Evler Ephesosda Yama Saray olarak adlandrlan yap gruplarnn oluumu, Lysimakhosun ehirde zgara plann uygulad zamana

kadar uzanmaktadr. Fakat, arazinin topografyasndan dolay Kuretler Caddesinin izledii kvrmlardan ve Blbl Dann yamalarndaki eimden dolay zgara plan kentin bu ksmnda az da olsa deiiklie uram ve arazinin artlarna gre dzenlenmitir. Blbl Dann eteklerindeki eimden dolay trapez biiminde deiik parseller olumaktadr. Adalar arasnda ise dar ve dik merdivenler bulunmaktadr. Kuretler Caddesindeki yaplarn inaas (burada yer alan antlar, emeler, heroon lar, v.b.) byk bir tahminle M.. 2. yzyl, daha kesin olaraksa M.. 1. yzylda balamtr. Yaplarn temelleri genellikle kayalk alanda kurulduu ve burada yaplama devamllk gsterdii iin, ilk dnemlere ait yaplarn izleri fazla korunamamtr. Bundan dolay erken dnemlere ait yaplarn tam bir plann kartmak mmkn deildir. Hellenistik Dnemden itibaren 700 yl sren yaplamada yaplarn planlar ok deimitir. Bununla birlikte Hellenistik Dneme ait yaplama izlerine baz adalarda rastlanmaktadr. Romann en parlak an yaad dnemlerde domus olarak adlandrlan birimin yannda baka oturma birimleri de olumutur. Bu oturma birimleri kk, alttan stlabilir odalardan olumaktadr. Evlerin duvarlar zengin iilik gsteren fresklerle sslenmitir. Bu durumda bu evlerin zenginlere ait olduu anlalmaktadr. M.S. 262de yaanan bir deprem ile bu ksmdaki evler yklm ve bu olaydan sonra buradaki yerleim ekli eski refah dzeyine

ulaamamtr. Daha sonra, bu ksmlar dk gelirli insanlarn oturduuyerler olmu ve evler daha kk birimlere dntrlmtr. Bu yap birimleri, taverna, elii atlyeleri, dkkanlar olarak da kullanlmtr. Atriumlarda yer alan kuyularn kazlarndan ele geen kemik buluntularna gre bu yap birimlerinde refah dneminde beslenen ev hayvanlarnn yerine, son dnemlerde yaralanmaya dnk kk ba hayvanlar bile yetitirilmitir. Adalarn Kuretler Caddesine bakan ksmlar stoa eklinde yaplmtr. Stoann gerisinde tek sra dkkanlar bulunmaktadr. Btn evlerin dorudan doruya caddeye alan kaplar vardr. Dkkanlarn bulunduu ksmda yer alan deme M.S. 5. yzyln bana tarihlenen geometrik desenlerden oluan mozaik ile kapldr. Burada yer alan iki dkkanda bulunan merdivenler zemin katn zerinde ikincibir katn varlna da iaret etmektedir. Evlerin ou peristillidir ve merkezde bir atrium bulunmaktadr. Evlerin hepsinde akarsu bulunmaktadr ve buna bal olarak da baz evlerde zel banyolar vardr fes / Genelev / Reklam
lk an en nl kentlerinden biri olan Efes, Kk Menderes nehrinin deltas zerinde kurulmutur. O dnemdeki korunakl liman, randaki Susadan balayan Kral Yolunun denize ulat nokta olmas kentin nemini arttrmtr. Antik dnyann en nemli merkezlerinden biri olan Efes, M.. 4. bine dek giden tarihi boyunca uygarlk, bilim, kltr ve sanat alanlarnda her zaman nemli rol oynamtr.

Kentin genelevi mermer yolun sonunda soldadr. M.S. 4. yydan beri ayaktadr. Gnmz genelevlerinden ok daha salkl artlara sahip olduu bilinir. yle ki, geneleve giren erkeklerden salona gemeden nce antrede ellerini ve ayaklarn ykamalar istenirdi. Vens(Aphrodite)e adanm genelev temizlik iin gereken her trl imkana sahipti ve mermerden yaplm salonda bir Vens heykeli bulunmaktayd.

Bu genelev, tarihte reklam yaplan ilk messesedir. Kentin byk tiyatrosuna giden mermer yolun ortasna yakn bir yere kazlm ayak izi ve yanndaki bayan figr geneleve giden yolu gstermektedir. Bu ayak izinin yks ok enteresan: iz, ehrin en iyi ve en ok aranan fahiesinin sol ayann iziymi. Bu hanm kente yeni gelenlerin kendisini kolayca bulabilmeleri iin izi bir eit yn tabelas niyetine koymu oraya; nk parmaklarn ucu 100 m. ilerdeki genelevi gsterir konumda. izin yannda bir kavak iareti, bir bayan, bir ta ve bir kalp de var. Arkeologlar bu antik reklam panosunun yorumunu yle yapyorlar: Kralieler kadar gzel olan benim akm istiyorsanz kavakta soldaki eve gelin! Baka bir aratrma grubu tabelada para olduunu, bu durumda aklamann, paras olan ve ak arayanlar yolun sonundaki gzeli grn eklinde olacan savunmular. Ayrca, genelevin tam kars Celsus kitapl ve bu iki bina arasnda yeralt geidi var. Bu durum, kentin nemli ahsiyetlerinin gizlice geneleve gitme olasln hatrlatt bana. nemli ahsiyetler ya da elerinden korkan Romallar.. Geneleve deil de ktphaneye gidiyor grnmeleri onlar dar kar dzgn bir insan gibi gsterirken aslnda direkt kapsndan geneleve girmeleri onlarn daha yalansz bir adam olaca gereini deitirmiyor.. Madem yapyorsunuz arkasnda durun.. Kaynaka Keskin, Naci, Efes, 2002. http://www.elvinazar.com/gizemler_sirlar/yakilan_kitaplar.html Fotoraflar;

http://www.2ndhometurkey.co.uk/ http://www.izmirturizm.gov.tr/

Antik kente modern teknoloji: Efes Yama Evleri Akdeniz dnyasnn en byk antik kentlerinden birisi Efes... Bu grkemli kentte binlerce yl sonra tekrar ortaya kartlan "Yama Evler", Avusturya Arkeoloji Enstits nclnde yeni bir teknolojik uygulamayla dnya mirasna kazandrlyor. Doann yok edici etkisine ak olan antik evlerin korunmas, bugne kadar zlememi bir sorun olarak kalmt. Efes antik kentinin esiz btnl iinde, Yama Evler'in nemi, sanki ikincil bir dzeye sahipmi gibi grnyor. Hi kuku yok ki, kenti gezen bir meraklnn iine girdii youn arkeolojik hava, bilgisel younluu da beraberinde getiriyor. Sra Yama Evler'e geldiinde ise, insan bilgi bakmdan yeterli bir doyuma ulayor. Bu nedenle Yama Evler, Efes'in grkemi karsnda pek ne kmayabiliyor. Oysa tm Akdeniz Blgesi'nde, ou Efes kadar olmasa da, epeyce nemli antik kent var; ama, Ord. Prof. Dr. Krinzinger'in de dedii gibi, "Yama Evler'in bir benzeri yok" Fritz Krinzinger 1940 doumlu, Avusturyal bir bilim adam. 1995 ylndan beri Efes'te bilimsel sorumluluk tayor. 1998 ylndan balayarak da, Efes'teki kaznn bakanln yrtyor. Efes'ten nce, 25 yl talya'da kazlar yapm. 1989'dan beri de Avusturya Viyana niversitesi'nde "ordinarys profesr" unvanyla grev yapyor. Yama Evler; Helen ve Roma alarndan kalma Efes kentinin merkezinde bulunuyor ve gnmzde buras, Kuretler Caddesi eklinde adlandrlyor. Cadde, iki ykseke tepenin (kuzeyde Panayr ile gneydouda Blbl dalar) arasna yerlemi. Roma dneminin varlkl st snf yaantsn gnmze tayan ve esiz mimarlk eserleri olarak kabul edilen evler, cadde ile tepelerden birinin yamalar arasnda kurulmu. Caddenin o adaki adnn Embolos olduu sanlyor. zgn durumlarnda, iki veya katl evlerin bulunduu Embolos semti ve cadde, devlet agoras ile ticari agoray baladndan, Helen-Roma alarnda Efes kentinin atardamaryd. Krinzinger, evlerin servenini ksaca yle zetliyor; "Yama Evler, 1960'l yllardan balayarak ortaya kartlmaya balam ve ilk kez, Yama Ev 1 ad verilen, ok paral btn kazlmt. Burasnn toplam alan, yaklak 3.000 m2'ydi. Ortaya karlan alt tane tek katl ev, M.. 1. yzylda ina edilmi ve arazinin ykseltisine uygun biimdeki drt taraaya yaylmt. Bu, en eski dnem evlerin stnde daha sonralar yeniden ina edilmi bir peristil evin (ortas avlulu ev) kalntlar ok iyi korunmutu. yle ki, birka katl olmasna ramen, onarm yeniden yaplabilmiti. Kazlardan elde edilen bilgilere gre, daha sonra Erken mparatorluk dneminde bu yap tarz braklm, ama, yerine 1.400 m2'lik bir alan kaplayabilen gsterili bir yap ina edilmiti."

Yama Evlerin zerindeki yeni rt iten neredeyse fark edilmiyor. Dardan bakldnda ise, yaklatka klen bir at eklinde tasarlanm.

Yama Ev 2 ad verilen dier yerleim btn de, yine taraalara yaylm yedi yerleim birimine sahipti ve 4.000 m2'lik bir alana yaylmt. Oturulan her mekna ait duvarlarn st ste defalarca boyanm olmas, sahiplerinin aa gre deien tercihlerini de gsteriyor. Yama Evler'in duvarlarnda ok sk olarak kat sva grlyor. Krinzinger, bunun anlamnn dnemlerin deimesine gre dekorasyonun da deimesi demek olduunu belirterek; "rnein, ilkin beyaz freskler grlyor, bir sre sonra bunlar bozularak stleri krmzya boyanm. Burasnn, ykk tabanndan km sikkelerin incelenmesine gre, M.S. 262 ylnda mparator Gallienus zamannda olduu belgelenen bir deprem sonunda ykldn kabul ediyoruz. Bu deprem, zengin kiilerin buradan tanmasna yol am ve ardndan Efes'in merkezinde kk apl meknlar kurulmu. Zengin kiiler, sonralar evrede byk villalar yaptrmlar; kent ise, sadece idari ilerde alanlarla esnaf tarafndan tercih edilmi. M.S. 7. yzyla gelindiinde, evlerin bat tarafnda bir sra su deirmeni yaplm ve bu dnemde artk Yama Evler harabeye dnm. Bir baka ilgin olgu da, bu srada, evlerin en alt ksmna ta kesme atlyesinin yaplm olmas... Tek amalar, buradaki ta ve mermerleri ta ocanda ileyip kullanmakt. Byle bir ykselme dneminden sonra d dnemini izlemek ok arpc; tabii bu Efes'in tarihi..." Kaz bakan Krinzinger'e gre, Efes'te, M.. 1. yzylda uygulanan ve alanlar, yaklak 450-550 m2 olan peristil evlerin de urad deiikleri izlemek olas. "Yama Ev 2, btn Akdeniz Blgesi'nde antik yerleme kltrnn en nemli belgelerinden birisi saylyor. zellikle Erken ve Orta mparatorluk dneminde, Efes'in kentli st tabakasnn lkse dknln, zellikle bu evler belgeliyor." Tiyatro Odas diye adlandrlan 1 numaral oturma birimindeki mitolojik resim, hem Akheloos sahnesi hem de Homeros'un Philoktetes sahnesinin resimlenii olarak yorumlanyor. Evlerin 2 numaral yerleim biriminde, tonoz altnda Dionysos ve Ariadne'yi ok zengin figrler eliinde, bitki sslemeleriyle gsteren grkemli bir cam mozaik bulunuyor. Buradaki yerleim birimlerinden 3 numaral mekn ise hepsinden daha sevimli. Teknik olarak, mitolojik esin perilerinin duvarlardaki resimlerinden dolay "Musa'l Oda" eklinde isimlendirilmi. Bu oda ve btn Yama Ev 2, Avusturya Arkeoloji Enstits'nden Dr. Karl Herold ve 20 kiilik uzman ekibi tarafndan onarlyor.

Yama Evlerin en nemli zelliklerinden biri de, antik dnemin zevkine ve iinde yaayanlarn ekonomik durumuna gre, st ste svanm duvarlara farkl fresklerin resmedilmesi...

Yama Ev 2'deki bir dier ilgin yerleim birimi de, 4 ve 6 numaral meknlar. Burasn, sahibi Dionysos rahibi Gaius Furius Aptus, yaptrd eklerle, yaklak 900 m2'lik bir oturma alan olacak ekilde geniletmi. Mekn, sahibinin kimliinin kaydedildii yaztlarla bugne kadar ulaabilmi. Bu zel meknda, ailelerin tarihi bile izlenebiliyor ve verilere gre, rahibin bu evi nasl genilettiini gzlemek mmkn. Rahip, meknn bir ksmn kendi evi olarak, dier ksmn da kutlamalar iin kullanm. Krinzinger'e gre, Efes'e ilk geldii dnemlerde Yama Evler gz ard edilmi bir problem durumundaym. nk, evlere ait mimari ve arkeolojik bilgileri ortaya karmak amacyla Krizinger, Yama Evlerin kazlarn balamasyla birlikte, kan malzemenin korunmas zerine yaplan tm gibi son derece g bir sorunla karlamlar: "zellikle almalarn topland Yama Ev 2, Efes gibi byk bir antik kentteki o dnem bilimsel bir yaynda, yaamnn belgelenmesi asndan byk olanak salyordu. uygulanan modern teknolojinin s yaltmndaki Avusturya Arkeoloji Enstits, 1960'l yllardan itibaren, burada byk apl almalarndan dolay geni bir alan etkisini gsteriyor. ortaya kard. Evlerin korunmas sadece belgeleme asndan deil, bilimsel adan da nemliydi... rnein sslemelerin, yllar sren aratrmas iin, evlerde zel bir korumaya ihtiya vard. Bunun iin de, yine zel bir atnn varl zorunluydu." Krinzinger'in kariyerindeki bilimsel birikimler, arkeoloji bilimine bakn da zel bir noktaya tam. Onun iin arkeoloji, harabelerin altndan eserler, antlar ve irili ufakl deerli nesneler karmak iin aba gsterilen bir bilim dal deil. Arkeoloji, daha ok, eski toplumlardaki insan ilikilerini, yaam biimlerini, retim ekillerini ve bunlar arasndaki ilikileri aa karmay, bilmeyi ve anlamay amalayan bir disiplin. Kukusuz bu ynden baklnca, arkeoloji bir bilim dal olmann yan sra, hemen btn bilim dallarn yanna almas gereken geni bilimsel bir sistem olarak karmza kyor. Yama Evler iin duyulan arkeolojik bilimsel kayglar kadar nemli bir baka nokta da, bu eserlerin korunmas: "1995 ylnda Avusturya Arkeoloji Enstits'nn bakan olarak greve geldiimde, benim iin Yama Ev 2'nin bu tip sorunlarn zmek grevi, imdiye kadar yaptm grevler arasnda en zoruydu." te yandan, Yama Evler'in korunmas ve yeniden onarm konusunda baz temel glklerin ve sorunlarn varl da yadsnamaz. rnein, st katlarn durumu ile bu katlardaki dekorasyonun nasl olduu tam anlamyla bilinmiyor. "En nemlisi evlerde farkl yap evrelerinin bulunmas... Bu Evlerin en ilgi eken adan neyin yeniden inasnn yaplacana karar vermek blmlerinden "ilham mmkn deil. Daha nce yars tamamlanan projenin ald perileri"nin bulunduu odada en byk eletirilerden birisi de buydu. nk, zgn Prof. Krizinger, tannm durumda i avlulardan k alnmas sz konusuydu; ama, restorasyon uzman Dr. Karl gerekte avlulardan k girmesi sistemi, ne st katlarn Herold ile alyor. gereine ne de atnn zgn biimine uygundu. Tabii, antik dnemde dz atlar var. Bugn bunlarn nasl olduu konusunda yeterli bilgimiz yok ve

bunlarn yeniden yapm doru saylmazd. O nedenle de ikinci yolu setik. Bylece, ok modern bir restorasyonun seilmesi sz konusuydu. Temel ama, kalntlarn taklidini yapmak ve byklklerine gre ayrmak deil, sadece kalntlar korumakt. Buna bal dier ama da, scaklk, nem ve k koullarn salayarak, doal ortam mze ekline dntrmekti. Dolaysyla, at altndaki bu alan, kendine zg bir atmosfer kazand. rnein, duvarlar tamamlamak gibi bir koruma tedbirinin alnmas gerekmedi. Bugn bu alana girdiinizde, glgesiz ve ok ho bir k ortamyla karlayorsunuz. Bu k, freskleri ve mozaikleri ok arpc bir ekilde ortaya kartyor." Bu almada ayr yap malzemesi kullanlm. nce, tayc olarak paslanmaz elik iskeletin planlamas ve yapm ile membran (saydam dokulu, zars) rtnn zel retimi, btnyle Avusturya'da tamamlanm. Malzemeler, Trkiye'ye tam 35 TIR ile tanm. Krinzinger bu baarl ii byk bir gururla anlatyor: "Doal k ve nem iin kendiliinden oluan bir hava akm salanmas gerekiyordu. Scak hava yukar ykselip atdaki boluklardan dar kmalyd. Scaklk ne kadar fazla ise, scak havann dar kmas da o denli hzlanyor. kinci olarak, cephelerde lamel (paral drtgenler) eklinde bir sistem gelitirildi. Bylece, kendiliinden oluan kalc bir klima ortam yaratld. Bu da, ortamn korunmas asndan ok ideal bir ortam oluturuldu. nc olarak, atnn rt maddesi ise, tel erevelere gerilen ve ok hafif bir tekstil membrandan oluan bir tr Yama Evler, yaanm belirli kumatan elde edildi." mekanlar olarak Yama Ev 1 Tamam 12 milyon mark (yaklak 8 trilyon TL) tutan at ve 2 eklinde adlandrlarak inceleniyor. Resimler, Yama iin destekiler bulmakta epeyce zorlanm Krinzinger; bunun iin,maliyetin yzde 50'sini Avusturya Bilim Ev 1'i gsteriyor. Bakanl dier blmn de zel sponsorlar karlamlar. Yeni atnn, eserleri yok olmaktan kurtarmak ve turistlerin rahata gezebilmesini salamann dnda, aratrmaclar ynnden de yararlar snrsz: "Yama Evler'in kronolojik aratrmas, bu at sayesinde daha kolay olacak" diyor Krinzinger. "nk imdi, 60'l yllarda saptanandan ok daha farkl bir tarihsel zaman dizini olduunu saptadk. Bu almalardan sonra ortaya kan sonulara gre, evlerin Augustus dneminde yapldn biliyoruz. Tabii bu dnem, Efes'in zellikle Asya'nn metropol olarak gelime gsterdii bir dnemdi."

Bu tr bilimsel temelli muhafazann, eserleri doal d koullardan korumann tesinde, etkili bir i koruma da saladn Krinzinger yle anlatyor: "Toprak altnda kalm btn eserlerin bir ortak sorunu var. Birincisi, antik harabelerde ok fazla tuz var. Tuz, ortam kuru olduu zaman ortaya kyor; ortam nemli olunca da iinde mikroorganizmalar barndryor. Bu zararl canllar ksa srede reyip eserleri bozuyor. Burada saladmz en byk baar, eserler zerinde ne tuzlanmann ne de bakteri oluumunun ortaya kmas. Byle bir korumann talya ve Almanya'da birka rnei var, ama ok kk boyutlu... Efes Yama Evleri, bu adan dnyada tek. Yine 4.000 m2'lik bir Evlerin bulunduu yerleim alan dz olarak kaplayan membran kuma da, dnyada ilk alan iinde, gerekli olan her kez dz olarak gerildi. Yeni dzenlemenin grsel ve yapsal eyin yannda bir de Roma adan en ilgin yn, atya mermer caddeden yavaa hamamn bulunuyor. yaklatka yap ve atnn git gide klmesi." Yama Evler, gerekte kyya, limana kadar devam ediyor ve yeniden yaplacak kazlar, kartlacak eserlerin korunmas iin ok byk bir sorumluluk saylyor. Krinzinger'e gre, antik eserler en iyi topran altnda korunuyor. "Bizim kaz nedenimiz burann tarihini aratrmak, eser bulmak deil..." Bu nedenle tm ekip, yeni alanlardaki Yama Evler kazlar yerine, bilimsel almalar grev edinmi. Bizlere den de, bu bilimsel bilgilerin nda ortaya km olan, gemiten gnmze doru gezip gerekli anlam ve dersleri kartmak... rfan UNUTMAZ