T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES MHENDSLK FAKLTES MAKNA MHENDSL BLM

MASF, RUTL VE BAZK ELEKTRODLARLA YAPILAN KAYNAK DKLERNN MEKANK ZELLKLERNN BELRLENMES

BTRME PROJES Ouz YILDIRIM 2001508081

Projeyi Yneten

Prof.Dr Sleyman KARADENZ

Haziran, 2007 ZMR T.C. DOKUZ EYLL NVERSTES MHENDSLK FAKLTES

TEZ SINAV SONU FORMU

Bu alma / / . gn toplanan jrimiz tarafndan BTRME PROJES olarak kabul edilmitir.Yaryl ii baar notu 100 (yz) tam not zerinden ............................ ( .. ) dir.

Bakan

ye

ye

Makine Mhendislii Blm Bakanlna, 2001508081 numaral Ouz YILDIRIM jrimiz tarafndan / / . gn saat

da yaplan snavda 100 (yz) tam not zerinden . almtr.

Bakan

ye

ye

ONAY

TEEKKR

Farkl tipdeki elektrod ve yntemlerle kaynaklanm malzemenin mekanik zelliklerini incelediim bu bitirme tezinde bana rehberlik eden Ara.Grevlisi Fatih KAHRAMAN ve proje danmanm Prof. Dr Sleyman KARADENZ e teekkr ederim.

Ouz YILDIRIM

ZET

Bu almada bazik, rutil elektrodlar ve gazalt kayna ile yaplan kaynaklarda kaynakl numunelerin sertlik, akma ve kopma dayanmlar ve krlma toklular gibi mekanik zellikleri incelenmi ve karlatrmalar yaplmtr.

almann ilk blmnde deneylerde kullanlacak numunelerin hazrlanma aamasnda elik plaka zerine 3 farkl tip kaynak dikii ekilmi ve bu plaka zerinden 3 sertlik analizinde 15 i ekme deneyinde ve son olarak 15 i de Charpy krlma testinde kullanlmak zere toplam 33 adet numune karlmtr. Numuneler daha sonra vargel ve freze tezgahlarnda ve el tesviyesi yntemleriyle standart llerine getirilmitir. ve deneylere hazr hale

kinci ve son blmde hazrlanan ekme ve charpy numuneleri mekanik labratuvarnda, sertlik numuneleri de kaynak labratuvarnda belirtilen testlere tabi tutulmutur.Ve elde edilen sonular bilgisayar ortamna aktarlmtr.

NDEKLER
1. indekiler............................................................................................................................... 4 2. ekil listesi.............................................................................................................................. 7 3. Tablo listesi ............................................................................................................................ 7

BLM 1 GR

1. Kaynak Teknii .................................................................................................................... 8 1.1. Kaynak ileminin tanm.................................................................................................. 8 1.1.1. Kaynak tekniinin geliim sreci .............................................................................. 8 1.2. Kaynak Elektrodlar......................................................................................................... 9 1.2.1. Yalnz ark oluturmakda kullanlan elektrodlar ....................................................... 9 1.2.1.1. Karbon elektrodlar............................................................................................. 10 1.2.1.2. Tungsten elektrodlar.......................................................................................... 10 1.2.2. Hem ark oluturan hem de ilave metal olarak kullanlan elektrotlar...................... 11 1.2.2.1. rtsz elektrodlar ............................................................................................ 12 1.2.2.1.1. Masif elektrodlar ......................................................................................... 12 1.2.2.1.2. zl elektrodlar........................................................................................... 13 1.2.2.2. rtl elektrodlar .............................................................................................. 13 1.2.2.2.1. rtnn amac ve etkileri ............................................................................ 13 1.2.2.2.2. rt trleri................................................................................................... 14 1.2.2.2.2.1. Bazik tip elektrodlar .............................................................................. 15 1.2.2.2.2.2. Rutil tip elektrodlar ................................................................................ 16 1.2.2.2.2.3. Sellozik elektrdolar.............................................................................. 17

1.2.2.2.2.4. Asit elektrodlar ...................................................................................... 18 1.2.2.2.2.5. Oksit elektodlar ..................................................................................... 18

BLM 2

PROJEDE UYGULANAN KAYNAK YNTEMLER

2.1. rtl elektrot ark kayna........................................................................................... 19
2.2. Gazalt kayna (eriyen elektrodla gazalt kayna) ........................................................ 20

2.2.1. MG/MAG kayna ............................................................................................... 21

BLM 3 KAYNAKLI NUMUNENN MEKANK ZELLKLER

3.1. Kaynak dikii ve evresi sertlik dalm ..................................................................... 25

3.1.1. Vickers sertlik yntemi ............................................................................................ 25

3.2. Kaynakl numunenin mukavemet zellikleri................................................................ 26 3.2.1. entik darbe deneyi................................................................................................ 26 3.2.2. ekme deneyi ......................................................................................................... 28 3.2.2.1. ekme numuneleri .............................................................................................. 28 3.2.2.2. ekme deney cihaz ............................................................................................ 30

BLM 4

DENEYSEL ALIMALAR

4.1. Deneylerde kullanlan kaynak elektrodlar ve kaynak parametreleri ........................... 31 4.2. ncelenecek sertlik numunelerin kesilerek karlmas................................................. 31 4.2.1.Numune hazrlama metodlar ................................................................................ 31 4.3. Makro inceleme .............................................................................................................. 32 4.4. Vickers sertlik lm.................................................................................................. 32 4.5. ekme deneyi ................................................................................................................. 35 4.6. entik darbe deneyi...................................................................................................... 38

BLM 5 YAPILAN ALIMALARIN DEERLENDRLMES VE SONULAR

5.1. Kaynak blgesinin makro incelemesi........................................................................... 40 5.2. Sertlik lm ................................................................................................................ 41 5.3. Mukavemet lmleri................................................................................................... 41

Kaynaklar ............................................................................................................................ 42

EKL LSTES
ekil.1. nemli rt trlerinin analizleri ve damla geileri ............................................................14 ekil.2. Gazalt kaynanda kaynak diki formunu etkileyen faktrler..............................................21 ekil.3. Gazalt kaynak donanm ..................................................................................................22 ekil.4. Vickers sertlik lme cihaz..............................................................................................26 ekil.5. Charpy deney numunesi. ..................................................................................................27 ekil.6. Kesilen kaynakl sertlik numunesi.....................................................................................31 ekil.7. Bazik elektrodla kaynak edilmi numunenin sertlik deerlerinin dalm ............................33 ekil.8. Gazalt kaynayla kaynak edilmi numunenin sertlik deerlerinin dalm........................34 ekil.9. Rutil lektrodla kaynak edilmi numunenin sertlik deerlerinin dalm ...............................35 ekil.10.ekme deneyi numunesi..................................................................................................36 ekil.11.Bazik elektrod kullanlarak kaynak edilmi numunenin makro resmi .................................40 ekil.12.Gazalt kaynayla kaynak edilmi numunenin makro resmi..............................................40 ekil.13.Rutil elektrod kullanlarak kaynak edilmi numunenin makro resmi ..................................41

TABLO LSTES
Tablo 1. eitli tip karbon elektrodlarda, elektrot apna bal kaynak akm iddetleri ...................10 Tablo 2. Tungten elektodlardaki alam elementleri ve miktarlar ....................................................11 Tablo 3. Elektrod rtsnn grevleri............................................................................................14 Tablo 4. Bazik elektrodla kaynak edilmi numune sertlik tablosu ...................................................32 Tablo 5. Gazalt kaynayla kaynak edilmi numune sertlik tablosu................................................33 Tablo 6. Rutil elektrodla kaynak edilmi numune sertlik tablosu.....................................................34 Tablo 7. Gazalt kaynak numunelerine ait akma ve max. ekme ykleri ......................................36 Tablo 8. Bazik kaynak numunelerine ait akma ve max. ekme ykleri .............................................37 Tablo 9. Rutil kaynak numunelerine ait akma ve max. ekme ykleri .............................................38 Tablo.10. Bazik kaynak numunelerine ait tokluk deerleri ........................................................39 Tablo.11. Rutil kaynak numunelerine ait tokluk deerleri ........................................................ 39 Tablo.12. Gazalt kaynak numunelerine ait tokluk deerleri...................................................... 39

BLM BR

GR
1. Kaynak Teknii
1 . 1 . Kaynak leminin Tanm Ayn veya benzer cinsten iki malzemeyi s, basn veya her ikisini birden kullanmak suretiyle, ilave bir malzeme katarak veya katmadan yaplan birletirmeye kaynak denir. Kaynak, blgesel bir dkm ilemi olarak da tanmlanabilir.Gnmzde kaynak ilemi metalsel malzemelere uygulanabilecei gibi, termoplastiklere de uygulanabilmektedir.

1 . 1 .1. Kaynak Tekniinin Geliim Sreci Kaynak teknii son 100 ylda byk bir gelime gstermitir.lk kaynak ilemi olarak, demirci kayna gsterilebilir. Kaynak tekniindeki geliim sreci aada ksaca zetlenmitir : 1802 Elektrik ark zerine aratrma 1867 Elektrik diren kaynann bulunuu 1900 Gaz ergitme kaynann endstride uygulanmasa 1919 Koruyucu gaz kaynann ilk uygulamas 1936 Helyum gaz ile koruyucu gaz kaynann uygulan 1953 CO2 ile koruyucu gaz kaynann endstride uygulan 1954 Al-Mg alaml malzemeden tamam kaynak birletirmeli yat yapm 1961 Plazma kayna uygulamas Bu geliim sreci iinde, bir yandan yeni esaslara dayal kaynak yntemleri ortaya karken, bir yandan da bilinen yntemlerin gelitirilmesi ve otomatikletirilmesi gereklemektedir. Gnmzn kaynak tekniinde, bu yntemlerden Elektrik Diren Kayna, rtl Elektrodla Kaynak, Tozalt Kayna, Elektro-Cruf Kayna ve Koruyucu Gaz Kayna genel kaynak yntemleri olarak kabul edilir.

Elektrod, kaynak tarafndan tam izole edilmi kaynak pensesine taklr.Seilen elektrod pensesinin, uygulanacak akm iddeti byklne uygun olmas gerekir. Akm iddeti (amperaj), akm retecinde uygun karakteristik erisi seilerek ayarlanr. Ark gerilimi, kaynak tarafndan ark boyu tesbit edilerek ayarlanr Burada ark boyu arttka ark gerilimi artar. Arkn tututurulmas, elektrod ile i paras arasnda ksa devre oluturularak salanr. Daha sonra elektrod hemen yukarya uygun ark boyuna kaldrlr ve ark tututurulmu olur. Bu tututurma ilemi, hibir zaman kaynak az dnda yaplmamal ve kaynaa devam edildiinde hemen zerinden geilecek bir noktada yaplmaldr. Bazik elektrodlar gibi balang gzenei eilimli elektrodlar halinde tututurma ilemi, bir nceki pasonun bittii yerin birka milimetre nnde yaplmal ve ark hemen balang noktasna getirilmelidir Bylelikle ilk damlalarn dt tututurma yeri tekrar eritilmi olur ve balang gzeneklerinin bertaraf edilmesi salanr. paralar, bir pozisyoner veya fikstr dzeneinde kaynak yaplacaklar pozisyona getirilmiyorsa, kaynaktan nce ounlukla puntalanmalar gerekir. Puntalamada tekrar tutuma zellii iyi olan elektrodlar kullanlmaldr. Bu tr elektrodlar ncelikle R, RR ve RC trndedir. Punta dikileri, esas kaynak srasnda krlmayacak derecede kaln olmaldr. ince salarda distorsiyondan (arplma, kaslma, bzlme vs. eklindeki ekil bozukluklar) kanmak iin sadece nokta eklinde puntalama yaplmaldr.

1.2 . Kaynak Elektrotlar

Elektrik ark kayna, elektrot ismi verilen bir ubukla kaynak paras arasnda, elektrik akmnn teekkl ve idaresi ile karakterize edilir. Elektrot ayn zamanda elektrik iletkeni ve ilave madde roln oynamaktadr. Elektrik ark kaynanda kullanlan elektrotlar genel olarak iki grupta toplamak mmkndr. 1.Ergimeyen Elektrod= Yalnz ark oluturmakta kullanlan elektrotlar 2.Ergiyen Elektrod= Hem arkn oluturulmasnda hem de ilave metal olarak kullanlan elektrotlar

1. 2.1 Yalnz Ark Oluturmakda Kullanlan Elektrotlar Bu elektrotlar, ya para ile aralarnda yada iki elektrot arasnda ark meydana getirir ve ayrca kaynak azn doldurmak iin bir ilave metal (kaynak teli ve ubuu) kullanlr. Eer azlar, ince salarda olduu gibi kvrk bir ekilde hazrlanm ise, ayrca bir kaynak teline ihtiya yoktur.

Kaynak tekniinde kullanlan bu elektrotlar balca iki gruba ayrlr: Karbon elektrotlar, Tungsten elektrotlar

1.2.1.1 Karbon Elektrotlar Umumiyetle dairesel kesitli olan karbon elektrotlar cinstir. Amorf, grafit ve elektro-grafit elektrotlar gibi.Amorf elektrotlar toz haline getirilmi kok, grafit veya antrasit kmrlerinin bir yaptrc madde ile birlikte yksek basn altnda preslenmesi neticesinde elde edilir. Yaptrc madde olarak daha ziyade siyah katran kullanlr. Presleme ileminden sonra frnda kurutulur. Tamamen dolu amorf ubuklara homojen karbon elektrot ad da verilir. Ayrca fitilli elektrot ad verilen dier cins bir elektrot tipi daha vardr. Bu fitilli elektrotlarn (z) su cam ve asit borik olup, arkn muntazam ve sakin yanmasn salar. Grafit ve elektro-grafit ubuklar yalnz grafit kmrnden imal edilir. Daha toz ve sk bir yapya sahiptir. Bunlar amorf elektrotlardan daha yksek akm iddeti ile yklenir. mrleri de amorf ubuklardan daha uzundur. En ucuzlar amorf ve en pahallar elektro-grafit elektrotlardr. aplar 3-30 mm. ve boylar da 200-1000 mm. arasndadr. Her tipe tatbik edilen akm iddetleri Tablo1de verilmitir. Tablo 1. eitli Tip Karbon Elektrodlarda, Elektrot apna Bal Kaynak Akm iddetleri
Elektrot ap (mm)
6 8 10 12 14 16 18 20 Amorf 40-50 50-75 75-100 100-125 125-150 150-200 200-250 250-300

Akm iddeti(Amper)
Grafit 50-75 75-100 100-150 150-200 200-250 250-300 300-350 350-400 Elektro-grafit 75-100 100-150 150-200 200-250 250-300 300-400 400-500 500-600

1.2.1.2. Tungsten (Wolfram) Elektrotlar Tungsten elektrotlar, koruyucu gaz atmosferi altnda yaplan kaynak usullerinde kullanlmaktadr. Ark atom (atomik hidrojen) ve argon ark (TIG) kaynaklar gibi.

10

lk zamanlarda dorudan doruya saf tungsten elektrotlar kullanm olup, daha sonralar da toryumla ve zirkonyumla alamlandrlm elektrotlar gelitirilmitir.AWS A 5.12-65Tye gre tungsten elektrotlarnn terkipleri Tablo2de verilmitir. Alamlandrlm tungsten elektrotlar, balca u stnlkleri salar: 1. Mkemmel bir elektron emisyonu meydana getirir. 2. Alamsz elektrotlara nazaran alaml elektrotlar %25 daha yksek bir akm iddeti ile yklemek mmkndr. 3 . Alaml elektrotlarn mrleri daha uzundur ve sarfiyatlar da alamsz elektrotlara nazaran %50 daha azdr. 4.Elektrotun tesadfen kaynak yeri ile temas etmesi halinde, kaynak banyosunda husule gelen srama ve buharlama saf elektrotlara nispeten azdr. Tablo 2. Tungten Elektodlardaki Alam Elementleri ve Miktarlar areti Tungsten % Toryum % Zirkonyum % Dier Elemanlarn Toplam % EWP EW Th-1 EW Th-2 EW Th-3 99,5 98,5 97,5 98,95 0,8-1,2 1,7-2,2 0,350,55 EW Zr 99,2 0,15-0,40 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5

1.2.2. Hem Ark Oluturan Hem de lave Metal Olarak Kullanlan Elektrotlar Bu grup elektrotlar kaynak yaparken erir ve kaynak azn doldurur. plak elektrotlar belirli kimyasal bileiminde daire kesitli madensel bir telden mteekkildir. rtl elektrotlar rt ad verilen abuk eriyen ve ark kaynanda ok nemli bir rol oynayan bir madde ile kaplanm madensel bir zden ibarettir. Yumuak eliklerin kaynanda kullanlan elektrotlar balca iki gruba ayrlr.

11

1.rtsz elektrotlar 2.rtl elektrotlar

1.2.2.1. rtsz Elektrotlar Bu elektrotlarn d yzeyleri plaktr. Bunlar, ekme veya haddeleme suretiyle elde edilen tellerden ibrettir. rtsz elektrotlar da kendi aralarnda iki gruba ayrlr. 1.plak elektrotlar 2.zl elektrotlar

1.2.2.1.1 Masif Elektrotlar Bu elektrotlarla kaynak yaparken eriyik banyo, dikii havann oksijen ve azotunun tesirinden koruyamaz.Azot, kaynak dikiinin mukavemet ve sertliini arttrmasna ramen, snekliini drr. Oksijen de dikiin mekanik zelliklerini fenalatrr ve alam elemanlarnn yanmasna (kaybna) sebep olur.Dolaysyla da byle dikilerin ekil deitirme kabiliyeti gayet azdr.Ayrca kaynak banyosu abuk souduundan, diki gevrek olur ve entik mukavemeti gayet az olur. Fakat daha sonralar gelitirilen ve kaynak yerinin kaynak tozu veya gazlarla korunduu kaynak eitlerinde, havann zararl etkisinden korumak mmkn olmutur.Mesel, kaynak dikii tozalt kaynanda kaynak tozu ile, gazalt kaynaklarndan MAG kaynanda aktif bir gaz ile korunmaktadr. plak elektrotlarla kaynak ilemi zor icra edilir.ri damlalar halinde erir ve nfuziyet azdr.Yalnz doru akmda elektrot negatif kutba balanarak kaynak yaplr.Bu elektrotlar, dinamik zorlanma olmayan yerlerde kullanlabilir.En ok kullanld yer dolgu kaynak ileridir. plak elektrotlarn gerek arkn almas, gerekse ilave edilen maddenin kalitesi bakmndan birok mahzurlar vardr. Bundan dolay plak elektrotlar gittike kaybolmakta ve yerlerini rtl elektrotlara brakmaktadr. plak elektrotlarn en nemli mahzurlar unlardr: 1.Ark teekklnde glk, 2.Yalnz doru akmda alma, 3.Arkn kararszl ve bundan dolay birlemenin srekliliinde byk hata brakmas, 4.Oksijen ve azot gazlarn byk miktarda absorbe etmesi.

Bu absorbsiyonun yalnz gaz kabarcklar brakmakla kalmayp bilhassa demir oksit, demir nitrr gibi kaynan ekil deitirme kabiliyetini nemli derecede azaltan bileikler verdiini de hemen ilave etmek lzmdr. Oksidasyonla alam elemanlarnn kayb; bu da

12

erimi madenin mekanik zelliklerini nemli derecede drmektedir.plak elektrotlarn rtl elektrotlara nazaran tek stnl ucuz olmasdr, fakat bu etken de bunlarn yksek mekanik zellikler istenilen konstrksiyonlarda kullanlmasn salayamaz.

1.2.2.1.2. zl Elektrodlar

zl teller, iinde kaynak tozu olan boru biimindedir.MIG/ MAG kaynanda kullanlan tehizat ve koruyucu karbondioksit veya karm gazlar ile kaynak yaplr. Telin iindeki z, rtl Elektrodun tm esnekliini bu kaynak teline verir. Her pozisyonda kaynak
mmkndr, zden kaynak dikii alamlandrlabilir, otomasyona ve ak havada yaplan kaynaklara elverilidir.zl teller kenetsiz ve dikisiz olup z fluxla doldurulmu

borulardan retildiinde, retimin son aamasnda, bakr banyosuna girerek bakr kaplanabilmektedir. Bylece bu tel, depolamada kenetli teller gibi nemden etkilenmez ve telin zeri bakrla kaplandndan tor elemanlarn en az oranda andrr. retim srecinde, z doldurulduktan sonra tele normalizasyon tav uygulandndan, z hidrojenden tamamen arndrlmtr ve bu nedenle kaynak dikii en yksek mekanik deerlere sahip olur. zl teller 5 ve 15 kg lk makaralara sarldr. mal edildii aplar 1.20 ve 1.60 mm dir.
1.2.2.2. rtl Elektrodlar Gnmzde rtl ubuk elektrodlar kullanlmakta olup, plak rtsz elektrodlar terkedilmitir. Elektrodlar mekanik veya hidrolik tahrikli ekstrzyon preslerinde retilir Balayc olarak camsuyu kullanlr. Presten kan elektrodlar bir kurutma frnnda kurutulur. Elektrodlarn rtleri ince, orta kaln veya kaln olabilir.

1.2.2.2.1. rtnn Amac ve Etkileri Elektrod rtsnn grevleri Tablo 3'de verilmitir. En nemli grevleri, arkn tutumasn ve srdrlmesini salamak, cruf ve koruyucu gaz oluturarak kaynak banyosunu evre atmosferden korumak ve metalurjik olarak etkilemektir.

13

Tablo 3. Elektrod rtsnn Grevleri

Arkn iletkenliini iyiletirmek iin : - daha kolay tutuma salar; - daha iyi kaynak zellikleri oluturur. Bir cruf oluturarak; - damla bykln etkiler; - ark iindeki damlalar ve kaynak banyosunu zararl etkilerden korur; - katlaan banyoya form verir; - hzl katlamay nler. Bir koruyucu gaz rts oluturur: - organik maddelerden; - karbonatlardan (rnein CaCQ3 ) - Deoksidasyon ve bazen alamlama etkisi yapar.

1.2.2.2.2. rt Trleri TS EN 499'a gre drt temel rt tr vardr. Bunlar sellozik, asit, rutil ve bazik'tir ekil 1, bu rtlerin bileimlerini ve damla gei trlerini vermektedir.

ekil 1. nemli rt Trlerinin Analizleri ve Damla Geileri Esas rt trleri yannda TS EN 499'da baz karm rt trleri de tanmlanmaktadr: A B C R RR RC RA RC Asit rtl Bazik rtl Sellozik rtl Rutil rtl Kaln rutil rtl Rutil sellozik rtl Rutil asit rtl Rutil bazik rtl

14

1.2.2.2.2.1. Bazik Tip Elektrodlar Bir lkede Bazik tip elektrod tketim oran, o lkenin "makina imalat endstrisi" seviyesinin nemli bir gstergesidir. Gelimi, endstrileme srecini tamamlam lkelerde bu oran %50'nin zerindedir.Gnmz teknolojisinde karlalan en nemli sorunlardan bir tanesi GEVREK KIRILMA' DIR. Gevrek krlmaya kar en dayankl kaynak dikileri Bazik tip elektrodlarla elde edilir. zellikleri: - Yksek mukavemetli kaynak dikileri verir. - Mekanik zellikleri dier tiplere nazaran daha stndr. - Scak ve souk atlamaya meyli yoktur. - Deiken yklere maruz ve yksek mukavemet aranan yerlerde kullanlr. - Dikie curuf girme ihtimali zayftr. - DC Kaynak makinalarnn (+) kutbunda yanar. - Kaln kesitlerin, rijit paralarn ve p,s gibi gayri sarfiyat elemanlarnn yksek olduu Thomas eliklerinin vazgeilmez elektrodudur. Kullanlrken dikkat edilecek hususlar: 1. Bazik tip elektrodlarn rts rutubete kar ok hassastr. Bu bakmdan bu tip elektrodlar kullanlmadan nce 2 veya 3 saat sreyle 300-350 C de kurutulduktan sonra yaklmaldr. 2. DC Kaynak makinalarn da yaklmas daha uygundur. 3. Bazik tip elektrodlarn yaklmas zel bir tecrbeyi gerektirir. Uygulama Alanlar: - Dinamik zorlamalar etkisinde kalan elik konstrksiyonlar. - Makina paralar - Gemi ina endstrisi- Basnl kap ve kazan retimi - Boru hatlar ve inko kapl saclar. Kaynak Edilen elikler: - Yap elikleri: st33, st37, st44, st42 - nce taneli elikler: ste255, ste355, ste420, wste255, wste355, wste420 - Kazan salar: HI, HII, HIII, 17Mn4 - Boru elikleri: ste2107, den ste360.7 ye kadar - Makina yapm elikleri: st50, st60, c55, ck55

15

- Boru elikleri: st35.8, st45.8, st52.4 - Gemi saclar: A, BD, E - Dkme elikler: GS-38, GS-45, GS-52, GS-60, GS-62 Kaynak dikiinde hidrojen olumamas, salkl kaynak yapabilmenin n artdr. Hidrojen, kaynak dikiinde ince atlaklarn olumasna, dolaysyla da kaynak dikiinin dayanksz olmasna neden olur. Bazik elektrod rtleri, dikiin hidrojen kapma olasln, aza indirecek bir yapya sahiptir. Bu zellikleri, dier elektrodlara gre daha stn olduklar anlamna gelmektedir. Bazik elektrodlar btn kaynak konumlarnda kullanlabilir. Aralk doldurma kabiliyetleri fazladr. Kaynak metali, byk damlalar halinde gei yapar. (ekil 1.) Sonuta elde edilen kaynak dikiinin mekanik zellikleri olduka iyidir. Ayrca bir ok elektrod tr ile sonu alnmasnn zor olduu, 0C scaklklar atnda alan makine paralarnda da bile iyi sonu almak mmkndr. Bazik elektrodun kullanma alanlar u ekilde sralanabilir: yaps bilinmeyen, karbonlu ve az alaml eliklerin kayna, Yksek miktarda karbon, kkrt, fosfor ve azot ieren eliklerin kayna, Farkl miktarlarda karbon ieren eliklerin kayna, Kaln kesitli paralarn kayna. Bazik trdeki elektrodlardan beklenen sonularn alnabilmesi iin u hususlara dikkat edilmesi gerekir: Elektrodlarn kuru yerlerde depolanmas gerei vardr. Her hangi bir nedenle rutubet kapm elektrodlar kaynak ilemi ncesi 250 C de 30 dakika kurutulmaldr.

Rutil ve asit karakterli elektrodlarda, kaynak ilemi srasnda elektrod ile iparas arasndaki a yaklak 45 dir. Bazik elektrodlar da ise bu a 85-90 arasndadr.

1.2.2.2.2.2. Rutil Tip Elektrodlar

Bu tip elektrodlar la ok kolay kaynak yaplabildiinden geni bir kullanm alanna sahiptir.Bu yzden acemi kaynak elektrodu diye anlrlar. nce, orta ve kaln rtl olarak imal edilirler.Kaynak yaparken ergiyen metalin geii rt kalnlna gre deiir. rt arlnn yaklak yzde 35'ini titandioksitin oluturduu ve elektrodlardr. Ergiyen kaynak metali, rt kalnl arttka incelen damlalar halinde i parasna geer. rt kalnlnn 16

fazla olmas kaynak dikiinin mekanik zelliklerini de olumlu ynden etkilemekte ve aralk doldurma kabiliyetini arttrmaktadr. Rutil trdeki rtye sahip elektrodlar, dikii tamamen rten, olduka kaln, rengi kahve renginden siyaha kadar deien, abuk katlaan bir cruf olutururlar. Meydana gelen crufun zellikleri, rty oluturan maddelerin miktar ve trne baldr. Rutil tip elektrodlar ile hem doru hemde dalgal akmda kaynak yaplabilir. Ayrca bu trdeki elektrodlar, her kaynak pozisyonu iin elverilidir. Oluturduklar ark yumuaktr. Bu zellikleri, sakin bir kaynak yaplmasn olanakl klar. Rutil elektrodlar, rutil asit, ince rtl rutil ve kaln rtl rutil gibi eitlere sahiptir.

Rutil tip rtl elektrodlarn zellikleri:

- Kaynak ilemi kolaydr. - ok ynl kullanm imkanna sahiptir. - Yumuak bir arkla yanar ve sramas azdr. - Yukardan aa hari her pozisyonda kaynaa msaittir. - AC ve DC kaynak makinalarnda yaklabilir. - Kaynak dikiinin grnm gzel olur ve curuf kendiliinden kalkar. - Rutubete kar hassas deildir. - Diki metali dvlebilir. - St42 ye kadar olan genel yap eliklerin kaynanda kullanlabilir Kaln malzemelerin kaynanda, kk pasoda bazik tip elektrodun kullanlmas tavsiye edilir.

1.2.2.2.2.3. Sellozik Elektrodlar Sellozik elektrodlarn rt formlnn %30 kadarn selloz ve dier organik maddeler oluturur. Bunlarn ark iinde yanmas CO ve CO2 koruyucu gazlarn oluturur. Ark gldr, nfuziyet dier Elektrodlara oranla fazladr. Organik maddelerin tam yanmas iin su yardmna gerek vardr, bu nedenle sellozik elektrodlarn rtsnde % 5e kadar bir nem oran aranr. Bu nem ihtiyac elektrodun depolanmasnda bir avantaj oluturur, tekrar frnlamak gerekmez, hatta zararl olabilir. Sellozik elektrodlar gl ark nedeniyle, yukardan aa dahil, her pozisyonda rahat kaynak yaparlar, derin nfuziyet de gl bir kaynak dikii oluturur. Ancak bu elektrodlarn kayna sramaldr ve ok duman karr, kaynan hareleri de kaba olur. Kk pasosu ustalk gerektirir. Sellozik elektrodlar ak havada gemi ina sanayi ve petrol boru hatlar(pipe-line) kaynaklarnda gvenle kullanlr.zellikle rontgen kontrol istenen kaynaklarda tercih edilir.

17

NOT: Sellozik tip elektrodlar D.C. Kaynak makinalarnn (+) kutbunda yaklmaldr. Kk paso kaynaklarn da elektrodun (-) kutupta yaklmas tavsiye edilir 1.2.2.2.2.4. Asit elektrodlar

Genelde kaln rtl olarak retilen asit tipli elektrodlar, ark oluumu srasnda kaynak metalinin geii rt kalnl arttka incelir. Dier yandan meydana getirdikleri crufun katlama aral genitir. abuk akan ve dzgn dikiler veren bir elektrodtur. abuk akma zellikleri nedeni ile, yukardan aaya doru yaplan kaynak pozisyonu dnda kalan tm uygulamalar iin nerilir. Rutil elektrodlarda olduu gibi hem doru hemde dalgal akm ile kullanlabilmektedir. Asit tipli elektrodlarn aralk doldurma kabiliyetleri iyi olmadndan bu tr elektrod ile birletirilecek i paralarnn, birbirine iyi bir ekilde altrlma zorunluu vardr.
1.2.2.2.2.5. Oksit elektrodlar

Gzel grnl ve dzgn kaynak dikilerinin elde edilmesinin, n plana kt ilemlerde kullanlan bir elektrod trdr. Ancak kaynak metali ve cruf ok akc olduundan oksit tip elektrodlarn sadece yatay ve oluk pozisyonlarda kullanlmas grlmektedir. Arkn oluturduu yksek scaklklar nedeni ile aralk doldurma kabiliyeti dk olan bu elektrotlarn dier bir sakncas ise diki zerinde atlama ihtimali olmasdr.

18

BLM 2

PROJEDE UYGULANAN KAYNAK YNTEMLER

2.1. rtl Elektrot Ark Kayna
rtl elektrod ark kayna, kaynak iin gerekli snn, rt kapl tkenen bir elektrod ile i paras arasnda oluan ark sayesinde ortaya kt, elle yaplan bir ark kaynak yntemdir. Elektrodun ucu, kaynak banyosu, ark ve i parasnn kaynaa yakn blgeleri, atmosferin zararl etkilerinden rt maddesinin yanmas ve ayrmas ile oluan gazlar tarafndan korunur. Ergimi rt maddesinin oluturduu cruf kaynak banyosundaki ergimi kaynak metali iin ek bir koruma salar. lave metal (dolgu metali), tkenen elektrodun ekirdek telinden ve baz elektrodlarda da elektrod rtsndeki metal tozlar tarafndan salanr. rtl elektrod ark kayna sahip olduu avantajlar nedeniyle metallerin birletirilmesinde en ok kullanlan kaynak yntemidir. Avantajlar : 1.rtl elektrod ark kayna ak ve kapal alanlarda uygulanabilir. 2.Elektrod ile ulalabilen her noktada ve pozisyonda kaynak yapmak mmkndr. 3.Dier kaynak yntemleri ile ulalamayan dar ve snrl alanlarda kaynak yapmak mmkndr. 4.Kaynak makinesinin g kayna ular uzatlabildii iin uzak mesafedeki balantlarda kaynak yaplabilir. 5.Kaynak ekipmanlar hafif ve tanabilir. 6.Pek ok malzemenin kimyasal ve mekanik zelliklerini karlayacak rtl elektrod tr mevcuttur. Bu nedenle kaynakl birletirmeler de ana malzemenin sahip olduu zelliklere sahip olabilir. Dezavantajlar : rtl elektrod ark kaynann metal yma hz ve verimlilii pek ok ark kaynak ynteminden dktr. Elektrodlar belli boylarda kesik ubuklar eklindedir, bu nedenle her elektrod tkendiinde kayna durdurmak gerekir. Her kaynak pasosu sonrasnda kaynak metali zerinde oluan crufu temizlemek gerekir.

19

2.2.Gazalt Kayna
Gazalt kayna, kaynak iin gerekli snn, tkenen bir elektrod ile i paras arasnda oluan ark sayesinde ortaya kt bir ark kaynak yntemdir. Kaynak blgesine srekli ekilde beslenen (srlen), masif haldeki tel elektrod ergiyerek tkendike kaynak metalini oluturur. Elektrod, kaynak banyosu, ark ve i parasnn kaynaa yakn blgeleri, atmosferin zararl etkilerinden kaynak torcundan gelen gaz veya karm gazlar tarafndan korunur. Gaz, kaynak blgesini tam olarak koruyabilmelidir, aksi taktirde ok kk bir hava girii dahi kaynak metalinde hataya neden olur.

Avantajlar :
Gazalt kayna rtl elektrod ark kaynana gre daha hzl bir kaynak yntemidir. nk; Tel eklindeki kaynak elektrodu kaynak blgesine srekli beslendii iin kaynak rtl elektrod ark kaynak ynteminde olduu gibi tkenen elektrodu deitirmek iin kayna durdurmak zorunda deildir. Cruf olumad iin rtl elektrodlardaki gibi her paso sonras cruf temizlii ilemi yoktur ve kaynak metalinde cruf kalnts oluma riski olmadndan, daha kaliteli kaynaklar elde edilir. rtl elektrod ark kaynana gre daha dk apl elektrodlar kullanldndan, ayn akm aralnda yksek akm younluuna ve yksek metal yma hzna sahiptir. Gazalt kayna ile elde edilen kaynak metali dk hidrojen miktarna sahiptir, bu zellikle sertleme zelliine sahip eliklerde nemlidir. Gazalt kaynanda derin nfuziyet salanabildii iin bazen kk ke kaynaklar yapmaya izin verir ve rtl elektrod ark kaynana gre daha dzgn bir kk penetrasyonu salar. nce malzemeler ounlukla TIG kaynak yntemi ile ilave metal kullanarak veya kullanmadan birletirilse de, gazalt kayna ince malzemelerin kaynana rtl elektrod ark kaynandan daha iyi sonu verir. Hem yar otomatik hem de tam otomatik kaynak sistemlerinde kullanma ok uygundur.

Dezavantajlar : Gazalt kaynak ekipmanlar, rtl elektrod ark kayna ekipmanlarna gre daha karmak, daha pahal ve tanmas daha zordur. Gazalt kaynak torcu i parasna yakn olmas gerektii iin rtl elektrod ark kayna gibi ulalmas zor alanlarda kaynak yapmak kolay deildir. Sertleme zellii olan eliklerde gazalt kayna ile yaplan kaynak birletirmeleri atlamaya daha eilimlidir nk, rtl elektrod ark kaynanda olduu gibi kaynak metalininin souma hzn dren bir cruf tabakas yoktur. Gazalt kayna, gaz korumasn kaynak blgesinden uzaklatrabilecek hava akmlarna kar ek bir koruma gerektirir. Bu nedenle, rtl elektrod ark kaynana gre ak alanlarda kaynak yapmaya uygun deildir.

20

ekil.2. Gazalt Kaynanda Kaynak Diki Formunu Etkileyen Faktrler

2.2.1. MG/MAG Kayna (Eriyen Elektrotla Gazalt Kayna)

MIG kayna, koruyucu gaz kullanlarak yaplan (gazalt) ark kaynak yntemleri arasnda yer alr. Bu kaynak genel olarak argon atmosferi altnda yaplmtr. lk defa 1948 ylnda Amerika Birleik Devletlerinde Linde Air Products Company firmas tarafndan bulunarak nce alminyum ve alamlarnn sonra da srasyla yksek alaml eliklerin, bakr ve alamlarnn ve karbonlu eliklerin kaynanda kullanlmtr.Bu ynteme, ilk nce Linde Air Products Company - New York firmas tarafndan Shielded Inert Gas Metal Arc kelimelerinin ba harflerini birletirmek suretiyle SIGMA ad verilmitir. Daha sonra da Metal Inert Gas kelimelerinin ilk harflerini alarak oluturulan MIG ismi btn dnyada kabul edilen bir isim olmutur. MG ve MAG kaynak makinesi arasnda sadece kullanlan gaz fark vardr. Bunun haricinde donanm olarak ayndrlar. Inert gazlar, soygazlar olarak da bilinmektedir. Bunlar ierisinde en yaygn kullanlanlar argon ve helyumdur. Yurdumuzda argon gaz kullanlmaktadr. Aktif gaz diye adlandrlan gazlar ise karbondioksit ve karm gazlardr.Bu tr gazlar demir cinsi malzemelerde yaygn bir ekilde kullanlmaktadr.

21

MIG kaynak yntemi TIG ynteminden arkn, kaynak yerine otomatik olarak gelen ilave metal ile i paras arasnda olumasyla ayrlr. Gazalt kaynak donanm temel olarak aadaki ksmlardan oluur: 1) paras kablosu 2) Torca soutma suyu girii 3) Tortan geri su dn 4) Tor tetii devresi 5) Torca koruyucu gaz girii
6) Kablo gurubu

7) Silindirden gelen koruyucu gaz

8) Kaynak kondaktrnn kontrol 9) G kablosu 10) Primer g giri

ekil.3. Gazalt kaynak donanm

Yntemin Prensibi Bu yntemde ark, eriyen bir tel elektrot ile i paras arasnda yanar; koruyucu gaz inerttir.(soy) Bir tel makarasndan gelen tel, torca iletilir. Telin bu d ucunda akm kontak borusu yer alr. Kontak borusu, gaz memesinin iinde e eksenli olarak bulunur.Kontak borusunun alt ucundan arka kadar olan tel boyu olarak tarif edilen serbest tel boyunun uzunluu, mm cinsinden tel apnn 10 ila 12 kat kadar olmaldr. Kontak borusu mesafesi, serbest tel boyu ile ark boyunun toplamdr. Ark ve kaynak

22

blgesi, gaz memesinden kan koruyucu gaz tarafndan rtlr. Koruyucu gazn ak debisi, 1/dak cinsinden olmak zere tel apnn 10 ila 12 kat arasndadr. Mkemmel bir erime zelliine ancak yksek akm younluuyla alld zaman eriilir. Bu akm younluu da arkn durumuna bal olarak 60-150 amper/mm2 arasnda deiir. Kuvveti bir ultraviyole n emizyonu meydana geldiinden, bilhassa gz rahatszlklarna ve cilt yanmalarna dikkat edilmelidir. Yksek akm iddeti derin bir nfuziyet salar. Bu husus, 20 mm kalnlna kadar salara az amadan kaynak yapma stnl temin eder. Dier taraftan ince salarn kaynanda, parann kolay delinmesi gibi bir mahzuru vardr. MIG usul, kaln paralar kaynak yaparak, TIG usuln tamamlar. Normal el ile yaplan ark kaynanda olduu gibi, dikine ve tavan pozisyonlarndaki dikileri de kaynak yapmak mmkndr.

Akm ekli MIG kaynanda doru akm kullanlr ve genellikle elektrot pozitif kutba (ters kutuplama) balanr. Ark kararl bir ekilde yanarak, derin bir nfuziyet salar. Baz zel hallerde doru kutuplama ile de kaynak yaplabilir. Hafif metallerin kaynanda, parann yzeyinde meydana gelen oksit tabakasnn paralanmas, ancak elektrodun pozitif kutba balanmasyla mmkndr.Elektrodun doru akmda negatif kutba balanmasyla oksidin paralanma tesiri ortadan kalkt gibi, arkn kararll ve dier taraftan da nfuziyet derinlii azalr. rnein, paslanmaz eliklerin i ke kaynaklarnda yksek erime gc ve doldurma kaynanda da nfuziyetin azl dolaysyla elektrod negatif kutba balanarak kullanlabilir. MIG/MAG Kaynanda Kaynak Teknii MIG kaynanda belirli bir karakteristik ayar seildikten sonra tel ilerletme hznn ayarlanabilmesi iin kaba ve hassas ayarlar mevcuttur. Bu ayar anahtarlar akm retecinin n panelinde yer alr. Ark boyunun her deiiminde arkn direnci de deitiinden, dolayl olarak akm iddeti deitirilmi olur. Ark gerilimi, ark reteci zerinde, karakteristik erisi deitirilerek ayarlanr. Optimum bir ark boyu elde etmek iin, akm iddeti ve ark geriliminin belirli bir orana sahip olmas gerekir.Sadece tel ilerleme hz deitirilir ve akm iddeti deitirilmi olur. Ancak ark boyu da buna bal olarak bir miktar ksalr. Bu durumda ayn anda daha yksek bir karakteristik seilmelidir. Bu ekilde optimum ark boyu ayarlanabilir. Gerekte tek bir ideal alma karakteristii mevcut olmayp kullanlabilecek bir alma blgesi vardr.

MIG/MAG Kaynanda Grlen Kaynak Hatalar MIG/MAG kaynanda ynteme zg kaynak hatalar, birleme hatas (yetersiz erime) ve gzenektir. Birleme hatas, gerekenden dk veya yksek ark gc ayarlanmas durumunda ortaya kar. Gerekenden dk ark gc, esas metalin erimesine yeterli gelmez. Gerekenden yksek ark gcnn

23

yol at ar erime veya ok yava kaynak hz nedeniyle kaynak banyosunun ne akmas da birleme hatalarna neden olmaktadr. Gzenekler, kaynak metalinin katlamas srasnda metal ierisinde skan gaz kabarcklardr. Alamsz ve dk alaml eliklerin kaynanda gzenek oluumunun en nemli nedeni azottur. Azot, evredeki atmosferden gelir. gaz ak debisine ve tor ile para arasndaki mesafeye dikkat edildiinde bu tip gzeneklerin oluumu nlenebilir. Ayrca su soutmal torlardaki contalarn su szdrmas, torcun gerekenden fazla eik tutulmas, ar rzgarl havalarda veya ortamlarda kaynak yaplmas, tor aznn sramalarla tkanm olmas da gzenee neden olur.

24

BLM 3

KAYNAKLI NUMUNENN MEKANK ZELLKLER

3.1. Kaynak Dikii ve evresi Sertlik Dalm

Kaynak dikii ve evresinde sertlik deikendir. Sertliin maksimum seviyeye ulat yer ana malzemenin dikie snr olduu blgedir. Ergime snrndan en ok 0,3 mm tede ve 40-50 mikron kadar genilikte bir erit iinde sertlik en yksek deerine ular. Ana malzemenin, kaynan yksek ssndan kalc ekilde etkilenen ksm 1-3 mm dir ve bunun %15lik blgesinde bu etki en yksek seviyededir.Bu ksmda kaba taneler oluur.En yksek martensit oluumu yine bu blgededir. Bu gelimelerin doal sonucu olarak ayn blgede sertlik de yksektir ve kaynak dikilerinde atlaklar genellikle buralarda, yani dikiin kenarlarnda oluur.Vickers yntemi ile kaynak blgesi ve evresi sertlik deerleri yksek hassasiyetle llebilir. 3.1.1. Vickers Sertlik Yntemi Bu deney ynteminde bask eleman olarak tepe as 136 olan elmas kare piramit kullanlr. P yk ile malzemeye bastrlan piramit ucun brakt drtgen izin kegenleri llerek hesaplanan ortalama kegen uzunluu formlde yerine konarak sertlik deerleri bulunur. Vickers sertlii yke bal deildir. lme hatalarn azaltmak ve heterojen yaplarda ortalama deer elde edebilmek iin yk ve dolaysyla izi bytmek faydaldr. Ancak kegen uzunluu sertlii llen para veya tabaka kalnlnn en ok te ikisi kadar olmaldr. Yk 1-120 kgf arasnda deiebilir. Normal yk olarak 30 kgf seilebilir. Vickers ynteminde byk piramit asndan dolay az derinliklere ramen geni diyagoneller elde edilir. Bylelikle 5 200 gf gibi ok kk yklerde bile llebilir izler elde edilip, ok kk blge veya ince tabakalarn sertliinin saptanmas da mmkndr.(Mikro sertlik) Vickers sertlik lme ynteminde uygulanabilecek ykler 1-120 kgf arasndadr. Gerekli arlklar deney cihaz zerine takldktan sonra bask ucu mengenede bal olan numune zerine getirilir. Bask ucunun kolu aa evrilerek ucun kmas salanr. Sistem hidrolik olduu iin bask ucu yava yava aa iner. Bask ucunun numune zerine temas etmesinden itibaren deney balamtr. Ykn numune zerinde kalma sresi ayarlanabilir. Bu sre sonunda bask ucu numune

25

zerinden kaldrlr ve deney bitirilir. Ancak bu lmn sonucunun doruluu bakmndan numunenin en az farkl noktasna uygulanmas gerektii unutulmamaldr. zin llmesi iin cihaza ilave edilmi metalurji mikroskobu kullanlr. Numune zerinde meydana getirilen izin grnts mikroskop yardm ile lme ekranna aktarlr. lme ekranndaki hareketli iki cetvel yardmyla kegen uzunluu hassas bir ekilde llr.

ekil 4.Vickers Sertlik lme Cihaz

3.2.Kaynakl Numunenin Mukavemet zellikleri

3.2.1. entik Darbe Deneyi

Mhendislik yaplarnda kullanlan malzemelerin, bizleri ynlendirmeye yarayan eitli deerleri mevcuttur. Bu deerlerden yola karak eitli hesaplamalar yaparz. Bunlar; akma dayanm, elastiklik snr, ekme dayanm gibi deerlerdir. Fakat bu deerler bizleri bazen yanltabilir. Bu deerlerden bamsz olarak belirlenen entik darbe dayanm vardr.

Malzemelerde gevrek (ani) krlma dediimiz szkonusu olay mevcuttur. Gevrek krlma; Malzemeye srekli, yava artan ve tek eksenli yklenilen gerilmenin, akma gerilmesini gememesine ramen, verilen gerilmenin sonucunda malzemenin vermi olduu krlma tepkisidir. Malzemenin byle bir tepki gstermesi istenmez. Mhendisler almalarnda kulland malzemeleri kendi kontrolleri altna almak isterler. Bu yzden

26

kullanaca malzemeyi yeterli ekonomiklie, toklua ve sneklie sahip seer. Bu seimi yaparkende ensk kullandklar deney entik darbe deneyidir.

Deneyin amac; bir projede kullanlacak malzeme veya malzemelerin seiminde tokluk veya sneklik zelliklerinin belirlenmesidir.

Deneyin yapl; deneyde kullanlan numune, entik darbe dayanm belirlenecek malzemeden yaplm, standartlara uygun paradr. Deneyde kullanlan deney numunesi ekildeki gibidir.

ekil 5.Charpy deney numunesi Mevcut numune deneyin yaplaca makineye iki ekilde yarletirilebilir; ya entikli taraftan numuneye vurulur (izod) yada entiksiz taraftan vurlur. (charpy) Numune deneyin yaplaca makineye dikkatlice yerletrildikten sonra makinenin ekici serbest braklarak ekicin numuneyi krmas salanr. Daha sonra kuvvet skalsndan ekicin numuneyi krmas iin harcad kuvvet alnr. Kuvvet okunduktan sonra elde edilen kuvvet ile entik darbe mukavemeti hesaplanr. Hesaplanlan deer direkt olarak mhendislik hesaplarnda kullanlamaz, sadece malzemenin gevrek krlma eilimi hakknda bize bilgi verir.

entik darbe deneyinin yapld ortam scakl deney sonularna etkiyecei aktr. Ayrca entik darbe dayanmna etki eden dier faktrler ise malzemenin i yaps, malzemeye uygulanan mekanik ve sl ilemler gibi etkenlerdir.Gevrek krlmaya etki eden faktrlerin banda kaynakla birletirilen malzemelerin entik etkisi gelmektedir. Bu etki, kaynak metalinde, kaynak metali-ana metali arasnda veya s etkisi altnda kalan

27

blgede (ITAB) meydana gelir. Bu etkileri kontrol etmek iin eitli kaynak kontrol testleri mevcuttur. Bu testler; penetrasyon, rntgen, gz testi gibi kontrol testleridir. Bu kontrollerle entik etkisi ksmen kontrol altna alnabilinir.

entik etkisi meydana getiren atlaklar scak yrtlma ve souk yrtlma olarak gruplandr. Scak yrtlma katlaan malzemenin sv faz ve kat faznn birbirini etkilemesi ile ortaya kar. Souk yrtlma ise souma gerekletikten sonraki gerilme farkllklarndan meydana gelir.

3.2.2. ekme Deneyi

ekme deneyi, malzemelerin statik (darbesiz) yk altndaki mukavemet zelliklerini saptamak ve malzemelerin zelliklerine gre snflandrlmasn salamak amacyla uygulanan, mhendislik asndan ok nemli bir mekanik deneydir. ekme deneyi standartlara gre hazrlanm deney numunesinin tek eksende, belirli bir hzla ve sabit scaklkta koparlncaya kadar ekilmesidir. Deney srasnda, standart numuneye devaml olarak artan bir ekme kuvveti uygulandnda, ayn esnada da numunenin uzamas kaydedilir.ekme deneyinin en byk zellii, deney sonucu bulunan malzeme zellikleri mhendislik hesaplamalarnda dorudan kullanlmasdr. ekme deneyi sonucunda numunenin temsil ettii malzemeye ait aadaki mekanik zellikler bulunabilir. Elastisite modl Elastiklik snr Rezilyans Akma gerilmesi ekme dayanm Tokluk % uzama % kesit daralmas

3.2.2.1. ekme Numuneleri

ekme deneyinde kullanlacak numunelerin biraz nce bahsettiimiz zellikleri tam olarak hatasz bir ekilde karabilmesi iin, alnd malzemeyi net bir ekilde temsil edebilmeleri arttr. Ayrca u hususlarn bilinmesi de, sonularn irdelenmesi bakmndan gereklidir. 28

a) malat ekli : Dkm Kaynak Scak dvme veya haddeleme Souk dvme veya haddeleme

b) malat ekline gre ynlenme c) Tatbik edilen sl ilemler

Deney sonularnn irdelenmesinde, numunenin alnd malzemenin durumu yan sra, alnan numunede de u hususlarn bilinmesi faydaldr: a) Numunenin alnd blgeler b) Numunenin aln ekli c) Numunenin hazrlan ekli

ekme deneyine tabi tutulacak numunelerin ekil ve boyutlar standartlarda belirtilmektedir. Sonular, numune boyut ve biimine gre deiiklik gsterebilir. Numuneler iki ksmdan ibarettir. 1. Numunenin ba ksmlar : Yk tatbik edilmek iin tutulan ksmlardr ve dier blgeye gre daha byk boyutludur. 2. Numunenin orta ksm : Yk tatbik edildiinde deformasyonun yer almas arzu edilen daha kk boyutlu blgedir. Deney sonular bu ksmda yaplan lmelerle tespit edilir. Numunenin bu ksmnda, kesit ile uzunluk arasnda belli bir iliki vardr. Numunenin orta ksmndaki kesit alan, ilk kesit olarak alnr ve A0 ile gsterilir. Yuvarlak ubuklar iin ; A0 = p D02 / 4 Yass ubuklar iin ; A0 = a x b eklindedir.

29

3.2.2.2. ekme Deney Cihaz

En basit ekilde, bir el dinamometresi dahi ekme deneyi cihaz vazifesini grebilir. Bugn iin ok mkemmel cihazlar gelitirilmitir. Hidrolik ve elektronik sistemle alan, muhtelif ykleme kapasiteli olanlar mevcuttur. ekme deneyi cihazlarn hassasiyeti ok nemlidir. Cihazlarn yk sisteminin tolerans %1 den dk olmaldr. Deney cihaz karlkl iki tutucu (ene) tertibatndan oluup genellikle enelerden biri sabit, deeri hareketlidir. ene tertibatnda uygun tutucularla muhtelif boy ve ekildeki numuneleri tutabilmek mmkndr.

30

BLM 4

DENEYSEL ALIMLAR

4.1. Deneylerde Kullanlan Kaynak Elektrodlar ve Kaynak Parametreleri Deneysel almalarda BHLER FOX EV 47s bazik rtl, Oerlikon rutil rtl elekrot kullanlmtr.Gazalt kaynanda alamsz ve dk alaml yap eliklerinin , kazan ve

boru eliklerinin, gemi salarnn ve dkme eliklerin kaynana uygun olan SG 2 tip
elektrod ve koruyucu gaz olarak da CO2 gaz kullanlm ve kaynak makinesi 30 volt gerilim ve 150 amper deerlerine,bazik elektrodla kaynakta 150 amper doru akm art kutba ayarlanmtr.

ekil 6.Kesilen Kaynakl Sertlik Numunesi

4.2.ncelenecek Sertlik Numunelerin Kesilerek karlmas 3 hat (rutil,bazik,gazalt) kaynak dikii yaplan elik malzeme zerinden 20 mm * 15 mm*10mm llerinde toplam 3 adet numune kesilmitir.

4.2.1.Numune Hazrlama Metodlar Numuneler nce metal parlatma t e z g a h n d a 1200 kum SiC su zmparas i l e zmparalanmtr. Daha sonra yzeyin daha hassas duruma gelmesi iin 1 mikronluk elmas

31

sspansiyon ile kullanlan parlatma kuma (kee) ile nihai parlatma ilemleri gerekletirilmitir.Hemen sonrasnda parlatma ileminden kan numune yzeylerinde leke olumamas iin etil alkol ile numune ykanm ve kurutma makinasnda yzeyler kurutulmutur. Makro yapnn incelenmesi iin numunenin zel bir solusyonla dalanmas gereklidir.Kullanlan dalama solusyonu 2 ml HNO3 (Nitrik Asit) ve 98 ml etil alkol karmdr.

4.3. Makro nceleme Dalanan numuneler Metkon PST 901 Stereo mikroskop ile incelenmi ve kaynak blgesinin resimleri Nikon Coolpix 950 dijital fotoraf makinesi ile ekilerek bilgisayar ortamna aktarlmtr.

4.4. Vickers Sertlik lm Elmas ucun numune yzeyinde dzgn ve kalc bir iz brakabilmesi iin 10 ile 15 sn kadar uygulanmas gerekmektedir.llen diyagonal iz geniliine gre oluan Vickers sertlik deeri otomatik olarak llmtr. Sertlik lmnde 49,035 N yk 10 sn uygulanmtr.

Tablo 4. Bazik Elektrodla Kaynak Edilmi Numune Sertlik Tablosu Vickers Sertlik Deerleri (HV) Nokta 1.Hat (st) 2.Hat (Orta) 3.Hat (Alt) 1 176 152 155 2 168 174 189 3 164 185 208 4 231 205 212 5 279 201 202 6 283 179 182 7 157 181 199 8 175 147 179 9 177 149 163

32

300 250
Vickers Sertlikleri

200 150 100 50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Numune zerindeki z Noktalar

ekil 7. Bazik Elektrodla Kaynak Edilmi Numunenin Sertlik Deerlerinin Dalm

Tablo 5. Gazalt Kaynayla Kaynak Edilmi Numune Sertlik Tablosu Vickers Sertlik Deerleri (HV) Nokta 1.Hat (st) 2.Hat (Orta) 3.Hat (Alt) 1 156 184 154 2 155 178 157 3 130 186 197 4 208 199 205 5 279 206 184 6 270 203 169 7 176 189 149 8 145 146 141 9 139 144 140

33

300 250

Vickers Sertlikleri

200 150 100 50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Numune zerindeki z Noktalar

ekil 8. Gazalt Kaynayla Kaynak Edilmi Numunenin Sertlik Deerlerinin Dalm

Tablo 6. Rutil Elektrodla Kaynak Edilmi Numune Sertlik Tablosu Vickers Sertlik Deerleri (HV) Nokta 1.Hat (st) 2.Hat (Orta) 3.Hat (Alt) 1 196 150 158 2 188 157 154 3 185 179 170 4 178 245 153 5 171 197 175 6 187 230 170 7 182 213 166 8 175 210 189 9 168 216 174

34

300 250

Vickers Setlikleri

200 150 100 50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Numune zerindeki z Noktalar

ekil 9. Rutil Elektrodla Kaynak Edilmi Numunenin Sertlik Deerlerinin Dalm

4.5. ekme Deneyi

ekme deneyi iin nce test edilecek ve zerine rutil, bazik elektrotla ve dolu gazalt teliyle 3 hat kaynak dikii atlm elik plaka zerinden her bir elektrot iin beer tane olmak zere toplam 15 adet 20X10X200 llerinde ekme numuneleri

hazrlanmtr..Hazrlanan numuneler kaynak blgesindeki malzeme fazlalklar vargel tezgahnda alndktan sonra numunelerin ularna ekme cihazna tutturulabilmeleri iin punta kaynak atlmtr... Her bir numune iki ucundan zel ekme test cihaznn enelerine balanp,gittike artan bir ykle kopuncaya kadar ekilmitir.Kullanlan numuneler 10 mm kalnlnda olduundan laboratuvardaki elektronik gstergeli hassas ekme cihaznda ekme deneyini yapmak mmkn olmam deneyler labratuvardaki dier byk ekme cihaznda yaplm ve cihazn skalasndan numuneye ait ancak akma ve maksimum ekme ykleri deerleri okunabilmitir.

35

ekil 10.ekme Deneyi Numunesi

Tablo 7.Gazalt kaynak numunelerine ait akma ve max. ekme ykleri

Numune no 1 2 3 4 5 Ortalama

Kesit (A0 ) 20x10 20x10 20x10 20x10 20x10 20x10

Akma Yk (kg) 6600 6450 6300 6400 6350 6420

Max ekme Yk (kg) 9400 8800 8700 8400 8600 8780

Gzlem Kaynak yeri salam Kaynak yeri salam Kaynak yeri salam Kaynak yeri salam Kaynak yeri salam

Akma gerilmesi (gazalt kaynak numunesi)

akma=

Pak N/mm 2 A0

6420 * 9.81 20 * 10

akma=315

N/mm 2

kop=

Pmax N/mm 2 A0

8780 * 9.81 20 * 10

kop=430.6 N/mm

36

Tablo 8.Bazik kaynak numunelerine ait akma ve max. ekme ykleri

Numune no 1 2 3 4 5 Ortalama

Kesit (A0 ) 20x10 20x10 20x10 20x10 20x10 20x10

Akma Yk (kg) 6200 6400 6600 6400 6250 6370

Max ekme Yk (kg) 8450 8600 8700 8550 8300 8520

Gzlem Kaynak yeri salam Kaynak yeri salam Kaynak yeri salam Kaynak yeri salam Kaynak yeri salam

Akma gerilmesi (bazik elektrod kaynak numunesi)

akma=

P N/mm 2 A0

6370 * 9.81 20 * 10

akma=312

N/mm 2

kop=

Pmax N/mm 2 A0

8520 * 9.81 20 * 10

kop=417.9

N/mm 2

37

Tablo 9.Rutil kaynak numunelerine ait akma ve max. ekme ykleri

Numune no
1 2 3 4 5 Ortalama

Kesit (A0 ) 20x10 20x10 20x10 20x10 20x10 20x10

Akma Yk (kg) 6300 6450 6400 6050 6350 6310

Max ekme Yk (kg) 8500 8850 8400 8000 8650 8480

Gzlem Kaynak yeri salam Kaynak yeri salam Kaynak yeri salam Kaynak yeri salam Kaynak yeri salam

Akma gerilmesi (rutil elektrod kaynak numunesi)

akma=

P N/mm 2 A0

6310 * 9.81 20 * 10

akma=309

N/mm 2

kop=

Pmax N/mm 2 A0

8480 * 9.81 20 * 10

kop=415.9 N/mm

4.6. entik Darbe Deneyi

Deneyde kullanlan numuneler, entik darbe dayanm belirlenecek; zerine farkl tip yntemle kaynak atlm ana para zerinden , standartlara uygun llere yakn deerlerde testere ile kesildikten sonra numune genilikleri, zerindeki l hatalar vargel tezgahnda tala almak suretiyle giderilmi ve son olarak frezede 2X45 lik entik azlar alm ve deneye hazr hale getirilmitir.

38

Tablo 10.Bazik kaynak numunelerine ait tokluk deerleri

Numune no 1 2 3 4 5 Ortalama

Kesit (A0 ) 10x8 10x8 10x8 10x8 10x8 10x8

Darbe direnci (kg- m) 10,7 7,9 6,9 8 6,5 8

Tablo 11.Rutil kaynak numunelerine ait tokluk deerleri

Numune no 1 2 3 4 5 Ortalama

Kesit (A0 ) 10x8 10x8 10x8 10x8 10x8 10x8

Darbe direnci (kg- m) 7 5,5 6,8 6,7 6,8 6,56

Tablo 12.Gazalt kaynak numunelerine ait tokluk deerleri

Numune no 1 2 3 4 5 Ortalama

Kesit (A0 ) 10x8 10x8 10x8 10x8 10x8 10x8

Darbe direnci(kg- m) 6,3 6,3 4,1 5,4 6,3 5,68

39

BLM 5

YAPILAN ALIMALARIN DEERLENDRLMES VE SONULAR

5.1. Kaynak Blgesinin Makro ncelemesi Numuneler stereo mikroskop altnda incelenmitir. ncelemeler srasnda 3 numunede de makro kaynak hatalarna rastlanmamtr

ekil 11.Bazik Elektrod Kullanlarak Kaynak Edilmi Numunenin Makro Resmi

ekil 12.Gazalt Kaynayla Kaynak Edilmi Numunenin Makro Resmi

40

ekil 13. Rutil Elektrod Kullanlarak Kaynak Edilmi Numunenin Makro Resmi

5.2. Sertlik lm Sertlik lm numuneler zerinde er h a t eklinde yaplmtr. Yaplan deneylerde her bir numune iin maksimum sertlik deerlerine kaynak diki merkez ekseninin hemen evresinde ulald grlmtr.Maksimum sertlik deerleri bazik elektrod kaynak numunesi zerinde llmtr.Sertlik dalmlarnda tam olarak dzenli ve simetrik bir dalm gzlenememitir.Erime blgesi ve esas metal blgesi arasnda belirgin bir gei tespit edilmitir.

5.3. Mukavemet lmleri ekme deneyi sonucunda deerler birbirine yakn olmakla birlikte gazalt kaynak numunesinde ortalama akma ve kopma gerilmelerinin maksimum olduu tespit edilmitir. Malzeme elik olduu iin kopmalar snek kopma eklinde olmutur.Charpy krlma deneyi sonucunda maksimum darbe direnci deerleri bazik numunelerde llmtr.Bunu srasyla rutil ve gazalt kaynak numuneleri izlemitir.

41

KAYNAKLAR

Burhan OUZ Oerlikon Ktphanesi Yaynlar Mhendis ve Makine Dergisi Milli Eitim Bakanl MEGEP projesi yaynlar www.gencbilim.com www.makinateknik.org www.teknolojikarastirmalar.com www.arctech.com.tr www.bilesim.com.tr

42