TREVOR HOMER

LKLERN KTABI
ingilizce'den eviren:
AYSE BELMA DEHNi

PEGASUSYAYlNLARI

iiNDEKILER
Tegekkr

6
7

nsz

Sanat11 Yapi 35 53 Haberlegme ve iletigim

\kelerve imparatorluklar
Su
Eglence

77

97

Szlk ve Ansiklopediler

115

119
151

nl Kigiler

Yiyecek ve 1ecek Saglik 197 Yeni

175

catlar

225
247 259

Konugma Dilleri
Dev Adimlar Para

2Z5 Tartigmah Gerekler

I

291

Din 303 Seks .323

Uzay

Spor

335 359

Ulaym ve Tagimacihk Savaglar 427

Hayvaniar

387

467

Sonsz

472

Tegekkr
Bu kitabi yazarken, yzlerce referans kitaba bagvurdum. Edindigim bunca bilgiye kaynak teykil eden bu kitaplarm sahiplerine, onlan hazirfayanlara ok tegekkr ederim. Britannica Ansiklopedisi ve Google benim iin birer kutsai kitap degeri tagide. ki yll boyunca yolunu tuttugum British Library ikinci evim gibiydi, tip konusunda tam bir hazine degeri tagiyan, iinde dnyanin en nemli kitaplannm bulundugu Wellcome Trust Ktphanesi, beni zellikle tiptaki ilk keyifier hakkinda ihtiyacim olan bilgilere kavugturdu.
Beni bu konuda yrekfendirip, ilk destegi veren John Connolly, tegekkr etmem gereken ki ilerin baginda gelmektedir, ikinci kisi Bill Taylor, ncs ise Keith Ward'dir. Ayrica, giderek cesaretimi yitirdigim sirada beni yreklendirip, bir yazara ihtlya duydugu destegi faziasiyla vererek eserimin basilmasma yardimci olan Andrew Lownie gibi bir temsilcim oldugundan dolayi kendimi gansli biri olarak adlandinyorum. Yani sira hoggryle hatalanmi dzeltip, eksikierimi tamamlayan, bu arada ngilizce'min ilerlemesine katki saglayan de editrler Stephanie Hale, David Haviland ve Carl Cutler'a da tegekkr ederken, bu agamada gzlerinden kamigolan hatalann tamamen bana ait olduguno duyururum. Tarihlerin dzeltilmesi konusunda yardrmini talep ettigim ve bunun iin kendisine gnderdigim ok sayida e-postaya sabirla kargilikveren April Ashley ve Herbert Deutsch'a, bu kitabi yazmama konusunda iyice kararli oldugum bir anda beni yoJumdan dndren Alan Brooke'a ve ilk taslagt okumak gibi olduka zor bir grevi stlenip bana en byk yardimlardan birini yapan sevgili kizkardegim Dianne'a da ok tegekkr ederim.

Ve son olarak yaklagik otuz senedir evli oldugum sevgili egim Susan'a, ge saatlere kadar aligtigim sirada yanimda olup, byk bir zveride bulundugu iin ok tegekkr ederim, Bu kitabt Max ve James adh iki zel ogluma ithaf ediyorum. Bu kitap sizinin.

0 NSZ

ER SEYiN BIR ILKiVARDIR. Bu kitap, her geyin ilkinin ne zaman icat edildigi, kimin ilkin onu kullandigi, kkeninin nereden geldigi ve neden kullanildigigibi sorularla akli meggul olan kipilerinkitabidir. Bu dogrultuda kitabin iinde, kagiflerin, bilim adamlarl ve mucitlerin ya da nlerinde uzanan daglann, okyanuslarm gerisinde neler oldugunu hep merak edenlere nclk yapmig kipilerin aligmalan sonucunda, daha nce kimsenin bilmedigi bir geyi ilkin ne zaman ve nasil kegfettiklerini ve

nerede kullandiklanni

bulacaksmiz. Bu arada bugne dek icat ettikleri gey konusunda hi kugku duymadigimiz kagiflerinaslmda bunun iin zel bir aligma bile yapmayip bilmeden kahraman olduklarmi ya da bu icatlann sahiplerinin aslmda onlar
olmadiklarinL

grenip,
"bikin

hayrete

gen" dgtgnz de olacaktir. rneginHollywood'un tiplemesiyle nl aktr James Cagney'in (nl kigiler blmnde greceksiniz) ve onun gibi bazi kipilerin tesadfen nl oldugunu grecek, yantsira 1930'lu yillarda Hollywood'ta firtinalar estiren nl ylldiz Hedy Lamarr'm, her gn kullandigimiz nemli bir bulugun ve btn insaniarm yagammi etkileyen ok sahibi oldugunu, ama bu icadinin ona servet getirecegi yerde, haberlegme ve savag blmnde okuyacaginiz zere tek kurug bile kazandirmadigint greceksiniz. Bugn herkesin yaptiklan geziler sirasmda, byk bir hayranlikla izledigi mitolojik aglarda, magara duvarlarma adt sans bilinmeyen magara ressamlarl tarafindan yapilmig kabartma re7

simlerin, Michelangelo, Leonardo da Vinci gibi Rnesans'in en nl ressamlarinin tablolarma esin kaynagi oldugunu grenir-

ken, her gn giydigimiz giysilerin, yedigimiz itigimiz gidalarm, kallandigimiz telefonun, seyrettigimiz televizyonun, derdimize deva bulmak iin itigimiz ilalann, yaptigimiz sporlarin, konustugumuz dillerin, kapitalizm gibi insanlarin yagam gekli kabul ettigi doktrinlerin ilkin ne zaman keyfedildigini ve kim tarafmdan ortaya konuidugunu okuyacaksintz.
rak

ilk ikan kargimizinsan tipi olakabul ettigimiz, avlanarak

Insanlik evrimi sresince

geinen kisa kuyruklu maymun-

lara. benzeyen vahgi yaratiklarin, bugnk modern dnyada insanlarin sofistika olarak nitelendirdigi en nemli sosyal faaliyetlerin temelini attiklarini ve o gunden bugne geligip devam ettigini grp gagirirken, biz insanoglunun hayvanlarla i ie yagadigi, dnyanm kzn boynuzlari. arasmda dndgn sandigimiz ilkel devirlerde, asimda motorfu ara!arin, saraylarm, filmlerin, bilgisayarlarm, parfmlerin kullanildigmi ve sosis

(ylyecek ve iecekler blumnde greceksiniz) zevkle yedigimiz yiyecegin i]kin ne zaman keyfediidigine pahit olacaksmiz.
>

admi verdigimiz

Ayrica din, insanlik tarihi boyunca ikan savaglar ve kurulan politik partilere de yer verilmig olan kitapta, tanrinm izni olmadan bir yudum hava bile almasi mmkn olmayan biz insanoglunun, onun bize ihsan ettigi yetenekterimiz dogrultusundarettigi, bir utan diger uca havadan giden tagitlarin (ulatim blmnde) yani stra, tek bir dgmeye basip, dnyanin diger ucundaki bagka biriyle konugabildigimiz mucizevi haberlegme aygttmin ilk mucidinin, sanildigi gibi yakin agdan degil, atalarimiz olan ilk agdaki kipileririarasindan iktigini greceksiniz. Insanligin kegfi olan televizyondan, Ay'm yzeyinde dolagan astronotlara, daha danemlisi bugn milyon1arca insanmlmne neden olan hastaliklarin tedavisinde kullanilan mucizevi ilaIarin (saglikbl-

mnde) ilk mucitlerinin

kimer oldugunu greneceksiniz.

bul
nin

Bugn, bagiangita sama oldugunu iddia edip, giderek kaettigimiz bazi felsefe ya da hesap sisteminin ikmucitleri-

de yazili oldugu kitapta, onlarin aklimizm ucuna gelmeyen usller erevesinde burlari keyfettigini, sahiplerinin ise tahmin bile etmedigimiz bir yerden iktigini greneceksiniz. Keza soru igareti gibi noktalama igaret erinin, zehirli gazlarin ve hayatimizi yn1endiren paranin ilk mucitlerini de bulacaginiz kitapta, yani sira orijinal adi maden iileri olan Beatles grubunun yaptiklan mzikte nereden esinlendiklerini, veya dondurulmug olarak da kullandigimrzbezelyenin ilk kagifini, ya da Yeni Zelanda deyip durdugumuz yerin aslinda hi de yeni olmayip 1792 yilindaki dnya haritasmda yer a1digini ama o tarihten itibaren yok olup, sonra yeni kegfedilmig gibi ortaya ikarildigini (lkeler ve imparatorluklar blm) greceksiniz.
Bu dogrultuda, yagadigimiz ortamdaki her gey ilkin kim takegfedilmigtir? Ya da her geyin ilki nedir? Bunun iin nl bir in atasznden yola iktik; "Sabtr ve zveriyle yarafindan

pilan bir aligma, karadut agacinin yapraklarindan ipek elbise yapildigini ortaya ikartmlytir."

Bu agamada ipek elbise yapimindan, diyet yapanlarin sindirim sistemine katki saglayacagini Sylenen bu essiz lezzet ve gzellikteki meyvenin yapraklannin daha nelere temeltayitegkil ettigini grenmek istemez misiniz? O halde sanattan savaga, spordan yabanci dile, yapidan sua, seksten gidaya akliniza gelebilecek her geyin ilkinin yer aldigi bu kitaba mutlaka bir gz atmanizi neririm.

SANAT

Resim,

heykeltiraghk, Mzik, Opera, Siirve Edebiyat, Dans

Sanat, fm insanligin bir arada buluptugu, tek ortak begenidir.

Leo Tolstoy

(1828-1910)

RESiM
gelse de, yaraticismin gzyle bakmayi peginen kabul edip, giderek ona begeni hudutlan iine dahil etmigtir. Bu nedenle resim, insanlarm sanat konusunda fikir birligine vanp, ufuklarmi geligtirmesine yardimci olmuy bir sanattir.
Magara Resimleri
ve M.. 40.000 yiIlnda ilk rneklerine rastlanan magara resimleri, M..10.000 civarinda duraklayip seyrelmig ve M.. 14.000 civarlarmda son bulmustur. Bu uzun dnemi tarihiler Yukan Palaeolitik devir olarak adlandirmaktadir. Bati Avrupah ilk magara ressamlari olarak bilinen Magdalenifer, Fransa'nm Dordogne blgesinde yagamlarini srdren La Madelaine'ler olup, yagadiklari magaralarin tag duvarlarl Resim sanati ogu insanin bakig aisma ilk etapta ters

M.. 35.000 civarinda baglandigisylenen

zerine, genellikle mamut ve gergedan resimleri

11

yapmiglardir.

YanL

eli, birtakim geometrik gekiller izdikleri, zellikle dinse1 trenleri ve o sirada kurban ettikleri hayvanlari da resmettikleri grlmektedir. Genellikle siyah ve kirmizi rengin baz alindigi resimlerinde, ara sira beyaz, kahverengi ve sari rengi de kullanmiglardir. Magaralarin yan duvarlarinin yani sira tavanindaki kayalarin zerine de ayni resimleri yaptiklarina bakildigmda, olduka takdire gayan bir aligma gereklestirdikleri, olduka zevk sahibi olduklari, dahasi duvarlardaki deliklerden anlagildigi zere, tavanina bu resimleri yapmak iin iskele kurduklari ve gnmzdeki duvar resimleriyle nl sanatilarin stdyo sistemlerini ilkin o zaman olugturduklari grlmektedir.
Slf3 inSan

resmi, 1879 yllinda kuzey ispanya'daSantander yakinlarindaki Alta Mira'da, Maria de Sautuola'nin, dokuz yagindaki kizi tarafindan kesfedilmigtir. Yerel bir arkeolog olup, antik devirlere alt insan kemiklerinin bulundugu bir magara

ilk magara

kegfeden babasina yardim eden kk kin iinde bulunduklari yildari 30.000 yll ncesine ait bu magaralinde babaslyla dolagirlarken, duvarlarinda ve atisinda canli kirmizi, mor ve siyah renklerde yabani domuz, bizon, ren geylgi ve at resimleri izilmig oldugunu ona gstermigtir,bunlari yapan sanatmin altina imzaSInl 3ttl I grlmektedir.
magara sanatma ait ilk resimler, Arnhem yarimadasindaki bir magarada kegfedilmig olup, belki de Avrupa Avustralya

12

kitastndaki rneklerinden bile daha eski oldugu sylenmektedir. Bazi kaynaklar Avustralya magara sanatinin 60.000 yill k oldugunu ve ilkin bu uzun dnem-iinde orada yagayan halk tarafmdan yapl1digini iddia etmektedir. Sz edilen insanlar bugn Aborjin olarak adlandirilan halkin atalaridlf.

ingiltere magara sanatma ait resim er ise, aslinda her ne magara sanatina bir iz olamayacagi dunlse kadar ingiltere'de
Derbyshire sin:rindaki de, rlkin 2003 yilinda Nottinghamshire Church Hole Magarasinda kabartma rlyef ve duvar resimleri olarak bulunmustur. Yaklagik 15.000 yillik oldugu tespit edilen rnekler iinde en lyileri olduresimlerin suana kadar bulunan gusylenmektedir.
-

Antik Yunan Resim Sanatt

Herkesin bildigi zere dnya apinda ne sabip heykeltiraglarinin yani sira eski Yunanblarm resim sanatinda da nemli eserler biraktiklari ortaya ikmigtir. Ancak ilkin tahta paneller zerine yapilmig oldugu bilinen bu resimler, zamanla tahrip olup, gide-

yazik ki hibir rnek kurtarilamamigtir. Bu konuda ilkin M.. Beginci yzyilda Thasos'lu Polygnotus adinda bir ressamin resimde perspektif sanatini ilk icra eden kisi oldugu ortaya ikmig, ancak lmnden 600 yll sonrasina kadar herkes tarafindan hayranlikla izienen resimleri gnmze dek kurtarilamadigtiin, hibir rnek mevcut degildir.
rek

tamamen silinmi

ve ne

Yagli Boya Antik Yunanlilarin daha ziyade kimya ve tip konusuna agiri mekitaplar onlarin yaptiklari bir karak duymalari nedeniyle,tazi rigim sonucu yagli boyayi buduklarini sylemektedir. Nitekim yaralari tedavi etmekte kullandiklari bitkisel yaglara boya ve verrenklerin.daha nik katarak yaptiklarl resimlerde, kalici ve parlak grnmesini saglamiglar ve bu yntemle ok sayida rnek
13

sergilemiglerdir. Bugnk Beiika'nin Liege gehri yakinlarinda Maseyck kasabasi sakinlerinden olup 1370 ile 1426 ylllan araarasinda yagayan Jan adlyla sinda Hubert, 1390 ile 1441 yilari bilinen Flaman asilli Van Eyck kardegler, yaptiklari btn yagli boya resimlerde, ilkin Yunanillar tarafmdan denenmig oldugunu syledikleri bu yntemi kullanmiglardir.

inResim sanat!
sanati, yaklagik2000 ylldan fazla sredir devam eden bir murekkep gelenekseliyikarak, ipek pargmenya da kagit uzerine veya sulu boyaylayapilmig resim rneklerinden olugmaktadir.

inresim

Bu konuda inlilere ilk resim rnegi, M.. 206 yilinait hkm srmg Bati Han dan M.S. 9'uncu yzyila kadar in'de Hanedanmin dneminde, mezar taglarinin zerine yapilmig

kabartrna resimlerde grlmgtr. Mawangdui Banner olarak bilinen bu resimlerin rnekleri, halen Hunan Mzesinde sergilenmektedir.
-1911

Yagh boyanm ilk rnekleri ise, M.S. 1644 yillarl arasinda in'de hkm sren QingHanedani zamaninda, impara-

torluk sarayinda grev yapan Cizvit rahipleri tarafindan yapilmigtir, ancak bir yenilik olarak kabul edi1memigtir. Fresk Sanati
Fresk sanati, ali ya da kirecin dvlp sulandirilmasiyla elde edilen harcin uygulanmastyla ortaya ikan bir kabartma resim

trdr. zeridaha sonra boyanarak yapilan bu sanatin digerierinden en nemli farki, ok daha dayanikliolmasidir.

ilk Fresk

resim

M.. 1700-1400 yrllari arasinda Girit ada-

sinda hkm srmg Kral Minos'un saraymda grlmg olup, bu sanatin en muhtegem rnegi, Roma'daki Sistine Chapel'in tavanindaki italyan Rnesansi'nin ncs kabul edilen nl heykeltirag ve ressam Michelangelo'nun olaganst alismasidir.
14

Mozaik sanati
Mozaik sanatina ait ilk rneklere ise, bugnk frak'ta eski dnemlerde Uruk, gnmzdeki adlyla Warka olarak bilinen bl-

gede, nc yzyilda.rastlanmig olup, binalarin dig cepheleri zerine pigmigtugiadan yapilmig koni biiminde sslemelerden olugmaktadir. Binanin ssl yani grnmesinin sira, asl ama duvarlarini pekigtirip, gnet ve giddetli rzgara karyl daha dayanikli kilmaktir. Kirmizi, beyaz ve siyah konifer geklindeki bu sslemeler, genellikle geometrik geki[leri iermektedir.

sanat olup, binanm duvarlarini saglamlagtirma amaci tagimaktadir. Yunan Mozaik sanatmin ilk rneklerine yogun gekilde duvarlarda rastlanmasinin yani sira, M..Beginci yzyrldan itibaren genellikle zeminde kullanmaya bagladiklari grlmektedir, bu baglamda bugn zerinde gezindigimiz mozaik taglarin yaraticisi olan Yunanlilarin bu sanatma ait en mkemmel rnekleri, gnmze dek korunmuy olan Sicilya adasmdaki Motya
Morgantine'de

bir ginagmig

akilMozaik, ilk rnegine sekizinci yzyilda bugnk Trkiye'deki Ankara gehri civarinda rastlanmig ve giderek yay-

bulunmaktadir.

M.. ikinci yzyilda baglamig olup, bu konuda genig lde Yunanillari kopya etmigierdir, bu dogrultuda mozaik zemin, yer dekorasyonunda genellikle Romalilarin st sinifa ait soyfu smifinm tercihi olmustur.
Roma Mozaik sanati ise

HEYKELTIRASLIK
Heykeltirag.ilksanatina ait ilk rnek, 1908 yllinda Avusturya'nm Willendorf kasabasindaki Willendorf Vens heykelidir. 10.000 ile 25.000 ylliik kire tagmdan yapilmig birka in yksekligindeki heykelde, bir Tag Devri kadini sergilenmekte oup, verim15

lilik sembo1 olarak bilinmektedir. Yzu garip bir gekilde irher yeri birbirine orantih oldugu kin olan kadinin vcudunun halde, zellikle kalalari, ggusleri ve cinsel organi abartill bir gekilde iri gsterilmigtir. Bunun digmda, ayni dnemde yapilmig Kostienski Vens, Maina Vens, Malta Vens, Avdeevo Vens gibi ok sayida Vens heykeli mevcut olup, hepsinde ayni abartill durum sz konusudur.
Fildigi oymaahgma ait ilk rnege, M.. 4000-3200 yillari arasmda eski Misir Medeniyetinde rastlanmig olup, daha ziyade dini motifler tagidi i grlmektedir.Bu dgrultuda bulunan tm rneklerde genellikle tanri ve tanrialar resmedilmistir. Tag heykelcilik konusundaki rneklere ise, M.O. 3200 ve 2780 yillari arasindaki dnemde yine eski Misir'da rastlanmig olup, genellikle estetikten uzak, dini sembol zelligi tagimakta-

dirlar. Buna en tipik rnek, M.. 3000 ile 2500 yillari arasinda yapildigi sylenen Giza'daki byk Sfenks heykelidir. Yunan Heykeltirag Sanati Antik Yunan dneminde, M.. Beginci yzyildan itibaren heykeltiraghk zerine ok sayida sanati ikmig olup, genellikle model olarak insani baz almiglardir. Bu dogrultuda, spor yapan sayida rnekler sergilemig olan ya da kahraman pozunda ok Yunanli heykeltiraglarin yaptiklari eserlerde, insan temaslyla birlikte duygu nplana ikmaktadir. Bu baglamda yzlerinde degigik ifadelerin bulundugu heykeller ilkin Yunantilar tarafindan gereklestirilmig olup, onlardan nce denenmig rneklerde bu duygunun yansitilmadig! grlmektedir. Bu konuda ilk isim M.. 490-430 ylllari arasinda yagamigolan klasik dnemin en nl heykeltiragi olarak bilinen Phidias olup, Atina'daki PartheDrdnnon civarinda ok sayida alismasi mevcuttur. M.. c yzyilda yagamig bir bagka byk heykeltirag ise Praxiteles olup, arpici eserleriyle nldr. Bu dogrultuda iplak bir tan16

na olarak gsterdigi Cnidus'lu Afrodit, o devre gre olduka Olup, M.S. 23-79 yillari arasinda yaamis ses getiren bir allgma Romali tarihi Byk Pliny tarafindan dnyanin en byk hey-

kel aligmasi ve cesurca bir yenilik olarak gsterilmigtir. Roma Heykeltirag Sanatt likin M.. 1000 yillari civarinda Villanovan medeniyetinde grlmg olan Roma heykeltirag sanatina alt rnekler, bugn halen Bolonya blgesinde mevcut olup, bu dogrultuda bronz ve pigmig tugladan yapilmig sembolik amah kk heykelcikler grlmektedir. Romahlarin bu konuda dnya apinda eserier verdikleri dneme kadar, bu trde rettikleri rnekler arasinda sanilan ve en bilineni, M.. altinci yzyilda yapilmig oldugu bugn Roma'daki Ulusal Mzede sergilenen birbirlerine sarilip yatmig iftin temsil edildigi bronz heykeldiktir. Romalilar sanatin her konusunda oldugu gibi heykeltirailikta da Yunanlilari yakindan taktp etmiglerdir. Bu nedenle nceleri genellikle sert ve hagin yzl kahraman figrlerlyle, liderlerinin hepsinin brer gl kahraman oldugu izlenimini verirken, giderek geligtirdikleri dneme ait rneklerde, onlarin sanki canh gibi baktiklari sahici durdugu ve zerlerindeki giysilerin.elle tutulacak kadar dikkat ekmektedir.

inHeykeltirag

Sanati

Eski inkltrnde heykel sanati, byklde fiziksel g gerektiren, gzel sanatlarin en nemli dali olarak kabul edilmigtir. Bu baglamda bagli bagina bir zanaat olarak nitelendirilen hey-

keltiragliga ait ok fazla sanati ikmig olup, ancak birkai bilinmektedir. Bu dogrultuda M.. 3400 yllinda yapilmig at heykelinin yani sira M.. sekizinci yzyilda hkm sren Shang Hanedani dneminde yapilmig ok sayida tag heykel mevcuttur. Genellikle lume ait figrlerin yani sira kk kug ve hayvan motifierinin tercih edildigi grlmektedir.
17

in heykeltirag sanatina ait en n] heykeller, herkesin bildigi zere, M.. 240 yllinda yapilmig olup, yaklagik 8000 askerden olugan ali tagmdan yapilmig in ordusu ile M.. 259-210 ylliari arasinda hkm srmg in'inilk imparatoru olan QinShi Huangdi'nin heykelidir. Savag sirasinda 50 yaginda len imparatorun Sa biimi ok gereki bir boyutta iglenmig olup, onu sonraki yagaminda koruyacagina inanilarak askerierinin heykelleriyle birlikte yanma gmlmgtr. aklagik 700.000 Y askerin aligmaslyla 30 yilda tamamlanan eser, Tugla Savailar olarak bilinmekte olup, 1974 yllinda in'inmerkezinde bir gehir olan Xi'i yakinlarina bir yerde, kasabalilarin bir tarlada kazdiklari genigbir ukura gmlmgtr.

MZK
Mzik duygularm en kisa yoldan anlatzmidir. Leo Tolstoy (1828-1910)

Mzikal Nota

igaretleri
ait

ilk mzik notalarlyla yapilmig beste Suriye'ye

bir ilahi

olup, ivi yazismdan esinlenerek 3400 ile 4000 yillari arasinda yazilmistir (Haberlegme ve iletigim blmnde mevcuttur)
Antik Yunan dneminde ilk mzik notalart sembollerle Sistemi V VOkal mZik gsterilmig olup bunlarl nStrmantal olmak zere iki farkii tipte igaretlerle gstermiglerdir. M.S 470525 yillari arasmda yagamig olan Boethius, mzik notasi olarak seilmig 15 farkli semboln nasil uygulanacagini yazdig; beg kitapta teorik olarak anlatmigtir. 18

Ortodoks mzigi ilkin M.S. 540-604 yllfart arasinda yagamig Papa l'inci Gregory'nin M.S. 590-604 ylilari arasi.nda hkm srdg dnemde ilahiler geklinde grlmgtr. Dini ilahilerde Yunanlilarm sistemini uygulayarak, Yunan di1indeki sembollerden olugturduklari notalari kullanmiglar, daha sonra modern mzikte ise farkli semboller tercih etmislerdir. Ik beste 1581 yllinda, Galileo'nun babasi Vincenzo Galilei tarafindan yapilmig olup, lavtaylagereklegtirilmigtir,.besteci ayni zamanda parkinin szlerini de yazip, seslendirmigtir. Gnmzde kullandigimiz nota sistemi ilkin on birinci yzyilda kegfedilmigtir. 991-1033 yll1arl arasinda yagamig olan Guido d'Arrezzo, Latin dilinde yazilmrg i1ahilerdeki szleri heceleyerek ut, re, mi, fa, sol, la gibi semboller ortaya ikartmig, bylece bugn kullandigimiz sekiz notadan olugan oktavin mucidi olmugtur. Bu notalarm her birinin anlamt en aik gekilde The Sound of Music (Negeli Gnler) mzikalinde anlatilmaktadir. Filmde notalar Doh, ray, me, fah, soh, lah, te, doh geklinde ifade edilerek, ocuklara soffej gretilmektedir.

Arap Mzigi
M.S. 622 yllindan nce Arap mziginin nasi1 oldugu bilinmemektedir, ancak 661-750 yillari arasinda Mslumanlarin peygamberi Hazreti Muhammed dneminde, islam halifelerinin hareketli, inigli ikigli tonlarda olduka ritimsel ilabiler dinledigibilinmektedir.

19

inMzigi
itibaren ortaya ikmistir. Bugn baglibagma bir kltr ve inMedeniyetini temsil eden ok tipik bir mzik o]up, mzikal tiyatrolarda rnek tema tegkil etmektedir. M..221-207 yillan arasinda hkm sren Qin Hanedanligi

inMuzigi

ilkin

M.. 1100 yilindan

dnemindekraliyetebagli ilk mzik okulu kurulmugtur.

Mzik Aletleri
Bilinen en eski mzik aleti flttr. ilk flt Neanderthal Adam tarafmdan alinmig olup, zerindeki deliklerin her birinin yarim tonu igaret ettigi keyfedi1erek, ok sayida eser ortaya ikanimistir. Bu dogrultuda flutn 43.000 ile 82.000 yillik bir tarihi sz konusudur. Daha ziyade Misirblar, Etrksler ve antik agdaYunanblar

tarafmdan kullanilmig olup, bazen burunlarly-

1ada aldiklari bilinmektedir.

lik bateri, M..6000 yllinda bugnk ekCumhuriyetinin

dogusundaki blge olan Moravya'da kullanilmig olup, adet tenekenin zerine ba]ik zarl ve yllan gibi srngen hayvanlarin derilerinin gerilmesiyle elde edilmigtir. aleti, M.. 5000 yllinda kullanilmig o[up, ilk in.mzik okarina adt verilen yumurta geklinde kilden yapilmig nefesli bir
algidir.

ilk oban kavah M..

Cyclades'te keyfedilmigtfr.

2500

yihnda Yunan adalarinda

ilk telli algi lir olup, M.. 2000 yilinda antik Yunanda Mezopotamya'da kullanilmigtir. nlYunanli tarihi Homer, kitabinda onu mitolojik kahraman Achi]]es'in aldigini anlatmaktadir. Modern aglarda bestelenen halk garkilarinda ana enstrman

olarak kullanilan lire gitarin eglik ettigi grlmektedir Mitolojiye

20

gre, ok lyi bir kemanci olan imparator Nero, Roma'yi yaktidevirde gisirada onun yaniglOl keman alarak izlemigtir. Ama o edilmektedir. daha keman icat edilmedigi iin, lir aldigt tahmin lir nk diginda btn telli algilar orta agda kegfedilmigtir. ilk akordeon, M.. 246 yllinda keyfedifmig olup, M.. C 285-222 yillari arasmda yagamig olan iskenderiyeli tesibius tarafindan alinmigtir. zerindekikrk, nceleri so kuvvetiyle ailan bir boru olarak kullarulirken, suyun tazyikiyle farkli sesler ikarmasi kargisinda, onu bir mzik aletine dngtrmeyekarar kegfetveren mucit, bylece M..228 ylllnda ilk akordeonu migtir. Bu ilk akordeon, Budapeste yakintarmda yanan bir evden kurtarilmig, ancak diger blmleri saglam olarak ele geirilmesine ragmen, krgu yanmigtir. Ctesibius, daha nce su borusu olarak kullanilan krgn, iki yanina ekledigi klavyedeki tuglara basarak borudan giren havayla egitli sesler ikarmayr bagarmigzamanda bin yllbk tir. Ctesibius hava basmci yntemiyle ayni bir gemige sahip su saati ve mzik klavyesinin de mucididir. yllari arasinda yagamty italyan Bartolomeo Cristofori tarafindan icat edilmistir. ilk keman, on altinci yzyilm ilk yarismda 1511-1580 yll-

ilk piyano, 1655-1732

lari arasinda yagamig Italyanvirtz Andrea Amati tarafmdan kegfedilmig olup, bylece kendisinden zel toplantdarda aletmesini isteyen Medici Hamasi iin telli bir mzik aleti icat nedaninin talebini gereklegtirrnistir, Ona icat ettigi aletin ayni zarnAnda sokak mzisyenleri tarafmdan da kullanilmasini talep eden Me-

dici ailesinin istegini.bagariyla

gereklestiren

Amati, bylece kemanm mucidi olmustur. Giderek tm aile bireylerinin kullanmasiyla adi Amati aileslyle birlikte anilan bu ilk kemanlardan ancak birkai 1564 yilmdan gnmze dek korunabilmigtir. 21

1814-94 ylliari arasinda yagamig Beiikali bir mzik aleti yapimcisi olan Ado]phe Sa tarafi.ndan, 1846 yllin-

ilk saksofon,

da keyfedilmigtir.
adi ayni zamanda Dynamofon Telharmonyum olup, 1867-1934 yrllari arasinda Ameriolan ka Birlegik Devletleri'nde yagamig avukat Thaddeus Cahil tarafindan 1897 yilmda icat edilmigtir. Tetharmonyum, yaklagik iki yzn zerinde farkii ses ikartan bir alet olup, ilkin Cahil tarafindan 1906 ylimda Massachuset eyaleti yakmlarindaki Holyoke'ta halkin huzurunda CahiI, daha
.kullanilmigtir.

ilk elektrikli mzik aleti,

sonra

bunu baz alarak aletin egitli versiyonlarmi

da retmigtir. Byle-

ce elektronik olmayan ilk elektrikli mzik aleti ortaya ikmigttr.

Performans

Sarkredar
onuruna tertip ettikleri ayinlerde kendilerinceuydurduklari ritimsel bir mzik eglig gindearip sesler ikartarak bir tr ilahi sylemigierdir.

ilk garkicilar, mitolojik ag insanlan olup, tanrilar

Orkestralar Ilk orkestra performansi on yedinci yzyilda gereklegtirilmigtir. O zamana dek kk gruptar halinde bir araya gelen insanlar, nlerinde nota olmaksizin, kullandiklari itkel dogalagetierle ma olarak birtakim sesler ikartip, kendiferince olusturduklari bir mzigi birlikte icra etmig]erdir. Daha sonra giderek bu kiilerin sayisi artmig ve nota sisteminin de ilave olmaslyla bugnk orkestralarin temeli atilmigtir.

ilk byk orkestra performansi, 1555-1612 yillari arasinda

yagamtg Giovanni Gabrieli'nin 1597 yllinda icra ettigi Sacrae
22

Senfoni) adli bestesinin 1615 yilinda orkestra Symphoniae (lahi egliginde balka sunulmaslyla gerekleptirilmigtir. Bugnk ok sesli orkestra anlaylglyla ilk byuk orkestra performansi ise, on sekizinci yzyilda olmustur.

ilk kurulan orkestralar:

Orkestra adi Mannheim
Leipzig Oda
OrkestraSL

KurulugTarihi
1741 1742 1813 1828 1842 1842 1880 1881 1882 1891

Londra Filarmoni

Paris Konservatuari
Viyana Filarmoni New York Filarmoni

St Louis Filarmoni Boston Filarmoni

Berlin Filarmoni ikago Filarmoni

Orkestra

Sefleri
ritmini tutmaktaydilar.

ilk orkestra geflerine orta agda cheironomy denilmekte olup

elleriyle melodinin

ilk nl orkestra gefi; on sekizinci yzyilda yagamig Mannheim Orkestrasi gefi JohannStamitz'dir. ilk baget kullanmaya baglayan orkestra gefleri on dokuzamanda notalari nlerindezuncu yzyilda grlmgtr.Ayni ki sehpaya koyup oradan takip ederlerken, ellerindeki bagetle orkestraya yn vermiglerdir. Ancak o zamana dek, orkestraya 23

eleman1ara yn vermek iin farkb bir grevlerinin olmastgerektigini dgnen orkestra gefleri, ayaklarini ziplayarak riclk etmiglerdir. 1632-87 yillari arayere vurup sinda yagamig, Jean Baptise Lully, Paris Opera Orkestrasinda grev aldigi 1687 yllinda bunu ilk gereklestirenlerden biri olup, tarih kayitlarina gre, bu yzden ayaginda ikan agir yaralarin kangren olmasi sonucu lmstr.

liderlik ederlerken,

OPERA
olan Italyan operasi, olduka eski bir gemige sahiptir. M.S. 340-97 yillari arasinda yagamig olan Milano Bagpiskoposu St Ambrose, M.S. 359-83 arasinda yagamig imparator Gratian'in danigmanliginiyaparken, ayn! zamanda Suriye mziginden esinlenerek kilise koroso iin ilahiler yazmtstir. Bu dogrultuda daha sonra Kipti, Bizans, Yahadi adi ve Hint mziginden de esinjenerek, Ambrosian Sarkilari alok saylda eser olusturmustur. Bunlardan en nf s Lutinda dus Danieli adlyla bilinen The Play of Daniel (Daniel'in Oyunu) olup, on ikinci yzyila ait bestecisi bilinmeyen bir sahne eseridir. Operaya en yakin ilk mzikal oyun oarak bilinen ve ilkin kuzey Fransa'nin Beauvais Katedralinde gereklestirilen eserde, Daniel Kutsal Kitabindan epizotlar yer almaktadtr.
.yillan

Bu konuda en faninmgi

Bilinen en eski opera 1561-1633 ylliari arasinda yagamig Jacopo Peri ve 1562-1621 ylllari arasmda yagamig Oktavio Rinuccini tarafindan gereklestirilen Euridici'dir. ilkin 1600 yllinda Floransa'da icra edilen eserde, on beg ve on altinci yzylla ait karnaval parkilari ile enstrmansiz olarak koronun.devreye

girdigi kisa partisyonlara yer verilmigtir. Gnmzdeki anlayiglyla icra edilmig ilk opera rnegi ise, 1561-1602 ylilan arasinda yagamig jacopo Corsi'nin katilimiyla yine Peri ve Rinuccini tarafindan gereklestirilmig olan Dafne operasidir, ama ne yazik
24

ki gnmze dek korunamamigtir. Yine ayn: dnemde yazilmig di Anima e di Corpo.olup, bir bagka opera Rappresentatzione ilk kez Roma'da Emelio de Cavalieri tarafindan icra edilmistir.
Teatro Farnese olup, yapilipindan on yll sonra ilk kez 1628 yllinda halka ailmigttr. ilk Ingilizoperasi, The Siege of Rhodes (Rodos Kugatmasi)

ilk opera binasi, Parma'daki

yillan arasmda yagamig Sir William d'Avenant ilk yilinda.bestelenmigtir. ngilizlerin profesyotarafindan 1656 nel opera sanatisi Bayan Coleman, ilkin bu operada rol almigtir. ilk opera binasinin adi ise D'Oyly Carte Opera Company olup, 1880 yilindaki ilk icraatlarmin adi Gilbert & Sullivan operetleridir. 1887 yilmda Richard D'Oyly Carte olarak adi degigen opera binasi daha sonra Royal English Opera House (ingiliz Kraliyet Opera Binasi) olmus, gu anda ise Palace Theatre London (Londra Saray Tlyatrosu) olarak kullanilmaktadir. olup, 1606-1668

SiiR VE EDEBlYAT
b "Siirler ir agaczn yapraklart kadar dogal oldugu bu derece etkilidir"
JOHN KEATS (1795-1821) iin,

Bu konuda bilinen en eski rnekler beg blgeden ikmistir, Babil, Misir, Yunanistan, Roma ve Israil.Bu dogrultuda Babil'e ait en eski rnek, bir kahramanlik hikayesi olan Gilgamly Destani olup M.. 2000 yilmda yazilmig, daha sonra egitli dillere evrilmigtir. Misirillarin tanrilaria i ie dnyasina ait ilk rneklere ise Mezopotamya'da rastlanmig olup, genellike papirs kagitlarina ve kilden tabletlere yazdiklari eserlerden o1ugmaktadir.
25

Bilinen ilk giirler, kahrarnanlik trnde yazilmigolup, Gilgamig Destanini antmsatmaktadir, o devirdenlerindeki tek rnek olan bu ok eserden yola ikilarakgeligtirilmig sayida hikaye ve masaldan baz alindigi aika anlagilan ilk giirierinsahipleri, bu dogrultuda atalannin yagadiklarianilardan, ilabilerin szlerinden de esinlenmiglerdir.

ibrani Literatr
Yaklagik 3000 yillik bir gemige sahip en eski literatr olan ibraniedebiyatina ait ilk rneklere M..3200.yilmdanitibaren rastlanmitir. Bu dogrultuda Eski Ahit olarak bilinen yirmi ciltik dini tefsir kitabi, M.. 1200 ile 587 ylilarl arasmda yazilmistir. ibrani literatrnde kendi dillerinin yani sira, Yunanca, Aramca ve Arapa ile yazilmig eserler de mevcuttur. ibrani Literatrne ait en eski rnek, incil'desz edilen Eski Ahit olup, .iinde gelecek nesillere gt niteligini taglyan ok sayida hikaye yer almaktadir. Bu dogrultuda M.. 1200 yllmdan itibaren grlen braniliteratrne ait diger rnekler, genellikle din ve toplum ahlaki zerine kurulu olup, Hiristiyan incilineait EskiAhitteki gtler ve mistik hikayelerbaz alinarak retilmig ve gnf k konugma diine evrilmigtir. Bu konuda en nemli kitap Musevi dininde en kutsalkitap olarak kabul edilmig olan din tefsir kitabi Talmud'tur. Birinci yzyi! ile altinci yzyil arasinda bir tarihte yazilmig oldugu sylenen kitabin iinde, geleneklerinin
ve

dinierini uygulanig biiminin yani sira, Musevi yagam biimin prensipleri, su ve ceza gibi nemli konular aniatilmaktadir. Bu baglamda kitap iin Yahudi kanun kitabi da denilmektedir.

26

..

E.

Yunan Literatr
Modern

bati dnyasi edeblyatinin temeltagi o]arak adlandi-

rilan Yunan literatrnn en eski rneklerinden gnmzde ne yazik ki ok az sayida eser kalmittir. Bu dogrultuda genellikle epik kahramanlik trnde yazilmigdestan, hikaye, tarih, drama, siirve oratoryo mevcuttur. ilkYunanli yazar Syros'lu Pherecydes olup, M.. 550 yllindan itibaren etkin aligmalar ortaya ikarttigi bilinmektedir.Yunan literatr, kendi mitolojik tarihierinin yam sira diger kaynaklari da baz almigtir.

ilk bulunan piir ve yazrh edebiyat, M.. 700 ylimda antik

agda yagamig oldugu bilinen Yunanli tarihi Homer'e ait olup, ilyada ve Odessa destanidir, onun adlyla anilan eseri M.. sekizinci yzythn ortalarinda yazmig oldugu sylenmektedir. iinde Truva Savagi strasinda yaganan olaylar, hikaye geklinde anlatilmaktadir. Hakkmda ok fazla bilgiye sahip olmadigLmiz Homer'in Yunanistan'in Sakiz adasmda yagadigi ve kr bir gair oldugu, bu yzden eserlerini dikte ettirdigi sylenmektedir. Onunla ayni dnemde yagamig olan Hesiod'un ise iki bilinen eseri mevcuttur. Bunlardan ilki Theogony olup, okuyucularina and tanrilarin yolunda gitmeyl gt]emektedir, ikincisi ise works anlatmaktadir. Days (igler Gnler) olup kir ve ky hayatini ve

ilk byk trajedi yazan M.496-405 yillart arasmda yagamig ve Atina'da yapilan drama yarigmalarmi tam 24 kez kazanan Sofokles'tir. 130'un zerinde oyun yazmigtir, ancak onlardan sadece yedi tanesi gnmze kalabilmistir.Bun]arin iinde en nf s Oedipus Tyrannus'tur.

ilkbyk kadm gair, Ytmanistan'm Midilli adasinda dogmuy olup M.. 610-580 yillari arasinda yagamig olan Sappho'dur.
Olduka aykin duygulara sahip oldugu ve kargi cinsten ziyade hemcinslerine tutkulu bir agkla baglandigi iin dogdugu adanm Yunanca adindan da anlagildigi zere (Lesbos) lezbiyen oldubilinmektedir, bu yzden Yunanca sapik anlamina gelen guyla
27

Sappho adini almigtir. Ancak tarihiler, onun cinsel tercihinden ok, olduka etkili piirlerinden sz etmektedirler. Eserlerinde kendisine 3CL ektirdigini ve agik oldugu kadinlara kargi duygularini en etkili yoldan ifade edigiyle n] olan Sappho'nun, hayran oldugu kadina kar.giduygularini ifade etmekte zorlanan erkek pairlerin aligmalarina byklde yardimci oldugunu sylemektedirler (aynikonuyu seks blmnde de grebilirsiniz). Latin (Roma) Literafr Bu konuda en unl Latin yazar M.. 284-204 ylllarl afasinda yagamig olan Lucius Livius Andronicus'tur. Homer'in llyada ve Odesa destanini Yunanca'dan Latince'ye eviren yazar, o sirada Homer'in olduka dolu olan kelime haznesinden ok etkilenmig ve kendisine bu kelimelerle, deyimlerin Latince kargaliklarindan olugan zengin bir szlk olugturmugtur. Yani sira adi komedi oyunlariyla nl M.. 254-184 ylllari arasinda yagamig Platus ve dramatik giirleriyle nl M.. 264-291 ylliari arasinda yagamig Naevius'tan da genig lde etkilendigi sylenmektedir.

inLiteratr
Dnyadaki en eski literatr rneklerinin grldg in,bu konuda yaklagik 3000 yillik bir gemige sahiptir. Bu dogrultuda ilk literatr rnekleri fazia sayida olup, yzy:]lar boyu hkum srmg hanedanlann ynetimleriyle paralellik tagrmakta ve her. dnemin kendisine zg eserleri bulunmaktadir.Ancak diger byk kltrlerin tam tersine, inliteratrnde mitolojik olaylara ve epik tarza yer veri1memigtir. Asil konu din ve felsefe zerinedir.
olup, iinde din ve halk parki arina konu olmuy ok saylda piirin yer aldigi Shih Ching'tir. M.. 550 ile 480 yillari arasinda yazildigi bilinen eser, M.. 1111-255 yillar: arasinda hkm srms olan Chou Hanedani 28 alt ilk giir antolojisi, inlilere

clneminde retilmigtir.

in literatrne
cuttur; Shih Ching
I Ching

ait bey ayr: trde dnyaca nl eser mev-

Siit
Kehanet
Tarih

Shu Ching
Li Ching

ilahi llkbaharve Sonbahar

Ch'un-Ch'iu

japon Literatr
Bu konuda yazilmig ilk rneklere bakildigmda, Japonlarin, in literatrnden genig lde etkilendigi grlmektedir. Buna ait ilk rnekler M.S. 440 yillnda yazilmig olup, ieriginde kili\a takdis edilen yemin trenleriyle ilgili hikayeler yer almaktadir.

Arap Literatr
Arap literatrne ait ilk rneklere M.S. 622 ylhnda rastlanmig olup, aslinda bu tarihten nce yazi]diklan saptanmigtir. Bu dogrultuda islam dininden nceki dneme ait i1k rnek kahramanlik giirlerinden olutan Noble Tribes (Soylu Kabileler) adli eserdir. Mslmanlarm Cahillye. Dnemi Qahillyyah) olarak taptiklart bu dneme ait iki nemli eser adlandirdigt putlara mevcuttur. Bunlardan ilki yayinlandigi tarihten tam iki yz yll ad I e5r Olup, iinde yedi uzun O20 nce yaZLml MU'a/Sgat iir bulunmaktadir, ikincisi ise M.S. 500 yilinda ortaya ikan ve iinde 126 adet glir bulunan Muladdaliyat adh eserdir. Genel29

likle Cahillye dneminden ikmig odugu gzlenen sayida ok nl air ve yazar mevcuttur. Bunlarin iinde en n]s M.S. 520-609 yillari arasanda yagamig olan Zuhayr admda Bedevi bir gair olup, eserlerinde genellikle Bedevilerin gnlk yagantilarindan sz etmektedir. Bu dogrultuda yazilmig en uzun piirinin adi Qasidah(Kaside) olup, ait oldugu kabileyi piirsel bir dille anlatmaktadir. Mslmanitk ncesi devre ait bu eserler on yedinci yzyila kadar Arap bilim adamlan tarafindan bir araya getirilip korunmugtur, ancak bunlardan hlbiri gnmze kalmamigtir. Arab Literatr asil altin agini, 62'2 yilmda hicretten sonra kabul ediligiyle yagamigtir. islamiyet'in

ingilizLiteratr
ilk rnek, M.S. yedinci yzyilda Caedmon tarafindan yazilmig oan The Hymn of Creation (Yaratilig Ilahisi)'dir. Caedmon kitabinda M.S. 673-735 yillari arasinda yagamty olan Venerable Bede tarafindan sekizinci yzyilda yaziImig The Ecclesiastical History of the English People (ingiliz Toplumun Din Tarihi) adli kitapta kendisine ait satagmalara kargilik vermektedir. Bede'ye gre Caedmon, egitimsiz bir iftidir,

ingiliz literatrne alt

bir gn srlerini otlatirken, gaipten sesler duymuy ve bir kegig olmuytur, ardmdan kendisini edebiyata vererek, iinde daha ziyade argo kelimelere yer verip kaba bir blgesel leheyle glirier yazmigtir.

ilkAnglo Sakson kahramanhk giiri, Beowulftur. M.S. onuncu yzyil civarinda yazildigt bilinmektedir, altinci yzyilda iskandinavyah savailarin yagadiklari olaylarin epik bir dille anlatildigi Beowulf, bu baglamda Ingilizce ile yazilmig ilk giirdir, ancak 23 Ekim 1731 yllinda ikan byk yanginda Ashburnam House'daki Cotton Ktphanesinde yarimig ve sadece tek bir blm kurtanlabilmigtir.

ilk ingilizceroman The Unfortunate

38

Traveller or The Life

of Jacke Wilton (Talihsiz Gezgin ya da Jacke Wilton'un Yagami) olup 1967-160T yillan arasinda yagamig olan Thomas Nashe tarafindan 1594 yilinda yazilmig sabikalilarm hikayesidir, dnya apinda nl The Woman in White (Beyaz Kadinlar) olup, 1824-89 ylllart arasinda yagamig Wilkie Collins tarafmdan 1860 yllinda yazilmigtir. Col[ins'in en nemlizelligi, son dakikaya kadar ipucu vermemesidir. Bunun nedeni cilt olarak prensip anlagmasi yaptigi Victorian yayinevinin, kitabin nc cildine kadar ok sayida satmasi iin yazann hibir ipucu vermemesi ynndeki kesin talimatindan kaynaklanmaktadir.Bunun iin yapabilecegi bir gey olmadigini dile getiren Collins, okuyucularina glecek, aglayacak, zlecek, heyecanlanacak, ama sonucu grmek iin bekleyeceksiniz
romam,

ilk detektif

demistir.

rlanda Literatr
Irlanda literatrne ait ilk rnek M.S. 300-500 ylliari arasmda ortaya ikmig olan Ogham yazitlaridir. Mezar duvarlarinda kabartma geklinde bulunan be yazitlar, ilkin M.. nc yzyllda Kelt alfabesiyle yazilmigtfr. Ogham yazitlarina bakildigmda,

beg adet noktali sesli harfin bulundugu ve sessizlerle paralel bir uyum tagidigi gzenmektedir. Ogham'in kelime anlami tarn olarak bilinmemekle birlikte, iindeki szlerden dolayi,

iinde

irlandatanrisi Ogma'nin tasvir edildigi destandan

ni ortaya koymaktadir.

esinlenildigi-

ilk irlanda dilinde giir, M.S 512-97 yillarinda yagamig olup irlanda'dapiirin babasi.kabul edilen Dallan Forgail tarafmdan
sekizinci yzyilda yazilmig, St Columba'dir. M.S. 750 ylli civarinda bulunan el yazmasi resimli eser ise, lona manastinnda butunmug olup, The Book of Kells (Kell'lerin Kitabi) adi altmda toplanmigtir. Ibranice adlarin getigi elyazmasi eserin ieriginde drt havari tarafindan yazilmig drt incil'densz edilmektedir. 31

Kitap nce Vikinglerin eline gemig, ardindan Meath KontluKell'lere transfer olmuy ve dokuzuncu yzy:Ida tamagundaki men yok olmustur.

Kore Literatr
Bilinen ilk Kore literatrne ait eser, dini garkilar olup ilkin M.. 57 yllmda Kore'de icra edilmistir. Kore,. edebiyatta altin agin: M.. 57 yili ile M.S. 668 ylli arasinda hkm srmg kralik zamaninda

yagamistir.

DANS
Dans, iinde herkesin rol almast iin

yarattigimizfek sanattir.
TED SHAWN (1891-1972)

lk dans

ney Fransa'daki Les Trois Frres blgesinde rastlanmig olup, yari insan, yari hayvan geklinde figrlerin dans hareketleri sergile-

M.. figrerine 40.000

10.000 yillari arasinda g-

dikleri grlmektedir.

M.. 5000 yllm.da ellerini baglarinin zerine kaldirmigfigrler, ilk dans rnekleri olup, eski Misirlilarin dini trenlerde
hareketleri igaret etmektedir. M..3500 ylli civarinda mezar taglarmm zerindeki kabartma resimlerdeki, maskeli dansilar, tanri kabul ettikleri rahip ya da krala olan bagliliklarim, onlarin nnde dans ederek kanitlamaktadlar.
sergiledikleri
ritmik

En eski Avrupa dansi, Avusturya- Bavyera blgesine ait ayak ekme dansi olup, tarihilere gre M.. 3000 civarina rastlayan Neolitik aga aittir. Bu dans sirasmda erkekler ayaklarini yere vurup dizieri hizasina kadar ekmekte, o sirada kadinlarsa evrelerinde dnmektedir. 32

Bale

ilk kez Romalilar tarafindan bulundugu bilinen

Fabulae Atellanae

ve Latince adi

olan bale, on altinci yzyila kadar, halkin yzlerine egitli maskeler takarak kimiklerini giziedigt balo ve festivaller sirasinda sergilenmigtir.

bale, 1519-87 yillari arasinda yagamig Fransa Kraliesi Catherine de Medici onuruna 1581 yilmda

ilk mzikli

ve dekorlu

Le Ballet Comique de la Reine adi altinda icra edilmigtir. Bale Valois Sarayinda gereklettirilmig olup, ilk kez mzikle bir btn halinde egitli Arbeau tarafindan

dans figrleri sergilenmittir. ilk bale bestesi Orchesographie olup, 1588 yllinda Thoinot
yazilmigtir.

okulu Academy of the Art of Dancing (Dans Sanatlari Akademisi) olup, Fransa Krali XlV'nc Louis tarafindan 1661 yilinda Paris'te kurulmustur.

ilk bale

ilk balerinierin toplum ilk bale figrleri,

nnde

dans etmesi, 1681 yllmda

Paris Operasinda gereklegmigtir. y:]lari arasinda yagaml Olan jean Georges Noverre tarafindan 1760 yllinda Letters on DanBilgiler)ad b kitapta ya.ymcing and Ballet /Bale ve Dans Ozerine reformcusu kabul edilen Noverre'nin lanmigtir.Modern balenin szn ettigi bale teknikleri, 1773 yilmdan itibaren kitabinda geligtisilerek,gnmze dek uzanmig ve bu sanat dallnda en gzel rnekleri izlememize nayak olmugtur.
1727-1810

33

YAPI
Yapi malzemeleri, Tag Binalar, Bina Tipleri

"ncebiz binalartmtzt daha sonra,

onlar bizi ekillendirmigtir." SIR WINSTON CHLJRCHILL

(1874-1965)

Bilinen en eski ikamet yeri, tarih ncesi devirde insaniarin evreden kendiferini korumak iin yaratici zekalarint kullanarak olupturduklari ve zerlerinde bugnk pencerelere benzer de-

likler aarak evreyi kolaan ettikleri magaralar olup, yaklagik 80.000 yrlhk bir tarihe sahiptir. Avrupa'nm egitli blgelerinde arkeologlar tarafindan yapilan kazilar sonucu, M.. 12000 ylli civarinda yuvar]ak taglardan yapilmig sigmaklar ortaya ikmig, ilk agin sonlarina kadar avlanarak geinen insanlarin kendilerine barmak olarak buralan kullandiklari, byk kayalari, genig tahta kalaslarla destekleyerek atisma hayvan postlari serdikleri
anlagilmigtir.

35

Bilinen anlamda ilk ev, 10.000 yillik bir gemige sahip olup Northumberland yakinlarindaki Howick kasabasinda bulunmug olup, arkeologlar, kilden yapilmig taglarin ingiltere'de arasina firinlanmig findtk kabuklarl yerlegtirilerek, yapinin kuv-

ortaya ikartmiglardir. Howick'teki bu evden yola ikarak yapilan kazilar sonucunda, asirnda ondan daha nce M.. 2000 ile 1500 yillari arasinda Britanya'nin Orkneys blgesindeki Sjara Brae'de tarihin en eski ikamet yeri ortaya iOlan Skara Brae, birbirine ince kartilmigtlf. Zamania flmi yollarla bagli yedi tag kulbeden olugmaktadir.
vetlendirildigini

YAPI MALZEMELERI
Eski yapilarda kullanilan malzemelere bakr1diginda,her zarnan dayanikliliginn planda oldugu anlagilmaktadir. Bu dogrultuda hem saglam hem de soguk geirmez zellikleri dolayislyla ilkin
fl, 03| BTI Ve hayvan derileri, zamania an a 3 yapEB yerini kereste, tag ve pigirilmig kile birakmaktadir. Daha sonra briket, tugla, beton gibi sentetik malzerfieerin yani sira elik, kireten yapilmig siva harci kullanilmigtir. kullanL

Briket "Mimari iki fuglayt dikkatliceyerleptirmekle baglamtyttr" MILESVAN DER ROHE (1886-1969)
ilk kullandigi yapi malzemesidir. Bu baglamda yaklagik 6000 yillik bir gemige sahip olan briketin ilk kez 13abil'de kullanildigt ortaya ikmigtfr. Ate yakmak iin Briket insanoglunun, 36

blgede yeterince kereste bulunmadigindan, Tigris ve Euphragekillendirip, tes (Dicle ve Firat) nehirlerinden ikarttiklan kili blgede ok etkili olan gneste kurutup briket rettikleri ortaya ikmigtir.

ilk farmda kurutulmuy briket, gnmzden tam

5000 yil

nce Mezopotamya'da yine Babilliler tarafmdan kullanilmigttr. Kereste ithal etmek ok pahallya mal oldugu iin, ilkin gnette kuruttuklarl briketleri, daha sonra kilden yaptiklari finnlar iinde kurutmuglarve bunlari yapi malzemesinin yani sira kaldirim yapmakta da kullanmiglardir. Bu dogrultuda briketten yapilmig tapLnak Ve p.iramide benzeyip basabirok rnegin arasmda, makli tapinak anlamma gelen ziguratlar inga edilmigtir. Babil, M.. ilk bin yllin bagmdan ikinci bin yllm bagina kabagkenti olmasinm yam sira M.O. dar gney Mezopotamya'nin yedinci yzyllda hkm sren Chaldean imparatorlugunun da bagkenti konumunda olmustur. Bu nedente Czerinde ok verimli topraklar olmasi nedenlyle uzun ylllar medenlyetlerin begigi olmustur. Babil, M..331 yllmda Byuk iskender taraffndan

fethedilmigtir.
Beton Modern binalarda imentonun suyla karistirihp kaliba dklmesiyle olugturulan beton yapi malzemesini, eski dnemlerde imento yerine deniz kumunu suyla kangttrip, iine pekigmesi iin akil taglari ilave ederek kuvvetlendirmigler, iva malzemes karigtirmiglardir. Sonuta ortaya bir tr si olarak ise kireci suyla

beton Lkmlglf, ilkali ve kire tagi M..2500 yllmda Misirblar tarafmdan,

piramitleri yaparken kullanilmig olup, daha sonra bundan esinlenerek tag bloklari birbirine yapigtirmak aralarindaki bogiuklari kapatip bir seviyeye getirmek iin bag yapi malzemesi haline gelmigtir.Nil deltasindan elde ettikleri olduka fazla miktarda37

.platosu

ki all tagini Giza zerine yayarak iine kire tagi da katan Mistrillar, bunlari piramitlerin ingasinda kulanmiglardir. Blgedeki kereste kitilgindan dolay! ateyte pigirilmig briket yerine, kire ve alr tagini kivama getirmek iin yeterli olan gnes Isisi igierini kolaylagtirmig, bylece binalarin yapiminda ideal malzeme haline gelmigtir. Ayrica ali ok hafif bir madde oldugu iin, kurumaya birakilan alidan yapilmig bloklarin sadece yzde 50 oraninda bir g sarf ederek yeni yapilanjarla yer de-

kolayliklammknolmaktaydi. gigtirilmesini

ilk imentosuz beton Romalilar tarafindan yapilmig olup,

kire, volkanik krater tagi ve akil tagmin karigimlylaelde edilmigtir. Romall mimar Vitrivius'un M..20 yllindaki kayltlarina gre, Romalilarin elde ettikleri bu beton tr ok dayanikli bir
malzemedir,

daha sonra zellikle rutubet tutmamasi nedeniyle

modern zamaniarin en tercih edilen yapi teknigi haline gelmigtir. Bu teknik yapinin zamania zaylflamasina neden olan fazia suyu nleyici zellik tagimaktadir. Romalilar bu teknikte Roma'daki

2000 yillik nl Pantheon katedralini yapmiglardir. ilk kum, kire ve imento ile yapilmig beton bina 1779 yilinda Amerikali Bry Higgins tarafindan denenmig olup, bilindigi zere en saglam yapi teknigidir ve zellikle bina]arin i duvarlarinm ingasi ve dekorasyonunda kullanilmaktadir.Ancak Higgins'ten nce birok medeniyet tarafindan genellikle duvarlarini dekore etmek zere kullanilmig oldugu, sonradan ortaya ikmigtir. Betonarme
llkin 1823-1906 yillart arasinda yagamig Paris1ibahivan Joseph Monier tarafindan 7849 yllmda kegfedilen betonarme bina,

elikten yapilmig rotlar zerine islak imento dklerek olugturulan sert ve olduka dayanskii zeminin Uzerine kat ikilarak inga edilmigtir. Rotlari jyice birbirine siktytiran imento, bylece
38

zerine ikilan katlarinin, herhangi bir sarsintiya ya da yksek gerilime kargi daha dayanikli ve kalici olmasmi saglamigtir. Monier bu icadlyla 1867 yllinda Paris'te dzenlenen bir tanitimda

dle layik grlmgtr.

cadde 1891 yllmda Amerika Birlegik Devletlerinin Ohio eyaletinde Bellefontaine'de yapilmigolup, bugn hl

ilk beton

kullanilmaktadir.
1936 yllinda iki adet olarak Amerika'da yapilmig olup, ilki Nevada / Arizona sinirindaki Colorado nehri zerinde inga edilen Hoover Barajl, ikincisi ise Washington eyaletindeki Columbiya nehri zerinde inga edilen Grand Coule

ilk beton baraj,

Barajidir. Asbest
Yanmaz bez olarak da bilinen tv)agnezyum silikat ierikli asbest, 2000 yridan fazia zamandir binalann atilarinda yalltim malzemesi olarak kullanilan bir maddedir. Ancak eski Misirlilar eskiYunanhiar gaz onu mumyalama bezi olarak kullanirlarken, Romalilarin ise genellikle lambasi fitili olarak kullanmiglar, eski

ondan rettikleri yemek peetelerini, yemek bittiginde temizlenmeleri iin ategin iine attiklari ortaya ikmigtfr. Ancak M.S. 23-79 yillari arasinda yagamig olan Romall tarihi Byk Pliny, Romalilarin asbest iginde aligtirdigi klelerin ogunun cigerlerinden hastalandiklarini yazmigtir. ilk asbest 1800 yinda ati yalltim malzemesi olarak kullanildigmda devrim yaratmigtir.Ancak zellikle 1917 ve 1918 yillarinda ok saylda RSbest igisinin gen yagtalmne neden olmug ve ilkin 1924 yllinda onlann akciger kanseri oldugu anlagilmigtir.

39

Cam
Aslinda yapi rnalzemesi olmaylp, genellikle dekorasyon iin kullanilir. Bir tr kristal kesmetag olan obsidyenin ilkin tag devri insani tarafindan kullanildigma bakilacak olursa, cam ilk kez onlar tarafindan kullani]migtir. ncak M.S. 23-79 yillarl A arasinda yagamig Byk Pliny'e gre, M.. 669-626 yillan arasinda hkm srmg Asur krall Ashurbanipal'in yaptirmig oldugu ktphanede bulunan ta baskilar, cam retilmesi konusunda ilk talimatin M.. 5000 yllinda.verifrnig oldugunu ve ilk kez Suriye'de retildigini gstermektedir,onu.ilk kegfedenier ise Finikeli tccarlardir.

ilk pencere cami

Romaillar

A tarafindan kullanilmtytir. ncak

sadece belli bagli binalarda kullanilmak zere az sayida Grettikleri camin kalitesine bakildiginda, yeterince dayanikli olmaylp, ayni zamanda optik zellik]er de tagimadigi ]in Romalilarin kaliteli cam retme konusunda yuzeysel bir bagari gsterdikleri sylenebilir, ama bu kalitesiz retime ragmen, sadece zenginlere ait villalar ve kamu binalannda kullandsklart pencere camlan, yapinin iini aydinlatma konusunda amacina ulagmigtir. M.S 240-320 yillan arasinda yagamig Romali yazar Lactantius, ilk kaliteli anlamda dayanikli camin kilise pencereferinde kullantidigindan sz ederken, renkli camlann ilkin M.. 2600 yillari civarinda kullanlldigini ve ilkin yegil renkte olaniarinin Babil'de Eshunna'da grldgn ileri srmektedir. Yekpare pencere camlari ise, ilkin on birinci yzyllda Almanya'da retilmig olup, buniann yanlarina kk kanattar llave edilerek gnmzde kullanilan pencere camlari ortaya ikmltir. Takip eden yzyillar boyu giderek bu ynde ge]itirilip ]ks bir aksesuvar haline dntrlen cam, on nc yzyilin sonuna dek, sadece saray ve kiliselerin pencereferinde kullanilmistir.

ilk drt kanatli pencere camlari 1905 yllinda Belika'da retilmigtir. Bu dogrultuda kink cam paralarini genig kazaniar40

da eriterek kaliba dkmgler, iyice donduktan sonra egit llerde kesmiglerdir, ancak zerlerini tek tek parlatarak przsz bir yzey elde etmeye allymiglar, 1914 yilinda ise bunlarin ilk kez seri retimini gerekleptirmiglerdir. ilk przsz yzeye sabip cam, 1959 yilinda Lancashire'ta Pilkington'lu St Helen Kardepler tarafindan retilmigtir. Bunun iin onlarl birka kez eritip dondurarak sonunda przsz bir yzey elde etmiglerdir. Ancak sert ve serin bir malzeme olduguanlagilan camin, koruyucu zellik tagimasinin yani sira, yeterince dayanik1:olmadigmin kegfedilmesi zerine, bunlan en kabndan en inceye dogru farkli kalinhklarda retmigier ve daha amaciy]a yapilarin st kisimziyade sogugun.girmesininlemek olanlarini tercih etmiglerdir. Bunun larindaki pencerelerde kahn en tipik Ornegini eski binalarin st kat1arinda grmek mmkndr. Cam kalinligL yU affdan a lya dogru, tedrici olarak azalmaktadir. Ancak bilindig zere, sonraki yillarda kinlmaz ve her trl dig etklye kargi dayanikli camlar retilmittir.

BNALAR TAS

dallariyla rtlmg olan barinaklarin yan duvarlarini olusturmak iin dzgn kesilmemig gayri muntazam taglann st ste dizilmesiyle o]ugturu1muttur. Arkeologlara gre ilk dayanikli tag yapilar ise, M.. 4000 ytllari civarinda gney talya'ninCalabria blgesinde grlmg, sonra giderek tm Avrupa'ya yaylimigtir.

lik tag binalar, atilari hayvan derisi, postu

ve aga

Tag yapilar

ilktag yapilar M.. 3100 yllinda yan yana siralanmig l ya da drtl tag yiginlari alarak gelmektedir. stste dizilmig taglardan yapilmig bu yiginlar gekilsiz stunlardan olugmakta ve ara41

lan kalin ktuklerle desteklenmektedir. ilkinM.. 2500 yllinda Gney Gal blgesi Pembroke'ta Prescelli Daglari eteklerindeki Avon nehri civarinda yaklagik 250 kilometrelik bir alanda grlen bu tag yapilar, M..2300 yllina kadar olduka yayginlagmig ve bu tarihten itibaren onlara kum taglarindan yapilmig ilaveler sz konusu olmustur. Bu dogrultuda Giant Sarsen tipi olarak kabul edilen ve Malborough Downs'tan itibaren yaklagik 20 kilometrelik bir alanda tag yapilarin zellikle yukan kisimiannda pencere olarak kullanilmak Uzere ailmig deliklerin bulundugu ve kenarlarinin kumtaglarindan rldg grlmektedir.

Piramitler
olarak kesilmesi eski Misirlilar taraB fmdan gereklestirilmigtir. u dogrultuda dnyadaki en nemli eserlerden biri olarak bilinen piramitleri yapmiglar, ancak bunlari,siradan halkin ikametetmesi iin degil, yalnizca iinde mezarlari da bulunan lke yneticileri firavunlarin saray! ve mezari olarak kullanilmak amac]yla inga etmigierdir.
Taglarin ilk kez muntazam

ilk Misir piramidi M.. 2630 yllinda Sakra'da inga edilmig olup, M..2687-2668yllfari arasinda hkm srmg ilkfiravun
Zoser iin yapilmigtir. Basamakli olarak da bilinen piramidin bu ad: almasinin nedeni, duvarlarinda zeminden en tepeye kadar devam eden basamaklarm bulunmasidir. Bu dogrultuda M.. 2667-2648 yillari arasinda hkm srmg eski Misir'in en tanmmig mimarlanndan biri oldugu bilinen Imhotep, siradan biri olarak dogmug olup, bu bulugu ve yeteneginden dolay: nemil bir gahsiyet durumuna ykselmigtir. lmndeniki bin yll son550 yilmda Misir, Persliler tarafindan fethedildiginde, ra, M.. Memphis'te gifa dagitici ve saglik tanrisi o1arak anilmaya baglanmig olup, stradan halkin iinden ikan tek tanri konumunda halen Misir halki tarafmdan byk saygi grmektedir.

42

BiNA

TPLERI

Saraylar evi olarak kullandiklari ve genellikle soylularin yagadigi Palatine tepesinde inga edilmigtir. Bu dogrultuda lke yneticilerinin ve zenginlerin yagadigi binalarin digerlerinden farkli olarak daha saglam ve korumall olarak inga edilmesine karar verilerek sonraki yillarda gatolar

ilk saray Roma'da

imparatorlarin

inga edi1migtir.

yillart arasinda hkm srmg Misir krali 111'nc Tutmosis iin Teb gehrinde inga edilmigtir. Eski Teb gebri, bugnk adiyla Luxor ofup, Kahire'nin yaklagik
400 mil uzaginda yer almaktadir.

ilk saray M.. 1504-1450

Satolar
Genellik1e ortaagda savaglar sirasinda kale ama\i garnizon olarak inga edilmig olan gatolar, olduka muhkem tag duvarlarmin arkasina gizlenip dgmani gzetleyen askerleriyle krala bagliligini kanitlamig blge lordlan ile zengin toprak beylerinin ikamet ettigi birer stratejik g sembol olarak kullanilmigtir.

II

43

ilk gato duvari M.. 1600 yllinda eski Babil

altina almak amaclyla inga edilmigtir.

gebrini koruma

M.S. Dokuzuncu yzylldan itibaren gatolarin sayisi .faz1alagmaya baglayaraktm Avrupa boyunca yayilmigtir. Tneller
sinirlari iinde yer altp Irak ile Suriye topraklarini sulayarak Dicle nehriyle kesigtikten sonra Iran Krfezine bogalan Firat nebri altinda M.. 2180 yllinda

ilk tnel bugnk Trkiye

inga edilmigtir. Tneli inga etmek iin nehrin yatagini diger tarafa yneltip suyun akipini o noktada kesmigier ve altina briketten bir tnel inga etmigler, sonra tekrar suyu normal akig ynne evirmiglerdir. Nehrin altindan geen ikinci tnel 1769-1849 yi[lari arasmda yagami Sir Marc Brunel'in 1825-1843 yll1ari arasmda Londra'da Thames nehri altinda inga ettigi Rotherhithe'le Wapping'i bag]ayan tneldir. Tnel bugn halen kullanilmakta olan Londra metrosunun bir blmn iermektedir. Tnelin yaraticisi Marc Brunel, aslen bir Fransiz olup, 1806-59 y:]lari arasinda hkm srmg Isambard Brunel

kralininbabasidir.
Turkiye sinirlari

ilk su tagima tneli Ege denizinin bugnk

iinde ka]an adalarmdan Samos aiklarinda 1825 ile 1843 yl11art arasinda Megara'dan mhendis Eupalinos tarafindan inga edilmigtir. Kastro daglarinm ortasindan geen tnel bin ylldan fazia sre kullanslmigtir. En papirtici olan geyise, toplam bir kilometre uzunlukta olan tnelin her iki ucunun da yarimpar kilometrelik uzunlukta olmasi, sadece 60 santimetrelik bir hatanin sz egit konusu olmasidir. Yatak ve dzey ailari lmeye yarayan dzleme aleti ve diger yardimci ekipmanlarm henz kegfedilmemig oldugu yll]arda sadece teorik olarak

geometri ve ai bilgisiyle

bunun gerekleptirilmig olmasi hayret vericidir, kubbeli binala44

ykseklik lum de ayni yntemle gerekleptirilmigtir. ilk kara tneli Fransa'daki Malpas tneli olup 1681 yllinda inga edilmigtir. Malpas tnell ayni zamanda barut kullanilarak oyulan ilk tneldir.
rin

Amerika'daki ilk tnel 213 metre uzunlugunda olup, Lbnan ve Pensilvanya igbirligiyle inga edilen tnel iki yllda tamamlanmig olup 1827 Haziraninda hizmete ailmigtir.

ilk deniz tnelinin kazist 1991 yilinda bitirilmigtir. Bir terminalden digerine 58 kilometre olan tnelin 37 kiometrelik b1m suyun altindan gemektedir. 1990 yilinda ingaatina baglanan ve Britanya ile Avrupa'yi birbirine baglayan Mang Denizini bir utan diger uca geen tnel 1994 ylli Mayisinda ilkin trafige ailmig olup, 8500 yll ncesindeki son buzul aginin bitiminden olduka byk bir projedir. bu yana ilk kez gereklegtirilmig Barajlar
su barajl, M..2900 yllinda bugnk Kahire yakmlarmdaki Sadd El Kafara (Paganlar Baraj0'dir.

ilk byk

Ingiltere'deki

ilk

bara), Arlesford Baraji olup, 1189 yllinda

Winchestor Bagpiskoposu Geoffry de Lucy'nin istegi zerine inga edi1migtir. Bu talebin gerek nedeni tam bilinmemekle birlikte, byuk bir olasihkla Bagpiskoposluk sarayma balik temin

etmek oldugu tahmin edilmektedir. Barajin gerisinde suyun devir daimini saglayan oR sayida su arki mevcuttur. ilk elektrik baraji Amerika Birlegik Devlet1erinde Fox nebri zerinde 1882 yllinda inga edilmig ve nebrin zerine konan iki ark sayesinde evlerin elektrik almasi saglanmigtir.

45

Kprler
ilk agamada geni ve dz yzeyli taglann kademeli olarak nehirlerin zerine konmasiyla elde edilmig olup, daha sonra mevcut taglarin aralari doldurularak inga edilmig,

ilk kprler,

bylece en basit yoldan bir utan diger uca ulagim

saganmigtir.

ilk tag kpr tasarimi

Latince claperius,

Anglo Sakson di-

linde cleaca olan taglarin st ste ylgilmasiyla ede edilmig olup, M.. ikinci bin yilda gereklegtfr.ilmittir. Ayni geniglikte taglann st ste yrgilmaslyla her iki uta inga edilen basamaklarin birbiriyle bitigtirilmesiyleelde edilmigtir. ilkin Dartrnoor ve Exmoor'da grlen bu kprlerin ingasi oduka zor olup, o devrin insaniarinin kpr anlayrgini yansitan en arpici rneklerdir.

ilk uzun kpr

465 ylliari arasinda

iki

Helenistik

kilometre uzunlugunda olup M..520dnemde hkm srmg Kral

Xerxes tarafindan gerekiegtirilmistir. M.. 481 yllinda anakkale Bogazini gemek iin donanmasma ait 800 adet gemiyi birbirine baglayarak bir kpr olugturmug, ancak ikan giddelli firtina yznden donanmaslyla olugturdugu kpr tahrip olmugtur. Deniz sakinlevince ikinci kez deneyerek bu defa basaldinya gemigtir. Heredot'un kaganli olmuy ve Yunan]Ilara yitlanna gre zekasi sayesinde olugturdugu bu kpr sayesinde 5.000.000 askeri bogazi gemigtir.
Tiber nehri zerindeki ilk kpr, Roma'da M.. 62 yllinda Pons Fabricus tarafindan inga edilmigtir. egitliaglardan olugt

turdugu kemer geklindeki kpr, aslinda Romahlardan nce Orta Doguda grlmg olmasina ragmen, agirlik kapasitesini orantisal olarak iki uca egit olarak verme aisindan ilk bulug Romalilara aittir. Nehrin zerinde iki ynde egit aiklik barakarak inga ettigi kemerli kprnn dzgn 1mn yani sira, o gne dek inga edilmi olan tag kprlere nazaran daha az malzemey46

le inga edilmig olup, daha az yer iggal etmesidir. Gnmze dek kalmig olan en nemli kpru M.. 63-M.S 14 yllinda hkm srmg Augustus Ceasar zamaninda Ponte di Augusto tarafin-

dan inga edilmig olanid

r.

Amerika Birlegik devletlerindeki ilk kpr 1697 yllinda Philadelphia'da inga edi1mig olup halen Route 13 olarak kullanilmakta ve zerinde modern trafik ara\arl ig[emektedir.
1750-91 yillari arasinda yagamig Abraham Darby tarafindan 1779 yllinda Shropshire, Coalbrookdale'deki Severn nehri zerinde inga edilmigtir. Kpr 1934 yilina dek

ilk demir kpr,

kullanilmig ancak bu tarihten itibaren aralara kapatilmigtir. yillan arasmda-yagamig Francois Coignet tarafindan 1865 yllinda Fransa'daki Vanne nehri zerinde inga edi1migtir

ilk beton kpr

1842-1921

1874 yllinda yapimi tamamlanan St Louis Kprs olup, Misissippi nehri zerinde in a edilmistir. ok zel bir elikten yapilmig olan ilk kprdr.

ilk elik kpr

kpr yaya ve tagitlari tagimak zere Menai Strait ile Kuzey Gallere ait Anglesey adasi arasinda Thomas Telford (1757-1834) tarafindan 1819 ile 1826 yallart arasinda inga edilmigtir. Demirden yaptigi levhalari elik halatlarla birbirine

ilkasma

47

baglayan mucit, sonra da bun1ari iki uca diktigi demir kirigiere baglayarak bir asma kpr olugturmugtur. Kprnn uzunlugu 176 metre olup Anglesey adalarina baglanan tek yol vazifesi grmektedir.

ilk elik telden yapilmig asma kpr, 1786-1875 yillari arasinda yagamig mhendis Marc Seguin tarafindan 1825 ylimda Fransa'da inga edilmig olup, bulugen sahibi uan balon1arin mucidi olan Montgolfier kardeplerden Joseph Montgolfier'nin yegenidir. Seguin'in kprs Rhone nebri zerinden Tournon'a
baglanmaktadir.
Amerika Birlegik Devletleri'ndeki ilk elik telden yapilmig korkuluksuz asma kpr, 1810-62 yillan arasinda yagamig olup Amerikali Brunel olarak bilinen Charles Ellet Junior tarafindan 1849 yilinda Ohio'da inga edilmigtir. Ancak iki yani korkuluksuz olan ve sadece 7 metre genigliginde olan kprnn zerinde at binme gibi olduka tehlikeli halka aik gsteriler sergilemesinzerinde inga edecegi ikinci kpr den sonra, Niyagara Selalesi projesi engellenmigtir. Kpr 1854 yllinda giddetli bir firtinada ciddi gekilde hasar grmg, ancak 1860 yi1mda tekrar ailmig ve Amerikan Sivil Savagi strasinda nemli rol oynamistir.

Thames nehri zerindeki Kprler

ilk kpr M.. 1750'li yillarin baglarmda GIdukagenig miktarlarda kaya megesi de denilen meye ktkleri tagimaciligi yapilan nehrin zerindeki Vauxhall'de M 1500 yllinda inga edilmig olup, 1999 yllinda yapilan kazilarda ortaya ikrnistir.
Londra'da Romalilar tarafmdan yapilan ilk kpr, M.S. 50 yilinda kale olarak inga edilmig olup, halen Londra Bankalar Blgesi ya da 5uare Mile olarak bilinen Thames nehri zerinde

blgede bulunmaktadir.
48

Londra'da nebrin zerindeki ilk briket kpr M.S. 1176 yilinda Peter de Colechurch tarafmdan inga edilmig olup, daha sonra altina ilave edilen dkkan ve evlerle bir kompleks ha-

line dngtrlen ingaati 1209 yllinda tamamlanmigtir. Kpr yaklagik 600 yildan fazla ayakta kalmig ve Londra gebri ile Southwark'l birbirine baglayan bugnk Londra Kprsnn yerinde inga edilrriigtir. Duvarlar

ilk gehir duvarlari M.. 8000 ylli civarinda Jericho(Eriha) gehri

inga edilirken yapilmigttr. Eriba, deniz seviyesinden 250 metre yksekliginde duvarlarla evrilmig, ancak hepsi yangin, sel ve deprem]erle yikilmig, sonra yeniden inga.edi1migtir. M.. 1400

yilinda Musa peygamber kutsai kitapta yazdigi zere israilogullarmi vaat edilen topraklardaki Eriha gehrine gtrmek zere nne katmig ve onun nclgnde uzun bir yolculuga ikmiglardir. Efsaneye gre elindeki flt kuvvetle flemig ve gehrin duvarlan yikilmigttr.

in Seddi, M.. 221 yllinda hkm srmg Qin Hanedani

ile M.S. 1644 yilinda hkm srmg Min'g Hanedani arasinda bir tarihte inga edi1mig o]up yaklagik 6000 kilometreden fazia uzunlukta dnyada insanoglunun yaptigi en byk sanat hari-

kasidir.
Gkdelenler
sigorta girketine ait olup 1885 yllinda Chicago'da vali William Le Baron Jenney tarafindan inga edilmigtir. ilk elik kirigin kullanildig: yapi, bylece 1880'll yillarda

ilkgkdelen on kath bir ev

Amerika'da

ilk kez gkde[en kelimesinin gndeme gelmesine neden olmugtur, bundan esinlenerek sonra yirmi kathlan yapikirk lan gkdelenlerin bilindigi zere gnmzde katli olanla-

rina rastlanmaktadir.

Bu derece yksek ve ok kath binalarin

49

yapiminin sz konusu olmasiyla ayni paralelde yapilarda byk bir teknolojik geligme yaganmig ve 1813-98 yillari arasinda yagamig Sir Henry Bessemer'in eriti1mig madenden elde edip bu tarihten itibaren Amerika'daki ingaatlarin yani sira yoloularm yukan katlara rahata ve gvenle ekilmesi iin yapilan asans0r yapiminda da kullanilan elik halat gndeme gelmigtir.
asansr 1811-61 yillari arasinda Elisha Otis tarafindan icat edilmig olup, ilk kez New York'taki P. T. Barnum'un Kristal Sarayinda kullanilmigtir. Yolculari tagimak iin yaptigi

lkyolcu

asansrn halatlarmin ne kadar g] oldugu konusunda bir gsteri yapan mucit, ayni mekanik dzenegi 1857 yllinda E. V. Haugwout and Company adli ok katil bir aligverig merkezine de inga etmigtir. Otis'in bu icadi daha sonra Werner von SiealtLna bir elektrik motoru takilarak mens tarafmdan asansrn Siemens bu kegfinin ilk tanitimini 1880 ylhnda geligtirilmig ve Manheim Fuarinda sergilemistir. Aslinda ilk yolcu taglyan elektrikli asansrn, bu icattan yedi yll nce Baltimore, Maryland'ta kul]anildigi, ilk asansrn ise M.. nc yzyilda hayvan gc kullanilarak yolcularin halatlaria yukan ekilerek olugturuldugu ve 1743 yllina kadar kullanildigi ortaya ikmigtir. Fransa krali XV'inci Louis'riin kendisi, ailesi ve zel misafirleriiin kullandigi "Uan Sandalye" olarak adlandirilan asansr, kurulan bir makara dzenegi sayesinde sadece tek kipilik olarak zeminden birinci kata kadar abymig ve sarayin digma inga edilmigtir. Kralin sarayin balkonundan bindigi asansr, damdaki bacanin iine giren bir kigi taraftndan yukari ekilmekte ya da
apaglya indirilmekteymig.

Merdivenler

ilk merdivenlerin tam olarak ne_zaman yapildigi bilinmemekle birlikte M.. 1500 yili civarmda Konossos ve Phaistos'taki Cretan Sarayinda inga edildigi ileri srlmekte ve bundan yaklagtk
50

3000 yll nce

Tai in'de Shan yolu

zerinde granitten yapilmig

6000 basamak inga edildigi bilinmektedir.

ilk yryen merdiven Jesse W. Reno tarafindan

1861-1947 yillari arasmda yagamig 1891 yilinda icat edilmigtir. Gnmzde modern asansr olarak kullanilan yryen merdiven1erin bu ilk rnegi, insan gcyle yrtlmekte olup tirabzaniarin arasmdan geirilen bir kayigla 25 derecelik bir egimle hareket ettirilmektedir. ilk kez New York Coney Adasinda grlen bu ilk

yryen merdiven 1896 yllma dek kullanilmigtir.

1899 yllinda Otis Company tarafindan inga edilmig olup zamania ilk bulugu olan asansrn yani sira yryen merdivende de bir dnya markasi haline gelmistir. ilk halkin kullandigt elektrik1i yryen merdiven 1900

ilkelektrikli yryen

merdiven

yilmda Paris Fuarinda sergilenmigtir.

51

HABERLESME ve ILETM
Kigiden Kigiye Haberlegme, Toplumsal Haberlegme

ilk haberlegme sistemi

ilk agda,

bir kipiyezel mesaj

gn-

deri1mekistendiginde ya da halka yaplian gene] duyurularda tay

tabletier kullanilarak gerekleptirilmigtir. Takip eden yzyillarda yeni lkelerin fethedilmesiyle giderek geligmig ve servet denilecek miktarlarda yatirim yapilan bagli bagina bir teknoloji ve dev bir sektr haline gelmigtir.

KigiDEN KiYE HABERLESME Yazi

ilk yazi teknolojisi, tam olarak tarihi bilinmemekle birlikte, kayalarin zeri sert ve sivri bir cisimle kazinarak yapilmig gekil ve sembollerden anla ildigi zere, haberlegme ynnde ilk girigimin 2 2dit. tag devri insani tarafindan gerklegtirildigi rtaya L o

ilk yazi dili Mezopotamya'nin gneyinde yerlegmig Smerler tarafmdan gnmzden yaklagik 5000 yli nce olan ivi yazisiyla gerekleptirilmistir. kegfedilmig

ilk hiyeroglif yazisi, hanedanhklar ncesi dnem olarak adlandirilan M..3200-2950 yillari arasinda Misir'da kegfedilmig
53

olup,

ilkin mezar taglari Uzerinde uygulandigi bilinmektedir. 1867-1935 ylilari arasinda yagamig James Quibellve 1869T949 ylllart arasinda yagamig Fredrick Green adh iki ingilizarkeologun 1894 yllinda Yukari Misir Nekhen'de yaptigi kazilar

sonucu zeri hiyeroglifle yazilmig bir tur tag tablet olan Narmer Paletler ortaya ikarilmistir. Bu dogrultuda ylliardan beri onlarin kegfettigi Narmer Palet, hiyeroglif yaztlarmin ilk rnekleri olarak bilinmektedir, ancak bazi arkeologlar hiyeroglifeait ilk sembollerin, tarih ncesi devirde Nil nehrinin bati kiyisi boyunca yerlegmig Gerzea halki tarafmdan kullnildigini ve ilkin M.. 4000 yilmda Ger.zea mlekleri zerinde grldgn ileri srmektedirler. M.S. 1799 ylhna kadar hiyeroglif yazilarinin tercme edilmesinin mmkn olmadigi ileri sr[mesine ragmen, general Napolyon'un askerleri Rosetta gehri yakinlarinda kamp kurduklarinda slyah bazalt tagindan bir tablet ele geirmigler ve 1790-1832 yillari arasmda yagamig FranSLZ jan.Francois Champollion adli bilim adami bu tagi inlediginde, zerinde hiyeroglif ve Misir halkinm gnfk konugma sirasinda kullandige demotik

diline ait sembollerin aynisinin Yunanca olarak yazilmig oldugunukeyfetmigtir. Bu nedenleYunanca hiyeroglifierinilk tercme edildigi dil olarak kabul edilmektedir. lik alfabe M.. 1500 yill civarmda bugnk Suriye'de
Ugarit'te kullanilmig oldugu ve 1929 yllmda Ras Shamra'da yapilan kazilar sonucu Ugarit alfabesinin ilk alfabe oldugu ortaya ikmigtir.

ilkinyazisi M..1500 yllinda kegfedilmigolup, kaplumbahayvan kemiklerinin zerinde grlmgtr. gnden O olmasina ragmen, in yazisinda haleri ilk zabugne ok degismig manlardaki gibibazi resimler ve sembo]Ier kullanilmaktadir.

gaderisi ve

54

Kalemler

ilkyazi kalemi M..1000 ylh civannda geligtirilmigolup bugn tarafindan kullanilan all ve saz kamigtir. M..300 hl inliler yllmda Misirlilar mrekkep olarak koyu bir boyanm iine kalin saz kamiglari batirip bugn kullandigimiz mrekkepli kal mi olugturmuglardir. ilk bronzdan yapilmig kalem ise Pompei'ye bulunmugtur.
araSinda ilk hayvan tynden yazi kalemi, 560-636 yllan

yagamig Seville'li St. Isodore tarafindan yedinci yzyilda kullanilmig oldugu ileri surlmesine ragmen, byk olasilikla daha nceki yzyillarda da kullanilmig oldugu tahmin edi]mektedir.

ilk kalem
tarafindan

ucu 1828 yilinda Birmingham'da

John Mitchell

retilmigtir.

ilk dolma kalem

1702 yilinda Paris'li Msy Bion tarafin-

dan retilmistir. ilk dolma kalem patenti, mucidi kendisi olmasa da 18371901 yillari arasmda yagamig Amerikali Lewis E. Waterman tarafindan 1884 yllinda elde edilmigtir. Daha sonra hava basin-

clyla gigiritmig ilk lastigin mucidi olup 1822-73 yillari arasinda yagamig Robert Thomson tarafindan 1849 yilinda ingilizpatenti altinda ilk dolma kalem Uretilmigtir.
Ekim 1888 yllinda John J. Loud tarafindan kegfedilmesine ragmen, sadece derilerin zerini igaretlemek iin kullanilan sabit bir boya oldugu ileri srlerek, bulugu 55

ilk tkenmez kalem 30

kmsenip istismar edilmis ve bagarisiz olarak nitelendirilmigtir. Loud daha sonra icadinin zellikle hakir grlp, patentinin elinden alindigi konusunda haklarini ele geirmek iin dava
amigtfr. 1899-1985 yillan arasmda yagamig Macar Lazlo Biro tarafmdan 1930 yllinda otomatik gerek1egtirilmigtir. Ayni zamanda otomobillerdeki vitesin de mucidi olan kagif (ulagimblmnde greceksiniz) bu buluguyla, kendi adi olan Biro'nurt tkenmez kalemde ilk marka haline gelmesini saglamigtir. ikinci larak Baron Marcel o

ilk bagarili tkenmez kalem

retimi

Biche, 1950 yllinda bir bagka tip tkenmez kalem retip ona Bic admi vermigtir.

ilk yumugak uIu dolma kalem

materyallerden

T960 yllmda su sizdirmayan

yapilmigtir.

Mrekkep tarafindan kegilk mrekkep M.. 3000 ylli civarinda inli1er fedilmig olup, am ttss, gazyagi ve hayvan derilerinden elde edilen jelatinin karistinlmasiyla elde edilmig olup, firayla uygulanmigtfr. Kurgunkalemler Gnmzde kullandigsmiz kurgunkalem ancak .1564 yilinda Borrowdale, Cumberland'ta saf grafitin icadindan sonra mmkn olmuy ve ilkin 1565 ylimda hem isvirelihem de bir Alman olan Conrad Gesner tarafindan retilmigtir. ilk zamanlarda bir ubuk geklinde kullanilmig, ancakl 662 yllinda Almanya Nuremberg'te uzun tahta ubuklar iine yerlestirilerek, ilkin bugn kullandigimiz kurgunkalem ortaya ikmigtir. Amerika'da ise ilkin kurgunkalem 1812 yllinda Concord Massachuset'li William Monroe tarafindan retilmigtir. Ancak asirnda kurgunkalem ilk zamanlarda yazi yazmaktan ziyade kagit ve pargmenler
56

EL

zerine izgi ekmekte kullanilmistir.

ilk silgi
edilmigtir.

1770 yilinda

ingilizEdward

Naime tarafindan

icat

ilk kalemtirag1847
findan icat edi1migtir.

yllInda

Fransiz Therry

des Estwaux tara-

Kat ve Parfmen
Papirus,

eski

MisirlilarlO

RU

andl

ilk yazi malzemesi

kagit

olup, M..2400 yllmdan itibaren kullanilmigtir. Ancak kagit yerine gemesine ragmen, bilinen anlamda kagit degildir. nk her ikisi de farklL maddelerden retilmigtir. Latince adi Cyperus

Papyrus olan Papirus bitki saplarindan kesilerek yapilmi, kagit ardindan ekten ise egitli bitkilerin lif1erinin iyice islatilmasinin geirilip iyice szlmesi ve hamur geklinde yogrularak zerinden silindir geirilip dzlegtirilmesiyleelde edilmektedir.
Pargmen, bugnk Trktye sinirlan iinde bulunan antik Yunan sehriBergama'dan admi almakta olup, M.. ikinci yzyllda icat edildigi tahmin edilmektedir. M.. 197-159 yillari arasinda.inek derisinden yapilarak retilmigtir.

ke Ts'ai Lun tarafindan in'de fedilmistir. M.S. 750 yllindan itibaren Semerkant'ta ve M.S. 794 yilindan itibaren ise Bagdat'ta kullanilmaya ba1anarak tm

ilk kagit M.S.

105

yi]Inda

dnyaya yayilmltlf.
makinesi 1798 yilinda Fransiz Nicholas Louis Robert tarafindan retilmigtir.

ilk kagit

Yazi Sistemleri
olusturan tm \ke1erde soldan saga ve yukaridan apaglya yazi sistemi kullanilmig tekildeokunmustur. Ancak bu tarihten nce sagdan sola ve

M.. 600 ylli civarinda Akdeniz kultrn

ayni
"boustroph

ve apagidan yukariya, yani sira

edonic" denilen bir

57

satirin sagdan sola, digerinin ise soldan saga yazildigi karigik bir yazi tipi kullanildigt bilinmektedir.

Steno
Yunanlilar taraKelimelerin tam yazilmaylp sadece kisaca findan kegfedilmigtir.

ilk steno M.. drdnc ylldan itibaren eski

sembollerie gsterildigibu yazi sistemi, daha sonra dar ve sik yazilmig kelimeierleolusturulan degigik bir yazi sistemine de referans olmuytur. ilkinM..63 yllindaRoma senatosunun en g\ adamlanndan biri olan Cicero'nun sekreferi Gro'nun, patronunun olduka uzun nutuklarini kayda geerken, kendisine kolayhkok harflerianlayabilecegi trde semboilerle gstermesiyle masiin keyfettigi ve Latince adlyla Notae Tironianae olarak anilan steno yazi sistemi, sonra ortaag dneminde tm Avrupa'da benimsenmig gnmzde de halen kullanilmaktadir.
1813-97 yillari arasinda yagamig Sir lsaac Pitman taraffndan 1837 yllinda retilmig olup bylece keridi adlyla anilan Pitman Steno sisteminin kurucusu olmugtur. Dikte makineleri kullanilmadan nce kegfettigi bu sistemle, kelimeler agizdan iktigi anda ayni hizia yaziya dklmektedir.Bu konuda hiz rekoru T922 yllinda Nathan Behrin'e ait olup dakikada 350

ilk modern steno

kelime yazan Behrin, daha nce ayni sayida iki dakikada yazilan rekoru geride birakmigolup halen bu rekoru elinde tutmaktadir: Bastm

ilk basim iglemi M.S. ikinci yzyilda inlilerarafindan gerekt legtirilmigtir. ilkinkullanrlan dilde yazilmig bir yazinin aynismin
ikinci kopyasinin ikarilmasi amaciyla gereklegtirilen basit basim iglemi daha sonra kalici ve ok kullanilan bir yntem haline

dngmgtr.Ilkseri basim iglemi ise M.S 11

-1408

arasinda

inlikimyager

Pi Sheng tarafindan gereklegtirilmig

yllarl

olup ayni yazmin birok kopyasinm 58

basiminin yant sira farkli

dille yazilmig mektuplar zerinde de denenmig ancak dillerin karmagikligi nedeniyle bu bulug daha ilerilere taginamamigtir.

ilk modern basim iglemi gnmzde halen kullan:Imakta

olup, ilkin M.S 1400-68 yillari arasinda Alman Johannes Gensf1eisch Gutenberg tarafindan keyfedilmittir.
Recuyell of the Histories of Troye olup, Truva savagi si.rasinda yaganan olaylarin anlatildigi kitabm M.S. 1422-91 ylliari arasinda yagamig William Caxton tarafmdan Be1ika'nin Bruges gehrinde 1474-75 yillari arasind basil-

ilk basilan ingilizcekitap

digi ileri srlmektedir.

ingiltere'debasilan ilk kitap ise Dictes or Sayengis of Philosophres adli Felsefe doktrinleri zerine bir kitap olup, 1476 yllmda Westminster Londra'da yine William Caxton tarafmdan

basilmigtir.
Posta ile Haberlegme postasi olarak bilinen ve kup kanadina not ilistirilerek gereklegtiri1en ilk posta ile haberlegme yntemi M..776 yiImda Smerertarafmdan kegfedilmigtir.
Gvercin

59

1491-1547 yillari arasinda yagamig ingiltere kral: Vill'inci Henry dneminde kralin kendisine posta gefi olarak atadigi Sir Brian Tuke tarafmdan 1516 yllinda kegfedilmistir. Ancak teoride herkes iin geerli sistem daha ziyade kralm zel mektuplarmi ulagtirmayi ama\amigtir. Daha sonra

ilk saray postasi

halen kullanmakta oldugumuz posta sistemi yay26 Eyll T839 tarihinde ise tamamen saraya ait zel bir posta sisterni kurularak saray arabalarlyla posta ulagtml gerek1egtirilmigtir.]ngiltere'de lkedeki tm adres]erin posta sistemine kaydi ise ancak 1974 yllmda tarnmlanabilmigtir.
1635
gLnlagmig,

yr]Inda

ilk gvenli posta sistemi M.. 2000 ylli civarinda eski Misir'da zel bir at ve biniclylegereklestirilmigtir. u dogrultuB da M.. altinci yzyllda Pers krali Byk Cyrus bu gekilde belli saylda seilmig hizli at ve srclerie kendisine ilk kez zel bir posta ulagtirma ekibi kurmuytur.
vasitaslyla haberlegme 3 Nisan 1860 tarihinde Misile Sacremento, Kaliforniya arasmda gereklegmigolup, souri 1861 yllinda etkinligini kaybetmigtir. nkayni yllin Ekim ayinda daha nce kegfedilmig olan telgraf sistemi iyice oturmug

ilkatlar

hizli haberlegmede tercih nedeni olmugtur. Ancak yine de at1a haberlegme dnemi hem seri hem de romantik olmasi aismdan uzun sre Amerika'da kullarnimaya devam etmigtir.
ve

Hava Yoluyla Haberlegme Hendon ilk hava yoluyla haberlegme 1911 yllinda ingiltere'nin gehrinden Windsor gehrine havadan gereklestirilmigtir.

ilk lkeler arasi haberlegme

arasinda gereklestirilmistir.

T919 yllmda Londra ile Paris

agiri haberlegme tarihte ilk kez Atlantik okyatek bagina geen Charles Lindbergh'in bu bagarisindan nusunu alti hafta sonra gerekleptirilmigtir. 29 Haziran 1927 tarihinde ilk pilotlar olan Richard E. Byrd, Bert Acosta, Bernt Balchen 60

ilk okyanus

dosyasinL New ve George Noville, Bagkan Rooselvelt'in zel Fokker C-2 tipi uakl yola York'tan Fransa'ya gtrmek zere ikmiglar, ancak Paris'in zerindeki yogun sis yznden rota degigtiripdenizin zerinde 275 metre alalarak Ver-sur-Mer sa-

hiline inmislerdir. Bu nedenle posta biraz gecikmig ama yine de yerine ulagmigtir.

Semafor
Bayrak ya da megale gibi

belli bir materyali sallayarak yapilan

haberlegme sistemi semafor, ilk kez 1763-1805 yillari arasinda yagamigFransiz Claude Chappe tarafindan 1794 yllinda gerekleptirilmigtir. Bu sayede kara ya da deniz zerinde hizli haberlegmeyi saglayan sistem, ancak belli bir mesafeyi ierebilmektedir. rnegin8 ile 16 kilometrelik ya da 5-10 millik bir mesafeyi kapsayan sistem daha sonra geligtirilerek radyonun keyfinden
nce gemiden gemiye haberlegmeye referans almustur. Telgraf ve Telgraf Makinesi

ilk elektromanyetik

telgraf 1820-75 yillari arasinda yagamig Sir

Charles Wheatstone ve 1806-79 yillari arasinda yagamig William Cooke adli iki ingilizpsikiyatr tarafmdan icat edilmigtir. Mors Alfabesi ile haberlegme 1791-1872 yillari arasinda yagamig Samue] Finley Breese Morse tarafindan 1838 yllinda icat edilmigtir. Bu dogrukuda 6 Ocak 1838 tarihinde Morse, bulundugu odaya dgedigi kablolar sayesinde ilk zel telgraf mesajini 5 kilometre tedeki diger kipiyegndermeyi bagarmigtir. Mesaji "Sabirla bekleyen istedigini alir" geklindedir. Ulus1ararasi Morse Alfabesinin ilk gekli 1851 yllinda geligtirilerek yaygin olarak kullanilmigttr.

61

1843 yllinda Washington DC ile Baltimore arasinda kurulmug olup 64 kilometrelik bir mesafeyi iermektedir. Samuel Morse 24 Mayis 1844'te bu hat zerinden ilk mesajmt gndermig ve mesajinda "Tanrtm, aliglyor mu?" demigtir.

lk telgraf hatti

lik telgraf 8 Nisan 1851 yilinda bir grup is adaminan New York and Misissippi Valley Printing Telgraph Company adinda
kurdugu bir haberlegme girketinden gnderilmistir. ilkinige 880 kilometrelik bir mesafe zerinde kablo dgemekje baglamiglar, daha sonra Royal E. House tarafindan igat edilen ve zerinde harf ve sayllar yerine noktalama igaretleriyle mors alfabesinin kodlari bulunan telgraf makinesini kullanarak ilk telgraf gnderim iglemini gerekleptirmiglerdir. aha sonra girketin adi WesD tern Union olarak degismigtir. ilk denizin altmdan geen telgraf kablosu Fransa ile ingiltere grasinda 1850 yllinda gerekleptirilmigtir. Ancak gn sonra Frantekneleri tarafindan kopanlm]gtir ve yerine daha saglam siz baliki bir kablo konana dek ertesi ylla kadar degigtirilememigtir. ilk Su
denemede Portsmouth Limaninda sarkitilan _kablo, 1,6 kilometre uzunlugunda olup HMS Blake ve HMS Pique adli ikitatbikat gemisi arasindaki haberlegmeyi saglamak amaciyla dgenmigtir.

ilk okyanus altmdan geen telgraf kablosu i858 yilinda T819-92 yillan arasinda yagamig Massachuset dogumlu Cyrus Field tarafindan Newfoundland ile irlandaarasinda gerekleptirilmig ancak sadece bir ay srmgtr. Ingiltere kraliesi Victoria, T6 Agustos 1858'deki ailig ve kutlamatreni iin bagkanBuchanan'a

bir telgraf gndererek Amerikali mucidi tebrik etmigtir.

Teleks Telefon kablolariyla baglanti kurularak yapilan teleksle haberlegme sistemi bir tr mekanik daktio aleti sayesinde ve iki operatr arasinda ayni anda gereklegmektedir. Bu sayede tek bir
62

telefon baglantisiyla, yaklagik yirmi bey mesaj ayni sre iinde gnderilebilmektedir. Aninda haber almak a]sindan hem en seri hen, de faks, telefon ve e-posta iinde en ucuz olmasi aisindan gnmzde tercih edilen en revata.haberlegme aletidir. 1920 yilinda tamamlanan uluslararasi teleks agi 1980 yllinda icat edilen fakstan ok daha pratik ve ucuz olmasi nedeniyle b2ZLnda 3.000.000'dan fazla agiri talep grdg bugn dnya teleks gebekesinin mevcut olugundan anlagr1maktadir.

ilk teleksle yatirim araIari bilgilendirme geridi 1870 yillnda keyfedilmig olup, borsa ve bankalarla yapilan haberlegmeler dogrultusunda teleks makinesinin zerine srekli yazan gerit sayesinde hisse senetlerindeki inig ikiglar ve diger mali yatirimlar konusunda bilgi verilmigtir. Gnmzde daha da gelittirilerek kullanilan gerit, bu sistemden referans alarak kurulmuytur. Faks
1811-77 ylllari arasinda yagamig olup aslinda 1843 ylli olarak bilinmesine ragmen ok daha nce kegfettigi ileri sr-

ilkfaks cihazi

len iskofilozof ve saat yapimcisi Alexander Ban'inbu1ugudur. Bain tipki saat kadraninda oldugu gibi hareket eden cisimlerin LSI gibi benzer bir dig etkenden etkilenmeksizin degigim gsterdigi ve ve grntlenebildigi bilgisinden yola lkarak faksi kegfetmig bu sayede kagit zerindeki gekil ve mesajlari telefon hatti zerinO den diger kipiyegrntl olarak gndermeyibagarmigtir. nun referans olmugtur. bu bulugugrntl mesaj teknigine de
makinesi 1861 yllinda Pantelegraf adi altmda Giovanni Casselli tarafindan satia sunulmuy olup telefonun henz daha yaygin gekilde kullanilmadigi ve grgmelerin sira beklemek kaydiyla genel telefonlardan yapildigi dnemde olduka fazla sayida satmigtir. ilkin 1863 yilinda ehirier arasi bazda Paris ile Marsiyaarasinda kullanilan cihaz, daha ilk yilinda 5000'den fazla faks abonesinin olugmasini saglamigtir. 63

ilk ticari faks

E-posta
1941 ylli dogumlu Ray Tomlinson taraftndan ilkin 1971 yllmda ARPAnet adresiyle kullanilmig Onternetblmngibi semde greceksiniz) ve i]k e-posta mesajini olusturmugtur. Tomlinson, kullanicmm adly1a adresi bollerden

ilk e-mail

"qwertyuiop"

arasina sembol olarak ise @ igaretini koymug, bylece herkesin kendisine ait bir adres olugturabilecegini ifade etmigtir. Kendisine hi kimse tarafindan talep edilmedigi halde neden byle

gereksiz ve pahali bir haberlegme sisfemine ihtlya duydugu soruldugunda "Bana kipiye zel en temiz haberlegme yntemi olarak grnd" cevabint vermigtir. Telefon
Telefon 1847-1922 yillari arasinda yagamlg |Skoyali Alexander Graham Bell.tarafindan 1876 ylllnda Amerika Birlegik Devlet-

leri, Boston'a gmen olarak gittiktenbir yll sonra 29 yagindayken keyfedilmig, bylece zak mesafeler arasi ilk sesli ve aninda haberlegmenin mucidi olmugtur. 1835-1901 yillari arasmda yagamig olan Elisha Gray, 1876 yilmda aslmda telefonu kendisinin ok nce buldugunu iddia etmig, ama Bell, birka saat iinde patentinin kendisinden almdigmi fleri srerek onun bu savini rtmgtr. Sarayda yapilan durugmalar Bell'in lehine sonulanmig ama yllmayan Gray T874 yilmda ilk prototip telefonu kendisinin rettigini iddia etmeyi srdrmesine ragmen bulugu gzardi edilmigtir. bir parasindan retilerek 1851-1929 yillari arasmda yagamig Emile Berliner tarafindan 1876 yllmda Bell ile birlikte aligirken kegfedilmigtir.
alicisinm

ilk mikrofon telefon

64

Cep telefonu ilk cep telefonu olarak kullanilan alet telsiz cihazi olup ilkin
yillarda Chicago polisi tarafindan gangsterleri takip etmek lin kullanilmigtir. Bunun en gzel rnegi 1903-57 ylllart arasinda yagamig Amerika'nm en azili gangsteri olan Eliot Ness'in yagaminm konu edildigi The Untouchables (Dokunumazlar) filminde grlmektedir. ilk cep telefonu Dr. Martin Cooper tarafindan kegfedilmig olup Motorola oldugu bilinmektedir.1973 yllinda tanatimi sirasinda yapilan ilk deneme konugmasi Cooper ile onan rakibi olan telefon idaresi aragtirma gefi Joel Engel arasinda gereklegmigtir. Aslinda ilk cep telefonunun icadindan yillar nce 1930'lu yillarda Hollywood'un taninmig ve gzel artistlerinden biri olan Hedy Lamarr kisa devre sistemiyle kipisel bir telefon icat etmig ve devre kargi anahtarint srekli evirerek farkli kanallar arasinda dolagirken Ancak taraftaki alici ile arasinda baglante kurdugunu fark etmigtir. mr yetmedigi iin yillar nce buldugubu icadi iin haklanniko1930'lu

dnyanin en zengin kadinlarindanbiri olma mutluluguna erigememigtir. 1977 yllinda Bel] Laboratuvarlan prototip olarak rettigi cep telefonlarlyla ilkin b pahall konugma cihazina
ruyamamig ve sahip olma gansina erigen 2000 sekin mgteriye kavugmug,ardindan 1979 yilinda Japonlarinok egitli tipte rettigi cep telefonlari giderek toplum iinde yaygmlagarak, vazgeilmez bir haberlegme

cihazi haline dngmtr. TOPLUMSAL HABERLESME Gazete

llk toplumsal haberlegme kurumu Latince Acta Diurna (Daily Acts-Gnlk Faallyetler) adi altinda M.. 59 yllinda Roma imparatoru julius Ceasar tarafindan kurulmuttur. Kuru]ug dog 65

gnleri, evlilikler, boganmalar ve lm olaylarindan olugan gnlk haberleri topluma genel bir blten halinde duyurmaktadir. Bu gelenek 300 yil boyunca srmgtr. M.. 131 yllrnda bu olaylara egitli durugmalar ve kanunlarin yrtlmesi gibi konular da eklenmigtir.

ilk ingazetesi M.S. sekizinci yzyilda ikarrlmigttr. ilk Anglo Sakson gazetesi Chrorricle M.S. 849-99 ylliari
yagamig kral Byk Alfred'in (Alfred the Great) talebi zerine M.S. 890 yllinda yayinlanm olup, ieriginde yillar boyunca yaganmig toplumsal olaylar yer almaktadir. Chronicle M.S l'inci yzyrldan baglayip on ikinci yzyilin ortalarina kadar din ve ahlak konulan baz ahnarak Peterborough Manastiri ynetiminde yayina devam etmigtir.
arasmda ilkin 1556 yilmda Venedik'te yayinlanmig olup sadece gehirdeki haberleri bildirmektedir. Sonradan ikarti1an Gazetta ise lke apinda haberleri veren migtir.

ilk italyan gazetesi

Nottizie

Scrittie

daha genel anlamda bir gazetedir. ilk Franstz gazetesi Gazette, ilkin 1731 ylimda yayinlan-

ilk dergi halen yayinlanmakta olup dnyanin her yerinde

bulunabilen London Gazette olup ilkin 1665 yllinda Oxford'ta ikarilmtytir.. ilk yayinlanry amaci saraydan haberleri vermek oldugu iin saray gazetesi olarak anilmakta, o gn bu gndr genel haberleri iermemektedir.

IlkAmerikan gazeteleri Public Occurrences ve Both Forreand Domestick olup 1691 yllinda Boston'da yayinlanmigttr. ign Ancak Smrge Hkmetleri tarafindan agiri tepki almasi nedeniyle sadece tek baski ikarilabilmigtir. 1719 yilmda Benjamin Franklin'in erkek kardegi James'inikardigi Boston News Letter,
Amerika Birlepik Devietleri'nde lanan ilk resmi gazetedir.

ikan ve dzen]i olarak yaym-

ilk gnlk ingiliz gazetesi Daily Courant

1735 yllma kadar yayinlanmigtir.

1702 yilindan

The Emes ilkin 1785 yllinda John Walter tarafindan yayinlanmigtir.

The Observer ilkin 1791 yllinda yaymlanmigtir. Le Figaro ilkin 1826 yl
Inda

Paris'te yayinlanmigttr.

1888 tarihinde yayinlanilkin 13 Subat maya baglami ve bir Penny'ye satilmigttr. ilk gnlk ekonomik haber gazetesi olup ondan nce her hafta ikartilan London Financial Guide gazetesinin devami niteligi tagimaktadir. ilk kez apagidaki iq hayatindaki nemli haberler yaymlanmigtir: The Financialtmes

Galler'deki Maden Ocaklarmda 2.500 ton altin bulundu. Fabrikasmm cirosu 600.000 SterliAmerikan Machine Sige ne ykseldi
The Freshwater, Yarmouth and Newsport Demiryolu

girketi

hisse senetlerinin halka satigi bagladi.

Swan United Aydmlatma Gere1eri

67

Yillik girketi

Faallyet Ra-

porunda kara getigini bildirdi.

Daily Mirrorolup 1905 yilmda daha sonra adi Northcliffe Lordu olarak anilacak olan Alfred Harmsworth tarafindan ikartilmittir. Aslinda ilk resimli gazete 1853-1936 yillari arasinda yagamig tip konusunda yaptigi bagiglarla nl

ilkresimli gazete

Sir Henry Welicome'a ait olup 1884 yllinda bu bulugu ticari bir marka olarak resmi gazeteye kaydedilmigtir. ncak hibir rneA gi mevcut olmadigi iin kagitlannin ebadi ve konularin ierigi

bilinmemektedir. gazetesi New York Daily News olup 1919 yilinda yayinlanmigtir. Daha ziyade cinsellik ve duygusal yagam zerine konulari iermektedir. ilk gnlk japon gazetesi Yokohama Mainichi olup 1870
Amerikan

ilk resimli

yilinda yaym1anmlgtlf.
New York Herald Tribone 1886 yllinda yaymlanmigtir. O gne dek el yazrslyla yazilarak ogaltilan gazeteler T854-99 yillan arasinda yagamig Ottmar Mergenthaler tarafmdan matbaa harfleriyle baskiya dngtrlNewcastle Chronicle matbaa harfleriyle mgtr. Bu dogrutuda

ilk matbaa harfleriyle basilan gazete

basilan ilk ingiliz gazetesi olup 1889 yllinda yayinlanmigtir.

ilk bilgisayar sistemiyle basilan gazete Today olup

1944

dogumlu Eddie Shah tarafmdan 1986 yrlmda yayinlanmigtir. Bu baglamda ikarilan i1k renkli gazetedir. Daha nce 1970'll ve
80'li yillarda denenen ancak yeterince bagarill sonular elde edilememig olan sistem, bu tarihten itibaren hizia geligerek benimsenmig, bu sayede gazeteciler hazirladiklarl haberleri dogrudan baski odasina gnderme gansina eristikleri gibi, editrler de bilgisayarda hazirladiklari hikayeleri dogrudan basma imkani yakalamiglardir. Shah'm bu bulugu, o gne kadar kullanilan

diger baski yntemlerinin pabucunu dama atmig, bu yzden yapilan agirl baskilar sonucu Today gazetesinin yayini 1995 yiImda durdurulmustur.
68

ilk komik izgi karakter hikayeleri

co Chronicle gazetesinde okbegenilen bu izgi karakterler dnya apmda bagari elde ederek 1982 yi1ma dek araliksiz olarak yayinlanmaya devam etmittir. 1863-1951 yillari arasinda yagam.igWilliam Randolph Hearst'Ln adli komik izgi The Yellow Kid (San Benizli ocuk) karakteri ilk kez 1897 yilmda New York journal American gazetesinde yayinlanmistir. 1899 yilma kadar yayinlanmig olan bu komik izgi karakterinin servenlerinin benzeri daha nce 1894 yllinda Truth Magazine adli dergide de yayinlanmittir, ancak The Yellow Kid'in yaraticisi olan sanati Richard Outcault, bu karakterleri daireler iinde belirttigiszcklerie konusturmastyla o devirde byk bir buluga imza atmigtir.

1907 yllinda San Francisyayinlanmi olup adi Mutt ile Jeff'tir.

The New Statesman, 1859-1947 yillari arasinda yagamig Sidney ve 1858-1943 ylllart arasinda yagamig Beatrice Webb tarafindan ilk kez 1913 yllinda yayin-

ilk Avustralya gazetesi

lanm]gtir.
The NewYorker 1892-1951 yillan arasinda yagamig Harold yayinlanmigtir. Ross Ross tarafindan ilk kez 1925 Subatinda lnceye dek gazetenin editrlk igini stlenerek toplam 1399

baskt gereklestirmigtir.
The Sun, News Chronicle'in devamt olarak ilkin 1963 yllinda yaymlanmigtir.

kez 1984 yllinda yayinlanmig ulusal olaylari aktaran ilk ciddi siyasi gazetedir.
The Independent.ilk

gnlk

ilk Sanat

Haberleri Filmi

ieren film 1863-1957 yillari arasmda yagamig Fransiz Charles Path tarafindan gsterilmigtir. ilkin 1909 yllinda Fransa'daki mzik hollerde yaganan olaylart gsterdigi

ilk sanat haberleri

kisa metrajli filmden sonra bunu ingiltereve Amerika apinda

69

geligtirerek 1910 ylli.nda bu kez Amerika'daki mzik ve sinema sektrnde yaganan olaylarl film geklinde aktarmigtir. Path News olarak kurdugu girket Associated British Path olarak halen varligini korumaktadir. Radyo
likin 1791-1867 yillari arastnda yagamig fizik bilimcisi Michael Faraday tarafindan keyfedilen radyo .dalgalari, teorik olarak mmkn olan bir geyi kanitlamaya karar'veren mucidin elektrik

akimlyla olugturdugu manyetik ortam sayesinde 1864 yilinda bu teorisinin dogrulanmaslyla ortaya ikmigtir. Asimda daha nce 1831-79 yillari arasinda yagamig olan James Clerk Maxwell, matematikse1 olarak elektrik akiminin uzak mesafelere kadar yayllmasi nedeniyle belli bir manyetik alan zerindeki dalgalar halindeki sesleri ekerek yanstmanin mmkn oldugunu ileri srmg, ancak tezi teoride kalmigtfr.
Radyo

da yagamig Alman fiziki Heinrich Hertz tarafmdan kegfedilmig

olup, Bonn niversitesindeisa mesafeler zerinde Maxwell'in k teorisinin gereklegebilecegini kanttiamistir.Bundan dolayi radyo dalgalarina kendi adt olan Hertz denilmigtir.
Radyonun

dalgalan ilkin 1884 yllinda (1857-94)yrilari arasm-

babasi olarak bilinen 1874-1937 yillari arasmda

yagamig Guglielmo Marconi, ilkin 1901 yllinda Atlantik okyanusu zerinden mors alfabesiyle gnderdigi sinyalleri test ederek bugn kullandigimiz radyonun mucidi olmugtur. Aslinda kendisinden nce bu konuda 17 kayltli girigimci mevcut olup bunlardan en nemlisi 1856-1943 yillari arasmda yagamig Sirp asilli Nikola Tesla'dir. Marconi'nin teorisini 1893 yllinda denemig ancak aligmasmi bitirip kendisini kanitlayamamigtir. Marconi 1904 yllinda radyonun patentinin tamamen kendisine ait oldugunun aiklanmasinin ardindan 1909 yllinda Nobel dlne layik grlmg, ancak 1943 yllinda Tesla'nin lmnden
70

birka ay sonra aslinda onu lik kez Tesla'nm buldugu ortaya

ikmigtir. Nikola Tesla 1856 yllinda Sirbistan'da dogmug olup 1891 yllinda Amerikan vatandagligina kabul edilmig, ardindan Thomas Edison ve George Westinghouse.ile birlikte yillarca aligarak 700'den fazla giritime imza atmigtir.

Rock'tan Atlantik okyanusu zerindeki bir gemiye gnderilen bir Aslinda ondan Once 1866-1932 ylllamesajla gereklegtiriimigtir.
Fessender'in, bir istasyondan n arasinda yagamit spiker Reginald digerine seslenerek ilk sesli radyo yayininin 1900 yilinda Ptomak ileri surlmektedir. nebri zerinde gereklestirildigi Radyodan ilk opera yaylm 1920 yllinda Marconi's Chelmsford Factory tarafindan 1861-1931 yillari arasinda yagamig Avustralyali soprano Nellie Melba'nin seslendirdigi bir operanm yayinlanmasiyla gereklegtirilmigtir. lk ticari radyo yaymi British Broadcasting Company Limited tarafindan 14 Kasim 1922 yllinda Londra'daki Marconi House'dan gereklestirilmigtir.1922 ylli sonunda iierinde 1889-1917 ylliari arasmda yagamig olup daha sonra Lord Reith olarak anilacak olan ve direktr olarak ige baglayan John

ilksesli radyo yaymi 1906 ylli Noel gecesi Massachuset,

Brant

600'den fazia personele ulagmig, 1926 yllinda ise ticari olmaylp kraliyete bagll bir yayin kuruluguolarak adi British Broadcasting Corporation (BBC)olarak degigmigtir.

Reith'in sonunda

de bulundugu drt kiglyle yayina baglamigtir. 1925 ylli

afaSinda BBC'nin ilk yaymi, 1865-1936 ylan yapamig Kral V'inci Rudyard Kipling tarafindan yazilan Noel mesajinin George'un sesinden verifmesiyle 1932 yllinda gereklestirilmigt BBC'deki ilk bip sesleri Greenwich'e bagli olarak ilk kez 1924 yllinda yayinlanmig olup, her saat bagi duyurulmugtur. rnegin saat bey ise her biri onar saniyelik araliklarla yayinlanan beg bip sesinin sonuncusu digerlerinden yarim sanlye daha uzun tutulmugtur. Her birka yllda bir bu seslerde degigiklikyapilmig,

71

bip sesine kadar aym seviyede tutulan sre, yediden sonra daha uzun araliklaria verilmeye baglanmigtir, ilk kurulan resmi radyo istasyonu 1920 ylhnda Amerika Birlegik Devietieri Pittsburg'ta kuruimug olup adi KDKA'dir.
Televizyon

rnegin yedinci

ylilari arasmda yagamig Prusyall Paul Gottlieb Nipkow, ilkin 1884 yllinda degigken metal diskler kullanarak bir elektrik kablosu yardimlyla resimleri' cam bir ekran zerine gnderip grntlemeye allgmig, ancak bu teorisini gereklegT860-1940

tirmeleri iin patentini verdigi Berlin'deki Imperial Patent Office onun bulugunu kanitlamayi ba aramamigttr.
1888-1946 ytllari arasinda Logie Baird'in daha nce degigken mekanik diskyagamig John ier yardimiyla 1924 yllinda denediginde baanli oldugu sistemi 1926 yllinda Londra Selfridges'te kanitlamastyla gereklegtirilmigtir. Baird'in bu bulugu yaklagik yll sonra ingiftere'de 1929 yllinda BBC tarafindan benimsenmig, ancak Amerika'daki tm

ilk televizyon yaymt denemesi

elektronik sistemerin mucidi olarak bilinen 1906-1971 yll]an arasinda yagamig Philo T. Farnsworth'un saltanatina 1937 ylimda son verebilmigtir.

ilk televizyon yayim Baird'in bulugu,olarak

BBC'de Alexandra Palace'tan

1932 yllinda

gereklegtiri1mistir. ilk Londra digma yapilan televizyon yaymi BBCtarafmdan

1937 ylimda Kral Vl'inci George'un ta giyme trenini yayinjayarak gerekleptirilmigtir. Keza 1937 ve 1938 yillarinda Wimbledon tenis turnuvasi final malan yayinlanmigtir. 7 Aralik 1953 tarihinde Radio Corporation of America (RCA) tarafindan gerekiegtiriimistir.

ilk renkli televizyon yaymil

renkli

ilk
filmdir.

televizyon programi Dragnet adir bir polislye

72

1954'te Amerika BirlegikDevlet]eri'nin Kaliforniya eyaletine bagh Pasadena'da her

ilksahilden sahile televizyonyaymi 1 Ocak

yll dzenlenen gl gsterilerinin yayiniylagereklestiriimigtir.

ilk BBC renkli televizyon yayini 1 Temmuz

1967 tarihinde

Wimbledon tenis turnuvasindaki drt saat sren bir main yaymlanmasiyla gerekleptirilmitir. Bunu yine 1967 yllinda basta Late Night Line-Up adli bir tr lyi geceler programi olmak zere ok sayida renkli deneme yayini takip etmigtir. Mikrofon yillari arasmda yagamig David Edward Hughes tarafindan 1878 yllinda icat edi1mittir ama mikrofon szcgnn ilkin 1802-1875 yillari arasmda yagamig Sir Charles Wheatstone tarafindan 1827 ytllnda telaffuz edilIlk digi ileri srlmektedr. versiyonunun ise telefonun mucidi olarak kabul edilen Aeander Graham Bell ile birlikte aligan Emile Berliner tarafindan icat edildigi bilinmektedir.

ilk karbon

mikrofon

1831-1900

Video
AMPEX VRX-1000 olup, ilkin 1956 ilinda Chicago'da National Association of Radio and Television Broa-

ilkvideo kayit cihazi

73

dcasting (U1usal Radyo Televizyon Yayin Birligi) tarafindan tanitimi yapilmigtir. ilk evde kullamlan video kaset jVC olup, Japonlar tarafm-

dan retilmigtir.

nternet
Aillmi Advanced Research Projects Agency (Aragttrma Geligtirme Projeleri Kurulugu) olan ARPA, ilkin kuzey Amerika'da Savunma Bakanligi, Haber Alma Daire-

ilkinternet adresi ARPAnet'tir.

si tarafindan kullanilmig ve bilgisayarlara baglanan tek bir hat zerinden onlari diger departmanlarin da grmesi saglanmigtir. ARPAnet, 1966 yllinda kegfedilmig ama ilkin 1969 yllinda aligmaya baglayarak 1990 ylhnda gebekesi tamamlanmigtir. yerlegik uluslararasi bilimse aragilk web sayfasi isvire'de tirmalar merkezi olan CERN'de gimdiferde Sir Tim Berners-Lee olarak anilan Tim adinda bir gen tarafindan 1989 yilmda kuru1mustur. Lisan ve metin bazinda iki ayn formatta belirledigi adresleri HTML (Hyper Text Mark-up Language) ve HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) bilgisayarma komut vererek web sayfasma ykledigi dosya, gruntu ve bilgilerin URL (Universal Resource Locaters) uluslararasi iletigim kanah vasitastyla tm Ve ayOI yDtm dnyadaki kullanicilar tarafmdan okunmaSLDI e olugturdugu elektronik posta adresi zerinden kendislyle yazili iletigim kurmalarmi saglamigtir. Bylece mouse'un zerine bir dokunugla tm dnyadaki web sayfalarina ulagilabilecegi sinyalleri vermig ve ayni yolu takip ederek herkese kendi adina bir web sayfast ve internet adresi olugturma gansi tanimigtir. Ancak bu girigimin kendisinden nce ilkin Amerika'da cientific Research Committee (Bilimsel Aragtirmalar Komitesi) rektr olup ayni zamanda Bagkan Harry Truman'm danigmanli irn da B yapan (1890-1974) yillari arasinda yagamigvannevar us arafindan keyfedildigi ama gerekleytiremedigilieri srlmekte'dir.
74

Tim Berners-Lee'nin

nclgn yaptigi web sayfasi, gnumz de elektronik haberlegme adt verilen internetin dnya apinda en gzde iletigim kanah haline gelmesine neden olmug ve haberlegme alanmda byk kolaylik saglamigtir.

75

LKELER MPARATORLUKLAR VE
Yeni imparatorluklar imparatorlukar,

Ikeler, Eski

k nsanlar endileri in,

ise zkarlart iin birbirleriyle dostluk kurarlar.

ROLF HOCHHUTH

lkeler

(1931)

LKELER
(USA)

Amerika Birlegik Devletleri

Amerika kitasma ilk gelenler kizilderililerolarak kabul edilmekte olup, bugnk Asya ile Alaska arasindaki blgeye yerlettikleri, daha sonra Kanada zerinden tm kitayayayildiklari ileri srul-

mektedir. Ancak yaklagik 15 ile 35.000 yll nce gereklegtirdikleri bu g hakkmda ok dz arkeolojik veri mevcut oldugu iin Asyalilar ile Kizilderililer arasinda yapilan DNA testleri, aslmda

Yeni Dnyaya ilkin Asyalilarm geldigini gstermektedir.Amerika yerlilerinin konugtugu ana dil zerinde (Amerind, Nadene ve Eskalut) yapilan aragtirmalar sonucunda ise, olduka karitik

ledenle

ve byk bir g dalgasmin yagandigi geregi ortaya ikmig, bu ilkin hangi grubun bu topraklara ayak bastigi kesin ola-

-ak

sylenememigtir. Hepimizin
77

bildigi gibi 1451-1506

yrliari

arasinda yagamig olan Genoese Christopher Columbus, 1492 yllinda Amerika'ya dogru yelken amig ilk Avrupali gezgin olup San Salvador'daki Karaib adalarma geldigini sandigi yeni dnyanin ilk kez onun tarafindan kegfedildigi kabul edilmektedir.
Amerika kitasma kaha olarak yerlegmig ilk Avrupall 151974 yillari arasinda yagamig Don Pedro Menendez o1up, ilkin 8 Eyll'de Florida, St Augustine'e yerlegmigtir. Rivayete gre, her-

kesin kabul ettigi zere Amerika kitasi adini 1454-1512 ylilan arasinda yagamig olup oraya ilk kez ayak bastigi bilinen italyan almistir. Ancak Richard ap Merykem kagifAmerigovespucci'den olarak bilinen 1455-1503 ylliari arasinda yagamig Galli gezgin Richard Amerike'nin 1497 yilinda John Cabot'un sponsorlugunda yeni bir diyar kegfetmek zere gerekleptirdigi yolculuktan sonra oraya Amerika dendiginedair kanitlar da sz konusudur. Bu durumda 1425-1500 ylliari arasinda yagamig olup Columbus'un 1492 yllindaki kegfini bilenJohn Cobut'un sponsorlugunda yola ikan Amerike'nin byk olasilikla Amerika kitasintn dogu kiylSLnda kisa bir yolculuk yaptigi ve ingiftere'ye yeni bir toprak kegfetmigolarak dndg tahmin edilmektedir. Amerikan bayragindaki izgi ve ylldizlar Amerike allesinin hanedan armasidir (Amerikanin kegfi blmnde tekrar greceksiniz).

Amerika kitasina ilk gelen Avrupali 1540-96 yillari arasinda yagamig Sir Francis Drake'dir, ancak 1579 yllinda ilkin ayak a bastigi Kaliforniya'nin bati sahillerinin ingi1tere'yeit oldugunu iddia etmigtir. Avustralya
Avustralya'ya

ilk gelenler Aborjinier olup, Asya kitasindan kalkip yaklagik 40.000 ile 60.000 yil nce gimdinin denizaltilari kabul edilen hizl: kanolarla geldikleri ileri srlmektedir.

78

Avustralya'y!

ilk ziyaret

olarak bilinmesine ragmen, i688 yllinda ise ingiliz korsan rin geldigi ileri srlmektedir. ve ayni zamanda gezgin bir yazar olan William Dampyre'in Avustralya'nin kuzey batt sabillerinde dolagtigi ve kaptan Cygnet olarak anildigt sylenmektedir. ilk fetih girigiminde bulunan 1728-79 yillari arasinda yagamig ingiliz kaptan Cook olup, 15. Agustos 1770 tarihinde adanin dogu sahillerini ingilterekrali ]II'nc George adma tamamen fethettigini ilan etmittir. Cook ilk ikarma harekatlOI 29 Nisan 1770 tarihinde Endeavour adit gemiyle gereklegtirmigtir. ilk yerlegenler 1738-1814 yillari arasinda yagamig ingilizkaptan Arthur Philip kumandasmdaki ingilizdonanmasinin 1788 yilinda T000 mahkum ve grevliyle birlikte Botany krfezi boyunca ilerleyerek Port Jackson limanina demir atip sahile ikmasiyla gereklegmigtir. Bu bagarisindan dolayi Yeni Gney Galler adi altmda yerlettikleri bu blgenin yeni valisi olmugtur. birey olarak ilk yerlegenler Dorset'li Thomas ve jane Rose olup ilk kez 15 Ocak 1793 tarihinde drt ocuklarr (lebirlikte buraya yerlegmigierdir. Rose'larin ikinci evleri olarak sigindiklan Rose Cottage (Rose KulbesD, ugn hl mevcuttur. b Atalari Aborjinlerin lkesi olan Avustralya yzylliar boyu Avrupalilarinistilasma ugrarrfigtir. Bugn kitaningerek sahipleri olan Aborjinler ise, kendi i\erinde tamamen birbirindenfarkli bir dile ve k1tre sahip 700 degigik sosyal gruptan olugmaktadtr.
Avustralya'ya Avustralya'ya Avustralya'yi

eden Avrupalilar Portekizliler ilkin 1606 yllinda Danimarkaltla-

Yeni Zelanda.
Yeni Zelanda'ya ilk yerlegenler Maori'ler olup asimda ok daha nceleri g ettikleri tahmin edilmesine ragmen, M.S. 800 yl79

Iinda buraya g ettikleri bilinmektedir. Bugn Yeni Zelanda olarak bilinen topraklar Pasifik Adalandir.
YeniZelanda'yi ilk kegfeden Avrupali 1603-59 yillari arasinda yagamig Danimarkali kagif Abel Tasman olup, ilk kez 1642 yl]inda adaya gelmigtir. Bu tarihten nce sponsoru Van Diemen'in topraklan olarak anilan ada onun kegfinden sonra Tazmanya

admi almigtir. 13 Arallkta yola ikan Tastnan, o tarihlerde Staten Landt (Yeni Toprak) olarak anilan Yeni Zelanda'nin gney adalarini kegfetmigve bylece Danimarka'run Zeelandt eyaletine dngtrlenadaya Dutch East India Company tarafindan nihai bir ad konularak Zelandia Nova (Yeni Zelanda) olmugtur. 172879 yillari arasinda yagamig olan ingilizkaptan Cook, 1769 yihnda kraliyet tarafindan Vens gezegeninden gnese geig yapihp yapilamayacagini ince]emek zere gnderildigi Tahiti'ye gittigi sirada yolunun zerindeki Yeni Zelanda'yi ilk kez 1769 yllinda ziyaret etmigtir. te yandan 1792 yllina kadar aslinda iki Yeni Ze]anda adasi rnevcuttur. ikincisi ugn Yeni Gine olarak bilinen b Endonezya, dogusunun yarisi ise Irian Jayaolabatisinin yarisi rak bilinen ingiltere ynetimindeki Papua Yeni Cine olan adadir ve Yeni Zelanda o1arak anilmaktadir. Ancak daha sonra her biri farkli birer ada dev1eti haline dngmtr. Eire (irlanda)
1916 yilmin Nisan aymin Pazartesi gn Paskalyada,

irlandali

Gnll Askerler ve irlanda Halk Kurtulug Ordusu adi altinda toplanan Dublin halki lkarttiklan Paskalya isyanlyla ingilizynetime kargiayaklanmig ve irlanda'ninbagimsiz bir cumhuriyet oldugunu ilan etmig, bu ayaklanmay: bastirmak iin ingilizlerin elebaglarini infaz etmesinin ardindan.iyice tahrik olan halk irlanda Bagimsizlik Savaglarini baglatmig ve 1919 yilinda baglayan savaglar 1921 yilina dek devam ederek nihayet 6 Arahk T921 yihnda irlanda-ingiltere Anlagmastyla (Anglo-British Tre80

aty) irlanda'nin zaferiyle son bulmugtur. Bu anlagmayla lke, her biri kendi iinde federe 26 ile 32 kontluktan olugan irlanda Bagimsiz Devletleri adi altinda toplanmig, 1937 yllmdan itibaren ise halk oylamasiyla tek bir ati altmda birlegerekEire Cumhuriyeti (irlanda) adini almigtir. ESKi iMPARATORLUKLAR olan imparatorluk kelimesi, bir kipinin belli bir blgeyi tek bagma ya da kendi setigi kipiler tarafmdan idare etmesi aniamina gelip, zellikle g kelimesiyle eg anlamb olan imparatorlar iin kullanilmaktadir.
Latince adi imperium

Smerler
arasmda hkm srmg olan Smerler, Akat krali Sargon tarafindan bugnk Irak topraklarmdaki Sfethedilerek Firat nebri boyunca yerlegmeleriyle mer sehrinin kurulmuy olan tarihteki ilk imparatorluktur. M.. 2000 yllma

M.. 2334-2279 yillari

kadar hkm srmgtr.

Romalilar Roma ter, dava biter.

St Augustine (M.S. 354-430) Roma imparatorlugu efsaneye gre M..753 yllinda ikizi erkek kardegi Remus'u ldrerek kral olan Romulus tarafmdan kurulmugtur. Romulus'un iki saray! vardir, birincisi Palatine Tepesinde, ikincisi ise Quirinal'dedir e ikisi Roma gehrini olugturmakv tadir. Sehirkuzeyden Etrksler, tarafmdan tehdit edilmig ama sonunda Romulus'a yenilerek onu krallari olarak kabul etmig81

lerdir. M.. 509 yllinda Lucius Tarquinius Collatinus ve Lucius Junius Brutus tarafindan cumhuriyet ilan edilene dek Roma'nin tek diktatr olup gcu dnyaca kabul edilen M.. 100-44 ylllari arasinda yagamig imparator Julius Ceasar tarafindan ynetilmig, lmnn ardindan M..27 ylimda imparatorlugunu ilan eden byk yegeni (M..3 -M.S 14) ayni zamanda Augustus 6 ya da Oktavianus olarak da bilinen Gaius Octavius Thurinus idareyi devralmig, ancak M.. 14 ylhnda lmne dek ynetimi sirasinda zengin sinif daha da g\egmigfakir smrf ise allk seviyesinde yayamigtir.

Persler
Bugnk irantopraklarinda hkm srmg olan Perslerin rnitolojiye gre ok baanli bir gemiglerivardir ama aslinda ancak M..559 yllinda kral Cyrus the Great (Byk Cyrus) zamaninda parlak (M..580-529) bir dnem.yagamiglardir. Byk babasi kral Mendes zamaninda tiranlikla ynetilen ve daginik gruplar altinda yagayan Pers halkini tek bir birlik altinda toplamig ve bylece o gne dek bagarilamamit en byk imparatorlugu kurmugtur. Cyrus daha sonra ordunun bagina geerek tarihte kendi adina altm para bastirdigi iin Zengin Krezs ya da Karun olarak anilan ve M..539 ylli-ndaBabil'i fethetmek iin yola rkan kral Krezs'n lkesi Lidya'yi fethetmigtir. Pers imparatorlugu daha sonra Misir'i fethederek sinirlarini Avrupa'nin batisina ka82

dar genigletmig, ancak M.. 490 yilinda Yunanblarla girigtikleri Marathon savaginda byk bir bozguna ugramiglardir. Yunanh tarihi Heredot 192 adet Yunanli askere kargilik Perslerin 6400 asker kaybettiklerini yazmaktadir. Pers imparatorlugunun en son hkmdari 1919-80 yillan arasmda hkm srmy Sah Riza Pehlevi, olup daha sonra Ayetullah Hmeyni tarafindan

ynetilmigtir. Makedonlar sekizinci yzyillar arasmda hkm srmg Makedon imparatorlugu M.. 500-450 yrllari arasinda genig1emeye baglamigve bu sirada kompularinin yogun saldinlarma ugrayarak giddet1]savaglar yagamigtir. M.. 382-336 yillari arasmda hkm srmg Kral ll'inci Philip tarafindan Yunan siteleri Thracia ve Illyria'nin ele geirilip imparatorluk yeniden teki!babasinm lenrnig,Philip'in oglu Buyk skender (M..356-323) lmnden sonra ynetimi devralarak diger Yunan sitelerini de ele geirdikten sonra bir blm Misir'a ait olan Pers imparatorluguna ait toprak1ari da fethederek imparatorlugunun smirlaayni zamanda rini byk lude genigletmigtir. Byk Iskender bugnk Hindistan ve Pakistan'm da bir blmn ele geirmig ancak 33 yagmda yakalandigi amansiz hastaliktan kurtulamayarak M..323 yllinda Babil'de lmgtr. lmndenonra fets tarafmdan paylagilarakimparatorluk hettigi topraklar generalleri ynetimi devam etmigtir.

M..yedinci

ve

Bizansillar

dogu kanadt Bizans. imparatorluguRoma imparatorlugunun olup Yunanca konugan Bizans imparatorlan tarafmdan ynetilmigtir. M.S 284-305 yillari arasmda yagamig ve M.S. 284-305 yllian arasmda imparatorlugu ynetmig olan Roma imparatoru
83

dogu M.S. 284 yllinda imparatorugu ve bati olaaylrmig,ve dogu kanadt Byk Konstantin olarak bilil'inci Konstantin tarafindan ynetilmitir. M.S. 324 yllmda nen kendisine savag aan imparatorlugun batt kanadi imparatoru Licinius'u yenerek Roma imparatorlugunun yenilmez imparatoru unvanini kazanmig ve imparatorlugun bagkenti olan Roma'yi antik Yunan sehriByzantium'a tagiyark kendi adi olan Konstantinople adini vermigtir. Bugn halen Trkiye sinirlari iinde yer alan ve Osmanli padigahi Fatih Susltan Mehmet'in (II'inci Mehmet) 1453 ylhnda Bizanshlardan aldigt gebrin adi degigerek istanbulolmugtur. Bizans imparatorlugu M.S 306-337 yillan arasinda ilk imparator Konstantin zamanmda en parlak dnemini yagayarak, Roma imparatorluguna da en pagali devrini yagatmigtir. Ancak Romanin M.S. 476 yllinda kmesi ve Osmanli imparatorlugu'nun Istanbul'ufethetmesinden sonra giderek klen imparatorluk, bir sre sonra tamamen yok olmug ve bir devir kapanmigtir.
Diocletian,
rak ikiye

Osmanli mparatorlugu
M.S. 1281 ylli civarinda kk bir Trk devleti olarak kurulan Osmanli imparatorlugu, 1451 yllindan itibaren yaptigi fetiblerle smirlarmt kisa zamanda byk lde genigletmigtir. 12581326 yillari arasinda yagamig olan ilk Osmanli padigahl olan l'inci Osman (Osman Bey) tarafindan kurulan imparatorluk ardi ardina imparatorlugu yneten g\ padigahlar sayesinde giderek daha da geniglemig ve 1453 yllmda Bizans imparatorlugunun bagkenti Konstantinople'u fethettigi iin Fatih unvanmi alan olarak adini degigmesiFatih Sultan Mehmet tarafindan istanbul nin ardindan dogudaki tek gl imparatorluk haline gelmig ve yaklagik 600 yll hkm srerek batmin korkulu ryasi olrnugtur. Ancak kt ynetimier ve i isyanlar yznden 1923 yllindan itibaren zlmeye baglayarakBirinci Dnya Savagi'nin sonu84

na dek elindeki topraklari kaybedip klmg ve 1923 yllinda imzalanan Lozan Aniagmaslyla Yunanistan'la Trkiye arasmda

sinirlar yeniden gekillenmigtir.

Kutsal Roma Germen.imparatorlugu Zorla bir araya getirilerekKutsal Roma Germen adz mparatorlugu verilen bir topluluk, asltnda ne kutsal, ne Romalt, ne de imparatorluktur.
VOLTAIRE ( 1 694-1778)

k Kutsal Roma Germen imparatorlugununurucusu M.S. 747-814 HlrStiyan imparatOf afiman OlUp lkin yillan arasinda yagamig M.S. 768 ythnda babasi lli'nc Pepin'in veliahti olarak tahta gemigFransiz kralidir. ilk yillik hkmdarligi sirasinda kralligi keridisindenkuk erkek kardesi Carloman ile birlikte ynetmig, ancak Carloman'm 771 yllinda 1mnn ardindan Hiristiyan imparatorlugunun tek hakimi olmustur. Onun d0nemi, HiristlyanBOllmakla larlO birlikteCarolinian R80 | deVit glnd Oara nesansi olarak da nitelendirilmektedir. Carolinian teorisine gre a 4 Roma imparatorlugu76 yllina dek geniglemig, ncak o tarihten sonra etkisini kaybetmigtir. Hiristlyaniarin lideri olarak baa geNoel M en Sariman .S. 800 yllnm gn Papa lil'nc Leo olarak ta giyerek Roma imparatoru olmuy ve dneminde imparatoriuk M.S. 912-973 yeniden g\enmigtir.ilk Kutsal Roma Imparatoru yillari arasinda yagamig olup 962 yllindan itibaren imparatorlugu 1648 yllinda.Westpynetmig olan l'inci Otto'dur. imparatorluk halia Barig Anlagmasi ile kismen dagilmigve 1806 yllinda tamab men kmgtr. Kutsal Roma Germen imparatorluguir devletin hakimlyetinde olmayan tek imparatorluk o]up Belika, Almanya, H Slovenya, Fransa'nin Avusturya, isvire, ollanda, ekoslovakya, olugmaktadir. genigbir blm, italyave Polonya'dan
85

Mogol

imparatorlugu

Mogol imparatorlugu olduka genig cografi bir blgeyi tek bir kipinin kontrol altinda tuttugu dnyadaki ender imparatorluklardan biridir. Hibir zaman nfuslarl 2.000.000'dan fazla olmamasina ragmen, vahgi olarak nitelendirilen ilgin dvg gekilleri, cesur tavirlari ve kararirliklanyla kendilerinden nfusa ok daha fazia olan ynetimlere kafa tutup onlann korkulu ryasi olmuglardir. Gobi llerinden yola ikarak mthig hizli at srerek herkesten nce bir blgeyi kugatma altina almalanya n] olan Mogol imparatorlugununurucusu M.S. 1167 yllinda k dogmug yerel bir kabilenin reisi olan Temuin'dir. Daha sonra tm dnyanin bildigi Cengiz Han adini almig ve onun ynetimine kadar dagilmig olan Mogol kabilelerini bir araya toplayarak 1206 yllinda Mogol imparatorlugunu kurmugtur.Yz binlerce askerini tek baina kontrol altmda tutan ve savat meydaninda tipki bir satran ustast gibi dgmaniyla oyun oynayan Cengiz Han, 1214 yilmdan itibaren imparatorlugunun smtriarini Polonya ve Beyaz Rusya'dan Vietnam'a, Moskova'dan Arap Yarimadasina kadar genileterek 1215 ylimda in'inbyk bir blmn de topraklarma dahil etmig ve bu usuz bucaksiz blgeyi tek bagmakontrol altmda tutmayi bagarmigtir, ncak 1227 yllinda a atindan dgerek lmg, yerine geen byk oglu Kubilay Han (1219-94) in'dekurdugu Yuan Hanedanmi 1368 yillna kadar bagarlyla idare etmig, kendisinden sonra hkm sren Mogol liderleri onun kurdugu imparatorluk sinirlan iinde modern Mogolistan'in temellerini atmiglardir. Ancak 1501 yihnda inliler taraftndan ele geirilen imparatorluk yok edilmigtir.

ispanyolimparatorlugu
Kastilya kraliesi isabelle (1451-1504) ile Aragon Krali Ferdinand'm (1452-1516) kralligmbirlegmesinisaglayan iki ev86

 liligi sayesinde kurulan spanyolimparatorlugu, lkenin dogusunda hkm sren Mslman Emevi hanedanina kargi hem topraklarmi hem de ticareti koruma altina almayi bagarmigtir. Hkmdarligi strasmda kk blgelerle yetinmeyip, daha zengin olrnak amaciyla srekli yeni lkeler ve ticaret yollari arama hirst iinde olan kralie isabelle,1451-1506 yillari arasinda yagamig italyangezgin Christopher Columbus'a sponsor olarak onun 1492 yllLnda Amerika'y! kegfetmesineOn ayak ole mugtur. Bu dogrultuda agirl tamahkar spanyollar n gagall nemini imparator V'inci Charles (1516-22) zamaninda yagamig Alaska'dan gney Amerika'da ve s nirlarmi kuzey Amerika'da Meksika,

Patagonya'ya kadar genigletmigtir. Charles yani Macaristan ve ok sira Avrupa'da da fetlhler yapmig, Avusturya, sayida Akdeniz adasm: ispanyatopraklarina katmigtir. Ancak Avrupa ile aralarinda Lkan ve 1701 ile 1714 yillari arasinda olduka uzun sren giddetli savaglar sirasmda ispanya,Beii, ka, Lksemburg, Milano, Napoli, Sardunya ve Minorka adalarl ve Cebelitank bogazi gibi ele geirdigi topraklari kaybetmeye baglamig,tm hlZLyla devam eden savaglar sirasmda ingilizkra-

Silive

Kuzey liesi Anne'in zel savagi olarak bilinen arpigmaarda ve Kanada, Gney CaroGney Amerika'ya ait topraklar Florida, lina, Massachusetts, Newfoundland, Hudson Krfezi ve St Kitts, eline gemigtfr. a spanyollardanlmarak ingilizierin

Danimarka

imparatorlugu

Diger imparatorluklar gibi Danimarka imparatorlugu da topraklarini genigletmek iin.egitli ticaret kanallan aramig ve bunun iin gcn kullanmigtir. Bu dogruttuda ilkin 1602 yrlinda kurulan Dutch East india Company (Danimarka ve Dogu Hindistan Kurulugu) Danimarka'ya 21 yll boyunca vergi demeksizin Asya lkeleri zerinde tek bagina hakimiyet kurup, kolonisi olarak ynetme hakki tarumig, bylece temeli olduka gl bir Da87

zemin hazirlamistir. 1669 yilmdan itibaren en gapali dnemini yagayan Danimarka imparatorlugu 50.000 ii, 10.000 asker, 150 ticaret gemisi ve 40 savag kalyonunun sahibi olarak, dnya apinda en genig zel mlkiyete sahip yegane imparatorluk unvanina kavugmugtur. Dutch East India Company'den sonra 1798 yilinda Endonezya, Sri Lanka, Tobago, Surinam, 1815-30 yillan arasmda Belika,

nimarka

kurulmasma imparatorlugu

Gney Afrika'nm Cape blgesi, Malezya'nm ve Brezilya'mn bir blm, New York ve Arnavutluk ile ticaret yapmaya baglamig olan Danimarka, bu yogun ticareti bagkenti Amsterdam'dan baganyla yneterek yirminci yzyila kadar kontrol altinda tutmayi bagarmigtir. 1624 yllmda Arnavutluk ve Kuzey Amerika'da 30 aileden olugan bir Danimarka kolonisi kurulmuy ve koloninin valisi olan Peter Minuet, kisa sre sonra kizilderililerin yagadigi bir adayi satin alarak zel mlkiyetine geirmig ve ona New Amsterdam (Yeni Amsterdam) admi vermigtir. Burasi gnmzde Manhattan olarak bilinmektedir.

Portekiz
Portekiz

imparatorlugu
imparatorlugu1394-1460

ylllari arasinda yagamig Henry the Navigator'un Fas'taki Ceuta'yu Ispanyollarinlinden e alarak burada bir imparatorluk kurmasiya baglamigtir. mpa88

sinirlarini genigletmek ve daha fazia maddi kaynak saglamak amaclyla Portekiz tm enerjisini altin, baharat ve k1e ticaretine vermig, Afrika, Uzak Dogu, inve Hindistan'da kolonller kurmugtur. Bu dogrultuda ilkin 1500 yllinda Brezilya'yi b kegfeden Portekizli kagif Pedro Cabral (1467-1520) urayi 1530 yllmda Portekiz kolonisi olarak ele geirmig ve Brezilya 1822 yllinda bagimsizligini ilan edene dek kontrolun elinde tutmugyi]Inda ele geirdigi deniz agiri ticaret tur. Portekiz en son 1999 merkezi olan Macau'yu in'ekaptirmigtir.
ratorlugun

Fransa

imparatorlugu

On altinci yzyil baglarinda Portekiz ve ispanyamparatorluklarina tamahkarlikla gzlerini diken Fransiziarin deniz agirl ynde ilk hedef1eri 1491-1557 ylllan arasinda yagamig Jacques Cartier'in 1534 yllmda kegfettigibugnk Kanada'da St Lawrence nehri civarmdaki blgedir. Burayi toprak1arina katarak New France (Yeni Fransa) ve adanin zerinde yksek bir tepe olusturan Mount Royal krfezine de Mont Real admi vermigtir. Burasi gnmzde Montreal olarak bilinmektedir. Bu dogrultuda ilkin daha sonra Kanada'yi sinirlari iine alan Fransa imparatorlugu, ayni kalkan zerinde yer alan Buyk Gller evresinden baglayarak Ohio ve Mississipi nehrinin agaglsina kadar uzanan genig blgeyi ve 1682 yllinda kral XiV'nc Louis zamanmda ele geirilmesinin ardmdan kralm admdan esinienerek Lousiana

blgeyi elne geirmig, ancak 1763 yilinda Lousieline gemigve 1664 yllinda ana digmda tm blge ingilizlerin kurulan French East India Company, 1769 yllinda byk maddi
adini verdigi skandallarla sarsilarak zlmeye baglamigtir. Nitekim kitanin ortasindaki usuz bucaksiz arazi 1803 yllinda Amerika Birlegik Devletleri'ne sat:Imig ve tarihte Louslana Purchase (Lousiana Satigi) olarak bilinmektedir. Amerika kitasma ait olmasma ragmen, onlardan alip tekrar Amerika'ya satiga.sunan Fransa'nin 89

$ olmustur. te iki ayri Fransa imparatorlugundan ilki Fransiz senatoyandan tarafindan seimle ynetime getirilmig ve 1769-1821 yillari su arasmda hkm srmg imparator Napolyon Bonaparte dnemine ait olup 1804 yilinda kuruimustur,ancak 1792 yilina kadar Fransa'nin kazandigi tm topraklari kaybeden Napolyon, 30 Mart 18T4 yllinda kendi istegiyle grevinden feragat etmigtir. ikinci imparatorluk 1808-73 yillari arasmda hkm srmg Ill'nc Napolyon dnemini kapsamakta olup halk seimiyle baga gemig ilk imparatordur. Onun dneminde Fransa, italya, Avusturya, Suriye, Vietnam ve in'debazi blgeleri ele geirmigtir. Fransa Afrika'daki son kolonisi Cezayir'i 1950-1960 ylllari arasinda ikan kanli savaglar sonucunda geri vermigtir. Alman
Alman
rak

teklif ettigi fiyat dnm 3 cent'ten 11.250.000

imparatorlugu
tarihte imparatorlugu

en kisa sren imparatorluk olabilinmektedir. T815-98 yillari arasinda hkm srmg ilk imparator Otto von Bismarck 1862-73 yillari arasinda Prus-

ya bagbakanhgtna atanmig yani sira 1871-90 ylliari arasinda Almanya'nm ilk ganslyeligini yapmigtir. Almanya 1864 yihnda Danimarka'ya kargiAvusturya ile birlegmi ve 1866 yllinda Kuzey A1manya Konfederasyonunu olusturmustur. Fransiz-Rus
savaginda Fransizlari yenen Prusya krall l'inci Wilhelm'in imparatorlugunu ilan etmesinin akabinde kurulmuyolan imparator-

luk 18 Ocak 1871 yllinda Versailles'da resmen ilan edilmig ve l'inci Wilhelm ayni zamanda Amanya'nm topraklanna katmig oldugu Togo, Kamerun ve bugn Namibya olarak bilinen Dogu ve Gney Afrika'nin da imparatoru olmugtur. 1890 yilinda Bismarck'in emekliye ayrilmasindan sonra Amanya'nm Birinci dnya savaginda yenilmesinin ardindan imparatorluk 1918 yrlinda btn topraklarini kaybetmigtir.
98

Habsburg

imparatorlugu

Hapsburg olarak da bilinen Habsburg, bugnk isviretopraklari zerinde 1526-27 yillari arasinda Hirvatistan, Macaristan Devletleri Birliginin ve Bohemya kralliklarmin kurdugu Alp imparatorluktur. Giderek (Union of Alpine) temelini attigt bir genigleyen imparatorluk Birinci Dnya Savagi strasinda zlmeye baglamig ve 1918 yllmda savagin sona ermesiyle birlikte yok olmugtur.

ingiltereimparatorlugu
ilkin 1566-T 625 yillart arasinda hkm ingiltereimparatorugu srmg kral l'inci James'in ingiltere,irlanda, iskoyave Galhakimiyet kurdugu monargi idaresiyle baglamig, daha sonra 1707 yllinda digerlerini iine alarak sadece ingilimparatoFlugun temel yapitere ve iskoya'ninbirlegmesiyle Milletler Toplulugu si olusturulmugtur. Sonraki yillarda ingiliz (Commonwealth) adi altinda giderek geligen imparatorluk iki ayri dnemi kapsamaktadir. Birincisi kipiselgirigimler ve fetihler dnemidir. Bu dogrultuda ilki 1555 yllinda kurulmug Muscovy Company gibi bazi zel kurulu larin sponsorlugunda deniz agiri diyarlar ve yeni toprak1ar kegfedilerek, ingilteretopraklarina katilmasini ama\ayan, bylece koloniler devrini baglatan imparatorluktur. Bu ilk imparatorluk Amerikan Bagimsizlik savaglari sonunda (1775-83)etkinligini kaybetmigtir. lkinci imparatorluk ise bir anlamda ilkinin devami olup ayni konuda daha byk hedef1eri ama\amig ve 1760 ile 1770 yillari arasinda hkum srmgtr. Bu dogrultuda ilkin Kaptan Cook'un (172879) Avustralya ve Yeni Zelanda'ya yaptigi geziler sonucunda butopraklarma katilmastyla baglamig,daha sonra ralarm ngiltere Robert Clive'in (1725-74) Hindistan'i fethederek 1763 yllinda ingiftere'yekazandirmasiyla giderek geniglemigve ardi ardina ler zerinde
91

yapilan fetihlerle o ylilarda ingiltere'ninnfusu dnya nfusunun %25'ini kapsamigtir. Bu yzden "zerindeGney Batmaunvaniyla anilan ingiltere, 1931 yilinda her yan imparatorluk" birine egit hak ve hrriyetler tanlyarak kendi ynetimi altinda MilletierToplulugu (The topladigt tm koloni devletlerini ingi]iz British Commonwealth of Nations) adi altinda birlestirmigtir. Ancak imparatorluk ilkin Hindistan daha sonra Pakistan ve bazi Afrika uluslarinm bagtmsizligini ilan etmesiyle giderek zlmeye baglamig ve yaklagik 40 yll sren koloni imparator ugu son bulmustur.

MPARATORLUKLAR YEN Avrupa Birligi Bugn kisaca EU olarak amlan Avrupa Birligi'nin (European Union) temeli 19 Eyll 1946 yllinda ingiltereBagbakani Winston Churchill tarafindan kurulan Avrupa Devletler Toplulugu (United States of Europe) ile atilmigttr.Churchill bu birligikurarken migte yagadigimiz kaylplanve korkuyu tekrar yagamamak iin tek bir g birligi altmda toplanmamiz gerektigini karar verdim" demitir. Bu dogrultuda yeni yapLlan fetihlerin yani stra, diger Avrupa devletlerinin katilimi ve en nem[isi imparatorluklar arasinda gereklestirilen bir an1amda zorun1u evliliklerie birligin atisi giderek byyerek g]enrnistir. ugn her anlamda yardimlagmayi B amalayan birlige halen yeni Avrupa devletleri katilmaktadir.
"ge-

92

Avrupa'da Yardim AmaIl Kurulmuy Birlikler Avrupa'daki ilk yardim kurulugu 5 Haziran 1947 yilinda
kurulmug Marshall Plani olup, kinci Dnya Savagi sonunda Avrupa'nin zaylflamig ekonomisini el birligiyle kalkmdirmayi amalarnigtir. Bu dogru1tuda ilk drt yil boyunca 13 Milyar $ Milyar Sterlin'e para toplanmigtir, bu miktar 2005 yllinda 100 ulagmigtir.
Avrupa Konseyi 5 Mayis 1949 yllinda kurulmug olup, Belika, Danimarka, Fransa, irlanda,Italya,Lksemburg, Hollanda, i Norve, isveve ingiltere'yi ine almaktadir.

Avrupa Kmr elikBirligi (ECSC) 18 Nisan 1951 yllinda kurulmuy olup, birligin yelerinin iinde Bati Almanya, Fransa, italya,Be]ika, Hollanda ve Lksemburg yer almigttr.
Avrupa Ekonomik Toplulugu (EEC) 25 Mart 1957 yilmda Roma Anlagmasini (Treaty of Rome) imzalayan devletler arasmda kurulmustur. 1963 yllinda diger adlyla Ortak Pazar (Comde mon Market) olarak bilinen kuruluga ingiltere'nin katilmak istemesi, birlik iinde byk pay sahibi olan Fransa Cumhurbagkani Charles de Gaulle tarafindan kabul edilmemigtir. Bunun D Day olarak bilinen 6 Haziran 1944'te Amerikan donanmasinin Fransa kiingiltere'ninaylar yllanna yaptigi Normandiya Amerika ile igbirligi iinde olmasindan ve ncesinden gizlice nedeninin

kinciDnya Savagi sirasinda tarihte

ikarmasinda

nefret etmesinden kayFransa'nin o tarihten beri ngiftere'den naklandigi tahmin edilmektedir.

Avrupa Toplulugu (EC) 1967 yihnda ECSC, EEC ve EURATOM'un birlegimiyle kurulmugtur. ingiltere ulusal bir referandumun ardindan 1973 yllinda birlige kabul edilen son ye olmuytur. EC daha sonra 1991 yllmda Treaty on European Union ya da Maastricht Treaty anlagmasi dogrultusunda Avrupa Birligi (EU) adini almigtir. Avrupa Birligi tu anda 25 ye lkeden
olugmaktadir. 93

Sovyetler Birligi
Sovyetler Birligi, ilki 24-29 Subat,ikincisi 24-25 Ekim olmak zere 1917 yllinda gerekiegen Rus Devrimlerini takiben kurulmugtur.

arIL Nicholas'i

(1868-T918)

devirmeyi ama\ayan ilk

devrim Geici Hkmetin kuruimastyla sonu\anmig, hemen ardindan gelen ikinci devrim ise, ii ve kyl sinifinm kurdugu Bolgevik Partisinin, Sovyet rejimine kargi ayaklanmaslyla gereklegen ve tarihteki en kanli devrimler.denbiri olarak bilinen Bolgevik devriminin sonunda yeni bir Sovyet Hkmeti kurulmastyla sona\anmigtir. Bu dogrultuda olduka genig bir alana hkmeden Rusya'nin sinirlan iinde Ermenistan, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Estonya, Grcistan, Kazakistan, Kirgizistan, Letonya, Litvanya, Moldova, Tacikistan, Trkmenistan, Ukrayna ve zbekistaner alarak Sovyet Sosyalist CumhuriXetler Birligi'ni y olusturmuglardir. 1956 yilmda Sovyet tanklarinin Macaristan'a girmesinin ardindan onlarla aym kaderi 1968 yilinda ekoslovakya da paylagmig, ardindan 1980 yllinda son kurban Af1985 yllirida bagkan ganistan olmugtur. Sovyet mparatorlugu Mikhail Gorbachev'in isteyen devletlerin birlikten ayrilmasina ynelik yaptigi reformla giderek zlmeye baglamig,bu dogru1tuda 1987 yllmda ilk talep Estonya'dan gelmig, onu digerleri takip etmig ve her birinin kendi iinde bagimsiz otonom devletler halinde ayrildigt birlik 1992 ylli Ocak ayinda tamamen dagilmigttr. Amerika Birlegik Devletleri Geleneksel anlamda dgnldgnde, Bidesmig Miletler Imparatorlugu demenin yerinde olacagi Amerika Birlegik Devletleri (ABD) bnyesine dahil ettigi degigik kltrden milletler sayesinde, gerek ekonomik gerekse kltrel anlamda gcn byk lde arttirmigtir. Bu dogrutuda yllinda ilkin T3 1776
94

ayri ynetim blgesinden olugan ve dnyanin her yerinden vatandagligina kabul ederek egit hak ve hrriyetier tanidigi insanlarla zgrlkler lkesi denilen ABD, giderek artan nfusuyla ynetim smirlanni genigletmig ve gu anda 51 eyalete ulagmigtir. Bunlarin iinde 1803 ylhnda Fransa'dan parayla geri aldigi Lousiana, 1867 yilinda Rusya'dan aldigi Alaska, 1848 ylhnda Meksika'da.n aldigt Kaliforniya, 1845 yllmda yine Meksika'dan

birbirinden ayrilan Kuzey Amerika'nm en yogun yerle im blgeleri olan belli bagli eyaletleridir. E-lavai ise Amerikan hkmetinin maddi aidan yardimma muhta oldugu iin gnll olarak birlige katilmak istemigtir. Bugn ok uluslu birlepikdevlet giritimini baanyla devam ettirebilen dnyadaki tek lke ve kita durumundaki ABD, bu gc sayesinde dnyanm polisi konumuna gelmigtir, 1925 dogumlu Amerikab yazar Gore Vidal'a gre bu ilk ve sondur.
aldigi Teksas, Gneyle

95

sU
Suu nlemeve Ortaya Sistemleri, Detektiflik. Organize ikartma, Su, Ceza, Yargi

SUU NLEMEVE ORTAYA IKARTMA

ingilizPolis Tegkilati
ilk polislik hadisesi M.S. 450 ve 1066 ylliari arasinda, bir erkegin tek bagina bir blgede asaylgi saglamaya abgmasi sonucunda gereklegmigtfr. u igleme oraninin giderek S sonucunda ise bir liderin nderliginde her biri bir semt artmasi ya da mahalledeki yuz kipiden sorumlu tutulan onar kipilik ek gruplar olugturulmugtur. Su tespitinin yant sira yargi ve ceza hakkina da sahip olan bu gruplarin, iki yllda bir heyet kargisina ikarak haksizlik yapip yapmadiklari sorgulanmigtir.
Ingiltere'deki

ilkulusal polis gc 1929 yllinda Sir Robert Peel (1788-1850)

tarafindan kurulmuyve bu dogrultuda ilk kez polis lkeyi yneten kipileride sorgularna yetkisine sahip olmugtur. Sir Robert'in adindan etkilenerek ogu polis boby ya da peel gibi takrna adlar edinerek ayni lakapia anilan gruplar olugturmuglardir.
yilinda Benga1'da yaganmig ve bndan yola ikilarak ilkin 1901 yilmda ingiltere'deuygulanmigtir. Parmak izi 97

ilk parmak izi olayi T858

genetik bilgilere ulatilmasi uzerinden

olup daha sonra Sir unvanina Alec Jeffreystarafindan 1984 yllinda keyfedilmittir.

ise ilkin 1950 dogumlu layik grlen Ingiliz bilim adam:

ilk polis telsizi Dr. Hawley Crippen'in (1862-1910) karisini ldrmek suuyla tutuklanarak SS Montrose gemisiyle lngiltere'den bir gemiye bindirilip Kanada'nin Quebecgehrincleki hapishaneye gtruldag strada kullanilmigttr. Karistnin kesik bagi bulunamamigtir.

lk polis imdat telefonu 999

olmustur.

olaral

ilkin 1937 yllincla kul-

lanilmig ve gelen ihbarlarin ogu ok sayida sahte kaza haberi

Amerikan Polis Tegkilati

ilkin 1776 yilinda bagimsiz bir rgt oluncaya dek ABD polis
teykilati federal kanunlarla idare edilen ve her gehrin kendi bapolis gimsiz rgtnn mevcut oldugu bir teykilattir. Sehirlerde olaganst bir olay olarak grlen cezalandirma iglemleri hal-

km gz nnde ve gehirlerin bayrahipleri tarafindan gereklegtirilmektedi.r. 1631 yilinda Boston'da inga edilmigtfr, gneyde kleleri aligtiran arazi sahipleri ve polisin isbirligiyle olugturulan ilk gzetleme kuleleri ise 1704 yllinda Teksas'taki iftlik arazilerini yerlilerin korumak amaciyla grevlendirilen Teksas koruculari olup, Federal Juri adi altinda 1823 yllinda kurulan bir tegkilat tarafmdan ilk atama 1789 yilinda gereklestirilmittir. O siralarda Teksas, Meksika'ya ait olup, 1836 yillna kadar Meksika
saldifLlanndan

lk gece gzetleme kulesi

kurulmustur. ilk polis mdrleri

sinirlari iinde yer almaktadir. York gehrinde 1845 yilinda kurulmus, ama 1853 yllina kadar niformalari olmamigtfr. 98

ilk birlesik polis teykilati New

ilk detektiflik olayi 1850 yllinda Allan Pinkerton tarafindan (1819-84), kendi bagina gizlice takip ettigi bir eteyi polise
ihbar edip yakalatmasiyla gereklestirilmig, daha sonra kendi verdigi dedektiflik brosunu kurmuttur. Pinkerton i842 yllinda Amerika'ya g ederek Chicago'ya yerlegmig 1skoyah adini

bir fii imalatisidir.

FBI (Federal Sorupturma Brosu) zel istihbarat servisi olarak ilkin 1908 yllinda eyalet valisi General Charles Bonaparte (1851-1921) tarafindan kurulmuy olup 34 ajanla hizmete baglamig ve o yillarda ok yogun olarak iglenen bireysel su\arin yani sira, banka ve arazi haklariyla ilgili

ilk zel gizli polis rgt

davalari sorusturmustur. ORGANiZE SULAR

interr

rgtleri (Tong ve Triad'lar)

araSinda basta inlilerolmak zere 1840 ile 1850 yl\arl Amerika'ya g etmig Asya grubundan insanla.r, beyazlarm irk: politikalarma kargi isyan etmek a.mactyla ilk terr rgtlerinin kuruculari olmuglardir. Bu dogrultuda ilkin Chicago'daki agtri in nfusunun olugturdugu Chinatown, Amerika Birlegik

Devletleri'nde

ilk kez gangsterlik olaylarmin baslamasina ne-

haklarini korumak amaciyla den olmustur. \kedekiinlilerin kurulan Tong eteleri giderek organize olup yelerinin sayistni artirmigttr. Ancak ok ilgin olan gey, Tong etelerinin in'de duyulmamig olmamasidir. Buna kargillk diger bir ete olan Triad'lar Tong'tan daha gl. temeller zerine oturdugu iin bilinmektedir. Her iki rgtn de amayz yillardan beri in'de temel hak ve zgrlklerini korumay: amalarken, ci inlilerin rgtn ardmdaki gizli kipiler.onlari agrrt boyutta su islemeye tegvik etmig ve yillar boyu in halkinin bu yzden aci ekmesine neden olmuglardir.
99

Mafya
-byk

su rgt olarak bilinen Mafya, ilkin orta agda Sicilya'da organize olmuy bir gizli rgt olup, Saracen, Norman ve ispanyol ynetimlerinin acimasiz ceza sisternini kendisine rnek almigtir. Latince Mafie kelimesinden tremig olan Mafya, orta agda toprak sahiplerinin arazilerini korumak Dnyadaki en

gelmektedir.Zamanla patronlanndan kazandiklan paralarla giderek glenip geniglemig ve kendi kendilerinin patronlari olmuglardtr. nceleri yeiin kiraladigi kk zel ordu anlamma

korumak amaciyla aligmaya baglayan rgt, lerinin haklarLnl giderek kanunsuz cinayetler igleyerek bunu kendilerinin igledia ginedair bir igaret birakmaya ba1amiglar, ncak parmak iziyle sulularm tespit edilmesinin keyfedilmesininardindan yakalanarak bagarisizliga ugramiglardir. Bir sre sonra hkmetlerin ikarlari dogrultusunda piyon olarak kullandigi mafya rgt,
nitekim ltalya'da

diktatr Mussolini dneminde muhalif siyasi

rgt yetkililerine gzdagi vererek, onlan sindirmek amaciyla kullanilmistir. kinciDnya Savagi'ndan sonra endstriyel alana da giren Mafya, sonunda Amerika'da bagli bagina dokunulmazligi olan.bir imparatorluk haline gelmigtir. Bu dogrultuda ilk kez lakablyla anilan LuGodfather (Mafya Babasi) Lucky (Sansli) ciano (1896-1962) ocukluk arkadaglarl Meyer Lansky (190283) ve Bugsy Siegel (1906-4') ile birlikte ilkin 1934 .yilmda Amerika'da Ulusal Su Sendikasini kurmuglardir. Yarall yz o1arak bilinen Al Capone ise dnyadaki ilk nl gangster olup, Amerika'daki ilk mfya rgt lideridir, cezalandirma konusunda hibir politik egilimi olmadigini ileri srmesine ragmen Sicilya asilh oldugu iin kendisine pek gven duyulrnamigtir.

100

Kray ve Richardson

eteleri

araSinda hkm Kray ve Richardson eteleri 1950-1960 yl|3rl Bu dogrultui srmg ingiltere'dekilk organize su eteleridir. da Kray etesi, Reggie (1933-2000) ve Ronnie (1933-95)adll iki ikiz erkek kardeple byk agabeyleri Charlie (1927-2000) Kray'in kurmus oldugu organize su etesi olup, hara kese-

ve rek bagladiklan faliyet sahalarmi giderek genigletmigler bu Bethnal Green'te bir klp igletmeye baglamigparalarla Londra, lardir. 1950 ve 1960 yillarinda adlari vahtetle birlikte anilan Kray'lere kargi olarak kurulan Richardsonlar'la kiyasiya rekabete

girigmigler, sonunda 1967 yllmda ikiz kardeplerinpapka yznden igledikleri bir cinayetin ardindan 1969 ylhnda yakalanarak mr boyu hapse mahkum edilmesiyle etenin faallyetine son verilmistir. Ronnie 28 yll hapis yattiktan sonra hapishanede lmg, lmek zere olan Reggie ise 32 yil hapis hayatindan sonra serbest birarilmasmdan birka hafta sonra lmgtr. Richardson etesi ise Londra'nin gneyindeki Heathrow park yerinde hara keserek ige bagiamig ve ok gemeden Kray kardeglerin faalivahgi olaylar yaganmaya yet sahasina girdikleri iin aralarinda R baglarmgtir. ichardson etesi Kray'lerin kuzeni Richard Hart'in ldrldg Mr Smith's Club'daki cinayet sonrasi yakalanarak kertilmigtir.

Ku Klux Klan
Asil adinin Klu Kux Klan oldugu ileri srlen rgtn Yunanca kukuleta anlamina gelen kuklos kelimesinden tretilerek belli bir klanedeniyle bu adi aldigi bilinmektedir. nin haklarini korumasi ilk Klu Kux Klan rgt alti yeden olugmaktadir, ilkin 1865 yill Noel gn Amerika'nin Tenessee eyaletine bagli Pulaski'de sadece gzlerini aikta birakacak gekilde bulugan alti

gen, baglarina geirdikleri kukuletalarla kendilerinden

101

esrarengiz

kipiler olarak kugku duyulmasini, bu sayede kendi aralarinda

eglenmeyi
vasmin

ama\amiglardir,

ancak 1866

ikmasiyla farkli bir yne sapip giderek genilemiIer sonunda yaklagik 4.000.000 kle zenciden ve olugan yeleriyle beyazlara kargi ayaklanarak Tennessee eyaleti boyunca terr estirip vahgi cinayetier igleyen bir su rgtne dnsmglerdfr. 1867 yilmda Grand Wizard, Byk Byc adt verilen liderleri nclgnde en yksekten en dguge dogru rutbeler verilen yeleriyle byk bir terr rgt olugturmuglardir. Bu dogrultuda General Nathan Forrest (1821-77) ve General Robert E Lee (1807-70) ile Grand Dragon, Titan, Giant, Grand Cyclops ve Ghoul gibi orijinal adlar verdikleri bazi dgk rtbeli subaylardan olugan ve 1868 yr]Inda T,300 kiglyi ldrmekje su\anan rgt 1869 yrilnda kertilmigtir.
19T 5 yllinda geirdigi araba kazasindan dolayi uzun sre hastanede yattigi strada planladigi ve iyilestikten sonra bu plantni gereklestirmek zere harekete geen William J. Simmons tarafindan kurulmugtur. Simmons'un seyrettigi The Birth of Nation (Bir Ulusun Doguu) adli filmden byk lde et, kilendigi ileri srlmektedir. ilkin 25 Kasimda Amerika'nin Georgia eyaletine bagli Atlanta'da ellerinde megalelerle grlmg olan bu ikinci KKK rgt digerine nazaran ok daha sinsi kargit gsteri kisvesi hareket etmig ve irkilija altinda milyonjarca insani katletmiglerdir. rgtn 2005 yllmda halen yaklagik 2.500 yesi oldugu ileri srlmektedir.

Amerikan yiinda

i sa-

kinci Klu K]ux Klan Orgt

102

CEZA
modem aniamda bir On dokuzuncu yzyila kadar ingiltere'de olmayip, hapis yerine, sulular ok ceza sistemi sz konusu agir ve vahgice metotlarla igkenceyle cezalandirmiglardir. Bu dogrultuda genellikle halkin nnde gereklegtirilen itkenceile terarasinda, boyunlart ve kollari mengeneye kistmitp kami derileri yarilincaya kadar dvmek, bir aletle uzuvlarmi kesip kopartarak sakat birakmak, kamini negterle yanp i organlarirn ikartmak ve germek gibi olduka vahgi yntemler bagkalanna gzdagl vermeyi amalamaktadir. ngilizceza sisteminde daha bagka lkeye gnderme yntesonra sululari ihra ederek bir mi de sz konusu olmuytur, kolonilerin ikardigt bagimsizirk savagmda bagarili olamamalan sonucunda zellikle Avustralya, ingiltere'ninceza kolonisi konumuna gelmigtir. Bu dogrultuda 160711e 1776 yillari arasinda elli binden fazia sulu Amerika ve Avustralya'ya gnderilmig ve agir partlar altmda ahstinlmigttr. erkek Bu nedenle 1787-1852 yillan arasinda 100.000'den fazla iinde abtinidigt ve kadm sulunun bindirilip pislik ve sefaIet gemilere su\ularin gemisi adi verilmigtir. Bu ynde ilk ceza re-

formu john Howard tarafindan gereklegtiriimigtir.

lmCezalan
Yzyillardir lum cezalari konusenda canli canli yakmak, kay-

arptirmak, bogmak, kaziga baglaylp nar suya atmak, kayalara yakmak, armiha germek, boynunu vurmak, taglamak, asmak, kurguna dizmek gibi ok sayida hunhar ve vahgice yntemler uygulanmigtir. M.. 1700 ylli civannda Babil krali Hammurabi su1ulara yirmi beg farkli ceza yntemi uygulamittir ama aralarindalm cezasi bulunmamaktadir.. ilk lm cezas! M.. altinci yuzyilda Misir'da by yaptigt iin sulu bulunan bir soylunun canint alrnalan iin kendisinin
103

verdigi

emirle gereklegtirImigtir.

ldrme Agneyle
l1k zehir enjeksiyonuyla ldrme, 1888 yilinda New York'ta Dr J. Mount Bleyer tarafmdan kegfedilmistir, ancak 7 Aralik 1982

yihnda Charles Brooks'un Teksas'taki infazma kadar Amerika'da kullani1mamigtir. 1977 yihnda Dr. Stanley Deutsch, enjeksiyonla ldrme zerine ok daha kisa srede etkili olan bir forml

geligtirmigtir.
toplama

Naziler geligtirdikleriT4 tenaziProgrami dogrultusunda kamplarmdaki doktorjara dagittiklarl Phenol'n esirleyksek dozda enjekte edilmesini emir vererek, 1940 yllinda re milyonlarca insani bu yolla toplu olarak ldrmglerdir.

ElektrikIi Sandalye

ilk elektrikli

sandalyede

ldrme

fikri T881 ylhnda Amerikall

dig hekimi Albert Southwick tarafindan retilmigtir. Southwick korkudan agin iki ien bir hastasinm yanliglikla jeneratre dokunmasiyla lmesi sonucu, bunun mmkn olduguna gabit olmustur. ilk elektrikli sandalyede infaz, 1890 yihnda baltayla adam ldren Willia Kemmler'in lm cezasinda New York Auburn
eyalet

hapishanesinde gerekleptirilmigtir. lektrik kablolarlyla E

kaplanmig sandalyeye oturtulan mahkuma baglanan kablolardan verilen elektrigin akim giddetinin giderek artirilmasiyla uygulanan infazin daha hiziandirilmig teknigi ise Dr J. Mount Bleyer tarafindan kegfedilmigtir, ancak ilk kullanimda beceriksizce uygulandigt ve sistemin iinden ikilamadigt iin sulunun feci ekilde igkence ekerek lmesiyle baansiz olarak sonu]anmigtir. Kemmer'inaci iinde sarstlarak lm sirasinda dehget verici olayi izieyen halk iglik igliga bagirarak, gzyaglari iinde salonu derhal terk etmig, bylece Thomas Edison'un insantari
104

ldrmek degi], aydmlatmak amaclyla keyfettigi elektrik, ilk kez amacindan saparak onlari ldrmek iin elektrikli sandalyede kullanilrnigtir. Gaz Odast Gaz odast ilkin 1924 yilinda Amerikan ordusunda binbagt Deaptirilan insanlarm los A. Turner tarafindan lm Cezasina infazi iin icat edilmi, siyanr tabletlerlyle hazirlanan zehirli gazin odaya yerlestirilen bir borudan ieriye kilitlenen sulu ya da su1ulara gnderilmesiyle dokuz dakika ile yirmi dakika arasinda bir zaman sreci iinde ldr1mesi saglanmigtlf.
1924 tarihinde ilk gaz odasi infazi 8 Subat
vada

Amerika'nin

Ne-

eyaletinde gereklettirilmigolup halka korku yagatan Tong etesinin elebasist Gee Jong zerinde uygulanmigtir. Ayni gekilde Hu Ghie Sing admda bir baska mahkum da gaz odasinda lmle yargilanmig ama son anda cezasi mur boyu hapse evrilmigtir. Daha sonra Salt Lake City'deki Eaton Metal rnleri fabrikasmm geligtirdigi bir yntemle odanin digina yerlegtiri1en uzun bir teleskop sayesinde ierdeki seslerin diganya yansitilmasinin yani sira, en nemlisi elektrik akimlyla birden sa1an kabanp kavrulan mahkumlarin aci ekmemeleri iin baglannin tepesine yerleptirilen simit geklinde bir boruda gaz kaagt olup olmadigint infazi gerekleptiren hapishane mdrlerinin takip etmesi saglanmigttr.

ilk iple idam M.S. b'epinci yzyilda

Londra Tyburn'de

dilmigolup, ilkin 1196 yllmda William Fitz Osbert'in geirilen bir ilmekle gere.klestirilmigtir.

kegfeboynuna

ilk daragaci

1571 yllmda Tyburn'de hazirlanmigtir.

Amerika'daki ilk iple idam, ispanya'yacasusluk yaparak ingilizlereihanet ettigi tespit edilen George Kendall adindaki bir ingilizkoloni vatandaginin 1608 yllinda bu yzden idama mahkum edilmesiy[e gereklegtiri[migtir. 105

iple idam edilen ilk kadm mahkum Champion olup infazi 1632 yllinda Virginia eyaletine Jamestown'da gereklestirilmitir.
Amerika'da

Jane
bagli

Boyun Vurma kutsal kitabi inciPde bir sulunun birok degigik yntemle ldrlebilecegi ama boyun vurmanin en geerli yol oldugundan sz edilmektedir. Yunanli ve Romahlar ise boyun vurmanin onur kirici bir usul oldugunu i]eri srmlerdir. Bu yzden zellikle Romahlar sulularm 6oynunu vurmak yerine armtha gererek ldrmeyi tercih etmiglerdir.
Hiristiyanlarin

ingiltere'dekral William the Conqueror (1028-87) baltayla boyun vurarak lm cezasinm soy1ulara da uygulanacagini duyurmuy ve ilkin 1076 yilmda krala kargi suikast girigiminde bulunan Northumberland'li Waltheof'a uygulanmigtir. konusunda en fazla Suudi Arabistan'da infaz olup sadece 2004 yllinda otuz kisinin bagi gerekleptirilmig kesilmigtir.
Boyun vurma

Japonlar 1860'll yillarin sonlarinda bagladiklan boyun vurarak adam ldrme yntemini en vahgi yolla uygulayanlar olmuglardir. Topraga gmdk1eri mahkumlarin digarida birakilan tahta sapli testere ile kesilmigtir. baglari

Giyotin
1792 yllinda Fransa'da Joseph Ignace Guillotin (17381814) tarafindan icat edildigi bilinen giyotin, zellikle Fransiz ihtilali sonrasinda yargilanan siyasi su1ularin aci duymadan

ilk kez

baglarmin kesilmesi iin kullanilmigtir. Baltayla birka kez vurularak vahgice

uygulanan

boyun vurma cezasina oranla ok

daha seri ve acisiz bir yntem olan ilk giyotinle idam 1792 ylli Nisan ayinda Nicholas Jacques Pelletieradli bir egkiyanm ldrlmesiyle gerekleptirilmid ve olduka kalabahk bir seyirci
106

kitlesinin nnde yapilan infaz strasinda halk digerlerine ibret olmasi iin parki syleyip dans etrnigtir. Fransa krali XIV'nc Louis 1793 yllinda Louisette adi verilen zel bir giyotinle idam
edilmigtir. Ancak giyotin bilindiginin aksine ilk mekanik idam aleti olmayip 1286 yllindan beri Ingiltere'de kullanilan Halifax baltasidir. Halifax baltaslyla ilk idam edilen kigi Dalton'lu john ad1i mahkumdur. O devirde genellikle lm cezalan iin uygulanan bu baltadan korunmanin tek yolu alet boyunlarinin zerine inmeden kamakti. Bunu ender sayida bagarabilen mahkum, lmden

kurtuluyor ama tabiatiyla o gehre tekrar dnemiyordu. Nitekim Dinnis adli bir sulu bunu bagarmigti ve kaarken onun infazira seyretmek iin gehre akin eden halktan bazilarina yolda rastlamisti, ona Dinnis'in infazinin olup olmadigina dair soru1ar
"sanmlyorum"

cevabini vermigti. sormuglar, Dinnis ise onlara Yukaridan apagiya dogru belli bir dzenek sayesinde inen Halifax baltasi giyotin kadar keskin bir alet olup, ondan tek farki,

yere dogru kirk bei derecelik bir atyla egimli oan enli bir balta olusudur. Bu egim infazin daha etkin ve abuk gereklegmesini saglamaktadir. baltasi ilkin 1564 yllinda iskoya'daMorton'lu Earl (1525-81) tarafindan tanitilmig ve ilkin 2 Haziran 1581'de Morton'lu bir gen kizin idamini kegfettigi bu aletle gereklegtirmittir. Bir tr boyun vurma makinesi olarak adlandirilan bu aletle kesi1en baglar dig'erlerine ibret o1sun diye zellikle sergiHalifax

1enmigtir. Lin halkin sulunun cezastni kendi ellerlyle vermek zere kanunsuz yolla onu dverekldrdg ve jriningrevini kendilerinin stlendigi ok eski bir infaz yntemidir. Lin kelimesi ilkin Albay Charles Lynch (1736-96) tarafindan keyfedilmig
Lin etmek, 107

olup ilkin 1790 yllinda Virginia'h bir toprak sahibinin kanunsuz yollarla onun arazisini zorla ele geirmesi sonucu gereklegmigtir. Su1unun cezasini kendi elleriyle vermeye karar veren albay onu yakalayip bir agaca bagladiktan sonra kirba\ayarak dverek ldrmg ve digerlerinin de ona katilmasiyla soyadlyla anilan tarihteki ilk lin olay! yaganmigtir. ilk lin kurbani 1630 yllinda kitaya Mayflower gmen gemisiyle gelmig John Billington'dir. Komgusu John Newcomen'in ldrlmesiyle zan.altinda kalan Billington onu ldrmekle su\anmig ve sonuta diger gmenler tarafindan lin edilerek ldrlmgtr.
Amerika'daki

yillan arasinda yznden yaganmig ve Amerika'nin gney eyaletlerinde bu dogrultuda ldrulen 2800 ku.rbandan 2500'nn zenci oldugu tespit edilmigtir. Afrika kkenli Amerikali bir gazeteci olan Ida Wells'in (1862-193T) Chicago Defender'a yazdtgl yazilardan anla lidigi zere aslinda en yogun lin olaylari 1879-1898 yillari arasinda gereklegmigtir.
Tarihteki ilk yogun lin olaylari 1880-1930
irkilik

LinIe ldrmeye kargi ilk bildiri 1900 yllinda Temsilciler Meclisindeki senato Oyelerine teklif edi1mesine ragmen ancak 1922 yilinda hepsi tarafindan resmen kabul edilmigtir. Yillar sonra Haziran 2005'te ilkin kabul edilmedigi iin aradan geen yirmi iki yll boyunca agm oranda gereklegen lin cinayetierinde haksiz yere kurban edilenlerin sayisinin ortaya rkmaslyla senato yeleri tarafindan bir zr mektubu yayinlanmigtir. Hapis cezasi
Eski devirlerde mahkumlar genellikle bir kurul nnde durugragmen eski Babil'de maya ikarak sonra cezalandmimalarina yargi nne ikarilmaksizin hapse atilmiglardir. On altinci yz-

yll sonlarina kadar Ingiltere'de e ayni gekilde gerek1egtirilmig, d

108

ancak

'lunmayan

St Bride's Well'de kuru1muy olup kisaca Bridewells olarak bilinmektedir. iindesulunun tek bagina hapsedildigi bir hcre buhapisbanede tm sulular yatakhane geklindeki tek bir odada toplanmaktadir. t ilk hcre 1775 yllinda Richmond dk (1735-1806)arafindan inga edilmigtir. ilk elik hcre 1791 yllinda.ingiliz JeremyBenthem (17481832) tarafmdan tasarlanmig olup hcrelerin nnde elik kafesli bir pencere bulunmakta, bylece mahkumlar digaridan bakLldigmda grnebilmekteydi. Ancak bu tip hcre Avrupa, Amerika ve Avustralya'da ok saylda inga edilmesine ragmen, mucidinin lkesi olan ngiltere'dehi inga ediJmemig omasi yesi dikkat ekiciydi. Nitekim ngilizparamento ve sosyal reformcu Thomas Fowell Buxton (1786-1845) 1818 yilindaki bir durugmada lkedeki bir hapishaneyi gyle tarif etmektedir. "Hapishaneden ieri girdigimde mahkumlarm hepsinin bir kafes ardmda durdugunu grmgtm. Gece olunca hepsi dzinelerce hirsiz, saigin hastahkli ve veballyla pislik iinde her trf hagaratla birlikte yagiyor, gnlerini havasiz, hareketsiz, a ve susuz, tek bir temiz giysi bile glymeden geirip cezalarinin tamamlanmasini bekliyordu. ilk hapishane reformisti italyanCesare Marchesede Becca-

bu tarthten itibaren yargi kavrami yerlegmigtir. ingiltere'deki ilk hapishane 1557 yllinda Londra'da

(1738-94) lm cezasi ve igkenceyleldrlmeye olan kisiligiyletaninmaktadir. Beccaria'ya gre suluya

ria olup

kargi
verilen

birtakim geylerden ve zgrlkten mahrum gereklegtiritmeli, kigisel bir c amalamamalidir.

ceza

birakilarak

ise John Howard (1726-90) olup Bedfordshire gerifi olarak kendi ulkesikadar Avrupa ve Rusya'daki hapis cezalan zerine de etkili ahymalart olan biridir. Bu dogrultuda ikardigi The State ofPrisons iri England and

ilk ingilizhapishane

reformisti

109

adli kitab on dokuzuncu yzyi! sonuna kadar olduka etkili olmuytur.

Wales

(ingiltere ve Gallerdeki Eyalet Hapishaneleri)

Mengene

ve Tomruk
-

Hapis cezasi kegfedilmeden binlerce yi! nce kullanilan bir ceza aleti olan

tomrukta ortadaki byk. olanina baglan iki yandaki daha kk deliklere ise kollan geirilen kurbanlarin ayaklan serbest birak:Imaktadir. O strada mahkumun suratina halk tarafindan rk yumurta, kokmuy meyve ve sebzeler atilirken, bezen de tas, kaya gibi sert cisimler firlatilmaktadir. Bu gekilde ciddi yaralar ajan mahkumun bazen bu yaralarin lmcl boyuta ulagmasiyla ldg grlimgtr. Mengene ve Tomruk 1837 yilmda yasaklanm:ptir.
mengene ve
'

--

'

baslarinm deliklerden geirilip diger deliklerden geirilen ellerinin birbirine iple baglanmasinin ardindan dndrlmesiyle gerekiestirilmigtir. Kollari birbirlerine sikica baglanan mahkumfar bir daire olugturup evresinde yryerek dnmekte ve bylece hepsi birden ayni anda cezalandirilmig olmaktadir. YARGI

lik

dner tomruk aleti, drt mahkumun

SiSTEMLERI

olarak bilinmekte olup kuruUr cusu Smer hanedaninm hkm srdg Mezopotamya'daki iinde klelere uygulanacak igkenbulunmus ve sehrinde ceza, cezalandirma yntemlerinin yazili oldugu grlmgtr. ce ve

En eski kanunlar Ur-Nammu

110

Yargilar
Eski medeniyetlerde ilk kanun adamlari yargi\ar topluma adalet dagitma rol stlenmigler ve genellikle kanun uygulama yetkisi giydikleri cpolan din adamlarindan seilmisterdir. zerlerine

pe ve pelerinlerden olugan yargilama giysileriise otorite simgesi olarak tamnan Romahlarm togalanndan esinlenilmigtir. Yargilama Tarih ncesindeki ilk durugma, mahkumun suunu itiraf etmesi E iin kizgm demirle dag1anmasiylagereklegtfrilmekteydi. ger mahkum o strada yara almazsa, masum oldugu ve tannnin bu masum insani koruduguna inanilarak serbest birakihrdi.

Jri
ilkjri sistemin nereden kaynaklandigi ve ilk sekli billnmemekle birliktegenellikle Avrupa uluslari tarafindan kullanildigi ve
ok sayida kipinin su\uyu sorgulayarak onun hakkinda bir karara varmasiyla gerekleptigi bilinmektedir. kkurucusu Byk Alfred olup ilk jrl karariyla yargilama M.S. 870 yllinda gereklegmigtir. ilk jri sistemi 1066 yihnda gereklegen fetiblerden sonra Normanlar tarafindan ingiltere'ye getirilmigtir. ilk jii 1787yilinda kurulmug olup ilk kongrede senato yelerine sunulan Haklar Bildirgesi dogrultusunda jri nnde yargilanma karari ortaya :kmistir. Bildirge ilkin on maddeyi kapsamaktadir ama 1791 yilmda oylamada son geklini almigtir. Altinci maddede "Sulanan kisi hizli ve tarafstz gekilde jri tarafmdan yargilanacaktir" maddesi yazilidir.
Amerika'daki

111

ILK DNYADAK DEDEKTFLiK BROLARI

ilk dedektiflik brosu

(1775-1857) tarafindan
sunda aragtirmalara migttr. Nitekim

1833 yllinda Eugene Franois Vidocq Paris'te kuruimugtur. Vidocq su konu-

ve takiplere dayanan uzun karlyer deneyimi sonunda, polisi dogru ip yaptigi ynnde ikna etmeyi bagar-

gerek sululari aiga ikartmakta byk bagari

gstererek polise yardimci olmuy ve en nemiisi masumlarin haksiz yere hkm yemesini nlemistir. Bu sayede kendisinin daha nceki bagarisizliklaripolis taraffndan affedilen Vidocq, 1811 yllinda elde ettigi be byk bagari sonucunda ilk polis
gefi olmugtur. Kurgu Dedektiflik Hikayeleri
eski Roma'da ger-

ilk kurgu dedektifier M.. birinci yzyllda

eklegmig olup bu konudaki ilk rnek Steven Saylor tarafindan yaratilan Gordianus the Finder'dir. Gordianus'un hikayesinde Julius Ceasar, Kleopatra ve Mark Anthony gibi tarihi karakterfere rastlanmakta ve bunlar gnumze uyarlanmaktadir.199T yr]inda Roman Blood adli Gordianus'un kurgu hikayesinde, M.. 80 yilinda gen Cicero iyl egitim grmg bir'korumaya ihtiya duymakta ve bu konuda Gordianus'tan yardim istemektedir.
Modern agdaki ilk dedektif tiplemesi Dupin olup gair Edgar Allan Poe'nun (1809-49) The Murders in the Rue Morque (Morque Caddesindeki Cinayetler) adli 184T yt]Inda yazdigt kitabinda adi geen tiplemedir. Daha sonra 1842 yilmda yazdigi The Mystery of Marie Roget (Marie Roget'in Esrari) ve 1844 yilmMektup) adli eserlerinda yazdigi The Purloined Letter (alman de de ayni karakterden sz etmektedir. Poe'nun yarattigi Dupin sper gi, gzlemleri kuvvetli ve su\ari zme konusunda usta biridir. Daha sonra bu karakterden yola ikarak Sherlock Holmes yaratalmigttr. Bu nl dedektif karakteri zerine yazrimig
112

ok sayida dedektiflik hikayesi dnya edebiyatinda n siralarda edilmektedir. Nitekim dnyanin en nl yer almig ve bl sz kurgu dedektifi olan Sherlock Holmes'un yaraticist olan Arthur Conan Doyle (1859-1930Tilkin1887 yllinda yazdigi A Study in adh Scarlet (Kirmizi allymal kitabinda bu karaktere yer vermig Profesr John olup, onu yaratmak iin Edinburg niversitesinde Bell ile birlikte yillarca alismigtir. Su dosyalarini aragtirarak gerek sulu ve sululan tespit etme ynnde Court Appeal'in da kurucusu olan Conan Doyle ayni zamanda Portsmouth United Futbol Kulbnn de ilk kalecisidir. George Simenon'un (1903-89) yarattigi dedektif Maigret karakteri, ilkin 1935 yllinda yaymlanmigtir. Simenon bir kitabi hizh yazmaslyla tamnmlyen fazla bir ay srecek gekilde ok tir. Nitekim nl korku ve casusluk filmleri yazari ve ynetmen Alfred Hitchcock (1899-1980) bir gn ona telefon etmig ama sekreteri Simenon'un yeni bir romana bagladigi iin rahatsiz edilmek istemedigini sylemigtir. Bunun zerine Hitchcock "Bekleye bilismiyim?" diye sormustur. Herkl Pairot, su ve cinayet zerine dnyanin ilk nl yakarakter olup zan olan Agatha Christie tarafindan yaratilmigbir (Esrarengiz lligkiler zerine) ilkin The Mysterious Affair at Styles adh 1920 yllmda Birinci Dnya Savagi sirasinda hempire olarak aligirken yazdigi kitabinda szn etmektedir. Miss Jane Marple yine Agatha Christie'nin yarattigi bagka 6irkarakter olup ilkin 1930 yllinda Murder in the Vicarage (Kilisede Cinayet) adli kitabinda ortaya ikmaktadir. Dedektif Philip Marlowe, Raymond Chandler'm (1888Uykusu) adh kitabinda 1859) 1939 yibnda The Big Sleep (lum Maryarattigi karakterdir. 1946 yillnda filmi yapilan lowe karakteri aktris Lauren Bacall ile birlikte oynayan nl aktr Humphrey Bogart (1899-1957) tarafindan olaganst bir
=hikayede

performansla canlandirrimigtir.
113

Sam Spade, Dashiel Hammett tarafindan yaratilmly bir kaolup ilkin 1922 yllinda bir dergiye yazdigi Black Mask (Kara Maske) adli hikayesinde gemektedir. Daha sonra hikayedeki Spade karakterini yine Humphrey Bogart 1941 yilinda evrilen The Maltese Falcon (Malta Sahini) adh filmde canlandirmigttr. Ancak 1950'li yillarda Amerikan kargitt olarak bilinen Vali McCarthy, Hammett'in kitabinda onun soi kanattaki arkadaglarinin isimlerini izinsiz kullanmasindan dolayi nl yazara dava aarak onu alti ay hapse mahkum ettirmigtir.
rakter

Mfettig Morse, Colin Dexter'in Last Bus to Woodstock (Woodstock'a

1975 yilinda yazdigi The Son Otobs) adlr kitabin-

da geen karakterdir ancak 1996 ylhnda yazdtgi Death is Now My Neighbour (Kompumu ]drmeZamani) adli kitaba kadar kitaptaki Endeavour isimli pahsin aslinda Morse'un lakabi oldugundan sz etmemi ve en son yazdigi The Remarseful Day (Pigmanlik Gn) adli kitabinda onu ldrerek seriye son vermigtir.

114

SZLKLER VE ANSIKLOPEDiLER
Szlkler, Ansiklopediler,
Kanun Kitaplara

Szlkler

ilk szlgn M: Yedinci yzyilda Asur krall Ashurbanipal

(669-627) dneminde tag tabletler zerinde yukandan apagiEski Yunanillar ve Romalilar ya dogru yazildigi ortaya ikmigtir. M.S. Birinci yzyila rastlayan dnemde kelimelerin anamini
aikiayan ilk szlg olugturmuglardlr. olan A Table Alphabetical/ of Hard Words 1604 yllinda Robert Cawdrey tarafmdan yayinlanml; ve Latince gzel konugma sanati anlamma gelen Dictio kelimesin-

ilk ingilizce szlk

den tretilmigtir.

lk kapsamli aiklamalarin yer aldigi ingilizceszlk Dr.

Samuel Johnson (1709-84) tarafindan yazilmig olup telaffuz ve hecelemelerin yer aldigi Dictionary of The English Language Which The Words Are educed From Their Originals'tir. 1747 yllinda aligmas] baglanan szlk sekiz yllda tamamlanabilmigtir. Johnson szlgn aligmasmi 1755 yllinda bitirdiginde, bu getirmedigi uzun ve meakkatli aligmasi ona maddi bir kazan olamadan ayrilmasina nemezun gibi Oford universitesinden

den olmug, ama bir anda ingiltere'ninen un1adamlarmdan biri olmugtur.

115

ingilizceSzlk A. H. Murray (1837-1915) tarafindan yazilmigtir. Yaklagik on beg bin sayfadan olugan szlgn tasiak alymasi olduka genig bir editr ekibiyle gerekleptirilen otuz beg yillik bir emegin rndr. Ama 1879 yllindan 1928 yilina kadar srmg olan elli yillik aligma sonucu Murray'in 1915 yilmda ani bir kalp kriziyle lm nedeniyle Philological Society (Toplum Dil Bilimi) adli kitabmdan sonra ikinci eserinin yaymiandigmi ne yazrk ki grememig ve szlgn yayin tarihi giderek uzaylp ancak yetmig yilda tamamlanabilmigtir.
Oxford

Argo Szlkler Argo, ancak ellerine tkrerek algan

klelerin kullandigt bir dildir.

CARL SANDBURG

(1878-1967)

Yirminci yzyllm ikinci yarismda argo dil zerine szlkler

yayinlanmigtir.
Vocabulary of the Flash Language olup James Hardy Vaux tarafmdan 1811 yrlinda suiulari ingiltere'den Avustralya'yagtrdg sirada yazilmig ve 1819 yilinda basilmytir. Bu

ilk argo szlk

dogrultuda Avustralya'da yazilmig ilk szlktr. Argo dile ait bir rnek vermek gerekirse "Frisk the cly and
to the tattler and hunt the dummy" geknormal bir ingilizce'yeevirdigimizde bir iermekte olup "Elini cebine daldinp para-

aldiktan sonra asil czdani bulmaya alig" anlamina gelen "Pick the pocket and take the money, steal the watch and look hard for the wallet" demekti r.

fork the rag, speak lindeki bu cmleyi yankesicilik talimati slyla kstekli saatini

116

ANSKLOPEDiLER

ilk ansiklopedi Platon'un yegeni Speusippus (M.O. 407339) tarafmdan M.. 348 civarmda hazirlanmigolup rnatematik, tarih ve felsefe zerine amcasmin grglerini iermektedir. Speusippus ansiklopedide ayni zamanda Aristoteles'in notlarina da yer vermigtir.
Vincent of Beauvais (1190-1264) Parisli bir Dominikan rahibi olup 1244 yllmda yazdigt Latince Speculum Malus (The Great Mirror) adli elli cildin zerindeki ansiklopedisinde dn-

yayi grdg gibi.degil, dgndug gibi yazmistir. Yongle Canon ya daYongle Dadian adindaki ansikinliler, lopedinin M.S. 1403 ile 1407 arasmda yaylnlanan yaklagik on bir binden fazia kitaptan biri olduguna, dolayisiyla dnyadaki ilk ansiklopedinin kendilerine ait oldugunu iddia etmektedirler. yaklagik drt Bu dogrultuda sz geen tarihler arastnda in'de yzn zerinde elyazmasi kitap yayinlanmig ancak iki tanesi gnmze kalmigtir.

inliYu-Hai'nin
ymlanmigtir.
Modern

240 ciltlik ansiklopedisi

1738 yllinda ya-

devre ait ilk ansiklopedi Ephraim Chambers'a ait

117

olup Cyclopaedia'dir ve 1728 yllinda yayinlanmigtir.

Fransiziara ait ilk ansiklopedi The Encyclopdie yillari arasinda yayinlanmigttr.

1751-1765

ingiliziere ait ilk ansiklopedi Encyclopaedia Britannica olup 1768 yilinda yayinlanmig, 1999 yllinda internete kaydedilmigtir.
Encyclopedia Americana olup 1829-1833 yillari arasinda Amerika'da on cilt olarak yayinlanmig ama daha sonra 1919 yillnda genigletilerek otuz ciide ikarilmigtir. KAYNAKA Yazarlarin eserlerindeki kelimeleri ve deyimleri genig kapsam[] olarak aiklayan ve sadece anlamlarini aiklamakla kalmayip onlari temalar iinde rnekleyen ilk kaynaka 1805 yilinda Peter Mark Roget (1778-1869) adir bir ingiliz doktor ve edebiyati tarafindan hazirlanmigtir. Yazar eserlerinde kendisini daha lyi ifade edebilmek iin kullandigi kelime ve deyimlerin aiklanmasi gerektigine inanarak katalog geklinde bir kaynaka ikarmaya karar vermig ve bu dogrultuda 1852 yllinda yetmigli yaglarindayken Thesaurus.of English Words and Phrases adli altinda bir eser yaylrilamigtir. Kaynaka 1869 yllinda lmeden nce yirmi sekiz baski yapmig ancak ne yazik ki hibiri gnmze kalmamigtir.

ilk ok ciltli

ansiklopedi

118

ELENCE
Oyunculuk, dans, gldr, sirk, mzikaller, konserier, sinema, gramofon.

OYUNCULUK
ses kayit ya da video grnts, tarihon dokuzuncu yzyilin sonundan itibaren grlmgtr. O ten nce bunun nasil gerekleptirildigi hakkmda bilgi edinmek iin ancak bu konuda toplanmig yazill belgelere ve resimlere

lkcanh oyunculuk performansi

gvenmek zorundayiz. Bu dogrultuda ilkin M..10.000-40.000

arasinda yllari
Arkadag) magarasinin Fransa'da Trois Freres ( duvariannda grlen kabartma resimlerde zel giysiler iinde gsterilen insan figr1erinden anlagildigi zere bir ayin gsterisi tasvir edilmesine ragmen asimda oyunculuk M..4000 civarinda baglamigve ilkin Misirli rahiplerin llerinin anisina dzenledikleri ayinleri resmetrnekle

ortaya iktigi ve o zamaniar tiyatro gsterilerinin hemen hepsi ilkel dini gsteriferden ibaret oldugu iin daha ziyade dogal olaylarin bereketi ya da lm gibi tanrisal vasif tagiyan olaylarin sembolize edildigi bilinmektedir. Bir sure sonra akil ve mantik yoluyla zemedikleri bu olaylari daha anlagilabillr ve kabul edilebilir hale sokmaya abymalariyla giderek ilahi motifler taglyan oyunlar azalmig ve gn1kyagamdan kesitler tagiyan olaylar gndeme gelmigtir. Bu
119

konuda ilk kayit M.Altinci yzyila ait olup ilk sosyal anlamda tiyatronun in'deSui Hanedani taraftndan sergilendigi ortaya ikmigtir.

TYATRO
Pandomim kipinin sylemek istedigi eyi yz ifadeslyle aikladigi en eski oyunculuk sanatidir. Hi konugmaksizin sadece yze belli ifadeler yerlegtirilerek ortaya konan bu sanat, kar ihkli konugmanin yerini almaslyla giderek nemini yitirmigtir.
lik pandomim tiyatrosu M.. drt ve beginci yzyillarda Atina'daki Dionysus tiyatrosunda yaklagik 10.000 izleyicinin nnde garap tannst Dionysus adina dzenlenen festivaller siPandomim,

gerekleptiri1migtir. Bir grup aktr tarafindan sergilenen tiyatronun en nem1i zellgi senaryoya harfiyen bagIl kalmaksizin doga1ama olmasidir. Yunan tiyatrosu

rasinda

tiyatrosu ilk din temast digma ikmly oyunlarin sergilendigi tiyatrodur. Bu dogrultuda ilkin M.. Altinci yzyllda gereklegtirilmig o1up Latince adlyla Attica denilen Atina blgesi
Yunan

grlmgtr. Resitaller ve tanri Dionysus'un bereketi onuruna dzenlenen ilahi dans figrlerlyle piir metinleri zerine yazilmig oyunlarla sergilenen itk tiyatrodan sonra M..525456 yillari arasinda yagamig Aeschylus, karakterler arasindaki uyugmazhgi sergilemek amaciyla ikinci aktr kavraminin yaraticisi olmugtur. Bilinen en eski oyuncu, antik Yunan devrindeki Thespis olup ilkin M.. Altinci yzyilda ayni oyunda degigik maskeler

civarmda

kullanarak farkli karakterleri canlandirmigtir.

120

Ilk tiyatro festivali M.. 534 yilinda

rafindan

gereklettirilmig ve byk yazik ki bu oyuna alt gnmze dek yazili bir kayit bulunne mamasina ragmen, Thespian adt verilen oyunculuk tarzmin o devirlerden gunmze kalmig tek miras oldugu bilinmektedir. Roma

Atina'da Thespis tabegeni kazanmigtir. Ancak

tiyatrosu

M..240 civarmda baglayan Rorna tiyatrosu, Yunan tiyatrosundan esinlenerek kurulmugtur, ancak gerek konu gerekse aktrlerin gr sesleriyle oynadiklari sirada sesin amfitiyatronun en uzak kgesinden bile duyulabilmesi nedeniyle ondan ok daha fazla ses getirmigtir. Aktrler genellikle klelerden olugmakta ve
yzlerine maske takarak oyunlari sergilemektedirler. Yzy:]lar boyu rakipsiz olan Roma tiyatrosu daha sonra Hiristlyanlarin vahti hayvanlara paralatildigi gladyatr dvgleriylebagli bagma n kazanmig, ancak bir sre sonra tipkl bagladigi gibi birdenbire ylldizi snerek yok olmugtur.
Eski Roma'ya ait pandomim sanati ise M..63-M.S. 14 yl[arasinda yagamig imparator Augustos'un onayly]a gerekleglan migtir. Romalt izieyicilerin ilkin Yunanblardan esin1enerek hi konugmaksizin sadece igaretlerie sergilenen bu oyunlar sirasin-

da oyunculann kendi dillerini bilmedikleri iin konugmadiklarini dgndkleridrama ya da gldrnn imparator tarafmdan ok begenilmesiylegsterilere devam edilmigtir.
Kukla tiyatrosu yagamig Yunanli asker ve tarihi olan Xenophon taraftndan M.. beginci yzyilda yazilmistir.

lik kukla tiyatrosu M.. 427-355 ylllart

arasmda

121

Punch ve Judy ilk kukla oyunu olan Punch ve Judy,ngiliz sanati Samuel Pepys tarafindan ilkin italyankukla tiyatrosundan esinienerek 9 Mayis 1662'de Londra'da tm sanat binalannin yan yana siralandigi Covent Garden'da gereklestirilmigtir. Pepys'in italyan kukla tiyatrosunda orijinal adi Punchinello olup vahgi ve almaya meyilli bu karakterin adini ingilizdiline uyarlayarak kisaca Punch yapmig, Joan'i ise Judy olarak degigtirmigtir.

Ortaag tiyatrosu
Ortaagda bati tiyatrosunun ana temasi din ve kilise zerine kurulmus olup tiyatro sanati tamamen kilisenin tekelinde olmugtur. Paskalya ve Noel'de rahipler, incil'e dair hikayelerden yola ikarak sunduklari kk gsterilerde bu dogru]tuda tabiatiyla dini figrlerin ne iktig! grlmektedir.Ancak ilkin kiliselerde gsterilen bu oyunlar daha sonra giderek meydanlara taginnby ve mekan olarak kilisenin digina ikildigi gibi oyun temalarinda da din dipinda konular gndeme gelmigtir.

ilk insan
Hollanda'da

agki

temah tiyatro, on nc yzyilda Fransa

ve

grlmgtr.

isa'nmyagami zerine dnyaca bilinen ilk iletemsili ilkin

1634 yilinda Bavyera Alplerinde yagayan ve zengin fakir aylrt etmeksizin herkesin bir arada oynadigi tanri adina yemin temah

oyunlar sergileyen Oberammagau'lar tarafindan gereklestirilmigtir. Bunlardan bazilari rnegin yumrulu veba gibi salgin ve lmcl hastahklar zerine olup tm felaketlerin tanridan geldigi ve sadece tanrinin gehirlerini bu hastahktan koruyabilecegi inancinin sergilendigi bir oyundur. Nitekim Mnih yakmlarinda bir gehirde bu hastalik yznden 15.000 kisi hayatini kaybetmig ve gebir tamamen salgin hastaliga teslim olmuytur. lik oyun 1700 gebir sakini tarafindan gerekleptirilmig ve o tarihten gnmze dek tekrarianarak geleneksel olarak devam etmistir.
122

Modern tiyatro

ilk modern tiyatro

on altinci yzyilin baglarinda komedi tiyat-

rosu olarak bilinen Commedia dell arte'nin kasabadan kasabaya dolagan turne oyunculari tarafindan dile yeni 8iren kelimelerle Nitekim sahneye ikmadan doga\ama olarak gereklegtirilmigtir.

nce nasil oynayacaklarina dair genel olarak senaryo zerinde grgp fikirbirligine vardiktan sonra sahnede her biri doga\ama olarak rolne ilaveler yaparak oynamigtir. Bu tarz genellikle avam tabakasina hitabeden banal ve mstehcen konulan iermekte, nadiren kurnaz ve imall politik konugmalara yer verilmektedir. Italyan turne grubu tm Avrupa'yi dolagmi,ama en fazla A ispanya,ingiltere, lmanya ve Fransa'da etkili olmuglardir.

DzenIi tiyatro
Vladimir Danrestoranda 1897 yllinda chenko (1858-1943) Moskova'da bir bulugup bir gige votka egliginde yaklagik on sekiz saat sren grgmeleri sonucunda kuracaklarl Moskova Sanat Tiyatrosunun ana hatlarini olusturmuglar ve bylece Stanislavski'nin sistemi olarak adlandinlan belli bir tarzm sergilendigi bu dzenli tiyatro sayesinde, bir oyuncunun rolnn herkese bilinmesi, anlagliabilmesi ya da benimsenip inandirict olmasi, diger bir deyigle tiyatronun

ilkin Konstantin Stanisl'avski (1863-1938)ve

hakkinin verilmesi

saglanmigtir.
123

Amerika'daki ilk dzenli tiyatro 1922 yilinda Moskova Sanat Tryatrosundan iki Rus oyuncu olan Maria Ouspenskaya (1876-1949)ve Richard Boleslavski'nin (1889-1937) Amerika'y: zlyaretleri sirasinda kurulmugtur. Bu dogrultuda Ouspenskaya New York Tiyatro Okulunun kurucusu olup yagammin geri kalanmi Stanislavski'nin sistemi olarak bilinen mini

dzenli tiyatro kavra-

dnyaya tanitmakla geirmig, gretmenlik yapmigtir.

DANS (Ayni konuyu sanat blmnde de grebilirsiniz)

Bilinen en eski

dans formati bilinenin aksine eglence amall

degildir.
Dans ilkin eski Misirlilar tarafindan M.. nc bin yllda ennemli blm olan ilahi dans dini ayinlerdekiseremonilerin figrleriyle ortaya ikmigttr. Olduka karigik ve zor figrlerden olugtugu iin zel egitim almig kipilerce sergilenen bu danslar drdnc yuzyildan itibaren kipisel yetenek dogrultusunda ve genellikle iftlerin gehvet unsuru ieren erotik gsteririe dn-

bireysel olarak farkli tarzda sergilenmeye baglanmigtir. EskiYunanklarm eski Misirlilarin danslarindan etkilendikleri grlmektedir.Bu dogrultuda M.. 1400 yllinda Girit adasinda ilkin bogalarla birlikte gerekleptirdikleri dans gsterileriyle ige baglamiglar, ancak daha sonra degigik hayvanlarla birlikte oynadiklan bu tarzia yaklagik 200 farkli dans geligtirmiglerdir.
gerek Bunlann ogunun temasi savag hazirligi zerinedir. Daha sonraki illardadansilar maske takarak sergiledikleri mstehcen rolleri komedi tarzinda sunmuglar ve buna kordax adini vermig

lerdir. M..428-348 yillari arasinda yagamig olan nl dgnr Platon ayni zamanda dans metinieri de yazmig olup izledigi bu dans gsterileri dogrultusunda dansi gzel ve irkin geklinde
ikiye aytrmigtir. 124

Romahlar tarafmdan gereklegtirilen ilk dans askeri figrler tagiyan Bellicrepa Saltatio olup ilkin bir Sabine kadini tarafindan nehirde bulunan ve Roma gehrinin kurucularindan biri oldugu rivayet edilen Romulus tarafindan yaratilmistir. Ancak Romalilar dansi genellikle resmi ve saraya ait soylu bir gosteri olarak kabul etmiglerdir, bu nedenle oniar tarafmdan yaratilip dnyaya yayilmig ya da nl o)muy bir dans adi mevcut degildir, nk erkeklerin dans etmesi Roma'da asla hog kargilanmaylp kadinst bir davranigolarak nitelendirilmigtir. Nitekim onur kinci bir davranig olarak grlen dans nedeniyle M.. 150 yi]inda o gne dek ailmig btn dans okullari kapatilmly ve dansin sadece toplu bir gsteri olarak belirli gnlerde sergilenmesine izin verilmigtir. Bireysel olarak dans eden kipilere hoggryle bile bakmayan Romalilar, bu tip kipilerie glerek alay etmisler, nitekim Unl devlet adami ve hatip Cicero 106-43) sade(M,. ce delilerin dans ettigini sylemittir.

Dans trleri Apache, dans eden iftte erkegin baskm durumda oldugu ve kadmin onun tarafindan savrularak yere firlatilmasiniieren olduka vahgi bu dans strasinda ko1undan tutulup yerden yere vurularak fahige muamelesi yapilan kadin, partneri tarafindan taltif edilmek gyle dursun srekli apagilamaktadir. ilk etapta admin agrigtiracagi zere Kizilderili Apai kabilesinin geleneksel dansiyla hibir ilgisi aimayan bu vahgi dansa Parisli sokak ete]eri tarafmdan bu ad verilmigtir.

iftlikdans! genellikle iftlik ambarinda ya da ahirda

eg-

lenmek iin bir araya toplanan kyl halkin gereklestirdigi bir dans olup ilkin ahirda dogumu kutlamak amaciyla 1860 ylli civarinda 1skoya'da grlmgtr.

dans adindan da anlagilacagi zere zenciler tarafindan gereklestirilen ve olduka mstehcen figrler taglyan bir
Kara
125

dans olup 1919 yllmda New Orleans'ta grlmg

ve ilkin "Inat-

Bradford (1893-19701 i Katir" unvanli garki sz yazarl Perry ile caz garkicisi Alberta Hunter (1895-1984) tarafindan gerek1egtirilmigtir. Bradford'un dedigine gre ayni dans daha nce 1907 yllLnda jacksonville Bikinlan Dansi adlyla denenmig ama yeterince bagarih olamamigtir, nk bikm ya da kulhanbeamaCLndan saptiritarak muhabbet telialina yi kelimesi giderek dngtrlp banalleptirilmigtir. Diger adi diptekilerin dansi olan ve bir tur bagkaldin anlamiria gelen dans, bacaklari seri serilikte ve sert gekilde ne arkaya savurusken kalalari da ayni sallayan olduka zor figrler tagsmakta ve bir bakigta arlistonu agrigtirmaktadir. Nitekim 192.6 yllinda Atlantik okyanusunun adli dansin iki yakasinda da son derece moda olan arliston

doguuna n ayak olmugtur. Kan Kan dansi, ilkin 1822 ylllnda Paris'te grlmg ve o gne dek Triori olarak bilinen. kisinin birlikte oynadigi dansin yerini almigtir. kipinin birbirierininomuzlarini tutarak ayni figrleri sergiledikleri dansin en riskli tarafi, hareketlerin ayni anda olmaksizin sergilenmesi ve birbirlerinden en ufak gekilde farkli gerekilligidir.Sadece kadinlar tarafindan oynanan kan-kan dantarafmdan Galop Infernal smm, ileri ylliarda Jacques Offenbach adlyla daha seri oynanan tarzi icat edilmig ve bu ilgin ritimli dans sirasinda bacaklar iyice yukari kaldirilarak zellikle bacaklarin ve o gnlerin modasi olan paalari dantelli ya da fistolu i amagirlarin grnmesi saglanmigtir. 1866 yllina kadar halk dansi olarak kabul edilen kan-kan, New York'ta sadece barlarda sergilenmesine izin verilerek byk lde yasaklanmigtir.
-

ritimli danslarla nefes nefese kalmasl a, halkin hizli nedenlyle yogun pikayetlerinden sonra Kbali kemanci Enrique Jorrin (1926-87) adim fleri ve adim geri geklinde bu arada kalalarin da sallandigi ama daha kolay icra edilen mamboya a benzer bir dans icat etmig ve adin! adlm anamina gn

aa

126

a a koymaslyla yaratilmig daha yavag ritimii bir danstir. Din gerierineazaran olduka kk adimlar gerektiren bu dans, Kball kadinfarin kalalarini yere vurarak gerekiegtirdikleri danstan esinlenilmistir.
T903 yllinda Amerika'nin Virginia eyaletinde ortaya ikmig, daha sonra 1913 yilinda New York'un Harlem semtinde etkinligini srdrmgtr. zelliklesert ve ritmik bag sallarna ve bilek hareketlerinden olugan derece enerjik ve son eglenceli bir danstir. 13 Ekim 1866 tarihli Harper's Weekly Magazin adh haftalik dergide bu dansi tarif ederken, ikinci

ilkin arliston

yzon yllda grlen Fransiz Zincir dansina benzedigi aiklanmrgtir. Ayak vurma dansi, ilkin 1520 yllinda Ingiftere Lancashire'da grlmeye baglayan dans, tahta ayakkabilarla yere vurarak oynanmaktadir. Ancak ilk bakigta bilinen step dansina benzedigi sanilmasina ragmen, ondan ok daha yavag olmast nedeniyle kulaga kesinlikle ritmik olmayan bir grlt geklinde gelmektedir. Yelpaze dansi, on yedinci yzyllda ispanya saraylarinda sergilenen dansta egler birbirlerine iyice yaklagmakta ama dokunmamaktadir. Bu aidan ispanyollarin atalarindan kalm geleneksel ispanyoldansina benzemektedir. birbirleiftlerin riyle i ie bir grnm sergilemedigi ayni dansin benzerinin Roma'da da gr1dgileri srlmektedir.
Foxtrot, 1882 yllinda vodvilin mucidi Harry Fox tarafindan icat edilen bir danstir ve ilk kez New York tiyatrosunda Jardin de Dans olarak tanitilmigtir. Yaraticistnin adryla antian foxtrot,

btn dnyaya bu adla yayilmistir. Caz dansl (Jive),ilk bakigta birok kipinin egilip bklerek ayn! anda oynadigt twist ve swing danslanna benzemektedir. Tm dnyaya yayrimadan nce ilkin 1940 yllinda Amerika'dan baglayan bu dans daha hizh ternpoda Jitterbug adi altmda yeni bir dansin dogmasina neden olmustur. Cab Calloway (1907-94) tarafindan icat edilmesine ragmen ilkin caz orkestrasi gefi Harry
127

Alexander White tarafindan 1934 yilmda geligtirilmig ve 1930 COgkulU danslarmdan biri olmugtur. 1 V n Ca ile 40'll ylllarlO Ancak ikinci Dnya Savasi sirasinda Amerika'dan ingiltere'ye adaya g eden yaklagik bir buuk milyon gmen tarafindan getirilen bu dans sonunda tahrik edici bulunarak yasaklanmig ve etkisi giderek kaybolmugtur. Morris dansi, diger adlyla Mayis danst, on beginci yzyllm ortalarinda genellikle halkin 1 Mayista oynadigi bir dans oldugu tm iin bu adi almig ve zellikle 1360'll yillarda ingiltere'den olarak tarzi kangimi bir dans dnyaya yayllan ispanyol-ingiliz bilinmektedir. Dansin mucidi Morris'in genellikle Fas, Arap ve Mslmanlarin ogunlukta oldugu ispanya'nm Endls blgesinden oldugu ve tm bu dogu kkenii uluslarin dansmdan etkilenerek yarattigi ileri srlmektedir. Okey-Cokey, on dokuzuncu yzyilda Kentucky blgesinde enerjik ve ritmik garkilarla oynanan cogkulu ve olduka hareEl ele tutugarak bir daire olugturan halk ketli bir grup dansidLr. sag "Simdi kollar havaya, gimdi de sol kollar birlegsin gibi..." bir parkiyi tr yag satarim oyununa benzer, ocuka szler tagiyan lkinci Dnya syleyerek bu dansi oynamaktaydilar. Bu dans da Savagi sirasinda lkeye yerlegen gmenler tarafindan yayginlagtirilmigtir.
Polka, 1835 yllinda

Joseph Neruba tarafindan

Polonya'da

bu dansi gen bir kizin para kazanmak yaratilmigtir. Neruba'nLn amaclyla oynadigt oyundaki ayak hareketlerini izleyerek icat ettigi ileri srlmektedir. Rock'n Roll, ilk bakista Jive ve Jitterbuggibi caz tr danslara benzeyen, ama seri gekilde savrulan kala, koi ve bacak hareketlerlyle oniardan ok daha tempolu ve canh bir danstir. ilkin1950'll yillarda Amerika kitasmda baglayarak tm dnyaya yayilmig ve zellikle 1954 yllinda Rock Around The Cock (Saat Ynunde Dnmek) adli filmle kitayi adeta yerinden sarsmigtir.
128

Bu dogrultuda filmin aynt adla anilan parkisini seslendiren Bill adli ilk rock toplulugunun kurulmasintn arHaley and comets dindan 1951 ylhnda Cleveland'll bir disk jokey olan Alan Freed "Bebegim Beni Hizla Dndr" adli garkisinin szlerini de bu film ve mziginden etkilenerek yazmigtir. Rock Around The

Clock ilk gsteriminde olaganst bir izleyici tarafmdan izlenmig ve filmin ayni adla anllan mzigi ilk gn 75.000'den fazla satmigtir, daha sonra ondan etkilenerek Blackboard Jungle (Kara Orman) adli filmin muzigi yapi1mig, ama onun baansini yakalayamamigttr. Rock Around the Clock Bill Haley'den sonra (192581) 1952 yllinda Sunny Dae tarafindan tekrar okunmugtur.
Tango ilkin 1880 yilmda Arjantin'in bagkenti Buenos Aires'in varoplarinda dogan bir dans olup Milanga ve Mazurka adl verilen Leh dansiyla, Habanera denilen Kba dansinin karldansi olarak adlandinlan tango gimi bir danstir. Ask vetutkunun 1900'l ylilann bagindan itibaren tm dnyayi hiz1a etkisi altina almigttr.

ylliarm bagmda Afrikali kleler tarafindan gneyinden baglayarak kitada geligim gstermziksiz sergilenen ve ayaklarin ritmik ekilde mig, genellikle bir anlamda kendi mzigini olugturan bir yere vurulmasly1a tarafmdan ayni anda giderek danstir. Dansi ya da dansLlar
Step dans: 1830'lu
Amerika'nLn

temposu artirilan ya da dgrlen ve en alt noktadan tekrar hizianarak yukari ikan, icra edilmesi olduka zor bu dansin, 1520'll yi]lardaki ayak varma dansindan esinlenerek yaratildigi
ileri srlmektedir. tarafindan yaratilmig Twist, ilkin Hank Ballard (1907-2003) Let's Twist Again (Haydi Tekrar Twist yapalim) geklindeki tm dnyaca nl szleriyle taninmig olduka canli ve cogkulu bir danstir. 1955 yilindan itibaren dnyada etkinligini srdrmeye

baglayandans, ilkin 1941 ylli dogumlu Chubby Checker tarafindan dnyaya tanitilmig ve 1960 ile 70'li yillarda basta dgnler
129

olmak Uzere tm dansli toplanti ve partilerde zellikle orta yas grubunun en favori dansi olmugtur. Asil adi Ernest Evans olup sahnede kullandigi Chubby Checker adi ona ilk kez Fats Domino caz gurubunda grev aldigi sirada grubun kurucusu olan Dick Clark'm karisi tarafindan verilmigtir.
Vals, 1520'll yrilarda Almanya'da etkinligini srdren bir dans lup ilkin on nc yzyilda Westphalia adi verilen Avusait turya Macaristan imparatorluguna topraklardaki saraylarda grlen bir danstir. Partnerierin iyice sokulup ggs1erini apigtiy rarak gereklettirdikleridans, bir anlamda ilkin tangoda grlen vcut

temasinin sz konusu oldugu ikinci yakin danstir.

GLDR
Gldrnn kelime anlami, herhangi bir davranigya da manzara kargisinda glme drts tetiklenen insanlarin buna kahkaha geklinde tepki vermeleridir, bu dogrultuda kisaca gldr, gln bir geye kargi verilen negeli bir tepki geklinde zetlenebilir.

138

Eski

agdaGldr

ile M.S. 29-36 yillari arasinda yagamig oldugu ileri srlen isa peygamberin yagamindan kesitler taglyan Eski Ahitteki yaklagik 29 adet komik hikaye en eski gldr metinleri olarak bilinmektedir. Ancak halka sylev geklinde bildirilen bu hikayeJeri gnmzdeki anlamlyla fikra kitabindan okur gibi aip okumak mmkn degildir. Isa'nin halkina seslendigi bu metinleri

M,.8-4

ancak bilim adamlarinin yaptijl uzun aligmaar sonucu oniari dilimize evirerek aiklamalari dogruttusunda anlayabiliyoraz.

kardesimizin gz bebegindeki benekler" diye sze baglayan isa'nm bu cmlesine halkm kahkaha atarak kargilikverdigi yazilidir. Ya da yine Matt. incili 7:6'daki "Ancak zengin bir adam devesi ile bir igne deliginden
geebilir" cmlesine glen halkin, onun asil mesajini kavrayamadigi aika anlagiimaktadtr. Nitekim halk henz daha ona yo] gsteren devenin kutsalbir hayvan oldugunu ve isa'nmigne deligi geklinde szn ettigi yerin Kuds'teki kutsal topraklara aalan kk kapi oldugunu bilmemekte, bu yzden ne kadar zengin olursa oisun bir insanm koskoca devesiyle kck bir delikten gemesinin mmkn olamayacagtni ileri srerek kahkahayla ona glmektedirer,ki onun szn ettigi zenginoysa ligin manevi zenginlik oldugunu anlayamamaktadirlar. Hiristiyanligm henz yayilmaya bagladigto dnemde onu tek anlayan havarileridir, nitekim onlardan biri bu ince zeka rn szier kargismda duygulanarak kendisine bakmig ve "Her geyin en gzeli Nazarinliferden mi geliyor?" diyerek isa'nin ky olan

Matt. incili 7:3,4'de rnegin

"erkek

gzelligine deginmigtir. Antik agda gldr M.. Beginci yzyila kadar genellikle zalimce bir kaballgi iermektedir. Ancak bu tarihten itibaren
daha yumugamig, asabiyet ve kabaligin yerini giderek ince bir espri sanati almtytir.
131

Nazarin'in

En eski dramatik komedi, Yunan parap tanrisi Dionysos geverimliligi refine dzenlenen festivallerde sergilenen tanrilarin zerine yazilmig oyunlardir. Ancak en eski komedi olarak bilizerine hiciv geklinde yaztinen ve genellikle tanrllarin laneti mLg alfl din unsuru tagiyan bu oyunlar, halkin duygularinin suiistimal edildigi ileri srlerek M.. 450 ylli civarinda kaldirilesinlenerek yazilmly rnekmigtir, ama gunmzde bunlardan 1er hl sz konusudur. Bu tarihten sonra yeni komedi dnemi ziyade politik ierikki konular ele ahnmigttr.

baglamig ve daba Oyunlardaki karakterler ise genellikle birbirine kavuamayan agiklar, kahramanhk ve cesaretine methiyeler dizilen askerler oldugu ima edilen klelerve yneticilerden ok daha akilh den olugmaktadir. Bu dogrultuda bilinen en eski komedi oyunu M.. 320 yilinda nl Yunanli oyun yazarl Menander'in (M.O. 342-391) yazdigi oyunlardir. Ancak bunlarin iinde sadece biri olan ve dilimize evrildiginde Homurdanmak anlamina gelen Latince adlyla Dyscolus (The Grouch) admdaki skecin 1957 ylUnda Papirus zerine yazilmig olan bir kopyasi bulunabilmigtir.

Ortaagda Gldr
Ortaagda kilisenin etkin gc gldru ve eglence turnde oyunlart mmkn oldugunca nlemeye aligmig, yalnizca folk trnde oyun ve festivallereizin vermigtir. Bu dogrultuda sadeverilen oyunlarda rnegin Romall filozof ve ce saraylarda izin 23-79) adlyla bilinen Byk oyun yazari Pliny the Elder (M.S. 367-283) ziyaretiyle ilgili Pliny'nin Misir Krah Ptolemy I'i (M.. hikayeyi konu aldigt oyundur. Bu oyunlarm ilk kahramanlari ise M.S. Drdnc sergilenrnig olup genellikle kuzey dan itibaren ilkin ingiltere'de Germen kavimve dogudaki daglik blgelere yerlegmig barbar lerine mensup kaba ruhlu Anglosaksonlar ve onlarin yagamlarlkahramanlik ykleridir. Bu dogna ait koinik unsurlar tagiyan
.yzyll-

132

Beowu/f lngiliz saraylnda gsterilen ilgi dramatik gldrdr. 1066 yilindan itibaren ise Norman fatiblerini takiben sarayda ve soylulann evlerinde onlan eglendiren ve genellikle apagt smifa mensup soytarilar ve birbirleriyle atigan agik gairler
rultuda

gndeme gelmistir. Soytarihk on ikinci yzyil ile on altinci yzyil arasmda saraylardaki en gzde eglence olmustur. Genellikle sarayda her arasindan konuda hizmet veren hizmetkar ve mzisyenierin seilen soytarilar bu dogrultuda 1469 yllirida Soy1u Soytanlar ancak on yeLocasi adi altmda birlegerek bir dernek kurmug, dinci yzyil boyunca o gne dek zirvede olan gsterileri giderek poplerligini kaybetmig ve yerini ok daha gizemli olarak algilanan agik gairler almistir. Genellikle ogu ticaretle ugrayan ezgilerden bu saray gairleri ask ve gvalyelik zerine manidar olugan garkilar syleyerek birbirleriyle atigmakta ve bu konuda zel hizmetkarlan arasinda yerini alaen gzde olanlari kralin rak, krala yardim etmelerinin yani sira onunla birlikte seyahat edip halka duyurularmi okumaktaydilar. Modern Komedi

irgiFilm

Karakterleri

Mr. Magoo, Quincy adlyla da bilinmekte olan ilk izgi film karakteri 1949 yllinda yarattlmigolan Sevimli Ay! (Ragtime Bear) olup 1997 yilmda Leslie Neilsen tarafmdan Mr Magoo adi altm-

da bir film de ekilmigtir. Mickey Mouse, bilinen en nl izgi film karakteri ilkin
1928 yl
Inda

Steamboat Willie (Gemi Willie) admda ortaya kaynaklarLn yetersizliikmigtir. Yaraticls: Walt Disney, maddi deyemedigi iin New York'taki gi nedeniyle olugan bor\arini stdyosunu kapatip Kaliforniya'ya dnerken yaptigt uzun tren
133

seyahati SlraSinda yarattigi Oswald The Rabbit (Tavgan Oswald) karakterinin kopya hakkml alacakirjanna satmaya karar vermig, bylece stdyosunu geri alarak yen] bir tavgan karakteri yaratmig ve ona Mortimer adini vermigti. Ama birden karar degigtirerek onu tavgandan fareye dngtrmg ve kansinin onun adini "Mickey Mouse" olarak degigtirmesiylenl izgi film karakteri ortaya rkmigtr. Yani sira onun kiz arkadagi olarak Minnie Mouse'i yaratmig ve ilkin Steamboat Willie'de grnmgtr. Pluto 1930 yllmda yaratilmig olup ilkin .The Chain Gang Zinciri) filminde grlmgtr. (ete Goofy ilkin 1932 yllinda Mickey's Revue (Miki'nin Revs)

filminde grlmgtr.
Donald Duck adli nf rdek karakteriilkin 1934 yllinda The Wise Little Hen (Akill]Kk Digi Kug)filminde grlmgtr.
Bambi, ilkin 1928 yilmda Felix Salten tarafmdan bir karakter olup 1942 yllmda filme altnmigtir.

yaratalmig

Li'l Abner, asil adt Alfred Gerald Caplin olan Al Capp t (1909-79)araftndan yaratilan bir karakter olup ilkin 1940 yllin-

da hayata geirilmigtir. Capp, ilkin T957 yllrnda Daily Mirror gazetesinin kuzey blgesine ait baskisinda yayinlanmig izgi film karakteridir. Reg Smythe (1917-98)arafindan yaratilmig olan Capp, ilkin t Smythe'in ikinci dnya savagi strasinda Mistr'da kaldigi sirada Cairo magazinde yayinlanmig, daha sonra dnya apinda ne
sahip olup yaklagik 1400 gazetede T75.000.000
severek okunmustur. Andy

kigi tarafindan

134

SiRK
DnyadakieneskisirkbinasieskiRoma'dakicircusMaximus'tur.

M..Altinci yzyrlda
stadyumun

atlann ektigi araba yariglari tertip edilen

nedenle

iinde bu U gekliride bir yarig pistinin mevoldugu evresi yksek duvarlarla evrili silindir geklinde heycut betli bir binadir. Daha sonra ilkin imparator julius Caesar ( M.. 44-100) tarafindan M.. Birinci yzyilda kapasitesi artirilarak yaklagik 150.000 M.S. Drdnc yzyilda ise yarim milyon seyirci tarafindan izienmesi saglanan Circus Maximus o dnemde inga edilen en byk stadyumdur, ancak gnmze dek korunamamig olup gimdilerde kahntilari ziyaret edilmektedir.

ilk modern

sirk, 1768 yllinda Ingiliz

binici Philip Astley

(1742-1814) tarafindan at yariglarinin tertip edilmesi amaclyla kurulmustur. Bu dogrultuda Westminster kprsne yakin bir yerde drtnala kogan atlarin rahat dng yapabilmeleri amaciyla daire geklinde bir pist inga edilerek sabahlari at yanglari, gleden sonra ise akrobat ve palyaolar gsterileri tertip edilmigtir. Bunu 1782 yllinda Paris'e tagiyarak orada ilk sirki kuran Charles Hughes (1748- 1820) Astley'in binicilerinden > biri olup Kraliyet Sirki olarak bilinen Royal Circus'un yaraticisidir. Hughes'm trapez artistleri, palyaolar ve hayvan gsteri]erinden olusturdugu bu sirk, : dnyayi dolagtigi sirada Rusya'ya gelMoskova Devlet Sirki'nin kudiginde, rulmastna n ayak olmugtur.

ilk sirk adiri, J. Purdy Brown tarafindan 1825 yllinda Amerika'da kurulmug, daha sonra gebir, kasaba dolagarak her yll ayni yerde olmak zere
135

egitti yerlerde kuru1maya devam ederek adirda sirk gsterileri

tm dnyaya yayilmigtir. MZKHOLLER

Mzikhollerde nlenen parkilar tipkt afaszleri gibi baglibagma bir zekamn rndrler
W. SOMERSET MAUGHAM (1874-1965) On sekizinci yzyildan itibaren o gne kadar popler olan sehir tavernalanndaki ikili eglence parlementerler taraflOdan kiondan ok daha kaliteli bir ortam olup sadece msitlanmig ve zik dinlenen konser salonlari ve mzikholler gndeme gelmigtir. isteyenkipilerin sigara ve iki de iebilecegi bu mzikhollerle birlikte halkin eglence ve mzik dinleme anlaylgt da degigmigtir.
1852 yllinda Charles Morton (1819-1904) tarafindan inga edilmig olup Morton'un Canterbury Hall olarak adlandirilan konser salonu ilkin Hary Lauder (1870-1950), Dan Leno (1860-1904) ve Vesta Tilley (1864-1952) gibi zamanin en nde gelen sanatilanni agirlamigtlf. ADCak kalitli Ve pOpIr

ilk mzikhol

eglence merkezieri olarak anilmalarinin ardmdan ilk iktiginda konutan fotograflar olarak adlandirilan sinemanin gndeme gelmesiyle gerilemig ve birok mzikhol ile konser salonu sinemaya dngtrlmgtr. MZiKALLER

Komik Opera
The Beggar's Opera (Dilenci Operasi) adi altindaki ilk komik opera modem mzikallerin en nllerinden biri olarak hl anilmakta olup nf ingiliz gair ve drama yazari john Gay 136

(1685-1732) tarafindan 1728 yilinda yazilmigtir. Bu dogrultuda

giderek geligen komik operalarin sayisi artmig ve kompozitrler, gnun sevilen tarkilarinin telif bakkini satin alarak szlerini yeniden yazmiglardir. Gay'in komik operasi The Beggar's Opera'da zamanin ve ingiltere'ninilk bagbakani olan Robert Walpole (1676-1745) hicvedi1mektedir, bu nedenle genelde politik ierikli konular seen Gay'in bir sonraki operasi Polly hkmet tarafindan yasaklanmigtir.

Operet

ilk operet

1858 yllmda

Jacques Offenbach (1819-80) tarafin-

the Underworld (Yeraltindaki Orpheus) olup yeraltmda yagadigma inanilan mzik tannsi 2 al$1I bir mzikaldir (Sanat blOrpheus'un yagammlO mnde de grebilirsiniz) Ancak Paris'te yagayan Alman aslli besteci Offenbach, operanm hkmetin tekelinde olmasi nedeniyle onu korumak konusunda olduka g\kler yagayarak hkmetle savagmak zorunda kalmigtir.

dan gereklestirilen

orpheusin

Komedi Gsterileri

Ilksoytari gsterilerinin sahibi Dan

Emmett ilk komedi

gsteri-

lerinin de sahibi olmugtur. 1843 yllmda Emmett'in (1815-1904) Emmett'sVirginia Minstrels adi altinda gereklettirdigi ilk gsterilerde Gney Afrika ko~keplibir Amerikall aile olan Tyrolese'11
Minstrel ailesi 1840 yilinda tm Amerika turnesini byk bir bagarlyla tamamladiklarinda bu sayede Avrupa mziginin gcnu yitirmesine de neden olmuglardir. Emmet'in kendisi de dahil olmak zere tamami beyazlardan olugan grubu siyah makyaj yapip maskeler takarak kendilerini zenciye dngtrmgler ve Afrika halk garkilan syleyip egitli dans gsterileri sunmuglardir. Ancak on dokuzuncu yzyilin sonlarma dogru etkinligini
137

kaybetmeye baglamalarina ragmen, T950 ve 60'll yillarda ingiliz televizyonjarmda yeniden gsterijmeye baglanmigttr. Ama yine de top1umun eglence anlaylginin degismesiyle giderek ilk gnk heyecanmr yitirmistir. Mzikaller ve Mzikal KomediIer 12 Eyll 1866 yilinda New York'ta Nibio's Garden'da gsterilen Kara Dolandirici (The Black Crook) olup Charles Barras'in kitabindan alinarak gereklegtirilmigtir.
1878 yllinda sahnelenen The Mulligan Guard (Mulligan Muhafizi) essiz bir Amerikan yapimidir. Oyuncularl Ned Harrigan ve Tony Hart tarafindan gereklegtirilen oyun aylarca Broadway Komedi Tiyatrosunda kapall gige

lik modern

mzikal

ilk mzikal komedi

oynamigtir.
nl emprezaryo George Edwardes tarafindan 1865 yllinda Londra, Caiety Tiyatrosunda sahneye konmug, mzigini Alfred Cellier yapmtstir. Dorothy

lk ingiliz Mzikali Dorothy,

tam 931 kez sergilenen oyun olarak zamanmin gige rekorunu kirdiktan sonra Galler Prensi Tiyatrosunda bir yll gsterime devam etmigtir.

ilk Hollywood Mzikali 1927 yllmda Al Jolson'un (18861950) oynadigi The jazz Singer (Caz Sarkicisi) ayni zamanolup da ilk mzikal komedi tarzi filmdir. Olduka bagarrliolan filmden sonra Jolson'unikinci mzikali olan The Singing Fool (Sarkt Syleyen Aptal) 1928 yllinda gige rekorlarl kirmig ve onun sinema tarihine geen bu rekorunu ancak 1939 yllmda gsterildigi dnemde adeta travma yaratan Cone With The Wind (Rzgar Gibi Geti) egale edebilmigtir.

138

SINEMA
Resimlerin grntlenebilmesi teknigi, o gne dek bir hikayeye ait fotograflarm ard arda perdeye yansitilarak grntl olarak

fik,rindeIsrar edenlerin, bu israrlarinda hakli olduklarinin kanitlanmasiyla gerekleptirilmigtir.1880 ve 1890 yillari arasinda Fransa'da bu teknikle birlestirilen fotograflarin bir grnt zinciri olugturmasi ilkin Auguste (1862-1954) ve Louis (1864-1948) Lumire kardegler tarafindan ve onlari takiben Amerika'da Thomas Alva Edison (1847-1931) tarafmdan
denenmig, 1889 yllinda ise ingiltereBrighton'da William Friese Green (1855-1921) tarafmdan ilk sinekamera icat edilmigtir. Su dogrultuda filmlerin negatiflerini kullanarak grntleri ard arda kaydeden Lumire kardegler daha sonra gnmz filmlerindeki gibi selloit kagit kullanarak 22 Mart 1895 tarihinde ilk film gsterisinigerekleptirmigierdir.

verilebilecegi

ilk Uluslararasi film, sinema dnyasinin

verler tarafindan hl amlmaktadir.

imparatoru

olarak

bilinen Franstz Charles Path (1863-1957) olup adi sinema seHollywood'taki ilk film stdyosu 1911 yllinda Nestor Company adi altinda kurulmug olup Blondeau Tavernasmdan stdyoya dngtrlmg ve ilk oyuncularl Cecil B. De Mille (18811959) ile Sam Goldwyn (1879-1974) olmuytur. Daha sonra

bundan esinlenerek ayni yll on beg film Stdyosu daha ailmig ve byiece Hollywood film endstrisi giderek hizia dnyaya yayimigtir. 1886 yilinda i-l. H. Wi]cox blgenin en zengin kipisi olarak Rancho La Brea zerinde genig bir arazi satin alarak byk bir film stdyosu kurmug, karis! Daeida ile birlikte yaptiklari tren seyahati sirasinda Daeida buranin adinin Hollywood olmasint ondan istemistir. Bylece Wilcox'un her gn derin dgnceler iinde dalgin bir gekilde getigi iin Prospect Avenue adini verdigi bu cadde, daha sonra dnyanm en nl caddelerinden biri olan Hollywood Bulvari adini almigtir.
139

metrajlt film, The Squaw Man (Kizilderili Beyaz Adam) olup agik oldugu kizilderili bir kadin yznden kizilderili olup onun kabilesinde yagayan beyaz bir adamin hikayesinin konu edildigi 1914 yapimi filmde De Mille ve Goldwyn ikilisi oynamigttr. 1917 yllinda filmin ok begenilmesi sonucu The Squaw Man's Son (Kizilderili Beyaz Adamin Oglu) ekilmigtir.

ilk uzun

olup ilk Hollywood sperstari Mary Pickford (1892-1979) adlyla bilinen Akademi dlayni zamanda 1927 yllinda Oscar

lerinin de kurucusu yesidir.

Hollywood'un

EnTanmmig Film Studyolari

Paramount Picture

Colombia Pictures
Warner Brothers (Warner Bross) MBM (Metro Golden Mayer).

(1912) (1920)

(1923)
(1924)

Daha sonra kurulan United Artists ise nl aktr Charlie Chaplin (1889-1977), Douglas Fairbanks (1883-1939) e Mary v

(1892-1979) gibi o dnemin en gzde oyuncularinm igbirligiyle kurulmustur. Onlara yine o dnemin en taninmi ynetmeni olan D. W. Griffiths (1875-1948) de katilmca olduka g\ bir cephe olugmug ve diger stdyolar buraya bagIl aligan
Pickford aktris ve aktrlerin istedigi ucretikargilayamadigi iin United ardir. Artists ile rekabet etmkte olduka zorlanmLg

Kinemacolor adli yapiti olup 1906 yllinda gereklettirilmigtir. Ancak yksek mallyeti nedeniyle ticari bagari yakalayamamLgt]T, ilk teknicolor film, Alman mhendis Helmut Kalmus tarafindan 1922 yllinda gerekleptirilmig bir endstri harikasi ve

lk renkli film, Charles

Urban'in

ilan edilmigtir.
140

Sesli Film

ilk sesli film girigimi 1900 yilmda Gaumont Kronofon. sistem

kullanilarak gereklegtirilmigama grnt ile sesin ayni anda verilmesinde bagarisiz ofunmustur. Ilkelverigli ses sistemiyle film gsterimi 1905 ylimda FonoBio tablo vasitaslyla Walter Gibbons tarafindan geligtirilen bir sistemle ilkin Vesta Tilley (1864-1952) tarafmdan denenmig ama bunun en geligmigi1927 yllinda Al Jolson'un(1886-1950) oysesle tamamen ayum sagladigi The jazz nadigi ve

grntlerin
adli Sarkicisi)

Singer (Caz Sinemaskop

filmle gereklegtirilmigtir.

tarafmdan icat edilrriistir. Ancak perdeden tagacak kadar genig ugradigini dgnen halk ve yakin grntlerin deformasyona 1950'li yillara kadar bu teknigi kabul etmekte zorlanmigtir. Daetmek hasi bu dnemde gundeme yerlegen televizyonla rekabet durumunda kalan sinemaskop film endstrisi, iyice cazibesini yitirmig, bu durumda yapimcilar onun daha kusursuz ve cazip hale gelebilmesi iin kollan sivamig ve o tarihten itibaren gidesek geligme gstererek begeni kazanmaya baglamistir.

ilk sinemaskop film 1928 yllinda fiziki Chrtien (1879-1956)

kurulmug olup bylece filmlerinahlak kurallarierevesinde gsterime uygun hale getirliniesi saglanmigtir. Bu dogrultuda filmler ilkin Universal film girketi tarafindan belli sembo11erle gsteritmig"U" 16 yagin altina, "A" yetigkinlere gsterilebilir anlatir. rnegin vahtet ve pornografi iemina gelmekte olup, bylece genellikle semboll filmlerin 16 yagin altinren sahnelerin oka oldugu A dakitertarafmdan izlemesinin sakincall oldugu duyurulmustur.
141

ilk sinemaskop film, 1953 yllinda (The Rope) 1p'tir. ilk sansr kurulu 912yllinda Ingiliz film sektr tarafmdan

Film festivalleri
Film festivalleri bilindigi zere filmler kadar yapimci ve oyuncularmi da teknik aniamda eiestiren ve belli katagoriler dogrultusunda oniari dle layrkgrlen ya da grlmeyen geklinde sintflandiran rekabet agtrukli trenferdir. Bu festivaller strasinda ayni zamanda oyuncular da kendilerini halka tanitim firsati

yakalamakta ve zellikle giysileri bagta olmak zere Odl Oncesi veya sonrasi byk otetterin havuz baglarinda verdikleri rportajlar gazeteciler iin byk malzeme olmaktadir. Berlin, Cannes, Moskova, Londra, New York ve San Fransisco takip etmigtir. Bu festivallerin hepsi halen gnmzde de aynen

ilk film festivali 1932 yi]mda Venedik'te dzenlenmig, onu

devam etmektedir.
Oscarlar

Akademi dlleri olarak bilinen Oscarlar itkin 1929 yllinda dadllerkk altin bir insan heykelcigi olup Akadegitilmigtir. mi direktr olan Margaret Herrick'in amcasi Oscar'm adindan esinlenerek heykelcige Oscar adini vermesiyle o tarihten beri her yll dzenienen bir trenle dagitilmaktadir.

ilk Oscar dl sahibi, The Last Command (Son Emir) ve The Way of All Flesh (Btn Canl:1arin Yolu) adir filmlerdeki rofyle En lyi Aktr unvanini kazanan Emil Jennings (1884-1950) olmugtur. Bugn oldugu gibi adaylar birka gn ncesinden tahmin edilmesine ragmen son dakikaya kadar kesin olarak bilinmemektedir. rnegin 1929 yllinda asien bir Alman olan Jannings, tm bahisiler tarafmdan en iyi aktr dlnn kesin sahibi olarak grl142

mesine ragmen, son

dakikada zarftan srpriz bir isim ikabile-

cegi dgnlerek anilmapay: birakilmig ama sonuta akademi dl yine Jannings'in olmustur.
En En

yiKadm Oyuncu, Janet Gaynor (1906-84) o[up

Ol

Yedinci

Cennetadil fi

d n

Sahibi

olmugtur.
Frank Borzage

lyi Ynetmen din,

(1893-1962) Ye-

dinci cennet adit filmle almigtir. En yi Film: Kanatlar (The Wings) olmugtur.

ilk Oscar kazanan ingilizaktr,

1929 yilinda

ingiltereBag-

bakani Benjamin Disraeli'nin yagaminin anlatildig! Disraeli adli filmdeki rolyle George Arliss (1868-1946) olmustur.
Kazanana ait ilk mhrl zarf 1941 yllinda yapilmigtir. En lyi Erkek Oyuncu Oscarim kazanan ilk Afrika asilli Amerikall Aktr 1927 dogumiu Sidney Poitier olup 1963 yilinda Liliesof The Field (Ni!fer Tarlasi) adh filmle bu dl almaya hak kazanmitir. En lyi Kadin Oyuncu Oscarmi kazanan ilk Afrika asuli Amerikall aktris 1966 yril dogumlu Halle Berry olup 2002 ytbu lmda Monster's Ball (Canavarlarin Balosu) adli filmle dl kazanrnigtir. En lyiYardimci Kadm Oyuncu Oscarmi kazanan ilk Afrika asilli Amerikall aktris Hattie McDaniel (1895-1952) olup Cone With The Wind (Rzgar Gibi Geti) adli filmdeki Mammy rolyle 1939 ylhnda bu dl layik grlmgtr. Televizyondan naklen yaymlanan ilk Oscar dl treni r 1953 yilinda siyah beyaz olarak gerekleptirilmig, enkli olarak ise ilk kez 1966 yihnda yaymlanmigtfr.
Radyodan naklen yayinlanan ilk Oscar dl

treni 1944

yllinda gereklegmistir.

143

GRAMOFON Gramofona benzer bir alet olup onun daha basit gekli olan fonografin ilk kez Amerikab mucit Thomas Alva Edison (18471931) tarafmdan icat edi1mesinin ardindan dz bir disketi fonograf olarak kullandigi bir silindirin zerine yerleptiren Emile Berliner (1851-1929) T894 yllinda ilk gromofonu icat etmigtir. Mzik Kutusu

(Jukeboxes)
"jouk" "jook"

olarak bilinen ama zamania AfriElizabeth dneminde adirn alan ka-Amerikan givesiyle argoya dngtrlerek kelime dans etmek anlamindadir. Bu dogrultada retilen ve jukeboxes adi verilen mzik kutusu ilk kez 23 Kasim 1889 tatarafindan San Francisco'daki rihinde Louis Glass (1864-1936) Palais Royal Saloon'da kurulmustur. Bu dogrultuda Edison'un fonografi aletini baz olarak alan mucit, bugnk slot makinelerinde kullamlan nikel plaklara benzeyen mzik plaklarmin her birini birbirinden farkli silindirler iine yerlestirdikten sonra plaklarm otomatik olarak dgerek almasina yarayan onlra bagh bir mekanizmayla bu aleti icat etmigtir.
atdan mzik kutusu 1905 ylhnda Michigan'll John C. Dunton tarafmdan icat edilmigtir. Bu dogrultuda her birini farkh silindirler iine yerlegtirdigi 24 plagin dnmesini saglayan mekanizmaya bagh olarak olusturdugu para atma blmnden mgteriler tarafindan atilan parayla otomatik olarak dgen plak almaya baglaymca ilk paraltmzik kutusu olugmuttur.

ilk para

romantik akim 50'li yillarda birden ortaya ikip ig gibi byyen rock'n roll ile gerilemigve bu tarihten itibaren olduka uzun sreli etkisini gsteren akim sayesinde en ok satan plaklarin baginda genellikle rock tr 1930 ve 40'h yillar arasmdaki

paralar yer almigtir.

144

En okSatan Plaklar
en ok satan plak 1927 dogumluAl Martino'nun Here In My Hearth (Kalbimdesin) adli plagi olmugtur. 2006 yllmda Al hl hayatta olup bu garkiyl sylemigtir. Ekim 1952'de ngiltere'de

ilk en ok

satanlar

listesindeki bagi eken plak 1950 Ocak

ayinda Ink Spots gurubuna ait olupYou Are Breaking My Hearth (Kalbimi Kirlyorsun) olmustur.

Amerika'da ilk kez uygulanan en ok satan 100 listesinin bagmdaki garki Mart 1952'de hit olmug Wheelof Fortune (Talih olup emberi) 1922 dogumlu Kay Starr'a aittir. ilk top 40 listesini alan radyo istasyonu KOWH olup 1949 yilinda Todd Stortz tarafindan Omaha'da kurulmuy ve ilk kez sondan baa dogru kirk garklyi da almigtir. Onu takiben 1950 ile 1960 yillari arasinda Lksemburg radyosu her gn top 20 listesini almaya baslamistir.

Compact Disc (CD)

CD, metalik renkli ince yuvarlak bir ses kayit bandi olup ilkin 1980 yilinda Philips Industries (Hollanda) tarafindan retilmig, bunun ilk tanitimi ise Salzburg Mzik Festivalinde Berlin Filarmoni Orkestrasi SefiHerbert.von Karajan (1908-89) tarafindan yapilmigtir. Festival sirasinda bunun iin kisa bir konugma yapan devri tamamen kapanmiggrvon Karajan "Artik gaz lambasi nyor" diyerek, teknolojik ilerlemenin boyutunu vurguiaml) ve ardindan bunun son rnegi olan gelecegin ses kayit banti CD'yi mzik tanitmistir. Standart tipte retilen bir CD, 60 dakikalikbir kaydi yapabildigi halde, festivalde Karajan'in eserleri iin 74 dakikalik zel bir CD retilmig olup iinde onun gefliginde olayorumlanan Beethoven'in dokuzuncu senfonisinin de ganst Philips ve Sony Gaponyer aldigi sylenmektedir. 1982 yllinda
145

ya) igbirligi ile yzlerce klasik eser ve caz mzigi rneklerinden olugan ilk genig kapsamli CD retilmigtir. Dijital Versatile Disc (DVD)

okamalt

olarak retilmig dijital disk anlamma gelen DVD,

ilk kez 1995 yilmda Philips/Sony igbirligiyle yeni formatta bir MMCD (Multimedya CD) retmesiyle ortaya ikmigtir. Ayn! yll Toshiba/Warner igbirligiyle yepyeni bir SD (Sperdisc) icat edilmig ve sonuta standartlarinda
rultuda

bu ikisinin bir araya getirilmeslyle yksek kalite bir ses bandi olan DVD yaratilmittir. Bu doggeligtirilenDVD (Rom) ve DVD (Video) ise ilkin Kasim

1996 tarihinde Tokyo'da, ardmdan Agustos 1997'de Amerika'da retilmig ve ilkin 1998 yllinda Avrupa'da satiga ikanmigtir.

Elektro Gitar

gitar zellikle rock ve pop mzigin birbirine rakip oldugu ve ayni paralelde ilerleme gsterdigi dnemde parkinm ritimsel zellik tagiyan blmlerinin daha n plana ikmastna
yardimci olmasi amactyla kegfedilen ilk elektrikli mzik aletidir ve ilkin 1924 yllinda standart tipte retilmig olmasina ragmen, gnmzde neredeyse her y:1geligmig bir modeli retilen aletin ticari anlamda byk baan yakalayan ilk geligmigmodeli 1933 yllinda piyasaya ikmigttr.

Elektro

Moog Synthisizer
Robert Moog (1934-2005)adli Amerikali bir mhendis tarafmdan 1964 yllinda icat edilen org trnde bir mzik aletidir. Mhendisin evinde bu dogrultuda ok sayida rettigi elektronik mzik aletleri iinde en geligmigio]up ilk piyasaya iktiginda yaklagik TOO0 adetten fazla satmigtir. Ilkin Herbert Deutsch ile
146

daha sonra kisaca Wendy olarak anilacak olan 1939 dogumlu Walter Carlos adli iki kompozitr eserlerinde kullanmak zere Moog'un geligmigmodellerini de retmigierdir. rnegin
Carlos'un bu aleti agirlikli olarak kullandigi Switched On The Bach adli ayni adi tagryan albmnn olaganst bagarisindan sonra Moog Synthisizer, Beatles ve Rolling Stones gibi nl rock gruplari tarafindan da begeniyle kullanilmigve o tarihten itibaren kisaca Moog olarak adlandirilmistir. Ancak yaraticisi Robert Moog'un kendi soyadiyla anilan bu aletin reticisi olan girketin iflasindan sonra, digerleri tarafindan ondan esinlenerek bagka aletter de retilmigtir. rneginayn: Moog gibi kendi soyadlyla anilan bir mzik aleti reten Leon Termen (1896-1993) Rus bir viyolonsel sanatist olup 1917 yllinda birbirinden farkli ve yksek volmde ses dalgalarinin yansiltildigi bir mzik aleti icat etmigtir. Sovyet lider Vladimir Ilyich Lenin'in Termen'den bu aleti kullanmak iin zel ders aldigt sylenmektedir. Pop Mzik
1954 yilmda pop tarzi rock mzige yeni bir soluk

getiren top-

luluk Big Bang'in yani sira Sun stdyolarmda retilen Elvis Presley'in parasi That's Alright Mama (Her ley Yolunda Anne) ve Bill Haley'in Shake, Rattle and Roll (Titre, Sallan ve Yuvarlan) adli garkilart hit olmuytur.

En

nlPop /

Rock Yildirlari ve Hit Paralart Bill Haley and Comets (ilk iktigi adlarlyla Saddlemen)
-

Shake Rattle and Roll

Little Richard Tutti Frutti
-

1954 (Amerika)

1955 (Amerika) 147

Elvis Presley
Heartbreak Hotel
-

1956 (Amerika)

Buddy Holly and Crickets That'll

be the Day

1957 (Amerika)

Cliff Richard Living Doll

The Beatles
-

1959

(ingiltere)

(logiltere) liste bagi kalan ve uzun sre ingiltere'de From Me To Tou 1963 (ingiltere)
Please Please Me
-

1962

The Beatles'in ilk yesi olan john Lennon, George Harrison ve Paul MacCartney tarafindan yapilan ilk plagi If You'll be True To Me (Eger Bana Gerekten Ait Olacaksan) admi tagimaktadir.

The Beach Boys ] Get Around

-

1964 (Amerika)

Michael jackson

Ben

1972 (Amerika)

Jackson ilkin drt kardepiyle birlikte kurdgu Jackson Five

adli grupla mzik dnyasina adim atmig ve grup 1970 yllmda a ikardigi I Want You Back (Geri Dnmeni istiyorum)dli plakia en ok satanlarin bagina yerlegerek uzun sre zirvede kalmigtir.

148

The Rolling Stones It's All Over Now

-

1964

(ngiltere)

Spice Girls
Wannabe
-

1996

(ngiltere)

1963 yllinda hit olan The Soundof Music (Mzigin Sesi) olup lkemizde Negeli Gnler mzikali olarak bilinmektedir.

Ilk bir milyondan fazia satan albm

nfMzik Gruplan Suandaki

Blondie Adlari

Mzik dnyasma adim attiklars ylllardaki asil Adlari

Angel and the Snake. The Blue Velvets

Creedence Clearwater Revival

Bill Haley and the Comets

Bill Haley and his Saddlemen

The Beach Boys The Supremes

Carl and the Passions

The Primettes Tom and

Simon and Garfunkel Sonny and Cher

Black

Jerry

Caesar and Cleo

Polka Tulk

Sabbath
149

Mamas and Papas The Temptations The Beatles

,

The New Journeymen

The Elgins

Johnnyand the
Moondogs ya da The

Quarrymen
Buddy HolI Cliff Richard Charles Hardin Holley Harry Webb
sir Cliff unvanmt almigtir)

(dahasonra

158

KiLER NL
Amerika Bagkaniari, ingiltere Bagbakaniari, Dnyadaki Diger Liderler, Aktrler ve Gsteri Dnyasinin nl isimleri,YazarIar, Sarkicilar, nlSanatilar ve Digerieri

nl olmak, halkin gznde parlayan bu kipiler hakkinda hep

merak uyandiran sorulart da beraberinde getirmitir.Diger bir deyiglesokaktaki siradan insanlar onlar hakkinda bu gibi benzer sorulara hep cevap aramiglardir. Acaba onlar nerelidir veya ne-

reden gelmigterdir,ya da film ylldizi olmadan nce ne yaplyorlardi? Eglence dnyasi digmdakinl kipileriin de ayni sorular geerlidir. rneginPapa, tm Hiristiyan aleminin babasi olmadan nce ne 14yaplyordu, ya da Adolf Hitler, Nazi Almanya'sini ynetimi altina alip bu lkenin neredeyse sonunu getiren savaga girigmedennce bir igi var miydi? nlRoma imparatoru julius Caesar gerekten sylen'ildigi gibi garip bir hastaligin penesinde miydi? nl aktr Sean Connery'nin oyunculuga baglamadan nce karnini doyuracak bir igi var miydi? Bunlar genellikle yzyillardan beri halkin merak ettigi kaliplagmig sorular olup kargilannda grmekle yetinmedikleri nllerin ilerinde sakli tuttuklari ya da aiklama.geregi duymadiklari gerekleri mutlaka grenme arzusundan kaynaklanmigtit. Onlari bu derece meraka tegvik eden belki de bu konuda nlerinde sayisiz rnek
151

olugundandir. Nitekim ogu nl gsteri dnyasina ayak atmance akalda kalici olmasi iin, veya tamamen politik bir dan nedenden ya da kulaga irkin ve uzun geldiginden dolayi asil adlarini degigtirmigler ve dahance yaptiklari igleri giziemiglerdir. rneginJohn Wayne anne ve babasi tarafindan ona verilen Marion adini ocuklugundan beri hi

begenmedigi gibi gsteri

dnyasma da uygun olmayacagini dgnerek hemen degigtirmigtir. Bu dogrultuda byk inli lider Chiang Kai-shek, yaganeden drt degisik ad ku,llanmigtir? Diana Fluck m: boyunca kimdir? Ya da n1 Amerikan bagkani George Washington'un bir zamanlar ingiliz ordusunda subayhk yaptigini, yani sira Hollywood'un en taninmig kabaday! aktrlerinden biri oldugunu ve oyunculuk kariyerine kadm kingindaki rollerle ba1adiginigrenmek size gagirtici gelebilir. Belki de bugnk [ngiliz bagbakanmin su anda lkenin en nemli makamina oturmadan yillar nce otobs sofr1g yaptigini ama ne yazik ki baansiz oldugu iin bu igi birakip, bir bankada memur olarak aligmaya bagladigini grendiginizde, onu bir otobs gofr olarak hayal etmekte zorlanabilirsiniz. Oysa ki onlarin da nl olmadan nce bizler gibi siradan hayata sahip kipiler ve her geyden nce bir insan oldugu ilk etapta akhmiza gelmemektedir. ilerinde gn1k yagamimizi etkileyecek ya da kolaylagtiracak icatlarda bulunmuy olanar da vardir. rneginbir bagka bagbakanm yaz kig hi haytr derneden zevkle yedigimiz kremah dondurmanm mucidi oldugunu billyor muydunuz? Ya da onlardan bazilarinin nl olmadan nce hayvanat bahesinde hayvan bakiciligi, bir FODbarda piyanistlik ve posta memuru olarak aligtiglOI her ginizde, daim denildigi gibi yagamin insaniara gerekten srprizler haziriadigini dgnmemeniz mmkn degildir. Bu noktadan yola ikarak sizier iin dikkatinizi ekecegini tahmin ettigimiz bir izelge hazirladik. lyteonlardan bazilarinin nceki adlari ve yaptiklari igler.
152

AMERIKAN BASKANLARI

George Washington
Ttun sahibidir, ingilizOrdusunda iftligi Albayhk

yaptigi d-

nemde Duquesne kugatmasmda grev almigtir.

Franklin Roosevelt
Roosevelt'ten bogalan bagkanlik koltuguna oturan Truman, onunla sadece iki IDl ama kisa sobbetleri sirasinda bagkanin savagin kez kargll gidigati hakkinda hibir bilgisiolmadLglAL anladigini sylemigtir.

ikinciDnya Savagi sonunda lumnn

ardindan

"Hibir zaman halka bir cehennemde yaadiklarmi syleyerek cehennemi sylemeim, sadece gerekleri kendilerinin bulmasmi sagladim"
HARRY TRUMAN

Thomas jefferson
v ifti e

Avukat

Abraham Lincoln
Degirmenci, Postaci, Avukat

John Kennedy
.

dnemde babasinin likr fabrikasi ona miras kalmig,

\ki yasaginin oldugu

bu yzden ok zengin olan ailesi nedeniyle hi maddi sikinti.yagamamigtir. ikinciDnya Savagi sirasinda Amerikan Deniz Kuvvetlerinde hizmet vermigtir.

153

Lyndon Johnson

gretmenve

Ulusal Geniik Teykilatt Yneticisi

Harry Truman
sonra girigtigi madencilik, petrol aragtirmaciligi, papka & tuhafiye ve banka ortak]igt iglerinde bagarisiz olrnugtur. Bagli oldugu kontiugun mahkemesinde jri

nce iftilik yapmig, daha

yeligi yaptigi sirada adayligini koyarak 1935 yllinda Amerikan senatosuna girmigtir. Richard Nixon Amatr tiyatro oyunculugu ve Amerikan Deniz Kuvvetlerinde tegmenlik yapmasinin ardindan girigtigi FBI ajanligi iginde bagarisiz olmustur. Daha sonra hukuk okuyarak avukatlik yapmig ve senatoya adayligini koymugtur.Amerika'da iki kez st ste bagkan yardimciligindan sonra yine iki kez st ste bagkanlik seimlerini kazanan tek politikacidir.

"Halk bagkanlarmm bir dzenbaz olmadtgmz bilmelidir. Ben dzenbaz degilim"

RICHARD NIXON

George H. Bush
Kore savaginda Amerikan Hava ssnebagli olarak jet pilotlugu yaptigi sirada arpan uagi infilak etmek zereyken paragtle atlayarak kurtulmustur.

Gerald Ford
Futbolculugun ardindan
menlik yapmigtir. Amerikan

Deniz Kuvvetlerinde

teg-

154

Bill Clinton

niversite gretimyeligiyapmigtir.
"Bunu bir daha tekrar etmeyecegim. Miss Lewinski admdaki kadmla cinsel iligkiyegirmedim.Tm iddialart astlsizdtr."
BILL CLINTON

jimmy Carter
Fistik reticisi ve Amerikan Donanmasinda Subaylik yapmigtir.

Ronald Reagan
Film aktr ve sendika baskanhg: yapmigtir.

"Arkadamizm karakteri hakkmda ok gey anlatabilir, onu eleptirebilirsiniz. Ama hi kimse gekerlemeyi aym tarzda yemez." jleli
RONALD REAGAN

George W. Bush
Futbolculuk, Teksas Ulusal Hava Yollan F102 pilotlugu yapmigtir.Teksas Rangers Basketbol takiminin kurucu yesidir. INGiLTERE BABAKANLARI

(ikinciDnya Savagi sresince)

Clement Attlee

igive avukatlik yapmigtir.

Anthony Eden
1917 yilinda Birinci Dnya Savaginda askeri nigan kazanmigtir.
Perse bilir. 155

Winston Churchill torunu olarak tek soylu sinifa mensup ingiliz Bagbakanadir. Yan Amerikah olup Boer savagi sirasinda savag muhabirligi yapmig, ayrica Lord Kitchener komutast altindaki ingiliz ordusunda svarisinifinda yer almigtir.
Marlborough Dknn

Harold Macmillan
Yayinci Macmillan'in byk torunudur. Birinci Dnya Savagi sirasinda tam kez yaralanmig ama.her defasmda iyilegmig, en agir yara aldigi sonuncu kez ldg sanilmasina ragmen,

hayatta kalmay!bagarmigtir.

"Her iki ynden de ferslikle karaan Ingiliz hkmetinin, ne olursa olsun dprlemeyecegini tm dnyaya kamtlayacagzm."
HAROLD MACMILLAN Margaret Thatcher Avukat ve Kimyagerdir. Kimyagerlik konusunda uzun yillar J. Lyons'ta grev yapmigtir. Odun kmr ve gherilenin .yani sira yiyecek zerine ok sayida kimyasalaragtirmalar yapmigtir. Krema geklinde yumutak dondurmanin mucididir. Alex Douglas Home
Lordlar Kamarasmin son yesi olup ayni zamanda netimi sirasinda grev yapan son bagbakandir. monarji y-

john Major

ilkin otobs gofrlg yapmig ama bagarisiz olmasinin ardindan nce bahe bitkileri reticiligi, sonra da banka memurlugu

yapmlglf.
156

Harold Wilson
1931 yllinda yaptigi niversite gretim yeliginin ardindan liberal parti ve ii partisi yeligi, daha sonra 30 yagmda ticaret

odasi bagkanligiyapmigtir.

"Politikada bir hafta olduka uzun bir sredir"

HAROLD WlLSON

Tony Blair
Hukuk mezunudur.

y grencilikillarinda rock grubugitaristligi yap-

mistir. Politikaya atildigi yillarda ilkin Komnistlerin babasi, daha Muhafazakar Partisi yesi olmugtur. 1983 yili seimlesonra ingiliz rinde Coronation Street (Kraliyet Caddesi) adli filmin oyunculann-

dan Patricia Phoenix, Blairadma kampanyalara katilmigtir

Edward Heath Oxford niversitesindeorg zerine
mzik gretmenliginin yani sira ]kinci Dnya Savagi sirasinda Topo Birligine bagli zirhli ara\ar sinifmda

grev

yapmigtir.

james Callaghan
Vergi toplaylciligi, kraliyet deniz kuvvetlerinde tegmenlik ve bagbakan olmadan nce hkmetin en nemli bakanhgmda grev yaparak siyasetle yakindan ilglienmig olan tek ngiliz

NTk

bagbakanidir.

157

DER DNYA LDERLERI Yaser (Yassir) Arafat

Al-Husayni'dir. TekAl-Ra-Uf AWQudwah sivil sas niversitesinde mhendislik yapmasmm ardindan lkesinde unl igadami olmuytur. bir

Asil Adi: Muhammad

Papa XVVma Benedict Asil Adi: JosephAlois Ratzinger'dir. Genliginde Hitler'in Genlik Partisine ye olmugtur. Ancak Alman ordusunda grev yapmak istemedigi iin asker kaagi olarak bkm giymigve savag su]usu ilan edilmigtir. Daha sonra Almanya'da egitfi niversitelerde profesrlk yapmigtir.

julius Caesar Julius Caesar'dir. Sara hastasidir. Yunanistan'da hukuk egitimi almigtir. zelhayatt olduka alkantili olup en byk rakibi olan imparatorPompey'nin karislyla iligkiye girdiAsil Adi: Gaius

gibilinmektedir.
Mahatma Ghandi As:I Adi: Mohandas Karamchand Ghandi'dir. On yagmda evlenmigtir. ingiltere'de dava vekilligi yapmig, Gney Afrika'da politik aktivitelere katildigisirada son anda lin edilmekten kurtulmugtur.

Chiang Kai-shek
Asil adi: Chung-Cheng olup adalette denge kuran anlamina S ge1mektedir. t ismi, ugurlu anlamina gelen jui Yuan'dir ancak daha sonra kayalarm arasinda yagayan anlamma gelen JiangJieshi admi almigtir.

158

Lenin Asil adi: Vladimir Ilyich Ulyanov olup orta sinif bir ailenin ocugu olarak dogmugtur.

"Hrriyet ok degerlidir. Bu yzden tek bir kipiye defil, herkese epit olarak pay edilmelidir" LENIN
Papa II'inci

John Paul

Asil adt: Karol Wojtyla'dir.

Joseph Stalin
Asil adi: losif Vissarionovich Dzhugashvili olup, rahiplik egitimi almigtir. Genliginde banka soygunculuguna adi karig tigi ileri srlmektedir. Leon Trotsky
Asil adi: Lev Davidovich Bronshtein olup Stalin'in adamlari rafindan Meksika'da ldrlmtr.

ta-

ESKILER

Pisagor hipotensn diger iki kenarin topiamina egit oldugunu bulmasinin yant sira bir demircinin ekicini rseledigi sirada her bir vurusta fark1: sesier iktigini duyarak mzikteki ilk sekiz notanin da mucidi olarak bilinmektedir.
Aristoteles
Alexander the Great olarak bilinen Byk

Bir gende

iskender'inzel ho-

casidir.
159

Platon
Asil adt: Aristokles olup amatr gregilik yaptigi dnemde yenilmezligi ve evresindekilere kargi hibir gey belli etmeyen kaUn zirh gibi grntsnden dolayi Platon adi verilmigtir.

DNYASINA AlT DER AKTRLERVE GSTER

Ki NL iLER

ngiftere
Dave Allen Asil adl
DaVid

Tynan O'Mahoney'dir.

Michael Caine
Asil adi Maurice Micklewhite'tir.

Sean Connery St dagiticisi ve Mr Scotland'adh polis oyununun galibidir.

Daniel Day Lewis

Sairve

yazar Laureate Cecil'in ogludur.

Diana Dors Asil ad! Diana Fluck'tir. Alec Guinness

Asil adi Alec Guinness De Cuffe olup reklamci ve yazilimcidir.

Nigel Havers

limmy Young Show'un aragtirmacisi ayni zamanda lngiltere'de Adalet Bakani ve yargimn babasi olarak anilmaktadir.
160

II

Benny Hill
Aktr olmadan nce st dagitrcihgi yaptigi iin komedi dnyasinda ilkin Batinin En Hizli St Dagiticisi olarak bilinen Ernie

karakterini oynamqtir. Glenda jackson Kimyager olmasina ragmen nl olmadan nce limandaki gmrk giglerinde ikig kontrol memurlugu yapmigtir. David jason (gu anda Sir David olarak bilinmektedir) nlolmadan nce elektrik kurumunda aigmqtir.

Sir Ben Kingsley

Asil adi Krishna Bhanji olup Hint asillidir.

Christpher Lee
RAF (Royal Air Force) Kraliyet Hava Kuvvetlerinde ve ingiliz Gizli Servisinde grev yapmigtir.

james Mason
Mimardir. Buster Merriwether Only Fools and Horses (Sadece Aptallar ve Atlar) adli oyunda bykbaba rolnde oynamig ayrica banka mdrlg yapmytir. Helen Mirren Asil adi flynea Lydia Mironoff'tur. Peter Ustinov
Aslen Beyaz Rus'tur ve

ingilizgizli servisinde grev yapmytir.

161

Amerika Woody AIIen Gazeteci ve fikra yazaridir Pamela Anderson

n1olmadan nce Playboy dergisine iplak poz

Louis Armstrong Takma adi kisa boylu antamma gelen Satchmo'dur.

vererek ve

iplak takvim modelligi yaparak hayatml kazanmaktadir.

Fred Astaire
Asil adi Frederick Austerlitz'dir.

Lauren Bacall
Asil adi Betty Perske'dir.

Humphrey

Bogart

Asil adi Humphrey de Forest Bogart olup New York'lu nl bir cerrahin ogludur. nlolmadan nce margarin taniticiligi yap-

agizli biri mig ve sogukkanli tavirlan, ser verip sir vermeyen siki olmasindan dolayi ikinci Dnya Savagi sirasinda casusluk yapm]gtir.

Yul Brynner Siberya dogumludur. nl olmadan nce sirklerde trapezcilik yapmigtir.

james Cagney
Anne tarafindan

yan Norve'lidir. Sinemadaki oyunculuk kariyerine kadm kiligina giren rollerle baglamigtir. 62

-I

Gary Cooper
egitim grmg, Yellowstone Ulusal Parkinda rebberlik, politik izgi film izerligi yapmittir. lyi bir at binicidir. Bing Crosby
Asil adi Harry Lillis Crosby olup "Bing" adi Bingville Bugle adli komik izgi karaktere benzedigi iin verilmigtir.

ingiltere, Dunstable'da

nlolmadan nce posta

memuriugu yapmigtfr.

JamesDean
Beyaz perdede ilkin Pepsi Cola reklaminda grnerek nl olmustur. Kisa yagami boyunca st ste evirdigi son filmde yollarm gvenli olduguna dair bir reklam filmi ylidizmi oynamaktadir, Dean birka gn sonra motorsiklet kazasinda henz yirmi yagindayken hayatini kaybetmigtir.'

Cecil B De Mille Bir kiz kolejinin sahibidir.

Walt Disney

nlolmadan nce posta dagiticiligiyapmaktadir.

Troy Donahue
Asil adi Merle

Johnson olup The Godfather (Baba) filminde Don

Corleone'nin vey oglunu oynamigtir. Robert Downey

Jr
163

nlofmadan

nce ayakkabi saticiligi yapmigtir.

Richard Dreyfuss
Vietnam savagi kargiti olarak proestocular arasinda

bulunmugtur.

Robert Duvall Amerikan Deniz Kuvvetleri Amirallerinden birinin ogludur.

Clint Eastwood

n1olmadan nce itfaiyecilik, odunculuk, maden

yzme hocaligt ve havuzda cankurtarartlik yapmigtir. Peter Falk

igiligi,

Sag gzn yagindayken habis bir tmr yznden kaybetmigtir. Connecticut Eyaleti Bte Dairesinde en etkin uzmanlardan biri olarak grev yapmigtir. Henry Fonda Gazetecidir. Harrison Ford

nlolmadan nce
jodie Foster
,

marangozluk

yapmigtir.

Asil adi Alicia Christian Foster'dir.

JudyGarland
Asil adi Frances Gumm'dir.

Greer Garson
en nl film ylldizi sinemadaki nadir yksek greBA nim grmg oyunculardan biri o1up Londra niversitesi (BaEdebiyat blm mezunudur. cholar of Art) Sanat ve
1940'larin 164

Cary Grant
Asil adi Archibald Leach olup ingiltere Bristol dogumludur. nlolmadan nce akrobatlik, garkicihk, dansrlk ve cankurtaranlik yapmittir.

Dustin Hoffman
nce kapicihk, temizlikilik ve bir akil hastanesinde hastabakicihk yapmigtir.

nlolmadan
Bob Hope

Asil ad: Leslie Townes Hope olup,

ingiltereEltham dogum1udur.

Rock Hudson
Asil adt Roy Scherer olup nl olmadan nce posta dagiticiligi yapmigtir.Hudson, 1985 ylhnda Aids'ten len ilk nl olmustur.

Charles Laughton Qtelde memur olarak allgmigtir. Stan Laurel

Laurel & Hardy olarak bilinen karakterlerden biri olup asd adi Arthur Stanley Jefferson'dir.n1olmdan nce muzikhollerde Amerikan vodvil zerine gsteri1eryapmigtir.

jack Lemmon
Barlarda plyanistlikyapmigtir.

jayne Mansfield
Konser piyanisti ve viyolonsel
natisidir.

sa-

165

Lee Marvin
nce musluk tamirciligi ve Amerikan donanmagrev yapmigtir. Marvin ayni zamanda alti yll kan koca hayati yagadigi kiz arkadagiyla evlenmedigi iin tazminat deyerek aynlan dnyanin ilk palimony davasinin kahramant sinda er olarak

nl olmadan

olmugtur. Palimony, altmigli yillarda.evlllik fikrine kargi rkip nihaksiz bir arada yagayan ve boganma masraflarina katlanmak istemeyen kesimin tercih ettigi bir yagam gekli olup uzun sreli birlikteliksonrasi iftlerden birinin ayrilrnak istemesi durumunda digerinin onunia onca yll ev1enmedigi iin tazminat davasi ama hakkina sahip olmasidir. Robert Mitchum
nce agirsiklet rumalik yapmigtir.

nlolmadan

boksr, helikopter pilotu ve ko-

Marilyn Monroe
Asti adi Norma Jean Baker ya da Norma Jean Mortenson'dur. nl olmadan nce Playboy dergisi kapagma rplak poz vererek ayni zamanda iplak takvim modelligi yapmigttr.

Paul Newman

ikinciDnya Savagi sirasinda donanma ssnde radar memuru olarak allymigttr.

jack Nicholson

nlolmadan nce
izgi film

MGM (Metro Golden Mayer) Film stdyosu

departmanmda getir gtr iglerine yapmigtlf.

Al Pacino

nl olmadan nce tiyatroda yer gstericiligi, hamallik ve kaplcilik yapmigtir.

166

II

Gregory Peck
Tip grenimine

baglamit ancak bitirememigtir.

Sidney Poitier
Fizik tedavisi doktorudur.

Anthony Quinn
Yari

Irlandali,yari Meksikall olup Cecil

B. De Mill'in vey og-

ludur.

Robert Redford Daha 19 yagindayken Paris caddelerinde gelecek oyuncu olarak boy gstermeye baglamistir. Martin Sheen
Asil adi Ramon Estevez olup nl olmadan megrubat saticiligi yapmigtir.

vaat

eden

nce kapicilik ve

Yari irlanda]i, ari ispanyo1'dur. y Kevin Spacey

Asil adi Kevin Fowler olup nl olmadan nce up

barlarda stand-

komedyenlik yapmigtir.

Sylvester Stallone
On bir yagmda okumasi gerektigi smifa on drt yaginda geldigi iin okula kabul edilmemigtir. nl olmadan nce hayvanat bahesinde bekilik, pizza dagiticiligi ve tiyatroda yer gstericilik yapmigtir. ilk perde deneyimine porno film oyunculuguyla baglamig olup ilkin 1970 yill yapimi The Party at Kitty andstud's rol almigttr. ve Italian Stallion adli porno filmlerde

167

Barbara Streisand

nlolmadan
ricifik

nce santral operatrlg

ve

tiyatroda yer gste-

yapmistir.

john Wayne
Asil ad: Marion Morrison'dur.

Mae West
Ikinci Dnya savagt sirasmda giydigi san cankurtaran yelegi ondan sonra meghur olmustur. AVRUPA Brigitte Bardot
Asil adi Camille

Javal'dir.

Greta Garbo

nl olmadan

nce erkek kuafrnde aligmigtir.

Audrey Hepburn
Asil adi Edda van Heemstra Hepburn-Ruston olup Balet Rambert'in dansisidir. Beyaz perdeye ilkin adim attijl filmde Edda Hepbrn adlyla oynamigtir.

Cina Lollobrigida

nlolmadan
YAZARLAR

nce Diane Loris adini

kullanan bir modeldir.

William Shakespeare Gen\iginde Warwickshire, Charlecote Park'taki Sir Thomas Lucy'nin arazisinde kanunsuz avlanan bir avcidir. Yillar son168

ra nl bir oyun yazari ve oldugunda oraya bir geyik partisine davet edilmig ama tik a iri miyop oldugu iin defe isabet ettirememigtir.

pair avi
ar-

he-

Nevil Shute R100 uak gemisinin tasarimcisidir. Unf R10'I onun tasarimmdan esinienerek yapilmig ama ne yazik ki bilindigi zere

'

dgmtr.
Edgar Allan Poe

'

nl air
egitmendir.

ayni zamanda

klasik eserler zerine aragtirmaci ve

Raymond Chandler
vatandagi olabilmek iin Petrol girketiyneticisidir. Normal ngiliz 1907 yllinda gizli servis tarafindan imtihana tabii tutulmustur.

Daniel Defoe Gazeticidir. Barbara Cartland Prenses Diana'nin vey bykannesidir. Mark Twain
Ast] adi Samuel Langhorne Claments'dir. zelliklekk okuyuculanna derin nehirlerde ve gelalerden geerken sandalin kenarina sikica tutunarak byk macera yagatan Mark Twain, bir

anlamda byk kk hepimize 12 fit derinlikten bile sag kur169

tulunabilecegini

gstermigtir. nl bir hikaye yazari olmadan nce hikayelerinin konusunu teykil ettigi gibi altin madenciligi, gazetecilik, editrfk, Mississipi nebrinde buharli gemi kaptanligi yapmigtir. ARKICILAR Boy George Asil adi George O'Dowd'tur.

"Gzel bir fincanayz,seks yapmaya tercih ederim"

BOY GEORGE

Rod Stewart

n]olmadan nce
Stevie Wonder

mezar kaziciligi yapmigtir.

Asil adi Steveland Judkins'tir. DAHi SANATILAR Leonardo da Vinci Gayri megru dnyayagelmigve gayri megrulugun byk gnah ve su sayildigi ortaagtn son bulup aydinliga ikipin baglangici olan Rnesans dneminin yildizi olmugtur. ilkticari an1amdaki tablosu bir kalkanin zerine yaptigi ssleme aligmasi olup babasi tarafindan 100 Duka altin kargiligi satin ahnmigtir. Michelangelo Asil adi Michelangelo Buonarroti Simoni'dir.

170

Raphael
Asil adi Raphael Sanzio d'Urbino'dur.

Rembrandt
Asil adt Rembrandt Harmenszoon van Rijn'dir.

Caravaggio
Asil adi Michalengelo Merisi'dir. Barok dnemin en nl ressamlarmdan biridir ancak gizofreni hastasidir ve bir adamla girittigi dvg sirasinda onu ldrdg iin ifte cinayetle suianarak Roma'dan kamak zorunda kalmigtir. T610 yllinda lene dek italya dipinda egitli gehirlerde yagamini tamamlamigtir. Epsiz aligmalari arasmda genellikle isa ve havarilerinin ldrldg lm temalart sz konusudur, en nl aligmasi olan iki kadinin bir adami bogazlayarak ldrdgu tablodaki kurbanin byk olasihkla kendisi oldugunu dgndg ileri srlmektedir.

DERLER
Rahibe Teresa
Asil adi Agnes Gonhxa Bojaxhiu olup Yugoslav asilhdir.

"Yaadigimtzdnemin en byk hastaltgr ne czam kii ne de veremdir. stenmeyen ilan edilip bu gekilde yapamaya mahkum edilmenin yarattigt psiik bunalimdir"
RAHIBETERESA St Matthew (Aziz Matthew)

Vergi toplayicistdir.

171

St Mark (Aziz Mark)

Libya dogumludur. 1sanin havari1eri tarafindan yazilmig yedi incil'den biri olan kendisine ait olan ilk incil'i Yunanistan'da

yazmigtir.
Albert Einstein Patent alismasi yapan bir broda memur olarak aligirken izafiyet teorisini bulmuy ve kendisine bunun ne demek oldugu soruldugunda gyle cevap vermigtir.

"Gzel bir kzzlageirdiginiz iki saat size bir dakika, soguk bir kty gn bir sobanm yanmda geirdiginiz bir dakika size iki saat gibi gelebilir.Bu herkese gre degigengreceli bir kavramdir. tebunun adma izafiyet denir
"

ALBERT EINSTEIN

Thomas Alva Edison

Telgraf operatrdr.

Henry Morton Stanley Asil adi John Rowlands olup kullandigi ad onU eviat edinen babasi tarafindan verilmistir. Uzun ylliar Orta ve Dogu Afrika'da aragtirmalar yapmig bir misyoner olan Dr. David Livingstone'un

etkisinde kalmig ve onun izini srerek ylliar sonra Afrika'da kargilagtiginda kendisini ld kabul ettirip yagamini Afrika yerlileriyle birlikte surdren misyoneri gu szleriyle selamlayarak papirtmigtir.

"Sanzrtm siz Dr. Livingstone olmalismiz?"

HENRY MORTON STANLEY 172

Louis Vuitton Dnyaca nl modaci ilk magazastni

migtir, en iyi mgterisinin mektedir. 1854 yllinda Paris'te aimparatorieEugenie oldugu bilin-

Christine Keeler
Murray's Kabare Klpte iplak dansilik ve konsomatrislik yapmigtir.

"Kibarhgm simgesi olan nezaket szcgn sadece ikiyzller kullamr"

CHRISTINEKEELER

Kazanova
Manastir egitimi almigtir.

Charles Manson
Kegigler (Monkees) adli pop grubunun kurucu yesidir, 1950'li yillarda pop/rock tr mzigin nclgn yapmig ama bagarisiz olmuytur. Ancak bu tr mzigin ilk girigimcilerindenbiri olmasi onun mitolojik

bir kahraman olarak anilmasini saglamigtir.

173

YYECEKVE iECEK
Tarim, Yemek Pigirme, Yiyecek Trleri, Diyetier, Mutfak GereIeri

iecekler,

TARIM
Bilinen anlamda tanm, topragi ekip bierek Grn elde etmek ve zerinde bykbag hayvan beslemek demektir. Bu dogrultuda ilk tarim igi Orta Doguda M.. 9000 ile 7000 yrllari arasmda yapilmaya baglamtyve M..4500 yllinda bugnk adiyla Irak olarak bilinen Mezopotamya topraklaritida ilk kez kzlerin ektigi tahta arabalarla toprak srme igi gerekleptirilmigtir. EMEK PiSlRME

pigirmenin ilkin ne zaman gereklegtirildigitam olarak bilinmemesine ragmen, tarihiler bunun ilk kez tarih ncesi devirde gereklegtirildiginiileri srmektedirler. Bu dogrultuda ilkin tag devri insanlan rmanda ikan bir yangm sonrasi iinde yagayan hayvanlarin yandigmi grmg ve yanarak pigen hayvanlarin etinin ig olandan daha kolay ignendiginin ve ok daha lezzetli oldugunun farkina varmiglardir.
Yemek

Fransiz Mutfagi Batinin en nl mutfagi olarak bilinen Fransiz mutfagi, yirminci yzyilm mutfaklari arasinda hl bagi ekmektedir. Ilkin Flo175

kralie Catherine de Medici (1519-89) henz on drt yagmdayken daha sonra Fransa'nin ll'inci Henry'si olacak olan Orleans Dk (1519-59) ile 1533 yllinda evlendiginde ortaya ikmigtir. Floransa'dan zel ailarini Fransa sarayina getiren kralie Catherine, onlarin Fransiz ailara yemek pigirmeyi gretmesini istemig, bu dogrultuda geligen Franstz mutfagl tm dnyaya yayi1migtir.

ransali

Yemek Kitaplari
civarinda yagamig Sicilya asilYunanli. olan Gela'll Archestratus tarafindan yazilmigtir. li bir Kitabmin ad: Lks Yagam (The Life of Luxury) anlamina gelen Hedypatheia'dir. Archestratus yemek kitabindaki zel tarifieri Anadotu ve Yunanistan't dolagarak elde etmigtir. Sicilya, italya, mutfaginin en nemli egnisi olarak bilinen degigik soslann nerede ve nasil kullanacagini vurgulayan Ar-

ilk yemek kitabi M.. 350 ylli

zellikle Fransiz

chestratus, pigirme tekniklerinin yani sira tatlarin birbirieriyle karigtirilip yeni lezzetler yaratmanin da mmkn olabilecegini
gretmigtir.

itibaren Yunanli Athenaeus'un yazdigi The Learned Banquet (Ziyafet Teknigi) bu konuda yazilmig ikinci kitap olup iinde olaganst lezzette birok yemek tarifi bulunmaktadir. Ancak bagli basina bir yemek kitabi oldugu sylenemez, daha ziyade roman geklinde yazilmig olup yemek tarif]eri de mevcuttur.
Athenaeus ayrica The Castronomers (Gurmeler) adli 15 ayri ciltten olugan bir seri yemek kitabi da yazmigtir, iinde daha ziyade eski Yunan ve 'Roma dnyasmin damak zevkine hitap 176

M..kinciyzylldan

yer vermigtir. ilk nemli Latince yemek kitabi Pigirme zerineanlamina gelen On Cookery Latince adlyla De Re Coquinaria olup M.. 14-M.S. 37 yillari arasinda yagamig Marcus Gavius Apicius tarafindan yazilmi tir. Apicius kitabinda Roma imparatorlugunun yneticilerinin yemeye imeye ve lkse asiri dgknlgnden de sz etmig, nitekim bu zayifliklarmi.n imparatorlugun kmesine neden olmak1a kalmaylp kendisinin de sonunu hazirladigi mutfaginin ileri srlmgtr. Kitabindaki ogu tarif halen Italyan en sevilen yemekleri arasinda yer almaktadir. rnegintarihte Pliny the Younger (M.5 62-113) olarak bilinen Gen Pliny zellikle onun kaz cigeri ezmesinin muhtegem lezzetine deginmigtir. De Re Coqunaria'nin iindeki diger yemek tarifleri arasinda bir diger nl olani da izgara edilmig olup zel bir sosla servis edilen flamingo ve keklik etidir. Ancak Apicius'un imparatorlan memnun edebilmek adina sayrsiz ziyafetler iin yaptigi agiri masraf1ar ve bu konuda tam anlamiyla msrife davranmasi sonucu imparatorlugun maddi sikmtiya dgmesine ve sonuta kgne neden olmugtur. Bu yzden bagina gelecekleri bildlkendisini zehirleyerek intihar ettigi bilinmektedir. ginden
zel ais: On nc yzyilda Kubilay Han'in (1215-94) Things About Eating and DrinHuou'nun yazdigi The important adli king (Yeme imezerinenemliSey1er) kitapbu konudaki diger bir rnek olup iinde zel orba tarifleri bulunmaktadir. American Cookery or The Art of Dressing (Amerikan Damak Zevki ya da Sos sanati) adli kitap olup Amelia Simmons tarafindan yazilmig ve ilkin 1796 yllmda

ger

eden tarifler bulunmaktadir. Athenaeus kitabmda ayrica saraylarda verilen zel ziyafetierde kargilagtigi kipilerle yemek ve dirine konular zerine yaptigi sohbetlere ve onlarlO gT de

ilkAmerikan yemek kitabi

yaymianm!tir.

177

YiYECEK TRLER Ekmek

ilk somun ekmek resmine eski Misir mezarlarinda rastlanmig olup bunlar gu anda British Museum'da-bulunmaktadir. Ama
kanitlar, ilk ekmegin bu tarihten ok nce ke fedildigini gstermektedir. Bu dogrultuda ilk ekmek hamuru, tag degirmenlerde dvdkleri bugday ve dariyl sulandtrarak kaskatibir kek olustuyaklagik ran Neolitik Tag Devri insani tarafindan 12.000 yll nce yapilmigtir. Arkeologlar ilk tag degirmenin bu dogrutuda bugday ve tahil gtmek iin bundan yaklagik 7000 yll nce keyfedildigini ileri surmektedirler. Hiristiyanlarin kutsal kitabi incil'dede degigik ekmek tarifleri bulunmakta ve ekmek" geklindeki bir ibareye sika rastlandigi gz nne almdigmda balikla birlikte yenmesi gerektiginden sz edildigi anlagilmaktadir..Eski Yunan ve Romalilar ekmek hamurunu mayali ve mayasiz olarak iki gekilde retmi lerdir.
"balik
-zamanimizdan

Pizza
Pizza mayasiz hamur[a yapilan bir ylyecek o]up yzyillardir bilinmektedir. Nitekim tarihilerin kayitlarina gre eski Misirlilar, Yunanillar ve Romalilar mayasiz olarak yuvarlak dilimer

geklinde attklari hamurlarin iine egitli sebzeler koyarak pigirmiglerdir. Raffaele Esposito tarafindan yapilmigtir. 1889 yrlinda Napoli kraliesi
178

ilk gnmz pizzasi bir Napoliten

restoraninda

Marguerita'nin (1851-1926) ziyareti gerefine Margherita adini pizzanin iine domates sosu, mozarella peyniri, zencefil, kirmiz: ve yegil biber koymuy ve italyanbayraginin renklerinden olugan kirmizi, yegil, beyaz renklerde bir pizza olusturmugtur.
verdigi

ilk pizza salonu, New York'taki Spring Caddesinde Gennaro Lombardi tarafindan 1905 yilinda ailmigtir. Gnmzde bilinen adlyla Chicago Deep Dish Pizza, Teksas'li bir igadami olan Ike Sewel tarafindan, Pizzeria Uno ise Ric Riccardo tarafindan 1943 yllinda ailmigtir. Patates
Patates ilkin bundan yaklagik 2000 yll.nce Gney Afrika'da ekilmig ve Avrupa'ya ispanyollararafindan tanitilmigtir. ingiltere'ye t ise Sir Wa]ter Raleigh (1523-1618) tarafindan getirilmigtir.

Amerika'daki

Domates

ilkin Gney Afrika'da ekilmig ve Avrupa'ya on altmci yzyllin ilk yarisinda ispanyollararafindan getirlmi tir. Ilkevde yetigtit rilen domates 1596 yllinda ingiltere'de John Gerard tarafindan
kendi bahesinde gerekleptirilmigtir.

Peynir "Tam iki yz kir'kalt: egit peynir retilen bir lkeyi naszl kolayltklaynetebilirsiniz?"
CHARLESDE GAULLE (T890-1970)
Bu ilkin Smer[i sr obanlari tarafindan kurutuimug dogrultuda hayvan igkembeleri iinde gnlk stleri mayalarak gerekley179

ilk peynirin M.. 4000 yllinda yapildigi dgnmektedir.

iindeki dogal enzimler, stn mayalantirilmigtir. Igkembenin neden olmu ve bylece ilk peynir olugturulmugtur. masina M.. Yedinci yzyilda peynirden ilkin nf tarihi Homer'in Odessa destaninda sz edilmektedir. Yunanistan'da ise kesilmig st hasir sepetlerde bekleterek ilk peynir imal edilmig ve adini Yunanca peynir anlamina geleti formos koymuglardir. Daha sonraki yillarda Fransiziar da ayni usulle peynir yapmiglardir. Fransizca peynir anlamina gelen fromage kelimesi Yunancadan tretilmig bir kelimedir. Kimilerinin kfl, kimilerinin ise otlu peynir dedikleri Rokfor ilkin 1700'l yillarin ortalarinda Bayan Frances Pawlett (1720-1808) tarafindan Melton Mowbray'da yapilmigtir. Bugn lngi1tere'de Mavi Peynir olarak satilmakta ve marketlerde nadir

bulunan olduka degerli bir peynir olarak kabul edilmektedir.

Biskvi gelen bis coctum kellmesinden tretilmig gevrek bir yiyecek olup Amerika'da cookies olarak bilinmektedir. ilk biskvi on ikinci yzyilda yapilmigtir. Tarihte "Aslan Yrekli" lakabiyla bilinen kral l'inci Richard (1157-99) hali sefer1erine ikarken yanmda yulaftan yapilmig ok sevdigi biskits of muslin adi verilen gevreklerderigtrmgtr. On yedinci yzyllda ingilizdonanma kuvvetieri, gemilere askerleri iin uzun sre dayanacak yiyeceklerden yklerken, ok sayida biskvi paketleri istif ettirmittir.

Biskvi Latince iki kez pipirilmig hamur anlamina

kunl biskviler,modern Italya'nin Garibaldi markaSlyla Londra'yi rucusu Giuseppi Garibaldi'nin (1807-82) 1864 yllinda ziyaret etmesi sebebiyle retilmigtir. Cookies adi verilen biskuvi Amerika'ya ilkin on yedinci yzyllda ngiliz Danimarka'li gmenler tarafindan getirmigtfr. ve
180

ilk Browni tarifi

1897 yllinda Seras Roebuck adlyla yayin-

lanan dergide verilmigtir.

1937 yllinda Amerika'nin MassachuRuth Graves Wakefield adli set eyaletine bagli Whiteman'da bir bayan tarafindan retilmigtir. ikolatalarl p3ra ara 3ylT3D

ilk iko1atall biskvi

bayan Wakefield, onlari biskvi hamuruyla kangtirip pigirdiginde, iindeki ikolatalarin eriyerek ok farkli bir lezzetin ortaya iktigini fark etmigtir. Wakefiled'i ga kinhga ugratan ikinci gey ise, soguduklarinda biskuvilerin iindeki ikolatanin katilagarak eski geklini muhafaza ettigi olmugtur.
Fortune Cookies markasiyla bilinen biskviler ilkin Chinese forty niners olarak bilinen ve 1849 yllmda altm madenierine hcm eden kirk dokuz inlimaden igisi tarafindan icat edilmigtir. Ancak American Fortune Cookies adt altinda retildigin-

den dolayi 1990'll yillarin sonuna kadar in'deyenmemittir.

Sosis Sosis Latince salcicius kelimesinden tretilmig olup tuzlanarak saklanan et anlamina gelmektedir.Ancak gnmzde bilindigi tekliyle nceleri ince bir zara sanlarak kallplagtinimamig daha sicak sonra bu yol icat edilmigtir. ilkinkaynarsuya atilip pigirilerek yenen tuzlama ete eski Roma ve Yunanistan'in yani stra Babil'de de egitli gekiller veri1erek tketilmig oldugu bilinmektedir. yili civarinda Odessa destaninda szn ettigine bakilacak o1ursa, sosisin M.. Dokuzuncu yzyildan itibaren eski Yunanistan'da yenen bir yiyecek Romalilar tarafindan oldugu anlatilmaktadir. Sosis ingiftere'de retilmigtir. Bu dogrultuda Kralie Viktoria dneminde ince bir srpriz torbalar" zarin iinde muhafaza edilen sosise adlandirdiklari zere ieriadi verilmigtir. Onlan srpriz olarak anlagilmaktadLr. Nitekim iinde kiyilmig kiyma ginibilmedikleri
tarihi n1
HomeF'in

M..700

"kk

181

ve baharat oldugunun bilinmedigi ve ancak yzylim sonundan itibaren zellikle Ikinci Dnya Savagi sirasinda olarak takma ad takilan ve ok Sevilen bir yiyecege dngen sosisin
"bomba"

kaynar suya atilip haglanarak yendigi gibi kizartlarak da tketil-

digi anlagilmigtir.

Dondurma
ilkin Roma Imparatoru Nero (M.S. 37-68) tarafindan denenmigtir. Bu dogrultuda askerierine kuzeydeki karli daglardan kovalarla buz

ilkdondurma M.S. Birinci yzyilda keyfedifmig olup

getirmelerini emir veren imparator, onlari Appian \ay olarak bilinen Appian Yolu zerinden Roma'ya getirtmig ve iine bal katarak kirmizt garapla karigttrilanbuzu ziyafetierde tatli olarak
konuklarma,ikram etmigtir. yzylida dondurulmuy meyvalardan yaptiklari serinletici tatliyla ilk kez meyvall dondurmay! retmiglerdir. nlgezgin Marco Polo (1254-1324) Uzak Dogu'dan Venedik'e dndgnde yantnda ok degigik lezzette serinletici bir tatli tarifi getirdigini, bunun kar ve dondurulmuy meyveden yapildigini sylemigtir.
ise inli]er M.S. Birinci

ilk stle yapuan dondurma, buzun stle kangtirilmast

nucunda 182

50-

elde edilmig olup bylece gnmzdeki gekline en

yakin dondurma 1672 yllinda ingiltere'de yapilmig ve ilkin Kral ll'inci Charles (1630-85) tarafindan saraydaki konuklara servis
edilmistir.

ilk bisikletli dondurma saticisi 1924 yllinda The Wall's gida girketi tarafindan gerekleptirilmigtir. tekerlekli bir bisiklet zerine yerleptirdigi dondurma arabasiyla bisikletin klaksonunu alarak sokaklarda dolagan saticinin slogani "Stop Me and Buy One" (Beni durdur ve bir tane satin al) olmogtur. The Wall's bu gekilde kipin sosisli sandvi yazin ise dondurma satarak byk kazan elde etmigtir.
Margarin yllmda gida kimyageri Hippolyte Mege Mouris (1817-80) tarafindan icat edilmigtir. ilkin iine hayvansal yagm yant sira iine klyllmig inek memesi ve koyu igkembesi de katilmigtir. Franstz hkmetinin en temiz ve szlmg tereyagini reten kigiye dl verecegini duyurdugu yarigmayla ilk temiz margarin ve tereyagmi reten yine Mege Mouris olmuy ve byk dl kazanmigtir.
1915 yllinda iine hidrojen katilarak katilagtirilarak imal edilmigtir. Ierigihayvansal yaglardan ziyade nebati yaglardan olugmaktadir. ilkin 1869

ilk modern

margarin

Konserve
1810 yllinda Fransiz al Nicholas Francois Appert (1750-1841) yiyecekleri teneke kutuda sakiayarak yeni bir yntem icat etmigtir. Appert'in

bu bulugu ona 12.000 Frank dl kazandir-

masmin yani sira uzun yollar kateden askerleri iin Napolyon Bonaparte'in teklifi zerine ilk konserve yiyecekler retilmigtir.

183

Dondurulmuy

Yiyecek

Gidalari dondurarak korumak ilkin 1626 yllinda gereklegtiri1mig ve ilkin piyasaya 1875 yilmda srlmgtr. Ancak ik denemede sogutma iglemi ok yavag oldugu iin sebzeler deformasyona ugramig ve lezzetini kaybetmistir. Bu ilk denemenin bagarisizliga ugramasinin ardindan 1920 yllinda Clarence Birdeye (1886-1956) tarafindan balik zerinde denenmigtir. Birdeye Kanada'da krk ticareti yaptl 1 ylliarda Eskimo'larm buzlarin arasmdan tuttuklari baliklari nasil ilk gnk gibi tazeligini koruyarak muhafaza ettiklerini gzlemlemig, daha sonra bir elektrik fani satin alarak iini balik,tuziu su ve buzla doldurdugu kovaya baglamig ve bir anlamda ilk derin dondurucuyu icat etmigtir, daha sonra tag gibi buz kesmig olan baliklari zerleri mumla kapli kutular iine koyarak satiga sunmus, bylece 1924 yi1mda Birdeye'in ilk donduruimuy baliklari byk skse yaparak dnyamn en nl dondurulmug yiyecek markasi hallrie gelmigtir. ilkin 7 Dolara mal ettigi yatirimi Birdeye'in giderek dnya apinda n kazanmasiyla ondan patentini satin almak isteyenlerin sayisini artirmig ve sonunda 1929 yllinda patentini tam 22.000.000 Dolar'a satarak ok zengin bir adam olmasina neden olmugtur.

ikolata
ilkin M.S
sayesinde
coad

600 ylli civarinda Aztek ve Mayalar tarafindan key-

fedilen kakao agacindaki fasulye geklindeki kakao ekirdekleri

son derece besleyici bir bir iki icat edilmigtir. Daha adini verdikleri bu aci ikiyi ilkin 1519 yllinda issonra panyol gezgini ve fatihi olarak bilinen Hernan Cortes'e (14851547) ikram etmigler ve bu ikiye bayilan Cortes dngte agacm dallarmdan byk bir miktari yaninda ispanya'yagetirmig ama onlardan rettigi ikiyi konuklarma ikram etmesine ragmen ne
184

oldugunu

sylemeyip

sirrini yillarca yll

sakamigtir.

ilk ikolata fabrikasi 1765 yllinda Dorchester, Massachuset'te John Hannan ve Dr. JamesBaker tarafindan kuru1mugtur.
Amerika'daki

yllinda Fry & Sons Daha sonra 1849 yllinda tarafindan satiga sunulmuytur. Birmingham'daki Bingley Hall'de John Cadbury (1801-89) tarafindan seri ikolata satiglari baglatilmistir.

ingiltere'de ilk kalip ikolata

1847

iklet
onlarin mastika Yani sira Hindisagacmm reinesini ignemeleriyle baglamigtfr. tan ve Gney Amerika'daki diger eski kltrler tarafindan da

ilkineski Yunanillar tarafindan kegfedilen iklet

denenmigtir.
1869 yllinda New York'ta Thomas Adams tarafindan kegfedilmistir. Nitekim Meksika'nin srgne gnderilen eski bagkani Antonio Lopez de Santa Anna (1794-1876) ile Lopez'in ona chicle derillen sakizin yaptigt bir topianti

ilk modern iklet

sonrasi yzyillardan beri Meksikalilar tarafindan ignendigini sylemesi, onun bu giritimde bulunmasma neden olmugtur. Ancak ilkin chicle denilen bu sakizi eritip iine araba lastigiyapiminda kullanilan kauugu ilave ederek piyasaya srdg iklet bagarisiz zleri ilave etmig, sonu verince iine tad vermesi iin meyve sonuta ok tutulan bu rne hammaddesinden dolayi chiclet adini vererek bilindigi adlyla iklet ortaya ikmigtir.
Pepsin tarafmdan 1890 yllinda Merton, Surrey'de uretilmig bagarisiz olmugtur. Bu nedenle ama Wrigley's tarafindan yeni bir iklet reti1ip ingilterepazarinda

ilk ingilizikleti

Beeman's

bagarih oluncaya dek 1911 yllma dek denenmemigtir.

185

Cips
Patates cipsinin Amerikan restoranlarinda ilk kez servis ediligi 1853 yrhnda nl armatr Cornelius Vanderbilt (1794-1877) tarafindan New York'taki Crum's adli Fransiz restoranda servis edilen cips dilimlerinin ok kalm bulunarak gikayet edilmesinden sonra gereklegmigtir.Restoranin sahibi olan Crum buna

ok fkelenmi ve ok daha ince dilimlenip ltir gekilde kizarN tilan patatesler sunmaya baglamigtir: itekim bu kez Vanderbilt tarafindan patateslerin ok begenilmesi onu pagkinliga ugratmig ve bir anda cipsleri dnyanm en lezzetli cipsi ilan edilerek onlara dnyaca nl Saratoga cipsleri adi verilmigtir. Daha sonra 1926 yilinda onlari havast almmig torbalara yerleptiren Bayan Laura Scudder tarafindan paket geklinde satilmaya baglanmigtir. Onlari ii mumla kaph torbalara yerleptirerek taze kalmasim saglayan Bayan Scudder'in bu icadi bylece gnmzdeki cips paketierinin ilk kez kullanilmasma neden olmustur. O gne dek cipsler byk teneke kutular iinde satilmakta ve bir sre sonra bayatlamaktaydi. DiYETLER

ilkdiyet tarihte William

the Conqueror

(1028-87) olarak bilinen

kral William tarafmdan yapilmigtir. Nitekim olduka gigmanlayarak agiri yaglanan William kendisini yatak odasma kilitleyerek hi yemek yemeksizin sadece alkoll ikiler imeye baglamigtir. 1087 yilmda Fransa, Rouen yakmmda yaptigi Mates Savagt strasinda ati onun agirligmi ekemeyip zerinden atmig ve yere dgen William atlarin ayaklari altmda ignenme tehlikesi atlatarak lmcl yaralar alarak ok aci ekmigtir.
William Banting (1796-1878) kilosunu ve aldigi gidalari srekli kontrol edigiyle bilinmektedir. Banting kilosunu karbonhidrat ieren ylyecekleri azaltip Dr. William Harvey tarafindan 186

srekli kontrol altinda tutularak korumu tur. Sonuta Letter on Corpulence Addressed to the Public adi altinda 1863 yilinda

diyet zerine bir kitap yayinlamig ve kitabi dnya apinda en ok satilan kitap olmuytur.
Atkins Diyeti Dr. Robert Atkins (1930-2003) tarafindan 1972 yilinda ikarilmasina ragmen zellikle 2001/2 yrllarinda popler olmuy Dr. Atkins' Diet Revolution adli kitabindaki zayiflama gtlerinin ok tutulmaslyla bir anda gzde olmugtur. ilkin 1961 ylijnda obez bir ey hanimi olup kendisi gibi kilo vermek isteyenieri tegvik etmek amaciyla Brooklyn'li Jean Nidetch (1923-halen yagiyor) tarafindan kurulmustur. Nidetch ilkin evinde kilo sorunu olan insantari bir araya toplayarak hep birlikte zayflamak iin zel bir forml bulmus, sonuta birka ay iinde insanlar evinin nnde uzun kuyruklar olugturmuglardir.1963 yrbnda Nidetch, Wight Watchers adli bu

Weight Watchers

toplu terapi topantriari sayesinde olduka nl biri olmustur. iECEKLER

ay
Mitolojiye gre M.. 2737 ylhnda inimparatoru Shen Nung toplattigt bir demet yapragi kurutup kaynatarak rahatlatan bir iecek bulmuy ve bunun adiru tchai (ay) koymuttur. Ancak bunlarin neden kaynatilap soguk iilmedigi ya da neden otlari kuruttuguna dair bir bilgi mevcut degildir. Bununla baglantili olarak ay in'dezellikle 618-906 yillan arasinda hkm M.S. srmg Tang Hanedani dneminde olduka etkili ve sevilen bir iecek olmugtur. inliler ipinda M.S. 850 yilinda Araplar da d ilkin aydan sz etmislerdir.

187

ilk kez ay 1560 yllinda Portekiz'de grlmg ve bir Cizvit rahibi olan Peder Jasperde Cruz tarafindan tanitilmigtir. Ingiltere'deilk.ay satig! 1657 yllinda yapilmigtir. Ancak 1680 yllma dek iine st katilmadan iilmigtir.
Avrupa'da

ilk ay 1650 yllinda o siralar Yeni Amsterdam olarak bilinen NewYork'taki son Hollandali genel direktr Peter Stuyvesant (1612-72) tarafindan ithal edi1migtir.
Amerika'da 1773 yllinda gereklegtirilenBoston ay Partisidir. Ancak ay kolileri Boston limanina indirildiginde, bu vergileri ykseltithal keyif verici maddeden dolayi ingilizlerin

ilk nl ay partisi

mesine giddetli tepki gsteren Amerikan halki tarafindan protesto edilmigtir. Bu protestolar Amerikan Bagimsizlik Savaglannin baglayacaginin sinyallerini tagimaktaydi. (Savaglar blmnde

grebilirsiniz)

ilk buziu ay

1904 yllinda

bir ay reticisi tarafindan 1904

yllinda servis ettirilmigtir.

ithalatisi olan Thomas Sulliegitlerinvan tarafindan icat edilmistir. Ufak miktarlardaki ay

ilkpoget ay Amerikall bir ay

188

pek Umag af den numune olarak vermek zere onlarl k iinde sararak mgterilerine verirken yanliglikla onlardan biri kaynayan suyun iine dgmuy ve ipek kumastan szlen ayin pratik bir yol oldugunu fark eden mucit bylece ilk potet ayin

dogmasina neden olmugtur. Bu dogrultuda daha sonra Sir unvanini alacak olgn Thomas J. Lipton (1850-1931) ilkin 1903 yllinda ticari anlamda poget ayi satiga sunmuy ve 1952 yilinda dnyanm drt bir yaninda
bu markayla nl olmugtur. Kahve Etiyopya'daki Ga]Ia kabilesi tarafindan kegfedilmigtir. Bu dogrultuda kahve taneciklerinf gtp iine hayvansal yagin karistirilmasiyla ekstra enerjik bir iecek yapmiglardir. Bir kei srs obani olan Kaldi etrafa dagilmig kahve taneciklerini yiyen keilerinin her zamankinden daba fazla hoplayip zipladiklarini fark etmig ve bir gn kendisini agirl yorgun hissettiginde iinde uyandirici etki yapan kafein oldugunubilmedigi kahve taneciklerini kendisi de ignemeye karar vermigtir. Sonuta bedenine sihirli bir degnek degmig gibi birden bareketlenen Kaldi'nin bu bulugu o tarihten itibaren tm dnyaya hizla yayihp nl bir iecege dn mgtr.
Kahve ilkin M.S. 1000
yllLnda

ilkkahve ithalatt alarak istanbuladini

1453 yllinda Konstantinopolis'i Bizans'tan veren Osmanli Trkleri tarafindan gerek-

legtirilmigtir.Bu dogrultuda dnyanin en nl kahve dkkani

Kiva Han 1475 yllinda.ailmig ve on altinci yzy:Idan itibaren kahve Asya'dan baglayarak tm dnyaya yayilmigtir. Pers'te kahveci dkkanlari ailmig ve kahve tavernalarin yani sira buralar-

da da servis edi1meye baglanmigtir. ingiltere'deilk kahveci dkkani 1652 yllinda Trk bir gmen olup Pasqua Rosee (Kizil Paga) olarak anilan kigitarafindan
189

St Michael's Alley'de arlmigtir. O tarihten itibaren kahve ierek sohbet edilen bu dkkanlar ok revata olmus, zellikle bir penny kargiligakahve ime gansina sahip olan grenciler arasinda ok tutulmugtur.
Edward Lloyd ilkin kahve dkkamm T668 yllinda Londra'da bankacilarlO Ugrak amigtir. Tccarlarm,-denizciferin yeri ve

olan dkkani bir sre sonra giderek bymg sonunda Lloyd Ticaret Merkezi haline dngerek Londra'nin en gzde yerinde dnyanin en byk sigorta kurulugu olmustur.

bir denizci olan Gabriel Mathieu do Clieu 1723 yrlinda bir kahve dali alarak tek bir daldan yzde doksan oraninda kahve retmeyi bagarmigtar.Onu Karaib Adalaandaki Martinik'e gnderip alitik oldugu sicak ortamda retmesinin ardindan 50 yr] iinde 20.000.000 dal olarak ogaltmig ve tm
Fransiz

dnyaya ithal ederek dnyanin en zengin dan biri olmustur.

kahve ithalatilarin-

Amerika'da ilk kahve T607 yllinda, Virginia eyaleti kuru culanndan biri olan Kaptan John Smith tarafindan retilmig ve zellikle 1773 yilinda gerekleytirilen Boston'daki protestolu ay partisioin ardindan gndeme oturup bir anda vatanseverlik ikisine dngmgtr. Bu nedenle yksek vergi deyerek iilen

ingilizay! giderek poplerligini yitirmigtir. lk Maxwell House marka kahve 1886 yllinda retilmistir.
Adini Nashville'deki Maxwell House Hotel'den almigtir. Blgenin meyve ve sebze toptancisi olan Joel Cheek tarafindan gtlerek mgterilere bu zel kahveden servis edilen otel 1961 yilmda ikan yanginda yok olmustur.

ilk sicak suya atilarak acele hazirlanan kahve 1901 yllinda Chicago'da kimyager Satori Kato tarafindan retilmigtir.

ilk kafeinsiz kahve Almanya ve Fransa'daki marketlerde Sanka markasi adi altinda 1906 yilinda retilerek satiga sunulmugtur. Bu dogrultuda yiyecek kimyageriolan Ludvig Roselius
190

kahve taneciklerinin ierigi ile oynaylp onlari kafeinsiz hale dngtrmgtr. Bylece ilk kafeinsiz kahvenin mucidi olan Roselius, ayn! zamanda Kraft Food Company girketinin kurucularindan biri olarak Amerika'da 1923 yllinda Sanka adlyla piyasaya srlen bu daha az zararli- olan yeni kahvenin tanitimmi da yapmigttr. ilk granl kahve Nescafe adlyla 1923 yllinda isvire'de tanitilmigtir. ilkin Blend 37 adli bir markayla piyasaya srlen kahvenin mucidinin is ortaginin bagarisiz olmasi nedeniyle Didier Cambresson tarafindan 1937 yilinda tamamlandigt sanilmaktadir. Daha sonra Car 37 adiyla yeni bir granl kahve ikartan Combresson'un sadece Nescafe itigi iddia edilmektedir.

ilk starbucks kafe 1971 yllinda Seattle'daki Pike Place Meydanirida arimigtir. ilk adt Moby Dick olan kafe bir ingilizce gretmeni

olan

Jerry Baldwin, tarih gretmeni olan Zev Siegel ve

yazar Gordon Bowker tarafindan starbucks adi altinda igleti]meye baglamigtir ve halen ayni adreste mevcuttur. 1992 yllindan itibaren girketlegerek ayni ad altinda dnya apinda 165 kafe ailmig ve bu sayi 2005 yllinda 11.000'e ulagmistir. Bira

ilkin bugnk iran'datestiler linde grlen biranin tarihi yakJagik 7.000 yrlliktir. Bu dogrultuda arkeloglar yaptiklari kazilar sonucu bulunan tag tabletler zerindeki resimlerden ilk biranin M..4300 yllinda Babil'de reti1digini sylemektedirler.
Eski Romahlar teydiler.

M.. Beginci yzyildan

itibaren bira imek-

Orta ag boyunca ingiftere'de bira vergiye tabi tutulan bir iecekti. Amerika'da ilk bira 1587 yllinda Sir Walter Raleigh tarafindan mayalandirilmig. Bu dogrultuda koloniler ingiltere'den bira
191

getirmek iin girigimlerde bulunmuglar, ancak daha sonra kendileri damitmaya karar vermiglerdir. Amerika'da ilk ticari antamda bira mayalandrrma iglemi 1612 ylhnda o devirdeki adlyla New Amsterdam olan New York'ta gereklegtiri1migtir. 1880 ylhnda Amerika'da 2.000'den fazla bira markasi tremig aria bu say! 1935 yilinda 160'a dgmgtr. 1992 yilmda beg byk dev kurlugun tekeline girmig almmigtir. ve kalitelibira tuketimi yzde doksan kontrol altina

bira teknigi 1820-40 yillari arasinda denendaha hafifleptirilmig ama rengi Alman'larm kara sert su dedikleri gekilde hl siyah kalmigtir. Gnmzde bilinen gekliyle altin renkli bira ilkin su anki adlyla ekoslovakya olan Bohemya, Pilsen'de 1842 ylimda yirmi dokuz yagindaki
renk mig, sonuta tadi

Ilk aik

JosephGroll tarafindan

retilmigtir. Groll onun rengini amak akan ime suyunu kullandigini iin gehrinin musluklarindan sylemittir. rettigibu essiz lezzetteki aik renk bira ok tu-

tulunca bir marka baline gelen yeni biraya retildigi gehirden dolayi Pilsener ya da Pilsner adini vermigtir. ilkteneke bira 1935 yl Inda Kreuger Cream Ale adlyla satia sunulmuy olup Amerika'nmVirginia eyaletine bagli Richmond'ta tarafindan retilmigtir. Kreuger Bira Mayalama Sirketi Guinness adh sert bira ilkin St James'sBrewery girketi tarafindan 1759 yllinda Dublin'de retilmig ve girketin Sahibi olan Arthur Guinness kendi soyadmi verdigi bira iin bir yilda 45 Sterlin kargiligi9000 adet retecegine dair ilk szlegmeyi imzalamigtir. Piyasaya srldg anda mitolojik bir ilabilik tagidigi sylenen Guinness'in (Lady's Well) Kralie'nin Kuyusu olarak bilinen ve Wicklow Daglarindan gelen Dublin'in nl Liffey irmaginin suyuyla yapildigt sylenmektedir.

192

.L

Kpkl Bira Bira damiticilari yillardan beri gigede ve teneke kutuda retip satia sunduklan biralarin bardaga dkldg anda kprtmeyi bagaramamiglardir.Bu dogru1tuda ilk krema geklinde beyaz kpkl bira 1985 yllinda Irlandali William Byrne ve Alan Fotarafindan keyfedilmig, iine bir miktar nitrojen koyduklan rage biranm istenildigi gibi gigeailfr ailmaz kprdgn grmglerdir. Bu teknikle Guinness T989 ylli Mart ayinda ilk kpkl biray! retmigtir. i]k kpkf bira 1924 yllinda Buxton on Horseback adli filmdeki karakterferin elinde grlmgtr.

Sarap
ilk garap Neo]itik devir insanlari tarafindan M..8500 ve 4000 ylllan arasinda Yakin Dogu ve Mistr'da retildigi sylenmektedir. Ancak M.. 2700 yllinda eski Misirblarin mezarlarinin

duvarlarindaki resimlerde gren parap testilerinden anlagildigi zere dini seremonilerde garabin kutsal bir lki oldugu ve bu tarihlerden ok nce iildigi ortaya ikmaktadtr. Ama Misir'da zm yetigmedigi iin Yakin Dogu'daki lkelerden ithal ettikleri bilinmektedir. ilk garap testileri M.. 6000 ylhnda grlm ve M..6000-7000 yillari arasinda in'injiahu gebrinde gml arap testilerine rastlanmigtir.

Jampanya
"Kazandigtmda ya da bir peyi kulladigimda itigim gibi,

kaybettigimde de teselli bulmak iin hep pampanya ierim"

NAPOLYON BONAPARTE

(1769-1821)

193

Pariltill bir iki olan gampanyanEn Fransa'daki Pierry ve Epernay blgesindeki tildigi tahmin edilmektedir. Bu dogrultuda iki mil uzakhkta bulunan Frre Jean Oudart

ilkin

Kuzey dogu manastirlarda rebirbirinden sadece

ve Dom Pierre Perignon (1638-1715) on yedinci yzyilin sonlarinda ilk bagarih gampanya reticisi olan manastir rahipleridir. retildigi ileri srlen gampanyaolarak bilinen Dom nin en kalitelisi olup bugn dnya markasi Perignon gnmz modern teknikleri dogrultusunda giderek

\kin 1535 ylli civarinda

geligtirilmigtir.

Sko Viski
retildigi tam olarak bilinmemesine ragmen viskinin M.S. 1200 ylli civarmda irlandahKelt'ler tarafindan damitildigi ve adina Kelt dilinde hayat suyu (the water of life) anlamisrlmektedir. na gelen visge beatha dedikleri ileri ilk viski damitma iglemi M.. sekizinci yzyilda in'de

ilkinne zaman

gerekleptirilmigtir. grldg ileri yzyildan itibaren ingiltere'de srlmesine ragmen aslinda ilkin 1494 yilinda iskoya'dadamitildigi ve ilk ikipinda L500 gige.retildigi bilinmektedir. Bu rakam ikinin ne kadar begenildigi ve agiri talep grdgn orM.S.
AltlnCl

taya koymaktadir. Brandy

Bazi kanitlar ilkin on ikinci yzyilda retildigini gstermesiadi bilinmeyen brandy ilkin on ne ragmen, aslinda o yillarda altirici yzyilda Danimarkall tacirler tarafindan kegfedilmig bir ikidir. Sarabmkaynatilmaslyla iindeki suyun buharlagtmlip uuruimasi sonucu bir tr likr elde elde edilmig ve adina bumt wine

garap) anlamma gelen Brandy denmigtir. (yanmig

194

MUTFAK GERELERi Buzdolabi

(icatlar blmnde de greceksiniz)

ilk yiyecek dondurucusu

1868 yllinda Fransiz bilim adami

Charles Tellier (1828-1913) tarafindan kegfedilmig ve onun bu icadi buzdolabinm yaratilmasina nc olmustur. Ancak kendi icadiyla bagarisiz olan mucidin patenti kendisinden alinip buzdolabi denilen asrin en byk icadi yaratilirken, kendisi auktan lmgtr.

Ekmek kizartiasi

ilk ekmek kizartma

migtir.

iglemi Romalilar tarafindan denenmig

Isitip

olup bayat ekmekleri ategte

tazelestirerek gereklegtiril-

1891 yllinda ingiltere'de Crompton & Co. tarafmdan retilmigtir.

lik elektrikli ekmek kizarticisi

Farm

Mikrodalga

ilk mikrodalga firm 1946 ylhnda Dr Percy Spencer (1894-1970)

C tarafindan tedfen keyfedilmigtir. ebindeki miktanislari kullanarak radar cihazi olusturusken yaptigi deney sirasinda mucit cebinde unuttugu ikolatanm en dgk sicaklikta bile eridigini fark etmig ve elektromanyetik dalgalar sayesinde bu hizh pigirsistemi sayesinde bulunmasmin ardindan 1947 yllinda Radarange adli markayla retilmig ve ilkin profesyonel bir ikram girketi tarafindan kullanilmigtir. Yaklagik alti metre uzunlugundiki sanayi tipi firin ilk piyasaya iktiginda 5.000 Dolar'dan sa iga sunu1mugme cihazmi icat etmigtir. ilk mikrodalga firm

patenti 1946 yllmdaki

radar

tur. Daha sonra 1955 yllinda Tappan Corporation tarafindan ev

195

tipi retilen mikrodalga firmlar ise 1.295 Dolar'dan satihrken, sonraki yillarda ilerleyen teknolojiyle paralel olarak ok daha kk olanlan retilmigtir.

196

SALIK
Tibbm

tarihesi, Hastaltklar ve Tedaviler,

Akil, Dig ve llaIar

Kulak, Gz, Kalp,.Bbrek,

Saglik en byk ugraglarimizin baginda gelmektedir. Onu belli baghklar altinda topladigimiz bu blmde organlarimizi ve onlarin rahatsizianmasi ya-da fonksiyonlarini tamamen yitirmesi durumunda tedavilerine nc olan kipi]erleonlarin buldugu tedavi yntemlerini greceksiniz.

"Paramz olmadigmda karnmtzt doyurma sorunu, paramz oldugunda seks sorunu yagarsmiz, her ikisine de sahip oldugunuzda saglikitsimz.demektir"
.

J.P. DONLEAVY(1926)

TIBBIN TARHESi

"Tarihini bilniediginiz bir peyde ilerleme kaydedemezsiniz"

AUGUSTE COMTE (1798-1857) Neolitik devirde insanlarin kan ve cerahat akitmak iin tag aletler kullandigi ortaya rkmigtir. Bunun ilk rneklerine M.. ikibin yllinda Fransa'ntn Petit Morin vadesinde rastlanmig ve zerinde delikler ailmig kafataslariyla tagtan yapilmig ameli197

yat aletlerinden anlagildigi zere bunlarla bagartli operasyonlar gereklegtirilmigtir. Sonuta anestezinin henz kegfedi1medigt verdigi o devirde bu olduka zor yntemin hastaya mthig aci kainilmaz bir gerek olsa da, sonuta bu gekilde hayatta kalmig birok hasta oldugu tarihsel kayltlarla sabittir. iinde kt ruhlarin gizlendigi kabul edilen kafatasmi kesmek gibi olduka ilahi bir g\e zor amellyatlar, o devirde din liderliginin.diginda hastalari tedavi ederek ayni zamanda doktorluk da yapan rahipler tarafmdan gerekleptirilmekteydi.Mezopotamya'nin Ur eski zamanimizdan tarn 6000 yll o^nce Smerlerin hassehrinde talari astroloji bilgistyletedavi ettigi bilinmektedir.

inliler
hayvansal llalar yerine gifali otlaria tedaviyi deneyen ilk ulustur. Bu dogrultuda gifall otlarla ilk tedavi, M.. 2800 ylli civarinda yagamig imparator Shen Nung tarafindan denenmig ve konuklarini egittibbin babasi li bitkilerle yapilmly ila\arla tedavi etmigtir. inde olarak kabul edilen Shen Nung bazi bilim adam1an tarafmdan mucidi olarak bilinmektedir. ayni zamanda akupunktur'un da edilen Yin veYang'a gre in1iler Bir saglik sistemi olarak kabul

g inlilereleneksel tarz1ari olarak bilindigi zere

198

birinden birinin eksikliginin doganin dengesini bozdugunu ileri srerek, her geyin digi ve erkek anlamina gelen yin ve yang'la tedavi edilebilecegineinanmaktadirlar. Nitekim imparator Shen Nung'un bagvurdugu gifali otlarin temelinde de bu sistem yatmaktadir. inliler Shen Nung'un vebanin ilacmi da buldugunu ileri srmekte ve kurutulmuy yapraklari sicak suda kaynatarak ilk ayi onun keyfettigini sylemektedirler.

doganin bu ikisi tarafindan ynetildigini

ve

Babil ve Misirlilar

M.. 2000 yili civarmda Babilliler hastallklari dini yntemler]e

Cerrahi mdahaleler sadece din adamlari tarafindan yapilmakta ve bagarisiz ameliyat1ari gizlice gerekleptiren sivi] kipiler vahgi yntemlerle cezalandirilmaktaydi. Ama sadece tanri tarafindan sorgulanacagina inanilan rahiplerin bagarisizliklarini cezalandirmak sz konusu degildi.Yaralari daglayarak yakip kani durdurma yntemi ilkin M.. 1500 ylhnda eski Misirillar tarafindan kegfedilmigtir.
iyileptirmekteydiler.

Hintililer
Gnmuzde henz anlagilmakla olan Ayurveda, Hindistan'da bilinen en eski tedavi ynterni olup, btn bedeni kapsayan bir sistemdir. ilkinM.. 1500 yilinda Dhanvantari tarafindan buyllina kadar yazlya dklmemistir. lunan bu yntem M..2200 Ayurvedik sistem dogadaki bitkilerkadar elementlerin de tedavi edici Ozellik tagidigini, yani sira kokular ve renklerin yagamlmlZ Buna gre her zerinde byk nem tagidigini vurgulamaktadir. canh kendisini iyi edecek renk, koku, bitki ve elementi tercih ederek bir yagam tarzi edinmelidir ve sistem bunu kipileregretmektedir. Ayurveda'nin ilk rneklerine M..3000 yill civarinda yazildigt tahmin edilen metinlerde rastlanmaktadir. Bu dogrul199

tuda Ayurvedik kitaplar bilinen en eski tip kitaplarldIr. Blnen en eski burun yaralari M.. Birinci yzyilda savat mahkumlarma uygulanan igkenceler sonucu olugmustur. Mahkumun burnunun kesilmesi sonucu sadece burun delikleri grlen bu gibi vakalarda tedavi mmkn degildir. Ancak ilkin M.. 500 yilinda Hintli Sushruta ilk suni burun ameliyatml baanyla gerekle tirerek kesilen burnun yerine yenisini dikmigtir. Sushrota bunun iin alin kismindan aldl I bir deriyi burun kemigi ve delikler zerine yerlestirip burun gekli vererek kesilen burnun yerine yenisini dikmigtir. Yunanlilar
Eski Yunanistan'da

her gehir birbirinden bagimsiz olarak yne-

tilmekteydi. Ancak sadece saglik konusundaki yeni buluglari ve tedavi ynternlerini birbirierlyle paylagmaktaydilar. Aesculapius, Yunan mitolojisine gre Yunanistan'in en n1 cerrahi olup eski Yunan halki tarafindan M.. beginci yzyilda tanri olarak dnyaya gelmiglmsz bir varlik olarak kabul edilmektedir. Nitekim Aesculapius'un saglik tanrisi Apollo'nun oglu oldugu ve yeryzne onun yerine geldigi ileri srlmektedir. Alcmaeon, M.. 600-700 ylllari arasinda Yunanistan'da ilk tibbi deneyler yapan cerrah olup bu dogrultuda ilk suni kulak borusunu yapmistir. Ayni zamanda zeka merkezi olarak bilinen beynin gz sinirlerinin de merkezi oldugunu keyfetmistir.
Kroton'lu

tiki Pisagor

nl Yunan filozof ve matema582-496), bugnk Italya'nin kuzeyinde yer (M.. alan Kroton gehrinde ilk tip okulunu kurarak tedavi ve ila konusunda deneyler yapilmasini saglamistir.

Pisagor,

M.. 530

yi]Inda

Hipokrat, M..460-380 yillari arasinda yagamig olan nl Yunan matematiki, Yunanistan'in Kos adasinda dogmuy ve o 200

gne dek batil itikatlarla hastalan tedavi eden ada halkinm bo inancinm tamamen yanlig oldugunu duyurarak kklegmig bir
tabuyu yikmigttr. Bu dogrultada hastahklari tedavi konusunda yaptigi ila\ar diger doktorlara da rnek olmug ve Hipokrat giderek tibbin babasi ilan edilmigtir. Doktorlann greve baglamadan nce ettikleri Hipokrat Yemini bati tarafindan etik bir kanun ha-

line dngtrlerek onun yazdigt gu szleri iermektedir: "Ben, tanri Apollo ve Aesculapius'un hastalari tedavi konusunda zel g]eri olduguna inandl Ima Ve ODlann Igl Inda ilerleyip hastaliklarin teghis ve tedavilerinde kendi g ve yeteneklerimi kullanacagima, bu yolda drst1kve zveriden hi sapmayacagima yemin ederim"
Kalkedon1u Herophilus,

M.. 320-260 taribleri

arasinda

yagamig ve ilk kez insan bedenini yararak iindeki organiarin grlebilirligini kanitlamigtir, bylece o gne dek kapall bir kutu olarak bilinen insan vcudunda sayisiz incelemeler yaparak anatominin babasi ilan edilmistir. [Ikin beyin lmnn en -son gereklestiginden yola ikarak en nemli organin kalp degil beyin oldugunu ve ierigindeki milyonlarca sinirle insan vcudunun motoru oldugunu duyurrnug ve onun ncl@nde yapilan birok anatomik aligma, daha sonra rakibi Eristratus tarafindan devam ettirilmistir. O tarihten itibaren lm nedenlerini aragttrmak amaayla gnmzde kadavra denilen sistemle llerinin bedenlerini aan Yunanlilarin bu yntemi giderek tm dnyaya yayilmistir., Nitekim bundan yaklagik bin yll nce lmg olan Leonardo da Vinci'nin (M.S. 1452-1519) bedeni edilmigtir. yarilip organlari digari ikarilarak kadavra
Perge'li Galen, M.. 129-200 yillari arasinda yagamig olan nl Yunan cerrahmin 400'den fazia tedavi reetesi oldugu ancak bunun 300 adedinin ikan byk yangmda yanmig oldugu bilinmektedir. Hastaliklarin tedavisi kadar gnlk yagamda da zellikle hijyene agiri dikkat edilmesini vurgulamig, yani sira 201

kipinin saglikh olmasi iin iyi bir diyet ve ok sayida eksersizin altin! izerek kardiovaskler sistem denilen kalp damar sisteminin ancak bu gekilde korunabilecegini sylemigtir. Galen nl Roma imparatoru Marcus Aurelius'un (M.S.121-180) ve onun lmnden sonra oglu imparator Commodus'un (M.S. 161-192) doktorlugunu da yapmigtir. Efes'li Soranus, M.S 98-138 yillari arasinda yagamig olan nl carrah, ilk kadin dogum doktoru olarak bilinmektedir. Kadinlarin dogum ncesi ve sonrasi tedavileri zerine derin aligmalarlyla taninmig olan Soranus, kadmlarm erkeklerden ok daha farkh bir anatomiye sahip olduklarini kanitlamig, ancak toplumda bebek yapma konusunda yzillardir kklegmig batil itikatlar ve yanlig yorumlarla uzun sre mcadele etmek zorunda kalmigtir.
ok nemli oldugunun

Romaldar

M.S. 379 yllinda yaganan byk kurakhk ve kitliktan sonra, Roma mparatoru Julian'in(M.S. 331-63) okul arkadagi St Basil the Younger olarak bilinen Gen St. Basil (M.S. 329-79) yiyecek bulamadtgi iin aIiktan lmek zere halkr doyurup iyilegtirmek adina allesinin ekili arazisini satmig ve bugnk isralltopraklarmda bulunan arazisinin yerine dnyanin i1k hastanesi olan Caesarea'yi kurmustu. Daha sonra M.S 400 yllinda Avrupa'nin ilk hastanesi tarihte Aziz Fabiola (St Fabiola) olarak anilan ve italya'ninen zenginlerinden olan Fabiola allesine mensup soylu dul bayan Fabiola (dogumuM.S. 399) tarafindan Rorna'da kurulmugtur. ilk kocasmdan onu aldattigi iin boganmig, ikinci kocasmin lmyle dul kalmig olan Fabiola olduka hirsh bir kadin olup, ok sevdigi ikinci esinin ardindan tekrar evlenmeyip kendisini toplumdan soyutlamig ve Jerusalem olarak bilinen bugnk Kuds'te bir mnzevi olarak yagamayi tercih etmigtir. M.S. 395 yilmda Bethlehem'e seyahat etmig ama bir sre sonra
202

kendi kurdugu bu hastanede hempire olarak abgmaya baglamigtfr.

Roma'ya

dnerek orada bir hastane amig

ve

Genel

ingiltere'deilk hastane M.S. 936 yllnda St

Peter (Aziz Peter) adina York gehrinde kurulmuttur. Ancak daha sonra 1137 ylImdaki byk yangmda yanan ve tekrar inga edilerek bu kez St Leonard arusma vakfedilen hastane 400 yd sonra kapatilarak manastira dngtrlmgtr.

ilk tip okulu M.S. 1181 yllinda Gney Fransa, Montpellier'de kurulmugtur. Bu dogrultuda 1181 ylhnda Lord Montpellier'in, her kim olursa oisun ve nereden gelirse gelsin okui, ieri girdiklerintip grenmek isteyen herkese atigi bu de bylenen gretmenler kadar grencilerin de byk ilgisini bile grenciler akm etmistir. ekmig ve iskoya'dan ilk organize egitim veren tip okulu M.S. 1260 yllinda Floransali Thaddeus'un (1223-1303) kendisinin de egitimci olarak
Avrupa'daki

grev aldigi Bolonya niversitesidir. Yeni Diinya'daki ilk hastane 1524 yllmda ispanyolgezgin tarafmdan ve fatih olarak bilinen Hernando Cortes (1485-1547)
Meksika'da kurulmugtur.

ilk kemik nakii ameliyatt

Meekeren tarafindan, bir gersavasta bacagindan yaralanmig Rus bir askere takilmaslya ekleptirilmigtir. ilk kirik alasi 1852.yilmda Hollandah Anthonius Mathijsen tarafindan icat edilmig ve alidan yaptigi bir bandaji kirigm zerine sikica sarmasiyla gereklegtirilmigtir. Beynindeki konugma merkezinin varligt ilkin 1861 yllinda Fransiz doktor Paul Broca (1824-80) tarafindan keyfedilmigtir.
283

1668 yllinda Hollandah kpegin.kafatasmdan ahnan

Job van kemigin

Bacaklardaki kiriklarm alayaahnarak tek tedavi yntemi olarak seilmesi ilkin 1877 yrirnda Amerikall ortopedi cerrahi Lewis Sayre (1820-1900) tarafindan uyguianmigtir.

ingiltere'deilk apandist ameliyatt Dr. H

Hancock

taraftn-

dan 1848 yllinda gereklegtirilmigtir. Ancak kayltlar ilkin 1735

yllinda inglizOrdusunda.grevli olup adi Amyan oldugu sanilan askeri bir cerrah tarafindan yapildigint gstermektedir. ilk bagarth apandist ameliyati Dr. William West Grant taraftndan 1885 yilmda 22 yaginda Mary Gartside adinda bir hastaya yaprimigtir.
Prematre Amerika'da

bebekler iin ilk kvez Alman doktor Karl Cre-

de (1819-92) tarafindan T888 yilinda yapilmigtir, ancak elektrik gebekesi tam olarak yayginlagmadigi iin, bebegin ihtiya duydugu sicak hava gaz lambasiyla saglanmistir.

ilk omurilikten su alma operasyonu 1891 yrirnda birbirinden bagimstz oarak ingiltere'de Walter Winter, Almanya'da Heinrich Quinceadli hastalara uygulanmigttr. Ancak henz daha anestezi bilinmedigi iin her iki operasyon da ariestezi kuffanilmadan

gereklegtirilmittir.

ilk lastik ameliyat eldiveni 1890 yllinda Amerika'da Johns Hopkins Hastanesinde yapilan bir ameliyat Sirasmda Dr WilliHalstead tarafindan kullanilmigtir. am
204

ilk cerrah maskesi

icat edilmistir.

William Hunter tarafindan 1911 yllinda

ingiltere'de

ilk ulusal sigorta kavramt

gndeingiltere'de

me gelmig ve etkili bir harekete dngmugtr. Bu dogrultuda tm igyerleri aligan1arinin tedavi cretlerini kendileri stlenerek onlari sigortalaylp prim OrOi meye ZOTUD U UtU TUgUr.

ilk ulusal saglik servisi ilk dunya saglik rgt

Rntgen

1948 yilinda yrrlge gi_rmigtir. 1948 yilmda

kurulmustur.

Karanlik odada rgigtn altinda i organlari grmek iin yapilan ilk laboratuvar a1igmasi 8 Kasim 1895 tarihinde Almanya'da Wrzburg niversitesinde ilhelm Conrad Roentgen (1845W sayesinde gereklegtiril1923) tarafindan keyfedilen X iginlari migtir. Yedi haftalik yogun bir aragtirma aligmasmdan sonra elde ettigi sonulardan tatmin olan mucit, Ocak 1896'da bu konudaki tip raporunu alklaml ve halk yeni.kegfedilen X iginlarlyla i organlan seyretmenin inanilmazligt kargisinda hayrete dgerek uzun sre bu bulugu konugroup, ama birka ay sonra dnya apinda kullanilan aletin tiryakisi olmuytur. Nitekim ok gemeden mucize bulugundan dolay! mucit Nobel Fizik dlne layik grlmgve ilk deneyini karisininsol elinin rtgenini evli]ik alyansi ekerek denemigtir. Sonuta onun parmagLndaki bile aika grlmgtr.
'

DNA
Dioksiribonkleik asit olarak bilinen DNA ilkin T953 yilinda (dogumu 1928), Francis Crick (1916-2004)ve

James Watson
Maurice Wilkins

(1916-2004) taraftndan kegfedijerek tip dnyasma duyurulmugtur. Watson, Crick ve Wilkins, heliks geklindeki DNA molekllerini bularak Nobel dl almalarina ragmen,
205

DNA'nin ierigini tam olarak belirleyememiglerdir.Bu ise ilkin isvirelibilim adami Johann Friedrich Miescher'in (1844-95) 1869 ylhnda Almanya, Tbingen'de yaptigi aragtirmalar dogNODUyU rultusunda mengel aragtirmalarl ortaya Lkmlgt1r. (aynt blmnde de greceksiniz) Tomografi
CAT Scanner olarak

bilinen bilgisayarlotomografialeti rntgen-

den farkli olarak hastanin rabatSLZllk blgesini egitli ailardan grntleyen ondan ok daha genig kapsamli ve teghis konusunda olaganst bir cihazdir. ilkin EMI tarafmdan 1973 yilmda retilmig ve o tarihten itibaren geligmigmodelleri plyasaya ikmistir. Ancak ok pahall bir cihaz oldugu iin hastaya maliyeti de olduka ykldr. rneginilk kez piyasaya iktiginda 100.000 Sterlin fiyatia satilmistir. Bu cihazin mucidi olan Godfrey Hounsfield (1919-2004) 1979 yllinda ekibiyle birlikte Tip dalinda Nobel Tip dlne layik grlmg ve 1981 yllinda bu dl almiglardir. Tb Bebek (IVF)
Vitro Fertilisation (IVF) olarak adlandirilan suni dllenme yoluyla ilk tp bebek Louise Joy Browne olup 25 Temmuz 1978 tarihinde ingiltereOldham, Lancashire'da dnyaya gelmigtir.Bu dogrultuda Amerika'da dnyaya gelen ilk tp bebek 1981 ylli

dogumiu Elizabeth Carr'dir. Kan

Kan ve kan dolaglmi zerine ilk aragtirma kitab: 1628 yilinda William Harvey (1578-1657) tarafindan An Anatomical Study of the Motion of the Hearth and of the Blood in Animals (Hay206

Kalp ve Kan Dolagim Sistemi zerineAnatomik Bir adil aligma) kitap olup, Harvey kitabinda kanin kalpten nasil pompalanarak tm vcda yayildigmi ve tekrar nasil kalbe geri dndgnu anlatmigtir. Bu kitaba kadar bilinmeyen dolagim sistemi nedeniyle birok kalp hastasi hayatini kaybetmigtir.
vanlardaki

profenakli 1628 yllinda Italya, Padua niversitesi srlerinden Giovanni Colle tarafindan denenmig ama kan guruplari hakkinda yeterince bilgisi olmayigi nedenly1e bu girigiminde bagarili olamamigtir. Bu dogrultuda ilk bagarilikan nakli 1654 yllinda bir bagka italyanbilim adaml.olan Francesco Folli H tarafindan gereklestirilmigtir. astalara gerekli kanin (1624-85)

ilk kan

verilmeyigi nedeniyle ok sayida hastanin hayatini kaybettigi on ikinci yzyila.kadar bilinmeyen insan tipi kan gruplan zerine ilk baanli aligma Viyanah Karl Landsteiner (1868-1943) tara-

findan gereklegtirmistir. lk kan basma lm 1727 yllinda Reverend Stephen Hales'in yazdigi bir kitapla gndeme gelmig ve Reverend kitabinda kan basincinin damara yerleptirilen bir tp sayesinde llebilecegini yazmigtir. Nitekim bir hayvanda denedigi bu yntemle kanin tpn iine ne kadar sreyle doldugundan yola ikarak bu gekilde kan basincin! ltgn sylemigtir.
1856 yllinda Fransiz J. Faivre tarafindan denenmig, onu takiben Alman fiziki Karl von

ilk insan kan basmcmm lm

Vierordt (1818-85)ana atardamarin zerine yerleptirdigi onu sikan bir alet sayesinde damara girmeksizin kan basincinin lilebilecegi zerine ilk aligmasini gereklegtirmigtir.

Beyin Ameliyati beyin ameliyatinin Neolitik devirde gereklestirilmesininardindan unlYunanli tip adami Hipokrat bag blgesi, beyin halik
.207

sarlari ve depresyonu tedavi etme yntemleri gelittirmigtir. Bu

dogrultuda 1926 yllinda.Harvey Cushing ('1869-1939)ilk beyin ameliyatmi gerekleptirmig ve ilk kez ameliyat sirasinda kan akigmt elektrotlar kullanarak nlemistir.
VE HASTALIKLAR TEDAVLER

iekHastaligi
ortaya ikan olduka bulagici bir hastalik olup eski devirlerde lmle neticelenmekteydi. Ancak gnmzde bunun tedavisi mmkndr. yilmda Edwardjenner'in (1749-1823) kk yagta agi oldugu iin bu hastallga yakalanmaylgindan yola ikarak geligtirilmig 1801 yllinda ngiltere'de 100.000 kisi ive ek agisi olmugtur. Nitekirn Jenner'in henz sekiz yagtndayken oldugu bu a i sayesinde olduka tehlikeli bir hastaliga yakalanmadan kurtuldugunu dunen on sekizinci yzyil yazarlarindan Britanyah l_ady Mary Wortley Montagu (1689-1762) iek hastaligindan fen birinin kaninin direkt olarak hasta kiglye zerk edilmesiyle vcudun bagigiklik sisteminin kargi ataga getigini ve hastabgl yendigini kanitlamistir, bylece nceden yapilan agt vcudun iek hastaligina karsi diren\i olmasini ve yakalanmamastni-saglamaktadir.Asllnda bu yntemin yzyillardan tarafindan denenmekte oldugu ama aginmsdozajini beri infiler ayarlamakta g\k ektikleri bilinmektedir. Nitekim her hastaya farkh dozajda uygulanmasi gereken aginin miktarl ok nem tagimaktadir, ancak bu ok zordur. Ama dozaj iyilegme srecini uzattigi ya da kisalttigi iin hasta iin hayati bir nem tagimamakta ve sonuta onu.iyileptirmektedir. Hastahgtn normal lyilgme sreci ise haftadir.
Aginin neminin dnya apinda bilinmesinin ardindan 8 Mayis 1980'de Dnya Saglik rgt,binierce ylldir insanligin kirilmasina neden olan hastallgin artik aglylanlenebilecegi gibi 208

yksek ateg ve deride kizankliklarla iek

iek ilkin 1796 agisi

tedavisinin de mmkn oldugunu duyurmug, bylece lmcl bir hastalik daha insan dehasina yenilmigtir. Pastrizasyon
iglemi 1862 yilinda Fransiz kimyaci Louis Pasteur (1822-95) tarafindan mikro organizmalarm mayalanmaya ve kuflenmeye neden olacagi teorisinden yola ikilarak gereklegtirilmig ve sonuta st gibi kflenmeye msait sivilari pastrize ederek bunun nlenebilecegini aiklamigtir. Pastr ayrica ipek bceklerinin telef olmasina neden olan pbrine adli salgin

ilk pasfrizasyon

hastaligi da kozalar zerindeki mikroplan ayni yolla yok ederek

kontrol altina almltir.

Verem (Tberkloz)
460-380) tarafmdan beIlkin M.. 410 yilmda Hipokrat (M.. lirlenen ve bulagici oldugu kadar lmcl bir hastalik da olan nfusunun % on verem yznden dokuzuncu yzyilda Avrupa 25'i yok olmugtur. zellikleyetigkinlerde cigerlere yerlegen virs, bir sre sonra onlari tahrip ederek hastanm nefes almasini mmkn kilmadigt gibi ksrerek kan tkrmesine ve sonuta lmesine neden olmaktadir. 1882 yllinda Alman bir doktor olan Robert Koch (1843-1910) tberkloz mikrobunu bulmug ama bagarrliyolla tedavisi ancak 1943 yllinda streptomycin adli mucize antiblyotigin keyflylemmkn olmugtur.

Streptomycin ilk kez 1943 yilmda Albert Schatz'in (1920y 2005) Amerika, New Jersey'deki Rutgers niversitesindeaptigi yogun aragtirmalarla keyfedilmigtir. Onunia birlikte aligan Selman Waksman (1888-1973) ile 1952 yllinda Nobel tip dlne layik grlmglerdir.

209

ocukFelci
Genellikle bacak kaslarina hkmeden beyindekisiniriere yerlegen bir mikrobun onu dumura ugratip kontrol digi birakmasi sonucu olugan ocuk felci, bacaklarm geligmesini ve yrmeyi engelledigi gibi ldrc sonolari da olan bulagicibir hastaliktir. En nemlisi tedavisi yoktur. Ama 1952 ylhnda Dr. Jonas Salk (1914-95) bunu nleyici bir agi geligtirmigtir.Buna gre kk yaglarda ocuk felci agis: olan bir ocuk bu hastaliga yakalanmaktan kurtulmaktadir. ilkin12 Nisan 1955 tarihinde halka duyurusu yapilarak genig lde ragbet grmtr. Ancak Salk bundan hibir maddi kazan beklemedigini, sadece bulugunun dnyaya dagitildiginive milyonlarca ocugun buldugu agi sayesinde bu hastallktan korundugrmenin kendisineyeterli oldugunu sylemigtir. gunu

Sitma
1880 yllinda Fransiz fiziki Charles Louis Alphonse Laveran (1845-1922) tek hcreli organizmalarin neden oldugu sitma mikrobunu bularak 1907 yllinda Nobel tip dlne laylk grlmgtr. 1898 yllinda Sir Ronald Ross (1857-1932) bu hasta-

liga neden olan hayvanin kesinlikle sivrisinek oldugunu bularak 1902 yllinda Nobel tip dl almigtir. ikinciDnya Savagi'nm son buldugu tarihten 1970 yilina kadar sitma mikrobu dnyayi kasip kavurmuy ve adelleri olaganst miktarda fazalagan sinekler yznden hastaligin nne gemek amacryla DDT adli bir sivrisinek ldrc ila kegfedilmig ve onun sayesinde hastalik byk lde yok edilmistir. Aids
Aids

bagigikirksistemini zayiflatan HIV virsnn neden oldugusonu kesinlikle lm1e biten ve gnmzde insanlik nfu210

sunu tehdit eden son yzyilin en tehlikeli hastaligt olarak bilinmektedir. Maymunlardan getigine inanilan virsn, sadece kan yoluyla bulagiciliginin siritriandigi ilkin 18 Haziran 1981

yllmda Kaliforniya ve New York'taki aragttrmalar dogrultusunda tespit edilmittir. Bu erevede cinsel yo1]a ve virs tagiyan kipinin kaninin bagka bir kipinin vcuduna girmesi sonucu bulagtigi gibi kaninda bu virs tagiyan hamile bir annenin bebeginin de hasta dogacagi kesinlegmigtir. ilkin 1959 ylhnda ingilizbir denizci David Carr bu hastahktan lmg ve bir sre sonra Atlantik okyanusunun iki yakasmda da Aids vakalarina rastlanmittir.
HIV virs
verilme

tagiyan bir kanin ilk kez yanlighkla bagka bir

vakast 1981 yi[inda olmuy ve Don Coffee adh

kipiye talihsiz bir hastaya veri1migtir.

Aids'ten len ilk ingilizTerence Higgins adli 1982 ylhnda hayatini.kaybetmigtir.

bir kisi olup

KULAKLAR
Duymamiza yardimct olan kulaklarimizdan ilkin nf tarihi Homer'in yadadestanmda sz edilmigtir.

ilk igitme borusu M.. 550 yllinda

Yunanli yazar ve

bilim

adami olan Kroton'lu Alcmeon tarafindan icat edi1migtir. Bylece uzak mesafelerden bile denizin dalga1ariniya da avlanirken hayvanin ne kadar uzaklikta oldugunu duymak mmkn olmaktaydi. ilkin M..300 ylli civarinda Yunanlilar deniz kabuklarindan bir igitme cihazi yapmigar ok sert bir madde ama olugu nedeniyle pazarda-daha cazip hale getirmek iin bunlari egitli renklere boyamiglardir.

211

Gnmzde modern anlamda ilk igitme borusu Be1ikall bilim adami ve niversite rektr olan Jean Leurechon (15911670) tarafindan kegfedilmig ve bundan ilk kez Rcration Mathmatique adll 1624 ylhnda yaymlanan kitabinda sz etmigtir.

ingiltere'deilk igitme borusu

tarafindan yapiimltlf.

1715 ylhnda Londrali Bevan

1790 yili civarmda Alessandro Volta adil bir kagif, kulaklari duymayan biri olarak elektrik bataryasi vasitasiyla ilk elektrikli igitme cihazimn mucidi olmugtur. Kendi kulaklarinin iine me-

tal ubuklar yerlettirip kendisine 50 voltluk cereyan vermig ve sonuta orba kaynar gibi fokurtuya benzer sesler igitebilmigtir. agdaki ilk igitme cihazIari karbon mikrofon kullanilarak yapilmig olup ilkin 1898 yilinda Dictograph Company tarafmdan Amerika'da retilmigtir. Ancak bunlarin ok daha kk, yumugak ve grnmez olanlari 1954 yllindan itibaren retilmeye baglanmig ve en son 1995 yllinda tamamen dijital olanlari piyasada satia sunulmugtur.
Modern Ron Saunders tarafindan icat edilmig ve profesr Graeme Clark 1970'li ylllardan itibaren bu teknigin ncs olmustur. Kulagi tamamen sagir olan ya da ok zor duyan kipiler bu teknik sayesinde sesleri 212

ilk suni kulak salyangozu Avustralya Melbourne'de

ilk etapta duyamasalar bile elektrik sinyallerinin igitme sinirlerini uyarmasiyla birka sanlye sonra onlarl duyabilmektedirler. Bu dogrultuda kulak salyangozunun sagliga uygunlugu Amerika Federal Saglik rgttarafindan resmen onaylanmig ve ilk bagarili salyangoz nakli 1984 yllinda Amerika'da gerekleptirilmigtir. GZLER
Iginlarin cisimler zerinde kirilip gze yansimasi sonucu grme olaymin gereklegtigi ilkin tam adi Abu Ali al-Hasan ibn al-Haythen (M.S. 965-1039) olup ok parlak bir matematiki olarak anilan ve bugnku Irak olarak bilinen Basra krfezindeki Pers

Alhazen topraklarinda dogan Alhazen tarafindan kegfedi1migtir. aragttrmalari sirasinda o gne dek genellikle grme igleminin grnmeyen iginlar tarafindan gereklestiginin dgnldgn igmlarda sakli oldugunu ortaya ikartmigoysa ki btn sirrin zamanda gzri gremeyecegi kadar kk tir. Alhazen ayni cisimlerin de bytlmg mercekler sayesinde grlebilirligini mmkn.kilmig, ama ne yazik ki bu mucizevi bulugu on nc yzyila kadar takdir grmemigtir.Sonunda Ingilizbilim adami ve bir keyigolan Roger Bacon (1214-94) onun bulugunugndeme getirerek bu dogrultuda aligmalar yapmigtir.

Gzlk
Eski aglarda ilk gzlk Roma imparatoru Nero (M.S. 37-68) tarafindan kegfedilmigtir. Nitekim imparator gladyatr dvglerini iginlarindan gzleri kamagrnadan izleyebilmek amaciyla

gney

zmrtten

kestirttigi camlardan iki mercek yaptirmig ve onlarla dvglere bakarak mucizevi bir grnt kegfetmistir. Modern agda ilk gzlk 1268 yllinda Floransa'da Salvino d'Armato tarafmdan yapilmigtir. Ancak kulaklann ardina geirilen sap kisimlari olmaylp sadece burnun zerine yerlegtirilecek
213

gekilde yapilmigtir Gzlk saplan ise ilkin on sekizinci yzyilda Paris'te yapilmig ve burun zerinde taginan iki cam kenarlardan birer bag ile bagin arkasmdan baglanmigtir. ilkin 1727 yllinda 1ngiliz optik uzmani Edward Scarlett onlara birer kisa sap takarak kulaklarin arkasmdan geirip tagrnma5LDI Sa amiglf,
1352 yllinda Thomasso de Modena tarafindan yaplimig ve tablosunda yagli bir kilise rahibini izmigtir.

ilk gzlkl portre

Grme bilimi (Oftalmoloji) zerine ilk kitap De Oculis Eorumque Egritudinibus et Curis adi altmda on ikinci yzyilda Benvenuto Grassi tarafindan.yazilmigaka ancak 1474 yrllnda yayinlanmigtir. Matbaay! bulan JohannGutenberg (1398-1468) 1456 ylhnda ilk kez basili evraklarin gndeme gelmesine neden olurken, sosyete tarafindan buniarin lupla ve mercekle okunmasi da gndeme gelmigtir.
Yakm ve uzagi bir arada grmeye yarayan gzlk cami ilkin 1784 yllinda byk Amerikall bilim ve devlet adamt Benjamin Frankiri (1706-90)tarafindan kegfedilmig olarak bilinmesine ragmen, aslinda ilkin ingilizoptik uzman! Samuel Pierce tarafmdan 1775 yllmda kegfedildigi ileri surlmektedir.

bagkan George Washington (173299) olup ilkin 1776 yllinda gzlk takmigtir. Washington'un ayni zamanda ilk sahte digitaktigi da bilinmektedir.
Grme bozukluklarma gre ogaltilan gzlk egitleri ilkin 1960 yilinda retilmig olup bu sayede o gne kadar bazilari iin hayal olan gereklegmig ve smirlar tesini bile grmek
mmkn olmugtur.

ilk gzlkl

Amerikall

Gz Ameliyatlari
1748 yllinda jacques Daviel (1693-1762) tarafmdan yapilrpig ve ilk hastasi Fransa krall XV'inci Louis olmuytur. Daviel, kralln kornea tabakasinm zarini elmas bir mer214

ilk katarakt

ameliyatt

cekle kesereknnde birikipgrmesini enge]1eyen perdeyi almig ve bu ameliyat sirasinda anestezi kullanmamistir. Daha sonra ondan esinlenen ispanyol z uzmani Ignacio Barraquer (1884g 1965) 1917 yllinda bir katarakt ameliyati gereklegtirmigtir.

Kontakt Lens

da Vinci olup 1508 ylhnda ok saylda lens kullandigt kaydedilmigtir. Bu dogrultuda Fransiz filozof Ren Descartes'in (1596-1650)kontakt lensler rettigi ama ticari anlamda bunlari ilk kez 1936 yllinda New York'ta William Feinbloom'un piyasaya srdg bilinmektedir. Grme bozukluklarina gre egitleri ise ilk kez 1982 yllinda retilmigtir.

ilk koritakt lens kullanan

Leonardo

KALP ilkin1707 yllmda John Floyer (1649-1734) nclgnde, Erasmus Darwin ve William Withering adh Staffordshire'dan tip uzmani tarafmdan kalp atiplarinm lm zerine aragttrmalar

yapilmigtir.
Kalbin atig hizim len cihaz ilkin 1862 ylhnda ingilizkalp cerrahi W. H. Walshe tarafmdan elektrik kablolarl EUllanarak gerekleptirilmigdaha sonra Kanadah bir elektrik mhendisi

olan John Hopps 1950 yihada bunun daha kullanigliolan trn yapmittir. ilkmodeller olan bu cibazlarvcudun dipinda duvara rnonte edilen soketier siyesinde gerekleptirilmekteydi.Vcuda yer1egtirilen tipi ise ilkin 1958 yllinda isvire,Solna'daki Katarafmdan rolinska Hastanesinde Dr. Rune Elmqvist (1906-96) retilmig olup i1k hastasinin adi Arne Larsson'dur ve Larsson 2001 ylhna kadar yagamigtir.

215

Kalp Ameliyati

ikinci Dnya Savagt sirasmda doktorlar modern cerrahinin en

nemli taglarindan olan kan nakli, anestezi ve antiblyotik konusunda byk lde ilerleme kaydetmiglerdi. Bu dogruituda Amerikan ordusunda cerrah olarak grev yapan Dr. Dwight

Harken agir yarall bir erin halen aligmakta olan kalbinden gaparalarini ikartarak temizlemitti, bunun iin garapnelin girdigi yere ulagmak iin yara deliginden elini sokmuy ve ayni delikten para1ari tek tek ikartarak ilk kalp ameliyatini A gerekiegtirmigti. ncak daha byk vakalarda aik kalp ameliyat: Sz konusu odugunda, kalbin tamamen digari ikarilmasi gerektigi iin ilk zamanlarda byk bir sorunla kargilagilmaktaydi, nk bu kalbin durmasi demekti ve digari ikarilan bir kalp en fazia drt dakikalik bir ameliyata dayanmaktaydi, aksi takdirde bu sre iinde kalp kan pompalayamadigi iin beyne oksijen gitmemekte ve hastanin beyni ciddi lde hasar grneden olmaktaydi. Ancak 1952 yllmda mekte sonuta lmne Minnesota niversitesi Bi]I Bigelow (1913-2005) hayvanlaDr. rin uzun sre kig uykusuna yatmasmdan yola ikarak hastanin vcut isi derecesini dgrerek operasyon sresini drt dakikadan on dakikaya ikartmigti.
rapnel

1953 yllinda Philadelphia'da Gibbon (1903-1973) tarafindan icat edilmig olup bu sayeJohn de byk bir zorlugun stesinden gelinmigtir. Nitekim hastanin bu makineye baglanmasi sonucu ka1pve solunum yolari suni olarak aligtirilmig ve cerrahlar kapteki sorunarl grre am geligmeler dogrultusundagereklegtirrnigler e hastanin yati bu v daha kisa srede iyilegmesi sag1anmigttr. T5 Mayls 1953 tarihinde Gibbon tarafindan 18 yagindaki Cecilia Bavolek adli John hastaya yapilmig ve Bavolek'in kalbi makineye baglanarak 27 Dr. 216

ilk kalp ve solunum makinesi

ilk bagarth aik kalp

ameliyat!

dakikalik bir operasyonla gerekleptirilmistir.

2 Eyll 1952 tarihinde Dr F. John Lillehei (1918-99)tarafindan gerekleptirilLewis ve Dr. Walton mistir. Hastalari henz beg yaginda olan bir kiz ocugudur.

ilk delik kalp ameliyati

1967 yilinda Arjantin'li kardiolog Dr Favaloro (1923-2000) tarafindan Amerika'nin Ohio eyaleRene tine bagh Cleveland'ta gereklegtirilmigtir.

ilk bypass ameliyat:

ilk kalp nakli ameliyati Dr. Christian Barnard ( 1922-2001)

tarafmdan Gney Afrika Cape Town'daki Groote Schuur hastanesinde gerekleptiri1migtir. Hastasi emekli olduktan sonra bakkallik yapan 55 yagindaki Louis Washkansky (1913-1967) ameliyattan tam on sekiz yi1 sonra 3 Aralik 1967 tarihinde zatrreden lmgtr. Dr Barnard hastasina bir araba kazasi sonrasmda hayatml kaybeden Louise Darvall'in (1943-67) kalbini naklet.

migtir.

Aslinda ilk kalp nakli ameliyati yt! run Bernard'm operasyonundan nce Amerika'da Boyd Rush admda kalp hastasma yapildigi ileri srlmektedir. Rush kendisine takilacak bir kalp beklerken, birden kalbi teklemeye baglamig, bunun zerine carrah JamesD. Hardy (1903-1987) ilkin hasona acilen bir gempanzenin kalbini nakletmigtir. Kalp tanm tekleyen kalbinin yerini allp iglevini srdrmeye devam etse de birka saat sonra Rush'in bnyesi onu kabul etmemigtl. Robot Yardimlyla Kalp Ameliyati
Tip dnyasmdaki geligmeler paralelinde robot yardrmlyla kalp ameliyatlari gereklegtirilmeye baglanmig, bylece en dene217

yimli cerrahlarin bile bagina gelen ufak bir el titremesinin dahi riskli sonu\ar yarattigi ka]p ameliyatlarindaki batansizlik sifira indirgenmigti. O gne dek robot yardimi olmaksizin gerekleytirilen kalp ameliyatlarinda ggs yarihyor ve cerrahlar ellerini delikten ieri sokarak organ zeriode gerekli operasyonu yapip tekrar kapatiyor1ardi, ancak ellerini Sokabilecekleri deligin birka milimetreden daha fazla geniglikte olmasi mmkn degildi, ama robotia yapilan ameliyatlarda deligin apinm ok daha fazla geniglikte ailmasi mumkn oldugu gibi, cerrah n elinin titremesi gibi bir risk de sz konusu degildi. Dahasi robotia gereklestiri]en ameliyatlarda cerrahin bagka bir gehirden operasyonu ynlendirmesi bile mmknd. BBREKLER
ahytirma diyaliz makinesi Willem Kolff (dogumu 1911) tarafindan Ikinci Dnya Sa agi strasinda icat edilmig Ancak ve ilk deneyim 1943 yllinda gereklegtirimigtir. asien Hollanda dogumlu olup,.1950 yllinda Amerika'ya gelmig olan

ilk suni bbrek

Kolff insanlik adina buyk bir yardim cihazi olan bu icadinin patentini ondan almak isteyenlere vermemig, akabinde ayni dogrultuda Cleveland Vakif Kiliniginde suni kalp zerine aligmalara

girigmigtir.
nakli

deneyimi 1909 yllinda Fransa'da gerekleptirilerek hastalanmig organin yerine hayvan bbregi nakledilmesinin mmkn olup olmadigina bakilmigama sonuta bu yntemle kurtulan olmadigi grlmgtr.Bu durumda organ nakillerinin ancak insandan insana yapilabilecegi anlagilmig ama bu operasyonlarm bazilarinin yine bagarisizhkla sonu\anmasi tip dnyasini bu konuda yogun alisma[ar yapmaya itrnigtir. Sonuta ncelikle kan tiplerinin birbiriyle uyumu ve bagigikht sisteminin iyi bilinmesi gerektigi geregi ortaya ikmig, bu tespitler dogrultusunda 1947 yllinda Boston'da abgmalar yapan
218

ilk bbrek

gen cerrah Charles Hufnagel (1916-1989) lmg bir kisiye ilk ait bbregi bir kadinin hasta bbreginin yerine naklederek nakli ameliyatini gerekleptirmigtir. Ancak nakil o]ayinin bbrek gerekleptirilmesinden birka saat sonra bbrek foksiyonunu yerine getirmeyip durmasina ragmen, yeterli oksijen saglanarak, tekrar aligtirilmig ve hasta tamamen lyllegmistir.
23 Aralik 1954 tarihinde Dr. Joseph Murray (dogumu 1919) tarafindan Amerika Boston'daki Peter Bent Brigham Hastanesinde gereklestirilmigtir. Dr. Murray, Ronald Herrick'ten aldig; bir bbregi tek yumurta ikizlerinden Richard'a aktarmig ve onun sekiz yll daha yagamastni saglamigtir. Rona]d bugne dek yagamini tek bbrekle

ilk bagarih bbrek nakli ameliyati

srdrerek hayatta kalmig, Dr. Murray ise bu operasyonuyla 1990 yllLnda Nobel tip dlne laylk grlmgtr. AKIL

ingiltere'deilk akil hastanesi 1247 yllmda Londra'da yakininda kurulmutur. Hastanenin Caddesi istasyonu
lam olarak da bilinen Bethlem'dir.
Tipta Mesmerizm ekli, ilkin Avusturya

Liverpool adi Bed-

olarak bilinen hipnotizenin daha g\ dogumiu olup tip egitimini Paris'te yapmig t olan Anton Mesmer (1734-1815)arafindan kegfedilmig ve akil etmekte kullanilmigtir. hastalarini tedavi Amerika'daki ilk akil hastanesi institute of Pennsylvania Hospital olup 1859 yilinda kurulmuytur.
Psikanaliz ilkin Sigmund Freud

(1856-1939) nclgnde

taninmig bir yntem olup bu konudaki Studies on Hysteris (Hisadh teri zerinealigmalar) kitabi T895 yilinda, The Interpretation of Dreams (Rya Yorumlan) adli kitabi ise 1899 yilmda yayinlanmigttr. Freud her iki kitabinda da bilinaltina yerlegmig dgncelerin digavurumyntemlerinden sz etmig ve onun te219

orisinden yola ikilarak konugma yoluyla akil hastalarinin tedavisine gidilmigtir. Hastayi hipnotize yoluyla uyutup konupturarak bilin altindaki dgncelerin grenilmesi dogrultusunda hastaligin nedenine inilmekle birlikte ayni zamanda uzun sre uygulanan bu krle iyilegmeleri de saglanmigtir. Bu modern ve kesin sonu veren yntemden nce akil hastalarina soguk su dkmek, gnlerce karanlik odada tutmak, tekerlekli sandalyede hizla dndurmek gibi iptidai olarak nitelendirilen uzun sreli gok tedavileri uygulanmig ancak hibir hastanin ya da kurbanin bu sre iinde lyilegme belirtisi gster'medigigzlenmigtir.

ilk lobotomi (beyninyarisini alma operasyonu) 1930 yllinda Portekiz'11nrolog Egas Monitz (1874-1955)tarafindan gizofreni hastahgindan kurtulmak iin yapilmistir. Gz ukurundan giren Monitz beyin lobu zerindeki sinir1er almig ve olduka ciddi ameliyati baanyla gerekleptirerek Nobel Tip dln kazanmigtir. Tipta psikiyatr dalinda Nobel kazanan tek kisi olan Mnitz'in bu bagarisidogrultusunda lobotomi operasyonlari giderek byk geligmegstermigve 1960 yllindan bu yana geligtirilen ila\ar sayesinde zellikle pizofreni hastalarmin lobotomi ameliyati olmasina gerek kalmamistir. ilk elektrogok tedavisi 1930 yllinda ileri boyuttaki
akil has-

talarl iin uygulanmigtir. 500 volt]uk bir ampul kullanilarak gereklegtirilen tedavi yntemi ilk kez bundan iki bin yll nce Scribonius Largus tarafmdan kegfedi1migolup Once tazyikli suyun altmda bek1etilen hastalara uygulanarak onlarm acilarindan
kurtulmaSL Sa

anmllf.

Yatistirici ilaIar ilkin 1952 yllmda nne geilmez gekiltutumlar sergileyen akil hastalarini tedavi etmek iin de kullanilmigtir. Bun[arin iinde en bilineni ve en etkilisi olan Provahgice

zac gnmzde de halen antidepresan olarak genig apta kullanilan bir ilatir ve ilkin Amerikan ila firmasi l1]Lilly tarafindan retilmi olup 1988 yilinda ierigi zenginlegtirilmigtir. Dogru220

dan beyindeki mesaj taglyan hcrelere etkill olan ila dzenli

kullanildigi takdirde bir sre sonra hastanin moral ve ah1ak duSaglamakrumunu ve igtahmi dzenleyerek normale dnmesini tadir. Bu ilacin dogrultusunda biyokimyasal ierikli ok sayida sakinlegtirici ila retilmigtir. Cinsiyet Degigimi

dnyada teknolojinin ilerlemesiyle birok olagandigi grlen operasyonun bagariyla gereklegtirilmesidogrultusunda cinsiyet degigimi ameliyatlari da gndeme gelmig ve ilkin 1952 yllinda Danimarka'da Christin Jorgensen(1926-89)adh gahsa yapilan cinsiyet degigimi ameliyati strasinda erkeklik
Modern
Sorgani ikartilarak yerine kadin]lk organ: takilmig ve uzun ren bir iyilegme dneminin ardindan 1954 yihnda operasyon tamamlanmigtir. Bu ameliyatin bagarryla gerekleptirilmesinin ardmdan 11 Mayis 1960 tarihinde 1935 dogumlu ingilizApril Ashley, Kasablanka'll doktor Bureau tarafindan Fas'ta ameliyat edilmigtir. April Ashley halen Amerika'nin Kaliforniya eyaletinde yagamaktadir, soylu bir kisi olan Arthur Cameron Corbett ile evlenmig ama bir sre sonra boganmigttr.

DigLER ragmen yaklagmalarma Her trl actya filozofa henz mevcut dig agrisma dayanabilen bir filozof degildir. SHAKESPEARE (1564-1616) WILL1AM
altin ve gmgten yapilmig takma digler kullanan Babilliferinin yani sira Misirlilar mumyalardaki diglerin takma dig olarak ku]lanilabileceginive ilk Romallar

ilkin M.. 1700 yllmda

olarak bi]inen Etrksler ekilen diglerdenkalan bogluklarintak221

ma diglerle doldurulabilecegini kegfetmigierdir.

Scribonius Largus (M.S. 14-54) tarafindan gereklettirilmig olup, dipin ryen kismi olduka aci veren bir yntemle biakla alinmistir.
operasyonu

lk rk temizieme

ilk altm doigu

yapilmigtir.

1493 yilinda Giovanni Arcolani tarafindan 1700 yili civarinda Alman fiziki

ilk fildiginden takma dig

tarafindan fildigi ve hayvan boynuzlarindan retilmig olmakla digl'eride takma dig olarak birlikte aynl Z3manda kad2Vraafin kullanilmistir.

lik porselen takma dig 1774 yilinda Fransa'da retilmistir. ilk kpr geklinde takma dig Londra'da gmg Uzerine aligan bir kuyumcu olan Claudius Ash tarafindan 1845 yllinda yapilmigtir. Bu dogrultuda 18 karat altin bir plaka zerine tellerle tutturulan digleri farkh damak llerine gre yapan Cladius Ash bylece ilk kez 1829 yllinda denedigi bu igi bagariyla gerekleptirmig ve gnmzde kullanilan kpr geklinde takma digin ncs olmustur. Dig ekme ve tedavi etme operasyonu strasmda anestezi olarak kullamlan nitro oksit gazi ilk kez 1799 ylhnda Cornishman Humphry Davy (1788-1825)tarafindan bulunmugtur. Ancak doktor olmayip sadece bir bilim adami olan Davy'nin tlpta byk bir geligme olan bu bulugu 1844 yilma kadar uygulanmarnigtir. Ariestezik ila olarak dig etlerine kokain zerk etme iglemi ilkin 1862 yllinda ekaragtirmaci Dr Damien Schroff (1802-87) tarafindan kegfedilmigtir. Ancak uyugturucu etki tagiyan kokainin lyice yerlegip diger anestezik ila\arin yerini almasi 1880'li yillara dayanmig, bu dogrultuda ayrn kkten birok anestezik ila retilmigtir. rnegin procaine olarak bilinen yeni adlyla Novocaine 1905 yllinda Alman kimyaci Alfred linhorn tarafindan keyfedilmigtir. Bugn halen bu ila kullanilmaktadir.
222

ILALAR Penisilin
ve mikrop ldrc zellik tagiyan Penisilin ilkin Fransiz fiziki Ernest Duchesne (1874-1912) tarafindan 1897 yllinda bilim adaminin Lyon'daki Askeri Egitim Hastanesinde tedavi edici zelligi-oldugunu tespit ettigi kf zerine

iltihap kurutucu

yaptigi yogun allymalar dogrultusunda keyfedilmigtir. Ancak bilim adaminin henz 23 yaginda bunu kegfetmig olmasindan dolay! Pastr Enstits, Duchesne'in bulugunu gzardi etmig, bu nedenle 1904 yllinda Duchesne vereme yakalanmig ancak kendi bulugu olan penisilin uygulanmadigi iin 1912 yllinda lene dek bulugu kabul grmemitir. antiblyotik ve antiseptik zellik tagidigi ilkin daha sonra Sir unvani alacak olan Alexander Fleming tarafindan 1928 yihnda keyfedilmigtir. Yaptijl aragtirma allgmalarml
Tip Aragtirma Merkezine sunan Fleming ilkin reddedilmig ama bu onun cesaretini kirmamigtir. Nitekini meslektaglari reddetmesine ragmen g\ bir anti bakteriyal fla olarak keyfettigi penisilin zerine aligmalarini srdrmeye devam eden Fleming, 1939 yllinda New York'ta dzenlenen nc mikrobiyoloji Penisilinin

kongresinde Amerikan bilim adamlarinin yogun aligmalar.erevesinde antibiyotigin ayni zamanda penisilin zeligitagid:giniaikladiklarint grmg ve sonunda zellikle 1940 ylimdan itibaren ikinci dnya savagmda yogun gekilde kullanihp bagarili sonu\ar almmasi dogrultusunda penisilin, antiblyotik olarak kabul edilmigtir.
Penisilinin endstriyel alanda kullanimi ilkin 1942 yilinda

baglamistir.

223

Aspirin
llkio 1829 yilinda Mnih'li bilim adami Johann Buchner ve Fransiz bilim adami Henry Leroux tarafindan sgt agacinin yapraklarinin zellikle bag agnsmi giderici salisin ihtiva ettiginden yola ikarak A kegfedilmigtir. ncak bag agrisini hemen yok etmesinin yant sira salisinin mide yanmasina ve kan tkrmeye neden oldugu gzlenmig ve yapilan incelemeler sonucunda aspirinin mide kanamasi gibi tehlikell bir yan etkisi oldugu tespit edilmigtir. Bunun zerine 1953 yilmda Alman kimyaci Charles Cerhardt (1816-56)salisinin iine bir miktar sodyum kangtirarak glu etkisini azaltmig ve mide kaB namalarinin nne gemigtir. ylece bykbir bulugaimza atmig bulugu ekinceli bir yaklagimdan tr tedirginlik yarataancak rak piyasada pek talep grmemigtir. 1897 yllinda Felix Hoffmann (1868-1946)Almanya'da Bayer Kimya Fabrikasinda allstigi sirada Gerhardt'in formuln yeniden keyfedip ilacin kabul grebilmesi iin toz halinde olanini retmeye karar vermig ve 1915 yllina dek toz halinde olani tamamen benimsendikten sonra tablet geklinde olanlannt reterek bylece eczada ticari bir marka haline gelen Baaspirininin sonunda tamamen kabul grmesinisaglamigtir.

yer

Ancak bir sre sonra patenti alinmig ve Almanlar Birinci Dnya Savagl'n! kazanmalarinin ardindan 1919 yllmda bu byk buluglannin patentinin kendilerine ait olduguoun Versay AnlagmaSLOln bir maddesiyle ilan edilmesini talep etmiglerdir. Viagra
Amerikan ila firmasi Pfizer tarafindan piyasaya \kartilan Viaslinda anjin tedavisi iin retilmig bir ilatir. Ancak bir agra, sure sonra bogazdaki gribal enfeksiyonu yok eden ilacm dzenli kullanim halinde cinsel gc arttirmak gibi bir yan etkisi oldugu saptanmigtir. likin Amerika'da 1998 yilinda satilmaya piyasaya ikmig ve baglayan Viagra 1999 yllinda da ingiltere'de nceleri doktor tavsiyesi zerine hastalara verilmesine ragmen, yll sonra reetesiz olarak tm dnyada aspirin gibi satilarak daha ilk ikipinda bir milyar dolarlik satig yapmigtir. 224

YENi iCATLAR
Bilgisayar, paragt, Newcomen marka makineler, fotograf makinesi, dikig makinesi, Bunsen marka gaz lambasi, yazar kasa, radar, sonar, elektrik ve elektrikli aletler, fotokopi makinesi, ttn ve sigara, engelli igne ve diger gereksiz icatiar.

Gnmzde zafer tgitklartyla elde edilen yerini korku her yeni icat, ok gemeden zgltklarma btrakmaktadtr.
BERTHOLT BRECHT

(1898-1956)

Suanda

elimizin altinda rahatimizi saglayan her yeni icat, insanogluna ilk zamanlar imkansiz gibi grnse de, olugturulmasi
01sa

ne kadar zor

da, bir yerlerde, biri tarafindan bir gekilde bu

tabu yikilmig ve imkansiz gerek1egtirilmistir. Hal byle olunca bu rneklerden yola ikan digerieri hayallerini zorlayarak yeni icatlar peginde kogmuglar ve yaptiklari sayisiz deneyler sonucu her geen gn bu zincire yeni bir halka ek1emeyi bagarmiglarsadece dir. Nitekim gnlk hayatimizin vazgeilmezierinden birkai olan televizyori, elektrik sprgesi, araba, motosiklet gibi cihaziarm yant sira gnlk yagantimizin olmazsa olmazlan arasindaki kk faydali aletlerden olugan sayisiz rnekler mevcuttur. Geligen dnyayla birlikte teknoloji de ilerlemig ve sonuta bilgisayar,telefon, uak hatta suni kalp gibi mucizevi aletler icat edi1migtir. Tm bunlar insan nfusunun artigryla zorlagan yagami kolaylagtiran trl egitte aletin icadina zemin haziriamig, sonuta ok faydali olan]arin yani sira ttn kangti225

ricisi, ttn tabakasi gibi gereksiz olanlarin da doguuna neden olmugtur. Nitekim pipo ttn karigtirmak iin icat edilen tirbugona benzer alet ilk zamanlar igkence aleti olarak kullamlmigttr. Igtesize birka yeni icat ve onlarm kimler tarafindan icat edil-

diginin hikayesi.

BILGiSAYAR

Bilgisayar, herkesin evinde neden bulunmasm: istedigine dair sorgulanmaya gerekduyulmayan bir alettir.
KEN OLSEN (1926 ) Dijital Aletler Kurulugunun Bagkam

Gnmzdeki bilgisayarlaradek tarihte ok sayida benzer hesap makineleri Uretimigtir. Abaks Mekanik olarak toplama, ikartma, arpma ve blme yapan bu aletle kalem ve kagida ihtlya duyulmamaktadir. Sayilar onar adetlik gruplar halinde bir telin zerinde toplanmakta ve iglemler bunlar vasitasiyla yapilmaktadir. Bu dogrultuda iki egit abaks vardir, her ikisi de tahta bir ereveyle sinirlanmig ufak ve kare geklinde birer alet olup ilkinde dz bir tahta zerine egitli igaretler konularak igiemler yapihrken, sonradan retilen digerinde birka sira halinde belli araliklarla yan yana gerilmig tel226

Ier zerinde siralanmig boncuklar bulunmaktadir. Onar adetlik gruplar halinde bir araya getirilmigbu boncuklar baz almarak toplama, ikartma, arpma ve blme i lemleri yapilmakta ve yzler, binler hesaplanabilmektedir.

Abaks ilkin Babilliler tarafmdan icat edifmesine ragmen M.. 2400 yill baglarmda kullanilmaya baglandigiama halk tarafmdan iyice benimsenmesinin M.. TOOO 500 yillan ile arasinda gereklegtigibilinmektedir. M.. 3000 ylli baglarinda Aztekler hesap yapmak iin buna benzer basit bir alet kullanmiglarama M..1000 yllindan itibaren abaks tercih etmislerdir. Modern agda onun yerini birok hesap v inlilere

makinesi almasma ragmen, Japonlar 1920 yllina kadar Abaks kullanmaya devam etmigierdir.

Mekanik Bilgisayarlar
Mucidi tam olarak bilirimeyen ilk mekanik hesaplama aleti M..87 yllinda kegfedilmigolup yeni ayin yansima aisma bakilarak hesap yapilmaktadir, bu dogrultuda 235:19 derecelik bir ai baz alinarak zef bir tasarimda retilmigtir.
Bilinen anlamda ilk mekanik hesap makinesi 1500 yilmda Leonardo da Vinci (1452-1519) tarafindan tasarlanmigtir.

ilk Logoritmik hesaplama aleti

Gunter (1581-1626) tarafindan
227

1620 yrlinda Ingiliz Edmund retilmigtir. Sayilarin birbirle-

riyle kargilagtinimali olarak hesaplandigi alet olduka baanil bulunmug olup bir kerede birok igtemi bir arada yapabilme zelligi ta lmaktadir. ilk geritli hesap makinesi 1621 yilinda muhasebeci ve matematiki William Oughtred tarafmdan kegfedilmig olup sayilamakirm kargilagttrmall olarak hesaplandigi logaritmik hesap zerindebirbirleriyle nesinin geligmigbir bagka versiyonudur. baglantili olarak. hesaplama yapmak zere sayllarin yazildigi

tahta ya da plastikten yapilmig gerit bulunmaktadir. Ilk mekanik dijital hesaplama makinesi Fransiz Blaise Pascal (1623-62) tarafmdan 1642 yllmda retilmigtir. Charles Babbage (1791-1871) tarafindan 1822 yllmda o gne dek hesap iglemini dogrulayan tek makine olarak retilmigtir. Bu dogrultuda ondan nce ilk fark makinesi Alman J. H. Mueller tarafindan retilmig Babbage'LO 3All3ancak yeterince benimsenmemigtir. Sonuta olan hera durgunluk verici ve mkemmel olarak kabut grmg iglemlerini yapsaplama makinesinin alisma gekli tum hesap rnasinin yani sira saglamasini da yapma Ozelligi tagimakta ve bu ilk kapsamil bilgisayar niteligi taglyan makine halen ingiltere'de

ilk fark makinesi ingiliz matematiki

British Museum'da

bulunmaktadir.

Elektronik Bilgisayarlar Dijital bilgisayarlarsadece 0 ve 1 sayilan kullantlmak kaydtyla iftli kodlama sistemine gre programlanmig olup drt iglemi yapmak zere talimat verilmek kaydiyla aligan agm vazgeilmez cihazlarindandir. ilk modern bilgisayar 1939 yilinda Bulgar asilli Amerikali fiziki John Atanasoff (1903-95) tarafmdan yapilmigtir. Babasi 1889 ylhnda Amerika'ya gamen olarak gelen Atanasoff, gen

bir elektriki olan Clifford Berry'i de yanina alarak birlikte alig228

maya

baglamigve sonuta rettikleri makineye isimlerinin bag

harflerinden olugan ABC (Atanasoff-Berry Computer) adini vermiglerdir. Alman Nazi subaylari gizli haberlegme rgtnn mesajlarindaki gifreleri zmek iin Bletcley Park'ta ikamet eden Alan Turing (1912-54) tarafindan retilmigtir. Turing-Welchman Bombe ola-

ilk elektronik beyin ikinci Dnya Savagi sirasinda

rak bilinen gifre zcu cibaz aninda hizli bir gekilde hesap verilen komut sayesinde yapmasinin yani sira en buyk zelligi mesaj kodlarini bagarlyla zyor o[masidir. Turing'in bu muhteem bulugunun ikinciDnya Savagl'nda Almanlarin hezimete ugramasinda ve savagin beklenenden ok daha kisa srede bitmesinde byk pay sahibi oldugu ileri srlmektedir.

ilk programlanmig komutlu aligan bilgisayar yine Turing tarafmdan ikinci Dnya Savagl'ndan nce yapilmistir. Nitekim
1936 ylli sonlarindaTuring nce On Computable numbers with olarak bir dokan application to the Entscheidungsproblem makineye tallmat man yaymlamig ve bu dokmanla sayllarin

grevini yapabilecegini duyurmustur. Bu bulugu dogrultusunda geligtirdigimakine programlanmig olarak aligan ilk bilgisayar olup gnmuzdeki modern bilgisayarlarm olugumunda baz tegkil etmigtir. ilk ful otomatik genig kapsamli hesap makinesi 1944 ylhnverilmek suretiyle otomatik o1arak

da Amerikall Howard Aiken (1900-73)tarafmdan retilmistir. Harvard Mark I olarak bilinen makine 750.000 paradan olugmakta olup ahstiginda sanki bir oda dolosu kadm yn ruyormug gibi gig seslerine benzer sesler ikartmastyla haftzalarda kalmigtir. ilkprogramlanmag elektronik bilgisayar1946 yllinda J. Pres-

(1907-90) per Eckert (1919-95) ve John W. vakum1u tpten olugan cihaZLn adi yapilmittir. Yaklagik 20.000 Elekronik Sayi Gstergeci ve Hesap Makinesi anlamma gelen
229

Maunchly

tarafmdan

Electronic Numerical

Integrator and Calculator'in bag harflerin-

den olugan ENIAC'tir.

ilk ok sayida program yklenmig bilgisayar EDVAC (Electronic Discrete Variable Automatic Computer) olup 1940'll yillarin sonunda geligtirilmig ancak tanitimi T952 yllinda gereklegmigtir. Bunu takiben The First Draft (ilkEskiz) adi altinda Macar asilh matematiki Johnnyvon Neumann (1903-57) tarafmdan ilk yazill bilgi bastimigtir.

ilk yari iletici zellik tagiyan ya da_ entegre bilgisayar Fair-child teknolojik aletler girketinden Robert Noyce (1927-90) ve Teksas Instrument girketinden Jack Kilby (1923-2005)arafindan t
birbirlerinden habersiz gekilde ayri olarak retilmigtir. Kilby
1958 yllinda rettigi cihazia 2000 yihnda Nobel fizik dln kazanmig ve icadi yirminci yzyilin en nemli bulugu olarak nitelendirilmigtir. Cihaz transistor, rezistans ve alicilardan olugan tek bir elektronik devirden olugmakta olup iki girket bir araya gelerek trilyon dolarlik bir endstrinin yaratialari olmuglardir. Noyce daha sonra Intel adi altmda bir girket kurarak cihazm daha geligmig tarzda mikroipli olanlarinm retilmesine n ayak olmugtur.

catettigimiz

yart entegre elektronik cihazm birok elektronik zellik

tapmasi ve bu sayede elektrik

,

masraflarmi azaltmast milyonda bir retilen bir bulug oldugunu kamtlamaktadtr.

Daha nce bylesineokynl ve faydah bir cihaz retilmemigtir

JACK KILBY

230

ilk mikroipli bilgisayar 1968 yllinda

Amerikab mhendis

Marcian Ted Hoff (1937) tarafindan icat edilmig olup bilgisayarin CPU olarak adlandirilan komuta merkezine si]ikondan yapilma mikroip ya da ipin yerlegtirilmesiyle ortaya ikmigtir. Hoff, intel'in 12 aliganindan biri olup 1971 yllinda Intel 4004 adli bu icadiyla byk basan kazanmasmin yani sira Intel'in dnya apmda ne kavugmasinada neden olmustur. Bugn dnya nfusunun kullandigi bilgisayarlarin yzde sekseni Intel'in rettigi iplerie aligmaktadtr.

yllmda Edmund Berkeley (1909-88) Ciant Brains or Machines that Think (Dev Beyinier ya da Dgnen Makineler) adli kitabinda SIMON adini verdigi bir cihazdan sz etmigtir.
1949 SIMON 0.1 kubik metre byklgnde masanin zerine yerlegtirilen bir bilgisayardirve bu buluguyla teknolojide byk bir geligmeye imza atmigtir. Bu dogrultuda gnmzde kullan-

digimiz bireylerin kipiselbilgisayarlarianlamina gelen PC'ler

retilmigtir.

ilk PC 1976 yilmda Apple bilgisayargirketi tarafindan retilmig olup Apple 1 adi verilmistir.
PARAgT

ilk paragt 1480 ylli baglarinda Leonardo da Vinci tarafindan

kegfedilmesine ragmen mucit sadece prensip olarak aligma geklini bulmug ama ilk' deneme 1783 yllinda Fransiz fiziki Louis Sebastien Lenormand (1757-1839) tarafindan bir agacin
tepesinden iki adet gemsiyeyle atlayip bagarlyla yere inerek gereklestiriimigtir. M.. 90 yllinda bu deneyimin inliler tarafindan yapildigina dair kayitlarda mevcuttur.

ilk uygun yere bagarlyla inigin gereklegtirildigi paragt denemesi 1797 yllinda Parisli Andr-Jacques arnerin (1769G 1823) tarafindan bir balondan atiayarak yapiimistir, zerine
231

balon baglanan bir sepete asilarak denemeyi gerekleptiren mucidin atladigi yksekligin yaklagik 1000 metre oldugu bilinmektedir. Carnerin'in karisi Jeanne-Genevieve 1799 yllinda bunu deneyen ilk kadin olmus, daha sonra 1802 yllinda Gar2440 metre ykseklikten atlama denemesini nerin ingiltere'de

gerek]egtirmigtir. ilk bilinen aniamda uaktan paragtle atlama 1912 yillndB Amerikan ordusunda grev yapan yzbagi Albert Berry (185299) tarafmdan gerekleptirilmigtir. Ancak byk oranda can kurtaran paragtn zellikle Birinci Dnya Savagi sirasinda yeterli miktarda mevcut olmaylgi nedeniyle birbirlerlyle it dalasma (dogfighting)girigen ogu savag pilotu uak1arl ates ahp yere dogru akilmaya bagladigmda paragtle atlayarak canmi kurtarma gansina erigememig ve gz

gre gre lme gittikleri gibi

yere dgtgnde henz yagiyor olanlar da dgmanm eline esir dgmgtr. Kullanani tarafmdan kumanda edilerek tam hedef alman yere indirilen ilk paragt denemesi 1960'h yillarin sonlarinda gerekleptirilmig ve gerek retiminbaglayanVietnam savaglya de gerekse kullanimmda buyk bir geligme kaydedi1migtir. Bu dogrultuda pilotlar uaklari dgman sahasina dgmeden paragtle atlayarak kendi saflannda kalma gansi yakalamiglar, her geyden te hayatta kalmislardir. NEWCOMEN MARKA MAKiNELER pompayla su eken ilk buharb su ekme makinesi Thomas Newcornen (1663-1729) tarafindan icat edilmigtir. Bu dogrultuda ilk makine Black Country'de Dudley Castle yakinlannda Thomas Savery (1650-1716) taraffndan yapilmig ve buharli su pompalama makinesiyle Newcomen'in elde ettigi bagarly! onunla paylagmistir.
Madenden 232

FOTORAF

MAKiNES
makinesinin
RUROlldigi

bilinmektedir. Daha sonra Latince liler karanhk oda anlamma gelen camera obscura denilen alet kegfedilmig ve onun sayesinde gnegin yrnge hareketlerinin gze edilmigtir. Alet karanlik zarar vermeksizin gzlenebildigi tespit igik kkbir delikten duvara yanslyan odada cihaZLO Zerindeki dogrultusunda cisimlerin grntlerininizlenmesini saglamig on altinci yzyilla birlikte izim yapmaya yardimci olarak da kullanilmigtir. rnegin nl ressamlardan Canaletto O697-1768) adiyla bilinen italyanGiovanni Antonio Canale camera obscura yardimiyla cisimleri istedigi kadar yakindan gzlemleyerekbinalann duvarlan zerine olduka bagarihresimler izmigtir.
taraflOd3D

ilk fotograf

M.. beginci yzydm baglarmda in-

Gnmzde kullanilan fotograf makinesinin mucidi Joseph Nicephore Niepce (1765-1833) olup mucidin olduka ince bir kagidi camera obscura'nin nne yerleptirmesiyle kegfedilmigtir. 1816 yllinda Niepce abyma odasmda ince bir kagidi cacloritten yamera obscuranin nne yerlestirmig ve onu gmg pilmig bir plaka yardimiyta parlaklagtirarak duvara yansitmigtir ancak bu ilk denemesinde grntlerin sadece bir kismini sabit olarak gruntlemekte bagarill olabilmigtir. 1826 ylhnda buna tekrar bu kez kurgun ve kalay alagimindan bir plaka kullanarak denemig ve bu sayede gruntleri kabci olarak yansstmakta bagar:1iolmustur. Fotografiliga ait ilk deneyim olan bu abymasi sekiz saat srmg olup halen Amerika'daki Teksas niversitesi ktphanesinde bulunrnaktadlf. Sonuta heliografi olarak biigmlarini yansitarak linen ve ilkin Yunanblarin kegfettigi gnes izim yapma kegfinden yola lkan mucidin ince bir kagit vasitasiyla duvara yansitilan grntlerin netlegmesi lin kullandigi yardimci plakalar sayesinde bugn kullandigimizfotograf makigeker nesi dogmugtur.Niepce ayni zamanda geker kamigindan iginlarini ikarma aletini kegfettigi gibi.gnegin havadaki zararli
233

lmeye yarayan ve havanin itici kuvvetinikontrol aitma almayi saglayan prelofor denilen makinenin de mucididir, onun bu bulugu sayesinde yanici zellik tagiyan makineler kegfedilmistir

ilk ilkel tarzda kullamlan fotograf

makinesi

1839 ylimda

Sir John Herschel (1792-1871) tarafindan kullamlmig aym yll Louis Daguerre ilk ticari anlamda fotograf makinesini kegfettiginiduyurmuttur. Bu dogrultuda 184T ylhnda William Henry Fox-Talbot (T800-77) Londra'da pozitif ve negatif olarak ikili sistemle aligan modern anlamdaki ilk fotograf makinesini olugturmuytur.

lk rulo geklindeki esnek fotograf makinesi filmi 1884 yihnda kegfedifmigtir ama ancak 1889 yilmda George Eastman t (1854-1932)arafindan Eastman Kodak adlyla retilerek piyasaya srlmg bylece gnmzde fotograf makinesi ve fotografiliktaki tek marka hafine gelmigtir.
1861 ylhnda James Clerk Maxwell tarafindan Londra'da Kraliyet Enstitsnde (Royal Institute) sergilenmigtir.Ancak o yillarda renkli bir fotograf basmak hem ok

ilk renkli fotograf

zor hem de ok pahab bir istir sonuta 1869 yllinda Charles Cros ve Louis Ducos du Hauron renkli fotografi daha kolay ve ucuz yofla retmek konusunda bir yntem geligtirmeyi bagarmigtir.

ilk flag lambasi

dilmigtir.

1893 yllinda E. J. Marcy tarafmdan .kegfeadi altmda 1990 yllinda Kodak

ilk dijital kamera DCS 100

firmasi tarafmdan retilmig olup piyasada satia sunularak byk talep grmgtr. Bunun zerine Ocak 2004'te Kodak yli sonundan itibaren dijital olmayan fotograf makinelerin artik piyasadan tamamen kalkacagiruduyurmuttur.
.

234

DiKig

MAKiNESI

makinesi 1755 yilinda ingiliz patenti altmda Alman Charles Frederick Weisenthal girketi tarafmdan retilmig ve Patent 701 adi altinda piyasada satia sunulmugtur.

ilk dikig

ilk dikig makinesi 1839 ylhnda Lerow ve Blodtarafindan retilmigtir. Lerow ve Blodgett'in bu gett Inc. Sirketi igigmda ilk uretiminin Isaac Merit Singer (1811-65) 1851 yllinda onun geligmig modelini retmig, bylece Singer dikig makineleri (Singer Sewing Machines) olarak adml dnya apinda bir markaya dngtrmgtr. Ayni zamanda 5 Amerikan Dolari kargiliginda onlarln kifalanmaSina da nayak olan Singer, 1863 yerlegmigtir. yllinda emekliye ayrilarak ingiltere'ye
Amerika'da

Dikig makinesinde ilk giysi 1841 yllinda Fransa'da Barthelemy Thimmonier tarafmdan Fransiz ordusu askerlerinin niformalari dikilerek gereklegtirilmig, ama bu byk geligmediger terzilerin isyan ederek onlan yok etmesine neden olmuytur.
.

235

BUNSEN MARKA GAZ LAMBASI

\inde bir

miktar gaz ve ona bulanmig bir fitille havadan etkilenerek ategin snmemesi iin Uzeri cam fanusla rtlmg olan Bunsen marka gaz lambasi, birok okul laboratuvarinin duvarlarinda asili tutulan ilk aydmlatma araci olmugtur.

ilk Bunsen gaz lambasi 1855 yllinda Alman fiziki ve tarafindan Dretilmig olup kimyaci Robert Bunsen (1811-99)
lambanin ilk tasariminin Michael Farad.ay ya da Peter Desdega
tarafindan yapildigi fleri srlmektedir. YAZARKASA
1879 yilinda James Ritty (1837-1918) tarafindan icat edilmigtir. National Manufacturing Company ad: altinda bir fabrika aan Ritty 1884 yilinda ilk kez James Patterson'a 6,500 Amerikan Dolarlik yazarkasa sattyi yapmigtir. Daha sonra fabrikasinin adini National Cash Register olarak degigtirmig ulusve lararasi ticarette byk baan saglayarak bir anlamda modern

ilk yazarkasa

daha sonra Ritty 1991 yll i nd a American Telephone and Telgraph Corporation ad i altinda bir girket daha kurmugtur.

bilgisayar endstrisinin

ilk mucidi olmustur,

RADAR (Radio Detection

and Ranging)

(Savaglar blmnde de grebilirsiniz)

1857 yllinda Alman fiziki Heinrich Hertz (1857-94)radyo dalgalaigik gibi yansima yaptiklanni kanitlamigtir. ri ile birlikte onlarin Radyo dalgalarmdan retilen bir cihazm deniz istihbaratmda radar olarak kullamimasi ilkin 1904 yllinda Alman mhendis Christian Hulsmeyer tarafindan gerekleptirilmigtir.

236

torunujames Watt tarafindan gebert Watson-Watt'in (1892-1973) ligtirilmig 1939 yllindan itibaren ingiltere'ningney ve dogu save hillerinde radar istasyonlan zinciri kuruimugtur. Ikinci Dnya Savasi ok boyunca Alman Haber alrna rgt sayida Alman askeri pilouuglan strastnda kaytunun bombalama maksadlyla iktigi gece boldugunu ama radar3ayesinde onlari bulduklan iin ingi1tere'ye radar sistemini kegfettiklerindendolayi tegekkr ettigi bilinmektedir. Radar pilotlannin grg ailarmin netlegmesi iin her gn kilolarca Krahavu yedigini syleyen ve kisaca RAF (RoyalAir Force) ingiliz liyet Hava Kuvvetieri istihbarat rgt,olduka nemli bir bulug olan radar sayesinde hayat kurtardiklan gibibu dogrultudaelde ettikleri bilgileri aylarca sir gibi sakladiklarini duyurmugtur.

S ilk havaallkta kullamlan radar aleti 1935 yilinda Ingiliz ir Ro-

SONAR (Sound Navigation and Ranging) ve

ASDIC (Anti-submarine detection investigation committee)
alSonar ve Asdic her ikisi de bagta denizalti olmak zere suyun edip tmda giden cisim ve cisimleri ses dalgalari vasitasiyla tespit yok etmek amaclyla kurulmug egamali sistemle aligan cihazAmerika'da lardlr, zellikle ikinciDnya Savagi sirasmda Sonar geligme kaydetmigtir. Asdic ise ingiftere'de

ELEKTRIK ELEKTRjKLiALETLER ve
Thomas Alva Edison'un (1847-1931) insanliga byk hizmet olarak 1882 yilmda dgk cretle ve guvenilir yoldan New York'a getirmek iin kegfettigi elektrik dogrultusunda bu buyk bulugu tm dnyaya yayilmigve akabinde egitli elektrikli aletmodern lerin retilmesi gndeme gelmigtir. \indeyagadigimiz dnyada bu sayede geligenteknolojiyle her geen gn bu aletlere bir yenisi ya da en son modeli ilave olmaktadir.
237

Bulagrk Makinesi Bulagik makinesi ilkin 1850 yllrnda Amerikab Joel Houghton tarafindan geligtirilmistir. Ancak bulagrklaraelle dndrlen bir merdaneyle su figktrtan tahtadan yaptigi makine fazia kullanigli olmadigi iin benimsenmeyip mucidin bulugu baansizirkia sonulanmigtir. Bu dogruituda lilinois. ok zengin bir dul ba olan ve zellikle inporseleninden fincan ve tabaklarini yan yikarken oniara gereken nemi vermeyen hizmetilerinin yaptigi igten tatmin olmadigi iin kendisi yikayan JosephineCochrane sonunda 1886 yllinda bir bulagik makinesi geligtirmigtir. line yerlegtirdigi inporselenlerini altinda bakirdan yapilmig bir su kaynaticismin buiundugu merdanenin nce sabunlu su daha sonra ise duru su figkirtarakyikamastyla onlarin tertemiz oldugunu gren Josephine'in bulagikmakinesi bir anda tm evler basta olmak zere otel ve restoraniarm vazgeilmezi olmug ve Josephine kocast ldkten sonra bu mthis buluguyla ticaret hayatmda da nemli bir kigi haline gelerek servetine servet katmigtir.

Su Isiticisi

ilk elektrikli su

isiticisi

ingiltere'de Crompton and Company ta-

rafindan 1891 yllinda icat edilmigtir.

Ekmek Kizartma Makinesi

lkekmek krzartma makinesi 1909 yllinda Amerika'da General Electric girketi tarafindan icat edilmig olmakla birlikte aslmda 1905 yllinda rakip girket Hotpoint tarafindan kegfedildigi ileri srulmektedir. Kizarttiktan sonra kendi kendine ekmekleri atan
otomatik makine ise ilkin 1919 ylimda icat edif mig olup patenti T921 yllinda diger girketlere verilmig, bu dogruftuda ilkin Amerikan Charles Strite tarafindan 1926 yrlinda retilmigtir; 238

Mikser
Royal ir Force (Kraliyet Hava Kuvvetleri) mhendislerinden Kenneth Wood (1916-97) tarafindan yiyecekleri blaltmda

lkmikser

mek, paralamak ve ezmek gibi ok ama\i olarak A200 adi 1947 yllinda retilmig, ok gemeden 1950 yilindan itibaren Kenwood Chief ad: altinda dnya apinda bir markaya

dngmgtr. Klima

ilk klimanin zamanimizdan yzlerce yli nce Hintliler tarafindan icat edildigi bilinmektedir. Bu dogrultuda binalann arasmdaki koridorlarda olugan hava cereyant sayesinde aniden yagan
muson yagmurlarlyla yerde uugan islak yapraklarin kurudugu ve kisa sren saganak yagmurun ardindan digarida birdenbire basan sicak rutubetli havanin neminin buradaki serin havada

buharlagip utugu gzlemlenerek kegfedifmistir.Bylece bu olay temel aligma prensibi serin havanm sicak havayla yer degigtirmesi zerine kurulu olan klimalann dogmasina neden olmug, bu dogrultuda ilk elektrikli klima New York'lu Willis Haviland Carrier (1876-1950) tarafindan 1902 yrlmda kegfedilmigtir. O zamaniar bir basimevinde aligan mucit, havanin yeterince serin olmamasi nedeniyle hemen sogumasi ve birbirine

bulagmamasi gereken drt renkli baskitarda sorun yagamaktadir, sonuta 1906 yllinda'bulugundan yola ikarak ilk elektrikii klimayi retmigtir. Klimalarin insanligm rahatt ve konforu iin olmazsa olmaz bir cihaz olarak kabul edilip bagli baginabir endstri olugturmasi ise ilkin 1924 yllinda Amerika'nin Michigan eyaletine bagli Detroit'teki J. L Hutton Department Store adli irketle baglamigtir.

239

Elektrik Sprgesi

ilk elektrik sprgesi 1901 yllinda ingiliz mhendis H. Cecil

Booth tarafindan icat edilmigtir. Ama benzinie abgan ve uzun bir hortumu olan byk araca "Puffing Billy" adini vermi olan mucidin bu bulugu ev iin olmayip sadece sanayi tipidir, bu dogrultuda digaridacadderiin kenarina park eden ara binalarm ve dkkanlann iini

bu hortum sayesinde temizlemektedir ama beklenen ticari bagarlyielde edememigtir. Buna gre ilk ev tipi

elektrik sprgesi Amerika'nm Ohio eyaletinde kapici olarak abgan James Spangler tarafmdan 1907 yllinda kegfedilmigtir. Ne kadar temizlerse terniziesin hablardan uugan tozlarm nne gegemeyen Spangler bu yzden astima yakalanmig sonunda toz1ari kknden temizleyecek bir alet olugturmaya karar vermistir. Bir firanin ucuna fanli bir motor baglayip altina eski bir yastik kihfini torba gek1inde geiren mucit motoru aligtirip firayi halmin zerine srttgnde tozlarin emilerek torbamn iine doldugunu grmgtr.Sonuta bunu reterek satmayi denemig ve ufak bir girket kurmustur, bir gn Spangler'in mgterilerinden birinin kocasi olan William Hoover (1849-1932) girketi ondan satm almayi teklif etmig ve admi Hoover olarak degigtirip Spangler'in elektrik suprgelerinin geligmig modellerini olusturmaya baglamigtir. Agiri talep grmesi sonucu elektrik spurgesinde giderek dnya apinda bir marka haline gelmig ve bagli bagma bir endstrinin olugmasma neden olmugtur. Buzdolab:

halkin kazdiklari derin ukurlarin etrafmi tahtalarla evirerek iine kar ve daglardan tagiyarak getirdikleri buzlan do1durupyiyecek ve iecekleri burada soguttuklari bilinmektedir.
240

Eski Hindistan, Misir, Yunanistan ve Roma'daki

ilk ev tipi buzdolabi 1834 yllinda Amerikan mucit Jacob Perkins (1766-1849) tarafindan geligtirilmigtfr. Makine elle aligttrilan bir pompa ve sicagi soguga eviren iki farkli blmeden olugmaktadir, ancak islyi yeterince dgrmekte bagarili
olamadigi iin yiyecek ve iecekleri istenildigi gekilde sogutamamig ve beklenen ticari bir bagariyielde edememigtir.

ilk ticari bagarlyi yakalayabilen buzdolabi T916 yilinda Detroit'te Kelvinator Company tarafmdan retilmig olup, gimdilerde girketin adi Electrolu'tr.
Ampul
T811 yibnda ingiliz bi]im adami Sir Humphry Davy (1778-1829) tarafindan

arti ve eksi kutuplararasindan elektrik akimi getigi kegfediferek retilmigtir. 1841 yllmda Davy'nin rettigi ampuller Paris'te denenmig ve mucidin buiugu byk bagarr kazanmigtir. Bu dogrultuda 1879 ylimda ingiliz Sir Joseph Swan (1828-1914) ve Amerikall Thomas Alva Edison (18471931) biri Atlantik okyanusunun bir ocunda digeri diger ucunda birbirlerinden habersiz olarak ayni anda ilk ampuln retic]eriolmugiardir. FOTOKOPi MAKINESi

-----

...]

Xerogafi olarak bilinen fotokopi makinesi ilkin 1937 yllinda Amerika Seatle dogumlu Chester Carlson (1906-68) tarafmdan kegfedilmigtir. Mucit iki zit ynde statik elektrikle aiigan, kagit ve toz geklinde mrekkep ilave edilebilen makinedeki ist sayesinde mrekkebin kagit zerine dagilmasini saglamig, ama
241

1950 yllina kadar bu byk bulugu benimsenmeylp ancak bu tarihten sonra Haloid Corporation girketi tarafmdan retilerek piyasada bagari yakalayabilmig ve girketin adi degistirilerek Xerox adini almigtir. Bu dogrultuda ilk renkli fotokopi 1970 yllinda retilmittir.

TTN ve SIGARA

ilk ttnn M..birinci yzyllda Amerika'nin gneyindeki Yucatan yarimadasinda yagayan Maya yerlileri tarafindan keyif verici tenklye olarak zerk edilerek kullanildigi bilinmektedir.Ttnn daha sonra sigaraya dngtrlmesi ise ilkin M.S 470 ve

600 yillan arasinda gereklegmigtir. iimine delil tegkil eden izler on birinci yzyilda Guatemala'da bulunmuoup ttn yapraklarinm sigara geklinde sarilarak ilkin Mayalar tarafindan iildigi tespit edilmigtir. Sigarayr keyfeden ilk Avrupahlar ispanyol Rodrigo de Jerez ve Luis de Torres'tir. ilkin 1492 ylli Kasim ayinda kegif gezisi sirasinda Christopher Columbus'a (1451-1506)bunu bildiren Jerez kendisi asia sigara lmemesine ragmen ispanya'ya dndgnde yargi nnde insanlarrn agzindan ve burnundan dumanlar ikartarak iten ie yanlyor oldugunu iddia etmesi zerine yedi yll hapse mahkum edilmig, ama cezasi sresince sigara ienlerin sayisi artarak ttn iiminin giderek ispanya'da yaylimasi zerine serbest birakilmigtir.

ilksigara

ingiltere'deilk ttn 1564 ve 65 yillarinda Sir John Hawkins (1532-95) tarafindan retilmig olup Elizabeth dneminde ikisi" olarak adlandirilmigtir. 1585 yllinda Sir John Hawkins'in kuzeni olan Sir Francis Drake (1540-96), kullandigi ince ubukla nasil ttn iildigini ilk kez Sir Walter Raleigh'e ttn ime aligkan(1552-1618) gstermig, bylece ingiltere'de ligi giderek yayilmigtir. Ttn ve sigara ime zerine yazilan
"ayyaglarin

242

kartlar astirmigttr.
Ttnn

ilk kitabin adi Tobacco olup ilkin 1595 yllinda yayinlanmig ama .1604 ylhnda ingilterekrali l'inci James A Counterblaste to Tobacco (Ttne giddetli evap) adh bir kitap yazarak ttn C ienleri piddetli bir dille azarlamigtir. Bu dogrultuda ttn imenin zararlarini ilk kez duyuran lke ingiltere olup 1629 yilinda hkmet binalara "No Smoking" (Sigara lmeyin) eklinde pan-

ien kipiler zerindeki etkileri kapsammdaki ilk klinik alisma ilkin 1761 yllinda Londrah fiziki Sir John Hill (1716-75) tarafindan yapilmig ve Hill ttnn kanser yapici etkisini belirleyerek pasif iicilerin de kanser riski altinda oldugunu duyurmustur.

ilk sigara

1832 yllinda Misirh

bir topu neferi tarafindan

Trk-Misir savagi sirasinda keyfedilmistir. Toz geklinde ok az bir miktar barutu bir kagida sararak sigara yapmaya aligan asker ttn temin edilerek dllendirilmig, bylece ayni kagida ttn sararak ilk gerek sigarasini imigtir.

ingiltere'deilk sigara fabrikasi 1856 ylhnda kurulmugtur. ilk sigara sarma makinesi 1883 ylhnda kompozitr Oscar
Hammerstein

tarafindan retilmigtir.

ENGELLi iNE

(1785-1869) tarafindan karisinin parmaklarina batan ignelerden srekli gikayet etmesi sonucunda kegfedilmigtir. unun zerine bir teli engel B
243

ilk engelli

igne New York'lu Walter Hunt

geklinde kivirip iki ucunu birbirine sikica kenetleyerek ignenin batmamasini saglayan Hunt, bildigimiz engelli ignenin yaraiin bu byk butlCISI olmug, ama ok fazia borcu oldugu lugunun patentini 400 Dolar gibi olduka dgk fiyata satmak
zorunda

kalmigtir.

GEREKSiZICATLAR

ilketapta gln bir sz ama ne yazik ki bazi

iin

icatlar

bu gn gibi bugn de gereksiz bulundugu icatlardan birkai. mistir. igtesize gereksiz bulunan Erkeklik Organi Kihfi

simflamaya

kegfedildigi gir-

On beginci yzyilda zellikle soylular ve zppe tavirli erkekler tarafmdan cinsel organlarini korurnak iin takilan ki]iflann zerleri egitli mcevherlerle donatilmig olanlan da mevcuttur. Ancak 1580 yllmdan itibaren bunu takanlarin gehvet dgkn oldugu dgnidgnden modasi gemigtir. Bekaret Kemeri Bekaret kemeri genellikle orta agda evli ve niganh kadinlarin evlilik digi cinsel iligkiye girmesini engellemek amaclyla taktigi bir tr kilitli cinsel organ koruyucusu olup zellikle kocalarl Hali Seferlerine giden kadinlarin onlarin yoklugunda taktigi olduka rahatsizlik verici ve agdigi bir kemerdir.

Claxton Marka Kulakhk

Adelaide Claxton tarafindan Claxton rnarka olarak 1925 yllmda kulakliklar zellikle gece bir gey duymamasi iin ouretilen cuklara takilmaktadir.
244

Prenoloji

yapilarini kafataslarinin gekline gre belirletarafinmeye yarayan bilim dah, Franz Joseph Gall (1758-1828) dan on sekizinci yzyilin sonu on dokuzuncu yuzyilin baglarinda tanittimigtir.
Kigilerin karakter

Ttn Karigtirma Aleti

1774 yllinda ingiltere'deicat edilen ttn karigtirmaaleti amacindan saptinlarak genellikle kurbanian iin igkence aletine dngmgtr.Her ne kadar iyi niyetle icat edilmig olsa da, zellikle Londra'daThames nehri kiyisinda oturan soylu sinifinin yerinde bir tabirle hava atmak iin kullandigi bu tirbugona benzer alet, ttnn insanlar zerinde ldrc etkisi ve her gn saylkendisi kadar can siz kurban verildigi dgnldgnde en az ahci oldugunu ortaya ikartmytir.

Kalm Boru

Uzun geklinde

AyaklaCam Kadeh

bir yarda boyunda boru geklinde upuzun bir ayaga sahip olup olan hatta tagimasimmkn olmadigi gibi imesi de olduka zor imkansiz grnen bir grntye sahiptir. Bu dogrultuda imek245

ilk kez

on yedinci yzyilda kullanilan bu cam

kadeh, yaklagik

ten ziyade misafirleri islatarak eglence lkartmak amaclyla servis edilmektedir, iinden iki imek olduka zor oldugu iin sonralari iddia zerine kullanilan bir iki kadehine dngmgtr. Roketle Posta Servisi Kt hava partlan nedeniyle haftalarca yerine ulaamayan postalar iin retilmig bu sistem ilk kez Alman mhendis Gerhard Zucker tarafindan 1934 yllinda yarim millik deniz agirl bir yol zerinden denenmig ama yari yolda infi.lak eden roket birok postanin kaybolmasina neden olmug, ardindan iki kez daha bunu denemeyi srdren Zucker yine bagaramayinca sonunda eve dnmek zorunda kalmigtir.

246

KONUSMA

DiLLER
dili, Yunanca, Latince, ingi-

Dillerin kkenleri, Avrupa yerlileri

lizce, igaret dili, kr alfabesi, sayisal semboller, argo.

"Her kim ki kendi konuptugu dilden baka bir dil bilmiyorsa, kendi dilini de yeterince bilmiyor demektir." HERMANN GOERING(1893-1946)

DILLERNKKENLERi

Avrupa toplulugunun entelektellik yolu.nda ilerleme kaydedip

aydinianma srecine girdigi on sekizinci yzyila kadar hemen herkes konugtuklaridilin Adem ile Havva'nin Cennetin Bahesinde birbirleriylekonugtuklari dilden tredigini dgnmekteydi. Oysa ki zamanimizdan yaklagik yedi milyon yll nce ilk konugma dili igaret diline dayanmakta, bagirmak isetehlike aninda sarf edilen heyecanli bir igliktan ibaretti. Beg milyon yll nce ilk insansi yaratiklar olup Australopithecus olarak bilinen canlilar bu igaretleri ogaltarak olduka zor ve karisik bir igaret dili olugturmuglar, iki milyon yll nce ise igaretler yetmeyip dgndklerini daha iyi ifade edebilmek iin beyinlerini zorlamaya ynelmiglerdi, sonuta 100.000 yll nce haberlegme konusunda el ve yz ifadeleri iyice yetersiz kalinca farkli sesler ikarmayi denemiglerve bu sesler giderek ogalip retilince yeni bir koigaretlerden nugma dili dogmuttu. Aslinda gnmzde hl bu
247

vazgernig degiliz ama o zamanlar igaretler fazia, seser azken, gimdilerde sesler fazla igaretier az diye zetleyebiliriz. Nitekim

telefondayken oldugu gibi birbirimizi gremedigimiz zaman bu igaretleri zorunlu olarak kullanmazken, karglhkli geldigimizde ogumuzun igaretlerle ya da kelime yerine kullarnlan basit sesler ikartarak konugmayitercih ettigi bir gerektir.

ilk Kelime
"Agzzmizdan tkan ilk sz, ik kelimedir"
JOHN 1:1
Yaklagik 1000 konugma
"baba"

dili zerine Paris'te yapilan aragtirma

(papa) kelimesinin ilk kullanilan kelime oldugu rkmigtir. Nitekim Buz devrinin sonlarindan itibaren heortaya sap edildiginde diger bir deyigle kabaca 50.000 yll ncesinden bu yana baba kelimesinin ortaklaga kullarnlan ilk kelime oldugu ve dnya zerinde konugulan yaklagik 700 dilde bu kelimenin apagi yukari ayni gekilde sylendigi tespit edilmistir.
sonrasi En Eski Konugma Dili Dnyadaki en eski konugma dilinin gnmzden yaklagik 7000 yil.nce yagayan ve Gney Amerika'ya g ederek oraya yerlegen Mayalara ait olup Mayaca odugu bilinmektedir. Gnmzde halen 30 fark]l Maya dili konugulmakta ve birbirierine ok yakin aksanli bu dillerin kkeni ilk konugulan Maya diline

dayanmaktadir.
En Eski Yazim Dili yaklagik 5000 ylldan fazia zaman nce Smerler tarafindan kullaniidigi bilinmektedir. Islak
248

ilk yazim dilinin zamanimizdan

.kalemle

kazinarak olugturulmuy kil tabletler zerine zel bir alfabe harf olarak kabul edilen garip gekillerden olugmakta ve bunlarin her biri bir fikri ve sesi igaret etmektedir. Tek sayllar dikey 1'den fazia sayrlar yatak olarak yazilmigtir. (1 ve 10 gibi) DiLi LKAVRUPA YERLILERI

ilk Avrupa yerli]erinin konugtugu bu dil zamanimizdan

yakla-

gik 5000 yll nce kullanilmig ama yazim dili olarak bir geligrne gstermemigtir.Nitekim tarihiler byk olasilikla bugnk Polonya ya da Trkiye'de yerlegmig olan ilk Avrupali yer1ilerin bu dili sadece konugma dili olarak setiklerini oltaya ikartmlglf. Zamanimizdan yaklagik 3000 yll nce ilk Avrupa grubu olarak adland.inlan bu halk Germen ve Roman olmak zere ikiye ayrilmiglar ve M.. ikinciyzyilda Germen grubu dogunun bir blmyle kuzeye ve batinm bir blmne g etmigtir. Bat! dogmasina neynne gidenier bugn konugulan ingilizce'nin olup onlarin atalari olarak bilinmektedir. den olmuy YUNANCA

konugulanbirok dilin kkenini olusturmuy olup Mezopotamya ve Misir'la kargilagtirildigmda bati halki tarafindan ok daha benimsenmig ve bugn ogunun ana dilini olugturdugu ortaya ikmigtir. Minos medeniyeti olarak kabul edilen halk ilkin M.. 2000 ylli civarmda Girit adasina gelip yerlegmig ve gnmzdeki Yunanca'nin doguuna neden olrnuglardir.
Yunanca batida (Ege denizindeki Kiklad adasi) adasindaki volkanik patlama sonucu medenlyet sona ermig ve yerini burayi istila eden Miken uygarligi almigttr. Ancak

M.. 1400 yllinda Thera

A BCA
249

Alfa, Beta Gama, Delta (A,B,C,D)

A ile baglayanyazim ve konugma dili A ile baglayan dilin konugmaktan ziyada yazim iin kullanildigi ve M.. 1700 ile 1600 yillarinda Minos uygarligi zamaninda olup o gne dek kullandiklari hiyeroglifinyerini algeligtirilmig digt bilinmektedir. A ile baglayan bu dil 90 farkii sembolden olugmaktadir. B ile baglayan yazim dili B ile baglayan dil M.. 1500'den 1150 yllina kadar Minos uygarligttarafmdan yazim dili olarak kullanilmigolup nl tarihi Homer zamanmda konugulan dilden 500 yll daha eski.oldugu bilinmektedir. Olduka karisik bir dil olup 1952 yllinda Michael Ventris (1922-56) tarafindan degifre edilmigtir. Klasik Yunanca yili civarinda Dorlarm kuzey batidan Yunanistan'a g etmesiyle orada yerlegmig olan Minos ve Miken kltrleri yok olmug ve Yunanistan tarihte Dark Ages olarak adiandirilan karanlik devre gmlerek o gne dek var olan yazill eserlerin A hemen hepsi kaybolmugtur. ncak M.750 ylli civarmda yazim dill olarak kullanilmaya baglayan KlasikYunanca ile ve konugma ok sayida eser yazildigi gibi, politika, ve felsefe ynnden de byk geligmeler kaydedilmigtir. M..338 yllmda Makedon3 yall ll'inci Philip (M.. 82-336) Makedon kltrnn yayilnayak olmug, bunu devam ettiren oglu Alexander the masina Great (Byk iskender) 356-323) fetihleri dneminde bu (M.. kltrn veYunanca'nm diger lkelere yayilmasini saglamigtir.

M..1200

250

Modern Yunanca
Modern Yunanca, bugn batinm konugtugu diller arasinda en eski olani olup On beginci yzylldan gnmze dek sren bir

gemige sahiptir. M.. Drdnc yzyildan M.S. Drdnc yzyila kadar etkisini srdren eski Yunanca, Bizans dneminde geligme kaydetmig ve bu geligmiggekliyle on beginci yzyildan gnmze dek konuguimayadevam etmigtir. Anc,ak 1453 yllinda Konstantinopolis olarak bilinen bugnk istanbul'unFatih Sultan Mehmet taraftndan fethedilerek Trklerin eline gemesiyle dil dogum yerini kaybetmigtir. Yunan Alfabesi

En eski alfabelerden olan Yunan alfabesi bugn hemen her alfabede ey tinill toniamalara sahip ilk beg harfin (A,B,C,D,E) mucidi olarak bilinmektedir. Nitekim bu ilk beg harf gerek bugn tm batinm kullandigi Romalilara ait Latin Alfabesinde gerekse Rusa, Bulgarca, Sirpa, Ukraynaca ve Beyaz Ruslaria Makedonlarin kullandigt Slav kkenii dillere baz teyki! eden Kiril Alfabesinde de mevcut olup hemen hepsi kendilerine Yunan alfabesini model olarak almiglardir.

LATNCE

"Eger Romaltlar her eyden nce kendiferini Latince grenmeye zorunlu tutmu olsalardz, dnyay: fethetmeye zamanlart kalmayacakt:" asla
HEINRICH HEINE (1797-1856)

Ik Avrupa yerlileri dili olan Latince, iinde ya adigimiz moJern dnyada ask ve romantizm dili olarak bilinen italyanca,
251

Fransizca ve ispanyolca'nin kkenini olusturmaktadir. lkin M..Yedinci yzyildan itibaren ]talya'dakiTiber irmaginin kiytLatince sinda yagayan bir grup soylu insan tarafindan konugulan ok gemeden Roma imparatorlugunun smrgesi haline gelen fethetmesiyle Avrupa, Akdeniz ve Afrika sahillerindeki ulkeleri giderek yayilmig ve ortaagm sonlarina kadar batl mdeny tarafmdan genig apta benimsenmigtir. Bu dogrultuda Latince iin yirminci yzyilin sonlarina kadar bagka Roma olmak zere tm Katolik uluslarin dili demek yerinde bir tanimlama olacaktir. Klasik dnemde Latince. agama Ratederek gnlk konug.

ma dili haline gelmistir: 1. Klasik yazim dili Latince

2. Halka hitap ve dua ma dili Latince

dill olarak kullamlan klasik konugdili Latince

3.Ve halkin gnlk konugma

Latin Alfabesi

gnmzde halen hemen tm Avrupa uluslarinm kullandigi alfabedir. Bu dogrultuda bazi kk farkhhklar bulunsa da genel olarak ingilizcekonuyan 1keler de dahil olmak zere Avrupa dillerinin hemen hepsinin temel alfabesini teykil
Latin alfabesi

etmektedir. ilkin M..600 yili civarinda ilk Romali1ar olarak bilinen Etrksler tarafindan kullanilan ve onlar tarafmdan geligtirilen alfabe, bir sre etkisi altina almasma ragmen M..1100 yllinda Suriye ve Filistin evresinde kullanilan Sami dilleri alfabesinden tamamen ayrilmigtir. Latince'ye ait gnmze dek korunmuy eski bir rnekte "MANIOS MED FHEFHAKED NLJMASIOI" Manius benim iin ok gey yapti demek olan Manius made for me Numerius anlamina gelmekte ve byk olasilikla sevgi ve gkran bellrtmek iin sarf edilmig bir cmle oldugu anlagilmaktadtr. Klasik Latin alfabesinde 23 harf vardir. Ortaagda
252

sonra bedeki harf sayisi 26'ya ykselmigtir. Bugn modern ingilizalfabesi de 26 harften olugmaktadir ve ayni harfler sz konusudur. Nitekim on beginci yzyildan itibaren bagta italyaolmak zere tm Avrupa lkelerinde barflerin boyutlarinm yani sira italiktipte kullanimi da benimsenerek genig bir cografyada geerli tek alfabe haline gelmigtir. INGiLZCE

"I" harfi hem I hem de ] yerine kullanildigi gibi, "V" harfi de hem U hem de iki U anlamina gelen W harfi yerine kullanilmig, ancak daha bu harflerin bagh bagma kullanilmasiyla alfa-

ngilizce ilk Avrupa yerlilerinin dillerinden biri olup bugn

Avrupa'nm neredeyse tamamina yakini bu dili mutlaka bilmekte ve konugmaktadir.

Eski ingilizce
Anglosakson'ca olarak da bilinen eski ingilizceNorthumbrian blgesi olarak bilinen Kuzey ingi1teree gney dogu iskoya'da v konugulan diyalektin yani sira Mercian olarak adlandirilan Orta olarak bilinen gney dogu ingittere'de ve saksonya) olarak adlandirilan gney lie gney West Sakson (Bati

ingiltere'de,Kentish

k bati ingiltere'deonugulan diyalekt olmak zere drt blgesel giveden olugmaktadir. B'u dilin ilkin Kral Alfred tarafindan M.S. Dokuzuncu yzyilda konuguldugu bilinmektedir.Digi, erkek ve ntr olmak zere gahislara ve cisimlere gre tip fiil ekimi, taki ve yardimci fiillerden olugan olduka karitik ve agdali dil M.S. 500 ile 1100 yi]lari arasinda etkin bir gekilde kullanilmig,
ama

kkenini olugturan iskove irlandalilarin

Keltlerin kuzeye

giderek Kelte adi altinda ayri bir giveyi benimsemeleri ve M.S 850 yill baglarinda Vikinglerin istila etmesiyle birok kelime
253

dilden ikarildigt gibi yerine o oranda yeni kelime girmig ve ingilizcekabaca% 15 oranmda saflagtirilip kltlmgtr, Bugn halen konugulan modern ingilizce'ninkkeni budur ama tm dillerde oldugu gibi iinde eski ingilizce'yeait kelimeler de mevcuttur.

Orta ingilizce
1066 yllinda baglayan Norman fetihlerlyle Anglo Norman olarak da bilinen Eski Fransizca ile piraleide eski ingilizcede
-1500

ayni yillari arasinda geligme gstermigtir. Orta ingilizce on drdnc yzyilin sonlarinda baglayarakgnmze dek gelmig ve halen konugtugumuz ingilizce'dir. M.S 1T00

lkModern ingilizce
Bu ingilizce'nin belirgin rnekteri nf ingiliz en yazar v air William Shakespeare (1564-1616) tarafindan gereklestirilmig

olup, eski ile yeninin karigimi olan bu ingilizce'yi lduka etkin o ekilde kullanarakgnmze dek ok sayida eser birakmigtir. En nemlisi bu dile dwindle (yavag yavag azalmak, nemini kaybetmek) ve leapfrog (birdirbiroyunu) gibi yeni kelimelerde ekleyen ve onlarm ilk kez kul]animmi saglayan gair, bylece gnmzde Shakespeare Ingilizce'Si olarak bilinen yaklagik 2000 kelimeden olugan yeni bir ingilizce'nin olugmasini da saglamistir.

Son Modern ingilizce

Son modern ingilizce,imparatorlugun ynetimine bagli tm blgeleri de iine alarak olduka genig bir cografyaya yayllmig nfus tarafmdan, diger deyigle dnyanm yarisindan ogunun konustugu dil olup 1800 yllindan baglayarak gnmze dek etkisini srdrmgtr. ogusmrgelerden olugan bu genig top254

,r

rak parasi zerindeki insanlar bu dili etkin gekilde konugurken kendiz dillerine ait kelimeleri de arasina katmiglardir. rnegin bungalov, garnpuan ya da potur denilen ve at binerken giyilen dizden apagisi siki pantolon anlamina gelen jodhpur gibi kelimeler bunlara birer rnek olup yeni teknolojiyle dile agi, nk1eer, daktilo ve mikroip gibi daha nce var olmayan yepyeni

kelimelerde girmigtir.
Amerikan

ingilizce'si
aym dili konu; masma lke ragmen iki farklt olarak blnmgtr" GEORGE BERNARDSHAW (1856-1950)

"ngif ve Amerika tere

Ingilizce konugulmaya baglamasi ilkin kolonilegrnenin paralelinde 1600 ylli civarinda gereklegmigtir. meA rikan dilbilimci Noah Webster'in heceleme kitabi (1758-1843) adi altinda ikardigi szlk zelligi taglyan dil kitabi 1783 ile 1828 ylilari arasinda yayinlandiginda Amerikan halkmin bu dili benimsemesi ve daha kolay konugabilrnesinisaglamig yani sira ingilizce'ninfederal bir dil olmaktan ikip enstitlegmesine de neden olmustur. Bunun iin Amerikan halki agamadan gemigtir. Birincisi 1607 yillari arasindaki koloniler devridir, ikincisi 1776 ylljari arasindaki millilegme, ncs ise 1898'den.gnmze dek devam eden uluslararasi kimlige ka-1776 -1898

Amerika'da

vugma

devrileridir.

igARET DiLi dil kisaca omuzlarin yukan ikakol ve parmaklarla yapilan igaretler ve yuzn egitli gekiller almasiyla zetlenen en eski konugma dilidir.
rilip indirilmesi,

Igaret dili olarak adlandirilan

255

iin oldugu ve ilk tarafmdan geligtirildigi bilinmektedir. Daha sonra bu dogru]tuda 1750 ydmda iki sagir kiz kardesi ile anlagabilmek amaClyla Abbe Char]es Michel

igaret dilinin ilk ikig amacmm sagirlar kez 1616 yilmda italyanGiovanni Bonifacio

de l'Epee (1712-89)tarafindan yeni bir form verilen dil, Fransizca kelimeleri heceleyip her bir heceye ayri bir igaret verilerek sonunda igitme engelliler iin bagli basina bir dile dngtrlmgtr. Diger adt Fransiz igaretDili (FSL)ayni zamanda anlatilmak istenen konuyu tek bir igaretle ifade etme zelligi tagiyan kelimelerden de olugmaktadir. VersaillesSa'rayma mensup olduka varlikli ve soylu bir aileden gelen De l'Epee bir sre sonra kendi parasly1a dnyadaki ilk sagirlar okulunu amig, bu dogrultuda Dili (ASL)giderekgeligti1816 yilindan itibaren Amerikan igaret rilmigtir, gu anda Amerika ve ingiltere'de onugulan drdnc dil k durumunda olan ASL sagirlar iib zel olmakia birliktezeka seviyesi dgk olan1arm da kendilerini ifade edebilmeleri iin byk yarar saglamaktadir. KR ALFABESi(Braille) Kr alfabesi ilk \kig amaci farkli olmasma ragmen giderek grme engellilerin kagit zerindeki kabartma igaretlere dokunup yaziyi okumalarmi saglayan bir alfabeye dngtrlmgtr.Nitekim ilkin 1821 yllmda Fransiz ordusunda grev yapan yzbagt Charles Barbier harflerin altma ya da stne 12 farkli noktalama igareti koyarak gece yazist adini verdigi alfabeyle savag strasinda karanlikta konugmaksizmyazigarak haberlegmeyi saglamak amaciyla bunu icat etmig, bir sre sonra bu icadinm krler zerinde ok faydali bir yntem olacagmi keyfetmittir. Sonunda krler okulunu ziyaret etmig ve orada tanigtigi grencilerden biri olan Louis Braille (1809-52) onun bu icadlyla yakmdan ilgilenmittir. Her biri farkli noktalama igaretlerine sahip harfler nceleri zor gibi grnse de bir sre sonra giderek yayginlag256

mig ve dnyadakinemli dillerden biri konumuna gelerek onun adiyla anilmigtir. 1809 yilmda Paris yakinlarinda dogan Braille, kazara kr olmug bir ocuktur. Henz drt yagmda olan Braille bir sigile oynarken zerine uzaktan atilan sert bir cismin eline arpmastyla gig gzne ve tek gz kr olmuytur, ok
.girmig

gemeden gz mikrop kapmig ve diger gzne sirayet ederek tamamen kr olmugtur.

A BCD
SAYlSAL SEMBOLLER Arti ve eksi igaretlerinin ilk kez tanitildigi Mercantile Arithmetic (Ticaret Aritmetigi) adli kitap 1489 yilinda Johannes Widmann tarafindan yayinlanmig olup stoktaki mallarda artig ve eksiligleri gstermek amaclyla keyfedilmigtir. Bu dogrultuda 1518 yllmda Henricus Grammateus var olan miktarm zerine + igareti konularak ilave edilecegini gsteren hesaplama sistemini Ayn Neu Kunstlich Buech adli kitabmda aiklamig, ancak 1577 yllinda 1ngiliz matematiki Robert Recorde'un (1510-58) The Whetsbu tone of witte adli kitabi yayinlanana kadar ingilizier sayisal igaretinin sembollere aligamamigtir. Sonuta ayni yll Recorde anlamini aiklamig, 1631 yilinda diger bir ingiliz.matematiki ise olan William Oughtred (1575-1660) x igaretini tanittigi Clavis Mathematicae ya da Matematigin Anahtari (The Key to Mathematics) an1amina gelen kitablyla byk bir aligmaya imza atmigtir. Blme igareti ise ilkin Johann Rahn (1622-) tarafmdan Teutsche Algebra adh 1659 yilmda kitabinda tanitilmigttr.
=

257

ARGO
Argo evrendeki tm varliklarin bedenlerinden ayri olarak bir ruh tagidiklarina inanilan ilk din doktrini animizmle aiklanmaktadir. Animizme gre varliklarin bedenleri olsa bile ruhlari boyut degigtiripbagkabir grnm alarak yagamayadevam etmektedir. Gz1e grlmeyen bu ruhlar kipinin kendisine ait zellikleri tagimakta ve hibiri digerine benzememektedir ve tanri tarafindan kisiye lmsz olarak bahgedilmigen byk hedlyedir. Bu herkes tarafindan kolay kabul edilmeyen doktrin genelliklednyaafarklibakiglabakan kipilertarafmdan benimsenmig ve onlarin yarattigi degigik ifadelerin ya da kelimelerin yer aldigi dile de argo denmigtir. Diger bir deyigle argo dilde kelimeler isel bir zellik tagiyrp dogrudan degi] dolayh olarak ifade edildigi gibi bunu konugan kipiler de aligilmigin diginda dgnce yapisma sahip kipilerdir.
_yok

258

DEV ADIMLAR
Modern

dnya, endstri devrimi, komnizm, tketimcilik, uluslararasi birlikler, soguk savag.

"Eger nnzdeki yol size bunu yapmamzz igaret ediyorsa, byk adtm atmaktan sakm korkmaym. Dar bogazziki kk szrayiplageemezsiniz"
DAVID LLOYD GEORGE (1863-1945)

MODERN DNYA
Modern agdaki birok byk geligmeye imza atmig en by,k L bilim adamlarindan biri Michael Faraday'dir (1791-1867) ondra yakmlarmda bir nalbantm oglu olarak dnyaya gelmig olan

mucit gen\iginde bir kitapida irak olarak ciltleme igleri yaparken mgterilerinden biri olan William Dance, ona nl 1ngiliz bilim adami Sir Humphry Davy'nin (1778-1929) deneyleri zerine konugmalar yaptigi toplantilara gitmesi iin bir seri bilet vermigtir. Davy'i dinleyen Faraday onun bilimsel deneyimleri hakkinda bilgi sahibi olmasmm akabinde onunla alagmak iin mracaat etmig ama ne'yazik ki Davy ona uygun bir igi olmadigini sylemistir. Ancak 1813 ylli baglarinda Davy konferans salonunun ortasinda ulu orta kavga edip dvgtg kimya asistanini kovmak zorunda kalmig ve bu olay gelecektekidnyanin gelismesinde byk katkilar saglaylp yeni buluglaraimza atacak olan bir bilim adammm doguguna neden olmustur. Nitekim olayl duyan Faraday haftalik bir ip iin Davy'e bagvurmugve yerine yeni biri bulunana dek Davy'nin geici sre asistani olmugtur.
259

zere Avrupa turuna ikmig ve yeni asistanini da yanma almigtir. Tur boyunca genig bilgiler edinen Faraday bunlan beynine kazlyarak Londra'ya dngnde sayisiz deneyler gerek1egtirmig, sonuta apagida yazili birok cihaz ve olayll EUCdi O mUgUf.

okgemeden Davy konferanslar

vermek

Radyo Elektrik Motorlari Elektrik

Jeneratrleri

Elektrik Dinamolan Yalitimlv Metaller Molekl Sistemi

Gezegenler arasi manyetik ekig alani Bunsen marka gaz lambasinin ilk versiyonu

Faraday'in buluglari arasinda apagldakiler de yer almaktadir:

Yksek seste caniin kirilma noktasi ve kinlma orani

Benzen ieren organik bilegimlerinsayisi Uzayin bir bogluk oldugu ve hibir canlinin yagayamadigi, orada sadece elektromanyetik g\erin orada orta derecede dayanma kapasitesine sahip olabildigi

kirilabilirlikgsterebildigi Elektrikle kimyasallar arasmda yakm bir iligki oldugu

Igigin manyetizmayla modern dnyada o

iindeyagadigimiz

devri dgunerek

btn bunlarin nasil keyfedildigini tahayyl etmek ve Michael Faraday ile Albert Einstein gibi iki byk dahinin aligmalan olmaksizm nasil bir dnyanin olacagmi dgnmek bile olduka zor olsa gerek.
260

ENDSTRI DEVRM
geligen dnyayla ekonominin gidogrultusunda tarim ve sanayide dev adimderek fakirlegmesi larin atilmasina ihtlya duyularak yeni makineler retmek, yeni fabrikalar inga etmek ve bu sayede otomatik ip gcn devreye sokmak olarak zetleyebiliriz. Endstri Devrimi sz ilkin 1760--1840 yillari arasinda ingiliz ekonomi tarihisi Arnold Toynbee (1889-197 tarafindan sarf edilmigtir. Nitekim bu sz lyi benimsenmig olmali ki, 1779 yllinda Shropshire'da kmr madenlerlyle nl Coalbrookdale'da ilk demir kprnn inasi tamamlanmig ve bu sayede dogal maden1erle zengin blgede kmr, demir, elik ve kire ikartma aragtirmalarmin yani stra zerine yapilan Shrophire'in ortasmdan geen Severn irmagmin u1agim da kolaylagmistir. Sonuta bu kpr sayesinde doklara nehir kiyismda ok sayida yeni fabrikanin kurulmasiyla blge aliganlari mevsimsel olarak aldiklari pay yerine yil bazinda endaha yksek cretle aligmaya baglamiglardir. Ingiltere'deki olugmaktadir. dstri devrimi alti ana koldan
Endstri devriminin anlamini

Demir ve elik gibi yeni madenler Buhar ve elektrik gibi yeni enerji kaynaklari
Zirai ve endstriyel Yeni fabrikalarla anlamda

yeni icat edilen makineler

tekrar olugturulan aligma sistemi iletigim ulagimda yaganan geligmeler ve

Bilimsel aragtirmalar

tm dnyada benimsenmig ve bagta Avrupa olmak zere ekonomide byk geligmelerin yaganmasina nayak olmuytur. Buna Rusya ve

ingiltere'ninnclk ettigi endstri devrimi giderek

vermig

Japonya ilkin yavag cevap

ama on dokuzuncu yz-

261

yilin sonjarma dogru halkaya katilarak byk atihm gstermig,

Amerika ise onu en hizli kucaklayanlardan biri olup endstriyellegmede dev atilimlara imza atmigtir. okgemeden bu drt byk dev arasmda byk bir rekabet ortami dogmug, derken aralarina Almanya ve Fransa'da dahil olmugtur.

demiryollari ag! zerine olup 1850 yllinda baglamigtir. ncak bu iki byk devA rim dnyanm medenilegmesinin yani sira fikirlerin degigmesine de neden olmugtur.
ve

ikinci endstri devrimi kimya, elektrik

KOMNZM Komnizm doktrini en basit ifadeyle proletarya olarak adlandirilan ii sinifinin smrlmesine kargi ikma hareketi olup zgrlk ve haklarin epitligi uzerine kuruludur. 184T ylimda Frederick Engels (1820-1925) bu dogru]tuda bir program hazirlayarak bunu yandaylarindan olugan kongreye sunmug, bylece Komnizm felsefesi ve doktrini topluma yerlegmigtir.
Komnist Manifesto ilkin 1848 yibnda Karl Marx (1818-83) ve Frederick Engels tarafindan yazilmigtir. Manifestonun teme ilkesi giderek byyen fakirligin nedeninin sadece kapitalist

olarak dnyayagelememe ganssizligmdan kaynaklanmadigi,alkis tutarak krklenen kapitalist dzeninin kainilmaz sonucu oldugu ve zenginin daha zengin, fakirin ise daha fakirlegmesine neden olan bu dzenin yok edilmesine dayanmaktadir. Manifestoya gre kapitalizm burjuva smifi tarafindan kendi ikarlari dogruitusunda desteklenmekte ve. kontrol edilmektedir ve Marx'a gre proletarya sinifinin emegi ve alin teriyfe oturdugu yerde zenginlegen burjuva sinifi bu davranig ve kurdugu adil olmayan dzenle ii sinifini smrmektedir. Komnizm konusunda ok gemeden byk bir devrimin ncs olacak olan Komnist Manifestoya gre retilen bir mal sadece zengin is adamlari tarafmdan degil egit olarak halk tarafmdan paylatilma262

farki ortadan kalkmahdir. Kimse kimsenin tekelinde degildir. Dnyadaki tm toplumlarin adil gekilde ynetilmeye ve digerieriyle ayni mallara sahip olmaya ihtiya duyduklari gibi bunlara kavugmaya da haklari vardir. Marx bu manifestoyu okurken milyonlar din]emig ve szleri olduka genig bir kitle tarafmdan benimsenmigtir.

ve smif

ilk Bolgevik lider

Vladimir

Ilyich Lenin

(1870-1924)olup

asil adi Ulyanov olan liderin Komnizm ve Marxizm dogrultusundaki fikirleri 1917 yilmda Bolgevik Devrimini haziriamig, bu dogrultuda arlik rejimi yrkilmig ve Rusya dnyanin ilk komnist devieti olmugtur. Ancak tipkl 2000 ylldir sregelen kapita-

lizme dayali demokrasilerde oldugu gibi komnizm de bir sre sonra diktatr1gedngmgve bagta in,Kba ve Kuzey Kore olmak zere bu doktrini halka zorla kabul ettirmek adina tek bir diktatrn tekeline girmigtir.Sonuta Dogu Avrupa'nin byk bir blm bu rejimi seerek Rusya'nm nderliginde komnist ynetimlerin altina girmig, bu dogrultuda giderek fakirlegmig,
buna kargin Sovyet imparatorlugueniglemigtir. zelikle g gciktijl 1930'lu ytllardan 1980'li yillarin sonuna dek egemenligini srdrmg ve bu sre iinde dnya nfusunun yarismdan ogu komnizmle ynetilerek bymeye ynelik politik fikirler de komnizmle ayni parale1de seyretmigtir. 1980'li ylllarin ortasinda ingilizve Amerikan hkmetleri ingiltereBagbakani Margaret Thatcher (1935)ve-Amerikan Bagkarn Ronald Reigan (1911-2004) Sovyetlere kargi olarak zgrlk ve ekonominin geligmesi dogrultusunda sert bir karnn zirvesine
ve bagkan Reagan gi tutum Sovyetleri hak ve zgrlkler iin savagan bir imparatorluk degil, ktlkler saan geytani bir imparatorluk olarak ian etmigtir. Beklentileri gereklegmeyip Komnist rejimde aradigini bulamayan Avrupa'nin
Sergilemigler

263

onlara
rek

destek vermesly1e sikipan Rusya, bu durumda ark ede-

kendisine yeni bir yol izmek zorunda kalmig ve o dnemin Rusya bagkani ayni zamanda son bagkan olan Mikhail Gorbachev (1931) Sovyet Sosyalist Cumhuriyet1er Birligini bozarak Rusya'da kapitalizm ve demokrasinin yeni formasyonunun kurulmasma nayak olarak isteyen devletin Sovyetier Birligi atis; altmdan ayrilabilecegini duyurmustur. Bu yeni sre 1980'lerin sonunda baglayip 1990'lara kadar devam etmig, sonunda ilkin A 1991 yllmda topluluktan kopmalar baglamigtir. yni paraelde baglamly ve 2006 dnyada da komnizm kargiti propagandalar yilinda in,Kuzey Kore, Kba, Laos ve Vietnam gibi komnist rejimle idare edilen lkeler divinda komnizm dnya nfusu zerinde % 20 oraninda etkisini kaybetmigtir. Tketimcilik

"Tketiciye moron gzyle bakmaym, o kisi sizin karmtz" DAVID OGiLVY (1911-99) (Reklam Firmasi sahibi)
Gen Amerikali bir avukat olan Ralph Nader (1934) tarafindan yazilip 1965 yllinda yayinlanan Unsafe at any Speed the Designed in Dangers of American Automobile (nneeilmeyen g Gvensiz Hiz Ara\ari- Tehlikeli dizaynda retilmig Amerikan Otomobilleri) adh kitabi byk ses getirmig olup aleni sulamalarla doludur. Nader kitabinda 1950 ve 60'li yillarda yzlerce gencin yeni retilen agin htz motoruyla nl motosiklet ve arabalarla yaptiklari kazalar sonucu hayatmi kaybettigini dile getirmig ve sonu lmle biten bu gereksiz merakin acilen nne geilmesini talep ederek digirenkli ve muhtegem albeniye sahip ii ise hizli motoruyla tamarnen tuzak olan ara\ara toplumun yaplimaSI bakig aisinin degigmesi iin ne gereklyse gerekgihaklani sylemigtir. Nader ayrica byk araba reticilerinin
-

264

rinda ailan davalara dnya apinda gvenli ara Grettiklerini iddia ederek kargi koymalarini abesle igtigal olarak yorumlamig ve gereksiz yere Amerikan hkmetinin zamanin: alip para kazanmak ugruna zorla karyl lobi olugturma abasi iinde olduklarini syleyerek onlari agir bir dille su\amistir. Kitabindaki

bu agir szlerin baskici etkisiyle araba retimi ne yazik ki durdurulmamig ama en azmdan Amerika ve Avrupa'da agirl hiza gelmigtik Daha sonra kary:n emnlyet kemeri takma zorunlulugu genig tabanli yola yapigan lastik ve hava yastigi da gndeme gelmig ve sonuta Nader'in su\amalari endstriyi olumlu ynde etkiledigi gibi tketicinin de g1 haklara sahip olmasin:, daha akli baginda dgnp arabanin motorunun hizindan ziyade guvenligini dgnerek bunu saticidan talep etmesine Onc olmustur. Atlantik okyanusunun iki yanindaki hkmetler arabanin periyodik bakimin yapilip yapilmadigina dair belgeleyen etiketin n cama yapigtirt1masini zorunlu kilmig, sonu olarak Nader'in.kitablndan nce byk markalarin sahibi olan kuruluglara gz.kapall gven duyulurken, kitaptaki elestirilerle itibari dgen bu kuruluglar toplumun tekrar gvenini kazanmak adma hizaya gelmigtir.Ayni paralelde geligen tketici haklari kanun maddesiyle sabitleptirilmig ve tketici giderek bilin1enmigtir. Bu dogrultuda bilinlenen toplum sadece otomobil degil, yiyecek, iecek, lks tketim rnallari, hava kirliligi, su kirliligi, evre kirliligi,ormanlarl ve evreyi koru.mak konusunda da harekete gemigve zmleyemedikleri durumlarda avukatlara bagvurarak dava amiglardir. Nader ayni zamanda reklam sektrne de kafa tutup tketici1eri tahrik etmek adina halkin yanlig ynlendirildigine dair yazilar yazarak duygu smrsy[e toplumun kandinldigina deginmigtir.

265

B ULUSLARARASI iRLKLER
teknoloji ve artik sicak savagin yerini soguk savaga birakmastyla sudan nedenlerle ya da belli bir ikar gdlerek uluslar birbirlerini tehdit eder olmuy ve sonuta nasyonalizm bagli bagma bir doktrin olarak benimsenmekle birlikte ayni idellerleyen

olojiye sahip birka devletin bir araya gelerek gbirligi olugturmasi gndeme gelmig ve bu dogrultuda byk bir dev adim olarak adiandirilan ulus]araras: birlikler Igurulmugtur.

Uluslararasi Telgraf Birligi (ITU)

Uluslararasi Telgraf Birligi 1865 yllinda 20 ye lkenin katilimiyla uluslararasi haberlegmede telgraf trafigini ynetmek bu sayede iletigim konusunda kontrol ellerinde tutmak amaciyla

kurulmugtur. ilkin Fransiz hkmetinin Convention Telegraphique International de Faris adi altinda kurdugu haberlegme nitesi ok gemeden 1865 yllinda diger lkelerin de katilimiyja byk bir birlik haline gelmig ve aligma prensipleri iinde apagidaki maddeler yer almigtir.

dzenlemek Teknik ve operasyon konularinda yardim etmek Telgrafm lkeler arasi haberlegmede nemini tanitarak

Radyo Frekans1armi

geligimini saglamak

ingiltereilkin ITU'ya katilmak istememig ama sonunda

1871 ylhnda kabu] etmigtir. Aslmda ilk telgraf mesaji 1844 yilinda gnderilmigolmasma ragmen benimsenmemigve ancak ITU'nun 1865 yllmda kuruldugu tarihten itibaren belli bir standarda oturtoldugunda resmen kabul grmgtr. Bu dogrultuda her lke kendi farkli telgraf agini kurmakla birlikte tm mesajlar ye lkelerin dillerine tercme edilir gekilde ey teknikle 266

donatilmigtir. Daha sonra birligin adi yeniden adlandirtlarak

international Telecommunication Union olmuytur.

Uluslararasi

Posta Birligi (UPU)

Uluslararasi Posta Birligi 1874 ylhnda General Postal Union adi altinda kurulmuy ama 1878 yllmda Uluslarara5L Posta BirDnya apmda bir posta rgt ligi olarak adt degigtiri1migtir.
olarak arasinda

kurulan birligin en nemli amaa birligin ye lkeleri ekonomik bir dayanigma olmasi ve bir lkeden digerine gnderilen postalarda cret1erin sabit tutularak ortak pul kullanmalaridir. Birlik ayrica her yil 9 Ekimi Dnya Posta Gn ilan etmig ve UPU uluslararasi bir birlik olarak resmen kabul

edilmigtir. Kizil Ha (Red Cross) ve Kizil Ay (Red Crescent) Gerek Kizil Ha gerek Krzil -Ay isvirelligadami ve humanist jean Henry Dunant (1828-1910) tarafindan gerekliligidgnlmg ve 1859 yilmda Fransiz- Avusturya savagi sirasinda Solferino Meydan Savaginin akabinde yine onun tarafindan mutlak hayata geirilmesine karar verilerek kurulmasi nerilmig yardim kuruluglaridir.Savag alanina serili yatan kimi sng kimi mermiyle yaralanmig muhta askerlerin iler acisi durumlarina ahit olan Dunant hemen yaralilar arasina dahp gerek Fransiz gerekse Avusturya cephesine ait askerlere elinden geldigince yardim etmeye aligmigti, ama bu tek bir kipinin yardimlyla hallolacak bir gey degildi, bir gunde 5000'den faz1a asker lmg, 23.000'den fazia asker ise agir gekilde yaralanmigti. Bu manzaradan ok etkilenerek adeta hasta olan Dunant, 1859 ylhnda tm lkelere bu.aciyi yagamamalari adina uluslar arasi bir saghk ve yardim birligi kuru1masini talep etm ve ok gemeden fikri kabu] edilmigti. Sonuta bu insancil yaklagimiyla 1901 yi267

Unda Nobel Barig dl ile dllendirilen Dunant'in ardmdan 1864 yllmda 1svire ister kendi askeri ister dgmani askeri oisun fark gzetmeksizin tm lkeeri yarali1ara yardim etmek amaayla birlik kurmaya davet etmig ve bu fikrin hayata geirilmesine karar verilmigti. Ama 1906 yilinda Habsburg 1mparatorlugu bu birligin ikiye aynlmasinda ve H:ristlyanlarin Kizil Ha, Mslman lkeleBU rin ise Kizil Ay adi altinda toplanmasmda LStaf mig|. dogrultuda kuruluglarin beyaz bayraklan zerine kirmizi olarak Hiristiyan1arin sembol olan Ha ve Mslmanlarin sembol olan Ay

konularak iki ayri yardim kurulugu olarak hayata geirilmigti.

Avrupa

insan Haklari

Mahkemesi

(Permanent

Court of Arbitration)

1899 yllinda Hollanda'nin Labey gehrinin eski adi olan Hague'da kurulan ve ilkin Hague Tribunal olarak bilinen mahkemenin

adi daha sonra gnmzde de devam eden tekilyle Permanent Court of Arbitration olarak degigtirilmistir. Mahkemenin kurulug amaci adindan anlagilacagi zere uluslararasi gvenligi saglamak ve insan haklari konusunda uyugmazliklari zmek olup kurulma karari ilk Lahey Konferansinda (First Hague Conference) alinmigtir. Mahkemenin kurulmasina nayak olan kipi ise insan hak ve hrriyetleri konusunda duyarlilig: ve hassasligiyla n] Rus art11'inci Nicholas'tir (1868-1918) Uluslararasi resmi bir kurulug olan mahkemeye pu anda 104 lke ye olup onun aldigi kararlar dogrultusunda hareket etmektedirler.
268

Milletler Birligi
Milletler Birliginin kuru]manerisi ilkin ingiltere igleriGenel Dig Edward Grey'den (1862-1933) gelmittir, bu dogrultuda Sekreteri 1919 yllinda Paris'te dzenlenen Barig Konferansinda Amerikan Bagkani Woodrow Wilson (1856-1924) tarafindan yelere teklif edilmig ancak zellikle kurulug amaci birinci dnya savagindan sonra lkeler arasindaki srtgme ve anlagrnazliklari nlemek Wilson'a tepki gsolan birligin kurulma nerisi reddedilerek terilmig ve Wilson'un Paris'ten 1kesine dnmesinin ardindan senatosu Milletler Birligi yeliginden istifa etmigtir. ikinciDnya savaginda Amerikanin desteginin olmayigi yenilen Avrupa'nin paralelinde Milletler Birliginin dagilmasina neden olmuy ve sonrasinda savagi bitiren Amerikanin bagkanliginda Amerikan Birlegmig Milletler adi altmda yeniden yapilanmigtir.

Birlegmig Milletler
Birlegmig Milletler (UN) zellikle iki byk savastan sonra gidesosyal, kltrel rek byyen ekonomik sorun basta olmak zmek amaclyla ve insan haklan konusunda anlagmazilklan

uzere

24 Ekim 1945 yilinda resmen kurulmuytur. Bugn halen prensibini ayni dogrultuda koruyan birlik dnya zerinde bangi saglayan mihenk tagi konumunda olup bagta Amerika olmak zere,

Sovyetier Birligi, ingiltereve in'denolugan drt byk lke tarafindan kurulmuy dah'a sonra bunlara Fransa da dahil olmug ve Uluslararasi Gvenlik Konseyini olusturmuglardir. Aslinda bu ilk lke 1942 yllinda ikinciDnya Savagi'ni baglatan Almanya ve ona yandag olan italya ile japonya'ya kargi mttefik bir g olusturmuglar ve byk 1kenin lideri olan Roosevelt, Churchill ve Stalin'in nderliginde insan haklari ve barigin saglanmasi ynnde byk adimlar atarak en nemlisi savagin son kurulan birbulmasini saglamiglardir. Savagin ardindan
.resmen

269

lik barigin saglanmasi ynnde etkin rol oynamigttr.

insan Haklari
insan

Evrensel Bildirgesi

Haklari Evrensel Bildirgesi 1948 ylli Haziran ayinda Birlegmig Milletler Gvenlik Konseyi insan haklari Komisyonu tarafindan tamamlanmig ve ayni yllin Arafik ayinda Genel

Konsey tarafmdan dnya lkelerine aiklanmigtir. Savagin hemen bitiminde len Amerikan Bagkani Franklin D. Roosevelt'in (1882-1945) dul egi ve konseyinbagkaniolan Eleanor Roosevelt (1884- 1962) bildirgeyi kaleme almasinin yani sira onu okumug ve o sirada bunun insanlik adln3 OVrenSel antamda yeni bir Magna Carta oldugunu aiklamigtir. Sonuta Sovyet Blogu lkeleri, Suudi Arabistan ve Gney Afrika tarafindan reddedilen bildirge ogun1ugn onaylyla resmen kabul edilmigtir.

NATO (North Atlantic Treaty Organisation)

Kuzey Atlantik Pakti (North Atlantic Treaty Organisation) bilinen adlyla Nato, Amerika ve Kanada'nin igbirligiy1e Beiika, Danimarka, Fransa, Trkiye, zlanda,Italya, Lksemburg, Hollanda, Norve, Portekiz ve ingiltere bagtaolmak 1949 yllinda imzalanan

zere diger Avrupa lkelerinin olugturdugu en nemli uluslararasi askeri birlikolup Sovyetier Birligine karti kurulmustur.Bu dogrultuda NATO yaklagik 40 yildan beri sadece Sovyetler Birliginin saldirilarina kargi degil tm Avrupa kitasinda bang ve gvenligi saglayan ve ortaklaga karar alan ok nemli bir kurulugtur.

Metrik Sistem
Metrik sistem, yeni bir besaplama sistemi olup on sekizinci yzyilda Fransa tarafmdan geligtirilmig tm dnyada tek tip ve olarak benimsenmigtir.Bu dogrultuda agirl k, hacim, uzunluk, 270

blge lm, kapasite ve basm hesaplama konusunda baz afinan sistem dnya tarafindan genig lde anlagilarak kabul grmgtr. Tam unvani Charles Maurice de Talleyrand-Perigord, Prens Benevento, Autun Piskoposu (1754-1838) olup kisaca Talleyrand olarak bilinen Fransiz'la ingiliz John Riggs Miller'in Sir 1790 yllinda birlikte kegfettikleri etrik sistem 1840 yim (1798) lindan itibaren Fransa'da ve 1866 yllandan itibaren Amerika'da tamamen benimsenerek kullanilmaya baglamigtir.T875 yllinda Fransa'da bu konuda yapilan konferans sonrasanda 1884 yilmda 17 lke birlegerek Metre Anlagmasmi (Treaty of Metre) imzalamiglar, 1969 yilmda general Tony Benn (1925) ingiftere'deenel g kurulu toplayarak bunu ilk kez duyurmug ve 1970 yilmda sistemin ingiltere'de kabul edilmesini saglamigtir, bir yll sonra de 1971 yilmda birok atlak sese ragmen ayni paraleide desimal sistem de kabul edilmig olup bu yeni sistemde kraliyetl birimi mil ve yz lm birimi de ona gre yeniden uyarlanmigtir.

OPEC (Organisation of Petroleum Exporting Countries)

"ygun

fiyatdiyerek aldigtmtz
ANNON

petrolden bagka

yzde ondan yzde yirmiye kadar artz; gsterebilen bir fahip mal yoktur"

1960 yllinda kuruldugu bilinen OPEC (Petrol hraEden lkeler Birligi)iran,Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan ve Venezuella'nin

ye oldugu dnyaninen byk petrol organizasyonu olup resmen kurulmasi1961 yill Ocak aymda gereklegmigtir. lkelerin topye raklarmdan ikan petroln dnyaya dagitimmigereklegtiren ayni zamanda petrol fiyatlanni da tekelinde bulundurdugu iin ekonomideki tm dengelerin zerine kurulu oldugu OPEC bugn dnyanm petrol rezervierinin yzde yetmigini elinde bulundurmaktadir.
271

SOUK

SAVAS

Soguk savat ilkin 1947 yllinda tkmig olup bu gekilde adlandi| rilmasinm nedeni, ordulann savag meydaninda kargllk gmehazirhk sreci yagamalari ve bu sure zarfinda yip sicak savaga szle veya ambargo gibi protesto mahiyetindeki kargi tavirla ya da srtuimeyi kizigtiracak tarzda bir gecede iggal erle kargi tarafa dolayli olarak meydan okumasindan kaynaklanmaktadir. Buna en bariz rnek ikinci dnya savaginm sonunda Sovyetler Birligi'nin bangin saglanmasi konusunda kugku uyandiracak ikarci ve iki yzl tavirlarindan dolayi Amerika Birlegik devletlerinin ona kargi takindigi tutumdur. Nitekim Amerika Birlegik devletleri mttefikleriyle birlikte Sovyetler Birligi ve yandaylarina kargi glu bir kargicephe olusturmug, bu uzun sren soguk savag srecinin sonunda zellikle Amerikan toplumunda yankilari yillar boyu sren ve buyk bir travmaya neden olan Vietnam savagi olmugtur, sonrasinda ayni rnek Angola'da yaganmig.ve bu iki savag dogu ile bati kltrleri arasinda derin bir uurum olugmasma neden olmugtur. Sonuta 1989 yilmda Amerika ve Sovyetier Birligi liderleri anlagmaya vararak soguk savaga resmen son vermiglerdir.

Kirmtzt Hat
1963 yllinda Soguk Savagm dorukta yagandigi dnemde Washington'daki Beyaz Saray ile Moskova'daki Kremlin Sarayi arasinda kirmizi bir hat kuru]muytur, buna gimdilerde bilikLrmlZI OfOn denmektedir ama cihaz bildigimiz nen adlyla anlamda telefon degildir. likin 1961 yilmda Kba'da yaganan

.gibi

kullanilan kirmizi hattin surekli abgmasi sonucunda neler oldugu sir gibi saklanmig, dnya ancak iki byk sper g arasmdaki nkleer savagt soluksuz bir siyasi film izler seyrederek sonucu beklemig ve sonunda Amerika ve Sovyet
kriZ Slra5\nda

272

liderleri birbirleriyle yz yze gelerek anlagmaya

varmiglardir.

Kirmizi hat o gnden beri hl mevcut olup digerierinden aynlmlzel bir hattir ve gn iinde bu hattan bagka bir grgme

yapilmadigi gibi bagka bir yerden bu hatta gelen bir haber de sz konusu degildir. Diger bir deyigle bu hattin aligmasi demek sadece bu iki dev lider arasinda olugan yeni bir anlagmazhk ya da yeni bir kriz ve devaminda ikmasi kuvvetle muhtemel yeni bir nukleer savag anlamma gelmektedir. Bu hat iin zel bir aparat kullanilmig olup elektro mekanik olarak aligan ve eski tip daktilolara benzer gekilde yazili olarak bilgi ulagtiran bir tr teleprinter olarak adlandirliabilir. Bildigimiz aniamda telefon ise kirmizi renkte seilerek 1970 yilinda baglanmigve aynt zerklige sahip telefon yine aynt ama\a kullanilarak bu kez iki liderin kargilikhkonugmasmi saglamigtir. Kirmizi hat daha sonra bagka uluslar tarafindan da aynt ama1a kullanilmigtir. Vargova Pakti (The Warsaw Treaty of Friendship, Co-operation and Mutual Assistance)
Varova Pakti anlagmasi 1955 ylli Mayis ayinda Sovyetier Birliginin nclgnde dogu blogu olarak adlandinlan lkeler arasinda imzalanmig olup Amerika Birlegik devletleri ncl-

askeri g birligi geklinde olugturulan NATO'ya karti kurulmugtur.NATO'ya kabul edilen son lke Bati Almanya olup 1952 yllinda aralarina katilmistir. Neredeyse tm Avrupa lkelerinin iinde oldugu bu birlige kargilik Sovyetier Birligi nclgnde kurulan Varpova Paktinda ise Dogu Almanya, MacaArnavutluk, Bulgaristan, ekoslovakya, ristan, Polonya ve Romanya bulunmakta olup hemen hepsi komnist rejimle idare edilen lkelerdir. Ancak 1989 yihnda Vargova Pakti gereksiz bulunarak 1991 yllinda birligin artik geerli

gndeAvrupa

lkelerinin

kati]Imlyla

olmadigi resmen aiklanmigtir. 273

PARA
Para yerine kullanilan hayvanlar, Metal Para, Kagit Para, Plastik Para, Elektronik ihra, Para Cinsleri, Bankalar, Altm,

internet Bankacihgr, ipotek, Kapitalizm, Endstri, vergiler,

Sirketier

Eski devirlerde aligveriglerde toplumda para yerine takas sistemi geerli olup mal egdegerde bir mal kargiliginda alinmaktaydi. PARAYERiNE KULLANILAN HAYVANLAR

M..9000 ile 6000 ylliari arasinda henz para kavramt bilinmedigi iin aligverigierde para yerine sigir gibi bykbag hayvanlarin veriimesi sz konusuydu.
METAL PARA Metal para ilkin M..2250 ile 2150 tarihleri arasinda bugnk Trkiye sinirlan iinde bulunan ve lkenin dogusunda yer alan Kapadokya krallantarafindan kullanilmigtir. devirde henz eritO iglemi bilinmedigiiin alinan malin agirligina ve ebadma gre me kargiugindairili ufakh kle geklinde gmgler kullanilmigtir. Bilinen anlamda ilk eritilerek retilmig metal para M.. 687 y:Imda bugnk Trkiye smirlari iinde lkenin batismda yer alip Kk Asya (Anadolu) olarak bilinen blgede yerlegmig Lidya kralligi tarafindan kullanilmigtir. Bu dogrultda gmg klelerin eritilmesiyle egitli byklkte ve degerierinin belirlenmesi amacyla farkii agirliklarda basilan paralara M..640
275

yllmdan itibaren altin olanlari da eklenmigtir. Dzenli olarak basilip plyasaya srlen paralarin zerlerinde kabartma geklinde gebrin sembollerinden olutan rnekler bulunmaktadir. ilk saf altm ve gumg para M.. 550 yilinda Lidya kral: Croesus
561-546) (M.. tarafindan

bastirilmigttr.

ingiltere'deilk metal para bronz ve tenekeden yapilmig olup M.. birinci yzylldan itibaren kullani1maya baglanmistir.
M.S. 395 yllinda Romalilar eritilecek degerli madenlerin yoklugu dolayislyla sikmtiya dgmglerburnedenle piyasada metal kagit paraya gei yapilmigtir. Nitekim aynt sikintiyi yagayan de ingiltere'de M.S. 435 yllindan itibaren metal para kullanilmamis ve kiymetli madenlerden nadiren Uretilen metal paralar daha ziyade ss amaciyla kullanilmigtir.
sonunda zorunlu olarak para sikmtisi yaganmaya baglamigve

KAlT PARA tarafindan M.S. 700 yllinda ba$l m1(\f. inliler nedeni metal para iin gerek1i olan uygun maBunun birinci. denlerin yoklugu ve zorunlu olarak basilmig olmasi diger nedeni ise plyasaya madeni para olarak srlen bir ylgin degersiz Kagit para ilkin
metalin olugturdugu

enflasyondur.

ek
savag sirasinda (1642-51) yatirimcilarin birikimlerini ve klymetli tag gibi degerli kipisel egyalarmi koruyan

ingiltere'dekii

276

kuyumcular hem kendilerini hem de yatirimciyi korumak amaciyla alti imzali ve yazill bir talimat gsterilmesini Onerniistir. Buna gre kuyumcu yatirim sahibinin dipinda nc bir kiglyle muhatap olmasi ve ona deme yapmasi durumunda bu yaziyi gstermek zorunda birakl migt\r. okgemeden olduka gvenli olan bu sistem benimsenmig olup bunun gnmzdeki Ornegi ek karneleridir. Banknot

ilk banknot 1660 yllindan

itibaren

Bankasi (Bank of Sweden) olan Stockholm Banco tarafindan ikarilmigtir.Bu banknotlar kuyumcular tarafindan da benimsenmig ve yatirimlar banknot olarak saklanarak bir tr gvenlik eki olarak kabul grmgtr. ingiltere'deilk banknot 1964 yilinda

ingiltereve tu anki

adi

isve

basilmigtir.
Polymer Para

ilkin 1988 yllinda Avustralya'da bas:Imig olan polymer para 10 Dolar'a tekabl etmektedir. Ancak bu dijerlerine benzeyen trden bir kagit para cinsi degildir. Nitekim zel bir gvenlik sistemine sahip olan para bilinen aniamda.gzenekli bir kagittan trden ve geffaftir, bu zelligi onu yapilmig olmayip islanmayan sadece kendi. lkesinde kullanilabilir kilmig,sonuta daha kullaniligholan digerlerinin basilmaslyla tedavlden kalkmigtir.
Plastik Para (Kredi Kartlari)
1920 yllmda Amerika'da kullanilmig olup ilkin benzin istasyonlari ve dnyada belli bir marka haline gelmig zincir oteller tarafindan sadece kendi mgterileri olanlara verilmigtir. Buna ilk rnek 1950 yilinda basilan Diners Club karti

ilk kredi karti

277

olup sadece kendi yeleri iin geerli olan kart, kulbn belirledigi belli yerlerde para yerine gemektedir. Onu 1958 yllmda Amerikan Express takip etrnigtir. Elektronik Para Elektronik aniamda bankalar arasi ilk para transferi 1871 yllmda Amerika'da gereklestirilmigtir. PARA CiNSLER

Sterlin Pound
M.S. 928 yllinda !ngiltere krah Athelstan (M.S. 895-939) enflasyonu nlemek amaclyla ingiltere'nin bir tarafma yayilmig drt trde madent paranin yerine geecek tek bir para cinsi 30 ayn basilmasi ynnde israr etmigtir. Su nedenle ingiltere, omahla R dan sonra tek tip para kullanan ilk lke almuytur. Bu dogrultuda sterlin adi verilen bir pound 16 truva onsuna tekabl etmektedir ve saf gmgten yapilmigtir. Sembol eksantrik gekilde bir L harfi ile belirlenen Sterlin pound bu igareti Latince Libra kelimesinin bag harfinden almigtir. Sterlin'in argoda adi Londra'da yankesici anlamina gelen nicker, Trkiye'de ise Kraliedir.

Amerikan Dolart
Amerikan doan ngiltere'nin bagimsiz bir para cinsi basmasiakabinde basilmigolup piyasadaki metal para sikmtismdan nin dolayi ispanyol pezosunun da dolar olarak kullanildigidnemde olugan para karmagasina son vermigtir. Bu dogrultuda 1792 yllinda ingilizPounduna egdeger olarak ayarlandiktan sonra ilk Amerikan dolari 1794 yllinda Filadelflya'da bastlmigtir. Dolar admr ekparasi olup ilkin 1519 yllinda basilmig olan thaler'dan almig, ancak Tarier olarak okunan kelime Amerikalilarm bunu
278

yanhy telaffuz etmesiyle Dolara dngmgtr. Sembol $ olarak bilinen Dolar U ile S harflerinin ustste binmesiyle olu mugtur, S harfini yatay gekilde dgndgnzde iki birbirine bitigik sonsuzluk ifade eden U harfinden olugtugu grlmektedir. Daha sonra 5 harfi zerine ] harfi konarak dikey geklinde bugnk sembole dnmgtr ama bu konuda bilinen en az alti teori vardir, dolayisiyla hangisinin dogru oldugu henz tam olarak bilinmemektedir. Dolar argo olarak Amerika'da erkek geyik, Trkiye'de ise renginden dolayi ye il olarak adlandirilmaktadir.

japon Yeni

Japonyeni ilkin 1871 yllmda Meiji hkmeti tarafindan.baglatrlan yeni para hareketiylegndeme gelmigtir.Bu dogrultuda Edo olarak adlandinlan kalkinma sisteminin hayata geirilmesi ynnde aligmalar yapildigi dnemde hkmet yabanci devletlerle ticareti kolaylagtirmak amaciyla modern bir para biriminin de.mutlaka olmasi gerektigine karar vermig ve Yen adini alan yeni para basilmigtir. Japonca'da dnen cisim anlamina gelen ve en olarak okunan Yen'in zellikle Londra borsasindaki argo adi Bill and Ben olarak gemektedir; Euro Konseyi tarafindan nerilen ve 1 Ocak 2002 tarihinden itibareri resmi karara bagianarak Avrupa birligineye 1kelerin ortak olarak kullanmaya karar verdigi Euro, bugn 12 ye lkenin resmi para birimi durumundadir. Eksantrik gekilde bir E harfiyle simgelenen para birimi bunu orijinali Europa olan Avrupa'nin bag harfinden almistir.
1995 yl mda
AVrupa

279

BANKALAR yillari arasinda Mezopoparalarin kullanimiyla birlikte gndeme gelmigtir. O taribe dek byk tahil depolarina sahip iftilerle degerli egyalarmi tapinaklarda barindiran soylular varliklarinin kargiligini kiymetli tag olarak tefeci ya da kuyumcularda tutmaktayd:1ar, paranm yrrlge girmesiyle bunlari paraya evirip bankalarda gvence altina almalarinin yani sira vergilerini de bu para zerinden.demeye baglamiglardi. Italyanca banco kelimesinden gelen banka ilkin Lombardiya Yahudileri tarafindan kegfedilmig, bylece para gvenli bir ortamda koruma altina alinmistir. Nitekim tefeci olarak bilinen ve gayri resmi para alim satim igleri yapan banker1erin iflas etmesi durumunda yatirimcinin parasinin yok oldugu sistemi kerten ve resmi bir kurulug olan banka Italyanca banca rotta (bankrupt)kelimesinden tremig olan bankanin iflas etmesi durumunda yatirimcinin hesabmin gvencede kaldigi bir sistemdir.
ve 2000

ilk banka kavram! M.. 3000

tamya Babil'de metal

ingiltere'deilk banka Bank of England olup 1694 yllinda W iskoyali illiam Patterson (1658-1719) tarafindan kurulmuy ve ok gemeden ingilizhkumeti tarafindan zel banknot bastirilip piyasaya srlmesine izin verilen Merkez Bankasi konumunda ilk devlet bankast ilan edilmittir. Bu dogrultuda banka her gn 1.200.000 Poundluk banknot basmigtir. ilk banka Bank of North America'dir. 1781 ytImda kurulmasi karara baglanarak 1782 yllinda yatirimcilarina resmen kapilarint aan bankanin Merkez Bankasi konumunda bir banka olmasi 1791 yilinda gereklegmig ve 1811 yi1mda Kredi Komitesi kurularak reticlye kredi vermeye baglanmigtir. Amerika'daki ik zel banka ise bankacihgin babasi olarak adlandirilan ve Amerika'daki ilk Hazine Bakanligi Mstepari olarak grev yapan Alexander Hamilton (1757-1804) tarafin280 Amerika'da

dan gereklettirilmigolup Bank of America ve onunla ayni dnemde hizmete girerek vergi toplamayi ama\ayan US Coast Guard'dir. ALTIN dnemi savaglarindan sonra ciddi bir enflasyon krizi afdlndan 181 6 yllinda piyasadaki fiyatlari sabitleyyaganmaSInlO tirmek ynnde byuk deneyim kazanan Ingiliz hukmeti bunu tekrar yagamamak adma kle altin gekllnde g\ bir yatirim aracini devreye sokmu ve kisa srede bunun tm dnya tarafindan benimsenmesine nayak olmuytur. Nitekim ok gemeden uluslararasi para piyasasinda denge saglayan ve kuru dogrudan etkileyen kle altm nce 1871 yllmda Alrnanya, 1878 yllinda Fransa, 1897 yilinda Japonya ve 1900 yilmda Amerika tarafindan en geerli yatirim araci olmugtur. Ancak kisa srede en baa yerlegen altin madeni para geklinde de kullanilmaya baglaymca 1933 yilinda Amerika bagkani Franklin D. Roosevelt (1822-1945) taki olarak kullanimi diginda altinin sadece yatinm amah olarak kle geklinde saklanmasini duyurarak madeni para geklinde kullanimint yasaklamig ve digerleri de bunu kabul
Napolyon

etmigtir.

281

INTERNET

BANKACILIl

Gnmzde yaygin ekilde kullanilan internet bankaciligi ilkin on dokuzuncu yzyilda elektronik anlamda bankalar arasi para transferiyle gndeme gelmig ve devaminda 1900 yllinda WelIs Fargo Bank tarafindan, gnmzdeki gekliyle ise ilkin 1997 yllinda ingiltere'de The Nationwide Building Society tarafmdan

gereklestirilmigtir.

ipotek
Bilinen en eski ticaret gekli olan ipotek, ticaret yapan igadammm gelecege ynelik uzun vadeli borcunu demek amaclyla bu dnem iin mal varligma banka tarafindan el konulmasidemektir. Bu dogrultuda kigi bor senetlerini imzalarken borcunu dememesi durumunda mallarina el konuacaginipeginen kabul etmektedir. Bunun ilk rnegi M.. 1000 yllindin'de yaganmrg ve onu Roma veYunanistan takip etmigtir. Bugn modern

bankacilik

sisteminde de ipotek halen geerliliginisrdrmektedir. KAPITALiZM Bir diger adi serbest ekonomi olan kapitalizm bilindigi zere kaynagmi kendi retip tasarrufunu kendi ynleridiren zel bir ekonomi sistemidir. Bir diger deyigle kapitalizm, komnist rejimle ynetilen devletlerde oldugu gibi paranin devletin kaynaklari elinde tutulup yatirimclya belirli partlar dahilinde verilmesinin tam tersine igleyen bir sistemdir. Bu dogrultuda yatinmcmin parasini serbest piyasa ekonomisinin kendisine sagladigi imkaniarla istedigi gekilde ogaltarak piyasadaki arz taiep dogrultusunda ynlendirdigi kapitalizmin tarihesine bakilacak olursa, olduka eski oldugu ortaya ikmaktadir. Nitekim ilkin M.. 1400 yllmda piyasada ipotek sisteminin hakim oldugu fi282

ravunlar dneminde ve eski Roma'da baglayan kapitalist dzen, batida Romalilarin, orta dogu ve doguda ise Misirlilarin deniz neden olmuy ve deniz ticareagiri ticaretle zenginlegmelerine tiyle getirdikleri mallari fahip fiyatlarla bagka lkelere satarak bu allyverig strasinda tutturabildiklerine bir fiyat talep etmeleriyle

olugmustur. Sonuta piyasa bu arz ve talebe gre ayarlanmig ve zellikle Roma imparatorlugu g temsilcisi konumuna gelerek gerek toprak gerekse hazine bakimindan usuz bucaksiz bir imparatorluk haline gelmistir.Bu durum Roma'nm kgne dek devam etmig ama on atmci yzyilda feodal sistemin yerini alan kapitalizm asia kmemigtir. Nitekim bugn hl en geSerbest piyasa ekonomisi erli sistem olan gnmze dek hizini kesmeden devam etmig, zellikle on altinci ve on sekizinci yzyillarda rnegin ingilizkumag sanayi bu sayede endstriyel bir kapitalizmin olugmasina nayak olmustur. Bu dogrultuda her lke elinde genigtalep uyandiracak en degerli hammaddeyi kegfederek zerine istedigi oranda kr koyup diger lkelere satmig ve elde ettigi gelirle yeni retimlere geip ekonomik aidan byk geligme gstermigtir. Sonuta bir anda ig gibi bydg grlen sicak para her lkenin agzini. sulandirarak ardi ardma gelen yeni girigimleridogurmugve Serbest piyasa ekonomisiyle ayni paralelde seyreden kapitalizmin temeleri kolay vazgeilemeyecek kadar derin atilmigtir.

ENDSTRI
endstrinin tarih, politika ve asker gcnden ziyade zenginlegme ynnde yeni ticaret ve ip kaynaklart yaratan liderlerle olabilecegine inanmigz mdir
"

"Heriaman

J. PAUL GETTY (1892-1976)

Bilinen en eski endstriyel kalkmma objesi zamanimizdan yaklagik iki milyon yil ncesine ait olup bugnk Etiyopya'yada
283

ikarilmig olan bazalt trnde kk yanmaz taglardir. zerleri zel bir teknikle yontulup degigik biimler verilen bu taglarin ticaretiyle bagli bagina bir endstri yaratilmig ve lkenin ekonomisinde byk bir geligme saglanmittir. en eski Gretim Fransa'nin batisinda yer alan Moustier blgesinde yagamig olup Moustarian olarak bilinen toplumun blgede yaptiklari kazilar sonucu ikardiklari ok sayida zel tagtan balta, spatula, kazma sap nin yani sira kalkan ve ok gibi aletler yaprnast ve bunlari endstriye1 bir retim malzemesine dngtrmesiyle ereklegmigtir. Bu dogrultuda zamanimizdan yaklagik30.000 ile 200.000 yll ncesindeki ilk endstriyel retimin sahipleri olup rettikleri bu al.etleri Avrupa, Yakin Dogu, Kuzey Afrika'ya satarak byk gelir elde etmiglerdir.
Endstriyel anlamda

ilk endstri retim fabrikasi 2002 yilinda 10Deniz olarak adlandirilan rdn'n50 km. gneyinde arkeologlarin yaptiklari kazilar sonucu ortaya ikmigtir. Su dogrultuda M.. 2700
yllinda yaganan byk deprem sirasinda kerek toprak altina gmlen fabrikada binlerce eki, rs ve diger metal aletlerin yant sira bakir ve bronzdan yapilmig objelerin retiminin de sz konusu oldugu anlag:1maktadir.

VERGiLER
Vergi tarih ncesi devirlerde vatandaylar tarafindan milli ekonomiyi desteklemek amactyla yrrlge sokulmug en nemli kavramdi. Bu dogrultuda eski Roma ve Yunanistan'da milli gelir olarak kabul edilmig olan vergi sistemi zellikle ithal mal-

lar zerinden toplanmaktaydi. Bu dogrultuda imparator Julius Ceasar daha nce yzde beg olan verginin oranini yzde bire indirerek vergi sistemini kolaylagtiran ve tarihte ilkin Roma toplumunun vergi ile tanigmasina ve giderek tm dnya tarafindan benimsenmesine nc olan ilk slyasi kipiliktir.
284

Elekarlik vergisi ilk n 1695 ylhnda Amerikan koloni]erinde grlmg olup gen ve bekar erkekleri evlenmeye zorlamak

amacryla ikanimigtir.
Maliye Bakanligi anlamma gelen exchequer kelimesi ilkin vergi toplamak amaciyla M.S. 1110 tarihinde kurulmuy ve mazgal yapimi gibi dzgn gehirlegmenin o]usumunu saglayan

giderlere harcanmak zere Gelir vergisi

vatandaylardan

toplanmigtir.

Gelir vergisi i]kin 1799 yllinda gen lakablyla anilan ingiltere bagbakani William Pitt the Younger (1759-1806) tarafindan Napolyon Savaglan sirastnda iyice ktlegen ekonomiyi dzeltmek zere ek bir fon saglamak amaclyla kurulmustur. Geici sreligine kurulan fona yatirilacak gelir vergisi orani ise 100 ile 240 pound arasmda geliri olanlar iin yzde iki buuk oraninda bunun alti iin ise alti penny geklinde belirlenmigtir. Kazandigm Kadar

de (PAYE

Pay As You Earn)

ikinci Dnya Savagi'nin yarattigi ekonomik buhran nedeniyle oldugu bu sistem 1944 yllinda ilk kez ingiltere'nintanLgmly
bir gnde ilan edilip yrr1ge sokulmustur. Ancak 1940 ile
1941 yillari arasinda Maliye Bakanligi yapmig olan Sir Kingsley Wood'un ncs oldugu PAYE sistemi, onun lmyle lav edilmigtir.

Katma Deger Vergisi (Value Added Tax

VAT)

On sekizinci yzyilda Alman ekonomistler tarafindan ortaya atilan Katma Deger Vergisi aslinda hem tketiclyi hem de reticiyi koruyan ok saglikli bir sistemdir. B dogrultuda malin cinsine baki!maksizin pazardaki satig fiyatmin zerine belli bir oranda katma de285

ilave edilmektedir. Fransa bu sistemi 1954 yllinda kabul etmig, onu T967 yllinda Danimarka.ve 1968 yilmda Almanya takip etmigtir. Ingiltere ise bu orani 1973 yllinda yzde sekiz oraninda belirleyerekyrrlge sokmuttur. Ancak daha sonra tm lkeler iin yzde 17,5 geklinde sabit gekilde belirienenoran suanda tm dnya tarafindan yzde yirmi geklinde uygulanmaktadir.

gervergisi

Oy Vergisi
Her lkenin nfusuna gre degigim gsteren bu nedenle orani her lkenin kendi inisfyatifine birakilan bu vergi adindan da anlagilacagi zere sadece seim dnemerinde geerlidir. Oy vergisinin mucidi eski Romalilar olup bu vergi ilkin M.. birinci yzyilda uygulanmigttr. Oy vergisinin ingiltere'deilk yrrfge konugu M.S. 1380 yllinda gereklegmigtir,daha sonra kral ll'inci Richard zamaninda oran iyice ykselerek John Gaunt (1340-99) kigi bagma bir Silin denecegini duyurmug ve bu durum 1381 ylimda KylAyaklanmasina neden olmugtur. 1989 ve 1990 yillan arasinda bagbakan Margaret Thatcher (1925) tarafindan bagka bir adla tekrar gndeme gelen sistem toplum vergisine dngmg ama vergi mkeliefleri aslinda bunun ne vergisi oldugunu anlamakta gecikmernigtir. Amerikan vergi konseyinin de yrrlge koydugu bu.sistem her ne kadar halk tarafindan kanunsuz yolla vergi toplandigi ynnde protestolara neden oisa da seim dneminde hi istemedikleri halde bazi gehirlerden zorla vergi toplanmigtir.

iRKETLER

llk kez eski Yunan

ve Romalitarin

genig apli organizasyon ad!

altmda olugturdugu girketler bu kuruluga ye olan kipinin haklarinin garanti altmda olmasi gartlyla kanun maddesiyle sinirlanmig resmi kurum niteligi tagimaktaydi. 286

Limited

girket

Ortaklaga kurulan pirkette her ortagm yll sonunda alacagi kr koydugu kapitalle smirli olmasma ragmen bir tr yatirim ortakligt konumunda olmasi kipiye her haf karda para kazandirmasi anlamina gelmektedir. Aranan tek part ise kurucu ortaklarin gvenilir olmasinin yani sira borcunun bulunmamasidir. ingiltere'deilkin 1844 yllinda kurulan limited girketler 1862 yilmda genig apta yayginlagmig ve modern ekonominin en nemli ticari girigimleriolarak adlandirilmigtir. 1982 yllinda bu dogrultuda zel girigimlerinsayisinin iyice artmasiyla kk bir miktar koyarak zenginlegen ortaklann sayisi da aym paraleide ogalm: ve paranin durdugu yerde para kazandigi bu sistem borsa olarak adlandirilan kuruluglarindogmasma ve halkm bu yeni oluguma agiri talep gstermesine neden olmustur. Londra Borsasi Bilinen en eski borsa belli bir fiyat listesi hazirlayarak her trl hisse senedi ve tahvili satiga sunan ve bunu Takas yoluyla veya satig yaparak ya da bagka gekilde paraniza para kazandiran tek yer Jonathan'inkahve dkkanidir anlamina gelen The Course of the Exchange and other things at this office at jonathan's Coffee House geklinde bir reklamla duyuran John Castaing tarafindan 1698 yllinda kurulmustur. Bu durumda caddeler, sokaklar ve tm kahve salonlari tipki Jonathangibi ayni igi yapmaya kalktgan karaborsasi seyyar borsa simsarianyla dolunca piyasa yerinde bir deyimle allak bullak olmuy ve sonuta bunun nn kesmek amaclyla 1565 yllinda Sir Thomas Gresham (1519-79) bagkanligmda ve Royal Exchange adi altinda kraliyet tarafindan ilk borsanm kurulmasi ynnde ahimalara baglanmigtir. nA cak kraliyete ait zel bir kurulus olarak 1571 yihnda l'inci Elizabeth (1533-1603) tarafmdan resmi ailisi gerekiegtirilenbu
287

ilk borsa 1939 yllmda ticarete kapatilmig olup gu anda yerinde bir alipverig merkezi bulunmaktadir.

ilk dzenli borsa 3 Mart 1801 yllinda ailmig ama hisse satiplari gizli tutuimugtur. Satiplarm halkin takip edebilecegi gekilde aik olarak idare edildigi ilk borsa ise 1986 yllinda kurulmug olup bugn hl geerli olan ve dnya para piyasasinda kisaca ticaretin kalbinin attig: yer olarak anilan iinde nl ingiliz saat kulesi Big Bang'in de bulundugu ticaret meydaninda Sagir eden bir yer almaktadir. Bu dogru1tuda her gn kulaklarl ugultu ve grltnn hakim-oldugu,yksek sesle hisse senetlerinin durumunu bildirmelerinin yani sira indigini, iktigmi ya da ne durumda oldugunu birtakim zel igaretlerle halka duyuran borsa simsarlarinin alim satim yaptigi ve bugn dnyanin en nde gelen borsasi olan Londra borsast mesai saatinin bitimi, yazar panolarin ve bilgisayarlarm susmastyla derin bir sessizlige gmlmekte,.ama ertesi gn yine ayni tempoda aligmaya baglamaktadir. ikinciDnya Savaginin baglamaslyla alti gn kapalt kalan borsa, ilk goku atlatmasmin ardindan ayni hizla allymaya devam etmig ve sadece V2 roketlerinden birinin binaya arptigi gn kapall kalmigtir.

Alternatif Yatirrm Piyasast (Alternative Investment Market =AIM) AIM ilkin 2001 yllmda kuru1mugolup girketlerin blzl! bymesine ynelik bir tr kalkinma programi olarak adlandirilabilir. Bu sayede kisa srede kazandiraniarla srekli degigen hisse senetleri ve uzun vadede gvenilir olanlar belirlenmigtir.

New York Borsasi Dnyanm en byk borsasi olan New York Borsasi ilkin 17 Mayis 1792 yllmda 24 broker ile resmi olarak aligmaya bag288

lamigtir. Bugn modern di]de broker olarak adlandirilan borsa Agaci Anlagmasi adlyla bilinen (Buttonwosimsarlannm inar od Agreement) ve bu nedenle zerinde inar agact resmi olan szlegme dokmanini imzaladigi anda kaderinizin degigecegi borsa klsaca Wall Street olarak anilmaktadir. Yaklagik 2800 girketin hisse senedinin yer aldigi New York Borsasi bugn Amerikan ekonomisinin nabzmlO 3l I yegane yer olup ekonominin yaklagik yirmi trilyon do]arlikdilimini kapsamaktadir.

289

TARTISMALI GEREKLER
Amerikan Bagkam, Fosbury Flop, Modern Olimpiyatlar, YamciMoLastikler, Ampul, Amerika'nin kegfi, Radyo, DNA, torlar,.Sigirme

Konugma ve Ses KayitMakinesi, LSD, Planr, Bond Kiziari.

Insanliktm dnyaca kabul edilmesine

ve

bazi yerlerin icatlarin asil kim tarafindan kegfedildigihl kesin olarak

ve

ragmen

aiklanamadigi

tartigildigt iin onlar hakkinda soru sormaya

devam etmektedir. lytebunlardan birkai. AMERiKANBAKANI

ile 1797 yillari arasinda bagkanlik yapmig George Washington (1732-99) olarak bilinmesine rag1781 yllinda orduda men aslinda ilk bagkan, Washington'un

IlkAmerikan Bagkani 1789

grev yaptigi sirada ngiltere'yekargi savaga nclk eden ve yksek askeri kurul tarafindan seilerek bagkanlikgrevine getirilen John Hanson'dir (1715-83). Dahasi George Washington'a kadar olan sekiz ylldan fazla sre boyunca alti bagkan daha grev yapmytir. 1776 yihnda Amerika'nm ingiftere'den koparak bagimsizligini ilan etmesini takiben ayn! yil Amerikan kongresi Amerika sinirlari iinde yer alan tm eyaletlerin her birinin kendi iinde bagimsiz oldugunun yazili oldugu bir Konfederasyon Anlagmasini eyalet valilerinin imzasina sunmug, ama bazilarinin birbirleriyle uyugmazligi sonucu 178T yllina kadar imzalanamamigtir. Maryland'in John Hanson'un dogdugu yer olmasi sebebiy]e listeye eklenen son eyalet oldugu tm bu eyaletlerin
291

tek bir bagkanin ynetiminde olacagi ise anlagmamn en nemli maddesini tegkil etmektedir ve bu bagkan her yil yapilacak seimle atanacaktir, seimi tekrar kazanmasi durumunda ayni kipiye en fazla kere baskanlik yapma hakkl Vef mekedt. Diger bir deyigle ayni kivi en fazia yil bagkanlikyapma hakkina sahiptir. Bu dogrultuda 1781 yllinda anlagma imzalanmig toplayarak Amerikanin ilk bagkam ve Hanson oylarin ogunu olmugtur. Grev yaptigi bir yillik sre iinde nemil iglere imilk resmi devlet mhzastni atan Hanson rnegin Amerika'nin rn olusturmakla birlikte, Savag Dairesi Genel Sekreterligini, Hazine Bakanligini ve Dig leriBakan!!gmi kurarak Amerikan topraklarina ilk piyade birlikleriniyerleptirmigtir. Bir yllbk grev sresinin bittigi yildan itibaren Amerika'da kendisinden sonra alti bagkan daha grev yaprnig ve Konfederasyon Anlagmasimn yerini Amerikan Yapilanma Kurulu'na biraktigi 1789 yrli seimlerinde George Washington yeni bagkan olarak seilerek bu yeni kurulun aligma programi dahilinde bagkanlik sresi de degigtigi iin 1797 yllina dek hizmet vermigtir.

FOSBURY FLOP
atlama teknigi olarak adlandmlan Fosbury Flop likin Dick Fosbury (1947) tarafindan denenmig olup onun adini alml nitelendirilmigtir. Bu dogve o gnlerde sporda devrim olarak rultuda 1968 Olimplyattarinda erkekler yksek atlamada altin

ilk yksek

madalyanin sahibi olmasi hi de srpriz olarak kargilanmayan

292

Fosbury,

kendisine ait Fosbury Flop olarak adlandirilan

bu tek-

nigin kisa Srede yayilmastni saglamig ama kimse tam olarak yksek atiama onun atlaylgini gereklestirememigtir.Kendisini barinin zerinden agirtirken sirtml tamamen yere paralel olarak yatiran ve yzn gkyzne dndren Fosbury'nin takla atarak uar gibi dgtg bu mthig bu atlayisinin en gzel

yere rnegini 1963 yihnda Amerika'da Bruce Quande'ninektigi fotograflarda grebilirsiniz.

MODERN OLiMPYATLAR
Modern olimplyatlarin ilkin 1896 yllLnda Atina'da gereklestirildigi bilinmektedir, ama bu tarihten yaklasik yarim asir nce 1850 yihnda Dr. William Penny Brookes (1809-95) Much Wenlock'ta kuk bir kasaba olan Shropshire'de ilk olimplyat oyunlarini gerekleptirmig ve oyunlar her yil geleneksel olarak

dek tekrarlanmistir. Ancak 1865 yllinda Avrupa'nin her yerinden gelen seyirci sayisi 10.000'e u1agtigt ve Yunanistan
1865 yllina

hkmetinin ilglyle izledigi oyunlari her yll kendi imkaniariyla dzenleyen Dr. Penny Brookes bu kez hkmetten yardim istedigi halde ne yazik ki bu istegi geri evrildigi iin dzenlemekte bagarisiz olmugtu. Bunun zerine Romanya'da yagayan zengin igadami Evangelis Zappa oyunlarin sponsorlugunu yapmaya talip oldugu gibi her yil bunun Yunanistan'da dzenlenecegini de taahht etmig, sonuta oyuniarm onun sponsorlugunda yapilD Penny Brookes masi kabul edilip oyuntar gerekleptirilmigti. r. da dllerden kazandigi parayla bir oyunun sponsoru oldugu 1865 ylli olimplyattarinin ardmdan Zappa 1870 yihnda ncsn de duzenlemig ancak giderek imkanlari daraldigindan dolay! bu ncs sadece elit tabakaya hitap etmigti. Bunun Dr Penny Brookes 1890 yihnda Much Wenlock'ta zel oyunlar adi altinda bir spor musabakasi dzenlemig ve modern olimpiyat oyunlarinin kurucusu olarak bilinen Baron Pierre de
.zerine

293

Coubertin'i (1863-1937) davet ederek oyunlarm kendisi onuruna-verilecegini duyurmugtu. Sonata oyunlan ok begenen baron dndgnde La Revue Athletique adh bir Fransiz spor magazinine "Eger olimpiyatlar tekrar dzenlenmeye devam ediyorsa, Yunanistan bunu sadece Dr. W. P. Brookes'a borludur" geklinde zel bir yazi yazmig ve Brookes'un bunun iin harcadigi zel abadan sz etmigti. Modern olimpiyatlarm geleneksellegmesi, Baron de Coubertin'in Much Wenlock'ta iziedigi ve ok etkilendigi oyunlardan alti yli sonra bunu dzenli bir takvime baglamaya karar vermesiyle olugmuyo]up bu dogrultuda onun bagkanhgmda ilk modern olimpiyat oyunlari 1896 yllinda Atina'da gerekleptirilmigtir. Ancak ne yazik ki oyunlardan birka ay nce buna n ayak olan William Penny Brooks lm.g ama oyunlar onun anisma Much Wenlock'ta dzenlenmeye devam ederek yant sira adma bir mze de yaptirilmigtar. Bu arada ilgintir ama yaklagik iki yz ylldan fazia zaman nce olimpiyatlarm Robert Dover Olimpiyat Oyunlan adi aitmda Cotswold, Chipping Campden kasabasmda dzenlendigi fleri srlmektedir. Buna gre ilkin T6T2 yllmda dzenlenen oyuniar 1852 yr]Ina kadar belirli periyotlara devam etmig ve 1951 yllmda Britanya festivali adi altinda yeniden gndeme gelmigtir. ncak bunun A gnmzdeki olimpiyatlarla ilgisi yoktur, bi]indigi zere drt yllda bir dzenlenen-modern olimplyatlar kk bir festival degil, sporun her dalinda uluslararasi bazda msabakalarm tertip edildigi ve dnyanin drt bir yanindan gelen sporcularm her trf ihtiyacma cevap verecek lde donatilmig bir olimpiyat ky kurulmasiyla gereklestirilen ok byk bir organizasyondur. YANICI MOTORLAR

ilkin 1807 yllmda Nicephore Niepce'nin kmr ve

nici bir motor icat edilebilecegini 294

yakanitiamasindan sonra 1826

reineyle

yilmda Amerika, Vermont'da yagayan ve srekli yeni bir geyler icat etmekle meggul olup Niepce'nin bulugu zerinde alismalar yapan Samuel Morey (1762-1843) ilk yanici motoru yaratmigtir. American journal of Science and Art (Amerikan Bilim ve Sanat Haberleri) adli gazetede An Account of a new Explosive Engine (Yanici Motorlar zerine Yeni Bir Bulug) geklinde manget olan Morey'in bu bagarismdan Lenoir'm 34 yil nce kegfettigi \ten yanmalt motor ve 38 yll nce Otto'nun kegfettigi gazla aligan motordan sonra en byk bulug olarak sz edilmittir. $RME LASTiKLER
1888 yllinda john Dunlop (18401921) tarafindan keyfedilmigtir. Asimda ilk gigirme lastigin 1845 yilmda henz 23 yagmdaki Scot Robert Thomson (1822-73) tarafindan kegfedildigi e kendisi tarafindan havalt lastik adi verilv

ilk gigirme otomobil lastigi

digi bilinmesine ragmen, Dunlop bunun otomobil iin olanini kegfettigindendolayi onun adlyla anilmaktadir. Nitekim oglunun daha rahat edebilmesi iin onun istegi Uzerine bir hava pompasiyla bisiklet lastigini iyice gigiren mucit ayni yolla araba lastiginin de kolayliklagigirilebilecegini kanitlamigtir.
AMPUL Byk Amerikan mucidi Thomas Alva Edison (1847-1931) en nemli bulugu olan elektrigin yani sira binierce yeni icada imza atmigtir. Nitekim bunlardan biri 1879 ytllnda icat ettigi elektrik ampuldr. Aslinda daha nce sz ettigimiz gibi ilk ampul 1809 yllinda ingilizSir Humphry Davy (1778-1829) tarafindan kegfedilmigve Davy bir bataryaya bagladigi iki elektrik kablosunun diger u\arinin arasina kmrden.yapilmig bir gerit koyarak onlari birlegtirmig bylece ilk ampu! yaratmigtir. Ardmdan Woodward Matthew Evans Toronto'da 1875 yilinda Henry
.ve

295

icat etmigler, ama her ikisinin bunun daha yeni bir versiyonunu de rettigi ampul uzun sre dayanmadigi iin patentini Edison'a satmiglardir. Nitekim Edison bunun daha gelismig tasarimin: keyfetmekle kalmayip ayni zamanda dgk elektrik akimi kullanarak daha uzun mr1sn retmigtir. Bu dogru1tuda 1879 ise yllinda Amerika'da Edison, ingi1tere'de daha sonra Sir Joseph olarak anilacak olan Joseph Swan (1828-1914) ayni anda birbirlerinden habersiz olarak ticari anlamda srme neden olacak lik kullanigli ve uzun mrl ampul yaratmiglardir ama ashnda ilk akkor ampuln 1854 yllinda Alman asilli bir Amerikali olan Heinrich Gobel (1818-93) tarafmdan Edison ve Swan'dan tam 25 yll nce keyfedildigi bilinmektedir. Nitekim yanmig bambu sapi kullanarak kegfettigi ampul 1859 yllinda daha da geligtiren Gobel bunun 400 saat (yaklagik15 gn) yanmasini saglamigttr. Aslinda bu byk bir bagaridir ve nitekim Gobel, onun icad!ampuln yegane mucidi olarak arnlan ni aldl I gerekSiyle Edison'u mahkemeye vererek ampuln ilk mucidinin kendisi oldugunu savunmuytur. Ama birka ay sren mahkeme bir trl neticelenmemig ve bu sre iinde Gobel zatrreeden 1mstr.

AMERKA'NIN KESFi
Amerika'yi kimin dir. Nitekim tm

keyfettigiherkese malum gibi grnmektednya onun kagifinin adini bir irptda sy-

lemektedir ama bu ne derece dogrudur? Acaba Amerika kitasi gerekten 1492 ylhnda Christopher Colombus (1451-1506) tarafindan mi kegfedilmigtir? Yoksa yeni diyarlar kegfetmekle grevlendirilip sponsoru olan zengin ingilizaristokrat Richard Amerike taraftndan desteklenen ve 1497 yllmda keyif gezisine t ikan Portekizli gezgin Vasco da Gama (1469-1525)arafindan ikisi de olmaylp M.S. onuncu mi kegfedilmigtir? Ya da belki de yzyllda Vikingler tarafindan mi kegfedilmistir? Su anda bu kafa karigtirici soru yetmiyormuy gibi dahasi da vardir. rne296

kez 1421 yilinda Amiral Zheng'in Amerika'ya gittigini ileri srmektedirler ve bir diger iddia 1492 yllinda Colombus'un yeni diyarlar kegfetmek zere geziye ikrriadigi geklindedir. Onun geziye ikig amaci tamamen dini bir grev nedenlyledir. Nitekim gezgin Hiristlyan militani olarak Mslmanlara saldirmanin bir yolunu bulmak iin denize admigtir. Bu gezi sirasinda San Salvador adasma ilk kez iktigi sylenmektedir ama aslmda Karaib denizindeki adaya ilk kez ikan Martin Alonzo Pinzon'dur ve Colombus'un adaya iktigi tarihte ondan ok nce oraya gelmigtir. Vasco da Gama'mn sponsoru olan Richard Amerike dndgnde ona yeni keyfettigi diyara ne ad verecegini sormuy ayak ve byk bir olasihkla Amerika kitasinm dogu sahillerine basan Gama'nm ona sponsorunun soyadi Amerike'den yola ikarak Amerika dedigi ileri srlmektedir. Amiral He'nin askeri amah keyif olarak 1405 yilminli da iktigi geziden in'edndgnde byk olasdikla sadece Amerika kitasini degil, Avustralya ve Afrika kitasini da kegfettigi ileri srlmektedir. Yaklagik 50.000 kilometrelik olduka uzun antik araba ve yorucu olan bu yolculuk sirasinda kullandigi
ilk gininliler

an Tibet'te (Beijing) sergilenmektedir.

su

Viking1(agif Lief Ericsson'm (M.S. 980-1025) M.S. 1000 b ylh civarinda iskandinavya'danatiya dogru iktigi keylf geAmerika'nLn zisinde dagu sahillerine ayak basan ilk Avrupall gezisi boyunca seyir oldugu giddetle savunulmaktadir. nk defteri tutan kagifinbu deniz serveninin belgelerle anlatildigt The Saga of Eric the Red (Kizil Eric'in Destani) adh kitap 1387 OUp yllinda Jon Thordharson tarafindan yazilarak yaylnandig Eric olarak sz edilen kigi Lief'in babasidir. Su anda Kuzey Amerika'da oturan yerli halkm kklerinin zamanimizdan 20.000 yll nce Rusya ile Alaska'yi birbirine baglayan topraklart kpr olarak kullanip Asya'dan Amerika'ya
297

g eden gmenlerden geldigi ortaya ikmigtir. Nitekim bu dogrutuda yapilan DNA testleri ve konugma dilleri incelendiAmerikan yerfileri ile Dogu Asyalilar arasmda yapisal bir ginde rtgme oldugu kanitlanmigtfr. RADYO Tipkl Amerikanln NagifDin COlombus oldugu iki kere iki drt eder geklinde bilindigi gibi radyonun mcidinin de Guglielmo o Marconi (1874-1937) ldugu ve onu 1896 yllmda keyfettigim t malumdur. Nitekim uzun dalgalar zerinden radyo yadnyaca yinlanni kegfederekbu bulugunu tm dnyaya hediye ettigi kabul edilmittir ama maalesef radyoyu ilkin Marconi bulmamigtir. Radyonun ilk mucidi Sirp kagif Nikola Tesla (1856-1943) olup 1943 ylimda bulmugtur ama patentini Marconi'ye verdigi iin onun keyfettigi sanilmaktadir.Tesla bu konuda atigi davay: ilkin kaybetmig ama ylimayarak temyize gitmigtir. Ancak hak]Iligmin ispatlanmasindan birka ay nce ldg iin dava dgmgtr. DNA

ikilihelezon geklindeki DNA molek\nnilkin 28 Subat1953 tarihinde James Watson (1928)ve Francis Crick (1916-2004) tarafindan kegfedildigi bilinmektedir ama onlarla birlikte ahytigi sirada asil nemli konu olan DNA'nin hcre yapisi zerinde allymalar yaparak onu tanimlayan kigi 1962 yllinda Nobel Psikoloji ve Tip dlne laylk grlen Maurice Wilkins'tir (1916-2004). te yandan 1869 yilmda Almanya Tbingen'deki laboratuvarmda yogun alismalar yapmasinin ardindan isvireli DNA'yl zabilim adami Johann Friedrich Miescher'in (1844-95) tanim1adigi ileri srlmektedir ama bilim adamt bunda tam ten olarak baanh olamamistir. Bu dogrultuda Watson ve Crick'in rakibi olan Wilkins, Londra'daki King's Kolejin laboratuvarmda
298

rntgen filmi lecek vadeden

konusunda nck etmig olup ok parlak bir gegen bilim adami bayan.Rosalind Franklin (1920-

58) ile birlikte ayni ynde aligmalar yapmig, ancak iyi niyetieri suiistimal edilerek bir tr ihanete ugramigiardir. Nitekim Wilkins ve Franklin molekln hcre yapisi zerinde allgmalar yaptiklari sirada kewiflerini elgelemek amaclyla onun rntgen fotografini b

foto 51 adi altinda Watson ve Crick'e gndermigier ama Watson ve Crick bunu bulugun asil kagifiolan Franklin'e sormaksizin ve ondan tek kelimeSzetmeksizin kendi gazetelerindeyaymlamiglardir. Bu yayin herkesin yanlig algilayarak DNA'nin mucidinin Watson ve Crick oldugunu dgnmesine, dahasi byk bir haksizlik yapilarak yanlig kipiye Nobel dlu verildigi sylentisinin bir anda ig gibi yayilmasina neden olmugtur. Ancak o tarihten ok sonra asimda DNA'nin ilk mucidinin Rosalind Franklin olduguanlagilmig ama gen bilim adamidln asil sahibinin kendisi oldugunu ileri srerek hem.uzun sre bunun mcadelesini vermig hem de bulugunun zerine oturulmasinin kederini yagarken sonunda 38 yaginda yumurtalik kanserine yenik dgerek lmgtr. Yakalandigi kanserin boyutunu kendi keyfettigi rntgen filminde olduka net olarak befirleyen Franklin bylece lmeden nce tip dnyasmda teghis konusuna yeni bir kolaylikdaha getirmigtir. KONUSMA VE SESKAYITMAKINESi

konugma ne ses kayit- makinesinin yaraticisi Johann Wolfgang von Kempelen de Pazmand (1734-1804) olup mucidin 1788 yllinda sesi yankiladigim kegfettigisaz kamiglarsayesinde gndeme gelmigtir.Nitekim kamigin bir ucundan konugtugu ya da bagardigisirada diger ucundan sesin dagildigmi ve egitli
sesler ikarttigi halde hepsinin ayni gekilde yansidigmi gren Kempelen sesleri bu yolla retmeyi bagarmig kayrt edeme-

ilk

ama

migtir. Ancak onun bu bulugu yzyllla birlikte Edison'un ilk ses kayit makinesini yaratmasinda byuk bir koz teykil etmigtir. 299

LSD Genel olarak 1960'larm gen\iginin uyugturucu olarak bilinen LSD, ilkin isvirellkimyaci Dr Albert Hofmann (1906) tarafindan tozun ierigini ayrigtirmak amaciyla 1938 yilmda bagladigt ve beg yil sonra 1943 yllinda parmagini yanliglikla yalamaslyla Bylece onun uyugturucu zellik tagidigini ortaya kegfedilmigtir. ikartan Hofmann tozun devam eden etkilerini grmek amacly1a kendisinde denemekte Israr etnii.g ama dozunu ne kadar almas] gerektiginibilmedigi iin normal dozu bulana kadar tam kez uyugturuca komasina girdikten sonra bu ok tehlikeli deneyden artik vazgemigtir. Sonuta 1947 yllinda Sandoz laboratuvarlarinda yapilan yogun aligmalar sonrasi tozun normal dozu saptanmig ve zellikle gizofreni hastalannin tedavisinde kullan:1mak amaclyla reetesiz olarak satiga sunulmugtur. LSD'nin patenti alinip zel dozda ve kesin kez uyugturucu olarak yeniden retilmesi ise kendisi de bir uyugturucu mptelasi olan Augustus Owsley Stanley lll tarafmdan 1965 yilinda gereklestirilmig ve Urettigi LSD'den yaklagik 100.000 olarak belirlenen olduka yksek dozda almasi nedeniyle komaya girip yll hapse mahkum edi1migtir. 2006 yilinda Hofmann'm yzncu yas

gun nedeniyle uluslararasi kapsamda uyugturucu bagimliligi zerine bir sempozyum dzenlenmigtir.
PLANR Wright kardegler tarafmdan bu uak1a 17 Arafik keyfedildigi ve Flyer One ad 1903'te Kuzey Carolina'daki Kitty Hawk'ta ilk uuu bagarlyla gereklestirdikleri bilinmektedir. Bylece ilk motorlu uak ve uugun sahipleri olarak tarihe gemisler ama asimda ayni yll 31 Mart 190,3'te Yeni Zelanda'da iftilik yapan Richard Pearse Bamboo Dick adini verdigi benzer bir uakia yerden yaklagik

ilk planrn Orville

ve Wilbur

ni verdikleri

300

l 50 metre havalanmig ancak ok gemeden iki dag arasina inmek zorunda kalmca yamaca arpan uaginin motoru bozulmustar. Wright kardeglerden ok nce ilk uagi ve uuu gereklegtirdigi iin onlara dava

aarak-onlardan ok daha yuksek standartlara sahip olup tarih kitaplarmagemesi gereken kiginin asil kendisi oldugunu savunan Pearse ondan bagarisizolarak sz edilmesine ise giddetli tepki gstermigtir.Ama sonuta Wright kardegler inigi bagariylagereklestirdigi, Pearse ise bunu bagaramadigi iin davayi kaybetmigtir. Bu karar tarih,kitaplanna Wright kardeplerin gemesine yaramig ama hl ondan sz edildigine gre Pearse'in ilk planrn ve uuun mucidi oldugu geregini elbette ki degigtirememigtir. BOND KIZLARI

lmsz.bir seks tanriasi olarak adi hl hafizalardan silinaktris Ursula Andress (1936) bilinen en eski meyen nl sve\i
Bond Kizt olup James Bond serisinin ilk filmi olan Dr. No'da kumsalda beyaz bikinisiylegrndg o sahneden beri sinemanin ikonasi haline gelmigtir. Nitekim ondan Sonra sayisiz Bond kizl tretilmig ama film yapimcilan hibirinde Miss Andress'in grdg ilgiyi yakalayarnadigini drste itiraf etmiglerdir. rnegin Dr. No'daki o nl sahnede Sylvia Trench karakterini oynayan Andress'in yerine geen Honey Roder'in yani sira ingiliz aktris Eunice Gayson (1931) hibir zaman asimin tadini vermediklerini kabul ettigini ve bunun psikolojik baskisini sadece kendisinin degil partnerinin de hissetmig oldugunu dile getirmigtir. Nitekim Andress'le birlikte yillarca James Bond roln oynayan nl aktr Sean Connery'nin bu yzden hata yaptigmi
301

sahnede

bile aiklayan Gayson, ona rahatiamasi iin bir iki verdigi bu "Benim adrm Bond. James Bond" demesi gereken akkairdigmi sylemigtir.

trn yanligla asil admi agzindan

"Eger rolm geregi zerimdekileri akartmamgerekiyorsa, ok dogal bir gekildeelbiselerimi akartirim"

URSULA ANDRESS

302

D iN

Animizm, Gnege Tapmma, Aya Tapmma, Yahudilik, Hinduizm, Zerdgtlk, Konfyuslk, Sihir Dini, Hiristlyanlik, Budizm, islam,gintoDini, Vodo Dini, Mormonizm, Bilimselcilik, Moon Tarikati, Ateizm.

"Eger fanrmm mevcudiyeti hl bilinmiyorsa, o zaman onun kegfedilmesipart olmuytur"

VOLTAIRE (1694-1778) ANMiZM Bilinen en eski organize din olan Animizm adini Latince nefes ya da ruh anlamina gelen anima kelimesinden almig ve M.. 40000 ve 10000 arasinda yukari paleolitik devirde ortaya ikmigttr. Temeli tamamen ruha dayali olup bedenin fizikselliginden sz edilmeyen dinde esas olan sadece ruh ve nefestir ve nefes bittiginde ruhun boyut degigtirerek bagkabir dnyada bagka bir cantida hayat bulduguna inanilmaktadir. Bu canh bir insan olabildigi gibi, bitki ya da hayvan da olabilir. Bu nedente din bilimcilergenellikle primitif toplumlarin setigi bu dinde yagamm uyku, rya ve lmden ibaret olup tamamen basite indirgendibu gini nedenle kalkinmaysreddettiklerini ileri surmektedirler. GNESE TAPINMA M.O. 2500 yllinda eski Misir'da grlen gneye tapinmaya en bariz rnek gnes tanrist olarak adlandirdiklari Ra olup lkeyi idare eden firavunlar Ra'nin oglu olarak onun dnyadaki
303

temsilcisi durumundadir. ilkin Misir'da dogan dini benimseyen diger toplumlarda ise gnege farkli adlar verilmigtir. rnegin Shamash denirken, eski Yunanistan'da ApolMezopotamya'da lo ve Helios olarak iki gneg tanrlSI olduguna inantlmaktadir. Yani inkalar,Aztekler, Putperestler ve Zerdgler de gnege

sira tapinmiglardir.

AYATAPINMA
Smerigt tarafindan ortaya iedilmekte ve ylhn son gnnde kan dinde ay tanri olarak kabul gneg ona sembolik olarak kurban edilmektedir. Bu ynde duzenlenen seremoniler sirasinda kurban edilen hayvanin gnes oldugu dgunlerek cinsel organlari ikartihp kani lilmekte ve testisleri ig olarak yenmektedir. Bylece kralhgi gnegin elinden alarak dnyadaki hakimlyetine devam ettigine inanilan aya tapinaniarin dini Isa'nindogumundan ok nceye ait olup onu Moon tarikatlyla karigtirmamalidir, Moon tarikati tamamen yirminci yzyilda fenomenleri tremig ok yeni bir tarikattir.

ilkin M..2500 yili

civarinda

YAHUDiLiK Bilinen en eski tek tanrib din Yahudilik ilkin M.. 1900 ylli civarinda kaba bir tarifle bugnk israil ile Lbnan civarindaki blgede Ibrahimpeygamber tarafindan yayilmig olup o taribe kadar yaygin olan ok tanrili dine kargin kainattaki tm varlik394

larm tek bir tann tarafindari yaratildigi ve hepsinin onun farkli bir simasmi tagidigi geklindeki bir inanci tagimaktadir. Yahudilere gre bu tansmin adi Yehova, kutsa1 kitaplarinin adi ise

evrat'tir.
Snnet, Yahudilerin diger adi Yahudi inciliolan kutsal kitaplari Tevrat'ta yazill farz niteligi taglyan bir din buyrugudur. Buna gre bazi tefsirlerde M.. 1280 yilmda Musa peygamberin de uyguladigi bu buyrukta tanri Yahova lbrahim peygambere kendisini, ogullarmi, klelerini ve hizmetkarlanni snnet ettirmesini sylemektedir. 5nnet olayinin ilkin ne zaman ve nerede gereklestirildigi tam olarak bilinmemek1ebirlikte M.. 6000 ylh civarmda genellikle kuzey dogu Afrika ve ArapYarimadasindaki kabileler tarafmdan ergenlik agma gelen erkek ocuklara uygulandigt yani sira M.. 3100 yllindan itibaren eski Misir'da alti ile on iki yas arasi erkek ocuklarin dinen temizienme amaclyla snnet edildigi bilinmektedir. Mslmanlar ise M.S. 570 dogustan yllindan itibaren peygamberleri Hz. Muhammed'in gelen erkek ocuklari snnetli oldugu inanciyla ergenlik agma snnet etmigier ve bu dini gelenek gnmze dek devam etmigtir. Ancak Yahudi]er de bu iglem bebek dogar dogmaz gereklegtirilirken, Mslmanlar ocugun bilinli bir yaga gelmesini beklemektedirler ve bu operasyon 7-9-11 gibi en fazia 13 yagmda olmak kaydiyla genellikle tekli yaglarda yapilmaktadir. HINDUiZM Eski din bilimcilere gre Hinduizm Indus Vadisinde baglaylp M.. 4000 yilma dek etkinligini srdrebilmig olan dnyanm adamen eski organize dinierinden biridir ama gnmz bilim larl Hinduizm'in M.. 1500 yili civarma dek grldgn ileri srmektedirler. Buna gre ok tanrili dinin temsilcileri olan Hindular Q buyk din olan Hiristiyanlik, Mslmanhk ve Yahudiligin tam tersine tek bir tanri olmaylp kainatta birok tanri
305

olduguna inanmakta ve tek bir tanri yerine tek bir gerek oldugu grgnde birlegmektedirler. Bu dogrultuda evremizde grdgmz her geyin ve her canlinin bu geregin trevleri oldugunu ileri sren Hinduizmde bu gerek dogurganlik gibi ilahi bir g taglyan bir digidir. Bu nedenle tapinilan en byk iki tanrianin adi kainatin koruyucu annesi konumundaki Durga ile dogurganhk,bereket, siflik, temizlik, bagiglarnave criirtlik tanriasi Lakshmi'dir. Nitekim Hinduizm'a gre llahi retkenlik taglyan digilere saygi duyulmayan bir din, din olamaz. Kutsa1 kitaplarinin Veda oldugu dinde Hindu4ar ruhun lmszlgne inanmakta ve hayatm dogmak, yagamak, lmek ve yeniden dogmakla sonu olmayan bir dngden ibaret oldugunu ileri srmektedirler. Buna gre kigildgnde sadece fiziken lmekte ruhu ise bagkabir canliya girerek ona hayatvermekte, dolaylsiy1a bagkabir bedende yagamaya devam etmektedir. ZERD$TLK Bugnk iran topraklannda dogan Zerdgt dini ya da Zerdgtlk Perslerin en eski dini olup peygamberlerinin adinin Zerdgt olmasmdan dolayi bu adi almaktadir. Din akademisyenlerinin bir krsmi M.. 600 ylli civannda dogan dinin on birinci yzyila, bir kismi ise on sekizinci yzyila kadar etkisini srdrdgn syledigi Zerdgtlk kutsal kitaplan Avesta'da yazili oldugu zere temel dsturla zetlenmektedir. lyi Dgnce, lyi Sz Syleme, lyiTohumlar Ekme. Buna gre tanrilari Ahura Mazda kainattaki tek bilge kipidirve kutsal kitapta Zerdgt peygamber tarafmdan piirsel dilde yazilmig olup kainatin g\erinin dile getirildigi Gathas adt verilen beg garkmm yani sira bu gler yedi grupta toplanarak canli ya da olugumlarla zdeglegti.rilmigtir. Bu dogrultuda hayvanlar iyi dgnceyi, ateg ve enerji adalet ve geregi, metaller egemenligi, toprak sadakat ve huzuru, su btnfg, bitkiler lmszlg, insaniar ise yaratici enerjiyi
306

temsil etmektedir. Perslerin ana vatanlarinin siraslyla Yunanlilar, Mslmanlar ve Mogollarin istilasi sirasinda yok edilmek istenen Zerdgtier Hindistan'a kaarak burada etkinliklerini srdrmeye devam etmigtir. Nitekim bugn hl Hindistan'da mevcut olan Zerdgtlerin bu kaig hikayesinde M.S. sekizinci yzyilda bugnk Hindistan'in Gujarat blgesinde hkm sren Sanjan krah JadavRana'ya bagvuran toplulugun liderinin ondan siginma hakki istedigi anlatilmaktadir. Ancak kral lkesinin zaten ok kalabalik oldugunu syleyerek onlan almaya yanagmamigttr. Ona ne kadar kalabahk olduklarini kanithmak iin bir bardaga lebalep st doldurmuy ve buna bir damla daha ilave edecek olursa tagacagini gstererek bu istegini yerine getirmeyecegini ifade etmigtir. Bunun zerine Zerdgt lider ste bir kagik geker ilave edip karigtirmig ve krala dnup "Biz bu stn iinde geker olmak istiyoruz, bizi gremeyeceksiniz, size yk olmayacagiz, tipki stn \indeki bu geker gibi eriyip gidecegiz, ama yagaminizi tatlandirdigimizi hissedeceksiniz" demig. Bunun zerine kral onlari sadece kabul etmekle kalmaylp, yerel giysileriyle dolagmalarina ve serbeste ibadet etmelerine izin vermig. KONFYSLK
"nsan yolla bilgeligini kamtlayabilir.

Birincisi meditasyon yoluyla ki, bu asil olan yoldur.

kincisi aklitederekki, bu en kolay yoldur. t ise ncs deneyim yoluyla ki, bu en zorudur"
KONFYS'N SZLERINDEN

(M..479)

551-479) 01up batida bilinen adiyla Asil adi Kung Fu Tzu (M.. bilge Konfys'On nclgn yaptigi Konfyslk, M..

tarafindan resmi din ilan edilmigtir. Si Shu ve Wu Jing.olarak iki kutsal kibeginci yzyilda
307

grlmg olup inhanedani in'de

tabi olan din, sadakat, lyi kargilikverme, saygi ve sevgi iin kisisel aba sarf etmek zerine kurulmuy daha ziyade psikolojiye dayall bir sistemdir. Buna gre tm bu megakkat i.steyen vasiflar tannnin sahip oldugu vasiflar oldugu iin zordur ama kisi bunu isterse bir gekilde

bagarabilir.

SiHIR DNi (Druidler) Dini kaynaklara gre M..200 ylli civarinda grldg ileri srlen Druid ya da Sihir Dininden ilkin M.. 59 ile 51 yillari 1 arasmda Roma imparatoru Julius Ceasar'm (M..00-44) yazdigi History of the Wars in Caul (Gal Savaglari Tarihi) adli kitapta sz edilmigtir. Bu dogrultuda gerek eskiYunan gerekse Rorralilar iggal ettikleri Gal topraklarinin sahipleri olan Keltlerin bir tr sihirbaz sifatmi taktiklari Droid liderlerden etkilenerek onlann lyi ya da kt her geyi tanrilar, ruhlar ve atalarinm gcn kullanarak kendilerinderi uzaklagtirdiklan gibi yakmlagttrabileceklerini de grenmislerdir. Nitekim Vezv yanardaginm patladig: sirada lerek Pompei'ye gmlen ve tarihte Byk Pliny adlyla bilinen Romali yazar ve filozof Pliny the Elder (M.S. 23-79) bununla ilgili yazdigi bir eserinde tm Romall erkek ve kadmlarin bu gc kullanmayi grendiklerini dile getirmigtir.Bugn Gallerde hl mevcut olan Druid'ler her yll Welsh Eisteddfod denilen kutlama gnnde bir araya gelmekte ve meditasyon yoluyla atalarmm ruhuna erigip her geyi zmlediklerini sylemektedirler. HIRSTiYANLIK
Bugn dnyanin yarismdan ogunun inandigi tek tanrili ikinci byk din Hiristiyanlik M.. 4'nc yzyilda Bethlehem'de dogan dinin peygamberi Hazreti Isa'ya inananlarin dini olup inanilanna gre Isa, tanrinin ogludur. Kutsal kitaplari incil'de sylevleri ve gerege dayali hikayeleri anlatilde onun

sayisiz

308

dig! uzereisa peygamber, orta doguda Rift vadisi boyunca aklp John taLut glne dklen Seria da rdnnehrindevaftizci ya rafindan vaftiz edildikten sonra 30 yagina geldiginde tanri tarafindan halkma yaymasi emredilen Hiristiyanlik dinini gretmeye baglamit ve Omrnri son yillna dek dinin temelini teykil Ve tOlranSI halkina kolay anlagilir bir dille eden baglglaylC1|lk aktarmaya alismigtir. Tam olarak bilinmedigi iin M.S. 64 ya da 69 ylbnda armiha gerilerek ldrlmesinin ardindan on iki havarisinden biri olarak kabul edilen Aziz Peter onun grevini teslim almig ve Katolik Kilisesi tarafindan ilk papa llan edilmigtir. Bugn havari1erinin adlyla anilan drt ayriincil bulunmaktadir ama bunlar ancak isa peygamberin lumnden 70 yll sonra yaklagikM.S. 100 ylli civarinda yazilmaya baglanmittir.
Kilisesi, 1sa'nin havari1erinden biri olan Aziz (St) Mark'in Kuds'teki evi olup, ayni.zamanda isa'ninarmiha gerilerek ldrlmeden bir gece nce havarileriyle birlikte son akyam yemegi yedigi yerdir. Su nedenle Hiristlyanlar her yll onun dgn olan Paskalyada oraya indigine inanmaktadirlar. Aziz Mark

IlkHiristiyan

M.S. 68 yllinda bedeni bir atin kuyruguna baglanip iskenderiye'deki Bokalia caddesinde iki gn yerde srklenerek gehit edilmigtir. Hiristlyan inanigina gre bu srklenig sirasinda bedeni paralara bag: iskenaynlmasina ragmen koruma altina allnmigtir. rnegin Kilisesinde, geri kalan paralannin bir kismi Kahire'de, diger deriye kismi ise Venedik'teki St Mark Katedralindedir. ilk din degigtirerek Hiristiyan olan kigi M.S. 313 yllinda dogu Roma imparatoru Konstantin (M.S. 272-337) olup onun Hiristiyanlik dinine dng Roma'nin ykselme devrinin baglamasina neden olmakla kalmayip gehrin Htristlyanligin merkezi olmasma da nclk etmigtir. O tarihten itibaren Roma kilisesinin gc Hiristlyanirk dnyastni dogrudan etkilemig ve bu etki gnmze dek surmgtr.

309

Hz.
migtir.

isa'nin dogum gn olarak kabul edilen ilk Noel kut-

lamasi M.S. drdnc yzyllda 25 Arahk gn gereklegtirilHiristiyan kilisesi M.S. birinci yzyilda Glastonbury'de inga edilmig ve Hz. Isa'nm annesi olan Bakire Meryem'e (Virgin Mary) ithaf edilmigtir.

ingiltere'dekiilk

Il 11

ingiftere'dedin degigtirerek Hiristiyan olan ilk kral King Ethelbert of Kent (Kent Krall) olup, M.S 597 yllinda daha sonra Aziz (St) unvanini alan Augustine'in Kent gehrine gelmesinin ardindan olrnugtur. Kral Ethelbert'i Hiristlyan dinine dndrmek iin Papa Gregory tarafindan greviendirilenAugustine,
kralln dinini degigtirmesiyle birlikte Hiristiyanlik dininin lkeye yayilmasinada n ayak olmustur. Bu dogrultuda kansi kralie Bertha'nin zaten Hiristiyan oldugu kral Ethelbert M.S. 597 yllinda
Hiristiyan olmakla kalmayip, Augustine ve yandaglarinin ikamet etmesi iin Canterbury'deki eski kiliseyi tahsis etmigtir. Bylece Canterbury'nin ilk rahibi olan Augustine, kral Ethelbert ile birlikte aligarak i.lkAnglo-Sakson kanunlarini hazirlamiglardir.

dini tarihinde Byk Hiziplegme olarak bilinen dini blnme ilkin M.S. 1054 yllinda gerekleymig olup batt kanadi Katolikligi, dogu kanadi ise Ortodokslugu semigtir.
310

Hiristiyanlik

Bu dogrultuda bati kanadinm dini lideri Papa, dogu kanadinm Patrik olup, batinin merkezi Roma, dogunun merkezi ise o devirde Konstantinople olarak bilinen bugnk istanbul'dur. er H iki lider de kendi ynetimiyle sinirli blgede olduka gl ve saygindir ve aradaki srtgmeleri yok etme grevi stlenmiglerdir ama bu hiziplegme hibir zaman bitmemigtir.

ilk Kipti kilisesi M.S. yedinci yzyilda bugn tamamina

yakmi Mslman olarak bilinen Misir'da inga edilmittir. Bugn halen Misir'da etkin bir ogunluk olan Kiptilerin kkeni ise Arapa ingene anlamina geldigi iin ingenelere dayanmakta ve Misirh olarak kabul edilmelerine ragmen Misir'i bozduklari \in pek sevilmemektedirler.
1840 yllinda retilmig olup kartin zerine Noel gn anlamina gelen christmas yerine kisaca Xmas yazilmigtLr. Latince Isa anlamlna g 80 CETiSt Ve EUSal ayin aniamina gelen Mas'm birlegtirilmesiyle olugan christmas kelimesindeki christ yerine bugn ok nadiren kisaltilarak X harfi yazilmasina ragmen genellikle kullanilmamaktadir.Nitekim

ilk Noel karti

bu ilk Noe] kartmda da Yunanca'daki chi eki kisaca X harfiyle gsterilmigtir. Yunanca'da christ demek olan christos kutsanmig kisi anlamina gelmektedir. Katolikler Katolik dininin Ilderi olan Papa ayni zamanda merkezi Roma olan bag Hiristlyanliginin da tek temsilcisi olup Latince baba anlamina gelmektedir. Onuncu yzyildan itibaren ayni zamanda Romanm bagpiskoposu olan Papa'nm tam unvam ise gyledir: Roma'nin Bagpiskoposu, Hazreti Isa'ninVaftizcisi, Havarilerin
Prensi, Driya Hiristlyan Kiliselerinin Ekmenik Lideri, Batinin Patrigi, italya'ninEn Byk Lideri, Roma Eyaletleri Metropol ve Bagpiskoposu, Bagimsiz Vatikan SehriBagkani ve Tannnin Hizmetkari. 311

Hazreti Sa'nin on iki havarisinin lideri konumundaki Aziz (St) Peter olup M.S 64 ya da 69 olarak bilinen lmne dek Hiristiyan aleminin liderligini yapmigtir.

ilk Papa

Papa Nicholas Breakspear (M.S. 11001159) olup Papa IV'nc Adrian adi altinda 4 Aralik 1154'den 1 Kasim 1159'a kadar grev yapmigtir. Ancak ilkin acemi bir keyigolarak bilinen Breakspear ingilizmanastirlarma alinmaylp reddedilmig, bu nedenle Fransa'da Arles yakinlarinda St Rufus

ilk ingiliz kkenli

bir manastira kabul edi1incpye dek uzun bir yolculuk yapmistir. Burada nce manastir rahipligine daha sonra da kardinallige ykselerek grevi sresince etkin rol oynayan Breakspearrnegin Norve'te ilk Katolik kilisesinin kurulmasina n ayak olmug ve btn bu bagarill allgm3 RFIDLD SODUnda papalikla dllendirilmigtir. Breakspear T Kasim 1159 tarihinde su ierken bogazinrn dgmlenmesi sonucu bogularak lmgtr.
Onun lmyle yeni Papa olarak atanan ve T274 yllinda greve baglayan Conclave ile birlikte papaliga yeni bir seim sistemi gelmig ve o tarihten itibaren eskisinin lmnn ardin-

adi verilen

dan 15 gn iinde yeni papanin seimle greve gelecegi karara baglanmigtir. Bu 15 gn1ksre, dnyadaki tm Katolik kilisesi.
kardinallerinin Roma'ya gelerek onunla tanigtirilma sresidir.

312

Cizvitler (isaalar)
Cizvit Toplulugu ilkin bir ispanyol askeri ve soylusu olup daha sonra Aziz (St) unvanini alacak olan Ignatius Lyola (14911556) tarafindan 1533 yib Agustos aymda Paris'te kurulmugtur. Paris'teki niversitede tanigan 1gnatius ve alti arkadagindan olugan ilk Cizvitler ayni zamanda toplulugun kanunlarmi belirleyerek bagigtoplama ve fakirleri kalkindirmak amactyla Kuds'e gi-

den ilk haci kafilesidir. 27 Agustos 1540 tarihinde Papa Ill'nc

Paul tarafmdan onaylanan toplulugun 1556 yilmda ignatius'un lmnden sonra daha da sayilari artarak 1000'e ulagmistir.

Protestanlar
On altinci yzyllda gereklegen din reformuyla birlikte Roma'nm koyu Katolik ynetimine ve mutlak gcne kargibir hareketin bagIamasi dogru[tusunda kurulan Protestanilk, adindan da anlagilacagi zere bir aniamda Hiristlyan dininin kati kurallanni kanunlagttran Roma Katolik Kilisesi ynetimini protesto etmek anlamina gelmekteydi. Nitekim Katolik dininden olmayanlara kargi Roma'nin uyguladigivah i ve insanlik digi yntemleri protestoetmek amaclyla Protestan kanadin kurucusu olan nl Alman din adamt ve teologu Martin Luther (1d83-1546)kendi yazdigi 95 maddeden olugan insanHaklan BildirgesiniWittenberg kilisesinin ana kapisma ivilemig ve bu cesur girigirniolduka ses getirmigti.Bir Augustine rahibi olan Luther bu bildirgeden sonra byk bir Protestanlik hareketinin olugmasinm yani sira Lutherian adi altinda yeni bir Protestan mezhebinin de dogmasina n ayak olmak1a kalmayip 1525 yilmda evlenerek bylece rahiplerin ve din adamlannin evlenemeyecegi geklinde Katolik dinine zorla yerlestirilmig bir tabuyu da yikmigtir. Dindeki bu reform hareketi ok gemeden Protestanligm Roma Katolik Kilisesinden ayrl Ip bagli bagma bir mezbep olarak kabul edilmesine neden olmugtur.
313

ingiltere'deKilise
ingiltere'de Hiristiyanlik ilk kez Roma Katolik Kilisesinden aynlarak bagli bagina bir mezhep olan Protestanligin doguuyla paralel seyretmigtir. Ancak dini kayitlar ok daha ncesinde ingiltere'deHiristlyanligin bagladigina igaret etrnektedir. Nitekim ilk kez M.S 314 yllinda Papa Gregory'nin ingilizhalkini
Hiristiyan dinine dndrmek iin grevlendirdigi St Augustine sayesinde M.S. 597 yllinda Hiristiyanhkla tanistiklari bilinmesine ragmen, asimda St Augustine'nin lkeye geliginden yaklagik 200 yll nce gney Fransa'daki Arles Din Konseyi tarafmdan ingiltere'yerahip atandigi ileri srlmektedir. Bu dogrultuda ilk ingiltere'deki kiliseAnglikan Birligi tarafindan on altinci yz-

yllda kral Vill'inci Henry dneminde kurulmuy ve ilk Katolik din kuralmi kral Henry yikmigtir. Nitekim Papa V]I'inci Clement onaylamadigi halde onun onayini beklemeksizin Aragon'lu Catherine ile evlenen kral, bylece Papayi dinlemediginigstererek ona kargi gelmigtir.Bunu takiben geligen bagtmsiz parlamento harekatlyla 1534 yilmda kral Henry Ingiltere kilisesinin bagma getirilmig ve bylece Papanm gc reddedilmigtir. Ayni parlamento 1534 ylimda bagka bir ilke imza atarak kralin Aragon'lu Catherine ile evliligini feshedip Anne Boleyn ile evlenmesini onaylamigtir. Yunan Ortodokslar
Yunan Ortodoks dini daha ziyade Hiristiyanligm dogu kanadinin tercihi olup ayni zamanda dine sonradan katilan bir mez-

heptir ve gu anda dnyada yaklagik 10.000.000 kisi Ortodoks olarak anilmaktadir. 1821 ile 1832 yillari arasinda yapilan YuSavaglarmdan sonra bagimsiz bir Yunan Kilinan Bagimsizik sesi kurulmasi ynnde Dogu Ortodoks Komnyono Patrikligi ile grgmelerba latilmig ve buriun sonucunda Rus imparatoru
314

Peter the Great'in (Byk Pedro) tirafindan 1850 yillnda ilk Rus Ortodoks Kilisesi kurularak tm dnyaca bagimsizllgi resmen taninmigtir.

BUDIZM
Bir felsefe dini olan Budizm, takipilerinin Siddhartha Guatama olarak adlandirdigi M.. 566 ile 486 yillan arasinda yagamig Buda'nin grg ve dgncelerinin benimsendigi din olup M.. llkin 490 il 410 yillan arasinda yenidezyapilandirilmigtir. Asya'rno byk bir blmnu ynetimi altinda tutan Mauryan Imparatorlugu yneticisi Ashoka (M.. 273-232) tarafindan benimsenerek Budizm altinda kurulan din kisa srede tm Asya'ya yayllmigtir. Yazidan ziyade sze dayall Budizm'de 400'den fazia

yanlig davranigindzeltilmesi ynnde hayat grg sz konusudur ama Budistlerin kutsal kitabi olan Tripitaka Buda'nin lmnden sonra geen 400 ylldan fazia sre iinde yazilamadigi iin Budist kepiglerden olugan grenciler Buda'nin grglerini bir kitaptan takip etmek yerine gretmenleri Budist rahipleri dinleyerek grenmiglerdir. Bu dogrultuda manastir sistemine dayali olarak bir grup konslden olugan rahiplere sorular soran grenciler onlardan bu dini dinleyerek dnme gretisine sahip olurlarken ilkin M.S. birinci yzyrlda Therevadian kegigleri tarafindan yazilan Tripitaka'da grencilerin szl olarak bilgi edindigi ve 4 ana grup altinda toplanarak Soylu Gerekler adlyla bilinen felsefi grgler sz konusudur.

su

L Hayat hayal 2. Srekli zevk, 3.

kirikligidemektir g ve sreklilik arzusu kigiye igkence ektirir

istemiyorsan,

ekmek kence

arzulanndan vazgemeIisin

4. Agagidaki sekiz yolu izleyerek arzularmi bastirabilir ve dogru bir insan olabilirsin 315

Dogru grg Kararlilik ve iyi niyet

iyi konugma
Dogru davrang Yagama enerjisi

abasarf etmek
Bilinli olmak
Konsantrasyon

iSLAM Mslmanlarin dini olan slam bilinen nc byk ve son tek tanrih din olup kainatin kurucusu ve tek mutlak gc olan Allah'a inananlarm ve ona iman edenlerin dinidir. Dinin lideri ve Mslmanlarin peygamberi olan Hazreti Muhamrned'ten nce putlara tapan toplu]uk onun nclgnde islamdinini seerek kainatta Allah'tan baska tanri olmadigina pahadet ederek inanmiglardir. Mslumanlarm inampina gre M.S. 610 yllmda bir magarada yalnizken Hazreti Muhammed'e (M.S. 570-632) Allah tarafmdan gnderilen vahiy sirasinda kargisina ikan Cebrail (Gabriel) ona Allah sznu ezberlemesini ve topiumuna bu sz gretmesini emretmigtir. Yagammin geri kalan kisminda srekli vahiy yoluyla ayetier alan Hazreti Muhammed, bunlari yazih bir kitap haline dngtrmg,bylece Mslmanlarin kutsal kitabi olan Kuran-i Kerim o1ugmugtur. Hazreti Muhammed'in hadislerinden olugan bir diger kutsal kitap ise Hadis-i Serif lup o iinde dzgn yagamak, dzgn ve ahlakh insan olmak adina peygamberin nasihat niteligindeki szleri yaZLildir.

ilkAmerikall Mslman toplulugu1913 yllinda Newark'ta asil adi Tirnothy Drew (1886-1929)oup Soylu Ali Drew olarak bilinen ve kendisini peygamber ilan eden kisi tarafmdan kurulmugtur.
316

NTO DiNi
de tipki Budizm gibi Japonlarm tercih ettigi ikinci felsefe agirbkli dindir. Sintokelimesi incetanrilarin yolu anlamina.gelen Shin Tao kelimelerinin birlegimiyle olugmug olup M.S. 500 yi]i civarinda baglamistirama kurucusu olmadigi gibi, kutsal kitaplari, kanunlari ve dine alt hibir yaztil belge de sz konusu degildir. Bu dogrultuda Sintodini szl gretiye dayali olup aile sevgisi ve ruhsal temizlik zerine kuruludur. ikinci Dnya Savagi sonrasina kadar tann olarak kabul edilen Japon imparatoruayni zamanda Japonya'ninefsanevi kurucu lideri ve gnet tannsi konumunda olup, savagm bitiminde imparator Hirohito (1901-89)Amerikalilar tarafindan ilahi vasfmin iptal edildigini halka duyurmasi ynnde baski grmgtr.

Sintodini

VODO DiNi
tercih ettigi yresel bir din olan Vodo bugn taraftarlarinin sayisi kmsenmeyecek oranda olup nfusun yaklagik yzde sekseninin tercih ettigi bir dindir. Haiti dilinde tanreve ruh anlamina gelen vodun kelimesinden tremig olan din, Katolik dini ayinieriyle Afrikali bycu ayinlerinin kangimi olup Fransiz kolonilerdevrinde adaya Afrikali kleler tarafmdan getirilmigtir. Yagamla lum arasinda nc bir boyut olduguna ve zombi olarak bilinen kipilerinvarligindan yola ikarak aslinda insanlarin lmszlgrie inanilmaktadir.
Haiti'nin

317

MORMONIZM Mormonizm kkeni Hiristiyanligi baz alan bir tarikat dini ziyade kiyamet gnnden nce dnyaya gelecek o10p isa'dan son Mesih'e ve bu sre iinde dine nclk edecek modern Mesih'lere inananiarin dinidir. Bu dogrultuda 1827 yillnda 22 yagmdayken yazmaya baglayan ve iinde 250.000'den fazia darbi mesel.niteligi tagiyan hikayenin mevcut oldugu bir tr roman zelligi taglyan Mormon'larrn Kitabini (The Book of Mormon) 1830 yilinda tamamlayan Joseph Smith (1805-1844) tarafmdan kurulmuy olan dinin taraftarlari Smith'i bu dinin ilk peygamberi olarak kabul etmektedir. Bugn zellikle Amerika'da binierce taraftari olan dinin kendisine zg bir Mormon Kilisesi de olup kiyamet gnnden nce dnyayagelecek olan peygamberin.en az Musa kadar nemli biri olduguna inanilmaktadir. 1833 yiImda Smith'e katilan Brigham Young (1801-1877) ondan kilise liderligi grevini devraldiktan sonra o zamanlar Meksika smirlari iinde bulunan Amerika'nm Utah eyaletine bagli Salt Lake City'de halkin bu dini benimsemesine nclk etmig ve ilk kez
318

1840 yllrnda ziyaret ettigi ingiltere'deMormon dininin kabul edilmesini saglamasinin yani sira ok gemeden tm Avrupa'nm

bu dini tanimasinda misyonerlik grevirfi stenmigtir. Temeli gya Hiristiyanliga dayal olan Mormonizm'de Joseph Smith ve Brigham Young gibi kipilerin modern peygamberler olduguna
ve tanrinm vasiflarini tagidiklarina inanilmaktadir ama onlara gre Katoliklerin inandigi gibi baba, ogul ve kutsal ruhtan ibaret olan Kutsal \ birbirine bagli olmayip, ayri kipilikte ken-

disini gstermektedir. Bugn Katolik Hiristiyan aleminin temel inanci olan kutsal ly reddetmeleri, bu ok nemli noktada onlardan tamamen ayrildiklarini gstermekle birlikte bu dine tamamen aykirl bagkaca inanlari nedeniyle aslinda Hiristiyan gibi grnmelerine ragmen pek de ilgileri olmadigi aika ortaya ikmaktadir. Nitekim Mormonlar ay, kahve, sigara gibi
tiryakilik yapan iecekleri kullanmamalarina ragrnen tm tek tanrili dinierde yasak ve gnah oldugu halde iki ve uyugturucu kullanmayi serbest birakmiglardir.Belki de bu derece kati kurallari olmaylgi nedeniyle bugn ok sayida taraftar toplayan
Mormonizm, bu dogrultuda Roma Katolik Kilisesinden tamamen ayrilmig ve ogunlugun ikamet ettigi Salt Lake City dinin merkezi olmustur.

BLiMSELCLK
Bilimselcilik ilkinAmerikan bilim kurgu yazan L Ron Hubbard'in (1911-86) 1950 ylli Maisinda yayinlanan Dianetics: The Modern Science of Mental Health (Dini.Tabular ve Modern Bilim-

de Akil Saghgi) adli kitablyla gndeme gelmi tir. Bu dogrultuda kitabinda din tabularini pozitif bilimle yikmak Uzerine bir felsefeyi konu alan Hubbard bilimselciligin babas! ilan edi1migtir. Nitekim ilkin 1951 sonbahannda Arizona, Phoenix'te ilk mesajini veren Hubbard'in 1952 yili ilkbahannda 15.000'den fazla taraftar kazandig: grlmgtr. Kitabinda bilginin gc319

tabu ne deginen Hubbard, pozitif bilim sayesinde o gne dek olarak kabul edilen din kanunlarinin yikilabilecegi gibi dinin kipinin ruhen rahatlamasi anlamina geldigini ve bunu mantikli dgnerek kimsenin ynlendirmesi olmaksizin kendi kendine zebilecegini, hastallklarmi tedavi edebilecegini anlatmakta-

dir. 34 yillik yagaminm son yillarinda her gn bu ynde taze fikirler reten Hubbard sonunda 1954 ytimda bilimselcige dayali ilk kiliseyi Los Angeles'ta kurmustur. Ancak ilk gnler onunla birlikte kilisenin liderleri byk saldinlann yani sira vergi ka\rmak, yelerden zorla hukmeti ve insanlari

shte evrak dzenleyerek para toplamak, dolandirmak gibi agir sulamalara da maruz kalmiglar ama yine de allgmalarini srdrmeye ve taraftar

toplama devam etmiglerdir.

MOON TAIKATI
Asil adi Yung Myung Moon (1920) olup topluluk iinde Saygideger Sun Moon olarak anilan kisi tarafindan ilkin 1954 yllinda Gney Kore'de kurulan Moon Tarikati aslinda Katolik ve Protes-

tan olarak ikiye aynlan Hiristlyanlik dinini tek bir kilise atisi altinda toplamak gibi iyi niyetli bir grge sahip gibi grnse de bu yaklatimiyla ok saylda taraftar toplamasina ragmen kendisine ait belli bir felsefesi olmayan gstermelik bir tarikatti. Nitekim 1945 yllinda Tarikatm Prensipleri adi altmda yazdigi kitaba bakildiginda, ogunun Hiristiyan dini gretisine dayali alinti bilgilerden olugtugu hatta bazilarinin uydurulmuy oldugu anlagilmaktadir. Tarikatin inanigina gre Moon 16 yaginda Kuzey Kore'deki daglara iktiginda isa ona grrimg ve onu dnyaya bu dini yaymakla greviendirmigti.Bir diger inanig ise isa'nin Hiristiyanlik dinini yaymasi iin yeryzne gnderilmig tek peygamber olmadigi klyamet gn geytanin huy degistirerek iyi bir melek olacagi idi. Dahasi saygideger Sun Moon ahir zamanda gelmesi bek1enen son Mesih'ti. Her ne kadar bunlara
320

inanmak g de olsa Moon'un bu fikirleri agilamayi bagardigi ve Gney Kore'de yepyeni bir tarikat kurarak ok sayida taraftar topladigt kesindi ama sonunda gney Kore'deki askeri ynetim sirasmda baa gelen general Park Chung-hee (1917-79) onu sahtekarlikla su\ayarak hapse attirmigti. Ancak bir sre hapis yatan Moon 1971 yilinda, serbest kaldiginda Amerika'ya kaarak orada Moon Tarikatini kurmuy ve ok sayida taraftar toplamigti. Nitekim Washington Times'a gre devletin en st kademe memurundan sayili lyadam1arma kadar taraftan vardi.

ATEZM (TanritanimazIrk)
Ateizm kipinin dini bilgi eksikliginden ya da inanlarinin zaylfligmdan dolayr tann ve tannlara inanmayisi, dolayisiyla Ateist (tanntanimaz) olarak adlandirrimasi anlamma gelmektedir. Tarihte bilinen en nl Ateist Yunanli filozof Sokrates'tir (M.. 470-399) ve bu nedenle, savag, g, sanat, endstri, adalet ve yetenek tanriasi Athena tarafindan lanetlendigi ileri srlerek halk tarafmdan su\anmig, sonunda baldiran ya da agi otu denilen ok zehirli bir bitki yemegine kangtirrlarak zehirienip l-

drlmgtr.

321

SEKS
Antik agda Seks Tanrilari, Kama Sutra, Gebelikten Korunma, Fabigelik, Sanatta Seks, Sinemada Seks, Homoseksellik.

"Seks hakkmda hibir pey bilmiyorum, nk kendimi bildim bileli evliyim"

ZSA ZSA GABOR (T919)

ANTiK ADA SEKSTANRILARI

Antik agda tanri ve tanrialar yagamm her agamasmda insanfar zerinde etkili olmaktaydi. Bu nedenle modern dnyada da kisinin sagliklr yagamasi iin en nemli olgu olarak adlandirilan agk ve seks tanrilari haliyle en st konuma tagihmigtl.

Minan mitolojisinde Priapus reme ve erkeklik organini temsil etmesinin yani sira bolluk ve bereket tanrisi konumundaydi. Bu neden1e ekinlerin bol mahsul vermesi iin tarla ve bahelere dikilen heykelinde zellikle erkeklik organi olduka iri gsterilmigti.Priapus ile birlikte Priapizm adr altmda yeni bir ideoloji dogmug ve ogu.kisi erkeklik organmin srekli sert kallp gevgememesi iin olduka aci verici operasyonar geirmeye razi olmugtu. Yunan mitolojisinde en az Priapus kadar sevilen bir diger tann ise agk tanrisi Eros olup, erotik kelimesi onun adindan tretilmigtir. Afrodit Yunan mitolojisinde agk tanriasi olarak bilinmektedir. Rivayete gre Kibris'ta dogdugu, olduka bagtan ikarici bir gzellige sahip oldugu ve dinen yasak olmasina ragmen
323

iligkiye ona tapinir gibi seven bir rahibi bagtan ikartip cinsel vurgulagirdigi ileri srlmektedir. Aykin engel tanimadigim rnak iin olsa gerek bu nedenle adma agk tanriasi denmigtir. Roma mitolojisindeki ask ve gzellik tanriasi ise Vens'tr. Ancak sadece olaganst gzelligi degil, akh, gc ve koruyuculugu da temsil eder. oksayida versiyonu yapilneden1e masina ragmen orijinal Vens heykeli iplaktir, bu artistlerineVezellikle vcudu onun kadar gzel olan sinema ns gzelligine sahip benzetmesi yapiltnakta ve bu iltifata nail olabilmek iin ogunun ona benzemeye abytigi grlmektedir. Ask tannsi ise en az Eros kadar pop1er olan Cupid'tir. Ask ve cinselligi temsil eden ve aslinda gerek Eros olarak bilinen Cupid, ogu sanati tarafmdan kalplere ask tohumlari ekmek iin elindeki gerilmig yaydan firlatilmak zere ok ekerken temsil edi1migtir.

KAMASUTRA
Eski Hindistan'da agk, zevk ve gehvet tanrisi olarak bilinen Kama, hemen hemen Cupid'e egdegerde bir gzellige ve vasfa sahiptir. Sutra ise ask ve cinsellik zerine yazilmigbir kitaptir. Bu dogrultuda Kama Sutra ilkin M.S. birinci yzyilla altmci yzyil acasinda Mallanaga Vatsyayana tarafindan yazilmig olup kitapta seksten zevk alma, seksel davraniglar, sevigme pozisyonlari, n sevigme, orgazm, tahrik, evlilik ve evlilik digi iligkiler konusunda egitli blmler mevcuttur. Sevigme tekniklerinin yant sira, pgme, flrt dnemi, partnerini mutlu etmek gibi ince konularm da yer aldigi Kama Sutra'daki en dikkat edici konu ise, gnmzde de ok tartigilan bir cinsellik sorunu olan iftlerin kargihkIl tatmini konusunda deneyim kazanmalanni ve saglayacak faydali bilgilerle birlikte partnerinden zevk almadigini saklamak gibi gvensiz seks yapmanin kipinin ruh sagligi zerindeki sakmcali etkilerine deginilmigolmasidir.
.utanmak

324

DOUM

KONTROL

Bilinen en eski gebelikten korunma yntemi M.. 2300 ylli civarinda Smerler tarafindan uygulanmigttr. Bu dogrultuda uyugturucu ve zc zellik tagiyan afyon tanelerinden olugan

bir hamur topunun kadmin rahmine yerlestirilmesiyle gebelik

nlenmig, ayni zamanda iftlerin seviime sirasinda egit oranda zevk alarak ayni anda bogalmasi saglanmigtir. Eski Misir'da cinsellik konusunda yazilmig ok sayida kayda gre dogum kontrol ynnde birok yntem uygulanmigttr. Bunlardan biri sevisme sonunda erkegin gerl ikip digari bogalmasidir. M.. 1850 yili civarmda ise timsah digkisi kullanildigi ileii srlmektedir ama bunu tam olarak nas:I uyguladiklari bilinmemektedir.
Eski Roma'da M.S. birinci ve ikinci yzyillarda Efesli Soranus olarak bilinen Yunanll bir Jinekolog dogum kontro] zerine olduka etkin alismalar yapmig ve sonunda zamanimizdan yzlerce yll nce dogum kontrol, dogum uzmanligi zerine

a yazdigi Gynaecology (Jinekoloji)dli kitap gnmze de igik tutmugtur. Bugnk Meksika'nin asil sahipleri oldugu bilinen Azteklef rin, M.S. on ikinci yzyila kadar diger bir ifadeyle ispanyol emedenitihleri gndeme gelene kadar burada olduka etkin bir yete sahip olduklari bilinmektedir. Her konuda oldugu gibi dogumkontrol zerinde de egitli yntemler geligtirenAzteklerin bu dogrultuda uyguladiklari -ila\arin iinde en bilineni kartal digkisi ile digi yegi1 ve przsz, ii beyaz etli bir grnme sahip olan su kabagi meyvesinin suyunu karigtinp elde ettikleri koyu karigimdir. ilk prezervatif on yedinci yzyilda kullanilmig olup, balik zarl ya da hayvan bagirsagindan yapilmigtir.
325

Giacomo Casanova (1725-98)olarak bilinen en nl apkinin srekli iligkiye girdigi agiklarindan biri olup soy1u bir sinifa mensup olan Marguis de Sade (1740-1814) onunla iligkiye girmeden nce kendi kendine bir yntem geligtirmig Markizin ve bir pamugun zerine limon sikip rahmine yerlegtirerek uyguladigt bu yntem ogu kisi tarafindan benimsenmigtir.

(1759-97) degum kontrol konusunda kitap yazan ilk yazar olup feminist grgleriyle nl yazar
gellikle dogum kontrol ilkin on sekizinci yzyrlda ingiltere'de gebelikler sonucu ortada kalmig ocuk sorunuve istenmeyen nu ele almigtir. Bu dogrultuda sosyal bir reforma nclk eden alismalarryla gndeme gelmigolduka egitimli bir gen kadin olan Wollstonecraft 1792 yllinda bu konuda yazdigi Vindication of the Rights of Women (Kadin Haklarinin Kanitlanmasi) adh kitabmda kadinlarin erkeklere tanri tarafmdan gnderilmig en degerli hediyeler oldugunu vurgulamig, ama buna ragmen erkekler keyif atarken kadinlarin igkenee ekip acilar iinde kivrandik]arina deginmitir.Kitabinda srekli kadinlarla erkekleri mukayese eden Wollstonecraft, evlilikte partnerierin kargilikli hak ve zgrlge sahip oldugunu ve evliligin bir tarafin diger tarafa stnlk saglamak iin gereklestirilemeyecegini savunmugtur. Erkekler kadar kadinlarin da cinsel zgrlge ve seksten zevk almaya haklari oldugunu syleyen yazar 1789 yllmda asil admi kullanmayip Gzel konugma Ogretmeni Bay Cresswick adlyla yazdigi The Female Reader (Kadin Okuyucular) adh kitabinda bu ynde kisa hikayelere yer vermigtir. Mary Wollstonecraft'm kizi Mary Shelley annesinin izinden yuruyen bir bagka feminist yazar olup daha 21 yagindayken yayinlanan Frankenstein adh kitablyla nldr. Shelley, gair Percy Bysshe 5helley'nin ikinci epidir.
Dogum kontrol konusunda ilk sistematik girigim 1882 yilinda Hollanda'da gerekleptirilrnig olup bu konudaki ilk giritim
326

Mary Wollstonecraft

Flaman bir kadin doktor olan Dr. Aletta Jacobs'un (1854-1929) dzenleyip nclk ettigi bir programla gndeme gelmigtir. O dnemde niversitede hocalik yapan ilk kadm doktor olan jacobs kendi imkanlanyla byk bir dogum klinigi inga ettirmig ve burada ok sayida kadini tedavi etmesinin yani sira gebelikten kesin zmle korunma yntemleri konusunda onlara egitim de vermigtir. Ancak onun bu yndeki girigim ve alismalari zellikle kilise adamlari tarafindan ocuksuz bir dnyanin Avrupa nfusunu tehdit ettigini ileri srp elestirilmesine ve dogum kontrolnn gnah oldugunu savunarak Jacobs'u su\amalarina neden olmustur. ilk kez agiz yoluyla dogum kontrol konusunda kesin zm reten nemli isim sz konusudur. Buniardan ilki seksenli yaglarindayken gebeligi nleyici hap ynnde yaklagik 150.000 Dolarlik bir projeye imzastni atan Margaret Sanger (1879-1966), ikincisi bu dogrultuda Enovid adh ilk dogum kontrol hapini reten Frank Colton (1923-2003) ve ncsu ise ilk spirali gelittiren Carl Djerassi'dir (1923). Irlandaasilli bir Amerikall olan Margaret Sanger, New York'ta yagayan o]duka fakir bir igi ailesinin kiz: olup, yagadigi ekonomik gartlar yznden olsa gerek, fakirligin ok ocuklulukla dogru orantih olugundan yola ikmig ve Amerika'da ilk dogum kontrol hareketinin baglamasina Onc olmuytur. 1916 ylhnda New York'ta What Every Girl Should Know (Her Kadimn Bilmesi Gerekenler) adli bir kitap da yaymlayary Sanger, kitabinda regl, seksel istekler ve duygular, sevigmek ve gebeligi nlemek gibi o devirde tam bir bilinmezlik iindeki nem1] konulara deginmig ama onun be faydah aligmalari ok gemeden bir devrim ve yok etkisi yaratarak polisin alarma gemesine ve kliniginin kapatilmasma neden olmustur. Bu yzden hasta ve okurlanna posta yoluyla ulagmaya alipan Sanger, onlara zarf iinde haplar ve dogum kontrol materya1|eri gndermeye devam ettigi iin tutuklanip hapse atilmigtir. Son anda lm cezasindan dnen Sanger, ha327

pisten ikinca Amerika'yi terk edip Avrupa'ya yerlegmig ama T9T 7 yl Inda tekrar dnp bu kez What Every Mother Should Know (Her Annenin Bilmesi Gerekenler) ad! altinda ikinci bir kitap yayinlamigtar. Bunun zerine tekrar apar topar tutuklanan Sanger ancak bu kez hapse atilmayip ceza olarak bebeklerin beslenmesi zerine abgan bir kuruiuga yaratici buluglar retmesi iin gnderilmigtir.

Annelerin kaderini degitirmek, onlgrm ve bebeklerinin

zavallt yaratzklarolarak gkyzndekaybolup gitmelerini nlemek amactylayapf2gim altymalar, ne yazik ki hep peytanla igbirligi olarak algtlandt" MARGARETSANGER (1931)

ilkspiral, dogum kontrol haplarinin genig lde benimsenmesinin devaminda daha etkin ve kolay bir yol buimak amaciyla srekli yapilan aligmalar sonunda ilk kez 1961 ylhnda halka tanitilmigtir. Nitekim tam bir kiylmin yagandigrzellikle 1940'll ve 50'li yillarda korunmaktan kaan erkeklerin bu konudaki gvenilmezligi esas alinip kadinlara hep kolay hem de daha etkili bir korunma yntemi olarak sunulan spirai, prezervatif takmamak adina onlarin cinsel istegini nemsemeyen erkeklere kargi kadinlarin cinsel devrim ilan etmesine neden.olmugtur. rahim aygiti 1909 yihnda Almanya'da Richard Richter tarafindan retilmigtir. Kk plastik ya da yumugak metalden yapilmig aygitin 1960 yllindan iti.-

ilk modern spiral ya da sarmal

versiyonlari

da retilmig olup en bilinenleri Lippes Loop ve Margulies Spiral'dir. Polletilen ve baryum slfat karigimdan yapilmig olan spiral rntgende kolayhkla fark edildigigibi bakirdan yapilmig olanlari da retimigtir.Yumurtlama kanallanna giden spermin yumurtayi dlleyerek bebek olugumunu
328

baren daha farkli

nlemek amaclyla kanal agzina yerlegtirilen aygit bunu taktiran kipinin drt yll gibi olduka uzun bir sre hamile kalmasini kesin olarak n]emektedir. Ancak gnmzde de en fazla tercih edilen bir yntem olan spirali her bnyenin kabul etmeyip

digan attigi gibi dogum kontrolnn yryebilmesi iin drt yilda bir degistirilmesigerekmektedir.te yandan yeni bir dogum kontrol yntemi olarak bilinmesine ragmen, ilk spirali eski Misirlilarin kegfettigive yari degerli taglardan yapilmig benzer bir aygiti kullandtklari ileri srlmektedir.

Saglikli

FAHi)ELK

"Parayla yapilan seksle, zevk iin yapilan zevk iin yapilanm seks arasmda en byk fark, daha ucuz olmastdir."
BRENDANFRANClS
olarak kabul edilen Musa Peygambere indirilen Eski Ahit'te yazdigi veYahudi din kanunlarlyla beliriendigi zere Yahudi Halkin hastalik kapmasin! nlemek amaclyla farkil 329

ilk peygamber

kipilerle seks yapmak yasaklanmig, ama bu dini sonradan semig yabanci kadinlara serbest birakilmigtir. Bu dogrultuda bilinen en eski meslek olan fabigelikzellikle zevk ve sefaya agiri dgkn eski Yunan ve Roma'da enstitulegmi.g bir kurum haline dngmgtr.Nitekim toplum iinde bir bakigta belirlenmeleri iin fahipelik meslegini icra edenierin giysilerinin farkli olmasi saglanmig ama dijerleri gibi normal yagantilarina devam etmesine izin verilerek normal vatandaglar gibi vergilerini vermeleri istenmistir. Ancak bu meslegin giderek geligmesiyle toplum iine kaflglpgitmelerinin yani Slra bagli bagina bir sektre dngmg, dahasi birtakim imtiyazlar bile elde etmiglerdir. Nitekim fahigelervergiden muaf tutulmugtur. gnmz Almanya'SLnda Avrupa'ya ilk fahigelik meslegi 1700'l yillarm basinda New York ve Boston'a gelip yerlegen parali askerler tarafmdan Amerika'dan gelmig ve ok gemeden kitanin her yerinde hizla yayilarak zellikle 1810 yl1mda fahigelerin sayisi yerinde bir tabirle tavan yapmigtir. Amerika'da ise 1910 yili sonlarina kadar kanunen ve dini telkin yolu kullanilmasina ragmen hibir gekilde nne geilemeyen fahipelik ancak Hiristiyan Kadin Haklari Birligi ya da tamamen para kazanmak amaclyla sintri geip erkeklerle dgp kalkan hastalikli kadin1arla cinsel iligkiyi yasaklayan bazi sivil toplum rgtlerinin gl kargi durmasi sayesinde gerileyebilmigtir.
Fahigelik konusunda ilk tibbi konferans ise bu igin kalici bulagici hastaliklara neden oldugu ynnde ilk kez 1875 ylim-

da Buenos Aires'te yapilmigtir.

SANATTA SEKS
Bilindigi zere bugn seksi oldugu ne srlen ok sayida artistin fotograflari, posterleri evlerin ya da igyerlerinin duvarlarini ssledigi gibi onlarin bez ya da kagit zerine egitli yagli boya tablolarl da sanat galerilerinin bag kgesinde yer almak330

tadir. Bu

dogrultuda ilkin eski Yunan ve Roma medenlyetinde

grlen seks ve cinsellik objeleri insanligin eski aglardan beri cinsellige ne kadar merakli oldugunu yansitirken, bu objelerin ok sayida olmasi onlara bakarak bir tr rahatlama hissettiklerini de ortaya ikarmaktadir. Nitekim bu konuda en az onlar kadar etkin bir bagka medeniyet olan eski Misir'da zamanimizdan yaklagik 4000 yll nce yapilmig olan Sagra mezannin duvan zerindeki Niankhkhnum ve Khnumhotep adt verilen iki kiginin pgp sarmag dolag birbirine sarildigi kabartma resim onlann bu ige ne kadar nem verdiklerini gstermektedir. zellikle eski Misir'da seks sanatin her konusunda insanlan motive eden bir unsur olarak kabul edilmig olup bunlara bir diger rnek de bugn Turin'deki Misir Mzesinde bulunan papiruslar zerine 1 yapilmig erotik resimlerdir. Ramsesler dneminde (M..2921075) yapilmig olan bu papirus.resimlerolduka artistik bir tarzi yansitmakla birlikte birbirini takip eden 12 pozdan olugmakta olup ayni iftin egitli pozisyonlari grlmektedir. rnegintahrik olmuy bir erkegin hemen hemen tamamen lplak grnml gen bir kadinia byk bir haz ve gehvet icinde sevigtigi grlen b1r resmi, bir savat arabasirlin iinde durduklari sirada aldiklan bir bagkaseksi pozisyonu ieren resim takip etmektedir. Btn bu resimler insanligin sapik ynnn eski tarihlere dayandiglll ok kanitlarken, bir bagka rnek ise tahminen M.S. 79 yllinda vezv yanardaginin patlamaslylaamamen tahrip olup gnmze ok t az kalmtisi kalmig olan -Pompeii gehrinin duvarlarindaki gehvet ieren kabartma resimlerdir. Ancak iinden ikilmayacak durumda olan kalintilardan anlagildigi kadanyla bu resimlerin duvarlari olugturan stunlar zerinde sergilendigi tahmin edilmektedir. Pornografi konusunda ilk bilinen yazar Ovid (M.O. 43-M.S. 17) olup bu konudaki ilk nl eseri Latince Ak Sanati anlamina gelen Ars Amatoira'dir. Kitabinda sadece seks tekniklerinPornografi 331

ne kadar siklikla seks yapmak gerektigini ve seksten maksimum lde zevk almanin yollarini de gretmektedir. Bir diger isim ise modern pornografinin babasi kabul edilen italyanPietro Aretino

den sz etmeyen Ovid ayni zamanda okuyucularina

(1492-1556) lup 1524 ylhnda bu konuda Aretino's Postures

(Aretino'nun Pozlari) adli iinde 16 sonenin yani sira nl ressam Rafael'in grencisi olan Giuliano..Romano tarafindan izilmig seksel pozisyonlarin da yer aldigi bir kitap yazmigtir. Sonelerinde zellikle pervasiz gekilde aik saik bir dil kullanmig olan Aretino, ayrica her pozisyonu detaylica anlatmigtir. Bu nedenle olduka tepki gren yazar son anda tutuklanip hapse konmaktan kurtu1dugu iin gansli saylimaktadir.

SINEMADA SEKS
Sinemada sekse ilk rnek.1896 yilinda Louise Willy'nin ilk kez iriliplak grundg.Fransiz filmi (Le Bain) Banyo'dur. Aynt yll daha sonra Willy bu kez Le Coucher de la Marie adli filmde bir striptizciyi canlandirmig, yine ayni yil The Widow]ones (Du! Jones) adli filmde 20 saniye sren bir pugme sahnesi ise bardagi tagiran son damla 01arak nitelendirilip Katolik Kilisesi tarafindan pornografik filmlerin gsteriminin yasaklanmasma neden
olmuytur.

ilk seks tanriasi olarak ilan edilen aktris Theda Bara (1885-1955) olup ilkin 1915 yllinda A Fool There Was (Orada Bir Budala Var) adit filme sinemaya adim atmigtir.
Beyazperdede

ilk sevigme sahnesinin yer aldigt film

T933 ylh yapimi Ecs-

tasy (Haz) olup ilk kez beyazperdede bir erkekle bir kadinin sevigme sirasmdaki orgazmina yer verilmigtir. Bagro1nde nl aktris Hedy Lamarr'in (1914-2000) oynadigi film ekoslovakya'da retilmig ama o stralarda ikan gmrk kanunu nedeniyle lkeye girigine el konulan ilk film olmugtur. Ayni dnemde ikartilan sansr yasasi nedeniyle beyaz perdede seks ierik1i filmle332

yani rin yatakta yatmak yerine ayakta olmalart parti getirilmigtir.Btn b yasaklar henz sanatinm baharinda olan Mae West'in (1893-1980)rol yetenegini rahata sergilemesine engel tegkil ettigi gibi onun kisitli bir sanat iinde sikipip kalmasina neden olrnugtur. Onun gibi daha ok sayida aktristin sanat yagamina etki eden sansr yasasi bu nedenle 1967 yllinda kaldirilmigtir. Sansr yasasinin kaldirilmasindan sonra evrilen ilk erotik Mstehcen FilmlerYayin Kuruluna takildigi iin film ingiltere'de ancak 1974 ylhnda gsterime girebilen, bayrollerini Marlon Brando (1924-2004) ve Maria Schneider'in (1952) paylagtigi The Last Tango in Paris, Paris'te Son Tango olmugtur.

re sansr gelmig, bu dogrultuda iplakhk, cinsel tahrike neden olan erotik danslar, dinle alay edilmesi, uyugturucu kullanimi ve ahlaki zedeleyici fikirler reten filmler yasaklanmigtir. Nitekim sevigme sahneleri es geilerek seyircinin bunu sadece tahayyl etmesi digmda gzler nne alenen sergilenmesi yasaklanmig, sira yatak odasmin gsterildigisahnelerde aktr ve aktrisle-

ilk erotik konulu dizi film Seks ve Sehir(Sex and

the City)

olup ilk kez 1998 yllinda gsterilmistir. Drt bekar kadinin hayatinin anlati1digi filmde New York'ta yagayan bu kadinlarm a-

ligma.hayatlan anlatilirken zel yagamlarmda olduka serbest ve pervasiz hareket etmeleri, dnyada ayni yag gurubundan olup ayni sorunlari yagayan.kadinlarin onlarin yagammi byk lde benimseyip taklit etmesine.neden olmugtur.
HOMOSEKSELLK Genellikle iki erkek arasindaki cinsel iligki olarak bilinen homoseksellik, ilk kez gndeme geldiginde normal kadm erkek iligkisinin bile kolay dile getiriimedigi yillarda neredeyse tutukluluk gerektirecek kadar yasak kelime i]an edilmigtir. Keza iki kadm arasindaki iligkinin adi olan lezbiyenlik de ayni derecede yankt uyandirmasina ragmen iki erkek arasmdaki iligkiyi
333

kabul etmek hemen hemen imkansiz olmustur. Yunanca erkek aniamina gelen homo, Latince kadin kilikli erkek anlamina gelmektedir. Hal byle olunca ilk kez gndeme ge]diginde agza dahi almmayip agiri tepki alan homoseksel kelimesi ilkin 1869 yilinda insan hablari savunucusu Karl Maria Kertbeny (182482) tarafindan kullanilmigtir. Erkek stn]gnn hakim oldugu eski Yunan'da Yunanli erkeklerin ogunun birbiriyle cinsel iligkiye girip kadinlari hie saydiklan gereginden yola ikildiginda homosekselligin kaynaginm Yunanlilar oldugu zaten anlagilmaktadir. Bu dogrultuda eski Yunn mitolojisinde Zephyrus ve Hyakinthus adli tanrilarm birbirlerine agik olduklari ve homoseksel bir iligkiye girdikleri ntarihi Homer'in altinci ya da yedinci yzyillarda yazdigi yazilarla sabit oldugu gibi blgenin bu aidan homosekselligin begigi oldugunu da nl tarihi aika yazmaktadir. Nitekim nl Yunanh filozof ve oyun 4 yazari Platon (M..27-347) ile politikaci ve filozof Sofokles 495-406)zellikle M..drdnc ve beginci yzyillarda (M.. homoseksellik zerine ok sayida eser yazip sahnelemiglerdir. Bir bagka rnek ise M.. yedinci yzyilda Yunan adalarindan biri olan Lesbos'ta (Midilli Adast) yagayan ve hemcinslerinden kurulu bir grup hayrani olup agik oldugu kadmlara yazdigi sapika piirlerinden dolayi Latince sapik anlamina gelen Sappho adlyla anilan lezbiyen gairdir.

334

UZAY
Yirminci Yzyilda Astronomi, Roket Bilimi, Ay, Komplo Teorileri ve Rivayetier, Uydular ve Uzay Mekikleri, Uzayda Uug, Sonsuzluktaki ller ve Uzay Egitim ProgramBilgiler. lari, Uzay zerineegitli

lkAstronomi,

"Uzay samidgt gibi dmdz bir bopluk olmaytp hafifekavislidir"

ALBERTEINSTElN(1879-1955) ILK ASTRONOMI

Gney Gzetleme Aleti

ilk gneg.gzetleme aleti M.. 3200 yillnda irlandaNewgrange, Meath Kontlugunda tag devri insani tarafmdan yapilmig olup yaklagik 600 yillik bir taribe sahiptir. Bu nedenle piramitlerin ingasindan da eskidir. Bunun iin yaklagik 18 metre uzunlukta etrafi beyaz renkte yksek kire duvarlarla evrili bir geit mezar gzlemevi olarak kullarnlmigve odanin iine yerlegtirilen Zrile olduka genig zeri kf tutmuy bir kaya parasmlD \gnegin hareketieri gzlenmigtir. Bu dogrultuda gnekilarak geidia iindeki mezara yansiyarak etrafinda gin ilk igiklarmin kaldigi yaklagik bir buuk saatlik zamandan sonra ise giderek iginlannm gcnn azaldigindan yola ikilarak kigin gnegin iginlarmm yetersiz oldugu ve 21 Arallkta en kisa gn ve uzun gecenin yagandigina dair ilk astronomik tespitler yapilarak gulagilmigtir. neg sisteminin igleyigi konusunda ilk verilere
335

Gezegenler dnyanm degil gnegin yrngesi iinde yer

almaktadir

Kilisenin bir dogma haline getirdigi gney ve gney sistemi hakkindaki grgler, on beginci yzyildan itibaren degismeye baglamig ve bu dogrultudadnyanin arzm merkezi oldugu, dolayisly1a gney, gezegenler ve ylldizlarin onun etrafinda dndg konusundaki tabu kargitezler retilerek rtlmeye aligtimigtir. Ancak bu konuda yorum yapmanin bile byuk su sayildigi o yillarda Roma Katolik Kilisesi bunun tersi ynnde tez retenleri kaziga baglaylpdiri diri yaktigt iin kanitlanamamigtir. Polonya dogumiu Nicolaus Copernicus (M.S. 1473-1543) Prusya'da bir matematiki, ekonomist ve kilise yneticisi olarak grev yaptl i Slrada 1497 yllinda gkyzn inceleme konusunda aligmalara da baglamigtir. aligmalarindan edindigi sonular dogrultusunda kilisede kendi grencilerini egitmeye dnbaglayanKopernik aslinda gney, ylldlZ 2T VB geZegenlerin yanin degil, dunya da dahil olmak zere hepsinin gnegin etrafinda dndgn kanitlamigtir. Bylece bu konuda bilinen tam aksine bir teori olugturmuy olan bilim adami ancak bu teorisini 1543 yllinda lene dek yayinlamaya cesaret edememigtir. Kopernik gnes ve gneg sistemiyle ilgili teorisini aiklayamamig olmasina ragmen aslinda ondan yaklagik 1800 yll nce 4 bir bagka kigi olan Philolaus'un (M.. 80-405) onunla ayni oldugu ortaya ikmigtir. Nitekim M.. drdnc yzyilfikirde da yagamig olup ayni zamanda Sokrates'in de agdaylarindan olanYunanh filozof ve maternatiki Philolaus, nceleri gnegin camdan yapilmig dev bir disk gibi olup dnyaya igin1arini bu sayesinde yansittigmi dgnmesine ragmen, aslinda dnyacam nin gnegin etrafinda dndgn kanitladigini ileri srmgtr. Philolaus ayni zamanda dnyanin kzn boynuzlari zerinde dnmedigini de kanitlayan ve bu grg rtmeye ahyan bilim adamidir.
336

Yddiz Haritasi
Yildiz olup bu haritast ilkin eski Babilliler tarafmdan keyfedilmig

dogrultuda ilkin M..3000 ylli civarinda iplak gzle grlebilen yildiz1ara bakilarak bir harita izilmistir.

ilk ylldiz haritasi ikartan kigi Danimarkall

Brahe (1546-1601) olup bunu tarihteri dokuz yll nce kegfdilmig oan teleskopu kullanarak yaptig: gzlem sonucu eld etmigtir. 1577 yllinda getigi ileri srlen kuyruklu ylldizin hareketlerini de bu sayede gzlemleyen Tycho, bylece o gne dek kilisenin cennet hakkindaki gretilerinin de yanlig oldugunu anlamigtir. Bu dogrultuda ay ve diger btn gezegenlerin dnyanin etrafinda olugmuy olan belli bir yrngenin iinde dnp durduklarini syleyen kilisenin grgn rten Tycho, nk gzlemi sirasinda kuyruklu ylldizin belli bir yrngenin iinde olmadigmi ve nne engel ikmakstzin kayip gittigini grmgtr,kuyruklu olarak adlandiriimasina ragmen sonuta onun da bir yrldiz oldugundan yola ikan bilim adamt, ayni zamanda onlann dnyanin etrafmda degil, grzeg sistemi iinde hareket ettiklerini de bir kez daha kanitlamistir. Gezegenierin yrngeleri konusunda ilk denklem aligmasma yapan kigi Alman Johannes Kepler (1571-1630) glup Kepler ayni zamanda gezegenlerin sanildigi gibi kusursuz gekillere sahip olmadigini, tam teiine elips geklinde ve yassi o1duklarini da kanttlamistir. Kepler bu konudaki kesif ve grglerini 1609 yllinda yayinlanan Astronomia Nova adli kitabmda yazmigtir.
Yer ekimi kanununu ilk bulan kigi Isaac Newton (16431727) oup Kepler'in kitabmdan yola ikarak gezegenierin hareketinin

astrolog Tycho 1577 yllinda Hven Adasmda bu

yani sira onlarin yer ekim gleri zerine

yaptigL

a-

ligmalar sonucunda bu bilglye ulagmig ve bu bulugunu 1687 yllinda yayinlamistir.

337.

Vens'e Yolculuk
ve aligmalar Toxteth'll astrolog jeremiah Horrocks yapan ilk kisi Liverpool, (1617-41 ) olup Vens gezegeninin gnegle dnya arasindaki

Vens'e

yolculuk yapmak konusunda gzlern

yakinligindan yola ikarak bu konudaki ilk amatr hesaplamauzakhksini 1639 yihnda yapmigtir. Vens'n gneye en yakin ta bulundugunu daha nce hesaplamig olan Johannes Kepler'e gre ok daha etkin ve dogru bir besaplama yapan Horrocks, bylece onun dnyaya olan uzakligi konusunda daha yakin bir tahminde bulunmugtur. Bu dogrultuda teleskopunun zerine bir kart yerlettirerek onu 30 dakika boyunca gzlemleyen Horrocks, sonuta Vens'n kartin zerine ince siyah bir nokta olarak yansidigmi ve gnegin nnden getigini grmgtr. Buna gre bir hesaplama yaparak onun gnege ve dnyaya en yakin gezegen oldugunu tespit etmig ve bu tezini kiliseye sunmuytur. Horroks'un 30 dakika gibi olduka uzun sren gzlemi insanlik tarihinde hemen hemen bir imkansizin gerekleptirilmig olmasiN nin yani sira onun hesabinin dogru oldugunu gstermigtir. iteHorroks'un dogrulanan hesabi Newton'un kim ok gemeden daha sonraki aligmalarina da baz teykil etmigtir.

338

Teleskop

ilkin1609 yilinda Galileo Galilei tarafmdan icat edildigi bilinmesine ragmen aslinda teleskopun ilkin ingilizmatematiki ve
astrolog olan Thomas Digges tarafindan 1578 yllinda arkadan gelen dgman gemilerini tespit etmek amaclyla bir reflektrun nne yerleptirdigi konveks mercekler sayesinde gepekleptirdigi ve bunu kullanarak pratik yaptigt ileri srlmektedir. Onu ilk kez keyfettiginde gkyzn ve ylldizlari gzlemlemeye yarayan teleskopu ilkin kendisinin buldugunu.dgnmgtrama bu bulugunu yeterince duyuramadigi iin teleskopun ilk mucidi Galilei olarak kabul edilmi tir. Bu dogrultuda 1661 yilinmercek yerine ayna kullanarak da James Gregory (1638-1675) teleskopun ileri versiyonunu geligtirmeyi denemig ama bunu tam olarak gereklegtirememistir. Bei yll sonra 1saac Newton olduka kullaniligli olup kk bir mode1 geligtirmig, ardindan Almanya Hanover dogumiu olup bir sre Hanoverli dahi ocuk olarak gehir bandosunda grev yaptiktan sonra 1757 yllinda gmen olarak gelen William Herschel (1738-1822) ingiltere'ye Gregory'nin dgnp de yapamadigt aynali teleskopu gerekleytirmigtir.Bu sayede ok daha genig kapsamli bir yansima olugturan Herschel ayni zamanda daha net grerek gz bozulmasinin da nne gemigtir.Dahasi cisimlerin olduka iri ve detayli grnmesini de saglayarak, astrologlarm ok uzakta olduk1ari iin grmekte zorlandiklan cjsimleri burunlannm dibine getirmigtir. Herschel'in icat ettigi bu yeni teleskopla uzaktaki gezegenler yakma gelmekle kalmaylp bulutlanda inceleyerek zellikle Nebula olarak bilinen bulutlari kegfetmigtir.Su dogrultuda hava tahmini yapan ilk astrologlardan biri olarak da kabul edilmig olan Herschel ayni zamanda yildiziarin evrimi zerine bir teori de Gretmittir. Nitekim teorisinde tipki diger cantilar gibi onlarm da yagam ve lmle sinirh olduklarini ve gnes sistemi iinde yer alan tm hareket halindeki cisimlerin uzaym sonsuzlugun339

da yer degigtirdiginiileri surmgtr. 1781 yilinda bilinen en eski Herschel, krallyet gezegen olan Uranus gezegenini de kegfeden Kral lil'nc Ceorge'a bir astrologu olarak grev yaptigi yillarda
yildiz atfederek onu Kral George'un ylldlZl Olarak isimlendirmi zamanda Saturn gezegeninin ama bu kabul edilmemigtir. Ayni igin]an ve en nemlisi o yillarda ilkin gk yant sira kizil tesi cismi anlamina gelen astoid sznn de mucidi olan Herschel ancak bunca teori ve buluguna ragmen yamlgiya dgtg ileri srlmgtr.

ilk Astroid
1 Ocak 1801 tarihinde italyanastrolog, profesr ve teolog Giuseppe Piazzi (1746-1826) tarafindan keyfedilmigtir. Bu dogrultuda Piazzi ilk astroidin Mars ve Jpiterarasinda kemer olugturan paradan

dgtgnu kanitlamigtir.

YZYILDA ASTRONOMi YiRMINC

Evrenin Genigligi
1920 yihnda Amerikab bilim adami Edwin Hubble (1889-1953) evrenin genigligizerine ilk aligmasini yapmig olup bu dogrultuda 1929 yllinda yazdig: Hubble's Constant (Hubble'in Sonolarak bagh

suzlugu) adh kitapta gezegenlerin dnme hizi ve dnyadan ayri bagina bir yerlegim yeri olup olmayacaklan ynnde grglerine yer vermigtir. Buna gre gezegenler on ile yirmi milyon yll arasinda bir sredir yerlerinde durmakta ve hibir degigim gstermemektedirler. Bu durum evrende byuk bir yagam alani oldugunu, evrenin genigligini ve gezegenlerde bir yagamin mmkn oldugunu gstermektedir.

340

Radyo ve Radar Astronomisi

Radyo ile baglantill olarak ilk radar astronomisi 1932 yllinda 27 yagindaki Amerikah bir radyo mhendisi olan Karl Jansky (1905-1950) tarafindan tespit edilmig olup bu konuda aragttrmalar yapmak zere Bell Telefon Laboratuvarlari tarafindan g-

zerinde telefon kablolarinin parazitli iktigini fark etmigtir. Su dogrultuda uzaydaki lyon ve elektronlarla dnyanin arasinda bir baglantisikurulabilecegini e v kayriak]I olarak baglibagina Milky gney sistemi iinde haber alma Way (Saman Yolu) adinda bir uzay radar istasyonu kurulabilecegini ileri srmgtr. te yandan 1940'll yillarin ortasinda astrologlar genig bir anten kullanarakuzaydan radyo sinyalleri alabilmek konusunda aligmalar yaparken ayni yolla gezegenierdeki hareketleri de takip etmenin mumkn olabilecegini sylemiglerdir. Yine 1946 yilinda Macaristan'da ve Amerika'da radyo sinyalleriyoluyla Ay'dan haber almanin mmkn olup olmadigi ynnde aligmalar yapildigisirada ilk kez Vens'ten ses dalgalariduyulmugtur. Radyo sinyali gnderen ilk gk cismi, 1960 ylhnda radyo sinyalleri yoluyla Allan Sandage (1926) ve Thomas Matthews tarafindan ke fedilmig olup uzayda ok uzaktaki sesleri yeryzne gnderen parlak bir cisim olarak bilinmektedir.
revlendirildiginde,

transatlantik

ilk muntazam araliklarla sinyal gnderen gk cismi 1967 yllinda Jocelyn Bell (1943)tarafindan radarli teleskopla alig-

malar yaptigi sirada keyfedilmigtir. Henz kk bir kiz grenci yllinda Nobel Fizik dolan Bell, bu bulugu sayesinde birlikte Cambrige'tekifizik lne layik grlmg ve dl onunla hocasi Antony Hewish'e (1924)de verilmigtir.
'1974

Kara

delik agimizin en bylk soruno olup giderek genigle-

yen deligin bir sre sonra ylldizlann snmesine ve gkyznn giderek karanliga brnmesine neden olmaktadir. Ancak insanbgin henz keyfettigi ve zerinde hayal teorileri rettigi kara
341

deligin aslinda iki yzyildir var oldugu ve ilk kez 1968 yllmda Amerikali fiziki john Wheeler (1906) tarafindan tespit edildigi ileri srlmektedir. Nitekim kara delik konusundaki ilk alisma 1972 yilinda Nasa'nin uzaya gnderdigi Uhuru X-Ray uydusu
tarafindan tespit edilmigtir. Mars'tan ilk fotograf 20 Temmuz 1976 yllinda alinmig olup Amerikan Hava Kuvvetleri tarafmdari Viking i adli uyduyla elde edilmigtir.

ilkkuyruklu ylldiz fotografiAvrupa Ugay Ajansi'nin Giotto adli

uzay gemisiyle 1986 yilinda eide edilmig ve uzay gemisininHalley

kuyruklu yildizinin ok yakinina kadargittigibilinmektedir.

ilk Vens gezegeni haritasi

1994 ylli Eyllnde Amerikan

uzay mekigi Magellan ile radar teknigi kullanilarak gerekleptirilmig Vens'un ve begyrllikgrevi biten Magellan'in geri dndrlrneyip verilmigtir. atmosferi iinde buharlagip yok olmasma izin

ROKET

BLM

Roket ilkin havai figeklerden esinlenip retilen bir aygst olup savaglarda kullanilmasina ragmen daha sonra uzaya gitmek iin insanlari taglyan bir ulagim aracina dngtrlmgtr. retilmig olmastna ragmen ilkin ne zaman ve ne ama\a kullanildigibilinmemektedir. Bu b dogrultuda uzun bir borunun iine barutdolduran inlilerunu bir ucundan ategleyerek seri gekilde yanan barutun hiziyla borunun figek gibi havayafirlayip infilak ettigini grmglerdir. eski Roketin aligmasi zerine ilk hesaplama Rus Konstantin Tsiolkovsky (1857-1935) tarafindan 1903 yilinda tamamlanmigtir. Bu dogrultuda sanlyede sekiz kilometre hizla hareket eden

ilk roket

tarafindan inliler

yrngesine girip tekrar yer ekimine gre geri dng detaylarl zerine uzun hesaplamalar yapan Tsiolkovsky, roketin yer ekimi kanununa gre kisa srede geri dngn
342

roketin uzaydaki

amactyla likit oksijen ve likit bidrojen kullanilmaSI gerektigini de tespit etmigtir. Sonuta bu konudaki etkin aligmalarl Ve buluglarindan dolayi Tsiolkovsky Rocket Hesaplamasi adi verilen bir teknigin yani sira uzay zerine yazilmig 500 alismasi nedeniyle roketin babasi unvani verilen Tsiolkovsky aslinda lisede siradan bir matematik gretmenidir.
engellemek

ilk likit gazla abgan roket

sachusetts eyaletinde

1926 yilinda Amerika'nin

Mas-

Robet Goddard (1882-1945) tarafindan reti]mig olup 12,5 metre apinda ve 56 metre uzunlugundaki roketin Jine gaz ve likit oksijen karigimtbir yakit koyan Goddard yani sira zel bir ategleme odasi da yapmytir. Bu dogrultuda yagadigi kasaba olan Roswell'de yeni rettigi roketle ardi ardina denemeler yaparken byk bir grltyle iktga geen roket yznden her seferinde feci gekilde rahatsiz olan kasaba halki onu oradan gitmeye zorlamig ve sonuta Goddard New Mexico'ya giderek orada abgmalarina devam etmittir. Ote yandan Amerikan Hava Kuvvetleri savaglarda kullanmak Uzere rettigi roketlerde baansiz olurken bu konuda bagarill rnekler veren Almanlardan yardim almigtir. Nitekim roket imal etme konusuna zel bir program geligtiren Alman Wernher von Braun (1912-77) ikinciDnya Savagi sonunda Amerikahlarin eline geince Amerikan hava ssnde hizmet vermeye baglamtytir.Bu dogrultuda 1950 ve 1960'll yillarda Amerikan Hava ssnde baanh bir programa nclk eden von Braun Atlas adini verdigiroketle aya insan gnderebilecegini de kegfetmigtir.
1965 yihnda Sovyetler Birligi taraolup roketin iine yakit olarak olduka findan gerekleptirilmig piddetli patlamalara neden olacak gazlar olan Hydrazine ve Nitrojen Tetraclorid konmugtur. Dgmeye basildigi anda birbirini

ilk aya gnderilen roket

tetikleyerek dogal bir ateglemeye neden olan bu iki gazin kondugu roketin agirligi da daha abuk firiamasi iin azaltilmigtir.

343

AY
Ay yzeyinin haritasi ilkin 1647 yllinda Johannes Hevelius tarafindan ikarilmistir. 1611 yllLnda Polonya'da dogan ve asil adt Jan Heweliusz olan Hevelius bu cesur aligmasi nedenlyle olduka varlikh bir adam haline gelip Almanya'da Dantzig gehrinin

konsl olmug ve 1697 yllinda Danzig'de lmgtr.

Aya Yolculuk

insanoglunun byk bulu1anndanbiri olan bir roket iinde en

hibir geyin imkanstz olmayip mmkn olabileceginikanitlamakla birlikte bunun bir rekabete dngebilecegini de gstermigtir.Nitekim zellikle Amerika ve Rusya arasindaki soguk savag sirasinda g gsterisine girigen bu iki byk devlet bu konudaki bilimsel aragtirmalar iin olaganst denilecek
oranda para harcamiglardir. Sovyetierin Ay'a gnderdigi ilk insansiz roketin adi Luna 1 olup 2 Ocak 1959 tarihinde gerekleptirilen ilk yolculukta istenilen sonucun almamamasinin ardindan 14 Eyll 1959 tarihinde gnderilen Luna 2 bu kez aym yzeyine degmeyi bagarmig ve bylece ayin yzeyine arpan ilk roket olmugtur, bundan yaklagik bir ay sonra Ekim 1959'da Luna 3 adh nc roket ise ayin karanlik yznn resmini ekmeyi bagarmigtir. Bunun zerinden yaklagik yll sonra 26 Temmuz 1962 tarihinde bu kez Amerika aya ilk roketi gndermigtir. aya yolculuk,

Aya ilk yumugak inigi gereklegtiren insansiz uzay mekigi Sovyetler Birligine ait Luna 9 olup 3 Subat1966 tarihinde gnderilmigtir. Sovyetler Birligi bundan nce 8 Haziran 1965'te Luna 6 ile aya ilk yumugak inigi gerekleptirmeyiplanlamig ama uzay mekigi yrngesinden ikarak uzayin boglugunda yok olmustur. 344

Ay'a gnderdigi ilk insansiz uzay mekigi ise Surveyor 1 olup ilkin 2 Haziran 1966 tarihinde aya ilk yumugak inigi gereklegtirmigtir. Bu bagarili inig Amerikan Havacilik ssNasa'yi heyecanlandirarak ilk insanji uzay mekiginin Ay'a

Amerika'nin

gnderilebilecegini kanitlamaya yneltmigtir.

Ayin karanIrk yzne yolculuk yapan ilk astronotlar Frank Borman, James Lovell ve William Anders olup 1968 Noel'inde Apollo 8 adli uzay aracly1a bu yolculugu gerekleptirmiglerdir.

Apollo 8 ayin karanlik yzeyi zerinde grnmez oluncaya dek Houston'daki havacilik ssnde tanslyon olduka ykselmigti. Bu gimdlye dek hi kimsenin gereklestiremedigi bir olaydi. Uzay mekiginin iindeki astronotlar yerlerini almig ve mekik ateglenmeden nce herhangi bir patlamaya rneydan vermemek iin radyo sinyalleri kontrol altma alinmigti. Derken geriye saok ve yim bay1amig herkes lyice gerimigti, gemeden mekik ateglenmig ve Apollo 8 tam tahmin edilen sre iinde yerinde bir zamanlamayla uzaya firlatilmigti. Mekik Ay'a inmeyi bagaramasa da Apollo 8 aya ilk insani! ylculugun Amerika tarafindan gereklestirildiginikanitlamigti.

345

Aya ilk ayak basan astronot Neil Armstrong (1930) olup bunu ilkin 15 Temmuz 1969 tarihinde gereklettirmigtir. te yandan Armstrong 1968 Araliginda uzay mekigiyle Ay'a inig denemesi yaparken mekigin aya piddetle arpmasi sonucu lmle

burun buruna gelmig ve sadece bir saniye farkla lmden kurtulmustur. Aydan dnyaya yapilan ilk konugmada duyulan ilk kelime "Houston" olmuttur. Nitekim astronot Armstrong inigi gerek1egtirdiktensonra "Houston, Houstort Uzay Merkezi. Kartal Indi" dedikten sonra mekigin merdivenlerine ynelmig ve ok gemeden son basamaktan ayin yzeyine ayagint basar basmaz herkesin ok net hatirladigi gu szleri sarf etmigtir. "Bu bir adamin attigi ufak bir adim ama insanlik adina atilmig dev bir
adimdir." Ay'da astronotlarin aralarmda yaptigi ilk konugmada duyuIan ilk kelime ise "Baglanti" olmugtur. Nitekim Aralik 1972'de gerekleptirilen inig sirasinda apagidan takip edilen konugmada "Buzz" lakablyla anilan astronot Edwin Aldrin (1930) "Baglanti temiz" dedikten sonra astronot Gene Gernan Tamam. Burada
"

her gey yolunda. O halde haydi gimdi bu anneden lim" demigtir.

digari ika-

KOMPLO TEORLERiVE RiVAYETLER

Yarasa adamlar 1835 yllmda New York Sun gazetesi glu bir teleskop sayesinde ayda yagayan yaratiklar ve aym zerinde

tespitedilen kk cisimler hakkinda bir hikaye yayinlamig olan yarasa adamlar bu dogrultuda geligtirilmig hayali yaratiklardir. Nitekim hikayede astronotlarin Ay'a iner inmez yarl OSan y3rl yarasadan olu an yarasa adamlara rastladiklari anlatilmaktadir. Tm dnya tarafindan bu uydurma rivayet komik kargilanmasina ragmen, New York Sun olduka buyk bir tiraj elde etmigtir.
346

Ay'm yzeyine hi kimse inmedi. Bu ise 1995 yllinda Time magazinin verdigi haber olup baghgi bu gekilde atilmig haberin altinda Amerikan halklnin yZde 6'Sin1n aya kimSnin indi ine inanmadigi yazilidir. Nitekim onunla ayni fikirde olan Fox TV,
23 Subat2001 yllinda yayinladigi bir programda bugne dek Ay'a kimsenin ayak basmayi bagaramadigive herkesin kandirildigi yolundadir. Halka aya inig olarak gsterilen sahnelerin bep-

si stdyoda ileri teknikle hazirlanmig bir filmden ibarettir. Bu komplo teorisinin olugturulmasina neden ise Ay'a inig hakkinda yayinlanan haberde arka planda birtakim glgelerin olugmasi ve Amerikan bayraginin rzgarda dalgalanmasidir. isin ilgin tarafi bu komplo teorisi ve su\amalara NASA'nin hibir gekilde cevap vermemig olmasidar. NASA'nin bu davranigi srpriz olarak kabul edi1mig ve sessiz kaligikomplo teorisini hakli duruma geirmigtir.
Kirsal kesimde ikarilan bir bagka rivayet ise ayin yzeyine ilk kez ayak basan astronot Neil Armstrong'un ilkin sarf ettigi szlerdir. Ancak bu szler sanildigt gibi olmaylp dogrusu ganslarBay Gorski" geklindedir. Kaynagi olduka amiyane olan rivayet Armstrong'un ocukluguyla baglantilidir. Nitekim

nyi

ocuklugunda kapi kompulart Gorski'lerin srekli birbirlerlyle seks konusunda tartistiklanna kulak misafiri olan Armstrong, bir keresinde Bayan Gorski'nin kocasma "Oral seks mi istiyorsun? Eger bitigikteki ocuk Ay'a giderse sen1e o zaman ora] seks yapariz" geklinde bagirdigini duymug, igte bu szleri hatirladigi iin aya ayak basar basmaz Bay Corski'ye iyi ganslar dilemig. aralartnda konugtuklari szler zerine bir bagka rivayet ise Michael Collins (1930) ile ilgilidir. Nitekim rivayete gre Columbia adli uzay mekiginin birinci pilotu olan Collins, arkadaylari Armstrong ve Aldrin Ay'in yzeyine ayak basmak zere merdivenlere yneldiginde mekikte kalip digari ikmak bile istememigtir. Ay'a gitmek zere yolculuk yaptiklari
347 Astronotlarm

sirada ise Armstrong'a ayin yzeyine ayak basar basmaz ne sylemesi gerektigini dgnmesini isteyip ona bir de akil vermig. Collins'in syledigi ileri srlen szler "Testislerinden sz edip, oh tanrim bunlar da ne? dedikten sonra iglik atip yakandaki mikrofonu kapatirsin" geklindeymig.

UYDULARVE UZAY MEKKLER

Uzaya gnderilen ilk uydu Sovyetier Birligi'ne alt Sputnik 1 4 Ekim 1957 tarihinde firl'atilmigtir.Amerika buna olup ilk hemen cevap vermek iin Vanguard adli uyduyu gndermig ama uydu daha firlatildigianda infilak etmigtir. Bunun zerine Rusya ona olduka kaba bir gekilde cevap vererek Kaputnik adli ikinci uyduyu gndermigtir.
.kez

lk haberlegme

amaII

gnderilen uydunun Telstar oldu-

ilk haberlegme uydusu SCORE olup Amerikan hava kuvvetleri tarafindan gnderilmigtir. Ancak 18 Aralik 1958 tarihinde NASA tarafmdan gnderilen uydu roketinin iindeki batarya 12 gnlk oldugu iin bagarisizliga ugramigtir. Bunun ardmdan 1962 yllinda gnderilen Telstar Amerika'nin ingiltere Fransa ile baglanti kurmasmi saglamigve yandan 1945 yllinda yazar Arthur C. Clarke'in (1917) tir. te bir dergiye yazdigi 2001: A Space Odyssey ( 2001: Bir Uzay Seyahati) bagligi altmda yazdigt makalede gelecekte geligtirilecek haberlegme uydularmdan sz etmig bu uydular sayesinde. televizyon programlarinin tm dnya tarafindan izlenebilecegini sylemigtir. Nitekim ok gemeden Clarke'in grgTelstar sayesinde dogrulanmigtir.

gu sanilmaktadir

ama aslinda

uydunun ada ise ayni zamanda Early Bird (Erken Kup) olarak bilinen Intelsat 1 olup ilkin 1965 yi]Inda uluslararasi konsorsiyuma nclk etmek amaciyla Amerika tarafindan firlatilmigtfr. te yandan 1962 yllinda NASA ilk kez ok ama\t kullanilabi1ecekuzay aracmi olugturmays ve X20 348

ilk ticari

amaII

Dyna Soar adin: verdigi araci Titan 3 olarak firiatmayi planlabiri migtir. Aracin piotlarindan Neil Armstrong olacaktir ama proje gerekleptirilmedeniptal edilmittir. ilk ok amah uzay mekigi Columbia olup ilk kez 12 Nisan 1981 tarihinde gnderilmigtir.2003 yilmda tam yirmi ayri grev iin gnderilen Columbia ise atmosferde yok olup amacina ulagamamig ve tm abalara ragmen

bulanamamistir.

UZAYDA

UUS

Uzayda uuu gereklestiren ilk kisi Sovyet kozmonot Yuri Gagarin (1934-68) olup ilk kez 12 Nisan 1961 tarihinde Vostok 1 adll uzay araclyla dnyanin yrngesi etrafmda tam bir saat

kirk beg dakika sren ilk uuu bagarlyla tamamlamigtir. te yandan bir uakia deneme uuu yaptigt sirada 34 yaginda len Gagarin'in lmnn kaza olmadigi ynnde ciddi boyutta gpheler sz konusudur. Halkin ogunlugunun grg ok sayida Sovyet devlet adaminin politik grgne kar i geldigi iin kasti bir lum oldugu ynndedir. Uzayda ilk kez uan Amerikah kozmonot ise Alan Shepard (1923-98) olup ilk kez 5 Mayis 1961 tarihinde Redstone'dan firlatilan Mercury 3 adli uzay mekigiyle yerden 186 kilometre yukseklikteki uuu gereklestirmigtir. Shepard'in 15 dakikada tamamladigi 483 kilometrelik uuu dnyanin evresinde tam bir devri iermese de ing yaptigi noktaya bakildiginda olduka hatiri sayilir bir mesafeyi kisa Srede kat etmi oldugu grl1971'de 47 yagindayken mektedir..Shepard ayni zamanda Subat ayda yryen en yagh astronot unvanina da sahiptir.
Dnyanm yrngesi etrafmda tam bir uuu gereklegtiren ilk Amerikah kozmonot John Glenn (1921) olup ilk kez 20 Subat1962 tarihinde Friendship 7 adh uzay mekigiyle 4 saat 55

dakika 23 saniye sren

uuunu

tamamlamigtir. Glenn otuz alti

349

yll sonra gerekleptirdigi bu uugla 77 yagmda uzaya giden en yagli kozmonot unvanina da erigmig, ancak apagiya indiginde titredigi ve biraz rahatsizlandigt grlmtr.
Uzaya giden ilk kadm kozmonot Vaentina Tereshkova'dir (1937). ilk kez 16 Haziran 1963 tarihinde uuunu gereklegtiren ve Sovyet uzay ssnde grev almadan nce bir tekstil fabrikasinda igi olarak aligan Tereshkova, Vostok 5 adli uzay mekigiyle 71 saat iinde yrnge etrafinda 48 deneme uuu

yapmig ve sonunda uuunu tamamlarmytir. Uzaya giden ilk Amerikali kadm kozmonot ise Dr Sally Ride (1951) olup ilk kez 18 Haziran 1983 tarihinde Challenger adli uzay mekigiyle uuunu gerekleptirmittir. Uzaya giden ilk Afrika kkenli Amerikah kozmonot Guion Bluford (1942) olup bunu ilk kez 30 Agustos 1983 tarihinde Challenger adli uzay mekigiyle gereklegtirmigtir.
Uzaya giden ilk ingiliz Helen Sharman (1963) olup bonu ilk kez 19 Mayis 1991 tarihinde gerekleptirmig olmasmin yant sira Sovyet uzay araci Soyuz TM-12 ile uzaya giden ilk ingiliz kadin astronot unvanina da sahip olmugtur.

Uzayda ilk yryg Voskhod 2 adli mekikle 20 Mart 1965 tarihinde uzaya giden Alexei Arkhipovich Leonov (1934) ad1] kozmonot tarafindan gereklestirilmigtir. Uzayda yryen ilk Amerikali kozmonot Edward White (1930-67) olup bunu ilk kez 6 Haziran 1965 tarihinde gerekleptirmistir. Ancak daha sonra Apollo 1 adli uzay araci faciasinda hayatini kaybetmigtir. Uzayda yryen ilk ingilizaslen ingilizolup Amerikan vatandagi olan Dr.*Michael Foale'dir (1957) Foale bu yryg Subat1995'te Sovyet uzay istasyonu Mir'de yaptigi bir grgme sonrasi ingiliz kimligi atinda gerek]egtirmigtir.

350

Uzayda gbek kordonu takilmaksizin ilk yryg 7 Subat 1984 tarihinde Bruce McCandless (1937) tarafmdan gerekleytirilmigtir. Astronotlarin bellerine baglanan kordonu takmadan sadece MMU adi verilen bir tr can yelegiyle gereklestirdigi bu ilk yrygu bagarly1a gereklestiren ve SS-41-B grevi ile

gnderilen Challenger adli uzay aracma salimen geri dnen McCandless bylece emnlyet kordonu olmaksizm uzayda yryen ilk kozmonot unvanina sahip olmugtur.
Uzaya gnderilen ilk kpegin adi Laika olup Moskova cad-

delerinde bagibog bir halde gezerken yakalanip bir kafese konarak 3 Kasim 1957 tarihinde Sputnik 2 adli uzay araciyla uzaya gnderilmistir.Ancak ne yazik kl Laika bir daha geri dnememig ve uzayda lmgtr. Uzaya gnderilen ilk maymunun adi ise Gordo olup sincap tr maymun ilk kez 13 Aralik 1958 tarihinde NASA tarafindan bir roketle uzaya gnderilmigtir. Ancak uzayda lmeyen maymunun dng yolunda kazara okyanusa dgmesi ve zerindeki can yelegi bozuk oldugu iin bogularak lmesi medyada uzun sre tartigma konusu olmugtur.

Uzaydan sag salim dnen ilk hayvanlar Belka ve Strelka adh iki Rus kurdu olup 20 Agustos 1960'ta 40 fare ile birlikte gnderildikleri uzayda geirdikleri bir gunlk maceradan sonra salimen dnyaya geri dnmglerdir.
351

Uzayda sylenen ilk garki "Happy Birthday" olup 1968 yiImda Apollo 9 adli uzay aracmm iinde sylenmigtir. Uzayda evlenen ilk ift Mark Lee ve 1992 yilmda gerekleptirmiglerdir.

Jan Davis olup bunu

uray araca 23 Haziran 2004 tarihinde sabah saat 11:08'de uzaya giden Space 5hip One olup Burt Rutan (1943) ve Mike Melvill (1941) adh pilotlar tarafmdan tasarlamp kullanilmigtir. Bu dogrultuda deniz seviyesinden 100.12 kilometrelik ykseklikte yaptiklan bu uug sirasindg kontrol pilotu grevini

ilk zel

stlenen Melvill ancak atmosfer smirmin 124 metre zerine ikabilmig ama yaptigi bu zel deneme onlann rekor kitaplarina

girmesi \in yeterli olmugtur. Mars'a giden ilk erkek ya da kadm....yok henz degil, henz degil! Ama...kadin ya da erkek her kimse yakinda gidecegi kesin. NASA'nm web sitesine gre iinde drt astronotia en son nk
olarak Ay'a gnderilen Apollo adi zay araci en son teknolojiyle

yeniden yapilandirilarak bu kez alti kipilik bir ekiple birlikte geigin kolay olmasi iin nce Ay'a oradan da Mars'a gidecekmig. Bunun zamanlamasi ise 2018 yrlma gre ayarlanmig. SONSUZLUKTA KAYBOLAN LLER VE

UZAY ElTiM PROGRAMLARI

Bilinen uzay facialarinin yarn sira Amerika'nin ve Sovyetler Birliginin bu konuda dzenledikleriegitimler ve deneme uuglarl bugne dek yzlerce kipinin yagamina mal olmuytur. Igillgin taraft hemen hepsi birbirine benzeyen bu kazalardan hibir

ders

ayni hatalarin tekrarlanmasidir. ilk egitim roketi faciasi 24 Ekim 1960 tarihinde Rusya'da yasanan Nedelin Faciasi olup resmi rakamlara gre 92 olarak ilan edi1mesine ragrnen aslinda l sayisi 150'den faziadir. Ta-

ahnamamig olmasi ve

israrla

352

rihteki en buyk uzay faciasi olarak bilinen kazada uzay aracinin ategleme blmnn kontrolnden sorumlu olan Mitrofan Nedelin'in kpelerdeki, hava akimini iyice izole etmemig olmasindan dolayi mekik ateglendigi sirada ieri dolan oksijen]e bir anda infilak etmig ve Bolshevik Devriminin ylldnmne rastlayan o gn Sovyet Hava Kuvvetleri Genel Sekreteri Nikita

(1894-1971) amsina dzenlenen egitim byk bir faciayla sonulanmigtfr. Roket infilak ettigi anda evresinde buKruschev'in

lunan Nedelin ve ekibindeki mhendislerin yanmaya bagladigini gren izleyiciler onlari kurtarmak iin kogmuy ama bir saniye iinde zerleri alevlerle sarilan ekibin erlyip asfalta yapigmasina gahit olmuglardir. Egitim strasmda len ilk kozmonot Sovyet Valentin Bondarenko (1937-61)olup 23 Mart 1961'de roketin ategleme denemesi yaptldigt sirada yanarak lmgtr. Onun anisma Ay'm en uzak ucundaki krater tabakasma Bondarenko Krateri adl Vfi migif.
27 Ocak 1967 tarihinde Apollo 1 adli uzay aracinda yaganmig olup Amerikall Ed White (1930-67), Gus olarak anilan Virgil Grissom (1926-67) ve Roger Chaffee (1935-67) adli astronotlar kapsl henz 48 kilometrelik yolu tamamladigi strada ategleme blmnde olugan bir hava kaagi nedeniyle kabinin iine agiri miktarda oksijen dolmasi ve ikan

likuzay kabini faciasi

yanginin kisa srede bymesi sonucu kabinin iin amayarak hayatlarmi kaybetmiglerdir.

SLklglp

ka-

24 Nisan 1967 tarihinde Sovyetadh uzay aracmm grevini baanyla tamamlalere ait Soyuz 1

ilk kapsl paragt faciasi

yip dnge getigi sirada kapsul paragtnn bozulup ailmamasi nedeniyle yerden yaklagik 7010 metre ykseklikteki aracm saatte 322 kilometre hizia dnyaya dogru dgge geip hizla yere akilmasi sonucu gereklegmigtir. Pilot Vladimir Komarov (1927-67)daha havadayken lmg, bylece uzay boglugunda len ilk kozmonot olmugtur.
353

Sovyetiere ait ilk dng yolu faciasi 29 Haziran 1971 tarihinde Soyuz 11 adli uzay aracmin Salyut 1 adli Sovyetlere ait dnyanin ilk uzay istasyonunu bagariyla ziyaret edip dnge getigi sirada yaganmigtir. Nitekim' uzay araci dnyaya inig

yapmak zere son agamaya geldiginde hava valflerinden birinin kapagi sadece bir milimetre ailmig ve bu nedenle ieri sratie hava dolmaya baglamigtir. Uug ekibinden kisi valf: kapatmaya ugragmiglar ama bagaramayincakabindeki basm sratie b dgmeyebaglamigtir, asin iki dakika iinde sifira dgtgsirada uzay araci yere inmig ama iindeki Gleorgi Dobrovsky, Victor Patseyev ve Vladislav Volkov adli astronot bogularak lmg, bylece dng yolunda len ilk astronotlar olmuglardir.

ilk

roket

infilaki 1980 yllinda Sovyetlere bagli Plesetsk

Uzay Merkezinde yaganmig olup roket uzaya fir1atilmak zere ateglendigi sisada, bobininin infilak etmesi sonucu evresindeki 50 kigi lmgtr.
28 Ocak 1986 tarihinde yaganmig olup Amerikan Challenger STS-51L adli uzay aracinin ateglerimesinden 74 saniye sonra infilak etmesi sonucu iinde grevli olan yedi kigi aninda lmgtr.

ilk ategleme faciasi

(1949-86) ve Christa McAuliffe (1948-86) olup Challenger uzay gemisindeki infilak sonucu lenlerdir.
Christa McAuliffe, Challenger ile uzaya yapilacak uug srrasinda mekigin iinde seyahat etmeye hak kazanml ilk SVl uug talih1isidir. Nitekim aslinda bir gretmen olan McAuliffe bu zel uug iin Amerikan uzay ss tarafindan dzenlenen kampanyada 11.000 kigi linden seilmigtir.
Amerika'ya ait ilk dng yolu faciasi ise 1 Subat 2003 tarihinde Columbia adli uzay mekigi dnge getigi sirada ya-

ilk kadm kurbaniar Judith

Resnick

ganmigttr. Columbia Hava ssu Kaza Sorupturma Kurulu tarafindan yapilan aragtirmada ategleme blmnde bulunan ufak
354

bir kpkten yola ikilmis ve sonuta bu kpgn aracin kanadmi tahrip ettigi anlag:1migtir. Nitekim dnge gemeden nce
kpgn iindeki oksijenin ategleme bfmnde giderek yayllip sicakligi artirmasi sonucu kabinin kanad! yavag yavag erimeye baglamig ve sonuta kopup bogluga firlaymca uzay araci bir anda havada molekllere ayrilmigttr. Kazada yedi grevli hayatini kaybetmigtir.
temizienmesi unutulan

farkhdir. Nitekim ayda yryen ilk Amerikali olup 47 yagindayken bunu gereklegtiren A]an Shepard 21 Temmuz 1998 tarihinde 74 yagmdayken kan
ise

ilk Ay'da yryen kigininlm

kanserinden lmgtr. UZAY ZERINE EgiiTLiBILGiLER Gk Cisimleri (Astroidler) ve Kuyruklu Yildiziar boyunca dnyanin yrngesinde dolagip duran Eros adh ilk astroidle randevu 20 Subat 001 yriloda NEAR (Near Earth 2 Astroid Rendezvous) adli uzay araclyla zerine yumusak inig yaparak gereklestiri1migtir.
12 ay NASA'nm Deep /mpact (Byk Vurug) adir uzay aracinm yerden 83.000.000 mil uzakliktaki uzayda Tempel T adir kuyruklu ylldiza saatte 23.000 mil hizla 4 Temmuz 2005 yilmda arpmasiyla gereklegtirilmigtir. Bu dogrultuda ilk kez-kuyruklu yildizm yzeyinin yani sira

ilk kuyrukla ylldiza arpma harekati

gney sistemi iindeki ekli de incelenmig olup ylldizin zerinin buzla kapir oldugu, ierisinin organik materyallerden olugtugu, yerinin ise Uranus ile Neptn'n yer aldigi blgede
onun oldugu saptanmigtir.

Uzay Istasyonu
lik uzay istasyonu Sovyetlere ait Salyut T olup T9 Nisan 1971 tarihinde uzaya firlatilmigama ne yazik ki uzayda kaybolup 355

par-

dnyaya geridnmgtr. Nitekim ufak paralartnm bir kismi Pasifik okyanusuna dgmgtr.
alari

Uzay Kanunlari

ilk uzay kanunlan Uluslararas: JeofizikYili

uluslararasi
pLndaki

(IGY) adt altinda 200

bilim adaminin nclgnde kurulmuy dnya akurulugun 1957Temmuzunda baglaylp 1958 Araliginda tamamladigi kanunlar olup uzayda yapilacak her trl bilimsel aragtirma ve harekatin sinirlanmasi arilamina gelmektedir, Bu kanunlarin ikanlmasiyla Sovyetler Birligi Sputnik, Amerika ise Telstar adli ilk aragtirma roketierini uzaya firlatmigtir. IGY'nin aligma kapsamina giren konular uzaydaki jeofizikselhareketler, volkanlar, kozmik iginlar, yerekimi, roket ve gney sistemine ynelik faaliyetler olup ilk suni aragtirma uydusu teknik
anlamda verilen bir panel sonrasi uzaya firlatilmistir.Ancak Amerika ve Rusya'nin srekli rekabet ortami yaratarak birbiriyle g gsterisinegirmesi ve tuhaf deneylere girigmesi sonucu ICY bir anlagma yaparak uzaydaki faallyetieri sinirlamak zorunda

kalmigtir.

ilk uzay kanunu anlagmasi 1967 yllinda basta Amerika, olmak zere 63 lke tarafindan Sovyetler Birligi ve Ingiltere
imzalanmig ve gu maddeler esas almmigttr. Hibir lke uzaydaki canlilarin zerinde egemenlik kuramaz ve kurulmasina izin veremez. Hibir lke uzayda nkleer ncluk edemez.

deneme yapamaz ve buna

Hibir

ulkeuzaydan

dnyaya askeri bir hareket gerek-

legtiremez. Uzay Asansr

ilk roket denemesini yapan Konstantin Tsiolkovsky

356

1895 yllinda

Paris'teki Eyfel Kulesini ilk kez ziyaret ettikten sonra

byle bir

kulenin uzayda da yapilabilecegini ve uzaydan dnyaya ekilen sylemigkilometre[erce uzun kabloyla oraya iklabilecegini tir. Onun bu teorisi uzay asansr fikrini akillara getirmig ve 1970 yllinda Jerome Pearson Ohio'daki Amerikan Hava ssndeki Laboratuvarda aragtirma grevlisi olarak alisma yaparken demiryolu".gibi ilgin fikirier merdiven" ve ortaya atmig ve bu fikirleri Acta Astromica adli teknik magazinde yayinlanmigtir. te yandan 2001: A Space Odyssey adh makalesinde tipki Pearson gibi bir uzay asansrnden sz eden Arthur C. Clarke (T917) bunun hi de imkansiz olmadigini ve rnmkn olabilecegini syleyerek "Herkes gimdi buna glyor ama eili yll sonra glmeyi kesecekler" demigtir.
"cennete "kozmik

357

SPOR
Atletizm, Golf, Tenis, Kriket, Boks, Binicifik, Futbol, Ragbi, Yuzme, Bisiklet, Motor Yariglan, Basketbol, Beysbol, Dart, Dalma. Okuluk, Snooker, amura

ilkinM.. 3000 ylh civarinda eski Misirlilar ve Smerlerle gbir parasi olan spor yapma kavraminceleri topluca yapilan organize bir faaliyetken daha sonra baglibagma dallara ayrilmigtir. Eski mezar taglari ve tapinak duvarlari zerindeki okuluk, grey, boks, akrobasi, cirit, at binme ve egitli top oyun1arina ait kabartma figrlerden bu aika grldg gibi spora verilen nem de anlagilmaktadir. Bu dogrultuda eski
rlen ve yagamin

glendirmeyi ama edinmelerinin yarn sira spor yapmaktan zevk aldiklan zellikle Byk Zoser adlyla 2667-2648) dneminde bilinen firavun Zoser the Great (M.. iyice.ortaya ikmaktadir. Nitekim ilkin M.. 2650 yllinda dzenledigi Heb Sed festivali sirasinda dzenlenen firavunun da. bizzat katildigi ve bugne gre ok daha vahgi standartlarda gereklegtirilenkogu yariglari sirasinda en uzun mesafede bagarll! OmakODUn kadar tm firavun1ar iin de nem tagimigtlf. te yandan Misirlilarir spora verdikleri nem Sagra'daki kral mezarinin duvarlari zerinde ocuklarin spor faaliyetierine katildigini gsteren kabartmalardan da anlagilmaktadir.
Misirlilarin vcutlarini

ATLETlZM dalmda gereklegtirilen ilk msabaka M.. 3000 yigneyinde yer]egik Smerler linda Misir ve Mezopotamya'nm tarafindan gereklestirilmigolup, katilimcilarin olduka elit taAtletizm 359

bakadan ve zellikle firavunun egitiminde olan kipilerden kurulu oldugu bilinmektedir.

Yunanistan'da ilk spor msabakalart M.. 1500 yill civarinda ve altmci yzyilin sonunda baglamigolup baglica gehir-

lerde gerekleptirilmittir. Bu dogrutuda Olimpia'da Olimpiyat Oyunlari, Delphi'de Pythian Oyun1an, Nemea'da Nemean Oyunlari, Korint'de isthmian Oyunlart geklinde msabakalar

dzenlenmigtir.
lik olimpiyat oyunlari M.. 776 yllmda dzenlenmig olup drt ana msabakadan olugrnaktaydi O tarihten itibaren drt yllda bir tekrarianan bu oyun1ar yaklagik 1000 yildan fazia zaman-

dir aynen devam etmektedir. Yunanlilarm yagaminda ok nem taglyan ve drt yillik bir periyodu igaret eden olympiad kelimesinden tretilmig olimplyat oyunlarinda bu drt yillik sre iinde katillmci ve konugmacilar kaylt yaptirmaktaydilar. Tm katihmci sporcularin erkek oldugu oyunlarda iplak olarak yarigilmaktaydi. Kadinlar bu oyunlara katilmadiklari gibi 50.000 kigi kapasiteli stadyuma iz]eyici olarak katilma hakkina da sahip degildiler.ilk olimpiyat gampiyonu Coroebus'lu Elis olup aillk yapmaktaydi. 190 metrelik tm stadyumun evresini kogtugu stadion adi veri1en yangta birinci olan Coroebus'tan sonra stadyum kelimesinin dogdugu ileri srlmektedir.

O ilk Modern Olimpiyatlarda Sampiyon lan Sporcular

Erkekler Kogu
Zaman
100 metre 200 metre T.Burke (Amerika) 12.2 saniye Yll 1896 1900

J. Tewkesbury
(Amerika)

22.2 saniye

360

400 metre 800 metre 1500 metre 5000 metre

T Burke (Amerika) E. Flack (Avustralya) E. Flack (Avustralya H. Kolehmainen (Finlandiya)

54.2 saniye
2dk.11.0 saniye

1896
1896 1896 1912

4 dk. 33.2 sn 14 dk. 36.6 sn

10000 metre

H. Kolehmainen

31 dk. 20.8 sn

1912

(Finlandiya)
Maraton

Sipiridon Louis
(Almanya)

2 saat, 58

dk.

1896

50.0 sn 17.6 saniye 57.6 sanlye

1896 1900

il0

m engell

T. Curtis (Amerika)

400 m engell 3000 m engelli 4 x100 m

J. Tewkesbury (Amerika)
T. Hodge

(ingiltere)

10 dk. 00.4 sanlye 1920 42.4 sanlye 19.12

ingiltere

bayrak yarigi
4
400

Amerika

3 dk. l 6.6

Saniye1912

bayrak yarigi

Erkekler

Saha Sporlan

Yksek Atlama Sirikla Yksek

Atlama

E. Clark (Amerika)

1,81 metre

1896 l 896

W. Hoyt (Amerika)

3.30 metre

Uzun Atlama

E. Clark (Amerika)

6.35 metre
13.70 metre 11.22 metre 29.15 metre

1896 1896 1896 1896

Adim
Glle Disk

Atlama

). Connolly

(Amerika)

R.Garrett (Amerika) R.Garrett (Amerika)

361

ekiAtma
Cirit
Dekatlon

J. Flanagan (Amerika)
E. Lemming

49.73 metre
.54.83

1900 1908 1912

(lsve)

metre

J. Thorpe

(Amerika)

1928 yllinda yapilao olimpiyatlarda ilk kez bayan sporcularin

verilmigti.

katilimina izin

Bayan

ampiyonlar

Kogu
100 metre 200 metre 400 metre 800 metre 1500 metre E. Robinson (Amerika) 12.20 saniye 1928 1948 1960
*

Fanny Blankers-Koen (Hol.) 24.40 saniye Betty Cuthbert (Avustralya) 52.00 saniye

L Radke-Batschauer (Alm.) 2 dak. 16.80 saniye1928* L. Bragina (Rusya) 41.40 saniye 48.40
Saniye

1972* 1928 1972*

4 x 100 m bayrak Kanada4

400 m bayrak Dogu Almanya

3 dak 23.00 sn
11.70

6 m engelli

M. Didrikson (Amerika)

1932

Saha Sporlari
Yksek Atlama

E. Catherwood (Kanada)
V. Gyarmati (Macaristan)
.

1.59 metre 5.69 metre 13.75 metre

1928

Uzun Atlama Glle Disk Cirit Pentatlon

1948
1948
-,

M. Ostermeyer (Fransa) H. Konopacka (Polonya) M Didrikson (Amerika) L. Press (Rusya)

39.62 metre
43.68 metre

1928

1932
1964

362

yllindaki olimplyatlarda
na izin verip

LJIuslararasiOlimpiyat Komitesi yarigin yarisinda fenalagmalari zerine 1928 bayan sporcularin en fazia 400 metrede yarigmalarr800 metre yarigina girmelerini yasaklamigti.

ilk kez 1960 yilinda Roma'da yapilan olimpiyatlarda 800 metre yarigiarina katilmalarr tekrar gndeme gelmis ama 1500 metre izni ancak 1972 yihnda Mnih'te yapilan
olimptyattardaikmigti.

ilk modern olimplyatlar bayan gampiyonu

len Amerikall Betty Robinson'dur. Uluslararasi Atletizm Federasyonu

1999 yilinda

(IAAF) ilkin 1912 yllinda isve'in ba kenti Stockholm'de yeniden yapilandirilarak kuruimuy olup daha nceki adi Uluslararasi Amatr Atletizm Federasyonudur. Amatr Atletizm Dernegi (AAA) ilk kez 1880 yllinda kurulmuy olup ilk gampiyona ayn! yll gereklettiritmittir.

GOLF Genel kani golfun iskoya'dan lktigi geklindedir ama asil kaynagi tam olarak bilinmemektedir. Ancak kaynagi belirsiz olen eski golf tekniklerinin ve golf kulplerinin iskoya'dabulunmasinin yani sira Amerika ile Meksika dipinda dnya apinda kontrolnn yine bu lkenin elinde olmasi nedenlyle genellikle iskoyaSt Andrews merkezii Golf sporunun buradan iktigi sanilhiaktadir. Nitekim oyunun kurallarinin yani sira oyunda giyilecek giysi ve kullanilacak aksesuvarlar St Andrews'taki kraliyet unvanli en eski golf kufplerinin genellikle soyfulardan olugan zel yeleri tarafindan belirlenmig olup olmak ayni zamanda Aak Sampiyonae Amatr gamplyona v zere amatr ve profesyonel sporcular geklinde yine on]ar tarafindan sinifiandirilmigtir. te yandan Golf'un kkeni hakkinda ok sayida gry sz konudur.
363 masma ragmen

Paganica eski Romalilarin deri ya da tahtadan yapilmig bir topu kavisli bir topla arazi zerinde ailmig bir delikten jeri gndermesine dayanan bir oyun olup ilk bakigta golfla tipa tip oldugu uyugmasi bu sporun kaynaginin paganica'dan gelmekte ihtimalini g\ kilmaktadir. Bu dogrultuda golfun paganica'nin modern versiyonu oldugunu ileri sren Romahlar M.S. birinci

fethettikleri ulkelere yzyildan itibaren Avrupa kitasi boyLinca yzbu sporu da befaberlerinde gtrdklerini ve Ingiltere'nin lerce yll boyunca kriketi yaydiklari gibi kendilerininde bu sporu yaydiklarini iddia etmektedirler. Kolven ya da kolf 1297 yllinda Hollanda'da oynanan bir oldugu ileri srlmektedir. oyun olup golfun en eski versiyonu Nitekim Kolven kavislibir sopa ve topla buz zerinde oynanan bir oyun olup eskiye alt resimlerde grlmesine ve ogu insan tarafmdan sevilerek oynandigina dair kayttlar mevcut olmasina ragmen, oyunun kurallari bakkinda bir bilgi mevcut degildir. Chole golfun bu oyundan kaynaklandigma dair bir bagka iddia olup M.S. on nc yzyllda genellikle kuzey Fransa ve Belika'da oynandigi bilinmektedir. ilk bakigtagolfun bir bagka olarak grlen oyun birbirine rakip iki grup tarafmversiyonu dan oynanmakta ve ortada bulunan topa her iki grup oyuncularinin farkli ynlerden vurup arazi zerinde ailmig delige dgrmesine dayanmaktadir. Her grubun topa kez vurma hakki
vardir ve

hangi ynden olursa olsun tek vurusta topu delige sokan oyunu kazanmaktadir. Bu dogrultuda golften ziyade hokeye daha yakin grnmektedir.
Profesr

Lanzhou niversitesinde Ling Hongling in'deki nemli bir akademisyen olup golfun ilkin inlilertarafmdan icat edildigini ve ilkin M.S. 945 yilinda oynandigini ileri srmektedir. Nitekim bunun Dongxuan kayitiarinda yazili oldu-

gunusyleyen

profesrn verdigi referansa gre ok eskiden in'deoynanan chuwan-chi admda sopayla topa vurma anla364

sopayla topa mina gelen oyunda golf sopasma benzer kavisli bir vuruldugu ortaya ikmigtir.

yilina dayanmaktadir. Ancak golf iskoya krali II'inci James (1430-60)taGolf sporuna ait

iskoya'dakiilk kayitlar
"bu

1457

rafindan yasaklanmigtir. Nitekim spor kesinlikle yasaklanmali" diyen kral, askerlerinin arazide okuluk talimi yaptiklan sirada talimi biraksp yerdeki deliklere top sokmaya abytigini bu neden-

le golfun onlann konsantrasyordanni bozdugunu ileri srmgtr. Buna kargin golfun 1552 yllinda iskoyaSt Andrews'te oynandigina dair kayitlar mevcut olup qu anda da kabul edilmig olan dnyanin en eski golf tekniginin buradan iktigi anlatilmaktadir. ilk golf kulb kraliyet unvanlyla bilinen tarihi St Andrews yllInda Golf Kulbdr. Diger adi R & A olan kulp ilkin 1754 yeniden yapilandirilarak Yirmi Soylu ve Centilmen adi altinda yeniden ailmigtir. Bir diger eski kulp olan Society of St And1834 yllinda Royal rews Golfers (St Andrews'l Golfular) ise (Krallyet) unvanini alarak Pert'den sonra ikinci kraliyete ait kulp olmugtur. Yaklagik on adetoldugu bilinen golf kufplerinin hl eri eski teknikiinde en eski olan R&A bugn iskoya'da le golf oynanan tek kulptr. Sadece eski teknikle sinirh olmaLinks Trust adi altinda modern teknikle yan kulpte St Andrews ekole gre golf oynanan bagka bir ekol de sz konusudur. Bu sahasi denizie baglaritisi olan bir yerde olmalldir link szcg baglanti anlamma geldigi iin zell.ikle i kesimlerde oynanmayacagi belirtilmektedir. Edinburg'lu SoyIu Golfular Dernegi aynt zamanda Muirfield olarak da bilinmekte olup 1744 yilmda kurulmugtur. Ancak 1831 ile 1836 ylilan arasinda etkin bir gekilde var olan kulup maddi imkansizhklar nedeniyle faallyetine devam edememigtir.
.1735

Soylu Golfu Burjuvalar Dernegi ilkin yllinda kurulmuy olup onun kkl bir kulp oidugunu vurgulamak amaciyla 1929 yllindan itibaren kral V'inci George tarafinEdinburg'lu 365

dan basina Soyfu unvani ilave edilmigtir. Nitekim kulp bugn Edinburg'ta hl mevcudiyetini korumaktadir.

Ingiltere'dekiilk golf kulb Royal Blackheath Colf Club olup ayni zamanda dnyanin en eski golf kulb.oldugu ileri srlmektedir. 1745 ylimda yeniden yapilandirilan kufbe ait kayltlar, burada 1608 yllindan beri golf oynandigmi gstermektedir. 1766 yllmda tekrar yapilanan Royal Blackheath'i ingiltere'nin eski ve soylu kulplerinden biri yapan olay.ise en iskoyakraliVl'inci James'tenkaynaklanmaktadir.Nitekim golf oynamaya ok merakli olan kral 1603. yllinda ta giyip James I olarak ingi1tere B kralt oldugunda, iskoya'daki lackheath Golf Club'l ingiltere'ye tagimistir. olup ilk golf gampiyonasi ingiltereAik Golf Samplyonasi
ilkin 1860 migtir.

yllinda Prestwick'te gerekleptirilmigtir. ylldan itiO

"aik"

oaren tekrarlanan gampiyona kisaca

olarak adlandinlLothian

ilk ingilizark golf gampiyonu iskoya'nmDogu

b]gesindeki Musselburg gehrinden gampiyonaya katilan Willie Park Snr (T834-1903) dir. Sampiyona blmden olugup 12 hedef delik baz almmig ve toplam 174 kez top delige isabet ettirilerek sayi elde edilmigtir.

366

TENIS
Fransizca tutmak anlamma gelen tenez kelimesinden tremig olup elinde bir geyi sikica tutmaktan yola ikilarak olusturulan tenisin ilk ikigi Franstzlarin on ikinci yzyllda oynadiklarl ve

avu ii oyunu anlamma gelen jeu de paume oldugu ileri srlmektedir. Nitekim bugn hl Paris'te oynanan oyun ortada gerili olan agm zerinden iplak elle top agirtmaya ve kargidaki rakibin onu yere dgrmeksizineliyle tutmasina dayanmaktadir. Bugn bildigimiz anlamdaki tenisten farkli olarak raketsiz oynanan oyunda daha sonra beyaz bez eldiven giyilmig, raket ise ok daba sonra, on altinci yzyi1da gndeme gelmigtir. Oyunda kullanilan top ise zeri tylerie ssl ve genellikle yumugak deriden yapilmig olup yerde sekmemektedir.

ilk im sahada tenis 1870 yllinda ingilizordusunda grevli

binbagiWalter C. Wingfield (1833-1912) tarafindan kegfedilmig
olup bir tr hava topu olarak adlandirtlan ve havalanan topa raketle vurup ortada gerili agin zerinden agirtarak kargidakirakibe gndermeye dayali eski bir Yunan oyunu Sphairistike'den esinlenmigtir. Wingfield zel bir im kortta kum saati egliginde

oynanan Sphairistike'nin patentini almaya aligmig ama patent dairesi, tenise ok benzeyen bu oyunu Fransizlarin yaklagik 700 ylldan beri oynadiklarmi ve halen oynamaya devam ettiklerini syleyerek onun bu istegini geri evirmittir. Bunun zerine Wingfield bu kez yagammin byk bir blmn tenisi dnyaya tanitarak geirmigtir. Tenis ve kriketin bir arada oynandigi ilk ingilizKriket kulb 1868 yilinda kurulrnug ve 1875 yllinda Worple Road, Wimbledon'daki kulbe tenis oynanmasi iin kk bir saha ayrilmasi ynnde ricada bulunulmugtur,sonuta yapilan agin Israrlar kargismda Kriket kulbnn adi ingilizimSaha Tenis ve Kriket Kulpb olarak degigtirilmigtir.
367

ilk im Saha Tenis

Dernegi 1888 yilinda kurulmugtur.

ilk Wimbledon

tenis gampiyonu W. Spencer Gore (1850-

1906) olup bunu 1877 yllinda elde etkigtir. Ancak final mai yagmur nedeniyle 16Temmuzdan ertesi Pergembe gnne erte1enmig, sonunda yaklagik iki yz izleyicinin sahay! evreleyen

sira tahta banka oturarak seyrettigi mai kazanan Gore, ayni zamanda Ingiltere'nin sayih kriket oyuncularindandir.
efsanevi Fransiz sporcu Suzanne Lenglen (1899-1938) olup T919 yllindan 1926 yilma kadar her yil gamplyon olmustur. Lenglen 1926 yllinda Wimbledon tekli

ilk bayan tenis gampiyonu

turnuvasmda
rafindan

n sirada kraliyet locasinda oturan kralie Mary tayanlig ikig yaptijl nedeniyle uyanlmasi sonucu oyun-

dan ekildigi iin o yll ki gampiyonay; kazanamamigtir. ilk Amerikah tenis gamplyonu Bill Tilden (1893-1953) olup bu gampiyoniugu 1920 yihnda elde etmigtir.

ilk Afrika kkenli

Amerikah

bayan tenis gampiyonu Althea

Gibson (1927-2003) olup 1957 ve 1958 yillarindaki turnuvalari kazanmigtir.

Kupast mai Amerika ile ingilterearasinda 1900 Tenis tayllinda oynanmigtir. 1899 ylhnda Harvard niversitesi yeleri Amerika ile ingilterearasinda bir ma yapma fikkimi

ilk Davis

matan sorira her yll bu bir turnuva geklinde yapilmaya devam etmigtir. Bu fikrin ilk kez Harvard takimi yelerinden Dwight Davis'ten ikmasi nedeniyle asil adt ve ilk mai neredeyse tek basina kazanmasi 368
ri ortaya atmiglar ve

ingiltere'ninkazandigt

Uluslararasi Tenis Turnuvasi olan turnuvanin adi 1945 yllinda Uluslararasi Davis Kupasi Turnuvasi olarak degistirilmig ve bu 1900 yilinda dad altinda ilk ma Boston Massachusettes'te 3-0 Amerika kazandiginin matan sonra zenlenmigtir.Turnuvay! 1905 yllinda Fransa, Avustralya ve Yeni Zellanda'nin kangimiyla olugan Avustralasya, Be]ika ve Avusturya da turnuvaya ekip

gndermeye davet edilmigtir. KRiKET

Kriket tarihin derinliklerine gmlmg bir spor olarak kabul edildigi iin hakkinda pek bir gey bilinmemesine ragmen, 1300 yllinda ingiltere krali I1'inci Edward'in (1284-1327) krikete ok i benzer bir oyunu arkadagi Piers Gaveston (1284-1312)le sika oynadigi bilinmektedir.te yandan kriketin ilk kez ingiltere'nin tarafLndan kegfedilgney dogu blgesindeki koyun obanlari digi ve koyunlarl itin gerisine ekmek iin ynden yapilmig bir top kullanan obanlann ellerindeki oban degnegiyle bu topa vurup onu itin kapisi zerinden agirtarak onlarin ilgisini bu yne ektikleri ileri srlmektedir. On yedinci yz yll boyunHambledon ca poplerligini srdren kriketin kurallari ise ilkin Kulb tarafindan 1760 yllinda belirlenmigtir. En basit gekilyle topu atma ve sopayla vurmaya dayali oyunun detaylari ise ilk kez 1787 Marylebone Criket Club (MMC) tarafindan saptanmitir. 1835 yllinda son geklini alan kurallar bugn hl geerlidir.

ilk kontluklar arasi kriket

mai 1709 yilinda Surrey lle Kent

kontlugu arasinda oynanmigtir. ilk amatr centilmenler ve profesyonel oyuncular arasmdaki kriket mai 1806 yilinda oynanmigtir.

ilk Lordlar ilk Kriket

arasi kriket maa Londra Kriket Sahasinda 1814 Almanagi 1864 yllinda yayinlanmig olup her iki 369

yllinda yapilmigtir.

dnya savagt sirasinda bile her yll yenilenerek yayinlanmaya devam etmigtir. ilkinon dokuzuncu yzyilin ortalarinda Loridra'da kriket ekipmanlari ve puro bayiligi yapan John Wisden (18261884) tarafindan yazilan almanagin ieriginde krikete ait her gey mevcut olup Wisden daha sonra Londra'nin kuzey ve gneyindeki Lordluklarda on bin kriket sahasi kurmuy ve burada

birinci sinif ma\ar da dzenlemigtir. BOKS

Eski aglarda Boks
Tarihte bilinen ilk boks mainm Kuzey Afrika ve Etiopya'da M.. 4000 yill civarinda oynanmig oldugu ileri srlmesine ragmen gvenilir kaynaklar aslmda boksun ilk kez M.. 1500 yllmda

Cirit adasmda oynandigini gstermektedir. Giritlilerin oynadigi bu en eski boksun kurallarina dair J;iibir yazih kaylt mevcut olmamasma kargin M.. on altmci yzyllda Hagia Triada'daki duvar resimlerinde boksa ait ok sayidaki resimlerden anlagilmaktadir. Nitekim Thera'da rastlanan M.. 1550 yllinda ait bir kabartma.resimde iki gen adamin sadece sag ellerine geirmig olduklari eldivenle boks mai yaptiklari grlmektedir. Yunar lilar ise boksu ilk kez M.. 688 yllinda olimpik bir spor olarak benimsemiglerve adma pygme ya da pygmahia demiglerdir.

Modern

agdaBoks

Modern boksun kurallan ilkin London Prize Ring Rules adi altinda 1743 yllinda Jack Broughton (1703-89) tarafindan yazilmig bir kitabm yaymlanmaslyla belirlenmigolup yaklagik 100 ylldan fazla sre geerli olmuttur. 1865 ylhnda bu kurallar ingiltere John Graham Boks Dernegi tarafindan geligtirijmig ve bu dogrulMarkisi John Sholto Douglas'a tuda dernek 9'uncu Queensberry 370

(1844-1900) boksun yeni kurallarmt

duyuracaK

gr kitap yayin-

lanmasi ynnde sponsorluk teklif etmigtir. QueiBBerry'rn teklifi kabul etmesi sonucunda 1867 yilinda boksun yerij kurallari yaymlanmig ve o tarihten itibarn QuensberryKurallan adiyla marki dnya apmda bir ne sahip olurken, bu ige nyak olan dernegin adindan ise hi sz edilmemistir. te yandan boks 1892 ylhna dek iplak elle eldivensiz olarak oynanmigtir. O tarihlerde bagka kategori olmadigi iin sadece agir siklette yaprian ilk mam gampiyonu ingilizJamesFigg (1695-1734) olup boks kariyeri boyunca hep galip olan Figg sadece bir round hasta oldugu iin yenilmigtir.

baglanan ma\arda ilk dnya agir siklet boks gamplyonu centilmen Jim lakablyla bilinen J Corbett (1866-1933) olup T892 yilinda New Orleans'ta 21 round zeEldivenle yapilmaya rinden yapilan msabakada

son iplak el boks gampiyonu olan

John L. Sullivan'i (1858-1918)yenmigtir.

agir stklet boks gampiyonu Galli Bob Fitzsimmons (1863-1917)olup 17 Mart 1897 tarihinde yaptigi mata James Corbett'i yenmistir. Aslinda orta siklette bir sporcu olmasi-

ilk ingilizdnya

na ragmen Fitzsimmons'un byk bagari saglamasi bu matan sonra onu olduka g\ bir sporcu konumuna tagimigtir.

ilk Afrika kkenli Amerikall dnya agir siklet boks gampiIk Rylnda Sidney'deyapiyonu Jackjohnson olup 1908 yill Ara
lan mata Tommy Burns'u nakavt ederek yenmittir. Boks tekniginde "up to scratch" sporcunun yere dgtkten ya da agir yara aldiktan sonra ayaga kalkmasi halinde kisa sreli olarak ring digina almip kontrol edi1mesi ve kendisine sorulmasmin ardmdan devam etmek istedigi takdirde hakem tarafmdan durumda" geklinde duyurulmasidir. Bunun sonucunda tekrar ringin ortasina getirilen sporcu rakibiyle yz yze gelerek maa devam etmekte, eger devam edemeyecek durumda ise hkmen mai kaybetmektedir. Bu dogrultuda genellikle yzne
"iyi

371

aldigi darbeler sonrasi kap ailmast ya da buna benzer bir yara almasi ynnde kullanilan szcug, boksr iin bir etmekte ve kisaca handikap teykil to scratch" yara almasina ragmen devam edebilir durumda" anlamina gelmektedir.
"scratch" "up "iyi

BiNClLiK Binicifik insanlik varoldugundan beri devam eden bir spordur. Nitekim spor amah kullanilmasinm digmda atlar yk tagima ya da onlarin ektigi arabalaria gezintiye ikmak egitli gibi ama\arla ok eski aglardan bu yana insanlarin gnlk yagammin bir parasi olmugtur. Onlarin yarigtirmak ise ilkin

M..

638 yllinda dzenlenen olimpiyat oyunlarinda gndeme gelmig ve on ikinci yzyilda hali seferleri sirasinda gvalyelerin cins at beslemeye nem vermesiyle giderek yaygmlagmigtir. Nitekim her gittikleri seferden ellerj bogdnmeyen hali gvalyeleri yanlarinda ganimet olarak getirdikleri ok sayida Arap katir ve kisragini ingiliz saf kan atlarla iftlegtirerek onlardan ok daha gl ve hizli kogan melez atlar retmigierdir.
Her ne

ok nce, ngiltere kadar Romaillar, ingiliz]erden

topraklarmt fethettikleri strada ilkin Romall askerierin Ingiliz atlarmi Yorkshire'da yangtirdiklarini ileri surse de, resmi anlamda ilk at yarigi 1174 yllinda Londra, Smithfield'de dzenlenmigtir.
372

iki Nitekim tam drt yzylldir ingiltere'de atin birbiriyle yangtirilmasi ok eski bir soy1u gelenegi olup zengin asilzadelerin ve kraliyet ailesi mensuplarinin en gzde sporu olarak giderek geligme gstermigtir. Buna en bariz rnek 1702'den 1714 yllina kadar lkeyi ynetmig olan kralie Anne'nin (1665-1714) ok nem verdigi atlar ve binicilik sporu ynnde kurdugu Royal Ascot, Kraliyet Binicilik Okuludur.

ilk Binicilik

Kulb 1750

yllinda kurulmug ve 1793 yllmWeatherby

ailesinin At Bakimi ve yayinladigt egitici kitap sayeCins Atlar adi altinda ingiltere'de sinde safkan ingilizatlarinin degeri gndeme gelmekle birlikte binicilik ku]b de geligme gstermigtir.Bugn hl ayni geleneksel tarzi koruyan alle, bagta safkan ingilizatlari olmak zere 1679 yllinda kurulan Byerley Turk, 1700 yllmda kurulan Arap Darley ve 1724 yilmda kurulan Arap Godolphin olmak zere ayri cins at ahirina sabiptir. Epsom Oaks'ta 1779 yilinda yapilan kutlama sirasmda Earl of Derby ve Sir Charles Bunbury adli jokeylerdenhangis adtDerby na yarigm dzenlenecegi konusunda yazi tura atilmig ve kazanmigtir ama Edward Smith Stanley, 12'inci Earl of Derby (1752-1834) adina 1780 yllmda dzenlenen ilk Derbi kogusuolmuttur. nu Bunbury kazanmig ve 1.000 Sterlin dln sahibi Derby kendi adina dzenlenen koguyu ilk kez 1787 yllinda ka-

da kulbn idaresini

ustlenen

zanmigtir.

ilk ulusal Grand kogusu ilk kez 1836 yllinda Ulusal Av gn

kutlamalan sirasmda tertip edilmig ve yarigt kazanan at konusunda tarihiler birbirleriyle uzun sre srtgmeye girmelerine ragmen sonunda Duke adh atm kazandigi kabul edilmigtir.
At yariglari hakkmda ilk resmi yasa IngilizParlamentosu tarafindan 1928 yllinda yayinlanmig olup bu tarihten itibaren hkmet atlarin kumar anlaminda yaristirilmasini kontrol altina almistir. 1929 yllmda resmi olarak yrrlge 373

girmig olan yasa

bugrr de ggHi olup ayim zamanda bu yasanm paralelinde tfrt Engiltere'deki bl yyin kurulugu saf kan atlarin korunmasi, soylarmiri tkenmemesinin yani sira at yariglari hakkinda genig aiklamalarin yet aldigi kitaplar ikartmigardir.
Amerika'da

ilk at yarigt 1664

yllmda,Long

Island'ta

dzen-

lenmigtir.

FUTBOL
Bugn futbol olarak bilinen ayak topu ya'da soccer'in ilk kez zamanimizdan 2.500 yd nce in'de oynandigi bilinmektedir. Bu

dogrultuda eski inlilerin uju olarak adlandirdiklan ve M.. C ile476 yillart arasinda popler olan oyun ShandongYanma770 dasindaki Linzi eyaletine bagli Zibo gehrinden ikmigtir. Domuz igkembesinin gigirilmesiyleelde edilen topa ayakla vurularak oynanan oyunda gol olabilmesi iin kargi takimin topu yere dgtganda kendi takimi adina avantaja dndrmek iin siki takip etmesi gerekmektedir. Oyunun egitli versiyonlari tretilmig ama gol kavrami bugnk gibi olup degigime ugramamigtir.
1848 yilinda Cambridge, Trinity Kolej'de hazirlanmig olup, bu dogrultada uyluk kemigine vurmak, kargi

ilkfutbol kurallari

takimm oyuncusuna yapigmak ve elme taktp kasti olarak dgrmek oyundan atilma geregi olarak belirlenmigtir,

ilkrutbolDernegi (FA)1862 yllinda kuruimug olup daha nce

kurulmuyolan Sheffield Dernegi ya da Nottingham Dernegi gibi federe kuruluglann araya getirilip tek bir resmi isim altinda toplanbir masiy]a olugmugtur.Yani sira futbolun kurallari da resmi kaylt altina alinmigtir. Futbol oyunu anlamina gelen kelimesi dernek anlamina gelen kelimesinin kisaltilmi idir.
"soccer" "association"

ilk futbol takimi Oneida Futbol Kulb olup ilk kez 1862 yllinda 17 yagindaki Gerritt Smith Miller tarafindan olugturuimuy olup kulp ilk malni 7 Kasim 1863 tarihinde oy374

Amerika'daki

namigtir. 1863-65 sezonunda Oneida tek bir ma bile kaybetmedigi gibi tek gol bile yememigtir. Ilkiskofutbol takimi Queen's Park olup 1867 yilinda kurulmugtur.

ad: FA Cup en eski ve ilk futbol turnuvasmin (Futbol Dernegi Kupast) olup 1871 yilfnda turnuvanin yapilrnaAlcock'tur. Bir yll sonra 1872 yllmda si fikri.niveren kigiC. W. KulOval'de gerekleptirilen.ilkturnuvada Wanderers.Eutbol b, Royal Engineers FC'yi 1-0 yenmig ve Wanderers 1873 yilmda dzenlenen turnuvada da galip gelerek yenilmezlik unvanini
Dnyadaki

korumuytur.

ilk futbol hakemleri profesyonei malarda kurallara aykirl

yllinda atanmigoynanmasini nlemek amaciyla ilk kez 1871 tir. ilk ta atigi iki elle topun atilmasi kaydiyla 1882 yllinda
tanitilmigtir.

ilk futbol ligi 1888 yllinda

12 kullbn Fleet Sweet Hotel'de

SOnucU kurulmugbir araya gelip bir toplanti yapmaSL yapmSI tur. Uluslararasi Futbol Federasyonu (FIFA) ilkin 1904 yllinda

kurulrnugtur.
Wembley Stadyumunda dzenlenen ilk Futbol Turnuvast ilkin 1923 y:Imda oynanmig olup 200.000'den fazla izieyici ta.

rafindan seyredilmigtir.

Kupasi maini Uruguay kazanmig olup dnya futbol gampiyond unyanini 1930 yllinda Arjantin'i 4-2 yenerek elde etmigtir. Aynt paralelde dnya kupasinm her zamankinden farkli tipte ve byklkte bir topla oynanmasi talep edilmig, bu dogrultuda ilk yari bagkatopla, ikinci yari bagka topla oynanmavanimistir. te yandan ilk kez 22 si konusunda grt birligine Turin'de dzenlenen dnya gamNisan 1909 tarihinde Italya'da

ilk Dnya

375

piyon kulpler turnuvasinda Sir Thomas Lipton tarafindan kurulan amatr futbol takima West Auckland FC, ingiftere'yi temsilen katilmig ve West Auckland, isviretemsilcisi FC gampiyonaya Winterthur takimint finalde yenerek ilk dnya gampiyon kufpler gampiyonu olmugtur. Lipton'un uluslararasi alanda kazandigibu bagari takimmi dnyanin en iyi takimi yapma konusunda alittirarak daha-da byk turnuvalara.gtrmeye hazarlanmig futbol federasyonu takimm bu turnuvalara katilmaama Ingiliz sina izin vermemigtir. Bunun zerine Lipton kmr madencilerinden kurdugu takimini 1911 ylhnda turnuvaya kendi apilan imkanlarlyla gtrmg, sonuta West Auckland final mainda italyatemsilcisi Juventus'u 6-T yenmig ve elde ettigi bu zaferden sonra bir daha ulustararasi turnuvalara katilmamtytir.
La Stampa Sportiva adli nl

italyanspor dergisi

1908 ylln-

da benzer bir organizasyon dzenlemig ve final mainda isvire ekibi Servette, Italya'amTorino kenti takimi olan Turin'i 3-1 yenmittir. Ancak bu turnuva gampiyon kufpler gampiyonasi ya da dnya kupast kadar byk bir organizasyon olmadigi iin Sir Thomas Lipton'un takiminin elde ettigi baanyi daha nce yakalamig oldugu kabul edilmemistir.

RUGBY
llkili l823 yilinda dogan rugby sporu futbolda bireyselligindaha n plana ikmig versiyonu olarak tanimanabilir. Bu dogrultuda ilk Rugby Okulu, William Webb Ellis (1806-1872) tarafindan

kurulmuyolup okuldaki grencilerine topun havada kapilip gol

izgisine koguimasi geklinde zetlenen rugby sporunu bizzat gretmigtfr. Sonuta bu romantik hikayeye hibir kalbin kayitsiz kalmasi sz konusu olmadigi Rugby Dnya Kupasi Birliginin uzlagmaya vararak her yll dzenlenen turnuvaya Webb Ellis Kupasi adini vermesinden
anlatilmaktadtr. 376

1845 yllinda Rugby Okulunda belirlenmig olup o tarihe kadar takimlar sahaya ikmadan nce kendi kurallarini kendileri koyduklart iin bir otorite eksikiigi sz konusu olmuy ve ma sirasmda takimlar arasinda anlagmazliklar meydana gelmigti. Nitekim baglangita topu tam saha etrafina izilen izgi zerinde yakalayan oiyuncunun bu avantajr go1e evirerek takimina sayi kazandirmasi sz konusu oldugu iin

lik rugby kurallart

topun gizgi dipindayken alindigi ynndetartigmalar olugmuytu. Sonuta bu kesin olarak hakem kurallarlyla belir1enirken,ayni zamanda skor sistemine de degigiklikgetirilmigti. Bu dogrultuda topu izgi zerinden evirip gole eviren takim nceden bir puan allrken, yapilan degigiklikle puana ikartilmigtl.

ilk Rugby Futbol Birligi (RFU) 1871 ylhnda kurulmugtu. ilk Uluslararast Rugby Ynetim .Kurulu (IRB) 1886 yllinda
kuruimustu.
altmda 1920 yllinda kurulan Rugby Futbol Liginin yeni versiyonu olan birlik 1895 ylhnda kurumuy olup RFLJ'nun yerini almig ve Rugby Futbol Ligi adi altinda faaliyet gsterdigi sre iinde 13 futbolcuyla oynanirken, Rugby Birliglyle bu sayr 15'e okmigti. 1895 yllinda kurulan birlik ayni zamanda futbolculara denen cretler konusunda o

ilkinKuzey Futbolu Birligi adi

dek sren anlagmazligt da dzene koymuyolmasmm yani sira rugbinin bir tr kuzey futbolu olmasmdan yola ikarak o tarihe dek sadece kuzey lkeleri arasmda amatr bazda oynanan sporun kuralmi degistirip 26 Agustos 1995 tarihinden itibaren profesyonel bir lig oldugunu ve gerek amatr gerekse
zamana

profesyonel oyuncularin oynayabilecegini duyrmugtu.

Bugn Amerikan futbolu olarak bilinen rugby, Kanada futbolu ve Avustralya futbolunun kurallarmdan esinienilerek oynanan bir oyun olup her ikisi de rugblye benzemektedir.

377

YZME
Mistr, Wadi Sora'daki grlmg olmasi,,bu sporun zamanimizdan yaklagik 14.000 yll nce var oldugunu kanitlamaktadir. Nitekim eski Misirlilann M.. 9000 ve 4000 yillarma ait kil tabletlere yaprmy oldugu resimlerde drt yzcnn kurbagalama, kula ya da serbest dalda yzdkleri serYzme sporuna ait ilk kabartma resimlerin
"yzcler

magarasinm"

duvarlarLnda

gilenmektedir. Yzmeye dair ilk yazih

M.. referansar 2000

yilinda

yazilmig Gilgamig, ilyada ve Beowulf destan1ar,irim yan sira Ezekiel 47:5 no.lu blmde de yer almaktadir. incil'deki
Yzme zerine ilk kitap Colymbetes olup ilkin 1538 yllinda Alman dili profesr Nicholas Wynman tarafmdari bogulma tehlikesine kargi uyari raahiyetinde yazilmittir.

ilk yzme yarigla

1837

d yilmda ingi1tere'de zenienmig

olup bu dogrultuda alti adet yzme havuzu inga edilmigtir. Trudgen olarak bilinen kurbagalama stili ilkin 1873 yilmda ingilizJohnTrudgen tarafmdan geligtiri1migolup her ne kadar ilkin 1844 yl Inda Londra'Bagrldg ama Amerikan yerlileriileri srdnin de kullandigi ileri srlse de asimdaTrudgen'in ggibi bu stili, 1873 yllindyCney Amerika'ya yaptigi yolculuk strasinda Kizilderili olarak bilinen Amerikan yerli1erinden grdg dogrudur, nk bacaklari kurbaga gibi ileri atarak daha hizh gitmeyi saglayan bu teknik bugnk kurbagalama sitilinden ok farkli olup ingilizierin tarzma pek benzememektedir. Kilometre Taglari
inga ilkkapall yzme havuzu 1862 yllinda ingiltere'de edilmigtir. ilk Amatr Yzme federasyonu 1880 yllinda kurulmogtur. 378

Mang denizini geen ilk yzc ingiliz Yzbagi Matthew Webb (1848-83) olup 1875 yi-

linda 21 saat 15 dakikada ingiltere Dover'den Fransa Calais'e Ancak Yzbagi yzmgtr. Webb bu rekordan az bir sre sonra Niagara Selalesietekle-

girdapta bogularak ldgnden dolayi bu intiharla egdegerdeki yangtan kazanacarindeki

gi 12.000

Sterlin'e ne yazik ki kavugamarmgama Mang denizi 1911 yllinda ingilizT. W. Burgess tarafindan geilene dek uzun sre rekorunu elinde tutmugtur.

Mang'r geen ilk bayan yzcu olimpiyatlarda altin madalya sahibi Amerikalt Gertrude Ederle (1906-2003) olup bu bagariyr 1926 yllinda elde etmigtir.

Olimpiyat Oyunlarmda

Yzme Sporu

1896 yilinda ilk modern olimpiyatlar dzenleninceye kadar Yunanlilar eski olimpiyat oyunlarmda yzme sporuna yer verme-

miglerdir. Ancak 1896 yilinda dzenlenen oyunlarda 100 metre, 500 metre ve 1200 metre serbest digmda bir de kaptanlar arasi 100 metre yzme serbest kategorisi eklenmigtir. ilk olimplyat gampiyonu asil adi Arnold Guttmann (1878-1955) olan Macar sporcu Alfred Hajos'tur. 1896 olirnpiyatlarinda 100 metre serbestte birinci olan Hojas, ayni zamanda Macaristan milli takimmda futbolcu olmasinin yani sira 400 metre engelli atletizm yariginda Macaristan'a birincifik
Yzmede 379

BISIKLET
Bisiklet

'

isvirekaynakli bir spor olup ilk Uluslararasi Bisiklet 1900 ytllnda kurulmugtur. Dernegi yine isvire'de ilk tekerlekli (Velespit) yarigi 1867 ylhnda Fransa'da
dzenlenmig olup, bu dogrultuda iki arka tekeri kk ndeki tekeri ise diger ikisine oranla olduka byk olan tekerlekli velespit, bisikletin ilk gekli olarak bilinmektedir. ingiltere'deilk bisiklet yarigi 1869 ylhnda Islington'da yapilmigtir. Tour de France (Fransa Turu) olarak bilinen byk bisiklet yarigi ilkin 1903 yilmda Henri Desgtange'in (1865-1940) ikardigi L'Auto adli gazetede aligan Geo Lefevre adli gazetecinin gazetenin adlyla byk bir bisiklet turu dzenleme fikrinden
yola ikilarak gereklegtiri1mig ve yarigi Fransiz Maurice Garin (1871-1957) 2 saat 49 dakikada kazanarak adinin Tour.de France'in tarihiyle birlikte anilmasini saglamigtir. Bundan esinlenilerek 1994 yllinda mang tnell atlarak entente cordiale ayagt ekjenmig ve bylece adi altinda Tour de France'a ngiltere mesafe daha da uzatilmigttr.

Motor SporIari
1887 yllmda Paris'te ikan Le Velocipede adli spor gazetesinin ilk motor yarigini ilan etmesiyle ayni yll ilk motorfu ara yarigi dzenlenmig ama sadece tek bir yarigmin katilmasi nedeniyle yarig iptal edilmistir. Uzunca bir aradan sonra 1894 yilinda Paris

ile Rouen arasmda bir yarig daha dzenlenmig ve bu kez 21 yariinin katildigiyangi buharli traktryle yariga katilan Kont Albert de Dion kazanmigtir. Dion saatteki hizi 11,5 kilometre olan traktryle gle yemegi molasi da vermesine ragmen yarigi kazanmigtir.
380

Amerika'daki ilk araba yarry: Chicago'da 1895 yilinda dzenlenmig olup birinciligi saatte 86 kilometrenin zerinde hizla yarigan Frank Duryea (1870-1967) kazanmigtir.
Prix yarig! Fransiz Grand Prix'i olup 1906 yllinda dzenlenmig ve ara\ar toplam 1.100 kilometrelik yarigin 100 kilometresini virajli olarak geerek Le Mans gehrinde yangi

ilk Grand

bitirmiglerdir.B.u yarigin galibi ise Macar src Ferenc Szisz (1873-1944) olup Renault AK 90 CV ile yarigmistir. Ilk uluslararasi anlamda ralli pisti Weybridge, Surrey'deki Brookland olup 1907 yllinda yapimi tamamlanmistir. ilk Monte Carlo Rallisi 1911 yilmda yapilmigolup yarigi H. Rougier, Turgat-Mery ile kazanmigtir.
BASKETBOL
Her ne
-

kadar basketbol bir takim oyunu olarak bilinse de ilk basketbol tek bir kivi tarafmdan dgunlp oynanmigtir. Bu
dogrultuda 1891 kigmda.Massachusett'deki YMCA Spor Okuluna atletizm direktr olarak atanan Dr. James Naismith (186T1939) soguk kig aylarmda grencilerin kreidigini dgnerek ierde yapilabilecek bir spor ya da oyun dgnmeye ynelmig, sonunda buldugu sporu nce kendi performansmi gl kilmasi gerektigini dgnerek ilkin kendisi denemigtir. 14 gn boyunca kuk bir sahada oynanacak bu oyunun kurallarini da belirleyen Naismith, sonunda basketbol adini verdigi bu oyunun duyurulmasini saglamigtir.
1891 yllmda oynanmig olup okulun kapicismdan kendisine bir geftali uvali bulmasmi isteyen Naismith, bunun diger ucunu da keserek bir pota oluturmug, bylece elindeki topu bu fileden her geirdisayi olarak kabul etmigtir. Fileden geen topu yere dgr-

ilk basketbol.oyunu Naismith'in nclgnde

ginde

meden tutup tekrar potaya sokmaya ahtan Naismith uzun sre 381

tek bagina oynadtktan sonra bunun bir takim oyunu olabileceginekarar verip bu sporu grencileriyle paylagmig. YMCA'nin Ylllik Faallyetlerine eklenen basketbol ok gemeden tm dnyada hizla yayllip 1936 yllinda olimpiyat oyunlari kapsamina da dahil edilmistir. Ulusal Basketbol Federasyonu (NBA) ilkin 1946 yllinda kurulmuy olup ondan nce kurulan Amerika Basketbol Dernegi'nin (BAA)yerini almigttr. Nitekim 1949 yilinda adt degigen dernek, U1usal Basketbol Liginin de katilmasiy1.aNBA adini almigtir. BEYSBOL
1744 yllinda Ingiliz yazar John Newbery (17T3-67) tarafmdan yayinlanan A Pretty Little Pocket Book ( Kk Sahane Cep Kitabi) adli kitapta szn ettigi beysbol, bugn bilinen gekliyle bir top atici ve kargi tarafta ona elindeki zel kalm tahta ile zetlenen bir takim oyunu olarak gemektedir. Ancak topa sopayla vurup isabet ettiren oyuncu havalanan topu koparak tuttugu ve oyun sahasini dnp tekrar yerine geldigi takdirde sayi olarak kaydedilmektedir. Beysbolun detaylarlyla anlatildigi kitap Amerika'da ilk kez
vurucu

lk kez

sopayla vurmaya hazir]anan topa

1762 yllinda yaymlanmigtir.

Beysbol ilkin 1839 yilinda ikan i savag sirasinda General Abner Doubleday (1819-93) tarafindan keyfedilmig bir oyun olup kurallarini kendisinin belirledigi bu oyunu ilkin New York, Cooperstown'da ball" olarak adlandirrmy oldugu sylende aslinda ilk etapta genellikle bu hikaye kabul edilmig gibi se grnmekle birlikte gerekle ilgisi olmadigi ve beysbolun aslin"town

da ingiliziertarafindan ok eskiden beri oynanan ball" gibi bir oyun oldugu ve giderek onlar tarafindan geligtirijdigi
"stool

Amerikan ordusunda lakabi hours" (kirksekizsaat) olan general Doubleday'in i savag strasinda Fort Sumter kalesine yapilan 382
"forty-eight

ileri srlmektedir.

te yandan soyadindan dotayr

saldirida can siperane bir gekilde kaleyi korudugu ve iyi bir asker oldugu kayttlarda gemektedir. Savag sonrasi bir girket satin alan general San Francisco'da uzaktan kumandali arabalarla il-

gilenmektedir. i savagi sirasmda (1861-65) poplerligini koruyan beysbol zellikle askerler arasinda ok sevilerek oynanan bir oyun olup on yll iinde dgmanliginbertaraf edilmesini saglamakfa kalmaylp bugn beysbol tarihinde profesyonel olarak bilinen ogu oyuncunun askerlerin arasindan iktigi bu dogru!tuda gnmzde taninmig ok sayida oyuncunun da asker kken1ioldugu ileri srlmektedir. Bu spora gnl verenlerin ok olmasi dolayislyla 1871 yllinda ilk Ulusal Profesyonel Beysbol Oyuncular: Federasyonu kuru1mugtur.
Amerikan Beysbol Oyunculari Federasyonunun ilk Beg Kurucu yesi1935 yllmda seilmig olup bu kipiler Walter Johnson, Christy Matthewson Babe Ruth, Honus Wagner ve Ty Cobb adli

Ulusal Profesyonel

uniubeysbolc]erden

olugmaktadir.

DART Genellikle ingiltere'de barlarda ve eglence yerlerinde oynanan bu sportif oyunun kaynagi tam olarak bilinmemektedir. Bir varaskerlerin ikardigt bir oyun olup tahta garap vasayima gre rillerini ters evirip zerine kk oklari isabet ettirmeye allymalanyla gndeme gelmittir. Ama genel sylenti bunun ingiliz okularininatig talimi yaptiklari ciddi bir spor oldugu zerinedir. Nitekim dart, ortaag boyunca ve daha sonra da kral VIII'nci Henry (1491-T 547) tarafindan oynanmig olup bunun 1896 yiIrnda daha geligmigini retip zel tahtalar zerinde oynanmasini saglayan kisi ise Brian Gamlin'dir. Bu dogrultuda Ulusal Dart federasyonu ilkin 1953 yllmda kurulmugtur.

383

OKULUK Okulugun ilkin eski Misirlilar tarafindan gndeme geldigi bilinmektedir ama bu konuda yapilan bir yarigin kaydi bulunmamaktadtr. Ayni gekilde eski Yunanhlar tarafmdan da ok revata olan okuluk sporu sonradan yeniden gekillendiri1migtir. Okuluga ait ilk kitap Taophilus: The Schole of Shooting (Atig Okulu ) olup 1545 ylhnda Roger Aschamtarafindan yazi-

lip yaymlanmlglT.
Okuluja ait bilinen en eski yang 1583 yibnda ingiltere'de dzenlenmig olup ilkin 1900 ylhnda bir olimplyat sporu olarak kabul edilmigtir. Gnmzde giderek geligtirilipbagli bagina bir spor dalina dngtrlen okulugun kkeni aslinda tamamen askeri amah yapilan bir atig talimine dayanmaktadir.

SNOOKER
tarafindan keyfedildigi ileri srlen snooker, bu dogrultuda ilkin Hindistan jubbulpore'da s kuran ingilizordusu generallerinden Sir Neville Chamberlain

ilkin 1875 yilmda ingiliz subaylar

tarafindan geligtirildigive bir tr bilardoya benzedigi bilinmek384

tedir. Ancak bilardodan tek farki kirmizi ve renkli toplarla oynanmasidir.

beyaz yerine ok
-

ilk profesyonel snooker dnya gampiyonu Joe Davis (190T

78) olup 1927 yilinda dzenlenen gampiyonada 610 Sterlin dl kazanmigtir. Davis'in tam 15 kez gampiyon oldugu ve bu gekilde blyk bir servet kazandigi snooker, televizyon gndeme gelene dek herkesin mptelast oldugu bir oyun olmustur.

AMURA DALMA

ilkamura dalma ampiyonasi

Wells'te yapilmig olup, yariga

1985 yilinda Gallerdeki Llanwrtyd katilanlar 60 metre uzunlugunda

bir amurlu suyun iinde yzp tekrar geri dnmektedirler. Palet ve gnorkelin zorunlu oldugu yangta mayo yerine bagka bir giysi giymek yarigmacmin tercihine birakilmigtir.

385

ULASIM VETASIMACILIK
Su Tagimaciligt, Hava Yolu Tagimaciligt, Demiryolu Tagsmaciligt, Eski Kara Yolu Tagimaciligt, Yeni Kara Yolu Tagimaciligi, Ulagim
ve Tagimacilik Bilgiler. zerineegitli

SU TAglMACILIl Gemiler ve Kk Deniz AraIarl

yllinda kayalar zefine izilmig resimlerden anlazere ilk deniz yolu ulagim ara\ari eski M'isirlilara aittir. Bunlarin ogu kreklerle ekildigi iin tamamen insan gcne dayali Sal ve kanolardir.
ildig!

M..6000

ilk yelken, tarihilerin ileri srdg zere hayvan derilerinden yapilmly olup salin rzgara kargi gcn artirip daha hizli yol almasini saglamaktaydr. Bezden yapiimig ilk yelken ise yine eski Misir resimlerinden anlagildigt zere M.. 3300 yllindan itibaren kullanilmaya ba lamigtl. ilk dmen, M.S. birinci yzyilda indegrlmgolup dmenin en

hurda modeli olarak bugn halen Kuangchow Ulusal

Mzesinde sergilenmektedir. M.S. 1 T80 yllindan itibaren kilise duvarlarindaki resimlerden anlagildigi zere sonraki yzyillarda ileri teknolojiyle batida bunun en geligmigmodelleri retilmigtir. Nitekim 1252 yllinda Flandra'da yayinlanan Port Book of Damme adli denizcilik ve limanlarla ilgili kilavuz kitapta dmenii gemilerden sz edilmekte ve dmenin bugunk gibi tek ve en uta degil geminin iki yaninda birer adet oldugu yazilidir.

387

ilk buharli istimbot

John

1787 yllinda Amerikan saat Fitch (1743-98) tarafindan retilmigtir.

yapimeisi

Mississipi nehri zerinde 1811 yllinda kullanilmigtir.

aligan ilk yandan arkli istimbot

ilk yolcu gemisi

metre uzunlugunda

El Horria olup 3.762 ton agirliginda, 146 ve 13 metre genigligindekigemi ilkin 1865

yllinda sefere

Misir'a ait bu ilk yolcu gemisi bugn limaninda demirlemig olup gu anda askeri halen iskenderiye amalt aragtirma ve egitim gemisi olarak kullamlangeminin adi adi SS Mahroussa olarak degistiri1migtir.
ikmigtLr.

ilk yakit tankeri Zoroastra olup isve asil]i Nobel kardegaittir. Zoroastra ilk lerden biri o]an Robert Nobel'a (1829-1926)
sekiz mil uzunlugunda petrol hattina sahip olan Bak limaninda yola ikip Hazar Denizine ailmigttr. Yaklagik 90 metre uzunlugunda olan bir diger tanker ise Alman Gluckhauf olup 1886 yllmda ilk kez sefere ikmig ve tamamen

kez

yill 170 SOnlarinda

yakit tagimak zere retilmistir. Gluckhauf 1893 yllmda New York limanindaki dokta sergilenmek amaciyla ktzaga ekilmig olup halen grmek mmkndr. Kanallar Byk Kanali (Great Canal of ChiBilinen en eski kanal indeki na) olup M.. beginci yzyilda ingasina baglanmig ama M.S. 1290 yllina dek bitirilememigtir. Bugn halen kullantlmaktadir. ikinci kanal ise M.. 600 yllinda Misir Firavunu II'inci Necho'nun emriyle Nil nehrini Kizil Denizle birlegtirmeyi amaIayan Sveg Kanalinin ingasina baglanmigama kanal ancak M.. 549 ve 486 yillari arasmda Pers krall Darius tarafin-

dan bitirilmigtir.
Eski Roma'ya ait ilk kanal ve su kemeri Aqua Appia olup M.. 312 yllmd inga edilmigtir. Byk bir kismi yer altinda
388

olan kanal Roma'll senato yesi ve yargi Appius Claudius 340-273) atfen inga edi1mig olup Roma'yi bati Caecus'a (M.. ynnde Napoli'ye, dogo ynunde ise Brindisi'ye bagleyan Appia Yolu (Appian Way) olarak bilinmektedir. Kanal teknolojisinde ilk nemli geligme lok olarak bilinen civarmda Hollansu ykseltme havuzlari olup ilk kez 1373 ylli dalilar tarafmdan yap:Imigtir. ilk kanal yaklagik 16 kilometre uzunlugundaki Bridgewater Canal olup yapimina 1759 yllinda baglanmigtir.\k kez 1761 yllinda ulagima ailip Manchester ile Worsley'i birbirine baglayan kanal 3'ncu Earl of Bridgwater olarak bilinen Francis Egerton (1736-1803) tarafmdan kmr tagiWorsley'de kendisine ait kmr madenlerindeki Brindley (17T 6-72) mak aniaclyla yaptinlniig ve ingasini James gereklegtirmigtir. Km'ttagimaciligini kolaylagtiran bu giritimi sayesinde Manchester'daki kmr fiyatlari yariya inmigtir. Ote yandan Mersey nehrini St Helens'e baglanan Sankey Brook kanalinin Bridgewater'dan ok nce 1757 yllmda yapildigi ileri srlmektedir ama kanalin byk bir blm nehre ait oldugu iin dogal kanal olarak kabul edilrnektedir. Amerika'daki ilk kanal 22 metre uzunlugundaki Santee Kanali olup 1800 yllinda Santee'yi Cooper Nehrine baglamak amaclyla Gney Carolina'da inga edilmigtir. 1817 ve 1819 yillarmda yaganan byk kuarklikta kanalm suyu ekildigi iin ekine elverigli topragindan istifade edilerek misir yetigtirilmigtir. 1846 yllinda kullanima kapanmasinm ardmdan ise zerinde demir yolu inga edilmigtir. Venedik'teki Byk Kanal kazilarak zel 01arak inga edilmedigi ve belli bir yerde kesilmedigi iin bu siniflamaya sokmak ne derece dogrudur bilinmez ama bugn gehirle zdeglegmig olup zerinden birok adaya ulagim yapilan kanal aslinda suyu denizden geldigi iin kk bir ara deniz grnmnde-

ingiftere'de inga

edilen

389

dir. Ancak suyun genellikle durgun olmasi nedeniyle evresinde hemen hemen yarisi suyun iinde kalan binalar inga edilmig ve bu manzara gehre dnyada tek olan ok zel bir grnm kazandirmigtir. HAVA TASIMACILIl Balonlar Bilinen en eski hava tagimaciligina ait ara olan ba]onun bugn halenhatirlanmakta tek tipi, hepimizin bildigi zere altinda zel bir ategleme tertibatt olup gazla aliganidir. 1930'lu yillara kadar olduka revata olan ve ondan esinienerek gnmz modern dnyasinda hava cepitli tagimacilik aralari retilen balonlarin bu tarihten itibaren sadece yakit cinsi degismig olup gaz yerine hidrojen ya da ashnda ok tehlikeli olan helyum gazi A kullanilmigtir. ncak bu yakitlar tehlikeli olmalarrnin yant sira olduka pahali ve kullanissizdirlar.

ilk uug denemesi yapan insan Yunan mitolojine gre efsanevi kahraman Icarus'tur. Nitekim mitolojik resimlerde gsterildigi ve masallarda anlatildig! zere kendisine suni kanatlar
takarak umayi denemigtir.te yandan 1709 yllinda Brezilya'h rahip Bartolomeu Lourenco de Gusmao (1685-1779) ilkin balonia birka uug denemesi yapmig ve nc giri iminde bunu A bagarmigtir. ncak Gusmao'nun geri dndgn kimse grmemigtir.

ilkin balonia seyahat edip yere inmeyi bagaran kipiler joseph

(1740-1810) ve Etienne (1745-99) adli Fransiz Montgo]fier

kardeglerdir. Geleneksel olarak ategleme sistemiyle aligan balona bir sepet baglayarak iine binen ve havalanan kardepler bir
sre soara yere inmeyi bagarmigtir. ilk uzun sreli balonia uug 20 Kasim 1783 tarihinde Montgolfier kardeglerin denemesinin bagarlyla sonuIanmasi390

nin ardindan Arlendes Dk olan Fiziki Jean Francois Pilatre de Rozier (1754-85) tarafindan gerekleptirilmigtir. Markinin Paris eteklerinde tam 23 dakika sren ugu Fransa kraliesi Marie Antoinette {1755-1793)tarafmdan da izienmigtir. Ancak onun bu

denemesinden nce, bir canimin tek basina uzun sreli havada seyahat edebilmesini kesin olarak kanitlamak amaciyla Montgolfier karde lerin kaz, koyun, tavuk gibi ok sayida hayvandan birer

tane sepete koyup deneme yaptigi da bilinmektedir.

Uaklar
yagadigi ileri sr]en Icarus babasmin balmumu ve kup tylerinden yaptigi kanatlari takip uma girigiminde bulunmug, ama gnege ok yakin utugu iin kanatlari erimig ve bugnk Trkiye ile YuYunan mitolojisine 1400 gre-M.. ylh civarinda nanistan arasmdaki Ege DenizindeYunan adalannin bulundugu mevkiye dgp bogulmast sonucu bu i denize onun anisina Icarus Denizi denmigtir. Ancak hikayeye gre aslinda ]carus bu uma denemesini babast efsanevi Girit krah Minos'la birlikte hapisten kamak iin gerekleptirmig, ma babasi Daedalus sag a 391

olarak kurtulmayi bagarmigtir. Sonuta Icarus'un bu denemesinden ok etkilenmig olmall ki, Wiltshire'daki Malmesbury Manastirinda yagayan keyig.Elmer bu konuda gansini denemek istemig ve M.S. 1010 tarihinde kendisine sgt agact dallarindan bir kanat iskeleti hazirlayip zerini pargmen kagidly]a gererek kaplamigtir. Malmesbury'li tarihi William'a gre kendisini 18 metre ykseklikte bir kilisenin tepesinden apagi birakan Elmer, ok gemeden 200 metre yksekligeerigince,.birden paniklemig ve kontroln kaybedip yere dgerek bacaklanni kirmigtir. Sonuta lmeden kortulan Elmer, iyilegince bunu tekrar denemek ve bu kez kendisine bir planr yapmak istemig ama manastir tarafindan umasi yasaklanmigtir. Ancak her ne kadar uugunu gereklegirememigolsa da, tarihe ilk uakla uma denemesine girigen insan olarak gemigtir. uak yapma fikri on dokuzuncu yzyil avukat ve matematiki Sir George Cayley'den (1821baglarinda 95) ikmigttr.

ilk bilimsel anlamda

yapma girigiminde bulunan kigi havanin kaldarma gcnden yola ikarak kanatli bir motor inga eden Alman mucit Otto Lilienthal (1848-96) olup bunu gereklegtirmesinin ardindan umaya baglamigtir.Bu gekilde bazen iine bagka yolcular da alarak egitli denemeler yapan ve toplamda 2000 saatten fazla uan Lilienthal sonunda 1896 yllinda.Berlin yakmlaanda dgerek hayatirn kaybetmigtir. lmedennce bu aracm egitli modellerini olusturup denemeler yapan mucit by1ece ilk motorlo uakla uma girigiminigerekleptiren kigi olmugtur. Bu dogrultuda ondan esinlenerek 1896 yllinda Samuel Langley (1834-1906) buharli bir makine inga etmig ve Aerodrome 5 adini verdigi motorlo uaga binerek denemeler yapmigtfr. Yerden yaklaglk 914 metre (3000 fit) ykselerek Potomac Nehri zerinde 90 saniye uan mucit sonunda Amerika'nin Virginia eyaletine bagli Quantico kasabasina salimen inmigtir. Langley sonraki
392

ilk motorlu

uak

beg yll bdyunca uuglarina devam etmig ama gerek parasizlik gerekse rahatsizligi nedeniyle 8 Aralik 1903 tarihinde, diger bir deyigle ilk motorlu uagin dnyaya duyurulmasina dokuz gn kala umayi birakmigtir. Motorlu uakla ilk kayitlara geen uug Orville (1871adli Wright kardepler tarafindan 1948) ve Wilbur (1867-1912) 17 Aralik 1903 tarihinde Kuzey Caroline Kitty Hawk'ta gerekleptirilmigtir. Wright kardeglerhavanin kaldirma gcnden istifade ederek yaptiklart uakla hangisinin ilk kez uacagi ynnde yazi tura atmiglar ve sonunda bahsi kaybeden Orville yerine Wilbur tarihe gemigtir.Nitekim Wilbur bu ilk kez yapildigi sanilan uugunu 12 saniyede tamamlamig ama Wright kardegler 1903 yllinda ilk uuu gerekleptirip1905 yilmda ise dnyanm ilk geligmigtipte motorlu uagini inga eden kipiler olarak tarihe gemig]erdir. Nitekim Flyer 1 adini verdikleri bu yeni tip motorlu uagm adi ailig treninde adi Kitty Hawk olarak degigtirilen Wright Kardepler bu projeye ilk kez 1899 yllmda yllinda bagladtklarmi ve 1901, 1902 ve 1903 yillarinda uagin motorunu ve kanatlarmi takarak tamamladiklarini sylemiglerdir.

Jetler likjet uag!

von Ohain

Heinkel He178 motorlu olup ilk jet uugu 27 Agustos 1939 tarihinde Almanya'da Yzbagi Erich Warsitz (1983) Daha sonra bu dogrultuda Hans tarafindan gereklegtiri]migtir. 1934 yilmda retimil hizla uan ilk He S3B motorlu jet uag! len ve saatte 400 yapilmig ve Warsitz 20 Haziran 1939 tarihinde yine Ohain tarafindan retilen He176 motorlu ilk roket uagmin pilotlugunu

(1911-98)farafmdan tasarlamp

da yapmigtir.
E29/39 olup Tegmen P.E.G. Sayer'in pilotlugunu yaptigi uak ilk kez 15 Mayis 1941 tarihinde umuytur. Power Jets Limited tarafindan retilen Whittle

ilk ingiliz jet uagi Closter

393

marka motoria glendirilmigjetin motorunun adi daha sonra Sir Frank olarak anilacak olan Frank Whittle (1907-96) tarafin-

dan patenti 1930 yllinda almip tasarlandigt iin bu adi almigtir. Sonuta Whittle ve Ohain tarihteki ilk jet uagmm mucitleri olup 1978 yllinda ilk kez kargilagmiglardir.

ilk Amerikan jet uag!

Bell XP-59A Airacometolup

ilk kez

1 Ekirn 1942 tarihinde umugtur. Ama ancak saatte 380 mil hizla gidebildigi iin hayal kirikligi yaratan jetin motoru ise General Electric Amerika tarafindan retilm,ig olup tasarimcisi olan
-

Lawrence Bell'in

(1894-1956) adini almigtir. ilk gemiden havalanan jet ua ingilizDe Havilland Vam-

pire TT 1 olup ilk kez 1949 yllinda havalanip Atlantigi geen

jet uagidir.
Helikopterler

(1452-1519) tarafindan dgnlp tasarlandigi bilinmektedir. Buna gre Leonardo, bugn halen Paris'te Bibliothque de l'Institut'da sergilenmekte olan bir uak pervanesinin bir motor zerine monte edilmesine dair ilk helikopter taslagmi 1483 yllinda izmigtir. te yandan bugn halen oyuncak olarak yapmaya devam ettikleri zere ilk helikopter maketini M.. 400 yilmda eski inlilerinaptigi biliny mektedir. Buna gre inlilerin eonardo'dan yaklagik 2000 yil L nce helikopteri sadece dgnmekle kalmayip ilk modelini de olugturmuy olduk1art ortaya ikmaktadir. Yani sira 1907 yilinda Fransez bisiklet yapimcisi Paul Cornu'nun (1881-1944) ilk ikiz rotorlu helikopter motorunu inga etmig oldugu ve bundan sadece drt yll sonra Wright Kardegler'in bundan esinienip ilk uak motoruno yaptiklarl ileri srlmektedir. Sonuta Cornu'nun helikopter motoru ilkin 13 Kasim 1907 tarihinde yerden 30 santimetre ykseklikte yaklagik 20 sanlye sren bir uug denemesi egliginde trenle tanitilmig ama daha fazia ykselemedigi iin
394

Helikopterin

ilkin Leonardo daVinci

bulugu kayda deger bulunmamig, bylece bunu daha da.geligtirmeyi planlayan mucit projesinden vazgemigtir.1923 yilmda ispanyolmhendis Juan de la Cierva (1895-1936) bir rotor tarafindan g\endirilen helikoptere ok benzer autogyro adi-' ni verdigi bir ara retmig ve motora iki kisa kanat ekleyerek olusturdugu autogyro bugnk dogmasina nclk ilk autogyro'su ingiftere'de kez Parnall Cometmigtir. Cierva'nm pany tarafindan retilmigtir.
.helikoperin

ve etkin ykseklikte yaprian helikopter uugu 1924 yllinda Fransiz Etienne Oehmichen (1884-1955) tarafindan gereklegtirilmig olup tam bir daire izen Oehmi-

ilk tamtim amali

chen yaklagik i kilometre ykseklikteki uuunu 7 dakika 40 saniyede tamamlamigtir.

amah helikopter uuu 1936 ylhnda Alman Focke-Wulf FW61 motorlu helikopterle gereklegtirilmigtir.

ilk pratik yapma

helikopter VS300 motorunu geligtiren Igor Sikorsky (1889-1972) taraftndan yapilmly olup ilk Sikorsky uuunu 1939 yllinda Arnerika'da gerek1egtirmigtir. Ukrayna'da Kiev yakinlarinda dogmuy olup 1919 yihnda Amerika'ya g etmigtfr. Hoverkraft

ilk modern

aniamda

ilk kez icat edildiginde bugn ne her defasinda hizina hiz katilarak yenisi retilen kaa yolu ara\ari, ne gemi, hatta ne de uaklar bile denizin dalgalari zerinden uar gibi havalanarak jet gibi giden alti hava yastikli motorlarla donatilmig hoverkraftlar kadar insanoglunun hayretine bu derece mucip olmayi bagaramamistir. Nitekim suyun yzeyine degmesine ragmen batmayan, dalgalar arasina girse bile bir irpida havalanarak tekrar suyun zerine ikan ilk hoverkraft, patenti kendisine ait o]an Ingiliz Sir John Thorneycroft tarafindan 1877 yilinda retil395

mig ama Sir ilk denemesinde baansiz olmustur. Bugn modern anlamdaki ilk hovercraft ise bu dogrultuda geligtirilmig olup Sir Christopher olarak bilinen Christopher Cockerell (1910-99) tarafindan 1956 yllinda icat edilmig ve Sir Christopher 1959 yilmda SRN I admi verdigi ilk hoverkraft motorunu retmigtir.

hava fanli bir yastik bulunan ve deniz aracinin kahn lastikle evrilmig daire geklindeki evresine komple yerleptirilen bu motor sayesinde havalanarak giden hoverkraft'l |C3 Gderken bog bir gofret kutusunu en buyk boy yapilmig teneke bir kahve kutusunun iine yerlegtirerek ilk denemesini yapan Cockerell sonra sa kurutma makinesini bu kutularin iine fletmigtir.
Altinda

Ornitkopter
Tipki havada

genig kanatlarint savurarak uan kocaman bir ku un ayaklarma baglanmig bir helikopteri andiran grnme

1942 tarihinde Mnih'te Adalbert Schmid (1880-?) koyunlarin otlatildigi daghk blgede tarafindan denenmig oldugu ve bu ilk uuu bagarlyla gereksahip ornitkopterin ilkin 26 Haziran

legtirdigi bilinmektedir. Ama aslinda ondan daha nce 1929 t yihnda Alman Dr. Alexander Lippisch (1894-1976)arafindan denenmig oldugu ileri srlen ornitkopterin mucidinin ise kim oldugu kesin olarak bilinmemesine ragmen 1780'll yillra dayandigi ve Fransa'da ilk kez 1870 yllinda grlen aracin kanatlarini g\endirmek amaclyla bir motor baglandigi ve bu sayede havada kanatlanmig bir kus gibi salinarak uan arala ilk uuu 1781 yllmda Alman Karl Friedrich Meirwein'in gereklegtirdigi
sylenmektedir.

DEMiR YOLU

TAglMACILIl
1803 yllinda Galli mhendis 396 Richard Tre-

Trenler ve Demiryollarr

ilk buharh lokomotif

vithick

tarafindan yapi1migtir. Sasizerine Galler(1771-1883)

deki Pen-y-Darren Iron Works tarafindan retilmig buharli bir

motor monte ederek ekig gcn artiran Trevithick, bylece Castle adirn verdigi ilk buharli lokomotifi icat etmigtir. An/ew cak ne yazik ki motor agin agir ve kalitesi olduka dgk oldugu iin srekIl bozulmus ve sik sik degigtirmegeregi duyulmuttur.

ilk kullamgh buharh lokomotif 1812 yllinda arkasma egya

vagonu

da baglanan demiryolu aracmi daha etkin ekig gcne sahip kLlmak amaclyla Leeds'Il maden mhendisi John Blenkinsop (1783-1831) tarafindan retilmig olup mucit bunun iin lokomotifin raylarm Dzerinden hizia kaymasmi saglayacak zel bir digliden yararlanmistir. ilk yolcu treni George Stephenson (1781-1848) tarafindan
1825 yllinda retilmigtir. ilkinStockton ile Darlington arasinda seyahat eden ve Locomotion adi verilen tren yaklagik 40 kilometrelik bir yol kat etmigtir. Ancak 1828 yllmda buhar kazaninin patlamasi sonucu makinisti lmgtr.

Ray Arkhg;
George Stephenson'un kendi kafasmdan belirledigi4 fit 8, 5 inlik l esas alinarak Stockton & Darlington Demiryolu Kurulugu Nitekim Standart bir tarafmdan ray araligi bu lde bellrienmigtir. l olarak kabul edilmig olan bu l dnyadakidemir yollannm yzde 64' tarafindan halen bu gekilde kullanalmaktadir.

397

Elektrikli Trenler
Motoru elektrik bataryasiyla g]endirilmig olan ilk lokomotif 1835 yllinda denenmig ama yeterince kullanigliolmadi anlagilmigtir. motoru bir elektrik kablosuyla gilkin 1879 yllinda Berlin'de denenmigtir. lendirilmig olup beygirgcnden olugan bir elektrik motoruyla aligan ve yolcularini 300 metre uzaga gtrebilmeyi bagaran tren Alman Werner von Siemens (T81 6-92) tarafindan retilmig, endstrisi elektrikli ara\arin ncs olinugtur.

ilk elektrikli lokomotif,

bylece Alman

1882 yllmda Siemens tarafindan geligtirilmigolup ilkin Berlin'le Kurfurstendamm arast aiigmig olan bu elektrikli tehir ii trenine Electromote adt verilmigtir.

ilktroleybs sistemi

ilk elektrikle ahjan

rayh

araIar girketi 1895 yllinda Baltiilk

more ve Ohio'da kuruimugtur.

ilk elektrikli tren tagimacihgi dnyada

dan 1902 yilmda gereklegtirilmigtir.
Dizel Trenlr

kez italyatarafin-

Yeterince byk bir digli retilemedigi iin i]kin imkansiz gibi grnen dizel trenter motorun gcn artinci bir jeneratrsayesinde mmkn olabileceginin kanitlanmasinin akabinde ilkin1932 yllinda Almanlar tarafindan retilerek tanitilmigtir. Amerika'daki ilk elektrikIl dizel yolcu trenleri ilkin 1935 yllinda kullanilmaya baglamig ama ilkin 1939 yllmda cretlendirilmigtir.

ingiftere'dekiilk elektrikli dizel yolcu trenieri

yllinda denenmigtir. Hava Basmcryla Trenler alspan

ilkin 1955

ilkin 1844 yllinda IsambardKingdom Brunel (1806-1859) tarafindan icat edilen ve hava baSLOClyla aligan tren ilkin South
398

Railway Company tarafindan retilmistir. Bu dogrultuda motor blmnde bir hava tp taglyan tren bu tpe pistonlar sayesinde gnderilen hava basinclyla silindirlerin dnmesi saglanarak hareket etmektedir. Kisa srede hayata geirdigi projesinde sogukkig gnlerindeki buzlanmayi da hesaba katan Brunel, bunun iin hava tpnn agzina

balina yaglyla yagladigi bir kee

geirmigtir.Ancak bu kez de lezzeti farelere ok tat1i gelmig ve keenin fareler tarafindan kemirilmesi sonucunda tpte hava kaaklari bag gstermig ve pistonlara giden hava basmci dgtgiin sirf bu nedenle sistem bagartsizligaugramigtir.
Trenler (MAGLEV) Manyetik GIe ahyan Kisaca MAGLEV olarak bilinen ve elektrikli zel bir ray sistemi zerinde aligan trenlerin hareketini saglayan raylann zerinde yaklagik 10 milimetre apinda bir manyetik eki gc bulunmaktadir. Bu g aynca bir direksiyon hakimiyetini gerektirmedigi gibi trenin rzgar gibi olduka hizli gitmesine de neden olmaktadir. Ilkin 1900 yllinda ayni zamanda roketin babasi kabul edilen Amerikali bilim adami Robert Goddard (1882-1945) ile birijkte Fransiz asilli Amerika]i bilim adami Emile Bachelet (1863-1946) tarafindan kegfedilenmanyetik tren dnyada MAGBirmingham HavaalaLEV adiyla ilkin 1983 yllinda ingiltere'de niyla Birmingham Tren Gari arasinda hizli tren tagimaciliginda kullanilmak amaciyla retilmigtir. Bu sayede uak seferleriyle baglantill seferler dzenlenmig ve yolcularin hi vakit kaybetmeksizin havaalanindan gehir merkezine ulagmalari saglanmigtir. Birka yil sonra ise tm dnyada kullanilmaya baglanarak, ileri modellerinin retilmesinin yani sira tek hat.zerinden tagimacillk gibi olduka elverigli bir demir yolu sisteminin de kurulmasina nc olmugtur.

399

Kitalararasi Demir Yolu Tagsmact/sgr

1869 ylli Mayisinda Amerika, Montana'daki Gold Creek'te inga edilen dnyanin ilk byuk kitalararasi demiryolu Omaha'dan Sakremento'ya yaklagik 2.825 kilometrelik bir mesafeyi iermekte olup yapimi alti yllda tamamlanmigtir. Ancak olmasina ragmen sadece Amerika'yi bir utan adi

ilk kez

"kitalararasi"

diger uca geen demiryolunun kontroln de hibir demiryolu girketi stlenmemig oldugu iin Midwest'ten Pasifik okyanusuna kadar kendi bagina buyruk gekilde giden yol, adinin grkemli olarak anilmasi diginda pek itibara gayan gekilde trden ynetime sahip olamamigtir. te yandan Amerika kitasinin en dar noktasi olan Panama'ya ait Isthmus'taki Panama Demiryolu ise kitanin ikinci byk demir yolu olup, beg yillik
"kitalararas!"

bir alt yapi aligmasinm ardindan 1855 yllinda tamamlanabilmigtir. Digeri kadar uzun olmaylp sadece 77 kilometre uzunludemiryolu Atlantik okyanusundan Pasifik okyanusuna gundaki
ulagmaktadir.

Tek Hat

Demiryolu zerinden

Tagimaciligi

ilk tek hat zerinde aligan demiryolu 1957 yllinda Tokyo'daki

UENO Hayvanat Bahesinin iinde ulagima ailmigtir. Yaklagik 3 kilometrelikuzunluga sahip demiryolunun biri bir basta digeri br bagta olmak zere sadece iki istasyonu mevcuttur ama bugn gehir ii taptmaciligirda ok revata olup rayin zerindeki kabn lastik gerit boyunca kayarak iki istasyon arasmda gidip gelen bu ilk tek hatli tren, ilk yll tam bir milyon yolcu tagimigtir.

KARAYOLU TASIMAClLIl
Eski Kara Yolu Tagrmaciligt biri tarafmdan sadece hayvan avyol, digerinin de ayni yolu izlemelanmak amaclyla olusturulan

ilk aglarda ilkel

insanlardan

400

sine yardimci olmug, bylece kendiliginden bir yol olugmugtur. Buna ilk rnek M.. 6000 yllinda bugnk Israil smirari iinde alan Jericho gehri yakinlarinda bulunmug olan yoldur. yer

ilk ta; yol M.. 4000 yllinda bugnk Irak'ta

kinlarinda yapilmigttr.
Bilinen en eski ahgap yol,

Ur gehri ya-

M.. 2000 ylh civarinda inga edildigi tahmin edilen ingiltereGlastonbury yakinlarindaki yo]
olup bugn bataklikla kaplidir. yol eski Romalilar tarafindan inga edilmig olup Via Appia (Appian Way) Appia Yolu olarak bilinen yol M..312 ylimda senato yesi ve yargi Appius Claudius Claecus (M.. 340-273) tarafindan yaptirilmigtir, italya'yl astan b baga geen ve Roma'yi bat! ynnde Napoli'ye dogu ynnde ise Birindisi'ye baglayan yolun uzunlugu 600 kilometreden fazladir. M.S. 43 yllinda ingiltere'yi ethetmelerinden sonra bugn f ingiftere'deki ogu yolun mimari o1arak da bilinen Romah mhendislerin imar bilgisi halen l olarak kabul edilmektedir.
1267 yllinda normal bir yol olarak inga edilmig olup 1663 yllinda ilave edilen para giveleri 1893 yi]Inda kaldirilarakyol tekrar parasiz geige ailmigtir. Bildigimiz

ilk modem

ingiltere'dekiilk parali yol

ilk tek ynl trafige aik cadde, kaba ve sarhop atii araba srclerinin geliggidigtrafigini ihlal etmesi sonucunda dzene sokmak amaclyla ilk kez T617 yllmda yapilmig, yani sira Thames ve Pudding. Caddeleri civarmda mevcut olan on yedi ara sokak da tek ynf trafige olarak yeniden dzenienmigtir. 1800 yllinda yapilan Albemarle Caddesine kadar Londra'da bagka tek yn! cadde inga edilmemigtir. digmdaki ilk tek ynl cadde 1923 yllinda Birmingham'da dzenlenen araba yarigi iin gehrin dLginda tek ynl bir cadde yapilma geregi duyuluncaya kadar dgnlmemig ve bu yeni yolun yapimi sadece iki hafta gibi olduka kisa surede tamamlanmigtir. 1924 yllinda yeniden yapilandirilarak
401 Londra

Londra'daki

cadde Londra diginda yapihp Londra'yl Nottingham'a.baglayan sonradan degistirilmeyen tek kahci cadde olmugtur. ilk asfalt yol M.. 625 yllinda eski Babilliler tarafmdan inga edilmigtir.

ilk modern tarzda inga edilmig asfalt yol 1824 yllinda yapilan Paris'teki Champs-Elysee'dir. ikincisi1870 yllinda Belikab mhendis Edward de Smedt'in New York'ta aligtigi yillarda inga edilen ve bugn halen kullanilmakta olan New Jersey,
Newark'taki William Street'tir. Ama NeW York'a ok sayida katikida bulunan Smedt'in 1872 yllinda inga ettigi Battery Park'taki asfalt yol ile Beginci Cadde (Fifth Avenue) bunlarin iinde en muhtegem olanlaridir. Atla Tagimacilik

M..4000 yllindan beri var

olan ve

arabalarini ekmek iin kullanilan yilinda erkeklerin tm hnerlerini gsterdikleribagli bagma bir sanat dah haline dngmgtr. Daha sonraki yzylllarda gehir ii ulagirnmda yolcu tagimak iin olduka moda haline gelen atla tagimacilik yirminci yzyila kadar gehir digi ulatimda da kullanlimigtlf. ilk zengi M.S. 375 yllinda in'inbatisinda kegfedilmigtir.

M..1500 yllinda ise yk atla tagimacilik M..1000

Tekerlek
Arabanin en nemli

Imda Smerler tarafindan bulundugu duvarlardaki kabartma resimlerden anlagilmaktadir. Nitekim tahtadan yapilmig daire seklindeki disklerin iklin M. 2000 yllinda atli savag arabalarina monte edildigi ileri srlmektedir.

parasi olan tekerlek ilkin M.O. 3500 yl-

402

At Arabalari

ilkinM.. 3500 yilmda kullanilan ve insanfarin ektigi ek ek arabalart tekerlegin icat edilmesiyle nceleri nne bir da iki ya inek daha sonra ise at baglanarak M.. 1500 yllindan itibaren at arabasina dngtrlmgtr.

Ath Savag Arabalar:

rafindan

lkinM.. 3000 yllinda Mezopotamya'da yerlegik Smerier ta-

icat edilen atii savag araba]an nceleri cenaze trenieri strasinda daha sonra ise av ve yarigiarda kullaniimigttr. unlarm B ilk rnekleri kzler tarafindan ekilenleriydi hayvanjarm ama agir ve hantal olmasi onlarin ok yavag gitmesine neden olmakta ve arabaiari kullanigsiz kalmaktaydi. Sonraki modellerinde daha hizli gitmesini saglamak amaclyla atlarm ektigi arabalar, bu hizdan istifade ederek savagiarda kullanilmasini gndeme getirmigve bylece ulagtm aract olmasinin yant Stra dvg araci olarak da kullanilmaya baglanmigti.Nitekim hizin ok nem ta idigi savaglarda kullanilan bir atli savat arabasinda ndeki srcnn yaninda rakibinin yanina hizla yaklagip bir hizaya geldikleri strada onu okunu ekerek yere indirmekle grevii bir de oku bulunmaktaydi. ilkin M.. 1435 yllmda Misirillar tarafmdan kullanilmaya baglamigllanatli savag arabalari sonraki 100 yll boyunca Avrupa'nm gneyi ve Girit'te hizia yayginlag403

Kelt'ler tarafmdan nce migti. te yandan Romalliardan nce, sabit daha sonra bunun geligmig modeli olan dner dingillibenise bunara atlan kogarak zer bir ara yapildigt bir sre sonra savaglarda iglerini kolaylagtirdiklari

bilinmektedir.On dokuzunAmerika'da iki tekerlekli cu yzyilda ise gerek ingilteregerekse olarak kullanilan at arabalarinin bir sure sonra drt tekerleklileri yapilarak fayton dedigimiz atli arabalar ortaya ikmigtir.
Fayton

nde iki arkada Fayton kisaca tammlamak gerekirse, iki ya da iinde birden iki olmak zere drt atm ektigi zeri tenteli ve faz1a kipinin oturabilmesi iin tahtadan siralann bulundugu on dokuzuncu yzyila ait bir atli ulagim aracidir.Yirminci yzyllda

daha geligmigmodelleri retilen araca at yerine motor baglanarak bir src derliginde kullamlmig, bylece ilk toplu tagima araci olarak kabul edilmigtir. Yeni Karayolu Tagimaaligi

Araba Lastikleri
isida si olan Charles Goodyear'in (1800-1860) kauugu yksek slfrle karigttrmasi sonucu icat edilmigtir. Nitekim yaptrgi iglemin sonunda kauugun byk lde gerginlik kazanmasinin gigirilebildigine ve en nemlisi bu yani sira esneklik kazanip sirada incelmesine ragmen aginmaya kargi dayanikIllik gsterdikegfetmig, ginetanik olan mucit bylece ilk araba lastigini trde sonuzun rasinda ise giderek geligtirilip bugn kullandigimiz

lik araba lastigil 839 yllinda ipsiz bir Amerikah kimya mhendi-

yola dayanikli olanlari retilmeye baglanmigtir. ilk gigirme araba lastigi 1845 ylimda Robert Thomson retilmig olup deriden yapiimig(1822-73)tarafmdan iskoya'da
404

lastik" olarak adlandirdigi tir. Thomson ayni zarnanda bu lastigin o siralar atlarin ektigi iki tekerlekli ve srcsnn bagi zerinde tente bulunmayan Lord Brougham'in rettigi, bu nedenle onun adindan tretilerek kisaca broom olarak adlandirilan arabalara da uydugunu kegfetmigtir. Dahasi Thomson'un lastigi 1.6T 0 kilometreden fazl yol almasina ragmen sorun yaratmamigtir, ama ondan sonra retilen sert kauuktan yapilma lastik ok daha tutulmuytur.Nitekim 1886 yill Subatayma dek 41 yll kullanildiktan sonra, Belfast'll bir veteriner olan John Boyd Dunlop'un (1840-1921)geli tirdigi bu yeni tip kauuk lastik Thomson'un lastiginin yerini olduka abuk almigtir. Bu dogrultuda sirf ogluna agm dgknlg nedeniyle bunu reten Dunlop, onunla birlikte kullandigi her geyin gvenilir olmasmin yant sira kullanigli ve rahat olmasina zen gsteren ok titiz ve pirpirikli biridir ve zellikle ara lastiginin uzun ve zoriu yollarda patlayarak onlan yari yolda birakacak olmasmdan ok korkmaktadir. Sonuta oglunu steril bir ortamda muhafaza ederek yaptigi seri denemeler sonrasi ilk gigirme sert kauuktan lastigi retmigtir. Dunlop patentli ilk bisiklet lastigi 1888 yllmda Thomson'la girigtigi patent savagi sonras! retilmittir. Bu dogrultuda Dunlop adi Rubber Company (Dunlop Kauuk Lastikleri Sirketi) altinda bir kurulugun sabibi olarak kisa srede dnya apinda bagari gsteren ve ok bagarili bir igadami olan Dunlop, bugn arabanin kalbini keyfeden kisi olarak anilmaktadir.
Motorlu ara tipi ilk gigirme lastik 1896 yllirida Fransiz Mi& Cie tarafindan retilmig, bu lastiklerintakildigt ilk araba ise Peugeot marka olup L'clair adi verilmigtir.
Ghelin

"havali

OTOMOBILLER
buharli ara anlamma gelen Bilinen en eski otomobil.Fransizca fardier a vapeur olup ilk kez 1769 yilmda Paris'te Nicolas-Jotarafindan retilmigtir. Cugnot ayni seph Cugnot (1725-1804)
405

zamanda ok kisa bir sre sonra tanitacak Idugu kendi rettigi modelle 1771 yilinda deneme srg yaptigi sirada duvara toslaylp araba kazasinda len ilk otomobil reticisidir.

Araba Motorlari

ve

iten Yanmah

Motorlar

Otomobil ilk icat edildigi gnden beri hem heyecan verici hem kullanigli hem de rahatlik saglayan bir ara olmasindan dolayi her zaman kiginintercihlerinin basinda gelmig,aynca kipiselbir ara olmasi nedeniyle o gne dek toplu olarak atla ya da demir yoluyla yolculuk edenler iin bu tercibi daha da cazip hale getirmigtir. Yzyilin bitimiylearaba reticilerinin birbirleriyle yang edercesine yaptiklarl bu yeni girigim dnya ekonomisindeki dengeleribir anda altst ederek hayal edilemez lude genig bir arkin dnmesine neden olmuy ve bu dogrultudabaglibasina bir sektr olugmuytur. Nitekim her geen gn bir yenisi eklenen otomobiller sayesinde, beraberinde elik, kauuk, plastik, kimya ve cam sanayii de atagagemig,yani stra benzin, mazot ve yaglama madde]eri de bu sektr dogrudan destekleyen ek bir finans kaynagi olusturup piyasadaki arz talep dengeleri bir anda tavana vurmugtur. Sehir1erin her geen gn artan nfusuy1a giderekgeniglemesi ve beraberinde gelen ulagim sorunu da zerine eklenince zellikle yirminci yzyil ikamet yerleriyle is yerleri birbirindenolduka uzak olan insanlann doga]tercihi sonucu kipisel ulagimi gndeme getirmigve sonuta otomobil retiminin hizia geligme gstermesiyle birlikte yollar tikanip gnmzn en byk sorunlarindan biri olan trafik ve hava kirlenmesiinsanligm tepesine kabus gibi kmgtr. Bu dogrultuda ilkin icat edilen iten yanmali motorlu tagitlar eski inli azarlara y gre on dokuzuncu yzyilin sonlannda kullanilmaya baglanmigtir.
motor denemesi 1860 yllinda Hollandall fiziki ve astrolog Ghristian Huygens (1629-93) taraftndan gerekleptirilmig olup Huygens ayni zamanda Satrn'e bagli olan Titan

ilk iten yanmali

gezegenini de kegfetmigtir.
406

ilk iten yanmali iftli motor

l 824 yllinda Fransiz matema-

tiki Sadi Carnot (1796-1832) tarafmdan gereklegtirilmig ama Carnot o sirada baggsteren kolera salgininda hastahga yakalandigi iin icat ettigi motoria deneme yapamadan lmgtr.

ilk bagarili iten yanmah

motor 1860 yllinda Fransiz

Jean-

Joseph Etienne Lenoir (1822-1900) tarafindan icat edilmigtir. Motorun yanmasi iin yakit olarak kok kmr ve gaz kullanan Lenoir ayn: zamanda kegfettigibu motoru ilk kez inga ettigi gemide de kullanmistir. ilk gazla aligan motor fabrikasi 1864 yllinda zengin geker reticileri olan Nicolaus August Otto (1832-91) ve Eugene Langen (1833-95) tarafmdan kurulmustur. 1867 yllinda ilk kez
Paris Dnya Fuarinda fabrikalarinda rettikleri motorlan Sergileyen ikili fuarda altm madalya kazanmiglar ve sonrasmda 1876 yllinda ilk kez iten yanmali drt1 motoru retmislerdir. Daha nce motor endstrisiyle hi ilgilenmemig olup fazla araba kullanmayi sevmeyen Otto, nitekim bu motorun mevcut oldugu kendisine ait araci sadece fabrikaya gidip gelirken kullanmig ama motor endstrisinin geligmesi ynunde srekli girigimlerde

bulunmaya devam etmigtir. ilk iten yanmall benzinli motor 1878 yllinda Sir Dugald olup ilkin 1881 yilint Clerk (1854-1932)arafmdan geligtirilmig
da retilmigtir.
motora sahip ilk otomobil 1885 yilmda Karl Benz (1844-1929) taraftndan icat edilmig olup ilk kez 1887 yilinda Fransiz bir tekstilclye satilmigtir.

silindirli

ilk motosiklet
tarafmdan

1885 yilinda

Gottlieb Daimler (1834-1900)

uretilmigtir.
drt silindirle

Drt silindirli motora sahip ilk otomobil 1886 yllinda Daimler ile birlikte onun tasarimcisi olan Wilhelm Maybach (18461929) tarafindan otomobilin mevcut olan motoru g\endirilerek retilmigtir. 407

1924 yilinda Felix Wankel (1902-1988) tarafindan geligtirilmig olup Wankel'in bu yeni motoruyla ilk otomobi1 1929 yllinda retilmigtir. Ondan nceki motorlarin hepsinde rotor yerine piston kullantimig olup Wankel'in motoru bugn zellikle japon arabaSL olan Mazda'da kullanilmaktadir.

ilk arkli

motor

bu motoru Uretmesine ragmen src ehliyeti olmadigi iin deneme yapamamigtir.

Ancak Wankel

Dizel ve Dizel Motorlar

ilkin Rudolf Diesel (1858-1913) tarafindan 1893 yllmda icat edilen dizel motorla ilk otomobil 1898 yllinda retilmitir. Dizel motor, yakitin silindire gnderilen basin\i hava ya da oksisiyle abgmakta,

jen ieren bagka bir maddenin sayesinde sikigtirilip ateglenmedigerlerinde oldugu gibi ateglemek iin buji ya da karbratregereksinim duyulmamasi zelligini tagimaktadir. Bu dogrultuda ilkin retilen dizel motor 3 metre uzunlugunda bir silindire sahip olup basinIl su kullanilmistir. Yaptigi bu motorla insanliga byk bir hizmet verdigine inanan Diesel by1ece benzinin diger motorlara nazaran ok daha ekonomik sarf edilmesine neden olmuy ve her daim ticari kr peginde kogarak
toplumu smrenlere savag verdigi zere halktan biri oldugunu kanitlamigti. Sonuta bu yeni tip dizel motorlar halk arasmda bir anda pop1er olmuy ve byk bir rekabet ortami yaratmigti.
408

Otomatik Vites
ilkin Lazlo Biro (1899-1985) tarafindan icat edilmig olup 1924 ylimda Biro bu dogrultuda drt yll boyunca ayda 200 Dolarin yani sira her otomatik vites retiminden ken-

Otomatik vites

disine bisse denmesi partlyla satig haklarini General Motors'a

satmigtir. Ancak szlegmesi General Motors ynetiminin en alt ekmecesine atildigt iin kendisine hibir deme yapilmamly,

harekete geen Biro'nun szlegmesi bulunup yebunun uzerine nileninceye kadar tek kurugkazanamamigtir. Bazi Byk Otomobil Markalar:

ngiltere
ilkin 1904 ylhnda Lord Charles Stewart Rolls (1877-1910)ve Henry Royce (1863-1933)tarafindan kurulan girketin retigi otomobil olup ilk Rolls-Royce 1906 yllmda retilmig ve efsanevi bir otomobil olarak nitelendirilerek Silver Ghost (Gmg Hayalet) denmigtir. Motorlu aralar tarihinde bu gne dek retilmig Dnyanm En yi.Otomobili unvanini hl iftihar kaynagi olmasmin yani koruyan Rolls-Royce, ingilizlerin mtevaZLilgini da yansittigi ileri srlmektedir. Busira onlarm gne dek dzinelerce degigik model otomobil retilmesine ragRolls-Royce hl men, ilk gnk izgisinden dn vermeyen korumaktadir. te yandan ikinci sinif uug daha stnlgn ehliyeti de olan Lord Charles Rolls, 1910 yllinda hii; durmaksizm yaptigi uugla ingilizMang'ini geen ilk kigi olmuy ama ayni yllin ortalarinda uagi bezuldugu iin 20 fit yukseklikten yere akilip 1mgtr. Onun lmyle Henry Royce, Rolls-Royce'un "RR" geklindeki armasinda yer alan kirmizi harfleri siyah olarak degigtrmigtir.
Rolls-Royce, Bentley, 1919 yilinda W. O ve H. M. Bentley kardegler tarafindan retilmig olup benzin deposu litre benzinle a409

ligmaktadir. Ancak on iki zafer ylli boyunca yirminci yzyilin ortasinda yaganan byk ekonomik krize ragmen finans zorlugu ekmeden retime devam etmig ve ingilteregen\iginin tam kalbine yerlegmigtir. 1927 yllinda La Mans'taki 24 saatlik Grand Prix'de Bentley yarismig ve araba yarigi tarihinde ilk kez garip bir gekilde ikisi ayni anda hasar grdgu iin yarigi bitirememiglerdir, ncs ise olduka kt.lde hasar B grmg olmastna ragmen kazanmay: bagarmigtir. u olaganst zaferi kutlamak iin Londra Savoy Hotel'de dzenlenen akgam yemeginde hasarb ama galip araba ye/riek salonunun ortasma peref konugu olarak getirilip sergilentnigtir. 1931 yilmda ise en byk rakibi olarak grdg Rolls-Royce'un zeri aihr kapanir zerine Bentley de tenteli ilk spor versiyonda model uretmesi spor model ikarmigtir.
Aston Martin, Galli Lionel Martin (1878-1945) ve Robert Bamford tarafindan retilmig olup Bamford & Martin Limited olarak kurduklan otomobil girketini 1913 yllmda Singer Cars'tan satm almiglardir. Dagcilik uzmani olan Lionel Martin,

her yll Buckinghamshire, Aston Clinton'da dzenlenen dagcilik yangmda birinci gelince bu bagarinm kalici olmasi adina 1915 yllinda ilk Aston Martin marka otomobili ikartarak ona Coal Scuttle admi vermiglerdir. ikinciotomobil 1920 yilina dek retilmemig, 1925 yilmdan itibaren ekilen ekonomik g\k nedeniyle girket ok sayida sahip degigtirmig ve 1994 yllinda Ford Motor Company tarafindan satm alinmigtir. jaguar, ilkin 1921 yllinda William Walmsley (1891) tarafindan Swallow Sidecar Company adi altmda motosiklet retmek iin otomobil yan sanayisine ait kk bir girket olarak kurulmug, 1922 yllinda ise daha sonra Sir unvaniyla ani1acak olan William Lyons'un (1901-85) katilimiyla bymgtr.1928 yllinda Walsley'in emekliye ayrilmasi zerine Lyons araba sektrne girmeye karar vermig ve bu dogrultuda Swallow girketi 1932 yi4'10

linda ilk arabasini reterek ona SS adini vermig ve hemen ardindan girketin adini da SS Cars olarak degigtirmigir. Ancak ikinci Dnya Savagl'nda insanlik digi davranislarlyla Avrupa toplumlarina gok geirten Nazi SS subaylarini hatirlattigi iin adi tekrar deigtirilerek Jaguar adint almig ve bu isim a]tinda o.gne dek retilen otomobillerle kargilagttrilamayacak kadar gzel olan ilk E-Type Jaguarotomobil 1961 yilinda retilmigtir. Jaguar 1989Ford firmasi tarafindan satin alinmigtir. 90 yilarLnda
Lotus Cars girketi ilkin 1952 yllinda Dogu Anglia blgesindeki Hornsea'da Colin Chapman (1928-82) tarafindan kurul-

mug olup girket yarig arabasi tipinde rettigi Lotus otomobillerie ilkin 1958 yllinda Formula 1 yarigina katilmig ve hem burada hem de 1963 yi]mda Dnya Otomobil ve Otomobil Yedek ParJim S a reticileri ampiyonasinda Clark'in (1936-68) tasarimiyaptigi yeni tip spor araba lastigiyle birinci olmuytur Ancak ni Clark sert bir viraji alirken lastiginin ikmasi nedeniyle hayatini kaybetmigtir.
Morgan, ilkin 1910 yllinda H. F. S. Morgan adr altinda kurulan Morgan Otomobil Sirketi e Morgan ailesi yelerinin v retmig oldugu otomobil tarihinin en eski ve nl tebizzat kerlekli otomobilidir. Yarig arabasi tipinde zeri aik, nde iki byk, arkada ise bir adet kk lastigi olan ve tek kipilikre-

tilen otomobil, girket kuruldugu sitada tekerlekli aralar adi altinda retim belgesi almdigi iin daha sonra drt tekerlekli modellerini retmesine r,agmen fazia vergi dememek adma bisiklet smiflamasma giren bu belgeyi zellikle degittirmemi tir. Morgan ayni smiflamaya giren markalar arasinda tamamen el yapimi olarak gerekten ok stn bir konuma sahiptir. Vauxhan, ilkin 1857 yllindaVauxhall Iron Works adi altinda pompa reten bir girket olarak adim attigi sektrde beg beygir gcne sahip ilk Vauxhall marka otomobili 1903 yllmda retMotors mig ve bu dogrultuda i907 yllinda girketin adi vauxhall
411

olarak degigtirilmigtir. 1925 yllinda ise girket Amerikan General Motors tarafindan satm alinmigtir. Land Rover, ilkin 1948 yllinda Rover Car Company tarafindan 1948 yllinda Amsterdam'da dzenlenen Motor Show Fuan iin versiyozel olarak retilmig olup Amerikan Jip modelinin ingiliz nudur.TasanmintMauriceWilks'in yaptigi Land Rover,jip kasasiyla ve sadece tek tipte retilmig ilk jip tar2t otomobildir.
Austin Seven, Herbert Austin'in tamamen kendi tasarirni ve emegi olan dnyanin en nl otomobillerden biri olup ilkin 1922 yilmda retilmig ve 1939 yllina dek retimine devam edilrnigtir. 1905 yllinda kurulan Austin Motor Company bu otomobili retmek iin gerekli finansal destegi vermek istemeyince girketin ynetim kurulu bagkani olan Lord Herbert Austin (T866-1941) tm retim masrafini kuruguna kadar kendi cebin-

den kargilamigtir.
ilkin 1912 yllinda Earl of Macclesfield'in finansal destegiyle daha sonra Nuffield Lordu olarak anilacak olan bisiklet yapimcisi William Morris (1877-1963) tarafindan Oxford'ta kurulmug bir girket olup, bu dogrultuda ilk Morris Morris Motors marka otomobil Bulinose adi altmda 1913 yllinda aynt yll dzentenen Motor Show fuari iin retilmigtir. Ancak ne yazik ki yetistirelemedigi iin daha fuarda sergilenmeden alinan 400

adet siparige ragmen hem fuardan hem de sektrden ekilmek zorunda kalmigtir. 1946 ve 1947 yillarinda Morris Otomobil Sirketinin izole edilmig bir kgesinde sahibi Lord Nuffield'in bilgisi olmaksizin Morris Minor_adi altmda sessizce retime devam eden girket 1948 yilinda Londra'da dzenlenen Motor Show fuarinda srpriz bir gekilde yeni otomobillyle ortaya ikmig ama Lord Nuffield ona bakip ok sert bir tepki gstermigtir. Ancak otomobil iin pigirilmig yumurtaya benziyor" tabirini kullanan lorda ragmen tvorrisMinor 1971 yllina dek retime devam etmig ve 1.000.000'dan fazia satig yapmigtir.
"beceriksizce

412

Mini Cooper, ilkin 1959 yllinda British Motor Corporation tekerlekletarafindan retilmig olup motoru enine olarak sag ve sol ilk nden ekigli mini tipte bire degin yekpare olarak yerlegtirilmig nek otomobildir.1964, 1965 ve 1967 yllianndadzenlenen Monyllina dek retimine devam te Carlo Rallilerini kazanmig ve 2000

edilmigtir. zgn tasaami aslen Yunanli olup bugn Rum olarak adlandirilan ve dogdugu yll Smyrna olan adi bugnk Trkiye siolarak bilinen ve sonradan yerlettigiingiltere'de nirlan iinde izmir vatandag: Sir Alec bu buluguyla Sir unvanina laylk grlen ingiliz tarafindan yaplimig olan otomobil, ilk yapildigi Issigonis (1906-88) yll minicik grntsne ragmen, belki agirl fks degildir ama bir rahat koituklara sahip arata gerekli olan her trl donanlma ve olup radyosu bile mevcuttur.

Italya
tarafindan Ferrari, ilkin 1920 yrlinda Enzo Ferrari (1898-1988) Romo'nun 1929 yllinda retilen Alpha yarig otomobili olarak fazia baglayan ekonomik kriz nedeniyle yarig otomobiNerinin

zerine yarig revata olmayip ticari bagarismin giderek dgmesi dngturlp adiotomobili ile binek tip arasi yeni bir.modele
nin Ferrari

olarak degigtirilmesiyleolugmustur. Bu dogrultuda ilkin 1947 yllinda retilmig olan Ferrari stn motor gc ve donanimi nedeniyle zerinde aha kalkmig bir at sembol tapretildigi gnden beri gerek modeli yan bir armaya sahiptir ve verici otomobili olmuggerekse srg ile dnyanm en heyecan Paolina Biancoll'ye tur ve reticisi Enzo tarafmdan ilkin Kohtes hedlye edilmigtir. Maserati, ilkin 1907 yllinda yedi kardesten olugan ve yarikardepler tarafmdan tasarlanmaya ga ok merakIl olan Maserati baglamigolup ilkin 1922 yllmda retilmigtir. AutomobiFiat, ilkin Societa Anonima Fabbrica Italiana di olarak 1899 yilanda li Torino (Torino Otomobil retimSirketi)
413

Giovanni.Agnelli (1866-1945) tarafmdan kurulmu olup ailenin yeni nesil yeleri bugn halen girketin ynetim kurulunu olugturmaktadir. ilkin1900 ylhnda otomobil retimine baglayan girket bu dogrultuda ilk buuk beygir gcndeki Fiat otomobili T902 ylimda retmigtir. 1979 yilinda ise ilkin Ferrari ile birlikte

Lancia'yi bnyesine katan virket unu takiben 1985 yllinda Alfa b Romeo ve son olarak 1993 yllinda Maserati'yi de alarak hepsinin yeni versiyonlanni retmigtir.
Bugatti T899 yilmda Ettore Bugatti (1882-1947) tarafindan tasarlanmig olup ilkin T907 yllinda Strazburg'taki kendi fabrikasinda uretilmigtir. dogrultuda ilk 1300 cc.lik "Typel3" adlll Bu verdigi modeli takiben 1920 yihnda Bugatti Bebe adi verilen yeni modeli Bugatti'nin tasanmiyla Fransa'da Peugeot tarafin-

dan retilmigtir. Yarig arabasi olarak retilen Bugatti'nin bagarist T930.ylima kadar zirvede kalarak kisa srede dnyaya yayilmig ama Ikinci Dnya Savagi'yla birlikte satiplari dgmgtr. Bunun Ozerine Almanlar otomo6ilin patentini satm aarak yeniden yapilandirmiglar ve saatte 253 kilometre htza sahip yeni otomobileveyron 16.4 adini vermiglerdir.Veyron o gne dek retilen dnyanm en hizh otomobili olmayip ayn! zamanda 1.200.000 Dolarla satia ikan en pahall otomobili de olmugtur,

sve
SAAB, ilkin 1937 yllinda Svenska Aeroplan Aktibolaget irketi tarafmdan yksek gce sahip bir uak olarak uretilmesinin ardindan 1949 yiInda SAAB 92 adi altinda ift silindirli ve 25 beygir gcndeki ilk SAAB marka otomobil retilmigtir. Otomobil tam 16 mhendis tarafindan retilmig olup sadece birinin src ehilyeti mevcuttur. Volvo, ilkin SKF adi altinda bilye fabrikasi olarak motorlu ara sektrne girmig olan kuru]ugun daha sonra otomobil retimine gemesi dogrultusunda ilkin 1927 yllinda retilmig 414

olup Latince "Dnyorum" anlamma gelen Volvo 1998-1999 dneminde Ford tarafmdan satin almmigttr. Amerika
Ford, ilkin 1893 Noel'inde 30 yagindaki Henry Ford (1863mutfagLnda 1947) tarafindan retilmigtir. Nitekim Detroit'teki otururken karist Clara'mn yardimiyla bunu reten Ford, ologturdug motor silindirine mutfaktaki gazdan alig bunu elektrik

kablosu yardimiyla ategleyerek ikinci denemesinde bagardiktan sonra Ford Motor Company'nin ilk tohumlarmi atmig ve 1920'll yillardan 1970'll yillara kadar dunyanin ikinci byk otomobil reticisi unvanina sahip olmustur. Haziran 1896'da ilk drt silindirli ve kornali aracin imalatini tamamlayan Henry bunu ilk kez 1898 yllmda satia sunmugtur.

"Halka hizmet eden bir otomobil yapacagim. Fiyatmi ok d k tutup sadece iyi maag alan kipilerehizmet etmeyecegim. Onu herkesin alabilmesini saglayacagzm, nk bu dnyada doganm keyfini srp zevkli saatler yagama zevkini fatmayz sadece bir grubun degil, fm insanligtn hak ettigine inantyorum"
HENRY FORD
415
.

1908 ylhnda Ford Motor Company en nl modeli olan Model T'yi ikarmasindan iki yll sonra yllda 18.000 adet retmeye baglamig ve 1911 yllinda bu rakam 78.000'e ykselmistir. Mayis 1927 y:Imda tam 16.000.000 adet retilen yeni tip Mo-

del Ts dnya apmda byk bir satig grafigi yakalamig ve 1972 yllinda ayni derecede tutulan Volkswagen Beetle retilene dek dnyanin en ok satilan tek otomobil.markast unvanini korumugtur.

"General Motor iin iyi olan, Amerika iin iyi olandtr"

CHARLESWILSON (General Motors Genel Mdr) General Motors, ilkin 1908 ydinda kisaca Billy olarak anilan ve nceleri at arabasi imalatiligi yapan kumar mptelas! William C. Durant (1861-1947) tarafindan kuruimustur. Bu ikisinden srekli kazandigi parayla kurdugu girkette Oldsmobile ve Buick'in yant sira Kadillac da reten Durant, sonunda bunlardan dzinelerce satarak dunyanm en zengm igadamlarindan biri olmustur. Ancak kumar aliskanligindan vazgeemeyen Durant, birka kez ok byk miktarda para kaybedip, tekrar kazanmig ve bu inigli ikipli grafik sirasmda 1929 yllmda borsada olduka byk miktarda para kaybetmesi onun 1936 yllinda iflas etmesine zemin hazirlamigtir.Durant 1940 yllinda Michigan, Flint'te bir bowling sahas: amigtir. Oldsmobile, ilkin 1899 yllmda Ransom E. Olds (18641950) tarafindan retilmig Amerika'nin ilk otomobit retim fabrikasidir. ilkin 1897 yllmda tamamen el yapimi olarak retilen otomobilin, Dodge Bros tarafmdan yapilan motoru onu kendi sinifmda tek kilmig ve yogun talep kargismda seri imalata geilen otomobilin 1940 yllmda ilk otomotik ganzimanl retipi tilmi.ptir.Oldsmobile 2004 yllina dek yaklagik 100 yll boyunca 35.000.000'nun zerindeki retimiyle ayni isimle uzun sre
416

retilen tarihteki ilk otomobil unvanina sahiptir. Buick, ilkin T900 ve 1901 yrllarinda David Buick (18541929) tarafindan retilmig olup aslinda otomobilin tasanmi-

tipiyle baglanmigtir. IIerleyen yillarda egitli tipte retienotomobilin 1908 yllmda Kadillac tipi retilmig ve sonunda Ford tarafmdan satin alinincaya dek Amerika'nin en byk otomobil reticilerinden biri konumuna gelmittir. Louis Chevrolet, Buick'in ekibine src olarak aldigi nemli katkilari olan kigi oldugu iin otomobil onun adlyla da
anilmaktadir. The Cadillac Car Company, Henry Ford'un aile yeleri tarafmdan Henry Ford Company'nin yan kurulugu olarak 1902

na 1899 yilmda gazolinli motor

yllinda kuru1muy ve girketin adi on sekizinci yzyilda Fransiz mucidi tarafmdan geligtirilen Detroit marka aratan esinlenilmigtir. Su dogrultuda retilen ilk Kadillac 1902 yllinda New York Auto Show Fuarinda T902 yllmda sergilenmig ve bu ilk ikriinda 2.000 siparig almigtir. Chrysler, ilkin Buick'te mdr olarak aligan Walter P. Ch(1875-1940) tarafindan Maxwell Motor Company'nin 1923 ylimda satin alinip adimn Chrysler Corporation olarak degistirilmesinin ardindan 1925 ydinda retilmigtir. Saatte 70 kilometre hiz yapan ve 1.645 Dolar fiyatia piyasaya ikan otomobil 1925 yllinda toplam 43.000 adet satmigtir. Chrysler aym zamanda aksesuvarlari da fiyata dahil olan ilk otomobil olup rnegin farlari bu fiyata dahij edilmigtir. Yani sira 1939 yllinda vites kutusu degigtirilebilenilk otomobil unvanmi da tagiyan Chrysler 195T yllinda yanma ile aiga ikan tsi enerjisini mekanik enerjiye eviren ilk gaz tribnl otomobili de retmig ama bunun sayisi 50 ile sinirli kalmigtir. 1998 yilinda Daimler ile birjegen Chrysler dnyamn ikinci byk otomobil tasarimcisi unvanina sabiptir.
rysler

417

Almanya
Volkswagen, ilkin 1934 ythnda Auto Union ve Daimlerle alitarafmdan Avrupalinin gan Dr Ferdinand Porsche (1875-1951) otomobil konsepti. gereginden yola ikarak olusturulmugtur.

(1889-1945) yazdigi iki yetigkinin ocuguyla birlikte saatte 62 mil hizla giden bir otomobilde seyahatini konu alan sketen yola ikan mucit, 1934 yllinda bu tipte bir otomobil retmig ve Nazi parti
Bu

dogrultuda 1932

yllLnda

Adolf Hitler'in

yelerinin Volkswagen adinL Verdikleri otomobilin imalatinda hizmet verdikieallgan tm iilere Almanya'nin kalkirEmasina ri takdirde sahip olabiIecekleri sz verilmigtir. 1980'li ylllarin olarak devam edilen ve sonuna dek retime ayni hizla tek tip tm Avrupa'da ok sevilen otomobilin en ok kullanilan bu tipi aslinda orijinal adi Type 1 olmasina ragmen dnyada VW Beetle olarak bilinmektedir.1972 yllinda Ford'un ona ok benzer bir model olarak rettigi Ford Model T'yi geride birakan Volkadet retilip satilmigtir. swagen, o gne dek toplam 15.007.034 Nitekim ikinciDnya Savagi strasinda ingilizBinbagi Ivan Hirst Almanya bombardimana tutuldugu strada ingiliz (1916-2000), askerlerinni onlara verilmek zere 20.000 Volkswagen siparig edildigi ynnde ikna edip Volkswagen fabrikasini bombardidogrultuda savagtan sonra man digi tutmaya ikna etmigtir. Bu 1946 yllmda ayda 1000'er adet olarak imal edilen aralar Sahiplerine hemen teslim edilmigtir. Porsche, ilkin 1949 yllinda Porsche markasi altinda satilan otornobil sadece 356 adet retilmig olup tasarim kurulu tarafin-

dan 356'mcidan sonra imalati durdurulmuttur. Mercedes, dnyanm ilk motor beygir gc agin yksek otomobilinin retilmesi iin girigimde bulunma cesaretini gsretilmigtir. Bu dogrulteren Benz Patent Motor Car tarafmdan tuda ilkin 1899 yllmda Benz'in daimi mgterilerinden olan Emil (1853-1918) Nice'te dzenlenecek Benz Phoenix yaJellinek'in
418

rigina yeni retilecek zel bir otomobille onlar adina girmek istedigini sylemesinin ardindan retilen bu yeni otomobile Jellinek kizinin adi olan Mercedes adml vermigtir. Sonuta 190T yilinda ilk kez retilen Mercedes 35 beygir gcne sahip olup

yenilmezligini kanitlamig ve 1902 yllinda bagh batina bir marka olrnuttur. 1903 ylli Haziran ayinda kendi adirn da Jellinek-Mercedes olarak degigtiren Jellinek, bylece tarihte krzinin admr alan ilk baba olmugtur. Audi, ilkin 19TO yllinda August Horch (1868-1951) tarafindan kurulan Audi Automobilwerke CmbH tarafmdan retilmigtir. Bu dogrultuda ilk retilen Audinin modeli 2612 cc'dir. Ancak 1899 yllinda bu otomobillerden bir sert retmesi ve girketten ziyade kendi admi ticari bir markaya dngtrmesi kargisinda ortaklariyla surtgmeye giren Horch 1909 yllinda ayritmig ve daha sonra 1932 yihnda DKW Wanderer ile birlegerek Auto Union ad! altinda Audi'nin yeni tipte olanfarin!
retmeye

baglamrtir.

BMW (Bayerische Motoren Werke AG) ilkin 1913 yllinda Karl Friedrich Rapp tarafmdan uak motorlan reten bir girket olan.Bayerische Flugzeug Werke olarak kuruimugtur. Ancak

Birinci Dnya Savagi'ndan sonra Alman girketlerinin uak motor ve yedek paralannin retilmesinin yasaklanmaslyla girket tren motorlari retmeye baglamigve sonunda 1923 ylinda R32 adi altmda ilk motosikleti retmigtir. |k otomobil retirnini ise T928 yilinda gereklestir'en ilkin virket British Austin 7 lisanst altinda Dixi adini verdigi otomobilin ardindan BMW 315'i retmigtir. BMW, u anda_ Rolls-Royce da retmektedir. g Fransa Citroen, ilkin 1905 ylknda henz 27 yagindayken Andr Gustave Citroen (1878-1935) tarafmdan kurulan ve kendi admi tagiyan Andr Citroen & Cie'da retilmig olup Birinci Dnya Sava
419

sonuna dek Paris eteklerindeki

ylln

fabrikada uretime devam edilmistir. Bu dogrultuda ilkin 1919 yllmda ikan otomobilden ayni yllmda SOD atl aymda toplam 2.500 adet retilmig, 1920

2CV olaise bu rakam 20.000'e ulagmigtir. 1948 yllmda Citroen rak Paris Motor Show fuannda sergilenen otomobil, Fransizca iki beygir gc anlamina gelen deux chevaux marka Fransiz otomobilinden esinienilerek retilmig olup 2CV bu deyimin

Fransizca kisaltilmigidir. Renault, 1898 yllinda henz 21 yagipdaolan Louis Renault verilen drt (1877-1944) tarafindan ilk kez De Dion Bouton adi tekerlege gre ayarlanmig ekig gcne sahip motorla tekerolalekli olarak Gretilmigtir. Bu ilk tip Renault, Type A Voiturette rak piyasada satiga sunuldugunda Montmartre'daki Rue Lepic'te byk skse yaratmig ve sonuta ilk saatte 12 adet siparile satig patlamasma neden olmustur. Ayni yil digli arktan olu an motorla yeni tipi retilmig ve bu yeni model ise yerinde bir tabirle Renault'nun byk bir servet elde etmesi anlamina gelmigtir. Ancak bylece dnyanm en byuk otomobil girketleri arasinAlmahlarla da yer alan Renault, Ikinci Dnya Savagi sirasinda igbirligi iine girdigi iin 1944 yllinda tutuklanmig ve ayni yil Ekim ayinda hapiste lmgtr. Renault'nun ldrldg ynnde ok sayida sylenti de mevcuttur. Peugeot, Paris'teki fabrikalarmda nceleri bitiklet imal eden Peugeot ailesinin ilkin 1889 yllinda tekerlekli buharli otomobil retimine baglamasmin ardmdan 1891 yllinda ilk kez benzinle aligan ve Daimler motoria g\endirilmig otomobil imal etmeye karar vermeeri dogrultusunda gndeme gelmigve giderek ok tutulan bir otomobil olmugtur. Nitekim 1974 yilinda Citroen tarafmdan satin alinincaya dek ilk yil sadece 5 yllmda 29'a, 1895 ylhnda 72'ye, 1899 olan satig rakami,1892 yllinda ise 300'e ikmig ve [ngiltere'de Chrysler'm elde ettigi bagarlyi Fransa PSA Peugeot Citroen ile yakalamigttr.
420

ULASIM VE TAglMACILlK ZERINE EgiTLi BILGiLER Trafik Kazalari

Tarih

kitaplartna girmig ilk kaza 1' Agustos 1896 tarihinde ya-

ganmig olup Bridget Driscoll adli 44 yaginda iki ocuk annesi bir kadin otomobil kazasinda len ilk kipi olmugtur. Bridget Crystal Palas'taki baloda dans eden insanlari seyretmek iin aceleyle kargidankarplya geerken Arthur Edsell adinda bir srcnn ku1andigiotomobilin hizla kendisine arpmasi sonucu lmgtr. Hizinin saatte 4 kilometre oldugu sanilan aracm srcsnun alti saat sren sorupturmasml yapan ad i memUr "Bu asia tekrar o]mayacak" demigtir. 1898 yllmda trafik kazasinda len ilk src ise Henry Lindfiled olup, Sussex, Purley'deki bir agaca otomobiliyle arpan Lindfield agir gekilde yaralanmig ama acilen Croydon Hastanesine kaldirilmasina ragmen kurtaniamamigtir. Buharh Motorlar

ilk buharli motor bilindigi

Newcomen

James Watt, ne de Thomas tarafindan icat edilmig olup ilkin M.S birinci yz-

zere ne

yllda iskenderiye'li ero tarafmdan icat edilmigtir. Buriun iin H Pneumatica adli kendi kitabmda yazdigt zere tahtadan yaptigi bir sehpanin zerine daire geklinde ukur ve ii su dolu

bir kap koyup iine kavisli bir botu ve borunun ucuna da bir ark yerleptiren mucit alttan yaktigi ateg sonrasi kaynayan suyla borudan buhar iktigini ve tazyikli buharin etkisiyle arkm hizla dnmeye bagladigmrgrmgtr. Hero'nun kendisi de dahij olmak zere herkes bunun oyun oynamaktan bagka bir ige yaramayacagmi ve eglenceli bir oyuncak olacagini dgnmg ama kimse 1600 yll nce kegfedilen bu sistemin endstriyel bir devrim yaratacak olan buharli motoriarin abgmasina temel teykil edecek bir dzenek oldugunu aklma getirmemigtir. Hero
421

farkinda olmadan aynt basit yntemle otomatik kapilarin aihp kapanmasina yarayan hidrolik sistemini de bulmustur. Trafik Igiklari icat edilmeden ok nce kegfedik migtir. Nitekim 1868 yilmda Londra'daki George Street ile Bridge Street'in kesigtigi noktadaki Parlamento Binasina girecek ath arabalarm geigini kontrol etmek amaclyla elle idare edilen bir lamba ve grevli konmug, bu dogrultuda binaya girecek araba iin onu yakarak digerlerinin durmasini, getikten sonra ise indirip digerlerinin geigi saglanmigtir. Dnyanin ilk igikli otomatik trafik 1ambasiise 1927 Kastminda yine LondPrincess Square'e (Prenses Meydani) ra, Wolverhampton'daki digmda Ancak 1970 yllina dek Wolverhampton konmustur. Londra'nin geri kalani bu renkli trafik lambasina sahip olamamigtir. Sadece yegil ve kirmizi olarak yanan diger trafik lambalarina nc ikaz rengi olan ve kipinin hazirlanmasina neden olan sari igigin uzun sre yoklugunun ardindan sonunda Woverhampton konseyi ulusal gvenligi saglamak amaciyla toplanayk bunuri lkenin her yerinde uygulanmasina karar vermig, bu dogrultuda sistem tm dnyaya yayilarak benimsenmigtir,

ilk trafik

igiklart

otomobil

Ara Park Etme

lStandardi

ilk park
gee

Oklahoma'daki Magee Hale Park O Meter Company tarafindan

etme l standardi 1932 yilmda Carlton Cole MaSirketitarafmdan belirlenmig ve ilk kez 1935 yllinda

duyurularak uygulanmaya
Taksi

baglanmigtir.

\k atlarin

ektigi

taksi on yedinci yzyilda Londra ve Paris'te

422

kullanilmigttr.

ilk gnmzde bilinen gekliyle taksi, taksimetresiz olarak ilkin 189T yllinda mhendis Wilhelm Bruhn tarafindan Almanya'da kegfedilmig, bu dogrultuda mucit srcyle yolcu arasinda cret aismdan olugabilecek herhangi bir mnakayaya mahal vermemek ve pazarlik etmemek iin kat ettigi mesafenin not edilmesi gerektigini ileri srmgtr.
Daimler girketine zel bir taksimetre imal ettirmesiyle gndeme gelmig ve ilkin 1897 yllinda Stutgart'ta kullanilmigtir. Ancak Bruhn'un cretin adil ofmasi nedeniyle gndeme getirdigi taksimetrenin ok benzerinin

ilk taksimetre yine Bruhn tarafindan

ashnda ilkin eski Romalilartarafmdan kullanildigi bilinmektedir. Her ne kadar modern aniamda bir taksimetreye benzemese de atli arabalarin ekseni zerine sabit gekilde yerlettirilen tahtadan yapiimig kk toplarm arabanin hareketiyle hareket ederek kat edilen mesafeyi gsterdigi ileri srlmektedir.

ilk London tipi taksi.1897 yilmda kullanilmaya baglanan

Bersey'dir. Batarya ile allgan ve ikardigi vizilti gibi sesten dolay! Hummingbird (sinek kupu) adi verilen bu ilk taksi, 1899 yllinda Paris ve Stutgart'in ardmdan 1903 yllinda Londra, 1907 yllmda da Amerika'da kullantimigtir.

ingilizcetaksi anlamma gelen

ara demek olup
"cabriole"

"cab"

szcg, zeri tenteli

nin

kisaltilmigidir.

423

Otobs
1826 yllmda Fransa, Nantes'te grlmg olup 1829 yllindan itibaren Londra ve NewYork'ta da

ilk buharli toplu tagima araci

kullanilmaya baglamigtir.
1895 yilinda Almanya Netphenor Company tarafindan retilen benz marka bir kamyonet ise dnyanm ilk benzinle igleyen

otobs olup, sekiz kipiliktir.

katli otobster ilkin Adi Londra ile zdeglegmig nl 1954 yilinda Commercial Motor Show'da sergilenmek amacly1956 tarihinde servise baglamigtir. la retilmig olup ilkin 8 Subat Bu dogultuda dar caddelerden de kolaylikla geebilmesi zel olarak retilmig olup agin en yeni toplu tagima aracl olarak bilinen bu otobsler 5 Aralik 2005 tarihinde kaldirildiginda, halkin ogu tarafindan 1ngiltere'ye ait ok kkl bir miras da beraberinde yok edilmig olarak kabul edilmigtfr.
Petrol lioru Hatlari
Petrol ve petrol rnleri otomobillerin retiminin ogalmasi ile birlikte gndeme glmig en nemli tketim maddesi olarak bilinmektedir. ikarilmasinin elde edilmesinin olduka zor olve masi ayni paralelde bunlarm maliyetini de ok yksek kilmig ve sonuta petrol boru hatlari dgenerek olugturulan bir gebeke sa-

-iki

yesinde hem temini kolaylagtirilmig hem de maliyeti apagiya ekilmeye aligilmistir. Bu dogrultuda bilinen en eski petrol boru hatti 1859 yi1mda petroln hem ok pahah hem de aragtirmasinin yasak oldugu dnemde bir demiryolu makinisti olan Albay Edwin Drake (1819-80) tarafindan Pennsylvania, Titusville'de kegfedilmigtir. Akabinde blge.de aragtirma yapmaya baglayan Amerikan hkmeti, elde edilen petroln az miktarda olmasi nedenlyle kipisel aragtirmalara ceza getirmekle kalmayip, olduka yksek fiyattan satmig, sonuta sikmti giderek byyerek
424

hkmeti ek petrol kaynaklari bulmaya yneltmigtir.

ilk petrol boru hatti

naklari zerinde re uzunlugundadir.

Pennsylvania Pithole'deki petrol kay1865 yilinda inga edilmig olup dokuz kilomet-

ilk uzun petrol boru hatti 1879 yilmda Tidewater Corporation ile John D. Rockefeller'm (1839-1937) Standart Oil girketi
birlikte inga edilmigtir. Bilinen en nl petrol boru hatti 12 Agustos 1944 tarihinde ingilterebagbakani Winston Churchill'in nclgnde acilmig olan PLUTO'dur (Pipeline Under the Ocean) Admdan da anlagilacagi Wight burnundaki Shanklin'den baglayip ingilizMang denizi altindan deam ederek Fransa'ya ve tm mttefiklerine
ile

petrol temin etmigtir.

Trans Alaska Petrol Boru Hatti (TAPS) ilkin 1977 yllinda ailmig olup Prudhoe Krfezinden Valdez'e uzanan yaklagik 1.300 kilometrelik boru hatti gnde 2.000.000 varil kapasite

petrol tagimaktadir.

425

SAVASLAR
Zehirli

gaz ve pis kokulu gaz bombalari, eski devirlerde kul-

Iamlan silah ve mancmrklar, roketier, barut ve ategli silahlar, deniz savaglari, tanklar, radar, hava saldirilari, nkleer silahlar, savag suIarl, dl ve madalyalar, tarihteki bazi savaglar, ispiyon, savaglar zerine egitli bilgiler.

"Dir dtr etmek, savag yapmaktan iyidir"

W1NSTON CHURCHILL

Zehirli Gaz ve Pis Kokulu Gaz Bombalart

ok daha nce 1899 yllinda ayni ama\a kurulan Brksel Deklarasyonu zehirli oldugu belirlenmemig olsa da gaz ieren her trl silahi yasaklamigti.
Lahey

insan Haklan

Komisyonundan

Zehirli Gaz
Almanya tarafindan kullanilan hardal ya da biber gaz ieren silahlann kullamminin bagladigina dair ilk sinyaller olmuytu. te yandan tarihteki bazi kayitlar bu tip gazli si1ah]ann 400 ylldan fazla sredir kullanildigini gstermektedir. Nitekim Leonardo da Vinci (14521519) Milan Dk Ludovico Sforza'nin (1452-1508) kugatma altindaki gehrini korumasi amaclyla arsenik ve slfr kangimi bir tr gaz bombasi hazirlamig ve bu kangimdan olugan gaz

ilkin Birinci Dnya Sava

L'nda

gazi, zehirli

427

yere dgtg anda kesif bir gaz bulutu ve sis olusturmustur. Bir bagka rnek ise zamanimizdan 2400 yi1 nce Peloponnes Savaglari sirasinda Spartalilarin M.. 429 yllmda Platea ve M.. 424 yllinda Delium kugatmalan sirasinda arsenik ieren bir tr gaz kullanmig olmalaridir. Modern agda ise klorin gazi olarak bilinen bir tr zehirli gazm ilkin Almanlar tarafmdan 15 Nisan 1915 tarihinde ikinciPers Savagi sirasinda kullanilmasininyani sira Fransiziann da sinirli miktarda gz yagartici gaz kullandiklari bilinmektedir. Porton Down

ingiliz Bakteriyel Silahlar

Bilimsel Aragttrma Kurulugu ilkin

1915 yllinda Porton Down'da bilim adamlarinin aragtirmasma ailmig ve ilkin kraliyet mhendiseri tarafindan deney istasyonu olarak kullanilmigtir. Bu dogrultuda ilkin harda] gazi, fosjen ve klorin gazinm etkilerinin yarn sira b tip saldirilarda asker ve sivilleri koruyacak trde gaz maskeleri retmek amaclyla aragtirmalar yapilmittir. ilkiniki kk kulbe olarak baglayan istasyon, Birinci Dnya Savagi'ntn sonundan itibaren 1918 yllinda bytlerek 1.200 personelin aligabilecegi boyuta ulagmigtir.

Pis Kokulu Bombalar kullanilan ve toksik duman ieren gaz bombalari, rk yumurta ve biranin karigtirilmasiyla retilmig olup ilkin ispanya'daCharakitanes'e kargi kullanilmistir. Pis kokusunun yani sira nefes alma sorunu ve geiC ci kr1ge neden olan gaz sayesinde ispanyollar harakitanes'e iki gn sreyle direnebilmilerdir. Yirminci yzyilda ise sadece paka ama\i kulanilmigtir.

likinM.. 80 ylbnda

Romalilar tarafindan

428

DEViRLERDE KUIANILAN SLAH VE MANCINIKLAR ESK Ok ve Yay

Tarih ncesi devirden beri kallanilan ve en eski silah olarak bilinen ok ve yay, Avustralya digmda dnyanm hemen her yerinde

yzyillar boyu kullanilmigtlf.

ilk ok ve yay zamanimizdan

Tunus'ta

yaklagik 50.000 yil nce ilkin

kegfedi1migtir.

Galliferin uzun ok oyunu ortaagdaki savaglar boyunca ingiliz askerlerinin savunmasinda anahtar ro1 tagimigtir. Nitekim ilkin 1415 yllinda lngiltere krall V'inci Henry (1387-1422)ile Charles" olarak bilinen Fransa krali VI'nci Charles tarihte arasindaki Agincourt deniz savagi sirasmda St Cris(1368-1422) pin Gn olarak bilinen muharebede kullanilmig olan bu sistem,YzYil Savaglarinin iinde yer alan Agincourt'ta ingi1tere'ye yenilen Fransa krali Henry'i tahtindan etmigtir. te yandan n] zafer igareti "V" ilkin bu savagla ortaya rkmig ve ingilizlerarat edi1migtir. Nitekim orta ve igaret parmaklarini V gekfindan icat oniarm fena line getirip Fransiz okularina igaret eden ingilizler, halde hiddetienmesine ve psikolojik olarak kmelerine neden olmug, savagm sonunda Fransiz1ar ellerine geirebildikleri birka ngilizaskerinin orta ve igaret parmagini kesip 1erini bu gekilde almiglardir.
"deli

Gallilerin urun ok sistemiyle yapilan ilk savag Crecy savaB olup 26 Agustos 1346 yllinda gereklegmigtir. u dogrultuda gi ucu sivriltilmig tahta olaniarinin yani sira daha ziyade metalden yapilmig olan uzun oklari kullanan askerler, yaklagik l.200'den fazla insanm ldg bu savaglar sirasinda zel madeni zirhlar da giymigierdir.Daha sonra bu zirblar Fransiz gvalyeleri tarafindan geligtirilip oldukga grkemli modelleri olugturulmugtur.

429

Tatar Yayi Tatar yayinin ilkin M.. 341 yilinda kullanildigt bilinmektedir.

in'deMa-Ling

savaganda

Mancmsk Mancinik ilkin eski Romalilar tarafindan icatedilmig olup ucuna yerlestirilen bir nesneyi yayla gererek dgmana firiatmak amaclyla kullanilan en eski silahiardan biridir. Bu nesne ategli bir ok ya da.yanan bir top oldugu gibi iri kaya paralari hatta gle bile olmaktadir. Bu dogrultuda bir ucundan diger ucuna olan uzunlegu yaklagik 2 metre olan bir yay ve 50 cm'den 1 metreye kadar degigik uzunlukta olan oklarla kullanilan Mancinigi eski Yunanlilarin ise ilkin M..375 yllinda kullandiklari ve ona oxybeles adini verdikleri bilinmektedir. M..400 yllindan itibaren ise okular savag sirasinda mancinikla atacakari taglari bir kese iinde bellerine baglamaktaydilar.

BaHista
Ballista mancinik tr bir silah olup ilkin Makedonya krali II'nci Philip tarafindan kullanilmigtir.Romallia n en nemli kugatma silahr olan Ballista, mancinigin byk tite olant olup yine
430 |
i

yay-

la atilan ama daha ziyade ok agir kayalari dgmana firlatmak

amactyla kullanilan bir silahttr. Yayi esnek olmasi iin genellikle

hayvan bagirsagi ya da at kilindan yapilmigtir. Hassas Terazi (Trebke)

Hassas terazi daha byk bir hedef iin kullanilan bir silah olup mancinigin kaldira geklinde olam geklinde tarif edilebitarafindan lir. ilkinM.. 400 ve 500 yillari civarinda in1iler geligtirilipsonrasinda hizla btn dnyaya yayilan hassas terazi (trebke)olduka g gerektiren ve daha ziyade kugatmalarda savunmaI dagitmak ve kale duvarlarim yikmak iin kahn bir ip ya da halat yardimiyla iri kayalarla birlikte matal toplar firlatmak amactyla kullanilmigtir.

ROKETLER

tipte roket M.. 400 yllinda eski Yunanistan'da kullanilan Archytas olup bir tr oyuncak kus grnmndedir. Nitekim ilkin telere konmuy bir gvercin gibi duran, oysa ki tahtadan yapilmig olan bu oyuncaga benzer ilk roket bir sre sonra kanatlarini aip sanki havada uan bir kup grnmnde kuyrugundan duman ikartmaya baglamakta ve birden yere pike yapip tozu dumana kattiginda gagkmhk iindeki izieyenier
En ilkel

tarafindan patlayici oldugu anlagilmaktadir. Bilinen ilk roket M.S. 1232 yllinda infilerle Mogollar arasinda yap arr-Kai Keng savaginda Mogollar tarafindan kullanilmig olup onlari "AtegliOklar" olarak adlandiran infileri tek kelimeyle psikolojik anlamda kertmigtir. Zaten ilk amaci manen ketmek olan roket en basit gekliyle ii barut1a doldurulmuy tahta veya kalm kagittan yapilmig bir tpn bir ucunun ateglemek amaciyla aik birakilmasi ve atelenip dgmana firlatilmasmdan ok kisa bir sre sonra iindeki barutun hizla yanarak patlamasidir. Mogollarm inlijer zerinde denedigi bu
431

roketier, bir sre sonra onlari kendi roketlerini yapmaya migtir. Avrupa'da

ynelt-

1241 ylhnda Mogollar tarafindan Polonya'daki Legnica savagi sirasinda kullanilmig ve giderek batida da benimsenmigtir.Bu savat sirasinda emin olunmamasina ragmen Polonya lideri Silezya Dk Hendryk Il'nin lmesi so-

ilk roket

nucu Mogollar'in

geri ekildigi lleri srlmektedir.

V-1 (FZG 76) roketier ilkin 1942 ylhnda Almanlara ve 12 V Haziran 1944 tarihinde ingiltere'yekargt kullanilmigtir. -1 asImda roket olarak bilinmesine ragmen bir uaktir. V-2 (Vergeltungswaffe 2- Misilleme Roketi 2) dnyanin ilk balistik roketidir. Balistik, nceden belirlenen bir hedefi belli bir rota izleyerek balistik kanunlari dogrultusunda vurmak anlamina gelmektedir. V-2'lerin denemesi ilkin Alman roket test mer-

kezi Peenemund'ta yapilmig ve olduka hatiri sayllir bir patlama tespit edilmigtir. Ama buna ragmen denemelere devam edilmig ve Ekim 1942'ye kadar ok sayida felaket yaganmigtir. V-2, 1943 yilmda Almanya Nordhausen'deki yeralti aligmalarmda da kullanilmistir.
V-2'nin ilk bagarih firlatihgt, 8 Eyll 1944 tarihinde Paris'te ingiltere'yekarsi gereklegtirilmigama askeri amaci diginda 1400'den fazla sivilin lmne de neden olmugtur. NitekimV-2

roketler tarihteki en karakteristik silablar olmasina ragmen asketakdirde ok ri ama\i kullanilmasinindiginda gereklegtirildigi sayida sivilin lmne de yol amasi kainilmazdir. BARUT VE ATE Li SiLAHLAR

Barut Barutun ilk kez M.S.on birinci yzyilda icat edildigi sanilmaktadir. Ancak bir ingilizbilim adami ve rahip olan Roger Bacon'un
432

(1214-94) lmnden sonra elde edilen kayitlarda barutu olugturmak iin bir forml yaptigi ortaya ikmigtir. ilk barut imalati 1865 yilmda monarpik idareyi yikmak iin askerlere satilmak zere Fransiz protestan mltecilerinden olan Ancak gerekleptirilmigtir. Grueber ailesi tarafindan ingiltere'de evlerinin ok yakinindaki fabrikada bu sirada bir patlama meydana gelmig ve imalat trajik bir sonla neticelenmigtir. Nite.kim o sirada fabrikanin yakinlarindaki bir glde sandailyla gezintiye ikan ogullari sandalinm zerine yanan bir kalasin dgmesi so-

hayatml kaybetmigtir. insan idrari bilinen en etkili silahtir. Nitekim 1926 yllinda kral l'inci Charles, halki idrar biriktirmeye zorlamig ve her ayda bir bun1arievlerden toplatip silah amaciyla kullanacagini duyurmugtur. ierigibakimmdan en etkili silah olarak bilinen
nucu insan idrari Amsterdam Savaglari sirasinda kullanilmig ve o gne dek sadece erkek idrarinm etkili oldugu ynndeki yanligligin belirlenmesi zerine kadmlara ynelen Kraliyet Cephane

Brosu yetkilisi onlara su konugmay! yapmigtir. "Selma gehri kadinlan silah yapmak iin odalarmdaki lazirnliklarda idrarlarini biriktirecektir" O devirde kullanilan potasyum nitrat ieren Ley kelimesi idrar anlamina gelmektedir ve yetkili gyle devam etkadmlari bugne dek yeterince pgp semistir: "Sehrimizin vigtiler ama artik vatanseverlik zamani, gimdi de vatanlan iin bol miktarda igeyip iglerini biriktirrnelerigerekiyor."

Ategli Silahlar
1450 yllmda kullanilmigtir ama olduka agir falyasi olarak adlandirilan ve kullanigsizdir. Nitekim ateeme uzunca bir blmesi olan namlunun iine olduka fazla miktarda barut yerlegtirilmesi gerektigi iin si[ah agirlagmakta ve

ilk ategli silah

hedefi vurduktan sonra her defasinda aip tekrar barut yerleytirmek gerekmekteydi. Bu hem zaman kaybi demek olup hem
433

de olduka klfetli bir is olmasinin yani sira aceleyle barut yerleptirdikten sonra zerindeki kapagin sikica kapatilmamasi sonucu zellikle geceleyin kullanan askerlerin ok sayida kaza yapmasina ve lmerine, dahast onu doldurup ategleyene dek dgmanla burun buruna gelmelerine neden olmaktaydi.

lk akmakli tfek
Unda daha

1517 yllinda kegfedi]mig olup 1570 yimodeli denenmigti. geligmig 1617 yilinda

gereklestirilmig olup mekanik anlamda daha kullaniglrydi.Bu zelliginden do1ay:200 yll boyunca talep grmg olan tfegin kartuglubir ategleme falyasi bulunmaktaydi. Yani sira iinde ufak bir akmak tagi bulunan ve bu tagin sayesinde abuk ateglenen tfegin kartuglu olmast cephanelik doldurulmasini pratik hale getirirken, ayni zamanda 90 metre gibi olduka hatin sayihr bir mesafeye kadar etkili olmaktaydi.

ilk akmakli tfek imalati

ilk alti patlar tabanca (revolver) Connecticut dogumlu

gemilerde imaalik yapan Samuel Colt (1814- 62) tarafindan geligtirilmigtir. Gemileri demirlemek iin irgatiik yapan Colt, zellikle geceleri kendi gvenligi iin kolay taginabilir bir silah yapmaya karar vermig ve bu dogrultuda olusturdugu alti patlar tabanca, namlunun etrafinda daire geklinde birbiri ardina siralanmig alti uzun cephane haznesi bulunmasina ragmen tek namludan nigan alinan bir mekanizmaya sahipti.. Bu nedenle Colt hem agirlik bakimindan hafif hem de gvenilir bir silah keyfetmig ve bulugu 1835 yllindan itibaren Ingiltere ve Fransa'da, 1836 yllinda ise Amerika'da olduka tutularak ilk revolver kullanilmaya baglamitti.
olup 434

lik mermi yine Colt'un fikir vermesiyle gndeme gelmig olup ilkin Amerika'nin Meksika ile girigtigi savag (1845-48) sirasinda Amerikan ordusuna genig apta cephane reten Eli Whitney (1765-1825) tarafmdan imal edilmigtir.
Hiram Maxim tarafindan icat edilmig olup ilk kez 1909 yilinda rettigi tabancaya adini vermigtir.
"susturucu"

ilk susturuculu tabanca

ilk omuzda tagmabilen trde akmakh tfek 1450 yllinda tasarlanan ispanyoltipi tfek olup modern tipte olanlarin ilk
versiyonu olarak kabul edilmig ve yaklagik 200 metreden etkili olmustur.

TOP
1327 yllinda Avrupa Edward (1312-77) tarafindan

lktop

kra[I savaglarmda.Ingiltere IIII'nc iskolarakarti kullamImtytir.

Makineli Tfekler
1718 yllmda Londrall avukat James Puckle (1667-1724) tarafindan retilmig olup tfegin otomatik bir mekanizmaya sahip ategleme havzasi sayesinde her seferinde cep.

Ilk makineli tfek

hane doldurmaya gerek duyuimamakta ve bir defada dokuz atig yapilabilmektedir. Ancak ilk iktigmda bozu1duguiin gvenilir bulunmamis, bu nedenle yerel bir gazete "Bunlarm hepsi kullananm kolaylikla yaralanmasmi saglayacak bog yere gndemi oyalayan uydurma icatlar" gek]inde manget atmigtir.

tfek el yapim] Gatling marka tfek olup Amerikan i savaglari sirasmda Dr. Richard Gatling (18181903) tarafindan geligtiritmig ve ilkin T861 yilmda retilmigtir. Catling'in kartuglu cephaneligi sayesinde dakikada 200 atig yapilabilmektedir.
Bilinen gekliyle ilk gerek makineli tfek Hiram Maxim (1840-1916) tarafmdan 1884 yllmda geligtirilmigtir. u dogrulB
435

ilk bagarsli

makineli

tuda Maxim'in makineli tfegi, altinda uzun bir mermi geridi olup tetige dokunuldugu anda birbiri ardina ategleyen ve bog kovanlari kendisi otomatik olarak digari.atan olduka kullanigh Dakikave zaman tasarruflu bir mekanizmadan olugmaktadir. Amerika'da dogmuy da 500 mermi atan tfegin mucidi Maxim mlteci olarak gelmigtir. 1900 yiolup 1881 yllinda ngiltere'ye

linda resmen ingilizvatandagi olan Maxim 1901 yilmda kralie gvalyelikle onurlandirilmigttr. Victoria tarafLndan

El Bombalan

ilk el bombasi on beginciyzyilda Fransa'da kullanilrnigolup

kk bir top geklinde elmaya benzedigi iin admi Fransizca kelimesinden a[migtir. Nielma anlamina gelen tekim Fransiz askerleri el bombasi talimi sirasmda elma kullanmiglardir. On dokuzuncu yzyildan itibaren yeni versiyonlarl Gretilen bu yuvarlak gekildeki el bomba]ari ilkin 1902 yilmdaki Rus-Japon savaginda, daha sonra ise Birinci dnya savagmda kullanilmigtir. Ancak zellikle Birinci Dnya Savagi sirasinda dgman saflarina el bombasi atmaya abgan askerler onlari yeterince uzaga firlatamadiklari iin geriye dgen bombalar sipere yakin yerde patlayip ok sayida askerin lmesine neden oldugu iin kullanigve tehlikeli bu1unmustur.
"pomgrenade"

ilk kullamgh el bombalari ngilizMills Bomb marka olup tarafmdan geligtirilBirmingham'il William Mills (1856-1932)
migtir. Ilkin 1915 yllmda Birinci Dnya Savagi'nda kullanilan Mills'in el bombalarinin gekli elma gibi olmayip beyzi ve am kozalagi grnmndedir. Olduka tutulan bu bombalar 1970 yllma dek yaklagik 70.000.000'dan fazla asker tarafindan kullanilmigtir.

436

Sarapnel
sinifi mfettigligine atanan Sir Henry Shrapne1(17611842) tarafmdan 1804 yllinda icat edilmig oup kendi adiyla anilan parapnel, metalden yapt]mig bir tr top mermisi olup

ilkintopu

gu

zellikle plyade simfmm yaklagmasmin olduka tehlikeli oldukirmizi izgi olarak adlandirilan blgeye top atigiyla gerek-

legitirlen saldirilarda kullanilmig ve ok genig bir alanda etkili

RSkerin

olup ok saylda

bir anda lmesine neden olmugtur.

DENiZ SAVASLARI Denizaltilar, torpiller, sualti silahlari

Yzyillardan

beri denizde yapilan savaglar zel bir taktik gerek-

tirdigi iin karada olanlardan ok daha.zor olarak nitelendirilirken, modern agda bu ynde bagli batina silah teykil eden ve denizin dalgalari altinda ya da yzeye ok yakin sinsice giden

deniz altilar imal edilmigtir. Denizalt;Iar

.

1578 yllinda ngilizmatematiki ve tarafinkonaklama hani sahibi olan William Bourne (1535-82) dan tasarlanmig olup bu ilk suyun altmda gidebilmeyi ama\a-

ilk denizaltrya benzer gemi

yan geminin su geirmeyen bir deriden yapilmasini planlamig ama kimse bunu imal edememigtir. tarafindan ok ilk denizalti Cornelius Drebbel (1572-1633) sayida yaptigi denemenin bagarlyla sonu\anmasi dogrultusunda retilmigtir. Hollanda'da dogan mucit 1604 yllindan itibaren ingiltere'de yagamaya baglamig ve 1620 ile 1624 ylllart arasinda Thames nebrinde yaptigi sayisiz denemenin ardmdan ilk denizaltryl inga etmistir. Drebbel'in yaptigi denizalti zerinde bir pervanesi olup iinde 12 kreki tagimaktadir ve onun patronu
437

durumundaki iskoya'ninIV'mci, lngiltere'nin ise l'inci James'i olan kral James, Drebbel'in ilk denizaltislyla kisa bir yolculuk yapmig, bylece monargik bir idarenin bagkani olarak suyun altmda gezinen ilk kral unvanina sabip olmugtur.

ilk oglak derisinden

su geirmez

denizalti gvdesi 1747

yllinda yapilmig ama denge kontrol yeterince saglanamadigi iin ancak belirli bir derinlige kadar inebilmigtir. Savasta kullamlan ilk denizalti Turtle (kaplumbaga) olup 1776 yllmda Yale niversitesindegrencilik yapan David Bushnell (1742-1824)tarafindan tasarlanmig ve Turtle Amerikan deniz kuvvetleri tarafindan David'in tasarladigi gekilde imal edilmigtir. Ingilizavug Ezra Lee New York limaninda demirlemig olan denizaltiya ingilizdonanmasiyla saldinp batirmak iin yaklagmig ama ok agir tonajil olan ngiiz savag gemisi bu girigiminde bayanh olamamitir, bu olay tarihte ilk kez bir savasta denizalti kullanildrgmi gndeme getirmittir.
Amerikan i savagi sirasinda kullanilan CSS H.L. Hunley olup USS Housatonik adh denizaltiyi mayin gndererek battran ve hedefini vuran Hunley

ilk maym taglyan denizalti 1864 yllinda

grevini baanyla yerine getirmigtir. Ancak ok gemeden ayni harekat sirasinda Hunley de batinlmig ve iindeki mrettebatla birlikte denizin derinliklerine gmlmgtr.2000 yihnda suyun anda restore edilmektedir. yzeyine ikanlan Hunley

su

Torpiller
Torpil, dokundugunda

kurbanlarini elektrik arpmig gibi ldren torpi1 baligindan esinlenilerek retilmig bir silahtir. ilk insan gdml torpil Avusturya Deniz Kuvveterinde grev yapan ingilizasilli Robert Whitehead (1823-1905) tarafindan tasarlanmig ve ilk kez T866 yllinda ayni tipte reti1migtir. ilk otomatik sistemle aligan torpil, 1942 yllinda Ho]Iywood un efsanevi aktrisi Hedy Lamarr (1914-2000) tara438

findan icat edilmig ve radyo frekanslarini ararken kegfettigi torpilin patentini deniz kuvvetlerine vermigtir. Lamarr'in teknigi bugn cep telefonlarinda da kullanilmaktadir.

Sualti silahlari batirmak amai suyun yzeyine ok yakin giden silah]ar genellikle su geirmez bombalardan olugmakta olup ilkin Birinci Dnya Savagi sirasinda Alman hcumbotlarina kargi ingilizdeniz kuvvetleri tarafmdan 1915 yllinda kullanilmigtir. TANKLAR
Denizaltilarl

ilk modern tank, Birinci Dnya Savagi sirasinda bati cephesinde istihbarat subayi olarak grev yapan ingilizSir Ernest Swinton
(1868-1951) tarafindan 1914 yllinda kegfedilip geligtiriimistir. Bu dogrultuda ellerinde binierce makineli tfek olan askerlerden olugan nndeki dgman hattini yarmak iin onlardan ok daha gl bir ara olmasi gerektiginidgnen Swinton, Holt marka traktrlerden byle bir ara yapilabilecegine karar vermig ve bu agir gvdeli araci bu amala kullanmak iin Londra'daki Savag Komitesine bir mektup yazmigtfr. Ingiliz Savag Komitesi acil bir toplanti yaparak Swinson'un bu grgn tartigmig ve sonuta
kabul etmigtir. Bylece ilk kez traktr askeri amala kullanilan bir tanka dngmgve bagarilisonu almasi dogrultusunda ok sayida.uretilerek ilkin 15 Agustos 1916 tarihinde Somme savaginda kullanilmigtir.te yandan Swinson'dan yaklagik 500 yll nce benzer bir tank tasarimini Loenardo da Vinci'nin yaptigi ileri srlmektedir. RADAR

ilk radar

Alman fiziki Heinrich

Hertz

t (1857-1894)arafindan

1887 yllinda

N geligtirilmigtir. itekim kendi laboratuvarinda bu

439

ynde sayisiz deneyler yapan Hertz, radyo sinyallerinin metalden geebildigini ve bu dogrultuda metallerin ses dalgalarirn yayma zelligi gsterdigini kegfetmigtir. ilkkez ikinciDnya Savagi sirasinda kullanilan radar genellikle denizaltilar, grnmeetmek yen uaklar ve iplak gzle grlemeyen cisimleri tespit amaclyla kullanilan olduka hassas bir alettir. Nitekim savagm sonuna dogru ingilizsavag uaklan ok sayida yaptigi gece uugu sirasinda radar sayesinde onlarl grmeyen Alman hava kuvvetlerinin slendikleri noktalari tespit edip yok etmittir. Bunun zerine anlatilan bir hikayeyegre olduka sinirlenen Almanlara ingilizpilotlarmin agiri miktarda havu yedigi iin gzlerinin ok keskin oldugu geklinde cevap verilmig, bunun zerine Alman1ar ok sayida radar istasyonu kurmaya ynelmistir. HAVA SALDIRILARI "LIaklar ilgin oyuncaklardtr, ama askeri amala kullanzldiklartnda degil"
FERDINAND FOCH

(1851-1929)

Fransiz Maregal ve Birinci Dnya Sava i Mttefik Kuvvetler Kumandani

ilk savag uag! kisa menzilli kegif uaklari olup Destroyer

(Yok edici) adi verilen Vickers EFB1dir ve ilk uug 1912 yillnda gereklegtirilmistir. EFBl ilk kez T913 ylhnda Olympia Air Show'da sergilenmig ve 1914 yllinda Royal Flying Corps tarafindan Vickers Gunbus adi altinda retilmigtir. 303 Kalibrelik makinell tfekle tarama gcne sahip uaklar ilkin 1914 yill Noelinde Alman slerini vurmak iin kulanilmigtir.

Ilk

"it

dalagi" 5 Ekim 1914 tarihinde Hotchkiss marka 8

mm kalibrelik makineli tfekle donatilmig Fransizlara ait Voisin 3 ile Aman Aviatik B1 arasinda yapilmigtir.
446

uagi Alman hava kuvvetleri tarafindan Ferdinand Graf von Zeppelin'nin (1838-1917) katkislyla retilen ve Agustosunda onun adi verilen Zeppelin (Zeplin) olup ilkin 1914 Belika'nLn Liege gehrini bombalamigtir.

ilk bomba

19 Ocak 1915 tarihinde Zeppelin tarafindan gereklegmig olup Great Yarmouth'a yapilmigtir. Bu bombardiman sirasmda drt kisi lmg ve l 6 kisi alt yaralanmigtir. Bu olay ayni zamanda ingiltere'ye bir yerletim

ilk sivil yerlegim yeri bombardtmani

yerinin hava saldirisi sonucunda

ilk kez bombalanmasidir.

Londra askeri ama\i olarak ilk kez 31 Mayis 1915 tarihinde Almanlara ait Zeppelin tarafmdan bombalanmigtir.

pilotunun Uaktan atilan ilk bomba 1911 yllmda bir italyan Libya'da Trklere ait slere bomba gndermesi sonucu gerek1egmigama yapilan sorupturmada bunun deneme uuu sirasinda kazara oldugu kanitlanarak, kasti yapilmadigi anlagilmigtir. Gemiden gnderilen ilk savag uag! 4 Kasim 1910 yilinda Eugene Ely (1886-1911) adli sivil pilotun idaresinde deneme amali olarak USS Birmingham adli gemiden havalanmigtir. Gemiye bagarlyla inig yapan ilk savag uagi yine Ely tarafmdan gereklestirilmig olup 18 Ocak 1911 tarihinde etrafi yksek kum torbalarlyla evrilmig olan USS Pennsylvania adli gemideki hedefin tam ortasina inmeyi bagarrnigtir.

441

Tahrik Jetleri

ilk kez ikinciDnya Savagi sirasinda Nazileri psikolojik olarak kertmek amaclyla ingilteretarafmdan kullarulan jetler Reginald Mitchell (1895-1937) tarafindan tasarjanmig olup ok gemeden Almanlar buna F37/34 jet uaklarlyla Mart 1936'da
kargilik vermigtir. IngilizKraliyet Hava Kuvvetlerine (RAF) 1938 yilinda dahil edilip 1939 yllmda olduka etkin olmast kargisinda bu jetlerden2160 adet siparig verilmigtir.

ilk dikey inig kalksg yapan jetier A 8A tipi en hizli jetler olup ilk uuunu yapan 31 Agustos 1966 tarihinde gereklestirmesinin ardindan 1 Nisan 1969 tarihinde Kraliyet Hava Kuvvetlerine (RAF)dahil edilmittir.
ait US F-117A Nighthawk olup kod adi Senior Trend'tir ve ilk deneme uuunu 198T yilinda gereklegtirmigtir. FT17A Lockheed Aeronautical Systems Co. tarafindan retilen ilk gizli kepif jeti olup Amerikan Hava Kuvvetlerine Agustos 1982 tarihinde dahil edilmigtir. 1983 Ekiminde F117A ile tam 4450 taktik uugu gereklegmig olup 1988

ilk gizli keyif jeti Amarikaillara

yllina dek jetlerin varligt kamudan gizienmig ve ilk kez 1990 yllinda halka aik1anmigtir. Uak Tagiyan jetler
olup ilkin T917 ylhnda Birinci Dnya Savagi'nin sonunda kullanilmigttr. Omurgasi italyanfar tarafindan yapilan ve Count Rosso (Kont Rosso) adi verilen Argus, daha tam olarak tamamlanmadan ingiliz Krallyet Hava Kuvvetleri tarafindan kullanilmig ve dz bir havalanma sahasina sahip jet o gekliyle tm dnyada benimsenmigtir.
Ilk uak tagryan

JetHMS Argus

442

Kamikaze (intihar jetleri)

Japonlarin geleneksel Samurai intiharlarrndan yola ikilarak tamamen intihar ama\l retilen jetlerle yaptlan ve zellikle hedefi vurmakta bagarisiz olan ya da bilmeden su
iglese bile savat sulusu olarak ilan edilen askeri piletlarin grev1endirildigi saldtri uuglaridir. Bunun iin devlet tarafindan buna mecbur edilen pilotlar, dgman mevziierini yok etmek amaciyla dogrudan dogruya bilin!i olarak yapilan saldirilarda kullanilmaktave hedefi bagarlylayok eden pilot bylece yaptigi hatanm bedelini onurlu bir gekilde hayatina son vermekle demektedir. Bu nedenle intihar jetleri adt verilen kamikaze ok eski devirlerde kendi i organlarmi bir kili\a paralayarak intihar eden onurlu atalari Samural'lerden esinlenerek yapilmigtir. lik kamikaze saldirisi Ekim 1944'te Amerikan hava ss St Lo'ya yapilmig olup bu sirada tam 26 kamikaze uuu gerekleptirilmigtir. Kamikaze Kubilay Han'm 1281 yllinda Japonya sahillerinde tayfuna yakalanip donanmasinm batmasindan yola lkarak rzgar" anlamina gelmektedir. Kubilay Han'in suyun derinliklerine gmlen donanmasmin. kalmtilari son yillarda yapilan arkeolojik kazilar sonucu keyfedilmigtir.
"ilahi

Kamikaze,

NKLEERSiLAHLAR "Atomu paralayarak enerji'retmeye altmak byk acizliktir. Atomun gcnden degigim bekleyenherkes ay tytgmda hayal gryor demektir"
LORD RUTHERFORD (1871-1937)
Atomu paralara ayirmak ilkin 1938 yilmda Berlin'deki Kaiser Wilhelm Enstitsnde aligmalar yapan Alman kimyaci Otto 443

(1879-1960) ve radyoterapist Dr. Fritz Strassman (190280) igbirliglyle gereklegtirilmigtir. ilk atom bombasi denemesi tarihte Trinity Test olarak bilinen deneme sirasinda 16 Temmuz 1945'te Meksika llerinde Test gerekleptirilmigtir. bagarlyla sonulanmig ama yaklagik 32

Hahn

kilometrelik bir mesafeden patlama sesi duyilmustur. ilk atom bombasi 6 Agustos 1945 tarihinde Japonya'da Hiroshima'ya atilmig olup gehrin yzde doksani yok olmugtur. ilkgn 250.000 kipinin ldg rapor e.dilmesine ragmen asllnda 45.000 kigilmg, drt ay sonra gehrin digmdaki 19.000 lyle bu rakamin daha da ykseldigi ortaya ikmigtfr. 25 Temmuz 1945 tarihinde Bagkan Harry Truman'in (1884-1972) General Carl Tooey Spatz'a (1891-1974) verdigi talimat dogrultusunda yapilan ve Amerikan Hava Kuvvetleri tarafindan gerekleptirilen Hirogima bombardimani tarihteki en byk felaketlerin bagmda gelmektedir. Bagkan Truman ise bunun tamamen askeri ama\i bir tatbikat oldugunu ve hedefe ulagildigini sylemigtir. Sovyetiere ait ilk atom bombas! Amerikan nkleer hava ssnde casus olarak aligan Klaus Fuchs (1911-88) adli bir Rus subayi tarafindan 1949 yllmda geligtirilmigtir. Almanya'da doGestapo'nun komnistleri toplamaya baglamasiyla 1930 yllmda ingiltere'ye kamig ve bir sre ingiltere'de bomba aragtirma projesinde alistiktan sonra Manhattan atom bombasi projesinde aligmak zere Amerika'ya gnderilmigtir. 1949 yllinda bir casus oldugu anlagilinca tutuklanmig ve 1950 yilinda yargilanarak ilkin 14 yll hapse mahkum edilmig ama daha sonra cezasi 9 ylla indirilmistir. Hapisten iktiktan sonra izinsiz olarak dogu Almanya'ya iltica edip yerlegen Fuchs, Sovyetiere ait bir ajan olarak alismasinm yani sira fizik egitimine de devam etmigtir.

gan Fuchs

1 Kasim 1952 tarihinde Amerika tarafmdan geligtirilmig olup kod adi "Mike"tir. Ama Mike, ilkin firla-

ilk hidrojen bombasi

444

tildiginda Pasifik okyanusundaki Elugelab Adastninin tamamen yok olmasina ve zerinde yaklagik 1,6 kilometre uzunlugunda, 48 metre derinliginde bir krater olugmasma ve 80.000.000 ton agirliginda bir topragin havaya kangmasma neden olmustur.. Patlama sonrasi karakteristik gekilde havada mantar tipli bulutlar olugan ve bu kesif tozun 90 saniye iinde yerden 57.000 fit ykseklige kadar ulagmasi sonucu L600 kilometrelik bir alanm tozla kaplanmasina neden olan bomba Amerikan Ulusal Laboratuari Los Alamos blgesi sorumlu direktr Norris Braudbury'yi (1909-97) dehgete dgerek magnitutunu gizlemesine neden olmugtur. 1949 yllinda Bagkan Truman ile hidrojen bombasinin s babasi olarak kabul edilen Edward Teller'in (1908-2003) per toplanti sonrasi bir bomba yapmak amaayla bir araya geldikl_eri retilen hidrojen bombasi, 1945 yllinda ilk termonkleer olarak atom bombasini geligtiren Robert Oppenheimer (1904-67) nclgundeki ekibin ahgmasi sonucu retilmigtir. Sovyetier tarafmdan denenen ilk hidrojen bombast 22 Kasim 1955 tarihinde gereklestiri1migolup nl Rus bilim adam: Andre Sakharov (1921-89)tarafindan retildigi iin bu ad verilmigtir.

Ingilteretarafmdan denenen ilk hidrojen bombas!

8 Kasim

1957 tarihinde retilmig ve 1.8 megaton agirhmdaki termonkleer bomba ilkin Christmas Adasinda test edilmittir. Barney Millett adli pilotun nderliginde XD-824 Valiant Bomber tipi savag uagmm

tagidigt bomba yaklagik 6.600 fit ykseklikten adanm zerine birakildigmda 52 saniyede adayi yok etmigtir. ilk nkleer denizalti Polaris olup Amerikan Hava Kuvvetleri tarafindan irtial edilmig ve ilkin 20 Temmuz 1960 tarihinde denenmigtir. Amerikan bagkani john F. Kennedy'nin (1917-63) ingilterebagbakan! Harold Macmillan (1894-1986) ile 1963 yilinda imzaladiklari anlagmayla Polaris 1970 yllindan itibaren 1ngiltere'de de imal edilmigtir.

445

SULARI SAVAS Savag sulularinin yargilandigi ilk mahkeme Nuremberg Mahkemesi olup ilkin 1945 yllmda ikinci Dnya Savagt sirasinda insanhk digi katliamlar yapan Nazi savag sulularmi yargilamak zere kurulmugtur. 1949 yilina kadar sren durugmalar sirasmda yzlerce gpheli savag sulusu yargilanmig 24 nemli su\ama 50z konusu olmus, 12 lm cezasi verilerek infaz edilmig ve bu davalardan sadece tanesi beraatla sonulanrriigtir. Toplama Kamplari

ikinciDnya Savasi sirasinda Nazilerin kurdugu toplama kamplarl olup yaklagik alti milyon Yahudi mahkumun 4.000.000'u bu kamplarda yok edilmigtir. Manurya'da kurduBuna benzer ikinci toplama ise Japonlarin tipkl Nazi kamplarmda oldugu gibi burada da gukamplardir ve mahkumlar kle gibi aligtinlarak, alik ve sefalet iinde aligmaya mahkum edilip sonunda ogu bu artlara dayanamayarak lmg, byk bir kismi da ldrlmgtr. Ancak bilinenin aksine ne Almanlar ne de japonlar toplama kamplarinm ilk kuruculan degildirler.
Billnen en n| toplama kamplan

En eski toplama kampi nc Kba Bagimsizlik Savaglari (1895-98) sirasinda isyan ikartan Kbalari cezalandirmak amaciyla ispanyollararafindan Kba'da kurulmustur. Bu. t dogrultuda Kba'yi iggal eden lspanyol hkmeti yetkilisi vali Valeriano Weyler (1838-1930) Ispanyollara kargi ataga geip Dikesini savunan Kbalilari dzeni bozmakia su\ayarak belli bir blgede toplamig ve burada bir toplama kampi kurmugtur. By1ece a, susuz ve her trl hijyenden uzak olarak ve de hibir saglik hizmeti verilmeksizin insanlik digi muameleye maruz kalan mahkumlardan yzbinlercesinin bu kamplarda lmesine bilin\i olarak gz yumulmuytur.
446

Boer savaIari strasmda kurulan bir bagka toplama kampi ise bilinen en eski ikinci byk toplama kampidir. Nitekim 1899-1902 ylllan arasmda Gney Afrika'yi iggal eden ingiliz

ordusu yetkilileri burada bir toplama kampi kurmuy ve Gney

Afrika'ya gelip yerlegerek yzyillardir orada yagadiklan iin kendilerini Afrikab olarak kabul eden Hollanda asilli Boer kadinlari ve ocuklari ile birlikte bu dzene kargi iktiklari iin asi olarak nitelendirilen Afrikali yerliler bu kamplarda lme mahkum edilmiglerdir. Bu dogrultuda kurulan 45 kamp beyazlar iin 64

kamp ise siyablar iindir. Londra tarafindan aik1anan raporda her ne kadar bu kamplann aligtirmak amaI kuruldugu ve gayet insanca muamele yapildigi alklansa da aslinda son derece vahgi ve acimasiz yntemler uygulandigt kayitlarla sabittir. Sonuta bu kamplarda 22.000' 16 yagindan kk ocuklardan
olugmak zere 28.000 Boer ve en azmdan 14.000 Afrikall yerl
mahkum lmgtr.

DLLER Viktorya Nigani

Viktorya nigani

ingilizordusuna hizmet edip

dgmana kargi byk bir zafer kazanan kiilere verilen en nemli nigandir. Ilkin21 Ocak 1856 tarihinde Kmm Savagi sirasmda Sebastopol'un ele girilmesinde byk hizmet verenlere takilmasiplanlanarak olugturulan bronzdan yapi1rnig Viktorya nigani ilkin 20 yagindaki irlandall Charles David Lucas'a (1834-1914) Baltik denizindeki Bomarsund deniz savagi sonrasinda takilmigtir. Bu dogrultuda 21 Temmuz 1854 tarihinde HMS Hecla'da grevl bir subay olan Lucas, dgman denizal447

tlSini

tam hedeflendigi zere vurup onun sulara gmlmesini sagladigi iin bu niganla birlikte rtbesi amirallige ykseltilerek dllendirilmigtir. Mutlaka byle bir zafer sonrasi hak eden kigilere verilen Viktorya nigarn nitekim 11 Agustos 1943 tarihinde ise Alman hcumbotu U468'i sulara gmmek adina kendi

derecede hasar veren ama sonuta grevini bagarlyla tamamlayan Yeni Zelandall hava subayi Lloyd Allen
uagina olaganst Trigg'e de (1914-43)verilmijtir. Bu bagarisininyanL Slra bir denizalti tatbikati sirasmda kaptan yzbagi Klemens Schamong'un sag olarak kurtulmasmi sagladigi iin Trtgg'e ayni zamanda ce-

saret madalyasi da verilmesi uygun grlmg ama ne yazik ki Trigg bu tatbikatta yedi kipilik mretebatla birlikte lmgtr. BAZI TARiHTEKI SAVASLAR Roma'mn Fetihleri
Tarib boyunca en g] imparatorluk olarak bilinen Roma, bu dogrultuda Avrupa'dan, Afrika sahillerine ve Asya'ya kadar fet-

hettigi olduka genig topraklara kendi kltrn de yaymigtir. ilkinM. 509 yllmda kuzeyden gelip yerlegen Etrkslerin egemenligi altmda olan Roma, Etrks krali Porsenna'nin gaddarilbilinen son Roma kralt Tarquinius Superbus'i yenmesiyle giyla vermigti. Ancak Roma'da ilk cumhuriyet rejiminin sinyallerin monarpik idareyi yikan Porsenna, beginci yzyilin sonundan itibaren gc zaylflayarak Romalilarla yaptigi savaglari kaybet4 mig bu dogrultuda M.. 37 ile 426 yillari arasinda sren uzun savaglar Romalilarin zaferiyle son bulmugtu. M.. 396 yilinda Etrukslerin en nemli gehri olan Veii de Rornalilarm eline geince Roma yalnizca ltalyan yarimadasmin tek sahibi o]makla kalmaylp tm dnyaya meydan okuyarak dnyanin en g\ imparatorlugu konumuna gelmi ti.
448

Byk

iskender'inFetihleri

krall Il Philip'in baanlarindan sonra bayragi ondan devralan Byk iskenderM.. 336 yllindan itibaren fetihlerine baglamig ve giderek Makedon imparatorlugununis Pers egemenligi altindaki nirlarini genigletmigtir. Bu dogrultuda topraklan, Kk Asya olarak bilinen Anadolu'nun buyk bir kismml, Suriye, Misir ve Iran'ifethedip Hindistan'a kadar uzanBabasi Makedonya migtir.

Normandiya
Normandiya

Savagi

savagi Normandiya krali William'm ingilteretahtinda hak iddia etmesiyle baglamigve 1066 yllinda Hastings deniz savagmda Harold Godwinson'u yenmesinin ardindan Fatih William unvaniyla (William the Conqueror 1028-87) ingiltere krali olmugtur.
HaII

Savaglari

Kudus'n Mslmanlar ve Yahudiler'in eline gemesini nlemek amaclyla dzenlenmigtir.

ilk hali seferi 1097 yllinda kutsaltopraklar olan

Yzyil Savaglari
Yzyrl savaglari ingilizkrallan ile Fransiz krallari arasinda geen stnlk savaglan olup Fransa topraklanni ele geirmek adma ilkin 1337 yllmda ingilterekrali 111'ncu Edward dneminde bag-

Iamig ve 1453 yllinda Fransa krali Vl'nc Henry'nin Fransa'nin byk bir blmn ele geirmesiyle son bulmustur. Bylece o elindeki topraklar tekrar Fransa'ya gemig gne dek ingilizlerin ama 1558 yilina kadar Calais ahnamamigtir.
449

Otuz Yil Savaglari

ilkin1618 yllinda Prag'daki SehirKonseyi Binasindan asilerden birinin pencereden atilip tarihteki ilk pencereden atma olaylnin gereklegmesiyle baglamigolan otuz yll savaglari Bohemyali Protestanlarla Katoliklerin savagt olarak zetlenebilir. Bu dogrultuda egit haklara ve her geyden nce din zgrlgne sahip olmak isteyen Protestanlara kargi Habsburg 1mparatoru li'inci Ferdinand'in baglattigi savag Avrupa'ntn gbeginde byk bir katliam yaganmasina neden olmuy ve sonunda 1648 yilinda Westphalia Anlagmasiyla sona ermigtir.

ngilizi Savagi
1642 yllinda baglayaningiliz Sivil SavagiKral l'inci Charles'in kensaldiran beg parlamento yesini tutuklatmaslyla baglamistir. disine Sonuta Kralcrlar Charles'i desteklemigParlamenterler ise oniara

kargiikmty ve savag ortami dogmugtur. zellikle haksiz vergi toplamak konusunda ona kargiikap kralin gcn azaltmak isteyen parlamenterlere kendi kanunlarinin degigmemesinde israr eden kral, bu savagi krklemigancak 1649 yllinda savagi kaybederek bagi vurulmugtur. Bunun zerine Oliver Cromwel (1599-1658) 1653 yllinda koruyucu Lordolarak yeni parlamentoyu kurmuytur. Amerikan Bagimsizlik Savaglart
1775 yilinda isteyen

ingilizordusunun Amerika'run atisi altina girmek ingilizkolonilerindeki asileri yok etmek zere Concord'a

asker gndermesiyle Lexington ve Concord'ta baglayan bagimsizlik savaglari, 1783 yilinda kolonilerin 13 Amerikan eyaleti olarak bagimsizligini ilan etmesiyle son bulmuy ve bugnk Amerika Birlegik Devletleri'nin ilk temeli atilmigtir. ingiltere'nin koloniferiyle ingiltere arasinda yillarca sren bu savaglar sirasin450

tarihte Boston ayPartisi olarak bilinen en nemli olay ise 1773 yilinda yaganmig ve kolonilere agiri vergl deten ingiliz hkmeti zellikle aya uyguladigi vergi nedeniyle isyan ederek vergi demek istemeyen koloni halki 16 Aralik 1773 gecesi yzlerce ay kutusunu Boston Ilmanina bogaltmigtir.

da yaganan

ve

Kirim Savagi Kinm Savagi 1853 yllinda aslinda sadece Rusya ile Osmanh imparatorluguarasirida ikmig olup Rusya, Osmanli Imparatorlugu ynetimindeki Ortodoks Hiristiyanlarin Kirim zerinde hakki oldugunu iddia etmigtir. Ancak Fransa oradaki Katoik Hiristiyanlarm da hakki oldugunu ileri srmy ama Rusya ile Filistindeki Ortodoks ve Katolik kiliselerinin stn]g yznden birbirlerine girdikleri iin bu savagta ingiltereile birlikte Osmanli imparatorlugunun yaninda yer almigtir. Savag mttefik g\erin zaferiyle 1856 yilinda son bulmuttur. Amerikan

i Savagi

Amerikan i savagi kleligi kaldirmak amaciyla gney eyaletlerinin kuzey eyaletlerine bagkaldirmasi dogrultusunda baglamig olup yirmi eyalet kuzeyi, 11 eyalet ise gneyi temsil eden birer federasyon kurmuglardir.Bagkan Lincoln dneminde ilkin

gney eyaletlerinden oluganfederasyonun Sumter kalesine saldirisiyla baglayan savag giderek olduka kanli bir i savaga dngp nfusun yzde 3'nn yok olmasma neden olmuy ve 1865 ylimda kuzeyin galibiyetiyle son bulmugtur.
1861 ylimda

Boer Savagt
Boer savagi aslinda iki tanedir. Birincisi 1880-81 tarihleri arasinda gereklegen Transvaal Savagi olup Boer'leriri zaferiyle son 451

bulmug ve ingilizhkmeti Boer'leri kendi ynetimlerinde serbest birakarak bir anlagma imza[amigtir. ikinci savat ise Boer Savagi olarak bilinmesine ragmen aslinda Gney Afrika SavagiHollanda ve Alman dir ve 1899 yllmda baglamigtir. ingilizierin asilli Boer'lerin Orange Free ve Transvaal blgesinde kendilerine daha nce verilen anlagmaya ragmen haklarinin yendigini iddia etmesine kargilik baglattigisavag, aslinda ingilizierin ayni alan Johannesburg'da ltm madenlerini kegfetmesi a blgede yer sonucu ikmigttr. Sonuta Boer'lerin lideri Paul Kruger ingiliz garnizonuna bir saldiri dzeniemig ve bu savag Boer'lerin zaferiyle bitmigtir ama 1902 yllinda kaimlmaz sonu gereklegerek yenilen Boer'ler Transvaal ve Orange Free blgesini ingilizlere

kaybetmigtir.
Birinci Dnya Savagi
Birinci Dnya Savag!28 Haziran 1914 tarihinde Avusturya dk Franz Ferdinand'in (1863-1914) Sarajevo'lu Sirpli bir grenci

olan Gavrilo Princip (1894-1918) tarafindan vurulmasi sonucu baglamigve domino etkisi yaratan bu olay uluslararast bir savaga dngmgtr. Sonunda yapilan anlagmayla Sirbistan Avusturya tarafindan Beiika ise Almanya tarafindan iggal edilmig, ancak bu anlagma ingiltere,Rusya ve Fransa'nin Almanlara kargidgman olmasma neden olmustur.

ikinci Dnya Savagi

Almanya'nin Mart 1939 tarihinde ekoslovakya'yi 1 Eyll 1939 tarihinde ise Polonya'yi iggal etmesiyle ikinci kez Almanlar ta-

iggal edilen Avrupa topraklari ingiltereve Frarisa'nin sabrini tagirarak savag ilan etmesine neden olmuy ve 3 Eyll 1939 tarihinde yani Almanlarin iggalinden iki gn sonra savag baglamigtir.Bazi tarihi kaynaklara gre bu savagin asil nedeni
452

rafmdan

Japonlarin1937
fikir ogunluk

Temmuzunda

in'i iggal

etmeleridir ama bu

tarafLndan

kabul edi1memektedir.

ini savag!
1927 yilmda in Nasyonal Partisi lideri Generalissimo Chiang lkeden ihra etmek Kai-shek'in (1887-1975) Komnistleri Komnistlerin arasinda bir i savag istemesi Nasyonalistlerle ikmasina neden olmus, bu dogrultuda ilkin 1927-37 Agrari-

an ve 1934-35 Long March komnist devrimleriyle neticelenen savag 1945-47 ile 1945-50 yillan arasmda nasyonalistlerin direnmesiyle devam etmigtir. Sonuta 1950 yllmda Komnist rejimin iktidara gelmesiyle savat son bulmug, bylece Mao Zedong (1893-1976) in'inlideri olmugtur. Chiang Kai-shek ise Tayvan'a kamigttr. Kore Savagi
Kore Savagi, 25 Haziran 1950 tarihinde Sovyetlerden destek gren Komnist Kuzey Kore'nin 38'inci paralel zerinde yer alan Gney Kore'ye saldirmasi sonucu ikmigtir. Nitekim tarihte 38'inci paralel savagi olarak da bilinen ve 1945 yllinda gney-

le kuzey arasinda smir izgisi olarak belirlenen 38'inci paralelin Gney Kore'ye alt olmadigini duyurmasi nedeniyle Kuzey Kore tarafLndan baglatilan Kore Savagi, Amerika'nin yardim iin Gney Kore'ye asker gndermesiyle buymg ve sonuta Amerika'nm mttefiki olan devletlerin de katilimiyla iinde in'inde yer aldigi Komnist g\ere kargiAmerika'nin savagina dngmgtr.3.000.000'dan faz1a insanin ldg savag 27 Temmuz 1953 tarihinde bir anlagmayla son bulmutur.

453

Vietnam Savagi
Kore savaginin ok benzeri olan Vietnam savagi Amerika'nin Kuzey Vietnam'daki Komnist rejimin Gney Vietnama yayilmasini nlemek amaclyla devreye girmesiyle baglamigttr.1945 yllma dek Vietnam zerinde kontrol saglayan Fransa'nm ikinci

Dnya Savagi boyunca kontrol gcn kaybetmesi, Vietnamli asker1erin Ho Chi Minh komutasi altmda Fransiziara kargiayaklanmasina neden olmuy ve 1954 yllinda yapilan Dien Bien Phu sava mda kaybeden Fransizlar blgeded tamamen ekilmek zorunda kalmigti.Aradaki srtgmeyi ekonomik yardim yaparak zmeye a]lgan Amerika ise bu ama\a 7956 yrlinda girdigi Vietnam'dan ancak 1975 yilinda ekilmigtir. Falkland Savay
Falkland Savag! Arjantin'deki ekonomik krizin sonucu olarak baa gelen askeri cuntanm lideri General Leopoldo Galtieri'nin (1926-2003) ekonomik krizi zmek amaciyla Fa]kland ya da ArMalvinas olarak adlandirdigi adalari.istila etmesiyle jantinlilerin

y//

baglamtytir. lkinSouth Georgia adi verilen Falkland'a ait kk bir adanm 50 Arjantinji denizci tarafindan 19 Mart 1982 tarihinde iggaliyle baglayan savas buraya bir Arjantin bayraginin dikilmesi sonucu giderek byyerek 2 Nisan 1982 tarihinde Falkland Adalarmin tamamma ynelmig, sonuta lngiliz kuvvetleridevreye girerek adanm bag kenti olan Staney'i 14 Haziran 1982 tarihinde Arjantin'den geri almig ve ayni yll 20 Haziran'da South Sandwich Aadalarmin geri almmasiyla savag son bulmuttur.
454

Birinci Krfez Savagt

altina alik Birinci Dnya Savagt sonunda ngiliz1erinorumasi Irak ynetiminin elinde olan Kuveyt nan ama 1938 yllina kadar ragmen 1961 yllinda bagimsiz bir lke olarak ilan edilmesine petrol yznden Irak'in Kuveyt zerinde hak iddia edip lkeyi baglamig ve ok sayida inSanln lmn iggal etmesi nedert olan birinci krfez savag: 2 Agustos 1990 tarihinde lkezaferiyle 28 Subat1991 ye 600.000 askerle giren Amerika'nin

sonucu

tarihinde son bulmuytur.

ikinci Krfez Savagi

A kelerinin Irak'a kargikoymasiyla baglamigtir. ncak bu sirada 11 Eyll 2001 tarihinde Dunya Ticaret Merkezi'nin bombalanma2001'de iggal edilmesi bardagi tagitan ve Afganistan'in Ekim

ikinciKrfez Savagt ise

Amerika ile mttefigi olan

bazi bati l-

si Amerika'nin 20 Mart 2003 tarihinde son damla olmuy sonuta Saddam Hseyin rejimirii yok etmesi ve 9 Nisan 2003 tarihinde Bagdat'in dgmesiylesavat son bulmuttur.

SPYON Blake's Law Dictionary'nin (Blake'in Lugati) aakladigt zere isplyon kelimesi, devlet adma gizli bilgi toplamak ya da bunlan devletin sinirlari disinataglylp ifgaetmek anlamma gelmektedir. Tarihteki ilk ispiyon kayds M.. 1300 ylh civarmda Sun Tzu'nun klasik kitab: The Art of War'da yazih olup buna gre ispiyon trleri ve ispiyonlar siniflandirilmigtir.

Yerel ispiyonlar- blge tarafmdan kiralanmigter. Dahili ispiyonlar

ikilioynayan

ynetim birimleri tarafmdan kiralanmigtir. ispiyonlar- tekrar lkeye geri dnmemekkaydiyla

-

455

deviet tarafmdan dgmaniele geirmek amaclyla grevlendirilmislerdir, nitekim grevleri bitince geri dnmezier.

Kt amaIl ispiyoniar- ordudan dgmani ele geirmek iin emir alip bunu dgmana ileten profesyonel casuslardir.

Casus yakalayan isplyonlar

Eski Misir'da

mutlaka raporia

geri dnerler.

M..3000- 343 ylilari arasinda lke iinde dipinda casusluk yapmak amaciyla potansiye! dgmanian ve belirleyen olduka geligmigbir casus ke ispiyon gebekesi kurulmugtu.

ingiltere
M16 ilkin 1919 yllinda Sir George Mansfield Smith Cumming (1859-1923) bagkanliginda deniz agiri bilgi toplamak amaciyla kurulmuy gizli servis rgtdr. Nitekim Cumming bu dogrul-

tuda topiadigi bilgiferi yazdigi raporun altma yegil kalemle "C" harfi geklindeki imzaslyla bitirmekteydi.Gizli Servis rgtnn (SIS) direktrnn bu yntemi giderek ok benimsenmig olup
nitekim

James Bond'un patronu bunu "M" i]e takiit etmigtir.

M15 1909 ylhnda asayisten sorumlu rgt olup bu dogrultuda Military Operations Sections olarak kurulan Askeri Operasyonlar rgt de MOS simgesiyle kurulmugtur.rgtn ilk direktr olan Sir Vernon George Waldegrave Kell (1873-1942) ayni zamanda Daily Telegraph gazetesinin de yabanci haberler direktrdr. M15'in ilk bayan direktr ise Stella Rimington (1935) olup 1992-1996 ylilan arasinda hizmet vermigtir. Amerika
Merkezi Haber Alma rgt (CIA) ilkin ikinciDnya Savaga sirasinda bilgi top1amak amaclyla kurujan Office of Strategic Stu456

Brosunun 1945 ylli sonunda dies (OSS) Stratejik abymalar savagm bitimlyle kapanmasi sonucu 1947 yllinda onun devami olarak Bagkan Truman tarafmdan kurulmuy olup profesyonel casuslarin ahytigi devletin gizli haber alma rgtdr.
-

Federal Bro (FBI) ilkin 1908

yllmda blge

valisi

General

Charles Bonaparte (1851-1921) tarafindan Sorupturma Brosu olarak kurulmuy olup 1935 yllinda adi FBI olarak degigtirilmittir. Daha ziyade politik olaylar erevesinde ipucu toplayarak federal anlamda alismaktadir. Nitekim 1940'll ylllardan 1970'li yillara kadar sren soguk savag strasmda olduka etkin olmuytur.

Sovyetler Birligi
KGB, Devlet Gvenlik Komitesi (Committee for State Security) adi altmda 1954 yllinda kurulmug olan rgt en eski Sovyet haber alma rgt NKVD'nin devamidir, Sovyetler Birliginin diger lkelerle baglantilari ve igbirligi iinde oldugu organizasyonlari takip etmek iin seilmig olup grngte pasif rol stlenmig gibi grnen ama olduka byk igler yapan yetenekli casuslardan

kuruludur.Ancak 1991 yilmda Sovyetier Birligi'nin dagilmaslyla Rus hkmetinin idaresi altinda giderek gcn ve etkisini kaybetmigtir. NKVD, KGB'nin ilk gekli olup Cheka lakapli Rus Devriminin babasi sayilan Polonya dogumlu Felix Dzerzhinsky'nin (1877-1926) torunu olan_Yavrenty Beria (1899-1953) tarafmdan
1917 yllinda

kurulmugtur.

Almanya Gestapo, ilkin 1933 yi1mda Prusya Gizli Polis rgt olarak Hermann Goering (1893-1946) tarafindan kurulmug olan Gestapo'nun yetki ve etki alanini Bavarya'ya kadar genigleten kigi ise Ikinci Dnya Savagi strasinda SS birliklerininde kontro457

ln elinde tutan Heinrich Himmler (1900-45) olup 1934 yllinda Goering'in grevini ondan tesfim almigtir.

Sifrezcler
Casuslugun en ileri uzmanlik agamasindakiler olarak adlandirilan gifre zcler kadin ve erkek olarak dugman mesajlarmi zme konusunu meslek edinmig kipilerdir. Du konuda ilk kitap On Deciphering Cryptographic Messages M.S. dokuzuncu yzyilda bugnk Yemen'de yagamig Olan Arap bilimadami ve matematiki El Kindi (M.S 801-873) tarafindan yazilmig olup bilinen en nl gifre zc ise ikinci Dnya Savagi sirasinda Bletchley Park'ta bir girket kurup kendisine bir ekip olugturan Alan Turing'tir. Bu dogrutuda Alman ordusunun haberlegme gifrelerini zmek iin zel bir bilgisayar teknigi kullanan Turing, ayn! zamanda bu sistem sayesinde elektronik aletterde kod sistemini de ilk kez geligtiren kipidir. Amerika gifre zmek konusunda M18 adi altinda zel bir birim olugturmuy ama 1929 yilinda Devlet Genel Sekreteri Henry Stimson'un (1867-T 950) artrk bagka mai okumayin" geklindeki gifreli talimat ieszlerlyle birim kapatilmistir. ren
"baylar

ingilizKadm Casuslar
Bilinen ilk bayan casus, Philadelphia'da gretmenlik yapan Ann Bates olup bagkan George Washington'a kadar uzanarak ingilizler adina casusluk yapmistir. Bu dogrultuda casusluk yaptig! 1778 ile 1780 ylilari arasinda killk degigtiripseyyar satici kimligine brnen Bates, Amerikan savunma hatlarina kadar girip silah trleriyle, askeri birliklerin sayisini grenmigtir. Amerikan Bagimsizlik Savaslarindan sonra ingiltere'ye giden Bates, kocasi tarafmdan terk edilmig ama bir pansiyonda is bulmayi bagararak

yagamaya devam etmigtir.

458

Casus Uaklari
Bilinen ilk casus uagi 1917 yilinda retilen De Havilland DH4 olup gvdesi zerine yerlestirilen sabit kamerayla egitli boyutlarda otomatik olarak- fotograf ekmektedir. Ancak nceleri titregim nedenlyle net ikmayan fotograflar 1920 yilinda nl Amerikab mucit ve girigimci ayni zamanda sonraki yillarda bilgisayarlarteknolojisinin gelismesinde de byk pay saglayacak OlUp olan Sherman Fairchild (1896-1971) taraflndal ftilmig tam bir devrim yaratacak K-3 tipi kamera yerlegtirilerekbu titiregim yok edilmigtir.

Kurgu Casuslar

James Bond bilinen en

ming

nl

kurgu casus olup ilk kez lan FleCESnO yllndaSrn g

ROya-

(1908-64)tarafindan 1953

le adli filmle gndeme gelmigtir.

George Smiley, ilkin Tinker Tailor Soldier Spy (Dgnen Terzi Casus Asker) adli John Le Carr'nin (1931) yazdigi 1974 yllinda yaymlanan romamn kahramarndir. Smiley, Le Carr'nin kitaplarinda iki kez daha grlmg olup biri Smiley'nin ana grenkahraman olmadigi The Honourable Schoolboy (Serefli ci) digeri ise kitabln ana kahramam olan Smiley's People'dir. (Smiley'nin insanlari)

459

TERRZM

"Barizlbir devrimin imkanstz oldugunu syleyenler vahgi bir devrimi kamtlmaz kilanlardtr"
BASKANJOHN F. KENNEDY(1917-63) Oxford Dictionary of English (Oxford Ingilizce Szlg) terrizmi, politik amaIarini resmi ve kartuni olmayan yollardan tamamen vahgice aiklamaktadir.

gerekleptirmeyeynelme yntemi geklinde

Terrizm kelimesi ilkin Fransiz Devrimi sirasmda (1789-99) gndeme gelmig olup Fransizca korku anlamina gelen terr kelimesinden tremig ve Haziran 1793'ten Temmuz 1794'e kadar etkinligini srdrmgtr. Nitekim Fransiz. devrimine nclk

eden ve bu yzden kimse tarafmdan rejime ihanet edebilecegi

dgnlemeyen Robespiere'in vahyice infazma gabit olan halk, artik kime gvenecegini gagirarak glgesinden bile korkar o!muy ve geirdigi travmay! uzun sre zerinden atamamigttr.

Partizanlik
Bilinen en eski

terrizm olan partizanlik ilkin M.S. birinci yz-

yr]da Kuds' iggal eden Romahlara kargi ayaklanan Yahudiler tarafindan gereklestirilmigtir.Bu dogrultuda partizart halkin iinde kendisini her an bir saldirlya kargi korumak amaciyla hanerle ve pelerinte dolagan kipilere denmektedir. Nitekim dogu Akdeniz blgesinde M.S. 66-70 yillari arasinda Yahudilerin Roma]Ilarin Kuds' yok etmesine ynelik olarak onlagehrin gneyindeki ra kargi ikarttig! Yahudi Ayaklanmasinda, Masada kalesi partizaniarin ss olmugtu. Sonuta Masada'nm Romahlar tarafmdan kainilmaz gekilde ele geirilmesiyle par460

aL

tizanlarm hemen hepsi canli olarak yakalanmamak iin intihar etmig sadece yedi kadm ve ocuk hayatta kalmisti. nfYahudi tarihi Josephus (M.S. 37-100) onlarin bu davraniglarinive igledikleri cinayetleri Yahudi dini ve kanunlari tefsir kitabi olan Talmud'ta agir gekilde elegtirmektedir. IRA IRA, ilkin 1916 yllinda Easter Ayaklanmasiyla lkede Cumhuriyetin ilan edilmesini takiben irlandaCumhuriyet Ordusu GRA) adi altmda yeniden yapilanan en eski tedhigrgtlerinden biridir. Bu dogrultuda Cumhuriyet ilan edilmeden nce ingiltere'deki monargik idareye kargl Ikan rgt 1798 yilindan baglayarak, 1803, 1848 ve 1867 yillarinda Irish Republican Brotherhood Cumhuriyeti Kardeglik rgt)adt altinda Amerikan {rlanda parasiyla desteklenerek ok sayida terr saldirlsinda bulunGnll mus, bunun devaminda Ulster Volunteer Force (Ulster yeCD yapilanmigtir. 1914 GIeri) adt altinda 1913 ylllnda yllinda nemsiz grlerek faaallyetieri engellenmeyen rgte yllindaki Easter Ayaklanmasina kadar gdml oyuncak askerler olarak bakilmig ama 1917 yllinda rlandaboyunca giderek agiri etkili olmaya baglamalan sonucunda IRA'nin lideri Ernie O'Malley'in 1923 yllinda yaptigi konugmayla tehlikenin boyutu anlagilmigtir. Nitekim 1919 yllinda UVF'nin adml IRA olarak degigtiren rgt gerilla savaglarina girigerekaskeri ve sivil hedefleri ince bir taktikle vurmaya baglamigve sonuta bu taktiklerin ocuka ya da alelade olmayip Cork'ta yagayan Tom Barry'nin Flying Columri adli taktik kitabindan alindigi anlagilmistir. rgut giderek dunya apinda etkili olmaya baglamigve Tom Barry'nin Kraliyet Savunma Gleri tarafindan 1920 yllmda azili terrist olarak ilan edildigi ortaya ikmigttr.

,1916

461

El Kaide
Batidaki ogu kisi tarafindan adi terrizmie zdeglegmig olan El Kalde, Usame bin Ladin adli aslinda hibir faaliyete katilmlyor gibi grnp perde arkasinda oynayan hayalet grnmndeki rgtn lideri tarafindan kurulmugtur. Onun bu tavn aslinda El Kalde'nin kkl bir rgt olmayrp, bir grupArap militaninm piolarak kullanildigi iz1enimini g\ kilmaktadir. ilkin1980 yon yllinda Sovyet g\erinin Afganistan'i ingal etmesiyle baglayan

Islamiterr hareketleri dogrultusunda kurulan El

rafindan

Kaide, Arap

dnyasinda.halifelik ve periat rejiminin devam ettigi lkeler tabeslenmekte ve stnlgn birtakimtaktiklerle sivil[eri bombalayarak kanitlamaya alismaktadir.
Hamas
Filistinde kurumus islami bir bagka terr rgt olan Hamas ilkin 1967 ve 1976 yillari arasinda Muslim Brotherhood (Mslman Kardegligi) ad! altinda Gazze'de kurulan rgtn 1982

yllinda yeniden yapilanmig geklidir. Amaci Israil'iortadan kaldirarak blgede teokrasiye dayall yeni bir islamidin devleti kurmak olan Hamas, bu nedenle Bati Seria Gazze'yi iine alan ve b]gede egitli intihar saldirilari ve bombalama olaylan gereklegtirmekte ve tipkl El Kaide gibi taktik savaglari yapmaktadir. zelliklekadm bombacilardan olugan intihar saldirilari ile dn2 yanin dikkatini zerine ekmeye all an rgt Subat 006 tariFilistinde yapilan seimlerde byk bagari kazanmigtir. hinde Kizil Tugaylar
Renato Curcio'nun ('1945) henz niversitede grenciyken 1969 yllinda kurdugu Kizil Tugaylar ItalyanMarkist ve Leninist gruplarin olusturdugu bir tedhig rgtdr. Amalari italya'yi 462

kapitalist bati mttefikliginden ikartmak olan rgt buna karym bir devrimci ynetim kuruimasini istemektedir. 1970 ylli Kasim ayinda Milano'yu bombalayarak varligini kanitlamaya aligan rgt, 1978 yilinda ise hkmetin ogu bakaninm yani sira nde gelen is adamlarini zel bir taktikle kairmig en son olarak da italyabagbakan! \do Moro'yu (1916-1978) kairip ldrmgtr. 1980 ylli sonlannda ele baglarininyakalanip hapse mahkum edilmesiyle lyice zaylflayan rgt etkinligini gibaglmSIZ

derek kaybetmigtir. Shining Path (Parlayan Yol)

G bimael uzman (1934) adli bir felsefe profesrnn kurdugu Shining Path, Peru'da Komnist bir partinin hakim olmasini ve halen var olan burjuva ynetiminin yok edilmesini istemektedir. Bu dogrultuda ii ve kyllerden olugan parti yeleriyle devrimci bir rejimden yana olan Guzman, etkinligini kanitlamak amacryla gereklestirdigi birok olaydan sonra 1992 yilinda yakalanip hapse atilmig ve o tarihten itibaren rgt giderek zaylflamigttr. 1973 ve 1975 yillarinda Shining Path grenci hareketlerinin nderligini yaparak Mao'nun doktrinini yaymaya alismig, bu dogruitada onlari devrim yapmaya tegvik etmesinin yani sira ii ve kylleri vahgice katliamlar yapmaya yneltmigtir. Euzkadi Ta Azkatasuna,(ETA)

ispanya'ninBask blgesinin bagimsizligi iin savagan Euzkadi

Ta Azkatasuna (ETA)1959 yilmda gen milliyetiler tarafmdan konugmaylp Euskara ispanyolca kurulmug adli kendilerine zg bir Bask lisani konugan ve bu dogrultuda tamamen ispanya'dan ayn olduklarini kanitlamaya aligan ETA, Bask blgesinde bagimsiz bir devlet kurmak adina ok sayida suiikast ve cinayet gibi olduka vahgi yntemler uygulamig, hat-

birrgttr.zellikle

463

ta T960 Haziran ayinda gerekleptirdigibir bombalama olaylyla kk bebekleri bile ldrmgtr. Sesini duyurmak iin cinayet ve bombalamay] tercih eden ve 1997 yllinda gereklegtirdigi saldiriyla 29 yagmdaki bir gehir konsulyle birlikte 800'den fazla kipiyi lduren ETA, halen dnyanin en azilt terr rgt unvanini koruyarak igiemeye devam ettigi insanlik digi cinayetlerle amacma ulagmak iin vahgeti semesi gerektigiynndeki inancini yitirmedigi anlagllmaktadir. Aum Shinrikyo (Yeniadlyla Aleph)
20 Mart 1995 tarihinde Tokyo metrosunda gereklestirdigi zehirli gaz saldirislyla 12 kipinin lmne neden olan rgtn Budist ve Hindu doktrinlerini benimsemig lideri Aum Shinrikyo,

edilmigtir.

bunu din kargitibir kigi olan Shoko Asahara'ya (1955)kargi dzeniedigini aiklamasi sonucu lm cezasina idam arptiriarak

Japon Kizil Ordu (jRA)

Japon Komnist Partisinden
ayrilmig olan Fusako Shigenobu

(1945) tarafindan T971 yllmda kuru]an JRA,)apon hkmetinin takip etigi monarjik idarenin kaldarilmasmive Japonya'da devrimci bir ynetimin kurulmasini istemigtir. Avrupa ve Orta Dook guya sayida seyahatler yapan rgtn bayan lideri Fusako, bu dogrultuda Filistin Kurtulug rgtnl desteklemig ve onlarm
egitimi iin para ve silah yardimi yapmigtir. Fusako2000 yllinda Osaka'da ele geirilip yirmi yt! hapse mahkum edilmigtir. Khmer Rouge
Khmer Rouge, 1959 yllinda Congress of the Peoples Revolutionary Party of Cambodia adi altmda Kamboya Devrimci Partisi
464

olarak kurulmuy ama 1967 yllina kadar admi giziemigtir.Saloth Sar dogumiu Brother Number 1, Pol Pot (T925-98) (Bir Numarali Kardeg, Pol Pot) adli rgt liderinin bagkanligi altinda kurulan Khmer Rouge 1968 yllinda Kamboya'da ok sayida casus ve gerilla egitmig, 1975 yllinda ise lkede kontrol byk lde ele geirerek 1979 yllina dek etkinligini srdrmgtr. Bu dnem iinde tahmini bir rakamla 1.7 milyon ile 3.3 milyon arasi insanin lmne neden olan rgt 1996 yilmda byk lde kertilmig ama rgtn kamayi bagaran birka lideri insanlik suu iglemeye devam etmigtir.

ZERINEE5iTLi BILGiLER SAVASLAR Kurgun Geirmez Yelek

1919 yihnda retilmig ama vcudu siki saran bu yelekler 1931 yllinda geligmig tipte olaniari sim ikmcaya dek Washington Polis departmaninca kullanilmamigti. 1965 yllmda Amerikali Stephanie Kwolek (1923) tarafindan DuPont laboratuvarlarinda retijmesine ragmen 1971 yllina dek piyasaya ikmayan Kevlar yelekler ise digerierinden ok daha hafif olup sentetik polither iplikten yapildigi iin kurgun geirmemesinin yani sira olduka kullanigliolmasi onlarm ok abuk benimsenmesine neden olmugtu.

ilk kurgun geirmez yelek

Barig Anlagmast
Bilinen ilk barig anlagmasi M.. 1269 yllinda Misir Firavnu II'inci Ramses ile Hitit krali Hattusilis arasmda bugnk Suriye sinirlari iinde yer alan ve M..1275 yllinda yapilan Kade; Deniz Savagi sonrasinda gereklegmigtfr. amses byk bir zafer R elde etmesine ragmen kompularlylaiyi geinmek adina imzaladigi anlagmanm dili Akkadia'ca olup zerine maddelerin yazi465

li oldugu kilden tabletlerin kalintilart halen mevcuttir. Nitekim ele geen rneklerden anlagildigi zere her iki lkenin ortak ikarlari gzletilerek denizden ya da karadan gelecek her trl istilaya kargi dgmanlardan korumaya yneliktir.

HAYVANLAR

Gnmzde hayvanlarin yetistirilmesi ve onlarla konugabilrnek egitim verilmektedir. Nitekim bati dnyasi hayvanlari korumak ve onlarm nesillerinin tkenmemesi iin ok sayrda organizasyonlar kurmak ve profesyonel hayvan uzmanlari yetistirmek konusunda olduka bassas davranmaktadir. Ancak geligmemig toplumlarda hal byle degildir. Nitekim doganin dengesini kuran hayvanlar ogu kisinin dgndg gibi sadece eglenmek amali olarak dolagtirilmamalidir. Hayvanat baheleri ise onlarm uzun sre kapali kalmasina neden olan birer esaret merkezidir. Oysa ki hayvan]ar da insaniar gibi ait olduklari ortamda zgrce yapamayi hak eden canlilardir.
zerinezel edilen kup gvercin olup M.. 4500 ylhnda bugnk Irak'ta ok sayida gvercin yakalanip sergilenmigtir.

lik yakalamp tutsak

467

ilk yakalamp tutsak edilen hayvan fil olup M.. 2500 yili
civarinda Misir ve Hindistan'ta yakalanan filler Misir'da aligtiyani sira serbeste dolagmalari da saglanan zellikle Hindistan'da kutsal hayvanlardi. Nitekim eski Misirlilar fillerin yani sira aslan, maymun gibi ok sayida egzotik hayvant
rilmalarmm

eglenmek

amactyla da koruma altina almaktaydi.

ilk in'deki byk hayvanat bahesi M..1150 yllinda inga edilmig olup, inimparatoriesi Tanki tarafindan genig mermerWen Wang lerden yapilmigti,M.. 1000 yilmda ise imparator altinda iinde nadir bulunan hayvanlan baCennet Bahesi adi rlndIrdigi bir hayvanat bahesi inga ettirmigti. Cennet Bahesi yaklagik 1500 dnm araziyi kaplamaktaydi.

M.. 862-922 arasmdaki hkmdaruk dboyunca israil'inen saygin krallarindan biri olup sadece kendisine zel bir harem yaptirmakla kalmamig, M.. 930 yiKral Solomon
nemi

linda bir de hayvanat bahesi inga ettirmigtir. abgma M.. 700 ile_200 ylllari arasinda eski Yunanistan'da yapilmig olup M.. 340 yllinda nl Yunanli filozof Aristoteles (M.. 384-322) bu konuda History of Animals (Hayvanlarin Tarihesi) adli bir kitap yazmistir. Aristotales'in en nl grencilerinden olan Byk iskender'in 3 (M.. 56-323) zellikle ilgin egzotik hayvanlari ele geirip onlari savaglarda beraberinde gtrdg ve gemiye bindirip Yunanistan'a egitime gnderdigi, keza Yunanli filozof Epicurus 6 3 (M.. 41-270) ve Anaksimander'in (M.. 10-546) evrim yaptLklarl Ve bu aligmalarm on teorisi zerine ilk aligmayi dokuzuncu yzyilda gndeme gelen Charles Darwin'in evrim torisine kadar geligtirilmedigibilinmektedir. Hayvanlarm ilkin birbirieriyle dvgtrlmesi bilindigi Romalilar devrinde gladyatr savaglari sirasinda gndeme zere gelmig ama hayvanlar dvgtrulmelerininyani sira halka aik vahgi bir eglence araeglencelerde halka mizrakla vurdurularak

zerine Hayvanar ilk ciddi

468

ci olarak da kullanllmigtir. ilk ingiliz hayvan koleksiyoncusu On ikinci yzyilda ingiltere Krali l'inci Henry (M.S. 1069-1135) olup Oxford, Woodstok'ta bir hayvanat bahesi yaptirmigtir. Kral Henry'nin topladigi hayvanlar arasinda, kaplan, aslan, leoparin yani sira deve, egitli kup trleri ve baykupyer almaktaydi.

ilk modern trde hayvanat bahesi

1752 yilinda yapimina

baglanan Viyana Tiergarten Schonbrun'daki hayvanat bahesiMaria Theresia (1717-80) ve daha sonra Kutdir. imparatorie
sal Roma Germen imparatorul'inci Francis olacak olan kocasi t Franz Stephan (1708-65)arafindan Schonbrun'daki yazhk saraym bahesine inga edilen hayvanat bahesi 1778 yilmda halka ailmig ama sadece Pazar gnleri ve dzgn glyimli insanlarin
ziyaret emesine izin verilmigtir. Hayvanat bahesi kelimesi ilkin 1826 yll inda Zoological Society of London'un (Londra Hayvan Toplulugu) kurulmasindan sonra gndeme gelmigtir. Bu dogrultuda ayni zamanda 1819 yilinda Singapur'da da benzer bir kurulugu inga eden Sir Thomas Raffles

ile (1781-1826) birlikte fizik bilimcisi Sir Humphry Davy

--

kurulan Zoological Society hayvanlann bakimi ve egitiminin yani sira psikolojilerini de inceleyen bir kurulug olup bagli bagina bir hayvan kralligidir. Nitekim 1830 ylhndan itibaren hayvanlar konusunda joumal of Zoology adli bilimsel bir dergi de yaymlayan kuruluga29 Mart 1829 tarihinde Kral IV'nc George(1762-1830) tarafindan bir de kraliyet arabasi hediye edilmitir. Londra'daki ilk hayvanat bahesi 1847 yllinda halka ailmig olup ilkin bilimsel incelemeye aldigi hayvanlart sergileyen hayvanat bahesi Regent's Park'in kuzey. ucunda yer almigtir. Ancak Aristoteles'in M.. drdunc yzyilda yaptigi abyma dogrultusunda dnyanin ilk bilimsel amali hayvanat bahesi bir sre olan Londra hayvanat bahesi, halka ailimasindan

(1778

1829) tarafmdan

469

sonra zelligini ngmgtr.

kaybedip siradan bir hayvanat bahesine d-

Amerika'daki ilk hayvanat bahesi New York Central Park'taki hayvanat bahesi olup 1864 yilinda ailm]gtir. Drt yll boyunca devlet tarafmdan desteklenerek zel hayvanlarin bir araya toplandigi bahede siyah ay! ve 72 adet beyaz kugu en dikkat ekici hayvanlardir.Bir diger dikkat ekici hayvan ise Kuzey Amerika'ya ait boz ayilar olup bunlari avlamakla nl A JamesAdams (1812-60)tarafindan zel olarak getirilmigtir. yni

cins ayilar 1856 yilinda Woodward's Garden olarak da bilinen San Francisco hayvanat bahesinde sergilenmek zere getirilmig ama hayvanat bahesi 1866 yllma kadar ailamamigtir.

Hayvanlar zerine ilk devrim niteligi tapyan ahyma 24 Kasim 1859 yayinlanan On the Origin of Species by Means of Natura Selection (Doganm Seilmig rnekleri zerine)adli Charles Darwin (1809-82) tarafmdan yazilmig kitaptir. Darwin kitabinda kendi bulugu olarak ileri srdg insanlann hayvandan treyen canlilar oldugu hakkindaki evrim teorisini gndeme getirerek hayvanlarin nesilden nesile giderek degigim gsterdigini rneklerie aiklamigtir. Ancak ilkin 1 Temmuz 1858 tarihinde teorisini Londra halkma aikladigi sirada Alfred Russel Wallace (T823-1913) Malaya'da aligtigi yillarda ayni teoriyi za470

ten buldugunu aiklamig ve sonunda Darwin'in ylliar boyunca zerinde aligtigmi ileri srdg teorinin orijinali oldugu ortaya
ikmigtir. Nitekim buldugu forml tm masumiyetiyle dostu bildigi Darwin'e akil danigmak iin gnderen ve hayat boyu ok

yakin iki dostun her geyini birbirleriyle paylagmasinda hibir sakinca grmeyen Wallace o sirada Darwin'in bu teoriyi kendi bulugu olarak aaklamasi kargisinda fkelenip Darwin'i tokatlamamak iin kendisini zor tutmus ve sonunda Darwin'in arkadaylari tarafindan zorlukla teskin edilmigtir. Sonuta gnmzde Charles Darwin'e ait oldugu kabul edilmig olan Darwin'in evrim teorisi ya da doganin seilmig rnekleri fikri onun byk babasi Erasmus Darwin (1731-1802) tarafmdan pyle kaleme
alinmigtir:

kuruldugundan bu yana zerinden geen bunca zamandir byle bir geyi dgnmek ok mu cesurcadir... dnya zerinde apagi yukari ayni anatomiye sahip bunca insan ve hayvanin aslina tek bir canli hcresinden tredigini dgnmek ok mu cesurcadir... srekli degigerek geligmegsteren bir mirasm dnyanin sonuna dek ayni kisirdngyle dnmeye devam edecegini dgnmek ok mu cesurcadir? Nitekim 1815 yllmda ayni teoriyi inceleyen Fransiz botaniki ve bilim adami Jean Baptiste Lamarck (1744-1829) insan[igin tek bir hcreden ogaldigmi.ve bu arkm ayni gekilde devam edip gittigini ve organizmanin giderek degigim gsterip sonunmkemmel hale ulagtigim kabul ederek evrim teorisinin da en dogruluguna kesinlikle inandigini sylemigtir. Ancak kendisinden bagka bunu kabul etmeyen hibir Fransiz bilim adamini teorisinin dogrulugu konusunda ikna edememigtir.
Dnya

471

SON SZ

Iklerin Kitabs ad: altmda yazdigim bu kitapta ogu geyi afladigimi billyorum. Bunun iin sizlerie birlikte Encyclopaedia Britannica'dan da zr dilerim. ok fazla olmasa da kairdigim bir geyler oldugu kesin. Ancak bu kitabin en nemli kaynaklari iermesi nedeniyle bir gekilde sizlere faydali olacagmi umuyor, Tahmin etmek yerine ona bagvurmanizm yeterli olacagini dgnyorum. Eksikiiklere gelince, apagrdaki gu sz sanirim bu konudaki duygulanmi aiklamak iin yeterli. "En iyi kitap hi bitmeyendir"
R. D. CUMMINS

472