UDK : 621.316.

Y ksek Gerilim Tesislerinin zolasyon Dizayn Ve Ar Gerilimlere Kar Korunmas

Yazan : Dr. H. Dorsch Siemens eviren : O. Zeki DEMRAY Y. Mh. E.E..M.

drme elektrodu ve gerilime bal diren stunu Elektrik! tesislerin ve ksmlarnn izolasyon dur Sndrme elektrodunun yaps parafudurun dizaynnn temelini iletmelerde hasl olan geri faaliyete geme gerilimini tesbit eder. Dier bir limler tekil eder. Gerilimin ykseklii yannda devi de, iletme gerilimi dolays ile parafudur zamana bal geici rejimi de (hereyden nce dan akan snme akmn kesmektir. (ekil 1). zorlama sresi) bilhassa nemlidir iletme va stalarnn izolasyonu genel olarak sz konusu edilen muhtelif gerilim zorlamalarna dayanabi jyprbeparaf*dur altm Rba> lecek ekilde dizayn edilmelidir. Bu art d izolasyon iin, tesis yerindeki en ltUtfn Sinme akm gayr msait atmosferik artlarda da gerekle melidir. Bilhassa harici tip izolatrlerde, ar X s, elektroda kirlenme, iy, sis, vs. gibi iklim tesirleri dolays ile husule gelen izolasyon zayflamas da nazar itibara alnmaldr. J>r>tk gerilim Gerilim zorlamalar, srelerine uygun olarak faaliyete geme serilimi tefrik edilir :

a)

Yldrm tesiri ile hasl olan atmosferik ar gerilimler b) Arzi veya iradi ama kapama olaylar dolays ile hasl olan dahili an gerilim ler. c) Geici gerilim ykselmeleri, toprak kaak larnda iletken ile toprak arasndaki izo lasyonun an zorlanmas gibi. d) Normal srekli isletmedeki gerilim. 1 Atmosferik ar gerilimlerin snrland rlmas. letme vastalarnn izolasyon dizaynnda hareket noktas, atmosferik an gerilimler do lays ile zorlanmadr. Bir tesisin izolasyonu eko nomik bakmdan direkt yldrm isabetinde ha sl olan ar, gerilim zorlamalarna dayanacak ekilde dizayn edilemez. Ar gerilime kar ko rumann devi, an gerilimleri istasyonda msaa de edilen deerlere gre snrlandrmaktr. Top rak telinin, bilhassa istasyona giriteki son ha vai hat zerindeki toprak telinin yeterli bir koru mas ile faz teline direkt yldrm isabeti geni lde nlenebilir. Direklerin dk toprak gei direnleri ayrca geri atlamalara da mani olur. Bugn bu nleyici tedbirler yannda, istasyonlar da ar gerilimlerin snrlandrlmas iin geni lde ventil parafudurlar kullanlr. 1.1 Ventil parafudurun alma tarz ve ka rakteristik byklkleri. Ventil parafudurun en nemli iki ksm sn
Elektrik Mhendislii 100

Gerilime boil
diren

SonJer/ne , jtr/'m

2'om < f

ekil :

1 Ventil parafudrun alma tarz.

Bir ventil parafudurun faaliyete geme duru mu : a) U as 100, % 100 faaliyete geme ok geri limi le, b) Faaliyete geme ok karakteristii ile, (ekil 2) (VDE'ye gre: 0,5 ^ s'lik faa liyete geme zamannda max. faaliyete geme gerilimi tesbit edilir.)
k\f I

ob feri/im
1000

too\ ttoo\

tto
600

hoo
206 0,5

'/tiao faaliyete emegrrUimMn max

f
4,0 Ifi 2.0 ifi 3fi

deeri
3.1 *,0

*,1

fao/tyete ge/ne zaman. ekil : 2 Ark boynuzu le ventil parafudrun mukayesesi 31

c) Alternatif faaliyete geme gerilimi ile ka rakterize edilir. ok geriliminin snrlandrlmas iin u ki husus nemlidir : d) Artk gerilim (= akm geii ok geriliminin max. deeri). esnasnda

e) Artk gerilim karakteristii (darbe akm nn tesbit edilen seyri iin). Snme akmnn istenildii gibi sndrle bllmesi iin; f) letmede parafudurdaki msaade edilen max. gerilim A (iletme frekansnda) [_JA (m) = 1,15 x parafudur nominal gerilimi olmal ve g) alma muayenesinde parafudura sndr me gerilimi tatbik edilebilir. (U L = 1,05 UA (m) sndrme gerilimi, snme akm henz keslmemiken para fudurdaki iletme frekansl max. gerilim dir, ye aktif deer. Parafudur kabiliyeti; h) Nominal darbe parafudur akm ile, (VDE1 ye gre : 10/20 ^s'lk 30 akm darbesi). ) Uzun dalgal darbe parafudur akm (dalga sresi 500 2000 ^ s) ile,

parafuduru kullanlmas halinde almayan bir gerilim snr belirtilir. Tesis iinde hibir atlama veya delinmenin hasl olmamasn garantiye ala bilmek iin iletme vastalarnn izolasyonu, o ekilde koordme edilmeldirki, ve dg izolasyo nun izole kabiliyetine tekabl eden max. ok se viyesine eriilsin. VDE 0111 talimatlar aada ki seviyeleri tesbit eder. a) Alt izolasyon seviyesi, elektrik! iletme va stalarnn d izolasyonlarnn 1/50 ^s'lk (cephe sresi 1 ^s, yar deer sresi 50 ^ s) norm ok gerilimine kar izole kabi liyetidir. b) st izolasyon seviyesi, elektrik! iletme vastalarnn i izolasyonlarnn keza ay rc ve kesicilerin ama mesafelerinin ok gerilimlerine kar izole kabilyetidlr. Kat, sv ve basn altnda bulunan gaz izo lasyonlarn st seviye dayanmlar kesik dalga ile tahkik edilmelidir. Yeni VDE 0111/2.61 talimatnamesinde art koulan ok seviyeleri normal sra (karakteris tik harf N) ve zel sra (karakteristik harf S) olmak zere ikiye ayrlmtr. Hasl olan harici ar gerilimlerin belirli deerlen amyaca ga ranti ediliyorsa zel srann .drlm ok se viyesinin kullanlmas caizdir. ekil 4 de sevi ye bjr kere daha aklanmtr. t/st izolasyon seviyej ) Hii d/ 6) ram da/jo

j) Yksek darbe akm ile, (5/10 ^s'lik dalga) Jfor/mo i karakterize edilir. Tablo 1 de SSW'nin katodlk prafudurlarna alt karakteristik deerler bir arada verilmitir. ekil 3 bir ventil parafudurun diren eleman larnn zorlann gstermekdedir.

liit

Utt gertJlm s/. Dif tolasyopf. za/ajto/m/? /fi kesme. nr,ajr gerll/me nun fok gerili. ok gerilimine mesafelerini, korft Jfar/mo ile mine kars korjt izole imle kot/lf/, l t garanti ed/r. uple kabiliyeti ekil : 4 Atmosferik an gerilimlere kar izolasyon koordinasyonu.

Tablo 2 de, VDE 0111/2, 61 ve VDE 0101/7, 60 dan alnan deerler topluca verilmitir. Almanya'da dahili tesislerde uzun zamandan beri, ak hava tesislerine nazaran daha kk olan ve S srasnn bugnk deerine hemen he men eit olan izolasyon seviyeleri kullanlmak tadr. Yeni VDE 0111 talimatna gre, uygun ted birlerle kltlm zorlanmalar bekleniyorsa, daha evvelki prensiplerden farkl olarak ak ha va tesisleri bile S srasna uygun olarak izole edilebilmektedir. 1.3 Ventil parafudurun koruma sabas :

/trtigerij'm

ekil

3 H0 kv'luk ventil parafudr (H420) diren elemanlarnn zorlanmas.

1.2 Atmosferik ar gerilimlere kar izolas yon koordinasyonu : Ventil parafudurun montaj ile, parafudurun montaj yerindeki atmosferik ar gerilimler s nrlandrlr. Koruma seviyesi le ar gerilim 32

Ventil parafudur tesis yerinde atmosferik a r gerilimleri, faaliyete geme geriliminin veya Elektrik Mhendislii 109

TABLO: 1 Katodik parafudurlarm karekteristik deerleri

Tip

Prafudurda Nominal msaade e gerilim dilen max. gerilimi Oran Cephede faaliyete geme ok Artk gerilimin max. deeri Nominal parafu dur dar be akmu

Sndr me ge rilimi

Alternatif faaliyete geme gerilimi (tepe deer)

D
5 kA kV
24

Ar lk

(n)

(m)

% 100 faa liyete ge me ok ge riliminin max. de eri Yksek darbe akmu kV

25 42 63 80 40 44 38 57 76
114 120 140 185 430 590 705 640 860 340 465 560 520 685 153 205 375 5kA

zole mesnet hari montaj yksek lii cm

kV kV*
gw / A(m)
u

kV
31 50
4(1

Uzun dalgal pa rafadur darbe akmu

kV
4,7

kV 19 1,9 1,9 1,9

66 88

10 kA kV 26
44

kgr

21 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 60

80
120 120 160 180 320 435 254 190 131 133 104

lOkA

100A

65kA 5/lO^s

24,5 29,2
39 48

2,5 2,5

10 12

11.5 31 47 62 1,9 1,9 1,9 1,9

88 66 70 52

H415n 18,5 52 68 34,5

95 80 74 60 24 12

34

15

17,5

4,=;
5,5

20

23

10

11.5 31 ... 34 47 62 2,1 2,1 2,1 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0
93

lOkA

200A

lOOkA 5/lO^s

43

15

17,5 18,5 52 68 105 1,9 1,9 1,8 1,8 1,8 1,8 1,8. 1,8 105 145 195 325 480 585 715
24 37

58,5 70,5 97,5 400A 2000^ 5/lO^s lOOOmA 86,5

142 163 295

12 16 20 60
100 115 210

H410n

20

23

30

35

94 94 130 175 320 435 530 645

30 37

35

45

52

54,5 73,5

60

70

H420n

110

126

133

150

170

181

510 610
750

395 470 600

275 360 420

180

207

218

220

253

265

1) 2) 3)

Faaliyete geme zaman 0,5 ^ 10/20 ^s'lik darbe akm Dik montaj ve asma montaj

TABLO: VDE 0111/2,61 ve VDE 0101/7,60'a gre normal sral yksek gerilim tesislerinin izolasyon dizayn

3A

1
zalasyon gruplar iin kV olarak aletrnatif muayene (3) A O 35 45 75 100 145 190 1100 1558 2200 310 440 620 gerilimi Tesis t e id asgari mestfeler Dahili Harici

Sra Alt ok seviyesi

()

Msaade edilen max. srekli i letme geri limi

Ue (m) = 5. Um
s t ok seviyesi kV 70 85 150 215 325 145 195 290 375 630 860 1680 1450 650 830 1210 1640 230 1200 520 750 1040 750 400 700 305 220 155 seviyesi kV kV 60 75 125 170 250 325 550 750 1050 450 650 900 1425

Parafudu ron ko runma mm mm

150 90 115

Um

d)

kV 26 40 80 120 175 235 415 565 825 330 450 660 1160

kV

Ark boy nuzlarmm atlama aral mm

D
20 40 65 120 85 150 260 350 30

E 11 17 50
70 90 120 220 300 30 45 70 90

F
27 35

6N

60 86

35

10N

11,5

11,5

20N

23

23

55
75 105 140 230 325

30N

35

35

45N

52

52

520

60N

70

70

110N

125

125

150N

170

170

220N

250

250

505
950 1350 2850. 2900

440

460

110NE

125

100

250 370 535

900

210 280 405 750

175 240

185

150NE

170

136

275 355 640

220NE

250

200

395
' 630"

380NE

420

390

TABLO : 2B VDE 0111/2.61 ve VDE 0101/7.60'a gre zel sral yksek gerilim tesislerinin zolasyon dizayn

Sra Dahili Harici mm

A 35 45 75
100 145 190 310 440

Ue (m) =
st ok seviyesi kV
O 35 40 65 85
120 150 260 350

Msaade edilen max. srekli i letme geri limi Tesis tebi asgari mess,feler

. Um
mm
D 20
20 50 70 90
120 220 300 150 100 160 270 330 520 950

tzaiasyon gruplar in kv olarak alternatif muayene gerilimi (3)

E 11 17 30 45 70 90 F 27 35 55 75
105 140 230 325

Um

d) 26
50 60 70 90
110 170 220 240 330 650 900 180 115

kV
58 60 50 75

kV

Parafudurun korunma seviyesi kV

Alt ok seviyesi kV Ark boy nuzlarnn atlama aral mm

6S

7 40 80
95
145 190 250

os

11,5

11.5

20S

23

23 120 155 205 290 520

750

30S

35

35

45S

52

52

60S

70

70 375
450 650 900 375 430 630 860 700 550 750 530

os
510 750 1040 1350 306 408 612 1020 1300 1500 1350 1850
800

125

125

150S

170

170

220S

250

250

620 250

505 210

440 175

460 185

110SE

125

100

150SE

179

136

1100 1550

370

280

240

275 535 495 345

220SE

250

290

1100 2100

395

380SE

420

345

2700

900

750

(40

630

(1) (2) (3)

Arza annda topraa karg max. gerilim 5 = Topraklama katsays Kesik dalgada i izolasyon iin; tam dalgada kesme mesafeleri in. A: Kesme mesafeleri C : Yksek gerilim aletleri D : Trafolar E : Kablolar F : Havai hat zolatrleri

artk gerilimin tesbit ettii deerlerde snrland rr, ty bir koruyucu tesir elde edebilmek iin pa rafudur mmkn mertebe korunan objenin yak nna monte edilmelidir. Bir parafudur koruma sa hasndan korunan obje ile parafudur arasndaki mesafe anlalr. Parafudur bu sahada ok geri limlerinin msaade edilen deerleri amasna en gel olur. Hat sonu istasyonunun en gayri msait duru mu iin artlar kolayca kavranabilir. (ekil 5).

Parafuduun tesis yeri B noktasndan; geen ok gerilimi koruma seviyesinde snrlandrlr. A ve C noktalarnda ise yryen dalgalarn yan smasndan dolay hasl olan gerilimler dah'a yk sektir. Bu art nemli derecede a masafesine ve geen So dalgasnn dikliine baldr. Tablo 3 de bir hat sonu istasyonu iin. koru ma sahasnn byklne alt' bir ka deer ve rilmitir. Bu deerlerin tayininde transformatrn ok kapasitesinin tesiri nazar itibare alnmtr. Bir ka ondabir mikrosaniye zarfnda ksa za manl gerilim sramas eklinde hasl olan m saade edilen ok gerilimleri iin snr olarak ok gerilim karakteristiine tekabl eden statik ge rilim esas alnr.

i ve d izolasyonlar farkl ok karakteristik Trofou/t sok oe. lerine sahip olduklarndan, i izolasyon (mesel trafo) ve d izolasyon (mesel ark boynuzlar) iin farkl koruma sahalar verilir. Transmisyon istasyonlarnda veya birka hattn kt* Istan yonlarda parafudurun koruma sahas olduka b yktr. Bu hususta genel bilgiler verilmemitir. frdoki & irilim
u

B'dk, Otrltim

C'dei, gttll/m

2. yeti.

Dahili an gerilimlere kar izole kabili

resi z Venhl porofuJurun orhlt grni/ni 5 Ventil parafudrun koruma sahas.

2.1 Ak havada izolasyon tertibi : Tesis ksmlarnn ok gerilimlerine kar izo le kabiliyeti mutad norm gerilimleri iin. tallmat

ekil :

TABLO : m Mat sonu istasyonunda bulunan katodik parafudurlarm koruma sahasna ait deerler. Koruma Referans gerilimi (sra gerilimi) (norm gerilimi) Geen dalgann diktii kV/^s
250
15

izolasyon trafo Sra S (') (10) ( 7)

Sahas D izolasyon (ark boynuzlan) Sra S 40 25

10 50 30 15 70 40 25 50 30 15 90 50 30

SiraN
35 20

Sra N 60
40 20

500

1000
250
20

7
45 25 10 50 30 15 50 30 12

(15) (10) i 5) (30) (15) (7,5) (30) (12) ( 4) (75) (40) (15)

75.
45 25 90 55 35 75 40 25

500

1000
250
30

500

1000
500
60

1000 2000
500

120
60 25

120
70 40

110

1000 2000

(1)

Transformatrde S 3irasna gre izolasyon kullanlmas mutad deildir.

nameler le tesbit edilir. (1/50 ^ S'lk norm ok dalgas in). Yeni VDE 0111/2.61 talimatnamesi ne gre tesisler yukarda izah edildii gibi ya normal sraya gre veya drlm izolasyona ve daha kk asgari mesafelere msaade eden zel sraya gre tesis edilirler. Asgari mesafeler yalnz tesisler iindir, mnferit aletler iin tayin edilmez. Dahili ar gerilimlere kar izole ka biliyeti hakknda imdiye kadar hibir tayin ya plmamtr. Sadece muhtelif yksek gerilim la boratuvarlannda dahili ar gerilimlerle ilgili de neyler yaplmtr. ekil 6 da lme Buch'un lmeleri) S, yan deer sresi ok gerilimi, dahili lanlmtr. neticeleri gsterilmitir. (Bay deneyde cephe sresi 600 ^ 2700 ^ S olan uzun sreli bir ar gerilimleri temsilen kul

rilimin bahis konusu olmamas kaydyla (mesl kablo ebekeleri) muteberdir. Tesmiye edilen deerlere yaklaan dahili an gerilimler bahis konusu olduu takdirde snrlandnlmalan iin parafudur monte edilmelidir. ekil 7 de ventil parafudurun, alternatif faaliyete geme gerilimi ne eit olan dahili an gerilimler iin faaliyete geme gerilimi sahas izilmitir. Faaliyete ge me geriliminin max. deeri ile minimum izole kabiliyeti arasndaki aralk S srasnda % 15... 40,a eriir ki, kafi (derecede) kabul edilmitir.

&/ J

0 5

Deerler delinme geriliminin darbe delime ge rilimine oran olarak tanm olup 1/50 ^ S'lk pozitif norm dalgaya tekabl eden % 50 delinme gerilimine irca edilmitir. Keza pozitif polarite ubuk ubuk ve ubuk plka elektrod tertipleri iin muteberdir. Muayene edilen atlama aralkla rnda ubuk plka elektrod tertibinde dahili a r gerilimlere tekabl eden delinme gerilimi darbe delinme geriliminin % 80...100 civarndadr. Bu lmelere ve VDE 0101/7.60'a gre ak havada asgari mesafelere istinaden ekil 7 de 10 S il 110 S sralar iin dahili an gerilimlere tekabl eden izolasyon seviyesine irca edilmi faz ntr geriliminin tepe deeri verilmitir. rca edilmi topraa kar statik gerilimler 110 S s rasnda yldz gerilimin 4 il 4,5 kat, 10 S srasn da ise 5 il 5,5 kat civarndadr.
Delinme gtrUmi Darbt dei/nmegeril/m Delinme gerilimi

'/////A 3 Z V

s a 30

_,

et

a) vu otoifrso'ag'ire s srasna ieibl eden astar

tesaftUras /bA plata ^er&Aaifi statik gerilimi

A/ortv jeri/itt l/r

b) ffftrt geril/m parafv^rvau/) fao/fyefe feeme gerilimi ekil: 7 Dahili an gerilimler iin parafnd run faaliyete geme gerilimi ve topraa kar izolasyon seviyesi. 2.2 Dahili an gerilimlerin ykseklik ve' te kerrr : Dahili an gerilimler toprak kaaklarnda ha sl olur. Bu geici rejimin frefans takriben 100 il bir ka 1000 HZ arasndadr. Yani'zorlama sresi olarak bir ka ondabir milisaniyeden bir ka milisaniyeye kadar olan zamanlar bahis ko nusudur. Toprak kaa kompanzasyonlu ebekelerde toprak kaandan doan ar gerilimler faz ntr gerilim tepe deerinin" 2~,5...3 katna eriir. Ak yldz noktal ebekeler iin imdiye kadar dokmanlar kfi derecede toplanmamtr. Bu nla beraber toprak kaa kompanzasyonu ol mayan kk ebekelerde toprak kaandan do an ar gerilimler, topeak kaa kompanzas yonlu ebekelerdekine n^jaran nemli bir art gstermezler.
t '

llamo aralm

saoUrsofitlii dalga {$sw"Je/t BvA'/a /f melerine jS'e)

ekil: 6 Pozitif polanteli ve iletme frekansl ama kapanma an gerilimleri iin ak hava daki izolasyon tertiplerinin % 50 atlama gerilimleri. Bu deerlere erien hibir dahili ar gerili min hasl olmyaca garanti edilen tesislerde zel koruma tedbirlerinin alnmasna lzum yok tur. Bu husus tabiatiyle hibir atmosferik an ge
Elefctrib Mhendislii 109

Ama kapama ar gerilimleri yksz trans formatr ve hatlarn almasnda hasl olur. e kil 8 de misal. plarak, 110 KV'luk bir Expansion alterlerle 5...10 A sahasnda bota alma akm larnn almasndaki topraa kar an gerilim lerin tekerrr dal verilmitir. Toplam olarak 19 deneyde topraa kar an gerilim faktrle rinin max. deeri faz ntr geriliminin 1,5...2,2 kat arasna dalmaktadr. Ar gerilim fakt
187