
4

Nisa, 100.

25

meydann kiildir v din tbliatlarn hr cr tzyiq gstrilirdi. Tzyiqlr ignclr , hbs v srgnlrl snuclnrd. tist cmiyytin fl zvlrin llhszlq kitbs tqdim dilirdi. Dini kitablar sradan rlrd fiyylrin. l keirdiklri dini materiallar, cinayt sndi saylrd. Mminlr dini dbiyyt quyulm mcbur lurdulr. Bel bir boucu v zzil mhit hr nv dini faliyyti qrsn sdd kirdi. Bllikl, Fazil Lnkrninin doma vtni trk edrk rana glmsinin bir sbbi d aydnlar. Thsilini bitirdikdn sonra vtn dnrs d, orada yaaya bilmyib yenidn rana dnmk mcburiyytind qalr. slind Aytullah Lnkrani (rbc) Hr kim dinini qorumaq n htta bir qar da olsa z vtnini trk ets, Allah ona cnnti ta edr v onu Mhmmd (s) v brahimin () dostlarndan edr.7 Hdisini praktiki olaraq gerkldirmidir. O, tlblrin navazil buyurard: Siz Allaha trf k etmkdsiniz. El slind mhacirtinizin d sbbi uca Allaha grdir. gr ona xatir elmi thsil alma semisizs, Allah sizin ruzinizi yetirck v Allahn mhacirlri drcsin yiylncksiz. Tlblr byk tsir balayan bu xlarda bzn Qurani-krimd hicrtl bl ayni sitat gtirirdi. Hzrt Aytullah Lnkrani yetkinliy atdqdan sonra 1330-cu (h.q) sh 3 ild Lnkran qzasndan rdbil hrin glrk drd il mddtind orada mskunlamal oldu. Bu vt rzind mqddim drslrini v rb dilinin qramatikasn eyx Qdrtullah kimi lmli v imanl xsin hzurunda oxudu. Daha sonra rdbildn TK YZILCQ Zncana krk 3 il mddtind orann grkmli alimlrin fziltlrindn fdlnd.
26

Hicri-qmri tarixi il 1337-ci ild Aytullah Fazil Lnkrani, mqdds Mhd hrin kr. O, mam Rzann () pak mqbrziyrtgh ynlnd mskn salr. alqanl saysind 5 il mddtind Aytullah Aazad Kifayi Xorasani, Aytullah eyx Murtza Atiyani v Aytullah l-zma Aa Hseyn Qumi kimi grkmli xsiyytlrdn son drc bhrln bilir. Aytullah Lnkrani 1342-ci (h. q.) ild mqdds Qum hrin glmkl hyat kitabnn yeni shifsini ad. Bu mqdds hrd bir trfdn oxsayl alimin v i mrcyi-tqlidlrinin mvcudluu, digr trfdn znn samball alimlrdn istifad etmy son drc maraql olmas ona bilik ld etmk, xlaqi dyrlr yiylnmk v nfsini pakladrmaq yolunda cidd-chd etmkd lverili rait yaradrd. Fiqh v sul drslrind Qum elmi hvzsinin tsisats Aytullah l-zma Hairi Yzdi kimi xsiyytlr agirdlik etmidir. Aytullah lzma Brucerdi Quma gldikdn sonra Fazil Lnkrani onun tdris etdiyi drs halqasna birldi.10 Blk d onun Aytullah Brucerdinin agirdlri srasna qatlmasnn sbbi hl gnc ikn grdy yuxu idi. Bu bard onun hrmtli olu, Aytullah l-zma Fazil Lnkrani (Allah onu hifz etsin) bel deyir: Atam buyurard: Aytullah Brucerdi Quma glmzdn vvl bir df yuud Cmkran mscidind olduumu grdm. Mscidin hytind is su anbarnn zrind bir mnbr dzltmidilr. Mscidin hyti cmiyytl (tlblrl) dolu idi v eyx Tusi d minbrin zrind nitq sylyirdi. Atam yuxunun yozumunu glckd Aytullah Brucerdinin Quma glii il izahlandrd. Mn is Aytullah l-zma Brucerdinin tqvas v elmi drcsin vaqif olduum n he bir bh etmdn ona qouldum.
27

Aytullah Fazil znmxsus mziyytlri v elmi thsil son drc hvs gstrmsi nticsind, bir ox xsiyytlrin diqqt mrkzind olmu v Aytullah Hairi v Aytullah l-zma Brucerdinin hrmtini qazana bilmidi. Mscidi-zmd (Byk mscid) tikinti ii qurtardqdan sonra, Aytullah Brucerdinin bzilrinin narazlna baxmayaraq Lnkrani aan oraya imamcamaat semsi ona olan laqdn qaynaqlanrd. TK YZILCQ Aytullah Lnkrani Qumda yaad mddtd byk maraq v hvsl thsil v tdrisl mul idi. Bel ki, qsa bir mddtdn sonra Hzrt Fatimeyi-Msumnin () mqbrsinin v bdullah mscidinin (Aytullah Fazilin dftrxanas knarnda yerlir) knarnda fiqh v sul elmlrinin tdrisin balad. Habel onun bir ne il rzind tdris etdiyi ali (xaric) fiqh drslri trafna yli tlb toplaya bilmidi. Bu elm bulandan su imi xslr nmun olaraq mrhum eyx Mehdi Hadvi v cnab Vaizini gstrmk olar. Aytullah Fazilin elmi msllr byk hvsi v yorulmaz syi onu yksk drcy atdrmd. O, Brucerdi, Kuhkmreyi, Sdr kimi xsiyytlrin zmnnd alqanlq gstrrk ictihad drcsin atm v rit hkmlrinin izah ssnd rb dilind Nihaytul-hkam adl elmi srini yazmdr. , Qumda yd ilk zamandan z mnzilind mam Xomeyni, Aytullah Brucerdi, Aytullah Glpayqani, Aytullah Sultani, Aytullah Qazi v digr grkmli alimlrin itirak il cm gnlri shrlr rvz mclisi keirirdi. Bu mrcyi-tqlidlrin itirak mclis xsusi mnvi ab-hava v cazibdarlq bx edirdi. Mclis alimlrdn birinin x il balayr v msum imamlarn bana glmi msibtlr xatrlanrd. Daha sonra alimlr
28

mzakiry qoyulmu hr hans fiqhi msl trafnda bir ne saat polemika aparr v fikirlrini blrdlr. Dnrlr ki, bu elmi daird Mrhum Aytullah Lnkrani mbahislri byk hvsl izlyir v bu msllrd fllq gstrirdi. Bir sr yaxndr ki, bu rvz mclisinin tkili dvm tdirilir. Hazrda mclis rhmtlik Aytullah Lnkraninin qdim evind (Aytullah l-zma Fazil Lnkraninin dftrxanas) bir ox elm adamnn v tlblrinin itirak il hr cm gnlri keirilmkddir. Aytullah Lnkrani znmsus xlaq xsusiyytlril frqlnir. Cmiyyt v tannm alimlri sl ils shibi lduu n n hrmtl ynrlr. Hl Qumda ali (xaric) fiqh drslrinin tdrisi il mul olarkn, mrcyi-tqlid kimi tannacaq drcd mcthidlik hddin yiylnmidi. Qum hrin gldikdn sonra rit hkmlrin dair elmi risal v yksk elmi drc sahibi olmasna baxmayaraq, Aytullah l-zma Brucerdinin, dftrxanasnda onun nvanlanan ri suallar cavablandrma bsinin msulu vzifsind alrd. O deyibmi: Cnab Brucerdinin xidmtind olmaqslind slama xidmt etmkdir. catli lms onun digr bir sciyyvi xsusiyytlrindn saylr. lr nun slam hrmtsizlikl dananlar qr kskin mvqe tutmasnn hidi lmudur. din, rit, mslmanlarla bal msllr diqqtl yanar v nhayt drcd hssaslq gstrirdi. Hcctul-slam Sid raqinin onun csrtin dair syldiyi bir hadisni nmun gtirk: Aytullah l-zma Brucerdinin mrcyi-tqlidliyi vtlrnd, bir gn Hzrt Msumnin () hrmin (mqbrsin) gedrkn yolda zldiyi mnzr Aytullah Lnkranini hiddt gtirir. grr ki, iki polis, ah rejiminin leyhin dnn tlblrin llrin qandal
29

vuraraq qaravula (polis bsin) aparr. Bu shnnin hidi Lnkrani hiddtlnib zn Cnab Brucerdiy tdrr. Mhkm sbldiyindn mmamsini yer rpr. Aytullah Brucerdi tccbl onun bu hrktinin sbbini soruduqda, Fazil Lnkrani buyurur: Aa! Qum hrind siz ola-ola nec mam Zamann (.c) sgri saylan tlblr qollarna qandal vurulmu halda polis bsin aparlr?! Bu xbrdn tsirlnmi Cnab Brucerdi ndn sruur ki, bu shnni z gzyl grb, y y. Rhmtlik Fazil buyurur ki, bli, z gzyl grb. Bundn sonra Aytullah Brucerdi zng dib hrin polis risini yanna artdrr. Polis risi glnd, Brucerdi aa, qzbli halda dyir: Deysn qocalb aln itirmisn. Tlby qandal vurursan? Qayt! Aytullah Brucerdinin zhmindn qorxuya dm polis risi qamaa mcbur olur. Bu hadis tlblr arasnda bir partlay sbb lur. Qum elmi hvzsind drslr dynr, aclq aksiyalar. O, tlblr xsusi diqqt yetirirdi. Bu d nun qykliyini gstrirdi. znn bir o qdr d vrl olmasna baxmayaraq, imkan daxilind tlblr lindn gln yardm sirgmirdi. Sad yaay Aytullah Fazilin bariz mziyytlrindn idi. Kiik v sad bir evd yaayrd. Ail zvlrinin oxluu, nun mitini sl prblm virmidi. yli sonralar mnzili gnilndi v hazrda i dnyasnn byk mrcyi-tqlidi, Hzrt Aytullah l-zma Fazil Lnkraninin dftrxanas burada yerlir. Uzaqgrnliyi d n msus mziyytlrdndir. Lnkran qzsnda yaad dvrlrd, kommunistlr mslman dindarlarn faliyytin prblm yrdrdlr. Bu durum onun iki df rana mhacirt edrk yenidn gri qaytmasna sbb olmudur. Anas dnyasn dyirkn Fazil randa idi. O zaman sovetlr
30

ittifaqnn thlksizlik orqan onu tqib edirdi. DTK dflrl onu yaxalamaa chd etmidis d uur qazana bilmmidi. Brktli mrnn hr ann fiqhi v suli msllrin aqlanmasna xalqn hidayt olunmasn hsr etmi, zn tam varl il slam dnysn balam bu zmtli v azad insan hicri-qmri tarixi il 1392-ci ilin sfr aynn on drdnd, 78 yanda vft dir. Onun csdi izdihaml cmiyytin itirak il Qumd hzrt Fatimeyi-Msumnin () mqbrsi yaxnlnda, eyxan adlanan mkanda torpaa taprld. Qs trinin bu yerind, hrmtli mrcyi-tqlid, rhmtlik Aytullah Fazilin olu Aytullah Mhmmd Fazil Lnkraninin hyatndn kiicik frqmntlr gtirmk istrdik. , nadir hallarda d ls atas il birlikd dvt olunmu qonaqlq v kbin mrasimlrin gedrdi. nki btn syini mtali v tdqiqat ilrin srf edn xs bu mclislr getmyi z inkiaf yolunda vt itkisi hesab edirdi. Bl mclislr vaxt cnab hristani Mrhum Aytullah Fazill gedirdi.18 Aytullah Brucerdinin drslrini ali sviyyd qlm alm tlblrdn biri d Aytullah Fazil Lnkranidir. O, znn gcl hafizsi saysind mtlblri drsin gediatnda deyil, zehnind saxlayaraq mnzilind yazrd. Bir df Aytullah l-zma Brucerdi onun si iin bb?, atas mrhum Aytullah Fazil bel demidi: Artq kamil mctehiddir. Bu zaman onun 20 ya var idi. Bu sz mrhum Aytullah Fazilin sevincin sbb oldu. Qum elmi hvzsind mumi sth drslrinin tdrisin d l zmndn balam v otuz ildn artqdr ki, ali (xaric) fiqh v sul drslrini tdris edir. Yazd srlr, gec-gndz kdiyi zhmtlrin bhrsidir.
31

Aytullah Mhmmd Fazil Lnkrani ts hqqnd bl bir hvlt d dnr: Atamn vfatndan doqquz il sonra, ran slam inqilabnn zfrinin ilk illrind fqanstan vqlri zmn hid olmu bir cavann myitini Quma gtirdilr, Aytullah Fzil Lnkraninin mzarnn aa hisssind onun n qbir qazdlar. Bu zaman onun mzarnn divar skld v Aytullah Lnkraninin csdi grnd. Onun kfnsiz bdni he bir dyiiklikliy urmm v tam salam kild qalmd. Bu hadis hidin dfnind itirak ednlrin d hyrtin sbb oldu. Bu hadisyl bal bir msl var ki, deyrlr: Qzl torpa ds z trkibini itirib aradan gdr. Lakin imanl xsin bdnini rtmy hmin torpaq acizdir. O, Aytullah Fazil Lnkraninin yaxn adamlarndan hesab edilir. Hcctl-slam Yusif Dbestani Qaraba zonasnn kndlrindn olan irvanlda (Brd rayonunun irvanl kndi) dnyaya gz ad. Demk olar ki, Aytullah l-zma Brucerdi Quma gln zamandan, Lnkrani aa, Aytullah Brucerdinin silahdalarndan olduundan, Cnab Dbestani onunla tan olur vbu tanlq Aytullah Fazilin vfatna kimi z qvvsini itirmir. Aytullah Fazil kr xstliyin mbtla olub gzlri tutulduqda, cnab Dbestani, onun n fiqhi kitablar oxuyur v Fazil aa da qulaq asrd.

32

Y YUSF DBSTNNN DDKLRNDN y Yusif Dbistni Qrbi Brdnin irvnl kndind ndn lmudur. Dqiq tvlldn bilmir. Ylnz nu trlyr ki, zrbycnd qurulmu svt hkimiyytinin thlksizlik rqn iilri tsn t`qib tdiyi n illri Tiflis qml lmu v rd tnlrn kmyil dum hqqnd yni snd l bilmilr. Hmin sndd nun tvlld 1306-c il gstrilib. Hr hld y Yusif ynn 85 civrnd lduunu inkr tmir. mm y ydnddr ki, ts ilsini Yvl dmiryl vzln, rdn Culfy gtirib rn yl slm, z is yli mddt qq hyt kirmk mcburiyytind qlmdr. yin t`birinc ilsini l kir bilmyn K iilri nlrn irvnldk mlmlkn tzlikl qsb tmilr. Bllikl, il rnd hr yi ynidn blml lmudur.
33

y Yusif Dbistni-Qrbi kdiyi hyt ylunu bu kitbd vrmkd mqsd n minlrl mslmn zrbycnl ilsini dtm mhiti, nun fsdlrn uculr bir dh trltmqdr. Fzil Lnkrni is hmyrlilrinin, bq dindlrnn kmkli hytndn brdr lduundn, dh drusu, zrbycndn hicrt tmi insnlrn cncql tlyini bldyndn hl hli idi v imkn dilind nlrn ddn trd. y Dbistni-Qrbi bu brd dyir: vvllr Tbrizd lurduq. lli ildn rtqdr ki, Qumd yyrm v cnb Fzil Lnkrni il tnlmn trii d bir qdr lmudur. qyrtli dm idi. llh n rhmt lsin. nunl grdk, imdd istdik, d ytullh Brucrdiy vziyytimizi dnd, ndn bizim n vkltnm ld, rit yrtd.. Bllikl, hytmz yv-yv qydsn dmy bld. Krdstnn Pirnhr mntqsin und t`yin lunmm d Mhmmd Fzil Lnkrninin qys shsind b tutdu. Ssil qylrm yli zlm, lmimi rtrm, srlr yzm, minbrdn lq vql slmi mrifilik idylrn tbli tmy hvsim rtmd. llhdn qismt ldu ki, Hcc ziyrtin d gd bildim. ndi dsm, yqin ki, inndrc mz. Hqiqtn mnim Mkk ziyrtim 3 tmn b gldi, mm zmnlr bu, z mbl dyildi, yli pul idi. Fzil Lnkrni il nsiyytimiz gnbgn mhkmlnirdi. Ziyrtdn snr d fytn minib vimiz gldi, dmz sfr bnd yldi. Qy szlrimdn l msn ki, yrlibz, trfk idi v y tkc mniml s lq slyrd. yr! btn zbk tlbnin htiycllrn, llh, slm ylund lnlrn, lm yrnmk istynlrin v
34

lbtt, hli-bytilrin dstu, rs idi. qdr lmli, mllrind drst, smimiyyt shibi, mllim kimi svimli, lim kimi hrtli, hqiqt v dlt iqi idi ki, i lminin mhur mcthidi Brucrdi mscidizmiyni mm Musyi-Kzm ()-n qz, imm Rz ()n bcs hzrt M`sum nmn Qumdk mhur v zmtli ziyrtgh kmplksi nzdind yni mscidi in tdirndn snr cmt nmznn pinmzln mhz Fzil Lnkrniy hvl lmidi. Burd pinmz lmq Qumd, lc d rnd sz shibi lmq dmk idi. rsnd b yr lduunu h vt itmmi, grmmidim. zm d mntzm cmt nmzlrnd itirk dr, ibdtdn snr piyd, yv-yv nlrn vlrin trf gdrdik. Hmin v indi Mhmmd Fzil Lnkrninin dftrnsdr. Bli, mscidl v qdr ln yl byu ln shbtlr, mkllrimizdn, grmk istdiyimiz ilrdn, h zlmnn nticlrindn, mslmn lqmzn cncql hytndn lrd. nlrn drvz qplrn n vt tdmz hiss tmzdik. Bir d grrdim ki, Fzil qpnn cftsini tqqlddr: Ftm, mnim blm, gl qpn ! dyir. Rhmtliyin dqquz vld vrd. Bi qz, drd ln. Ftm n kiiyi idi. Kiik vld mnsibt, yqin ki, hmy ydndr. ndi Ftm blmz Hc nmdr. rnn Trkmnistnl hmsrhd mntqsi ln Qurqn hrinin imm-cmsi, Vilyti fthin burdk nmyndsi ytullh Nurmfidinin hyt ylddr. Btn vrl il slm tssbkliyi bununl bl mkllr gr dim grginlik nun shhtin t`sir tmy bilmzdihkimlr nd kr stliyi kr tmidilr. Gzlri ziflmidir. Mn hr gn n b kirdim. --------------------------------- srini nun n ucdn uyurdum. , diqqtl qulq sr v irdlrn dyirdi. Mn d yrindc dzlilr dirdim.
35

 zmn yni vlnnlrin qdini d biz ikimiz uyurduq: bir trfini uyurdu, bir trfini d mn. l vt lurdu ki, qdi uyub bitirdikdn, il hyt qurnlr tbrik dndn snr Fzil Lnkrninin tlb lu Mhmmd bb glmsyirdim. nun nurni znd, l bir ifddn svy h n y idiumq! Cvnlndn n-hrtdn qn idi. llhn rzln lrd. Dny n ln ilr rk qzdrmzd. h rjiminin n qt vtlrnd dnyvilikdn uzq, m`nviyyt lminin nmyndlri n tin idi. lhmdlillh! llh-tlnn hikmtil hr y birc birc yrini ld. Mhmmd d vlndi, lu Mhmmdcvd Lnkrni d il hyt qurdu v ytullh drcsin td. Mllh! t kk st bitr. lm hvs gstrmkd, bilik qznmq bhslmsind tsn, rhmtlik bbsn kib. Fzil Lnkrni rbc risl yzb thvil vrnd msirlri ln qdrtli limlrin hl risllri y idi. Bununl bl hmi fikirli idi. rklrimizi bir-birimiz b mtlblri dy bilirdik. Qmginliyinin sbbini srund knlsz d ls dyrdi: qid ylund n qdr sbitqdm lm lsq d, cnl insnlrq. Yusif, qriblik zn tz-tz bruz vrir. Mn d bqlr kimi yrli lsydm, burnn dr-divr mn kmk lrd, indi iztirbm y idi, lmd yli irli gd bilrdim. mirlm`minin lyhisslm d qriblik dvr kirib. cnbn bu brd ddiklrini bilirsn. Bli, qu qndl ur, mnim qndm ydur. Mnqti z vtn (yni vtn li zlm mhcirlrik rd.) Mhmmdin ki lm bir bl hvsi vr, qrurm rit nun hvsin gr lmy, nigrnm ndn tr. Qrib qyunun quzusu d qrib lr dyiblr. Bunu dynd dstum,
36

hmkrm, mllimim, m`nvi byym Fzilin gzlri yrd. Btn bunlr n dllt dir ki, , ndn lduu mhiti, Lnkrn qzsnn rkivn mntqsini unud bilmirdi. mm llh-tlnn ltf il tl l gtirdi ki, lu Mhmmdin ylu iql ldu. Nurdn nur izi qld v ndn d yni nur yrnd... Bu dndqlrm bir nticdir. Ntic iin gditndn yrnr. in gditn trlynd grrsn ki, rhmtliyin nfsi slm idmtl gdib glirdi. Hr cm vlrind Qur`n rvznlq, mrsiy mclislri tkil lunrd. Mrhum Fzil Lnkrninin mziyytlrindn dyilib, yqin bundn snr d dyilck, yzlcq, kitblr blncq v bir nmun kimi cvnlr tqdim luncq. Bl lnd mn istrdim ki, cnbn mziyyt siyhsnn bnd qyrtli idi klmsi yzlsn. Ydmddr, nlrn vlrindn b k il gdirdik. Grdk ki, jndrm iki rdbilli tlbnin qllrn qndl vurub prr. Sbbini sruduq, guy nlyiq dnblr. Fzil Lnkrniy trf dnnd grdm ki, hirsindn rngi qb. Ddi ki, Yusif, mn bu hl dz bilmrm, gdk Brucrdi nn ynn. Gtdik. Brucrdi nn hzurund z hiddtini zrlm ln Lnkrni yqlrn yr vurub ddi: Tlbni qndllmq n dmkdir? Bir zdn digr tlblr d hvlt idib yldlrn hvdrlq mqsdil Brucrdi nn vi trfn tpldlr v bu ynq 15 gn dvm tdi. lbtt, nfuzlu Brucrdi tlblri burdrd, mm mvcud hqszl dzmszlk gstrmk, hqqn mdfisin ql bilmk yqinliyi yddlrd hkk lundu. Biz ylnz snrlr thlil prb grdk ki, rnd slm inqilbnn risi, hrdn v nc blyb.

37

38

MRQLI GR 1994-c ilin yznd ytullh y Mhmmd Fzil Lnkrni zrbycndn rn qnq v ziyrti kimi glmi mhur ruhni mrhum y Mhmmd brhimi il grd. Bu gr bir n chtdn mrql idi. vvl n gr ki, ytullh Fzil Lnkrni slm dnysnn tnnm hrlrindn lduu hld, Qum lmiyy hvzsinin risi, i lminin mrcyi-tqlidi, y Mhmmd brhimi is Qfqzn tnnm din dimi, zrbycnn n svdl v tcrbli ruhnisi, yni zmnd lk mslmnlrnn ykdillikl qbul tdiklri y idi. kincisi, bu siyytlrin hr ikisi sln rkivnl idilr, cnlrnd, qnlrnd zrbycnn - rkivnn mhbbtini dyrdlr. ncs, hl-hzrd z lklrinin iftir syln bu limlrin tlr yn dst, mslkd v ustd-gird lmulr. y Mhmmd brhiminin ts, hrti dillr zbri ln mchid lim y Qdrtullh Ncfiirfd thsilini b vurduqdn snr, ilk vvl z dm kndi rkivnd, dh snr Clilbd rynund tdrisl mul lmudur. rkivnd tdris tdiyi illrd mrhum Fzil Lnkrninin istdd, bcrq v tqvs nun gzndn yynmm, bu sbbdn z svimli girdinin lmi inkif n lindn glni
39

sirgmmidir. Shbtimizin vvlind qyd tdiyimiz mrql grd mhz bu ustd-gird mnsibti trldld. ytullh Mhmmd Fzil Lnkrni buyurdu: Mrhum tm dyrdi ki, mnim din limi lmmd, bu mqdds yl btn vrlml blnmmd ustdm y Qdrtin rlu digr ustdlrmn tsiri il mqyislunmzdr. qyd dirdi ki, mnim hr nyim vrs, y Qdrtdndir. Mrhum y Mhmmd d z nvbsind tsnn y Fzil yksk mhbbtindn, n mid bsldiyindn dnd. , tsnn dilindn bl sylyirdi: Mn Fzili rn gndrdim ki, hm zlm kmmunistlrin rindn mnd qlsn v hm d mcthid lsun. nd mcthid lmq lyqti vr idi. Mn nu du tdim, mm Zmn () tprdm v bir timdnm il byk limlrin ynn gndrdim. Siz nun hytn izlyin, glibgdnlrdn br tutun, gr bir gn nu grsniz mnim slmm tdrn. Bur tnd y Mhmmd ytullh Fzil Lnkrniy susi intnsiy il syldi: Mn tnzn ziyrtin nil l bilmdim, n gr d tmn slmn siz tdrrm. Bu szdn snr hr iki y kvrldi. Biz bu hvlt grn itirks lmu .Hsynzd dnd. n minntdrlq dirik.

40

QUM HR Qum rn slm Rspubliksnn pytt Thrndn 150 kilmtr cnub-qrbd lpq dlr qynund yrln, znmsus yrnm triin mlik hrdir. Hicri trii il 83-c ildn mslmnlrn mskunld mntqy vrilib. bbsilr v mvilr dvrnn sitmlrindn, yksk vrgi siystindn, mnvi v cismni tzyiqlrdn usnb brn snn immzdlr rbistn cmiyytini trk dir, iliyin brqrr lunduu yrlr pnh prrdlr. hli-bytdn ln 7-ci immmz Mus lKzmn () qz, 8-ci immmz Rznn () bcs Hzrt Msum d nlrl imm vld il yn burd mskunlmdr. (mm Riznn () iki bcs is Bky hicrt tmidir) Tri gstrir ki, bu sitm, khk rnd sfvilr dvrn qdr dvm tmi v snr Qumd mscid tikintisi, bdldrm ilri, bzr v krvnsrlrn ins v s. tikintilr gni vst lmdr. Bu ilrl yn hrslm v mmrlq bidlrinin ucldlms h bbsn hkimiyyti zmn znn zirv mrhlsin tmdr v Qum bir hr kimi frmlmdr. HRN DI HQQIND hrin slmqdri d Kmidn lduu bildirilir. Lkin bu mntqnin Qum (Qm) kimi rlmsn id hdislr v rvytlr mvcuddur ki, nlrn rll dh uyun lduunu mhtrm mnblr d tsdiq dir. hlibytdn ln iki hdis, dh snr bir rvyt nzr slq. i hdislrinin birind dyilir ki, slm Pymbri
41

(s) Mrc gdnd bu rzinin zrindn krkn iblis mlunu grr. Mlun trpq zrind turub dizlrini qucqlm hld gzlrini yr zillyibmi. Mhmmd Pymbrin (s) mbrk dilindn bu zmn Qm! sz r. Yni ql burdn, gt! (Mlun) kinci i hdisind buyurulur ki, intizrnd lduumuz Qimi li Muhmmd ()yni n ikinci mm Mhdi Shibz-Zmn mhz bu hrd zhur dck v yrli hlidn kmk lcq. zmn mm () kmki lmqdn tr yrbyrdn nidlr sslnck: Qm! Ql! Rvyt is bldir ki, Nuhun () gmisi tltml zz su shsinin bu yrin tnd hycn nisbtn sngiyir, gminin hrktind bir rmlq hiss lunur. Snr yn d vvlki frtn qlr. Qum hrinin slmqdrki vtndn tutub bu gnmz qdr hm dnyd, hm d rnd ylr, mnsibtlr dyiilib. mm, dmk lr ki, dyiilmz bir msl vtdn dvm dir. d d Qum hri il bl insnlr rhbrliyin mnfi mnsibtidir... PRBLML QUM ndi bir milyndn hlisi ln Qum hri mslmn dnysnn, illh d i lminin mhm lm mrkzidir. Kn srin vvlin kimi bu yk Livnn Cblmil vdisi, rqn Krbl v Ncf hrlri kirdis, hzrd ictimi-siysi hdislr, digr prsslr v mnsibtlr stfti Qum hrin thvil vrilmidir. hr hlisinin nzr rpcq qdr trkib hisssi slm limlrindn v tlblrdn tkil lunmudur. Qum, yni zmnd, indi ..R.-in n prblmli hrlrindndir. Bu mkllrin bnvrsi burnn i
42

llhdyn qydd ymq istynlrin pnh yri sttusu ln zmnd qyulmu, hlq dvrnd zirv hddin tmdr. rnd slm inqilb qlb lndn snr insnlr llh qyd-qnunlr il ym stnlk vrslr d, knr tzyiqlr sngimk bilmir. Qnu rspublikdn glib burd lmi Hvznin vsiti hsbn yyb-uslr bl, snr vtn qydn mzunlr i tpmr, Qumd thsil ldqlrn gr tibrsz hsb lunurlr. Bu hr hkim dirlrin yddnd ndns inqilb biyi, Mliftilr hri kimi qlmdr... Phlvi sllsindn ln hkimlr Qumun inkif tmmsi nmin rdcl tdbirlr hyt kirmilr. Ssil-iqtisdi prblmlrin hllin b qrn hr skinlrinin vlri dm-dm rtm, hr, tbii lrq lzumsuz lrq shsini gnilndirmidir. Nticd cmi 1 milyn hlisi ln Qum, skinlrin sy nisbtin gr byk rziy mlik indiki kli lmdr. Qz, su, lktrik tlri, yl nqliyyt msrflri v s. urbnizsiy rclri minimum l bilck hdi indi yli r. Trpq shsinin qiymti rtdqc, mrkzd v v mnzillrin dyri d yli qlr. lvrisiz tbii rit knd tsrftnn dh srtl inkifn lngidir. trldq ki, yyd hvnn hrrti klgd bzn 50 drcy tr. Qd ndir hllrd qs mddtli qr grnr, pyz v bhrd is y sulr rn trpqlr sirb d bilmir. hli imli suyu pull lr. Kiik sny byktlri nzr lnmzs, ss muliyyt nv i shsi v ticrtdir. mm hr hr il milynlrl zvvr glir. . . R-in yni silmi Przidnti Cnb Mhmud hmdinjdn mqsdynl siysti zn mqdds Qum hrinin bdldrlmsnd d gstrir. Msum nmn
43

ziyrtgh kmplksi ynidn qurulur v nun bir kilmtr rdiusund gnilndirm lyihsi hyt kirilck. QUML BLI BZ RQMLR * hrin hlisi bir milynu tmdr. * Burd 600- yn ziyrtgh mvcuddur. * Trii 1000 ildn ln Hvzyi-lmiyy mrkzinin n mtkkili Qum hrind yrlir. * 75 rici lkdn dini thsil dlnc bur 90 min tlb glmidir. * Qumd dini thsil mssislrind 300 zrbycnl tlb uyur. * Qumd uyun btn tlblrin (90min) thsil v yy rclrini mcthidlr dyir. * Bu hrd 40 min yn yksk dini-lmi drcsi ln lim mskunlb. * Tkc ytullhul-zm y Mhmmd Fzil Lnkrninin dftrns ylnz 2005-ci ild 20 min mslmnn mktubunu cvblndrmdr. ALMNN MRCY-TQLD AYTULLAHL-ZMA HACI EYX MHMMD FAZL LNKRANNN MRLYNDN Aytullahl-zma eyx Mhmmd Fazil Lnkrani 1310-cu hicri msi ilind (1931-ci miladi) rann mqdds Qum hrind dnyaya glmidir. Alim z v valideynlri haqqnda buyurur: Mn bu ailmizin drdnc oluyam v yalnz mn ruhani oldum. Hl orta mktbd mllim biz glckd n olacaqsnz? adl ina mvzusu vernd mn yazdm ki,
44

ruhani olmaq istyirm. z d bu szlri el bir dvrd yazrdm ki, o zamanlar ruhanilr bzilrinin nzrind alsz v yolunu azm kimi qiymtlndirilirdi. Mhmd ibtidai thsil aldqdan sonra on yanda Qum Elmiyy Hvzsin daxil olub slam dininin incliklrini yrnmy balayr. stedadl v bacarql olduu n mqddimat v sth drslrini alt ild oxuyub baa atdrr. On doqquz yanda ikn Aytullah Brucerdinin stidlali fiqh v sul drslrinin xaricin gedir. Yann az, al v zkasnn kifayt olmas il ustad v tlblrin diqqtini clb edir. Onun smimi dostu v elmi mzakirlrdki yolda, vvld qeyd etdiyimiz kimi, mam Xomeyninin (r) olu hid Aytullah Mustafa Xomeyni olmudur. Cnb Mhmmd Fzil Lnkrni znn thsil illrini bu cr xatrlayr: rta mktbi qurtardqdan sonra slami elmlri yrnmy son drc rbtl baladm... rb dbiyyatnn orta v ali sviyysinin btn dvrlrini (kurslarn) yksk sviyyd oxudum. Yksk sviyyd demkd mqsdim budur ki, mn hr kitab drslrin gediatnda iki df oxuyurdum. vvlc mllim drsi sinifd tdris edirdi, drsdn sonra is hmin kitablarla bal dostlarmla yenidn mbahis edirdim. El buna gr d, drslrimd irli getdim v ilk dvrnin drslrini alt il rzind baa vurdum. Dqiq yadmdadr, on doqquz yam olanda Aytullah Brucerdinin xaric drslrind itirak edirdim. lk thsil gnlrimd elmi mbahis etdiyim bir dostum var idi. Drslrimi onunla bhs edirdim. Qn soyuq gnlrind mthhr hrmin eyvannda aq havada mbahis etmy mcbur olurduq. Aytullah Brucerdi bir mclis dvt olunmudu. Mn d atamla birlikd bu mclisd idim. Aytullah Brucerdi Mtvvl kitabndan bir er oxudu v bu er haqqnda mndn sorumaa balad. Mn
45

drhal cavab verdim. Bundan sonra o mn lli tmn pul hdiyy etdi. Bu mbl o gnlrd ox dyr malik idi. Bel bir byk xsiyytin hdiyy vermsi mni daha da ruhlandrd v bundan sonra z drslrim v mllrim daha diqqtl nzart etmy baladm. Mhmmd Fazil Lnkrani on bir il mddtind Aytullahl-zma Brucerdinin sul v fiqhin xaric drslrind, hminin doqquz il Aytullahl-zma mam Xomeyninin (r) drslrind itirak etmi, bu iki elm mnbyindn son drc bhrlnmidir. O, Aytullah llam Tbatbainin flsf v tfsir drslrind itirak edrk bu grkmli xsiyytin d maarif dolu elm dryasndan imkan olduqca faydalanmdr. Aytullahl-zma Mhmmd Fazil Lnkrani Qum Elmiyy Hvzsind bir mddt sth drslrini tdris etmidir. ndi 30 ildn dur ki, sul v fiqh fnlrini tdris edir. Bu drslrd Qum Elmiyy Hvzsinin 700dn adam itirak edir. Xeyli vaxtdr ki, onun xaric drslrinin lent yazs R radiosundan efir buraxlr v rann hr mntqsind, habel, dnyann mxtlif yerlrind elm adamlar ondan faydalanrlar. mam Xomeyni (rhmtullahi lyh) taut Phlvi rejiminin trtdiyi zlm v fsada qar mbarizy balayanda, Aytullahl-zma Mhmmd Fazil Lnkrani n yaxn dost, sirda kimi onunla qdm-qdm hrkt edir. slam nqilabnn qlby atmas n yorulmadan faliyyt gstrir, Qum Elmiyy Hvzsinin fal zvlrindn saylrd. Dflrl dvlt mmurlar trfindn tutularaq hbs edilmi, axrda is Bndri Lngey srgn edilmidir. Orada drd ay qalandan sonra Yzd hrin srgn olunur v iki il yarm orada qalr.
46

hli-beyt (leyhimusslam) mhbbti onun Qum hrinin mhm yerlrind camaat namazna imamlq etmy svq edir. Aytullah Ncfi Mrinin vfatndan sonra tlblr v Qum camaatnn tkidi il Hzrti Msum lyhasslamn hrmind camaat namazna imamti hdsin gtrd ki, minlrl alim, tlb v ziyart glnlr onun arxasnda namaz qlblar. Hzrti mam Xomeyninin (r.) vfatndan sonra mminlrdn oxu tqlid mslsind ona mracit etmy baladlar. Mrhum Aytullah rakinin vfatndan sonra is, Qum Elmiyy Hvzsi Mdrrislr Ynca (Camieyi-Mdrrisin) trfindn rsmi olaraq ilk xs kimi slam mmtin mrcyi-tqlid seildi. ndi onun dnya mslmanlar arasnda yz minlrl mqllidi var.

Ali (xaric) drslr

19 yal bu cavan olan mrhum Aytullah Brucerdinin ali fiqh drslrind itirak etmy balayr. Tlblr tccbl bir-birin baxr v onun bu sinf tsadfn gldiyini dnrlr. Lakin o, drslrd mtmadi itirak edir. Fatimiyy gnlri (cmadil-vvl aynn 13-dn cmadis-sani aynn 3-dk olan 20 gn) imi. Onlarn evind za mclisi qurulubmu. Bir gn Aytullah Brucerdi onu gstrib atasndan soruur: O da drsd itirak edirmi? Mrhum Fazil cavab verir: Mhmmd ninki sizin drsinizd itirak edir, htta buyurduunuz btn mtlblri rbc yazr. Aytullah heyrtlnib, onun yazdqlarn istyir v yarm saat rzind diqqtl oxuyub deyir: Gman etmzdim ki, o bu yanda drslrin btn incliklrindn xbrdar olsun v onlar gzl ibarlrl, z d rbc yazsn. Hmin yazlarn 1957-ci ild Nhaytt-tqrir adl 1ci cildi, bir ne ildn sonra is 2-ci cildi apdan xd. Bu
47

kitabdan shbt dnd mrhum Aytullah Brucerdi deyrmi: Cavan tlb cavan mcthid! Mn dnyadan kcym, mndn qalan is bu kitab olacaq. Bir mddt sonra Aytullah mam Xomeyni sul elminin ali drslrinin tdrisin balayr v Mhmmd Fazil Lnkrani 7 il bu drslrd d itirak edir, uyun elmin btn sirlrin yiylnir. z bu bard deyir: Aytullah Brucerdi mrnn son 7-8 ilind gnd yalnz birc saat tdrisl kifaytlnirdi. Tbii ki, tlb n bu ox azdr. n gr d mn lav drs yri axtarrdm. Bir df eitdim ki, mam Xomeyni sul drslrin balayb. Mn onun nec tdris etdiyini bilmirdim. mm, ox kemdi anladm ki, axtardm tapmam. mam Xomeyni flsf, irfan v digr elmlrd d ustad olduundan mtlblri el byan edirdi ki, hr y gn kimi aydn olurdu. mam Xomeyninin tdris etdiyi drslri tlblik hyatnn n irin xatirlri v znn n byk iftixar adlandran lim dh snr dyir: mam Xomeyninin drslrind itirak etdiyim vtlr bir tlb kimi mnim n irinli gnlrim saylr. nun drslri bzn 90 dqiqy qdr uzanrd, amma n z yorulurdu, n d tlblr. O drslrin irin xatirsi hl d yadmdadr. Mn onlardan lzzt alrdm. O gnlr Allahn mn bx etdiyi n rfli anlar idi. Bellikl, istddl tlb 11 il mrhum Aytullah Brucerdinin, 9 il is mam Xomeyninin drslrind itirak etmkl, 30 yanda ikn mcthidlik mqamna atmdr. Aytullah Mhsininin dediyin sasn, Aytullah Brucerdi onun artq mcthid olduunu dflrl qyd tmidi.

48

Bir atir
Bizim mam Xomeyni il mnasibtimiz eyni ail zvlrinin mnasibti kimi idi. Onun mn v mnim d ona xsusi mhbbtim var idi. O mnim atamla v mn onun oluyla yaxn dost olduumuzdan, ailvi getgliimiz vard. Yadmdadr, bir hadis il bl mn ox nigaran idim. O vaxt artq Mustafa hid edilmidi. mam mn dedi: Mn sni olum Mustafann (imm myninin ftusu) yerind bilirm. Mnim n sizin aranzda he bir frq yoxdur. O deyirdi ki, mni krpliyimdn bydb. Dorudan da bel idi". nu d qeyd etmk lazmdr ki, mam Xomeyninin tapr il, vfatndan sonra onun ixtiyarnda qalan ri dnilr (xms, zkat v s.) mhz Aytullah Fazil Lnkrani v Qum elmi hvzsinin ryast heyti trfindn l burnn ilrin xrclnmidir.

49

DGR DRSLR
Mhmmd Fazil Lnkrani b il qdr hikmt v flsf drslri alm, mrhum llam Tbabaidn bhrlnrk Sbzvarinin Mnzum v Molla Sdrann sfar kitablarn yrnmidir. Bunlardan lav o mxtlif ustadlarn xlaq v ideoloji bhslr aid drslrind d itirak etmidir. Lakin onun sas ixtisas i fiqhi v sul elmlridir.

Tdris
Mhmmd Fazil Lnkrani hvzy daxil olduqdan bir ne il sonra, 16 yanda ikn thsill yana tdris d balamdr. Uzun illr rb dili, mntiq, sul, fiqh v s. drslri tdris etdikdn v yzlrl agird yetidirdikdn sonra Mkasib, Rsail v Kifay kitablarn tdris etmy balayr. Onun Kifay drslrind 600-700 tlb itirak edirdi. Bu drslr hvz tlblri trfindn byk rbtl qarlanr v , hvznin n mhur ustadlarndan hesab olunurdu. Hyatnn uyun dvrn xatrlayan Aytullah deyir: rhi-lm kitabnn rs blmsini tdris etdiyim vaxt drsd txminn 100 nfr itirak edirdi. Bir gn diqqt yetirib grdm ki, onlarn hams yaca mndn bykdr. 60-c illrin sonlarnda Mhmmd Fazil Lnkrani, Kifay drsind itirak edn tlblrinin xahii il ali (xaric) sul drsinin tdrisin balayr v bllikl byk alim v mcthidlr arasnda silir. Nitqinin irinliyi, i dnyasnn mhur fiqh v sul alimlrinin elmi saslar bard drin mlumat, hli-snn alimlrinin nzrlri il tanl, gcl tdqiqat v aradrmalar, habel, agirdlrini elmi bhslrd yaxndan itirak etmy arb mhkm dlillr v tutarl
50

cavablarla onlarn iradlarn aradan qaldrmas, elmi hvznin bu yorulmaz ustadnn mziyytlrindn saylr. El buna gr d sthi drslri baa vuran tlblr onun drslrin cn trdlr. Bir mddtdn sonra tlblrinin xahii il o, ali (xaric) fiqh drslrinin d tdrisin balayr. Bu drslr d hvznin n rvnqli drslrin vrilir. Bu cr tdrisdn bhrlnmi tlblr indi elmi hvznin adl-sanl ustadlarndan v slam dnyasnn sylb-siln elmi, ictimai v siyasi simalarndan hesab olunurlar. Yan v nszln baxmayaraq, Aytullah eyx Mhmmd Fazil Lnkrani bu gn d znn ali drslrini davam etdirir.

Elmi hvzd idmti

mam Xomeyni slam inqilabnn qlbsindn sonra Qum elmi hvzsinin idarsini Aytullah Mhmmd Fazil Lnkraniy taprmd. O, hvznin Mdrrislr urasna balq edirdi. Bir gn doktor Behiti gileylnib demidi: Siz niy biz kmk etmk n Tehrana glmirsiz? Aytullah Fazil Lnkrani bel cavab vermidi: Siz hvzdn ayrlb bu ilrl mulsuz. Daha hvzd bir kims qalmayb ki, biz d Tehrana glk. mam Xomeyni d onun bu fikri il razlarq, Qumda qalmasn msbt qarlamd. On il elmi hvznin dar Heytinin sdri v Feyziyy mdrssinin mdiri vzifsind alm lim digr msul xslrl birg tlblrin hm elmi, mnvi v hm d mit msllri il ciddi maraqlanrd. Tlblrin elm yiylnmlrini srtlndirmk mqsdil onlar elmi drclr zr qrupldrmq, Mhdiyy tlb hrciyinin tsis edilmsi, Feyziyy
51

mdrssinin byk iclas zalnn tikilmsi v bir bq ilr onun tkliflrindndir. Onun tdris sistmind smrldirici tkliflrindn biri d hvznin ayr-ayr ixtisaslara blnmsidir. Hvzy mdiriyyti dvrnd bununl bl zhmt kmi, mrcyi-tqlid olduu zaman is Msum imamlar fiqh mrkzini yaratmd. Ayttullah dnyann mxtlif blglrind olan dinielmi hvzlr dyrli xidmtlr gstrir. Qum elmi hvzsinin 43 min, Mhd elmi hvzsinin 10 min, sfahan elmi hvzsinin 6 min, tlbsin, habel, digr hvzlrin minlrl ruhani v tlblrin onun dftrxanas trfindn aylq tqad verilir. (6-c shify blsn) Aytullah Lnkraniy gr, dini tlblrin tqad yalnz ri dnilr vasitsil tmin olunmaldr. Onun fikrinc, nyin bahasna olursa-olsun, elmi hvzlr he bir dvlt v hkumt bal olmamal v z tarixi, mnvi mstqilliyini qorumaldr. Bir ne il vvl hvzy dvlt bdcsindn pul ayrlmas bard sslnn bir tklif cavabnd bunu elmi hvz v onun glcyi n ciddi thlk hesab etmidi. Onun yrd tqadlr is mqllidlri (n tqlid ednlri) v digr mminlr trfindn dftrxanaya krln ri dnilr fndundndr. Arzularndan biri Qurana tfsir yazmaq olan Aytullah Lnkrani, fiqhi bhslr gr buna vaxt tapmasa da, cm axam v cm gnlri hvzd istirht gnlri olmasndan istifad edib Quran tfsiri mvzusunda xlar etmi v bu xlar Mdxlt-tfsir adl kitab klind apdan xmdr.

52

Aytullah Lnkrani mrcyi-tqlid kimi

n ikinci imamn txminn 1100 il nc balayan byk qeyb dvr dvm dir. Bu dvrn sas sciyyvi chti ilahi hcctin gizliliyi v buna uyun olaraq mrcyi-tqlidlik institutunun meydana xmasdr. Qeyb mddtind znn elmi, tqvas v dalti il digrlrindn siln mcthidlr, mrcyi-tqlid kimi tantdrlr. Bel mcthidlr Quran, hdis v digr mnblrdn istifad edrk ri hkmlri, xsusil d yeni v bhli, mbhisli msllrin hkmn byan etmli, mcthid olmayanlar is onlara tqlid edrk mrlrini hmin hkmlr uyunldrmldrlr. mam Xomeyninin vfatndan sonra hvznin byk ustadlar Aytullah Mhmmd Fazil Lnkraniy mracit etdilr ki, mrcyi-tqlid lsun. Lakin lim qtiyytl bildirdi ki, Aytullah Glpayqani v Aytullah raki olan yerd baqalarn, yni nu n kmk dzgn deyil. Onlarn hr ikisinin vfatndan sonra, (1994-c ilin dekabr aynda) Ruhanilr cmiyyti v onun ardnca Qum elmi hvzsinin Mdrrislr uras yeddi mcthidi mrcyi-tqlid kimi elan etdi. Aytullah Mhmmd Fazil Lnkraninin ad bu yddi nfrlik siyahnn banda dururdu.

Mziyytlri
Sad hyat trzi, tvazkarlq v mehribanlq Aytullah Mhmmd Fazil Lnkraninin ss mziyytlrindndir. Bu xsusiyytlr hl uaq ikn onun tbitin nfuz tmi, cavanlnda elmi hvznin, habel,
53

Aytullah Brucerdi, mam Xomeyni v llam Tbatbai kimi tarixi xsiyytlrin elmindn v mnvi dyrlrindn fydlnmql kamillmidir. (Mtlbl bl ft) Fazil Lnkrani digr hvz tlblri kimi sad yaay trzi keirmidir. O, ail hyat qurduqdan yli sonra d, htta, vladlarnn say be atdqda bel ikiotaql ata evind yaayrd. Yalnz bundan sonra qaynatasnn hdiyy etdiyi yeni mnzil kd. Yrmsrlik tikili olmasna baxmayaraq, o indi d hmin evd yaayr. he zaman xsi rifah n almamdr. Htta aild kims zruri olmayan mit yas almaq istdikd, onun e`tiraz il zlmli olur. Olu eyx Mhmmd Cavad Lnkrani deyir: Bir gn anam tz prd alb, asmd. Atam onu grn kimi dedi: Bu saat nu burdan a! Lakin, sonra anam mndn xahi etdi ki, tm raz salm, vd prd lazmdr... eyx Mhmmd Cavad lav edrk deyir: Atamn mrcyi-tqlid olduu bu on iki ildn artq dvrd bir ne gnlk Mhd ziyartini xmaq rti il o, btn yay ttillrini, havas olduqca isti v ar olan Qum hrind keirir. Halbuki, traf kndlrd ab-havas yax olan yerlr oxdur. Lakin o, tlblrin zirzmilrd, dar v qaranlq otaqlarda yaadn grnd, z rahatl bard dn bilmir. Buna gr d geyindiyi paltarlar da ox saddir. Son 20 ild ksr vaxtn hvz ilrin srf edir, htta yay ttillrini d. Bir df yayda xstliyin gr Tehranda qalmal oldu. mm hvz ilril bl 52 df Quma gldi v bzn gecnin yarsna qdr uzanan iclaslarda itirak etdi. hidlrin syldiyin gr, Aytullah Fazil Lnkrani elmi drcsi, lim nfuzun baxmayaraq, atasnn qulluunda hmi bir xidmti kimi dururdu.
54

Aytullah Bocnurdi deyir: O, ibadt v misal n deyim ki, gec namazna ox byk diqqt gstrir. mm daha ox elmi, savad v lq il tannr. Bel msllri he yerd (ft) byan etmir v bunu yalnz nun yaxn adamlar bilir. nunla qohum olduumdan mn bllidir ki, ox sad hyat trzi keirir. Onun mrcyi-tqlid olmazdan qabaqk v sonrak yaay arasnda he bir frq yoxdur. Aytullah Nurmfidi deyir: nsan b`zi dahilrin yannda olanda, z il onun arasnda bir prd hiss edir, qriblik duyur. Lakin, Aytullah Lnkrani o qdr tvazkar insandr ki, onun yannda zn ox rahat edirsn. Bellri indi ox azdr. (ft) eyx Mhmmd Cavad: O, mrcyi-tqlid olduu vaxtdan bu gndk bir df d sorumayb ki, filan yerd mn tqlid ednlr n qdrdir? V yaxud mnim risalm ap olundu, ya yox? O, bir ne il hzrt Msumnin (s) hrmind imamlq etmidir. Dflrl deyirdi ki, minlrl tlbnin iqtida etdiyi bu namazla, vvllr kiik mscidd qldm namaz arasnda he bir frq yoxdur.

hli-beyt () mhbbti
Aytullah Mhmmd Fazil Lnkrani Peymbr (s) v hli-beyt () qurulan za v bayram mclislrindn lav, hr hft cm gnlri shr a z dftrxanasnda qurulan rvz mclislrind d itirak edir. Hminin, Fatimeyi-Zhrann () hadti mnasibti il hr ilin 20 gnlk Fatimiyy yyamnda evlrind za mclislri tkil olunur. Mrhum atasnn balad bu i 60 ildn artqdr ki, davam edir. Aytullah zadarlq v bayram mclislrinin xurafatdan qorunmasna xsusi diqqt gstrib, znn byanatlarnda v ri suallara verdiyi cavablarda zif
55

rvaytlrdn istifad etmmy v dinimiz yad olan ahng v slublardan kinmy armdr.

Siyasi shnd
nsanlara v mslmanlara diqqt v qaykelik, onlarn problemlrinin hlli n s`y gstrmk, grkmli limin hmi diqqtd sld msllrdndir. O, beynlxalq mnasibtlri v dnyada ba vern ictimai-siyasi proseslri izlmkl slam v briyyt dmnlrin qar hmi barmaz mvqe tutmudur. Flstin, Qaraba, raq, fqanstan v digr mslmanlar mdafi, habel, Salman Rdinin mrtd elan edilmsi hkmn himay etmsi, bu qtiyyt v barmazla yani sbutdur. Aytullah mslmanlarn birliyi namin ediln mdarat tqiyysini ri nqteyi-nzrdn dzgn bilir. Onun nzrin gr, bu mqsdl hli-snnnin camaat namazlarna iqtida etmk olar. Lakin bu he d istniln adamla kompromis getmk demk deyil. Msln, bir ne il nc Mdin hrindki Peymbr (s) mscidinin imam eyx Hzeyfi ilrin nvnn nalayiq szlr iltmidi. Aytullah Mhmmd Fazil bunu eidrkn bu mzmunlu bir byanatla x etdi: Mn tvsiy etmidim ki, ilr Mscidl-hram v Mscidn-nbid qlnan camaat namazlarnda itirak etsinlr. Bu tvsiym yen d qvvddir. Lakin byan edirm ki, mslmanlar arasnda tfriq salan bu xs iqtida etmk dzgn deyil! O, bunu zn vzif bilir v ona gr d he ndn kinmirdi. Bilirdi ki, bu byanat onun hcc mrasimindki nmayndliyi n problemlr yarada bilr. obxtlikdn ox kemdi ki, Mdin hrinin miri Hzeyfini imamalqdan azad etdi.
56

mam Xomeyni z hrakatn balayan gndn eyx Mhmmd Fazil hm bir sravi vtnda v hm d Qum elmi hvzsi Mdrrislr urasnn zv kimi faliyyt qoulmudur. Hmin fallqlr gr dflrl hbs olunmu, igncy mruz qlm v nhayt, ab-havas yax olmayan mntqlr srgn edilmidir. O ilk df yayn qzmar anda 4 ay mddtin yandrc Lng limanna gndrilmidir; el bir 4 ay ki, z tbiril desk, 40 il brabr zhmt v mqqtl kemidir. Onun ardnca is, iki il yarm Yzd hrind, dznlik bir rayonda qalmaa mcbur edilmidir. Olu eyx Mhmmd Cavad Lnkrani bu bard deyir: Lng limannda srgnd olduu 4 ay rzind bdni xeyli zifldi. Hkumt adamlar qorxuya db, onu Yzd krtdlr. Atam, mam Xomeyninin mrcyi-tqlid olduunu elan edn 12 mcthiddn biri idi v mhz buna gr srgn edilmidi. (ft) znn srgn hyatnda Thrirl-vsil kitabna rh yazan Mhmmd Fazil Lnkrani, z elmi faliyytindn lav, insanlara ictimai-siyasi mlumatlar vermi, onlar slam hrkatna kmk gstrmy armdr. slam dininin hl 1400 il vvl terrorizm qar mbarizy baladn bildirn Aytullah, AB-n fqanstan v raqa hcumlar rfsind d etiraz byanat il x etmidir. MHMMD FZL LNKRANNN AZRBAYCAN GNCLRN MRACT Azrbaycann imanl cavanlar, mnim din qardalarm bir ne klm nsiht istmilr. Tbrrk olaraq zikr edilmsini mnasib bildiyim hdisd msum imam buyurmudur ki, Allahn nzrindn he bir vaxt knarda
57

olmadn bil. nsan zn hmi Allahn hzurunda hiss etmli, btn ml v rftarlarn Allahn razln qazanmaq istiqamtind tnzimlmlidir. nsann oturuuduruu, yuxusu v oyaql, hrkti v skutu, iarlri v htta btn qlbindn kenlr Allahn hzurundadr. zizlrim, insann ilahi ruhdan frlm nfsi (can) onun cismind Allahn mantidir. Dnyada hyat v varlqdan stn bir ne`mt yoxdur. Kamilliyin hr hans bir mrtbsin atmaq istsniz, vvlc znz tanmalsnz. Nfsi (zn) tanmaq bilik qaplarnn almas n mhm bir mqddimdir. nki zn tanyan Allahn tanyar. Tssf ki, insan gnclik dvrn bu hqiqtdn xbrsiz keirir. El ki, qocalq qapn dyr, insann btn diqqti zif v zabke bdnini qorumaa ynlir. nsan gnclikd nfsinin trbiy v tzkiysin (gzlldirilmsin) qadir olur. Bu mhm idn tr ziz cavanlar hmi Qurani-krim yaxn olmal, susuzluqlarn bu ilahi emd yatrmaldrlar. llah, llah, fil-Qur`an btn vliyalarn tvsiysidir. Qurandan faydalanmaq v bu sahilsiz ilahi okeann bir gusin atmaq n zmtli v vzsiz hli-beyt maarifi il tan olmaq lazmdr. Onlarn yolu, hyat v lm kamillik istyind olan insan n ox mnasib bir nmundir. slam dininin mhm stnlklrindn biri kamil insanlarn trbiysidir. Bu msly he bir mktbd slamdak qdr diqqt yetirilmir. Msumlarn z brktli mrlrini hans yolda srf etdiklrini yrnrk, hmin yolla sfr xmalyq. Gnclrin diqqt yetirmli olduqlar n zruri msllrdn biri msum imamlarn hyatnn yrnilmsi v bu mvzuda dnmkdir. ziz gnclr, ayq olun! Bu gn kfr v zor dnyas slamla gnclr arasnda tfriq yaratmaqdadr. Onlar
58

gnclrin doru yoldan azdrlmas n qvvlrini sfrbr etmilr. Dinin v dini xsiyytin mhvi n faliyyt gstrn azdrc vasitlr v mexanizmlr gnbgn artmaqdadr. Bo vaxtlarnzdan v mvcud imkanlarnzdan dzgn faydalann, hqiqi dini tanmaq n mrn slami aradrmalara srf etmi mtxssislrdn istifad edin. Allah-taladan dilyirm ki, mslman dnyasn, xsusil gnclri eytanlarn rindn hifz etsin, sadt v kamillik qaplarn onlarn zn daha artq asn. nallah. YTULLH-ZM Y MHMMD FZL LNKRNNN YLNIZ P LUNMU SRLR Aada adlar kiln kitablar Aytullah Mhmmd Fazil Lnkraninin elmi aradrmalarnn bhrsidir: 1. Nhaytl-tqrir (Aytullah Brucerdinin ali (xaric) drslri) 2. Mtmdl-sul (mam Xomeyninin ali sul drslri) 3. "Tfsil-ri" (Thrirl-vsilnin rhi) 4. Tibyanul-sul 5. sul drslri (16 cildd) 6. l-rvtl-vsqa kitabna haiy 7. Misbahul-fqih kitabnn thart blmsin haiy 8. zahul-Kifay 9. Mdxlt-tfsir 10. Fiqh qaydalar 11. l-ctihad vt-tqlid 12. Mdarat tqiyysi 13. Frag v tcavz qaydalarna dair risal 14. Hcc hkmlri
59

15. Hcc v mr risalsi 16. Hcc haqqnda sual-cavablar 17. l-hkamul-vazih 18. Oruc 19. Qzavt 20. rit hkmlrinin izah 21. ri suallara cavab (stiftaat) 22. bhli paltarla namaz qlmaa dair risal 23. Yeni fiqhi msllr 24. Mndricatlar mcmusi (Biharul-nvar, lQdir v Tfsir-l-mizan kitablarnn mndricat) 25. Hmd sursinin tfsiri 26. hli-beyt v yaxud Tthir aysinin parlaq simalar 27. Msum imamlar v yaxud vhy keikilri 28. Peymbrlrin msumluu 29. mam linin () nzrind lk idarsi (Hzrt linin () Malik tr yazd mktubun rhi) 30. Tqriratul-sul 31. Mnasikul-hcc YTULLH-ZM Y MHMMD FZL LNKRNNN TVZHUL-MSL SR HQQIND YRIC DNIMQ STYRK. Bu sr bir kitb yrls d, nn, gr bl dmk cizdirs, mnumntl srlrindndir. sr hm ytullhn mqllidlri, hm d btn zmrdn ln digr mslmnlr n mrq ksb tmkl ictimi rktr dyr v bununl d bq kitblrndn silir. Kitbd Cfri triqti rdcllr n gndlik hytd sul dru bilck 2896 mslnin mfssl izh vrilir.
60

Risldn byk mmnunluql sm frqmntlr tqdim dirik. MDF MSLLR M:2888. gr dmn mslmnlrn lksin, srhdlrin hcum ts, btn mslmnlr, mmkn ln hr vsit ilcn v ml srf tmkl nu qrumq, mdfi tmk vcibdir. Bu id cm-rit mcthidin iczsin htiyc ydur. M:2889. gr cnbilrin mslmnlrn lklrini istil ltn lmq plnlrndn thlk trnrsistr birb lsun, istrs d dildki v ricdki csuslrnn, lltlrnn vsitsi ilslm lklrini mdfi tmk mmkn ln hr vsit il vcibdir. M:2890. gr cnbilr trfindn slm lklrinin dilind pln kils v nlr hkim lmsndn qru trns, mslmnlr vcibdir ki, mmkn ln hr vsit il nlrn plnlrn pzub nfuz dirlrinin gnilnmsinin qrsn lsnlr. M:2891. gr cnbilrin siysi, iqtisdi v ticrt nfuzunun gnilndirilmsi vsitsil mslmn lklrinin istil ltn lnms qrusu trnrs, mslmnlr vcibdir ki, mmkn ln hr vsit il z lklrini mdfi dib, istr dili istrs d rici cnbilrin llrini kssinlr. M:2892. gr slm dvltlri il cnbi dvltlr rsndk siysi lqlrdn nlrn slm lklrin istr siysi, istrs d iqtisdi chtdn hkim lms qrusu trnrs, mslmnlr vcibdir ki, bu syq lqlrl mliftilik dib slm dvltlrini, bu lqlri ksmy vdr tsinlr. M:2893. gr cnbilrl ticrt lqlrinin brqrr lunmsndn mslmnlrn iqtisdiyytn zrb
61

dymsi, nticd iqtisdi v ticrt srtin dmlri gzlnirs, bu cr lqlrin ksilmsi vcib, bu cr ticrt lqlri hrmdr. M:2894. gr slm dvltlri il cnbi dvlt rsnd blnn iqtisdi v y ticrt mqvillri slm v mslmnlrn mnfyinin ilfn lrs, ciz dyil. gr hr hns bir dvlt bu cr lq yrts, sir dvltlr vcibdir ki, mmkn ln hr yll nu, bu lqlri ksmy vdr tsinlr. M:2895. gr bzi slm lklrinin rhbrlri, yud msul iilri cnbilrin slm v mslmnlrn mnfyin zidd ln nfuzunun (istr siysi, istr iqtisdi, istrs d hrbi) gnilnmsin sbb lrs, grk bu ynt vsitsi il lduu mqmndn knrldrlsn. gr frzn mqm kr tmsi hqq ls d, mslmnlr vcibdir ki, mmkn ln hr yll v rit myrlrn riyt tmkl nlr czlndrsnlr. LNKRANNN DFTRNSI Mrcyi-tqlid Mhmmd Fazil Lnkrani dftrnsnn informatika bsin daxil olan mktublarn say, mzmunu v gndrilm nvan il maraqlandqda xeyli fakt v rqmlrl zlirsn. ksr mktublarn mzmunu ri suallara cavab almaq istyindn ibart olsa da, mslht, tkkr, arzu v tkliflr d az deyil. mumiyytl, 2005-ci ilin mart ayndan ken 11 ay rzind informatika bsin 47. 715 mktub daxil olub. Onlarn say tn illr nisbtn 7 df artb, tbii ki, veriln suallarn say da oxalb. Msln, tkc miladi 2005-ci ilin 11 ay rzind 15 dild 60 mindn ox sual daxil olub. dary tkc ingilis dilind 4681, rbc 12002, farsca 29424, trkc 194, rusca 286, Azrbaycan dilind 495, franszca 92, urdu dilind 170
62

mktub glmidir. Fil Dii Sahili, Hindistan, Almaniya, spaniya, ndoneziya v digr lklrdn gndrilmi mktublar hycansz oxumaq mmkn deyil. Hac eyx Mhmmd Fazil Lnkrani tdqiqat ilri, elmi srlr yazmaqla yana, R-in ali mktb rhbrlril, yksk dini drcli ruhanilrl drs d keir. Dvlt v hkumt adamlar il gr d qsa zaman ayrr. MUSVT QZT Aytullahl-zma grgin i rejimin baxmayaraq Rusiyann paytaxt Moskva hrind faliyyt gstrn hli-Beyt icmasnn, burada nr ediln eyni adl qzetin, Salam uaq jurnalnn v man mtbu orqannn nmayndlrini 2006-c il Aurasndan sonra qbul edir. Yarm saata qdr davam edn grd alim Rusiya, elc d onun paytaxtnda mslman-i icmasnn faliyyti il maraqlanr, mvcud mrkkb ictimai-siyasi raitd dindalarna gr qaylandn bildirir. Eyni zamanda da mqllid qonaqlarnn rit msllril bal suallarn cavablandrr. Hmin sual-cavabdan fraqment: Sual: Mlumdur ki, yz minlrl mslman azrbaycanl kii hazrda Rusiya razisind rk qazanmaqla muldur. Onlarn bzilrindn xanmlar ikaytidirlr. Aylarla ev pul gndrmir, aillrin ba kmirlr. Biz bigan rlrimizdn boana bilrikmi? soruurlar. Bu vziyytin ri hkm ndir? Cavab: Bel hallarda hmin xsin tqlid etdiyi mcthid hakimi-r z ixtiyarndan istifad edrk, kii istms bel hmin xanm boatdrmaq hququndadr. Bu rtl ki, rl ilkin shbt aparlmal, onun bundan sonra xanm il laq saxlayb, yardm edibetmycyi yrnilmlidir. slami qaydada ailsinin qaysna qala bilmycyi myynls, xanm boayr.
63

Yox, gr, kii peman olsa, hdlik gtrs v ona ml etmy balasa, nigahlar vvlkitk drst saylr. Sual: Danimarkann zdniraq karikaturalarna dnyann hr bir mslman kimi, Moskvada yaayan azrbaycanllar da srt mvqe nmayi etdirmk istyirlr. Amma onlarn oxu Rusiya vtnda olmadqlar, yarleqal raitd yaadqlar n slam dmnlrin qar kskin x ed bilmirlr. Bel hallarda onlar zlrini nec aparmaldrlar? Cavab: Karikatura il bal hr bir mslmann borcudur ki, ona etiraz mvqeyini bildirsin. Amma mslmanlar hicrt etdiklri lknin siyasi, ictimai raiti, ab-havan nzr almaldrlar. El bir tdbir keirmmlidirlr ki, zlrinin thlksizliyin, dini faliyytlrin v ya hr hans ictimai mvqelrin xll glsin, sasl problem yaransn. Bunu mhrrmliyin zadarlq mclislrind d nzr almaq lazmdr. Sual: Rusiya raitind yaayan mslman, risalsini ld ed bilmdiyi mcthid tqlid ed bilrmi? Cavab: Hr bir mslman gr z mcthid deyils v ya ehtiyat mllr srbst riayt ed bilmirs, mcthid tqlid etmlidir. Tqlid mcthidin zndn sorumaq, onun hkmn bld olan alimlrdn yrnmk v ya o mcthidin risalsini ld edib orada yazlm hkmlr saslanmaq yolu il hyata keirilir. Bunlarn he birin imkan olmadqda mqllid tqlid edn slamn qayda-qanunlarna baa ddy trzd ml etmlidir. Qeyd etmk lazmdr ki, bayaq dediyimiz imkanszlq, dorudan da obyektiv, zrl sbblrdndirs, o mslmann sylri, mllri v nhayt, zr qbuldur. Sual: Moskva oxmilyonlu, izdihaml qeyrimslman hridir. Metro vaqonlarnda, kiik tutumlu marrut avtobuslarnda srxo, itini qoltuuna vuran v
64

slama zidd digr ml sahiblri il yana getmli olursan. Bu bizim n gnah, ya haram saylrm? Cavab: Dediyiniz icbari hyat trzinin sizin n gnah v ya qbahti yoxdur. Amma almaq lazmdr ki, dediyiniz xslr rtubtli, nm olsalar, onlara toxunulmasn. Srniinlrin sx olduu nqliyyatda trafnzdaklarn st-balar quru olarsa, eybi yoxdur. Sual: Rusiya raitind gr bir mscidin bnvrsini din xadimi il yana, hmin hrin qeyri-mslman meri qoyursa, tikinti d mvafiq olaraq hr iki trfin yardm il hyata keirilrs, bu doru sayla bilrmi? Mlumdur ki, burada hrin bdcsi hm d haram vsaitl formalar. Cavab: Mscid tikintisi n mminlrin vsaiti, halal ianlr, yardmlar ortaya qoyulursa, bu zaman mnbyi bhli olan vsaitlrdn imtina edilir. Yox, gr bu cr tbbs v ya imkan yoxdursa, onda dediyiniz qaydada mscid tikintisin irad tutmaq olmaz. Mrcyi-tqlid idarsinin Moskva hrindki filialnn mqllidlri il laqlrini lazmnca dyrlndirir, Cfri triqtinin mtbuat nmunlri v burada drc ediln materiallarla maraqlanr, dyrli tvsiylr verir. EYX MHMMD FAZL LNKRAN DFTRNSININ NMYNDLKLR
MOSKVA

Aytullah Hac eyx hmd Xodai 2 il yaxndr ki, mrcyi-tqlid, aytullahl-zma Mhmmd Fazil Lnkraninin Moskvada slahiyytli nmayndsidir. Qsa mddt rzind mdrik alim tvazkarl, qaykeliyi, hidayt yolunun sbrli tbliats kimi tannmdr.
65

eyxin itirak etdiyi mclislr mslmanlar n sl drs prosesini xatrladr. Yzlrl mdavim onu dinlyir, qeydlr edir, sonra suallarna cavab ala bilirlr. Artq 2 df ramazan ayn, bir Auran v mamn () tziysini yola vermi Hac Rusiya raitind - dinlr, mzhblr arasnda triqtini saxlam dindlr daxili bir sevinc, minlik bx ed bilmidir. 1993-c ildn Bakda aytullahl-zma Mhmmd Fazil Lnkraninin nmayndsi ilmi, 4 il sonra mrcyi-tqlidin tklifi il Qum hrin arlmdr. Son illr Moskvaya kemi mttfiq respublikalardan, uzaq xarici lklrdn axnn gclnmsi, Cfri mzhbin qulluq etmli mslmanlarn itatind knar tsirlrin gclnmsi nzr alnaraq tcrbli, dnyagrm Hac eyx hmd Xodai Rusiya paytaxtna gndrilmidir. Moskvada slami durumla tanlqdan balayan Hac maarifiliyin gclndirilmsin byk ehtiyac olduu qnatin glir. z iki mstqil v trcm srinin mllifi olan alim Moskva raitind kitablarnn oynaya bilcyi rolu doru qiymtlndirrk tezlikl Quranikrim tfsirinin rus v Azrbaycan dillrind olan iyirmi cildliyin mvcud nsxlrini gtirdib paylayr. ri msllr aid, namazqlma qaydalar, msumlarla bal kitablar tez bir zamanda oxucularn tapr. Hac buyurur ki, Azrbaycan hlinin ksriyyti Cfri mzhbin qail olduundan orada baa dlmk problemi yoxdur. Moskvada iqlim, razi geniliyi, vaxt atmazl, brokratik ngllr v s. mkllrl yana, dinlr v triqtlrin tzyiqi ilmyi tinldirir. Xodai aa z grdy ilrdn, hidayt yolunda faliyytindn knlsz danr v bunu tvazkarlqdan uzaq sayr. tinlikl d olsa, bir sra eylri yrnirik. Aa deyir: Allah-tala qismt edib Moskvada yaayan v
66

dini thsili olan gnclri bir araya ya bilmiik. Hftd bir df onlarla grmz olur (a onlara drs keir red.). Gnlri rk qazanmaqla ken btn mslmanlar bir araya toplamaqdan, onlarla i aparacaq mllimlrl grb tcrb mbadilsi etmk daha faydaldr. Hr cm axam Kumeyl duas oxuyuruq. rnb axam Tvssl duas gndr. nter Azrbaycan kabel televiziyas il hftd 45 dqiqlik maarifilik mvzusunda dini proqram hazrlamaq da biz qismt olub. Quran drslri qoymuuq, fars dilini yrnirik. Moskvada Azrbaycan dilind nr olunan dini qzetlrd mqallrl mtmadi x etmk boynumuzda bir haqdr. Bir szl, slamn sravi sgrlriyik. Xodai aann oturduu nmayndlik he zaman bo olmur. n mxtlif dini, ri msllrl bal gnd onlarla mslman ona mracit edir. Mxtlif nvanlara mclis aparmaa dvt alr. Rusiyann n ucqar hrlrindn bel onun ziyartin adamlar glir. Arada yarm saat fasil olan kimi eyx hmd Xodai ibadt edir, Quran oxuyur, xtblr hazrlar. mkdamz onun faliyytini mxtlif vaxtlarda izlmi v klini kmidir. Onu da qeyd edk ki, hrmtli alim Rusiyada Moskvada yaayan btn hmqid yoldalarna man vasitsil mracit edrk demidir: Allah-talann izni il istyirm ki, qarda-baclarmz oturu-durular, xlaqlar, insanlarla tmaslar il Cfri adn dorultsunlar, bu mslkin dayclar olduqlarn ninki bir an bel unutmasnlar, htta btn mslmanlara nmun olsunlar...

67

(Ya Peymbr!) De: Mn risaltimin mqabilind hli-Beytim mhbbtdn baqa bir ey istmirm! (ura sursi, 23)

Y MHMMD FAZL LNKRANNN MOSKVADA YAAYAN MQLLDLRNN 2005-C L RAMAZAN TSSRATLARI (Yazlar Rusiyada populyar olan hli-Beyt qzetinin noyabr, dekabr saylarndan gtrlmdr.)

Ramil Babayev:- Allah-talann slamda qoyduu

el qanunlar var ki, vvlki dinlrd olmu insanlara da aiddir. Onlardan biri orucdur. Bu bard Qurani-Krimd ay d var. Yqin el ona grdir ki, uca Allah ramazan aynda eytann l-ayan, chnnmin qaplarn balayr. znn mbark fv, fzilt sfrsini ar. Alllar Yaradann qona olmaq frstini qarmrlar, bu nadir rfdn faydalanmaa alrlar. Dorudan da, ild cmi bir df v bir ay imkan yaranr ki, on bir ay sndn
68

asl v asl olmayan sbbdn etdiyin gnahlardan tmizlnsn, balanmaq n llrini Allahn drgahna uzadasan. bhsiz ki, oruc tutanlar bu mraciti xtb mclislrind, alimlri ziyart edrkn, camaat namazlarnda, iftar mclislrind etmlidirlr. Mn d mmin dostlarmla bu qaydalara riayt etmy aldm. Yeri glmikn onu da deyim ki, Moskvadak ibadtlriml vtnd yaadm oruc-namazlarm mqayis edirm v frq grrm. Frq ondadr ki, Azrbaycanda drd trfin mslmandr, oxlu dini kitablar v mscidlr var, mtmadi olaraq alim shbtlrini dinlmy imkan yaranr, n azndan hzr mclislri xtblr n meydan ar. Moskvada is bu ilri yalnz hli-beyt cmiyyti hyata keirir. Onlarn mvqeyi, faliyyti ox rfli v msuliyytlidir. Minlrl soydamz mhz onlarn saysind tvb etmi, dinimana glmi v ya imanlarnn kamilliyin doru yol tapmlar. Bu gn mn tsvvrm gtir bilmirm ki, hli-beyt cmiyytinin tdbirlri olmasa, mn daha harada iman mclisi axtarb tapa bilrm. Hazrda is biz hli-beytdn mnn dolu xandan sonra i yerimizd bir tbliat meydan grrk. Builki ramazan yadmda hm d onunla qalacaq ki, iki azrbaycanl yoldamz Allah yoluna dvt etdik, sralarmz mhkmlndi. Bilirsiniz ki, erkizovski dediyimiz ticart mrkzind oxsayl azrbaycanl ilyir, gr hli-beytin hr zv burada ild bir-iki nfri iman yoluna dvt ed bils, yaadmz cmiyyt n qdr saflaar, dalt artar, yaamaq asanlaar. ritl bal sual yarananda is Aytullah Mhmmd Fazil Lnkraninin risalsi kmyimiz atr... Hr ramazanda olduu kimi, bu il d imam linin () zrbtlnmsi v hadti gnlri, Qdr geclri mrasimlri n ox yaddaqalan oldu. Ax z iftarsz qalb
69

yemyini miskin vermi (bu bard Qurani-Krimd Hl-ta sursi nazil olmudur red.) linin () catlrin, onun bdi hyat nmunsin nec istinad etmysn?!

ahin Axundov:- slam qaydalar il yaamaa,

xsusn d oruc tutmaa 1999-cu ildn balamam. ox pemanam ki, daha vvldn ibadtim olmayb. il vvl Adamda sgri xidmtd olanda komandirlrin qti etirazna baxmayaraq orucdan qalmrdm, nki orduda buna nzart etmk hmi mmkn deyil. Amma namaza qtiyytl mane olurdular. He cr anlamram, daha dorusu, razlamram ki, gr bir ey insann iradsini, mqavimtini mhkmlndirirs, adam kkn, Allahna balayrsa, eytan, kafir, dmn zrind qlby hazrlayrsa, sgri mbariz edirs onu niy tbli yox, qadaan edirlr?! Ramazan ay hm d zikr aydr, gtr-qoy, dnc aydr. Mn d oturub drindn fikirlnd grdm ki, zrbycnn rmni il ltnd ln Qaraba rzisi il laqli hadislr mhz dinimiz Allah-talann buyurduqlarna etinasz qalmamzdan irli glib. haliy hl kiik yalarndan mam Hseyn () mktbindn drs deyilsydi, hli-beyt yolu yrdilsydi, dmn Azrbaycan torpaqlarndan bir ovuc gtrmyi alna bel gtirmzdi. Amma mn el glir ki, yen gec deyil. Moskvada hli-beyt cmiyytinin faliyytindn faydalansaq, imanmz kamilldirsk, Allah yolunu yrnib imkan daxilind baqalarna da tlqin ed bilsk, zhmtlrimiz boa getmz. Bu mnada yenic baa atm ramazan ayn hyatmda n mnal v fziltli hesab edirm. Builki xtblr, tbliat, hli-beyt
70

qzetinin yazlar, y Mhmmd Fzil Lnkrnininrit hkmlrinin izah risalsi, cmiyyt zvlrinin etiqad mni kamilliy doru bir addm da irli aparb. ndi drk edirm ki, din alimlri niy xtb sylyndn sonra baqa bir alimin xtbsin qulaq asmaa tlsirmilr. Bu mziyyt istr-istmz mnim kimi slamda elmi drcsi olmayan sravi mslmanlara da tsir edir v bizi z bacarmz sviyysind fal olmaa svq edir. Allah qismt eldi bu il ramazanda maddiyyata sx bal, dnya ilrini axirt ilrindn daha hmiyytli sayan adamlarla tsirli shbtlrim oldu. Tutduu orucu ac qalmaqdan baqa bir ey olmayan bzilrin izah etmy alrdm ki, - lbtt, Allahdan kmk dily-dily - ramazan aynda gz, qulaq, dil, qlb, htta, dnc bel phrizd olmaldr. Yeri glmikn, onu da deyim ki, iiml bal (Halal kafesind xrkpaylayanam) qrib hisslr keirirdim. ftar vaxt mminlr xidmt etmkdn xsusi zvq alrdm, amma gnn gnorta a, xrk, ay sifarii eidnd o bburma, salam soydalarmn halna yanrdm: Axirtd cavabnz n olacaq? dey dnrdm.

Sevda Hsnova:- Allah-tala qismt eldi, 2005ci ilin ramazan ayndan lazmnca bhrlndik. badtlrimizi vaxtnda, byk vql yerin yetirirdik, hiss edirdim ki, qlbimd ilahi eq, mhbbt get-ged alovlanr. Hr il ondan vvlki ramazana nisbtn imann kamilliyin alma da vrdi halna gtirmk lazmdr. Builki iftar sfrlrimizin hm say, hm d eidi, Allah yetirdi, bol oldu, tbii ki, sfr bana da daha ox mmin
71

xanm toplamd. Allah qismt eldi rb dilindn sonra bu il fars dilini d yrndim. ndi dbiyyat oxumaa daha ox imkanm var, daha ox mslman qarda-baclarla nsiyyt yaratmaq rait yaranb. Hddi-blua atm, milliyytc rus olan bir qz yen d Allah-talann razl saysind - slama gtirdik. Qz zn azrbaycanlya mxsus ad sedi. Be ildir Moskvada yaayram, builki kimi brktli ramazan olmamd. Mscid ibadt gln xanmlarn, din aid msllrinin izah il mracit ednlrin, islami qaydada geyinmk n mslht almaq istyn qzlarn say da xeyli ox oldu. Ortaya xan ri suallarn cavabn is mqllidi olduumuz Hzrt Aytullah Mhmmd Fazil Lnkraninin risalsindn taprdq. Gileylrim d az deyil. Rusiya paytaxtnda yaayan azrbaycanl qz-glinlrimizin bzilri yerli hava il oynamaa meyillidirlr. Yni aq-saq geyinmy stnlk verirlr, tmtraql, halallq olmayan mclislrd kiilrl yana itirak etmkdn (htta ramazan aynda) kinmirlr. Gnahn bir hisssi o xanmlarn znddirs, bir hisssi d onlarn hyat yoldalarnda v ya qardalarndadr. Onlar unudurlar v ya baa dmk istmirlr ki, Azrbaycandan xmaq hl Allahn nzrindn qamaq deyil. Yaradnmz hr zaman hr yerddir, ona gr d xanmlarmz zlrini slam xlaqna uyun aparmaldrlar. strdim ki, hammz dua edk, Allahdan xanmlarmza fv dilyk, din-imana glmyi arzulayaq v onlar da gln ramazanda sralarmzda grk, inallah! Cnb Mhmmd Fzil Lnkrni dftrnsnn Mskv nmyndliyinin fliyyt bld 2005-2006c illr Moskvada hli-beyt aiqlrinin iman yolunda yksli dvr sayla bilr. Hmin illrd keiriln
72

mhrrmlik aynn zadarl, Aura mclislri d bunu tsdiq edir. Moskva hri, 2006-c il, Aura gn, Prospekt Mira mscidi. hli-beyt aiqlri zdniraq Danimarka karikaturaya qti etirazlarn bildirirlr. slamn dmnlrin lm!, Peymbrimizin (s) nvanna ynlmi thqirlri balamarq! arlar sslndirilir.

73

BAN AYININ FZLT V MLLR (Cnab Mhmmd Fazil Lnkraninin tvsiysi) ban ox byk fzilt malikdir v hdislr sasn bu ay slam Peymbrin (s) aid edilmidir. Hzrt Peymbr (s) bu ayda oruc tutub onu mbark Ramazan ayna birldirirdi. Hzrt Mhmmd (s) buyurmudur: ban mnim aymdr. Hr ks mnim aymda birc gn oruc tutarsa, behit ona vacib olar. mam Sadiq () buyurmudur: ban ay daxil olduqda mam Zeynul-abidin () shablrini yanna arb buyurard: Ey mnim shablrim! Bu ayn nec ay olduunu bilirsiniz. Hzrt Peymbr (s) buyurard ki, bu mnim aymdr. Siz d banda Peymbrin (s) mhbbtin gr oruc tutun.... mirl-mminin mam li () buyurard: Hr ks ban aynda Peymbrin (s) mhbbtin gr v Allaha yaxnlamaq n oruc tutarsa, Allah da onu sevr, Qiyamt gnnd onu z kramtin yaxnladrar v Behiti ona vacib edr. slam peymbri hzrt Mhmmd (s) buyurmudur: Allah bu ayda mn kmk edn - yni bu ayda oruc tutana rhm etsin...

74

BAN AYININ MLLR ban aynn mllri iki hissy blnr: mtrk v mxsusi mllr. Mtrk mllri: Mtrk mllr aadaklardan ibartdir: 1-Hr gn yetmi df stfirullah v sluhuttvb szn demk; 2-Hr gn yetmi df stfirullahllzi la ilah illa huvr-Rhmanur-Rhimul-Hyyul-Qyyum v tubu ilyh szn demk; 3-Sdq vermk; 4-Bu ay rzind min df La ilah illllah v la nbudu illa iyyahu muxlisin lhuddin v lv krihlmurikun demk; 5-Bu ayda Mhmmd v Ali Mhmmd (sllllahu lyhi v Alihi v sllm) oxlu salavat gndrmk; 6-Mfatihul-cinan kitabnda qeyd olunmu mxsus namaz qlmaq; 7-Mfatihul-cinan kitabnda imam Zeynulabidindn () nql olunmu mxsus salavat mrib v habel, bu ayn yarsnn gecsi alarnda oxumaq; 8-Mfatihul-cinan kitabnda bn Xalveyhin imam lidn () nql etdiyi mnacat oxumaq. Mxsusi mllri: ban aynn mxsusi mllri Mfatihul-cinan kitabnda trafl kild byan olunmudur. Burada is onlardan bir nesini diqqtiniz atdrrq:
75

1- Bu ayn birinci gnnd oruc tutmaq; (Bu gnn orucunun fzilti v faydalar bard hdis v rvaytlr d mvcuddur) 2- Bu ayn nc gnnd imam Hseyn () dnyaya glmidir v hmin gn oruc tutmaq daha fziltlidir; 3- ban aynn on drdnc gnnn gecsi ox fziltli saylr. Htta, bzi hdislr sasn, bu gec Qdr gecsindn sonra stn saylan bir gec kimi adlanmdr. Bu mqdds gecd qsl etmk v shrdk oyaq qalb namaz, istifar v dua il mul olmaq, hminin, Kumeyl duasn oxumaq tvsiy olunmudur. 4-ban aynn n binci gn imam Mehdi Sahibz-Zamann () anadan olduu mqdds bir gndr. Bu gnd O hzrti () ziyart etmk, Onun n dua etmk v Allahdan Onun tezlikl zhurunu dilmk msthb saylr. 5-ban aynn son gnnd oruc tutmaq. mam Rza () buyurmudur: Hr ks ban aynn son gnnd oruc tutub onu Ramazan ayna atdrarsa, Allahtala ona iki ardcl ayn oruc savabn verr. 6-Hminin, bu ayda oxlu tvb v istifar etmk d tvsiy olunmudur. Bu haqda trafl mlumat n eyx Abbas Quminin (r) Mfatihul-cinan kitabnda ban aynn mllri blmsin baxa bilrsiniz. USTD Y MHMMDCVD FZL LNKRNNN QIS VTBQRFYSI i dnysnn byk mcthidi ytullh y Mhmmd Fzil Lnkrninin lu y Mhmmdcvd Fzil Lnkrni 19 62-ci ild mqdds Qum hrind dnyy glmidir.
76

, ibtidi thsilini Qum v Yzd hrlrind lm, rt thsilini tcrbi lmlr zr b vurmudur. 1977-ci ild rt mktbd umql yn, dini hvz drslrini d dvm tdirmidir. Mhmmdcvd Fzil Lnkrni fitri istdd v lqnl sysind hvznin mumi sth drslrini b tdrrq 1982-ci ild li (ric) fiqh v sul drslrin blm, bu drslrd ts ytullh Mhmmd Fzil Lnkrnidn v ytullh Vhid rsnidn bhrlnmidir. , 1987-ci ild mcthid drcsin tmdr. y Mhmmdcvd Fzil Lnkrni tfsir v flsf drslrind ytullh Hsnzd mulinin v ytullh Cvdi mulinin girdi lmu, bn Sinnn if, Mll Sdrnn sfr kitblrn v digr mhm flsfi srlri drindn yrnmidir. Ustd Lnkrni rtq 20 ildir ki, tlblr drs dyir. , drd df Mlim, df Mksib v drd df Kify srlrini tdris tmidir. nun bu drslri limlrin nzrind mtbr drslrdn sylr. y nsri, Mqdds rdbili, mm myni v digr bu kimi siyytlr hsr lunmu mtbr lmi knfrnslrd nun syl lmi mqllri unmu v nr dilmidir. USTD Y MHMMDCVD FZL LNKRNNN SRLR: 1. Risltun fit-tqiyy; 2. Risltun fi rtiyytil-ibtil; 3. Risltun fi hqiqtil-vz`; 4. Hucciyytul-kitb fil-fiqhil-islmi; 5. t-tvf mint-tbiqil-vvl, dirstun fiqhiyytun istidlliyy;
77

6. Mll hmd Nrqinin Mstnd-i kitbndk istinbt sulun qs bir b; 7. slm hkumti v Vilyti-fqih nzriyysind dlt prinsipi; 8. Zhur dvrnd din; 9. Fiqh lmi v zmn-mkn rivsi; 10. Qur`n thrif lunmyb; 11. Mscidl-hrmn birinci mrtbsind tvf tmk brd fiqhi rdrm; 12. y grmk n tlskp kimi yni cihzlrn `tibrll; 13. Tqlidd ictihd bhsi (istidlli v istinbti); 14. li (ric) sul drslri kursu; 15. Qvidl-fiqhiyy;

78

M`SUM MMLR BYNLLQ FQH RDIRMLR MRKZ Mrkz 1997-ci ildn fliyyt gstrir. Burd tdqiqt din limlri, mcthid v fqihlr, zmn, mkn v rit tm bld l biln limlr ytidirilir. sul v fiqh shsind drindn rdrm v mtli prmq qbiliyytin mlik glckd qry bilck hr hns yni msllr cvb vr bilck (tibb, iqtisdiyyt, ictimi-siysi, r`i, ssil v digr shlrd) dini kdrlr hzrlnr. lmi kitblr v mqllri nr lunms il bl mtssislr hzrlnr. Mrkzin fliyyti, ssn, 5 shd cmlib:
1.T`lim-trbiy v tdris. 2. Tdqiqt v lmi-srlrin (mtrillrn) p. 3. Qdimdn bu gn qdr mvcud dbiyyt rdrb ynidn p tmk. 4. Kitbnnn fliyyti. 5. nfrmtik.

T`lim-trbiy v tdris shsin 5 nfrdn z lmmq rtil limlr rhbrlik dirlr. Yur sviyyli tlblr (nlr, dtn, dini thsil mlik lurlr) hmin limlrin nzrti v gstrilri sysind lmi mvzulr zrind ilyirlr. Hzrd fiqh v sul lmlri shsind 8 bu cr qrup mvcuddur ki, hr qrup d 20-30 tlb clb dilmidir. Bu tlblrin kdiklri zhmtin sn bhrsi mcthidlik
79

lcq. yrlqd hmin qruplrn hrsi hqqnd qs m`lumt vrk v nu d dyk ki, bu thsil sistminin . . R-d vvlr nlqu lmd n indi zruri lmudur. Bl ki, yni islmi dvltd hr cr institut idrtm, bnk sistmi, mhkm v prkurrluq, mllif hquqlr, icrvrm, r`i qydlr, Hcc mllri mzhblrrs mnsibti v nlrl digr sh islmi prizmdn z hllini tlb dir. V tbii ki, mtssislr htiyc vr. Mvcud thsil sistmi d z nvbsind hm nzri, hm prktik, hm d yni-yni tdrisin vdnlqlrl tchizi bmndn tkmillir. Bllikl, qruplr: 1. Prkurrluq v mhkm qnunlr. 2. Hcc qrupu. 3. cr qrupu. 4. Fiqh sulu ( qrup) 5. Fiqh sulu ( qrup) 6. Nmz (ibdt) qrupu 7. Yni msllrin rdrlms qrupu. 8. slm iqtisdiyyt (ms) qrupu. 1. Bu shd umq imthn ylu il li dini thsili ln spirntlr qbul dilir. nlrl hr gn 2 stlq li drs kilir. Bu tlblr d z nvbsind hr hft prdqlr rdrmlrl bl izht, hsbt, (sminr) vrirlr. nlr, yni zmnd, Qur`n v hdislrdn hkm rmq qydlr, sz yrdcl v digr fnlr d tdris dilir. 2. Tdqiqt v lmi rdrmlr thsil shsind grkmli limlr cmlniblr. nlr istr tdris n, istrs digr shlrd ln lm dmlrnn istifdsi n itiss dbiyyt trtib dib p vrirlr. Mrkzin fliyyti dvrnd nlrl dd bu cr kitb iq z grmdr.
80

3. slmi kitbnlrd minlrl qdimi srlr qrunur. mm nlr zmn msir insnlr trfindn tin qvrnlr, y d uzun illrin tbii riti kitblr yrrsz hl sld n istifd lun bilmir. B`zi mlliflrin lmi mlhizlrind ynllqlrn, dqiq lmyn fktlrn lduu d mhid dilir v s. burd slm mmti (millt v triqtdn sl lmyrq) nmyndlrinin lmi ilri byk sbr, qy v diqqtl rdrlr, b`zn krifylrl yzlm lyzmlr bl, sistmldirilir. Dyiln shd indiy qdr yzlrl qdimi sr yni hyt b dilib. Mhz bu cr sylrin nticsind (bu shd grln ilr bzn illrl dvm dir) Nsrddin Tusi, y mili, y Mfid v digr krifylrl uculrn yni grn mmkn lmudur. 4. Mrkzin nhng bir lmi mssis lduunu nzr lsq, nun zngin kitbnsz tdyn tsvvr tmk mmkn dyil. Zngin kitbny zrurt dnilibs d, shsi, uculrn rhtl v s. tniki imknlrn hllik mhdudluu `tirf dilmlidir. (Bu shd grln ilr hqqnd irlid dnlcq). Hzrd mvcud kitbnd tkc itisslr zr 20 mindn kitb slnlr. Bunlrdn lv yr-yr mvzulr zr kitb fndu d lb v mllimlrin hdsin vrilib. lmi niliyytlrl bl dny dbiyyt mntzm lrq lnr v kitbnnn fndu tzlnir. Mvcud kitblr is kmptr ylr ki, tlb v mllimlr vd turrq hzrl bilirlr. Mrkzin kitbn fndundn knr slrin istifdsin d icz vrilir. Hr qbildn ln ucu n bibliqrf ii kmptr vsitsil yksk sviyyd hyt kirilir. 5. Bunu dmk rtqdr ki, msir lmi, tniki, thsil v digr mssislrd infrmtiksz kinmk mmkn dyil. Bu bmdn M`sum mmlr Bynllq Fiqhi
81

rdrmlr mrkzi d rqmsl sistmli idrn vdnlql tchiz lunmu, pkr mtssislrin ildiyi infrmtik idmtin mlikdir. Burnn iin qs nzr slq: ntrnt sistmi dil ln sullr cvblr, mktublmlr, kitbn kitblrnn mzmunundn istifdni, dny lklrin lzmi kitblrndn bhrlnmyi v digr zruri msllri t`min dir. Mrkzin tdqiqt v rdrmlrnn mhsulu ln srlr, kiriln drslr d intrnt slnr ki, dnynn hr yrind fydlnmq mmkn lsun. Bllikl, rnn Qum hrind M`sum mmlr Bynllq Fiqhi rdrmlr Mrkzindki tdris prssind hr bir lknin vtnd itirk d bilr. Bun lktrn mdrs d dyilir. nfrmtik idmti blmsind mtrillr uyun sytl hllik 24 dild hzrlnmdr, bq dillr zrind d grgin i gdir. Mrkzin tsisisi v rhbri y Mhmmdcvd Fzil Lnkrninin sytn trldrq: WWWi-fazel.com Bu syt 8 rubrikdn ibrtdir: 1. Trcmyi hl. 2. srlri il qs tnlq. 3. Tdris v lmi ilri 4. yr-yr mnblr vrdiyi mshiblr. 5. kil lbmu. 6. tirlr. 7. Ustdl birb tms tti. 8. Ustd y Mhmmdcvd Fzil Lnkrninin mslht bildiyi v nzrtind ln sytlr. ytul-zm Hc y Mhmmd Fzil Lnkrni dftrnsnn nzdind fliyyt gstrn Mrkz, tbii
82

ki, b idrnin syt idmtini d hdsin gtrmdr. Syt trldrq: WWW.Lankarani.org Bu syt R-d v btn lklrd yyn mqllidlrin hrmtli mrcyi-tqlidl v y nun dftrns il lq slmqd, idmtdn bhrlnmkd vzdilmz rl ynyr. vvllr mktub vsitsil prln r`i sul-cvblr hftlrl vt prrds, indi bu i bir gn kifyt dir. Tqdim lunn sytn rubriklr bunlrdr: 1. vtbiqrfiy. trldq ki, cnb Mhmmd Fzil Lnkrninin vtbiqrfiys mnbd hzrlnmdr: ) Fiqhi Mrkz mrcyi-tqlidi lim-siyyt kimi tqdim dir. b) Cmhuri-slm qzti nun hyt ylunun ictimi-siysi ynn qbrdr. v) Cmi-cm qztinin hzrld vtbiqrfiysnd is dh nun m`nvi lmin diqqt ytirilir. 2. srlri. Burd cmi 46 sri hqd mlumt tpmq mmkndr. Qyd lunmldr ki, qdrtli limi p tdirmdiyi nlrl sri vr. Tqdim lunn kitblrn bzilri cildlidir (msln, 20 cild). 3. Hkmlr v ftvlr. 4. Drslri. Burd Lnkrni nn indiy kimi kdiyi li (ric) drslrin vidyzs yrldirilib. 5. Grlr. Burd mtlif vtlrd limin mhm msllrl bl ms`ul grlri tplnlb. 6. Byntlr.
83

7. Dftrnsnn fliyyti. Bu d z nvbsind qism yrlr: ) Nriyyt b) R zr mtlif mvzulrd prln mshiblr v) Tdbirlr: lmtdr hdislr, knfrnslr v s. 8. Mhmmdcvd Fzil Lnkrninin srlri il tnlq. (Burd ytullhn indiy kimi pdn m ylnz 15 kitb gstrilir). 9. Mhmmd Fzil Lnkrninin kitbnsndk srlrin siyhs, ndir lyzmlr, qdim v msir dny limlrinin kitblr. 10. kil qlrys. 11. Mslht lunn sytlr. 12. Mhmmd Fzil Lnkrni dftrnsnn `blri hqqnd brlr. 13. susi shif. Burd lmtdr hdislrl bl mtrillr vrilir v nlr tqvim uyun lrq tzlnir. 14. Mnsibtlr. Bu blmd limin btn grlri, nunl prlm mshiblr v mlhizlri zn yr lmdr. Dftrnnn nmyndliklri: R dilind fliyyt gstrn ss nmyndliklr: 1. Mhd. (2 nmyndlik) 2. Thrn. (2 nmyndlik) 3. Tbriz. 4. sfhn. 5. Krc. 6. hvz v s. XX rici lklrdki rsmi nmyndliklr: 1. Birlmi rb mirliyi (Dby) 2. Sudiyy rbistn (Mdin) 3. Suriy (Dmq) 4. fqnstn (Kbul)
84

5. Kvyt (Kvyt) 6. Rusiy Fdrsiys (Mskv) Qyd: Bir rici lklrd is dftrnnn iini qyri-rsmi nmyndlr prr.

85

M`SUM MMLR BYNLLQ FQH RDIRMLR MRKZNN YN BNSI HQQIND Qum hrind M`sum mmlr Bynllq Fiqhi rdrmlr Mrkzinin yni bins n trpq shsi yrlmdr. lt mrtbli (birinci v ikinci qtlr yrltdr) zmtli tikintinin d-divr hisssi, dmk lr ki, sn tmdr. rdrmlr Mrkzinin bindili v digr sn tmmlm ilri 2007-ci ilin Nvruz byrmn kimi tmmlnmldr. Zirzmi qismind yrln birinci mrtbd ictimi zln v byk ymknnn fliyyti nzrd tutulur. kinci mrtbd Mrkzin idrilri n kbintlr, imthn tqlr v qrj lcq. Binnn yrst hisssinin ilk mrtbsind birdflik 1500 kiinin ibdt d bilcyi mscid lcq. Mrkzin yni bindk ss fliyytin hm d tdris ilri dil lduu n sinif tqlrnn rhtln v smrlilik bmndn istifdsin susi diqqt vrilmidir. Burd 35 sinif t, ris v mdirlrin kbintlri yrlck. kinci mrtbd nmlr n mscid (300 nfrlik), 35 sinif t nzrd tutulub. Hr sinifd 20 tlbnin thsill mul lc hsb il bu lm cnd 1400 tlbnin uyc htiml lunur.
86

nc mrtbd 40 sinif, knfrns zl, itiss tqlr, 1300 ucunun istifdsin vrilck kitbn v s. lcq. Drdnc mrtb rti lrq kitbn dlncq. Burdk mumi kitbnnn shsi 1500, susi kitbnnn shsi is 1200 kvdrt mtr lcq. Kmptr zl v thqiqt mrkzi d burd yrlck. Yni rdrmlr Mrkzinin tikintisin 24 yl zrbycnl Mcid Mutri nzrt dir. nt ilri il bl m`lumtlr d vrdi v bildirdi ki, yni bin 2007-ci ilin Nvruz byrm n istifdy vrilmlidir.

87

LMN SRLR HQQIND BR N SZ y Mhmmdcvd Fzil Lnkrninin btn srlrini slmi nzrdn qiymtlndirmk qdrtimiz tmdndn ylnz myyn thsil grm, hzrlql mslmn ucu kimi bu kitblrl bl myyn ry sylyrkn 7 mqm tunmq istyirik: 1. Gnc limin srlri knkrtlilik bmndn, yni mtlblri uztmyrq n htli trminlrl uculr tqdim dildiyi n frqlnir; 2. Ustd sdiyi mvzulrn ktulln hmdn vvl z innd n ucunu d inndr bilir. 3. srlrindki mtlblri tdrrkn zhiri bzk-dzkdn qm sy dir, fikrin risin tb ld tdiyini ucuy tqdim tmk istyir. 4. By tsvir sullrndn, rvytlrdn, tibrsz, lkin czbdici hdislrdn imtin dir. ll, mntiql, drin flsfi dncy v nhyt, Qur`n v hli-bytdn ln mnblr syknir. 5. nun srlrind birdn bunu b dmzlr kimi htiytlnmq hsbn limlik, tdqiqtlq vrdiin ilf mq hllrn rst glmirsn. Fikirlrin drinliyi indi dh mhidi lunn glmk nnsinin zrindn tt kir, ucunu drin mtlb rsnc prm svq dir. Bu susiyyt limin ucu v tlblr inmndn,
88

hrmtindn, hrds bir qdr rkyn tlbindn irli glir. 6. y Mhmmdcvd Fzil Lnkrninin srlrini uyrkn mllifi fni dnydn tcrid lunub lm zinsind mul tsvvr dirsn. (Hzrd bir hrmtli limlr v hidlr bu fikri nun ts, mhrtm mrcyi-tqlid Mhmmd Fzil Lnkrni hqqnd d dyirlr). 7. Ustd Mhmmdcvd siyyt kimi d, lim tki d tvz shibidir. Dyilnlr misl n istddl tdqiqt lim, mllim ln ytullh y Mhmmdcvd Fzil Lnkrninin sn zmnlr unn, yni zmnd d mtlif rylr sbb lmu Qur`n thrif lunmyb kitbndn bir prn tqdim dirik. y Mhmmdcvdn ss ruhni fliyyti lmi rdrmlr v tdris ls d, , ytullh Mhmmd Fzil Lnkrni dftrnsnn mdiri v Msum immlr Bynllq Fiqhi rdrmlr Mrkzinin sdri vzifsind d lr.

89

TR TKRRLNIR

90

FT KLLR

LL SHF KL LCQ

Ftkillr D. Nzrlinin si rivindn v Qum hrindki Msum mmlr Bynllq Fiqhi rdrmlr Mrkzinin infrmtik bsindn gtrlmdr.
91

BZ TRMNLRN ZHI Nur srs kitb tkc dini thsil lm insnlr n dyil, gni ucu ktlsindn tr nzrd tutulduundn b`zi trminlrin izhnn vrilmsi mqsd uyun hsb dildi. McthidLti m`ns lqn v ictihd dn dmkdir. r`i hkmlri Qur`n, hdis v digr mnblrdn ld dib byn dn li rtbli ruhni. ytullhLti m`ns llhn nin v lmti dmkdir. Mcthidlik mqmn yiylnn ruhnilr hrmt lmti lrq ytullh dyilir. ytullh-l zmllhn byk ninsi dmkdir. Byk mcthidlr, susn d digrlri trfindn tqlid diln mcthidlr dyilir. ytullh v ytullh zm b`zn yni m`nlrd d ilnir. Mrcyi tqlidm`ns tqlid yri, tqlid mnbyi dmkdir. Bq mslmnlr trfindn tqlid diln mcthidlr dyilir. Fiqh slmd r`i hkmlri, vcib, hll, hrm v digr bu kimi msllri yrnn lm; qnun lmini, fiqh lmini mkmml biln ruhnilr fqih v mcthid dyilir.
92

Tvzihul-msilr`i msllrin izh dmkdir. Hr hns bir mcthidin Tvzihul-msili l bilr, lkin dtn mrcyi-tqlid ln mcthidlr trfindn yzlr. Uyun kitbd nmz, ruc, ms, hcc v sir bu kimi mvzulrn r`i hkmlri byn lunur. Ftv hr hns bir msl brsind mrcyi tqlidin r`yi. stiftftvn srumq dmkdir. Hr hns bir mslnin r`i hkmn biln n mrci tqliddn istift lunur. Uyun szn cm frms stiftt dl kitblrd, mrcyi-tqlid v yud nun dftrnsn vriln r`i sullr, nlrn cvblr yrldirilir. lmi hvzlmi hvz i limlri trfindn yrdln dini mdrslr mcmusudur. Mliyy mnbyi mrcyi-tqlidlr vriln ms v zktn bir qismi v b`zn d yriyyi insnlr trfindn gstriln yrdmlrdn ibrtdir. Bu mdrslrd n`nvi dini fnlr, cmldn rb dili qrmmtiks, tfsir, fiqh, sul, mntiq, flsf v digr drslr kirilir. Bir lmi hvzd nlrl dini mdrslrin lms mmkndr. Lkin b`zn bir mdrsy d lmi hvz dyilir. lmi hvznin min ildn rtq y vrdr. Bu gn dnynn bir hrlrind, cmldn Ncf, Qum, Dmq, Mhd v sfhnd lmi hvz mvcuddur. Hzrd n byk v mrkzi lmi hvz Qum lmi hvzsi sylr. Sn illrd Qum lmi hvzsinin tdris sistmind ssl islhtlr nticsind mtlif itisslrn tdrisi d hyt kirilir. ndi bu mdrslrd Qur`nnslq, hdisnslq, slm flsfsi v rfn, slm trii, slm iqtisdiyyt, rb dili, din v mzhbnslq, inslq, fiqh v sul, fiqh v slm mrifi, slm hququ v digr shlr zr mtssislr ytidirilir.
93

sulLti m`ns qydlr, prinsiplr dmkdir. Fiqhi rdrmlrd lzm ln qyd-qnunlr tplusudur. r`i hkmlri ld drkn fiqhi dlillrdn Qur`n, snn, icm v ldn istifd yllrn yrdir. Mqddim drslrn`nvi lmi hvzlrd tdris mrhlsininmqddim sth v li (ric) drslrin birincisi. Bu mrhld, dtn, rb dilinin qrmmtiks hqd mkmml biliklr v mumi slm mrifi tdris lunur. li mktblrin bklvr mrhlsil ynildirmk lr. Sth drslri n`nvi lmi hvznin ikinci tdris mrhlsi bu mrhld fiqh v sul, hbl slm flsfsi v Qur`n tfsiri hqqnd drin biliklr yrdilir. Fiqh lmin id ln rhi-lm v Mksib, sul lmin id ln Rsil v Kify kitblr bu mrhld tdris lunur. li (ric) drslrili drslr fiqh v sul lmlrin id lub, mcthid v mrcyi-tqlidlr trfindn tdris dilir. Mcthid bu drslrd qbqcdn prd tdqiqtlrdn istifd drk hr hns bir fiqhi msl v yud sul lmin id qnunl bl mtlif nzrlri tnqidi bmdn rdrr, ld nticni v si ryini byn dir. Bu drslr tlblr uyun lmlrin tdqiqt mtdunu yrtmkl yn, hm d nlr tdqiqt svq drk bir nv mcthidliyi hzrlyr. Szgdn mrhlni Frns thsil sistminin dktrntur mrhlsil ynildirmk lr. Mdrrislr rs lmi hvznin byk limlrindn ibrt ln mdrrislr (mllimlr) urs. TfsirQur`n ylrinin slhiyytli slm dini limlri trfindn rhi. Tqiyysifvqld v susi ritd z mzhbi qidsini imkn dilind gizli slmq.
94

HcctSbut, dlil, bhnni ksmk vsitsi, ilhi hkm v mrlrin tzhr vsitsi.

95

STFAD OLUNMU DBYYAT 1. Qurani Krim, trcmilr Ziya Bnyadov, Vasim Mmmdliyev. 2. Azrbaycan tarixi, c. 1, Bak, 1964 3. Azrbaycan tarixi, c. 2, Bak, 1961 4. Abdullayev H., z istrii Svr-Vstnq zrbdjn v 60-80 qq. XV vk, Bku, 1958q. 5. Azrbaycan Sovet Ensiklopediyas, cild V, Bak, 1980 6. Azrbaycan Sovet Ensiklopediyas, cild V, Bak, 1982 7. Aytl-zma Hac eyx Mhmmd Fazil Lnkrani, rit hkmlrinin izah; Bak, 2005. 8. Zahir mnov, rkivan kitab. 9. Corafiyanaslq tkilat trfindn hazrlanm byk dnya atlas, sh. 50. 10. Hcctl-slam Dbestani il msahib. 11. Gncineye danemndan, c. 2, sh. 272. 12. Mfradat, mllif: Raib sfahani, sh. 536. 13. Rusiya mslmanlar, sh. 51. 14. Hmin qaynaq, sh. 94. 15. Nur s-sqleyn, c. 1, sh. 541. 16. Tvb, 20. 17. Gncineye danemndan, c. 2, sh. 271. 18. Hcctl-slam Dbestani il msahib. 19. Hovz jurnal (Mclleye-hovze) 43 v 44-c say. 20-23. Hcctl-slam Dbestani il msahib. 24. ml meydannda elm adamlar, c. 3, sh. 237. 25. Gncineye danemndan, c. 2, sh. 237. 26. Hcctl-slam Dbestani il msahib.
96

27. Hzrt Aytullah l-zma Fazil Lnkraninin hyat. 28. ml meydannda elm adamlar, c. 2, sh. 369 v 370.

97