RYALAR VE NYAZ- MISRNN TABRTL-VKIT ADLI ESERNDE RYALARIN DL Kadriye YILMAZ-Kamile ETN ZET Tabirname ad verilen eserler, ryalar

ar ve anlamlarn konu alr. Bir Halvet eyhi olan Niyazi-i Msrye ait Tabrtl-Vkt adl tabirnamede gizli bir dil olarak ryalarn salikin manev geliim aamalarnda ifade ettii manlar ortaya konulmaya allmtr. Ayrca, yorumlarn yapsyla Halvetlikteki 7 rakam arasndaki mnasebet dikkatlere sunulmu ve yaznn son blmnde eserin plan tablo hlinde ortaya konulmutur. Anahtar Kelimeler: ryalar, tabirname, Niyazi-i Msr, Tabrtl-Vkt DREAMS AND DREAMS LANGUAGE ON TABRTL-VKIT NYAZ- MISR ABSTRACT Those works called tabirname are about dreams and their interpretations. In the work Tabrtl-Vkt by Halveti poet Niyazi-i Msr deals with dreams and their meaning in the spiritual phases of dervishes. The work also focuses on the relationship between the number seven in Halveti order and the dream interpretations. At the end of this study is given the plan of the work in chart form. Key words: dreams, dream interpretation, Niyazi-i Msr, TabrtlVkt Giri Dil, kiinin gerek beden, gerek akl, gerekse ruh ihtiyalarn karlamakta kulland bir vastadr. Ses ve yaz bu yolda onun en nde gelen yardmclardr. nsanolu sadece beden ve akl ile idrak ettii d dnyayla yetinmemitir. Dn, bugn kadar yarn da onu ilgilendirmi; belki de yaad zamandan ok yarn, yarnlar merak etmi, endie duymu, bilmeyi, renmeyi istemitir. Gayb ve gayb bilme az veya ok, uurlu veya uursuz olarak kiide yeni tecesss, arama, bilme abasna kaynaklk etmitir. Gayb, sadece khinlerin, byclerin, falclarn ilgi sahas olmakla kalmam; bir bakma, bir ilim olarak da kabul edilmitir. Kitab-semav dinlerden nceki insanlk, varlklarna, glerine inanlan tanrlar bulmu; bunlar adna kurbanlar kesmi, adaklar adam, trenler tertip etmitir. Kitab-semav dinler de gayb ile ilgilenmiler; gayb lemine ait birtakm iaretler, bu dinlere gre murat edilen yer ve zamanda, seilmi kiilere vahiy, ilham, keif ve rya yoluyla bildirilmitir. Her toplumda bir dil ve bir de gizli dil problemi vardr. Kudili, slk dili, kadnlar aras dil, meslek terimlerde farkllam ifadeler gibi eitli syleyi tarzlar grlr. Biz ryalarn da bir gizli dil olduu kanaatindeyiz. amzn ilm izahna gre d ya da rya Uyku srasnda canl, arpc grsel ve iitsel varsanlarla (halsinasyon) ortaya kan yaant 1 , Bir

Bu yaz, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrma ve Uygulama Merkezi tarafndan 13-14 Nisan 2005 tarihinde stanbulda dzenlenen "Gizli Diller konulu sempozyumda sunulan bildirinin geniletilerek yeniden dzenlenmi eklidir. Ar. Gr., Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm ISPARTA kyilmaz@fef.sdu.edu.tr, kamile@fef.sdu.edu.tr

Ryalar ve Niyaz-i Msrnin TaBrtl-Vkt Adl Eserinde Ryalarn Dili

1067

kimsenin uyku srasnda zihninden geen hayal dizisi, d 2 eklinde tanmlanmaktadr. Aslnda rya, insanlk tarihi ile beraber var olan ve yaanan bir vakadr. Fakat hl hangi artlarda meydana gelmektedir ve hangi zihn unsurlar rya grmede etkilidir gibi modern ilmin dahi izah edemedii pek ok soru mevcudiyetini korumaktadr. 19. yzylda Freud 3 ve onu takip eden Jung 4 n ilm adan kendilerine gre akladklar rya anlaylar vardr; ancak, bugn iin eski etkisini kaybetmitir. Yalnz ilimde deil felsefede de rya konusu ele alnmtr. 19. asrn byk filozoflarndan Bergson 5 , rya hakknda konunun apraklna iaret ettikten sonra yol at meseleleri psikoloji, fizyoloji ve metafizik ilimlerin problem alanlar ile ilikilendirir. ada ilim ise, ryalarn gizli dili zerinde dorudan durmaz. Ancak biz, tarih iindeki pek ok din inanlarda rya konusu hakknda ayr bir gr olduu iin, gizli dil meselesine ryalar da dhil ediyoruz. Eski medeniyetlerde rya konusu, M.. 5000. yllarndan itibaren balayarak 5. yzyla kadar gelir. Konuya bak her milletin manev yapsna gre deiikliklere urar. Bugn, Milattan 5000 yl nce Babil ve Asurlulara ait rya tabletlerinin olduu bilinmektedir. Ryalarnda kt ruhlarla kar karya gelen Babilliler, rya tanras olarak kabul ettikleri Mamudan yardm isterlerdi. Msrllar ise ryay tanrdan gelen bir mesaj olarak gryorlard. Msr rya tanrs Serapis adna yaplan tapnaklarda khinler ve rya tabircileri otururlard; rya grmek isteyenler ise gece boyunca bu tapnaklarda kalrlard. inliler, rya kayna olarak fizik ve astrolojik faktrleri de gz nnde bulundururlard. Hindistanda ise M.. 1500-1000 yllarna dayanan Vedalarda rya listeleri bulunmaktayd. Kt ryalardan arnmak iin zel hazrlanm sularda ykanlrd. Gecenin farkl zamanlarnda grlen ryalarn olaylarn gerekleme zaman ile alkas olduu dnlmekteydi. 5. yzylda Eski Yunanda ruhun rya esnasnda vcudu terk edip tanrlarla grt kabul ediliyordu. nl Yunan hekimi Hipokrat, ryalara byk lde beden ynden bir iaret olarak nem vermi; ancak, baz ryalarn ilah olduunu da kabul etmiti. Romada ise Yunan etkisi ile ryalara nem verilmitir. Mehur Romallarn birounun ryalar M.. 2. asrda yazya geirilmitir 6 . Bugn Bergama harabelerinde grlen mehur hastanenin tedavi metodu da hastann grecei ryalar temeline dayanmaktayd. Buraya gelen hasta ieri girince evvela adaklarn keser, ardndan havuza girerdi. ayet iyi olacaksa havuz su verirdi. Su verilen hasta, 50 m. kadar aynal bir koridorda yrrken Hasta, iyi olacaksn! eklinde bir takm sesler duyard. Hasta daha sonra borulardan geilerin olduu bir odaya alnrd. Doktorun tedavisi hastann o gece grecei ryaya gre yaplrd 7 . Medeniyet tarihi boyunca semav dinlerde de ryaya byk yer verilmitir. Tarihte Firavunun, Nemrutun, Yakup (a.s.)un ve Yusuf (a.s.)un
1 2

Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi, rya, Ana Yaynclk, stanbul 2004, c. XVIII, s. 591. Meydan Larousse Byk Lgat ve Ansiklopedi, rya, Meydan Yaynevi, stanbul 1990, c. X, s. 782-783. Sigmund Freud, Rya Yorumu Metodu, (ev.: Ayegl Gnkut), Ata Kitabevi, stanbul 1964, s. 528. Carl Gustav Jung, nsan Ruhuna Yneli, (ev.: Engin Bykinal), Say Yaynlar, stanbul 2004, s. 155-251. Henri Bergson, Zihin Kudreti, (ev.: Mira Katrcolu), Mill Eitim Basmevi, stanbul 1989, s. 122155. Umay Gnay, Trkiyede k Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, Aka Yaynlar, Ankara 1999, s. 78-88. Ekrem Akurgal, Anadolu Uygarlklar, Net Turistik Yaynlar, stanbul 1989, s. 354-359.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 2/4 Fall 2007

1068

Kadriye YILMAZ-Kamile ETN

kutsal kitaplardaki ryalarn pek ok kii bilir. Bunlar arasnda herkes tarafndan bilinmese de, 2500 sene evvel Buhtunnasrn grd be katl heykel ryasnn Danyal Peygambere tabir ettirildii ve bu tabirin baz gruplar tarafndan inanlarak gnmze kadar takip edildii grlmektedir 8 . slm dininin ryaya bakna gelindiinde ise, hadis-i erifler ve yet-i kerimelerin rya ilmini tasdik ettii ve slmiyetin rya tabirine er bir ilim gz ile bakt grlmektedir. Ryadan bahseden yetler unlardr: Artk o (oul brahimin) yannda komak ana erince (babas), Oulcazm, dedi, ben seni ryamda boazlyorum gryorum. Bak artk ne dnrsn?. (Olu) dedi: Babacm, sana edilen emir ne ise yap. naallah beni sabredenlerden bulacaksn 9 . Fetih Sresinde ise rya konusu yle yer alr: Andolsun ki Allah, Reslnn grd ryann hak olduunu tasdik etmitir 10 . Kuranda ryadan en fazla bahsedilen Yusuf Sresinde, drt rya ve bu ryalarn tabirleri yer almaktadr. Burada tabir edilen ryalar, gereklemitir. Bunlardan birincisinde Yusuf (a.s.), ocukken ryasnda on bir yldz ile Gne ve Ay kendisine secde ederken grr. Bu ryay babas Yakup (a.s.) ona tabir eder 11 . Dier ryay ise bakalar grr. Bunlar, Yusuf (a.s.) tarafndan tabir edilir 12 . Bahsi geen srenin 6. yetinde Yakup (a.s.) tarafndan olu Yusuf (a.s.)a rya tabirinin bir blmnn retilecei bildirilmektedir. 101. yette ise Yusuf (a.s.), Allaha duasnda kendisine rya tabir etme kabiliyetini verdii iin kreder. Rya, Kurandan baka hadislerde de geer. Hadislerde ryadan nbvvetin bir cz olarak bahsedilmektedir: Mminin ryas, nbvvetin krk alt cznden bir czdr. Bu rya, anlatlmad mddete bir kuun ayanda (takl vaziyette) durur. Anlatlacak olursa hemen der. (Tirmiz, Rya 6, (2279, 2280); Ebu Dvud, Edeb 96, (5020) 13 . slm literatrnde rya kelimesinin yannda hulm ve bunun okluk ekli olan ahlm da rya karlnda kullanlmaktadr. Gerekte uyku anlamna gelen menm ile olay manasndaki vk kelimelerinin de rya ya da ryet yerine kullanld grlmektedir 14 . slm limleri ve mutasavvflarnca rya, ruhan bir olaydr. Uykuda ruhun, mnlar lemini (lem-i misl) bir anlk grmesi olarak dnlmtr. limlerimizce ryalar grupta deerlendirilmitir: 1. Rahman rya: Sadk rya veya salih rya da denilir. Uykuda iken dorudan veya bir melek vastasyla gerekleen ryadr. Bu trden ryalarn peygamberler, veliler ve temiz inanl kiiler tarafndan grldne inanlr. Bunlarn mjdelemek yannda korkutmak, uyarmak ve haber vermek fonksiyonlar da vardr.

Aytun Altndal, Gl ve Ha Kardelii, Alfa Yaynlar, stanbul 2004, s. 155. Hasan Basri antay, Sfft Sresi 37/102, Kurn- Hakm ve Mel-i Kerm, Elif Ofset Tesisleri, stanbul 1980, c.II, s. 801. 10 antay, a.g.e., Fetih Sresi-48/27, . c.III, s. 945-946. 11 antay, a.g.e., Yusuf Sresi-12/4-6, 101-102, c.I, s. 346, s. 365. Bu srenin 6. ve 101. yetlerinde Yusuf (a.s.)a rya tabir ilminin bir ksmnn retilecei ve retildii bildirilmektedir. 12 antay, a.g.e., Yusuf Sresi-12/36-41, 43-49, c.I, s. 352-354. 13 Hadis Ansiklopedisi Ktb-i Sitte, (haz.: brahim Canan), Aka Yaynlar, Ankara, c. III, s. 421. Hadislerde rya konusuyla ilgili dier rnekler iin bkz. a.g.e., s. 418, 422-423. 14 Annemarie Schimmel, Halifenin Ryalar slamda Rya ve Rya Tabiri, (ev.: Tba Erkmen), Kabalc Yaynevi, stanbul 2005, s. 43.
8 9

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 2/4 Fall 2007

Ryalar ve Niyaz-i Msrnin TaBrtl-Vkt Adl Eserinde Ryalarn Dili

1069

2. Nefsan rya: Nefsin telkinleri ve dncelerin arm sonucunda olan bu ryalarn kayna, kiinin bizzat kendisidir. Kii, uyankken neyle megulse ryasnda onunla ilgili eyler grebilmektedir. Batl baz bilim adamlarnn problemleri ryada zdkleri ve bu yolla icat ve keiflere ulatklar bilinmektedir. Aslnda bugnk modern tp ve ilim, daha ok bu ryalar zerinde durmaktadr. 3. eytan rya: Ahlm veya adgs- ahlm (aslsz olan karma kark d) da denilir. Yalan bir arm ve tahayyln sz konusu olduu bu ryalar korkun ve irkin olarak deerlendirilir. Btl kabul edilen bu ryalara pek itibar edilmez 15 . slm dnyasnda Azzddin Nesef, bn Haldun, bn Arab, ve Gazal gibi balca mtefekkirler rya konusu zerinde dnmlerdir. 13. asr mutasavvflarndan Azzddin Nesef, ryay nsn- Kmil adl eserinde ryalar bedendeki svlar (ahlt- erbaa) ve hastalklarla ilikili olarak grr 16 . bn-i Haldun, Mukaddimesinde ryay gayba ait bir idrak ve ruhan bir hl eklinde dnr. nsann uyankken dnyev eylerle megul olduundan ruhan hllerini dnmediini belirtir. nsan, ancak uyku hlindeyken beden kayglardan uzak olabilir. slmiyetten nce de var olduuna inand rya tabirini er ilimlerden kabul eder. Ryalar, rya-y saliha ve adgs- ahlm olmak zere ikiye ayrarak aklar. bn Haldun, vahyi de salih ya da sadk rya kapsamnda deerlendirmektedir 17 . bn Arab, dnya hayatn, rya hline benzetir. Bu balamda, Btn insanlar uykudadrlar; ancak ldklerinde bu uykudan uyanrlar. hadisinden hareketle, gerek sanlan bu lemin aslnda bir rya olduunu dnr 18 . Fussl-Hikemde, rya tabiri ryada grd suretten baka bir hkm karmak 19 olarak tanmlanr. Ona gre hayat, bir ryadr ve anlalmas iin tevil edilmesi gerekmektedir. 20 Hadislerden hareketle rya konusunu ele alan Gazal de ryalar salih/sadk ve adgs- ahlm olmak zere ikiye ayrr ve rya ile gayb, keif ve keramet arasnda bir ilgi kurar 21 . brahim Hakk da ryay yalanc rya ve gerek rya eklinde iki grupta deerlendirir. Gerek ryay kendi iinde, gerek rya ve uyanklk halindeki rya (yakaza) olarak ikiye ayrr. Marifetnamede ruhlarn mn, melekt, ar, krs, sem (7 kat gk) ve mlk lemlerini (kavs- nzl) getikten sonra rya vastas ile bu lemleri zaman zaman tekrar ziyaret edebildiklerini anlatr 22 . zetle yet ve hadislerde geni olarak yer bulan ryaya mutasavvflar ayr bir nem vermi; eserlerinde, bir ilim olarak kabul ettikleri ryay aratrmlardr. Ryalar, onlara gre sezgisel bilgidir; en az akl ve nakl bilgi kadar deerli bir kaynak olarak grlr.

15

16

17

18

19

20 21 22

Hasan Avni Yksel, Trk-slm Tasavvuf Geleneinde Rya, M.E.B. Yaynlar, stanbul 1996, s. 144-146. Azzddn Nesef, Uyku ve Uyanklk ve Ry Beynndadr, nsn- Kmil, (ev.: A. Avni Konuk), Gelenek Yaynevi, stanbul 2004, s. 201-206. bn Haldun, Mukaddime, (haz.: Sleyman Uluda), Dergh Yaynlar, stanbul 2004, c. I, s. 295306. Toshihiko zutsu, bn Arab'nin Fuss'undaki Anahtar Kavramlar, Kakns Yaynlar, stanbul 1999, s. 23. Muhyiddin-i Arab, Fuss l-Hikem, (ev.: Nuri Gencosman), stanbul Kitabevi, stanbul 1981, s. 52 Muhyiddin-i Arab, a.g.e., s. 148. mm Gazl, hyu Ulmiddn, Hikmet Neriyat, stanbul 2004, c. III, s. 572-583. brahim Hakk, Marifetname, (sad.: Turgut Ulusoy), Bahar Yaynlar, stanbul 1974, c. I, s. 86.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 2/4 Fall 2007

1070

Kadriye YILMAZ-Kamile ETN

Tasavvufta ryann kendisi kadar tabiri de nem tar. Tabir edilirken bir takm kurallara riayet edilir. rnein Miyr Tarkat adl eserde rya tabiri u ekilde anlatlr: Aziz, leden sonra halvetten kp oturur. Mkili olan slik selm verip, azizin sol tarafndan gelerek sa dizini per. Sonra destur alp ne grdyse ziyde ve noksansz db ile syleyip susar. Eer, aziz tbir ederse ne al; etmezse skt edip, tbir ediver, diye zorlamaz. 23 Rya, salikin bulunduu terbiye seviyesinin gstergesi olarak kabul edilir. Bir tarikat eyhi, er ilimler ve tarikat db yannda rya ilmini de bilmelidir. Hilafet makamna ulaabilen salik, eyhinden rya tabirini de renmi olur 24 . Tabirnameler ve Niyazi-i Msrnin Tabrtl-Vkt Ryalarda grlen motiflerin (insan, canl-cansz varlk vs.) neyi sembolize ettiini aklayan pek ok eser kaleme alnmtr. Edebiyatmzda bu tip eserlere tabirname ismi verilir 25 . Bunun yannda tabirat- vkt, tabirat- rya, ryaname, vkname, seyirname, gzariname gibi isimleri de vardr. Tabirnamelerin manzum olanlar bulunmakla birlikte daha ok mensur olarak yazlmlardr 26 . Mstakil tabirnamelerden baka, derviin grd ryalarn mektupla eyhine bildirmesi ve eyhinin buna cevap olarak yazd mektup eklindeki tabirnameler de vardr 27 . Bunun yannda iinde bir ryann hikye edildii eserlere edebiyatmzda hbnme ismi verilir 28 . Baz eserlerimizde de dncelerin rya formunda ifade edildii grlmektedir 29 . Ryalar, tabirnamelerde mevsime, mekna, ahslara, grene ve grlene gre deiik ekillerde yorumlanrlar. Dnk toplumumuzda, okuryazarlar, limler ve salih kiiler, cahil kiilerden daha farkl grlrlerdi. Tarikat ehlinin durumu ise bir mridin eitiminde olduklar iin baka trl ele alnrd. Grlen ryalarda karlalan hayaller buna gre deerlendirilirdi. Denilebilir ki d dnya ve d dnyadaki btn varlklar (eya, ta, kaya, bak, kl vs.), insanlar (canl-cansz, l-diri, nemli ahsiyetler, veliler, kutsal kiiler) her biri ryann, ryay grenin ahsiyetine, ilmi ve sosyal seviyesine gre ayr ekilde anlamlandrlp tabir edilirlerdi. Mesel, cahil kiiler ile lim kiiler ayn trden ryalar grm olsalar bile farkl biimlerde tabir olunurlard. Nitekim rnek olarak zerinde duracamz Niyazi-i Msr (. 1694)nin Tabrtl-Vkt adl risalesi, tarikata giren bir salikin grd ryalara dairdir. Bir Halvet eyhi olan Niyazi-i Msr, mensubu bulunduu tarikatn esaslarndan kabul edilen ryalar ile bunlarn yorumlarna deer vermi ve bu eksende sz geen tabirnamesini kaleme almtr 30 . Niyazi-i Msrnin hayatna bakldnda da ryalarn onun iin nemli bir yere sahip olduu, eitimi iin gittii Msrdan grd bir rya zerine
23

24 25

26

27

28

29

30

Mustafa Tat-Ceml Kurnaz, Miyr Tarkat (Tarkat dab), Alperen Yaynlar, Ankara 2002, s. 84. Tasavvufta rya konusu hakknda geni bilgi iin bkz. Yksel, a.g.e., s. 173-264. Mustafa Tat-Halil eltik, Trk Edebiyatnda Tasavvuf Ry Tabir-nmeleri, Aka Yaynlar, Ankara 1995, s. XXVII. Orhan aik Gkyay, Tabirnmeler, Seme Makaleler 3-Glk Nerede?-, letiim Yaynlar, stanbul 2002, s. 151-168. Bu tr bir tabirname rneini, Halvet tarikat mensuplarndan Asiye Hatunun eyhi zieli Muslihiddin Efendiye yazd mektuplarnda grrz. Geni bilgi iin bkz. Cemal Kafadar, Asiye Hatunun Rya Mektuplar, Olak Yaynlar, stanbul 1994. Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, hbnme, Dergh Yaynlar, stanbul 1979, c. III, s. 441-442. Hbnme rnei iin bkz. M. Arslan-. H. Aksoyak, ntisbl-Mlk (Hb-nme), Hamet Klliyt, Dilek Matbaaclk, Sivas 1994, s. 456-470. Bu konuda geni bilgi iin bkz. M. Kayahan zgl, Trk Edebiyatnda Siyas Rylar, Hece Yaynlar, Ankara 2004. Mustafa Akar, Niyazi-i Msr -Hayat, Eserleri, Grleri-, nsan Yaynlar, stanbul 2004, s. 211.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 2/4 Fall 2007

Ryalar ve Niyaz-i Msrnin TaBrtl-Vkt Adl Eserinde Ryalarn Dili

1071

1643te ayrlmasndan ve ryasnda iaret edilen eyhini aramak iin Arabistan ve Anadoluda bir mddet dolamasndan anlalr 31 . Niyazi-i Msrnin divannda rya kelimesi yer almamakla birlikte ayn anlama gelen ryet kelimesine iki yerde rastlanr 32 . Bir muabbir olarak kabul edilen Niyazi-i Msrnin tabirnamesinin nshalar hlen ktphanelerimizde mevcuttur 33 . Msr, ryalar nefsin yedi mertebesine gre aklar; bu mertebelerin her birinde ryalar farkl ekilde yorumlar 34 . Tabrtl-Vktta rya yorumlar, nefsin mertebeleri, yedi gezegen ve Allahn yedi ismine gndermeler ierir. Bunlar, eserdeki u szlerden anlalmaktadr: Fasl: Gklerde kevkib-i seba-i seyyre devr itdkleri, esm-i seba, esm-i ilhye mazhir olduklarndandur. Kevkib-i seba, esm-i ilhiyyenin harretiyle devr iderler. Onlarn devriyle gkler dahi dnerler. Meyih- izm, sflere yedi esm-i usliyye ki telkin ederler. Kevkib-i sebanun devrine sebeb olan, esmdur. Ol kadar kevkibi ve gkleri devr itdren, insann yasduk kadar vcudun dndrdgi acep olmaz. Eger tlib, mchid olup srdgi isme ziyde megl olursa ol isim, an dndrr; ugl kadar devr itdrr. 35 (Fasl: Gklerde yedi gezegen yldznn dnmeleri, Allahn yedi ismine mazhar olmalarndandr. Yedi yldz, ilh isimlerin hararetiyle dnerler; onlarn dnyle gkler (dahi) dnerler. Byk eyhler, sflere yedi yldzn dnmesine sebep olan yedi zikir isimlerini telkin ederler; O kadar (ok) yldz ve gkleri dndren (bu) isimlerin insann yastk kadar (kk) vcudunu dndrmesine almamaldr. Eer talip, gayret gsterip (zikrini) srdrd isimle ok megul olursa; o isim onu, megul olduu (derece) kadar dndrr.) Alntdan da anlald gibi, Halvet tarikatnn zikir szleri olan yedi ismin (yedi esm-i usliyye: Lilhe llallah, Allah, H, Hakk, Hayy, Kayym, Kahhr) gndermeler vardr. Tabirnamesi ile ilgili olarak dikkati eken zellik, btn metnin bu yedi says zerine kurulmasdr. Tabrtl-Vkt, aada tablo hlinde getirilip dtaki ereveyi oluturan yedi basamak ile ite ulatmz yedi basamak verilerek Niyazi-i Msrnin yapt yorumlarla birlikte gsterilmitir 36 . Burada gren, saliktir. Gsterge, salik tarafndan grlen ryadr. Yorumcu, Niyazi-i Msrdir. Tabirnamede rya, grse / grlse / ise / grrse / grsen art kipleri ile ifade edilir. erhidir/ erhine beyandr / iarettir / dlldir / makbuldr / ldr / iyidir / nasihattir / lzmdr / tenezzldr, Niyazi-i Msr tarafndan bu gstergelere yaplan yorumlarn konulduu ifade kalbdr.

31

32 33

34 35 36

Mustafa Akar, Niyazi-i Msr ve Tasavvuf Anlay, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1998, s. 7273. Kenan Erdoan, Niyaz-i Msr Divan, Aka Yaynlar, Ankara 1998, G. 42/6, G. 100/13. Niyaz-i Msr, Tabrtl-Vkt, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi Blm, No: 3346/10. Schimmel, a.g.e., s. 37. Niyaz-i Msr, a.g.e., vr. 63. Tabloda parantezi iinde baz kavramlarn bugnk Trke karlklar verilmitir.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 2/4 Fall 2007

1072

Kadriye YILMAZ-Kamile ETN

BRNC - nsanlar N o Gren Gsterge (rya) Yorum Veled-i kalp (kalpte dirili)tir. 10 1 yand Olan grlse a salik Olan grse

5 6

Salikin ruhu sfat, ruhu erhidir. 20 Olan, limlerden ya da Akl- maad (uhrev akl) yand salihlerden ise erhidir. a salik Olan, cahillerden ve Akl- maa (dnyev akl) avamdan ise erhidir. 10 Nefs-i mzekk (temizlenen yand Kz grse nefis) erhidir. a salik Kz, zenginlerden ya da Nefs-i maad (uhrev nefis) 10 erhidir. yand salihlerden olursa an Kz, fakirler ve avamdan Nefs-i maa (dnyev nefis) yukar olursa erhidir. salik KNC - Hayvanlar Hayvant grse Hayvanlk vasf insanlna Salik Mz (zararl) olanlar galip olduunun erhidir. Hayvanlar, malup nsanl hayvanlna galip Salik grse veya kendi onlar olduunun erhidir. helk eder grse Hayvanlar, kendisine Nefs-i mutmaine (drdnc veya baka kimselere kademedeki nefis) erhidir. Salik ehil olmu grse Hayvan, kendine insan Btn keramet oktur, gayet gibi syler grse iyidir. NC - Bitkiler Nebtt grlse Faydal olanlarndan Ruhun gdas erhidir. yenenler Salik lah bilgilerin kokusunu, can Bitkilerin dima kula, eyhlerden yenmeyenlerinin dinledike muattar olduu kokular erhidir. Tuyr (Kular) lah bilgilerden ortaya kan Eti yenenler ruhan gdalar erhidir. Eti yenmeyenlerden Salik Fsid fikirler erhidir. zararl olanlar ahin ve doan Kutsal ruhlar erhidir. misilliler DRDNC - Sular Su Zhir ilmidir. Akarsular grse Salik Derya grse Btn ilmidir. Balk grse lah bilgilerdir.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 2/4 Fall 2007

Ryalar ve Niyaz-i Msrnin TaBrtl-Vkt Adl Eserinde Ryalarn Dili

1073

BENC - ller ve Canszlar Akl- maana (dnyev akl), akl- maad (uhrev akl) galip Meyyit (ller) grse Avamdan ise olup onu ifna eyledii (yok ettii) erhidir. l, salihlerden ya da Akl- maad malup olup ifna limlerden ise eyledii erhidir. Kalp (riyakr) olduunun l, eyhlerden ya da erhidir. Gayet eyhler mertebesinde tenezzldr; istifar ve tvbe olandan ise lzmdr. Meyyit akl- maatr. Kendi 4 Salik dnyev akln yenmiken ly dirilmi grse dnyev aklna yeniden yine yenildiinin erhidir. Kalbin dirilmi olduudur, Eer l, dnyev akl gayet makbuldr. Btn ise keramet erhidir; ok iyidir. Bunda olan keramet dahi Eer cemdt ldr ve evvelkinden (Canszlar) (hayvanlarn kendine Canszlar insan gibi konumasndan) daha ziyade syler grse iyidir. (Bu rya, tabir edilmez) ALTINCI - Melek ve Nebiler Meleklik sfat hsl ettiine 5 Salik Melaike (melekler) dlldir, makbuldr. Nebileri kendine ltuf Btn tasfiye hsl ettiinin ile muamele eder grse erhidir. 6 Salik stifar, tvbe ve salha Nebileri kendine kahr devam etmek lzmdr, ile muamele eder grse nasihattir. Aada yedinci derecede ryalara, eserde vk denilmitir. Tabirnamede, bu makama ulam olan salikler, vakalarnda gk cisimlerini grmeye balarlar. YEDNC - Gkler n Gren Gsterge (vk) Yorum o Gkler 7 Salik Yldz yahut yldzlar Salih fikirler erhidir. grse Srrna tecelli-i efl (Allahn Hill, kamer, dolunay fiillerinden birinin kulun grse kalbine domas) olduunun erhidir. Srrna tecelli-i zt (Allahn ztnn kulun kalbine Gne grrse vastasz domas) olduunun erhidir. Gkleri grse Kalp geniliine iarettir.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 2/4 Fall 2007

1074

Kadriye YILMAZ-Kamile ETN

Kalbin genilik-darlk, gzellik-irkinlik ve tasfiyeEvler grse bulanklnn erhine beyandr. Aadaki tabloda d yapnn iinde son bir yedili birim yer almaktadr. Bu basamakta da gren salik ve gsterge ryadr. Bu gstergelere yaplan yorumlar, salikin Allahn isimlerini anmada gsterdii derece ve salikin sfatlarn gsterir. No Gsterge Yorum Kl, Srd esmann erhidir (Zikrettii Allahn isimlerini Haner, 1 gsterir.) Az srd ok Bak, srd ryada belli olur. Ok-yay grse 2 Kurt grse Haram erhidir. Haram hell gibi 3 Hnzr grse sunduunun erhidir. Ucup (kendini beenmilik) 4 Ay grse sfat erhidir. 5 Tilki grse Hile erhidir. 6 Tavan grse Gaflet erhidir. 7 Kpek grse Dnyaya meyli erhidir. Ryada grlenler, grene gre deiir. Gren, kendi durumuna gre ryasnda eitli varlklar grr. Yorumlayan, grlenin gerek anlamn deil, sembolik anlamn verir. Ryada grlen, gren slikin nefsinin derecesini anlamada bir iarettir. Bu iaret, d dnyadaki hakikatine deil baka anlamlara delalet ederek yeni manalar kazanr. rnein, deniz sembol, batn bilgiyi, kl, haner, bak, ok ve yay gibi silhlar ise gerek anlamlarnn dnda, salikin Allahn isimlerini anmasn gsterir.
(Verici) gren

deniz
(sembol) btn bilgi
(mana)

(Alc) yorumlayan

Tabirnamenin hayvanlarla ilgili ryalar arasnda hayvanlarn salikle insan gibi konumas btn keramet okluuna iaret olarak yorumlanr. Ayn ekilde cansz varlklarn salikle ryasnda konumas, Bunda olan keramet dahi ldr ve hayvanlarn kendine konumasndan daha ziyade iyidir eklinde bir aklamadan sonra bu tr ryann sz ile ifadesinin mmkn olmad izah edilerek alc bu rya gstergesine yorum yaplamayacan, sz ile ifadesinin bulunmadn aklar. Cansz varlklarn salikle konumasnn grld rya, yorumsuz braklan ryadr. Sonu olarak ryalar, sembolik birer anlama sahiptir. Rya tasavvufta, ryay gren/verici (salik) iin bir semboldr. Yorumlayan/alc (mrit) iin ise bir iaret olarak dnlmelidir. Yorumlayan, bu rya iareti ile grenin manev geliim izgisini zer. Ryada grlen varlklar, hakik anlamnda deildir. Fakat yazmza konu olan eserde olduu gibi, salikin ryasnda birtakm hayvanlar (kurt,

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 2/4 Fall 2007

Ryalar ve Niyaz-i Msrnin TaBrtl-Vkt Adl Eserinde Ryalarn Dili

1075

domuz, ay, tilki, tavan, kpek) grmesi, olumsuz olarak yorumlanr. Gerek hayatta da bu hayvanlara baz olumsuz nitelikler atfedilmektedir. Ryalarn yorumlarna bu inanlarn ve alglarn kart da muhakkaktr. Bunlar d kontekst olarak dnlmelidir. 17. yzylda bir Halvet eyhi olan Niyazi-i Msr, kaleme ald Tabrtl-Vkt adl eserinden dolay bir muabbir olarak kabul edilmelidir. Allahn yedi ismini zikrine dayanan Halvet tarikatnda ryalar, byk bir deere sahiptir. Bu balamda tespitimize gre Msr, mensubu olduu tarikatn yedi isme dayanan esaslarn kendi kitabndaki tabir sistemine uygulam ve saliklerin ryalarn bu nmerik sistem ierisinde yorumlamtr. KAYNAKA AKURGAL, Ekrem, Anadolu Uygarlklar, Net Turistik Yaynlar, stanbul, 1989. ALTINDAL, Aytun, Gl ve Ha Kardelii, Alfa Yaynlar, stanbul, 2004. ARSLAN, Mehmet-Aksoyak, . Hakk, Hamet Klliyt, Dilek Matbaaclk, Sivas, 1994. AKAR, Mustafa, Niyaz-i Msr, nsan Yaynlar, stanbul, 2004. AKAR, Mustafa, Niyaz-i Msr ve Tasavvuf Anlay, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1998. AZZDDN Nesef, nsn- Kmil, (ev.: A. Avni Konuk), Gelenek Yaynevi, stanbul, 2004. BERGSON, Henri, Zihin Kudreti, (ev.: Mira Katrcolu), Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1989. ANTAY, Hasan Basri, Kurn- Hakm ve Mel-i Kerm, Elif Ofset Tesisleri, stanbul, 1980. ERDOAN, Kenan, Niyaz-i Msr Divan, Aka Yaynlar, Ankara, 1998. FREUD, Sigmund, Rya Yorumu Metodu, (ev.: Ayegl Gnkut), Ata Kitabevi, stanbul, 1964. GKYAY, Orhan aik, Tabirnmeler, Seme Makaleler 3-Glk Nerede?-, letiim Yaynlar, stanbul, 2002. GNAY, Umay, Trkiyede k Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, Aka Yaynlar, Ankara 1999. Hadis Ansiklopedisi Ktb-i Sitte, (haz.: brahim Canan), Aka Yaynlar, Ankara, tarihsiz, c. III. bn Haldun, Mukaddime, (haz.: Sleyman Uluda), Dergh Yaynlar, stanbul, 2004, c. I. brahim Hakk, Marifetname, (sad.: Turgut Ulusoy), Bahar Yaynlar, stanbul, 1974, c. I. mm Gazl, hyu Ulmiddn, Hikmet Neriyat, stanbul, 2004, c. III. ZUTSU, Toshihiko, bn Arab'nin Fuss'undaki Anahtar Kavramlar, Kakns Yaynlar, stanbul, 1999. JUNG, Carl Gustav, nsan Ruhuna Yneli, (ev.: Engin Bykinal), Say Yaynlar, stanbul, 2004. KAFADAR, Cemal, Asiye Hatunun Rya Mektuplar, Olak Yaynlar, stanbul, 1994. Muhyiddin-i Arab, Fuss l-Hikem, (ev.: Nuri Gencosman), stanbul Kitabevi, stanbul 1981. Niyaz-i Msr, Tabrtl-Vkt, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi Blm, No: 3346/10. ZGL, M. Kayahan, Trk Edebiyatnda Siyas Rylar, Hece Yaynlar, Ankara, 2004.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 2/4 Fall 2007

1076

Kadriye YILMAZ-Kamile ETN

SCHMMEL, Annemarie, Halifenin Ryalar slamda Rya ve Rya Tabiri, (ev.: Tba Erkmen), Kabalc Yaynevi, stanbul, 2005. TATI, Mustafa-eltik, Halil, Trk Edebiyatnda Tasavvuf Ry Tabir-nmeleri, Aka Yaynlar, Ankara, 1995. TATI, Mustafa-Kurnaz, Ceml, Miyr Tarkat (Tarkat dab), Alperen Yaynlar, Ankara, 2002. YKSEL, Hasan Avni, Trk-slm Tasavvuf Geleneinde Rya, M.E.B. Yaynlar, stanbul, 1996.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 2/4 Fall 2007