___________________________________________________________________________ Yaynlayan: Trk Kltr Aratrma Enstits P.K. 14 ankaya Ankara.

. Tel: 25 12 23 17 73 47 Dizilip basld yer: Ayyldz Matbaas 1974 Ankara ___________________________________________________________________________

GR

ETRSKLER TRK M D?

ADLE AYDA

Ankara 1974

NDEKLER

NSZ ..

I GR
I Etrsklerin tarih nemi . II talyada Etrsk hkimiyeti III Etrsklerin gnlk hayat IV Etrsklerin Romallar tarafndan yok edilii V Etrsk medeniyetinin yeniden ortaya k

II TEZ VE DELLLER
I Etrsk muammas II Eski Yunan tarihileri . III Pelasglar kimdi? . IV Lisan deliller . VI Din deliller VII Arkeolojik deliller .

NSZ
Bugn Atatrkn Dil ve Tarih almalar sz konusu olduu zaman, bir ok aydnlarmz stn bir tavr taknarak: Ha evet, u Gne-Dil teorisi deyip gemei bir meziyet saymaktadr. Aslnda ne dediklerinin farknda deillerdir. nk Gne-Dil teorisi baka, Atatrkn u veya bu konudaki tarih nazariye ve grleri bakadr. Atatrke gre Smerler ve Hititler Trkt. Bu, Smerbank ile Etibanka verdii adlardan bellidir. Ayrca Atatrk mhim bir gemimize Etrsk adn vermiti. Bu da Etrskler hakkndaki kanaatini gstermektedir. Kendisinin tarih alanndaki alma arkadalarndan Dr. Reat Galip, Atatrkn inand grleri yanstan Birinci Trk Tarih Kongresinde okuduu Trk rk ve medeniyetine bak adl teblide, Etrsklerin Trkler gibi brakisefal olduklarn hatrlattktan sonra Etrsk kelimesinin bir dier ekli olan Tursk kelimesi hakknda yle diyordu: Bu kelimenin cezrinin Trk kelimesiyle dikkati calip ve aikr yaknl iaret edilmee deerlidir. Atatrkn bir dier alma arkada olan ve Gne-Dil teorisini kabul etmedii iin Atatrkn sitemlerine maruz kalm bulunan rahmetli babam Profesr Sadri Maksud bana birka defa: Hititleri bilmem amma, Smerlerle Etrsklerin Trk olduklarndan eminim demitir. Nitekim o zamandan beri Hititlerin dili zlm ve kendilerinin Hin-Avrupal bir ulus olduklar isbad edilmitir. Babamn Etrskler hakkndaki fikri bende o kadar yer etmitir ki, vefatndan beri, elime frsat getike, Etrskler hakknda bilgi toplamaya almmdr. Roma Bykeliliine Eli-Mstear tayin edilince, frsatlarn en byne kavutuumu dnerek, vaktiyle Etrsklerin yaad bu memleketin dilini, yani italyancay renmeye, renir renmez de, Etrsklerin menei hakkndaki Italyan kaynaklarn inceleme koyuldum. Ayrca, Etrsklerle ilgili Enstit ve Mzelerde ve Etrsk mezarlarnda tetkikte bulunduum gibi, her tatilde bir Etrsk ehrini gezmei prensip edindim. Bylece Etrsk Aratrmalarnn merkezi olan Floransadan baka, Tarquinia, Orvieto, Chiusi, Bolsena, Viterbo, Perugia, Alatri, Capua ehirlerindeki Etrsk medeniyetinin kalntlarn yakndan incelemek imknn buldum. Aratrmalarm ilerledike, tarihin her devrinde Anavatanlarndan karak, yeni vatanlar bulmak iin mesafeleri hie saym olan eski Trklerle Etrskler arasndaki benzerlik dikkatimi ekti ve Etrsklerin Trk olduklarna dair kanaatim her gn bir az daha kuvvetlendi. Bu kanaat bende yer ettike ve kendime gre mhim saydm ipular elime getike, bunlar Bat ilim dnyasna tantmann bir ilm ve mill vazife olduunu dndm. Bu dncenin etkisi ile franszca olarak bir kitap yazmaa baladm. Tabidir ki, bu kitabn

tamamlanmas zaman isteyecek, yaynlanmas da belki ancak be on sene sonra mmkn olabilecekti. Halbuki, Etrsklerin Trkl ve bunu isbad eden deliller bana o derece aikr grnyordu ki, bu ilm gerei bir bakas benden evvel davranp aklar korkusu ile, delillerimden bazlarn bir an evvel ortaya koymak ihtiyacn duydum. Ve ite, bu artlar altnda, 1970 de, Roma Arkeoloji Enstitsnde bir konferans verdim. Konferans metnini bir sene sonra Les Etrusques taient-ils des Turcs? ad ile aynen bastrdm. Bu defa, metnin trkeye tercmesini burada sunmaktaym. Ancak Etrskler hakknda dilimizde hemen hemen hi eser bulunmadn gz nne alarak, bir Giri fasl halinde, bu ulus hakknda ksaca bilgi vermei faydal buldum. Etrsklerin Trk olduklar hakkndaki tez yeni deildir. Fakat benim bu tez lehindeki btn delillerim yenidir. Bunlar tamamen ahs buluum eseri olup, aratrma, karlatrma, dnme ve inceleme sonucudur. unu da belirtmeliyim ki, okuyucunun bu kitapta bulaca deliller franszca olarak yazmakta olduum geni aptaki eserimden ortaya koyacam delillerin belki onda biridir. Bu kk kitabn gerek kapanda, gerek iinde, Trk yerine Proto-Trk tabirini kullanmann belki daha ilm olabileceini kabul ediyorum. Fakat Trk ulusu zaman ve mekn iinde o kadar az deien, ezel ve ebed bir ulustur ki, onun en eski atalarna bile sadece Trk demei tercih ettim. Hemen bundan otuz krk sene evvel tarih-ncesi saylan baz devirler bugn tarihin snrlar iine girmitir. Ayni ekilde, mesel, Proto-Hitit ad verilen kavimler bugn belirli isimler alarak, tarihte kendilerine has mevkii igal etmilerdir. Batl bilginler Yunanistanda, Ege denizinde ve Bat Anadoluda yaam en eski kavimlere evvelce Pr-hllnique deyip gemiken, imdi her birine ayr birer ad ve hviyet aramak mecburiyetini hissetmektedirler. Yani, tarihte protolar, prler yava yava yok olmaktadr. Etrsklere dair Romada yaptm konferans bastrrken, Fransz okuyucularna hitap eden bir nsz yazmtm. Bunun bir ksmn trkeye evirerek aaya alyorum: Biliyorum, kanaat ve imanlarnn temelini yktm baz etrskologlarn iddetli hcumlarna hedef olacam. Veyahut karmda sadece bir skt duvar rlecektir. unu biliyorum ki, Etrsklerin inli veya Mool olduklarn iddia etmi olsa idim, Bat ilim leminde daha az mukavemetle karlaabilirdim. Bunun sebebi udur: Bir ok ahval, Hal seferlerinin htras, Osmanl Ftuhat, yzyllardan beri fanatik hristiyan evrelerinin yapt menfi propaganda ve saire Trk milletini Batda sevimsiz bir millet haline getirmitir. Bununla beraber, bu dnyada, er ge hakikatin kendini kabul ettirdiine inanyorum. Gnn birinde, Orta Asyadaki kazlarn neticeleri rk pein hkmlerin ve politik mlhazalarn tesirinde olmayan bilginler tarafndan, daha objektif ve daha tarafsz bir ekilde incelenir, bilginler arasnda Orta Asyann sanat ile Etrsklerin sanat arasndaki alacak benzerliin farkna varlr ve Etrsk dilinin tetkikini Romanist veya Germanist bilginler deil, Trkologlar ele alrsa, o zaman ister istemez, Roma Arkeoloji Enstitsndeki konferansmda ileri srdm ve bu kk eserle geni okuyucu kitlesine tantmaya alacam teori kabul edilecektir. Bu nsze son verirken, unu da syleyeyim ki, benim bugn iin, niversitenin iinde ve dnda bir ilm grevim olmadn sebep gstererek, bu kitabn ciddiye alnamayacan iddia etmek isteyenler olabilecektir. Fakat hakik limlerin, yani ilm geree k olanlarn, ahsm bir tarafa brakp, sadece esere ve eserin ilm olup olmadna bakacaklarndan eminim.

ADLE AYDA

I ETRSKLERN TARH NEM

Etrsklerin menei, asl ad ve dili hakknda Etrskoloji bilginleri arasnda fikir ayrllar olduu halde, bir noktada hepsi sz birlii halindirler. O da, Etrsklerin medeniyet tarihinde ok nemli bir mevkii olduudur. Gerekten, bugn talyan mzelerini, Louvre Mzesini, British Museumu dolduran Etrsk sanat eserleri, yksek bir medeniyet seviyesini gsteren, incelii, mkemmellii ile gz kamatran eserlerdir. Bilindii gibi, Bat medeniyetinin temeli Yunan ve Roma medeniyetleridir. Roma medeniyeti ise, bugnk tarih ve arkeolojik incelemelerin kesin olarak ispat ettiine gre pek ok unsurunu Etrsklere borludur. Misl olarak baz alanlardaki Etrsk tesirine iaret edelim: 1 Devlet Tekilat ve Hukuk: Romallar siyas ve idar kurulu ekillerinin ounu Etrsklerden almlardr. Mesel, nce bir Danma messesesi olup, daha sonra yasama yetkileri kazanm olan Yallar Meclisi (Senato) Romallara Etrsklerden gemitir. Roma Hukukundaki mehur mperium mefhumunu bile, Etrskoloji bilginlerine baklrsa, Romallar Etrsklerden almlardr. Eski Trklerdeki Kut mefhumuna tekabl eden ve Devlet otoritesi, Ynetme yetenei veya cra Kuvveti diye izah ve tarif edebileceimiz bu mefhum, bilindii gibi bugn her Anayasann temelidir. Romallar sadece Devlet otoritesi fikrini deil, Devlet otoritesinin sembol ve amblemlerini de Etrsklerden almlardr. Bu arada dier Ltin dillerine de gemi, taht anlamndaki trona kelimesi bile etrskedir1. 2 Ordu Tekilat: Romallar asker messeseleri de Etrsklerden almlardr. Esasen, Roma Ordusunun kurulmas ve dzenlenmesi Etrsk Krallar devrinde olmutur. Onbalk, Yzbalk, Binbalk messeseleri Etrsklerden Romallara, Romallardan da dier Bat milletlerine gemitir2. 3 naat ve Mimarlk: Romallar sur, kale, mabet, kpr ina etmei Etrsklerden renmilerdir. Etrsklerin dini, dnya ilerine ait bilgileri de iine alyordu. Mesel, bir kpr inasna ait sanat, usul ve teknik ancak rahiplerin bildii birer srd. Onun iin rahiplerin bir ismi de Kpr-yapan idi. Romallar bunu tercme ederek, Pontifex eklinde kendi rahiplerine de unvan yapmlar ve kelime Romallardan Hristiyan Kilisesine gemitir. Bugn Papann tad balca unvan Ltince olarak Pontifex Maximus, franszca olarak Pontife Suprme dir. Manas da Byk Kpr Mimar dr3 4 Yol naat: Romallardan evvel Etrsklerin talya yarmadasn yollara kavuturduu bugn isbat edilmitir. Bugn Roma evresindeki mehur yollardan biri olan Via Clodia Etrskler tarafndan yaplmtr4.
1 2

Massimo Pallotino, Etruscologia, Hoepli, Milano 1968, s. 221. Agnes Carr Vaughan, Those mysterious Etruscans, Robert Hare, London 1966, s. 144145. 3 H. V. Morton, A traveller in Rome, Methuen and Co. London 1966, s. 358. 4 Hugh Hencken, Tarquinia and Etruscan origins, Nijmegen 1968, s. 23.

5 Bataklklar kurutma ve topra sulama teknii: Romallarn bunlar Etrsklerden rendiklerini gsteren hikye ve efsaneler mevcuttur5. 6 Plstik Sanatlar: Bugn Etrskler bilhassa resim ve heykelcilik alannda meydana getirdikleri sanat hazineleri ile tannmaktadr. Roma kurulduktan sonraki ilk yllarda Romay, Romann meydanlarn, binalarn, mabetlerini hep Etrsk sanatlar sslemilerdir6. 7 Kuyumculuk: Romallar kuyumculua da Etrsklerden renmi ve daha sonra dier Bat milletlerine retmilerdir. Avrupann eitli mzelerinde bugn seyredilebilen Etrsk mcevherlerinin gzellii ve incelii insan hayran ve akn brakmaktadr. Mehur Fransz etrskologlarndan Raymond Bloch diyor ki: Bunlarn ei bugn yaplamamaktadr Bugnk kuyumcular Etrsklerin bu incelii elde etmei nasl baarabildiklerine akl erdirememektedir.7

H. H. Scullard, The Etruscan cities and Rome, Thames and Hudson, London 1967, s. 62. Dr. kr Akaya, Etrsk Kltr ve Roma Kltrne tesiri Trk Tarihinin Anahatlar, Seri III, No. 4, s. 2021. 7 Raymond Bloch, The Etruscans, Thames and Hudson, London 1965, s. 184.
6

II TALYADA ETRSKLERN HKMYET

Geen yzyln banda ekseri bilginler Etrsklerin M.. 8 inci asrda tarih sahnesine ktklarna, kendilerinin o srada birdenbire yoktan var olduklarna inanyorlard. Bu sebeple, talyann Bologna ehrinin yaknndaki Villanova kasabasnda yaplan kazlarda Etrsklerin medeniyet eserlerine pek benzeyen, fakat M.. 8 inci asrdan daha ncesine ait eya bulununca bilginler pek ardlar. Bulunan sanat eserlerini meydana getirenlere bir hviyet ve isim verilememesi yznden, kendileri iin Villanovian ad mnasip grld. Bir mddet sonra, daha da nceki devire ait eya meydana knca bunlarn sahibi Protovillanovien oldu. Bu acayip adl milletler hakknda pek ok yazlar yazld, eserler yaynland. Bugn artk bilginlerin ou Villanovienlerin de, Protovillanovienlerin de, Etrsklerden bakas olmad kanaatindedir. Bylece, talyada, Etrsklerin gemii M.. Onuncu ve hatt Onnc yzyla kadar kmaktadr. Tez ve Deliller ksmnda da grlecei zere, Etrsklerin menei meselesi bilginler arasnda tartma konusudur8. Ancak hi bir bilginin inkr edemeyecei tarih bir gerek varsa, o da M.. 8 inci asrn banda talyada gl bir Etrsk devletinin mevcut olduudur. Mehur Romal tarihi Titus Livius Etrsklerin siyas kudreti hakknda yle der: Etrsk devletinin kuvveti o kadar bykt ki, an ve hreti Alp dalarndan Messina boazna kadar, kara ve denizleri sarmt. nl Romal hatip Caton ise: Btn talya Etrsklerin egemenlii altnda idi der. Tabidir ki, her iki yazar bu szleri Etrsk hkimiyetinin zirvesinde bulunduu devir iin sylemilerdir. Bu devirde, yani M.. sekizinci ve yedinci yzyllarda9, Arno ile Tiber nehirleri arasnda bulunan Merkez Etruriadan baka, Etrskler talya yarmadasnn kuzeyindeki Po nehri vadisini de ele geirmiler, gneyde ise, Yunan kolonilerine komu olan topraklarn ounu fethederek, Kapua ehrine kadar uzanmlard. Gerekte Kapuay bir serhad ehri, yani Etruriann gneydeki kapusu olmak zere, kendileri kurmulard. Milddan nceki yedinci ve altnc yzyllar Etrsklerin deniz gc bakmndan da, en kuvvetli olduklar devirdir. Bu devirde Etrskler Akdenizin Bat ksmna tamamen hkimdir. Ancak mttefikleri Kartacallara Sardenyann baz sahillerini igal etmee msaade etmektedirler. Korsika adas Etrsk egemenlii altndadr. Etrsk resm donanmas kadar, Etrsk korsanlar da, Yunanl denizcileri dehet iinde yaatmaktadr. Bu duruma tepki gsteren Yunanllar (Foallar) Etrskler tarafndan M.. 535 de, Aleriada ar bir yenilgiye uratlyor. Etrsklerin siyasete kudretli olduklar devirde, Kuzey, Orta ve Gney Etruriay tekil eden blgelerin esasl bir merkez sisteme bal olduklar anlalyor. Balangta, her birinin birer kabilenin yaama alan olduu tahmin olunan bu blgeler, zamanla, Yunanistanda

Bu konuda, tarihin babas saylan Herodotun, her Etrskoloji eserinde zikredilmesi det olan satrlar unlardr: ...Manesin olu Atysin krall zamannda Lydiada ok korkun bir alk hkm srmt Kral halk iki gruba ayrm ve kura ile, bir grub kalp teki grubun g etmesini kararlatrmt. Lydiada kalanlara kendi, g edenlere de olu Tyrrhenos kumanda edecekti. Kura ekildikten sonra bir ksm Lydiallar zmir kylarna gittiler ve orada gemiler ina ederek hayatlarn kazanmak iin bir yurt bulmak zere denize aldlar. Bir ok lkeden getikten sonra, talyann kuzeyindeki Umbriya blgesine geldiler ve buraya yerletiler (Herodot, Perihan Kuturman tercmesi, Hrriyet stanbul 1973, s. 43). 9 Etrsk sanatnn gelimesi bakmndan, bilhassa altnc yzyl mhimdir.

olduu gibi, birer site-devlet halini alm ve bunun neticesinde Cerveteri, Vulci, Volsinii gibi gelimi ehirler meydana gelmitir. TEZ VE DELLLER ksmnda grlecei gibi, baz etrskologlara gre10 bu devirde Roma da, Etrskler tarafndan kurulmu bir Etrsk ehri idi. Efsane der ki, Romulus M.. 743 de Romay kurduktan sonra, ehri iskn etmek iin rk ve snf ayrm yapmadan ehre vatanda kabul edecei iln etmi, fakat Roma vatandalna talip olanlar da nce asylum (asul) adn verdii bir sahada karantinaya tabi tutulmutur. Bylece ehre Etrsk olmayan bir ok unsurlar dolmutur. Fakat anlaldna gre Etrskler, kendilerini kurucu ve soylu sayarak ayr mahallede oturmulardr. nk imparatorluk devrinde bile, Romann gbeinde Vicus Tuscus, yani Etrsk mahallesi diye bir blge mevcuttu. Romaya gelip yerleen ve ekserisi bekr olan yeni vatandalarn aile kurabilmeleri iin, Romulus kestirme bir are dnerek, en yakn komu kavim olan Sabinler nezdinde toptan kz karma olay tertip eder. Bunun zerine Sabin babalar ve aabeyiler Romallara sava aarlar. Ancak, Romal kocalarn beenmi olan Sabin kzlarn araya girmesi zerine sava durdurulur ve anlama yaplr ve hatt bir nevi siyas birleme olur. Romannn ilk kral olan Romulus, gen yata, bir frtna esnasnda kaybolur. Efsaneye gre ge ykselip ilhlar. Fakat bir rivayete gre de, htiyarlar Meclisi (Senato) yelerinden bir grup kendisini ldrp, cesedini yok etmitir. nsann ister istemez aklna gelen udur ki, olay bir soy mcadelesi neticesidir ve muhtemelen Ltinlerin intikam eseridir. Romal tarihilere gre, Romann Romulusden sonraki krallarndan bazlar Etrsk, bazlar Ltin idi. Ancak bunlardan nemli iler baarm ve Romann hayatna yenilikler getirmi olan Ltin gsterilmesi bilhassa dikkati ekmektedir. Mesel, Romada asker ve idar alanda byk reformlar yapan ve bugn bile bir ksm ortada duran mehur Roma surlarn yaptran Servius Tullius, Romal tarihilere dayanlarak, Sabin, yani Ltin zannedilirdi. Zamanmzda bulunmu vesikalar kendisinin Etrsk olduunu ispat etmitir. Ayni ekilde, Romada Etrsk dinini yerletiren ve kkletiren dindar kral Numa Pompiliusun Etrsk olmamas dnlemez. Halbuki o da, Romal tarihilerin iddiasna gre, bir Ltin idi. Bugn bir ok etrskologlar Romann kuruluundan sonraki krallarn hepsinin Etrsk olmu olduunu dnyor ve Romann krallk devrini Etrsk devri diye niteliyorlar. Romann krallk devri M.. 509 ylna kadar devam eder ve yle nihayet bulur. talya yarmadasnn gneyinde bulunan ve Etrsklerin siyas kudretini ekemeyen Yunan siteleri, Etrsk devletini ykmak iin en iyi arenin, en gl Etrsk sitesi olan Romada karklk karmak olacan dnrler. Etrsk olmayan ahalinin gittike oald bu siteye tccar klnda ajanlar gndererek, gerek halk, gerek asilzadeler arasnda, Etrsk kral ve bykleri aleyhinde propaganda yapmaa, halk kkrtmaa ve isyana tevik etmee balarlar. Kral ailesi hakknda eitli yalan ve iftiralar uydurarak, krala da Marur Tarhan ad taklarak, bu tabirin halk arasnda yaylmasna dikkat ederler. Bylece zemin hazrlandktan sonra, halk ayaklandrabilecek vesileyi yaratmak iin, kraln yetikin oullarndan birini kullanma mnasip grrler. Prense, gen ve gzel bir kadn nce yar plak gsterdikten ve onunla yalnz kalmasn temin ettikten sonra, kadnn namusuna tecavz edildi diye sokak sokak bararak, halk ayaklandrrlar. Kral, hayatn kurtarmak iin, ailesiyle birlikte Romay terk eder ve idare Etrsk olmayanlarn eline geer. Roma tarihileri bu olay demokrasi ruhunun istibdada kar zaferi eklinde gstermek istemilerse de, aslnda bunun Ltinlerin Etrsklere ba kaldrmas, yani bir soy tepkisi niteliinde olmu olduunda phe yoktur. Ayrca, Romal tarihiler komplonun srf bir mill
10

Tez ve deliller ksmnda (20) sayl dip nota baklsn.

tepki zannedilebilmesi iin, iin iindeki Yunan parman daima gizlemilerdir. Bu sebeple bugn bunu pek az tarihi bilir ve zikreder.

III ETRSKLERN GNLK HAYATI

Etrsklerde aile balar kuvvetli ve aile hayat nemli idi. Bir ok Etrsk mezarlarnda bulunmu kar koca heykelleri ve bunlardaki yz ifadeleri, eler arasndaki karlkl efkati gstermesi bakmndan, bunun delili saylmaktadr. Etrsklerde aile hayat aile dnda da devam ederdi. nk Etrsk kadn her yere kocas ile birlikte gider ve onun meslek meguliyetleri dnda hayatna itirak ederdi. Kendilerinde harem selmlk hayat mevcut olduu iin, Yunanllarla Ltinler buna pek aarlard. Etrskler spora ve sor gsterilerine pek dknd. Mill ve din bayramlarda, btn Etrsk ehirlerinde at yarlar ve gre gibi gsteriler dzenlenirdi. Bunun dnda da, sk sk eitli spor yarmalar tertip edilir ve bunlar, bugnk futbol malar gibi, halkn byk elencesini tekil ederdi. Romallardaki sirk11, yeni her eit yarma meraknn Etrsklerden geldiini ve hatta mehur gladiatr oyununun bile Etrsklerden alnma olduunu tarih bilginleri yazar12. Etrskler sahne oyunlarn a pek severlerdi. Romal tarihilerin kayt ve ifadesine gre, Etrskler arasnda trajedi yarlar bile varm. Ltin dilindeki, tiyatro ile ilgili hemen btn kelimelerinin aslnn etrske oluu Romallarn tiyatro, sanat ve tekniini de Etrsklerden alm bulunduunu gstermektedir. Esasen, Romallar mparatorluk devrinde bile, muayyen mill gnlerde gsteriler tertip etmek lzm olduu zamanlar, Etrsk ehirlerinden tiyatro ve raks sanatlar getirirlerdi13. Etrskler madd hayat mhimsemekle beraber, mnev hayata da byk deer verirlerdi. Baka deyimle, Etrskler ok dindar idiler. nsanlarla tanrlar arasnda atalksz bir diyalog halinde srp giden mnev ilikilerin bulunduuna inanrlard. Tanrlar bir takm iaretler ve olaylar eklinde, insanlara talimat ve mesajlar gnderiyorlard. Bir aacn dalnn krlmas, bir kuun pencere kenarna konmas, yamurun u veya bu iddette gk grlemesi tanrlardan gelen birer haberdi. Bunlarn her biri tanrlarn muayyen bir arzusuna almet veya memnuniyet, hiddet gibi hislerine iaretti. Rya tabir eder gibi bunlar tabir ve tefsir etmek rahiplerin balca vazifesi idi. Etrsk rahipleri kularn uuuna, imek akmasna ve kurban edilen hayvanlarn karacierine bakmak suretiyle de, tanrlarn arzularn kefederler, onlarn gizli ve kutsal dilinin tercmanln yaparlard. Etrsk kadn tpk, ziyafetlerde, tribnlerde olduu gibi, din trenlerde de, ssn kyafetlerini ihmal etmeksizin, kocasnn yannda yer alrd. Esasen Etrsk kadn da erkei de, yiyip imei sevdikleri kadar, giyinip kuanmay severlerdi. Kadnn elbisesi iki paradan ibaretti: ince kumatan topuklara kadar inen bol etekli entari, onun zerine ilemeli veya desenli ar kumatan bir nevi kaftan. Chiusi mzesinde grdm kadn heykellerine baklrsa, gen kz ve kadnlarn, salarn, Trkmen kzlar gibi, incecik rgler halinde omuzlarna braktklar anlalyor. Erkekler de, Yunan modasnn tesirinden nceki devirde, eski Trkler gibi uzun sa brakrlard. Bu uzun sa zerine, yine eski Trkler gibi tepesi sivri bir balk (tutul (us) ),

Sirk kelimesi yunancadaki kirkos kelimesinden gelen Ltince circus un ksaltlmasdr. Yuvarlak dzey demektir. 12 Massimo, Pallotino, Etruscologia s. 328. 13 O. W. Von Vacano, The Etruscans in the Ancient World. Midland Book 1965, s. 6.

11

yani bir nevi klh giyerlerdi. Erkeklerin elbisesi taban-nus idi. Sonralar Romallarn toga dedikleri bir cbbe ile vcutlarn sarmaa balamlardr. Gerek erkekler, gerek kadnlar burnu sivri ve kalkk bir eit papu giyerlerdi ki, ssl olduu kadar da salamd. Bu Etrsk papucu dnyada mehurdu ve bugnk talya, nasl Fransaya, ngiltereye ayakkab ihra ediyorsa, o zamanki Etruria da Yunanistan, Fenike gibi lkelere, baka mallar meyannda, gemiler dolusu papu satard. Ssne dkn olan Etrsk kadn mcevhere de deer verirdi: Trenlere, ziyafetlere gittii zaman, kolye, kpe, ine, yzk, bilezik gibi eitli mcevherler takma severdi. Bylece, salam bir ekonomiye dayanan kuvvetli bir devlet kurmu olan Etrskler, refah ve bolluk iinde yaayp gidiyor, her eyi kendilerinden renmi, her eyi kendilerinden alm olan Ltinlerin ruhuna gizli aalk kompleksinin Etrsk milleti iin ne byk tehlike tekil ettiini akllarna getirmiyorlard.

IV ETRSKLERN ROMALILAR TARAFINDAN YOK EDL

Romann Etrsk idaresinden kmas Etrsk sitelerinde endie yaratt. Durumu gren Chiusi Kral Porsenna, tahtndan kovulan Roma kraln yeniden tahtna oturtmak iin asker teebbse giriti. Fakat bir aralk Romay zaptetmee bile muvaffak olmasna ramen, teebbs sonulanamad. Bir mddet sonra da, olu Ltin Siteleri Birliinin ordusuna yenilince, Roma Ltinlerin eline geti. Romallar bu zaferlerden byk cesaret aldlar ve sra ile dier Etrsk ehirlerini de zaptetmei tasarladlar. Yukarda iaret edildii zere, Romallar her eyi Etrsklerden renmi, medeniyetlerini Etrsklerden alm olduklarndan, onlara kar kuvvetli bir aalk duygusunun tesiri altnda idiler. Bunun neticesi olarak, Romallar Etrsklere kar dmanlk ve kin besliyorlard. Her Romal Etrskleri yenmek, ezmek Etrsk olan her eyi tahrip etmek arzusu ile yanp tutuuyordu. Drt asr sren Etrsk Roma mcadelesi srasnda bu dinmez kinin vahi ve korkun tezahrlerine defalarca ahit olunmaktadr. Romallar kentlerine pek yakn olan Veies15 ehrini kuatmakla ie baladlar. On sene sren kuatmann sonunda bir hiyle ile girdikleri ehirde misli grlmemi katlim yaptlar. Kendi milletini daima irin gstererek yazan Titus Livius bile, ilk yirmi drt saatin her dakikasnn adam ldrme ile getiini kaydeder16. Muzaffer Romallar, sanat ve medeniyet seviyesini, zenginlik ve refahn tedenberi kskandklar Veiesnin mabetlerini, meydanlarn, parklarn ve bahelerini ssleyen bin (!) heykeli Romaya tama da ihmal etmediler. Bu arada, Ana tanra Aninin heykeli Romaya gtrlerek, Junon ismiyle bir mabede yerletirildi ve tanrann sadece heykeli deil, kendisi de artk Romaya tand, diye Roma halk inandrld. Bundan sonra Etrskler iin k devri balar. Bir yandan Yunanllar Etrsklerin kuzeydeki Adria, Spina gibi limanlarn zaptederler, bir yandan da Romallar, Etrsk tesandn diplomasi ile ykma baararak, sra ile Cerveteri (M.. 351), Tarquinia (300), Volterra (295), Volsinies (283), Vulci (273) ehirlerini ele geirirler. Bu ehirlerin hepsinde merhametsizce katliam yaplr, katliamdan kurtulan ahali de esir olarak satlr17. Roma tarihinin kark bir devri olan M.. kinci yzyln ortalarnda Marius ile Sylla arasndaki siyas rekabet yznden kan i sava srasnda, Etrsk halknn destekledii Marius yenilince, Sylla btn Etrsk ehirlerinde katliam emreder ve bu ehirlere asker garnizonlar yerletirir18. sann doumundan 40 yl nce Perugia zaptedildikten sonra, ehrin ileri gelenlerinden 300 kii Romaya gtrlerek, Sezarn mezar zerinde birer koyun gibi kurban edilirler19. Burada unu kaydetmek lzmdr ki, Etrsklerin Romallar tarafndan yok edilii dnya tarihindeki ilk metodik ve sistemli jenosid hareketidir. Bu ulus ldrme hareketi
14
14 15 16 17 18 19

Etrske Kamar. Etrske Veia. Christopher Hampton, The Etruscans and the survival of Etruria, Camelot Press Ltd. London 1969, s. 116. Ch. Hampton, ayni eser, s. 141. R. Bloch, Les Etrusques, Presses Universitaires, Paris 1968, s. 46. Ch. Hampton, ayn eser, s. 35.

kendini sadece madd sahada deil, mnev sahada da gstermitir. Bizzat bir talyan yazar u itirafta bulunur: Romallar Etrskleri yok etmekle kalmayp, medeniyetlerinin en ufak izini bile ortadan kaldrmak iin ellerinden geleni yapmlardr.20. nl ngiliz yazar Lawrencein Etruscan Places adl eseri de buna benzer hkmlerle doludur21. Romann gerek Cumhuriyet, gerek mparatorluk devrindeki idarecileri bir yandan Etrskleri millet olarak, nfus olarak yok ederken, bir yandan da medeniyetlerini ve kltrlerini yok etmee almlardr. Burada tabi olarak bir sual douyor: Etrsklerin kltr, yani edebiyat varm idi ki? Tarihi Titus-Liviusun kaleminden kam aadaki cmle bu suale ak bir cevap tekil ediyor. Etrsklere yaplan ktlkleri daima meru ve vatan eklinde gsteren bu oven tarihi yle der: Bugn nasl genlerin Yunan edebiyatn renmeleri moda ise, bir zamanlar da, Romal genlerin Etrsk edebiyatn tahsil etmeleri detti22 Titus-Liviusun bahsettii bu edebiyat maalesef bugn yoktur. Romallar tarafndan yazlan eserlerin hemen hi biri kaybolmam olduu halde, Etrsk edebiyatna ait eserlerin hepsinin toptan kaybolmu olmasn bugn Batl Etrskologlar garip buluyorlar ve bunlarn Romal devlet adamlar tarafndan kasden yok edilmi olduunu ima ediyorlar23 Gelgelelim Romal yazarlardan bazlarnn eserlerinde muayyen Etrsk iirlerine ait imalar ve muayyen Etrsk trajedi yazarlarna ait kaytlar vardr. Bugn Romal bilgin Varron Etrsklerin tarih kitaplarn ltinceye tercme ettirdiini ve bunlardan ok istifade ettiini bildirir. Mehur hukuku ve filozof ieron Etrsklerin dine ait eserlerini kaynak gsterir. Hani btn bu eserler? Bu arada mparator Claudiusun hikyesi cidden ilgintir: Roma tarihinin yine kark bir devri olan sadan sonraki I. yzylda, Osmanl tarihindeki Yenieri kazan kaldrmas gibi, Romada da, Pretoryenler, yani Saray Muhafzlar ikide bir isyan edip, istediklerini mparator seerdi. Bu arada, Agrippa adl bir Yahudi, belki de kendi soyu iin faydal olacan dnerek, Claudius adl bir Etrsk evvel Pretoryenlere, daha sonra Senatoya, bir takm abalar sonunda, mparator iln ettirmiti. 13 sene mparatorluun banda kalan bu arada Byk Britanya adasn Roma mparatorluuna ekleyen Claudius uurlu bir Etrsk milliyetisi olduu iin, politikadan artan btn zamann kendi soyunun parlak tarihini yazmakla geirmitir. Yirmi cilt tutan bu eserden bir ok Romal yazar bahseder. Bu arada tarihi Suetonius, bu eserin skenderiye Ktphanesinde, senede bir kere, bandan sonuna kadar halka okunduunu kaydeder24. te bu mhim eser de bugn mevcut deildir. Ancak son zamanlarda Lyon ehrinde yaplan kazllarda bu eserden birka satr meydana karlmtr. mparator Clausis, Etrsk soyundan olmakla beraber, o zamanlar Lugdunum ismiyle mevcut olan bugnk Lyon ehrinde domutu. Bu ehre yapt ziyaretlerden birinde, halka hitaben bir siyas nutuk sylemi ve nutkunda kitabndan bir paray okumutur. mparator konuurken, tabi olarak Saray ktipleri not tutmular, Lyonlular da, bu konumay erefli bir htra olarak tabletlere kazdrmlardr. te Lyonda yaplan kazlarda bulunan ve Etrsk tarihinin baz devirlerine k tutan satrlar bu tabletlerdedir. Romallar Etrskler tarafndan yazlm tarih kitaplarn yok etmekle kalmam, kendi yazdklarnda da tarihi tahrif etmekten, gerekleri gizlemek ve olmayan eyleri uydurmaktan ekinmemilerdir. Bugnk tarafsz etrskologlar Romal tarihilerin ovenlik ve Romallk
20 21 22 23 24

ndro Montanelli, Storia di Roma, Rizzoli, Milano 1970, s. 31-32. D. H. Lawrence, Mornings in Mexico, Etruscan Places Penguin Books, Great Britain 1970, s. 97, 98. Jacques Heurgon, La vie quatidienne des Etrusques, talyanca bask, l Saggiatore, Milano 1963, s. 322. Ch. Hampton, ayni eser, s. 23 Ch. Hampton, ayni eser, s. 253.

gururu ile tarih gerekleri tahrif ettiklerini ve mesel Titus-Livius gibi bir tarihinin dediklerini ihtiyatla karlamak gerektiini yazarlar. Romallar Etrsk milletini yok edip manen ve maddeten gmdklerini zannederken, kendilerine en byk oyunu oynayan Etrsk mezarlar olmutur.

IV ETRSK MEDENYETNN YENDEN ORTAYA IKARILII

Etrsklerin mezarlar eski Msrllarnki ve eski Trklerinki gibi, l ile birlikte, onun hayatta iken sahip olduu eyann da gmld bir yerdi. Onun iin, bilhassa varlkl snfa mensup Etrsklerin mezar, bu eyann sergilenmesine msait bir veya birka odadan ibaret olurdu. Duvarlarnn resimlerle sslendii bu oda veya odalarda, l erkek ise, silhla ve hazinesi, kadn ise mcevherleri ve dier ss eyas en mutena yere yerletirilirdi. lnn kalkp dolaaca farzedildiinden, odalar denir, uraya buraya masa ve sandalyeler ve tabaklar, bardaklar iine yiyecek iecek konurdu. te bu sebepledir ki, Etrsk mezarlar Etrsklerin gnlk hayatn, yani medeniyet ve sanatn asrlar boyunca olduu gibi muhafaza etmi ve 19 uncu asrda ilim dnyas tarafndan kefedilmesine imkn vermitir. Aslnda bu mezarlarn ve ihtiva ettikleri eyann kefi 19 uncu asrdan ok nce balamtr. Bu da mezar soyguncular sayesinde olmutur. Yer yer soyulan mezarlardan kan eya amatrlerin ve neticede bilginlerin dikkatini ekmitir. Fakat define arayclar ve mezar soyguncular tarafndan deil de, aydn kimseler tarafndan, sanat eserleri bulmak maksadiyle kazlar yaplmas bilhassa 19 uncu yzyla tesadf eder. Gariptir ki, Msr incelemelerinin, yani ejiptolojinin domasnda birinci derecede rol olan Napolyonun kardei Lucien Bonaparte de etrskolojinin gelimesinde mhim rol oynamtr. Napolyon talyay fethettikten sonra, orada kardeine geni arazi hediye etmiti. Gnn birinde prensin adamlarndan biri, bir park dzenlerken, elindeki letle bir mezar duvarna arpar. Lucien mezardaki eyay bozdurmadan kartr ve bunlara iyi fiat veren alclar bulur. Bundan sonra gen prens, kazlar yaptrp kan eyay satma bir kazan vastas yapar. Avrupa mzeleri bu paha biilmez sanat eserlerini kaprlar. Ondokuzuncu asrn ikinci yarsnda, bir yandan ilm dernekler ve kurulular, bir yandan da resm makamlar ie kararak, kaz ii ilm ve metodik ekil almaa balar. Etrskler tarafndan yaplan sanat eserleri meydana karldka, btn dnyada bu medeniyetin sahibi olan milletin menei, dili, tarihi hakknda ilm eserler, aratrmalar, incelemeler birbirini takip eder. te Etrskoloji denilen ilim byle domutur. Bugn Floransada bulunan Etrsk Aratrmalar Enstits (stituto Studi Etruschi) ve bu Enstitnn kard Studi Etruschi dergisi Etrsklere ait her eyi merkeziletirmek ve bu alandaki faaliyetleri ynetmek gayretindedir. talyann be alt niversitesinde Etrskoloji krss vardr. Bu krslerde Etrsklerin talyann yerlisi olduklar ezberletildii iin, onlarn meneinden ve gemiinden ziyade, sanatlar zerinde durulmakta, Etrsklere ait anak mlek itina ile incelenmektedir. Roma niversitesindeki Etrskoloji Enstitsnde yaptm aratrmalar ve bu Enstitnn ktphanesinde srdrdm almalar srasnda tantm rencilerin bu bilim daln semelerinde Etrsk ulusunun mehul ve esrarengiz oluunun byk pay olduunu ve hepsinin Etrskler kimdir? sualine cevap arad mahede ettim. Etrsklere ait mezarlar ve Etrsklere ait mzeler turist ektii iin talyan Hkmeti Etrskoloji almalarn tevik etmektedir. Bugn bile talyan ve yabanc ekipler tarafndan

talyann eitli blgelerinde kazlar yaplmaktadr. Zamanmza kadar, 3000 Etrsk mezar meydana karlmtr. Bu kk kitabm Giri ksm burada sonuca ermekte ve bundan sonraki sahifelerde Etrsklerin menei, soyu ve dili hakkndaki kendi grlerimiz aklanmaktadr.

TEZ VE DELLLER

Prof. Afif Erzen ve Prof. Ugo Dettorenin Byk Tarih Atlasndan alntr. (Arkn Kitabevi stanbul)

I ETRSK MUAMMASI

Her Etrskoloji eseri, ister mevcut bilgileri yaymak iin yazlm olsun, ister aratrma maksadiyle kaleme alnm bulunsun, fasllarndan birinde, muhakkak olarak, Etrsk esrar, veya Etrsk muammas diye bir bahis ihtiva eder. Nedir bu muamma? Bu, Yunanllarnkine e bir sanata sahip oluu bilinen, din inanlar, tekiltl, mimarisi, tiyatrosu ve mzii tannan, takdir ve hayranlkla anlan bir milletin, dil mene bakmndan mehul diye nitelenmesi garabetidir. Burada yapacamz ey bu muammay zmee, Etrsklerin kim olduklarn ve dillerinin hangi dil olduunu tesbit etmee almak olacaktr. Etrsklerin menei bahis konusu olduunda, Etrskoloji bilginleri arasndaki det, bu konu ile ilgili iki nazariyeyi incelemekle ie balamaktr: biri Etrsklerin talyann yerlisi olduklarna, dieri de bu kavmin baka yerden gelerek talyada yerlemi olduuna dair nazariyedir. Son zamanlarda bu ikisine nc bir nazariye de eklenmitir ki, o da teekkl nazariyesidir. Etrsklerin ezelden beri talyada yaam olduklarna dair grn taraftarlar Halikarnasl Diyonizosun iddiasna snrlar. Bu, sadan nce Birinci Yzylda Romada yaam olan bir Yunanl tarihidir. Fakat iin asl aratrlacak olursa, Halikarnasl Diyonizosun Romann gemii adl kitabnda Etrsklerin talyann yerli olduklarn aka ifade etmekten uzak olduu grlr. Hakikatte, ad geen tarihi, bir yandan Etrskleri yerli sayan, bir yandan da bunlarn baka yerden gp geldiklerini ileri sren yazarlarn grlerini sayp dktkten sonra, ahs kanaatini aadaki ekilde belirtir25: Etrsklerin talyann yerlisi olduklarn syleyen yazarlarn gr bana daha makul ve daha doru gibi grnmektedir nk Etrskler son derece eski bir millet olduklar gibi, gerek dillerinin, gerek rf ve detlerinin dier26 milletlerinkine benzer taraf yoktur. Grlyor ki, tarihi gayet ihtiyatl bir lisan kullanmaktadr. Bu ihtiyat belki de, tarihinin yaad devrin artlarndan ileri gelmekte idi. Zira bahis konusu devir Roma tarihinin en parlak alarndan olan mparator Ogst devri idi. Bir mddet nce Etrsklerin tamamen temsil edilmesi ve Ltinletirilmesi iin idri tedbirler27 alm olan mparatorun, Etrsklerin yabanc diyarlardan kalkp geldikleri nazariyesinden holanaca pheli idi. Roma medeniyetini yabanclardan alm olamazd. Fakat Halikarnasl Diyonizos ayni zamanda yazar ve sanatlarn koruyucusu, Etrsk asll Mecanasn dostu idi. Mecanas ise, yine Etrsk asll olan ve Eneid adl eserini yazmakta bulunan Vergiliusun nazariyesini tercih edebilirdi28.
25 26 27 28

Denys dHalicarnasse, Antiquites romaines, Gabriel Franois de Jay, Paris MDCC XX, Tome I, s. 30. evirici burada yabanc kelimesini kullanmtr. Hakikatte bahis konusu tedbir teri bir karard, yani kanundu. Zira en ufak bir phe yoktur ki, Enea efsanesi bir Etrsk efsanesi idi. Virjil, her halde, dorudan doruya mparator Ogstn verdii talimat gereince, edeb ve ideolojik bakmndan iki kavmin kaynamasna yardmc olmak zere Etrsk efsanelerini Romallatrmakta ve Romann gemiini etrskletirme idi. Deerli Fransz etrskologu Alain Hus, Esrarengiz millet, Etrskler adl eserinde, benim kanaatime yakn olan u gr savunmaktadr: Etrsklerin yazm olduklar tarihler, onlarn destanlar, efsaneleri Romaya maledilmitir (talyanca tercmesi s. 137). Dikkate deer olan cihet udur ki, Enea, Ankiz Truva at gibi motifleri tayan vazo, heykel ve aynalar ne Romada, ne de Yunanllarn Cumes ehrinde bulunmu olup, bilkis Veies, Vuici gibi Etrsk ehirlerindeki kazlardan karlmtr. Baz etrskologlar safa, bunlarn Yunanllardan alnm motifler olduunu

te herkesi memnun etmee azmetmi grnen ve bu sebeple vuzuh ve samimiyetten yoksun olan29 Halikarnasl Dynizosun ifadeleri Etrsklerin yerliliine dair gre delil ve temel tekil edememektedir. Baka yazarlardan arlm Tages efsanesine gelince, bunun da anlan gre pek yardmc olmamas gerekir. nk bu efsaneye sarlanlarn muhakemesinin dayand Tarkinya topra tabiri sadece Etrsk topra demektir ki, Etrsklerin yaad ve yaam olduu topraklarn hepsi Etrsk topra saylabilir. Tarihi Xanthosun Etrsklerin hicretini zikretmemesi ise, mhimsenecek bir itiraz olamaz. Her tarihi mevcut olaylar arasnda bir seim yaparak, eserinin plnna uymayanlar bir tarafa brakmak hrriyetine sahiptir. Nihayet, Halikarnasl Dyonizosun Lydia ile Etruriada konuulan lisanlar arasndaki farka ait iddias da ciddiye alnacak nitelikte deildir. Etrsklerin Anadoludan ayrldklar tarih ile Halikarnaslnn eserini yazd devir arasnda bin sene gemi bulunduundan, bahis konusu fark fazlasiyle tabidir. Buna gre, Von Vacanonun dedii gibi, tarih ilminin bugnk ilerilemi durumu itibariyle, Etrsklerin menei hakkndaki bu birinci nazariye tatmin edici olmaktan kmtr. Dier taraftan, ngilizlere, Amerikallara, spanyollara ve hatt Bulgarlara tatbik edildiinde mkemmel bir izah tarz olan, fakat Etrskler gibi tarih sahnesine teekkl etmi olarak km, her bakmdan yekpare bir millete tatbiki imknsz bulunan teekkl nazariyesi zerinde durmak lzumunu bile hissetmiyorum. Bu surette elimizde hicret nazariyesi kalyor ki, ister istemez bunu kabul etmek mecburiyetindeyiz: Etrskler, hi phesiz, talyaya bir yerden gp gelmilerdir, ama nereden? Bu suali cevaplandrmak iin pek uzaa gitmee lzum yoktur. Etrsklerin parlak devirleri olan 6 nc ve 5 inci asrlarda eserlerini yazm Yunanl tarihilere bavurmak kfidir.

29

zannetmilerdir. Oysa ki, Amazonlar harbi dahil olmak zere, btn bu motifler phesiz Etrskler iin mill tarihle ilgili sahnelerdi. Bu yazarn bir ok etrskolog tarafndan yanl anlalm olmasnn sebebi de budur. Esasen, son zamanlarda baz yazarlarn bu Yunanl tarihinin grlerine daha az nem verdikleri grlmektedir. Mesel, daha nceki eserlerinde (Les Etrusques, Presses Universitaires, 1954, The Etruscans Thames and Hudson, London 1958) Halikarnasl Dynizosun iddialarna inanr gibi grnen nl Fransz etrskolou Raymond Bloch, son eserinde yle der: Fakat daha esasl ekilde tahlil edildii zaman Dyonizosun delillerinin grnd kadar salam olmad anlalmaktadr (Tehe ancient Civilization of the Etruscans Editions Nagel, Genve, 1969).

II ESK YUNAN TARHLER

Etrsklerin menei hakknda en nemli eseri yazm olan talyan Etrskoloji bilgini Luigi Pareti, Etrsklerden, daha dorusu Tyrhenlerden bahseden btn Yunanl yazarlarn adlarn namuskrane bir ekilde eserinde sralamtr. Ancak Etrsklerin talyaya baka bir lkeden gelmi olmas kendisinin pein hkm ve kararna uymadndan, her cmlesine yle balar: Yunanl tarihiler u yanl iddiay ileri srerler ki veyahut: Yunanl tarihilerin yersiz kanaatine baklrsa30 Etrsklerden Tyrhen (bazen de Tyrsen) ad ile bahsetmi olan Yunanl tarihilerin balcalar unlardr: Hezyod Hekate Herodot Tsidid Hellanik Kallimak Strabon Bizansl Stefan ve saire te bu yazarlar bir de Pelasg adl bir kavimden bahsederler ki, Homerin de zikrettii bu kavim, bazlarnn ifadesine gre kuzeyden gelerek dank gruplar halinde Yunanistanda ve Anadoluda yerlemi ve Truva muharebesinden sonra talyaya hicret ederek, orada Etrsk adn almtr. Modern tarihiler arasnda bilhassa Beloch, Fick, Treidler, Meyer, Ehrlich gibi Alman bilginleri Pelasglar konusunu incelemilerdir. Ekserisini Pelasglarla Etrsklerin ayni kavim olduunu ileri srmekte tereddt etmemektedirler. Fransz limleri ile Fransz dilinde yazan limler arasnda da, bu konuya eilenler ayni temayl gstermektedir. Mesel 1924 ylnda bile, Meillet ve Cohenin klsik eser olarak kabul edilen Dnya Dilleri nde aadaki satrlar okumak mmknd: Pelsgca Milattan sonra 5 inci yzylda bile Trakya sahillerinde, Propontidin gneyinde ve mros, Lemnos gibi adalarda henz konuulmakta idi. Hem Lemnos adasnda 1885 ylnda bulunan, fakat henz deifre edilmeyen o mehur yazt belki de bu dilin bir rneini vermektedir... Yaztta kullanlan dilin terkip zellikleri Pelasg dili ile Etrsk dili arasnda bir akrabalk ihtimalini hatra getirmektedir.31 Bugn Lige niversitesi Profesrlerinden A. Severyns gibi bir bilgin, daha emin bir ifade ile: Homerden nce Yunanistan ve Yakn Dou adl eserinde yle der: Esrarengiz etrske ile Lemnos yaztlarnda kullanlan ve daha az esrarengiz olmayan dili mukayese eden bilginler, bu iki dil arasnda garip benzerlikler bulmulardr. Etrsklerin, talyay igal etmeden nce Tyrsen ad altnda, Egenin bir kesinde yaam olduklar hatrlanrsa, bunda alacak bir ey bulunmad neticesine varlr32. Dier taraftan, Etrsklerin Lydiadan geldiklerine dair Herodot tarafndan ileri srlen gr Truvadan geldiklerine dair Virjil tarafndan terennm edilen inan arasnda eliki

30 31 32

Lugi Pareti, Gli Origini deli Etruschi Firenze 1926. Bemporad e figlo ed. (Paris A. Severyns, Grce et Proche-Orient avant Homre Presses Universitaires de Bruxelles, 1968, s. 43.

yoktur33. nk Pelasglar hem Lydiada, hem Truvada yerlemi bulunuyorlard. Gleri iin kullandklar zmir liman da oralara pek uzak deildir34. Sofoklesin Hellanik tarafndan zikredilen nachos adl trajedisinde Etrsklere Pelasg Tyrsen adn verildii malmdur. Mesela derinletirildike, Etrsk = Pelasg denklemi bir gerek olarak ortaya kmaktadr. Fakat byle olsa bile burada, bizi asl megul eden problemin zmne doru ancak yar yolda bulunduumuzu kabul etmemiz gerekir. Zira, Etrskler Pelasglar idi demek kfi deildir. Asl Pelasglarn kim olduklarn ve bugnk hangi millete tekabl ettiklerini tesbit etmek mhimdir. Pelasg adl kavim hakknda eski Yunan tarihilerinin eserlerinde mevcut bilgiler yle zetlenebilir: 1) Pelasglar kuzeyden gelmi bir kavimdir: Bu kendilerinin ya Yunanistann, ya da Karadenizin kuzeyinden geldikleri manasna gelir. 2) Bu kavim durmadan yer deitirirdi, yani gebe idi. 3) Pelasglar oturduklar blgelerin veya kendilerini yneten babuun adna gre kolayca ad deitirirlerdi. 4) Pelasglar inaat ve imarc bir millet idiler. Atinaya hkim bulunduklar srada, orada yle bir duvar meydana getirmilerdi ki, bunun bir paras asrlara meydan okumutur. 5) Nihayet, Pelasglarn komu milletler asndan pek ho olmayan bir detleri vard: o da kz karma eklinde baka milletlerin kadnlar ile evlenmeleri idi. 6) Yukardaki be noktaya Yunanl tarihiler tarafndan iaret edilmeyen, fakat Lemnos yaztlarnn teyit ettii ve bilginlerce Etrsk lisan ile Pelasg lisannn birbirine benzetilmesinden karabileceimiz u noktay da ilve edebiliriz: Pelasglar Hint Avrupa olmayan, agglutinatif ve ses uyumuna tabi bir dil konuurlard.

33

34

Bilindii gibi Virjil, lecei srada Eneidin msveddelerini yakmak istemitir. Yaknlar buna mani olunca, onlardan eserin yaynlanmayacana dair sz almtr. Bunu sebebi kendi soyunun efsanelerine ihanet etmi, bunlar Roma kar uruna kullan olmaktan ileri gelen bir vicdan azab m idi acaba? Bugn pek ok Etrskoloji bilgini Etrsklerin Lydiadan, yani Anadoludan geldiini kabul etmektedir. Wladimir Georgiev ise, (Die Trger der Kreitsch-Mykenischen Kultur, Sofia, 1937), (Etrsklerin Hitit olduunu iddia etmeden nce) onlarn Truval olduklarn ileri srmt. Bize gre, bu iki gr arasnda eliki yoktur. Etrskler Pelasg, Lydial, Truval gibi eitli isimler altnda Ege denizinin Dou ve Bat sahillerinde oturmulardr.

III PELASGLAR KMD?

Pelasglarn, yani Etrsklerin bugnk hangi rka tekabl ettiklerini tesbit etmek iin, yukarda saylan zelliklerin hangi rkta bulunduunu aratrmak gerekir. Bahis konusu rk veya kavim hangisidir? te babamn teorisi burada yerini bulmaktadr. Sadri Maksudye gre, Etrskler o millettendir ki, sadan 1400 yl nce in tarihlerinde ad gemektedir. Bu milletin asker kuvveti bir ok Roma mparatorunun uykusunu karm, yksek medeniyet seviyei Bizans Elisi Zemarkos35un ve Saint Louisin adam Rubrukun gzlerini kamatrmtr. talyann seyyah makro Polo ine geldii zaman, ini idare eden o milleti, o milleti ki tarihinin muayyen bir devrinde Akdenize bizim deniz diyebilmitir. Ondrdnc Lui gibi bir hkmdar o milletin Padiahna Byk Efendimiz diye hitap etmitir, o millet ki, Msr fethedip uzun zaman idare etmi ve orada Napolyon gibi bir kumandan yenilgiye uratmtr. Ayni millet asrlarca Hindistan idare etmi36 ve orada Tac Mahal gibi nefis mimar eserleri brakm, Isfahanda, amda, Lahorda, bugn turistlerin hayranlkla setrettikleri medeniyet hazinelerini meydana getirmitir. Bu millet tarihte bir kere deil, drt kere, be kere Romallarnki kadar byk mparatorluklar kurmu, bir kere deil, birka kere bugn kalntlariyla Orta Asyada kaz yapan arkeologlarn azn ak brakan medeniyetler yaratmtr. Baka tabirle, babam Sadri Maksudye gre, Pelasglar, yani Etrskler Trk rkna mensup bir kavimdi. Bu kanaat, zannedilebilecei gibi, ovenlikten doan ve hiss neviden olan bir kanaat deildir, Pelasglar = Etrsk denkleminde kaynan bulan ve mantk bir muhakemeye dayanan ilm bir grtr. Pelasglarn zelik ve niteliklerine tekrar gz atacak olursak, onlarn hangi etnik gruba dahil olduklarn tesbit srasnda ele alabileceimiz rk ve kavimler mahduttur. nk seeceimiz kavmin dili hem agglutinatif, hem de ses uyumu kanununa tabi olmaldr: Macarlar, Finler, Moollar ve Trkler. Fakat Pelasglarn yukarda iaret edilen alt zelliini hatrlayacak olursak, ancak Trk rknn gereken artlara uygun olduu meydana kar37. Esasen, Pelasglarn trke konutuklarna dair, biricik olmakla beraber, mkemmel bir delile sahip bulunmaktayz. Gerekten Ltin bilginlerinden Varrona gre TEPAE kelimesi pelasgca bir kelime idi ve kk da manasna gelirdi.

35

36

37

Menander Protector (Dietrichin Byzantinische Quellen zur Lnder-und-Vlkerkunde adl eserinde. Cild V, Fasl II, s. 192-195) Hindistanda gelimi Trk medeniyetine Mool medeniyeti enmi olmasnn sebepleri politiktir. Htralarn trke olarak yazm olan mparator Babr Hindistann kuzeyinde Trk dilini ve Trk medeniyetini getirmitir. Bugn Pakistanda konuulan ve ounlukla trke kelimelerden yaplm olan ordu lisan Hindistan fetheden ordunun lisan idi. Daha dorusu, bu trke konuan ordunun tesiriyle meydana gelmi lisandr. Ordu kelimesi trkedir. Babre, Akbere ve onlarn haleflerine Byk Mool denmesi tarihi bakmdan yanltr, nk onlar birer Byk Trktr. Pelasglar gibi Trkler de, Yunanistan ve Anadolu asndan, kuzeyden gelme bir kavimdir. Trkler de durmadan oradan oraya g etmilerdir. eitli Trk zmreleri, balarndaki kumandann isminden adlarn alarak, Timur, Seluk, Osmanl diye anlmlardr. Trkler inaat bir millettir. Bir de Trk edebiyatnda, mstebit babalarn menfaat izdivac merakna kar tepki olmak zere, en gzel ak hikyelerinin mevzuunu, sevilen kzn karlmas tekil etmitir. Atinal kadnlarn Pelasglar tarafndan, Helenann Trual Prens Paris tarafndan ve Sabin kadnlarnn da ilk Romallar tarafndan karl arasnda mnasebet kurulmaldr.

Burada unu aklamalyz ki, Pelasg kavminin hususiyetleriyle Trk milletinin hususiyetleri aynidir, dediimiz zaman Trk milleti tabiri zaman ve mekn iinde en genil manasnda, yani tarihinin btn safhalarn ve bugn mevcut btn Trk zmrelerini kapsayacak ekilde anlamak lzmdr. Aklamakta olduum nazariyenin bugn kabul edilmi fikirleri alt st eder nitelikte olduunun farkndaym. Onun iin, bu nazariyenin analojik metodla bir kontroln yapmann, yani Etrsk kavminin karakteristik vasflar ile Trk milletinin zellikleri arasnda bir paralel izmenin faydal olabileceini dnmekteyim. Etrsklere dair herhangi bir kitapta bu kavmin sava, cesur ve binicilikte usta bir kavim olduuna38, 12 siteden kurulu siyas birlikler tekil ettiklerine, senelik siyas ve din kurultaylar bulunduuna, alg ve oyuna dkn olduklarna, hayvan motiflerinden ilham alan sanatlar ve llere ibadetle fala dayanan dinleri bulunduuna iaret edildii grlr. Trklere gelince asker kabiliyetlerinin, savataki cesaretlerinin isabet edilmee muhta olmadn zannediyorum. Ayni ekilde, binicilikte ustalklar dnyaca bilinmektedir. Esasen hemen btn Alman ve Macar etnologlar ata binme detini dnyaya Trklerin yayd konusunda szbirlii etmektedirler39. Trklerin inat bir millet olduunu hatrlamak iin stanbul ufuklarnn zarafetini seyretmek ve Ayasofyaya ilve ettikleri gzellikleri gz nne getirmek kfidir. Demircilie gelince, ileride bahis konusu edeceimiz kazlar, Orta Asya Trklerinin bronz anda bile ok usta maden ileyicisi olmu olduunu isbat etmitir40. Mehur bir Trk efsanesine gre, Trkler, tarihlerinin belirli bir devresinde, Ergenekon adl bir vadide mahsur kalmlar ve oradan, da eritmei baaran demircileri sayesinde kurtulmulardr.

38

39 40

Ogst devri tarihilerinden Sicilyal Diodore Tarih Ktphanesi adl mehur eserinde Etrskler iin bu sfatlar sralyor. Ezcmle Koppers, Brandenstein, Manghin, Rashony ve saira. Rus bilgini Yadrintseff, Fin bilgini Tallgren ve bakalar eski Trklerin madenleri ileme hususundaki ustaln ortaya koymulardr.

IV TRKOLOGLAR VE SNOLOGLAR

Eski Trklerin de hemen hemen Etrsklerinkine benzer ve siyas tekilata sahip olduklarna ve Fanum Voltumnaedeki gibi yllk siyas toplantlar yaptklarna kanaat getirmek iin Deguines, De Groot, Klaproth gibi bilginlerin eserlerini okumak yeterlidir41. Dans ile mzie gelince, Fransz in tetkikleri bilgini Edouard Chavannesin, inlerin, komular olan Trklerde bu iki sanata gsterilen rabete atklarna eserinde iaret ettiini burada kaydetmeliyiz42. Bu mnasebetle unu hatrlamak gerekir ki, slmiyetten evvelki, yani mecus Trklerde Kam adl rahipler din rakslar icra ederlerdi. slmiyetten sonra ise, Konyada bugn bile zarif sema hareketlerini seyretmek mmkn olan bir Mevlev tarikatn kurmulardr. Ayni ekilde Etrskler srayan veya rakseden rahipler snfn meydana getirmilerdir ki, Romallar da bunu bermutad onlardan almlardr. Fransz sinologu Edouard Chavannesdan sonra Alman sinologu Karl Eberhard da burada zikredelim. Bu bilgin inin hudut komusu milletlere rf ve detler adl, 1942 de yaynlanan eserinde in tarihlerinde Trkler hakknda mevcut kaytlara iaret eder. Eberharda gre in tarihlerinde bahsedilen kavimler arasnda Trkleri ayrt etmek iin amaz kstaslar vardr. Bunlarn balcalar Kurt efsanesi ve maaralarn mbarek saylmasdr. Eserinin VIII nci faslnn 49 uncu sahifesinde aynen yle der: Trk kavimlerinin tipik efsanelerinden olan kurttan reme efsanesi (falanca kabilede) vardr v.s. Bu bize, tabi olarak, Remus ve Romulus efsanesini hatrlatyor. Bilindii gibi, bugn Kapitol mzesinde olan Dii Kurt heykeli, ekseri etrskologlara gre Veies ehrinden Vulka adl bir etrsk heykeltrann eseridir. Bebek heykelleri sonradan, Rnesans devrinde ilve edilmitir43. Yukarda da iaret ettiimiz gibi, son yaynlanm eserlerin ounda Roma kentinin kurulularndan beri bir Etrsk kenti olduuna, bu kentin Etrskler tarafndan, Etrsk detlerine gre kurulduuna inanma eilimi vardr44. Efsane ve mitlerin oluma kanunu bir kurt atadan doma efsanesinin bir dii kurdun stn emme efsanesi halini de alabilmesini pek al izah eder. Hem Romulusn babasnn Sava lh Mars olmas bir zaruretti. te yandan da, Trklerde kurt kuvvet ve sava sembol saylrd. Yaygn bir efsaneye gre, ilk Trk aknclarna boz renkli bir kurt, Bozkurt, nderlik etmitir45. Trklerde maaralara kutsal nazariye baklmas konusu mnasebetiyle de, hatrlayabiliriz ki, her eit geleneini Etrsklerden alm olan Romada, Lupercale (Kurt maaras) pek byk itibar grrd.
41

42 43 44

45

J. Deguines, Histoire des Huns, des Turcs et des Mongols Paris, 1856. De Groot, Die Hunnen der Vorchristlichen Zeit Berlin 1921, H. J. Von Klaproth, Mmoire sur lidentit des Toukiou et des HioungNou avec les Turcs Paris 1925. Edouard Chavannes, Documents sur les Toukiou occidentaux. Saint Ptersbourg, 1903 Tarquiniada Tomba dellOrco denen mezarda bulunmu kurt ban da burada hatrlatabiliriz. Bu eserlerin balcalarn gstermekle yetineceim: a) R. Bloch, Les Etrusques, Paris 1956, Prensses Universitaires, s. 117. b) H. Scullard, The Etruscan cities and Rome London 1967, s. 247, 255. c) Ch. Hampton, The Etruscans and the survival of Etruria, London 1969, s. 30. d) Corrado Barbagallo, Storia Universale Torino 1944. Bunun iindir ki, eski Trklerin bayraklarnda bir kurt resmi bulunurdu.

in tarihi uzman Eberhard takip ettiimizde, reniyoruz ki, kendilerini sar rengi ok seven inliler Trklerin de krmz rengi ok seven inliler Trklerin de krmz rengi sevdiklerini tarihlerinde kaydetmilerdir46. Romallarn Etrsklerden miras aldklar krmz togay ve eski Romada krmz rengin asil renk sayldna dair bin bir delili zihinden geirmemek kabil mi? Eberharda gre Trkler fevkalde iyi flt alard: iki eit flt kullanrlard Etrsklerin ise flt almaktaki ustal Yunanistanda bile n salmt ve Etrsk kelimesi iyi flt alan manasna gelirdi47. Eberhardn eserinde, bir de, inliler tarafndan Tarkan telffuz edilen bir asalet unvanndan bahsedilmektedir. Alman Sinoloji bilginine gre bu, Trklerdeki prens manasna gelen Tarkan veya Tarhan unvanndan baka bir ey deildir. Bilindii gibi, Romay kuruluundan sonraki yzyllarda idare eden Tarquinler slalesine mensup krallarn adlar Etrsk yaztlarnda Tarhun veya Tarhan olarak gsterilmitir48.

46 47 48

W. Eberhard, Kultur und Siedlung der Randvlker Chinas, Leiden 1942, s. 46. Alain Huns, Les Etrusques, peuple secret, italyancaya Rosadoni tercmesi, 1959, s. 197 Bizansl tarihi Menander Protectora gre, kinci Jstinyenin elisi Zemarkos Trklerin mparatoru stemi Han ziyaret ettikten sonra Han, eliye refakat etmek zere, kendisine Tagma Tarhan adl bir mihmandar vermitir.

V LSAN DELLLER

Yukarda izahlarm beni lisan delillerimi ortaya koymaya mecbur etmektedir. nk, ayet Etrsklerle Trkler ayni soydan iseler, Trk dili Etrsk dilini deifre etmek iin bir anahtar vazifesi grebilmelidir. Bir ok etrskologlarn kanaatinin aksine, ben, Etrsk alfabesinin henz iyice bilinmediine, yani harflerinin telffuz deerinin iyice tannmadna kaniim. Esasen Etrskolog Granier tarafndan Etrsk alfabesinin bilinen btn Yunan alfabelerinden daha eski olduu isbat edilmitir. Dier taraftan, etrskologlarn dikkatini ekmi bir hususiyet de Etrsk imlsnn baz sesli harfleri yuttuu, yani Arap imlsndaki baz sesler iin olduu gibi, yazda bir harfle temsil edilmediidir. Bu keyfiyeti etrskologlar kelimenin ortasndaki heceler iin ileri srmektedirler. Ben ise, onlarn mahedesini tamamlayan bir nazariye ortaya atmak cesaretini gstereceim: bana gre, Etrsk imls sesli harfleri sadece kelimelerin ortasndan deil, ayni zamanda hem banda, hem de sonunda yutmaktadr. Buna gre bence klan kelimesi uklan, Rumak (Romann etrske ad) kelimesi de Urumak eklinde okunmaldr. Bundan baka, bir ok kelimelerin sonunda, yazlmayan, fakat telffuz edilen birer sesli harf bulunduu hesaba katlmaldr. Ezcmle, genetif eki zennedilen, fakat hakikatte bir sfat eki olan al ile nihayet bulan kelimeler byledir. Tarhnal kelimesi bana gre Tarhnal veya Tarhanl okunmaldr. Son harf Trk alfabesindeki noktasz i gibi genzin ok gerisinde telffuz edilen bir harf olsa gerekti. te yukardaki sebeplerle, Etrsk yaztlarndan yanl okunmas muhtemel kelimeler almaktansa, Ltin yazarlarnn etrske olduunu belirttikleri kelimeleri mukayesemize esas almak bana daha ihtiyatlca bir hareket gibi geliyor. Mesel, Ltin gramercileri bize, TOGA kelimesinin ve bu kelimenin ifade ettii cbbe eklindeki elbisenin Etrsklerden geldiini sylerler. Ayrca biliniyor ki, ltincede US, A ve UM ile nihayetlenen bir kelime bahis konusu olduu zaman, ltinceletirmek ve ona cinsiyet kazandrmak iin katlan bu ekler ile kelimenin kkn birbirinden ayrmak lzmdr. u halde Toga kelimesini TOG-A eklinde yazalm. Eski trkede ve Orta Asyann bugnk lehelerinde elbise iin TONG denir. Buradaki N harfi mterennim eklinde, franszca ntention kelimesindeki N gibi telffuz edilir. Romallar bu harfi telffuz edemediklerinden, ortadan kaldrmlardr ve byle Tong TOG olmutur. Bunun ltinceletirilmi ve diiletirilmi ekli de TOGAdr. Ltin yazarlarnn etrskeden geldiini haber verdikleri bir kelime de TEMPLUM, mabettir. Kelimenin kk ile ltince ekini ayralm: TEMPL-UM. Trkede ibadet etmek manasna gelen TAP-MAK fiilinin pasif ekli TAPL-MAK tr. Mastar ekini karrsak, TAPL kalyor. Buna ltincedeki ntr ekini ilve ettiiniz zaman TAPL-UM olmaktadr ki, lengistik kanunlar kelimenin sonundaki M harfinin boya vererek kelimenin ilk hecesini etkilemesini ilmen izah eder. u halde: TAMPLUM veya TEMPLUM. Etrsklerde uurlu olan eyleri uursuz olanlardan ayrt eden ve mutlu olaylara mutsuz olaylar nceden haber veren rahiplere AUGUR denirdi. Trkede ezelden beri UGUR kelimesi saadet, talih, mutlu istikbal manalarnda kullanlmtr. Bugn Romallarn, binaenaleyh Etrsklerin varisleri olan talyanlarn AUGUR temennisinde bulunduklar yerde Trkiyede ve her iki Trkistanda (indeki ve Sovyetlerdeki) UUR kelimesi kullanlr, Uurlar olsun denir.

Etrskede SIK veya ZIK kelimesi kz manasna gelir. Akla geliyor ki, burada, sessiz harflerin yer deitirmesinden ibaret bir fonetik hdise olan metatez karsnda bulunuyoruz. Bu, Trk lehelerinde ok sk tesadf edilen bir lisan olaydr. Bilindii gibi, Trkiyede ehirlilerin KBRT dedikleri yerde ok defa kyller KRBT der, mlek yerine LMEK der imdi de, etrskologlara gre etrskede oul manasn ifade ettii bildirilen KLAN kelimesini ele alalm. Daha nce de sylediim gibi, bana gre burada bataki sesli harfin yutulmas hdisesi mevcuttur. Bu sebeple, kelimeyi UKLAN eklinde okumak gerekmektedir. Bilindii zere, baz Trk lehelerinde olan kelimesi bu ekilde telffuz edilmektedir. (Uklan, uglan, oglan) Etrsk yaztlarnda Roma ehrine RUMAH veya RUMAK ad verilmektedir. Benim nazariyeme gre, bu kelime URUMAK okunmaldr. Bilindii gibi, trkede, leheye gre telffuzu deien URUMA, IRIMA, IRIMAK, IRMAK kelimeleri nehir manasna gelir. Bylece, Etrskler iin en mhim bir nehir49, yani Tibre zerinde kin bulunan Roma Irmak ehri olarak adlandrlmtr. Denebilir ki, Roma eskiden talyanlarn FUME (italyanca rmak) adn verdikleri, bugn de Yugoslavlarn RYEKA (yugoslavca rmak) dedikleri ehrin muadili tekil eder Trk dili ile Etrsk dili arasndaki bu mukayeseyi sahifeler boyunca devam ettirmek mmkndr. Fakat bir konferansn dar erevesi iinde bulunduumuzdan, imdi de Etrsklerin dini ile eski Trklerin dini olan amanizmi biribiri ile karlatralm.

49

Virjil bu nehre kutsal rmak der. (Eneidin VIII inci ksmnda)

VI DN DELLLER

Batnn ilm evrelerinde amanizm konusu umumiyetle Romanyal bilgin Mircea Eliadenin kitab vastasyla tannmtr. Fakat bu kitap yetersiz ve noksandr. nk amanizmdeki vecit tekniini incelemekle yetinmitir. Eski Yunanllarn dinini tanmak iin Delphesdeki meczup rahibenin tutumunu incelemekle iktifa eden bir kitap farzedelim. te Romanyalnn eseri de bu derece tek cephelidir. Halbuki amanizm dininde bir tanrlar dnyas, bir yaratl efsanesi, bir de ahlk sistemi vard. Tanrlarn en by gkte ikamet eden TENGR veya TNGRdir. Etrsklerin balca ilhlar ise TNA idi50. TENGRye tabi olan iki nevi ilh vard: gk ilhlar, bir de yer ve su ilhlar. aman dininin akidelerini incelemek hayli kolaydr. nk bugn bile Orta Asyann kuzeyinde bu dinin icaplarna gre yaayan Trk zmreleri vardr. amanizm mitolojisini incelemi olan Rus bilginlerine gre amanist Trklerde doum zerinde etkili olan ve ocuk ile anneyi koruyan tanralara AESET ad verilmektedir51. Ltin gramercileri de diyorlar ki, Etrsk dilinde AESER tanra demektir52. Bu iki kelimenin son harflerinde grlen farkllk Etrsklerle bugnk Sibirya Trklerini iki bin sene kadar bir zamann ayrmas ile izah etmek mmkndr slmiyetin zuhurundan az sonra Trker arasnda bir seyahat yapm olan Arap tarihisi bn Fadlan, seyahatnamesinde, Trklerin, llerinin mezar zerine bir hyk yaptklarn ve bunun zerine balbal adl heykeller yerletirdiklerini yazar53. Bin sene sonra ayni blgelerde seyahat etmi Rus trkologu Biurin ise, yle der: amanist Trkler llerinin mezar zerine birer bide ina ederler ve bu bidenin i duvarlarna lnn sava hayatna ait sahneler resmederler. lnn sahip olmu olduu her trl eyay mezarnn iine koyarak, zerindeki yapy da bir hykle kapatrlar.54 Tarquiniadaki Etrsk mezarlarn ve Orvieto ehri yanndaki Crocefisso del Tufo gibi mezarlklar gezmi olanlar iin yukardaki satrlarn anlam aktr. Eserlerinin ounu almanca olarak yazm dier bir Rus trkolouna gre, eski Trkler yer altnda bir Cehennem lemi bulunduuna ve bu lemin birka kattan ibaret olduuna inanrlarm55. Ayn bilgin, eserinin bir baka sahifesinde, Trklerin kazlara mukaddes nazariyle baktklarn, nk onlarn ku ekli alm birer tanra olduklarna iman ettiklerini yazmaktadr56 Romallarn kazlara olan saygs, onlara phesiz Etrsklerden gemitir. Bu sayg, ad geen kularn Gallyallarn Kapitoln tepesine ktklarn haber vermeleri olay sayesinde tarihte yer almtr. Fakat esasen bu kazlarn Kapitoln zerinde bulunmalarnn sebebi de, onlarn, bir Etrsk ilhesi olan Junonun mabedine vakfedilmi olmalarndan dolay idi.

50 51 52 53 54 55 56

Luisa Banti, l Mondo degli Etruschi, Roma 1960, Casa editrice Primato, s. 122. V. . Verbitsky, Altaysky inorodsi, Moskova 1903. W. Radlof, Aus Sibirien. Leibzig 1893. Varron, De lingua latina M. Pallotino, Etruscologia, s. 415 (ais, aiser) Z. V. Togan, bn Fadlans Reisebericht, Leipzig 1935, s. 14 Biurin (Hyacinthe) Orta Asyada yaayan kavimlerin inanlar (rusa). Petersburg 1851, s. 269-270 W. Radloff, Proben der Volkslitteratur der trkischen Stmme, Cilt I, s. 155, 166. W. Radloff, ayni eser.

Ancak bu Etrsk ilhesinin asl ad AN57 idi. Bugn Orta Asya Trklerinden bir ksm ana demek iin EN der. Junon da Romallarda tanrlarn anas saylmaz m idi? Eski Trklerin dininde, yani amanizmde en mhim unsur tanrlarn gnderdii mesajlar tefsir etmek ve bylece gelecei kefetmekti. Kam adn tayan amanist rahipler ilhlara kurban edilmi hayvanlarn uzuvlarn muayene suretiyle fala bakarlard58. Bu mnasebetle hatrlatalm ki, eski Romada Jupiterin mabedinde hizmet eden gen rahiplere Camillus (Kam-illus)59 denirdi. Bilindii gibi illus eki ltincede, bizim cik, ck gibi kltme ekidir (yani gen Kam). Bir de amanist Trklerde llerin br dnyaya yolculua ktklar ve bir takm cinlerle perilerin kendilerine refakat ettikleri zannedilirdi. Herkes bilir ki, Etrsk mezarlarnn duvarlar llerin kanatl cin ve ilhlarn refakatinde yaptklar seyahatlerin tasvirleri ile doludur. Mezarlardan almken unu da hatrlataym ki, gerek Orta Asyada60 teden beri Trklerin oturduklar blgelerde, gerek Anadoluda, Pelasglarn Lydial ad ile oturmu olduklar ksmlarda61, Etrsk mezarlarna benzeyen, tepecik halinde mezarlar mevcuttur. Bylece arkeolojik delillerime gemi olduumu gryorum. Bu deliller bana Etrsk sanatnn hususiyetleri ile Orta Asyadaki eski Trk sanatnn hususiyetlerini mukayeseye vesile olacaktr.

57

58 59

60

61

Sophus Bggeye gre Etrskler bazen UN, bazen AN derlerdi. (Etruskische Forschungen und Studien, Viertes Heft. Stuttgart. 1883, s. 41. V. Katanof, Minusinsk blgesinde seyahatten notlar, Kazan 1897, s. 37-39 W. Deecke, Etruskische Forschrungen und Studien Sechstes Heft. Die Etruskische Beamten und Priester Titel, s. 59, Stuttgart 1884. Burada Orta Asya tabiri Rus bilginlerinin kullandklar dar ve teknik manada deil, Sibirya ve Krm da iine alacak ekilde geni manada kullanlmaktadr. Bahis konusu mezarlar, zmir civarndaki, Bin Bir Tepe diye bilinen mezarlardr.

VII ARKEOLOJK DELLLER

Talihin garip cilvelerinden biri udur ki, talyada Etrsk mezarlarnn dikkati ektii srada, Rus arlarna Orta Asyada ve Sibiryann bir ok yerlerinde hazine dolu mezarlarn bulunduu haber veriliyordu. te Avrupa mzelerinin Etrsk sanat eserleriyle dolduu sralarda da, Rus mzeleri ve bilhassa Petersbugdaki Ermitaj mzesi, vaktiyle Trk mparatorluuna ait topraklar olup, sonradan birer Rus vilayeti haline gelmi blgelerdeki mezarlardan karlan hazinelerle dolup tamaa balamtr. Sz konusu mezarlar kaplayan ve hep trke ad tayan da ve nehirlerin civarnda bulunan hyklere yerli halk tarafndan kurgan denilmekte idi. Bu kelime eski trkede (kurmak mastarndan) yap manasna gelirdi. Orta Asyada, bu mezarlarn bulunmas Rus bilginleri bakmndan iinden klmaz mkl durumlar yaratmtr62. Tarafsz bilinen Rus bilginleri bile kurganlar iki kategoriye ayrmlardr: Bronz a kurganlar, demir a kurganlar. Demir anda Orta Asyann anlan blgelerine, hep Trklerin oturmu olduu bilindiinden, bu ada yaplm kurganlarn Trkle ait olduu inkr etmek mmkn deildi. Bronz ana ait kurganlara gelince, bunlarda bulunan sanat eserlerine ayni motifler ve ayni teknik grld halde, bu eserlere Trk olmayan sahipler
62

Bir taraftan Rus mparatorluuna tabi Trk kavimlerini hor grmeleri, bit taraftan da kazlarn meydana kard yksek medeniyete kar duyduklar hayranlk bu bilginleri mevcut tarih ve ilm gerei kabul etmelerini imknsz klmtr. Sz konusu gerei itiraf etmemek iin, bu bilginler kurnazca formllere ba vurmaa mecbur olmulardr. Mikail Gryaznov adl Rus arkeologu 1969 da franszca olarak yaynlanm Gney Sibirya (Editions Nagel, Genve) adl eserinde bakn neler diyor: Daha nceleri muayyen bir medeniyetin u veya bu unsurunun hangi millete ve hangi lkeye ait olduunu tayin etmek byk mesele tekil ediyordu 1939 dan sonra, btn Sovyet arkeologlar aratrmalarn tarih maddiyetilik prensbi asndan yapmlar ve bilhassa eski topluluklarn ekonomik hayatnn gelime derecesini incelemei hedef edinmilerdir (s. 21, 24, 42) . Grnd gibi, Orta Asya medeniyetinin Trk kavimlerine at olduunu gizlemek iin, bu medeniyeti yaratanlarn etnik menei hakknda hibir ey sylemeksizin, onlar sadece ekonomik gelimeleri asndan incelemek modas icat edilmitir. Arkeolog Gryaznov, btn pein hkmlerine ramen, ilm gerein krntlarnn kaleminden dklmesine mani olamamaktadr (Kurganlarn gz nne serdii ince medeniyetin Trklere ait olduuna dair bu gerek Yirminci Yzyln phesiz en byk ilm kazancdr.) Sovyet bilgini yle demee mecburdur: en byk keif 10391940 yllarnda, Kopiona ky civarnda, Krgz asilzadelerine ait zengin bir mezarn ortaya karlmas olmutur. Bu mezar altndan yaplm nemli sanat eserleriyle doludur. (s. 20) HERKES BLYOR K, KIRGIZLAR HALS TRKTR Bilgin devam ediyor: Kudirgede yaplan kazlar da ok nemlidir. nk bunlar Altay Trklerinin kltr ve sanatnn tetkiki bakmndan yeni bilgiler getiren vesikalar salamtr. (s. 21) 1946 ile 1954 arasnda, bu kitabn yazar ilk defa olarak Sibiryada, bronz a, demir a ve Trk ana ait ufak kyler bulmutur. (s. 22) SANK BU BLGELERDE TRK OLMAYAN ALARIN BULUNDUUNA DAR LM DELL VARMI GB... Rus bilgini bir de yle demektedir: ... Altayn Pazrk tipindeki zengin kurganlar (mnasebetiyle...), Kisselev, ilk defa olarak, 1949 da, bunlarn sadan nce 5 inci ve 3 nc Yzyllara ait skit sanat olduunu reddetmitir. nk bu kurganlarla Moolistandaki Hunlarn ve Karadeniz bozkrlarndaki Sarmatlarn kurganlar arasnda benzerlik bulmutur. (s. 39) HERHANG TARAFSIZ BR ANSKLOPEDY AIP BAKACAK NSAN SARMATLARIN TRK OLDUKLARINI ANLAYACAKTIR.

arand. imdilik Sovyetlerin resm ilmi bunlara skit sanat hazineleri adn vermee mnasip grmektedir. Nitekim, ekserisi Trk sanat eserlerinden mteekkil olup, 1967 ylnda, Pariste Rus sanat etiketi altnda tertiplenmi sergi mnasebetiyle yaynlanm katalogta Trk eserlerinin hepsine skit ad verilmitir. Onun iin, Etrsk sanat ile eski Trk sanatnn mukayesesini yaparken, skit sanat hazineleri adl kitab63 ele almak mecburiyetindeyiz. nsan bir yandan bu kitab, bir yandan da Raymond Bloch tarafndan yaynlanm Etrsklerin sanat64 adl cildi kartrrsa, Etrsk sanat ile eski Trk sanat arasndaki benzerlie dikkat etmemesi, hatt bu benzerlikten dolay aknlk duymamas mmkn deildir. Her ikisi hayvan tasvirlerine dayanan, her ikisi umumiyetle hayvanlarn ve bilhassa kurt, arslan, kartal, horoz gibi yaratklarn duru ve ifadelerinin realist ve canl temsilinde esiz olan bu iki sanat ayni felsef ve din inanlar aa vurmakta ve sadece ayni konular, ayni motifleri deil, ayni malzemeyi ve ayni teknii kullanmaktadr. Bir yandan Etrsk, bir yandan da eski Trk sanat hazinelerinin fotorafla rprodksiyonlarnn, mukayeseli metoda uygun olarak, ayni ciltte bir araya getirebildii gn, Etrsklerin Trk soyuna mensup olduklarna dair arkeolojik delil, burada ileri srdm tarih, din ve lisan delillerden daha da ikna edici olacaktr65. Fakat o gn de, bir oklarnn esef edecei zere, Etrsk esrar ortadan kalkm olacaktr.

63 64 65

Paris, 1969. Libraire Grnd. Milan 1965. Maison dedition Il Parnasso. Bu kitabn sonunda konu bakmndan bir iki rnek vermekteyiz. Bu konularn mterek efsanelere veya din inanlara dayandn dnmek mmkndr.

Bugnk Krgz ve Bakrt kiyafetlerine benzeyen en eski Etrsk kiyafetleri. Louvre Mzesi, Paris.

Etrsk rahibinin geleneksel kyafetini gsteren bronz heykel (rahibin bal Osmanl devri kavuk ve klahlarn da andryor). Gregoriano Mzesi, Roma

Kul-Oba kazlarnda bulunmu bir altn vazo zerinde grlen kiyafet (Balk Etrsk rahibininki gibi kulaklkla tutturulmutur). Ermitaj Mzesi, Leningrad.

kenlerle sslenmi Etrsk vazosu. M.. VII. Yzyl. Tarquinia Mzesi, talya

kenlerle sslenmi olup, eski Trk yurdunda (Minussinski) bulunmu vazo. M.. Onbirinci Yzyl. Ermitaj Mzesi, Leningrad.

Bir Etrsk mabedini ssleyen ift at (ba ve ayaklarn duruuna sikkat) M.. IV. Yzyl. Tarqunia Mzesi, talya.

Eski Trklerde Kular (pekli zerine ileme) M.. V. veya VI. asr Pazrk, Altay. Ermitaj Mzesi, Leningrad.

Etrsklerde griffon denilen hayali hayvan (Bir mermer tabut zerinde). Tarqunia Mzesi, talya.

Kazakistanda bulunmu bir kap zerindeki sr halinde arslanlar. M.. Onuncu Yzyl. Ermitaj Mzesi, Leningrad.

Etrsklerde kutsal saylan kular. (Bir freskten) M.. VI. Yzyl. Tarqunia. talya

Kubanda bulunmu bir kei ba (Yedi Kardeler kazsnda, 4 nc Kurgan). Emitaj Mzesi, Leningrad.

Bir Etrsk kemeri zerinde, sr halinde arslanlar. M.. VII. Yzyl, Villa Giulia Mzesi, Roma

Altaylarda bulunmu bir altn kemer zerindeki ift at (ba ve ayaklarn duruuna dikkat). M.. VI. Yzyl. Ermitaj Mzesi, Leningrad.

Etrsklerde kutsal saylan keiye ait bir bronz heykel. M.. VI. Yzyl Floransa Arkeoloji Mzesi.

Kul-Obada bulunmu bir gm vazo zerindeki griffon lar. (Bir boaya saldr halinde). Ermitaj Mzesi, Leningrad.

Etrsklerde balta. M.. VI. Yzyl. Floransa Arkeoloji Mzesi

Kelermesde bulunmu altn sapl balta. Birinci Kurgan. Ermitaj Mzesi, Leningrad.

Etrsklerde ayna. Gregoriano Mzesi, Vatikan.

Eski Trklerde ayna. M.. V. veya VI. Yzyl, Altay, Pazrk, II, Ermitay Mzesi, Leningrad.

TRKLERDE G YOLLARI Prof. Afif Erzen ve Prof. Ugo Dettorenin Byk Tarih Atlasndan alnmtr. (Arkn Kitabevi stanbul)