i,

i i , i
i
i

ATTLA'NIN OCUKLARNN ADI

The Names of Attila's Children
Prof.Dr. Saadettn GME*

ii'
I' !

ZET Onun geride brakt ocuu hakkndakaynaklarda bilgi bulma imkanna sahibiz. Aslnda Attila'nn erkek ocuu tane miydi, yoksa daha m fazlayd, bu da mehuldr. Fakat belgelere aksettii ekliyle, nn adn tesbit edebiliyoruz ki, bunlar da; Ellak, rnek ve Dengizik diye anlmaktadr. Bizim zerinde durmak istediimiz konu,bu Trke isimlerin asllardr. Anahtar Kelimeler: Attila, Bat Hunlar

i
I,

ABSTRACT We have an opportunity to find some information in the resources about his three children. Actually, it is unknown whether there were three sons of Attila, or more. However, as far as it is reflected on the resources, we can see names of three sons and these are Ellak, rnek and Dengizik. The subject upon which we want to state is the origins of these Turkish names. Key Words: Attila, West Huns

Btn dnya tarihini yakndan ilgilendiren ve herkes tarafndan da kendi isimleriyle tannan ok az insan vardr. te, dnya milletlerinin byk bir ksmnn bildii ve zellikle Avrupa halklarnn ounun milli kahraman, bir blmnn efsanelerine ve hatta destanlarna kadar giren bir kiidir, Attila. Dnyadaki bir ksm tarihi iin yeryznn gelmi-gemi en byk hkmdarlar arasnda hi phesiz Attila ve ingiz Han'n yerleri bambakadr. kisi de sadece mensup olduklar milletlerin tarihlerinde ve kltrlerinde etkili olmayp; dnyann aa-yukar yarsna yakn bir topluluun kaderinde sz sahibidirler. zellikle M .sonra 5. yzylda

Prof. Dr. Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi retim yesi

iLS

SAADETTN GME

gerekleen Hun aknar ve Attila'nn Avrupa'daki faaliyetleri bugnk Avrupa'nn ekillenmesinde nemli roloynamtr. Tarihte "Kavimler G" diye de anlan bu hareket sonucunda, yer-yznden birok halk kalkt gibi, yeni yeni devletler ve topluluklarn da zuhur etmesi sz konusudur. M. sonra 400'lerde Hun babuu Yuldz (Uldz) Kagan, her iki Roma'y da bask altna almaya balam; Roma iten ie kaynar iken isyanlar ve kargaa da alp ban gitmiti. Yuldz Kagan, karsnda dzensiz ve korkak bir dman olmasn istemediinden Roma'ya yardm ederek, isyanclardan temizledikten sonra, 409'da Tuna'y geip; Trakya'da Dou Roma'nn umumi valisiyle bar imzalad. Kaynaklarn bildirdiine gre; Yuldz bu grmelerde "gnein batt yere kadar her taraf zaptedebileceini" sylyordu. Yuldz ismi hereyden nce destani Trk hkmdar Oguz Kagan'n ocuklarndan birisinin addr ve Trk cihan hakimiyeti anlayna gre bu ismi tamaktadr. Bilindii zere Oguz Kagan, sadece yeryznn deil, btn evrenin hakimidir. Dolaysyla oullarnn adlar Kn, Ay, Yuldz, Kk, Tag, Tengiz olarak bouna verilmemitir. Destan kahraman Oguz'un oluyla, Balam-er'in olu veya torunu olan Yuldz'n isminden baka bir Trk kagannn byle bir ad ile anlmamas da ilgi ekicidir (en azndan Yuldz adl byk bir Trk hkmdar daha yoktur) i. 420 sralarnda Hunlarn banda ok deerli drt karde bulunuyordu. Bunlar: Rua (ki bu isim Trke bir kelimenin Latin kaynaklarna bozularak gemesidir), Muncuk, Ay-bars ve Oktar. te Attila, bunlardan Muncuk'un oludur. 434 senesinde amcas Rua lnce hanlk makamna o oturdu. ocukluundan itibaren sk bir sava ve devlet eitimi alan, amcasyla beraber btn savalara katlan; demir bilekli, elik yrekli bir Trk asilzadesiydi. Kardei Bleda (bu isim de Trke bir adn veya unvann bozulmu ekli olsa gerek; belki Boyla/Bolat/Bilge?) daha zayf olduundan; hkmdarlkta ciddi bir talebi olmam; bir sre devletin idaresinde kardeine yardmc olduktan sonra heme kadar Attila tarafndan ldrld syleniyorsa da; bilinmeyen bir sebeple 445 tarihinde lmtr. Babug Attila 434 ylnda Bizans'a diz ktrd. Kostantiniya veya Margus Bar diye bilinen andamaya gre; Bizans hibir surette Trklerin dmanlaryla ittifaklara girmeyecek, Trk yurdundan kaanlara kucak amayacak ve her yl dedii vergiyi iki katna karacakt. Attila da tpk dedesi Yuldz gibi, Roma'ya i karklklarla boutuu bir srada yardmda bulundu. Birok yabanc kavmi Trk hakimiyeti altna ald. Dou Roma'ya, yani Bizans'a 441-442'lerde taarruz ettii gibi, 447'de Balkanlara ikinci defa yrd. Dnyann tek efendisi haline gelen Attila'y
i

S.Gme, "Trk Tarihinin Kahramanlan: 3-Yuldz Kagan", rkuo, Say 51, stanbul 2002, s.44. Oguz Kagan ve Oguz'un ocuklannn adlan iin aynca balonz; S. Gme, "Oguz Kagan'n Kimlii, Oguzlar ve Oguz Kagan Destanlan Uzerine Bir-Iki Sz", DTCF. Tarih Aratrmalar Dergisi, 22/35, Ankara 2004.

ii

ATILA'NIN

OCUKLARININ

ADI

119

Romallar ortadan kaldrmak iin bir suikast planladlar. Attila'nn nezdine giden elilik heyetine sokulan bir casus Attila'y ldrmekle vazifelendirildi. Ancak bu heyette bulunan Ee-kun/Ede-kun (kaynaklarda bu ahsn ad da farkl kaydedilmektedir) isimli bir Trk durumu renince, bunu Attila'ya haber vermi; o da suikastilere sularn itiraf ettirdikten sonra Roma imparatorunu aalamtr. Bundan sonra Babug Attila'nn daha nce kendisine bir nian yz gnderen III. Valentinianus'un kz kardei Honoria'nn evlilik teklifini kabul ettiini bildirerek; Roma imparatorluunda hak iddiasnda bulunduunu gryoruz. Macaristan' daki merkezlerinden 451 senesinde hareket eden Trk ordusu, Galya'ya girdi. Haziran 451 tarihinde, Attila'nn kuvvetleri Roma ordusunu "Turan Taktii"yle malup etti. 452'de Po Ovasna dald. Hatta bir korku ve tela baladndan; Romallar Papa . Leon'u balanmak zere, Attila'ya yolladlar. Artk, her iki Roma da Trk hakanna boyun emi, sra doudaki Sasani imparatorluuna gelmiti. Ancak dmanlar Attila'dan kurtulmann baka bir yolunu buldular. Avrupa 'nn en gzel kzlarndan birisini ona zevce olarak yolladlar. 453 senesinde altm yalarndayken, Attila bu kz tarafndan zehirlenerek, ortadan kaldrld. Bylece hrstiyan dnyasnca "Tanr'nn Krbac" diye de anlan, dnya tarihinin en byk hkmdarlarndan birisi yok edilmi oldu2 Attila'nn salam olduu birlik ve stnlk maalesef ondan sonra devam etmedi. Daha dorusu ocuklar bunu srdremediler. Bunun eitli sebepleri vardr: Kardeler arasndaki taht mcadeleleri ve kabilelerin ne kma kavgalar, bunu frsat bilen Romal ve dier Avrupal kavimlerin saldrlar Attila Trklerinin varlklarna son veren etkenlerdendir. Onun geride brakt ocuu hakknda kaynaklarda bilgi bulma imkanna sahibiz. Aslnda Attila'nn erkek ocuu tane miydi, yoksa daha m fazlayd, bu da mehuldr. Fakat belgelere aksettiiekliyle, nn adn tesbit edebiliyoruz ki, bunlar da; Ellak, rnek ve Dengizik diye anlmaktadr. Bizim zerinde durmak istediimiz konu, bu Trke isimlerin asllardr. zellikle Latin eserlerinde sadece Avrupa Hunlarnn deil; Avar, Bulgar, KumanKpak, Peenek vs. Trk beglerinin adlar da bozularak zikrediliyor. Ama bunlarn pekou umumi Trk unvan olduundan tahrif olmam biimini tespit edebiliyoruz. Buna bal olarak Attila'nn ocuklarnn unvanlar da, Trk idarecilerin milattan nceki alardan beri kullandklar sanardr. Ama bu gne kadar nedendir bilinmez, bu adlarn gerek ekli konusunda fazla kafa yorulmayp, Latin-Bizans kaynaklarnda nasl getiyse, o haliyle kullanla gelmitir.
Qeni bilgi iin baknz, S.Gme, "Trk Tarihinin Kahramanlar: 4-Attila", rkun, Say 52, Istanbul 2002.

j!
i i

120

SAADETTN GME

Babug Attila'nn en byk olu Ellak'tr. Belgelerin ifadesine gre o, Attila'nn halefiydi. Ama kardeleriyle topraklarn paylalmas hususunda anlamazla dt ve babasnn lmnden ok ksa bir sre sonra (454) Pannonya'da Germen kabileleriyle yapt bir savata ld3. Dier ocuklarnn ismi gibi, Attila'nn bu en byk olunun da unvan doru sylenmemektedir. Onun ad veya unvan "llig" olmaldr. Bu zaten Orta Asya'dan beri Trk hkmdarlarn unvanlarnda geen bir kelimedir. Mesela 58 i tarihinde Tapar (Taspar) Kagan lnce, yerine ad in vesikalarnda Sha-po-leh diye anlan llig Ibara Bilge gemitir4. Yine bu unvan Kara-Hanl beglerinin adlarnda grebildiimiz gibi, Kara-Hanllara baz kaynaklarda llig Hanlar da dendiini bilmekteyiz5. Deiik Trk kitabelerinde de rastladmz6 "llig" kelimesi; "hkmdar" manasna gelmekle beraber, "devletli, saltanatl", anlamlarn da tamaktadr? Dolaysyla Attila'nn bu olunun ad Ellak deil, llig olmal ve manas da; "il sahibi, devlet sahibi" demektir. llig transkripsiyonu hakknda bugn pekok aratrmac hem fikirdir. imdi de Attila'nn kk olu rnek'ten bahsedelim. Anlatlan baz rivayetere gre, o babas Attila tarafndan ok seviliyordu. Bunun da sebebi, baz kamlar Attila'nn salnda, soyunun dalacan, fakat en kk olu rnek' ten gelenlerin yeniden bu gnei parlatacan sylediklerinden, ocukluundan itibaren ok martlmt. 454 senesinde llig Han'n lmnden sonra Hun merkezleri Romal ve Germen kavimlerin eline getiinden rnek ve Dengizik Karadeniz'in kuzey taraflarna ekilmilerdi. Uzun sren savalar ve kovalamacalarn ardndan 466'larda Bizans imparatoruna eliler yollayarak bar istediler. Onlar Karadeniz'in kuzeyinde ve Tuna kylarndaki kasabalara serbeste girmek ve hayatlarnn devam iin ticarete izin verilmesini istiyorlard. Ama kendilerine son derece ar hakaretler yapld. Bu arada i isyanlar da alp ban gitti. Aratrmaclarn fikrince rnek, Dobruca'nn kuzey ksmn kendisine s yapmt. Buralarda toparlanmaya alan rnek yeni bir Trk boyunun ortaya kmasna araclk ediyordu ki o da, bizim Bulgarlar olarak bildiimiz Trk kabilesiydi. Anlalan odur ki, mek basklara dayanamayarak sonunda Bizans'n hakimiyetini kabul etti8 Kaynaklarda rnek olarak anlan bu Trk bynn unvann da biz "Erkin~rkin" eklinde dnyoruz. Bu da malum olduu zere ok eski bir
J.M.D<:guignes, Hunlarn, Trklerin, Moollarn ve Daha Sair Tatarlarn Tarih-! Umumisi, C. ll, Istanbul 1924, s. 182; P.Golden, Trk Halklar Tarihine Giri, ev. O.Karatay, Ankara 2002, s.74. 4 S.Gme, Kk Trk Tarihi, 2. bask, Ankara 1999, s.22. .. s Geni bilgi iin baknz, S.Gme, "Kara-Hanl Ad Uzerine Baz Dnceler", Kk Aratrmalar, 2/2, Ankara 2001. 6 Kl Tigin Yazt, Dou taraf 9. satr; Bilge Kagan Yazt, Dou taraf 9. satr; Uyuk-Orzak II Yazt, 4. satr; oyr Yazt, i. satr. 7 G.R.Rachmati, trkisch!,! Turfan-Texte, Berlin 1936, s.107; A.von Le Coq, Trke Mani EI Yazlar (Manichaika), Istanbul 19~6, s.38; A.von Gabain, Trkische Turfantexte X, Berlin . 1959, s.44; R.R.Arat, Kutadgu Bilig Indeksi, Ankara 1979, s.194. 8 Deguignes, a.g.e., s.183; P.Vaczy, "Hunlar Avrupa'da", Attila ve Hunlar, Yay. G.Nemeth, Ter. .Batav, Ankara 1982, s.105-122.
3

AITLA 'NIN OCUKLARNN

ADI

121

Trk unvandr. Derece olarak il-teberlikten nceki bir alt kademedir. Bulgar hkmdar ailesinin neet ettii iddia edilen9 Attila'nn bu olu hakkndaki bilgilerimiz de ancak yukardakilerle snrldr. Erkin unvan ilk defa bir Trk by olarak Mo-kan Kagan'n hkmdar olmadan nceki sanar iinde grlmektedir lo. Bu unvana bir ara Kk Trklerin yerine, tken blgesine hakim olan Sr- Tardularn Inan beinin unvannda da rastlamaktayzl i. Yine Trk tarihinin dnm noktalarndan birini tekil eden 605 tarihindeki isyandan sonra ortaya kan "Alt-Bag Bodun"un bandaki kii de "irkin" unvann tayordul2 Ayn zamanda Kk Trk Brl slalesinden sonra devletimizi idarI" eden Uygurlar, balangta "irkin"ler tarafndan ynetiidiler. 627 senesinde, Kk Trklerin sarsnt ierisinde bulunduklar bir srada, Uygurlar ve Sr- Tardular tarafndan idare edilen isyanlar ortaya kt. Bataki rkin'in lm zerine Uygurlarn liderliine olu P'u-sa (Pusar/belki Basar) geti. 628 ylnda Sr-Tardularla ibirlii yapan P'u-sa, I-Kagan'n yeenini malfip ettil3 Bu baarlarndan dolay P'u-sa, l-teber unvann aldl4 Ayrca "erkin" ya da "irkin" unvanna pekok yaztta da tesadf edebiliriziS. Son olarak Attila'nn ikinci olu olan Dengizik'ten sz edelim. Yukarda da iaret ettiimiz zere o, bir aralk kardei rnek ile birlikte hareket etmiti. Dou Gotlarnn, Pannonya'daki baz Trk boylarnn zerine saldrdklarn grnce bu Trk beyi kaytsz kalamad ve onlara yardma gitti. Fakat Gotlar karsnda yenilince, Bizans'a iltica etme teklifinde bulundu. Kendisine izin

Golden, a.g.e., s.74. Gy.Neme!h gibi aratrmaclar, "imek" kelimesinin k;k er demek olduunu sylyorlarsa da (baknz, I.Kafesolu, Trk Milli Kltr, 2. Bask, Istanbul 1983, s.69), biz ayn grte deiliz. Lo Bumn Kagan'n ocuklarndan birisi olan Mo-kan, aabeyi Kara Kagan 553 ylnda lnce Trk Devletinin bana geti. Onun zaman Kk Trk Kaganlnn en gl olduu dnemlerdendir. Muhtemelen de 572 tarinde ld (Geni bilgi iin baknz, Gme, a.g.e., s.1420). ii Gme, a.g.e., s.30. 12 S.Gme, Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, 2. bask, Ankara 2000, s.15-16. J3 M.T.Liu, Die Chinesischen Nachrichten zur Gcschichte der Ost-Trken (T'u.-15jie), II. Buch, Wiesbaden 1958, s.351; M.Ht<rmanns,"Uygurlar ve Yeni Bulunan Soydalar", LU. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 211-2, Istanbul 1946, s.98; J.T.Chang, T'ang Devrindeki Dou G~trkleri Hakknda Yeni Belgeler, Doktora Tezi, Taipei 1968, s .49. Bu Irkin'in ad in kaynaklarnda Shih-chien, ldkte sonra da Ssu-chin eklinde transkrip.y'on edilmi olup, bu transkrip-siyonlarn Irkin unvannn karlad bilinmektedir. Baknz, O.Izgi, in Elisi Wang Yen-te nin Uygur Seyahatnamesi, Ankara 1989, s.14-15. 14 E.Chavannes, Documents sur les Tou-Kiue [Tures] Occidentaux, Paris 1903, s.90 . Uygur birliinin temelini atan P'u-sa 'dr (belki Basar ya da Busar). in yllklan onun hakknda unlar sylemektedir: Basar (P'u-sa) cesaretli ve bilgili idi. Mkemmel planlar tanzim edebiliyordu. O dmanla karlat her savata askerlerinin en nnde bulunuyordu. Az miktarda insanla baar kazanabilyordu. Askeri talimler yapyor, ok atyor, ava gidiyordu. Daima savata idi. Annesi Wu-Io-hun ikayet ve davalar dinliyordu, kanunlar bozmak isteyenleri uyaryordu. Oymaklarda nizam yerinde idi. Uygurlarn refah Basar'n (P'u-sa) devrine rastlar. Baknz, B.Ogel, "Uygur Devletinin Teekkl ve Ykseli Devresi", Belleten, C. 19, Ankara 1955, s.336, 338. . 15 Baknz, Kl Tigin Yazt, Dou taraf 34. satr; Kl I Qf Yazt, Dou taraf 9. satr; oyr Yazt, 4. satr; Terhin Yazt, Kuzey taraf 6. satr; Ust-Kulog Yazt, 1. satr; Miran Metinleri, B yz, Arka taraf 6. satr.
9

122

SAADETTN GME

verildiyse de, Bizansl idarecilerle aras ald ve 469'daki bir savata esir edildi ve kafas kesilerek, ba stanbul'a getirildi16

Bu nc oulun ad da "Tengiz" olmaldr. Trkler ve Mogollarca kullanlan bu unvann manas da herkese malum olduu gibi, "deniz"dir. Mehur Oguz Kagan'n ocuklarndan birisinin ve yine dnyann en byk fatihleri arasnda yer alan Trk-Mogol hkmdan ingiz'in adnda grdmz biimiyle, "ebedilii, sonsuzluu, enginlii" ifade eden bir namdr. Kelimenin sonundaki -ik belki kafalar kartrabilir. Ancak bu k'in Unvann esasnda var olup-olmad phelidir. nsann aklna ister-istemez byle siyasi ve askeri bir unvan olamayaca geliyor. Eer Attila'nn bu olunun ad Tengizik ise, bu bir kltme de olamaz m? Yani "denizcik" manasna da gelebilir.
Netice olarak unlar syleyebiliriz: Bir zamanlar dnyay titreten mehur Trk hkmdar Attila'nn talihsiz bir ekilde ldkten sonra geride brakt ve kaynaklarda adlar zikredilen ocuunun Trke unvanlar; "llig, rkin" ve "Tengiz" olsa gerek.

16

Golden, a.g.e., 8.74.