Mustafa Ik, XVI. Yzylda Akkirman Sanca, Karadeniz Aratrmalar, Say: 18, Yaz 2008, s.19-37.

XVI. Yzylda Akkirman Sanca

Mustafa Ik

zet
Bu almada, Karadenizin kuzey sahillerinde yer alan Akkirman ehrinin siyasi, iktisadi ve idari yaps 701 numaral ve 1574 tarihli tahrir defterine gre incelenmitir. Bundan baka ehrin tahmini nfusu ve ehir ekonomisindeki eitli vergilerin miktarlar da hesaplanmtr. Anahtar Kelimeler : Akkirman, Tahrir Defteri, Osmanl mparatorluu, Nfus Aratrmalar

Giri Tarihte, Bodann bir baka deyile Besarabyann gneyini oluturan Akkirman, Kili, smail, Kahul ve Bender ehirlerinin meydana getirdii blgeye Osmanl Devleti Bucak ismini vermitir. Bucakn snrlar douda Turla (Dinyester) nehri, batda Tuna nehri, kuzeyde ise Prut nehridir.1 Akkirman ehri, Bucakn en gneyinde, Turla nehrinin Karadenize dkld yerde yer almaktadr. Akkirman kelimesi beyaz ehir veya beyaz kale anlamna gelmektedir. Bu kelime, Osmanllarn kendilerinden nce ortaada ehrin ismi olarak kullanlan ve Beyaz Kale anlamna gelen Aspron, Castron, Catea Alba ve Aklibo isimlerini Trkeye Akkirman olarak tercme etmeleri sonucu ortaya kmtr. Osmanl egemenliinden sonra Rus hakimiyetine giren Akkirmann ismini Ruslar da, kendi dillerine Belgorod olarak tercme ederek deitirmilerdir. Buradan anlalaca zere, ehrin ismi teden beri beyazkale veya beyazehir olup hangi milletin hakimiyetine girmi ise ismi de o milletin diline anlamn kaybetmeden tercme edilmitir. Ancak dier taraftan ehre, beyaz kale veya beyaz ehir anlamna gelmeyen isimlerin de verildii grlmektedir. rnein nl Romen
1

Sakarya niversitesi , Sosyal Bilimler Enstits , Tarih Blm Aurel Decei , Bucak , .A ,C.II , stanbul, 1979, s.742.

Mustafa Ik

tarihisi Dimitri Kantemir, Heredotun tarihinde ehrin ilk isminin Oksia olarak getiini belirtmektedir.2 nl Trk seyyah Evliya elebi ise ehrin ilk adnn Burgaz Konman olduunu belirtir.3 Bundan baka ehrin ilk isminin Tyras olduu da iddia edilmektedir.4 Akkirmann Siyasi Tarihi M. VI.Yzylda bir Yunan kolonisi olarak kurulan ehir daha sonra Gotlar, Cermenler, Slavlar ve Trklerin hakimiyetine girmitir. Akkirmana hakim olan Trkler srasyla, Hunlar, Avarlar, Bulgarlar, Macarlar, Peenekler, Kumanlar, Tatarlar ve Gagauzlardr. Ancak bu Trk boylarndan sadece Tatarlar ve Gagauzlar burada milli benliklerini koruyabilmilerdir.5 Dier Trk boylar ise, yerli halk arasnda erimiler ve asimile olmulardr. Gnmzde bu blgede halen az da olsa Gagauzlarn ve Tatarlarn yaadklar grlmektedir. Tatarlarn milli benliklerini muhafaza etmelerinde, Krm Hanlnn uzun sre Osmanl hakimiyetinde kalmas ve hem Osmanllarn hem de Tatarlarn Mslman olmalarnn etkili olduunu syleyebiliriz. Ancak, Trk boylarndan olup ta Hristiyanl tercih eden Gagauzlarn Osmanl idaresinde etnik adan dier Gayrimslimlerden farkl saylmamalarna ramen milli benliklerini ve dillerini muhafaza edebilmi olmalar dikkate ayandr. Akkirman 1241 ylnda bir baka Trk meneli kavim olan Moollarn hakimiyetine girmitir. XIV.Yzylda talyan ehir devletlerinden Cenevizlilerin hakimiyetine giren Akkirman, XV. Yzylda, blge halknn kendi milli oluumu olan Bodan prensliinin bir paras olmutur.6 Osmanl Devletinin iinde bulunduu fetret devrini 1413 ylnda sona erdiren ve bir bakma Osmanl Devletinin ikinci kurucusu saylan elebi Mehmet, 1420 ylnda Akkirman denizden kuatm ancak ele geirememitir.7Fatih Sultan Mehmetin Osmanl tahtna gemesi ve 1453te stanbulu fethetmesi, Osmanl devleti asndan kurulu srecinin tamamlanmas anlamna gelmektedir. Bundan sonra devlet imparatorluk srecine girmi ve devletin snrlar dou-bat, kuzey gney ekseninde hzla genilemeye balamtr. Fatih dnemindeki bu fetih politikas sonucunda, Eflak ele geirilmi ve artk Osmanl etkisi Tuna deltasnda ve Bodanda hissedilmeye balanmtr. Buna mteakiben, Fatih 1455 ylnda Bodan Voyvodas Petru Aronu yllk 2000 altn vergi vermeye mecbur etmitir.8 Bundan 1 yl sonra da

2 Dimitri Kantemir , Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi-I, ev. zdemir obanolu , stanbul , 1998 , s.433. 3 Evliya , elebi , Evliya elebi Seyahatnamesi , sad. Zuhuri Danman , C.VII , stanbul , 1970 , s.283. 4 Mustafa L Bilge , Akkirman , DA .C.II , stanbul ,1989 , s.269. 5 Aurel Decei , Bodan , .A ,C.II , stanbul , 1979 , s.697. 6 Hamza Kele , Akkerman Sancanda Yavuz Sultan Selim Han Vakflar G. ,Gazi Eitim Fakltesi Dergisi , C.XXI , Ankara ,2001 , s.180. 7 Bilge , a.g.m s.269. 8 .Hakk Uzunarl , Osmanl Tarihi , C.2. Trk Tarih Kurumu Basmevi , Ankara , 1998 , s.7879.

20

XVI. Yzylda Akkirman Sanca

Fatih, Akkirman bata olmak zere Bodandan Osmanl ehirlerine gelen tccarlara ticaret izni verildiine dair bir nian- hmyun yaynlamtr.9 Petru Arondan sonra Bodann yeni voyvodas olan tefan el Mare Fatihe vergi vermeyi reddetmi ve Osmanlya kar isyan etmitir. Ayrca 1475 ylnda Fatihin Kefeyi fethetmesinden sonra stanbula getirilen esirlerden bir ksm bulunduklar gemiyi zaptetmek suretiyle kamlar ve Kili sahillerine karak Bodan voyvodasna snmlardr. Esirlerin teslimini isteyen Fatih, tefandan ret cevab alnca bunun zerine Rumeli Beylerbeyi Hadm Sleyman Paay Bodan zerine sefere memur etmitir.10 Ancak tefan el Mare, yaplan savata Osmanl ordusunu yenilgiye uratm ve bu baarsndan dolay, Papa kendisine sann Pehlivan nvann vermitir.11 Hadm Sleyman Paann seferi baarsz olunca, Fatih bizzat kendisi Bodan zerine sefere kmtr. Ancak tefan, Osmanl ordusunun geecei yerlerdeki ekili dikili alanlar ve su kaynaklarn tahrip ettiinden dolay Osmanl ordusu bu sefer esnasnda byk skntlar ekmitir.12 Buna ramen ilerleyen ordu, Akdere veya Razboieni denilen yerde Bodanllar malup etmitir.13 Fatih dneminde Bodana yaplan seferler ksmen baarl olmu ve istenen neticeyi tam olarak verememise de, Fatihin bu seferleri, II.Bayezidin Kili ve Akkirman fethetmesine nclk etmitir. Fatihten sonra Osmanl tahtna geen II.Bayezid, Karadenizin kuzeyinde ok nemli stratejik konuma ve yksek gmrk gelirlerine sahip olan Kili ve Akkirman mutlak surette fethetmek arzusunda idi. Bu dorultuda, II.Bayezid 1483 ylnda batdaki en nemli rakiplerinden olan Macarlarla bir bar antlamas yapm ve bir bakma bat snrn emniyet altna almtr.14 Bundan sonra hazrlklarn Kili ve Akkirmann fethi iin yapan II.Bayezid, 1484 ylnda hem karadan hem de denizden Kili ve Akkirman zerine sefere kmtr. II.Bayezid Tuna nehrini getiinde kendisini,vasal durumunda olan Eflak beyi karlam ve Eflak Beyi, Osmanl ordusuna 20.000 kiilik ordusuyla hem yardm etmi hem de klavuzluk yapmtr. Osmanl ordusu Kili nlerine geldiinde ehir kuatma altna alnm ve 10 gnlk bir kuatma sonucunda ehir dmtr.15 Bundan sonra Akkirman zerine yryen Osmanl ordusu, Krm Hannn da destei ile Akkirman kuatma sonucunda ele geirmitir.16 Fetihten sonra Kili ve Akkirmann kiliseleri camiye evrilmi,II.Bayezid hem
Viorel Panaite , Osmanl Hakimiyetinin Tuna Nehrinin Kuzeyinde Yayl : XIV ve XVI. Yzyllarda Eflak ve Bodan , ev. Numan Elibol , Trkler , C.IX , Ankara , 2002 , s.211. 10 Mneccimba , Ahmed Dede , Mneccimba Tarihi II , sad . smail Ernsal , Tercman Gazetesi Yaynlar , Tarihsiz , s.355. 11 Uzunarl , a.g.e , s.79. 12 Uzunarl , a.g.e , s.79-80. 13 Mihail Gubolu , Fatihin tefan el Mare zerine ki Bodan Seferi (1474-1476) , Belleten , C.XLVII , Say 185 , Ankara 1984 , s.144. 14 Uzunarl , a.g.e , s.182. 15 Hoca Sadettin Efendi , Tact Tevarih II , haz. smet Parmakszolu , Kltr Bakanl Bavuru Kitaplar , Eskiehir , 1992 , s.236-238. 16 Hoca Sadettin Efendi , a.g.e , s.238-239. 21
9

Mustafa Ik

kalede kalmak isteyen Gayrimslimlere hem de gitmek isteyen Gayrimslimlere izin vermitir.17 Fetihle birlikte Kili ve Akkirman, Osmanl Devletinin Karadenizin kuzeyindeki nemli sleri haline gelmilerdir. Bundan sonra Osmanl Devleti buralar, zellikle de Kamanie ve Hotine hatta Lehistann ilerine kadar donanma sevk etmeye msait olan Turla nehri azndaki Akkirman askeri s olarak kullanmaya balamtr. Kili ve Akkirmann fethiyle Bodan prensliinin deniz ile balants kesilmi ve buna bal olarak Bodan prenslii ekonomik skntlar ekmeye balamtr.18 Dier taraftan ise, Osmanl devleti ile Krm arasnda karadan balant salanm ve hemen hemen Karadenizin btn sahilleri Osmanl hakimiyetine girmi ve bunun neticesinde Karadeniz bir Trk gl haline gelmitir.19 Kili ve Akkirman ehirleri Osmanl hakimiyetine girdikten sonra Bodanllar tarafndan eitli teebbslerle geri alnmaya allm ise de, Osmanl Devleti blgedeki egemenliini uzun yllar korumutur. Kanuni Sultan Sleyman dneminde Kili ve Akkirmann daha kuzeyinde yer alan ve Bodann merkezi saylan Sueva ehri de fethedilmitir.20 XVII.Yzylda Akkirman, Ruslarn da kkrtmalaryla Kazaklarn saldrlarna maruz kalmtr. Ancak bu saldrlarda Kazaklar, Akkirman ele geirememilerdir. XVIII.Yzyln sonlarna doru 1770 ve 1789 yllarnda Akkirman iki defa Ruslarn eline gemi ancak 1774te Kk Kaynarca ve 1791de Ya antlamalaryla ehir tekrar Osmanl Devletine braklmtr.21 Akkirmanda Osmanl hakimiyeti kesin olarak 1812 ylnda imzalanan Bkre antlamasyla bitmitir. 1484 ylnda fethedilen Akkirmanda, 1770-1774 ve 1789-1791 yllar arasndaki 6 yllk Rus igali dnemini kardmzda, Osmanl egemenliinin 1812 ylna kadar 322 yl hkm srdn grrz. 1812 ylndan sonra Akkirman artk Ruslar ve Romenler arasnda hakimiyet mcadelesine sahne olmutur. I.Dnya sava esnasnda Rusyadaki ihtilalle birlikte bu blge, zerkliini ilan etmi ancak 1920 ylnda Romanya buralar igal etmitir.22 1940 ylnda tekrar Rus hakimiyetine giren Akkirmann ismi 1944ten sonra, Rusada Dinyesterin beyaz ehri veya beyaz kalesi anlamna gelen Belgorod Dinyesterovski olarak deitirilmitir.23 BelgorodDinyesterovski Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte gnmzdeki Ukrayna snrlar ierisinde yer almtr.

17 Mehmed Neri , Neri Tarihi II , haz. Mehmet Atlan Kymen , Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar , Ankara , 1984 , s.212. 18 Abdlkadir zcan , Bodan , DA . C.VI , stanbul , 1992 , s.269. 19 erafettin Turan , II.Bayezid , DA. C.V , stanbul , 1992 , s.235. 20 Uzunarl , a.g.e , s.343. 21 Bilge , a.g.m , s.270. 22 Besim Darkot , Akkerman , .A , C.I , stanbul , 1979 , s.251. 23 Bilge , a.g.m , s.270.

22

XVI. Yzylda Akkirman Sanca

Akkirman Sancann dari Taksimat ve Nfus Yaps Akkirman, 1484 ylnda Osmanl hakimiyetine girdikten sonra ilk olarak Rumeli Beylerbeyliine balanmtr.24 701 numaral ve 1574 tarihli tapu tahrir defterimizdeki veriler Akkirmann, Cankerman(z), Kili, Bender, brail, Silistre, Hrsova ve Tekfurgl kazalaryla birlikte ayn eyalete tbi olduunu gstermektedir.25 1593 ylnda Akkirman sanca, Rumeli Beylerbeyliinden ayrlarak yeni kurulan z Eyaletine balanm ve Silistre ile birlikte z Eyaletinin sancak merkezi olmutur. 26 Bu bilgiyi Evliya elebinin z Kalesi amansz yer olduundan veziri Silistre, Akkirman ve Babada ehrinde oturur ifadesi dorulamaktadr.27 701 numaral mufassal tapu tahrir defterimizin birinci sayfasnda Fihrist-i Nevhi der Liv-i Silistre ve Akkirman ifadesinden sonra ilk olarak Kaza-i Akkirman ifadesiyle Akkirman daha sonra dier kazalar kaydedilmitir. Buradan da anlalaca zere, Akkirmann ilk olarak liva daha sonra kaza olarak yazlmasnn temel nedeni muhtemelen Silistre ve Akkirman sancann merkez kazasnn, Akkirman ehri olmasdr. Sancaa tbi kazalarn en bana Akkirmann yazlmas bu tezimizi desteklemektedir. Akkirman sancann idari yapsnda ehirde en kk birim mahalledir. Krsal kesimde ise en kk idari birim karye(ky) ve iftliklerdir.28 Zira defterimize gre ; Akkirman sanca dahilinde nahiye ve mezra bulunmamaktadr. Defterimize gre Akkirman sanca, 24 mahalleden mteekkil bir ehir merkezi (nefs-i Akkirman), 35 ky ve 62 iftlikten olumaktadr. Akkirman sancann nfus tespitine balarken ilk olarak, Osmanl ehir ve blge aratrmalarnda nfus tespiti iin ok nemli olan Hane ve Mcerret terimlerini aklamakta fayda vardr. Osmanl devleti bir blgeyi fethettii zaman orann ilk nce arazi tahririni yapar ve oradaki halkn vergi verebilecek durumda olanlarn tahrir defterlerine hane, mcerret, ekinl, bennak vs olarak kaydederdi.29 Bizim 701 numaral defterimizde halk sadece hane ve mcerret olarak kaydedildii iin biz sadece bu iki terimi aklayacaz. Buna gre hane, evli ve vergi verebilecek durumda olan ve anne-baba ve 3 ocuktan oluan tahmini 5 kiilik aileyi ifade eden terimdir. Mcerret ise bekar olup, vergi

24 25

Bilge , a.g.m , s.269. BOA,TT-701 , s.1. 26 Orhan Kl , Klasik Dnem Osmanl Tara Tekilat : Beylerbeyilikler / Eyaletler , Kaptanlklar , Voyvodalklar , Meliklikler (1362-1799) , Trkler , C.IX ,2002 , Ankara , s.893. 27 Evliya elebi , Evliya elebi Seyahatnamesi , sad..Zuhuri Danman ,C.VIII , 1970 stanbul , s.35. 28iftlikler her ne kadar idari yaplanmada , bir idari birim olarak saylmasa da , biz burada iftlikleri de idari bir birim olarak kabul etmekteyiz. nk Akkirman sanca dahilinde bir ok iftliin, baz kylerden daha fazla nfusa sahip olduunu ve daha fazla vergi verdiini tespit etmi bulunmaktayz. 29 Ycel ztrk , Osmanl Hakimiyetinde Kefe 1475-1600 , Kltr Bakanl Yaynlar , Ankara , 2000, s.204-205. 23

Mustafa Ik

verebilecek dzeyde geliri olan erkekleri ifade eden terimdir.30 Ancak baz aratrmaclar hane saysn ehirlerde ve kylerde 5-7-10 hatta 15 kii olabileceini savunmulardr.31 Gerek hane says hakknda eitli itilaflar olsa da umumiyetle kabul edilen say 5tir. Mcerret ise evli olmayan kii olduu iin her zaman 1 kii olarak kabul edilmitir. Biz de sancan nfus tespitinde, ounlua uyarak, hane saysn 5, mcerret saysn 1 olarak ele alacaz. 701 numaral tapu tahrir defterine gre Akkirman sancann demografik ve ekonomik yapsn incelerken sanca, ehir merkezi ve krsal kesim olarak iki ayr kategoride ele alacaz. Sancan ehir merkezini Nefs-i Akkirman, krsal kesimini ise sancaa tbi ky ve iftlikler oluturacaktr. Akkirman Sancann ehir Nfusu Akkirman sanca merkezinin nfus yapsndan nce, ehirleri oluturan mahalle kavramn ksaca aklamak gerekmektedir. Mahalle kelimesi Arapa kkenli olup, ikamet edilen yer, yerleilen mekan anlamlarna gelmektedir.32 Mahalle esasnda ehirlerin en temel sosyal birimidir. Osmanl ehirlerinde Mslman mahalleleri camilerin etrafnda kurulur ve genilerdi.33 Ayrca hem cami hem de mahalle genellikle, caminin bnisinin ismini alrd. rnein, Hac Abdullah adl kiinin ismi, Akkirmanda hem kendisinin yaptrd camiye hem de bu caminin etrafnda kurulup gelien mahalleye Mahalle-i Mescid-i Hac Abdullah eklinde verilmitir. Gayrimslim mahallelerinin ortaya k ise Osmanl ehir hayatyla ilgilidir. Buna gre; Osmanl ehirlerinde Mslmanlar ile Gayrimslimler genellikle bir arada yaamazlard. ki kesim genellikle ticaret yaplan bedesten ve pazar yerlerinde birlikte bulunurlard.34 Bundan dolay, Osmanl ehirlerinde hem Mslman hem de Gayrimslim mahalleleri ortaya kmtr. Ayrca Osmanl ehirlerinde Gayrimslimler de kendi aralarnda topluca yaamazlard. Osmanl ehirlerinde birer Rum, Ermeni, Yahudi ve ingene mahalleleri bulunurdu. Akkirmanda da Mslmanlar ile Gayrimslimlerin birlikte yaamadklar ve her iki kesimin de ayr mahallelerinin bulunduu hemen gze arpmaktadr. Akkirman sancann ehir nfusunu oluturan Mslim ve Gayrimslim nfus Tablo-1de gsterilmitir.

mer Ltfi Barkan , Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi , Trkiyat Mecmuas ,C.X stanbul , 1953 , s.12. 31 Yusuf Ko , XVI. Yzylda Bir Osmanl Sancann skan ve Nfus Yaps , Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara , 1989 , s.55. 32 Mustafa Sabri Kkkak ve Ali Murat Yel , Mahalle , DA .C.XXVII , stanbul , 2003 , s.323. 33 ztrk , a.g.e, s.202. 34 Halil nalck , Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600) , ev.Ruen Sezer , Yap Kredi Yaynlar , stanbul, 2003 , s.157. 24

30

XVI. Yzylda Akkirman Sanca

Tablo 1. Akkirmann Mahallelerinin Mslim ve Gayrimslim Nfusu

123456789101112131415161718192021222324Nefs-i Akkirman Mahalleler Mahalle-i Cami-i erif Hazret-i Han Mahalle-i Mescid-i Hac Yurveran Mahalle-i Mescid-i Ali elebi Mahalle-i Mescid-i ir Merd Aa Mahalle-i Mescid-i Surplu Hsam Mahalle-i Mescid-i Uzun Ramazan Mahalle-i Mescid-i Bergamalu ca Mahalle-i Mescid-i Hac Abdullah Mahalle-i Mescid-i Kalecikl Hseyin Mahalle-i Mescid-i Hac skender Mahalle-i Mescid-i Nasuh Aa Mahalle-i Mescdi-i Orak Hseyin Mahalle-i Cami-i erif Mahalle-i Cami-i erif Merhum Sultan Bayezid Han Mahalle-i Mescid-i Okular Mahalle-i Mescid-i Burhan Merd-i Kala Mahalle-i Mescid-i Tekke Merd-i Kala Mahalle-i Mescid-i Berber ca Mahalle-i Mescid-i Topu Hseyin Mahalle-i Mescid-i Hac Sinan Mahalle-i Bos Saven? Mahalle-i Yahudi (Cemaat-i Yahudiyn) Mahalle-i Ermeni Mahalle-i Kptiyn (Cemaat-i Kptiyn) TOPLAM EHR NFUSU : 4664 Mslim Hane 56 44 32 35 40 19 46 39 39 32 32 46 30 21 Mc. 26 32 19 13 18 3 10 2 2 20 3 12 Muaf 1 7 4 4 1 1 18 Muaf Gayrimslim Hane Mc. 5 110 43 23 21 16 6 197 27 Hane Mc. G.Mslim Nfus 1012 (%21,7) Genel Topl. 306 252 179 188 218 98 240 195 197 160 162 251 153 124 103 156 121 235 117 197 550 215 136 86 4664

17 14 25 27 21 16 43 19 21 12 38 6 676 254 Hane Mc. Mslim Nfus 3652 (%78,3)

4664

Yukardaki tabloda da grld gibi Akkirman sanca merkezinde yaayan Mslman nfus 676 hane 254 mcerret ve 18 muaftan mteekkil olup, tahminen 3652 kiidir. Bu rakam, yukarda akladmz hane ve mcerretlerin, eitli aratrmaclar tarafndan farkl saylarn kabul edilmesinden ve nfus hesaplamalar iin standart bir say bulunmayndan dolay ehrin tam nfusunu vermez. Bu rakam bize ehrin, ancak vergiye bal nfusunu, tahmini olarak yanstr. Akkirmann Mslman mahallelerinin en by tahmini 306 kiilik nfus ile Mahalle-i Cami-i erif Hazret-i Handr. Bundan sonra srasyla 252 kiilik nfus ile Mahalle-i Mescid-i Hac Yurvern ve 251 kiilik nfus ile Mahalle-i Mescid-i Orak Hseyin gelmektedir. Buna karlk ehir merkezinde en az Mslman nfusa sahip mahalle ise 98 kiilik nfus ile Mahalle-i Mescid-i Uzun Ramazandr. Tablo-1de de grld zere Akkirmann mahallelerinin hemen hemen hepsi mescitlerin etrafnda kurulup gelimiler ve genel olarak mescitlerin bnilerinin isimleri ile tesmiye edilmilerdir. Akkirmann merkezinde Mslman nfustan baka Gayrimslim nfus da yaamaktadr. Buna gre; Akkirman sancann Gayrimslim ehir nfusunun
25

Mustafa Ik

toplam tahminen 1012 kiidir. Bunlarn 575i Rum, 215i Yahudi, 136s Ermeni ve 86s Kpti(ingene)dir. Buna gre Gayrimslimlerin ierisinde en fazla nfusa sahip olan unsur Rumlardr. Defterimizdeki verilere gre burada en fazla dikkat eken husus, Akkirmandaki Rumlarn ve Ermenilerin yaadklar mahallelerin isimlerinin aka belirtilmi olmasna karlk, Kpti ve Yahudi unsurlarn yaadklar mahallelerin isimlerinin kaydedilmemi olmasdr. Defterimize Kpti ve Yahudi unsurlar Cemat-i Yahudiyn ve Cemat-i Kptiyn ifadeleriyle cemaat olarak kaydedilmilerdir. Dolaysyla bu unsurlarn ikamet ettikleri mahallelerin isimleri defterimizde gememektedir. Ancak bu unsurlarn Mslman mahallelerinde veya dier Gayrimslim mahallelerinde yaamadklar kesin olduundan dolay, her ne kadar ikamet ettikleri mahallelerin isimleri zikredilmese de Akkirmanda bu unsurlarn da kendilerine zg birer Kpti ve Yahudi mahallelerinin olduu kesindir. Akkirmann ehir merkezinde yaayan Mslim ve Gayrimslim nfus verilerinin toplanmasyla oluan sancak merkezinin genel nfusu aadaki gibidir. Tablo-2. Akkirman Sanca Merkezinin Genel Nfusu
Akkirman Merkez Mslman Nfus Gayrimslim Nfus Toplam Nfus 3652 1012 4664 % 78,3 21,7 100

Akkirman sancann merkezindeki toplam nfus tahminen 4664 kiidir. Bu nfusun %78,3 Mslmanlardan, %21,7si ise Gayrimslimlerden olumaktadr. Buna gre sancak merkezindeki Mslman nfus Gayrimslim nfusa gre hemen hemen 4 kat daha fazladr. Akkirman sancanda Gayrimslimler deftere Rum, Ermeni, Yahudi ve ingene gibi eitli etnik ve dini zelliklerine gre kaydedilirken, Mslmanlar genellikle milliyetleri belirtilmeden kaydedilmitir. Defterimizdeki Mslman unsurlarn ierisinde milliyeti belirtilerek yazlan tek unsur Tatarlardr. Sancak merkezinin mahallelerini nfus ynnden deerlendirdiimizde; 701 numaral ve 1574 tarihli tapu tahrir defterimize gre sancan 24 mahalleden olutuunu grmekteyiz. Bu mahallelerden 19u Mslman, 4 ise Gayrimslim mahallesidir. Geriye kalan 1 mahallede ise Mslmanlar ile Gayrimslimler birlikte yaamaktadrlar. Ancak Mslmanlar ile Gayrimslimlerin birlikte yaadklar bu mahalle aslnda Mslman mahallesidir. nk bu mahallede Tablo-1de 2.srada gsterildii zere 252 kiilik Mslman nfusa karn sadece 5 kiilik bir Gayrimslim nfus mevcuttur. Buna gre bu 5 kiinin yaad hane, byk bir ihtimalle Mslman bir ailenin, evini barkn bir Gayrimslime satmas sonucu meydana gelmitir. Akkirmann mahallelerinin nfus younluuna bakacak olursak ; toplam 24 mahallenin 16snn nfusu 0 il 200 kii arasnda deimektedir. Geri kalan 8 mahallenin 6snn nfusunun 200 il 300 kii arasnda deitiini, 2sinin ise 300den fazla nfusa sahip olduunu grmekteyiz. Buna gre Akkirmann
26

XVI. Yzylda Akkirman Sanca

mahallelerinin nfus younluu genel olarak 0 il 200 kii arasndadr. Ayrca yine bu verilerden kardmz bir baka sonu ise, Akkirmann mahallelerindeki nfusun genel anlamda dengeli bir biimde dalm olmasdr. Buna gre, mahallelerin byk ounluunun nfusu birbirine yakn olup, mahalleler arasnda ok fazla nfus fark bulunmamaktadr. Akkirman Sancann Kr Nfusu Bu ksmda Akkirman sancann kr nfusunu oluturan, karyelerin35 (kylerin) ve iftliklerin nfuslar tablolar halinde verilecek ve sancan krsal kesim nfusu ierisindeki Mslman ve Gayrimslimler tespit edilecektir. Metot olarak ilk batan Akkirmana tbi kylerin nfuslar, daha sonra ise iftliklerin nfuslar verilecektir. 701 numaral 1574 tarihli tapu tahrir defterimize gre, Akkirman sancana tbi kylerin Mslim ve Gayrimslim nfuslar aada gsterilmitir. Tablo 3. Akkirmana Tbi Kylerin Mslim ve Gayrimslim Nfusu
Kyler 123456789101112131415161718192021222324252627282935

Karye-i Kk Katrc Karye-i Saruyr Karye-i Kurhay Bugay Aa Karye-i Bursalu Karye-i Ada.nd.Kenan Svari Karye-i Beyldere Karye-i Kara brahim Karye-i Halilceyurdu Karye-i Kzlpnar Karye-i Tur-Ali ?Turalu Karye-i Mihrace Aa Karye-i Yankhisar Karye-i Kara Kasm Karye-i Kara Ali Karye-i Davuta Karye-i Artuk c Karye-i Bykdere Karye-i Karaboray Karye-i Nasuh Aa Karye-i slam Karye-i akirn Karye-i Mehmesr Karye-i Akseyyid Karye-i Ali mar Karye-i Aabalar Karye-i Ak Mehmed Karye-i Alibey Hafz Karye-i Halis Aa- Tatarn

Mslim Hane 40 24 -8 5 15 25 61 5 18 6 20 17 8 9 17 3 13 10 17 5 34 13 6 16 21 28 10 9

Mc. 8 1 ---4 13 12 -3 8 -5 -3 11 1 2 1 ---3 -3 -1 -2

Gayrimslim Hane Mc. ----23 ---9 5 --------16 -----52 6 2 --------------------------------

Nfus 208 121 115 40 75 79 138 317 25 173 38 100 356 50 48 96 16 67 51 85 25 170 68 30 83 105 141 50 47

Defterimizde Akkirman sancann kr nfusunun bir blmn tekil eden karye (ky) kelimesi, Arapa kkenli bir kelime olup, kelimenin Trkedeki karl ky byklndeki idari birimdir. Ancak Kuran- Kerimde Mekke ve Kuds gibi byk ehirler iin de karye kelimesi kullanlmtr. Kelime Arapa da zaman zaman eitli byklkteki idari birimler iin kullanlm olsa da Trke de her zaman ky byklndeki idari birimler iin kullanlmtr. Karye iin bkz. T.W Haig , Karye , .A , C.IX , stanbul 1972 , s.372. 27

Mustafa Ik
303132333435Karye-i sa Koca Aa- Tatarn Karye-i Esenkeldi an Tatarn Karye-i Karaevli Karye-i Bostan Ali Karye-i Papaz Aa Karye-i Yeniky TOPLAM KY NFUSU : 3645 17 2 14 9 11 1 18 1 36 12 --559 106 Hane Mc. Mslim Nfus 2901 (%79,6) ----------41 18 143 29 Hane Mc. G.Mslim Nfus 744 (%20,4) 87 79 56 91 192 223

Topl. 3645

Defterimizdeki verilerden yola karak oluturduumuz Tablo-3e gre; Akkirman sancann kylerindeki toplam nfus tahminen 3645 kiidir. Bu nfusun %79,6sn 2901 kii ile Mslmanlar, %20,4n 744 kii ile Gayrimslimler oluturmaktadr. Hane ve mcerret saylarna bakacak olursak ; Mslmanlarn 559 hane ve 106 mcerretten, Gayrimslimlerin ise 143 hane ve 29 mcerretten olutuklarn grrz. 701 numaral defterimize gre, Akkirman sancana tbi 35 kyn, 29u Mslman ky, 2si Gayrimslim kydr. Geri kalan 4 kyde ise Mslmanlar ile Gayrimslimler birlikte yaamaktadrlar. Grld gibi sancaa tbi kylerde de aynen ehir merkezinde olduu gibi Mslim nfus Gayrimslim nfusa gre hemen hemen 4 kat daha fazladr. Akkirman sancana tbi en byk ky 356 kiilik nfus ile Yankhisar kydr. Bu ky 317 kiilik nfus ile Kara brahim ky ve 223 kiilik nfus ile Yeniky takip etmektedir. Sancaa tbi en kk ky ise 16 kiilik nfus ile Artuk c kydr. Akkirman sancann kylerinin nfus younluuna baktmzda, sancaa tbi toplam 35 kyden 31inin nfusunun 0-200 kii aralnda olduunu grmekteyiz. Geri kalan 4 kyn nfusu ise 200den fazladr. Buna gre sancaa tbi kylerin ounluunun nfusu birbirine yakndr. Ky nfuslar arasnda genel anlamda ok byk farkllklar grlmemektedir. Ancak pek tabii ki sancaa tbi en byk ky ile en kk ky arasnda nfus asndan olduka fark bulunmaktadr. Akkirman sancann krsal kesiminin byk bir blmn oluturan kylerin nfuslarndan sonra, imdi de krsal kesimin dier blmn oluturan iftliklerin nfuslar tespit edilecektir. Tablo 4. Akkirmana Tbi iftliklerin Mslim ve Gayrimslim Nfusu
1234567iftlikler iftlik-i Hac Sinan iftlik-i Boysa Nasuh iftlik-i nehan Merd-i Kala iftlik-i Tatar Ali iftlik-i Hseyin elebi iftlik-i Haydar Aa iftlik-i Alagz Atik Mslim Hane 2 3 2 5 1 4 2 Mc. 1 2 13 G.Mslim Hane Mc. 3 3 Nfus 10 15 11 27 8 36 10

28

XVI. Yzylda Akkirman Sanca

891011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515259606162iftlik-i Tursun Paa iftlik-i Kayadboca iftlik-i Kayk Ali iftlik-i Krk skender iftlik-i Kasab Mehmed iftlik-i reki Hasan iftlik-i Musa Tli iftlik-i Mahmud Reis iftlik-i Mehmed iftlik-i Seyyid Musa iftlik-i Hac Abdullah iftlik-i Halil elebi iftlik-i Ali bin Manavlu iftlik-i Hac Mustafa iftlik-i Hac Sinan, Eflak Ahmed iftlik-i Rstem elebi iftlik-i Hac nay iftlik-i Dlger Kemal iftlik-i Hamlak Hzr iftlik-i Hac brahim bin Hasan iftlik-i Del Mehmed iftlik-i Mir Ali iftlik-i Esik Aa iftlik-i Halil elebi iftlik-i Hac Hasan, ve Hac Abdullah iftlik-i smail bin Satlm iftlik-i c Halife iftlik-i Ramazan bin Berber Senuh iftlik-i Divane Mustafa iftlik-i Yrk Ali iftlik-i Hamamc Ali iftlik-i Kasap Mustafa iftlik-i Hac Memi iftlik-i Bostanlu iftlik-i Veli bin Bedell iftlik-i Hamamc Sinan iftlik-i Arslan Ali iftlik-i Arnavut Hasan iftlik-i Glc Hamza iftlik-i Kasab Hasan iftlik-i Memi bin Azeb iftlik-i Memi bin Mustafa iftlik-i Ramazan bin Halim iftlik-i Hseyin Gazi iftlik-i Kara Nasuhlar iftlik-i Salih veled-i Slem iftlik-i Kk Barlc iftlik-i Kra Sinan der Sartuniye iftlik-i Kalalu Hayreddin TOPLAM FTLK NFUSU : 1524 1 13 3 2 1 3 1 3 1 2 4 1 3 1 21 4 11 4 9 2 24 1 16 12 5 16 11 5 3 4 2 1 2 4 1 4 10 1 1 6 1 5 5 4 2 3 3 1 1 1 3 1 1 4 1 2 12 6 3 1 1 2 1 1 1 1 2 3 1 3 2 1 2 258 117 Hane Mc. Mslim Nfus 1407 (92,3) 1 1 1 1 3 3 1 3 6 4 2 2 3 1 7 4 3 3 8 5 6 3 2 8 3 3 3 0 117 Hane Mc. G.Mslim.Nfus 117 (%7,7) 6 68 11 7 17 16 10 20 8 8 106 62 48 124 98 45 60 19 12 9 17 9 51 6 38 24 25 22 21 5 5 8 9 20 7 66 15 13 10 16 8 7 13 8 10 16 18 14 10

Topl. 1524

Akkirman sancann iftliklerinde, gz ard edilemeyecek miktarda nfus yaamaktadr. Buna gre iftliklerdeki nfusun toplam 1524 kiidir. Bunlarn 1407si Mslman geri kalan 117si ise Gayrimslimdir. Burada dikkat eken
29

Mustafa Ik

husus, iftliklerdeki Gayrimslimlerin hepsinin mcerret, yani bekar olmasdr. Buradan biz, bu Gayrimslimlerin Mslman iftliklerinde alan bekar iiler olabileceini tahmin etmekteyiz. Akkirman sancana tbi iftliklerin nfus younluu genel anlamda 0-75 kii aralndadr. Zira sancaa tbi 62 adet iftliin 59unun nfusu bu kategoriye girmektedir. Geri kalan 3 iftliin nfusu ise 75 kiiden fazladr. Sancaa tbi iftliklerin nfuslar grld gibi dengeli bir biimde dalmtr. Akkirman sancann en byk iftlii 124 kiilik nfus ile Hac Mustafa iftliidir. Bunu 106 kiilik nfus ile Hac Abdullah iftlii ve 98 kiilik nfus ile Hac Sinan iftlii takip etmektedir. Dier yandan sancan en kk iftlikleri ise 5er nfus ile Topu Cafer, Yrk Ali ve Hamamc Ali iftlikleridir. Akkirman sancann toplam kr nfusu aadaki tabloda Mslim, Gayrimslim ayrm yaplmadan gsterilmitir. Tablo 5. Akkirman Sancann Kr Nfusuna Toplu Bak
Krsal Kesim Kylerin Toplam Nfusu iftliklerin Toplam Nfusu Toplam Nfus 3645 1524 5169 % 70,5 29,5 100

Buna gre sancan krsal kesiminde yaayan nfusun toplam tahminen 5169 kiidir. Bunlarn 3645i kylerde, geri kalan 1524 ise iftliklerde yaamaktadrlar. Sancan ky ve iftliklerinin nfuslarnn toplanmasyla ortaya kan krsal kesim nfusunu Mslim ve Gayrimslim unsurlar asndan deerlendirdiimizde, Mslim nfusun 4308 kii, Gayrimslim nfusun ise 861 kii olduunu grrz. Buradan Mslim nfusun, Gayrimslim nfustan 5 kat daha fazla olduu anlalmaktadr. Ortaya kan bu veriler, klasik olarak Osmanl idari birimlerinin krsal kesimlerinde ok fazla Gayrimslim unsurun yaamad tezini dorulamaktadr. Zira sancan ehir merkezinde Mslim nfus Gayrimslim nfustan 3,5 kat fazla iken krsalda bu fark 5 kata kmtr. Akkirman Sancann Genel Nfusu Burada Akkirman sancann ehir ve krsal kesim nfuslarnn toplanmasyla oluan, sancan genel nfusu verilecektir. Elimizdeki bu veriler sayesinde, sancan ehir ve kr nfusunun da birbirine oran mukayese edilecektir. Daha sonra ise sancan genel nfusu iersinde Mslim ve Gayrimslim nfusun pay hesaplanacaktr. Aadaki tabloda sancan genel nfusu verilmitir. Tablo 6. Akkirman Sancann Genel Nfusu
Akkirman ehir Nfusu Krsal Kesim Nfusu Sancan Genel Nfusu Nfus 4664 5169 9833 % 47,4 52,6 100

Sancan ehir ve krsal kesim nfuslarnn Mslim ve Gayrimslim ayrm yaplmadan toplanmas sonucu ortaya kan rakam tahminen 9833 kiidir. Bu
30

XVI. Yzylda Akkirman Sanca

say tahminen sancan genel nfusunu yanstmaktadr. Sancan ehir ve kr nfusunu karlatracak olursak, toplam 9833 kiilik nfusun, 5169u (%52,6) krsal kesimde, geri kalan 4664 (%47,4) ise ehir merkezinde yaamaktadr. ehir ve kr nfusunu Mslim ve Gayrimslim ayrmna tbi tuttuumuzda, krsal kesimdeki Mslim nfusun ehirdeki Mslim nfustan daha fazla olduunu tespit etmekteyiz (4308 Mslim nfus krsal kesimde, 3652 Mslim nfus ehir merkezinde yaamaktadr). Gayrimslim unsurlar iin bu durum tam tersidir. Zira ehirde yaayan Gayrimslim nfusun krsal kesimde yaayan Gayrimslim nfustan daha fazla olduunu grmekteyiz (1012 Gayrimslim nfus ehir merkezinde, 861 Gayrimslim nfus krsal kesimde yaamaktadr). Sancan genel nfusu ierisinde Mslim ve Gayrimslim nfusun tahmini miktarn ve birbirine oranna gz atacak olursak ; durum aadaki tablodaki gibidir. Tablo 7. Akkirman Sancann Genel Nfusu erisindeki Mslim ve Gayrimslimlerin Miktar
Akkirman Toplam Mslim Nfus Toplam Gayrimslim Nfus Akkirmann Toplam Nfusu Nfus 7960 1873 9833 % 80,9 19,1 100

Defterimizdeki verilere gre yaptmz nfus aratrmas sonucunda, sancan genel nfusunu 9833 kii olarak tespit etmi bulunmaktayz. Bu nfusun %80,9unu Mslmanlar, %19,1ini ise Gayrimslimler oluturmaktadr. Buna gre Akkirman sanca genelinde de ehir ve krsal kesimde olduu gibi Mslman nfus, Gayrimslim nfusa gre daha fazladr. Akkirman Sancandaki Vergi Dzeni ve Sancan Ekonomik Yaps 701 numaral tapu tahrir defterimizdeki nfus verilerinden sonra, imdi de sancan ekonomik yapsn ortaya koyan verileri analiz ederek sancan iktisadi yapsn aydnlatmaya alacaz. Akkirman sancann iktisadi yapsn ve sancaktan alnan vergi gelirlerini tahlil etmeden nce, sancaktan alnan vergileri aklayacaz. Bylece hangi verginin ne anlama geldii ve niin alnd daha iyi anlalacaktr. Akkirman Sancandan Alnan Vergiler Resm-i ift (ift Vergisi) Mslman halkn ekip bitii toprak karlnda devlete vermekle ykml olduu, ahsi bir kulluk vergisidir.36 Bu vergi kesinlikle tarmsal bir vergi olmayp, halkn zerinde yaad ve ekip bitii toprak karlnda devlete verdii vergidir37. XV.Yzyln ikinci yarsna kadar bu vergi, devletin hemen hemen her yerinde 22 ake olarak alnmtr. Daha sonralar,bu vergi baz

36

Neet aatay , Osmanl mparatorluunda Reayadan Alnan Vergi ve Resimler , Ankara niversitesi DTCFD, C.V , Ankara , 1947 , s.495. 37 Buna benzer kulluk vergileri Avrupada da vardr. Buna gre halk, baz hizmetleri feodal beye kulluk vergisi yerine yapmakla ykmlyd. 31

Mustafa Ik

eyaletlerde 36-37-40 hatta 50 akeye kadar ykseltilmitir.38 701 numaral tapu tahrir defterimizde de bu verginin evlilerden 22 ake olarak alndn, bekarlardan ise resm-i mcerret ad altnda 6 ake olarak alndn grmekteyiz. spen Mslman halktan alnan resm-i ifte karlk, Gayrimslimlerden alnan kulluk vergisine verilen isimdir.39 Bu verginin miktar 25 akedir. Defterimizde de bu verginin hem evli hem de bekar Gayrimslimlerden istisnasz 25 ake olarak alnd grlmektedir. r Ur veya r kelimesi Arapa kkenli bir kelime olup, lgatta 10/1 anlamna gelmektedir.40 Kelime Osmanl Devletinde r veya r olarak kullanlmtr. Bu vergi genel anlamda tarmsal rnlerden alnan bir vergidir. rn oran rne ve devletin eyaletlerine gre 10/1, 8/1, 6/1 ve 5/1 arasnda deimektedir.41 r tarmsal bir vergi olmasna ramen, defterimizde rn tarmsal rnlerden baka, [ r- kovan (arclk), r- mhi(balklk), r- tomruk ve odun .vs ] rnlerden de alndn grmekteyiz. siyb Resmi ( Vergisi ) Bu vergi Osmanl devleti snrlar ierisindeki su yada yel ile alan un ve zeytinya deirmenlerinden alnan vergidir. Verginin alnmasndaki temel kriter, deirmenin yl ierisinde alt gn saysdr. Buna gre 1 yl alan deirmenlerden 60 ake, 6 ay alanlardan 30 ake ve 3 ay alanlardan ise 15 ake deirmen vergisi alnrd.42 701 numaral tapu tahrir defterimizde bu verginin 30 ake olarak tahsil edildiini grmekteyiz. Buna gre Akkirmandaki deirmenlerin 6 ay altklarn syleyebiliriz. Al ve Anam Vergisi Kkba hayvan yetitiriciliinden alnan vergiye verilen isimdir. Genellikle 2 koyuna 1 ake olarak alnmtr.43 Dier Vergiler Yukarda ana hatlaryla akladmz vergilerden baka, sancaktan, Resm-i hanzr(domuz yetitiricilii), Crm- cinayet, Detbni ( eitli para cezalar), Beyt-l Ml- Gib(Varisi olmayan terekelerin hazineye intikali), Yava ve Kagun, Resm-i Arus (Gelin vergisi)gibi vs. vergiler de alnmtr. Ancak bu vergiler ne zaman ortaya kp tahsil edilecei kesin olarak bilinmedii iin, bir baka deyile sabit vergiler olmadklar iin44 defterimizde bu vergilerin hasllar ayr ayr verilmemi, bir btn halinde bu vergilerin toplam ehir, ky ve
38 Halil nalck , Osmanllarda Raiyyet Rsumu , Osmanl mparatorluu : Toplum ve Ekonomi zerine Ariv almalar, ncelemeler, stanbul 1996, s.41. 39 aatay , a.g.m , s.507. 40 A Grohmann , r , .A , C.IX , stanbul , 1964 , s.482. 41 .Ltfi Barkan , r , .A , C.IX , stanbul , 1964 , s.486. 42 aatay , a.g.m , s.503-504. 43 aatay ,a.g.m , s.486. 44 Halil Sahilliolu , Bad- Heva , DA , C.IV , stanbul , 1991 , s.416.

32

XVI. Yzylda Akkirman Sanca

iftliklerin gelirlerinin hasl blmne yazlmlardr. Dolaysyla defterimize toplu halde kaydedilen bu vergilerin bir ounun halktan ne miktarda alndn tespit edemiyoruz. Akkirman Sancann Ekonomik Yaps Yukarda aklanan vergi trleri Akkirman sancann hem ehir merkezinden hem de krsal kesiminden tahsil edilmitir. Bu aklamalara gre Akkirman sancann ekonomik yapsn deerlendirmeye alacaz. Sancan ekonomik yapsn incelerken sancan ehir ve kr gelirlerini ayr ayr ele alp, en sonunda ise bu iki grubu birletirerek sancak genelinin ekonomik yapsn tespit edeceiz. Akkirman Sancann ehir Gelirleri Akkirman sancann ehir gelirlerinin bir blmn yukarda akladmz vergi gelirleri oluturmaktadr. Ancak defterimizde ehir gelirlerinin en byk payn, mukataa gelirleri oluturmaktadr. Mukataalar, mlkiyeti devlete ait olan arazi, han, ticaret merkezleri, madenler, tuzlalar gibi ticari gelir getiren gnmzdeki karl sanayi merkezleri veya bir eit fabrika olan yerlerin, zel ahslara belli bir para demeyi taahht etmeleri karlnda kiraya verilmesi sonucu ortaya kmlardr.45 Devlet bu mukataalar kiraya verirken ak artrma usuln uygular ve en fazla vergi vermeyi taahht eden kiiye mukataalar verirdi. Bylece hem devletin ihtiyac olan scak para karlanm oluyordu, hem de mukataay alan kii retim ve geliri arttrmak iin, daha fazla aba sarf ediyordu.46 Mukataalar bir bakma gnmzdeki zelletirmelere benzetebiliriz. Ancak zelletirmelerde, ticarethanenin mlkiyet hakk satlrken, mukataalarda ticarethanenin mlkiyet hakk devlet tarafndan sakl tutulur ve sadece kullanm hakk kiraya verilirdi. Akkirman sanca merkezinde emhane(mum imalathanesi), serhane(mezbaha) ve buzhane mukataalarnn olduunu defterimizdeki verilerden anlamaktayz. Sancan ehir gelirlerini oluturan dier vergi gruplar ise Turla(Dinyester) nehri gmr ve ehirdeki pazarlardan alnan bc- bazar vergisi gelirleridir. Akkirman sanca, Turla nehrinin Karadenize dkld yerde bulunmasndan dolay, bu nehrin giri ve kn kontrol etmekte idi. Dolaysyla da Turla nehrinin gmrk gelirleri, sancak ekonomisinde nemli bir yer tutmaktadr. Akkirman sanca kanunnamesinde, Turla nehrinden geirilen hayvan, kereste, kuma.vb ticari mallar ve bundan baka nehirden geirilen esirlerden ne kadar vergi alnaca ayrntlaryla belirtilmitir.47 Ayrca yine ayn kanunnamede Akkirmann pazarlarnda alnan ve satlan mallardan ne kadar bc- bazar vergisi alnaca da belirtilmitir.

Mehmet Gen , Mukataa , DA , C.XXXI , stanbul ,2006 , s.129. Mustafa Akda , Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi II , Cem Yaynevi , stanbul , 1995 , s.231232. 47 Ahmet Akgndz, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri 7/2.Kitap II.Selim Dnemi Kanunnameleri , stanbul 1994 , s.724-725.
46

45

33

Mustafa Ik

Akkirman sancann ehir gelirleri aadaki Tablo 7de gsterilmitir. Tablo 7. Akkirmann ehir Gelirleri
Nefs-i Akkirman Mukataa(Kira), Gmrk ve Pazarlardan Alnan Vergiler Ziraat ve Deirmencilikten Alnan Vergi Gelirleri Raiyyet(Kulluk) Vergileri ve rizi Vergi Gelirleri Hayvanclk ve Hayvansal rnlerden Alnan Vergi Gelirleri Toplam Ake 260.983 38.005 26.034 5410 330.432 % 78,9 11,6 7,9 1,6 100

Tablomuzda da grld gibi, Akkirman sancann ehir gelirlerinin toplam 330.432 akedir. Burada sancak merkezinin ekonomisine en fazla katk yapan grup, %78,9luk oranla mukataalar, Turla(Dinyester) nehri gmr ve pazarlardan alnan vergi gelirleridir. Bundan sonra sancak merkezinin ekonomisine %11,6lk oranla ziraat ve deirmencilikten alnan vergiler, %7,9luk oranla kulluk vergileri ve eitli para cezalar, son olarak ta %1,6lk oranla hayvanclk ve hayvansal rnlerden alnan vergi gelirleri katk yapmaktadr. Buna gre, sancak merkezinde ok fazla tarm ve hayvanclk yaplmamaktadr. ehrin ekonomisi genel anlamda ticari faaliyetlere dayanmaktadr. Akkirman Sancann Kr Gelirleri Akkirman sancann krsal kesimini oluturan ky ve iftliklerin gelirlerini burada tahlil edeceiz. Burada ky ve iftlikler nfus ksmndaki gibi ayr ayr deerlendirilmeyecek, ky ve iftliklerin gelirlerinin toplam birlikte verilerek, sancan kr gelirleri hesaplanacaktr. Tablo 8. Akkirmann Krsal Kesim Gelirleri
Akkirmann Kr Gelirleri Ziraat ve Zirai rnlerden Alnan Vergi Gelirleri Raiyyet(Kulluk) Vergileri ve rizi Vergi Gelirleri Hayvanclk ve Hayvansal rnlerden Alnan Vergi Gelirleri Toplam Ake 203.888 39.669 4672 248.229 % 82,2 15,9 1,9 100

Akkirman sancann kr gelirlerinin en byk ksmn ziraat ve zirai rnlerden alnan rler oluturmaktadr. Yukardaki tabloda zirai rnlerin eitleri ve retim oranlar verilmemi olmasna ramen, 701 numaral defterimize gre hem ehirde hem de krsal kesimdeki zirai rnlerin ierisinde; en fazla retilen rnler srasyla buday, arpa, dar, pirin ve avdardr. Hayvanclk ve hayvansal rnlere baktmzda ise en fazla dikkat eken sektrler kkba hayvan yetitiricilii, balklk, arclk ve bal retimidir. Ancak bunun yannda Gayrimslimlerin yaad yerlerde domuz yetitiriciliinin de yapld grlmektedir. Akkirman sancann kr gelirleri ierisinde dikkat eken bir baka husus ise, ehir merkezindeki mukataa, gmrk ve pazar gelirlerinin, krsal kesimde olmamasdr. Buna gre Akkirman sancana tbi ky ve iftliklerde ticari faaliyet olmadn, ehirdekinin aksine tarm ve hayvancln n plana ktn syleyebiliriz. Sancan krsal kesimindeki kulluk ve riz vergi gelirlerine baktmzda; bu gurubun 39.669 ake ile sancan kr gelirlerinin %15,9unu oluturduunu tespit etmi bulunmaktayz. Buradan yola karak krsal kesimdeki halktan

34

XVI. Yzylda Akkirman Sanca

nemli kulluk vergisi ve eitli para cezalarnn alndn anlamaktayz. Zira krsal kesimde bu gruba giren gelir miktar, ayn grubun ehirdeki miktarndan daha fazladr. Akkirman Sancann Genel Ekonomik Yaps Burada Akkirman sancann ehir ve kr gelirlerini toplanmasyla oluan, sancan genel ekonomik yapsn tespit edeceiz. Daha sonra ise; ehir ve kr gelirlerini birbiriyle mukayese ederek sancan ekonomik yapsnn daha iyi anlalmasna zemin hazrlayacaz. Tablo 9. Akkirman Sancann Genel Ekonomik Yaps
Akkirmann Genel Ekonomik Yaps Akkirmann ehir Gelirleri Akkirmann Krsal Kesim Gelirleri Toplam Ake 330.432 248.229 579.661 % 57,1 42,9 100

Akkirman sancann ehir ve kr gelirlerinin toplanmas sonucu, ortaya kan rakam 579.661 ake olup, bu rakam ehrin genel ekonomik yapsn ifade etmektedir. Buna gre Akkirman sancann ekonomik yapsnn %57,1ini ehir merkezindeki ekonomik faaliyetler, geri kalan %42,9unu ise krsal kesimdeki ekonomik faaliyetler oluturmaktadr. Buradaki en nemli husus, nfus blmnde gsterildii gibi sancan krsal kesim nfusunun ehir nfusundan daha fazla olmasna ramen, sancan ehir gelirlerinin, krsal kesim gelirlerinden daha fazla olmasdr. Burada ortaya kan en nemli sonu, ehirlerdeki ticari faaliyetlerin her zaman krsal kesimdeki tarm ve hayvanclk sektrnden daha fazla gelir getirdiidir. Akkirman sancanda da bu sonu aka grlmektedir. SONU Bu makalede, Dinyester(Turla) nehrinin Karadenize dkld yerde yer alan ve ok nemli stratejik konuma sahip olan Akkirman sancann 1484 ylnda Osmanl hakimiyetine girii ve bundan 90 sene sonra, 1574 ylnda yaplan tahrir kaytlarna gre, sancan idari, iktisadi ve demografik yaps incelenmitir. Aratrmamzdan kan sonulara gre, Akkirman, idari bakmdan, 24 mahalleye ve 35 kye sahip bir sancak merkezidir. Sancan demografik yapsna baktmzda ; sancak nfusunun toplamda tahminen 9833 kii olduunu grmekteyiz. Sancan Mslman ve Gayrimslim nfusu karlatrldnda, Mslman nfusun ounluunun Tatar ve Trk olduu, Gayrimslim nfusun ise Rum, Ermeni, Yahudi ve ingenelerden olutuu, ayrca Mslman nfusun Gayrimslim nfusa gre yaklak 4 kat daha fazla olduu ortaya kmaktadr (7960 Mslim, 1873 Gayrimslim). Sancan ekonomik yapsna baktmzda ; sancak ekonomisine en fazla katk yapan grubun mukataa, gmrk ve pazarlardan alnan ticari vergi gelirlerinin olduu ortaya kmaktadr. Bunun yannda sancak ekonomisinde,sancan krsal kesiminde yaplan zellikle tarm ve hayvanclk gelirleri de nemli yer tutmaktadr. Sancak ekonomisine katk yapan bir dier grup ise, kulluk vergileri ve eitli para cezalarnn oluturduu gelir grubudur.

35

Mustafa Ik

Yaptmz bu aratrmada, Akkirman sancanda da, dier Osmanl sancaklarndaki gibi ehir merkezinde ticaretin, krsal kesimde ise tarm ve hayvancln n plana ktn tespit etmi bulunmaktayz.

Abstract
In this search, the political and administrative structure of the city Akkirman was searched according to the Tapu Tahrir register under the number 701 and dated 1574. A part from this the approximative population of the city and the amounts of the taxes in the city economy were counted. Key Words: Akkirman, Title Regestry, Ottoman Empire, The Demography studies.

KAYNAKA AKDA, Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi II, Cem Yaynevi, stanbul,1995 AKGNDZ, Ahmet, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri 7/2.Kitap II.Selim Dnemi Kanunnameleri, stanbul,1994 BARKAN, mer Ltfi, Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi, Trkiyat Mecmuas, C.X, stanbul,1953, ss.1-26 ____________________, r, .A, C.IX, Milli Eitim Yaynlar, stanbul, 1964, ss.485-488 BABAKANLIK OSMANLI ARV, 701 Numaral Tapu Tahrir Defteri BLGE, L.Mustafa , Akkirman, DA,C.II, stanbul,1989, ss.269-270 AATAY, Neet, Osmanl mparatorluunda Reyadan Alnan Vergi ve Resimler, Ankara niversitesi DTCFD, C.V, Ankara,1947, ss.483-511 DARKOT, Besim, Akkerman, .A, C.I, Milli Eitim Yaynlar, stanbul,1979, ss.251-251 DECE, Aurel, Bodan, .A, C.II, Milli Eitim Yaynlar, stanbul,1979, ss.697-705 ____________, Bucak, .A, C.II, Milli Eitim Yaynlar, stanbul,1979, ss.742-747 EVLYA, elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi, C.VII ve C.VIII, Trkeletiren Zuhuri Danman, stanbul,1970
36

XVI. Yzylda Akkirman Sanca

GEN, Mehmet, Mukataa, DA, C. XXXI, stanbul,2006, ss.129-132 GROHMANN, A, r, .A, C. IX, Milli Eitim Yaynlar, stanbul,1964, ss.483-485 GUBOLU, Mihail, Fatihin tefan el Mare zerine ki Bodan Seferi (1474-1476),Belleten, C.XLVII, S.185, Ocak 1983, Ankara,1984, ss.138-194 HAIG, T.W, Karye, .A, C. IX, Milli Eitim Yaynlar, stanbul,1972, ss.372372 HOCA SADETTN EFEND, Tact Tevarih II, haz. smail Parmakszolu, Kltr Bakanl Bavuru Kitaplar, Eskiehir,1992 NALCIK, Halil, Osmanllarda Raiyyet Rsumu, Osmanl mparatorluu : Toplum ve Ekonomi zerine Ariv almalar, ncelemeler, Eren Yaynlar, 2.Bask, stanbul,1996 _______________, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), ev.Ruen Sezer, Yap Kredi Yaynlar, stanbul,2003 KANTEMR, Dimitri, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi I,ev. zdemir obanolu, Cumhuriyet Kitap Kulb, stanbul,1998 KELE, Hamza, Akkerman Sancanda Yavuz Sultan Selim Han Vakflar, G.. Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, C.XXI, S.2, Ankara,2001, ss.179-188 KO, Yusuf, XVI. Yzylda Bir Osmanl Sancann skan ve Nfus Yaps, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,1989 KILI, Orhan, Klasik Dnem Osmanl Tara Tekilat : Beylerbeyilikler / Eyaletler, Kaptanlklar, Voyvodalklar, Meliklikler (1362-1799), Trkler, C.IX , Ankara,2002, ss.887-898 KKKAIKI, Mustafa Sabri ve Ali Murat Yel, Mahalle, DA, C. XXVII, Ankara,2003, ss.323-326 MNECCMBAI, Ahmed Dede, Mneccimba Tarihi II, sad.smail Ernsal, Tercman Gazetesi Yaynlar 1001 Temel Eser Dizisi,Tarihsiz NER, Mehmed, Neri Tarihi II, haz. Mehmet Altay Kymen, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Babakanlk Basmevi, Ankara,1984 ZCAN, Abdlkadir, Bodan DA, C.VI, stanbul,1992, ss.269-271 ZTRK, Ycel, Osmanl Hakimyetinde Kefe 1475-1600, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,2000 PANATE, Viorel, Osmanl Hakimiyetinin Tuna Nehrinin Kuzeyinde Yayl: XIV ve XVI.Yzyllarda Eflak ve Bodan ev. Numan Elibol,Trkler, C.IX, Ankara,2002, ss.206-218 SAHLLOLU, Halil, Bad- Heva, DA, C.IV, stanbul,1991, ss.108-109 TURAN, erafettin, II.Bayezid, DA, C.V, stanbul, 1992,ss.234-238 UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi, C.II, TTK Basmevi, Ankara,1998.

37