Osman Karatay, Hazarlarn Musevilemesine Dair Bir Belge: Kenize Mektubu, Karadeniz Aratrmalar, Say: 18, Yaz 2008,

s.1-17.

Hazarlarn Musevilemesine Dair Bir Belge: Kenize Mektubu

Osman Karatay

zet
Bir Trk kavmi ve devleti olan Hazarlarn Musevilie geii, tarihilikte byk merak uyandrm, nemli aratrmalar yaplmtr. Bu konunun kaynaklar son derece kttr. 1912 ylnda bilim dnyasna tantlan ve yayncsnn adyla Schechter Mektubu veya bulunduu yer sebebiyle Cambridge Belgesi denilen, gndericisi ve alcs belirsiz bir mektup, bu konuda nemli veri salamaktadr. Ibu makale, ok merak edilen Musevilie geiin iki tane birinci el belgesinden biri olan bu mektubun Trkede izahl yaynn iermektedir. Anahtar kelimeler: Hazarlar, Musevilik, Yahudilik, Hazar dnmesi, Kenize Hazar Mektubu, Schechter Mektubu, Cambridge Belgesi.

Eskiden ayr bir ehir olup, imdi Kahirenin eskiehrini oluturan Fustatta 882 ylnda ina edilen Ben Ezra sinagogunun mahzeni (kenize),1 tam bin yl boyunca Yahudilerin en nemli arivlerinden biri olarak kullanlmtr. Sadece Msrdaki cemaati ilgilendiren belge ve metinler deil, dier yerlerle ilgili kimi belgelerin asl veya nshalar da burada saklanmtr. Bu ekilde bin yl zarfnda 200 bine yakn belgenin buraya depoland grlyor ki, ulat zamann eskiliini de dnrsek, bu belgeler dnyann en zengin tarih kaynaklarndan birini oluturmaktadr. Bu evrakn yaklak 140 bini Cambridge niversitesine, 40 bini ABDdeki Yahudilerin bir dini kurumu olan Jewish Theological Seminary

Yrd. Do. Dr. Osman Karatay, Ege niversitesi, Trk Dnyas Aratrmalar Enstits, Bornova-zmir. karatay.osman@gmail.com. 1 Bu kelime genize olarak yerlemekle birlikte, biz aban Kuzgunun uyarsn dikkate alarak, asli ve doru biim olan kenizeyi tercih ettik ki, hazinenin konduu yer anlamnda Arapa bir kelimedir.

Osman Karatay

of Americaya gtrlm, 11 bin kadar da Manchesterdaki John Rylands niversitesinin ktphanesinde korumaya alnmtr.2 Buradaki belgelerin ada tarihilerce fark edilmesi 19. yy ortasndadr ama ses getiren bulular ayn asrn sonlarnda almaya balayp 20. yyda da aralksz devam ettiren Solomon Schechter yapmtr. Onun ismini yaatan en byk buluu kukusuz Hazarlarn Musevilie geiiyle ilgili nemli bilgiler veren, ancak pek ok kelimenin ve balang ve biti ksmlarnn yannda yazar ve muhatabnn isimleri silinmi olan bir mektuptur. Bu mektup nceden beri yayncsnn ismiyle Schechter Metni olarak bilinirken, son zamanlarda Cambridge Belgesi denmesi adetten olmutur. 10. yy ortalarnda, Hazar kaan Yusuf zamannda yazld anlalan bu mektup, Hazar vatanda bir Yahudiye aittir ve bir Akdeniz lkesindeki merakl bir stdzey Yahudiyi Hazarlarn nasl Museviletii konusunda bilgilendirmeyi amalamaktadr. Daha nceki yaynlardan Endls halifesi 3. Abdurrahmann (912961) Yahudi tabibi ve danman Hasdai bin aprutun Hazar hakknda duyduklarn dorulamak iin kaana bir mektup yazdn, kaann da ona ayrntl bir cevap verdiini biliyoruz.3 Dolaysyla, Cambridge Belgesindeki merakl kiinin de o olduu dnlmtr. spanyadan Hazara gnderilen ilk elilik heyetinin stanbuldan teye geiine izin verilmedii iin, heyetin ibu nameyi alarak dnd kurgulanr. Ancak bizim buna itiraz erhimiz vardr. Aadaki dipyazlarda yeri geldike buna deinilecektir. Kahireden kan bu deerli belgenin elimize ulaan ksm 20 x 15 cm ebadnda, katlanm drt sayfadan ibarettir. Sayfalar tam kullanlmtr ve 92 satrlk yaz vardr. Bundan bata ve sonda en az birer tam sayfa daha bulunduunu kartabiliriz. Dolaysyla, kayp varaklarla kaybettiimiz bilgi ok hacimli gzkmekte. te yandan, iki sayfadan fazla kayp olas grnmyor. Elimizdeki ilk sayfa hikyenin bandan baladna gre, ondan nceki sayfada hitap cmleleri ile bu haberlemenin sebep ve vesileleri vb. konularn yer almas lazmdr. Bunun iin bir sayfa yeterlidir. 92. satr itibariyle de anlatlmak istenenler bitirilmi gibidir ve sanki bir sonu cmlesine doru gidilmektedir. Bu
2

Yahudi vakf dzeni ve bunun Bizans ve slam idaresinde ileyii hakknda ayr bir kitap boyutunda geni bir giri yapan Moshe Gil (Documents of the Jewish Pious Foundations from the Cairo, Brill: Leiden, 1976) burada bulunan belgelerin bir ksmn yaynlamtr. Kenize arivi hakkndaki daha geni bilgi ise Colin F. Baker ve Meira Polliack tarafndan hazrlanmtr (Baker, Colin F. Polliack, Meira, Arabic and Judaeo-Arabic Manuscripts in the Cambridge Genizah, Cambridge 2001). Bunlarn tarihi olarak deerlendirmesi Stefan C. Reifin derledii eserde bulunur: The Cambridge Genizah Collections: Their Contents and Significance, Cambridge, 2002. Bu konudaki almalarn bir listesi Hunter, Erica C. D. - Reif, Stefan C. - Jefferson, Rebecca J. W, Published Material from the Cambridge Genizah Collections: A Bibliography adyla yaynlanan iki ciltte (Cambridge, 1988 ve 2004) bulunabilir. 3 Tarihilikte Hazar Muhaberesi olarak bilinir ve ilk yayn 1577 ylnda stanbulda shak bin Abraham Akri tarafndan Q l Mebass r (Resln Sz) adl risaleyle yaplmtr. 1879da ayn mektubun uzun bir nshas A. E. Harkavy tarafndan Measeph Nidahim dergisinin 8. saysnda yaynlanmtr. En nemli ve kalc yayn ise P. Kokovtsov yapmtr: Evreysko-Xazarskaya Perepiska v X veke, Leningrad, 1932. Yaknda bu mektuplamay da Trkeye aktarmay dnyoruz. 2

Kenize Mektubu

farazi 6. sayfa ok uzun da olmayabilir. Her halkarda, elimizdeki ksm son derece deerlidir ve her trl yoruma ak mulk bilgiler de verse, bir devri ilk elden aydnlatma bakmndan nadirattan bir hizmet yapar. Mektubun ilk yaynn onu bulan Schechter 1912 ylnda yapmtr. u anki yorum ve deerlendirmelerin geldii noktaya bakldnda, Schechterin eviri ve aklamalarnn olduka baarl olduu grlmektedir. 1913te Kokovtsov hemen bunu Rusaya evirmi,4 ardndan yukardaki dipyazda belirttiimiz 1932 kitabna alarak tekrar yaynlamtr. Batdaki geniletilmi yeni yayn ise N. Golb ve O. Pritsak 1982 ylnda yapmlardr. Aradan geen zaman zarfnda Schechter ve Kokovtsovun okumalarnda yaplan dzeltmeleri ve zellikle Pritsakn yeni nerilerini ieren bu alma, 1997 ylnda V. Ya. Petruxin tarafndan Rusaya evrilmitir.5 Bu belge zerine yaplan almalar arasnda Goldenn Trkeye evrilen Hazar almalar kitabnn yannda iki nemli makaleyi anmalyz: Birisi bunu Avraham Firkowiczin marifetiyle gnyzne karlm eski bir Karaim sahtecilii olarak gren H. Gregoiren 1937de kendi kartt Byzantion dergisinde yaynlad eletirisi, dieri ise zellikle bu belgede verilen bilgiler ile Rus yllklar arasndaki derin farklar uzlatrmaya alan ve ka nesildir tarihileri megul eden kimi sorunlara zm nerisi sunan C. Zuckermann 1995 ylnda Revue des tudes Byzantines yaynlad ve tarafmzdan Trkeye evrilen almas ki, bu makalesinde Zuckerman belgenin shhatini bir kez daha teyit etme abasndadr. Biz ibu eviride Schechter ve Golb-Pritsak yaynlarndaki ngilizce metinler ile Kokovtsovun Rusa yaynna dayandk. Hi branice bilmeyen birisinin byle bir kayna ikinci diller zerinden evirmesi doru olmayacaktr ama Trkiye artlarnda bu trden abalar iinde en masumunun bu olduunu kabul etmeliyiz. Gerek braniceden ngilizceye yaplan evirilerdeki dikkat ve hassasiyet ve tabii yaynclarn vsati, gerekse de bu ii Trkeye aktarmay stlenen yazarn konuya vukufiyet derecesindeki yaknl ve bir Dou Avrupa tarihisi olmas, eviri esnasndaki hatalar en aza indirmeye yardmc olmutur sanyorum. Asl belgede tam okunamayan, kukulu okunular olan veya yeniden kurulan yerler ayra iinde verilmitir. Trke evirideki her kelimenin branice metindeki satr ile uyumas szkonusu olamaz. Szdizim asndan birbirinden fazla fark olmayan Hami (branice) ve Hint-Avrupa (ngilizce) dillerinde bu konudaki eletirmede sknt olmayacaktr ve rneimizdeki ngilizce eviriler bunu baaryla uygularlar; ancak Trkenin szdizimi bunlardan bambakadr ve zellikle de yklemin sonda bulunuuyla yle bir satr eletirmesini imknsz ve anlamsz hale getirmektedir. Bu yzden, bilhassa fiillerin yeri konusunda Trke

Kokovtsov, P., Novy Yevreyskiy dokument o Xazarax i Xazaro-Russko-Vizantiyskix otnoeniyax v X veke, Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosveeniya, Kasm 1913 (Petersburg), s.150172. 5 Golb, N. - Pritsak, O. - Petruxin, V. Ya., Xazarsko-Yevreyskie dokument X veka, MoskvaYarusalem, 1997. 3

Osman Karatay

eviriye dayanlmamas gerekmektedir ki, zaten byle alntlar da gereksizdir ve pek yaplmaz. erhleri gerektii ekilde dipyazda verdik. Belgedeki her bir ifade iin hemen her limin syledii bir eyler bulunduundan ve bunlara gnderme yapmak ok fazla yer igal edeceinden, biz kendi kanaatlerimize gre izahlar yaptk. Bu bilgi ve kanaatleri edinirken faydalandmz eserleri ise sona ekledik. Buraya bu konuyla ilgili evrensel kaynakay deil, sadece kendi faydalandklarmz koyduk. Elimizde bulunan pek ok eseri dahi, henz tetkik etmediimiz iin eklemedik. Daha nce okumu olduumuz ama son yllarda Trkeye aktarlan eserleri, bunun Trk okuyucusu iin bir hizmet olduu dncesiyle, Trke biimleriyle andk. bu kaynak yaynnn u haliyle yeterli hale geldiine inanyoruz ki, bundan sonraki yenilikler ya kayp yerler iin tahmini yenidenkurmalarla ya da verilen bilgilerin baka baka anlalmasyla olacaktr. Biz daha nceki incelemelerden baka trl anladmz birka yeri buradaki dipyazlarda ifade ettik. nmzdeki aylar iinde de bir makale ile bu konular ayrntl incelemeyi dnmekteyiz. *** 1- Ermenistan ve babalar(mz) onlarn nnden kat (nk) 2- putperestlerin boyunduruuna dayanamyorlard.6 Ve (Hazar halk) onlar kabul etti (zira) 3- Hazar (halk) nceden Tevratsz idiler. Nasl ki (onlarn komusu Ermenistan da) 4- Tevratsz ve Tanahsz kalmt.7 Ve memleketin sakinleriyle evlendiler (ve onlarla kartlar).

Mslmanlar deil de, Haa ve Kilisedeki tasvirlere kutsallk atfeden Hristiyanlar putperest olarak grlyordu. Bu tarih Ermenistann (Arminiyye) slam idaresine giriinden nce, yani en ge Herakleios (610-641) dneminde olmal. Nitekim Herakleios idaresi Yahudilere zulmkar davranmtr. Yahudilerin Perslere kar Bizansn yardmna gelen Gktrk ordularnn beraberinde, belki onlarn davetiyle Gney Kafkaslardan kuzeye g etmi olmalar akla geliyor. Bu herhalde, Bizansn Sasanleri yenerek Anadoluda hkimiyeti yeniden saladklar 626 ylndan hemen sonra gereklemitir. Belki 800 yldr allm Roma/Bizans kukusuna uyarak, Yahudileri ranllarn ibirlikisi olarak grp srmlerdi. Bu tarih, aada geecei zere, Yahudilerin Hazarda devlet bulamadklar haberi ile uyumaktadr, zira Bat Gktrk devleti o gnlerde hzl bir k halindeydi. lk gn Dastana olduu kesindir. Burada zerk bir Hun beylii bulunuyordu ancak henz Gktrk sonras siyasi yaplanma tam oturmamt. Devletsizlikten bunu anlamal. Hazar idaresinin ilk dneminde Hun blgesini slam snrndaki ubeyliini olarak gryoruz. Herakleiosun Yahudilere basks iin 630-632 tarihleri verilir ama ben gn 627-629 arasnda olduunu sanyorum. Zira bu ikinci tarihte Gktrkler merkezde balayan i sava zerine alelacele Albanyay (Kuzey Azerbaycan) boaltm ve ekilmilerdir. Yahudilerin onlar gittikten sonra pelerinden, i savan yaand, erksiz ve devletsiz bir yere gittiklerini dnmek zordur. Bence tm Dou Kafkaslar Trk idaresinde iken gitmi ve Dastana indiklerinden hemen sonra imparatorluun k havasn solumu olmallar. 4

Kenize Mektubu

5- Onlarn amellerini rendiler ve onlarla birlikte (srekli savamaya) gittiler. 6- (Ve) onlar (bir) halk oldular.8 Sadece snnet akdine riayet ediyorlard. Ve (biraz) 7- Sabbata riayet ediyordu.9 Hazar memleketinde (o zamanlar) hkmdar yoktu. Sadece 8- savata zafer kazananlar ordunun komutan olarak atarlard.10 9- Yahudiler onlarn istedii gibi bir defasnda onlarla birlikte savaa gidinceye kadar (byleydi).11 10- O gn Yahudinin biri klcyla gl olduunu gsterdi ve 11- Hazara kar gelen dmanlar kartt. Bylece Hazar halk onu eski adetlerine gre 12- ordunun komutan olarak atadlar. Onlarn ileri ok zaman byle gitti. 13- Rab merhamet edip bu beyin kalbini tvbeye uyarncaya kadar. 14- nk onun ismi Serah olan kars onu dndrm ve faydal ekilde retmiti. Ve o da 15- raz oldu, nk snnetliydi. Ayrca da o kuakta erdemli bir adam olan gen kadnn babas da 16- ona yaama biimini retti. Ve olan oldu; Makedon krallar12

Burada Yahudilerin dini metinleri kaybettiinden ziyade, Hazardaki Trklerin veya Ermenistandaki Ermenilerin Musevi hukukunu bilmeyilerini, Musevi olmaylarn anlamak daha doru olacaktr. Yahudilerin belki ilk zamanlardaki elverisiz artlardan dolay ki, bu sadece devam eden sava hali olabilir, dini kitaplarn Dastandaki bir maarada sakladklarna tm kaynaklar ittifakla iaret etmektedir. 8 Yahudilerin Hazar lkesinde batan beri kabul grdkleri, oradaki Trklerle kader birlii yaptklar anlalyor. Bu durum her bakmdan iyice karmalarn sonulandrm olmal. Yalnz buradaki Hazar lkesi ile denizin kuzeybat sahilini deil, yukarda sylendii gibi Dastan yresini anlamak gereklidir. Hazarn arlk merkezi daha sonra, Mslman basks ile kuzeye tanmtr. 9 Bundan bir taraftan Yahudilerin amelde iyice zayfladklarn, bir taraftan da buna karlk onlara ait geleneksel baz uygulamalarn yava yava Trk asll akrabalar arasnda yayldn dnmek mmkndr. 10 Tarih bilgisinin zayfl bu mektubun yazarnn sonraki bir dalgada gelen Yahudilerden olduu kukusunu akla getiriyor. Romanos Lekapenos dneminde (920-944) gelenlerden olmas gtr, zira bu ok yakn bir tarihtir. Her ne kadar atalarnn Ermenistandan geldiini sylese de, burada verdii bilgi ile kendi z atalarn deil, Hazar Yahudiliinin esas tabakasnn ceddini anlatm olabilir. Hazarn devletsiz ve hkmdarsz kalmas szkonusu deildir. Belki de burada (Bat) Gktrk hkimiyetinin ekiliinden sonraki yllarda (630dan sonra) memlekette yaanan stat tartmalarna ve bundan sonra bamsz, yeni bir kaan ile yola devam edileceine dair alnan kararlara iaret edilmi olabilir. Yani Ermenistandan kap gelen Yahudiler, mahalli beylikler bulunsa da, Hazar styapsnda siyasi bir boluk ile karlamlard ve tam da o gnlerde Hazarn ondan sonraki mukadderat konuulmaktayd. 11 Yahudilerin balangta savalara itirak konusunda ekimser davrand anlalyor ki, bir noktada, belki insan kaynana ok ihtiyalar olduu bir anda Trklerin sabr tam ve Yahudileri de silhaltna arm olmallar. Dolaysyla beinci satrdaki yeniden kurmada hata olabilir. 5

Osman Karatay

17- ve Arabistan krallar bu eyleri duydular; ok hiddetlendiler. Ve 18- Hazar beylerine sraile kfr kelimeleri getiren eliler gndererek dediler: 19- Sen nasl oluyor da btn milletlerin elinin altnda tabi olan Yahudilerin inancna geiyorsun?13 20- ve bizim aza alamayacamz kelimeleri sylediler ve beylerin 21- kalbini erre ynelttiler. Sonra Yahudi olan byk bey dedi: Neden laf 22- uzatyoruz? Haydi, srailin bilgeleri ve Yunann bilgeleri ve 23- Arapn bilgeleri gelsin. Ve bunlarn her biri sizin ve bizim huzurumuzda konusunlar. 24- Tanr(snn) ii (bandan) sonunadr. Ve yle yaptlar ve (Ma)ke(d)on 25- (bilgelerinden) bazlarn gnderdi; Arabistan krallar (da). srailin bilgeleri de Hazar beylerinin (talebiyle) 26- gelmek iin gnll oldular. imdi, Bizansllar kendi delilleriyle baladlar 27- ve Yahudiler ve Araplar onlar yalanlamaya baladlar. Ve bundan sonra 28- (Araplar delillerini sundular) ve Yahudiler ve Bizansllar onlar yalanladlar. Ve sonra 29- (srailin bilgeleri) alt gnde Yaratltan srailoullarnn 30- Msrdan kp ssz bir memlekete varmalarna kadar anlattlar. (Bunun doruluu zerine) Bizansllar 31- ve dahi Araplar deliller koydular ve bunu doruladlar, fakat aralarnda ihtilaf da kt.14
12

Bizansllar. O dnemde Bizansn banda bulunan Makedon slalesine (867-1056) binaen byle denilmi olmal. te yandan, yazarn kendisine tarz edindii zere, bin yl nceki tabirleri kullanarak muhatab ile daha iyi anlaacan dnmesi de bu tercihte etkili olmu olabilir. Bunun hemen akabinde anlatlan dinler tartmas Makedon slalesinden nceki Amorion soyunun son hkmdar 3. Mikhail (842-867) zamannda yaplmtr. Badatta ise bu srada El-Mtevekkil (847-861) tahtta idi. 13 Burada kzlan ey zaten Yahudi olan bakomutann (Hazar ikili idari dzeninde bey) tvbe ile dindarlamas deil, onun zerinde simgesel bir hkimiyet tahtnda bulunan Kaann bu inanc kabuldr. Yahudi asll kimselerin Hazar devlet idaresindeki varlklar kukusuz daha eskilere gidiyordu ve evredeki devletler buna almlard ki, hem Bizans, hem de slam dnyasnn zengin kitaplnda Hazarlarn din deitirmesiyle ilgili hemen hibir bahis bulunmaz. Aradan nice kuak getikten sonra buradaki Musevilikten bahsedilir. 12. yydan Toledolu Yehuda Halevinin dinler msabakasnda Hazar kaannn Yahudi limleri dinlemesi bahsi dnda (ki bu da Hazar kaan Yusufun mektubundaki ierii nakletmektedir), sadece kaynak, Svatelotlu Christian, Mesud ve ondan alntlayan Bekr, Hazarlarn din deitirdiklerinden bahsederler. Bir Yahudinin Hazarda veya baka bir yerde bavezirlii almas o dnem iin haber deeri tamyordu. rnein bizzat Hasdain lkesinde, Endlste byle bir bahis yoktur. Ama halife Musevilie geseydi, bunun hikyesi anlatlrken belki de taaa Sefaradlarn ilk gnden balanacakt. 14 Bu tartmann Musev d paralel bir kayd, Bizans tarafndan muhtemelen 861 ylnda Hazara gnderilen misyoner Konstantin Kirilin hayat hikyesinde bulunmaktadr. Bu hikyeye gre 6

Kenize Mektubu

32- Sonra Hazar beyleri dediler: Bakn! Tizul vadisinde bir maara var.15 Bize 33- oradaki kitaplar getirin ve huzurumuzda aklayn. Ve onlar yle yaptlar ve maarann
Hazar kaan Konstantine byk sayg duyar; o da savlarn byk baaryla anlatr ama sonuta kaan bir trl vaftiz edemez (Hikyenin dilinde baarszlk ustaca gizlenir: Ayn ekilde Macar kral da Konstantine hayran kalmtr ama dinini kabul etmemitir). Bu tarih kaanlk makamnn teden beri aina ve iie, babaa olduu Musevilii resmen kabuln anlatyor olabilir. Zira stanbul ve Badat sarsan bir haber zerine bu tartma dzenleniyor. Bu ise ancak kaanln da Musevilie geii olabilir. Burada kaann kendi yeni inancndan emin olmad ve dierlerini de dinlemek istedii havasn sezmekten ziyade, en bilge adamlarnn huzurunda stanbul ve Badat susturmak niyetini grebiliriz. Nitekim Musevi cenahn bu tartmaya hayli hazrlkl olduu grlyor ki, kendilerinin bildiini belki daha fazlasyla bilen Hristiyan ve Mslman limlerin (eer orada var idiyseler) kendi aralarndaki ihtilaflarndan istifade ile ste kyorlar ve onlarn en ufak bir kprdan ile sonucu balamaya hazr olan kaan bu frsat orackta kullanyor. Yehuda Halevide ise kaan ile Yahudi bilge kendi aralarnda tartmaya girerler. Ancak satr aralarnda kaann ortam Musevilik lehine hazrlama niyetinde olduu grlyor. Gerek olan, bir aada grlecei zere, 860larda kaann, belki babasnn veya dedesinin oktan Musevilii benimsemi olmasdr. Bekrnin de bu tartmadan bahsettii sylenir ve Kunik ve Rozenin Petersburg 1886 yaynna gnderme ile hemen tm Hazar edebiyatnda bundan bahsedilir. Ancak . Kuzgunun belirttii gibi, Bekrnin stanbul nshalarnda byle bir kayt yoktur. eenin eserinde de bu gemez. Bunu tashih iin Cezayir ve spanya nshalarn grmemiz gerekiyor. Benim bu imknm olmad iin, dorudan tartmann kaynana inmeyi tercih ettim. Halen Moskovadan Kunik ve Rozen nerinin bir kopyasn bekliyorum ve Kaan Yusufun mektuplamasn aktarrken bu konuya deinme niyetim var. Onlarn hangi nshaya dayandklarn grdkten sonra Bekrden yaptklar alntnn gerek olup olmadn anlayabiliriz. (Petersburg yaynndaki) Bekrye gre, mnazarada grevli Yahudi lim Hristiyan temsilciyi yenmi, Mslman limi ise yenemeyeceini bildii iin gizlice zehirlettirmi, bylece o gelmeyince de Hazar kaanna kendi grn kabul ettirmitir. 15 Kimi uzmanlara gre Semenderin yerli ismi olan Tarku/Torkunun bozuk bir telaffuzu veya yanl yazmdr. dil nehri zerinde bulunan bakentten Dastann Hazar Denizi boyundaki Semendere birilerinin gidip kitaplar getirmesi beklenmemitir herhalde. Bu maarann yaknlarda olmas gerekir ki, bu hatra Semenderin bakent veya esas kent olduu dnemi, en azndan 737den hemen nceki yllar anlatyor olmaldr. Yani mnakaann yapld gnlerde Tizuldan kitap getirtilmemi, muhtemelen ilk gelen Yahudilerin burada sakladklar ve birka kuak sonra Hazar saraynda (Semenderde) etkin olmaya baladktan sonra da gidip getirdikleri kitaplar szkonusu edilmitir. Bu kitaplar, Hazarlarn slam ilerleyii karsnda Dastandaki bakentlerini boaltmasyla kuzeye tanma benziyor. br trl, tartma 860larda yapld ise lkenin kalbi o srada Aa dil boylarnda idi ve burada bir vadi veya maara dnmek olduka zordur. Yehuda Halevideki ilgili bahisler de Hazarlarn Dastan dnemine iaret etmektedir. Bu durum bir taraftan Hazarda Museviliin kademeli ve dereceli ykseliini, bir taraftan da Musevilie gei tarihinin eskiliini, dolaysyla tartlrln gstermektedir. Geiin Harun Reit dneminde olduuna dair atflar, ileri bir hukuki adm gsteriyor olabilir; belki kaann temsil iktidara sahip olup, beyin yrtme erkinin banda olduu ikili Hazar dzeninin balangc, yani Yahudi asll babakann kendi iktidarn iyice artrp kaan sarayda oturtmas, bu tarihlerde gereklemi olabilir. rnein El-Vask zamannda (842-847) Hazarn tastamam Yahudi idaresinde olduunu Halifenin Yahudi asll tercman Sallamn Yecc ve Mecc lkesine seyahatinden anlyoruz. lk slam eserlerinde oka aktarlan bu rivayete gre, Halife ryasnda Seddin ykldn grm ve dehete kaplm, hemen Sallam durumu yerinde grmesi iin kuzeye gndermi. Hazar lkesinden geen Sallamn anlattklar kaan da endieye sevketmi, onu da Yecc ve Mecc korkusu kaplam. Rivayete gre Salam Seddi yerinde gryor ve gzel haberlerle geliyor. Bozguncular arka taraftadrlar ve dnya o cihetten rahattr. 7

Osman Karatay

34- ortalarna gittiler. e bakn ki, Musann eriatnn kitaplar oradayd ve srail bilgeleri 35- ilk syledikleri szlere uygun olarak onlar akladlar. Sonra 36- srail, Hazar halkyla birlikte, tam bir tvbeye yneldi.16 Ayrca da

Buradaki kurgu ile Yahudilerin tartmadan muzaffer karak Hazarlar etkiledii ve kendi dinlerine evirdikleri anlalyor. Bu durum, te yandan, Hazarlarn Musevilie scak bakmakla birlikte o gne kadar tam kucaklamad sonucunu gstermektedir. Yani, kaan kabul etmi olsa bile, nde gelen Trk beylerinin direndii grlmektedir ki, daha sonra ayn sahneler Bulgar ve Macarlarn Hristiyanlamasnda da yaanacak, saray ile beyler lmne bir mcadeleye gireceklerdir. Olmamas iin sebep olmayan byle bir dinler msabakas ile grnrde Bizans ve Halifelik, aslnda ise ierdeki ynetici tabaka hedeflenmi olabilir. Kaynaklarn Hazarn Musevilii tam kabuln kaann kabul ile zdeletirmesini anlamak gerekir. Her yerde dine gei tarihi olarak hkmdarn geiini alyoruz ama ondan sonra nesiller boyu sren mcadeleleri grmyoruz. Hazardaki dinler msabakasnn ayrntl bir metnini, kukusuz kendi kurgusu ve hayal gcne dayanarak veren Yehuda Halevi kaan (Hazar, el-Kuzr) ile Yahudi bilgeyi tarttrr. Kaan Yusufun Hasdaia cevabna gre ise tartma iin seilen Musevi bilginler kendi aralarnda ihtilafldrlar; kaan onlara kzp gn sonra aralarnda anlatktan sonra gelmelerini ister. Yani Hazar saray zaten Yahudilerin baskn kmasn istemektedir. Kendisi de tartma esnasndaki mdahalesiyle bizzat bu oyunun iindedir. Trk nfusun nde gelenlerinin nihai Musevilemesi bu tartmadan sonra olmu gzkyor. Aslnda bu tartmaya Mslmanlarn (resmi olarak) katlm olmas kukuludur. Hazar hakkndaki en zengin ve ayrntl bilgileri veren slam kaynaklar, byle bir haberden bahsetmiyorlar. Erken dnemde, 737 civarnda bir tartma yaanm olabilir ve her iki Hazar mektubuna yansyan Bulan zamanndaki tartma bunula ilgili olabilir, zira kaan Mslman olmaya davet eden Mervan, ona iki fakih gnderiyor. kinci (kaydadeer) tartma olarak kabul etmemiz gereken 861deki tartmay douran ey belki de Konstantin Kirilin Hazar seyahati ve burada kendisine cevap verme zorunluluunun domas olmutur; yani olay tamamen Bizans ile Hazar arasnda gelimitir. Artamonovun dedii gibi, Bizansl din yayc Yahudilerle tartmtr. Kald ki, Kirilin eliliinin dini yn tartlr, daha ok siyasi ierik tamakta idi. Yukarda naklettiimiz Sallam hadisesi Hazarda Museviliin en az bir kuaktr iyice yerlemi olduunu gsteriyor. Kiril herhalde Musevileri dinlerinden dndrmeyi de gze alm olamazd. Ama dinler yarmas kanlmazd. Belki bir ekilde hazr bulunan veya arlan Mslman tccar veya temsilciler de slam bilgeleri kabul edilmilerdir. Geri Halevide olduka bilgili bir Mslman lim karmza kyor ama bunun kurgusal olduunu dnmeliyiz. Bu kadar ayrntl bir sohbetin ona ulamasn kabul etmek, pek ok temel tarih bilgisinin neden ulamad sorusunu beraberinde getiriyor. Kendisi, Hristiyanlardan kam olarak Endlste Mslmanlar arasnda yaayan ve slam felsefesini ok iyi bilen Halevi (kitabn da Arapa yazmtr), Mslman temsilciyi en iyi ekilde konuturmakta, ama sonunda yine Yahudiye malup etmektedir. Hristiyan ise zaten en bata, Tanrya ocuk izafe etme noktasnda kaybetmektedir. Dolaysyla, bu metinlerin tarihsellii, yani Hazardaki tartmalarn bu ekilde yazya geirilmi ve Endlse kadar ulam olmas mmkn gzkmyor. Konstantinin Hazara vardktan sonra Mslman bilgelerin geliini beklemesi veya daha nce gelmi Mslmanlarn onu bekliyor olmalar veya her iki tarafn Hazar seyahatinin egdmlenip ayn gnlerde orada bulunmalarnn salanmas vb. pek ok soru iareti vardr. Aksini dnmek iin tarihi deliller vardr. Bu tartmadan ok nce, Halife El-Vask zamanndaki Tercman Sallam vakasnn gsterdii zere, Mslmanlar Musevileme sebebiyle ne Hazara kzgn ve dargndlar, ne de kendileri kendi devletlerinde Yahudileri nemli grevlere getirmekten kanyorlard. Bununla birlikte, 737 ylnda darda kalnca slam kabul edip sonra vazgeen Hazar kaannn irtidat unutulduktan sonra ki, bu en az iki kuak alacaktr (bu arada bir de 762-764teki iddetli savalar vardr), Hazara slam tebli veya Musevilie kar uyarmak iin bir heyetin gitmi olmas dnlebilir ki, bu da Harun Reit dnemine denk gelir. Daha sonra da herhangi bir zamanda Hazar saraynda Mslman limlerin bulunmas her zaman mmkndr, ama dzenlenmi bir 8

16

Kenize Mektubu

37- Badattan, Horasandan ve Bizans lkesinden Yahudiler gelmeye baladlar ve memleket insannn 38- elini glendirdiler ve onlar Kalabaln Babasnn17 akdi iin tevik ettiler. Memleketin insanlar kendi zerlerine 39- bilgelerden birini hkim olarak atadlar. Onu Hazarlarn dilinde 40- Xagan adlandrrlar.18 Bylece ondan sonra kan hkimler de gnmze kadar 41- Xagan adlandlar.19 Hazarn byk beyine gelince, onun ismini Sabriele evirdiler 42- ve balarna kral yaptlar.20 imdi memleketimizde derler ki, 43- atalarmz Simeon kabilesinden21 gelmektedir fakat biz bu konunun 44- doruluunda srarc olamayz. imdi kral, komumuz Alanlarn kralyla bar yapt, 45- nk Alanlarn krall evremizdeki tm milletlerin en gl ve etinidir.22
msabakada, hele Badatn iin iine girdii bir katlm vaki gzkmyor. En azndan ayrntl bilgiler veren kaynaklarmz byle bir eyden bahsetmiyorlar. 17 Hz. brahim. branicede bu anlama veya pek ok milletin babas anlamna gelir. 18 Kaan Yusufun Hazarlardan biz olarak bahsetmesine, tamamen kendi aidiyeti iinde grmesine karlk, burada mektup boyunca Hazarlar tekiletiriliyor ve yazar ak bir ekilde kendi Yahudi etnik kkeninin uurunda davranyor. Satr aralar ve imalardan 10. yy ortasnda dahi Trk ve Yahudi asll Musevilerin tam kaynamadn dnmek mmkndr. 19 Elbette Trk dnyasnda bir kimsenin seimle kaan atanmas mmkn deildir. Burada, yukarda belirttiimiz gibi, Hazar bamszlna atf vardr. Kaanlk makam iin bilgelik vasfnn ne srlmesi ilgintir. Hazar ikili idare dzeninde kaann i bitiren bir siyaseti veya yengiler kovalayan bir cenki deil, gerektiinde fikrine bavurulan bir yce makam sahibi olmas ngrlmekteydi. Yazarn eski tabirleri kullanma eilimini gz nnde tutarsak, burada da Shapirann dikkat ektii p t hkim kelimesinin eski anlamna gnderme yaplm olmas muhtemeldir ki, Kenan illerinde srailliler ve Fenikeliler tarafndan hkmdar anlamnda kullanlyordu. 20 Anlalan brani isimleri terk etmi ve yerli/Trk isimler alm olan byk bey, tvbe ile birlikte ismini de deitiriyor. Onun kral (melik) olarak vasflandrlmas, icra gcne iaret eder. Yusufun mektubunda bu kimsenin esas ad Bulan olarak geer. Shapirann bu isim deiikliinde aslnda bir tercme vakas olduu savna katlyorum, ancak Sabriel dnen, bulan, anlayan, inanan ismini Bulgar ~ Biler denklii ile karlatrarak Bilen biimine ulamasna (bilge = bilge) gerek yok gibidir. Bulmak ihtimaline daha fazla ans vermeliydi. Ouzca dnda bulan biiminin olmay bu konuda bizi caydrmamal, zira Hazar saraynn dil adaylar arasnda en ansls yine Ouzca gzkyor. 21 Hz. Yakubun ikinci olu Simeonun soyundan gelenlerin kabilesi. Bu isim branicede duyan anlamna gelir. Kendisinin Hazar asll bir Yahudi olduu dnlen ve 9. yyn ikinci yarsnda yazd eseri gnmze ulaan Eldad Dn de Hazar Yahudilerinin Simeon kabilesinden olduklarn syler ve Mektubun yazarn bir asr nceden destekler. 22 Orta Kafkas blgesinde, dalk alana hakim bulunan Alanlar, zellikle 9-10. yylarda glerini iyice artrmlar, blgesel konularda sz sahibi olmulardr. Askeri olarak zayflam bulunan Hazarlarn, bilhassa slam ordular karsnda aldklar yenilgilerden sonra dalk blgede nfuzlarnn kalmad anlalyor ki, baka kaynaklarda Alanlar Hazarlara rahat zarar verebilen bir g olarak tanmlanrlar. Alanlar aslen muhtemelen Hazarn dousundan, Aral gl boylarndan 9

Osman Karatay

46- Zira bilgeler demilerdi: Milletler bizimle savamaya kalktklarnda, 47- o da dmanlarmza katlmaya. Bylece, skntda birbirine (yardm etmek iin o onunla 48- bar yapt). Ve evremizdeki (milletlerde Hazar beylerinden) korku vard.23 49-Ve onlar Hazar krallna kar gelmiyorlard. (Fakat) kral (Bnyaminin zamannda)24 50- tm milletler (Hazar halkna) kar ayaklandlar ve onlar darboazda koydular 51- Makedon kralnn (yardmyla). Ve savamak iin SY ve TWRQ(Y)25 ve 52- BM26 ve PYYNYL27 ve Makedon kral gittiler.28 Sadece Alanlarn kral (Hazarn) desteindeydi.
gelen rani bir topluluk idiler ve bugnk ran dilli Osetlerin atalar olarak grnrler. Ancak idari tabakada youn Trk etkisi (rn. bagatur sannn kullanlmas) grlyor. 23 Schechter buray evredeki milletler Allahtan korktuklar iin Hazara dokunamyorlard diye aklar, ancak kayp yerleri Golb ve Pritsakn bu okuyuu daha mantkl gzkyor. 24 9. yy sonu ve 10. yy. balarnda hkm srd sanlan bir Hazar hkmdar; kaan m, yoksa bey mi olduu tam bilinmiyor. Kaan Yusufun kendisini Trk olarak tanmlamasna bakarsak, onun atas olan Bnyamin de Trk, dolaysyla kaan olmaldr. 25 Metinde melek Asia we-Trqia geer ki, bunu Asya ve Trkiye kral olarak okumak icap eder. Burada iki ayr topluluun, As ve Trklerin (Ouz) olduunu dnen limler imla hatas grmlerdir. Belki de yle deil ve eski isimleri kullanmakta srarc olan mektup yazar kendi zamannda Ouzlarn oturduu eski As memleketinden, Aral boyundan bahsediyor. As/Yaslarn o yllarda Peeneklerle yan yana Don nehri boylarnda olmalar ve Hazar bals olarak yaamalar beklenir, ancak bu konuda kesin bir haber yok, hele siyasi ve askeri glerine dair hibir varsaymda bulunamayz. br trl, Hazarn ban artacak kadar gl olan kuzeyli Aslardan baka kaynaklar da bahsederdi. 26 Pritsak tarafndan Qubam olarak dzeltilip Kuban nehri zerinden Kara Bulgarlara balansa da, bunda byk zorluklar vardr. Doru olan ey, burada Bulgarlardan bahsedilmeyiinin rahatsz edici olduudur. Gizemli tabirlerden birinin onlar anlatmas beklenir ama Kara Bulgarlar o ada Kuban boyunda deil, Don nehrinin stndeydiler. Hazarlara byk rahatszlk verdikleri dorudur. Ancak o gnlerde yanbalarndaki Peeneklerin varlnda bozkrda nasl bir etkilerinin kald sorgulanmaldr. Ik altnda zor okunan bu kelimenin anlam baka ihtimallere ak gzkyor. rnein (mim) harfine ok benzeyen (sameh) harfi doru biim olabilir. Bu ise bizi Abas > Abazaya gtrecektir. Hazarlar burasn iyi bilirler, nk gelin vermilerdir. O dnemde Bizansla ibirlii yapan bir Abhazyadan ikyet iin hakl sebepler vardr. Burada grnen ey, Abhaz ad altnda Grclerin kastedildiidir, zira mektubun yazld dnemde bu ikisi birlemiti. Ayrca, sreen Alan-Grc husumeti, Hazar mttefiki Alanlar karsnda, Grcleri, dolaysyla Abhazlar kar saflara yerletirecektir. 27 Peenek. yazmn Kokovtsovun nerdii gibi (PNYK) eklinde dzeltip Peenek olarak grmeye, birka harf tashihi yapld iin itirazlar olabilir, ancak burada kesinlikle bir ekilde Peenek aramamz gerekiyor. Tarihsel ereve bunun veya bir bakasnn Peenek olmas gerektiini sylyor. 28 Burada komularn klli bir saldrsndan ziyade bal veya mttefik olarak bilinenlerin toplu bir isyan hissediliyor. Bu izahlarda veya dorudan metinde dil Bulgardan bahsedilmeyii rahatsz edicidir. te yandan, (esas) atmalarn dil-Don arasndaki blgede gerekletiini Alan kralnn dzenledii harekttan anlyoruz. dil Bulgarlar bilfiil katlmam, ama durumdan faydalanm 10

Kenize Mektubu

53- (Zira) onlardan bazlar Yahudilerin Tevratn gzetiyorlard.29 (Tm) bu krallar 54- Hazara kar savaanlardr. Fakat Alanlarn kral onlarn lkesine yrd (ve krp geirdi), 55- kendilerine gelemeyecek ekilde. Kral Bnyaminden nce Rab onlarn belasn byle verdi. Fakat Kral Harunun zamannda 56- Alan kral Hazarla savat, nk Rumlarn kral kendisini kkrtmt. Lakin Harun 57- ona kar TWRQY kraln kiralad, nk o (glyd).30 Ve Alanlarn 58- kral Harunun nnde dt ki, (o da) onu canl yakalad. Ama (kral) onu (ok) onurlandrd 59- ve kzn kendi olu Yusufa e olarak ald. Bunun zerine Alan kral ona dorulukla yemin etti. 60- Ve Kral Harun onu (memleketine) gnderdi. Ve o gnden beri etraflarndaki milletlerin 61- zerine Hazarlarn korkusu dmtr. Ve ayrca efendim Kral Yusuf, 62- melun Romanus zamannda zulm olduunda, onun yardmn (istedi). 63- (ve mesele) efendimce (renildi); snnetsizlerden/Hristiyanlardan pek ok kimseyi ezdi.31 Ama Romanos (melun) da 64- RWSY kral HLGWya32 byk hediyeler gnderdi ve onu kendi erri iin 65- ayartt ve o geceleyin SMKRYY eyaletine33 saldrd ve oray hile ile ald.
olmallar. Savan bittii anda bn Fazlan Bulgarda gryoruz. Dolaysyla bu sava 920-921 civarnda olmu olmal. Romanos Lekapenosun iktidarnn balangc olan bu gnlerde Bizansn bu savataki katksn tam bilmiyoruz. Krm zerinden bir kkrtma szkonusu olabilir. 29 Alanlar arasnda Musevilie geie dair bir bilgi yok, ancak ok erken devirlerden beri Kafkas dalk blgesine Yahudi glerini biliyoruz. Nitekim Hazar Musevilemesi de bununla ilgilidir. Burada, Alan blgesinde yaayan kimi Yahudilerin siyasi etkisine atf olabilir. Bu blgede bugn de Tat adn tayan ve kkenleri tartlan Musevi topluluklar ve yerleimleri bulunmaktadr. 30 930-931de biten bir savatan bahsediliyor olmal. Bizans imparatorunun onu ayartmas, lkede Hristiyanln resmi din olarak benimsenmesinden baka bir ey deildir. Bu benimseme gerekleince, Alanlar ile Hazarlar kar karya geldiler. Ouzlarn yardmn alan Hazarlar onlar ezdi, anlalan bunun sonucu olarak Hristiyanlktan vazgetiler. Burada Hazarlarn hemen dousunda yaayan Ouzlarn gl dnemine bir atf vardr. 31 Harunun hkmdarlnn ksa srdn, en azndan Romanosun son yllarnda Yusufun Hazar tahtnda olduunu anlyoruz. Hazar basksyla Alanlar Hristiyanlktan vazgeince, Romanos da lkesindeki Yahudilere zulme balamtr ki, bunun haberi slam kaynaklarna kadar ulamtr. Bu baskya Hazar cevab, evrede bulunan Hristiyanlarn sindirilmesi, belki oka ksmnn ldrlmesi olmutur. 32 Helgu, Slavca syleniiyle, Kievin Rurikli slalesinden Oleg. Kaynaklar 911-941 yllar arasnda onu Kiev knezi olarak gsteriyor. Zuckermann izah ettii gibi, burada bahsedilen baarszlktan sonra lkesine dnemiyor ama yannda yeterince takipisi olduu iin Hazar kaannn izniyle Hazar denizine alyor ve 943-944te Azerbaycana, Berda kentine saldryor. Daha dorusu yurt tutmak iin abalyor. Daha nceki Rus aknlar gibi bu akn da kendileri asndan felaketle sonulanmtr. 11

Osman Karatay

66- nk silahl birliklerin ba olan komutan orada deildi. Fakat mesele BWLSY,34 67- yani komutan Pesaha ulatnda, o iddetli bir fke ile Romanusun ehirlerine yrd ve 68- hem erkek hem de kadnlar ezdi. Ve ehir ve pek ok sayda ky 69- ele geirdi. Ve oradan WRWN(.)a35 yrd ve orayla savat. 70- ve topraktan kan solucanlar gibi ktlar.36 71- srail. Orada onlardan doksan adam ld. 72- (onlar savata yok etmedi) kle olarak hizmet ettirdi. Ve (Hazar esirleri) kurtard 73- Ruslarn elleri(nden). Onlardan ele geenlerin hepsini (klla) krd.37 74- ve oradan HWLGW ile savamaya gitti ve (drt) ay 75- savat ve Rab ona Pesahn nnde boyun edirdi ve (HWLGWnun) 76- SMKRYWdan ald ganimete ula(t). Sonra (HWLGW) dedi: Kesinlikle Romanus 77- bunu yapmak iin aklm eldi.38 Bunun zerine Pesah ona dedi: Eer yleyse, Romanusa kar yr

33

Samkar, Tamatarkan yarmadasnda, boaz tutan ayn adl ehrin Yahudilerce kullanlan ismi ki, slam kaynaklarnda da bazen bu biim geer. Buras Musevi nfusun ounluu ve younluuyla bilinir. Hazar devleti ykldktan sonra da buradaki Museviler Hazarn devam gibi yaamlardr, ancak ok gemeden bu yarmada Rus idaresine girmitir. Rus saldrs o dnemde btn dnyada alldk olan Viking aknlarna benziyor. Sessiz ve beklenmeden gelen bir hcumu gsteriyor. 34 Balk olarak aklanr. Hazarn Karadenize ald Ker boaz blgesinin yneticisi, dolaysyla devletin bat stratejisinin uygulaycsdr. Daha eski kaynaklar Balknn Samkarta deil, boazn bat yakasndaki Kerte oturduunu bildirir. Muhtemelen o Kerte hazrlksz otururken, Ruslar kar kydaki kente saldrmlardr. Buradaki balknn isminin branice olduu grlyor ki, muhtemelen hanedandan biri olarak bu nemli grevi tutmaktadr. Onu Kara Bulgar beyi olarak dnmekte zorluklar vardr. 35 imdiki Sivastopol/Akyar yaknlarnda bulunan tarihi kent Kerson. stanbula en yakn noktadr ve Krmdaki Bizans idaresinin bakentidir. Buraya kadar uzanan bir Hazar harekt savan ok ciddi olduunu gsteriyor. 36 Zuckermann belirttii gibi, Kerson kuatmasn atklar bir lam ile delmeye ve dar kmaya alan Bizans glerini anlatyor olmal. 37 Burada yerlilere ve Bizansllara dokunulmayp esir alndklar, onlarn yannda bulunan Ruslarn kltan geirildii, bu Ruslarn muhtemelen Samkartan getirdikleri Hazar asll esirlerin ise kurtarldklar anlalyor. 38 Hazarlarn Ruslarla karada veya denizde nasl bir sava yaptklarn tahmin etmek kolay deil. Hazarlarn kesin bir zafer kazandklarnn imas yok. Grnrde iki taraf da tketecek olan bir sava var ve Rus taraf buna gelmiyor. Belki de Hazar ileri harektyla tm dayanaklarn, hatta Krmdaki mttefikleri olan Bizansllarn desteini kaybeden, dolaysyla lkesindeki itibar da sarslan Olegin, sonu almayacan umduu bir savaa devam etmeyerek Pesah ile temasa getii ve durumu kabullenip gerekleri anlatt grlyor. 12

Kenize Mektubu

78- ve bana kar savatn gibi ona kar da sava ve (bu takdirde) seni brakacam, yok yoksa ya burada 79- leceim veya cm alncaya kadar yaayacam. Ve isteksizliine ramen yrd 80- deniz zerinde drt ay boyunca stanbul (QWNSTNTYN) ile savat. Ve bu gl adam orada 81- mahvoldu. nk Makedonyallar ona kar ate sayesinde galip geldiler.39 O kat fakat memleketine dnmeye 82- utand. Ve deniz yoluyla rana (FRS) gitti ve o ve tm ordas orada mahvoldular. 83- Sonra Rus Hazarn kudretine boyun edi.40 Bak, efendime 84- bildiriyorum ki, kitaplarda bulduumuz ekliyle memleketimizin ismi 85- RQNWStur41 ve kraliyet ehrinin ad Hazardr42 ve onun iinden geen rman
Ruslarn 941 yl yaz aylarndaki drt ay sren stanbul saldrsndan bahsediliyor. Bu zorlu savan sonucunu ancak Rum ateinin stnl belirlemitir. Ruslarn stanbula bu kadar yklenileri de dndrcdr. Gl bir donanma adam olan Romanos karsnda anslar bulunmamasna ramen, ok byk bir inatla savaa devam etmilerdir. Bundan, onlarn Krm blgesinde ok fazla hrpalanmadklarn, belki Hazarlardan yardm grdklerini dnmek bile mmkndr. 40 Azerbaycana deniz yoluyla gidi ancak Hazar izniyle olabilir. Burada tkenmi ve yorulmu Ruslara Hazarlarn izin vermesi, Mslmanlarla aralarndaki bir meseleyle alakal olmaldr. Olegin Ruslar stanbulda baarsz olarak Hazara snmlar, onlar da Azerbaycandaki sahipsizlii iyi bildiklerinden, yurt tutmalarn tavsiye ile oraya ynlendirmilerdir. Gerekte ise tpk Alan meselesinde Hristiyanlardan intikam alnmas gibi, Mslmanlardan dolayl bir intikam alnd ve meselenin ciddi olduu anlalyor. br trl, Hazar ordusu tamamen Mslmanlardan oluuyordu ve ynetimin orduyu ap Mslmanlar aleyhine bir uygulamay hayata geirme imkn fazla yoktu. Burada durum lkedeki Mslman kamuoyuna belki mecburiyet tahtnda bir gelime olarak gsterilmi, yani aslnda bitik ve yorgun bulunan Ruslarn Hazarlara bir zarar vermemesi iin dil nehri zerinden denize geilerine izin verildii sylenmi olabilir (Halkn buna ne derece inandn takip eden gelimeler ve zellikle Svyatoslavn byk saldrs karsnda hibir savunma gayreti gstermeyen ve bylece devletin yklmasna yol aan paral Mslman ordunun tutumu gstermektedir). stanbul ve Azerbaycan saldrlar arasnda yl vardr ve bu uzun sre zarfnda Ruslar orada burada snt olarak durmular, bu arada Hazarlarla uzun temaslar iin vakitleri olmutur. Ruslar Azerbaycandaki Berda kentini bir yl kadar (944-945) ellerinde tutmalarna ramen, sonunda perian olmular ve Oleg muhtemelen orada lmtr. Kaan Yusuf mektubunda kendisinin Ruslarn Hazar denizine inmesini engellediini, br trl Badata kadar her yeri tahrip edeceklerini belirtir. Burada kendi izniyle hareket eden Olegin dknt Ruslarna gnderme vardr. Bir taraftan da Endls sarayna gz krpmaktadr. Ama bu hadise dnda Ruslarn altta kaldklar vaki deildir ve ksa sre sonra Hazar ortadan kaldracaklar ve bunun iin kaandan izin almayacaklardr. 41 Arkanus, Birunnin Batlamyustan alarak syledii Arkanya. Burada Hazar denizinin Ortadoudaki yaygn ismi olan Hirkan denizi ismine gnderme yaplyor. Ancak neden denizin kuzeybat tarafndaki kendi memleketine bu ismi verdii anlalmyor. Burada kastettii ey memleketin deil, denizin ismi olmal. 42 Kagarl Mahmud, bn Hurdadbih ve Birun de Hazardan Trk dnyasnda bir ehir olarak bahseder ve zellikle Kagarl bir Hazar Trk kavmini hi anlatmaz. Bu konu zerinde durulmaldr. dil azndaki ayn ad tayan bakentin isminin rmak isminden ayr olmas beklenir; 13
39

Osman Karatay

86- ad TYLdir.43 Buras (siz)in lkenizden gelen denizin sadr ki,44 buradan 87- senin elilerin stanbula geldiler. Ve ben sanyorum ki, 88- o Byk Denizden balar. Fakat bizim ehrimiz o denizden 89- iki bin yz altm rs45 uzaktadr. Bizim lkemiz ile stanbul aras 90- denizden doksan ve karadan yirmi sekiz gndr46 91- ve efendimin mlknn arazisi elli gndr. Bak, bize kar savaanlar (unlardr): 92- SY,47 Babl-Ebvab,48 ZYBWS,49 TWRQW ve LWZNW.50
bu da Hazar olmaldr. Dastanda bir Hazar bakentini dnmek, orada baka kavimler oturduu iin zor gzkyor. Belki ilk zamanlarda Bizans ve Sasani mcadelesine itirak sebebiyle onlara yakn oturuyorlard ve akabinde Araplara kar gneydeki merkezlere nem verilmiti. Ama Gktrk idaresindeki bir bat vilayetinin merkezini hem douyla da balantnn kolay olduu, hem de Derbent, Alanya ve Krma eit mesafede bulunan bir yerde aramak yerinde olacaktr ki, Don nehri zerinde bulunan (eski) Sarkel buna muvafk der. Bu konuda Goldelmann tespiti yerinde gzkyor. Bunlar yeni batan deerlendirmek gerekmektedir. Belki Hazar vilayeti ve devleti hep iki bakentli idi. Kaan Yusuf da buna iaret eder. 43 Atil, dil. Nehrin deltasnda Hazar bakenti veya bizce Hazar adl kent bulunmaktayd (kr. dil Bulgarn bakenti olan Bulgar). Mslmanlarn ounlukta olduu ehrin byk ksm ile ynetim merkezlerinin bulunduu daha kk semt arasnda su geiyordu. Kaandan baka kimsenin ta ve tuladan ev yapmasna izin verilmeyen bu ehir, dolaysyla abuk bir ekilde ortadan kalkmtr. 44 Schechter gneyidir der. Takip eden cmlelerin de gsterdii zere, burada Karadeniz ve Akdeniz szkonusudur. Eer mektup spanyada bulunan Hasdaia yazld ise, oradan gelen ve stanbula ulaan deniz Akdenizdir. Ancak sorun Hazar memleketinin Akdenizin gneyinde veya sanda deil, kuzeyinde ve solunda olduudur. Kurcalanmayan bir nokta var. Kenize Mektubu Msrda ele geirildi ve dnyada bir Musevi devletinin bulunduunu duyduunda merak iinde kalan tek kimsenin Endlsl Hasdai olmas dnlemez. Elbette baka yerlerden Yahudiler de bunu duymu, daha fazla bilgi edinmek istemi olabilirler. Buna Msr cemaati de dhildir. Zaten spanyaya cevab bizzat Kaan Yusuf gndermi, st dzey haberleme kaan ile halife danman seviyesinde gereklemitir. spanyaya nceki veya sonraki ikinci bir mektup anlamsz olacaktr. Baka yerlere, cemaat nderi seviyesindeki mektup ise Hazardan bir yetkilinin eliyle olacaktr ki, imdi okuduumuz metni yazan kimse de byle birisi olmaldr. Eer Akdenizi Msrdan gelen bir deniz olarak alrsak, Hazar lkesi saa decektir; bu da Mektupta geen ifadeyle barr. Evet, eli ifadesi ilk bakta muhatabn bir devlet adam olduunu gsterir. Ancak kendisi bir devlet memuru olan Hasdain elileri eli ise, baka bir yerdeki bir devlet grevlisi Yahudinin de elilerinin olabileceini kabul etmemiz gerekir. rnein Msrdaki bir vali veya maliye bakan veya cemaatin bakan da eli gnderecektir. Bunlara ulak demek daha yerinde olur. spanya-Hazar haberlemesi de shak bin Abraham Akriin stanbul ve Msr seyahatlerinde ele gemitir ama bu Msrda ele geen her eyi spanyaya balayacamz anlamna gelmez. 45 Yaklak 220 metreye tekabl eden, Yahudilerin ta Babil dneminden kullandklar eski bir l birimi. 2160 rislik bu ayrntl mesafe Hazar Karadeniz kysna tayacaktr. Baltk veya Kuzey Denizi burada mevzubahis bile deildir. Dolaysyla, Atlastan bahsedilmesi konu d olacaktr. Mektubun yazar Byk Deniz ile sizin lkenizden gelen denizi ayr tutuyor. Dolaysyla bu, Akdeniz de olamaz. Azak ile kyaslayarak Karadenizi byk diye adlandrm olmaldr. 46 Denizden mesafenin uzakl, Karadenizi getikten sonra Azak denizine girilmesi ve oradan Don nehrinde uzun sre ilerledikten sonra karaya kp gneydou ynnde Hazara doru gidilmesinden kaynaklanyor. Bunun dnda, gneyden geecek bir karayolu hem zahmeti, hem de Alan tehlikesi sebebiyle tercih edilemezdi. 14

Kenize Mektubu

Abstract
Conversion of the Khazars, a Turkic people, to Judaism provoked great interest in historiography, and resulted in many significant studies. Sources of this problem are very scanty. A Khazarian Hebrew letter, announced to scholarship in 1912, and known as the Schechter Letter after the name of its publisher, or the Cambridge Document after where it is kept, without names of its sender and receiver, provides important data for this issue. This essay contains a Turkish explanatory edition of the letter. Keywords: Khazars, Judaism, Jewry, the Khazar conversion, the Genizah Khazar Document, the Schechter Letter, the Cambridge Document.

Yukarda As ve Trkn ayn siyasi birime, eski As lkesi olan Aral evresinde yaayan Ouzlara iaret ettiini sylemitik. Burada bu ikisi tamamen ayr ve alakasz gzkyor. Bence ayn durum hala geerlidir. Yukarda siyasi olarak bu blgenin tek bir yneticisine, Ouz yabgusuna iaret vard. Burada ise kavimler ve lkeler anlyor. Harezmin eski yerlileri olan Arsiyye asll kimseler (eski ran Aors halknn torunlar olmallar) Hazar ordusunun esasn tekil ettii gibi, Mslmanlarla didime durumunda da Hazarn en byk belasydlar. Ouzlarn Hazar kart faaliyetlerine buradaki Arslarn da katlm olmas beklenir. Bu topluluun gerek eski kitaplardaki, gerekse o dnemde hala kullanlan ismi As idi. Aslnda iki ayr topluluu niteleyen bu isimler, Turan yurtlarnda ok grlen bir etnik sre kalb olarak hkim kabilenin isminin tm boy birliine yaylmas, baka bir kabile hkim olduunda ise onun isminin benimsenerek dierinin terk edilmesi alkanln yanstrlar. Belgenin bu son satrnda ilk srada Kafkasl halklarn sraland, dolaysyla SY kelimesinin Kafkas dals Oslara iaret ettii sylenebilir, lakin dostunu dmann tam sralayamayan yazardan byle bir dzenlilik beklememiz zor. Bu listede kesintisiz dman olan Peeneklerin ad anlmyor, en byk dman olan Rusun yerine Rus hkimiyetindeki bir Slav kabilesi olan masum Lenzanenler geiyor (grnmekte; byle deilse daha kt, nk Ruslar tastamam unutmu!), Alanlar dmanlar arasda saylmamakta, buna karlk Hazara fazla bir dmanl dokunmayan ve aksine mttefik olarak byk iler yapan Ouzlar hasm safta sralanmaktadr. Bu listenin yapsna fazla gvenemeyiz. 48 Derbent. Bununla gneyden, yani batan beri slam topra olan Azerbaycandan gelen saldrlar, kastedilmektedir. Ancak mektubun yazld tarihe kadar ok uzun sre Mslmanlarla Hazarlar arasnda nemli bir atma olmamtr. Dastanl kavimlerden birinin kastedilmi olmas da mmkndr. 49 branicede (bet) harfinin (kaf) harfine ok benzemesi dolaysyla, bu kelimede Zikos diye bir dzeltme yaplr ve bunda Kafkaslarn batsndaki halklara o dnemde verilen Zik ismi grlr. Bu isim Ptolemeustan beri kullanlmaktayd, dolaysyla mektup yazarnn muhatabn daha iyi anlayacan dnd eski bir ismi tercih ettii grlyor. Bu isim Ortaalarda Kafkaslarda bilinmese de, kitab bilen herkes tarafndan 19. yya kadar kullanlmtr. Hlbuki o dnemde, 10. yyda, yazarn kastettii bu halk iin (eer yeniden kurmamz doru ise) Kaeg veya Kerket > erkes gibi bir isim kullanmas beklenirdi. 50 Kr, Polonya asll olup, Konstantinos Porphyrogenitusa gre Dnyeper zerinden gelen Ruslara kayk satan Slav kabilesi Lenzane ve muhtemelen ayn ismin Mesudde geen biimi olan Lzne. 15

47

Osman Karatay

KULLANILAN KAYNAKA
Alemany, Agust, Sources on the Alans. A Critical Compilation, Leiden-Boston-Kln, 2000. Artamonov, Mikhail I., Hazar Tarihi: Trkler Yahudiler Ruslar, ev. D. A. Batur, stanbul, 2004. Arzhantseva, Irina A., The Alans: Neighbors of the Khazars in the Caucasus, BenShammai, Haggai - Rna-Tas, Andrs (yay.), The World of the Khazars: New Perspectives - Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium, Leiden, 2007, s.59-73. Baker, Colin F. - Polliack, Meira, Arabic and Judaeo-Arabic Manuscripts in the Cambridge Genizah, Cambridge 2001. Brook, Kevin A., Hazar Yahudileri, ev. . Tulal, stanbul, 2005. Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio, ed. Gy. Moravcsik - R. J. H. Jenkins, Washington, 1967. Czegldy, K., Khazar Raids in Transcaucasia in 762-764 A.D., Acta Orientalia Hungaricae, XI (1960), s.75-88. Dunlop, Douglas M., Hazar Yahudi Tarihi, ev. Z. Ay, stanbul, 2008. Erdal, Marcel, The Khazar Language, Ben-Shammai, Haggai - Rna-Tas, Andrs (yay.), The World of the Khazars: New Perspectives - Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium, Leiden, 2007, s.75-108. Franklin, Simon - Shepard, Jonathan. The Emergence of Rus 750-1200, London, 1996. Gil, Moshe, Documents of the Jewish Pious Foundations from the Cairo, Leiden, 1976. Golb, Norman - Pritsak, Omeljan, Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century, Ithaca, 1982; Rusa: Xazarsko-Yevreyskie dokument X veka, Moskva-Yarusalem, 1997. Goldelman, Menashe, On the Location of the Khazarian City of Al-Bayd , Archivum Eurasiae Medii Aevi, 10 (1998-1999), s.63-71. Golden, Peter Benjamin, Hazar almalar , ev. E. . Mzrak, stanbul, 2006. -----, Gney Rusya Bozkrlarnn Halklar Erken Asya Tarihi, yay. Denis Sinor, ev. A. Arel, 2. bask, stanbul, 2000, s.345-382 (Cambridge History of Inner Asiadan eviri; s.354-364 aras Hazarlardan bahseder). -----, Hazarlar, Hazarlar ve Musevilik, P. B. Golden - C. Zuckerman - A. Zajaczkowski, ev. O. Karatay, orum 2005, s.3-22 (Turkish-Jewish Encounters, Haarlem, 2001deki makalesinden eviri). -----, Hazarlar ve Musevilik, P. B. Golden - C. Zuckerman - A. Zajaczkowski, ev. O. Karatay, orum 2005, s.23-64 (Archivum Eurasiae Medii Aevi, 1983teki makalesinden eviri). -----, Trk Halklar Tarihine Giri, ev. O. Karatay, 2. Bask, orum 2007. -----, Irano-Turcica: The Khazar Sacral Kingship Revisited, Acta Orientalia Hungaricae, 60/2 (2007), s.161-194. -----, The Conversion of the Khazars to Judaism, Ben-Shammai, Haggai - Rna-Tas, Andrs (yay.), The World of the Khazars: New Perspectives - Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium, Leiden, 2007, 123-162. Grgoire, Henri, Le Glozel Khazare, Byzantion 12 (1937), s.225-266. Gumilv, Lev N., Hazar evresinde Bin Yl, ev. D. A. Batur, stanbul, 2002. Hunter, Erica C. D. - Reif, Stefan C. - Jefferson, Rebecca J. W, Published Material from the Cambridge Genizah Collections: A Bibliography, 2 cilt, Cambridge, 1988-2004). Judah Hallevi, Book of Kuzari, trans. by H. Hirschfeld, New York, 1946.

16

Kenize Mektubu

Kokotsov, Pavel, Novy Yevreyskiy dokument o Xazarax i Xazaro-RusskoVizantiyskix otnoeniyax v X veke, Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosveeniya, Kasm 1913 (Petersburg), s.150-172. -----, Evreysko-Xazarskaya Perepiska v X veke, Leningrad, 1932. Kona, S., Lenzaninoi Kostyantina Bagryanorodnogo u Konteksti Problemi LyahivLendzyan, Vistnik Kivskogo Natsionalnogo Universitet im. Tarasa evenka, Say 11 (2007), s.4-7. Kuzgun, aban, Hazar ve Karay Trkleri, 2. Bask, Ankara, 1993. Mesud, (2004) Murc ez-Zeheb (Altn Bozkrlar), ed. D. A. Batur, stanbul. Nikolov, Stephan, The Magyar Connection or Constantine and Methodius in the Steppes, Byzantine and Modern Greek Studies, 21 (1997), s.79-92. Noonan, Thomas S., Why Dirhams Reached Russia: The Role of Arab-Khazar Relations in the Development of the Earlies Islamic Trade with Eastern Europe, Archivum Eurasiae Medii Aevi, 4 (1984), pp.151-282. -----, The Khazar-Byzantine World of the Crimea in the Early Middle Ages: The Relgious Dimention, Archivum Eurasiae Medii Aevi, 10 (1998-1999), s.207-230. Obolensky, Dimitri, The Byzantine Commonwealth: Eastern Europe, 500-1453, London, 1971. Pritsak, Omeljan, Hazar Hakanl n n Musevilie Geii, ev. A. T. zcan, Karadeniz Aratrmalar, Say 13 (Bahar 2007), s.15-34 (Harvard Ukrainian Studies, 1978den eviri). Reif, Stefan C., The Cambridge Genizah Collections: Their Contents and Significance, Cambridge, 2002. Romaov, S. A., storieskaya Geografiya Xazarskogo Kaganata (V-XIII vv.) -I-, Archivum Eurasiae Medii Aevi, 11 (2000-2001), s.219-338. -----, storieskaya Geografiya Xazarskogo Kaganata (V-XIII vv.) -II-, Archivum Eurasiae Medii Aevi, 13 (2000-2001), s.185-264. Schechter, Solomon, An Unknown Khazar Document, Jewish Quarterly Review, New Series, 3:2 (1912/1913), s.182-219. Schweid, Eliezer, The Khazar Motif in the Kuzari of Judah Halevi, Ben-Shammai, Haggai - Rna-Tas, Andrs (yay.), The World of the Khazars: New Perspectives - Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium, Leiden, 2007, s.279306. Shapira, Dan D. Y., Two Names of the First Khazar Jewish Beg, Archivum Eurasiae Medii Aevi, 10 (1998-1999), s.231-241. -----, Some Notes on Jews and Turks Karadeniz Aratrmalar, Say 16 (K 2008), s.2538. een, Ramazan slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, 2. bask, Ankara, 1998. Ycel, Muall U., Hazar Hakanl , Trkler, C.II, yay. K. iek, vd., Ankara, 2002, s.445-463. Zuckerman, Constantine, Hazarlarda kili Ynetimin Kkeni ve Yahudilie Gei artlar, Turkler, C.II, yay. K. iek vd., Ankara, 2002, s.481-490. -----, Hazarlar n Musevilie Geci Tarihi zerine, P. B. Golden - C. Zuckerman - A. Zajaczkowski, ev. O. Karatay, orum 2005, s.65-121 (Revue des tudes Byzantines, 1995ten eviri).

17