SYLEM ANALZ Hilal ELK1* Halil EK2** ZET Sylem analiz konuma ve metinler araclyla oluan anlam rnleri

ile ilgilenen geni kapsaml sosyal ve kltrel aratrmalar iinde kullanlan bir aratrma yntemidir. Bu almada sylem analizinin nitel aratrmalarda nasl kullanld ve sylem analizinin temel ilkeleri zerinde durulmutur. Sylem analizinin teoriksel arka plannda sosyal bilimlerdeki sosyoloji, psikoloji, dilbilim, medya, siyasal bilimler gibi pek ok farkl alan yer almaktadr. Bu alanlarn her biri sylem analizini kendi bak alarna ve bilimsel yntemlerine dayal olarak kullanr ve sylem analizine ilikin kendi kurallarn oluturur. Bu nedenle sylem analizini tek bir balk altnda formlletirmek ve standardizasyonunu yapmak kolay deildir. Sylem analizine ilikin yaklamlarn eitlilie ramen, hepsinin dayand ortak kurallar bulunmaktadr. Anahtar szckler: Sylem, dil, sylem analizi

ABSTRACT Discourse analysis takes its place within a larger body of social and cultural research that is concerned with the production of meaning through talk and texts. In this study general principles of discourse analysis and how discourse analysis is used in qualitative research are mentioned. Theoretical background of discourse analysis based on different fields in social sciences such as sociology, politic, linguistic, media, psychology, etc... Each of them use discourse analysis according to their own perspective and scientific methodology. Besides this they create their rules related with discourse analysis. Hence, it is not easy to gather up formalization and standardization of discourse analysis in one context. Although approaches to discourse analysis vary, at the same time they share common rules. Key words: Discourse, language, discourse analysis

SYLEM Gnmz modern dnyas mcadeleler ve elikilerle karakterize edilir. Homojenlik hibir yerde mevcut deildir, buna karn ideolojik ikilemler, parallk/blnmlk, oklu kimlikler mevcuttur (Wodak, ve Meyer, 2002). Kurulan, iinde olunan dnya effaf bir dnya deildir, aksine belirsiz ve amlanmas gereken bir dnyadr. Gnmz dnyas
* **

Ar. Gr. Marmara niversitesi Atatrk Eitim Fakltesi Eitim Bilimleri Blm Do. Dr., Marmara niversitesi Atatrk Eitim Fakltesi Eitim Bilimleri Blm

99

Newtonun mutlak zaman ve uzay iinde yaanan dnya grnden uzaklam, bunun yerine belirsiz, kaotik bir sylem dnyas anlayna doru ilerlemitir (Szen, 1999). Zaman ve mekn kavramlarnn km gibi grnd hzl deien dnyadaki modern toplumlarn karmakl, farkl toplumlar arasndaki ilikiler ve belirli bir toplum iindeki farkl gruplar arasndaki ortak etkileimler, oklu nedenselliklere dayal olarak aklanabilir (Wodak, ve Meyer, 2002). Modernizmin savunucusu olduu nedensellik gnmz dnyasnn karmakln, belirsizliini, ikilemleri, vb olgular aklayabilecek gce sahip deildir. Nedensel modeller bu karmaklkla rtmemektedir. inde bulunan dnya sylemin nemini vurgu yapan dnyadr. Sylem bir meta-eylemdir ve ideoloji, bilgi, diyalog, anlatm, beyan tarz, mzakere, g ve gcn mbadelesiyle eyleme dnen dil pratiklerine ilikin sre/lerdir. Sylem sosyal, siyasi, kltrel, ekonomik alanlar gibi, sosyal hayatn tm ynleri ile ilikilidir (Szen, 1999). Sylem, farkl yaklamlara dayanarak farkl aklanmalar getirilmesi mmkn olan bir kavramdr. Baz aratrmaclara gre sylem, btn konuma ve yazma eylemleri olarak deerlendirilirken, baz atrmaclara gre ise sadece konuma a trevlerinden oluan uygulamalar olarak deerlendirilir Foucault ise, sylemi daha genel, tarihi ve gelimekte olan dil uygulamalar olarak grr (Potter & Wetherell, 1987). Foucault (1969)a gre her birey farkldr bu ve bu farkllk bireylerin sylemlerinin de fakl olmasna kaynaklk eder. Farkl tarihsel zaman dilimlerinde insanlk, birbirlerinden farkl kendilik maskeleri kullanmlardr. Ve dolaysyla her bireyin sylemi, hem tarihsel adan, hem de iinde bulunulan zaman asndan birbirinden farkldr (Parker, 2002). Sylem belirli kurallar, terminoloji ve konumalardan oluan sistematik dilsel dzenleri betimlemek zerine kullanlan bir kavram olarak kategorize edilir (Tonkiss, 2006). Sylem bir iletinin tm boyutlarn, sadece iletinin ieriini deil, onu dile getireni (kim sylyor), otoritesini (neye dayanarak), dinleyiciyi (kime sylyor?) ve amacn (syleyenler syledikleri ile neyi baarmak istiyor) kapsar. Sylem belirli bir zaman dilimi iinde belli insan gruplar arasnda olan ve dier insan gruplar ile ilikili olarak gelitirilen fikirleri, ifadeleri ve bilgileri ierir. ktidarn uygulanmas byle bir bilginin kullanmna ikindir. Sylem, konuma ve sohbette dhil olmak zere tm iletiim biimlerini kuatr. Bununla birlikte sohbet ve konuma mnhasr sze dklen nermelerle snrl deildir, gnlk uygulamalar iinde sosyal dnyay grme, snflandrma ve ona tepki verme yollarn da ierir (Punch, 2005). Bireyler sylem yaratamaz. Bunun yerine sylemler sosyal dzeyde mevcutturlar. Sylem, anlam ina eder ve bylelikle toplumlar mevcut semboller ve anlamlar arasnda ba kurar. Bu yolla toplumlar konular, olaylar ve olgular zerinde nasl dnecekleri ya da iletiim kuracaklar sylemler zerinden kazanrlar (Potter, 1996). Sylem, gl ve karmak bir yapdr. Sylemin karsnda olduunu iddia eden dnceler syleme gre ekillenir ve sylem ierisinde kendi yerlerini, deerlerini bulur (Szen, 1999). Faucault, sosyal yaplarn dilin kullanm iin eitli kurallar oluturduunu ileri srer. Bu kurallar; bireylerin sosyal yap ve anlam arasnda ba kurmasna etki eder. Sosyal yaplar g kazanmak ve elde ettii bu gc srdrebilmek iin bu srece ihtiya duyar. (Potter, 1996).

100

Sylem ve Dil Sylem, yalnzca dille birlikte dnlebilir ve yalnzca dil olarak mmkndr (Szen, 1999). Sylemin nemine vurgu yapan Potter ve Wetherell (1987)e gre, dil sosyal bir fenomendir. Sadece bireylerin deil bunun yan sra kurumlarn ve sosyal oluumlarn zel anlamlar ve deerleri vardr ve tm bunlar dille ve sistematik yollarla ifade edilir. Metinler, iletiim rn olan dil birimleri ile ilikilidir ve okuyucular/dinleyiciler pasif alclar deillerdir. Pottera (2004) gre dil, bireylerin kendilerini ifade edebilme ve dier insanlar anlayabilmeleri iin bireye gerekli olan bak asn sunan bir nesnedir ve dilsiz bir dnya anlam bakmndm eksiktir. Dil sadece basit bir temsil ya da yanstma arac deildir. Dil deiik fonksiyonlar ieriinde barndran karmak sistemler btndr (Elliot, 1996). Dil toplumsal ve uzlamsal bir kurumdur. Dil, hem dnceye hem de sese -aralarndaki balanty salarken- kendi biimsel koullarn da kabul ettirmi olur. Saussuree gre dil ile dnce birbirinden ayrt edilemez. Szcksel anlatmdan soyutlanarak ele alndnda dnce, ruhbilimsel adan biimlenmemi, ayrmsz bir yndr. Dncede dilin ortaya kmasndan nce hibir ey belirgin deildir. Dilin dnceye kar stlendii grev, kavramlarn anlatm iin zdeksel bir ses arac yaratmak deil, dnce ile sese araclk etmektir. Dil, biimlenmemi iki yn arasnda (iitsel imgeler ve dnce arasnda) oluurken, kendi biimlerini yaratr. Ne ses dnceden ayrlabilir, ne de dnce sesten. Bu adan dilbilim bu iki dzeyde balanan elerin birletii snr blgesinde yer alr. Bu birleim bir tz deil, bir biim yaratr. Dil, sze (bireysel kullanma) olanak tanyan uzlamsal bir kurumdur, yani onu konuan tarafndan, zerinde anlalmaya varlm olmasndan baka bir gereklik koulu yoktur. Dil szn tersine gerek bir nesne deildir; potansiyel, gizil imknlar btndr (Tura, 2005). Dil, iletiimin basit bir tanm ya da arac deildir aksine sosyal bir pratiktir, bir eyleri yaratma srecidir. Dil sosyal yaamn merkezindedir ve yaam oluturucu bir zellie sahiptir. Konumalar srekli ve aralksz bir ekilde sosyal dnyay yaratr, bu adan dil ne olup bittiini anlatan basit bir yanstcs deildir (Wood ve Kroger, 2000). Bu balamda sylem, yapsal ve ieriksel tutarll olan ve sosyal balamda bireylere anlam ina etmeye olanak tanyan dilsel malzemenin aralar olarak grlmektedir. Anlamn inas dair vurgu sylemin eylemsel bak acn ierir. Dil/konuma bir eylemdir ve bu eylemler; 1) tabirsel ya da gsterimsel anlam (ne sylendii), 2) illocutionary g (konuan syledikleri ile ne yapmaktadr), 3) perlocutionary g/bask (sylenenlerin dinleyiciler zerindeki etkisi) olmak zere temel bileenden meydana gelmektedir (Wood ve Kroger, 2000). Dil/konuma eylemleri, Habermansn eletirel teorisi ile de yakndan ilikilidir. Habermasa gre sze dklm eyler ksacas sylenenler hibir zaman basit birer cmle ya da sz dizini deillerdir, sylenenlerin ierikten ayr kendilerine has ruhlar vardr. Sylem ve konuma eylemlerinin anlam, iinde yapland zneleraras ierikten tremektedir (Cohen, Manion ve Morrison,2005).

101

Gee (1999)e gre dil kullanm nerede ve hangi zaman diliminde olursa olsun daima siyasal bir ierie sahiptir. nk dil onu kuatan sosyal dnya ve o sosyal dnyann ideolojileri tarafndan sarmalanm durumdadr. Dilin ardnda, ondan ayrlamaz bir biimde duran siyasal bir sylem mevcuttur. Bu adan bakldnda dili siyasal, ideolojik ifadelerden ayr tutmak ve onsuz dnmek hemen hemen hi olas deildir

SYLEM VE SYLEM ANALZNN TEORK TEMELLER Sylemi esas alan sylem analizinin temellerine bakldnda teorik ve uygulama asndan yapsalclk, post-yapsalclk, post-modernizm ve hermeneutikten beslendii grlmektedir. Yapsalclk Yapsalclk, lmekte olan varoluuluun yerini alan bir fikir modas olarak 1950li yllarda Fransada domutur. Yapsalclk bir hmanizm eletirisi olup, zneyi sfra indirger ve zneyi yok sayar. Yapsalcln temelleri Saussure tarafndan atlmtr. Saussure geleneksel dilbilim yaklamn yanl bulur. Ona gre dilbilimin nesnesi, dilin sistemi, yapsdr. Dili bilimsel olarak incelemek gerekir. Bu ise dili nesne durumuna getirmekle mmkndr. Dili anlamak demek, dilin eleri arasndaki o andaki bantlarn oluturduu sistemi aklamak demektir. Dil dncenin arac deil, aksine dnce dilin aracdr. Dil gereklii yanstmaz, gereklii retir ve szcklerin anlamn nesneler deil, dil belirler. Yapsalclk dili tarihsel geliiminden bamsz kapal bir sistem olarak ele alp inceleyen bir dilbilim temeli yaratmtr (Orkunolu, 2007). Sylem aratrmalar dilin bir iletiim formu olduu dncesinden yola kar. Dil sembolik dzeni yaratan bir iletiim aracdr. Yapsalclarn grevi, eitli kltrlerin organize ettii alglama ve dnyay anlama biimlerine dayal kavramsal yaplar akla karmaktr. Yapsalclk, dnyann kendisinin ne olduunu deil, anlamlandran insanlarn onu nasl anlamlandrdklarn kefetme amacn tar. Yapsalc anlay dilin ardnda her zaman bir yap olduu fikrini benimser. Dilin iinden doan ve dil aracl ile varlk gsteren sylemde her zaman bir yapdan yola kar ve yap araclyla bir kme kurmaya giriir. Saussuree gre bir dilin var olmas iin bir topluluun/ cemaatin bulunmas gerekir bu balamda dilin toplusal varolu dnda varlndan sz edilemez. Bu haliyle dil, dilin gstergesi haline gelir. Gnmzde sylem teorileri Saussurec dilbilim sistemini kabul eder, ancak btn sylemlerin ardnda tek ve genel bir sistem fikrini reddeder (Szen, 1999) ve dier dilbilim aklamalarndan beslenir Post-Yapsalclk Yapsalclk zamanla kendi iinden ve dardan eletirilere maruz kalmtr. Bu eletiriler Post-yapsalcln domasna kaynaklk etmitir. Post-yapsalcla gre her ey bir yapdr ve bu yapnn merkezi ve snr yoktur. Dil kendi iinde kapal bir sistem

102

deil ak ve esnek bir sistemdir (Orkunolu, 2007). Post-yapsalc yaklam metin merkezli bir yaklamdr. Bu gr, her metinin arkasnda bir yapnn bulunduunu iddia ederek okuyucunun nemini hie sayan yapsalc grn aksine, okuyucu merkeze alr. Metnin anlamn yazar deil, okuyucu belirler. Birden ok okuyucu olduu iin, metnin de birden ok anlam vardr. Yazar artk, modernitede olduu gibi otorite kayna deildir. Yapsalclk, yazar ldrmtr. Pos-yapsalclk ise, bu ldrme faaliyetini geniletmi, yazar ldrerek metni ve okuyucuyu n plana karmtr. Post-yapsalc anlayta, metni oluturan yazar deildir, metni oluturan okuyucudur. Post-yapsalcla gre her okuma, ayn zamanda yazmadr (Szen, 1999). Postmodernizm Postmodernizm farkllaan, blnen kitlelerin kltrn daha dorusu aa kltrlere ynelmi, kitle kltrlerini azizletiren bir yaklamdr (Bolay, 1998). Modernist dnyann konvergenez, ift deerlilik, bilginin hakimiyeti, konsenss, ve zneleraraslk, elit kltr anlayna kar olan postmodern dnya; oalma, mitosun rehabilitasyonu, uyumsuzluk ve kitle kltr ile karakterize edilir (Hesapolu, 1998). Postmodernizm, zneyi belirleyici statden indirerek, belirlenen konumuna tar. zne, dil ya da g (iktidar) tarafndan ina edilmektedir. Foucaultya gre kimlii ve karakteriyle birey bedenler, hareketler ve istekler zerinde uygulanan g iktidar ilikisinin bir rndr (Arslan, 2001). Postmodern gre gre felsefenin merkezinde bilin deil, dil vardr. Postmodernizm, dilin gerei yanstmayacan ileri srer. Post-modernistler arasnda dil konusunda; a) dil gereklii yanstmaz, b) dil gereklii artk yanstamaz eklinde ana iki eilim vardr. Dilin gereklii savunamayacan ileri srenler; dil ile gereklik arasnda iliki olmadndan dil, gereklii yanstma yeteneinde olmadn ileri srer ve dil ile gereklik arasndaki ilikiyi savunan tm dilbilimsel teorileri reddederler. Postmodernizme gre dil, dilin yaps iinde bulunan eler arasndaki bir ilikinin esidir. Dildeki metinlerin dnda hibir ey yoktur. Dilin gereklii artk yanstamayaca grn ileri srenler, iinde yaanlan an simlasyon a olduuna vurgu yapar ve simlasyonun gereklikle ilikili olmayacan ifade ederler. Gereklik yerini hiper-gereklie brakmtr. Hiper-gereklik, gereklik ve hayli birbirinden ayrt etme yeteneini yitirmekten baka bir ey deildir. Gereklie bal olmayan imgeler ve gstergeler anda yaanlmaktadr. Bylesi bir ada dilin gereklii yanstmas artk mmkn deildir, nk gereklik kaybolmutur (Orkunolu, 2007). Postmodernizm yazar ykmtr. Metni dntrm ve okuru yeniden ynlendirmitir (Hesapolu, 1998). Hermeneutik Hermeneutik, bir konuma, yazl kelimeler ya da resimlerden oluan metnin ayrntl okunmas ya da incelenmesine vurgu yapar (Neuman, 2008) ve gemii, dil

103

rnlerinin yazl eserlerin dilini yorumlayarak anlamak, yorumlama ilevini stlenir (Szen, 1999). Dilthey, hermeneutii bireysel yazn yaptlarndan, genel tarihsel yasalara varma yntemine olarak aklar ve Diltheye gre yorumlamada dil nemli bir rol oynar. nk dil anlam taycsdr. Schleiermacher, tmn paradan yola klarak, parann ise tmden yola klarak ve aralarnda bir uyum salanarak anlalabileceini savunur. Ona gre, hemeneutiin ana kurallarndan biri uyuumun salanmasdr ve bu uyum olmakszn doru anlama gerekleemez. Buna karn, Gadamer, zne-nesne ayrm yapan bu tr bir tarihselci yoruma kar karak, metin ile okurun birliini savunur, anlama ve yorumlamay tek bir sre olarak grr (Kasapolu, 1992). Gadamer hermeneutii, btn bir anlamann karakterinin ve koullarnn felsefi aratrmas olarak tanmlar ve hermeneutik etkinliin daima bir baka dnyaya ait bir anlam balamn o anda iinde yaanlan dnyaya aktarma ya da evirme etkinlii olduunu vurgular (Becermen, 2004). Gadamer anlama, yorumlama, diyolog ve sylem kavramlar bir arada kullanr ve bunlar tek tek aklayan aslnda her tr yorum tekniini mmkn klan fakat ayn zamanda ona snrlamalar getiren n anlama peine der. Gadamere gre yorum; yapay anlamn maskesini drmek, gizlenen ya da baka bir biimde aktarlan anlamn zerindeki rty kaldrmaktr. Yorumlama bir gelenekte yaratlan sylemin aka ifade edilmesidir. Dier bir ifade ile yorum iin syleme/lere ihtiya duyulmaktadr. Herkesin sylem olarak kabul ettii bir metnin veya insann demek istedikleriyle kastedilen ifadeler, yorumlama ile ak bir hale gelir. Bu sre yorumlayan ile yorumlanan arasnda bir kpr kurarak boluu ortadan kaldrr (Szen, 1999). te yandan Ricur szl ve yazl dil arasndaki ayrm gerekelendirmek iin bir n kavram olarak sylemi kullanr ve gndelik konuma olaylarnn sylemine nem verir, fakat metni daha n plana karr. Ricur sylem tanmn cmleden yola karak dilbilim erevesinde yapar. Sylem dilin konuulduu ve yazld biimdir. Dilin znesi yoktur ama sylem srasnda konuana gndermeler mevcuttur; yani kimin ne syledii nemlidir. Dilin zaman ve subjektiflii yokken, sylem hemen her zaman bir ey hakkndadr. Sylem imdi iinde gerekleir. Dil sistemi ise zaman dndadr. Sylem tasvir etmek, anlatmak veya temsil etmek zorunda olduu dnyaya gndermeler yapar. Bylece dilin sembolik ilevi sylem iinde gerekleir. Sylem metnin arkasnda duran bir ey deildir, aksine metnin nnde durmaktadr. Ricurcu Hermeneutik, batl hmanist sylemin altn izen teki fikrine baldr (Szen, 1999).

SYLEM ANALZ Sylem analizi metedolojik ve kavramsal unsurlardan meydana gelen sosyal hayata dair bir perspektiftir olup, sylem zerine dnme (teorik ve meta-teorik eler) ve sylemi datalatrma yolu olarak karakterize edilir. Bu analiz yntemi sadece geleneksel metodolojilere bir alternatif olmayp, ayn zamanda bu metodolojilerin iine sokulmu bak alarna kar bir alternatiftir. Sylem analizi metodolojide genel, kuramsal ve

104

niceliksel yaklamlardan, ayr ayr nitelendirilen, detayl ve nitel yaklamlara gei iin gerekli bir abadr (Wood ve Kroger, 2000). Sylem analizi son yllarda sosyal psikolojideki geliimlere bal olarak nitel aratrmalarda ne kan bir aratrma yntemi olup, odan anlamn deikenliine eviren bir giriim olarak kabul edilmektedir. Bu yaklam dilin sosyal eylem ynn vurgulamak iin dil felsefesinde yer alan konuma-eylem teorisini ve insanlarn kendi alg dnyalarn yaratmak iin gnlk olaylarda dili nasl kullandklar zerine odaklanan ethnometadolojiyi kullanr. Bu adan bakldnda sylem analizi bir anlamda anlamn eitliliini ve deikenliini aratran ileri dzey hermeneutik ve sosyal gstergebilim olarak grlebilir (Elliott, 1996). Sylem analizi farkl disiplinlerden (psikoloji, sosyoloji, dilbilim, antropoloji, edebiyat almalar, felsefe, medya ve iletiim almalar) beslenerek gelien ve bu farkl disiplinlerin teorik bak alarna dayanan zrhlarla kuatlm bir analiz tekniidir (Potter ve Wetherell, 1987; Tonkiss, 2006). Sylem analizi bu adan btnlemi tek bir teori, metot ve uygulama deildir. Bunun yerine farkl disiplinler, farkl aratrma gelenekleri iinde yrtlen, heterojen zellie sahip nitel bir aratrma yntemidir (Tonkiss, 2006). Sylem analizi en basit anlatm ile dilin incelenmesidir. Ancak bu inceleme ifade edilen dilsel elerin basit bir incelenmesi olmayp ifadelerin/sze dklenlerin szdizimsel ve semantik snrlarnn tesine gitmeyi ve bu tede yatan almam ve ierii incelemeyi gerektirmektedir. Dijk (1997)inde iaret ettii gibi sylem analizi, sylem ya da dil kullanmnn sadece biimsel (fonolojik ya da szdizimsel) yn ile ilgilenmez. Bundan ziyade ilgi odan sosyal ve kltrel balam iinde iletiim kuran dil kullanclarnn oluturduu sosyal olaylara evirir (Barker ve Galasinski, 2001). Sylem analizi, bireylerin bakalar ile sohbet ederken meydana gelen zneleraras zihin bileenleri zerine odaklanan gerek bir sosyal metottur (Elliot, 1996). Sylem aratrmalar; semantik, fonoloji, sentaks, morfoloji ve pragmatik yaklamlarda grld gibi cmleyi temel alan dar kapsaml dil analizi deildir. Tam tersine, dil kullanmnn daha byk blmlerini sosyokltrel balam erevesinde ele alp inceleyen bir yaklamdr (Atay, 2007). Sylem analizinin temel varsaymna gre dil, eylem ve fonksiyona ynelik evre ynelimidir ve birey sosyal dnya deerini ya da adaptasyonunu oluturmak iin dili isteyerek kullanr, bu aktif ina sreleri dil deikenlii iinde ortaya konur. Sylem kullanld fonksiyona bal olarak deikenlik gsterir ve bu bakmdan deikenlik kavram sylem analizinin temel tan oluturur (Elliott, 1996). Sylem analizindeki temel vurgu dille ne yapldn ve ne baarlddr (Wood ve Kroger, 2000). Faucault sylemi dil ve sosyal yaplar arasndaki ilikiye atfta bulunarak aklar (Potter, 1996) ve ona gre sylem; a) sosyaldir, yani kelimler ve kelimelerin anlamlar nerede, kim tarafndan, kimin iin kullanldna bal olarak aklanr. Sonu olarak kelimelerin anlamlar sosyal ve kurumsal ortamlara gre deiir bu nedenle evrensel sylem diye bir

105

ey yoktur, b) birbiri ile atan farkl sylemler olabilir, c) sylemler birbirleri ile atma halinde olabilecekleri gibi bir hiyerari iinde dzenlenmi olarak ta grlebilir. atma ve hiyerari iktidar kullanm ile yakndan balantldr. Sylemlerin retilmesi ve iktidar kullanm arasndaki ba nedeniyle sylem analizi iin iktidar kavram byk nem tar (Punch, 2005). Foucaultnun sylem zerindeki grlerini temel alan sylem analizi, geleneksel dnme ve yazma pratiklerinin kltrel yap iinde politik ve ideolojik amalara nasl hizmet ettiini, benzer ekilde insanlarn dnme biimlerinin ve sosyal bir varlk olarak eylemlerin nasl snrlandrdna, kstlandna ynelik aklamalar getirmeyi ama edinir (Wooffitt, 2005). Kim nasl ve niin konuuyor? Kim nasl dinliyor ya da susuyor? Kim nasl yazyor veya nasl okuyor gibi sorularla balayan sylem analizi varsaymlardan deil belirsizliklerden hareket eder. Ayrntlara odaklanan sylem analizini pragmatiktir. Yani, dili kullanan insanlarn dille ne yaptklar sorusuna cevaben bir sylemdeki linguistik zellikler onlarn ne yaptklarn anlamak amacyla inceler (Szen, 1999). Potter ve Wetherell bir taraftan sylem analizi etiketinin kullanld en az drt aratrma trnden bahseder. te yandan Coulthard, sylem analizinin tarihsel geliimine ilikin genel bir deerlendirme yapar ve bu alana katk yapan farkl disiplinleri rnekler. Sz konusu drt aratrma trnden birincisi konuma eylemi kuramndan etkilenmitir ve karlkl konumann nasl rgtlendiinin aklanmasna ynelir. Daha psikolojik olan ikinci tr; sylem yapsnn hatrlama ve anlama zerindeki etkisi gibi sylem srelerine odaklanr. ncs zellikle bilim adamlarnn kendi alma ve eylemlerini takdim etmek ve geerli klmak iin konuma ve metinlerini nasl ina ettiklerinin aratrld bilgi sosyolojisi perspektifinden hareketle gelitirilmitir. Drdnc tr ise Avrupa kkenli sosyal felsefe ve kltrel zmleme alanlarndan kaynaklanmtr ve kurumlarn, uygulamalarn, hatta bal bana bireyin, nasl sylem btnlerinin ileyilerinin rnleri olarak anlalabileceini gstermeye almaktadr (Punch, 2005). Gee ve meslektalar (1992) ise sylem yapsn zmlerken dilbilimcilerin kullandklar aralardan bazlarn sralayarak ve metinlerin sosyal konumlarn aratrrken faydal bulduklar kategorileri gstererek yap ve kant olarak sylem aratrmalarnda analizin ilerleyebilecei baz yolara iaret ederler. Gee, Micheals ve OConner, sylem analizi iki boyutta deerlendirir. 1) dilbiliminin zmleme aralarn kullanarak, sylem (iir, yk, hitabet vb) yapsnn aratrlmas r: yk yaplarnn oluumunda dilbilimsel meteforlar nasl kullanlr? 2) sylemin dier sosyal, bilisel, siyasal veya kltrel sreler ve bunlarn sonular ile ilikilendirilerek incelenmesi (Potter, 1996). Sylem analizi hakkndaki farkl yaklamlar, bu analizin bir sosyolinguistik alma, bir metin analizi, bir sosyal analiz ya da eletirel analizden hangisi olduu sorusunu akllara getirir. Konuya farkl almlar getirilse de sylem analizi, bir sosyolinguistik alma, metin analizi, sosyal analiz ve btn bu analiz trlerini iine alan refleksif ya da eletirel analizdir. Bu analiz, dili bir eylem, iletiim formu, sosyal pratik olarak grme ve yorumlama zellii tar. Sylem analizi refleksiviteye bal olarak eletiriye ve zeletiriye ak bir analizdir. zetle sylem analizi ok boyutlu, ok fonksiyonlu, tarihsel ve eletirel bir analiz modelidir (Szen, 1999).

106

Sylem Analizinin Temel Kavramlar Sylem farkllklar ebekesidir. Sylemler, dilin biimsel seviyedeki farkllndan ziyade, bak asn dilin anlam seviyesindeki farkllna evirir. Sylem analizi, farkllklar kefeder ve bir sylem iinde dnen, deiime urayan, mbadele edilen bilgi yaplarn incelemeye alr (Szen, 1999). Sylem analizi, metinlerin veya dilin semantik ya da sentaktik yapsn inceler ve sylemlerin hem dilbilimsel hem de sosyo-kltrel boyutlarn ele alr. Dilbilimdeki gelimelere paralel olarak bu alann disiplinler aras zmlemelere ak olarak gelimesi yaygnlk kazanmtr. Verilen mesajlarn anlamnn ne olduu ortaya konulmas iin anlambilimsel (semantik), szdizimsel (sentaks) ve gstergebilimsel (semiyoloji) yazl, szl ve grntl mesaj zerinden zmlenmesi gereksinimi domutur. Bu kapsamda sylem analizinin temel kavramlar aadaki balklar altnda toplamak mmkndr: (Ba ve Akturan, 2008, s.27). Anlambilimsel (Semantik): Anlambilimsellik sylemleri, szck ve cmlelerin dilbilimsel anlamlaryla ilikilendirmek suretiyle aklamay iermektedir. Anlambilim, metnin veya sylemin iinde ve dnda yer alan btn anlam ilikilerini inceleyen bir bilim daldr. Anlambilimde bu inceleme yaplrken metin ile kullancs arasndaki ilikiler de gz nnde tutulmaktadr. Sz dizinsel (Sentaks): Sz dizinsellik, szckleri gerek cmle iinde gerekse ifadenin tamamnda aldklar yere gre anlamlandrmay hedeflemektedir. Bir szcn cmlenin banda veya sonunda yer almas veya bir cmlenin ifadenin ortasnda veya sonunda bulunmas o ifadenin anlamlandrlmasnda farkllklar ortaya karmaktadr. Gstergebilim (Semiyoloji): Gstergebilim toplumsal yaam iinde farkl bildiriim ya da gsterge dizgelerini (Aktulum, 2004) betimlemek, birbirleri ile kurduklar balantlar saptamak, anlamlarn eklemlenerek oluma biimlerini bulmak, gstergeleri ve gsterge dizgelerinin snflandrmak ya da insanla insan, insanla doa arasndaki etkileimi aklamak, bu amala da epistomolojik, yntembilimsel ve betimsel adan tm kapsayc, tutarl, yaln bir ereve oluturma olarak tanmlanr (Rfat, 1998). Gstergebilim, sylemin analiz edilmesinde simgelerden yararlanmay amalar. Gstergebilim bir metni ya da sylemi zmlerken, kendi iersinde tutarl, metnin anlam evrenine, yzeysel ve derin dzeylerdeki yapsna aklk getirmeye ynelik bir sistematik izlemekte, kulland zmleme aralaryla belirlediklerini hep denetlemektedir (Ba ve Akturan, 2008). Sylem Analizinin lkeleri Potter and Wetherell, sylemin doasnda var olan ideolojik gndermeler zerinde durur. deolojiler g ve stnlkteki asimetriyi destekleyen dnme biimidir.vPotter ve Wetherell, sylem analizinin, gnlk yaam dngs iindeki sylem uygulamalarnn ideolojileri nasl ekillendiini ve yeniden rettiine dair bir aklama getirmesi gerektii zerine vurgu yapar (Wooffitt, 2005).

107

Dijk (1997), sylem analizinin gzden geirilmi ilkeleri yle sralar: (Akt: Barker ve Galasinski, 2001, s.63-64). Sylem analizi doal olarak metin (yazl) ve konuma (szel) halinde bulunan sylemler zerinde odaklanr. Bu yazl ve szl halde bulunan sylemler herhangi bir ekleme ya da sterilizasyondan gemeyen, gerekliinden; doallndan ve olduu ekilden mmkn olduunca kayp vermeyen gerek datalardr. Sylem, sylemin yerel ve genel balam iinde incelenir. Bu balam meydana getiren paralar: sylemin getii yer ve zaman, taraflar ve bu taraflarn iletiimleri ve sosyal roller, konuyla ilikili sosyal bilgiler, normlar ve deerler, kurumsal ve rgtsel yaplar olarak sralanabilir. Sylem, sosyo-kltrel balam iinde sosyal uygulamann doal bir biimi olarak meydana gelir. Dil kullanclar bireylerden soyutlanmaz, gruplarn, kurumlarn ya da kltrlerin bir yesi olarak iletiim faaliyetlerinde birbirleriyle ilikilidirler. Sylemin baars linear ve ardldr. Yani, sylem birimleri birbiri ardna gelen birimlere (her birim bir nceki ya da sonraki birimle ilikili olarak) bal olarak aklanr. Ayrca sylem dizininde daha sonra yer alan unsurlar kendinden nce gelen unsurlara nazaran daha zel ilevlere sahip olabilme zelliini de (r: cevaplar sorular takip eder) tayabilirler. Sylem analizi, sylemin dzeyi ve katmanlaryla ilgilenmenin yan sra bunlar arasndaki karlkl iliki ile de ilgilenir. Sylem dzeyleri sylem bileenlerinin (sesler, kelimeler, szdizimsel biimler) farkl trlerini betimlemekle beraber sylemin farkl boyutlarn da (dilsel eylemler, etkileim biimleri) gzler nne serer. Dil kullanclar ve analistler anlam la ilgilenir ve zel iki soru tr zerinde odaklanr: bu durumda bunun anlam ne, neden bunu syledi ya da bu durumda aslnda kastettii ey ne? Genelde dil, sylem ve iletiim kurall, hkm verici etkinliklerdir. Bunlar, hem kat/kuralc her ey ya da hibir ey dilbilgisi kurallarndan, hem de esnek tartlabilir etkileim ilkelerinden olumaktadr. Sylem analizi sadece kat kurallar ya da ilkeler zerinde odaklanmaz, buna ek olarak sylem iinde bireylerin neleri ihlal ettikleri, grmezden geldikleri ve muallkta kaldklar zerinde de durur eitliliine ve eitli disiplinlerdeki farkl bak alarna ramen yazarlar sylem analizinin baz temel ilkelerine ve ortak zelliklerine iaret etmektedir. Punch, (2005, s.215), genel anlamda ilkenin tm sylem almalar iin geerli olduu zerinde durur. Bunlar u ekilde aklar: 1. Sylem kuralldr, kurallarla ynetilir ve isel olarak yaplandrlmlardr,

108

2. Sylem kanlmaz olarak sosyal ve tarihsel bir matris iinde konumlanm, kltrel, siyasal, ekonomik, sosyal ve kiisel gereklerin sylemi belirledii konumaclar tarafndan retilir. 3. Sylemin kendisi bu sosyal ve tarihsel matrisin nemli yerlerini kurar veya biimlendirir. Dier bir ifade ile sylem, insan deneyimlerini yanstr ve ayn zamanda da bu deneyimlerin nemli ksmlarn yaplandrr. Bu nedenle sylem analizi, sylemin etkiledii veya sylem tarafndan yaplandrlan insan deneyimlerinin herhangi bir parasyla ilgili olabilir Potter ve Wetherell (1994) daha zgl bir biimde, sylem analizini zellikle nitel aratrmaya uygun hale getiren zelliine iaret eder (Akt: Punch, 2005, 216), 1. Sosyal pratikler olarak konuma ve metinler ile ilgilidir. Byle olduu iin de geleneksel halinde, dilsel ierik anlamlar ve temalar- ve gramer ve uyum gibi dilsel biim olarak snflandrlacak zelliklere zel bir dikkat sarf edilir. 2. Sylem analizinin eylem, ina ve deiebilirlikle ynl bir ilikisi vardr. nsanlar konutuklar ve yazdklar araclyla farkl trde eylemlerde bulunurlar ve bu eylemlerinin niteliklerini ksmen de olsa sluplarn, dilsel kaynaklarn ve retorik aralarn tesinde sylemlerini ina ederek tamamlarlar. 3. Sylem analizi konuma ve metinlerin retorik olarak veya tartmal bir tarzda rgtlenmesi ile ilgilidir. Retorik zmleme, sylemsel versiyonlarn gerek veya olas seeneklere kar tasarlanma biimine dikkat ekmek asndan zellikle yararldr. Dier bir ifade ile analizin odana, bir versiyonun varsaylan gereklikle nasl ilikili olduunu sormak yerine bu versiyonun bir seenekle rekabete girmek zere baarl bir ekilde nasl tasarlandn sorgulamay yerletirir. Sylem Analizinde Aratrma Sreci Sylem analizleri; aka sylem retme yollar olarak dnlmektedir. Her sosyal aratrma gibi bu analiz tr de verilere, analize ve analiz sonularna dayanr (Szen, 1999). Sylem analizi sadece ok zel problemlerin cevaplarn aramaz, problemin hem ne olduu ile hem de probleme ilikin olas zm yollarnn neler olabilecei zerine fikirler gelitirir. Sylem analizinde, aratrmaclar aratrma srecinin balangcnda ve srecin devamnda farkl bir takm sorularla kar karyadr. Bu sorular: aratrmann konu alan nedir? Aratrma ne hakkndadr? Elde edilen veriler nelerdir? Bu veriler nasl seilir ve nasl toplanr? Bu veriler nasl organize edilip, nasl analize edilir? Aratrma raporu nasl sunulur? eklinde zetlenebilir (Tonkiss, 2006). Aratrma Konusu Sylem analizinin nesnesi yazl, szl ve szsz ierikte olan metinlerdir (Szen, 1999). Sylem zmlemesinde ana ama, anlamlandrma ya da yorumlamadr. Belirli bir soruyla ilgili kesin yantlar verme yerine var olan bilgiyi, dnceyi ve duyguyu

109

geniletmek, inan, tutum ve eylemleri belirleyen sylemlerin varl ve iletisini tarihi ve sosyal bir balam iinde deerlendirmektir Sylem analizi her trl konuya ilikin olarak yrtlebilir. Eer toplumsal sorunlara ynelik, ideolojik ya da politik bir zmleme yaplmas amalanyorsa eletirel sylem analizi kullanlmaktadr. Bu balamda sylem analizi politikadan, ideolojiden, stratejik ynetime pazarlamaya kadar uzanan geni bir konu yelpazesine sahiptir. (Ba ve Akturan, 2008). zetle sylem analizinde biimsel olarak yazl hale getirilmi her trl kaytsal malzeme ya da metin (haber bildirileri, firma-siyasal parti- rgt vb kurulularn deme ve bildirileri, akademik makaleler ile sosyal etkileim nitelii tayan her trl belge rnein sohbet, odak grup tartmas, bireysel grme ya da medya, televizyon programlar, reklamlar, dergiler, romanlar, hikayeler, vb) aratrma konusu olabilir (Elliot, 1996). rnekleme Sreci Sylem analizi, rneklem sorularn kapsayan geleneksel aratrma yntemlerinden kkl bir ekilde ayrlr (Szen, 1999). rneklem bykl sylem analizinde nemli bir konu deildir, nk analizde nemli olan az sayda bireylerden elde edilen geni kapsaml dilsel malzeme rnleridir. ok saydaki bireylerden oluan rneklem, analizin yaplmasn olanaksz kld gibi, aratrma sonularna herhangi bir katk salamaz. Sylem analizi kiilere ve kii saysna odakl deildir, bunun yerine dil, dil kullanm biimleri ve amalarna ynelik yrtlen bir nitel aratrma yntemidir. Sylem analizinde aratrma amalar/sorular, rneklem bykln ve temsiliyetini belirleyen anahtar kriterdir (Elliot, 1996). Sylem analizinin baars rneklem ls ile edeer deildir. rneklem byklnden ziyade spesifik aratrma sorular ile ilgilenir (Szen, 1999). Veri Toplama Sylem analizinde genellikle veri toplamada grme teknii kullanlarak yrtlmektedir (Mil, 2007). Grme ve grup grmelerinden elde edilen verilerin sylem analizi ve geleneksel aratrma yntemleri iindeki kullanm birbirinden farkldr. Sylem analizinde temel ama verilerin eitliliini teviki iken, geleneksel grme yntemlerinde ise veri tutarll elde etmektir. Tutarlln sylem analizindeki anlam ve nemi geleneksel aratrmalardan farkldr. Sylem analizinde tutarllk ncelikle aratrmacnn dil kullanmndaki dzenli kalplar tanyabilme arzusu geniletmek bakmndan nemlilik arz eder. Tutarllk demek sylemdeki doal olgular bulmaktr. Sylem analizinde farkl grte olmak, uyumazlk grmeden elde edilecek verilerin eitliini arttrmada kolaylatrc bir unsur olduundan, aratrmac grme srelerine aktif katlm gsterebilecei gibi, odak grup grmeleri de dzenleyerek elde edilecek verileri eitlii arttrma abas iine girilmelidir. Veri toplama srelerine aratrmaclarn aktif katlm olduu durumlarda, grmede kullanlan sorular sylem analizi iin elde edilecek olan metnin bir paras olaca iin aratrmaclar sorulara verilecek yantlar iin bir takm ilevsel balamlar oluturur. Bu nedenle grme srasnda verilen cevaplarla birlikte grmenin btn (aratrmacnn sorduu btn sorular ve grlen kii/lerin bu sorulara verdikleri btn cevaplar) deifre edilmelidir. Baz durumlarda veri toplama arac olarak her ne kadar not tutma kullanlr olsa da genelde grme esnasnda olan biteni

110

tam anlam (tonlama, vurgu, duraksama, tereddt vb durumlar) ile ortaya karacak olan ses kaytlarnn yaplmas daha uygun bir yntem olarak gze arpar (Elliot, 1996; Szen, 1999). Sylem analizinde, grmelerden elde edilen verilerin dnda dilin yaps gerei yazl metinlerde kullanlr. Bu yazl metinlerden her biri analiz edilmeye olanak salayacak ekilde oluturulmaldr. Bu amala metinlerin kendi iinde bir btnl ve tutarll olmaldr (Mil, 2007). Szl iletiimden elde edilen verilerin yazya dkm yazya dkenin sylem yapsna yakn olmasn salayacandan olduka nlemli bir sretir. Yazya dkme sylenenleri sayfalara dkmeden te, yaplandrc ve geleneksel bir faaliyettir. Yazya dken aratrmac neyin tam olarak sylendiine dair net bir karar verebilmek ve kelimeleri geleneksel ortografik (imla kurallarna uygun) sistemde temsil etmek iin mcadele eder (Szen, 1999). Veri Analizi Sylem analizinde toplanan verilerin analizi okuma/snflandrma, yorumlama ve yaplandrma aamalarn kapsamaktadr. Sylem zmlemesine ilikin olarak veri analizinin yrtlmesinde, farkl grler bulunmakladr. Bunlardan biri metin iersinde kullanlan dilin zelliklerine bakmak dieri ise metindeki baskn-dominant temaya bakmaktr. Genel olarak veri analizi szcklerin, cmlelerin ve bunlar arasndaki ilikilerin yorumlanmas, yaplandrlmas ve makro yaplandrlmasn iermektedir. Bu aamalar ve ierikleri yle aklanr: (Ba ve Akturan, 2008, s.33). 1. Yorumlama: Sylemdeki szck anlamlarn, szck ierisinde paralara ayrlmas ve bunlarn anlamlandrlmasn ierir. Bu balamda cmle veya cmleciklerin birbiriyle olan ilikileri tanmlanmakta, sylemdeki szcklerin sralar ve sz dizinleri gruplandrlarak, metinde yer alan iletinin anlam bulunmaya allmaktadr. Yorum yalnzca szcklerin anlamnn ortaya konmas deil, ayn zamanda szcklerin, szck gruplarnn ilevlerinin ortaya konmasdr. Bu aamada szck gruplarnn toplumsal ilikiler, cinsiyet ve grup yelii gibi dier ilevsel yorumlar da yaplr. Eer veri toplama sreci aratrmac tarafndan yrtldyse analiz aamasnda sadece cevaplar deil tm grme sorular dahil yorumlanmaldr. 2. Yaplandrma: Bu aamada paralara ayrlan szcklerin anlamlar cmleler ierisinde nerilenler dorultusunda yeniden dzenlenir. Baka bir deyile, bu aama szcklerin bellekte ilk bakta var olan anlamnn yeniden yaplandrlmas ve yorumlanmasdr. Burada, stratejik bir yaklamla yorumlanma sonucu ortaya kan nerinin nceki cmle veya cmlelerle olan ilikileri, uyumu ortaya konmaktadr. Bu noktada bir iletide yorumlama sonucu ortaya kan neriler iletinin en bandaki bir cmle ya da bir szck ile ilikilendirilerek sylemdeki anlam yeniden oluturulur 3. Makro yaplandrma: Bu aamada aratrma konusu ve amac dorultusunda, bir sylemden bir takm makro dzeyde karmlar yapmak istedii takdirde

111

bu tr bir analize gidilebilir. Makro yaplandrma srecinde, sylemde yer alan szck veya cmlelerin kresel dzeyde nasl nermeler ierdii ortaya karlmas amalanmaktadr. Bu aamada sylemdeki bireye ilikin anlatlarn makro boyuta tanmas sz konusudur. Bir baka deyile, bu aama verilen mesajn makro dzeyde alglanmasnn anlamlandrlmasn kapsamaktadr. Sylem zmlemesinde sylemin zellikleri gz nnde bulundurulmaldr. Zira bir sylem farkl boyutlara ve eitli zelliklere sahiptir. Bunlar aadaki balklar altnda toplanmtr (Akt: Ba & Akturan, 2008, 34-35). 1. erik zellikleri (Sylem hangi kltre aittir, sylemin tarihi periyodu nedir, sylem hangi sosyal durumda kullanlmaktadr, konumacnn niyeti, ilgisi ve amac nedir? 2. Gramatik zellikleri (Sylem standart bir dile mi sahiptir yoksa konumac baz blgesel ya da sosyal diyalektler kullanmakta mdr? Telaffuz ve kullanm dilin kurallarna uygun mudur? Eer varsa, ne tr gramatik eksiklikler vardr? Cmleler arasnda ne tr anlam ilikileri bulunmaktadr? Kullanlan sfatlar, zarflar, balalar vb. nelerdir? Sylemin temas, amac ve fikirleri nelerdir? Ve bunlar kelimelerle, cmlelerle nasl ifade edilmektedir? Ne tr sylem davranlar bulunmaktadr?) 3. Dier Yapsal zellikler: (Sylemin ne tr bir yaps vardr? -tartma, aklama, karlatrma vb- Bu yap sylemde nasl organize edilmekte ve sinyallemektedir? Sylemin stil zellikleri nelerdir? -Cmlelerin uzunluu, btnl, tamamlaycl, tutarll, karmakl, telaffuz, vurgu vb.4. Etkileimsel zellikler: (Sylemde kim, kime hitap etmektedir? Konumac amacna ulamak iin ne tr bir strateji izlemektedir? Ne tr bir rol ve stat fark vardr? 5. Sunum zellikleri: (Yazm ya da ses zellikleri nelerdir? -Ses ykseklii, samimiyet, scaklk vb-H i t a p eden ve edileni karakterize eden yz biimi, mimikler, ban pozisyonu, yaknlk vb zellikler nasldr? Hitabete ilikin dier zellikler nelerdir -glme, kzgnlk vb- ). Geerlik Sylem analizinin geerlii belirleyen pek ok safha vardr. Potter ve Wetherelle gre sylem analizinin geerliini belirleyen btnlk, katlmclarn ynelimi ve verimlilik olmak zere 3 temel koul vardr. 1. Btnlk; analizden elde edilen veriler bir btnlk iinde verilmelidir. Sylemin yapsnn etki ve fonksiyonlarnn nasl retildii gsterilmelidir. 2. Katlmclarn Ynelimi; aratrmacnn ilgisini eken olgularn tr, insanlarn sosyal hayattaki fiili sonularna bal olmaldr. Aratrmac, kelimelerin szlk anlamlar veya soyut anlama nosyonlar ile deil, katlmclarn deneyimlerinde nemli etkenlere

112

sahip olan etkileimleriyle ilgilenir. 3. Verimlilik; analitik emann genileme kapasitesine, yani yeni sylem eitlerinin aratrmaya yol aan yeni aklamalara ve anlamalara imkn hazrlamasna atfta bulunur. Bu bilimsel aklama ve teoriler iin gelen bir geerlik unsurudur. Eer yaplan aratrmalar yeni zmler retmede kullanlabilirse, yaplan aratrmann geerlii konusunda mutabk olunur (Szen, 1999). Aratrma Raporu Sylem analizinde rapor bulgularn sunumundan daha fazla bir eydir. Analizdeki karmlar veri olarak kullanlmaz, birer yorum olarak deerlendirilir. Sylem analizinde aratrma raporu sylem zmlemesinin detayl olarak sunulmasn gerektirmektedir. Bu balamda birbiri le ilikilendirilen cmleler, paragraflar aka, olduu gibi verilmeli ve zmlemenin nasl yrtld net olarak ifade edilmelidir. Aratrma raporu veri analizinin tm aamalarn, okuma, yorumlama ve makro yaplandrmay, iermelidir. Sylem analizinin yrtld almalarda zmlenen sylemin ayrca ek olarak almann sonunda verildii grlmektedir (Szen, 1999; Ba ve Akturan, 2008).

ELETREL SYLEM ANALZ Foucault (1972),e gre insanlar sadece sylem snrlamalar iinde dnebilirler. Sylem; ama, geleneksel destekler, g ilikilerinin yeniden retilmesi ve bunlarn ideolojik etkilerini ina eden ifade sistemi olarak tanmlanabilir. Sylem analizinin merkezinde eletiri vardr ve sylem analizi bu eletirisini gelende sosyal gruplarn veya bireylerin gc elde etmek ve ideolojik grlerini yaymak iin dili nasl kulland zerine evirir (Elliott, 1996). Eletirel sylem analizi, g, hkimiyet, hegomanya, snf fark, cinsiyet, rk, ideoloji, ayrmclk, kar, kazan, yeniden oluturma, dntrme, gelenek, sosyal yap ya da sosyal dzen gibi temalar n plana karan ve aratrma alan olarak bu konular ileyen sylem analizi yntemidir. Eletirel sylem analizi g ilikileri, deerler, ideolojiler, kimlik tanmlamalar gibi eitli toplumsal olgularn dilsel kurgulamalar yoluyla bireylere ve toplumsal dzene nasl yansd ve nasl ilendii ile ilgilenir (Van Dijk, 2003). Kress (1989)a gre eletirel sylem analizi baz varsaymlar zerine oturtulmutur. Kress bu varsaymlar yle sralar (Wodak, ve Meyer, 2002, s. 6 ). Dil sosyal bir fenomendir Sadece bireyler deil bunun yan sra kurumlar ve sosyal gruplarn zel anlamalar ve deerleri vardr ve tm bunlar dil ve sistematik yntemler aracl ile ifadelendirilir.

113

 Metinler, iletiim etkinliindeki dil birimleri ile ilikilidir Okuyucular/dinleyiciler metinlerle olan ilikilerinde pasif birer alc deillerdir Dil bil imi ve dil uygulamalar arasnda zel bir takm benzerlikler vardr. Fairclough ve Wodak (1997:271-280) eletirel sylem analizinin ana ilkelerini aadaki gibi zetler (Akt: Van Dijk, ) 1. Sylem sosyal problemlere iaret eder 2. G ilikileri tutarsz ilikilerdir 3. Sylem toplum ve kltr meydana getirir 4. Sylem ideolojiktir bir itir 5. Sylem tarihidir 6. Sylem, metin ile toplum arasndaki aracdr. 7. Sylem analizi, yorumlamac ve aklaycdr. 8. Sylem, sosyal eylemlerin bir formudur Sylem zerinde aratrma yapan eletirel aratrmalar sylemin etkililiinin farkna varmak iin bir dizi tatmin edici amaca ihtiya duymaktadr. Bu adan bakldnda eletirel sylem analizinin amalar Van Dijk, (2003) tarafndan yle sralanr: Eletirel sylem analizi dier btn marjinal aratrma yntemleri tarafndan kabul grmek iin vaka analizlerinde dier marjinal aratrmalardan daha iyi olmaldr Eletirel sylem analizi var olan paradigmalar ve sluplar yerine genellikle sosyal problemler ve politik sorunlara odaklanr Sosyal problemlerin deneysel yeterliinin eletirel analizi, genellikle okdisiplinlidir. Eletirel sylem analizi sadece sylem yaplarn tanmlamak ve ona aklk getirmek yerine, sylem yaplarn zellikle sosyal yapya ve sosyal etkileimdeki baarya dayal olarak aklamaya alr. Eletirel sylem analizi daha ok toplumdaki g ve hakimiyet ilikilerinin yasallatrlmas, onaylanmas, merulatrlmas, dntrlmesi, yeniden yaplandrlmas

114

ya da bunlara meydan okunmas zerine odaklanr.

DEERLENDRME Kiilerin ve kurumlarn (siyasal parti, sosyal gruplar, toplum iinde yerleik konumda olan alt ve st kimlikler, vb) belirli sosyal ve kltrel evrelerde dili nasl kullandklarn, dile nasl anlam yklediklerini ve bu anlam dorultusunda kendi gerekliklerini nasl yarattklarn ele alan ve tercih edilen iletiim yaplarnn sosyokltrel normlar, tercihler ve beklentilerle olan ilikisi aratran sylem analizindeki temel vurgu sz konusu konumalarn ve/veya yazl iletiimin yapld sosyal evrenin, normlarn, g ilikilerinin zelliklerinin tantlmas ve deerlendirilmesidir. Sylem aratrmalar; sadece sylenenler baznda cmleyi temel alan dar kapsaml dil analizi deildir. Dilin sosyal evreyi, benzer ekilde sosyal evreninde/dil kullanclarnda dili nasl yaplandrd zerinde duran ve tm bunlara dayal olarak oluturulan anlam inasnn nasl gerekletiine dair st dzey bir yorumlama imkn salayan ve sosyal bilimler alanna geni kapsaml bir bak as sunan bir nitel aratrma yntemi olarak deerlendirilebilir. Sylem analizi pozitivist dncenin egemenlii altnda kalan bilim anlayna ve dnya grne alternatif bir bak as olarak grlebilir. Pozitivist yaklam iinde yaanlan sosyal dnyann karmak ilikilerini aklayabilecek gte olmad iddia edildii iin, iinde yaanlan dnyann aklanmasna ynelik saysal verilerden elde edilen bilgilerden ziyade, derinlemesine yorumlamalara ihtiya duyulmaktadr. Sylem analizi bu noktada sosyal bilimler aratrmalarnda zellikle eitim ve psikoloji almalarnda ok nemli bir yer tutabilir. lkemizde zellikle siyasal bilimler ve medya aratrmalarnda kullanlan sylem analizinin eitim (renci, retmen, snf ortam, okul, ynetim arasndaki karlkl ilikiler ve bu ilikilerin anlam, birbirlerini yaplandrma biimleri vb) ve psikolojik danma almalarnda ele alnmas bu alanlarda yaplan almalara daha derin ve farkl bir bak as getirecei dnlebilir.

115

KAYNAKLAR Aktulum, K. (2004). Gstergebilim. Sleyman Demirel niversitesi Burdur Eitim Fakltesi Dergisi, 5 (7), 1-12. Arslan, Z. (2001). Postmodern sylem ve insan haklar. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Faklte Dergisi, 56 (1), 1-22. Atay, H. (2007). Sylem analizi kavramnn yaplar ve ilem ak. A.Yksel., B. Mil., Y. Bilim. (Ed.), Nitel aratrma: neden, nasl, niin iinde (169-180). Ankara: Detay Yaynclk. Barker, C.& Galasinski, D. (2001). Cultural studies and discourse analysis: a dialogue on lnaguage and identity. London: Sage Becermen, M. (2004). Dlthey, Hedegger ve Gadamerde anlama sorunu. Uluda. niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (6), 35-66. Bilgin, N. (2006). Sosyal bilimlerde ierik analizi teknikler ve rnek almalar. (2. Bask). Ankara: Siyasal Kitabevi. Bolay, H.,S. (1998). Postmodernite. postmodernizm. Yeni Trkiye. 21. y.y. zel Say. 19, 519-524. Cohen, L., Manion, L., K, Morrison. (2005). Research methods in education. (5th ed.). London: Routledge Falmer Elliott, R. (1996). Discourse analysis: exploring action, function and conflict in social texts. Marketing Intelligence & Planning. 14, 6, 65. Gee, P. J. (1999). An introduction to discourse analysis: theory and method. (1st ed.). London: Routledge. Hesapolu, M. (1998). Modernizmden postmodernizme eitim anlaylar ve okulun gelecei. Yeni Trkiye. 21. y.y. zel Say. 19, 813-820. Kasapolu, A. (1992). Sosyolojide hermeneutik uygulamalar. Felsefe Dnyas Dergisi, 5, 59-71. Mil, B. (2007). Nitel aratrmalarda sylem analizi ve ilkeleri. A.Yksel., B. Mil., Y. Bilim. (Ed.), Nitel aratrma: neden, nasl, niin iinde (s.157-167).Ankara: Detay Yaynclk. Neuman, W., L. (2008). Toplumsal aratrma yntemleri: nitel ve nicel yaklamlar. (ev: S. zge) stanbul: Yayn Odas. Orkunolu, Y. (2007). Neitzsce ve postmodernizmin gerek yz. stanbul: Ceylan Yaynlar.

116

Parker, I. (1990). Real thing: discourse, context and practice. Philosophical Psychology, 3 (2), 189-204. Parker, I. (2002). Discourse analysis. P. Banister., E. Burman., I. Parker., M.Taylor., C. Tindal. In. Qualitative Methods in Psychology: A Research Guide.(pp.92-108). Buckingham: Open University Press Potter, W., J. (1996). An analysis of thinking and research about qualitative methods. Lawrence Erlbaum Associates. Potter, J., & Wetherell, M. (1987). Discourse and social psychology: Beyond attitudes and behaviour, London: Sage. Punch, K., F. (2005). Sosyal aratrmalara giri: nicel ve nitel yaklamlar. ( ev: D.Bayrak, H.B.Arslan, Z. Akyz ). Ankara: Siyasal Kitabevi. (Orijinal alma basm tarihi 1998) Rfat, M. (1998). XX. yzylda dilbilim ve gstergebilim kuramlar 1. stanbul: Y.K.Y. Szen, E. (1999). Sylem: belirsizlik, mbadele, bilgi, g ve refleksivite. stanbul: Paradigma Yaynlar. Tonkiss, K. (2006). Analysis text and speech: content and discourse analysis. C. Seale, (2nd ed.). In. Researching Society and Culture. (367-383). Lodan:Sage Tura, S. (2005). Freuddan Lacana psikanaliz.(3. Bask.). stanbul: Kanat Kitap. Van Dijk, T. (2003). Critical discourse analysis. D.Schiffrin., D. Tannen, & E., H. Hamilton (Ed.), In The Handbook of Discourse Analysis. (352-372). Oxford: Blakwell Publishing. Wodak, R. & Meyer, M. (2002). Methods of critical discourse analysis. London: Sage Publications. Wood, L., A. & Kroger, R., O. (2000). Doing discourse analysis: methods for studying action in talk and text. Lodan: Sage Wooffitt, R. (2005). Conversation analysis and discourse analysis: a comparative and critical introduction. Lodan: Sage

117