Denge I Temel Bayrak

DENGELEM E HESABI -I
DERS NOTLARI

Do. Dr. Temel BAYRAK

2010 - GMHANE
NSZ

Dengeleme Hesab-I ders notu niteliindeki bu kitap Harita Mhendislii Blm
rencilerinin kaynak ihtiyacn gidermek zere hazrlanmtr. Bu kitabn renciler iin bir
ders arac olmas ana ama olarak benimsenmitir. Konular kendiliinden renmeye uygun
bir biimde ele alnm ve kitapta yeterli sayda uygulama verilmeye allmtr. Denklem
zmlerinde matris cebri kullanlmtr.

Kitabn yararl olmasn temenni ederim.

Gmhane 2010

NDEKLER

1. Giri (Dengeleme Hesabnn amac)
2. Duyarlk (Doruluk) ltleri
3. Korelsyon (Ballk, liki)
4. Hata Yaylma Kural
5. Arlk
5.1. Aritmetik Ortalamann Arl
5.2. Arlkl Ortalamann Arl
6. Ters Arlk (Kofaktr)
7. Birim lnn Ortalama Hatas (Ortalama Hata, Karesel Ortalama Hata (KOH),
Standart Sapma, Root Mean Square (RMS))

7.1. Duyarlklar ve Korelsyonlar Eit llerin Ortalama Hatas
7.2. Duyarlklar ve Korelsyonlar Eit llerin Aritmetik Ortalamasnn Ortalama
Hatas

7.3. ift ller Yardm le Ortalama Hata
7.3.1 Arlklar Eit l iftleri
7.3.2 Arlklar Farkl l iftleri
7.3.3 Korelsyonlu l iftleri
8. Dengeleme Hesabnn Konusu ve Ana lkeleri
9. Dolaysz (Direk) ller Dengelemesi
9.1. Arlklar Eit ve Korelsyonsuz Dolaysz ller Dengelenmesi
9.2. Arlklar Farkl ve Korelsyonsuz Dolaysz ller Dengelenmesi
9.3. Arlklar Farkl ve Korelsyonlu Dolaysz ller Dengelenmesi
10. Dolayl (Endirek) ller dengelenmesi
10.1. Arlklar Eit Dolayl ller Dengelenmesi
10.2. Arlklar Farkl Dolayl ller Dengelenmesi
10.3 Arlklar Farkl ve Korelsyonlu Dolayl ller Dengelenmesi

1. GR

Dengeleme hesabnn amac Gereinden fazla sayda yaplm llerden hi birini seip
ayklamaksnz,

1. Bilinmeyenlerin en uygun deerini belirlemek,
2. llerin, kesin deerlerini ya da bunlarn fonksiyonlarnn duyarlklarn (ortalama
hata vs.) ve gvenirliklerini saptamaktr.

ller ayn alet, ayn lmeci ve ayn koullar altnda yaplsa bile, geometrik ya da fiziksel
byklklerin llmesi sonucunda elde edilen deerler hata ile ykldr. Sz konusu
hatalar;

1. lme iini yapanlarn duyu organlarnn yetersizliinden,
2. l aletlerinin yeterince gelimi olmamalarndan,
3. Fiziksel evre koullarndan kaynaklanabilir.

Bu nedenle uygulamada gerekli sayda l ile yetinilmez, gereinden fazla l yaplr.
ller arasndaki ilikileri grebilmek ve llerle bilinmeyenler arasndaki fonksiyonel
ilikileri kurabilmek iin dengeleme hesab yaplr.

Hatasz l olmaz, Hatamla deerlendir beni

l Hata = Kesin deer Hata = l Kesin deer
x l
i i

l + Dzeltme = Kesin deer Dzeltme = Kesin deer l

i i
l x v

Hatalar oluma nedenlerine gre genelde e ayrlr

a) Kaba hata
b) Dzenli (sistematik) hata
c) Dzensiz (rastlant, tesadf) hata

a) Kaba Hatalar: Kaba hatalar genellikle dikkatsizlikten kaynaklana hatalardr. GPS
lmelerinde anten boyunun yanl llmesi, uzunluk lmelerinde bir erit boyunun
unutulmas, a lmelerinde 65
g
yerine 95
g
okunmas ve yazlmas gibi. Kaba hatalar
l tekrar ile giderilebilirler
b) Dzenli (sistematik) hata: Bu tr hatalar ly ayn ynde ve ayn miktarda
etkileyen kk hatalardr. l tekrar ile giderilemezler. Yirmi metrelik bir elik
erit metrenin uzunluunun gerek deerden 1 mm eksik olmas, nivelmanda mira
lek hatas, teodolitlerde daire blme hatalar, refraksiyon vs. gibi dzenli hatalar
ounlukla tannamaz. l aletleri ayarlanarak ve en uygun lme yntemleri
uygulanarak etkileri azaltlabilir. Belirlenebildikleri durumlarda l sonucuna
dzeltme getirilerek etkileri giderilebilir.

c) Dzensiz (rastlant, tesadf) hata: Kk miktardaki hatalardr. lleri bazen (+)
bazen de (-) ynde etkilerler. Bu hatalar insan yeteneklerinin snrl olmas, aletlerin
ayarlarnn tam yaplamamas, scaklk, rzgr gibi d etkenlerin deiken olmas gibi
nedenlerden ortaya kar. Kaba hatalarda olduu gibi llerin tekrar ile ya da dzenli
hatalarda olduu gibi l sonucuna dzeltme getirilerek giderilemezler.

d) Gerek hata: llerin gerek deerlerinin bilindii durumlarda sz konusu olurlar.
rnek, bir dzlem genin i alarnn gerek deeri 200
g
dr. alarn llen
deerlerinin toplamndan 200
g
karlrsa gerek hata bulunmu olur.

2. Duyarlk ltleri

llerden herhangi birinin ne kadar gvenilebilir olduu konusunda bilgi verebilmek iin
tanmlanm ltlerdir. Ayn bir bykln birden ok llmesi sonucunda elde edilen
l dizilerinden yararlanlarak tanmlanr. aretlerinin pozitif olma olasl negatif olma
olaslklarna eit olmalarndan dolay iaretleri olarak alnr.

2.1. Ortalama Hata (Karesel Ortalama Hata KOH, Standart Sapma, RMS)

Ayn bir bykln llmesi sonucunda elde edilen bir l dizisinin gerek hatalarn ya da
llerin kesin deerden farklar olan dzeltmelerin kareleri toplam l saysna blnr ve
hesaplanan bu deerin karekk alnarak bulunur. Yaygn olarak kullanlan bir duyarlk
ltdr. Hatalar kareleri orannda ortalama hataya tesir ettikleri iin byk hatalarn sonuca
etkisi byktr. Bu nedenle ortalama hata kaba llerden ar olarak etkilenir.

Eer ortalama hata gerek deerlerden (gerek deerler her zaman bilinemez) elde ediliyorsa

n
m
o
(n )

Eer ortalama hata dzeltme deerlerinden elde ediliyorsa

1

n
vv
m
o
(n )

eklinde formlze edilir. Bu forml duyarlklar (arlklar) eit korelsyonsuz ller iin
geerlidir.

Burada n l saysdr. Gerek deer bilindii zaman, bilinmeyen olmadndan dolay
paydaya n yazlr. Gerek deer bilinmedii zaman paydaya n-1 yazlr. Buradaki 1 rakam
bilinmeyen saysn ifade eder.

rnek: Bir GPS ana ait on adet gen kapanma hatalarnn gerek deerleri aada
verilmitir. llerin karesel ortalama hatasn hesaplaynz.

No
Hata (
i
) mm
i i
10 n

124 . 48
i i

2 . 2
10
124 . 48

n
m
o
mm

1 -2.123 4.507
2 1.132 1.281
3 -1.674 2.802
4 -2.591 6.713
5 -1.772 3.140
6 2.979 8.874
7 0.475 0.226
8 4.414 19.483
9 -0.717 0.514
10 0.763 0.582

rnek: Bir uzunluk on kez llm ve aadaki l deerleri elde edilmitir. llerin
standart sapmasn hesaplaynz.

No
) (m l
i

i i
l x v (cm)
i i
v v
m 60 . 180
...
2 1
n
l l l
x
n

10 n 106
i i
v v

43 . 3
1 10
106
1
] [

n
vv
m
o
cm

1 180.57 3 9
2 180.62 -2 4
3 180.63 -3 9
4 180.65 -5 25
5 180.56 4 16
6 180.62 -2 4
7 180.57 3 9
8 180.61 -1 1
9 180.62 -2 4
10 180.55 5 25
180.60 0.0 106

rnek: Sfr a dorultusu iki gzlemci tarafndan ayn teodolitle ve eit koullar altnda 5er
kez gzlenmitir. Hangi gzlemcinin daha iyi l yaptn belirleyiniz.

No
1. gzlemci 2. gzlemci
g
i
r
i i
l x v
1
(
cc
)
i i
v v
g
i
r
i i
l x v
2
(
cc
)
i i
v v
1 399.9984
2,96 8,76
400.0000
-0,20 0,04
2 400.0023
-0,94 0,88
400.0008
-1,00 1,00
3 400.0028
-1,44 2,07
399.9989
0,90 0,81
4 400.0010
0,36 0,13
399.9986
1,20 1,44
5 400.0023
-0,94 0,88
400.0007
-0,90 0,81
400.0014
0.00 12.73
399.9998
0.00 4.10

0014 . 400
5
...
5 2 1
l l l
x
5 n

73 . 12
i i
v v

cc i i
o
n
v v
m 8 . 1
1 4
73 . 12
1

9998 . 399
5
...
5 2 1
l l l
x
5 n

10 . 4
i i
v v

cc i i
o
n
v v
m 0 . 1
1 4
10 . 4
1

Deerlendirme: 2. gzlemcinin duyarlk lt daha kk ktndan bu kiinin lme
doruluu dier gzlemciden daha yksektir.

rnek: Uzunluu 100.000 m olan bir ayar baz iki ayr lme ekibince mm birimine kadar
l yaplarak elik eritle on kez llmtr. Hangi lme ekibi daha duyarlkl sonu elde
etmitir.

No
1. ekip 2. ekip
) (m l
i
000 . 100
i i
l (mm)
i i
) (m l
i
000 . 100
i i
l (mm)
i i

1 100.002 2 4 100.000 0 0
2 99.998 -2 4 99.999 -1 1
3 99.995 -5 25 100.005 5 25
4 100.003 3 9 100.007 7 49
5 100.000 0 0 99.994 -6 36
6 100.003 3 9 99.995 -5 25
7 100.001 1 1 99.997 -3 9
8 99.998 -2 4 100.002 2 4
9 99.998 -2 4 100.003 3 9
10 100.004 4 16 99.998 -2 4

10 n

76
i i

8 . 2
10
76

n
m
i i
o

mm

10 n

162
i i

0 . 4
10
162

n
m
i i
o

mm

Deerlendirme: 1 numaral lme ekibi duyarlk lt daha kk ktndan bu ekibin
lme doruluu dier ekipten daha yksektir.

Soru: Dengeleme hesabnn amac nedir? Niin Dengeleme hesab yaplr?

Gereinden fazla yaplm llerden hi birini seip ayklamakszn, bilinmeyenlerin en
uygun deerini belirlemek, llerin kesin deerlerin ya da bunlarn fonksiyonlarnn
duyarlklarn (ortalama hata) ve gvenirliklerini saptamaktr. Geometrik ya da fiziksel
byklklerin llmesi srasnda bir takm nedenlerden kaynaklana hatalardan dolay ller
hatalarla ykl olur. Bu nedenle gereinden fazla sayda l yaplr. ller arasndaki
fonksiyonel ve stokastik ilikilere bal olarak bilinmeyenleri hesaplayabilmek iin
dengeleme hesab yaplr.

3. Korelasyon (Ballk, liki)

llen bir byklk kaba ve sistematik hatalardan arndrldktan sonra lye dzeltme
getirilmesine sebep olan nedenler (genelde dzensiz hatalar) belirlenmeye allr. Dzeltme
getirilmesine neden olan dzensiz hatalar birok parametrenin birleimiyle oluur.

Bir uzunlua ait x kesin deer iin ller
n 2 1
,......, , olsun. llere ait dzeltmeler
aadaki gibi yazlabilir.

2 2
1 1
=
=
=
n n
x v
.
x v
x v
Dzeltme = Kesin Deer - l

Her bir dzeltme deerleri elemanter dzeltmelerden oluur.

3 2 1
2 23 22 21 2
1 13 12 11 1
+ + + + =
+ + + + =
+ + + + =
nn n n n n
n
n
v ... v v v v
.
.
v ... v v v v
v ... v v v v
Elemanter dzeltmeler

rnein
1
v dzeltmesine neden olan dier elemanter dzeltmeler
n
v ... v v v
1 13 12 11
, , , ,
lmeciye, alete veya evreye (scaklk, nem, radyoaktivite) bal birok nedenden
kaynaklanabilir.

Bu elemanter dzeltmelerin bir ksm veya sadece biri dierlerinden byk olup tm llerde
tekrarlanyor olabilir. Bu parametrenin ller zerindeki etkisi ayndr.
i
v dzeltmeleri ayn
ii
v deerinden etkileniyorsa bu ller birbiri ile baml olur ve bu bamll gsteren
lte korelasyon denir.

Bu bamllk fiziksel ortamdan kaynaklanyorsa fiziksel korelasyon, ller iin yazlan
fonksiyonel modelden kaynaklanyorsa matematik korelasyon olarak adlandrlr. Fiziksel
korelasyon ller arasnda fiziksel iliki varsa ortaya kar. Matematiksel korelasyon ise
x kesin deer
x
y
ller birbirinden bamsz olsa bile (fiziksel korelasyon olmasa bile) matematik model
gerei ortaya kabilir.

Kenarlarnn uzunluklar x ve y olan bir dikdrtgenin kenarlarnn yeterince ok sayda
lldn varsayalm. xe ait lleri
1
, ye ait lleri
2
vektrnde toplayalm. x ve y
arasndaki korelasyon kesin deerler yardmyla dzeltmelerden yararlanarak elde
edilebilirler.

| |
| |
+ + +
= = =
+ + +
= = =
n
.....
n
e
n
y
n
.....
n
e
n
x
n
T
n
T
2 22 21
2
2
1 12 11
1
1

Kesin deerler

Dzeltme = Kesin deer l

)
`
=
=
2 2
1 1
y e v
x e v
Dzeltmeler matris gsterimiyle,

(
(
(
(
(

(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
1n
12
11
1
12
11
.
.
1
1
1
x
.
.
v
.
.
v
v
n

(
(
(
(
(

(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
1n
12
11
2
22
21
.
.
1
1
1
y
.
.
v
.
.
v
v
n

(
(
(
(
(
=
n
v
.
.
v
v
v
1
12
11
1

] [
1 12 11 1 n
T
v v v v =
2
1
2
12
2
11 1 1 n
T
v v v v v + + + =

1. llere ait varyans
1
1 1 2
1
n-
v v
m
T
=
1. llere ait KOH
1
1 1
1
n-
v v
m
T
=

(
(
(
(
(
=
n
v
.
.
v
v
v
2
22
21
2

] [
2 22 21 2 n
T
v v v v =
2
2
2
22
2
21 2 2 n
T
v v v v v + + + =

2. llere ait varyans
1
2 2 2
2
n-
v v
m
T
=
2. llere ait KOH
1
2 2
2
n-
v v
m
T
=

(
(
(
(
(
=
n
v
.
.
v
v
v
2
22
21
2

] [
1 12 11 1 n
T
v v v v =
n n
T
v v v v v v v v
2 1 22 12 21 11 2 1
+ + =

1
2 1
12
n-
v v
m
T
= Deneysel kovaryans
2 2 1 1
2 1
2 1
12
12
v v v v
v v
m m
m
r
T T
T
= Deneysel korelasyon katsays

Deneysel korelasyon katsays llerin birbiriyle olan bamllnn bir ltdr.
Korelasyon katsaysnn snr deerleri 1 1
12
s s r arasndadr.

-
12
r = 0 ise ller arasnda yani x ve y arasnda bir bamllk yoktur. Aralarnda
dorusal bir iliki yoktur. Biri tekinin bir dorusal fonksiyonu olarak gsterilemez.
-
12
r 0 ise ller yani x ve y birbirine bamldr. Aralarnda sfra yakn ise zayf ve
bire yakn ise kuvvetli dorusal iliki vardr.
-
12
r = 1 ise ller arasnda %100 korelasyon (fonksiyonel bamllk) vardr. x ve y
arasnda tam bir dorusal iliki vardr. Biri tekinin bir dorusal fonksiyonu olarak
gsterilebilir.

Bu son bantlar
2 1
ve llerinin kendi aralarnda korelasyonlu olmadklar durumda
geerlidir. x ve y iin varyans-kovaryans matrisi aadaki gibi kurulabilir.

(

=
(
=
2
2 2 1 12
2 1 12
2
1
2
2 12
12
2
1
m m m r
m m r m
m m
m m
K
Varyans-Kovaryans matrisi

n l says,
ij
r korelasyon katsays olmak zere korelasyonlu ve duyarlklar (arlklar)
farkl olan ller iin genel bir Varyans-Kovaryans matrisi aadaki gibi kurulabilir.

(
(
(
(
(
(

=
(
(
(
(
(
(
=
2
3 3 2 2 1 1
3 3
2
3 3 2 23 3 1 13
2 2 3 2 23
2
2 2 1 12
1 1 3 1 13 2 1 12
2
1
2
3 2 1
3
2
3 23 13
2 23
2
2 12
1 13 12
2
1
n n n n n n n
n n
n n
n n
n n n n
n
n
n
m m m r m m r m m r
m m r m m m r m m r
m m r m m r m m m r
m m r m m r m m r m
m m m m
m m m m
m m m m
m m m m
K

llerin
Q ters arlk matrisi (

2
0
m : ncl varyans)

Q m K =
2
0

2
0
m
K
Q

=

(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
=
2
0
2
2
0
3
2
0
2
2
0
1
2
0
3
2
0
2
3
2
0
23
2
0
13
2
0
2
2
0
23
2
0
2
2
2
0
12
2
0
1
2
0
13
2
0
12
2
0
2
1
3 2 1
3 33 32 31
2 23 22 21
1 13 12 11
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
q q q q
q q q q
q q q q
q q q q
Q
n n n n
n
n
n
nn n n n
n
n
n

llerin arlk matrisi
1
=

Q p

(
(
(
(
(
(
= =

nn n n n
n
n
n
p p p p
p p p p
p p p p
p p p p
Q P
3 2 1
3 33 32 31
2 23 22 21
1 13 12 11
1

Eer ller arasnda korelasyon yoksa ( 0 =
ij
r ) duyarlklar (arlklar) farkl olan ller
iin Varyans-Kovaryans matrisi aadaki gibi kurulabilir.

(
(
(
(
(
(
=
2
2
3
2
2
2
1
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
n
m
m
m
m
K

(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
2
0
2
2
0
2
3
2
0
2
2
2
0
2
1
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
m
m
m
m
m
m
m
m
Q
n

(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
= =

2
2
0
2
3
2
0
2
2
2
0
2
1
2
0
1
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
n
m
m
m
m
m
m
m
m
Q p

Eer ller arasnda korelasyon yoksa ve duyarlklar (arlklar) eit ise, Varyans-
Kovaryans matrisi aadaki gibi kurulabilir.

2
0
2 2 2
2
2
1
m m m m m
n
= = = = =
(
(
(
(
(
(
=
2
2
2
2
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
m
m
m
m
K

(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
1 0 0 0
0 1 0 0
0 0 1 0
0 0 0 1
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
2
2
2
2
2
2
2
2
m
m
m
m
m
m
m
m
Q

1
=

Q p
(
(
(
(
(
(
=
1 0 0 0
0 1 0 0
0 0 1 0
0 0 0 1
p

rnek: Bir EUnn kalibrasyonu iin karlkl be l ile korelasyon belirlenmeye
allmtr. llen kalibrasyon baznn uzunluu 9605.343 m. olduuna gre;
a) Bu aletle llen uzunluklarn ortalama hatalarn ve aralarndaki korelasyonu
bulunuz.
b) llere ait Varyans-Kovaryans matrisini oluturunuz.
c) Birim lnn karesel ortalama hatas =
0
m 5 mm ise llerin ters arlk
matrisini hesaplaynz.
d) llerin arlklarn hesaplaynz

No
1
(m)
2
(m)
1 9605.3286 9605.3279
2 9605.3257 9605.3260
3 9605.3300 9605.3312
4 9605.3282 9605.3278
5 9605.3312 9605.3328

No
1
(m)
2
(m)
x (m)
x =
1 1

(mm)
x =
2 2

(mm)
1 9605.3286 9605.3279 9605.3430 -14.4 -15.1
2 9605.3257 9605.3260

-17.3 -17.0
3 9605.3300 9605.3312 -13.0 -11.8
4 9605.3282 9605.3278 -14.8 -15.2
5 9605.3312 9605.3328 -11.8 -10.2
l says: n = 5

(
(
(
(
(
(
=
8 . 11
8 . 14
0 . 13
3 . 17
4 . 14
1

] 8 . 11 8 . 14 0 . 13 3 . 17 4 . 14 [
1
=
T
1034
1 1
=
T

1. llere ait varyans 207
5
1034
1 1 2
1
= =
=
n

T
mm
2

1. llere ait KOH =
1
14.4 mm

(
(
(
(
(
(
=
2 . 10
2 . 15
8 . 11
0 . 17
1 . 15
2

] 2 . 10 2 . 15 8 . 11 0 . 17 1 . 15 [
2
=
T
991
2 2
=
T

5
991
2 2 2
2
= =
=
n

T
mm
2

2. llere ait KOH =
2
14.1 mm

(
(
(
(
(
(
=
2 . 10
2 . 15
8 . 11
0 . 17
1 . 15
2

] 8 . 11 8 . 14 0 . 13 3 . 17 4 . 14 [
1
=
T
1010
2 1
=
T

1. ve 2. llere ait kovaryans 202
5
1010
2 1
12
= =
=
n

T
=
12
202 mm
2

Korelasyon katsays (birimsiz) 998 0
14 14
202
2 1
12
12
.

=

llerin Varyans-Kovaryans matrisi

(
=
(
=
(
=
198 202
202 207
1 . 14 202
202 4 . 14
2
2
2
2 12
12
2
1

K
=
(

=
(

=
198 202
202 207
1 . 14 1 . 14 4 . 14 998 . 0
1 . 14 4 . 14 998 . 0 4 . 14
2
2
2
2 2 1 12
2 1 12
2
1

K

Q m K =
2
0

2
0
m
K
Q

=

(
=
(
(
(
(
(
= =
92 . 7 08 . 8
08 . 8 28 . 8
5
198
5
202
5
202
5
207
2 2
2 2
2
0
m
K
Q

8.2800
-1
8.0800
-0.9758

(

= =

41 . 28 74 . 27
74 . 27 19 . 27
1

Q p

7.9200
0.0352
-1

1/0.0352 = 28.43
28.43 0.9758 - = 27.74 -
-27.74) ( (-0.9758) + 8.2800 1/ = 27.19

rnek: Bir EUnn kalibrasyonu iin karlkl be l ile korelasyon belirlenmeye
allmtr.
e) Bu aletle llen uzunluklarn ortalama hatalarn ve aralarndaki korelasyonu
bulunuz.
f) llere ait Varyans-Kovaryans matrisini oluturunuz.
g) Birim lnn karesel ortalama hatas 2.3 mm ise llerin ters arlk matrisini
hesaplaynz.
h) llerin arlklarn hesaplaynz

No
1
(m)
2
(m)
1 9605.3286 9605.3279
2 9605.3257 9605.3260
3 9605.3300 9605.3312
4 9605.3282 9605.3278
5 9605.3312 9605.3328

No
1
(m) | |
n
x
1
1
=
1 1 1
= x v
(mm)
2
(m) | |
n
x
2
2
=
2 2 2
= x v
(mm)
1 9605.3286 9605.3287 0.1 9605.3279 9605.3430 1.2
2 9605.3257 3.0 9605.3260 3.1
3 9605.3300 -1.3 9605.3312 -2.1
4 9605.3282 0.5 9605.3278 1.3
5 9605.3312 -2.5 9605.3328 -3.7
l says: n-1 = 5-1 = 4 =
1
v 0.0

=
2
v 0.0

(
(
(
(
(
(
=
5 . 2
5 . 0
3 . 1
0 . 3
1 . 0
1
v
] 5 . 2 5 . 0 3 . 1 0 . 3 1 . 0 [
1
=
T
v 17
1 1
= v v
T

1. llere ait varyans 3 . 4
1 5
17
1
1 1 2
1
=
=
n
v v
m
T
mm
2

1. llere ait KOH =
1
m 2.1 mm

(
(
(
(
(
(
=
7 . 3
3 . 1
1 . 2
1 . 3
2 . 1
2
v
] 7 . 3 3 . 1 1 . 2 1 . 3 2 . 1 [
2
=
T
v 31
2 2
= v v
T

1 5
31
1
2 2 2
2
=
=
n
v v
m
T
mm
2

2. llere ait KOH =
2
m 2.8 mm

(
(
(
(
(
(
=
7 . 3
3 . 1
1 . 2
1 . 3
2 . 1
2
v
] 5 . 2 5 . 0 3 . 1 0 . 3 1 . 0 [
1
=
T
v 22
2 1
= v v
T

1. ve 2. llere ait kovaryans 5 . 5
1 5
22
1
2 1
12
=
=
n-
v v
m
T
mm
2

Korelasyon katsays (birimsiz) =
=
8 . 2 1 . 2
5 . 5
2 1
12
12
m m
m
r 0.935


(
=
(
=
(
=
7 . 7 5 . 5
5 . 5 3 . 4
8 . 2 5 . 5
5 . 5 1 . 2
2
2
2
2 12
12
2
1
m m
m m
K

(
=
(

=
(

=
7 . 7 5 . 5
5 . 5 3 . 4
8 . 2 8 . 2 1 . 2 935 . 0
8 . 2 1 . 2 935 . 0 1 . 2
2
2
2
2 2 1 12
2 1 12
2
1
m m m r
m m r m
K

Q m K =
2
0

2
0
m
K
Q

=

(
=
(
(
(
(
(
= =
4556 . 1 0397 . 1
0397 . 1 8129 . 0
3 . 2
7 . 7
3 . 2
5 . 5
3 . 2
5 . 5
3 . 2
3 . 4
2 2
2 2
2
0
m
K
Q

0.8129
-1
1.0397
-1.2791

(

= =

95 . 7 17 . 10
17 . 10 24 . 14
1

Q p

1.4556
0.1257
-1

1/0.1257 = 7.95
7.95 1.2791 - = 10.17 -
-10.17) ( (-1.2791) + 0.8129 1/ = 14.24

rnek: Bir noktann x, y, z koordinatlar x = [x
1
y
1
z
1
]
T
vektrn oluturmaktadr. x
1
, y
1
ve
z
1
in standart sapmalar srasyla 2, 1.5 ve 3 cm dir. Aralarndaki korelasyon 0.75 olduuna
gre;
a. x vektrnn varyans-kovaryans matrisini (K
xx
) oluturunuz
b. Birim lnn karesel ortalama hatas 0.6 ise, x vektrnn ters arlk matrisini
(Q
xx
) oluturunuz
c. x vektrnn arlk matrisini (P
xx
) hesaplaynz

1
m =2,
2
m =1.5,
3
m =3
75 . 0
23 13 12
= = = r r r

(
(
(

=
(
(
(

=
2
2
2
2
3 3 2 23 3 1 13
3 2 23
2
2 2 1 12
3 1 13 2 1 12
2
1
3 3 5 . 1 75 . 0 3 2 75 . 0
3 5 . 1 75 . 0 5 . 1 5 . 1 2 75 . 0
3 2 75 . 0 5 . 1 2 75 . 0 2
m m m r m m r
m m r m m m r
m m r m m r m
K

(
(
(
=
9 375 . 3 5 . 4
375 . 3 25 . 2 25 . 2
5 . 4 25 . 2 4
K

Q m K =
2
0

2
0
m
K
Q

=

(
(
(
=
(
(
(
=
25 375 . 9 5 . 12
375 . 9 25 . 6 25 . 6
5 . 12 25 . 6 1111 . 11
6 . 0
9 35 . 3 5 . 4
375 . 3 25 . 2 25 . 2
5 . 4 25 . 2 4
2
Q

11.1111
-1
6.25
-0.5625
12.5
-1.125

6.25
2.7344
-1
9.375
2.3438
-0.8571

25
8.9286
-1

1/8.9286 = 0.1120
0.1120 0.8571 - = 0.0960 -
(0.1120) (-1.1250) -0.0960) ( (-0.5625) = 0.0720 -
) 0960 . 0 ( ) 8571 . 0 ( 7344 . 2 / 1 0.4480
) 0960 . 0 ( (-1.1250) 0.4480) ( (-0.5625) = 0.1440 -
) 0720 . 0 ( ) 1250 . 1 ( ) 1440 . 0 ( ) 5625 . 0 ( 1111 . 11 / 1 0.2520
+
+ =
+
+ + =

(
(
(

= =

1120 . 0 0960 . 0 0720 . 0
0960 . 0 4480 . 0 1440 . 0
0720 . 0 1440 . 0 2520 . 0
1

Q p

rnek: Bir noktann x, y, z koordinatlar x = [x
1
y
1
z
1
]
T
1
, y
1
ve
z
1
in standart sapmalar (karesel ortalama hatalar) srasyla 1.9, 1.5 ve 3.2 cm dir.
Aralarndaki korelasyon r
12
= 0.55, r
23
= 0.30 olduuna gre;
xx
) oluturunuz
(Q
xx
) oluturunuz
xx
) hesaplaynz

(
(
(

=
(
(
(

=
2
2
2
2
3 3 2 23 3 1 13
3 2 23
2
2 2 1 12
3 1 13 2 1 12
2
1
2 . 3 2 . 3 5 . 1 30 . 0 2 . 3 9 . 1 0
2 . 3 5 . 1 30 . 0 5 . 1 5 . 1 9 . 1 55 . 0
2 . 3 9 . 1 0 5 . 1 9 . 1 55 . 0 9 . 1
m m m r m m r
m m r m m m r
m m r m m r m
K

(
(
(
=
9 44 . 1 0
44 . 1 25 . 2 5675 . 1
0 5675 . 1 61 . 3
K

Q m K =
2
0

2
0
m
K
Q

=

(
(
(
=
(
(
(
=
1111 . 11 7778 . 1 0
7778 . 1 7778 . 2 9352 . 1
0 9352 . 1 4568 . 4
6 . 0
9 44 . 1 0
44 . 1 25 . 2 5675 . 1
0 5675 . 1 61 . 3
2
Q

4.4568 1.9352 0.0000
-1 -0.4342 0.0000
2.7778 1.7778
1.9375 1.7778
-1 -0.9176
11.1111
9.4799
-1

1/9.4799 = 0.1015
0.1015 0.9176 - = 0.0968 -
(0.1015) (0.0000) -0.0968) ( (-0.4342) = 0.0420
) 0968 . 0 ( ) 9176 . 0 ( 9375 . 1 / 1 0.6049
) 0968 . 0 ( (0.0000) 0.6049) ( (-0.4342) = 0.2627 -
) 0420 . 0 ( ) 0000 . 0 ( ) 2627 . 0 ( ) 4342 . 0 ( 4568 . 4 / 1 0.3384
+
+ =
+
+ + =

(
(
(

= =

1015 . 0 0968 . 0 0420 . 0
0968 . 0 6049 . 0 2627 . 0
0420 . 0 2627 . 0 3384 . 0
1

Q p

rnek: ki noktann koordinatlar x = [x
1
y
1
x
2
y
2
]
T
1
ve x
2
nin
standart sapmalar 2 cm, y
1
ve y
2
nin standart sapmalar 3 cm, x
1
ve x
2
arasndaki korelasyon
0.40, y
1
ve y
2
arasndaki korelasyon -0.65, x
i
ve y
i
korelasyonsuz olduuna gre;
a. x vektrnn kovaryans matrisini (K
xx
) oluturunuz
(Q
xx
) oluturunuz
xx
) oluturunuz

(
(
(
(
(

=
2
4 4 3 34 4 2 24 4 1 14
4 3 34
2
3 3 2 23 3 1 13
4 2 24 3 2 23
2
2 2 1 12
4 1 14 3 1 13 2 1 12
2
1
m m m r m m r m m r
m m r m m m r m m r
m m r m m r m m m r
m m r m m r m m r m
K

(
(
(
(

=
(
(
(
(
(

=
9 85 . 5 0 0
85 . 5 9 0 0
0 0 4 6 . 1
0 0 6 . 1 4
3 3 3 65 . 0 0 0
3 3 65 . 0 3 0 0
0 0 2 2 2 4 . 0
0 0 2 2 4 . 0 2
2
2
2
2
K

Q m K =
2
0

2
0
m
K
Q

=

(
(
(
(

=
(
(
(
(

=
0625 . 14 1406 . 9 0 0
1406 . 9 0625 . 14 0 0
0 0 25 . 6 5 . 2
0 0 5 . 2 25 . 6
8 . 0
9 85 . 5 0 0
85 . 5 9 0 0
0 0 4 6 . 1
0 0 6 . 1 4
2
Q

6.2500 2.5000 0.0000 0.0000
-1 -0.4000 0.0000 0.0000
6.2500 0.0000 0.0000
5.2500 0.0000 0.0000
-1 0.0000 0.0000
14.0625 -9.1406
14.0625 -9.1406
-1 0.6500
14.0625
8.1211
-1

1/8.1211 = 0.1231
0.1231 0.6500 = 0.0800
(0.1231) (0.0000) 0.0800) ( (0.0000) = 0.0000
(0.1231) (0.0000) 0.0800) ( (0.0000) ) 0000 . 0 400 . 0 ( 0.0000
0.0800) (0.6500 1/14.0625 = 0.1231
(0.0800) (0.0000) 0.1231) ( (0.0000) = 0.0000
(0.0800) (0.0000) 0.1231) ( (0.0000) (0.0000) (-0.4000) = 0.0000
0.0000) (0.0000 0.0000) (0.0000 1/5.2500 = 0.1905
(0.0000) (0.0000) 0.0000) ( (0.0000) (0.1905) (-0.4000) = 0.0762 -
(0.0000) (0.0000) 0.0000) ( (0.0000) (-0.0762) (-0.4000) 1/6.2500 = 0.1905
+
+ + =
+
+
+ +
+ +
+ +
+ + +

(
(
(
(

= =

1231 . 0 08 . 0 0 0
08 . 0 1231 . 0 0 0
0 0 1905 . 0 0762 . 0
0 0 0762 . 0 1905 . 0
1

Q p

rnek: ekilde grlen dik genin kenarlarna ait ller aada verilmitir.
a) Bu iki l dizisi arasndaki korelasyonu hesaplaynz ve Varyans-Kovaryans (

K )
matrisini oluturunuz.
b) Birim arlkl standar sapma 2.5 mm ise bu iki l iin ters arlk (

Q ) matrisini
hesaplaynz.
c) x vektrnn arlk matrisini (P
xx
) oluturunuz

1
(m)
2
(m)
605.328 218.726
605.323 218.730
605.327 218.724

A
B
C
1

2

No
1
(m) | |
1
1
1
=
n
x

= x v
1
(mm)
2
(m) | |
1
2
2
=
n
x

= x v
2
(mm)
1 105.328 105.326 -2.0 218.726 218.727 0.7
2 105.323 3.0 218.730 -3.3
3 105.327 -1.0 218.724 +2.7

(
(
(
=
0 . 1
0 . 3
0 . 2
1
v
] 0 . 1 0 . 3 0 . 2 [
1
=
T
v 14
1 1
= v v
T

2
14
1
1 1 2
1
= =
=
n
v v
m
T
mm
2

1. llere ait KOH =
1
m 2.6 mm

(
(
(
=
7 . 2
3 . 3
7 . 0
2
v
] 7 . 2 3 . 3 7 . 0 [
2
=
T
v 19
1 1
= v v
T

2
19
1
2 2 2
2
= =
=
n
v v
m
T
mm
2

2. llere ait KOH =
2
m 3.1 mm

(
(
(
=
7 . 2
3 . 3
7 . 0
2
v
] 0 . 1 0 . 3 0 . 2 [
1
=
T
v 14
2 1
= v v
T

1. ve 2. llere ait kovaryans 7
1 3
14
1
2 1
12
=
=
n
v v
m
T
mm
2

Korelasyon katsays (birimsiz) 87 0
1 . 3 6 . 2
14
2 1
12
12
.
m m
m
r =
=

(

=
(
=
2
2
2
2 12
12
2
1
1 . 3 7
7 6 . 2
m m
m m
K
ll

(

=
(

=
2
2
2
2 2 1 12
2 1 12
2
1
1 . 3 1 . 3 6 . 2 87 . 0
1 . 3 6 . 2 87 . 0 6 . 2
m m m r
m m r m
K
ll

(

=
6 . 9 0 . 7
0 . 7 8 . 6
ll
K

Q m K
ll
=
2
0

(

=
(

= =
536 . 1 12 . 1
12 . 1 088 . 1
5 . 2
6 . 9 0 . 7
0 . 7 8 . 6
2 2
0
m
K
Q
ll

1.088
-1
-1.12
1.0294

(
= =

6106 . 2 6873 . 2
6873 . 2 6855 . 3
1

Q p

1.5360
0.3831
-1

1/0.3831 = 2.6106
6106 . 2 1.0294 = 2.6873
6873 . 2 1.0294 + 1.088 1/ = 3.6855

4. Hata Yaylma Kural

Dorultu, uzunluk, faz, kod, zaman vb. elemanlar direk gzlenir ve elde edilmek istenen dier
byklkler (genelde koordinatlar) bu llerin matematiksel fonksiyonlar yardmyla
hesaplanr. ller az ya da ok hatal olduu iin onlardan elde edilen byklkler de hatal
olur. Fonksiyonlardan elde edilen byklklerin l hatalarndan nasl etkilendiklerini
gsteren bantya Hata Yaylma Kural denir. llen byklklerin ortalama hatalarnn
bilindikleri durumlarda llerin herhangi bir fonksiyonunun ortalama hatasnn hesaplanmas
dengeleme hesabnn ok sk rastlanan konularndandr. Hata yaylma kural sadece ilk
llere uygulanr.

Deneysel varyanslar
2
2
2
1
, m m ve deneysel kovarvaryans
12
m olan ,
1
ve
2
llerinin
herhangi iki fonksiyonu aadaki gibi yazlabilir.

) , (
2 1
f x =
) , (
2 1
g y =

Bu fonksiyonlarn ,
1
ve
2
llerine gre diferansiyelleri

2
2
1
1
d
f
d
f
dx
c
c
+
c
c
=
1
1
c
c
=
f
a
2
2
c
c
=
f
a
2
2
1
1
d
g
d
g
dy
c
c
+
c
c
=
g
b
1
1
c
c
=
2
2
c
c
=
g
b

2 2 1 1
d a d a dx + =
2 2 1 1
d b d b dy + =

Fonksiyonlarn diferansiyeli matris gsterimi ile

d A d
f
=
(
=
(
2
1
2 1
2 1
d
d
b b
a a
dy
dx

(
=
2
2 12
12
2
1
m m
m m
K
llerin varyans-kovaryans matrisi

Fonksiyonlarn Varyans-Kovaryans matrisi
T
ff
A K A K =

(
=
(
(
2 2
1 1
2
2 12
12
2
1
2 1
2 1
2
2
b a
b a
m m
m m
b b
a a
m m
m m
y xy
xy x

(
2
2 12
12
2
1
m m
m m

(
2 1
2 1
b b
a a

(
+ +
+ +
) ( ) (
) ( ) (
2
2 2 12 1
2
2 2 12 1
12 2
2
1 1 12 2
2
1 1
m b m b m a m a
m b m b m a m a

(
2 2
1 1
b a
b a

(
+ +
+ +
) ( ) (
) ( ) (
2
2 2 12 1
2
2 2 12 1
12 2
2
1 1 12 2
2
1 1
m b m b m a m a
m b m b m a m a

(
+ + + + +
+ + + + +
) 2 ( ) ) ( (
) ) ( ( ) 2 (
2
2
2
2 12 2 1
2
1
2
1
2
2 2 2 12 1 2 2 1
2
1 1 1
2
2 2 2 12 1 2 2 1
2
1 1 1
2
2
2
2 12 2 1
2
1
2
1
m b m b b m b m b a m b a b a m b a
m b a m b a b a m b a m a m a a m a

Fonksiyonlarn varyans-kovaryans matrisi (her zaman dolu bir simetrik matristir)

(
+ + + + +
+ + + + +
=
(
(
=
) 2 ( ) ) ( (
) ) ( ( ) 2 (
2
2
2
2 12 2 1
2
1
2
1
2
2 2 2 12 1 2 2 1
2
1 1 1
2
2 2 2 12 1 2 2 1
2
1 1 1
2
2
2
2 12 2 1
2
1
2
1
2
2
m b m b b m b m b a m b a b a m b a
m b a m b a b a m b a m a m a a m a
m m
m m
K
y xy
xy x
ff

+ + + =
+ + =
+ + =
2
2 2 2 12 1 2 2 1
2
1 1 1
2
2
2
2 12 2 1
2
1
2
1
2
2
2
2
2 12 2 1
2
1
2
1
2
) (
2
2
m b a m b a b a m b a m
m b m b b m b m
m a m a a m a m
xy
y
x
Genel hata yaylma kural

lk llerin korelasyonsuz olduklar durumda 0
12
= m Varyans-Kovaryans matrisi kegen
bir matristir.

(
=
2
2
2
1
0
0
m
m
K
+ +
+ +
=
(
(
=
)
2
2
2
2
2
1
2
1
2
2 2 2
2
1 1 1
2
2 2 2
2
1 1 1
2
2
2
2
2
1
2
1
2
2
m b m b m b a m b a
m b a m b a m a m a
m m
m m
K
y xy
xy x
ff

2
2 2 2
2
1 1 1
2
2
2
2
2
1
2
1
2
2
2
2
2
2
1
2
1
2
m b a m b a m
m b m b m
m a m a m
xy
y
x
+ =
+ =
+ =

Not: Hata yaylma kural sadece yeterince l bulunan durumlarda uygulanr. Fazla l
varsa hata yaylma kural uygulanmaz. Fonksiyonun kesin deeri ve ortalama hatas
dengeleme yaplarak bulunur.

rnek: Bir genin iki i as ve ortalama hatalar verilmitir. Bu genin nc asn ve
ann ortalama hatasn hata yaylma kural uygulayarak hesaplaynz.

Verilenler stenenler
=53.5870
g
=
m 8
cc
=?
m =?
=57.6139
g
=
m 10
cc

zm:

Bu problem iin alfa ve beta alarna bal fonksiyon ) , ( f = eklinde yazlabilir.
Problemi zmek iin, fonksiyonun ve ya gre ksmi trevleri alnr.

) ( 200 + = =88.7991
g

= 200
d
f
d
f
d
c
c
+
c
c
= 1
1
=
c
c
=
f
a 1
2
=
c
c
=
f
a
d d d = 1 1

d A d
f
=
| |
(
c
c
c
c
=
d
d
f f
d | | | |
(
d
d
d 1 1

(
=
(
(
=
2
2
2
2
10 0
0 8
0
0
m
m
K

T
ff
A K A K =

Fonksiyonun varyans-kovaryans matrisi

(
100 0
0 64

(
1
1

| | 1 1 | | 100 64 | | 164 =
ff
K

| | | | 164
2
= =

m K
ff

2
164
2 cc
m =

cc
m 8 . 12 =

rnek: ki kenar ve aralarndaki a verilen bir dzlem gende ann karsndaki kenar ve
ortalama hatasn hesaplaynz.

=130.2080
g
40
cc
a=?
a
m =? b=280.50 m 20 cm
c=170.40 m 15 cm

zm:

Bu problem iin b ve c kenarlarna ve alfa asna bal fonksiyon ) , , ( c b f a = eklinde
yazlabilir. Problemi zmek iin, fonksiyonun b, c ve ya gre ksmi trevleri alnr.

cos 2
2 2 2
+ = bc c b a 09 . 389 = a m

d bc dc b c db c b da a + + = sin 2 ) cos 2 2 ( ) cos 2 2 ( 2

d
a
c b
dc
a
b c
db
a
c b
da

+

+

=
sin cos cos

| |
(
(
(
c
c
c
c
c
c
=
d
dc
db
f
c
f
b
f
d
a
| |
(
(
(
(
(
(

d
dc
db
a
c b
a
b c
a
c b
d
cc a
sin
cos cos

Soru: neden
cc
blnd? Birimlere dikkat!

| | | |
(
(
(
=
d
db
da
d
a
0172 . 0 7673 . 0 9210 . 0 | |
(
=
cc
cm
birimsiz birimsiz d
a

(
(
(
=
(
(
(
=
2
2
2
2
2
2
40 0 0
0 15 0
0 0 20
0 0
0 0
0 0
m
m
m
K
c
b

(
(
(
=
2
2
2
0 0
0 0
0 0
cc
cm
cm
K

T
ff
A K A K =

b
c
a=?

(
(
(
1600 0 0
0 225 0
0 0 400

(
(
(
0172 . 0
7673 . 0
9210 . 0

| | 0172 . 0 7673 . 0 9210 . 0 | | 5 . 27 6 . 172 4 . 368 | | | | 25 . 472
2
= =
a ff
m K

25 . 472
2
=
a
m cm
2
7 . 21 =
a
m cm

(
(
(
2
2
2
0 0
0 0
0 0
cc
cm
cm

(
(
(
(
cc
cm
birimsiz
birimsiz

(
cc
cm
birimsiz birimsiz
(

2 2 2
cc
cc
cm
cm cm
cc
cm
cc
cc
cm
cm cm K
ff
+ + =
2 2 2

rnek: ki kenar ve aralarndaki a verilen bir dzlem gende ann karsndaki kenar ve

=130.2080
g
- a=?
a
m =? b=280.50 m 20 cm
c=170.40 m 15 cm

zm:

Bu problem iin b ve c kenarlarna bal fonksiyon ) , ( c b f a = eklinde yazlabilir. Problemi
zmek iin, fonksiyonun b ve c ye gre ksmi trevleri alnr.

cos 2
2 2 2
+ = bc c b a 09 . 389 = a m

dc b c db c b da a + = ) cos 2 2 ( ) cos 2 2 ( 2

dc
a
b c
db
a
c b
da

+

=
cos cos

| |
(

=
dc
db
a
b c
a
c b
d
a
cos cos

b
c
a=?
| | | |
(
=
dc
db
d
a
7673 . 0 9210 . 0 | | | |
(
=
dc
db
birimsiz birimsiz d
a

(
=
(
=
2
2
2
2
15 0
0 20
0
0
c
b
m
m
K
=
2
2
0
0
cm
cm
K

T
ff
A K A K =

(
225 0
0 400

(
7673 . 0
9210 . 0

| | 7673 . 0 9210 . 0 | | 6478 . 172 4009 . 368 | | | | 77 . 471
2
= =
a ff
m K

77 . 471
2
=
a
m cm
2
7 . 21 =
a
m cm

(
2
2
0
0
cm
cm

(
birimsiz
birimsiz

| | birimsiz birimsiz | |
2 2
cm cm
2 2
cm cm K
ff
+ =

rnek: Dik kenarlar llen bir dik genin hipotensn ve ortalama hatasn hesaplaynz.

b=142.53m 8 cm a=?
a
m =? c=92.68m 5 cm

2 2 2
c b a + = a = 170.01m

dc c db b da a + = 2 2 2

dc
a
c
db
a
b
da + =

| |
(
=
dc
db
a
c
a
b
d
a

| | | |
(
=
dc
db
d
a
5451 . 0 8383 . 0 | | | |
(
=
dc
db
birimsiz birimsiz d
a

b
c
a=?
(
=
(
=
2
2
2
2
5 0
0 8
0
0
c
b
m
m
K
=
2
2
0
0
cm
cm
K

T
ff
A K A K =

(
25 0
0 64

(
5451 . 0
8333 . 0

| | 5451 . 0 8383 . 0 | | 6248 . 13 6543 . 53 | | | | 41 . 52
2
= =
a ff
m K

41 . 52
2
=
a
m cm
2
2 . 7 =
a
m cm

(
2
2
0
0
cm
cm

(
birimsiz
birimsiz

| | birimsiz birimsiz | |
2 2
cm cm
2 2
cm cm K
ff
+ =

rnek: ki kenar llen bir dikdrtgenin alannn ortalama hatasnn kk olmas iin
hangi kenarnn daha duyarlkl llmesi gerekir?

a (m)

a
m (cm)
F=?
F
m =?
b (m)

b
m (cm)

b a F =
db a da b dF + =

| | | |
(
=
db
da
a b d
F
| | | |
(
=
db
da
sabit sabit d
a

(
=
2
2
0
0
b
a
m
m
K
=
2
2
0
0
cm
cm
K

(
2
2
0
0
b
a
m
m

(
a
b

| | a b
2 2
b a
m a m b +
2 2 2 2 2
b a F ff
m a m b m K + = =

2 2 2 2 2
b a F
m a m b m + =
b
a

(
2
2
0
0
cm
cm

(
sabit
sabit

| | sabit sabit | |
2 2
cm cm
2 2
cm cm K
ff
+ =

Yorum: nk kk kenarn varyans (
2
a
m ) byk kenar ile arpm durumundadr (
2 2
b
m a ).
Bu nedenle kk kenar daha duyarlkl llmelidir.

rnek: ki kenar ve aralarndaki a llen bir dzlem genin alann ve alann karesel

a =35.40 m 0.03 m F=?
F
m =? c =28.15 m 0.02 m
=42.1605
g
50
cc

zm

sin
2
1
= c a F F=306.376 m
2

d c a dc a da c dF + + = cos
2
1
sin
2
1
sin
2
1

| |
(
(
(

d
dc
da
c a a c d
F
cos
2
1
sin
2
1
sin
2
1

| | | |
(
(
(
=
d
dc
da
d
F
9275 . 392 8837 . 10 6547 . 8 | | | |
(
(
(
=
d
dc
da
m sabit sabit d
F

( )
(
(
(
(
|
.
|
\
|
=
(
(
(
2
10000
50
2
2
2
2
200
0 0
0 03 . 0 0
0 0 03 . 0
0 0
0 0
0 0
pi
cc
m
c
a
m
m
K

(
(
(
=
birimsiz
m
m
K
0 0
0 0
0 0
2
2

T
ff
A K A K =

c
a

(
(
(
000000006 . 0 0 0
0 0004 . 0 0
0 0 0009 . 0

(
(
(
9275 . 392
8837 . 10
6547 . 8

| | 9275 . 392 8837 . 10 6547 . 8 | | 000002 . 0 0044 . 0 0078 . 0 | | 1157 . 0
2
= =
F ff
m K

1157 . 0
2
=
F
m 34 . 0 =
a
m m
2

(
(
(
birimsiz
m
m
0 0
0 0
0 0
2
2

(
(
(
m
sabit
sabit

| | m sabit sabit | | m m m
2 2

2 2 2 2
m m m m K
F ff
+ + = =

rnek: Bir as ve buna komu bir kenar llen bir dzlem dik genin kar kenarn ve
kenarn karesel ortalama hatasn hesaplaynz.

s=100.00 m 0.05 m h=?
h
m =? =25.14
g
4
cc

tan = s h h = 41.68 m

d s ds dh
2
cos
1
tan + =

| |
(
d
ds
s d
h 2
cos
1
tan | | | |
(
=
d
ds
m birimsiz d
h

(
(
(
(
(
|
|
|
|
.
|
\
|
=
(
=
2
2
2
2
10000
200
4
0
0 05 . 0
0
0
pi
m
m
K
s
=
birimsiz
m
K
0
0
2

T
ff
A K A K =

s
h=?

(
4 0000000000 . 0 0
0 0025 . 0

(
3716 . 117
4168 . 0

| | 3716 . 117 4168 . 0 | | 000000005 . 0 001 . 0 | | | | 0004 . 0
2
= =
h ff
m K

0004 . 0
2
=
h
m m
2
02 . 0 =
h
m m

(
birimsiz
m
0
0
2

(
m
birimsiz

| | m birimsiz | | m m
2

2 2
m m K
ff
+ =

rnek: A noktasna bal olarak ekildeki kulenin x yksekliini ve yksekliin karesel

s=72.50 m 3 mm x=?
x
m =? z=80.3060
g
5
cc

h=1.50 m

h z s x + = cot

dz
z
s ds z dx =
2
sin
1
cot

| |
(
=
dz
ds
z
s z d
x 2
sin
1
cot | | | |
(
=
dz
ds
m birimsiz d
x

(
(
(
(
(
(
(
|
|
|
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
(
(
(
(
(
|
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
2
2
2
2
10000
200
5
0
0
1000
3
0
0
1000
pi
m
m
K
cc
z
s
=
birimsiz
m
K
0
0
2

T
ff
A K A K =

A
h
s
z
z s cos x=?

(
6 0000000000 . 0 0
0 000009 . 0

(
9061 . 79
3169 . 0

| | 9061 . 79 3196 . 0 | | 000000005 . 0 000003 . 0 | | | | 00000131 . 0
2
= =
x ff
m K

00000131 . 0
2
=
h
m m
2
0011 . 0 =
h
m m 1 . 1 =
h
m mm

(
birimsiz
m
0
0
2

(
m
birimsiz

| | m birimsiz | | m m
2

2 2
m m K
ff
+ =

rnek: Bir parselin kenar lleri, llerin duyarlklar ve aralarndaki korelasyonlar
aada verilmitir.
a) Bu llerin Varyans-Kovaryans matrisini oluturunuz.
b) Bu fonksiyonlarn ortalama hatalarn hesaplaynz
c) llerin fonksiyonlar arasndaki korelasyon katsaysn hesaplaynz.

Verilenler Fonksiyonlar
1
=48.00 m
3 cm
5 . 0
8 . 0
6 . 0
14
23
12
=
=
=
r
r
r

4 3 1 2
1 3 1
2
2
1
3 2

+ =
=
F
F

2
=52.00 m
2 cm
3
=40.00 m
1 cm
4
=79.00 m
2 cm

1 3 1
3 2 = F
3 1 1
2 3 d d dF + =
4
2
3 1 2
2
2
1
+ = F
4 3 1 2
2
2
1
d d d dF + =

d A d
f
=
(
(
(
(
=
(
4
3
2
1
2
1
1 2 0 5 . 0
0 2 0 3
d
d
d
d
dF
dF

(
(
(
(
=
(
4
3
2
1
2
1
0
0 0
d
d
d
d
birimsiz birimsiz birimsiz
birimsiz birimsiz
dF
dF

j i ij ij
m m r m =

(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
=
2
4 34 4 2 24 4 1 14
4 3 34
2
3 3 2 23 3 1 13
4 2 24 3 2 23
2
2 2 1 12
4 1 14 3 1 13 2 1 12
2
1
2
4 34 24 14
34
2
3 23 13
24 23
2
2 12
14 13 12
2
1
m m m m r m m r
m m r m m m r m m r
m m r m m r m m m r
m m r m m r m m r m
m m m m
m m m m
m m m m
m m m m
K

(
(
(
(
=
(
(
(
(
(

=
4 0 0 3
0 1 6 . 1 0
0 6 . 1 4 6 . 3
3 0 6 . 3 9
2 0 0 2 3 5 . 0
0 1 1 2 8 . 0 0
0 1 2 8 . 0 2 2 3 6 . 0
2 3 5 . 0 0 2 3 6 . 0 3
2
2
2
2
K | |
2
cm K =

T
ff
A K A K =

Fonksiyonun varyans-kovaryans matrisi

(
(
(
(
4 0 0 3
0 1 6 . 1 0
0 6 . 1 4 6 . 3
3 0 6 . 3 9

(
(
(
(
1 0
2 2
0 0
5 . 0 3

(
1 2 0 5 . 0
0 2 0 3

(

5 . 5 2 4 . 1 5 . 7
9 2 6 . 7 27

(

=
25 . 13 5 . 26
5 . 26 85
ff
K

(

=
(
(
=
25 . 13 5 . 26
5 . 26 85
2
2
2 2 1
2 1 1
F F F
F F F
ff
m m
m m
K

00 . 85
2
1
=
F
m cm
2
22 . 9
1
=
F
m cm
25 . 13
2
2
=
F
m cm
2
64 . 3
2
=
F
m cm
50 . 26
2 1
=
F F
m cm
2

7896 . 0
64 . 3 22 . 9
50 . 26
2 1
2 1
2 1
=
=
F F
F F
F F
m m
m
r

rnek: Bir parselin kenar lleri, llerin duyarlklar ve aralarndaki korelasyonlar
aada verilmitir.
d) Bu llerin Varyans-Kovaryans matrisini oluturunuz.
e) Bu fonksiyonlarn ortalama hatalarn hesaplaynz
f) llerin fonksiyonlar arasndaki korelasyon katsaysn hesaplaynz.

Verilenler Fonksiyonlar
1
=33.260 m
12 cm
2 . 0
5 . 0
23
12
=
=
r
r

3
2
2
4 2 1 1
2
3
3 2

+ =
+ =
F
F

2
=25.340 m
11 cm
3
=56.330 m
20 cm
4
=12.000 m
9 cm

rnek: ki noktann koordinatlar ve duyarlklar aadaki tabloda verilmitir. Bu iki nokta
arasndaki uzakln (S) standart sapmasn (m
s
) hesaplaynz.

NN X (m) m
xi
(cm) Y (m) m
yi
(cm)
1 612.25 1.3 768.73 0.9
2 974.34 0.8 538.66 1.4

00 . 429 ) ( ) (
2
1 2
2
1 2
= + = y y x x s m

2
1 2
2
1 2
1
1 2
1
1 2
dy
s
y y
dx
s
x x
dy
s
y y
dx
s
x x
d
s
=

rnek: a kenarn ve kenarn ortalama hatasn hesaplaynz.

c =125.36 m 6 cm a = ?
a
m =? =62.8416
g
20
cc

=87.9320
g
20
cc

) ( 200 + =
) sin( ) sin( + =

c
a

sin sin
c a
=
sin
sin
= c a
) sin(
sin

+
= c a

d
c
d
c c
dc da
+
+

+
+ +
+
+
=
) ( sin
sin ) cos(
) ( sin
sin ) cos( ) sin( cos
) sin(
sin
2 2

rnek: asn ve ann ortalama hatasn hesaplaynz.

a =120.00 m 3 cm = ?
m =?
b =150.00 m 4 cm
c =80.00 m 2 cm

ab
c b a
2
cos
2 2 2
+
=
( ) ( ) ( )
dc
ab
ab c
db
ab
c b a a ab b
da
ab
c b a b ab a
d

+
+
+
=
2 2
2 2 2
2
2 2 2
2
2 2
2
) ( 2 2 2
2
) ( 2 2 2
sin
( ) ( ) ( )
dc
ab
ab c
db
ab
c b a a ab b
da
ab
c b a b ab a
d
+
=

sin 2
2 2
sin 2
) ( 2 2 2
sin 2
) ( 2 2 2
2 2
2 2 2
2
2 2 2

dc
ab
c
db
b a
a c a b a ab
da
b a
b c b a b a
d
+
=

sin
2
sin 2
2
sin 2
2
2 2
2 2 3 2
2 2
2 2 2

2 2 2
3
2 2 2
2
2 2 2
1
2
c b a
m k m k m k m
+ + =

Not: sonu a istendii iin uzunluklar ile arplr

c
a

b
5. Arlk

llerin duyarlklarn ve onlarn ne derece gvenilir olduklarn tanmlayan bir katsaydr.

Bir uzunluk ayn duyarlkta 12 kez llm olsun. Aritmetik ortalama aadaki gibi
yazlabilir.

n
.......
x
12 2 1
+ + +
=

lk 5 l 1. gurup, sonraki 4 l 2. grup ve dier ller 3. gurup ller olarak dnrsek

3 4 5
3 4 5
3
4
5
3 2 1
12 11 10
3
9 8 7 6
2
5 4 3 2 1
1
+ +
+ +
=
+ +
=
+ + +
=
+ + + +
=
u u u
x
u
u
u

Kesin deer

Buradaki; 5, 4 ve 3 katsaylarna arlk denir. Kesin deer hesabn geniletirsek

| |
| | p
p
p p p
p p p
x
n
n n

=
+ + +
+ + +
=
2 1
2 2 1 1
Genel aritmetik ortalama

lk bamsz llerin ortalama hatas
0
m ise, bu l gruplarnn birincisine yaylma kural
uygulanrsa,

5
5 4 3 2 1
1
+ + + + +
= u
5 4 3 2 1 1
5
1
5
1
5
1
5
1
5
1
d d d d d du + + + + =

| |
(
(
(
(
(
(
=
5
4
3
2
1
1
5
1
5
1
5
1
5
1
5
1
d
d
d
d
d
du
(
(
(
(
(
(
=
2
5
2
4
2
3
2
2
2
1
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
m
m
m
m
m
K

(
(
(
(
(
(
2
5
2
4
2
3
2
2
2
1
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
m
m
m
m
m

(
(
(
(
(
(
5
1
5
1
5
1
5
1
5
1

(
5
1
5
1
5
1
5
1
5
1

| |
2
1 1 1
u u u
m K =

2
5
2
2
4
2
2
3
2
2
2
2
2
1
2
2
5
1
5
1
5
1
5
1
5
1
1
m m m m m m
u
|
.
|
\
|
+ |
.
|
\
|
+ |
.
|
\
|
+ |
.
|
\
|
+ |
.
|
\
|
=

0 5 2 1
m m m m = = = = olarak kabul edilirse

2
0
2
2
0
2
2
0
2
2
0
2
2
0
2
2
5
1
5
1
5
1
5
1
5
1
1
m m m m m m
u
|
.
|
\
|
+ |
.
|
\
|
+ |
.
|
\
|
+ |
.
|
\
|
+ |
.
|
\
|
=
2
0
2
2
5
1
5
1
m m
u
|
.
|
\
|
=

Bunu dier l guruplarna uyarlarsak

2 2
2
0
2
0 2
2
0 2
2
0 2
2
0 2

3
4
5
3
2
1
i i
i
i
i
u
u
u
m
sabit
m
m
p
p
m
m
m
m
m
m
m
m
= = =
=
=
=
Arln tanm

0
m : ilk bamsz llerin karesel ortalama hatas
i
m : herhangi bir lnn karesel ortalama hatas

5.1. Aritmetik Ortalamann Arl

n
.......
x
n
+ + +
=
2 1

n
d
n
d
n
d
n
dx
1 1 1
2 1
+ + + =
| |
(
(
(
(
(
(
=
n
2
1
1 1 1
d
d
d
n n n
dx
(
(
(
(
(
(
=
2
2
2
2
1
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
n
m
m
m
K

(
(
(
(
(
(
2
2
2
2
1
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
n
m
m
m

(
(
(
(
(
(
n
n
n
1
1
1

(

n n n
1 1 1
| |
2
x xx
m K =

2
2
2
2
2
2
1
2
2
1 1 1
n x
m
n
m
n
m
n
m |
.
|
\
|
+ + |
.
|
\
|
+ |
.
|
\
|
=

0 2 1
m m m m
n
= = = = olarak kabul edilirse

2
2
0
2
2
0
2
2
0 2
n
m
n
m
n
m
m
x
+ + + =
2
2
0 2
n
m
n m
x
=
n
m
m
x
2
0 2
=
Arln tanm
2
2
0
i
i
m
m
p = dan yararlanarak
n
m
m
m
m
p
x
x 2
0
2
0
2
2
0
= =
n p
x
= Aritmetik ortalamann arl

Yorum: Farkl tekrardaki llerin arl, duyarl ve gvenirliinin farkl olduu
sonucuna ulalr.

5.2. Arlkl Ortalamann Arl

1
,
2
,,
n
llerinin arlklar
1
p ,
2
p , ,
n
p olsun.

n
n n
p p p
p p p
x
+ + +
+ + +
=
2 1
2 2 1 1

| | | | | | p
p
p
p
p
p
x
n n

+ + + =
2 2 1 1

| | | | | |
n
n
d
p
p
d
p
p
d
p
p
dx + + + =
2
2
1
1

| |
| | | | | |
(
(
(
(
(
(
=
n
2
1
2 1
d
d
d
p
p
p
p
p
p
dx
n

(
(
(
(
(
(
=
2
2
2
2
1
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
n
m
m
m
K

(
(
(
(
(
(
2
2
2
2
1
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
n
m
m
m

| |
| |
| |
(
(
(
(
(
(
p
p
p
p
p
p
n
2
1

| | | | | |
(

p
p
p
p
p
p
n 2 1
| |
2
x xx
m K =

| | | | | |
2
2
2
2
2
2 2
1
2
1 2
n
n
x
m
p
p
m
p
p
m
p
p
m
|
|
.
|
\
|
+ +
|
|
.
|
\
|
+
|
|
.
|
\
|
=

m
m
p
i
i 2
2
0
= Arlk tanmndan
i
i
p
m
m
2
0 2
=

| | | | | |
n
n
x
p
m
p
p
p
m
p
p
p
m
p
p
m
2
0
2
2
2
2
0
2
2
2
1
2
0
2
2
1 2
+ + + =

| | | | | |
2
0 2
2
0 2
2 2
0 2
1 2
m
p
p
m
p
p
m
p
p
m
n
x
+ + + =
( )
| |
| |
| |
2
2
0 2
2 1 2
0
2
p
p
m
p
p p p
m m
n
x
=
+ + +
=

| | p
m
m
x
2
0 2
= elde edilir.

2
2
0
i
i
m
m
p = arlk tanmndan

| |
| | p
p
m
m
m
m
p
x
x
= = =
2
0
2
0
2
2
0
arlkl ortalamann arl

Bu aklamalara gre karesel ortalama hatalarla arlklar arasndaki dnm bants iin,

2
2
0
i
i
m
m
p = den hareketle

2 2
2 2
2
1 1
2
0 n n
m p , , m p m p m = = =

2
1
2
2
2
1
m
m
p
p
= Arlk ve karesel ortalama hata arasndaki iliki,

Karesel ortalama hatann birimi olmasna karn ayn trden ller iin arlk birimsiz,
farkl trden ller iin birimlidir.

birimsiz
cm
cm
cc
cc
m
m
p
i
= = = =
2
2
2
2
2
1
2
0
birim
2
2
= =
cm
cc
p
i

rnek: Bir a lmnde karesel ortalama hatalar
cc
m 6
1
= ,
cc
m 15
2
= , ve
cc
m 10
3
=
dir. kinci lnn arl 4
2
= p olarak verilmitir.
1
P ve
3
P arlklarn hesaplaynz.

2
1
2
2
2
1
m
m
p
p
= den 25
2
1
2
2
2 1
= =
m
m
p p
2
2
2
3
3
2
m
m
p
p
= den 9
2
3
2
2
2 3
= =
m
m
p p

rnek: Bir dzlem gende llen alarn arlklar 6 =
p , 3 =
p olarak verildiine gre

nc ann arln bulunuz.

) ( 200 + =
d d d =
| | | |
(
d
d
d 1 1
(
(
=
2
2
0
0
m
m
K

(
(
2
2
0
0
m
m

(
1
1

| | 1 1

2 2 2

m m m K + = =

2 2 2

m m m + =
i
i
p
m
m
2
0 2
= den hareketle

p
m
m
2
0 2
= ,
p
m
m
2
0 2
= ve
p
m
m
2
0 2
= arlk tanmndan yazlabilir

p
m
p
m
p
m
2
0
2
0
2
0
+ =

p p p
1 1 1
+ =
3
1
6
1 1
+ =
p
2 =
p

rnek: Ayn aletle ayn kii ayn bykl birinci kez n sayda ikinci kez m sayda lyor.
l saylar arasndaki ilikiyi arlk cinsinden bulunuz.

n
x
n 1 12 11
+ + +
=
n
d
n
d
n
d
n
dx
1 12 11
1 1 1
+ + + =

| |
(
(
(
(
(
(
=
1n
12
11
1 1 1
d
d
d
n n n
dx
(
(
(
(
(
(
=
2
1
2
12
2
11
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
n
m
m
m
K

(
(
(
(
(
(
2
1
2
12
2
11
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
n
m
m
m

(
(
(
(
(
(
n
n
n
1
1
1

(

n n n
1 1 1
| |
2
x xx
m K =

2
1
2
2
12
2
2
11
2
2
1 1 1
n x
m
n
m
n
m
n
m |
.
|
\
|
+ + |
.
|
\
|
+ |
.
|
\
|
=
0 1 12 11
m m m m
n
= = = =
2
2
0
2
2
0
2
2
0 2
n
m
n
m
n
m
m
x
+ + + =
2
2
0 2
n
m
n m
x
=
n
m
m
x
2
0 2
=

m
y
m 2 22 21
+ + +
=
m
d
m
d
m
d
m
dy
2 22 21
1 1 1
+ + + =

| |
(
(
(
(
(
(
=
2m
22
21
1 1 1
d
d
d
m m m
dy
(
(
(
(
(
(
=
2
2
2
22
2
21
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
m
m
m
m
K

(
(
(
(
(
(
2
2
2
22
2
21
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
m
m
m
m

(
(
(
(
(
(
m
m
m
1
1
1

(

m m m
1 1 1
| |
2
y xx
m K =

2
2
2
2
22
2
2
21
2
2
1 1 1
m y
m
m
m
m
m
m
m |
.
|
\
|
+ + |
.
|
\
|
+ |
.
|
\
|
=
0 2 22 21
m m m m
m
= = = =
2
2
0
2
2
0
2
2
0 2
m
m
m
m
m
m
m
y
+ + + =
2
2
0 2
m
m
m m
y
=
m
m
m
y
2
0 2
=

Arlk ve karesel ortalama hata arasndaki iliki tanmndan

2
2
x
y
y
x
m
m
p
p
=
m
n
n
m
m
m
p
p
y
x
= =
2
0
2
0

rnek: ekildeki A ve B noktalar arasndaki h A ykseklik fark eit uzaklkta olacak
ekilde n kez alet kurularak belirlenmitir. h A ykseklik farknn arln hesaplaynz.

n
h h h h A + + A + A = A
2 1

n
h d h d h d h d A + + A + A = A
2 1

| | | |
(
(
(
(
(
(
A
A
= A
n
h d
h d
h d
h d
2
1
1 1 1
(
(
(
(
(
(
=
A
A
A
2
2
2
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
2
1
n
h
h
h
m
m
m
K

A
B
d
d
d
1
h A

s
2
h A
3
h A
h A

(
(
(
(
(
(
A
A
A
2
2
2
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
2
1
n
h
h
h
m
m
m

(
(
(
(
(
(
1
1
1

| | 1 1 1
2 2 2 2
2 1 n
h h h h hh
m m m m K
A A A
+ + + = =

2 2 2 2
2 1 n
h h h h
m m m m
A A A
+ + + =

Ayn geki, ayn alet, ayn lmeci iin ykseklik farklarnn ortalama hatalar eit alnabilir

0
2 1
m m m m
n
h h h
= + = =
A A A

2
0
2
m n m
h
=

d iki mira arasndaki mesafe eit alnrsa n alet kurma says olmak zere

d
s
n ~ olur.
2
0
2
m
d
s
m
h
=
2
2
0
i
i
m
m
p = tanmndan
2 2
h h
h
m
c
m
sabit
p = =

s m
d c
m
d
s
c
p
h
1
2
0
2
0
=

2
0
m
d c
skaler saysna k dersek

s
k
p
h
= k=1 km iin
) (
1
km s
p
h
=

Sonu: Nivelmanda arlklar geki uzunluu ile ters orantldr.

rnek: ekildeki A ve B noktalar arasndaki uzunluu eit uzaklkta olacak ekilde n kez
(
n
s s s , , ,
2 1
) elik erit metre ile llmtr. uzunluunun arln hesaplaynz.

n
s s s + + + =
2 1

n
ds ds ds d + + + =
2 1

| | | |
(
(
(
(
(
(
= A
n
ds
ds
ds
h d
2
1
1 1 1
(
(
(
(
(
(
=
2
2
2
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
2
1
n
s
s
s
m
m
m
K

(
(
(
(
(
(
2
2
2
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
2
1
n
s
s
s
m
m
m

(
(
(
(
(
(
1
1
1

| | 1 1 1
2 2 2 2
2 1 n
s s s ss
m m m m K + + + = =

2 2 2 2
2 1 n
s s s
m m m m + + + =

Ayn geki, ayn alet, ayn lmeci iin uzunluklarn ortalama hatalar eit alnabilir

0
2 1
m m m m
n
s s s
= = = = s s s = = =
2 1
yaklak eit alnrsa

A
B

s
1
s
2
s
3
erit boyu olmak zere s n =
s
n

=

2
0
2
m n m =

2
0
2
m
s
m =

Arln tanmndan

1
2
0
2
0
2 2

= = = =
m
s c
m
s
c
m
c
m
sabit
P olarak bulunur.
2
0
m
s c
skaler saysna k dersek

s
k
p =
k=1 iin
1
= p

Sonu: Uzunluk lmelerinde arlklar llen uzunluk ile ters orantldr.

rnek: Bir nirengi andaki noktalar lmek iin farkl iki alet kullanlmtr. Birinci aletle
belirli bir a 20 kez llmtr. Her iki aletle yaplan ller sonucunda birim llerin
ortalama hatalar
cc
m 2
1
= ve
cc
m 3
2
= olarak bulunmutur. Her iki aletle yaplan llerin
kesin deerlerinin arlklar eittir. Bu durumda ikinci aletle ka kez l yaplmtr.

n
.......
x
20 , 1 12 11
1
+ + +
=
20
4
20
2
2 2
0 2
1
= = =
n
m
m
x

m
.......
x
20 , 2 22 21
2
+ + +
=
20
9
20
3
2 2
0 2
2
= = =
m
m
m
x

2 1
x x
p p =
2
2
0
2
2
0
2 1
x x
m
m
m
m
=
m
m m
9
20
4
2
0
2
0
= 45
4
20 9
=
= m kez

rnek: Bir nivelman anda B noktasndan A noktasna
1
ve C noktasna
2
ykseklik
farklar llmtr. A dan C ye olan ykseklik farknn karesel ortalama hatasn bulunuz.

544 . 12
1
= m s
1
= 5 km 10
0
= m mm
182 . 37
2
= m s
2
= 3 km

1
+ =
B A
H H
2
+ =
B C
H H

1 2 1 2
= + = = A
B B A C AC
H H H H H

1 2
d d H d
AC
= A

| | | |
(
= A
2
1
1 1
d
d
H d
AC

(
(
=
2
2
2
1
0
0
m
m
K

(
(
2
2
2
1
0
0
m
m

(
1
1

| | 1 1

2 2 2
2 1

m m m K
AC
H ff
+ = =
A

) (
10
) ( km s km s
sabit
p
i i
i
= =

50
5
10
10
2 2
0 2
1
1
= = =
p
m
m mm
2
33 . 30
3
10
10
2 2
0 2
2
2
= = =
p
m
m mm
2

33 . 80 33 . 30 50
2 2 2
2 1
= + = + =
A
m m m
AC
H
mm
2
95 . 8 =
A
AC
H
m mm

B
C
A
1

2

s
1

s
2

6. Ters Arlk (Kofaktr)

Arln tersi olan
i
i
p
q
1
= byklne ters arlk denir.

Arlk kavram bamsz llerin dengelenmesi ve bunlara hata yaylma kuralnn
uygulanmas iin yeterlidir. Ters Arlk kavram ise korelasyonlu llerin dengelenmesi ya
da korelasyonlu llere genel hata yaylma kuralnn uygulanabilmesi iin gereklidir.

lk bamsz ller
n 2 1
, , , nin dorusal bir fonksiyonu

n n
a a a a y + + + + =
2 2 1 1 0
eklinde olsun. Hata yaylma kural uygularsak

n n
d a d a d a dy + + + =
2 2 1 1

| | | |
(
(
(
(
(
(
=
n
2
1
2 1
d
d
d
a a a dy
n

(
(
(
(
(
(
=
2
2
2
2
1
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
n
m
m
m
K

(
(
(
(
(
(
2
2
2
2
1
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
n
m
m
m

(
(
(
(
(
(
n
a
a
a
2
1

| |
n
a a a
2 1

2
1 1
y u u
m K =

2
1
2 2
2
2
2
2
1
2
1
2
n n y
m a m a m a m + + + =

0 2 1
m m m m
n
= = = = olduunu varsayarak ve arln tanmndan
i
i
p
m
m
2
0 2
= yararlanarak

n
n
y
p
m
a
p
m
a
p
m
a
p
m
2
0 2
2
2
0 2
2
1
2
0 2
1
2
0
+ + + =
n
n
y
p
a
p
a
p
a
p
2
2
2
2
1
2
1
1
+ + + = Arln yaylma kural matris gsterimi ile
a p a
p
q
T
y
y
1
1

= = Arlklarn yaylma kural

lk bamsz ller korelasyonsuz olduklarndan buradaki p matrisi bir kegen matristir.

(
(
(
(
=
n
p
p
p
p
2
1
Arlk matrisi

2
0
2
1
m
m
p
q
i
i
i
= = Ters Arlk tanmndan yararlanarak

p
q , ,
p
q
p
q
n
n
y
y
1

1
,
1
1
1
= = = yazlrsa bu eitlik

2 2
2 2
2
1 1 n n y
a q a q a q q + + + = matris gsterimi ile

a Q a
T
q
y
= Ters Arlklarn yaylma kural

lk ller korelasyonsuz olduklar iin buradaki Q matrisi de bir kegen matristir.

(
(
(
(
=
n
q
.
q
q
Q
2
1
Ters Arlk (kofaktr matrisi)

1
=

Q P Arlk ile Ters Arlk arasndaki iliki

Korelasyonlu llerin ters arlk matrisi Q dolu bir matristir. Bu matrisin kegen d
elemanlar iin
2
0
m
m
q
ij
ij
= tanm yaplrsa, korelasyonlu llerlerin ters arlk matrisi
ll
Q ile
varyans-kovaryans matrisi
ll
K arasndaki ilikiler kurulabilir.

Q m K
2
0
=

(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
nn n n n
n
n
n
n n n n
n
n
n
q q q q
q q q q
q q q q
q q q q
m
m m m m
m m m m
m m m m
m m m m
.
. . . . .
.
.
.
.
. . . . .
.
.
.
3 2 1
3 33 32 31
2 23 22 21
1 13 12 11
2
0
2
3 2 1
3
2
3 32 31
2 23
2
2 21
1 13 12
2
1

Varyans-kovaryans matrisi Ters Arlk (Kofaktr) Matrisi

Korelasyon katsaysnn tanmndan

j i
ij
j i
ij
ij
q q
q
m m
m
r = =

j i ij ij
q q r q = korelasyon katsays ile ters arlk arasndaki iliki.

rnek: Bir genin kenarlar EU ile llm ve a, b, ve c kenarlarnn karesel ortalama
hatalar verilmitir. Birim arlkl varyans 225 mm
2
ise llen kenarlarn ters arlk
matrisini bulunuz.

Verilenler (mm)
a
m =16.2 mm
ab
m =187.76 mm
2

b
m =15.3 mm
bc
m =196.16 mm
2

c
m =20.6 mm
ac
m =217.63 mm
2

(
(
(
=
(
(
(
=
2
2
2
2
2
2
6 . 20 16 . 196 63 . 217
16 . 196 3 . 15 76 . 187
63 . 217 76 . 187 2 . 16
c cb ca
bc b ba
ac ab a
m m m
m m m
m m m
K

Q m K
2
0
=
2
0
m =225 mm
2

(
(
(
=
(
(
(
= =
8860 . 1 8718 . 0 9672 . 0
8718 . 0 0404 . 1 8345 . 0
9672 . 0 8345 . 0 1664 . 1

33 23 13
23 22 12
13 12 11
2
0
q q q
q q q
q q q
m
K
Q

2
0
2
0
2
m
m
q
m
m
q
ij
ij
i
ii
=
=

rnek: Bir noktann konumu aklk as ve s kenar uzunluu ile verilmitir. asnn
standart sapmas (karesel ortalama hatas) 1.5
cc
, s uzunluunun standart sapmas 2 cm ve
aralarndaki korelasyon 0.6 olarak verilmitir.
a) ve s byklklerinin varyans-kovaryans matrisini
b) Birim arlkl varyans 5
2
0
= m cm
2
olduuna gre arlk katsaylar matrisini
c) ve ters arlk katsaylar matrisini oluturunuz. Not: Birimleri ile beraber

(
=
s
x

(
=
2
2
s s
s
m m
m m
K

2
(cc) 2
2.25 =
m
2 2
4cm m
s
=
cm m m r m
cc cm cc
s s s
= = = 8 . 1 2 5 . 1 60 . 0

(
(
=
(
=
2
) (
2
2
4 8 . 1
8 . 1 25 . 2
2
cm cm
cm
m m
m m
K
cc
cc cc
s s
s
varyans-kovaryans matrisi

Q m K
2
0
=

2
0
m
K
Q

=
2 2
0
5cm m =
(
(
(
=
80 . 0 36 . 0
36 . 0 45 . 0
2
2
) (
cm
cc
cm
cc
cm
cc
Q
Ters arlk matrisi

1
=

Q p
(
(
(

=
95 . 1 56 . 1
56 . 1 47 . 3
2
2
) (
cc
cm
cc
cm
cc
cm
p
Arlk matrisi

rnek: Bir genin kenarlar EU ile llm ve a, b, ve c kenarlarnn karesel ortalama
hatalar verilmitir. llen kenarlarn ters arlk matrisini bulunuz.

Verilenler
a
m =16.2 mm
ab
r = 0.5
b
m =15.3 mm
bc
r = 0.7
c
m =20.6 mm
ac
r = 0.9

(
(
(

=
(
(
(
=
2
2
2
2
2
2
6 . 20 6 . 20 3 . 15 7 . 0 6 . 20 2 . 16 9 . 0
6 . 20 3 . 15 7 . 0 3 . 15 3 . 15 2 . 16 5 . 0
6 . 20 2 . 16 9 . 0 3 . 15 2 . 16 5 . 0 2 . 16
c c b bc c a ac
c b bc b b a ab
c a ac b a ab a
m m m r m m r
m m r m m m r
m m r m m r m
K

(
(
(
=
36 . 424 63 . 220 35 . 300
63 . 220 09 . 234 93 . 123
35 . 300 93 . 123 44 . 262
K

Q m K
2
0
= 6 . 20
0
= m mm seersek
2
0
m =424.36 mm
2

(
(
(
=
(
(
(
= =
1 5199 . 0 7078 . 0
5199 . 0 5516 . 0 2920 . 0
7078 . 0 2920 . 0 6184 . 0

33 23 13
23 22 12
13 12 11
2
0
q q q
q q q
q q q
m
K
Q

2
0
2
0
2
m
m
q
m
m
q
ij
ij
i
ii
=
=

rnek: Aada deerleri ve arlklar verilen
3 2 1
ve , llerine bal olarak bir x
deikeni
2
3
2 1
5 . 0
= x fonksiyonu ile tanmlanmtr. Birim lnn ortalama hatas

5 . 1
0
= m cm olduuna gre, x bilinmeyeninin karesel ortalama hatasn bulunuz.

2
3
2 1
5 . 0
= x
3 2
3
2 1
2
3
1
1
3
2
5 . 0
d d d dx

|
|
.
|
\
|
+ =

| |
(
(
(

=
3
2
1
2
3
2 1
3
1
3
2
5 . 0
d
d
d
d
x

| |
(
(
(

=
3
2
1
2
) 244 . 98 (
364 . 150 118 . 100
5 . 0
244 . 98
118 . 100
244 . 98
364 . 150
d
d
d
d
F

| | | |
(
(
(
=
3
2
1
5597 . 1 6209 . 0 5308 . 1
d
d
d
d
F

| | | |
(
(
(
=
3
2
1
d
d
d
birimsiz birimsiz birimsiz d
F

i
(m)
i
p
100.118 2.4
150.364 1.6
98.244 1.2
(
(
(
=
2
2
2
3
2
1
0 0
0 0
0 0
m
m
m
K
i
i
p
m
m
2
0 2
= den yararlanarak

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(
(
=
8750 . 1 0 0
0 4063 . 1 0
0 0 9375 . 0
2 . 1
5 . 1
0 0
0
6 . 1
5 . 1
0
0 0
4 . 2
5 . 1
0 0
0 0
0 0
2
2
2
2
0
2
0
2
0
3
2
1
p
m
p
m
p
m
K

(
(
(
=
2
2
2
0 0
0 0
0 0
cm
cm
cm
K

T
xx
A K A K =

(
(
(
8750 . 1 0 0
0 4063 . 1 0
0 0 9375 . 0

(
(
(
5597 . 1
6209 . 0
5308 . 1

| | 5597 . 1 6209 . 0 5308 . 1

| | 29 . 7
2
= =
x xx
m K

29 . 7
2
=
x
m cm
2
7 . 2 =
x
m cm

7. Birim lnn Ortalama Hatas (Ortalama Hata, Karesel Ortalama Hata (KOH),
Standart Sapma, RMS)

Karesel ortalama hata llerin doruluk derecesi hakknda fikir verir. Doruluk derecesi
(duyarlk) ltleri iinde en ok kullanlan karesel ortalama hatadr. nk hatalarn kareleri
alnd iin byk hatalarn etkisi daha fazladr ve kk hatalarla byk hatalar ayn
derecede ele alnmamaktadr. Karesel ortalama bir duyarlk ltdr.

Doruluk ve duyarlk kelimeleri bazen birbirlerinin yerine kullanlmaktadr. Ancak bu iki
kavram arasnda byk bir fark vardr. Doruluk deeri gerek deere ne kadar
yaklalabildiini gsterir. Duyarlk deeri ise birden fazla yaplan llerin aralarndaki
tutarlln gstergesidir. Bu iki lt yaplan llerin ne kadar gvenilir olduklarn ortaya
koyarlar. Duyarlk olarak verilen kk saysal deer yaplan lnn kaliteli olduunu ve
verilen kk saysal deer ise yaplan lnn kaliteli olmadn gsterir.

Duyarlk ltleri bir aralk iinde tanmland iin iaretleri alnr. rnein 200.125 m 2
cm eklinde verilen bir deer, lnn kesin deerinin 200.125 m olduu ve gerek deerden
2 cm farkl olduu anlamna gelir. Dier bir deyile, lnn gerek deerinin 200.123 ile
200.127 m arasnda bir deer olabilecei anlamna gelir.

Bir bykle ait n sayda bamsz l yaplm olsun. Bu byklklerin ortalamas
alnarak bykle ait kesin deer bulunabilir. Kesin deere gre her bir lnn kesin
deerden fark lye getirilecek dzeltme olarak bulunur.

l + Dzeltme = Kesin Deer
x v
i i
= +
i i
x v =
i
p (arlk)

---------------------------------
1 1
= x v
1
p
2 2
= x v
2
p

n n
x v =
n
p
---------------------------------
n n n n n
p x p v p
.....
p x p v p
p x p v p
=
=
=
2 2 2 2 2
1 1 1 1 1

---------------------------------
l + Gerek Dzeltme = Gerek Deer
= +
i i

i i
=
i i
v x =
x) ( v
i i
+ =
i
p (arlk)
------------------------------------------
( ) x v + =
1 1

1
p
( ) x v + =
2 2

2
p

( ) x v
n n
+ =
n
p
------------------------------------------
( )
( )
( ) x p v p p
.....
x p v p p
x p v p p
n n n n n
+ =
+ =
+ =
2 2 2 2 2
1 1 1 1 1

------------------------------------------
| | | | | |( )
| | | |( ) x p p
x p pv p
+ =
+ =
0

| | | | | |
| |
| | p
p
x
p p x pv
=
= = 0

| |
x
p p = Kesin deerin arl
( ) x
x
= Kesin deerin gerek dzeltmesi

Gerek dzeltmelerin arlkl kareleri toplam
| | | | | |( ) | |( )
| | | | | |( ) ( ) x x p pvv p
x pv x p pvv p
+ + =
+ + =
0 2
2
2
2
| | pvv yi ekersek
| | | | | |( )
2
x p p pvv = | | p ak yazlrsa
| |
2 2 2
2 2
2
1 1 x x n n
p ) p p (p pvv + + + =

Gerek deerler bilinmediinden gerek dzeltme da bilinmez.
2
i
ler yerine
2
i
m (
i
m
gerek dzeltmelerin en uygun tahmini deerleridir)ler yazlrsa ve arlk tanmndan

2
2
0
i
i
m
m
p = yararlanarak
2 2
0 i i
m p m = , | | pvv de yerine konursa
| |
| |
1
1
2
0
2
0
2
0
2
0
2
0
2
0
=
= + + + =
n
pvv
m
m ) (n m ) m m (m pvv

| |
1
0
=
n
pvv
m Arlklar (duyarlklar) farkl birim lnn ortalama hatas

Bu bant arl 1 olan bir lnn ortalama hatasn verir. (n-1) fazla l saysdr.
Bilinmeyen says u olan bir problemde

| |
u n
pvv
m
=
0
Birim lnn ortalama hatas (Duyarlklar farkl korelasyonsuz)

Eer arlklar p =1 olarak seilirse

| |
u n
vv
m
=
0
Birim lnn ortalama hatas (Duyarlklar eit korelasyonsuz)

Ortalama hata kavram tek bir l iin deil duyarlklar eit ayn trden l guruplar iin
sz konusudur.

i
i
p
m
m
2
0 2
= arlk tanmndan
i
i
p
m
m
0
= Arl
i
p olan herhangi bir lnn ortalama hatas

rnek: ekildeki as 5, 2 ve 2 kez yaplm llerden srasyla 101
g
.120, 101
g
.220 ve
101
g
.180 olarak hesaplanmtr. asnn kesin deerini ve karesel ortalama hatasn
hesaplaynz. [25 p.]

| |
| | p
p
p p p
p p p
x

=
+ +
+ +
=
3 2 3
3 3 2 2 1 1

g
x 155 . 101
9
4 . 910
2 2 5
180 . 101 2 220 . 101 2 120 . 101 5
= =
+ +
+ +
=

No
p

(g)
| |
| | p
p
x

=
=
) (c
x v
pvv
1 5 101.120 101.155 3.5 61.25
2 2 101.220 -6.5 84.50
3 2 101.180 -2.5 12.50
| | 9 = p | | = pvv 158.25

| |
c
n
pvv
m 9 . 8
1 3
25 . 158
1
0
=
=

7.1. Duyarlklar ve Korelasyonlar Eit llerin Ortalama Hatas

ller arasnda r
ij
gibi sabit bir korelasyon ve 1
2 1
= = = =
n
P ...... P P olsun.

1
1
1

2 2 2
1 1 1
X v
...
X v
X v
p X v
n n n
i i i i
=
=
=

=

( )
( )
( )
( )
n n
i i
v x
...
v x
v x
v x
+ =
+ =
+ =

+ =
2 2
1 1

| | | | = x n v | | ( ) | | v x n + =
A
B
C

| |
| |
| | 0 = =
n
n v | | ( ) x n =

( ) ( )
( ) ( )
( ) ( ) x v v x
......
x v v x
x v v x
n n n
+ + =
+ + =
+ + =
2
2
2
2 2 2
2
2
2
2 2
2
1
2
1
2 2
1

| | ( ) | | | |( )
| |
| | ( ) | | vv x n
v
x v vv x n
+ =
=
+ + =
2
2
0
2
( )
| |
n
x = ise

| |
| |
| |
| |
| | vv
n
vv
n
n + = + =
2
2
2

| | | |
| | | | ( )
n n
n
n n n
....
n n
....
vv
n
.... ....
vv
1 3 1 2 1
2 2
2
2
1
1 3 1 2 1
2 2
2
2
1
2
2 2 2
+ + + +
+ + +
+ =
+ + + + + + +
+ =

( )
n 1 n 3 1 2 1
....

+ + + says
( )
2
1 n n
tanedir.
2
) 1 (
] [
=
n n
m
j i
ij

ij j i
m
n n
2
) 1 (
] [

=
ller arasnda sabit bir otokorelasyon
2
0
m
m
r
ij
ij
= varsa
2
0
2
) 1 (
] [ m r
n n
ij j i

=
2
0
) 1 ( m r n
n
v v
ij
T
T T
+ + =

2
0
) 1 ( ) 1 ( m r n n v v n n
ij
T T
+ = ) 1 ( n n e blersek
2
0
1
m r
n
v v
n
ij
T T
+
=

1
2
0
=
n
v v
m r
n
T
ij
T

1
) 1 (
2
0
=
n
v v
r m
T
ij

) 1 ( ) 1 (
2
0
ij
T
r n
v v
m

=

) 1 ( ) 1 (
0
ij
T
r n
v v
m

= Duyarlklar ve Korelasyonlar Eit llerin Ortalama Hatas

7.2. Duyarlklar ve Korelasyonlar Eit llerin Aritmetik Ortalamasnn Ortalama Hatas

| |
n
e
n
x
T

= =

ller arasnda sabit korelasyon varyans-kovaryan matrisinde depolanmtr.

(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
=
1 .
. . . .
. 1
. 1
. 1
.
. .
.
.
.
2
0
2
0
2
0
2
0
2
0
ij
ij ij
ij ij ij
ij
ij ij
ij ij ij
r
r r
r r r
m
m
m m
m m m
m m m m
K

Aritmetik Ortalamasnn Ortalama Hatas eitliine hata yaylma kural uygulanrsa

d e
n
dx
T
1
=
e K e
n
m
T
x
2
2
1
=
{ }
ij
T
r n n m e K e + = ) 1 ( 1
2
0

n
r n
m m
ij
x
+
=
) 1 ( 1
2
0
2

n
r n
m m
ij
x
+
=
) 1 ( 1
0
Duyarlklar ve Korelasyonlar Eit Aritmetik Ortalamann
ortalama hatas

n
r n
r n
v v
m
ij
ij
T
x
+

=
) 1 ( 1
) 1 ( ) 1 (
2

) 1 (
) 1 ( 1
) 1 (
2
ij
ij
T
x
r
r n
n n
v v
m

= Bamsz llerde
ij
r =0 dr
) 1 (
2

=
n n
v v
m
T
x

n
m
m
x
0
= Kesin deerin ortalama hatas

rnek: Bir nirengi noktasnn ykseklii civarda bulunan 6 nirengi noktasna yaplan dey
a gzlemleri yardmyla dengelenecektir. Civardaki nirengi noktalarnn ykseklikleri
nivelmanla bulunmutur. Bir tek noktaya alet kurularak llen dey alardan hesaplanan
ykseklikler arasndaki korelasyon katsays
ij
r =0.87 olduu bilindiine gre duyarlklar eit
olan bu yksekliklerin ortalama hatasn hesaplaynz.

Verilenler (mm)
ij
r =0.87
1
h =628.45
2
h =628.59
3
h =628.46 ?
0
= m
? =
x
m
4
h =628.42
5
h =628.55
6
h =628.53

i
(m)
i i
x v = (cm)
628.45 5
628.59 -9
628.46 4
628.42 8
628.55 -5
628.53 -3

| | 0 = v

| |
n
x

= = 628.50 m kesin ykseklik
| | v v v v
T
= =220

4 . 18
) 87 . 0 1 ( ) 1 6 (
220
) 1 ( ) 1 (
0
=

=

=
ij
T
r n
v v
m cm Birim lnn ortalama hatas
4 . 17
6
87 . 0 ) 1 6 ( 1
4 . 18
) 1 ( 1
0
=
+
=
+
=
n
r n
m m
ij
x
cm Kesin deerin ortalama hatas

Korelasyon gz ard edilerek bamsz ller iin karlan bantlarla hesap yaplrsa

| |
6 . 6
1 6
220
1
0
=
=
n
vv
m cm Birim lnn ortalama hatas
7 . 2
6
6 . 6
0
= = =
n
m
m
i
cm Kesin deerin ortalama hatas

Aklama: ller arasndaki korelasyonun gz ard edilmesi ortalama hatann
hesaplanmasnda yanl (kk) sonularn elde edilmesine neden olur.

7.3. ift ller Yardm le Ortalama Hata

Baz byklkler gidi-dn olarak yada karlkl llrler (nivelman, kenar ls)

7.3.1. Arlklar Eit l iftleri

l + Gerek Dzeltme = Gerek Deer

= + = +
i i i i 2 2 1 1

i i i i 1 2 2 1
=
i i i
d
1 2
=

n n n
d
d
d
2 1
22 12 2
21 11 1
...

+ =
+ =
+ =

| | | | | | | |
2 1 2 2 1 1
2 + = dd

lk bamsz llerin gerek dzeltmelerinin (+) iaretli olma olaslklar ile (-) iaretli olma
olaslklarna eit olduundan,
2 1
arpmlarnn iaretlerinin de (+) iaretli olma olaslklar
ile (-) iaretli olma olaslklar eit olur. Yeterince lden yararlanarak yaplan
hesaplamalarda
2 1
arpmlarnn toplamnn mit deeri | | 0
2 1
= E olur. Yukardaki eitlik
l iftleri saysna blnerek

| | | | | |
n n n
dd
2 2 1 1

+ =

| |
2
2
2
1
m m
n
dd
+ = duyarlklar (arlklar eitse)
2
2
2
1
2
0
m m m = =
| |
2
0
2 m
n
dd
=
| |
n
dd
m
2
2
0
=

| |
n
dd
m
2
0
= Tek bir gidi ya da dn lsnn ortalama hatas

Kesin deerin ortalama hatasna hata yaylma kural uygulanrsa

2
2 1 i i
i

+
=
i i i
d d d
2 1
2
1
2
1
+ =

2
2
2
1
2
4
1
4
1
m m m + =

2
0
2
2
1
m m =

| |
n
dd m
m
2
1
2
0
= =
Gidi-dn llerinin ortalamasnn ortalama hatas

rnek: Bir poligon ann 12 noktasndaki krlma alar ikier yarm dizi gzlenmi ve l
deerleri aada verilmitir. Tek bir yarm dizilik lnn ortalama hatasn ve iki yarm
dizinin ortalama hatasn hesaplaynz.

No I. Yarm
Dizi
II. Yarm
Dizi
I II d
cc
= | | 9425 = dd n = 12

Tek bir lnn ortalama hatas
| |
cc
n
dd
m 8 . 19
12 2
9425
2
0
=
= =

ki yarm dizilik lnn ortalama hatas
cc
m
m 14
2
8 . 19
2
0
= = =

1 176.6533 176.6568 35

2 198.6518 198.6488 -30
3 193.8955 193.8980 25
4 189.5445 189.5435 -10
5 201.9753 201.9738 -15
6 215.2592 215.2622 30
7 196.1276 196.1241 -35
8 188.5691 188.5751 40
9 190.6712 190.6722 10
10 194.2566 194.2586 20
11 203.6533 203.6503 -30
12 172.1097 172.1062 -35

7.3.2. Arlklar Farkl l iftleri

i i i
d
2 1
+ =
i
p (arlk)
------------------------------
n n n n
p d
p d
p d

...

2 1
2 22 12 2
1 21 11 1

+ =
+ =
+ =

| | | | | | | |
2 1 2 2 1 1
2 p p p pdd + = | | 0
2 1
= p E

| | | | | |
n
p
n
p
n
pdd
2 2 1 1

+ =
| |
2
2
2
1
m m
n
pdd
+ = duyarlklar (arlklar eitse)
2
2
2
1
2
0
m m m = =

| |
2
0
2 m
n
pdd
=
| |
n
pdd
m
2
2
0
=

| |
n
pdd
m
2
0
= Tek bir gidi ya da dn lsnn ortalama hatas

2
0
m
m =
Gidi-dn llerinin ortalamasnn ortalama hatas

(Arl p = 1 olan ift llerin ortalama hatasnn ortalama Hatas)
i
i
p
m
m
0
= Arl
i
p olan bir tek lnn ortalama hatas

i
p
m
m
i
= Arl
i
p olan bir ift lnn ortalama hatas

rnek: Bir nivelman anda 10 nokta aras ykseklik farklar gidi-dn llmtr. Geki
uzunluklar ve llen ykseklik farklar aada verilmitir. 1 km uzunluundaki bir gekide
bir tek gidi ya da dn lsyle bulunan ykseklik farknn ortalama hatas ve gidi-dn
llerinin kesin deerinin ortalama hatasn bulunuz.

No Gidi
(m)
Dn
(m)
Geki
Uzunluu
(km)
Gidi Dn d
mm
=
km
i
s
p
1
=
1 8.746 8.739 3.5 -7 0.29
2 5.665 5.680 3.8 15 0.26
3 12.225 12.227 1.9 2 0.53
4 17.524 17.541 2.2 17 0.45
5 15.243 15.235 0.8 -8 1.25
6 14.948 14.936 1.2 -12 0.83
7 7.172 7.185 1.5 13 0.67
8 6.989 6.974 1.8 -15 0.55
9 28.775 28.765 1.4 -10 0.71
10 10.155 10.163 2.6 8 0.38

| | 39 . 740 = pdd n = 10

1 km lik gekide bir tek gidi ya da dn lnn ortalama hatas

| |
mm 1 . 6
10 2
39 . 740
2
0
=
= =
n
pdd
m

1 km lik gekide kesin deerin ortalama hatas

mm 6 . 4
2
1 . 6
2
0
= = =
m
m

7.3.3. Korelasyonlu l iftleri

Duyarlklar eit ve korelasyonlu dizilerden 1. si
1
ve 2. si
2
vektrlerinde toplansn.

2 1
+ =
i
d
i
p (arlk)
------------------------------
2 1 2 2 1 1
2
T T T T
d d + =
n n n n
d d
T T T T
2 1 2 2 1 1
2

+ =
12
2
2
2
1
2 m m m
n
d d
T
+ =
2
2
2
1
2
0
m m m = = duyarlklar eit
2 1
12
12
m m
m
r
= korelasyon tanmndan
2
0 12 2 1 12 12
m r m m r m = =

2
0 12
2
0
2
0
2 m r m m
n
d d
T
+ =
2
0 12
2
0
2 2 m r m
n
d d
T
=
) 1 ( 2
12
2
0
r m
n
d d
T
=
) 1 ( 2
12
2
0
r n
d d
m
T

=

) 1 ( 2
12
0
r n
d d
m
T

= Duyarlklar ve korelasyonlar eit l iftlerinde bir tek gidi ya da
Dn lsnn ortalama hatas

Elektronik uzaklk lerlerle karlkl olarak llen nirengi ya da poligon kenarlar ve ayn
anda karlkl olarak gzlenen dey alar korelasyonlu l iftleridir. Bu l iftlerinin
ortalamas alnarak bulunan kesin deerlerin ortalama hatas iin hata yaylma kural
uygulanrsa

2 2
2 1 i
T
i i
i
e
=
+
=
i
T
i i i
d e d d d
2
1
2
1
2
1
2 1
= + =

e K e m
T

4
1
2
=
(
=
(
=
1
1
12
12 2
0
2
0 12
12
2
0
r
r
m
m m
m m
K

2
0
12
12
m
m
r =
) 1 ( 2
12
2
0
r m e K e
T
+ =

2
0 12
2
) 1 ( 2
4
1
m r m + =

2
) 1 (
12 2
0
2
r
m m
+
=

2
) 1 (
12
0
r
m m
+
=
Duyarlklar ve korelasyonlar eit l iftlerinde

kesin deerin ortalama hatas

rnek: Bir nirengi anda 10 kenar ayn gnde EU ile karlkl olarak llm ve l
deerleri aada verilmitir. Duyarlklar eit olan bu l iftleri arasndaki korelasyon
68 . 0
12
= r dir. Tek bir lnn ortalama hatasn ve kesin deerin ortalama hatasn
hesaplaynz.

No
1
(m)
2
(m)
1 2
=
mm
d
1 1985.028 1985.013 -15
2 2217.541 2217.549 8
3 2828.989 2828.979 -10
4 814.235 814.237 2
5 3517.524 3517.509 -15
6 1206.087 1206.080 -7
7 2613.761 2613.785 24
8 1540.914 1540.885 -29
9 1453.438 1453.455 17
10 1839.392 1839.404 12

8 . 19
) 68 . 0 1 ( 10 2
2517
) 1 ( 2
12
0
=

=

=
r n
d d
m
T
mm Bir tek lnn ortalama hatas

1 . 18
2
) 68 . 0 1 (
8 . 19
2
) 1 (
12
0
=
+
=
+
=
r
m m
mm Kesin bir lnn ortalama hatas

8. Dengeleme Hesabnn Konusu ve Ana lkeleri

Uygulamal fen bilimlerinde problemlerin zm iin gereinden fazla l yaplr.
llerin tmnden yararlanarak bilinmeyenlerin en uygun deerlerini (kesin deeri)
saptamak dengeleme hesabnn konusudur. Bir bykle ait yaplan ok sayda lden elde
edilen kesin deer herhangi bir lye oranla bir basamak daha gerek deere yakn olur.
Byle bir deeri elde etmek iin n l, u bilinmeyen says olmak zere r = n - u adet farkl
zm yaplabilir.

Bu farkl zmleri ortadan kaldrmak ve parametrelerin tek anlaml zmn elde etmek
iin aada yazlan ama fonksiyonlar ile zm yaplr.

| | min = vv Eit arlkl ve Korelsyonsuz ller iin
| | min = pvv Arlklar Farkl ve Korelsyonsuz ller iin
min
1
= =
v p v v Q v
T T
Arlklar Farkl ve Korelsyonlu ller iin

Bilinmeyenlerin tek anlaml zmnde kullanlan matematik model iki modele ayrlr.

Fonksiyonel Model + Stokastik Model = Matematik Model
( )
0 =
, x
F p Q =
1

Fonksiyonel model: llerle bilinmeyenler arasndaki sabit geometrik ve fiziksel ilikileri
gsteren fonksiyonlardr. Problemin zellii gerei bu fonksiyonlar dorusal olmayabilir.
Ancak En Kk Kareler Yntemi ile zm yapabilmek iin dorusal olmayan fonksiyonel
model dorusallatrlmaldr. Bu nedenle dorusal olmayan fonksiyonel modeller Taylor
serisine alarak dorusallatrlr.

Stokastik model: llerin duyarlklar (ortalama hata, arlk) ve aralarndaki korelsyonlar
konusunda dengelemeden nce elde bulunan bilgilere denir. Stokastik model ller ya da
bilinmeyenler arasndaki apraz ilikileri, duyarlklar yanstan ve istatistik teorisine gre
kurulan modeldir. Stokastik model sadece fiziksel nedenlere dayal ilikileri yanstyorsa
kegen Varyans-Kovaryans matrisi olarak karmza kar. Ancak bu yap her zaman geerli
olmaz. ller bamsz olsa bile fonksiyonel modelden elde edilen deikenler baml
olabilir ve bunun sonucu olarak Varyans-Kovaryans matrisi dolu bir matris olarak karmza
kar.

Bir dengeleme probleminde
n = l says
u = bilinmeyen says (tek anlaml zm iin gerekli l says)
f = n-u fazla l says

n > u ya da f > 0 ise fazla l vardr. ller dengelenerek kesin deerler bulunur
n = u ya da f = 0 ise tek anlaml zm denklem zm ile elde edilir
n < u ya da f < 0 ise tek anlaml zm iin yeterli l yoktur. Varsaymlara dayal
zm yaplabilir.

Dengeleme hesab; fonksiyonel modelin trne gre;

a) Dolaysz (direkt) ller dengelemesi,
b) Dolayl (Endirekt) ller dengelemesi,
c) Koullu (artl) ller dengelemesi,
d) Bilinmeyenli Koullu ller dengelemesi,
e) Bilinmeyenleri arasnda koul bulunan Dolayl ller dengelemesi

eklinde uygulanabilir.

Dengeleme hesab; stokastik modelin trne gre;

a) Arlklar eit ve Korelsyonsuz
b) Arlklar farkl ve Korelsyonsuz
c) Arlklar farkl ve Korelsyonlu

eklinde uygulanabilir.

9. Dolaysz (Direk) ller Dengelemesi

Aranan bykln dorudan lld durumlarda bilinmeyenlerin en uygun deerini
belirlemeye dolaysz ller dengelemesi denir.

9.1. Arlklar Eit ve Korelsyonsuz Dolaysz ller Dengelenmesi

Bir byklk n kez llsn. lk bamsz ller
n 2 1
,..., , olsun. Buna gre matematik
model, x llerin kesin deeri olmak zere;

l + dzeltme = kesin deer x v
i i
= +
i i
x v =
---------------------------------------------------------------------------
x v
......
x v
x v
n n
= +
= +
= +
2 2
1 1

n n
x v
......
x v
x v
=
=
=
2 2
1 1

Bu bykle ait llerin duyarlklar (arlklar) eit olsun
i
p =1 (i=1, 2, , n). Burada n
l says, u bilinmeyen says olmak zere, f = n-u = n1 tane zm vardr. Tek anlaml
zm iin | | min = vv art (eit arlkl ve korelsyonsuz ller) ile zm yaplr.

| | min
2 2
2
2
1
= + + + =
n
v .... v v vv
2 2 2
2
2 2
2 2
2
2
1 1
2 2
1
2
2
2
n n n
x x v
......
x x v
x x v

+ =
+ =
+ =

| | | | | | x nx vv 2
2
+ =

| | min = vv olmas iin fonksiyonun x bilinmeyenine gre birinci trevi sfra eitlenmelidir.

| |
| | 0 2 2 = =
c
c
nx
x
vv

| | 0 = nx Normal denklem
| |

n
x

= Kesin deer

Sonu: arlklar eit ilk bamsz llerin en kk kareler ile dengelenmesi sonucunda
elde edilen kesin deer, gzlemlerin aritmetik ortalamasdr.

Hesap kolayl iin kk deerlerle allr. x iin
0
x gibi bir yaklak deer seeriz. Bu
durumda kesin deer dx x x + =
0
olur ( dx : dengeleme bilinmeyeni)

i i
x v =
i i
dx x v + = ) (
0

) (
0
x dx v
i i
= ) (
0
x
i i
= '

i i
dx v ' =
---------------------
n n
dx v
dx v
dx v
' =

' =
' =
2 2
1 1

| |
n
dx
'
=

Denetim lemleri

Dzeltmelerin Toplam Kontrol | | 0 = v

| | | | = x n v | | | | ' = dx n v
| |

n
x

=
| |
n
dx
'
=
| |
| |
| | 0 = =
n
n v | |
| |
| | 0 = '
'
=
n
n v

Dzeltmelerin Kareleri Toplam Kontrol | | vv

i i
dx v ' = denklemi
i
v ile arplrsa | | | | | | ' = v v dx vv
i i
dx v ' = denklemi
i
' ile arplrsa | | | | | | ' ' + ' = ' dx v
| | | | | | | | ' ' + ' = dx v dx vv | | 0 = v olduu iin
| | | | | | ' ' ' = dx vv
| | | |
| |
| |
'
'
' ' =
n
vv
| | | |
| |
n
vv
2

'
' ' =

Duyarlk Hesaplar

| |
1
0
=
n
vv
m Birim lnn ortalama hatas
n
m
m
x
0
= Aritmetik ortalamann (bilinmeyenlerin) karesel ortalama hatas

rnek: Bir a ayn gn ayn aletle ayn lmeci tarafndan 5 kez gzlenmi aadaki
deerler bulunmutur. Ann kesin deerini, bir lnn ortalama hatasn ve kesin deerin
ortalama hatasn bulunuz | | 0 = v ve | | vv kontrollerini yapnz.

46170 . 18
0
= x yaklak deer olarak seilsin
| |
cc
n
dx 32 . 2
5
6 . 11
= =
'
=

461932 . 18 32 . 2 46170 . 18
0
g cc g
dx x x = + = + = Ann kesin deeri

No
(
g
)
0
x
i
= ' (
cc
)
i i
' '
i
dx v ' = (
cc
)
i i
v v
1 18.46175 0.5 0.3 1.8 3.3
2 18.46197 2.7 7.3 -0.4 0.2
3 18.46202 3.2 10.2 -0.9 0.8
4 18.46211 4.1 16.8 -1.8 3.2
5 18.46181 1.1 1.2 1.2 1.4
| | = ' 11.6 | | = ' '
i i
35.8 | | = v -0.1
cc
| | = vv 8.9

| |
cc
n
vv
m 49 . 1
1 5
9 . 8
1
0
=
= Gzlemlerin ortalama hatas

cc
x
n
m
m 67 . 0
5
49 . 1
0
= = = Kesin deerin ortalama hatas

Kontroller | | 0 1 . 0 ~ =
cc
v
| | 9 . 8 = vv
| | | | | | 8 . 8 6 . 11 32 . 2 8 . 35 = = ' ' ' = dx vv
| | | |
| |
9 . 8
5
6 . 11
8 . 35
2 2
= =
'
' ' =
n
vv

9.2. Arlklar Farkl ve Korelsyonsuz dolaysz ller dengelenmesi

Bir byklk n kez llsn. lk bamsz ller
n 2 1
,..., , olsun. Bu llerin arlklar
da
n 2 1
,..., , p p p olsun. Buna gre matematik model, x llerin kesin deeri olmak zere;

l + dzeltme = kesin deer x v
i i
= +
i i
x v =

Hesap kolayl iin kk deerlerle allr. x iin
0
x gibi bir yaklak deer seeriz. Bu
durumda kesin deer dx x x + =
0
olur ( dx : dengeleme bilinmeyeni)

i i
x v =
i i
dx x v + = ) (
0

) (
0
x dx v
i i
= ) (
0
x
i i
= '

Fonksiyonel Model Stokastik Model
i i
dx v ' = Arlklar
---------------- ----------------
n n
dx v
dx v
dx v
' =

' =
' =
2 2
1 1

n
p
p
p

2
1

Burada n l says, u bilinmeyen says olmak zere, f = n-u = n1 tane zm vardr. Tek
anlaml zm iin | | min = pvv art (arlklar farkl ve korelsyonsuz ller) ile zm
yaplr.

| | | | | | | | ' ' + ' = p p dx p dx pvv 2
2

| | min = pvv olmas iin fonksiyonun dx bilinmeyenine gre birinci trevi sfra eitlenmelidir.

| |
| | | | 0 2 2 = ' =
c
c
p dx p
x
pvv

| | | | 0 = ' p dx p Normal denklem
| |
| |

p
p
dx
'
= Dengeleme bilinmeyeninin kesin deeri
dx x x + =
0
Kesin deer

Denetim lemleri

| | 0 = pv Kontrol
| | | | | | ' = p p dx pv dx i burada yerine koyarsak
| |
| |
| |
| | | | 0 = '
'
=
p p
p
p
pv

| | pvv Kontrol

i i
dx v ' = denklemi
i i
v p ile arplrsa
| | | | | | ' = pv pv dx pvv
| | | | | | ' ' ' = ' p p dx pv
| | | | | | | | ' ' + ' = p p dx pv dx pvv | | 0 = pv olduu iin
| | | | | | ' ' ' = p dx p pvv
| | | |
| |
| |
| |
'
'
' ' = p
p
p
p pvv
| | | |
| |
| | p
p
p pvv
2

'
' ' =

Duyarlk Hesaplar

| |
1
0
=
n
pvv
m Birim lnn ortalama hatas
i
i
p
m
m
0
= Gzlemlerin ortalama hatas
| |
i
x
p
m
m
0
= Kesin deerin (Genel aritmetik ortalama) ortalama hatas

rnek: Nivelman lleri ile bir noktann yksekliini belirlemek iin be ayr noktadan
ykseklik tanmtr. Noktann be ayr gekiden elde edilen ykseklikleri
i
ve geki
uzunluklar
i
s aada verilmitir. Yeni noktann kesin yksekliini, llerin ve kesin
yksekliin ortalama hatalarn hesaplaynz ve denetim ilerini yani | | 0 = pv ve | | pvv
kontrollerini yapnz.

No
i
(m)
i
s (km)
1 157.048 3.1
2 157.052 2.0
3 157.055 6.1
4 157.049 5.3
5 157.042 10.2

040 . 157
0
= x olarak seilsin
| |
| |
mm 1 . 10
7 . 12
7 . 128
= =
'
=
p
p
dx

m 0501 . 157 mm 10.1 m .040 157
0
= + = + = dx x x Kesin deer

No
0
x
i i
= '
(mm)
) (
10
km s
p
i
i
=
' p ' ' p
1 8 3.2 25.6 204.8
2 12 5.0 60 720
3 15 1.6 24 360
4 9 1.9 17.1 153,9
5 2 1.0 2 4
| | = ' 46.0 | | = p 12.7 | | = ' p 128.7 | | = ' ' p 1442.7

No
i i
dx v =
(mm)
p pv pvv
i
i
p
m
m
0
=
1 2.1 3.2 6.7 14.1 3.3
2 -1.9 5.0 -9.5 18.1 2.6
3 -4.9 1.6 -7.8 38.4 4.7
4 1.1 1.9 2.1 2.3 4.3
5 8.1 1.0 8.1 65.6 5.9
| | = pv -0.4 | | = pvv 138.5

| |
mm 8 . 5
1 5
5 . 138
1
0
=
=
n
pvv
m 10 km geki uzunluklu birim lnn ortalama hatas
| |
mm 6 . 1
7 . 12
8 . 5
0
= = =
p
m
m
x
Kesin deerin ortalama hatas

Kontroller | | 0 mm 4 . 0 ~ = pv
| | | | | | 83 . 142 7 . 128 1 . 10 7 . 1442 = = ' ' ' = p dx p pvv
| | | |
| |
| |
5 . 138
7 . 12
7 . 128
7 . 1442
2 2
= =
'
' ' =
p
p
p pvv

rnek: Bir kenar duyarl 5
1
= m mm, 3
2
= m mm, 4
3
= m mm olan 3 aletle
llmtr. Kenarn kesin deerini, llerin ve kesin deerin ortalama hatalarn
hesaplaynz ve denetim ilerini yani | | 0 = pv ve | | pvv kontrollerini yapnz.

No
i
(m)
i
m ( mm)
1 2345.221 5
2 2345.222 3
3 2345.225 4

220 . 2345
0
= x ve 5
0
= m mm olarak seilsin

| |
| |
mm 7 . 2
4 . 5
6 . 14
= =
'
=
p
p
dx

m 223 . 2345 mm 7 . 2 m 220 . 2345
0

No
0
x
i i
= '
(mm)
2
2
0
i
i
m
m
p =
' p ' ' p
1 1 1.0 1 1
2 2 2.8 5.6 11.2
3 5 1.6 8 40
| | = ' 8 | | = p 5.4 | | = ' p 14.6 | | = ' ' p 52.2

No
i i
dx v =
(mm)
p pv pvv
i
i
p
m
m
0
=
1 1.7 1.0 1.7 2.9 2.5
2 0.7 2.8 2.0 1.4 1.5
3 -2.2 1.6 -3.5 7.7 2.0
| | = pv 0.2 | | = pvv 12

| |
mm 5 . 2
1 3
12
1
0
=
=
n
pvv
m birim lnn ortalama hatas
| |
mm 1 . 1
4 . 5
5 . 2
0
= = =
p
m
m
x
Kesin deerin ortalama hatas

Kontroller | | 0 mm 2 . 0 ~ = pv
| | | | | | 8 . 12 6 . 14 7 . 2 2 . 52 = = ' ' ' = p dx p pvv
| | | |
| |
| |
7 . 12
4 . 5
6 . 14
2 . 52
2 2
= =
'
' ' =
p
p
p pvv

9.3. Arlklar Farkl ve Korelsyonlu Dolaysz ller Dengelenmesi

Duyarlklar (arlklar) ve korelasyonlar farkl n sayda gzlem yaplm olsun ve x
bilinmeyeni iin
0
x yaklak deeri seilsin.

dx x x + =
0
Kesin deer
0
x L
i i
= telenmi gzlemler
L dx e v = Dzeltme denklemleri Fonksiyonel model
1
=

Q p Arlk matrisi Stokastik model

Bu durumda dengelemenin ama fonksiyonu
min
1
= =

v Q v v p v
T T

( ) ( ) ( ) ( ) L dx e p L dx e L dx e p L dx e v p v
T T T T
= =

2
L p L dx e p L dx L p e dx e p e v p v
T T T T T

+ =

p simetrik bir matris olduu iin

2
2
L p L dx L p e dx e p e v p v
T T T T

+ =
min = v p v
T
iin dx e gre birinci trev sfra eitlenirse

0 2 2 = =
c
c
L p e dx e p e
x
v p v
T T
T

0 = L p e dx e p e
T T

Normal denklemler
e p e
L p e
dx
T
T

= Dengeleme bilinmeyeninin kesin deeri (Genel aritmetik ortalama)

Denetim lemleri

0 = v p e
T
Kontrol
L dx e v = de her iki taraf
p e
T
ile arplrsa
L p e dx e p e v p e
T T T

= dx i burada yerine koyarsak
0 = = L p e
e p e
L p e
e p e v p e
T
T
T
T T

v p v
T
Kontrol
p v
T
ile arplrsa
L p v dx e p v v p v
T T T

=

0 = = v p e e p v
T T

v p L L p v
T T

=
v p L v p v
T T

=
p L
T
ile arplrsa
L p L dx e p L v p L
T T T

+ =
L p e e p L
T T

=

L p e dx L p L v p v
T T T

= dx yerine deeri yazlrsa
e p e
L p e
L p L v p v
T
T
T T

2
) (
=

Duyarlk Hesaplar
1
0
=
n
v p v
m
T
Birim lnn ortalama hatas

ii
i
p
m
m
0
= Gzlemlerin ortalama hatas (
ii
p ,
p nin kegen elemanlar)

a Q a q
T
x
= Ters arlk yaylma kural uygulanrsa
2
) ( e p e
e p Q p e
e p e
e p
Q
e p e
p e
q
T
T
T T
T
x
= = de I Q p =

birim matris
e p e
q
T x
1
= Genel aritmetik ortalamann ters arl
e p e
q
p
T
x
x
= =
1
Genel aritmetik ortalamann arl

x
x
p
m
m
0

rnek: Bir kenar duyarl 5
1
= m mm, 3
2
= m mm, 4
3
= m mm olan 3 aletle 3 ay
aralkla llmtr. Farkl lme dnemlerinde yaplan ller arasndaki korelasyon
katsays 23 . 0 = r dir. ncl ortalama hata 5
0
= m mm olduuna gre, kenarn kesin
deerini, llerin ve kesin deerin ortalama hatalarn hesaplaynz ve denetim ilerini yani
| | 0 = pv ve | | pvv kontrollerini yapnz.

No
i
(m)
i
m ( mm)
0
x L
i
=
(mm)
1 2345.221 5 1
2 2345.222 3 2
3 2345.225 4 5

| | = ' 8

220 . 2345
0
= x olarak seilsin ve 5
0
= m mm

(
(
(

=
(
(
(

=
2
2
2
2
3 3 2 23 3 1 13
3 2 23
2
2 2 1 12
3 1 13 2 1 12
2
1
4 4 3 23 . 0 4 5 23 . 0
4 3 23 . 0 3 3 5 23 . 0
4 5 23 . 0 3 5 23 . 0 5
m m m r m m r
m m r m m m r
m m r m m r m
K

(
(
(

=
16 76 . 2 6 . 4
76 . 2 9 45 . 3
6 . 4 45 . 3 25
K

Q m K =
2
0

2
0
m
K
Q

=

(
(
(

=
(
(
(

=
64 . 0 1104 . 0 1840 . 0
1104 . 0 36 . 0 1380 . 0
1840 . 0 1380 . 0 1
16 76 . 2 6 . 4
76 . 2 9 45 . 3
6 . 4 45 . 3 25
5
1
2
Q

1.0000
-1
-0.1380
0.1380
-0.1840
0.1840
0.3600
0.3410
-1
-0.1104
-0.1358
0.3982

0.6400
0.5521
-1

1/0.5521 = 1.8113
8113 . 1 0.3982 = 0.7213
8113 . 1 1840 . 0 7213 . 0 0.1380 = 0.4328
7213 . 0 3982 . 0 3410 . 0 / 1 3.2198
7213 . 0 1840 . 0 2198 . 3 0.1380 = 0.5771
4328 . 0 1840 . 0 5771 . 0 0.1380 0000 . 1 / 1 1.1593
+
+ =
+
+ + =

(
(
(
= =

8113 . 1 7213 . 0 4328 . 0
7213 . 0 2198 . 3 5771 . 0
4328 . 0 5771 . 0 1593 . 1
1

Q p

(
(
(
=
8113 . 1 7213 . 0 4328 . 0
7213 . 0 2198 . 3 5771 . 0
4328 . 0 5771 . 0 1593 . 1
p
(
(
(
=
5
2
1
L
(
(
(
=
1
1
1
e
] 1 1 1 [ =
T
e ] 9657 . 2 5188 . 4 1693 . 2 [ =

p e
T
= L p e
T
26.04 = e p e
T
9.65

70 . 2
65 . 9
04 . 26
= = =
e p e
L p e
dx
T
T
mm

m 223 . 2345 mm 7 . 2 m 220 . 2345
0

L dx e v = Dzeltmeler
(
(
(
=
(
(
(

(
(
(
=
(
(
(
3 . 2
7 . 0
7 . 1
5
2
1
70 . 2
1
1
1
3
2
1
v
v
v

0 = v p e
T
Kontrol

(
(
(
=
8113 . 1 7213 . 0 4328 . 0
7213 . 0 2198 . 3 5771 . 0
4328 . 0 5771 . 0 1593 . 1
p
(
(
(
=
3 . 2
7 . 0
7 . 1
v
] 1 1 1 [ =
T
e ] 9657 . 2 5188 . 4 1693 . 2 [ =

p e
T
= v p e
T
0.0

v p v
T
Kontrol

(
(
(
=
8113 . 1 7213 . 0 4328 . 0
7213 . 0 2198 . 3 5771 . 0
4328 . 0 5771 . 0 1593 . 1
p
(
(
(
=
3 . 2
7 . 0
7 . 1
v
] 3 . 2 7 . 0 7 . 1 [ =
T
v ] 9345 . 2 5620 . 1 3725 . 1 [ =

p v
T
= v p v
T
10.18

v p L v p v
T T

=

(
(
(
=
8113 . 1 7213 . 0 4328 . 0
7213 . 0 2198 . 3 5771 . 0
4328 . 0 5771 . 0 1593 . 1
p
(
(
(
=
3 . 2
7 . 0
7 . 1
v
] 5 2 1 [ =
T
L ] 9326 . 10 6247 . 10 4778 . 4 [ =

p L
T
= v p L
T
10.18

= = = = 27 . 70 39 . 80
65 . 9
04 . 26
39 . 80
) (
2
2
e p e
L p e
L p L v p v
T
T
T T

10.12

(
(
(
=
8113 . 1 7213 . 0 4328 . 0
7213 . 0 2198 . 3 5771 . 0
4328 . 0 5771 . 0 1593 . 1
p
(
(
(
=
5
2
1
L
] 5 2 1 [ =
T
L ] 9326 . 10 6247 . 10 4778 . 4 [ =

p L
T
= L p L
T
80.39
Dengeli ller

No
i
(m)
i
v ( mm)
i i
v L + =

1 2345.221 1.7 2345.223
2 2345.222 0.7 2345.223
3 2345.225 -2.3 2345.223

Duyarlk Hesaplar
26 . 2
1 3
18 . 10
1
0
=
=
n
v p v
m
T
mm Birim lnn ortalama hatas

ii
i
p
m
m
0
= Gzlemlerin ortalama hatas (
ii
p ,
p nin kegen elemanlar)

09 . 2
1593 . 1
26 . 2
1
= = m mm
26 . 1
2202 . 3
26 . 2
2
= = m mm
68 . 1
8114 . 1
26 . 2
1
= = m mm

x
x
p
m
m
0
73 . 0
65 . 9
26 . 2
= =
x
m mm
10. Dolayl (Endirek) ller Dengelenmesi

Haritaclk uygulamalarna ait dengeleme hesaplarnda bilinmeyenler genellikle nokta
koordinatlardr. Nokta koordinatlarnn belirlenebilmesi iin dorultu, a, ykseklik fark,
uzunluk, faz, kod, zaman gibi byklkler llr ve onlarn fonksiyonlar yardmyla
koordinatlar belirlenir. Yani bilinmeyenler genelde dorudan llmeyip onlarn
fonksiyonlar olan dier byklkler gzlenir.

10.1. Arlklar Eit Dolayl ller Dengelenmesi

Bilinmeyenlerin Seimi

Bilinmeyen : r Bilinmeyen :
1
,
2
Bilinmeyen :
1

Bilinmeyen :
1
,
2
,
3

Bilinmeyen : r , h Bilinmeyen :
1
,
2

Dengeleme hesabna gemeden nce bilinmeyenlerin seimi ok nemlidir. Bir ekil iin
bilinmeyenler, eklin izimi iin gerekli olan en az parametre says kadardr. Bir daireyi
izebilmek iin gerekli tek eleman onun yarapdr. eitkenar bir dik geni izebilmek iin
iki dik kenarn bilinmesi gerekir. Ekenar bir dik gen iin ise bir dik kenarn bilinmesi
yeterlidir. Bir silindirin izilebilmesi iin taban alanna ait yarap ve silindir ykseklii
gereklidir. Bir dikdrtgenin izilebilmesi iin iki kenarnn bilinmesi yeterlidir. Bilinmesi
gereken parametreden daha fazla sayda l varsa dengeleme hesab dolayl ller
dengelemesi ile yaplabilir. Her l iin bir dzeltme denklemi yazlr ve bilinmeyenler
zlr. Bir dengeleme probleminde ;

r
1

r
h
1

n = l says
u = bilinmeyen says (tek anlaml zm iin gerekli l says)
f = n-u fazla l says (serbestlik derecesi)

n > u ya da f > 0 ise fazla l vardr. ller dengelenerek kesin deerler bulunur
n = u ya da f = 0 ise tek anlaml zm denklem zm ile elde edilir
n < u ya da f < 0 ise tek anlaml zm iin yeterli l yoktur. Varsaymlara dayal
zm yaplabilir.

Dzeltme Denklemlerinin Kurulmas ve Dorusallatrlmas

l + Dzeltme = Bilinmeyenlerin Fonksiyonu

) ,..., , , ( u z y x v L
i i i
= + n i ..., 3, , 2 , 1 =

n: l says, u: bilinmeyen says

Bir dzlem kenar iin
ij
s ller,
ij
v llere ait dzeltmeler ve
2 2
) ( ) (
i j i j
x x y y +
bilinmeyenlerin fonksiyonudur.

2 2
) ( ) (
i j i j ij ij
x x y y v s + = +

Bilinmeyenlerin hesaplanmasnda kullanlan fonksiyonlar (denklemler) bazen dorusal
olmayabilir. Bunlar TAYLORa gre seriye alr yani dorusallatrlr ve ikinci derece ve
daha yksek derece terimler gz ard edilir. Dorusallatrma iin bilinmeyenlerin yaklak
deerleri kullanlr.

Bilinmeyenlerin kesin deeri = Bilinmeyenlerin yaklak deeri + Dengeleme bilinmeyenleri
du u u
dy y y
dx x x
+ =

+ =
+ =
0
0
0

(
(
(
(

u
y
x
=
(
(
(
(

0
0
0
u
y
x
+
(
(
(
(

du
dy
dx

ij
s
i
p

j
p

Fonksiyonlarn her bilinmeyene gre ksmi trevi alnr ve burada bilinmeyenlerin yaklak
deerleri yerine konulur.

) ,..., , , (
0 0 0 0
du u dz z dy y dx x v L
i i i
+ + + + = +
+ |
.
|
\
|
c
c
+
|
|
.
|
\
|
c
c
+ |
.
|
\
|
c
c
+ + + = + dz
z
dy
y
dx
x
u z y x v L
i
i
i
c
i
b
i
a
i
i i i

0
0
0
0 0 0 0
) ,..., (

i i i
L u z y x + + =
0 0 0 0
,..., ( =
i
hesaplanan llen

i i i i i
dz c dy b dx a v + + + = Dorusallatrlm dzeltme denklemi

j
j
j
j
i
i
i
i
o
i j
o
i j ij ij
dy
y
s
dx
x
s
dy
y
s
dx
x
s
x x y y v s
|
|
.
|
\
|
c
c
+
|
|
.
|
\
|
c
c
+
|
|
.
|
\
|
c
c
+
|
|
.
|
\
|
c
c
+ + = +
0 0
0 0
2 0 2 0
) ( ) (
0
0
2 0 2 0
0
0
) (
) ( ) ( 2
) 1 ( ) ( 2
ij
o
i j
o
i j
o
i j
o
i j
i
ij
s
x x
x x y y
x x
x
s
a

=
+

=
|
|
.
|
\
|
c
c
=
0
0
2 0 2 0
0
0
) (
) ( ) ( 2
) 1 ( ) ( 2
ij
o
i j
o
i j
o
i j
o
i j
i
ij
s
y y
x x y y
y y
y
s
b

=
+

=
|
|
.
|
\
|
c
c
=
0
0
2 0 2 0
0
0
) (
) ( ) ( 2
) ( 2
ij
o
i j
o
i j
o
i j
o
i j
j
ij
s
x x
x x y y
x x
x
s
a

=
+

=
|
|
.
|
\
|
c
c
=
0
0
2 0 2 0
0
0
) (
) ( ) ( 2
) ( 2
ij
o
i j
o
i j
o
i j
o
i j
j
ij
s
y y
x x y y
y y
y
s
b

=
+

=
|
|
.
|
\
|
c
c
=

2 0 2 0 0
) ( ) (
o
i j
o
i j ij
x x y y s + = : Hesaplanan kenar (yaklak deerlerden)
ij
s : llen kenar

0
ij ij ij
s s = = Hesaplanan kenar - llen Kenar

ij j ij j ij i ij i ij s
dy b dx a dy b dx a v
ij
+ = Dorusallatrlm dzeltme denklemi

Normal Denklemlerinin Kurulmas

Dengeleme probleminde l says kadar dzeltme denklemi yazlr. n: l says olmak
zere dorusallatrlm dzeltme denklemleri,

n n n n n
dz c dy b dx a v
dz c dy b dx a v
dz c dy b dx a v
+ + + =

+ + + =
+ + + =
2 2 2 2 2
1 1 1 1 1
Fonksiyonel model

Matris formatnda foksiyonel ve stokastik model (arlklar eit 1
2 1
= = = =
n
p p p )
aadaki gibi yazlabilir.

= x A v Fonksiyonel Model Stokastik Model
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
n n n n n
du
dy
dx
c b a
c b a
c b a
v
v
v
2
1
2 2 2
1 1 1
2
1

(
(
(
(
=
1 0 0
0 1 0
0 0 1
p

Arlklar eit olduu iin ama fonksiyonu | | min = vv olur.

min ) ( ) ( = = x A x A v v
T T

) ( ) ( = x A A x v v
T T T T

+ =
T T T T T T T
x A A x x A A x v v
x A A x
T T T
= olduundan (skaler bir deer)
+ =
T T T T T
x A x A A x v v 2
min = v v
T
deeri iin x vektrne gre trev sfra eitlenmelidir.

( )
T T T T
T
A A A x
x
v v
0 2 2 = =
c
c

Bu eitlik 2ye blnr ve transpozesi yazlrsa,

0 =
T T
A x A A 0 = n x N

(
(
(
(
=
n n n
c b a
c b a
c b a
A
2 2 2
1 1 1

(
(
(
(
=
n
n
n
T
c c c
b b b
a a a
A
2 1
2 1
2 1

| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
(
(
(
(
= =
cc bc ac
bc bb ab
ac ab aa
A A N
T

| |
n n
a a a a a a aa + + + =
2 2 1 1
| |
n n
b b b b b b bb + + + =
2 2 1 1

| |
n n
b a b a b a ab + + + =
2 2 1 1
| |
n n
c b c b c b bc + + + =
2 2 1 1

| |
n n
c a c a c a ac + + + =
2 2 1 1
| |
n n
c c c c c c cc + + + =
2 2 1 1

(
(
(
(
=
n
2
1

(
(
(
(
=
n
n
n
T
c c c
b b b
a a a
A
2 1
2 1
2 1

| |
| |
| |
(
(
(
(
= =
c
b
a
A n
T

| |
n n
a a a a + + + =
2 2 1 1

| |
n n
b b b b + + + =
2 2 1 1

| |
n n
c c c c + + + =
2 2 1 1

0 = n x N
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| |
| |
| |
0 =
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
c
b
a
dz
dy
dx
cc bc ac
bc bb ab
ac ab aa
Matris formatnda Normal denklemler

Normal Denklem Katsaylar matrisi A A N
T
=
Bilinmeyenler Vektr x
Sabit terimler
T
A n =

- Normal denklemler simetriktir.
- Denklem says bilinmeyen says kadardr.
- Kareli katsaylar | | aa , | | bb , | | cc her zaman + dr.
- Simetrik katsaylar | | ab , | | ac bazen +, bazen de olabilirler.

Normal Denklem Katsaylarnn Denetimi

= x A v dzeltme denklemindeki A katsaylar matrisinin stunlar ile vektrnn
toplam s vektrn olutursun;

= b A s
(
(
(
(
=
1
1
1
b

(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
n n n n n
c b a
c b a
c b a
s
s
s
2
1
2 2 2
1 1 1
2
1
1
1
1

i i i i i
c b a s + + + = n i ..., 3, , 2 , 1 =
n n n n n
c b a s
c b a s
c b a s
+ + + =

+ + + =
+ + + =
2 2 2 2 2
1 1 1 1 1

= b A s eitlii soldan
T
A ile arplrsa;

=
T T T
A b A A s A
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(
(
n
n
n
n
n n n
n
n
n
n
n
n
n
c c c
b b b
a a a
c b a
c b a
c b a
c c c
b b b
a a a
s
s
s
c c c
b b b
a a a
2
1
2 1
2 1
2 1
2 2 2
1 1 1
2 1
2 1
2 1
2
1
2 1
2 1
2 1
1
1
1

n b N s A
T
=
| |
| |
| |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| |
| |
| |
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
c
b
a
cc bc ac
bc bb ab
ac ab aa
cs
bs
as
1
1
1

| | | | | | | | | | a ac ab aa as + + + =
| | | | | | | | | | b bc bb ba bs + + + =
| | | | | | | | | | c cc cb ca cs + + + =

Normal Denklemlerin zm ve Bilinmeyenlerin Hesab

0 =
T T
A x A A
0 = n x N soldan
1
N ile arplrsa
0
1 1
=

n N x N N I N N =
1
birim matris

( ) ( ) = =
(
(
(
(
=

T T
A A A n N
dz
dy
dx
x
1
1
bilinmeyenler zlm olur.

Bilinmeyenlerin Kesin Deeri

Bilinmeyenlerin yaklak deerlerine normal denklemlerin zmnden elde edilen
dengeleme bilinmeyenleri eklenerek bilinmeyenlerin kesin deerleri elde edilmi olur.

du u u
dy y y
dx x x
+ =

+ =
+ =
0
0
0

(
(
(
(

u
y
x
=
(
(
(
(

0
0
0
u
y
x
+
(
(
(
(

du
dy
dx

Dzeltmelerin Hesab

Elde edilen du dz dy dx , , , , dengeleme bilinmeyenleri, dzeltme denklem eitliklerinde
yerine konarak dzeltmelerin saysal deerleri elde edilir.

= x A v
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
n n n n n
du
dy
dx
c b a
c b a
c b a
v
v
v
2
1
2 2 2
1 1 1
2
1

Dzeltmelerin Denetimi

= x A v dzeltme denklemi soldan
T
A ile arplrsa;
=
T T T
A x A A v A
n x N v A
T
=
0 = n x N normal denklemler sfra eit olduundan
| |
| |
| |
0 =
(
(
(
(
=
cv
bv
av
v A
T

T
v ile arplrsa;

| | | | | |
(
(
(
(

(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(

n n n n n
v v v
du
dy
dx
c b a
c b a
c b a
v v v
v
v
v
v v v
2
1
3 2 1
2 2 2
1 1 1
3 2 1
2
1
3 2 1

| | | | | | | | | | v dz cv dy bv dx av vv + + + =

| | 0 = av , | | 0 = bv , | | 0 = cv olduundan

| | | | v vv =

T
ile arplrsa;
| | | | | |
(
(
(
(
+
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(

n n n n n
du
dy
dx
c b a
c b a
c b a
v
v
v

2
1
3 2 1
2 2 2
1 1 1
3 2 1
2
1
3 2 1

| | | | | | | | | | + = dz c dy b dx a v | | | | v vv = den

| | | | | | | | | | dz c dy b dx a vv =

| | x n vv
T T
=

Dengeli ller

Dzeltmeler llere eklenerek dengeli ller hesaplanr.

i i i
v + =

(
(
(
(
+
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
n n
n
v
v
v
2
1
2
1
2
1

Bu deerler dorusal olmalar gerekmeyen ilk dzeltme denklemlerinde yerine konarak
aadaki art saladklar denetlenir. Bu ilem dengeleme ilemlerinin tmnn hesap
hatalarndan arndrlm olduunu gsterir.

) ,..., , , (
0 0 0 0
i i i
+ + + + = +

Duyarlk Hesaplar

Karesel Ortalama Hata

| |
u n
vv
m
=
0

n: l says
u: bilinmeyen says

Duyarlklar eit gzlemlerin ortalama hatas (standart sapmas)
Ortalama hata
Karesel ortalama hata (KOH)
Arl 1 = p olan lnn ortalama hatas
Birim arlkl lnn standart sapmas
RMS (Root Mean Square)
Bilinmeyenlerin Ortalama Hatas

( ) =

T T
A A A x
1
x e ters arlklarn yaylma kural uygulanrsa
( ) { } d A A A dx
T T
=
1

( ) { } ( ) { }
T
T T T T
xx
A A A Q A A A Q =
1 1

( ) ( )
1 1
= A A A Q A A A Q
T T T
xx

1
=

Q p = p birim matris olduundan
Q de birim matristir.

( ) ( )
1 1
= A A A A A A Q
T T T
xx

( ) A A A A E
T T
=
1
arpm birim matristir
( )
1
= A A Q
T
xx

(
(
(
(
=
zz yz xz
yz yy xy
xz xy xx
xx
q q q
q q q
q q q
Q Bilinmeyenlerin ters arlk matrisi

zz z
yy y
xx x
q m m
q m m
q m m
0
0
0
=
=
=
Bilinmeyenlerin ortalama hatalar

llerin Ortalama Hatas

(
(
(
(
=
(
(
(
(
=
1 0 0
0 1 0
0 0 1
33 23 13
23 22 12
13 12 11
p p p
p p p
p p p
p
Q m K =
2
0

2
0
m
K
Q

=
1
=

Q p
Q m m
i
=
0

2
2
0
i
i
m
m
p = arlk tanmndan
i
p
m
m
i
0
=

Dengeli llerin Ortalama Hatas

i i i
v + =

i i
x A v = denklemde yerine konursa
i i i
x A + =

x A
i
=

dx A d
i
=

T
xx
A Q A Q =

Dengeli llerin kovaryans matrisi

i i i
Q m m
0
= Dengeli llerin ortalama hatalar

Dzeltmelerin Ortalama Hatas

i i
x A v =
i
T
xx
A Q x = deerini yerine koyarsak
i i
T
xx
i
A Q A v =
i
T
xx
i
I A Q A v = ) (
i
T
xx
i
d I A Q A v d = ) (
T T
xx
T
xx vv
I A Q A Q I A Q A Q ) ( ) ( =

) ( ) (
T T T
xx
T
xx vv
I A Q A Q I A Q A Q =

T
xx xx
Q Q = simetrik
T T
xx
T T T
xx
T
xx
T
xx vv
I Q I A Q A Q I I Q A Q A A Q A Q A Q A Q + =

Q birim matris
Q A Q A A Q A A Q A A Q A Q
T
xx
T
xx
T
xx
T
xx vv
+ =
I Q A A
xx
T
= birim matris
Q A Q A A Q A A Q A Q
T
xx
T
xx
T
xx vv
+ =
T
xx vv
A Q A Q Q =

T
xx
A Q A Q =

olduundan

Q Q Q
vv
= Dzeltmelerin kovaryans matrisi

1
Q p Q
vv
=

Dzeltmelerin kovaryans matrisi

i i
i v v
v
Q m m =
0
Dzeltmelerin ortalama hatalar

Not:
vv
Q matrisi kaba hatal ya da uyuumsuz llerin aratrlmasnda kullanlr.

rnek: ekli verilen dik gen biimindeki bir parselin kenar uzunluklar elik eritle
llmtr. Duyarlklar eit olan bu lleri dolayl ller yntemine gre dengeleyiniz.

=
1
8.250 m
=
2
7.650 m
=
3
11.237 m

Bilinmeyenlerin seimi
Dik genin belirlenebilmesi iin en az iki elemannn bilinmesi gerekir. Bu nedenle iki dik
kenar (x, y) bilinmeyen olarak seilir ve dier kenar bu bilinmeyenler cinsinden elde edilir.

Dengeleme kararnn verilmesi
l says n = 3
Bilinmeyen says u = 2
Serbestlik derecesi = fazla l says = f = n u = 1 > 0 dengeleme var.

Yaklak deer seimi: x ve y iin yaklak deerler seilir.
dx x x + =
0
=
0
x 8.250 m
dy y y + =
0
=
0
y 7.650 m

Stokastik model Arlklar eit 1
2 1
= = = =
n
p p p
(
(
(
=
1 0 0
0 1 0
0 0 1
p

Dzeltme Denklemlerinin kurulmas ve dorusallatrlmas Her l iin bir dzeltme
denklemi yazlr.
x v = +
1 1

y v = +
2 2

2 2
3 3
y x v + = +

Birinci ve ikinci dzeltme denklemleri dorusaldr. nc dzeltme denklemi dorusal
deildir. Bu denklem Taylor serisine alr ve dorusallatrlr. Denklemin x ve ygre
trevleri alnr.
3

x
y
dy
y
dx
x
y x v
|
|
.
|
\
|
c
c
+ |
.
|
\
|
c
c
+ + = +
0
3
0
3 2
0
2
0 3 3

7332 . 0
2
2
2
0
2
0
0
0
3
=
+

= |
.
|
\
|
c
c
=
y x
x
x
a

6799 . 0
2
2
2
0
2
0
0
0
3
=
+

= |
.
|
\
|
c
c
=
y x
y
x
b

251 . 11
2
0
2
0
= + y x
dy
y x
y
dx
y x
x
y x v
+
+
+
+ + = +
2
0
2
0
0
2
0
2
0
0 2
0
2
0 3 3

ekil iin yazlan denklemler
dx x v + = +
0 1 1

dy y v + = +
0 2 2

dy
y x
y
dx
y x
x
y x v
+
+
+
+ + = +
2
0
2
0
0
2
0
2
0
0 2
0
2
0 3 3

Yukardaki denklemler dzenlenirse
1 0 1
+ = x dx v
2 0 2
+ = y dy v
3
2
0
2
0
2
0
2
0
0
2
0
2
0
0
3
+ +
+
+
+
= y x dy
y x
y
dx
y x
x
v

Deerleri denklemlerde yerine koyarsak (birim mm alnmtr)
dx v =
1

dy v =
2

14 6799 . 0 7332 . 0
3
+ + = dy dx v

Burada
ij ij ij
s s =
0
= Hesaplanan kenar - llen Kenar olduunu gzden karmamak
gerekir.

Matris formatnda dzeltme denklemleri ( = x A v )
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
14
0
0
6799 . 0 7332 . 0
1 0
0 1
3
2
1
dy
dx
v
v
v

Normal Denklemlerinin kurulmas ve zm

(
(
(
=
6799 . 0 7332 . 0
1 0
0 1
A
(
(
(
=
14
0
0

(
=
6799 . 0 1 0
7332 . 0 0 1
T
A
(
= =
4623 . 1 4986 . 0
4986 . 0 5377 . 1
A A N
T

(
= =
52 . 9
27 . 10
T
A n

1.5377
-1
0.4986
-0.3242

(

= =

7688 . 0 2493 . 0
2493 . 0 7312 . 0
1
N Q
xx

1.4623
1.3007
-1

1/1.3007 = 0.7688
7688 . 0 0,3242 - = 0.2493 -
-0.2493) ( (-0.3242) + 1.5377 1/ = 0.7312
= =
52 . 9
27 . 10
T
A n
(

= =

7688 . 0 2493 . 0
2493 . 0 7312 . 0
1
N Q
xx

(
=
(
=
8 . 4
1 . 5
dy
dx
x birim mm

(
+
(
=
(
dy
dx
y
x
y
x
0
0

(
+
(
=
(
8 . 4
1 . 5
650 . 7
250 . 8
y
x

(
=
(
645 . 7
245 . 8
y
x

Dzeltmelerin Hesab

(
=
8 . 4
1 . 5
x

(
(
(
=
6799 . 0 7332 . 0
1 0
0 1
A
(
(
(
(
(
(
14
0
0
7
8 . 4
1 . 5

x A
(
(
(
= =
7
8 . 4
1 . 5
x A v


(
(
(
=
7
8 . 4
1 . 5
v
(
=
6799 . 0 1 0
7332 . 0 0 1
T
A
(
=
00 . 0
00 . 0
v A
T

(
(
(
=
7
8 . 4
1 . 5
v
| | 7 8 . 4 1 . 5 =
T
v | | 98 = v v
T

(
(
(
=
7
8 . 4
1 . 5
v
| | 14 0 0 =
T
| | 98 = v
T

(
(
(
=
14
0
0

(
=
8 . 4
1 . 5
x
| | 14 0 0 =
T
| | 196 =
T
| | 52 . 9 27 . 10 =
T
n | | 98 = x n
T

| | 98 = = x n vv
T T

Dengeli ller
i i i
v + =

(
(
(
+
(
(
(
=
(
(
(
3
2
1
3
2
1
3
2
1
v
v
v

(
(
(
+
(
(
(
=
(
(
(
0 . 7
8 . 4
1 . 5
273 . 11
650 . 7
250 . 8
3
2
1

(
(
(
=
(
(
(
244 . 11
645 . 7
245 . 8
3
2
1

Kontrol
(
(
(
+
=
(
(
(
+
(
(
(
=
(
(
(
2 2
3
2
1
3
2
1
3
2
1
y x
y
x
v
v
v

(
(
(
=
(
(
(
244 . 11
645 . 7
245 . 8
244 . 11
645 . 7
245 . 8

| |
9 . 9
2 3
98
0
=
=
u n
vv
m mm

(

= =

7688 . 0 2493 . 0
2493 . 0 7312 . 0
1
N Q
xx
Bilinmeyenlerin ters arlk matrisi

5 . 8 7312 . 0 9 . 9
0
= = =
xx x
q m m mm Bilinmeyenlerin ortalama hatalar
7 . 8 7688 . 0 9 . 9
0
= = =
yy y
q m m mm

(
(
(
=
1 0 0
0 1 0
0 0 1
p
i
p
m
m
i
0
=

9 . 9
1
9 . 9
1
0
1
= = =
p
m
m
mm
9 . 9
1
9 . 9
2
0
2
= = =
p
m
m
mm
9 . 9
1
9 . 9
3
0
3
= = =
p
m
m
mm

T
xx
A Q A Q =


(

=
7688 . 0 2493 . 0
2493 . 0 7312 . 0
xx
Q
(
=
6799 . 0 1 0
7332 . 0 0 1
T
A
(
(
(
=
6799 . 0 7332 . 0
1 0
0 1
A
(
(
(

3400 . 0 3666 . 0
7688 . 0 2493 . 0
2493 . 0 7312 . 0

xx
Q A
(
(
(

5000 . 0 3400 . 0 3666 . 0
3400 . 0 7688 . 0 2493 . 0
3666 . 0 2493 . 0 7312 . 0

T
xx
A Q A

i i i
Q m m
0
5 . 8 7312 . 0 9 . 9
1 1 1
0
= = =

Q m m mm
7 . 8 7688 . 0 9 . 9
2 2 2
0
= = =

Q m m mm
0 . 7 5000 . 0 9 . 9
3 3 3
0
= = =

Q m m mm


Q Q Q
vv

1
Q p Q
vv
=

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
=
5000 . 0 3400 . 0 3666 . 0
3400 . 0 2312 . 0 2493 . 0
3666 . 0 2493 . 0 2688 . 0
5000 . 0 3400 . 0 3666 . 0
3400 . 0 7688 . 0 2493 . 0
3666 . 0 2493 . 0 7312 . 0
1 0 0
0 1 0
0 0 1
vv
Q

i i
i v v
v
Q m m =
0
1 . 5 2688 . 0 9 . 9
1 1
1
0
= = =
v v
v
Q m m mm
8 . 4 2312 . 0 9 . 9
2 2
2
0
= = =
v v
v
Q m m mm
0 . 7 5000 . 0 9 . 9
3 3
3
0
= = =
v v
v
Q m m mm

rnek: ekli verilen dik yamuk biimindeki bir parselin kenar uzunluklar elik eritle
llmtr. Duyarlklar eit olan bu lleri dolayl ller yntemine gre
dengeleyebilmek iin Fonksiyonel ve Stokastik modeli kurunuz.

=
1
20.00 m
=
2
15.00
=
3
40.00
=
4
25.04
=
5
42.80
=
6
25.05

Dik yamuun belirlenebilmesi iin en az elemannn bilinmesi gerekir. Bu nedenle
kenar (x, y,z) bilinmeyen olarak seilir ve dier kenar bu bilinmeyenler cinsinden elde edilir.

l says n = 6

dx x x + =
0
=
0
x 20.00 m
dy y y + =
0
=
0
y 15.00 m
dz z z + =
0
=
0
z 40.00 m

denklemi yazlr.
x v = +
1 1

y v = +
2 2

z v = +
3 3

2 2
4 4
) ( x z y v + = +
2 2
5 5
z y v + = +
2 2
6 6
y x v + = +
1

2

3

4

5

6

x
y
z
Birinci, ikinci ve nc dzeltme denklemleri dorusaldr. Drdnc, beinci ve altnc
dzeltme denklemleri dorusal deildir. Bu denklemler Taylor serisine alr ve
dorusallatrlr. Denklemin x, y ve zgre trevleri alnr.

dx x v + = +
0 1 1

dy y v + = +
0 2 2

dz z v + = +
0 3 3

dz
x z y
x z
dy
x z y
y
dx
x z y
x z
x z y v
2
0 0
2
0
0 0
2
0 0
2
0
0
2
0 0
2
0
0 0 2
0 0
2
0 4 4
) ( ) ( ) (
) (
+

+
+
+
+

+ = +

dz
z y
z
dy
z y
y
z y v
2
0
2
0
0
2
0
2
0
0 2
0
2
0 5 5
+
+
+
+ + = +

dy
y x
y
dx
y x
x
y x v
2
0
2
0
0
2
0
2
0
0 2
0
2
0 6 6
+
+
+
+ + = +

1 0 1
+ = x dx v
2 0 2
+ = y dy v
3 0 3
+ = z dz v
4
2
0 0
2
0
2
0 0
2
0
0 0
2
0 0
2
0
0
2
0 0
2
0
0 0
4
) (
) ( ) ( ) (
+ +
+

+
+
+
+

= x z y dz
x z y
x z
dy
x z y
y
dx
x z y
x z
v

5
2
0
2
0
2
0
2
0
0
2
0
2
0
0
5
+ +
+
+
+
= z y dz
z y
z
dy
z y
y
v

6
2
0
2
0
2
0
2
0
0
2
0
2
0
0
6
+ +
+
+
+
= y x dy
y x
y
dx
y x
x
v

Deerleri denklemlerde yerine koyarsak (birim cm alnmtr)
dx v =
1

dy v =
2

dz v =
3

4 8 . 0 6 . 0 8 . 0
4
+ + = dz dy dx v

8 9363 . 0 3511 . 0
5
+ = dz dy v
5 6 . 0 8 . 0
6
+ = dy dx v

Burada
ij ij ij
s s =
0
gerekir.

Matris formatnda dzeltme denklemleri ( = x A v ) Fonksiyonel Model
= x A v
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(
(
5
8
4
0
0
0
0 6000 . 0 8000 . 0
9363 . 0 3511 . 0 0
8000 . 0 6000 . 0 8000 . 0
1 0 0
0 1 0
0 0 1
6
5
4
3
2
1
dz
dy
dx
v
v
v
v
v
v

2 1
= = = =
n
p p p
(
(
(
=
1 0 0
0 1 0
0 0 1
p

rnek: Bir P noktasnda
1
,
2
ve
3
alar llmtr. Duyarlklar eit olan bu lleri
dolayl ller yntemine gre dengeleyebilmek iin Fonksiyonel ve Stokastik modeli
kurunuz.

3684 . 47
1
g
=
5220 . 75
2
g
=
1520 . 28
3
g
=

1
ve
2
bilinmeyen olarak seilir ve
3
bu bilinmeyenler cinsinden elde edilir.

l says n = 3
1

P

dx x x + =
0
3684 . 47
0
g
x =
dy y y + =
0
5220 . 75
0
g
y =

denklemi yazlr.
x v = +
1 1

y v = +
2 2

y x v + = +
3 3

Tm denklemler dorusaldr. Yaklak deerler bu denklemlerde yerine konulur. ekil iin
yazlan denklemler,
dx x v + = +
0 1 1

dy y v + = +
0 2 2

dy y dx x v + + + = +
0 0 3 3

1 0 1
+ = x dx v
2 0 2
+ = y dy v
3 0 0 3
+ + + = y x dy dx v

Deerleri denklemlerde yerine koyarsak (birim
cc
alnmtr)
dx v =
1

dy v =
2

16
3
+ = dy dx v

Burada
ij ij ij
s s =
0
gerekir.

Matris formatnda dzeltme denklemleri ( = x A v ) Fonksiyonel Model
= x A v
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
16
0
0
1 1
1 0
0 1
3
2
1
dy
dx
v
v
v

2 1
= = = =
n
p p p
(
(
(
=
1 0 0
0 1 0
0 0 1
p

10.2. Arlklar Farkl Dolayl ller dengelenmesi

Dzeltme Denklemleri (Fonksiyonel Model) Arlk (Stokastik Model)
1 1 1 1 1
+ + + = dz c dy b dx a v
1
p
2 2 2 2 2
+ + + = dz c dy b dx a v
2
p
n n n n n
dz c dy b dx a v + + + =
...

n
p
...

= x A v Fonksiyonel Model
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(

n n n n n
du
dy
dx
c b a
c b a
c b a
v
v
v
2
1
2 2 2
1 1 1
2
1

Arlklar eit deil
n
p p p = = =
2 1
Stokastik model
(
(
(
(
=
n
p
p
p
p
0 0 0
0 0
0 0
0 0
2
1

Arlklar farkl olduu iin ama fonksiyonu | | min = pvv olur.

min ) ( ) ( = = x A p x A pv v
T T

) ( ) ( = x A p A x pv v
T T T T

+ = p x A p p A x x A p A x pv v
T T T T T T T

T
p p = ve x A p p A x
T T T
+ = p x A p x A p A x pv v
T T T T T
2
min = pv v
T

( )
T T T T
T
A p A p A x
x
pv v
0 2 2 = =
c
c


0 = p A x A p A
T T
0 = n x N

(
(
(
(
=
n
p
p
p
p
0 0 0
0 0
0 0
0 0
2
1

(
(
(
(
=
n n n
c b a
c b a
c b a
A
2 2 2
1 1 1

(
(
(
(
=
n
n
n
T
c c c
b b b
a a a
A
2 1
2 1
2 1

| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
(
(
(
(
= =
pcc pbc pac
pbc pbb pab
pac pab paa
A p A N
T

| |
n n n
a a p a a p a a p paa + + + =
2 2 2 1 1 1

| |
n n n
b a p b a p b a p pab + + + =
2 2 2 1 1 1

| |
n n n
c a p c a p c a p pac + + + =
2 2 2 1 1 1

| |
n n n
b b p b b p b b p pbb + + + =
2 2 2 1 1 1

| |
n n n
c b p c b p c b p pbc + + + =
2 2 2 1 1 1

| |
n n n
c c p c c p c c p pcc + + + =
2 2 2 1 1 1

(
(
(
(
=
n
p
p
p
p
0 0 0
0 0
0 0
0 0
2
1

(
(
(
(
=
n
2
1

(
(
(
(
=
n
n
n
T
c c c
b b b
a a a
A
2 1
2 1
2 1

| |
| |
| |
(
(
(
(
= =
pc
pb
pa
p A n
T

| |
n n n
a p a p a p pa + + + =
2 2 2 1 1 1

| |
n n n
b p b p b p pb + + + =
2 2 2 1 1 1

| |
n n n
c p c p c p pc + + + =
2 2 2 1 1 1

0 = n x N Matris formatnda Normal denklemler
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| |
| |
| |
0 =
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
pc
pb
pa
dz
dy
dx
pcc pbc pac
pbc pbb pab
pac pab paa

Normal Denklem Katsaylar matrisi A p A N
T
=
Sabit terimler p A n
T
=

Normal Denklemlerin zellikleri:

- Kareli katsaylar | | paa , | | pbb , | | pcc her zaman (+) dr.
- Simetrik katsaylar | | pab , | | pac bazen (+), bazen de () olabilirler.



= b A s
(
(
(
(
=
1
1
1
b

(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
n n n n n
c b a
c b a
c b a
s
s
s
2
1
2 2 2
1 1 1
2
1
1
1
1

i i i i i
c b a s + + + = n i ..., 3, , 2 , 1 =
n n n n n
c b a s
c b a s
c b a s
+ + + =

+ + + =
+ + + =
2 2 2 2 2
1 1 1 1 1

= b A s eitlii soldan p A
T
ile arplrsa;
= p A b A p A s p A
T T T

n b N s p A
T
=

| |
| |
| |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| |
| |
| |
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
pc
pb
pa
pcc pbc pac
pbc pbb pab
pac pab paa
pcs
pbs
pas
1
1
1

| | | | | | | | | | pa pac pab paa pas + + + =
| | | | | | | | | | pb pbc pbb pba pbs + + + =
| | | | | | | | | | pc pcc pcb pca pcs + + + =


0 = p A x A p A
T T

0 = n x N soldan
1
N ile arplrsa
0
1 1
=

n N x N N I N N =
1
birim matris

( ) ( ) = =
(
(
(
(
p A A p A n N
dz
dy
dx
x
T T
1
1



du u u
dy y y
dx x x
+ =

+ =
+ =
0
0
0

(
(
(
(

u
y
x
=
(
(
(
(

0
0
0
u
y
x
+
(
(
(
(

du
dy
dx

Dzeltmelerin Hesab


= x A v
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
n n n n n
du
dy
dx
c b a
c b a
c b a
v
v
v
2
1
2 2 2
1 1 1
2
1


= x A v dzeltme denklemi soldan p A
T
ile arplrsa;
= p A x A p A v p A
T T T

n x N v p A
T
=
| |
| |
| |
0 =
(
(
(
(
=
pcv
pbv
pav
v p A
T

= x A v dzeltme denklemi soldan p v
T
ile arplrsa;
| | | | | | | | | | v p dz pcv dy pbv dx pav pvv + + + =

| | 0 = pav , | | 0 = pbv , | | 0 = pcv olduundan

| | | | v p pvv =

= x A v dzeltme denklemi soldan p
T
ile arplrsa;

| | | | | | | | | | p dz pc dy pb dx pa pv + = | | | | v p pvv = den

| | | | | | | | | | dz pc dy pb dx pa p pvv =

| | x n p pvv
T T
=

Dengeli ller

Dzeltmeler llere eklenerek dengeli ller hesaplanr. Bu deerler dorusal olmalar
gerekmeyen ilk dzeltme denklemlerinde yerine konarak aadaki art saladklar
denetlenir. Bu ilem dengeleme ilemlerinin tmnn hesap hatalarndan arndrlm
olduunu gsterir.

i i i
v + =

(
(
(
(
+
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
n n
n
v
v
v
2
1
2
1
2
1
) ,..., , , (
0 0 0 0
i i i
+ + + + = +
Duyarlk Hesaplar


| |
u n
pvv
m
=
0

n: l says
u: bilinmeyen says

Duyarlklar farkl gzlemlerin ortalama hatas (standart sapmas)
Ortalama hata


( ) =

p A A p A x
T T
1
( ) { } d p A A p A dx
T T
=
1

( ) { } ( ) { }
T
T T T T
xx
p A A p A Q p A A p A Q =
1 1

( ) ( )
1 1
= A p A A p Q p A A p A Q
T T T
xx

E Q p =
1
birim matristir
( ) ( )
1 1
= A p A A p A A p A Q
T T T
xx

( ) E A p A A p A
T T
=
1
birim matristir
( )
1
= A p A Q
T
xx

(
(
(
(
=
zz yz xz
yz yy xy
xz xy xx
xx
q q q
q q q
q q q

zz z
yy y
xx x
q m m
q m m
q m m
0
0
0
=
=
=


(
(
(
(
=
(
(
(
(
=
n
p
p
p
p p p
p p p
p p p
p
0 0 0
0 0
0 0
0 0
2
1
33 23 13
23 22 12
13 12 11
Q m K =
2
0

2
0
m
K
Q

=
1
=

Q p
Q m m
i
=
0

2
2
0
i
i
m
m
p = arlk tanmndan
i
p
m
m
i
0
=


i i i
v + =

i i
i i i
x A + =

x A
i
=

dx A d
i
=

T
xx
A Q A Q =

i i i
Q m m
0

i i
x A v =
i
T
xx
i i
T
xx
i
A Q A v =
i
T
xx
i
I A Q A v = ) (
i
T
xx
i
d I A Q A v d = ) (
T T
xx
T
xx vv
I A Q A Q I A Q A Q ) ( ) ( =

) ( ) (
T T T
xx
T
xx vv

T
xx xx
Q Q = simetrik
T T
xx
T T T
xx
T
xx
T
xx vv

Q birim matris
T
xx
T
xx
T
xx
T
xx vv
+ =
I Q A A
xx
T
= birim matris
T
xx
T
xx
T
xx vv
+ =
T
xx vv
A Q A Q Q =

T
xx
A Q A Q =

olduundan

Q Q Q
vv

1
Q p Q
vv
=


i i
i v v
v
Q m m =
0

Not:
vv

llmtr. Duyarlklar farkl olan bu lleri dolayl ller yntemine gre dengeleyiniz.

=
1
8.250 m =
1
p 1.2
=
2
7.650 m =
2
p 2.1
=
3
11.237 m =
3
p 0.9


l says n = 3

dx x x + =
0
=
0
x 8.250 m
dy y y + =
0
=
0
y 7.650 m

Stokastik model Arlklar farkl
n
p p p = = =
2 1

(
(
(
=
9 . 0 0 0
0 1 . 2 0
0 0 2 . 1
p

denklemi yazlr.
x v = +
1 1

y v = +
2 2

2 2
3 3
y x v + = +

trevleri alnr.
3

x
y
dy
y
dx
x
y x v
|
|
.
|
\
|
c
c
+ |
.
|
\
|
c
c
+ + = +
0
3
0
3 2
0
2
0 3 3

7332 . 0
2
2
2
0
2
0
0
0
3
=
+

= |
.
|
\
|
c
c
=
y x
x
x
a

6799 . 0
2
2
2
0
2
0
0
0
3
=
+

= |
.
|
\
|
c
c
=
y x
y
x
b

251 . 11
2
0
2
0
= + y x
dy
y x
y
dx
y x
x
y x v
+
+
+
+ + = +
2
0
2
0
0
2
0
2
0
0 2
0
2
0 3 3

dx x v + = +
0 1 1

dy y v + = +
0 2 2

dy
y x
y
dx
y x
x
y x v
+
+
+
+ + = +
2
0
2
0
0
2
0
2
0
0 2
0
2
0 3 3

1 0 1
+ = x dx v
2 0 2
+ = y dy v
3
2
0
2
0
2
0
2
0
0
2
0
2
0
0
3
+ +
+
+
+
= y x dy
y x
y
dx
y x
x
v

dx v =
1

dy v =
2

14 6799 . 0 7332 . 0
3
+ + = dy dx v

Burada
ij ij ij
s s =
0
gerekir.

(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
14
0
0
6799 . 0 7332 . 0
1 0
0 1
3
2
1
dy
dx
v
v
v


(
(
(
=
9 . 0 0 0
0 1 . 2 0
0 0 2 . 1
p
(
(
(
=
6799 . 0 7332 . 0
1 0
0 1
A
(
=
6799 . 0 1 0
7332 . 0 0 1
T
A

(
= =
5161 . 2 4487 . 0
4487 . 0 6839 . 1
pA A N
T

(
(
(
=
9 . 0 0 0
0 1 . 2 0
0 0 2 . 1
p
(
(
(
=
14
0
0

(
=
6799 . 0 1 0
7332 . 0 0 1
T
A

(
= =
57 . 8
24 . 9
p A n
T

1.6839
-1
0.4487
-0.2665

(

= =

4173 . 0 1112 . 0
1112 . 0 6235 . 0
1
N Q
xx

2.5161
2.3965
-1

1/2.3965 = 0.4173
4173 . 0 0,2665 - = 0.1112 -
-0.1112) ( (-0.2665) + 1.6839 1/ = 0.6235
= =
57 . 8
24 . 9
p A n
T

(

= =

4173 . 0 1112 . 0
1112 . 0 6235 . 0
1
N Q
xx

(
=
(
=
5 . 2
8 . 4
dy
dx
x birim mm

(
+
(
=
(
dy
dx
y
x
y
x
0
0

(
+
(
=
(
5 . 2
8 . 4
650 . 7
250 . 8
y
x

(
=
(
647 . 7
245 . 8
y
x

Dzeltmelerin Hesab

(
=
5 . 2
8 . 4
x

(
(
(
=
6799 . 0 7332 . 0
1 0
0 1
A
(
(
(
(
(
(
14
0
0
3 . 5
5 . 2
8 . 4

x A
(
(
(
= =
7 . 8
5 . 2
8 . 4
x A v


(
(
(
=
9 . 0 0 0
0 1 . 2 0
0 0 2 . 1
p
(
(
(
=
7 . 8
5 . 2
8 . 4
v
(
=
6799 . 0 1 0
7332 . 0 0 1
T
A

(
=
00 . 0
00 . 0
pv A
T

(
(
(
=
9 . 0 0 0
0 1 . 2 0
0 0 2 . 1
p
(
(
(
=
7 . 8
5 . 2
8 . 4
v
| | 7 8 . 4 1 . 5 =
T
v

| | 15 . 110 = pv v
T

(
(
(
=
9 . 0 0 0
0 1 . 2 0
0 0 2 . 1
p
(
(
(
=
7 . 8
5 . 2
8 . 4
v
| | 14 0 0 =
T

| | 15 . 110 = pv
T

(
(
(
=
9 . 0 0 0
0 1 . 2 0
0 0 2 . 1
p
(
(
(
=
14
0
0

| | 14 0 0 =
T

| | 40 . 176 = p
T

(
=
5 . 2
8 . 4
x
| | 57 . 8 24 . 9 =
T
n | | 25 . 66 = x n
T

| | 15 . 110 = = x n p pvv
T T

Dengeli ller
i i i
v + =

(
(
(
+
(
(
(
=
(
(
(
3
2
1
3
2
1
3
2
1
v
v
v

(
(
(
+
(
(
(
=
(
(
(
7 . 8
5 . 2
8 . 4
273 . 11
650 . 7
250 . 8
3
2
1

(
(
(
=
(
(
(
246 . 11
647 . 7
245 . 8
3
2
1

Kontrol
(
(
(
+
=
(
(
(
+
(
(
(
=
(
(
(
2 2
3
2
1
3
2
1
3
2
1
y x
y
x
v
v
v

(
(
(
=
(
(
(
246 . 11
647 . 7
245 . 8
246 . 11
647 . 7
245 . 8

| |
5 . 10
2 3
15 . 110
0
=
=
u n
pvv
m mm

(

= =

4173 . 0 1112 . 0
1112 . 0 6235 . 0
1
N Q
xx

3 . 8 6235 . 0 5 . 10
0
= = =
xx x
8 . 6 4173 . 0 5 . 10
0
= = =
yy y
q m m mm

(
(
(
=
9 . 0 0 0
0 1 . 2 0
0 0 2 . 1
p
i
p
m
m
i
0
=

5 . 11
2 . 1
5 . 10
1
0
1
= = =
p
m
m
mm
2 . 15
1 . 2
5 . 10
2
0
2
= = =
p
m
m
mm
0 . 10
9 . 0
5 . 10
3
0
3
= = =
p
m
m
mm


T
xx
A Q A Q =


(

=
4173 . 0 1112 . 0
1112 . 0 6235 . 0
xx
Q
(
=
6799 . 0 1 0
7332 . 0 0 1
T
A
(
(
(
=
6799 . 0 7332 . 0
1 0
0 1
A

(
(
(

4173 . 0 2022 . 0 3816 . 0
2022 . 0 4173 . 0 1112 . 0
3816 . 0 1112 . 0 6235 . 0

T
xx
A Q A

i i i
Q m m
0
3 . 8 6235 . 0 5 . 10
1 1 1
0
= = =

Q m m mm
8 . 6 4173 . 0 5 . 10
2 2 2
0
= = =

Q m m mm
8 . 6 4173 . 0 5 . 10
3 3 3
0
= = =

Q m m mm


Q Q Q
vv

1
Q p Q
vv
=

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
=
6938 . 0 2022 . 0 3816 . 0
2022 . 0 0589 . 0 1112 . 0
3816 . 0 1112 . 0 2098 . 0
4173 . 0 2022 . 0 3816 . 0
2022 . 0 4173 . 0 1112 . 0
3816 . 0 1112 . 0 6235 . 0
9 . 0 / 1 0 0
0 1 . 2 / 1 0
0 0 2 . 1 / 1
vv
Q

i i
i v v
v
Q m m =
0
8 . 4 2098 . 0 5 . 10
1 1
1
0
= = =
v v
v
Q m m mm
5 . 2 0589 . 0 5 . 10
2 2
2
0
= = =
v v
v
Q m m mm
7 . 8 6938 . 0 5 . 10
3 3
3
0
= = =
v v
v
Q m m mm

rnek: ekli verilen nivelman anda ller yaplmtr. Ok ynleri art ynn
gstermektedir. Duyarlklar farkl olan bu lleri dolayl ller yntemine gre
dengeleyebilmek iin Fonksiyonel ve Stokastik modeli kurunuz.

NN
i
(m)
i
s (km)
1 43.156 0.65
2 19.218 0.80
3 33.524 1.00
4 57.440 1.40
5 23.962 1.50
6 14.267 1.95
H
a
= 80.673 m

Bu ada belirlenmek istenen bilinmeyenler noktalarn ykseklikleridir. Bu nedenle 1, 2 ve 3
numaral noktalarn ykseklikleri H
1
=x, H
2
= y, H
3
= z bilinmeyen olarak seilir.

1, 2 ve 3 numaral noktalarn yksekliklerinin belirlenebilmesi iin A noktasnn yksekliine
eklenecek l yeterlidir.

l says n = 6
A
1
2
3
1

2

3

4

5

6

x
y
z

Yaklak deer seimi: x, y, z iin yaklak deerler seilir.
dx x x + =
0
829 . 123 H
1 a 0
= + = x m
dy y y + =
0
635 . 104 H
5 a 0
= + = y m
dz z z + =
0
113 . 138 H
4 a 0
= + = z m

Stokastik model
Arlklar eit deil
n
p p p = = =
2 1
Stokastik model
Nivelmanda arlk
) (
1
km s
p
i
i
=
(
(
(
(
(
(
(
(
=
51 . 0 0 0 0 0 0
0 67 . 0 0 0 0 0
0 0 71 . 0 0 0 0
0 0 0 00 . 1 0 0
0 0 0 0 25 . 1 0
0 0 0 0 0 54 . 1
p

denklemi yazlr. Dzeltme denklemleri kurulur. Denklemler lineerdir.

a 1 1
H = + x v
1 a 1
H = x v
y x v = +
2 2

2 2
= y x v
y z v = +
3 3

3 3
+ = z y v
a 4 4
H = + z v
4 a 4
H = z v
a 5 5
H = + y v
5 a 5
H = y v
x z v = +
6 6

6 6
+ = z x v

Bu denklemlerde dx x x + =
0
, dy y y + =
0
, dz z z + =
0
yerine konursa

1 a 0 1
H + = dx x v
1 a 0 1
H + = x dx v dx v =
1

2 0 0 2
+ = dy y dx x v
2 0 0 2
+ = y x dy dx v 24
2
= dy dx v
3 0 0 3
+ + = dz z dy y v
3 0 0 3
+ + = z y dz dy v 46
3
+ = dz dy v
4 a 0 4
H + = dz z v
4 a 0 4
H + = z dz v dz v =
4

5 a 0 5
H + = dy y v
5 a 0 5
H + = y dy v dy v =
5

6 0 0 6
+ + = dz z dx x v
6 0 0 6
+ + = z x dz dx v 17
6
+ + = dz dx v

Burada
ij ij ij
s s =
0
gerekir. Dorusallatrlm dzeltme denklemlerinde
i
iin birim mm seilmitir.

= x A v fonksiyonel model
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(
(
17
0
0
46
24
0
1 0 1
0 1 0
1 0 0
1 1 0
0 1 1
0 0 1
6
5
4
3
2
1
dz
dy
dx
v
v
v
v
v
v

rnek: ekli verilen bir ikizkenar genin kenarlar, i alar ve ykseklii llmtr.
Duyarlklar farkl olan bu lleri dolayl ller yntemine gre dengeleyiniz.

=
1
118.316 m =
1
p 1.2
=
2
118.304 m =
2
p 2.1
=
3
70.656 m =
3
p 0.9
7516 . 40
4
g
= =
4
p 1.9
7532 . 40
5
g
= =
5
p 3.1
4934 . 118
6
g
= =
6
p 0.5

kizkenar genin belirlenebilmesi iin en az iki elemannn bilinmesi gerekir. Bu nedenle bir
kenar ve bir i a x ve y bilinmeyenleri olarak seilir. Dier kenar ve a bu bilinmeyenler
cinsinden elde edilir.
3

x
y
x
4

y

l says n = 6

dx x x + =
0
=
0
x 118.316 m
dy y y + =
0
7516 . 40
0
g
y =

Stokastik model Arlklar farkl
n
p p p = = =
2 1

(
(
(
(
(
(
(
(
=
5 . 0 0 0 0 0 0
0 1 . 3 0 0 0 0
0 0 9 . 1 0 0 0
0 0 0 9 . 0 0 0
0 0 0 0 1 . 2 0
0 0 0 0 0 2 . 1
p

denklemi yazlr.
x v = +
1 1

x v = +
2 2

y x v sin
3 3
= +
y v = +
4 4

y v = +
5 5

y v 2 200
6 6
= +

nc dzeltme denklemi hari dier denklemler dorusaldr. Bu denklem Taylor serisine
alr ve dorusallatrlr. Denklemin x ve ygre trevleri alnr.

dy
y
dx
x
y x v
|
|
.
|
\
|
c
c
+ |
.
|
\
|
c
c
+ = +
0
3
0
3
0 0 3 3
sin

5973 . 0 ) 7516 . 40 sin( sin
0
0
3
= = = |
.
|
\
|
c
c
= y
x
a

birimsiz
1491 . 0 10000
200
) 7516 . 40 cos( 1000 316 . 118 cos
0 0
0
3
= = = |
.
|
\
|
c
c
=
y x
x
b

mm
6696 . 70 ) 7516 . 40 sin( 316 . 118 sin
0 0
= = y x

3. dzeltme denklemi
dy y x dx y y x v + + = +
0 0 0 0 0 3 3
cos sin sin

dx x v + = +
0 1 1

dx x v + = +
0 2 2

dy y x dx y y x v + + = +
0 0 0 0 0 3 3
cos sin sin
dy y v + = +
0 4 4

dy y v + = +
0 5 5

dy y v = + 2 2 200
0 6 6

1 0 1
+ = x dx v
2 0 2
+ = x dx v
3 0 0 0 0 0 3
sin cos sin + + = y x dy y x dx y v
4 0 4
+ = y dy v
5 0 5
+ = y dy v
6 0 6
2 200 2 + = y dy v

Deerleri denklemlerde yerine koyarsak (birim mm ve cc (saniye) alnmtr)
dx v =
1

12
2
+ = dx v
6 . 13 1491 . 0 5973 . 0
3
+ + = dy dx v
dy v =
4

16
5
= dy v
4 . 3 2
6
+ = dy v
Burada
ij ij ij
s s =
0
gerekir.

(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(
(
4 . 3
16
0
6 . 13
12
0
2 0
1 0
1 0
1491 . 0 5973 . 0
0 1
0 1
6
5
4
3
2
1
dy
dx
v
v
v
v
v
v

(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(
(
=
cc
cc
cc
mm
mm
mm
4 . 3
16
0
6 . 13
12
0

10.3. Arlklar Farkl ve Korelsyonlu Dolayl ller dengelenmesi

= x A v Matris formatnda Fonksiyonel Model
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(

n n n n n
du
dy
dx
c b a
c b a
c b a
v
v
v
2
1
2 2 2
1 1 1
2
1

n l says,
ij
r korelasyon katsays olmak zere korelasyonlu ve duyarlklar (arlklar)
farkl olan ller iin genel bir Varyans-Kovaryans matrisi aadaki gibi kurulabilir.

(
(
(
(
(
(

=
(
(
(
(
(
(
=
2
3 3 2 2 1 1
3 3
2
3 3 2 23 3 1 13
2 2 3 2 23
2
2 2 1 12
1 1 3 1 13 2 1 12
2
1
2
3 2 1
3
2
3 23 13
2 23
2
2 12
1 13 12
2
1
n n n n n n n
n n
n n
n n
n n n n
n
n
n
m m m r m m r m m r
m m r m m m r m m r
m m r m m r m m m r
m m r m m r m m r m
m m m m
m m m m
m m m m
m m m m
K

llerin
Q ters arlk matrisi (

2
0
m : ncl varyans)

Q m K =
2
0

2
0
m
K
Q

=
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
=
2
0
2
2
0
3
2
0
2
2
0
1
2
0
3
2
0
2
3
2
0
23
2
0
13
2
0
2
2
0
23
2
0
2
2
2
0
12
2
0
1
2
0
13
2
0
12
2
0
2
1
3 2 1
3 33 32 31
2 23 22 21
1 13 12 11
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
q q q q
q q q q
q q q q
q q q q
Q
n n n n
n
n
n
nn n n n
n
n
n

llerin arlk matrisi
1
=

Q p (Stokastik Model)
(
(
(
(
(
(
= =

nn n n n
n
n
n
p p p p
p p p p
p p p p
p p p p
Q P
3 2 1
3 33 32 31
2 23 22 21
1 13 12 11
1

Arlklar Farkl ve Korelsyonlu ller iin ama fonksiyonu min
1
= =
v p v v Q v
T T

min ) ( ) ( = = x A p x A v p v
T T

) ( ) ( = x A p A x v p v
T T T T

+ = p x A p p A x x A p A x v p v
T T T T T T T

T
p p = ve x A p p A x
T T T
+ = p x A p x A p A x v p v
T T T T T
2
min = v p v
T
( )
T T T T
T
A p A p A x
x
v p v
0 2 2 = =
c
c

0 = p A x A p A
T T
0 = n x N

(
(
(
(
=
33 32 31
23 22 21
13 12 11
p p p
p p p
p p p
p
(
(
(
(
=
n n n
c b a
c b a
c b a
A
2 2 2
1 1 1

(
(
(
(
=
n
n
n
T
c c c
b b b
a a a
A
2 1
2 1
2 1

| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
(
(
(
(
= =
pcc pbc pac
pbc pbb pab
pac pab paa
A p A N
T

(
(
(
(
=
33 32 31
23 22 21
13 12 11
p p p
p p p
p p p
p
(
(
(
(
=
n
2
1

(
(
(
(
=
n
n
n
T
c c c
b b b
a a a
A
2 1
2 1
2 1

| |
| |
| |
(
(
(
(
= =
pc
pb
pa
p A n
T

0 = n x N Matris formatnda Normal denklemler
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| |
| |
| |
0 =
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
pc
pb
pa
dz
dy
dx
pcc pbc pac
pbc pbb pab
pac pab paa

Normal Denklem Katsaylar matrisi A p A N
T
=
Sabit terimler p A n
T
=

Normal Denklemlerin zellikleri:

- Kareli katsaylar | | paa , | | pbb , | | pcc her zaman (+) dr.
- Simetrik katsaylar | | pab , | | pac bazen (+), bazen de () olabilirler.



= b A s
(
(
(
(
=
1
1
1
b
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
n n n n n
c b a
c b a
c b a
s
s
s
2
1
2 2 2
1 1 1
2
1
1
1
1

i i i i i
c b a s + + + = n i ..., 3, , 2 , 1 =
n n n n n
c b a s
c b a s
c b a s
+ + + =

+ + + =
+ + + =
2 2 2 2 2
1 1 1 1 1

= b A s eitlii soldan p A
T
ile arplrsa;
= p A b A p A s p A
T T T

n b N s p A
T
=
| |
| |
| |
| | | | | |
| | | | | |
| | | | | |
| |
| |
| |
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
pc
pb
pa
pcc pbc pac
pbc pbb pab
pac pab paa
pcs
pbs
pas
1
1
1

| | | | | | | | | | pa pac pab paa pas + + + =
| | | | | | | | | | pb pbc pbb pba pbs + + + =
| | | | | | | | | | pc pcc pcb pca pcs + + + =


0 = p A x A p A
T T

0 = n x N soldan
1
N ile arplrsa
0
1 1
=

n N x N N I N N =
1
birim matris
( ) ( ) = =
(
(
(
(
p A A p A n N
dz
dy
dx
x
T T
1
1



du u u
dy y y
dx x x
+ =

+ =
+ =
0
0
0

(
(
(
(

u
y
x
=
(
(
(
(

0
0
0
u
y
x
+
(
(
(
(

du
dy
dx

Dzeltmelerin Hesab


= x A v
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
(
n n n n n
du
dy
dx
c b a
c b a
c b a
v
v
v
2
1
2 2 2
1 1 1
2
1


= x A v dzeltme denklemi soldan p A
T
ile arplrsa;
= p A x A p A v p A
T T T

n x N v p A
T
=
| |
| |
| |
0 =
(
(
(
(
=
pcv
pbv
pav
v p A
T

= x A v dzeltme denklemi soldan p v
T
ile arplrsa;
| | | | | | | | | | v p dz pcv dy pbv dx pav pvv + + + =
| | 0 = pav , | | 0 = pbv , | | 0 = pcv olduundan

| | | | v p pvv =

= x A v dzeltme denklemi soldan p
T
ile arplrsa;

| | | | | | | | | | p dz pc dy pb dx pa pv + = | | | | v p pvv = den
| | | | | | | | | | dz pc dy pb dx pa p pvv =
| | x n p pvv
T T
=

Dengeli ller

Dzeltmeler llere eklenerek dengeli ller hesaplanr. Bu deerler dorusal olmalar
gerekmeyen ilk dzeltme denklemlerinde yerine konarak aadaki art saladklar
denetlenir. Bu ilem dengeleme ilemlerinin tmnn hesap hatalarndan arndrlm
olduunu gsterir.

i i i
v + =

(
(
(
(
+
(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
n n
n
v
v
v
2
1
2
1
2
1
) ,..., , , (
0 0 0 0
i i i
+ + + + = +

Duyarlk Hesaplar


| |
u n
pvv
m
=
0

n: l says
u: bilinmeyen says

Duyarlklar farkl gzlemlerin ortalama hatas (standart sapmas)
Ortalama hata

( ) =

p A A p A x
T T
1
( ) { } d p A A p A dx
T T
=
1

( ) { } ( ) { }
T
T T T T
xx
p A A p A Q p A A p A Q =
1 1

( ) ( )
1 1
= A p A A p Q p A A p A Q
T T T
xx

E Q p =
1
birim matristir
( ) ( )
1 1
= A p A A p A A p A Q
T T T
xx

( ) E A p A A p A
T T
=
1
birim matristir
( )
1
= A p A Q
T
xx

(
(
(
(
=
zz yz xz
yz yy xy
xz xy xx
xx
q q q
q q q
q q q

zz z
yy y
xx x
q m m
q m m
q m m
0
0
0
=
=
=


(
(
(
(
=
(
(
(
(
=
n
p
p
p
p p p
p p p
p p p
p
0 0 0
0 0
0 0
0 0
2
1
33 23 13
23 22 12
13 12 11
Q m K =
2
0

2
0
m
K
Q

=
1
=

Q p
Q m m
i
=
0

2
2
0
i
i
m
m
p = arlk tanmndan
i
p
m
m
i
0
=


i i i
v + =

i i
i i i
x A + =

x A
i
=

dx A d
i
=

T
xx
A Q A Q =

i i i
Q m m
0


i i
x A v =
i
T
xx
i i
T
xx
i
A Q A v =
i
T
xx
i
I A Q A v = ) (
i
T
xx
i
d I A Q A v d = ) (
T T
xx
T
xx vv
I A Q A Q I A Q A Q ) ( ) ( =

) ( ) (
T T T
xx
T
xx vv

T
xx xx
Q Q = simetrik
T T
xx
T T T
xx
T
xx
T
xx vv

Q birim matris
T
xx
T
xx
T
xx
T
xx vv
+ =
I Q A A
xx
T
= birim matris
T
xx
T
xx
T
xx vv
+ =
T
xx vv
A Q A Q Q =

T
xx
A Q A Q =

olduundan

Q Q Q
vv

1
Q p Q
vv
=


i i
i v v
v
Q m m =
0

Not:
vv

llmtr ve aralarndaki korelsyonlar belirlenmitir. ncl karesel ortalama hata
0 . 2
0
= m mm olduuna gre, duyarlklar farkl olan bu lleri dolayl ller yntemine
gre dengeleyiniz.

=
1
8.250 m =
1
m 2.1 mm =
12
r 0.645
=
2
7.650 m =
2
m 1.9 mm =
13
r 0.652
=
3
11.151 m =
3
m 2.3 mm =
23
r 0.661


l says n = 3

dx x x + =
0
=
0
x 8.250 m
dy y y + =
0
=
0
y 7.650 m

3

x
y
Stokastik model Arlklar farkl ve korelasyon var

(
(
(

=
(
(
(

=
2
2
2
2
3 3 2 23 3 1 13
3 2 23
2
2 2 1 12
3 1 13 2 1 12
2
1
3 . 2 3 . 2 9 . 1 652 . 0 3 . 2 1 . 2 652 . 0
3 . 2 9 . 1 661 . 0 9 . 1 9 . 1 1 . 2 645 . 0
3 . 2 1 . 2 652 . 0 9 . 1 1 . 2 645 . 0 1 . 2
m m m r m m r
m m r m m m r
m m r m m r m
K

(
(
(
=
2900 . 5 8886 . 2 1492 . 3
8886 . 2 6100 . 3 5736 . 2
1492 . 3 5736 . 2 4100 . 4
K

Q m K =
2
0

2
0
m
K
Q

=

(
(
(
=
(
(
(
=
3225 . 1 7221 . 0 7873 . 0
7221 . 0 9025 . 0 6434 . 0
7873 . 0 6434 . 0 1025 . 1
0 . 2
2900 . 5 8886 . 2 1492 . 3
8886 . 2 6100 . 3 5736 . 2
1492 . 3 5736 . 2 4100 . 4
2
Q

1.1025
-1
0.6434
-0.5836
0.7873
-0.7141

0.9025
0.5270
-1
0.7222
0.2627
-0.4985

1.3225
0.6293
-1

1/0.6293 = 1.5891
1.5889 0.4985 - = 0.7922 -
(1.5891) (-0.7141) -0.7922) ( (-0.5836) = 0.6724 -
) 7922 . 0 ( ) 4985 . 0 ( 5270 . 0 / 1 2.2924
(-0.7922) (-0.7141) ) 2924 . 2 ( (-0.5836) = 0.7721 -
(-0.6724) (-0.7141) ) 7721 . 0 ( (-0.5836) 1025 . 1 / 1 1.8378
+
+ =
+
+ + =

(
(
(

= =

5891 . 1 7920 . 0 6725 . 0
7922 . 0 2924 . 2 7721 . 0
6724 . 0 7721 . 0 8378 . 1
1

Q p

denklemi yazlr.
x v = +
1 1

y v = +
2 2

2 2
3 3
y x v + = +

trevleri alnr.
dy
y
dx
x
y x v
|
|
.
|
\
|
c
c
+ |
.
|
\
|
c
c
+ + = +
0
3
0
3 2
0
2
0 3 3

7332 . 0
2
2
2
0
2
0
0
0
3
=
+

= |
.
|
\
|
c
c
=
y x
x
x
a

6799 . 0
2
2
2
0
2
0
0
0
3
=
+

= |
.
|
\
|
c
c
=
y x
y
x
b

251 . 11
2
0
2
0
= + y x
dy
y x
y
dx
y x
x
y x v
+
+
+
+ + = +
2
0
2
0
0
2
0
2
0
0 2
0
2
0 3 3

dx x v + = +
0 1 1

dy y v + = +
0 2 2

dy
y x
y
dx
y x
x
y x v
+
+
+
+ + = +
2
0
2
0
0
2
0
2
0
0 2
0
2
0 3 3

1 0 1
+ = x dx v
2 0 2
+ = y dy v
3
2
0
2
0
2
0
2
0
0
2
0
2
0
0
3
+ +
+
+
+
= y x dy
y x
y
dx
y x
x
v

dx v =
1

dy v =
2

14 6799 . 0 7332 . 0
3
+ + = dy dx v

Burada
ij ij ij
s s =
0
gerekir.

(
(
(
(
(
(
=
(
(
(
14
0
0
6799 . 0 7332 . 0
1 0
0 1
3
2
1
dy
dx
v
v
v


(
(
(

=
5891 . 1 7920 . 0 6725 . 0
7922 . 0 2924 . 2 7721 . 0
6724 . 0 7721 . 0 8378 . 1
p
(
(
(
=
6799 . 0 7332 . 0
1 0
0 1
A
(
=
6799 . 0 1 0
7332 . 0 0 1
T
A

(

= =
9497 . 1 0179 . 1
0179 . 1 7059 . 1
pA A N
T

(
(
(

=
5891 . 1 7920 . 0 6725 . 0
7922 . 0 2924 . 2 7721 . 0
6724 . 0 7721 . 0 8378 . 1
p
(
(
(
=
14
0
0

(
=
6799 . 0 1 0
7332 . 0 0 1
T
A

(
= =
04 . 4
90 . 6
p A n
T

1.7059
-1
-1.0179
0.5967

(
= =

7449 . 0 4445 . 0
4445 . 0 8514 . 0
1
N Q
xx

1.9497
1.3424
-1

1/1.3424 = 0.7449
7449 . 0 0.5967 = 0.4445
4445 . 0 0.5967 + 1.7059 1/ = 0.8514
= =
04 . 4
90 . 6
p A n
T

(
= =

7449 . 0 4445 . 0
4445 . 0 8514 . 0
1
N Q
xx

(
=
(
=
1 . 6
7 . 7
dy
dx
x birim mm

(
+
(
=
(
dy
dx
y
x
y
x
0
0

(
+
(
=
(
1 . 6
7 . 7
650 . 7
250 . 8
y
x

(
=
(
644 . 7
242 . 8
y
x

Dzeltmelerin Hesab

(
=
1 . 6
7 . 7
x

(
(
(
=
6799 . 0 7332 . 0
1 0
0 1
A
(
(
(
(
(
(
14
0
0
8 . 9
1 . 6
7 . 7

x A
(
(
(
= =
2 . 4
1 . 6
7 . 7
x A v


(
(
(

=
5891 . 1 7920 . 0 6725 . 0
7922 . 0 2924 . 2 7721 . 0
6724 . 0 7721 . 0 8378 . 1
p
(
(
(
=
2 . 4
1 . 6
7 . 7
v
(
=
6799 . 0 1 0
7332 . 0 0 1
T
A

(
=
00 . 0
00 . 0
pv A
T

(
(
(

=
5891 . 1 7920 . 0 6725 . 0
7922 . 0 2924 . 2 7721 . 0
6724 . 0 7721 . 0 8378 . 1
p
(
(
(
=
2 . 4
1 . 6
7 . 7
v
| | 2 . 4 1 . 6 7 . 7 =
T
v

| | 03 . 243 = pv v
T

(
(
(

=
5891 . 1 7920 . 0 6725 . 0
7922 . 0 2924 . 2 7721 . 0
6724 . 0 7721 . 0 8378 . 1
p
(
(
(
=
2 . 4
1 . 6
7 . 7
v
| | 14 0 0 =
T

| | 03 . 243 = pv
T

(
(
(

=
5891 . 1 7920 . 0 6725 . 0
7922 . 0 2924 . 2 7721 . 0
6724 . 0 7721 . 0 8378 . 1
p
(
(
(
=
14
0
0

| | 14 0 0 =
T

43 . 311 = p
T

(
=
5 . 2
8 . 4
x
| | 04 . 4 90 . 6 =
T
n | | 39 . 77 = x n
T

| | 04 . 234 = = x n p pvv
T T

Dengeli ller
i i i
v + =

(
(
(
+
(
(
(
=
(
(
(
3
2
1
3
2
1
3
2
1
v
v
v

(
(
(
+
(
(
(
=
(
(
(
2 . 4
1 . 6
7 . 7
273 . 11
650 . 7
250 . 8
3
2
1

(
(
(
=
(
(
(
241 . 11
644 . 7
242 . 8
3
2
1

Kontrol
(
(
(
+
=
(
(
(
+
(
(
(
=
(
(
(
2 2
3
2
1
3
2
1
3
2
1
y x
y
x
v
v
v

(
(
(
=
(
(
(
241 . 11
644 . 7
242 . 8
241 . 11
644 . 7
242 . 8

| |
3 . 15
2 3
03 . 243
0
=
=
u n
pvv
m mm

(
= =

7449 . 0 4445 . 0
4445 . 0 8514 . 0
1
N Q
xx

1 . 14 8514 . 0 3 . 15
0
= = =
xx x
2 . 13 7449 . 0 3 . 15
0
= = =
yy y
q m m mm

(
(
(

=
5891 . 1 7920 . 0 6725 . 0
7922 . 0 2924 . 2 7721 . 0
6724 . 0 7721 . 0 8378 . 1
p
i
p
m
m
i
0
=

7 . 20
8378 . 1
3 . 15
1
0
1
= = =
p
m
m
mm
2 . 23
2924 . 2
3 . 15
2
0
2
= = =
p
m
m
mm
3 . 19
5981 . 1
3 . 15
3
0
3
= = =
p
m
m
mm


T
xx
A Q A Q =


(
= =

7449 . 0 4445 . 0
4445 . 0 8514 . 0
1
N Q
xx

(
=
6799 . 0 1 0
7332 . 0 0 1
T
A
(
(
(
=
6799 . 0 7332 . 0
1 0
0 1
A

(
(
(
2453 . 1 8324 . 0 9265 . 0

8324 . 0 7449 . 0 4445 . 0
9265 . 0 4445 . 0 8514 . 0

T
xx
A Q A

i i i
Q m m
0
1 . 14 8514 . 0 3 . 15
1 1 1
0
= = =

Q m m mm
2 . 13 7449 . 0 3 . 15
2 2 2
0
= = =

Q m m mm
0 . 9 2453 . 1 3 . 15
3 3 3
0
= = =

Q m m mm


Q Q Q
vv

1
Q p Q
vv
=

(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
=
0772 . 0 1103 . 0 1392 . 0
1103 . 0 1576 . 0 1989 . 0
1392 . 0 1989 . 0 2511 . 0
2453 . 1 8324 . 0 9265 . 0
8324 . 0 7449 . 0 4445 . 0
9265 . 0 4445 . 0 8514 . 0
3225 . 1 7221 . 0 7873 . 0
7221 . 0 9025 . 0 6434 . 0
7873 . 0 6434 . 0 1025 . 1
vv
Q

i i
i v v
v
Q m m =
0
7 . 7 2511 . 0 3 . 15
1 1
1
0
= = =
v v
v
Q m m mm
1 . 6 1576 . 0 3 . 15
2 2
2
0
= = =
v v
v
Q m m mm
2 . 4 0772 . 0 3 . 15
3 3
3
0
= = =
v v
v
Q m m mm

GMHANE NVERSTES
Jeodezi ve Fotogrametri Mhendislii Blm
2008/2009 GZ YARIYILI DENGELEME HESABI-I (JDZ 307) Dersi
1. ARASINAVI 13.11.2008

1) Bilindii gibi her l hata ile ykldr. Bu balamda hatalar hangi sebeplerden kaynaklanr, oluma
nedenlerine ve zelliklerine gre hatalar nelerdir ve dzensiz hatalar konusunda ksa bilgi veriniz. [15
p.]

2) Sfr a dorultusu iki gzlemci tarafndan ayn teodolitle ve eit koullar altnda 5er kez
gzlenmitir. Hangi gzlemcinin daha iyi l yaptn belirleyiniz. [15 p.]

1. Gzlemci 2. Gzlemci
399.9984 400.0000
400.0023 400.0008
400.0028 399.9989
400.0010 399.9986
400.0023 400.0007

3) Bir dzlem gende llen alarn arlklar

p p = olduuna gre nc ann arln (
p )

p ve p cinsinden hesaplaynz. [20 p.]

4) Arlklar P
1
= 5, P
2
= 1 ve P
3
= 2 olan l
1
, l
2
ve l
3
llerinin bir fonksiyonu
4 3 2 1
l l 3l 2l f + + =
eklinde verilmitir. Bu fonksiyonun P
f
arln hesaplaynz. [20 p.]

5) Nivelmanla 6 ykseklik fark ls gidi-dn olarak iki kez llmtr.

- a) 1 km uzunluundaki bir gekide bir kez gidi ya da dn ls ile bulunan ykseklik farknn
ortalama hatasn hesaplaynz [15 p.]
- b) Gidi-dn lsnn ortalamas alnarak bulunan kesin deerin ortalama hatasn
hesaplaynz [15 p.]

Gidi (m) Dn (m) Uzunluk (m)
15.566 15.573 3400
7.345 7.333 2800
17.566 17.576 900
11.478 11.463 1500
6.901 6.897 2700
21.777 21.789 3600

Y. Do. Dr. Temel BAYRAK

Snav sresi 90 dakikadr.

Baarlar dilerim...

Not: Snavda forml hatrlatma kd kullanmak serbesttir. Forml kdnda ekil ve tanm bilgileri
bulunmamaldr. Forml hatrlatma kd snav bitiminde mutlaka teslim edilecektir.

Numara :
Ad Soyad :
mzas :

KARADENZ TEKNK NVERSTES
Harita Mhendislii Blm
2009/2010 GZ YARIYILI DENGELEME HESABI-I (JDZ 307)
1. ARASINAVI 08.11.2009

1) Dengeleme hesabnn amac nedir? Niin Dengeleme hesab yaplr? [10 p.]

2) Arlk ve Korelsyon kavramlarnn dengeleme hesabndaki yerini ve nemini irdeleyiniz. [10 p.]

3) Aada deerleri ve arlklar verilen
3 2 1
ve , llerine bal olarak bir x deikeni
2
3
2 1
5 . 0
= x fonksiyonu ile tanmlanmtr. Birim lnn ortalama hatas 5 . 1

0
= m cm
olduuna gre, x bilinmeyeninin karesel ortalama hatasn bulunuz. [25 p.]

i
(m)
i
p
100.118 2.4
150.364 1.6
98.244 1.2

4) ekildeki as 5, 2 ve 2 kez yaplm llerden srasyla 101
g
.120,
101
g
.220 ve 101
g
.180 olarak hesaplanmtr. asnn kesin deerini
ve karesel ortalama hatasn hesaplaynz. [25 p.]

5) ekilde grlen dik genin kenarlarna ait ller aada verilmitir. Bu deerler yardmyla, [30 p.]
a) Bu iki l arasndaki korelasyonu hesaplaynz ve varyans-
kovaryans (

K ) matrisini oluturunuz.
b) Birim arlkl standar sapma 2.5 mm ise bu iki l iin ters
arlk (

Q ) matrisini hesaplaynz.

1
(m)
2
(m)
605.328 218.726
605.323 218.730
605.327 218.724

Do. Dr. Temel BAYRAK Prof. Dr. Mualla YALINKAYA


Baarlar dileriz...

bulunmamaldr. Forml hatrlatma kd snav bitiminde mutlaka teslim edilmelidir.
Numara :
Ad Soyad :
mzas :

A
B
C

A
B
C
1

2

GMHANE NVERSTES
ARASINAVI 03.11.2009

6) Bir noktann koordinatlar x = [x y z]
T
vektrn oluturmaktadr. x, y ve z nin varyanslar srasyla
1.9, 1.5 ve 3.2 cm
2
dir. x ile y arasndaki korelasyon 0.55, x ile z arasndaki korelasyon 0.30 ve y ile z
arasndaki korelasyon 0.24 olduuna gre;
xx
) oluturunuz. [10 p.]
b. Birim lnn karesel ortalama hatas 0.9 ise, x vektrnn ters arlk matrisini (Q
xx
)
oluturunuz. [5 p.]
xx
) hesaplaynz. [15 p.]

1. Soru zm

9 . 1
2
=
x
m 5 . 1
2
=
y
m 2 . 3
2
=
z
m 55 . 0 =
xy
r 30 . 0 =
xz
r 24 . 0 =
yz
r 9 . 0
0
= m

(
(
(

=
(
(
(

=
2 . 3 2 . 3 5 . 1 30 . 0 2 . 3 9 . 1 30 . 0
2 . 3 5 . 1 24 . 0 5 . 1 5 . 1 9 . 1 55 . 0
2 . 3 9 . 1 30 . 0 5 . 1 9 . 1 55 . 0 9 . 1
2
2
2
z z y yz z x xz
z y yz y y x xy
z x xz y x xy x
xx
m m m r m m r
m m r m m m r
m m r m m r m
K

(
(
(
=
2000 . 3 5258 . 0 7397 . 0
5258 . 0 5000 . 1 9285 . 0
7397 . 0 9285 . 0 9000 . 1
xx
K

xx xx
Q m K =
2
0

2
0
m
K
Q
xx
xx
=

(
(
(
=
(
(
(
=
9506 . 3 6492 . 0 9132 . 0
6492 . 0 8519 . 1 1463 . 1
9132 . 0 1463 . 1 3457 . 2
9 . 0
2000 . 3 5258 . 0 7397 . 0
5258 . 0 5000 . 1 9285 . 0
7397 . 0 9285 . 0 9000 . 1
2
Q

2.3457 1.1463 0.9132
-1 -0.4887 -0.3893
1.8519 0.6492
1.2917 0.2029
-1 -0.1571
3.9506
3.5632
-1

Numara :
Ad Soyad :
mzas :

1/3.5632 = 0.2806
0.2806 0.1571 - = 0.0441 -
(0.2806) (-0.3893) -0.0441) ( (-0.4887) = 0.0877 -
) 0441 . 0 ( ) 1571 . 0 ( 2917 . 1 / 1 0.7811
(-0.0441) (-0.3893) ) 7811 . 0 ( (-0.4887) = 0.3646 -
(-0.0877) (-0.3893) -0.3646) ( (-0.4887) 3457 . 2 / 1 0.6386
+
+ =
+
+ + =

(
(
(

= =

2806 . 0 0441 . 0 0877 . 0
0441 . 0 7811 . 0 3646 . 0
0877 . 0 3646 . 0 6386 . 0
1
xx xx
Q p

7) ki noktann koordinatlar ve koordinatlarn duyarlklar aadaki tabloda verilmitir. Bu iki nokta
arasndaki uzakl (s) ve uzakln standart sapmasn (m
s

2. Soru zm

00 . 429 ) ( ) (
2
1 2
2
1 2
= + = y y x x s m

2
1 2
2
1 2
1
1 2
1
1 2
dy
s
y y
dx
s
x x
dy
s
y y
dx
s
x x
d
s
=

2 2 1 1
00 . 429
07 . 230
00 . 429
09 . 362
00 . 429
07 . 230
00 . 429
09 . 362
dy dx dy dx d
s
+ +
=

2 2 1 1
5363 . 0 8440 . 0 5363 . 0 8440 . 0 dy dx dy dx d
s
+ + =

| | | |
(
(
(
(
=
2
2
1
1
5363 . 0 8440 . 0 5363 . 0 8440 . 0
dy
dx
dy
dx
d
s
| | 5363 . 0 8440 . 0 5363 . 0 8440 . 0 = A

(
(
(
(
(

=
2
2
2
2
2 2 2 2 2 2 1 2 1 2 1 2 1
2 2 2 2 2 2 1 2 1 2 1 2 1
2 1 2 1 2 1 2 1 1 1 1 1 1
2 1 2 1 2 1 2 1 1 1 1 1 1
y y x y x y y y y y x y x
y x y x x x y x y x x x x
y y y y x y x y y y x y x
y x y x x x x x y x y x x
ss
m m m r m m r m m r
m m r m m m r m m r
m m r m m r m m m r
m m r m m r m m r m
K

NN X (m)
i
x
m

(cm)
Y (m)
i
y
m

(cm)
Korelasyon
1 612.25 1.3 768.73 0.9
1 1
y x
r = 0.55
2 974.34 0.8 538.66 1.4
2 2
y x
r = 0.48
(
(
(
(
(

=
2
2
2
2
4 . 1 4 . 1 8 . 0 48 . 0 4 . 1 9 . 0 0 4 . 1 3 . 1 0
4 . 1 8 . 0 48 . 0 8 . 0 8 . 0 9 . 0 0 8 . 0 3 . 1 0
4 . 1 9 . 0 0 8 . 0 9 . 0 0 9 . 0 9 . 0 3 . 1 55 . 0
4 . 1 3 . 1 0 8 . 0 3 . 1 0 9 . 0 3 . 1 55 . 0 3 . 1
ss
K

(
(
(
(
=
9600 . 1 5376 . 0 0 0
5376 . 0 6400 . 0 0 0
0 0 8100 . 0 6435 . 0
0 0 6435 . 0 6900 . 1
ss
K

T
ss ss
A K A K =

(
(
(
(
9600 . 1 5376 . 0 0 0
5376 . 0 6400 . 0 0 0
0 0 8100 . 0 6435 . 0
0 0 6435 . 0 6900 . 1

(
(
(
(
5363 . 0
8440 . 0
5363 . 0
8440 . 0

| | 5363 . 0 8440 . 0 5363 . 0 8440 . 0

| | 3873 . 1
2
= =
s ss
m K

18 . 1 =
s
m cm

8) ekildeki A ve B noktalar arasndaki h A ykseklik fark alet kurma aral eit uzaklkta olacak
ekilde 3 kez alet kurularak belirlenmitir. B noktasnn yksekliini ve yksekliin karesel ortalama
hatasn hesaplaynz. Birim lnn karesel ortalama hatasn 0.4 cm olarak alnz. [40 p.]

3. Soru zm

3 2 1
h h h H H
A B
A + A + A + =

258 . 146 564 . 10 325 . 23 369 . 12 000 . 100 = + + + =
B
H m

NN
i
h A (m)
i
p

A
H (m)
A
m (cm)
1 12.369 0.3 100.000 0.8
2 23.325 1.8
3 10.564 0.6
A
B
1
h A

2
h A
3
h A
3 2 1
h d h d h d dH dH
A B
A + A + A + =

| | | |
(
(
(
(
A
A
A
=
3
2
1
1 1 1 1
h d
h d
h d
dH
dH
A
B

(
(
(
(
(
=
A
A
A
2
2
2
2
3
2
1
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
h
h
h
A
hh
m
m
m
m
K
2
2
0
i
i
m
m
p = tanmndan
i
i
p
m
m
2
0 2
=

(
(
(
(
(
(
(
(
(
=
A
A
A
3
2
1
2
0
2
0
2
0
2
0 0 0
0 0 0
0 0 0
0 0 0
h
h
h
A
hh
p
m
p
m
p
m
m
K

(
(
(
(
=
(
(
(
(
(
(
(
=
2667 . 0 0 0 0
0 0889 . 0 0 0
0 0 5333 . 0 0
0 0 0 64 . 0
6 . 0
4 . 0
0 0 0
0
8 . 1
4 . 0
0 0
0 0
3 . 0
4 . 0
0
0 0 0 8 . 0
2
2
2
2
hh
K

(
(
(
(
2667 . 0 0 0 0
0 0889 . 0 0 0
0 0 5333 . 0 0
0 0 0 64 . 0

(
(
(
(
1
1
1
1

| | 1 1 1 1 5289 . 1
2
= =
B hh
m K

24 . 1 =
B
m cm

Baarlar dileriz...

GMHANE NVERSTES
FNAL SINAVI 22.01.2009

1) Arlklar p
1
= 5, p
2
= 1 ve p
3
= 2 olan l
1
, l
2
ve l
3
4 3 2 1
l l 3l 2l f
eklinde verilmitir. Bu fonksiyonun p
f

2) 21 ve 22 noktalarn koordinatlarn bir yerel koordinat sisteminde belirlemek iin 5 numaral
noktadaki ekilde iaretlenen dorultular llmtr. Bu noktadaki dorultular ve yneltme
bilinmeyenine ait dzeltme denklem katsaylar tabloda verilmitir. Yneltme bilinmeyenini (
5
dw )
Gauss Toplam Denklem yntemi ile indirgeyerek indirgenmi dzeltme denklemlerini hesaplaynz
[20 p.].

Dzeltme
21
dx
21
dy
22
dx
22
dy
5
dw -l p
22 , 5
v
0 0 -0.1414 0.3151 -1 0.14 1.21
4 , 5
v
0 0 0 0 -1 -0.65 0.89
21 , 5
v
-0.6702 -0.4789 0 0 -1 0.80 3.21

3) ekli yanda verilen dik gen biimindeki bir parselin kenar uzunluklar ve duyarlklar aadaki
tabloda verilmitir. Bu lleri dolayl ller yntemiyle dengelemek iin;
a) Dzeltme denklemlerini kurunuz ve dorusallatrnz [5 p.]
b) Katsaylar tablosunu oluturunuz ve normal denklem katsaylar matrisini yaznz [5 p.]
c) Normal denklemleri Gauss algoritmas ile znz [5 p.]
d) Dengeleme bilinmeyenlerini hesaplaynz [5 p.]
e) Bilinmeyenlerin ters arlk matrisini hesaplaynz [10 p.]
f) Dzeltmeleri ve bilinmeyenlerin kesin deerlerini hesaplaynz [5 p.]
g) llerin ortalama hatas ve bilinmeyenlerin ortalama hatalarn hesaplaynz [5 p.]

1
l
= 8.250 m
1
p
1.2
2
l
= 7.650 m
2
p
2.1
3
l
= 11.151m
3
p
0.9

4) ki noktann koordinatlar x = [x
1
y
1
x
2
y
2
]
T
1
ve x
2
nin standart sapmalar
2 cm, y
1
ve y
2
nin standart sapmalar 3 cm, x
1
ve x
2
arasndaki korelasyon 0.40, y
1
ve y
2
arasndaki
korelasyon -0.65, x
i
ve y
i
korelasyonsuz olduuna gre x vektrnn kovaryans matrisini (K
xx
)
oluturunuz. Korelasyon katsays
y x
xy
xy
m m
m
r [20 p.]

Y. Do. Dr. Temel BAYRAK


Baarlar dilerim...

Numara :
Ad Soyad :
mzas :

5
22
4
21
3

GMHANE NVERSTES
BTNLEME SINAVI 12.02.2009

1) Arlklar p
1
= 0.5, p
2
= 0.7 ve p
3
= 0.2 olan h
1
, h
2
ve h
3
3 2 1
h 3h 2h h
eklinde verilmitir. Bu fonksiyonun p
h

2) 21 ve 22 noktalarn koordinatlarn bir yerel koordinat sisteminde belirlemek iin 5 numaral
noktadaki ekilde iaretlenen dorultular llmtr. Bu noktadaki dorultular ve yneltme
bilinmeyenine ait dzeltme denklem katsaylar tabloda verilmitir. Yneltme bilinmeyenini (
5
dw )
Gauss Toplam Denklem yntemi ile indirgeyerek indirgenmi dzeltme denklemlerini hesaplaynz
[20 p.].

Dzeltme
21
dx
21
dy
22
dx
22
dy
5
dw -l
22 , 5
v
0 0 -0.1414 0.3151 -1 0.14
4 , 5
v
0 0 0 0 -1 -0.65
21 , 5
v
-0.6702 -0.4789 0 0 -1 0.80

3) ekli aada verilen dik gen biimindeki bir parselin kenar uzunluklar ve duyarlklar aadaki
tabloda verilmitir. Bu lleri dolayl ller yntemiyle dengelemek iin;

h) Dzeltme denklemlerini kurunuz ve dorusallatrnz [10 p.]
i) Katsaylar tablosunu oluturunuz ve normal denklem katsaylar matrisini yaznz [10 p.]
j) Normal denklemleri Gauss algoritmas ile znz [10 p.]
k) Dengeleme bilinmeyenlerini hesaplaynz [10 p.]

1
l
= 8.205 m
1
p
1.2
2
l
= 7.650 m
2
p
2.1
3
l
= 11.151m
3
p
0.9

4) Bir noktann x, y, z koordinatlar x = [x
1
y
1
z
1
]
T
1
, y
1
ve z
1
in standart
sapmalar srasyla 2, 1.5 ve 3 cm dir. Aralarndaki korelasyon 0.75 olduuna gre x vektrnn
kovaryans matrisini (K
xx
) oluturunuz. Korelasyon katsays
y x
xy
xy
m m
m
r [20 p.]



Baarlar dilerim...

Numara :
Ad Soyad :
mzas :

5
22
4
21
l
1

l
2

l
3

FNAL SINAVI 11.01.2010

1) ki noktann koordinatlar ve koordinatlarn duyarlklar aadaki tabloda verilmitir. Bu iki nokta
arasndaki uzakl ve uzakln (S) standart sapmasn (m
s

NN X (m) mx
i
(cm) Y (m) my
i
(cm)
1 113.62 2.7 113.62 1.4
2 265.12 0.0 125.26 0.0

2) ekildeki nivelman ana ait deerler aadaki tabloda
verilmitir. Bu lleri Dolayl ller Yntemine gre
dengelemek iin gerekli olan normal denklemleri oluturunuz
(Hesaplamalar srasnda telenmi l vektrn (-
i
) mm
biriminde hesaplaynz). [30 p.]

i
l Uzunluk Kesin Ykseklikler (m)
i
(m)
i
s (m) H
a
= 65.135
1 5.213 1000 H
b
= 74.250
2 0.905 1500
3 6.121 2000 Yaklak Ykseklik (m)
4 2.999 1600 H
P1
= 70.348
5 3.900 900 H
P2
= 71.256

3) Arlklar eit ller iin hesaplanan Normal Denklem katsaylar aada verilmitir. Bu
katsaylardan yararlanarak dengeleme bilinmeyenlerini (dx, dy, dz) ve bilinmeyenlerin ters arlk
matrisini (Q
xx
) hesaplaynz ( [11]= 2983.39). [30 p.]

0 33 . 37 22 . 2 00 . 1 51 . 0
0 00 . 76 00 . 1 92 . 2 25 . 1
0 67 . 38 51 . 0 25 . 1 30 . 3

dz dy dx
dz dy dx
dz dy dx

4) Bir noktann x, y, z koordinatlar x = [x
1
y
1
z
1
]
T
1
, y
1
ve z
1
in standart
sapmalar (karesel ortalama hatalar) srasyla 1.9, 1.5 ve 3.2 cm dir. Aralarndaki korelasyon r
12
=
0.55, r
23
= 0.30 olduuna gre x vektrnn kovaryans matrisini (K
xx
) oluturunuz. [20 p.]


Baarlar dileriz...


Numara :
Ad Soyad :
mzas :

MAZERET SINAVI 28.12.2009

1) ekildeki iki noktann koordinatlar ve duyarlklar aadaki tabloda verilmitir. Bu iki nokta
arasndaki uzakln (S) standart sapmasn (m
s

NN X (m) mx
i
(cm) Y (m) my
i
(cm)
1 612.25 1.3 768.73 0.9
2 974.34 0.8 538.66 1.4

2) ekildeki parselin kenar uzunluklar ve arlklar aadaki tabloda verilmitir. Bu lleri Dolayl
ller Yntemine gre dengelemek iin gerekli olan normal denklemleri oluturunuz (Hesaplamalar
srasnda telenmi l vektrn (-
i
) cm biriminde hesaplaynz). [35 p.]

i
l Arlk
i
(m)
i
p
1 20.01 0.4
2 19.99 0.5
3 15.02 0.3
4 25.04 0.9
5 25.05 0.8

3) Arlklar eit ller iin hesaplanan Dzeltme Denklem katsaylar aada verilmitir. Bu
katsaylardan yararlanarak normal denklemleri kurunuz, dengeleme bilinmeyenlerini (dx, dy, dz) ve
bilinmeyenlerin ters arlk matrisini (Q
xx

i a b c -
i
(cm)
1 0 0 0 0.2
2 0 0 0 0.1
3 0 0 0 0.0
4 -1 0 0 6.1
5 0 -1 0 6.0
6 0 0 -1 7.1



Baarlar dileriz...

Numara :
Ad Soyad :
mzas :

1
2
S
KAYNAKLAR

1. Abbas BARIKANER, Bayram TURGUT, Mevlt GLL, Dengeleme Hesab
Problemleri ve zmleri, Express Yaynlar, Konya, 1995.

2. Aslan Dilaver, Dengeleme Hesab Ders Notlar (Yaynlanmam).

3. Bruce Raymond HARVEY, Practical Least Squares and Statistics for Surveyors,
Monograph 13, School of Surveying and Spatial nformation Systems, ISBN 0-7334-
2339-6, 1993

4. Charle D. Ghilani, Paul R. Wolf, Adjustments Computations: Spatial Data Analysis,
John Wiley and Sons Inc., ISBN 13 978 -0-471-69728, 2006.

5. Ergn ZTRK, Dengeleme Hesab, Cilt I, K.T.. Mhendislik Mimarlk Fakltesi,
K.T.. Basmevi, Genel Yayn No: 119, Faklte Yayn No: 38, Trabzon, 1991.

6. Ergn ZTRK, Muzaffer ERBET, Dengeleme Hesab, Cilt II, K.T..
Mhendislik Mimarlk Fakltesi, K.T.. Basmevi, Genel Yayn No: 144, Faklte
Yayn No: 40, Trabzon, 1995.

7. Ergn ZTRK, Muzaffer ERBET, Dengeleme Hesab, Cilt III, K.T..
Mhendislik Mimarlk Fakltesi, K.T.. Basmevi, Genel Yayn No: 144, Faklte
Yayn No: 40, Trabzon, 1992.

8. Hseyin DEMREL, Dengeleme Hesab, Y.T.. naat Fakltesi, niversite Yayn No:
YT.N.DK-05.0735, Yldz Teknik niversitesi Basm-Yaym Merkezi, stanbul,
2005.

9. brahim Yksel, MATLAAB le Mhendislik Sistemlerinin Analizi ve zm, Nobel
Yayn Datm, Yayn No: 672, Teknik Yaynlar Dizi No: 43, ISBN 975-591-656-3,
Ankara, 2004.

10. Mualla YALINKAYA, Dengeleme Hesab Ders Notlar (Yaynlanmam).

11. Sebahattin BEKTA, Endirek ve Koullu llerle Dengeleme Hesab, Ondokuz Mays
niversitesi Yaynlar, Yayn No: 118, ISBN 975-7636-54-1, Samsun, 2003.

12. Sebahattin BEKTA, Mhendisler in Saysal zmleme Basic Program
rnekleriyle, Samsun, 1998.

13. Wolf, P. R., Ghilani, C. D., 1997, Ghilani: Adjustment Computation : Statistics and
Least Squares in Surveying and GIS, John Wiley and Sons, Inc., ISBN 0-471-16833-5.

Denge I Temel Bayrak

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Denge I Temel Bayrak

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DENGELEM E HESABI -I

Dzeltme = Kesin Deer - l

= Deneysel korelasyon katsays

Q ters arlk matrisi (

llerin Varyans-Kovaryans matrisi

llerin varyans-kovaryans matrisi

llerin varyans-kovaryans matrisi

llerin Varyans-Kovaryans matrisi

p olarak verildiine gre

Ters Arlk (kofaktr matrisi)

Ters arlk matrisi

= x fonksiyonu ile tanmlanmtr. Birim lnn ortalama hatas

Gidi-dn llerinin ortalamasnn ortalama hatas

Gidi-dn llerinin ortalamasnn ortalama hatas

Duyarlklar ve korelasyonlar eit l iftlerinde

mm Kesin bir lnn ortalama hatas

Arlklar Farkl ve Korelsyonlu ller iin

= Gzlemlerin ortalama hatas

p simetrik bir matris olduu iin

iin dx e gre birinci trev sfra eitlenirse

p simetrik bir matris olduu iin

p simetrik bir matris olduu iin

Birim lnn ortalama hatas

p nin kegen elemanlar)

mm Birim lnn ortalama hatas

p nin kegen elemanlar)

Q ters arlk matrisi (

2453 . 1 8324 . 0 9265 . 0

= x fonksiyonu ile tanmlanmtr. Birim lnn ortalama hatas 5 . 1

You might also like