ECERE- TERK ME YAYINI ZER NE Mustafa TOKER*

zet Eb'l-Gz Bahadr Han'n ecere-i Terkime adl eseri, Zuhal Karg lmez tarafndan "Transkripsiyonlu Metin-Gramer-Dizin" blmleriyle 1996 ylnda yaynlanmtr. Eserde baz eksiklikler gze arpmaktadr. Bu yazda, eksikliklerin neler olduu ve bu eksikliklerin nasl giderilebilecei zerinde duruldu. almada, nce eserin ksa bir tantm yapld. Bize gre hatal olan ksmlar maddeler hlinde verildi. Ardndan da kendi grlerimiz ifade edildi. Anahtar Kelimeler ecere-i Terkime, Eb'l-Gz Bahadr Han. ON THE PUBLICATION OF ECERE-I TERKIME Abstract ecere-i Terakime, a work of Eb'l-Gz Bahadr Han, was published in 1996 by Zuhal Karg lmez with chapters " text with transcription-grammar-index ". Some deficiencies are take attention in the work. In this article, what deficiencies there are and how these deficiencies can be corrected are studied. First of all, in this article a short introduction of the work is given.Some parts that we found incorrect were listed in items. Then our own opinions were expressed. Key Words ecere-i Terkime, Eb'l-Gz Bahadr Han.

Ebul-Gazi Bahadr Han tarafndan kaleme alnm olan ecere-i Terkime (Trkmenlerin Soy Kt) adl eser, Zuhal Karg lmez tarafndan 1996 ylnda yaynlanmtr.1 alma, Trkiyede bu eser zerine yaplm olan en kapsaml almadr. Bilindii zere, eser zerinde daha nce rahmetli Muharrem Ergin de almt.2 Ancak, Muharrem Erginin almas, bu lde kapsaml bir alma deildir.

Ar.Gr., Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm.

Zuhal Karg lmez, Ebulgazi Bahadr Han ecere-i Terkime (Trkmenlerin Soy Kt), Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi:3, Simurg Yaynlar, Ankara, 1996. 559 s. Eblgazi Bahadr Han, (ecere-i Terakime) Trklerin Soy Kt, (Haz. Muharrem Ergin), Tercman 1001 Temel Eser, (Yaym yeri ve yl belirtilmemi.).

190

Mustafa TOKER

Zuhal Karg lmezin almas ise, eseri hemen her ynyle ele alan, kapsaml ve bu alanda gerekten byk bir boluu dolduracak nitelikte bir almadr. almann Giri blmnde aatay Trkesi bal altnda, aatay Trkesinin oluumu, geliimi ve deiik bilim adamlarnn aatay Trkesinin devreleri hakkndaki grleri verilmitir. EbulGazi Bahadr Han (1603-1663) ana bal altnda, bu byk Trk bilgininin hayat ve eserleri (Bu blmde ecere-i Terkimeden bahsedildikten sonra, eserin nshalar hakknda da ayrntl bilgi verilmitir.) ile ecere-i Terkime zerinde yaplan almalar, eserin konusu ve eserin dili hakknda verilen bilgilerden sonra, metnin kuruluu, dizinin oluturulmas, evirinin yaplmas hakknda bilgiler verilmitir. kinci Blm, Yazm zellikleri baln tar. Bu blmde, nllerin yazmndan balamak suretiyle, srasyla nszlerin yazl (Bu balk altnda p, , s, t ve nszlerinin yazmndan sz edilir.), eklerin yazl (Bu ksmda, kelimeden ayr yazlan ekler hakknda bilgi verilir.), ikiz nszlerin yazl ve Arapa, Farsa kelimelerin yazl zerinde durulur; her bir husus hakknda rnekler verilir. Sonraki blmde, eserin Ses Bilgisi asndan incelenmesine geilir. Bu blm, nl deimeleri, nl dmesi, nl uyumu, nsz deimeleri, nsz dmesi, nsz tremesi, yer deitirme (metatez), nsz uyumu ana balklaryla, bunlara bal alt balklardan olumaktadr.

Biim Bilgisi baln tayan blm, isim ekimiyle balar. Burada, srasyla okluk eki, iyelik ekleri ve hl eklerinin durumu incelenir. Arkasndan zamir nsinin kullanm zerinde durulur. Sfatlarda karlatrmann ne ekilde yapld belirtildikten sonra, saylar ve eitleri gsterilir. Ardndan zamirler ve eitleri ele alnr. Zarflar ve edatlar gsterildikten sonra, sfat-fiiller ve zarf-fiiller verilir ve fiil ekimine geilir. Bu blmde, bildirme kipleri, tasarlama kipleri ve birleik ekimler rnekleriyle verilir. Daha sonra, metnin transkripsiyonuna geilir. Metnin Trkiye Trkesine Aktarm

ecere-i Terkime Yayn zerine

191

blmnden sonra, Aklamalar ve Szlk ksm gelir. almann sonunda, metnin tpkbasmlar (Takent ve Leningrad) verilir. ecere-i Terkime zerine Trkiyede yaplm olan en geni alma zelliine sahip olan bu eserdeki baz hatalar, eserin mkemmelliini engellemitir. 1. Sayfa 53te damak uyumu bal altnda, aatay Trkesindeki ek uyumsuzluundan sz edilmekle birlikte, bu ek uyumsuzluunun sebepleri zerinde durulmamtr. Kemal Eraslann bu konu zerine yazm olduu makaleden3 bahsedilerek hem Kemal Eraslann hem de dier bilim adamlarnn grlerinin zetlenmesi iyi olurdu. 2. Yine ayn sayfada p/-ip, -up/-p ula eki maddesinde, verilen rnekler iinde dahi olmasna ramen, ekin p eklinden madde balnda sz edilmemitir. Verilen rnekler ierisindeki o u-p okuyup (66a-13, 84a-2, 102b-1) kelimesindekinin yansra ti-p deyip (71a-2), yaa-p yaayp (92b-8) kelimelerinde de bu zarf-fiil ekinin p eklini grmekteyiz. Eski Trkede p eklinde olduunu bildiimiz bu zarf-fiil eki, Dou Trkesinde p eklini srdrm, Bat Trkesinde ise, ekin nndeki nl ekin bnyesine girerek p/-ip,-up/-p eklini almtr. Bir Bat grubu Trk lehesi olmasna ramen, Trkmen Trkesinde ise, grubun dier lehelerinin tersine, p ekli korunmutur. Yara-p, dile-p, oka-p gibi.4 Bir Dou Trkesi eseri olan ecere-i Terkimede de ekin p eklinde olduu, nszle biten kelimelerden sonra, araya balayc nlnn girdii ifade edilmeliydi. 3. Ayn sayfada /-u eylemden ad yapm ekine rnek olarak s - smak, smak rnei verilmitir. Burada, sanyoruz dikkatsizlikten kaynaklanan bir hata yaplmtr. Baln /-u eylemden eylem yapm eki olmas gerekirdi. almada, -/-u ekinde de grld gibi, eklerin nndeki balayc nllerin ekin
3

Kemal Eraslan, Dou Trkesinde Ek Uyumsuzluuna Dair, TDED XVIII (1970), s. 113-124. A. Boryakow, M. Sarhanow, M. Syegow, B. Hojayew, S. Ernazarow, Trkmen Dilini Grammatikas Morfologiya, Agabat, 1999, s. 427.

192

Mustafa TOKER

bnyesindeymi gibi gsterilmesi de yadrganabilecek hususlardan biri. Bu balayc nllerin, en azndan parantez ierisinde gsterilerek, ekin bnyesine dahil olmad ifade edilebilirdi. Bu duruma, daha baka birok ekte de rastlanmaktadr. 4. Sayfa 59da ur/-r eyleyici-ad ekine rnek olarak verilen berrngni (87a-12) rneinin anlam (senin) ne verdiini eklinde verilmitir. ur/-r sfat-fiil ekinin gelecek zaman sfat-fiil eki olarak da

kullanlabileceini ada Trk lehelerindeki rneklerden karabilmekteyiz. Bakurt Trklerince kullanlan Aar adan yeer yei kp bulhn. 5 atasznde bu ekin gelecek zaman sfat-fiili olarak kullanld apak grlmektedir. Bu sebeple, berrngni kelimesinin karl, verdiini eklinde deil, vereceini eklinde gsterilmeliydi. Zaten, cmle bir btn olarak dnldnde, anlam da bu fikrimizi desteklemektedir. Ayrca, almann Aktarma blmnde, kelime vereceini eklinde karlanarak (s. 252) elikiye dlmtr. ... her aan Tuman yigit bolsa anga ni berrngni zng ya bilrsen. (...her ne zaman Tuman yiit olursa, ona ne vereceini kendin iyi bilirsin.) Ayn ekilde, ni lurungn (92b-3) ifadesinin (senin) ne yapacan, nek ayturlarn (93a-3) ifadesinin nasl syleyeceklerini, ni lurn (95a-9) ifadesinin de ne yapacan eklinde dzeltilmesi

gerektii yine anlamdan karlabilmektedir.

Ayn yerde, aan arurn (93b-4) ibaresi nasl karacan eklinde anlamlandrlmtr. Bu ibarenin de ne zaman karacan eklinde olmas gerekir. Sanyoruz bu, dikkatsizlikten kaynaklanan bir hatadr.

Eyleyici Adlar blmnde r/-ar/-er;-ur/-r bal altnda (s. 86) verilen rneklerin de yukardaki hususlar gz nnde tutularak yeniden incelenmesi yerinde olacaktr.

Yiyecek yemeinden yaayacak yan ok olsun.

ecere-i Terkime Yayn zerine

193

5. Damak nszlerinin Karmas bal altnda verilen aatayca metinlerde rneklerine sk sk rastladmz bu zellik

metnimizde karklk gstermekte, ayn szck kimi yerde g, kimi yerde ise k ile yazlmtr. cmlesinin dk olduu grlmektedir. Burada, ya gstermekte kelimesi gstermi eklinde, ya da yazlmtr kelimesi yazlmaktadr eklinde deitirilmelidir. (s. 61-62).

6. Sayfa 68de +da/+de bulunma durumu eki bal altnda, bulunma hli ekiyle ilgili pek ok rnek verilmi olmasna ramen, bulunma hli ekinin ayrlma hli eki ilevinde kullanldna dair herhangi bir sz sylenmemitir. Oysa ki, knlerde bir kn (88b-7) ibaresinde, bulunma hli ekinin ayrlma hli eki ilevinde kullanld grlmektedir. Bilindii zere, Eski Trkeden balayarak bulunma hli eki, ayrlma hli eki ilevinde kullanlmtr. Bunun rneklerine, daha sonraki Karahanl Trkesi devresinde6 ve Eski Trkiye Trkesi7 devresinde de rastlanmaktadr. Ayn sayfada bahsi geen +dn/+din ayrlma durumu eki maddesinde de byle bir kullanmdan sz edilmemitir. Ayrca, bu madde altnda verilen tarafdn rneinin karl, bask hatas sonucu tarafdan eklinde verilmitir. 7. al/-geli ula eki (s. 69) ve Ulalar blmnde, - al/-geli bal altnda (s. 88) verilen tive skeli ibaresi deve bakmak iin eklinde anlamlandrlmtr. bak- fiili nne bir isim gelecei zaman, o ismin ynelme hli eki alm olmasn ister. Deveye bak-, ocua bak-, eve bak- gibi. Bugn, maalesef yazl ve grntl basnda ok sk okuyup duyduumuz ev bak-, ocuk bak-, atlas bak-, elbise bak- gibi syleyiler ok yaygn bir hle geldi. bak- fiili yeni bir yardmc fiil hline mi geliyor bilemiyoruz. Ancak, bu kullanmn Trkenin kurallarna uymad kanaatini tayoruz. bak- fiili nne baz zarflar alarak bu ekilde kullanlabiliyor. Bunlar da deyimlemi ifadeler olarak karmza kyor. Yan yan bak-, ters ters bak-, dik dik bak- gibi.

6 7

Necmettin Haceminolu, Karahanl Trkesi Grameri, Ankara, 1996, s. 30. Muharrem Ergin, Trk Dil Bilgisi, stanbul, 1983, s. 225; Mehmet Akaln (Haz.), Trih Trk iveleri, Ankara, 1988, s. 259.

194

Mustafa TOKER

Burada s- fiilinin anlam zerinde de durmakta yarar var. Kelime, yetitirmek, bytmek anlamlarna gelmektedir. Bu sebeple, tive skeli ibaresi deve yetitirmek iin veya deve bytmek iin eklinde anlamlandrlmalyd. (s. 69). 8. an/-gen eylem-ad bal altndaki ayt andn...ilgeri ibaresi syledikten nce eklinde anlamlandrlmtr ki, byle bir ifadenin Trkeye uymad aikrdr. (s. 69). Ayn ibare, sayfa 83teki Eyleyici Adlar st balnn hemen altndaki an/-gen, - an/-ken sfat-fiil ekinin ad grevinde kullanldna dair verilen rnekler arasnda sylemeden nce eklinde anlamlandrlmtr. yle grnmektedir ki, sayfa 69daki yanl anlamlandrma da dikkatsizlikten kaynaklanmtr.

9. Ykleme hli ekinin ilgi hli eki ifadesinde kullanld durumdan, ne ilgi hli eki bahsinde (s. 72) ne de ykleme hli eki bahsinde (s. 74-75) sz edilmitir. Bu ekil, ecere-i Terkimeden daha nceki devreye ait olan iban Han Dvnnda ve Bbr Dvnnda da grlmektedir. 8 Aadaki cmlede bu kullanm grmekteyiz:

...Ayaz a kp rvetler berip aytdlar kim eger sen bigingni ltrseng bir ildin al an mllarn ve ivdin keltrgen on barasn sanga bereling.
(102a-15/16) ...Ayaza ok rvetler verip dediler ki, eer sen beyini ldrrsen bir elden aldmz mallarn ve evden getirdiimiz eyann hepsini sana verelim.

10. Durum Ekleri bahsinde (s. 73), yaklama durumuyla ilgili rnekler verilirken, o lanlarm a kelimesi ocuklarma eklinde, o lung a kelimesi ise oluna eklinde anlamlandrlmtr. ocuk kelimesi, kz ve erkek evlat anlamna gelir. Halbuki, burada sadece erkek evlat anlatlmak istenmitir. ocuklarma karl, oullarma veya olanlarma eklinde dzeltilmelidir.

Yakup Karasoy, iban Han Dvn ( nceleme-Metin-Dizin-Tpkbasm), Ankara, 1998, s. 52; Bilal Ycel, Bbr Divan, Ankara, 1995, s. 61.

ecere-i Terkime Yayn zerine

195

Bu ifade Sovyet Trkolojisi iin dorudur, ama Trkiye Trkolojisi iin doru deildir. nk, Trkiye Trkologlar, yaklama hli ekinin nndeki nyi zamir nsi kabul ederler. fade birlii asndan, ekin aslnda +a/+e eklinde olduu, fakat nc teklik ahs iyelik ekinden sonra araya zamir nsinin girdii ve ekin +(n)a/+(n)e eklinde kullanld sylenebilirdi. Ayrca, belirtme durumu bahsinde de ayn durum sz konusudur. Ancak, ayrlma durumu bahsinde, ekin iyelik eki aldktan sonra (tandn 67a-10, biribirindin 72a-16) +ndn/+ndin eklinde olduuna ( s. 76) ve bulunma durumu bahsinde de +nda/+nde (stinde 81a-8, 89a2, 89b-10) olduuna dair herhangi bir ifade kullanlmamtr. (s. 75) Yaklama ve ykleme hllerinde n, ekin bnyesine dahil edilmi, ayrlma ve bulunma hllerinde ekin bnyesinden atlvermitir. Bu durum da kendi ierisinde bir elikiye yol amtr. Ayrca, bulunma durumu bahsinde hibir nli rnee de yer verilmemitir. nc teklik ahs iyelik ekinden sonra araya zamir nsinin girdii ifade edilmeli ve yukarda verdiimiz rnek varsa baka rnekler- de belirtilmeliydi.

11. Yaklama durumu eki bahsinde, Teklik nc kii iyelik alm szcklere ek, + a/+ge; +na/+ne biiminde eklenir. denilmitir.

12. Eyleyici Adlar bal altnda /-gi sfat-fiili verilmi ve bu sfat-fiilin u/-gi ile ayn ileve sahip olduu ifade edilmitir. aatay Trkesinde yaygn olarak kullanlmayan bir sfat-fiil eki olduunun sylenmesine ve Erdala gre /-gi nin eylem-ad olarak kabul edilmesi tartmaldr. (s. 85) denmesine ramen, sfat-fiil eki olarak alnmtr. Eckmann, byle bir sfat-fiil ekinden sz etmiyor. Burada, yazarn verdii rneklere sfat-fiil gibi anlam vermesi biraz zorlama gibi grnyor. Biligi kelimesine bilen yerine bilici denseydi, byle zorlama bir sfat-fiil eki ortaya kmazd, diye dnyoruz. Nitekim, metindeki cmleye bilici anlam ok daha gzel oturuyor.

Dodur anng mans yurt alma n ve an saklama n biligi timek bolur...(82b-15)

Dodurgann manas, yurt almay ve onu korumay bilici demektir...

196

Mustafa TOKER

Bitigi kelimesine yazan anlamnn verilmesi de bizce yanltr. aatay Trkesinde olmayan bir sfat-fiil ekine yer bulabilmek iin hataya dlmtr. Metin gz nne alndnda bitigi kelimesinin yazan anlamnda deil de yazar, ktip veya yazc anlamnda kullanld apak grlmektedir. Eger yeryznde kkergen y alarnng baras alem bolsa ve tingizler siyh bolsa bara dem ferzendi bitigi bolsa ta yz ming ve yz ming yl anng fatn bitise... (65a-8) Yeryznde

yeeren (biten) aalarn hepsi kalem olsa ve denizler mrekkep olsa, btn Ademoullar ktip (yazc) olsa (ve) dahi yz binlerce yl onun sfatlarn (zelliklerini) yazsa...

J. Eckmann, bitigi kelimesini isimden isim yapma eki olan -/-i eki bahsinde vermitir. Ayn yerde bitik kelimesine kitap, yaz; bitigi kelimesine ise, yazar, ktip, mstensih anlam verilmitir.9 13. Eyleyici Adlar bal altnda l/-gli sfat-fiil ekinden de sz edilmitir. (s. 87) Bu sfat-fiil eki Eski Trke ve Orta Trke dnemlerinde kullanldktan sonra kullanmdan dmtr. Kemal Eraslan Eski Trkede sim-Fiiller adl eserinde, ekin Orta Trke devresinden sonra kullanmdan dtn, yerini eitli lehe ve ivelerde an/-gen,- an/-ken (>-an/-en) ekinin aldn belirtmektedir.10 Eraslan hocann bu ifadesinden de anlald gibi, - l/-gli sfat-fiil eki, aatay Trkesinde artk kullanlmamaktadr. Yerini, - an/-gen,- an/ken sfat-fiil ekine brakmtr. Verilen rneklerde de ekin bir sfat-fiil eki olmad anlamdan karlmaktadr. Biligli kelimesinde g eki fiilden isim yapma eki (bilig= bilgi), -li eki de isimden isim yapma ekidir. Biligli kelimesi bilgili anlamndadr. Biligliler bilenler (83b-15), biligli kii bilen kii (79a-10), biligli arlarnng barlar bilen iyilerinin hepsi (82b-3) eklinde anlamlandrlmtr. rnekleri getikleri yerler itibariyle inceleyecek olursak;
9 10

J. Eckmann, aatayca El Kitab, (ev. Gnay Karaaa), stanbul, 1988, s. 32. Kemal Eraslan, Eski Trkede sim Fiiller, stanbul, 1980, s. 80.

ecere-i Terkime Yayn zerine

197

Burun tken biligliler aytp tururlar kim (83b-15) cmlesinin aktarm nceki geen (eskiden yaayan) bilgililer derler ki... eklinde; l ve dnili ve kp biligli kii irdi. (79a-10) cmlesinin aktarm Akll ve ilim sahibi (bilgili) ve ok bilgili bir kii idi.eklinde; Trkmenning tr bileturgan biligli arlarnng barlar...munda aytp tururlar kim... (83b-3) cmlesinin aktarm ise, Trkmenin tarih bilen bilgili yallarnn hepsi...u ekilde derler ki... eklinde olmaldr. Bu son cmleden biligli kelimesinin bilen eklinde aktarlamayaca ok daha gzel ortaya kmaktadr. Hemen nnden gelen bile turgan ibaresi zaten bilen anlamnda olduu iin bilen bilen gibi bir ifade ortaya

kyor ki, bunun da bir anlam olmuyor. Yazarn, bu eki sfat-fiil eki olarak almasna, sanrz dnili ve biligli kelimelerinin arka arkaya kullanlmas sebep olmutur. Fakat, Ebul-Gazi Bahadr Han, anlam kuvvetlendirmek veya sz edilen kiinin bilgili olduunu teyit etmek iin byle bir kullanm semi olabilir. Ayrca, son cmledeki biligli arlarnng barlar ibaresi bilen iyilerinin hepsi eklinde aktarlmtr. ar kelimesi ihtiyar, yal anlamna gelir. Bu kelimeye iyi anlamnn verilmesi yanl olmutur. Ulalar bahsinde a/-e zarf-fiil ekiyle ilgili olarak verilen bile bilmey rnei, bilmeyerek eklinde anlamlandrlmtr. (s. 88) Bil- fiili muktedirlik ifade eden bir yardmc fiil olduu iin, bile bilmey ifadesinin karl bilemeyerek eklinde verilmeliydi.

-may/-mey zarf-fiil ekiyle ilgili olarak verilen ber- arf lmay rneine, bir yana brakmayp eklinde anlam verilmitir. (s. 89) Bu ifadenin karl bir yana brakmadan eklinde verilseydi, anlam daha
doru olurdu.

Buyruk kipinin okluk 3. kii ekine rnek olarak verilen ol yapmasunlar ifadesine korumasnlar eklinde (s. 91) doru bir anlam verilmesine ramen, yap- fiilinin szlkteki karl, yapmak eklinde verilmitir. (s. 476) Bu fiilin anlam, kapatmak, rtmek eklinde
dzeltilmelidir.

Grlen Gemi Zaman (I) blmnde teklik 3. ahs iin verilen rneklerden keltrdi kelimesi getirtti, tdi kelimesi ise tt eklinde

198

Mustafa TOKER

anlamlandrlmtr. (s. 97) Keltrdi kelimesinin getirdi, tdi kelimesinin dt eklinde karlanmas gerekirdi. Dikkatsizlik veya baskdan kaynaklanan bir hata olmal. Yine, Grlen Gemi Zaman (I) blmnde okluk 3. ahs iin verilen rneklerden birisi olan kengetiler kelimesine, dantlar eklinde anlam verilmitir. (s. 98) Kenge- fiiline karlkl fikir alveriinde bulunmak, istiare etmek anlam verilseydi daha gzel bir ifade olurdu, diye dnyoruz. Nitekim, kelimenin getii Bara bigler kengetiler ta nnng lk ve tirik bol an mlnng barasn aldlar 11 cmlesinde kengetiler kelimesine dantlar anlam verilince, danlann kim olduu belli olmuyor, cmlede bir eksiklik ortaya kyor.

tavsiye, t. 2. Birlikte fikir al veriinde bulunma; fikir al verii yaplan meclis; toplant. 3. Bir iyeri, messese veya cemiyetin emir veren veya tavsiyede bulunan organ14 eklinde; Lgat-i agatay ve Trk-i Osmn de [kinge] stiare, tavsiye, ura, encmen, yn, celse eklinde15 verilmitir. zbek Trkesinde ve eyh Sleyman Efendide kelimenin toplant anlamlarna geldiini de grmemize ramen, cmleden de karlaca zere, toplantdan ziyade tavsiye, t anlam gerekiyor. Bu sebeple, kenge bere tur an irdingiz ifadesinin anlam, toplant yapmtnz deil, t veregelmitiniz, tavsiyede
11 12 13 14 15

Anlatlan Gemi Zamann Hikayesi okluk 2. ahs iin verilen kenge bere tur an irdingiz rneine, toplant yapmtnz anlam verilmitir. (s. 101) Burada toplant anlam verilen Kenge kelimesine, eserin Szlk blmnde ise, danma, grme anlam verilmitir. (s. 397) Kelimenin, Tatar Tln Alatmal Szlg nde t, tavsiye anlamlarna12, kenge ber- fiilinin ise, akl vermek, tavsiyede bulunmak13 anlamlarna geldii ifade edilmektedir. zbek Tilining zhl Lugati nde ise, [keng] 1. (Bir eyin) nasl yaplaca hakknda verilen fikir,

Btn beyler istiare ettiler ve hann l ve diri olan btn maln aldlar. (93b-2/3)

1298, s. 268.

Tatar Tln Alatmal Szlg, C. II, Kazan, 1979, s. 119. Tatar Tln Alatmal Szlg, C. II, Kazan, 1979, s. 120. zbek Tilining zahli Lgati, C. I, Moskova, 1981, s. 379. eyh Sleyman Efendi-yi Buhr, Lgat-i agatay ve Trk-i Osmn, stanbul,

ecere-i Terkime Yayn zerine

199

bulunagelmitiniz eklinde, sreklilik ifadesini veren tur- fiili de gz nnde bulundurularak verilmeliydi. Nitekim bu durum, Atam a kenge

yerine imdi babamsnz, siz neyi uygun grrseniz ben onu yapaym, dedi...) cmlesinden de anlalmaktadr. 14. art ekimi konusunda, basit art kipinin ayn zamanda geni zamann artn da ifade ettii sylenmeliydi. (s. 102) Geni zamann artna rastlanlmayan eserde, bu ekil basit art ekimiyle karlanmtr. Bu durum, verilen baz rneklerin cmle iindeki anlamlarndan da anlalmaktadr.

bere tur an irdingiz, atam orn a, imdi atamsz, siz ni ini o atsangz men an layn tidi... (Babama tavsiyede bulunagelmitiniz, babamn

tercihi senin elindedir, neyi mnasip grrsen onu yap, dediler.

nnng ve bara O uz ilining i tiyr sening olungda turur, ni ini mnsib krseng an l l tidiler. (87b-9) = Hann ve btn Ouz elinin

...Eger sen bigingni ltrseng bir ildin al an mllarn ve ivdin keltrgen on barasn sanga bereling. (102a-15) = ...Eer sen beyini

ldrrsen, bir elden aldmz mallarn ve evden getirdiimiz eyann hepsini sana verelim.

Ey ana mslmn bol l, eger bolmasang lsem ler men sining imekingni immes men tip ayd.(70a-13) = Ey ana mslman ol! Eer
olmazsan, lrsem emmem, dedi. lrm, senin memeni

Bunlardan baka, oymasang (91b-4) rneinde de ayn durum sz konusudur. Ayrca, oysang (77b-17) rneinde, grlen gemi zamann art ifadesi vardr. Bu rnekler dikkate alnarak, verilen dier rneklerde de byle bir durum olup olmad gzden geirilmelidir.

200

Mustafa TOKER

15. Baz rneklerin bulunduklar yeri gstermek iin verilmi olan sayfa ve satr numaralarnn yanl olduu grlmektedir. Baka bir deyile, verilen baz sayfa numaralarnda, ilgili rneklere rastlanamamaktadr. Bunlardan gzmze arpanlar unlardr: Sayfa 56da l-/-l- edilgen at eki iin verilen rneklerden birisi olan zl- kesilmek kelimesi 88b-12de yoktur. Bu kelime 88b2de gemektedir. Sayfa 69daki - an/-gen eylem-ad eki rneklerinden ayt an szlerini syledii szlerini 92a-8de yoktur. u/-g eylem-ad (s. 69) rnei ve ayn zamanda Eyleyici Adlarndan u/-g;- u/-knn rnei (s. 85), itibr l u dek gvenilecek gibi, itibar edilecek gibi ibaresi 65b-3te deil, 65b-13tedir. Ulalar bal altnda a/-e;-y zarf-fiiliyle ilgili olarak verilen srey tur al devam ettireli rneinin srey ksm, 89a-4te deil, 89a3tedir. al/-geli zarf-fiil eki rneinde de ayn ibarenin 89a-3te verildii grlmektedir. Tur al ekli 89a-4tedir. Bu sebeple, iki ibare

birlikte alnyorsa, sayfa numarasnn 89a-3/4 eklinde verilmesi yerinde olurdu. Ayn zamanda bu rnekte dikkati eken bir durum da, yukarda verildii iki ayr yerde, iki ayr ekilde anlamlandrlm olmasdr. Birincisinde anlam devam ettireli eklinde verilirken, ikincisinde idare edeli(beri) eklinde verilmitir. Kelimenin okunuunda da problem olduu grlmektedir. Kelime sre- eklinde deil, sora- eklinde okunmalyd. Sor- fiilinin anlam, zbek Tilining zahli Lgati16nde idare etmek; hakimlik, hkmranlk klmak eklinde verilmektedir. Zaten, dipnotlar ksmnda, kelimenin L (Leningrad) nshasnda kaln sradan olduunu gsteren bir zellik (sr al (?)) de grlmektedir. (s. 180) Ayrca, szlk ksmnda sre- eklinde bir fiile de yer verilmemi, srey tur al rnei, sr- fiilinde gsterilmitir. (s. 448) Ancak, buradaki fiilin sr- olmad da aktr. Fiil sr- olsayd, ibare sre tur al eklinde olurdu. Trkede ay/-ey eklinde bir zarf-fiil eki olmadna, burada bir emir anlam da bulunmadna gre, kelimenin sr- olmas mmkn grnmemektedir.
16

zbek Tilining zahli Lgati, C. II, Moskova, 1981, s. 99.

ecere-i Terkime Yayn zerine

201

Ulalar bal altndaki p ekinde verilen berip verip, vererek rnei, 65b-15te, o up okuyup rnei 102b-1de yoktur.
16. ok fazla olmamakla birlikte, baz transkripsiyon ve yazm hatalarna da rastlanmaktadr.

transkripsiyonlu metinde (79b-14) de bu ekilde verilmitir. Metinde birinci ay uzun okutacak herhangi bir iaret yoktur. Yukardaki rnein hemen altndaki nkerlerine kelimesinin maiyetindekiler eklinde anlamlandrld grlyor. Ynelme hli ekiyle kullanldna gre, maiyetindekilere eklinde olmaldr.

Yaklama durumu bahsinin sayfa 74teki g kkndaki hvllar a kelimesi, ahvllar a eklinde olmaldr. Bu kelime

17. Baz kelimelerin karlklarnn yanl verildii grlmektedir: Belirsizlik Adllar bahsinde ba a kelimesinin karl nedense dier eklinde verilmitir. (s. 80) Bu kelime bugn de ayn ekilde kullanlmaktadr ve ayn anlam ifade etmektedir. Kelimenin karln dier eklinde vermenin mantn anlayamadk. Bu kelimenin karl, ya sadece baka, ya da baka, dier eklinde verilmeliydi. in bir tuhaf taraf da, szlk ksmnda ba a kelimesinin karl olarak baka, ayr kelimelerinin verilmesi, dier kelimesinden ise sz edilmemesidir. Yine ayn konuda, her kimin karl olarak kimse kelimesinin verilmesi de yanltr. (s. 80) Metindeki yerlerinde de grld zere, bu ibarenin karl her kim veya kim olarak verilmeliydi.

Eyleyici Adlar konusunda, - an/-gen;- an/-ken ekinin ad grevinde kullanldna dair verilen rneklerden mn keltrmegenige ibaresinin iman getirmeyiine eklinde anlamlandrlmas pek ho olmamtr. Bunun yerine iman etmemesine ekli tercih edilseydi daha iyi olurdu. (s. 83) nk, iman kelimesi bugn getir- yardmc fiiliyle deil, et- yardmc fiiliyle kullanlmaktadr.
Hemen ardndan gelen mn keltrmegenlerini rneine iman etmeyenleri eklinde anlam verilmitir. (s. 83) Bu anlamlandrmada da

202

Mustafa TOKER

sondaki ykleme hli eki gzard edilmitir. Her ne kadar ykleme hli eki atldnda anlamda bir bozukluk meydana gelmiyorsa da aktarmada olabildiince metne bal kalnmal kural gzden rak tutulmamalyd.

- an/-gen;- an/-ken ekinin sayfa 84te belirte grevinde kullanlmasyla ilgili rneklerden yay bol anda ibaresi bahar olduunda eklinde aktarlmtr. Yay kelimesi, bahar deil, yaz anlamna gelmektedir. Nitekim, eserin szlk blmnde de kelimeye yaz anlam
verilmitir. (s. 478) 8.1.4. numaral paragrafta, yry tur anda ibaresine yrdnde anlam verilmitir. (s. 84) tur- fiili, devamllk, sreklilik ifadesi tayan bir yardmc fiildir. Yrdnde ifadesinde bir sreklilik yoktur. Kiinin yrd ann balangcn ifade eder. Bu sebeple, bu rnein yrrken eklinde anlamlandrlmas daha uygun olurdu. Metinde de byle bir anlam gerektii grlmektedir. bir gn avlanrken attan dp...

n bir kn av avlap yry tur anda atdn y lp... (84b-3) Han

Kelimenin yrdnde eklinde anlamlandrlabilmesi iin, yrigende eklinde olmas gerekirdi. Yine ayn paragrafta ler bol annda (ler bol anda eklinde verilmitir.) rnei, ldnde eklinde anlamlandrlmtr. (s. 84) barenin metinde getii yere baklrsa, cmlenin ldnde deil, lecei zaman veya leceinde eklinde bir anlam istedii anlalmaktadr. Cmle yledir:

Kanl Yavlnn iki olu vard. Bynn ad Mur Yav ve knn ad Kara Alp Arslan (idi). lecei zaman yurdunu ikiye bld.

anl Yavlnng ikki o l bar irdi. Ulu nng at Mur Yav ve kiikining at ara Alp Arslan. ler bol annda yurtn ikki bldi. (89b-6)

ecere-i Terkime Yayn zerine

203

Metinden de anlalaca zere, burada bir gemi zaman ifadesi yoktur. Bir insan ld zaman herhangi bir eyi paylatrma kudretine sahip deildir. Buradaki anlam gemi zaman olsayd, cmlenin yklemi blmt eklinde olmalyd. Burada, ler bol annda ibaresi, hastann lm deindeyken bu taksimat yaptn anlatyor. Bu sebeple, ldnde karl, lecei zaman veya leceinde eklinde dzeltilmelidir.

-ma /-mek eylemlik eki maddesinde, ad ekim eki aldklar durumlar iin verilen rneklerde, szlemekke kelimesine sylemeye, konumaya eklinde karlk verilmitir.(s. 86) szle- fiili, bnyesindeki - itelik eki sebebiyle karlkl yaplan bir fiili ifade eder. sylefiilinde ise, -- itelik eki olmad iin, karlkl yaplan bir i yoktur. Dolaysyla szlemekke kelimesinin sylemeye eklinde anlamlandrlmas yanl, konumaya eklinde anlamlandrlmas doru olmutur. Ayrca, szlemek kelimesi sohbet etmek anlamna da gelir.
Sayfa 86daki r/-ar/-er;-ur/-r sfat-fiil ekleriyle ilgili olarak verilen rnekler yeniden incelenmelidir. Bu sfat-fiil ekleri, geni zaman sfat-fiil ekleri olduu iin, gelecek zaman sfat-fiil eki olarak aktarlrsa anlama daha iyi uyacaktr. Bazlarnda, yazarn da verdii gibi gemi zaman sfat-fiil eki anlam olmasna ramen, ou anlam olarak gelecek zaman istemektedir. Burada verilen rnekler;

dzeltilmelidir. Metinden hareketle, bunlarn gemi zaman sfat-fiili olarak deil, gelecek zaman sfat-fiili olarak anlamlandrlmas gerektii anlalmaktadr.

Nek yasarn nasl yapacan, ni berrngni (senin) ne vereceini, ni lurungn (senin) ne yapacan, ni yerde oyarn nereye koyacan, ni lurun ne yapacan, ikin iker yeri ekin ekecek yeri, lerinde leceinde, lecei zaman eklinde

18. nceleme blmndeki rnekleri incelerken mracaat ettiimiz metin blmnde de baz hatalarla karlatk. Bunlardan birisi, metin blmnn ilk sayfasnda (s. 108) 16 numaral dipnotta T nshasnda bu szckten nce (kkergen kelimesi kastediliyor.) byk

bir olaslkla istinsah yanl olarak bir de krgen szc yazlm,

204

Mustafa TOKER

bir bozulmaya sebep olmad iin istinsah doru olmaz. Eger yeryznde krgen kkergen y alarnng baras alem bolsa... cmlesi, Eer yeryznde grlen (grdn veya grdm ekli de uyabilir.) yeermi aalarn hepsi kalem olsa... eklinde Trkiye Trkesine aktarlabilir ve herhangi bir anlam bozukluuna da yol amaz. Dierlerine gre daha salkl bir nsha olarak kabul edilen bu nshada istinsah yanl olma ihtimali azdr, diye dnyoruz. Sayfa 149un banda (78b-11) kitrdingiz kelimesinden sonra, tak kelimesinden nce, eski harfli metinde kI (buzu ) kelimesinin olduu grlmekle birlikte, transkripsiyonlu metin blmnde bu kelime grlmemektedir. 91b-7de kiter-sin (Bu kelime, sayfa 94te geni zaman maddesinde teklik 2. ahsa da rnek olarak verilmitir.) eklinde okunan kelime, kiter sen eklinde okunmalyd. nk, metinde sin harfinin altnda iki nokta yok, nokta vardr. Sin harfinin altna nokta koyma gelenei aatay Trkesinde ok yaygndr. Yazarmz buradaki noktay, iki nokta hesap ederek, kelimeyi kiter sin eklinde okuyarak yanlgya dmtr. Eski harfli metinde, yine 91b sayfasnn 12. satrnda song kelimesinin de sin harfinin altna nokta konularak yazlmas, bu duruma ok gzel bir rnek tekil etmektedir. 70a-13te immes men (Geni zaman bahsinde immes min eklinde verilmitir.) eklinde okunan ve 13. ve 14. dipnotlarda da dier nshalardaki durumlar gsterilen kelime, Arap harfli metne baklnca (Takent nshas) immen gibi grnyor. aatay Trkesinde, geni zamann olumsuz birinci teklik ahsnda man/-men ekinin grlebildii bilinmektedir. yleyse, bize gre Takent nshas 70a-13te immes men eklinde okunan kelime immen=emmem eklinde olmaldr. 19. Sayfa 82de Adn Ayrlma Durumuyla Kullanlan Edatlar bal altnda verilen ilgeri edatyla ilgili olarak verilen on yetti yl ilgeri

denilmekte, T nshasndaki olduu ifade edilmektedir. bulunmas, anlamda herhangi yanl olarak kabul etmek

krgen kelimesinin yanllkla yazlm Bize gre, orada krgen kelimesinin

ecere-i Terkime Yayn zerine

205

(65b-16) rneinde ilgeri edatnn ayrlma hli ekiyle deil, yaln hlle kullanld grlmektedir. 21. Metnin evirisi yaplrken en azndan sayfa saylarnn verilmesi gerekirdi. Eski harfli ve transkripsiyonlu metinle karlatrmal olarak almak isteyen aratrclarn, ilgili ksm eviri blmnde bulmalar ok zor. Bu da eserin bir dier eksik taraf bize gre. Trk dili ve edebiyat iin byk bir neme sahip olan ecere-i Terkime adl eserin Trkolojiye kazandrlmas gerekten byk bir hizmet olmutur. zerinde durduumuz noktalarn tekrar gzden geirilmesi, -varsa- dier eksikliklerin giderilmesi, eserin sonraki basklarnn daha da mkemmel olmasn salayabilir.