SMAL GASPIRALI VE DLDE BRLK FKR ZERNE* Mustafa TOKER**

ZET Bu almada, Rusyadaki Trklk hareketinin babas olarak kabul edilen smail Gaspralnn ksa bir hayat hikyesi verildikten sonra, temel olarak dilde birlik fikri zerinde durulmutur. Onun bu konuyla ilgili amac, btn Trklerin birbirlerini kolaylkla anlayabilecekleri ortak bir Trk dili oluturabilmek eklinde zetlenebilir. Bu yolda ok etin mcadeleler vermi; konunun uzun sre gndemde kalmasn salamtr. Ancak, zaman ierisinde ortaya kan eitli engeller, bu mcadelenin tam anlamyla baarya ulamasn engellemitir. Ancak, btn Trklerin ortak bir Trkeyle konumalar fikri onun lmyle birlikte yok olmamtr. Onun yolundan giden aydn bilim adamlar bu fikrin ylmaz savunucular olmular ve bu uurda mcadeleye devam etmilerdir. ANAHTAR KELMELER smail Gaspral, Trklk, Dilde Birlik SMAL GASPIRALI AND AN ESSAY ON THE IDEA UNITIY IN LANGUAGE ABSTRACT In this essay, after giving a short biography of Ismail Bey Gasprinski regarded as the father of Turkist Movement in Russia, we basically emphasized his idea Unity in Language. His aim related this subject can be summarized as creating a Turkish Language by which all Turks can easily comprehend each other. He struggled a lot on this way; he achieved that the subject be on the agenda for a long time. However, several difficulties arisen in time prevented this struggle from being successful. Nevertheless, the idea that all Turks speak a common Turkish did not vanish. Enlightened scientists following his way have become dauntless supporters of this idea and continued struggling on this way. KEYWORDS smail Gaspral, Turkism, Unity in Language

* **

2 Kasm 2001de Karapnarda yaplan smail Gaspral ve Trk Fikir Hayatndaki Yeri konulu panelde okunan bildiridir. Yard. Do. Dr., Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm.

32

Mustafa TOKER

Rusyadaki Trklk ve yenileme hareketinin en nde gelen temsilcisi olarak kabul edilen smail Gaspral, 21 Mart 1851de, Krmn Bahesaray ehri yaknlarndaki Avckyde dodu. Gaspra, smail Beyin babasnn doduu yerin addr. smail Beyin babas, arlk ordusundan emekli bir temen olan Mustafa Aliolu; annesi, Krm asilzdelerinden lyas Mirza Kaytafozun kz Fatma Hanmdr. smail Bey, ilk renimini Bahesarayda bir Mslman mektebinde aldktan sonra, on yalarndayken Akmescid Erkek Ortaokuluna balad. Burada iki yl okuduktan sonra, nce Voronejde bir asker okula, ardndan da Moskovadaki Harp Okuluna girdi. smail Bey, tabi olarak bu ehirleri ve okullar kendisine yabanc grd. Bu okullarda okumakta olan ok az saydaki Mslman Trk ocuklarla arkadalk kurdu. Bunlar iinde de aslen Krml olan ve Litvanyada yaayan Mustafa Mirza Davidovile candan dost oldu. Moskova, bu devirlerde Slavcln, ar Rusuluun merkeziydi. zellikle Trk dmanln gaye edinen Slavclk, bu iki Trk ocuunun biribirlerine daha sk ekilde yaklamalarna ve dnce dnyalarnda milliyetilik fikrinin filizlenmesine sebep oldu. Ruslarn Trk dmanl, bu ocuklar zerinde yle derin izler brakt ki, 1867de daha altnc snftayken, Girit isyannda Rum asilerine kar mcadele eden Osmanl glerine katlmak zere stanbula gitmek iin teebbse bile getiler. Bu gayeyle Krma geldiler. Buradan gizlice Odesaya geen genler, pasaportlar olmad iin stanbula gidemeden yakalandlar. Bu olay, Gaspralnn asker renciliinin sona ermesine sebep oldu. Moskovaya tekrar dnemedi ve 1868de, daha 17 yandayken Bahesaraydaki Zincirli Medresede Rusa retmenliine balad. retmenlii esnasnda Rus edeb ve felsef eserlerini okudu. 1872de Krmdan ayrlarak stanbul, Viyana, Mnih ve Stuttgart zerinden Parise gitti. Pariste bulunduu iki yl zarfnda, mehur Rus edebiyats van Turgenyefin yannda yardmclk ve bunun yan sra tercmanlk yapt. Daha sonra, uzun zamandr hayalini kurduu Osmanl zabiti olma hevesiyle 1874te stanbula gitti. stanbulda bulunduu esnada emseddin Sami, Mehmed Emin, Ahmed Mithat ve Necip Asm Beylerin fikirleri ile tant.1 Ama, smail Gaspral zerinde zellikle, Namk Kemal, inasi Efendi ve Ziya Paann nderliindeki Gen Osmanllar (Jn Trkler) akm derin etkiler brakt.2 stanbulda kald yaklak bir yllk zaman zarfnda, ok istedii zabit olma fikrini gerekletiremedi ve Krma geri dnd.
1 2

Cafer Seydahmet Krmer, Gaspral smail Bey, (Haz. Ramazan Bakkal), Avrasya Bir Vakf Yay., stanbul 1996, s. 42. Serge A. Zenkovsky, Rusyada Trklk ve slm, (ev. Ali Nejat Ongun), Gnce Yaynclk, Ankara 2000, s. 27.

smail Gaspral ve Dilde Birlik Fikri zerine

33

1878 ylnda Bahesaray belediyesine bakan yardmcs seilen smail Bey, bir yl sonra da bakanla getirildi ve 1884 ylna kadar, be yl boyunca bu grevde bulundu. Gaspralnn Krmdaki ve dier gezip grd yerlerdeki tecrbeleri, onu hemen hepsi kabuuna ekilmi bir hlde yaamakta olan dier Krm Tatarlarndan ayryordu. Elde ettii bu tecrbelerin de yardmyla mensubu olduu milleti uyandrp harekete geirebilmek iin yayn yoluyla faaliyete balamak istedi. Ancak Ruslar, smail Beyin gazete karmasna izin vermedi. Bunun zerine, 1881 ylnda Akmescidde karlmakta olan Tavrida gazetesinde Gen Molla takma adyla, daha sonralar kitap hline de getirilen Rusya Mslmanl adn tayan yazlarn tefrika hlinde yaymlad. Gaspral, bu yazlarnda ok zekice bir slp kullanm, bylece yazlarnn yasaklanmasnn nne gemitir. Ancak o, fikirlerini ihtiyatl ekilde ortaya koyabilecei Trke bir yayn organ karmak istiyordu. Bunun iin yapt resm giriimlerin reddedilmesi zerine, Tifliste her biri baka ad tayan ve bir eit bildiriye benzeyen varaklar yaymlad. Bir yandan karmak istedii gazete iin izin almaya urarken, dier yandan da dil boyundaki Mslman Trkler arasnda dolaarak aboneler bulmaya alt. Sonunda, 1883 ylnda gazetenin btn muhteviyatnn Rusasyla birlikte yaynlanmas artyla Trke bir gazete karma izni ald. lk says 22 Nisan 1883te Bahesarayda kan ve haftada bir gn yaynlanan bu gazetenin ad, inasi Efendinin Tercman- Ahvlinden esinlenilerek konulan3 Tercmn- Ahvl-i Zamand. Daha sonra, 1903 ylnda haftada iki gn kmaya balayan gazete, 1912den itibaren gnlk olarak yaynlanmaya baland. Gaspral, bir yandan gazete karmaya gayret ediyor, bir yandan da usl-i cedd okullar zerinde alyordu. Bu yolda, yurt ii ve yurt d pek ok ziyaretlerde bulundu. Btn bu faaliyetler esnasnda sal iyice bozuldu. 63 yandayken 24 Eyll 1914te Bahesarayda ld.4 Hayatn ksaca zetlediimiz smail Gaspralnn btn hayat boyunca ylmadan savat ana gayesi, baz ilim adamlar tarafndan bir topya olarak da

3 4

Serge A. Zenkovsky, age., s. 28. smail Gaspralnn hayat hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Cafer Seydahmet Krmer, Gaspral smail Bey, (Yay. Haz. Ramazan Bakkal), Avrasya Bir Vakf Yay., stanbul 1996; Nadir Devlet, smail Bey (Gaspral), Kltr ve Turizm Bak. Yay., Ankara 1988; TDV slm Ansiklopedisi, Gaspral, smail Bey, (Haz. Hakan Krml), C. 13, s. 392-395; Hakan Krml, smail Bey Gaspral, Krm Trkleri Kltr ve Yardmlama Dernei Gen. Mrk. Yay., Ankara 2001; Yusuf Ekinci, Gaspral smail, Ocak Yay., Ankara 1997.

34

Mustafa TOKER

deerlendirilen5 ve Dilde, Fikirde, de Birlik cmlesinde ifadesini bulan, dnya zerindeki btn Trklerin tek vcut hline gelmesidir. O, dnya zerindeki Trklere ayr birer milletmi gibi (Azer, Bakurt, Kazak, Karakalpak, Krgz, zbek Tatar, Trkmen... vs.) adlar verilmesinin, Trk milletini blp paralama oyununun ilk perdesi olduunu; oyunun ikinci perdesinde de Trk milletinin yok edilmesinin sahneleneceini daha gen yalardayken fark etmi, bu oyuna kar nasl davranlaca hususunda fikir yrtmeye balamtr. Gaspral, daha Tercman gazetesini kurmadan nce kard Tonguta (Yukarda sz edilen varaklardan birinin addr.), btn Trklerin ayn dili konumas meselesini gndeme getirerek, Trk dnyasnn tm tarafndan anlalabilecek bir Trk dili kullanmtr.6 Gaspral, Tonguun mukaddimesinde bu hususta unlar syler: Milletimizin eseri olan lisanmz, edeb olarak ilenmemi ise de, eitime ve kaidelere uyabilecek bir dildir. Gayet nzik Tatar trklerinden, Nogay cnklerinden, Krgz ve Trkmen crlarndan anlalr ki, eer dilimiz usta bulup, kelime alnp ilenirse, imdikine gre ok daha fazla parlak ve kullanl olur.7 Mukaddimenin devamnda, yirmi be yllk hayat boyunca ne yaptn ve bundan sonra ne yapacan u szlerle anlatr: Yirmibe seneden beri dediim, yazdm, altm budur. are amak, yol amak, baka bir ey deildir. nk, kavi, necip, mrl, sabrl ve cesaretli olan Trk milletinin, perakende dp, Sedd-i inden Akdenize kadar yayld hlde, nfuzsuz, sessiz kald lisanszlndan, yani lisn- umum (ortak dil)ye sahip olmadndan ileri gelmitir. Bu inanla mrettim (yaadm), bu inanla mezara gireceim.8

5 6 7 8

A. Zeki Velidi Togan, Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi, C. I, 2. Bask, stanbul 1981, s. 555. Ahmet Bican Ercilasun, smail Gaspralnn Fikirleri, Trk Dnyas zerine ncelemeler, Aka Yay., Ankara 1992, s. 358. Ahmet Bican Ercilasun, age., s. 358. Sabri Arkan, smail Bey Gaspralya Gre Dilde-Fikirde-te Birlik Niin arttr?, Trk Dnyas Tarih ve Kltr Dergisi, S. 2000/07-163, s. 19.

smail Gaspral ve Dilde Birlik Fikri zerine

35

Daha bu yaynyla rejimin phesini ekmeden, ince bir slp kullanarak, dmann amacn gizliden gizliye milletine hissettirmeye alan Gaspral, Tercman gazetesinin kurulmasyla birlikte, bu fikirlerini, o zamanki otorite boluunu da iyi deerlendirerek aka ifade etmeye balamtr. Gaspral, Bakda Hayat gazetesini karan Ali Merdan Topubana gnderdii mektubunda, edeb dilin nemini u szlerle ifade eder: nsanlar tefrik eden ey vardr. Biri mesafe uzakl, biri din bakal ve biri dilsizliktir. Bundan 25 sene evvel, ahvl-i milliyemizi mlahaza ederek zayf bamla dertlerimize derman izlemekte grdm ki, dinimiz hep bir ise de mesafe ile dilsizlik bizleri tefrik ediyor. Medeniyet eserlerinden olan vapurlar, demiryollar ve telgraflar, sene be sene mesafelere galebe geldikleri dahi grlp, ayrlmzn sebebi ancak dilsizlik, yani edeb dilimizin olmad ba sebep olduu, gn gibi ortaya kt.9 Gaspral, konuulduu ve yazld zaman, stanbuldaki hamal ve kayk ile Dou Trkistandaki deve srcs ve koyun obannn dahi anlayabilecei bir dil istiyordu.10 27 Haziran 1914 tarihli kdam gazetesinde, kendisiyle yaplan bret Alnacak Szler balkl syleide, Eer Trkler (Anadolu Trkleri) dillerini biraz daha sadeletirmi, okumay ve imlay retecek ekilde nl harfleri kullanmaya balam olsalard, 5-6 seneye kadar Rusya Mslmanlaryla dilleri kesinlikle birlemi olurdu. Bundan doacak faydalar izah etmeye gerek yoktur sanrm.11 diyerek Anadolu Trklerinin dilde sadelemeye nem vermediklerini, bu yzden de Trkistan Trkl ile aralarnda dil asndan uzaklamalar meydana geldiini ifade etmektedir.

9 10 11

Sabri Arkan, age., s. 19. Cafer Seydahmet Krmer, age., s. 98. Yusuf Ekinci, age., s. 30.

36

Mustafa TOKER

Gaspral, Tercman gazetesinde, btn dnya Trklnn anlayabilecei ortak bir edeb dil gelitirmeye alm, bu edeb dilin de Osmanl Trkesi olmasn istemiti.12 Bunun balca iki sebebi vard. Birincisi, Osmanl Trkesinin bir imparatorluk dili olmasdr. kincisi ise, 19. yzyln balarndan itibaren arlk hkmetinin Trkler arasna Rus gmenler yerletirmeye balamas ve bunun neticesinde her Trk boyunun mahall bir dil ve edebiyat oluturmak iin gayret etmeye balamasdr. Ancak, Osmanl Trkesinin Arapa, Farsa terkip ve ibarelerle dolu olmas, dier boylarn bu Trkeyi anlamalarn zorlatryordu. Gaspral bu terkip ve ibareleri att, yerlerine Krm ve dier corafyalardaki lehelerden alntlar yapt. Bylece, Anadolu ve Rusya Trkl tarafndan anlalan -bu gr paylamayan yazarlar da vardr13- ortak edeb dili oluturdu. smail Beyin ortak edeb dil gayretlerinin yan sra, yukarda da ifade edildii zere, Rus gmenlerin Trklerin youn olduu blgelere iskn edilmeye balanmasyla, benliini korumak isteyen Trk topluluklar kendi leheleriyle gazete ve dergi yaynlama gayreti iine girdiler. Bu abalar, 1905 ylnda Ruslarn Japonya karsndaki yenilgileri sonucunda, Rus ynetiminin merut idareye gemesi ve Mslman tebaaya baz haklar vermesiyle giderek artmaya balad. Trklerin bulunduu byk ehirlerin ounda Trke gnlk gazeteler ve haftalk dergiler yaynland. Bunlar iinde mahall leheler kullanlarak karlanlar smail Beyin tepkisini ekiyordu. O, Kazanda kan bu tip dergi ve gazetelerin ok s ve yerli diline atyor, bunlarn Trk diline ve Trk milletine zarar verdiklerini sylyordu. Bu hususta Gaspraly hakl bulup destek kanlar olduu gibi, haksz bulup ona muhalif olanlar da vard. Hatta Mslman Trk cemaati iinden baz tutucu evreler, yapt faaliyetler ve sarf ettii szler yznden onu halk dinden karmakla suluyor; hkmet ierisindeki pek ok nfuzlu Rus da Panislmc, Pantrk dnceleriyle Rus imparatorluunu paralamaya almakla itham ediyordu.14 Gaspral, btn Trklerin birlik olabilmesi iin, ncelikle cemaat olma fikrinden kurtulup millet olma fikrine sahip olunmas gerektiini dnyordu. O, ayr ayr leheler kullanmann dilde birlie engel olduunu, millet olabilmek iin ortak bir edeb dil olmas gerektiini savunuyordu. Onun bu hususta yazd yazlar, birlie giden yolda ne kadar gayret ettiini ak ekilde ortaya koymaktadr.
12 13 14

Serge A. Zenkovsky, age., s. 29. Serge A. Zenkovsky, age., s. 29. Hakan Krml, age., s. 19.

smail Gaspral ve Dilde Birlik Fikri zerine

37

15 Mart 1906 tarihli Tercman gazetesinde, dilde birlie kar olan ve ayr lehelerin edeb diller olarak gelitirilmesini savunanlara u ekilde cevap verir: Umum edeb dili olmayan millet, millet saylmyor. Trk evlatlarndan olan Taran, Sart, zbek, Krgz, Kazak, Kumuk, Nogay, Azerbaycan vesair tayfalar, Trke konutuklar hlde, iveleri bakadr. Birbirlerini glkle anlarlar. Bu hl, birlemee, birlie, bilgilerin, ilimlerin herkese duyurulmasna, terakkiye (ilerlemeye), edebiyata, dostlua ve kaynamaya engeldir. Binaenaleyh, en evvel, en ziyade, hepimiz iin ihtiya ve lzumlu olan, umum lisan, edeb Trke dildir... Bu i pek o kadar yengil (hafif) deilse de, aresi bulunmaz mkil de deildir. Tercman gazetesi, Bahesaraydan t Kgara kadar okunduu, yani anlald, lisanen birlemenin mmkn olduuna byk delildir.15 Cafer Seydahmet Krmer, Gaspralnn, ortak bir edeb Trk dili oluturmak iin tutulacak yolu aka ortaya koymamasna ramen, Tercman gazetesinde kaleme ald makaleler gzden geirilince, aadaki sonulara ulalabileceini -Bekir Stk obanzadenin Trk-Tatar Lisaniyatna Medhal adl eserinden naklen- ifade etmektedir: 1. Mmkn olduunca Trkeye girmi olan yabanc kkenli kelimeleri karmak. 2. Okuryazarlar tarafndan dahi anlalamayan Arapa, Farsa terkip ve ibareleri kaldrmak. 3. Btn lehelerdeki ok kaba olmayan kelimeleri, Osmanl Trkesinin yapsna uydurarak kullanmak. 16 Gaspral, eserlerinde ve Tercman gazetesinde anlalr bir dil kullanmtr. Bu da onun dilde birlik fikrini kuru kuruya savunmadn, ayn zamanda uygulamasn yaptn da gsterir. Rizaeddin Fahreddin, Til Yar adl kitabnda, smail Gaspral ve eserlerinde kulland dil hakknda unlar syler:

15 16

Sabri Arkan, age., s. 20. Cafer Seydahmet Krmer, age., s. 87-88.

38

Mustafa TOKER

Ana dilimizin bugn yaamakta olan en byk hizmetkrn gstermek gerekirse, hi phe yoktur ki, bu kii Tercman gazetesi yazar smail Bey Gaspraldr. Herkesin anlayaca ekilde, ak ifadeli ve ruhlu ksa cmlelerin, gzel ve edeb ifadelerin usuln o ortaya koymutur. Onun anlatmnda, garip kelimeler, k olmayan cmleler, bir anlam iin birden fazla eanlaml ifadeler olmaz. Trk dilinin birinci slahs Ali ir Nev ise, ikincisi hi phesiz smail Beydir.17 Tercmanda kaleme ald yazlarnda, dil birlii konusunda mmkn olduunca ak bir Trke kullanan Gaspral, meslektalarn da daima ar dil kullanmalar yolunda tevik etmitir. 1906 ylnda Azerbaycanda karlmaya balanan Fyzt dergisinin yayn mdr Hseyinzde Ali Beye, derginin drdnc saysnda yaynlanan mektubunda, Fyztn birinci saysn aldm. Dzeni ve basks gzel olmu, hayrl olsun. Dilini biraz daha sadeletirirseniz halk arasnda da daha fazla yaygnlar, sanyorum.18 demek suretiyle, Fyztn sade dille karlmasn istemesi bu fikrinin tezahrdr. Ayn ekilde, Mehmet Emin Yurdakulun gnderdii mektuba cevaben 12 Mart 1889da kaleme ald mektubunda, sade Trkeyle yazlan iirlerinden duyduu memnuniyeti, iirlerinizin dilinden baka, fikirleri de stanbulun ay yzl ve kara sa ile mavi gzden ibaret iir eserlerinin hepsinden stndr. Cbbeleri kyamet olan efendilerin; bastonlar, ceketleri alamet olan k beylerin tarzna zt, sade ve kaba(!) Trkeyle yazmak byk cesarettir. Mensur ve manzum eserler arasna byle sistemli bir eser kazandrmak, Trk lemine byk bir hizmettir. En iten tebriklerimi sunuyorum.

17 18

Cafer Seydahmet Krmer, age., s. 88. Cafer Seydahmet Krmer, age., s. 92.

smail Gaspral ve Dilde Birlik Fikri zerine

39

Trk lemine dediim abart sanlmasn. Abartmay ne severim, ne de ederim. nk iirlerinizi Edirne, Bursa, Ankara, Konya, Erzurum Trkleri anlayp lezzetle okuyabilecekleri gibi; Tiflis, Tebriz, irvan, Horasan, Trkistan, Kgar, Det-i Kpak, Sibirya, Kazan ve Krm Trkleri de okuyacaktr ki, bu erefe Fuzl ve Nb bile nail olamadlar. 40-50 milyonluk ve 30 asrlk leme ilk kez bir kak oul baln yediren siz oldunuz ki, bu sizin iin bir eref, bizim iinse bir saadettir! Tekrar tebrik ediyorum. Tercman gazetesinin abas da bu yolda hizmettir. Sade ve kaba(!) Trk dilidir ki, Dersadetin hamal ve kayklarna, Dou Trkistandaki Trk devecilerine ve obanlarna gazeteyi tantmtr. Kazan ve Sibiryada olduu gibi, Tebriz ve Horasanda da Bahesaray dilini renmeye meyil dourmutur. stanbul edebiyatnn sistemsiz devamndan ve dudu kuu dilinden usanm, kararmtm. iirleriniz byk teselli oldu. Bunun iin Allah sizden raz olsun. Size kardeesine gazetemi takdim ediyorum...19 satrlaryla dile getirmitir. te Gaspralnn bu abalar sonucunda, dnyann dier blgelerindeki Trkler arasnda bir kvlcm parlam oldu ve bu kvlcm alevlenerek byd. Onun Dilde, Fikirde, de Birlik dsturu, dier Trk boylarna mensup pek ok Trk aydnn da etkiledi. Bunun neticesi olarak da Kazanda, Kafkasyada, Trkistanda ve Krmda yaynlanan pek ok gazete ve dergi, hikye ve romann da bir ksm, ya Tercman gazetesinin dilinde veya buna yakn bir dilde kt. Kazan yazarlarndan Akyiitzadenin 1886da baslan Hsamettin Molla hikyesi, Zahir Bigiyef in 1896da kan Gzel Hatice roman, Alime Tilbanat Hanmn 1898de ikinci basks kan Muaeret db, daha sonralar yaynlanm olan Sadri Maksud nin Maet hikyesi, Ayaz shak nin baz eserleri, Fatih Kerim nin btn yazlar, Abdullah Tukayn baz iirleri, Tercman Trkesinin etkisindeydi. Krmda Osman Akokraklnn 1899da baslan Hikyet-i Minkecan Hanm Trbesi ve daha sonra yaynlanan Krm Koncalar,
19

Cafer Seydahmet Krmer, age., s. 97-98.

40

Mustafa TOKER

1901de Seyit Abdullah zenbalnn Olacaa are Olmaz ve Hasan Sabri Ayvazof un Neden Bu Hle Kaldk? piyesleri ve Nasl Tedris? adl eseri, Tercman Trkesi kullanlarak kaleme alnd.20 Ayrca, Hdi Atlas nin Symbike, Kazan Hanl ve Sibir Hanl eserleriyle, Zahir Bigiyef in Maverannehirde Seyahat ve Gnah- Kebir eserleri de yine bu Trke esas alnarak yazld. 1905ten sonra, btn Rusya Trklerinde olduu gibi Azerbaycan Trkleri arasnda da milliyetilik fikri kuvvetlendi ve dilde sadelik, yalnz edebiyatta deil, matbuatta da canlanmaya balad. Gaspralnn balatt ortak edeb dil almalar, Kazanda olduu gibi Azerbaycanda da karlk buldu. XX. yzyln balarnda Azerbaycan edeb dilinin durumunun ne olaca sorgulanmaya baland. Osmanl Trkesi tarafnda olanlarla Azebaycan lehesi taraftarlar arasnda iddetli tartmalar yaand. Hasan Bey Zerdab, daha 1876 ylnda Ekinci gazetesinin on drdnc saysnda, Trk dil birliini savunmutu.21 1900l yllarda, Osmanl-Trk edeb dilini savunanlar, Hseyinzade Ali Beyin idare ettii Fyztta bu yndeki fikirlerini kaleme almaya baladlar.22 1906 ylnda neredilmeye balanan Fyzt dergisi, yalnz Azerbaycanda deil, btn Rusya Trkleri arasnda milliyetilik fikrinin glenmesinde nemli iler yapt. Fyzt, sadece dilde sadelie nem vermedi, ayn zamanda dil konusundaki pek ok tartmaya stunlarnda yer aarak bu husustaki grlerin olgunlamasna da yardm etti. Bylece, smail Gaspralnn ortak edeb dille ilgili gayretleri olduka geni bir sahada karlk buluyor; sadeliin, ortak edeb dilin anlam ve nemi anlalyordu. Bu akm, Trk birlii fikrini de gn getike kuvvetlendiriyordu. Bununla ilgili olarak Revue du Monde Musulman dergisinin Kasm 1906 tarihli saysnda Mr. Bouvat, Rusya Mslmanlar Matbuat adl makalesinde, Btn bu gazetelerin ortaklaa takip ettikleri fikir ve gaye, Tatarcann birletirilmesi ve mmkn olduu lde stanbul ivesine yaklamasn salamakt. Bu gazeteler, Rusa kelimelerin istilasndan mmkn olduunca kanarak, yerlerine bu kelimelerin Osmanlcasn kullanmaktayd.23 diyerek bu dergi ve gazetelerin ortak amacn izah etmektedir.

20 21 22 23

Cafer Seydahmet Krmer, age., s. 89. Nadir Devlet, Rusya Trklerinin Mill Mcadele Tarihi (1905-1917), TTK Yay., Ankara 1999, s. 20. Ahmet Bican Ercilasun, age., s. 360. Cafer Seydahmet Krmer, age., s. 93.

smail Gaspral ve Dilde Birlik Fikri zerine

41

smail Gaspralnn dilde birlik fikrini yaymasna paralel olarak bu fikre muhalif olanlar da vard. Ortak edeb dil fikrine kar olanlar, her boyun kendi lehesiyle edebiyatlarn oluturmalar gerektiini savunuyorlar; bylece, meden ynden daha abuk ykseleceklerini iddia ediyorlard. Byle dnenlerin en byk destekileri Rus misyonerleri ve Rus msterikleriydi. Bunlar, her boyun kendi lehesiyle birer edebiyat ve dolaysyla birer dil oluturmasnn, Rusyann o derecede menfaati olduunu, Rusya Trklerinin topyekn hareket etmeleri hlinde Rusyay karanlk bir gelecein beklediini biliyorlard. Bunun iin, her leheye ayr birer dilmi gibi ayr alfabeler verilmesi teklif edildi. Bu teklifi yapan, Rusyadaki Trkleri Ruslatrmak ve Hristiyanlatrmak iin byk gayret sarf eden ve smail Gaspral gibi aydnlar bu yolda byk engel kabul eden Nikolay lminskiy24 idi. 25 Mays 1876da eitli iaretlerle geniletilmi Rus alfabesinin Trklerin kulland ayr lehelere uygulanmasn teklif eden lminskiy, daha da ileri giderek, ortak bir Trk dili yerine, her bir boy iin boy lehesinin ana dil olarak kabul ettirilmesi gerektii fikrini ortaya att.25 Kazak ve Tatar aydnlarna da tesir eden lminskiy, onlara da kendi boy lehelerinde alfabeler, gramerler ve szlkler hazrlatt. te yandan, Mikola Ostroumov, Trkistan Vilayetinin Gazetini karyor; 1883ten 1917ye kadar bu gazeteyle ehir azna dayanan zbekeyi edeb dil hline getirmeye alyordu.26 Trkmen Trklerinde nceleri zel bir edebiyat oluturma fikri ve teebbs yoktu. Ancak Bolevikler, oyunun bir paras olarak bir de Trkmen edebiyat oluturma gayreti ierisindeydi. Bunun sonucu olarak, 1925te Akabatta Emir Hacolu Kakacan bakanlnda Trkmenistan Gazetesinin yaymna baland. Gazetenin dili, balarda Azerbaycan Trkesiyle zbek Trkesi arasndayd. Daha sonralar, gazetenin bana komnistleri geirerek dilini halis Trkmenceye evirdiler.27 Bu lehenin azlarndan topladklar kelimelerle oluturduklar yapay dil ile Trkmen Trkesini dier Trk lehelerinden uzaklatrmaya altlar. Boleviklerin bu icraatlar Trkmenistan ile snrl kalmad. Bu ileri, en bynden en kne varncaya kadar btn Trk lehelerinde uyguladlar. Bylece, hem her boyun kendisine ait bir mill(!) dili, hem de ayr birer alfabesi oldu. Zamanla bu siyasete eitli ayak oyunlar da katlarak Tatar Trk, Bakurt Trkne; zbek Trk, Krgz Trkne dman edildi. Bylece, dilde birliin nn btnyle tkamaya altlar.

24 25 26 27

Ahmet Bican Ercilasun, age., s. 357. Ahmet Bican Ercilasun, age., s. 358. Ahmet Bican Ercilasun, age., s. 358. Cafer Seydahmet Krmer, age., s. 109-110.

42

Mustafa TOKER

Rus msterik ve misyonerlerinin gayretleri bir tarafa, boylarn kendi mensuplarndan olanlar da bu abalar ierisine girmilerdi. Bunlardan birisi, Kazan Tatar Trklerinden olan Abdlkayyum Nasrdir. O, Kazan Tatarcasnn edeb dil hline gelmesinde en byk paya sahip olan kiidir. Kaleme ald szlkler ve gramer kitaplaryla bu amaca hizmet etmitir. Bolevik ihtillinden sonra halklara zgrlk fikriyle birlikte, Orta Asya Trkl aydnlar, btn Trklerin ortak bir edeb dille yazp konumaya balayacan mit etmi ve bu yndeki almalarn arttrmlard. Ancak, ihtill beklendii gibi kmam; btn Trklerin ortak bir dille yazp konuabilmeleri yle dursun, her boya ayr bir alfabe verilmi; hatta, biraz daha ileri gidilerek btn Orta Asya Trkl 3-5 leheye deil, yalnzca Azerbaycan 17 deiik leheye ayrlmtr.28 Hlbuki, ihtillle birlikte yaanan hrriyet aylarnda, Rusya Trkleri arasndaki Trklk cereyannn iyice artmasyla, Moskova kongresinde Rusyadaki Trk-Mslman okullarnda Osmanl Trkesinin mecbur bir ders olarak okutulmas bile kararlatrlmt.29 Dilde birliin nnde zaten yeterince engel varken Bolevik idaresinin adamlaryla bu say daha da artt. Artk her hususta sk bir denetime giren idare, Trkln tek bayrak altnda bulumasna engel olabilmek iin, nce dilde birliin salanmamas gerektiini biliyor ve buna engel olmak iin de tm yollara bavuruyordu. Bu arada, yandalar dergiler ve gazeteler vastasyla bu hususta kaleme alnm yazlar da sk sk stunlar igal ediyordu. Bolevikler, bu mesele hakknda ok hassastlar. Trk dil birlii dncesine tahammlleri yoktu. Bu konuda Krm Eyalet Komitesi ktibi agar, Komnist Partisinin 17. kongresinde, Burjuva emeli tayan unsurlar, bilinli olarak Tatar dilini, Arap ve Trk kelimeleriyle doldurmakta, Rusa kelimelerden kanmaktadrlar...30 diyerek, dilde birlik gayesinde olanlar sulamakta, onlar Bolevik idareye deta ihbar etmektedir.

28 29 30

Cafer Seydahmet Krmer, age., s. 109. Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, KB. Yay., Ankara 1990, s. 416; Nadir Devlet, smail Bey (Gaspral), Kltr ve Turizm Bak. Yay., Ankara 1998, s. 92. Cafer Seydahmet Krmer, age., s. 111.

smail Gaspral ve Dilde Birlik Fikri zerine

43

Ayn kongrede sz alan Krm Halk Eitim Mdr Aleksandrovi, smail Gaspraly fakir Tatar halkn arlk rejimine satmakla sulam, onun bir inklp olmadn ve Krmdaki dil birlii destekilerinin -ki banda Hasan Sabri Ayvazof vardr- Trkiyeye meylettiklerini, yani pantrkist olduklarn, Krm Tatar dilini ve edebiyatn Rus dili ve edebiyatnn etkisinden kurtarmaya altklarn31 syleyerek, bunlara kar nlem alnmas gerektiini ifade etmitir. Bolevikler, Trk dil birliine kar takip ettikleri siyaseti hi bir zaman deitirmediler. Trk dil birliini, baka bir deyile Trkln bu en salam temelini ve emelini kknden baltalamaya devam ettiler. Komnist Partisine mensup Trklerden ve Rus msteriklerden bazlar, gerek mahall lehelerin glenmesi ve gerekse her leheye ayr ayr alfabeler yaplmas meselesinde her boyun kendi kararyla hareket ettiini iddia ederler. Ancak bu iddiann doru olmad, 1926 ylnda Bakda toplanan I. Trkoloji Kurultaynda alnan kararlarla apak ortadadr. Bu kurultaya her boydan ilm alanda yeterli ve resm olarak yetkili kiiler katlm ve nce ortak bir alfabe, daha sonra da ortak bir edeb dil oluturulmas kararlatrlmtr. ok gemeden toplantya katlan boylar, birbirinden fazla farkl olmayan ve Ltin esasna dayanan yeni alfabeye gemilerdir. Kurultayn ardndan, ortak bir alfabede karar klan ve alfabelerini deitiren Orta Asya Trkl, faaliyetlerini bundan sonra da srdrmeye almlar; ancak Bolevik idarenin bana Stalinin gemesiyle bu almalar durdurmak zorunda kalmlardr. nk, Bolevik idare eli kalem tutan bu aydnlar pantrkistlik, turanclk fikirleri gttkleri iin hapishanelere attrm, srgnlere gndermitir. Cezasn ekip de hayatta kalmay baaranlar, tekrar bu fikirler iin alabilirler dncesiyle, kaza ss verilen cinayetlere kurban gitmilerdir. eitli Trk boylarna mensup edebiyat ve fikir adamlarnn hayatlar incelenirse, hep 1937-1941 yllar arasnda ldkleri grlr. Stalin, eli kalem tutanlar ortadan kaldrarak dil birliinin ksa vadede gereklemesini imknsz hle getirmitir. Bu aydnlarn ortadan kaldrlmasnn akabinde, ok zaman gemeden btn Trk boylar iin ayr ayr Kiril esasna dayanan alfabeler hazrlatlarak bu alfabelerin kullanlmas mecbur tutuldu. 1990da bamszlna kavuan Trk cumhuriyetlerinde ortak edeb dil oluturma abalar, Trkiye Trkl bilim adamlar nderliinde, zellikle de Trk Dil Kurumunun gayretleriyle yeniden balamakla birlikte, bunun gerek31

Cafer Seydahmet Krmer, age., s. 112.

44

Mustafa TOKER

lemesi u gne kadar mmkn olmamtr. Yaplan toplantlarda, prensipte byle bir uygulamaya geilmesinin gerekli olduu karar alnm; fakat uygulamaya geilememitir. nk, uygulamaya geilebilmesi iin hkmetlerin adm atmas gerekmektedir. Aydnlar tarafndan tartlan bu husus, nedense devletler tarafndan gndeme getirilememektedir. Baz cumhuriyetlerin Ltin esasl alfabeye getikleri grlmekle birlikte, bu alfabeler birbiriyle nemli farkllklar gstermektedir. Trkmenistan ve Azerbaycan bugn fiilen Ltin alfabesine gemilerdir. Ancak, bu cumhuriyetlerin alfabeleri Trkiye Cumhuriyetinin kulland alfabeden, zellikle nl sesler iin kullanlan harfler asndan farkldr. Yine de Kiril esasl alfabe kullanmalarndansa byle bir alfabe kullanmalar, bu iki cumhuriyetle Trkiye Cumhuriyetinin yaknlamasn biraz daha kolaylatrmas asndan faydal olmutur. Gaspralnn dilde birlik davas, onun lmne kadar ulamaya alt gayelerden biri oldu. O ld zaman bu gayeye ulalamamt. Ancak onun bu fikri, phe yok ki hem Rusya Trkleri arasnda, hem de dier Trk yurtlarnda ok byk ilgi ve kabul grd. 1905-1925 yllar arasnda Rusya mparatorluunda yaynlanan Trk lehelerindeki pek ok gazete ve derginin Tercman Trkesini, yahut ona ok yakn bir dili kullanmalar ve bunun ancak Sovyet dneminde mecbur olarak son bulmas, Gaspralnn ortak edeb dil konusundaki bir mr boyu sren gayretlerinin hi de boa gitmediinin delilidir. 1911den itibaren Tercmann balnn altnda yer alan mehur, Dilde, Fikirde, de Birlik sz ise, gnmze kadar Trk dnyasndaki en yaygn uran(slogan)lardan biri hline dnmtr. Gaspralnn bu yoldaki gayretleri, btnyle sonusuz da kalmamtr. lmnden sonra, 1920lerde dahi eitli blgelerdeki Trk yaz dilleri arasndaki farkllklarn gnmzdekilere ve Gaspraldan nceki dnemlere gre ok daha az olmas bunun en gzel gstergelerinden biridir.32 Bugn de gayreti iinde olunan dilde birlik fikrini ortaya atan smail Gaspraly, doumunun 150. ylnda bir defa daha hatrlamak, phesiz ki hl tek bir dille konuup yazmak heyecann duyan herkes iin denmesi gereken bir vefa borcudur. Onun at r, birtakm i ve d dmanlar tarafndan
32

Hakan Krml, Krm Tatarlarnda Mill Kimlik ve Mill Hareketler (1905-1916), TTK Yay., Ankara 1996, s. 151.

smail Gaspral ve Dilde Birlik Fikri zerine

45

engellenmeseydi, yle tahmin ediyoruz ki bugn baaryla sonulanm olacakt. Trk milleti iin hayrl olan her ite, nedense dahil ve haric bedhhlar olagelmitir, bundan sonra da olacaktr. Bize den, smail Gaspral azmi ve sebatn gstererek bu oyunun tezghlarn, ilmin ve akln yardmyla bertaraf etmektir. Ruhu d olsun!