4.

Aile letmeleri Kongresi Bildiriler

Bir rnek Olay ncelemesi: Kuaktr Yaatlan Bir Aile letmesi Yldz ekerleme

Do. Dr. A. Filiz SUSAR-ZDL Maltepe niversitesi, letiim Fakltesi Halkla likiler ve Tantm Blm Marmara Eitim Ky, Babyk, Maltepe, stanbul Tel: (0216) 626 10 50 (2848) Faks: (0216) 626 11 19 E-Posta: fsusar@maltepe.edu.tr *** r. Gr. Mustafa KARA Maltepe niversitesi, letiim Fakltesi Radyo TV Sinema Blm Marmara Eitim Ky, Babyk, Maltepe, stanbul Tel: (0216) 626 10 50 (2852) Faks: (0216) 626 11 19 E-Posta: mkara@maltepe.edu.tr

ZET Aile iletmeleri aile iinden bir kuaktan dier kuaa devredilebilen iletmeler olarak tanmlanmaktadr. Ynetimin devri aile iletmesinin yaamnda nemli bir dnm noktasdr. Yaplan aratrmalar te birinden daha az oranda aile iletmesinin 1. kuaktan 2. kuaa geebildiini, bunlarn ise ancak yarsnn 3. kua grebildiklerini ortaya koymaktadr. Eer iletme etkin ve krl ekilde faaliyetlerine devam ediyorsa kuaklararas devir daha nemli bir sorun olarak karmza kmaktadr. Kk aile iletmelerinde iletmeyi devir alacak aile yeleri ile ilgili uzun dnemli planlama almas yaplmamas, devir aamasnda bu sorunla yzleilmesi sonucunu dourmaktadr. Yldz ekerleme 1926 ylnda Beyolu Balk Pazarnda kurulmu bir ekerlemeci dkkndr. Bugn Drtler ailesinin ikinci ve nc kua iletmeyi ynetmektedir. Bu aile iletmesi hala geleneksel yntemlerle retim yapmakta ve geleneksel tatlar iddiasn srdrmektedir. Bu almada, bir aile iletmesi olan Yldz ekerlemenin ikinci ve nc kuak yneticileri ile yaplan derinlemesine grmelerin (iin bandaki kuaklarn zellikleri, iletmenin gelecei devamll ile ilgili planlar, u anda kullanlan pazarlama stratejileri ve benzeri konularn sorguland), gzlemlerin ve grsel belgeleme almalarnn sonular paylalacaktr. Anahtar Kelimeler: Aile letmesi, Kuaklararas Devir, Yldz ekerleme
2

GR Aile iletmeleri, ailenin geimini salamak ve/veya mirasn dalmasn nlemek amacyla kurulan, aile yelerinden kii/kiilerce ynetilen, kararlarn alnmasnda byk lde aile yelerinin etkin olduu ve aileden en az iki kuan kurumda istihdam edildii iletme yaplardr (Pazarck, 2004). Aile tarafndan kurulmu ve bu zelliini yitirmeden yzyl akn sredir baar ile ayakta kalm birok irket vardr. Bu tr irketlerin Dnya rnekleri arasnda Bosch, Prada, Miele, De Beers, lkemiz rnekleri iinde de Hac Bekir, Kurukahveci Mehmet Efendi, Komili ve Konyal saylabilir (eri ve alar, 2004). Aile iletmeleri tm dnyada olduu gibi Trkiyede de lke ekonomisine katklar bakmndan ok byk neme sahiptir. Trkiyede faaliyet gsteren iletmelerin %95i aile iletmelerinden olumaktadr. Fakat bu oran sonraki kuaklara geite ciddi oranda dmektedir (Ylmaz, 2009). Aile iletmelerinin en nemli sorunlarndan biri sreklilik ve gelecek planlamasdr. Bu da devretme srecinin planlamas ile balar, nesilden nesle gei plan ile devam eder. ou aile iletmesi kurucusu devir iinin kendiliinden zlmesi yolunu tercih eder ya da konuyu btnyle ihmal eder. Aile iletmesi olarak kalabilmek ailenin bir sonraki kuann ii devam ettirebilmesi iin istekli ve yetenekli olmas, kurucunun gc brakma istei ve dier paydalarn devretmeye etkisi gibi ok nemli etkenlere baldr (Akng nver, 2004). Aile iletmeleri devir sorunu ile yzletiinde kar karya kalaca seenekler ounlukla aada sralananlar gibidir; letmeyi kapatmak, letmenin sahibi olma konumunu koruyarak ynetimi devretmek Hem iletme sahipliini hem de ynetimi kontrol etmek letmeyi satmak (Bowman, 2009:4)

statistikler de devrin tipik sorunlu bir konu olduunu dorulamaktadr. Aile iletmelerinin sadece %30u ikinci kuaa geii baarrken nc kuaa devreden aile iletmesi oran %10dur (Beckhar ve Dyerden akt. Yaln, 2004). Aile iletmelerinin kuaktan kuaa devrinde baarl olmama nedenleri 4 temel duruma dayanmaktadr; letmenin yaama kabiliyetinin olmamas/eksiklii Planlama eksiklii letme sahibinin iletmeyi devretmedeki isteksizlii Sonraki kuan iletmeye katlm konusundaki gnlszl (Bowman, 2009:4)

ARATIRMA YNTEM Bir rnek olay incelemesi olarak kurgulanan aratrmada tek bir olayn derinlemesine incelenmesine odaklanan etnografik rnek olay yntemi kullanlmtr. Bu balamda yz yze grme ve gzlem teknikleri kullanlm, yazl-grsel belgelerden yararlanlmtr. letmenin sahibi ve yneticisi olma konumlarn koruyan ailenin hem 2.kuak hem de 3.kuak temsilcileri ile yar yaplandrlm soru formu kullanlarak derinlemesine grmeler yaplmtr. Ayrca aratrma verileri nda bir de belgesel film ekilmitir.

BULGULAR A) Kurulu yks: Yldz ekerleme 1926 ylnda ikisi karde olan kii tarafndan kurulmu ve bu yzden de ad Yldz olan bir iletmedir. Yldz ekerlemenin kurulu yks ailenin 2.kuak temsilcisi Feridun Drtler
3

tarafndan u ekilde anlatlmtr: Babam nebolu doumlu. Askerlii -demek ki birinci Dnya Harbi ve Kurtulu Sava sras- 7 yl yapm. Daha sonra neboluya gitmi bakm ki pek i ac deil, onun zerine stanbula gelmi. Ve bu arada gene nebolulu olan o gnlerin nl ekercilerinden skdardaki Alptekinlerin yanna almaya girmi. Aradan 2-3 sene geince de kendi iyerini ama araynda bulunmu. Derken biri amcam biri de kendilerine ok yakn -ki Hseyin amcamzdr- bir arkadalar, beraber 1926da bu dkkn amlar. Ve sonra zaman iinde o ikisi ayrlmlar u veya bu sebepten. Dolaysyla 1926 ylndan itibaren biz buradayz letmenin ikinci kuaa devrinin nasl gerekletiini sorduumuzda, Feridun Drtler (2.Kuak); letmenin bana daha dorusu bana ve aabeyime devrilmesi diye bir ey yok. Zaman iinde kald ki 1943l 44l yllardan itibaren yaramazlk yapmayalm diye biz zaten okul tatillerinde devaml dkkna geliyorduk. Dolaysyla byle bir n almamz oldu. 55den bu yana da fiilen aabeyimle beraber olarak srdrmeye baladk. Eee, benim bu arada 60ta yedek subaylm yaptktan sonra dnmde zaten babam da kenara ekilmek ihtiyacn hissetmiti hissetmiti diyorum; ama yine de kontrol elden brakmadan eskisi gibi seferi deil, sabah 8 akam saat 9-10 falan deil de daha ziyade keyfe keder gelip gitmeyle yava yava bize brakm oldu. Ve de biz de bu arada 1984te aabeyim lnceye kadar beraber altk. Sonra da ben yrtme gayretindeyim. Akabinde aabeyimin olu ve olum Altu ile beraberdik. Derken yine zaman iinde aabeyimin olu ayrld. Dolaysyla biz Altucuumla ve de iki arkadamzla -onlar da yaklak 40 ksur senedir bizimleberaber alyoruz yantn vermitir.

B) alanlarn Profili: Yldz ekerlemede toplam 4 kii almaktadr. Feridun ve Altu Drtler iletmenin 2. ve 3. kuak temsilcileri olarak fiilen iin bandadrlar. Dier alanlardan biri usta dieri de onun yardmcs konumundadr ve 40 yl akn bir sredir bu iletmede almaktadrlar. Feridun Drtler, 1934 doumludur ve Galatasaray Lisesi mezunudur. Eski bir futbolcu olan Feridun Drtler iyi derecede Franszca bilmektedir. Ailenin nc kuak temsilcisi Altu Drtler ise 1963 ylnda stanbulda domutur. St.Michel Lisesinden mezun olduktan sonra Uluda niversitesi ktisat blmn bitirmitir. stanbul niversitesi letme ktisad Enstitsnde Turizm letmecilii htisas yapmtr. ok iyi Franszca ve ngilizce bilmektedir. Altu Drtler ald eitimle yapt i arasndaki ilikiyi irdeleyen yorumlarla karlatn sylerken bu konudaki kendi dncelerini u ekilde ifade etmektedir; tabi bazen bana eyi soruyorlar; Turizm bitirdin imdi bu i? Aslnda her iki ite hizmet sektr. Her iki ite de kapdan giren herkese gleryz gstermek ve elimizden gelen hizmeti yapmak zorunda olduunuz iin tahsil hayatmdan uzak bir i yaptm dnmyorum bu adan. Dolaysyla bildiim yabanc diller de var. Yabanc dillerim sayesinde de yabanc mteri ve turistlerle irtibat kuruyorum. Tabi bu sebeple de bir sr yabanc dergilerde ktk. Franszlarn hazrlam olduu ve neredeyse Fransadan seyahate kan her Franszn alm olduu Le guide Tour adnda bir kitap vardr. Bu kitap talyancaya da evrildi. Kitaplarn tamamnda bizim dkknmzn adresi var. Dolaysyla Fransadan stanbula gelen ve talyancaya da evrilmi olan rehber kitaplaryla takip edenlerin hepsi bizim dkknmza muhakkak uruyorlar. En azndan onlar lokumlarmzn, reellerimizin tadna bakyorlar. .

C) retim ve Sat: Yldz ekerleme 84 yllk kkl bir aile iletmesidir. Mikro iletme olarak tanmlanabilecek bu iletme geleneksel yollarla retim yapmaktadr. Feridun Drtler, retim tarzlarn alaturka ve alafranga tarz olarak tanmlamaktadr; Alafranga tarz deyince ikolata tarz. Onlar yine de stanbulun en kaliteli fabrikasndan alyoruz. Ama alaturka eitlerimizin yzde 99u kendi imalatmzdr. Ve Orman Tarm Kyilerinden de msaadelidir. Bu arada reellerimiz iin saolsunlar bize ekstra geleneksel sfatn da kullanmaya hak vermiler. Bu da bizi memnun eder demektedir. Kendi rettikleri rnlerde hibir katk maddesi kullanmamaktadrlar. Bu belki de onlar benzerlerinden ayran en nemli zellikleri olarak kabu edilebilir. Kendi retimlerinin nemli rnekleri Reeller, Badem Ezmesi, Akide ekeri, Tahin Helva, Lokum ve Beyaz Tatldr. rnlerinin yazl reetelerinin olup- olmadn sorduumuz Feridun Drtler bakn yazl olarak reete yoktur. Babadan oula misali, ustadan kalfaya tarznda bir eyimiz vardr. Biraz evvel sylediim gibi 40 ksr senelik ustamz Muammer (yani kendisi ilk geldiinde yukarda imalatta rak olarak girdi, usta yardmcs olmutur,
4

imdi de ustadr) ve teki kardeimiz de Adem, iki ustamzla yukarda(retimin yapld) ve aada birlikte almaktayz yantn vermitir. retimde yeni teknoloji kullanp-kullanlmadn sorduumuz Altu Drtler (3.Kuak) Her ey ok geleneksel retiliyor. Yeni bir teknoloji yok. Ama olmamas bizim iin faydal, bazen zararl gibi olsa da. nk teknolojinin kullanlmamas rekabet gcmz azaltyor. Fakat u adan da bir art puan. Her ey ok doal hala. Mesela; helvalar kendi yaptmz; eit helva var. Sade, kakaolu ve am fstkl. Bu helvalar tahinli ve tahin kendi yan brakyor, bekledii sre iinde. imdi normalde o fabrikalarn helvalarn alanlar evlerinde byle bir yalanmay grmyorlar. Ve bunu da bilmeyen yeni kuaa ben 3. Kuak olarak katk maddesi olmad iin tahinin yann ktn sylyorum. Tabi ne kadar anlatabiliyorum bana ne kadar inanyor? Ben bilemiyorum ama imdi teknolojiyi de ok fazla sokmadmz iin tm bu doall koruma ansmz da yksek oluyor. Ama tabi ki rnlerin belki raf mr daha ksa oluyor. Yani imdi reellere de kimyasal bir ey kullanmyoruz. Her ey ev usul yaplyor. imdi reelin ekerlenmesi falan, reetesi tutturulmu zaten. Dolaysyla alp bu reeli atyorum Diyarbakrda ya da dnyann bir baka ucunda satmay dnemiyoruz. nk gittii o iklimi ok takip etmek zorundayz. Yol artlarn ok iyi takip etmek lazm. Dolaysyla biz bu az teknolojiyle bugnn koullarn bunlar mmkn olduu kadar doal retmeye alyoruz yantn vermitir. Tek bir noktada sat yapan Yldz ekerleme yneticileri yakn gelecekte byme ve ube ama niyeti tamamaktadr. Yldz ekerlemenin mteri profili iinde dorudan sat yapt Trk ve Yabanc mteriler yannda beyldzl oteller ve lokantalar da bulunmaktadr. Ayrca promosyon firmalar da var, onlar rnleri alp kendi isimleri altnda satyorlar. Feridun Drtler mteri profillerinin sre iindeki deiimini u ekilde zetlemitir; imdi mteri gcmz ilk aldmz senelerden bu zamana kadar devaml bir deiim iinde olmutur. yle ki babam 926da bu dkkn at zaman buradaki Balk Pazarndaki esnaf says Trk olarak ok azm. Babamn kendini kabul ettirmesiyle Rumlar sonra Ermeniler sonra Levantenler ve Museviler esas kuvvetli mteri gcn oluturmutur. Bizim kendimize gre yapm olduumuz reeller de onlarn damak tadna uygun olarak yaplyor. Hala o ekilde nk bizim bu reellerimiz baka firmalarn reelleri gibi ok sulu deildir. Tamamen aksi, kak tatls ad altnda misafirlerine ikram edilmek zere hazrlanm bir ekildir. Aaa, bu arada zaman iinde; zaman iinde dediim malum varlk vergisi, malum 5-6 Eyll, 64 74 hadiseleri neticesinde zellikle Beyolu kesiminden ayrlan Rum mterilerimiz ve biraz hali vakti daha dzgn olup da yine ayrlan Ermeni, Levanten ve de Trk mterilerimiz Beyolundan ayrldktan sonra da ister istemez byle bir hafiflik olumutur. Altu Drtler, zellikle bildii yabanc diller sayesinde turistlerle kolay iliki kurduunu, pek yabanc dergiye ve turist rehber kitaplarna konu olduklarn ve bylece mteri portfylerine bir yabanc turist profilinin de eklendiini belirterek unlar sylemektedir; u anda tabi ki eski stanbulda yaayan Rumlar ayr bir kanattan geliyor, onlar tabi stanbula tapyorlar, bitiyorlar. Tabi onlar mterimiz, mteri kitlemiz Rumlar. Hem bizi seviyorlar hem bu blgeyi. Onun dnda bu yabanc dergiler ve rehber kitaplarnda ktmz iin batl turistlerimiz ok fazla. Bir de srail, Telavivden mterilerimiz var. Ve bu mterilerimiz gerekten ok sadklar. nk burasnn turistik bir yer olmadn anlyorlar (dkknmzn). Btn rnlerimizin etiketleri var. Pazarlk yapma imknlar da yok. Her ey belirtilmitir. Ve ngilizce de yazmyor. Trke yazyor. Dolaysyla da bir Trkn alveri yapt bir dkkndan alveri yapt iin de bu onlara art bir puan kazandryor. Aslnda biz kazanyoruz, onlarn gznden. nk turistik bir yer olmadna inanyorlar. Ve gnl rahatlyla arkadalarna tavsiye ediyorlar. Hatta hediye alm olan bir Fransz Fransada lokum kutumuzu yrtp, stanbula geldii zaman o yrtt lokum kutusundaki adresten bizim dkknmz bile buluyorlar. nternetin bir sat mecras olarak kullanlp-kullanlmad da sorgulanmtr. Altu Drtler bu konu erevesinde iinde bulunduklar durumu u ekilde zetlemitir; imdi galiba ok profesyonelce kullanmyoruz. Ama yle kullanyoruz interneti. Mesela bir mteri mail atyor. unu unu istiyorum diyor. Yani web sayfamz var, web sayfamz stnden sat yapmyoruz. Fakat gelen mail zerinden banka hesap numarasna para yatrmasyla biz de onun sipariini kargoyla gnderiyoruz. Bu hem yurt ii hem de yurt d oluyor. nterneti ancak bu kadar kullanabiliyoruz. D) Gelecekle lgili Planlar: kuaktr yaamakta olan Yldz ekerleme yneticileri iletmenin mevcut durumunu koruyarak srdrme niyeti tamakla beraber, orta vadeli bir plan zerinde dnmediklerini sylemek mmkndr.
5

letmenin gelecei ile ilgili orta ve uzun dnem planlarnz nelerdir? Siz u anda 2. ve 3. Kuak olarak iletmeyi devam ettiriyorsunuz, iletmenin sreklilii ne kadar mmkn grnyor? diye sorduumuz Feridun Drtler, imdi esasnda biraz evvel sylediim gibi 926dan bu senelere kadar bir mteri, g kayb var. Kabul etmek lazm. Sebebi deiik trde. ncelikle Tarlaba Caddesindeki mesken olarak kullanlan yerlerde zellikle o gnlerdeki gibi Rumlar oturmuyor. Bir baka kiiler geldiler oturdular ve onlar pek damak tadn da bilmedikleri iin dolaysyla bize yabanc kalyorlar. Tabi devam etmek arzumuz var. Ama benden sonra olum Altu ne yapar bir ey syleyemem demektedir. Altu Drtler (3. Kuak) bu konu ile ilgili unlar eklemitir; 1926dan beri Yldz ekerleme devam ediyor diyoruz. Ama sokaktan geen hi kimse Yldz diye bir ey duymam, bilmiyor. Bu blgede yaayan biliyor ama Niantana gidin ya da Bakrkye gidin ya da Caddebostana gidin kimse bu markay duymam. imdi bu da bizim eksiimiz aslnda. Ama yabanc basna baktnzda bir sr insan kyor. Mesela geen gn bir spanyol kadn geldi. Diyor ki; bizim iin ok deerlisiniz diyor. Acaba ne yaptk ki. Bunu da bilemiyorum. Ama burada da Trkler kendi iinde bizi tanmyorlar. Mesela bundan 10 sene 15 sene nce oldu byle bir ey. Sokaktan bir ocuk geti. ocuk liseye gidip gelirken yllardr geiyormu. Hi fark etmemi. O gn fark etmi. Bir lise hayatn dnn 7-8 seni buradan geiyor grmyor. Ama ben kendi kendime tabi unu dndm. Taksimdeki Mc Donaldslarn, Burger Kinglerin yerini kesinlikle ertesi gn reniyor ama buradan her gn getii sokaa dikkat etmiyor, dikkat ekmemiiz demek ki. Bunlar bizim hatalarmz

DEERLENDRME Yldz ekerleme 1926 ylnda ikisi karde olan kii tarafndan kurulmu 84 yllk kkl bir aile iletmesidir. 1955 ylnda Fahri ve Feridun Drtler (2.kuak) tarafndan ynetilmeye balar. Feridun Drtler kardei Fahri Drtlerin lm zerine (1984) ileri bir sre tek bana yrtr. Gnmzde de yldz ekerleme Altu Drtler (3.kuak) in katlmyla varln srdrmektedir. Feridun Drtler (2.Kuak), Galatasaray Lisesi mezunudur ve iyi derecede Franszca bilmektedir. Halen aktif olarak ilerin bandadr. Altu Drtler (3.Kuak), liseyi St. Michelde okumutur. Uluda niversitesi ktisat Blmn bitirdikten sonra, .. letme ktisad Enstitsnde Turizm letmecilii htisas yapmtr. yi derecede Franszca ve ngilizce bilmektedir. Yldz ekerlemede toplam alan says (iletme sahipleri dhil) 4 kiidir. alanlarn biri 45, dieri 43 yldan beri Yldz ekerlemede almaktadr. ki usta hem retimde hem satta almaktadrlar. Mikro iletme olarak tanmlanabilecek bu iletme geleneksel yollarla retim yapmaktadr. Kendi rettii rnlerde hibir katk maddesi kullanmamaktadr. Temel rnleri; Reeller, Badem Ezmesi, Akide ekeri, Tahin Helva, Lokum, Beyaz Tatldr. retimde yeni-ileri bir teknoloji kullanmamaktadrlar. Bunun avantajlar kadar dezavantajlar olduunun farkndadrlar. zellikle katk maddesi kullanmamak ve bunun bir sonucu olarak rnlerin raf mrnn ksa olmas gibi nedenler sat ve pazarlamada snrlamalar getirmektedir. Buna karlk, zellikle gnmz koullarnda - organik rnlerin farkndalnn artt- bu dezavantaj gibi gzken durum iyi bir pazarlama stratejisi ile bir frsata dntrlebilir. Yldz kkl bir ekerleme dkkn olmasna ramen yeteri kadar tannmamaktadr. Yldz ekerlemenin bir marka olarak konumlandrlmasna ve dolaysyla bilinirliliinin artrlmasna dair almalar yaplmaldr. letmenin son zamanlarda yeni logo tasarm, web sayfasn yenileme vb.almalar yapt gzlenmekle beraber, bu abalarn daha planl bir ereve iinde gerekletirilmesine gereksinim olduu sylenebilir. Tek bir noktada sat yapan Yldz ekerleme yneticileri yakn gelecekte byme ve ube ama niyeti tamamaktadr. nternet bir pazarlama ve dolaysyla sat mecras olarak kullanlmamaktadr. zellikle pazarlama alannda nemli bir mecra haline gelen internetin kullanlmas, zellikle organik rnlere merakl, bilinli kitlenin de mteri profiline eklenmesi sonucunu dourabilir. Yldz ekerlemenin mteri profili iinde dorudan sat yapt Trk ve Yabanc mteriler yannda beyldzl oteller ve lokantalar da bulunmaktadr. zellikle yabanc turistlerin ilgisinin fazla olduu

tespit edilmitir. u anda iletmenin banda bulunan iki kuan da iyi derecede yabanc dil zellikle Franszca- bilmesi eitli yabanc dergilerde yer almalarnda rol oynamtr. Bu kk Aile iletmesinin orta dneme ait bir devir plan bulunmamaktadr. Bu durumla yzleildii zaman ne yaplacana karar verilecektir. Oysa hem iletmenin gelimesi, deimesi hem de devri konusunda planlamann nceden yaplmas karlalabilecek riskleri nceden grmeye ve nlem almaya neden olaca iin ncelikli bir konu olarak gndeme alnmaldr.

KAYNAKLAR Bowman, N., (2009); Transfering Management in the Family-Owned Business, U.S. Small Business Administration,4. eri, M. ve alar, N. (2004); 1998-2002 Dneminde IMKB irketlerinde Performans Belirleyicileri, 1.Aile letmeleri Kongresi Kongre Bildiriler Kitab, stanbul Kltr niversitesi Yaynlar, 140. nver Akng, B., (2004); Aile letmelerinin Gelecei, 1.Aile letmeleri Kongresi Kongre Bildiriler Kitab, stanbul Kltr niversitesi Yaynlar, 140. Pazarck, O. (2004); Aile letmelerinin Tanm Kurumsallamas ve Ynetiimi, 1.Aile letmeleri Kongresi Kongre Bildiriler Kitab, stanbul Kltr niversitesi Yaynlar, 140. Yldz ekerlemenin Sahipleri Feridun - Altu Drtler ile yaplan grme kaytlar, 5 Mart 2010. Yldz ekerleme web sayfas; .ucyildizsekerleme.com Yaln, A. ve Gnel, R. (2004); Aile letmelerinin Bir Sonraki Kuaa Devrinde Karlalan Sorunlar ve zm nerileri, 1. Aile letmeleri Kongresi Kongre Bildiriler Kitab, stanbul Kltr niversitesi Yaynlar, 140. Ylmaz Dicle, N., (2009); Aile irketlerinde Ynetim http://www.mpm.org.tr/Docs/anahtaragustos2009.pdf Sorunlar ve Kurumsallama,

Trkiyede nsan Kaynaklar Ynetimi Uygulamalar: Ulusal Kltrn ve Aile Sahipliinin Etkisi

Do. Dr. Aylin ATAAY Galatasaray niversitesi, letme Blm Ortaky, stanbul Tel: 0212 2274480 Faks: 0212 2582283 e-posta: aataay@gsu.edu.tr

ZET Yetkin nsan Kaynaklarn rgtlere eken ve rgtsel sonulara katklarn etkin bir ekilde ynlendiren ve yneten nsan Kaynaklar Ynetimi (KY) politika ve uygulamalarnn rgtlerin performanslar zerinde olumlu katklar bulunmaktadr. Trkiyede aile irketlerinin KY uygulamalar hakknda snrl aratrma dolaysyla snrl bilgi olduunu gzleminden yola karak gelecekteki aratrmalar k tutmas hedefiyle almamzn temel amacn Trkiye kltrel ortamnda zellikle aile sahiplii ve kontrolnde olan irketlere uyumlu olabilecek nsan Kaynaklar Ynetimi uygulamalarn kavramsal adan incelemek oluturmaktadr. Bu sayede hem ulusal kltr hem de aile sahipliinin KY uygulamalarn zerinde etkilerini lmeye ynelik nermeler gelitirilmesi hedeflenmitir. Anahtar Kelimeler: Ulusal kltr, nsan Kaynaklar Ynetimi Uygulamalar, Aile irketleri

GR 1990l yllarda ve 2000li yllarn balarnda ulusal kltrn nsan Kaynaklar Ynetimi (KY) yaklam ve uygulamalar zerindeki etkilerini aratran incelemelerin says artmaya balamtr (Budhwar and Sparrow, 2002). Fakat bu incelemelerin sonularn yorumlar ve kullanrken kltr kavramnn tanm, anlam ve ierii konusundaki tartmalarn olduka fazla olduunu da dikkate almak gereklidir (Adler 1983).Ayrca, KY uygulamalar arasndaki farkllk ve benzerlikleri zerindeki lkelerin iletme sistemlerinin (e.g. Schuler, Dowling & DeCieri, 1994 & Pieper,1991), istihdam ile ilgili yasal dzenlemelerinin (e.g. Florkowski & Schuler, 1994) ve organizasyonlarn yapsal zelliklerinin (Aycan, 2007) etkilerini lke kltr etkilerinden ayrt edebilmek okta mmkn olamayabildiini de dikkate almak gerekmektedir (Sparrow & Hiltrop 1997). Birok aratrma ulusal kltrn KY uygulamalar zerindeki etkilerini incelerken bu i ie gemiliin etki ve nemini dikkate almamtr hatta bu alandaki yazn iki ana kutba blnmtr: KY uygulamalarnn evrensel olarak uygulanabilirliini savunan birletirici kutup ve ulusal hatta blgesel kltrler arasndaki farkllklar ve lkelere zg balamsal deikenlerin etkisi nedeniyle evrensel olarak uygulanabilir kuramlarn olmadn savunan ayrtrc kutup.
8

Birletirici kutupta yer alan almalarn bir dnem daha fazla arlk kazanm olmasnn nedeni nsan Kaynaklar Ynetimi bilim alannda bilgi birikiminin byk bir ksmnn sadece bir kltrel balamda, byk lde ABDde yrtlen aratrmalarn verilerinden olumu olmasdr (Wasti, 1998, Aycan et al. 2000). lgili inceleme alannda arlkl olarak Kuzey Amerika kkenli olan bu bilgiler sadece evrensel olarak geerli varsaylmam, ayn zamanda gelimi lkelerde baarya ulam olduu dnlen bu uygulamalar gelimekte olan lkelere ayn baarlar salama reeteleri olarak ithal edilmitir. lkelerin kltrel zellikleri ve farkllklar, nsan Kaynaklar Ynetimi (KY) uygulamalarn aklamakta durumsal deikenler olarak kullanlmam ve bir kltrde baarya ulam bir ynetim uygulamasnn baka bir kltrde baarl olup olmayaca ve uyumlatrma sorunlar konular ok fazla tartlan alanlar olarak karmza kmamaktadr. Bu alanda almalar gerekletiren aratrmaclarn byk bir ounluu genelde daha ok Kuzey Amerika kkenli teorilerin baka lkelerde genelletirilebilirlii zerine odaklanmlardr. rnein 1983 ylnda gerekletirdii aratrmasnda Adler, Amerikan Ynetim dergilerinde ok az sayda uluslararas KY uygulamasna referans verildiini saptamtr. Boyacgiller & Adler (1991) ilerleyen yllarda da bu durumda olumlu bir gelime olmadn gzlemlemilerdir. Fakat farkllama ve kreselleme arttka Bat kkenli ynetim kavramlarn evrensel olarak kabul etmek daha da zor hale gelmitir. 1960 ve 1970li yllarda Avrupada Geert Hofstede tarafndan yaplan almalar Kuzey Amerika kkenli ynetim teorilerinin dier lkelerde uygulanabilirliinin daha fazla sorgulanabilmesine olanak tanmtr (Hofstede, 1980). Hofstedenin (1980, 1984) temel varsaym, ynetimin kltre zg olmas gerektii ve ynetim yaznnda baskn rol oynayan Kuzey Amerika veya bat kkenli ynetim teorilerinin genelde benmerkezci olduu ve bunlar evresel olarak benimsenebilir olarak yorumlayanlarn yanldklardr. Takip eden dnemde aratrma bulgular ynetim uygulamalarndaki farkllklarn kltrel farkllklarla da akland karlatrmal ynetim aratrma alannn domasna katkda bulunmutur (Schuler et al. 1996, Sparrow & Budhar, 1995; Brewster, 1994; Zhu & Dowling, 1994). Bu nedenle KYnin ayrtrc kutbunda yer alanlar, lkeler balanmda farkl KY modellerinin olduu ve inceleme yaplrken rgtlerin hem i hem de d evrelerinin uygulamalar zerindeki etkilerinin dikkate alnmas ve yorumlanmas gerektiini vurgulamaktadrlar. nk ynetim uygulamalar asndan hem lkeler arasnda hem de rgtler arasnda nemli farkllklar olduu tartlmaz bir gerektir bu nedenle ynetim uygulamalarnn da bu farkllklar dikkate almas gereklidir (Gerhart & Fang, 2005). Birok aratrmac ulusal KY uygulamalarnn hem ulusal kltrden bamsz etmenler (firma ya, bykl, faaliyet alan, faaliyet ekli ve ortaklk ve ynetim yaps gibi iletme ii evre elemanlar) ve kltr baml etmenler (lke kltr, sosyo-kltrel ortam ve kurumlar gibi iletme d evre elemanlar) tarafndan belirlendii konusunda hem fikir olmulardr (Miah et al.,2003). rgtlerde nsan Kaynaklarnn etkin ynetimi ancak hem iletme ii hem de iletme d evrenin etkilerini anlamak ve ynetmekle mmkn olabilmektedir. letmenin i evresini alma kltr ve i yapma anlay oluturmaktadr, iletme d evrede etkin olan unsurlar ise kurumsal kltr ve sosyo-kltrel evre elemanlardr. rnein Kanungo ve alma arkadalar (Kanungo & Jaeger, 1990; Mendonca & Kanungo, 1994) tarafndan nerilen kltrel uyum modeli (Model of Culture Fit) hem sosyo-kltrel evrenin hem de iletme ortamnn KY uygulamalarn ve rgt ii alma kltrn etkilediini ortaya koymutur. Her ne kadar aile deikeni birok rgtsel aratrmada dikkate alnmayan bir rgtsel zellik olarak nitelendirilmi olsa da (Schulze, Lubatkin & Dino, 2003), farkl ulusal kltrlerde faaliyet gsteren irketler tarafndan benimsenen KY uygulamalarndaki benzerlik ve farkllklar aklamakta aile sahiplii ve ynetimi deikeninin de nemli olduunu yadsmak mmkn deildir (De Kok,, Uhlaner & Thurik, 2006). Birok aratrmac nemli bir rgtsel zellik olan irket sahiplik yapsnn benimsenen KY uygulamalarnn etkilediini ne srmektedir. alma kapsamnda ilk olarak Trkiyede yaynlanan ve ana yayn alanlarndan biri olarak ynetim konularn gren akademik nitelikteki drt dergide- TODAE Amme daresi Dergisi, Eskiehir Anadolu 1 niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi , letme Fakltesi dergisi ve ODT Gelime Dergisi(sdiken & Wasti, 2002) 2000 ve 2009 yllar arasnda yaynlanan personel/ insan kaynaklar ynetimi ile ilgili

2003 ylndan itibaren Sosyal Bilimler Dergisi ad adlnda niversitenin ilgili alan dergileri birletirilmitir.
9

kavramsal ve grgl makaleler incelenmitir . Makale saylar ile ilgili bilgiler Tablo 1de zetlenmitir. Grgl almalarn zet ve anahtar kelimeleri zerinde yaplan n almada hibir aratrmann aile irketlerinde gerekletirilmemi olduu saptanmtr. Tablo 1: Drt Dergide nsan Kaynaklar Ynetimi Aratrmalar (2000-2009)
Dergiler Amme daresi Dergisi A.. BF Dergisi .. letme Fak. Dergisi ODT Gelime 2000 1/28 2001 2/28 2002 2/30 2003 0/35 2004 1/32 2005 1/28 2006 1/28 2007 0/25 2008 1/28 2009 -

0/28

2/18

2/18

2/19

0/26

0/25

2/28

1/57

0/35

0/26

1/9 0/17

0/8 1/19

0/8 1/16

1/8 0/10

0/12 0/10

1/9 0/20

1/11 0/12

0/7 0/17

0/13 0/20

1/14 1/38

KY ile ilgili makale/toplam makale Yine 2002 ylndan itibaren iki ylda bir dzenlenen Aile letmeleri Kongresi Bildirileri gzden geirilmi ve bu kongrede sunulan ve yaynlanan snrl saydaki almann zellikleri Tablo 2de zetlenmitir. Ayrca Ulakbim veri bankasnda konularla ilgili Trke yazlm makaleler ve Ebsco veritabannda ise yabanc dilde yazlm makaleler anahtar kelimeler vastasyla taranmtr.

Tablo 2: Aile letmeleri Kongresinde nsan Kaynaklar Ynetimi Aratrmalar (2002-2006) Ynetim devri/ cret Veliaht KY Devir Planlamas Ynetimi Eitimi (genel) 2004 3/65 2 1 2006 2008 7/53 2/35 3 1 1 2 1 1

Btn bu incelemeler Trkiyede aile irketlerinin KY uygulamalar hakknda snrl aratrma dolaysyla snrl bilgi olduunu ortaya karmtr. Bu dorultuda gelecekteki aratrmalar k tutmas hedefiyle almamzn temel amacn Trkiye kltrel ortamnda zellikle aile sahiplii ve kontrolnde olan irketlerdeki nsan Kaynaklar Ynetimi uygulamalarn kavramsal adan incelemek oluturmaktadr. Bu sayede hem ulusal kltr hem de aile sahipliinin KY uygulamalarn zerinde etkilerini lmeye ynelik nermeler gelitirilebilecektir.

TEORK ALTYAPI Toplumsal Kltr Toplumsal kltr ynetim uygulamalarnn etkinlii zerinde rol oynayan nemli bir faktr olarak kabul etmek mmkndr. Kltr tanmlamak eitli anlamlar tayan bir kavram olabilmesi nedeniyle olduka zordur. Fakat Hofstedenin (1980: 25) bir beeri grup yesini dier gruplarn yelerinden ayrt eden kolektif zihin programlamas tanm en ok benimsenen ve kullanlan tanmlamalardan birisi olmutur. Aratrma boyutunda ise, kltrler aras konularda almalar yapan aratrmaclar toplumsal kltrleri eitli deer boyutlar araclyla tanmlamakta ve kavramsallatrmaktadrlar (Paa, Kabasakal & Bodur, 2001). Kltrn tanmlanmasnda ve llmesinde deerlerin kullanlmas konusunda da eitli eletiriler olmasna ramen (Aycan, 2007), birok aratrmacnn belirli bir kltrde paylalan deerlerin ulusal kltrn belirleyicileri olarak

Bu dnemin seilmesinin nedeni 1972- 1999 yllar arasnda ayn drt dergide tarama yaplm ve belirlenmi ve toplam 94 KY makalesinden sadece 12 (%12,8) tanesi sdiken ve Wasti (2002) tarafndan grgl olarak snflandrlm olmasdr.

10

kullandn gryoruz (e.g. Bond, 1988; Hofstede,1980, 1983, 1991; Hofstede et al. 1990; Schwartz, 1990;1994; Smith, Dugan & Trompenaars, 1996; House et al. 2004). IBM irketinde 11,600 kiilik bir rneklem zerinde gerekletirdii ve ilgili yaznda en ok atf alan nc makalesinde Hofstede de (1980, 1983) drt deer boyutu gelitirmitir: G Aral, Bireyselcilik/Toplulukuluk, Diil/Erkeksi Deerler ve Belirsizlikten Kanma. Hofstedenin almasna getirilen ciddi eletirilere ramen bu alma kltr almalarna yol gsterici olmu ve kltrler aras almalar tevik etmitir. Takip eden aratrmalarda benzer/ayn deer boyutlar kullanlmtr ve elde edilen sonular Hofstedenin sonular ile benzer olmutur (Hoefstede &Bond,1988, Schwartz,1994, Smith et al.1996). Hofstedenin ortaya koyduu boyutlar destekleyen bir baka alma da 24 aratrmac tarafndan 22 lkede gerekletirilen in Kltrel Balant (The Chinese Culture Connection, 1987) aratrmasdr. Bu almada da Hofstedenin deerleri ile rten drt boyut belirlenmitir: birliktelik, yumuak kalplilik, moral disiplin ve Hofstede snflamasnda yer almayan Konfcyist alma dinamii, (ukur, 2007). Bu alma bulgularn dayanarak Hofstede (2001) kltrel boyutlarna zaman ynelimini (uzun dnemli/ ksa dnemli) eklemitir. Birok Asya lkesinde yaplan aratrmalarn sonularn dayanlarak paternalizm (babacanlk, pederahilik) boyutu da en ok kullanlan bu drt boyut arasnda yer almtr. Aycan ve arkadalar tarafndan g aral deikenin alt bir boyutu olan babacanlk (paternalizm) (2000: 197) ve kadercilik deikenleri de deerler listesine eklenmitir. Globe projesi ise dokuz kltrel boyutu incelemitir (House et al. 2004):belirsizlikten kanma, g mesafesi, toplumsal ve i grup toplulukuluu, cinsiyetler aras eitlik, atlganlk, gelecek odakllk, baar odakllk ve beeri odakllk. Bu proje kapsamnda ortaya konulan 6 deer boyutu Hofstedenin nerdii boyutlarla rttn sylemek mmkndr. Hofstedenin toplulukuluk boyutu toplumsal ve i grup toplulukuluu olarak ikiye ayrlmtr. Hofstedenin erkeksi deerler boyutunun yerini cinsiyetler aras eitlik ve atlganlk boyutlar almtr. Kltr yaznna yeni boyut olarak ise gelecek, performans ve insani ynelimlilik eklenmitir. Dier taraftan Trompenaars (1993: 6) kltr gruplarn sorunlarn stesinden gelme tarzlar olarak tanmlam ve 43 lke alan ve yneticileri zerinde yapt almada kltr lmnde be deer kullanmtr: duygusal yanstmac- duygusal kontroll; birey odakllktopluluk odakllk; evrenselcilik- indirgemecilik; baar- verilen stat ve zgnlk- yaygnlk.

Trkiye Ortam: nsan Kaynaklar Ynetimi Uygulamalarna Aile Sahipliinin ve Ulusal Kltrn Etkisi ncelenen kltrel deer boyutlar kapsamnda bir deerlendirme yapmak gerektiinde Trkiye yksek topluluku ve g aralnn geni olduu bir kltr olarak tanmlanmaktadr. (Hofstede, 1980; Sargut, 2001). Ayrca, Schwartz (1994) Trk kltrnn tutuculuk, hiyerari, eitliki katlm ve uyum deerlerinde st dzeylerde yer aldn belirlemitir. Babacanlk boyutunun lm iin 7 lkede yaptklar aratrmada Kanungo ve Aycan (1997) Trkiyenin daha pederahi deerlere sahip olduunu bulmular ve bu kltrel deer balanmda lkeler arasnda karlatrma yapldnda Trkiyenin dk babacanlk zelliklerine sahip Romanya, Kanada ve ABD gibi lkelerin deil in, Hindistan ve Pakistan gibi lkelerle ayn grupta yer aldn belirlemilerdir. Trkiyenin kltrel yapsn belirlemeye alan daha yeni ve kapsaml bir alma olan GLOBE projesi bulgularna gre ise Trkiyenin iki zellii n plana kmaktadr: yksek i grup toplulukuluu ve geni g aral. Bu aratrmada ayrca, cinsiyetler aras eitlik, gelecek odakllk, insani odakllk deerinin dk ve belirsizlikten kanmann yksek olduu saptanmtr (Kabasakal & Bodur, 1998). Fakat Trkiyenin sosyokltrel zelliklerinin yllar iinde deitii de bir gerektir. Baz aratrmalar Trkiyenin son yllarda daha az topluluku olmaya balad, ast- st arasndaki g mesafesinin daraldn (Aycan et al. 2000; Ylmaz et al. 2005) ve belirsizlikten kanma eiliminin azaldn ortaya koymulardr (Paa, Kabasakal & Bodur, 2001). Kltrel zelliklerin bireylerin g, atma, belirsizlik, zaman ve deiim ile ilgili olgulara kar tutumunu etkiledii gibi rgtsel birok kural ve uygulama zerinde de etkili olduu aktr. Dolaysyla Trk toplumsal kltr zelliklerinin ynetim, rgtsel davran ve KY alannda benimsenecek uygulamalar seerken dikkate alnmas gerektirmektedir (Ferris & Treadway, 2008; Schuler et al., 2001; Weinstein, 2001; Schuler & Rogovsky, 1998; Ralston et al., 1995; Kim et al., 1990; Li, Karakowsky, 2001; Trompenaars, & Hampden-Turner, 2004). Etkin sonu veren, bu kltre uyumlu IKY uygulamalarnn da farkllk gstermesi sz konudur. Ulusal kltrn bu kltr oluturan bireylerin davranlar ve bu davranlar dzenleyen ynetim ve KY uygulamalar zerindeki etkilerinin yan sra ekonomik ve iletme yaplar zerinde etkileri de sz konusudur (DiMaggio, 1994:28). Ayn kltrde faaliyet gsteren i sistemleri sadece kurumsal bask ve zelliklerden etkilenmez (Khanna and Palepu, 2000) ayn zamanda bu sistemler kltr bamldr (Biggart and Delbridge, 2004; Fligstein, 1996). Dier bir deyile rnein ulusal kltrn iki nemli boyutu olan toplulukuluk ve g aral ulusal i sistemleri zerinde de etkilidir. G aralnn yksek olduu toplumlarda g ve stat gibi alanlarda toplumsal eitsizliklerin normal kabul edilmesi sz konusudur. Bu toplumlarda toplumun belli baz
11

gruplarnn toplumda daha st kademelere ilerlemesini engelleyen sosyo-ekonomik snf veya stat sistemi bulunmakta ve refah ve g frsatlar ve dalm asndan adaletsizlikler mevcuttur. Ayrca, Trkiye gibi toplulukuluk eiliminin yksek olduu topluluklarda daha nce de belirtmi olduumuz gibi geni aile veya grup yeleri arasnda dayanma ve kaynama yksektir ve frsat davran olasl dktr, ilem maliyetleri greceli olarak azdr ve iletme sahipliinin aile iinde tutma eilimi yksektir (Gomez-Mejia, Nuez-Nickel, and Gutierrez, 2001). Trkiyede baskn i sistemi aile ynetim ve kontrolnde olan iletme ve iletme gruplardr (Carsrud, 2006; Akng, 2006; Khanna and Palepu, 2000). Birok aile iletmesi rgtsel zellikleriyle uyumlu ve profesyonel KY uygulamalar benimseyememesi nedeniyle rgtsel ve ynetsel yetkinlik sorunlar yaamaktadr (King et al., 2001). Yetkin nsan Kaynaklarn organizasyona eken ve organizasyonda srekliliini salayan KY uygulamalar aile iletmelerinin baars iin ok nemli bir unsurdur (Huselid, 1995). Bu kapsamda incelemenin temel amac ulusal kltrn zellikleri ile de ekillenen aile irketlerinde hem ulusal kltrle hem de aile iletmesi dinamiklerine zg temel prensip ve yaklamlarla uyumlu KY uygulamalarn irdelemektir. Dier bir deyile, hem ulusal kltr hem de aile iletmeleri kltrnn KY uygulamalarnn dier iletmelerle karlatrldnda gsterebilecekleri benzerlikler ve farkllklar ortaya konulmaya allacaktr. Bu deerlendirmeler yaplrken ulusal kltrn hem rgtlerin dier baka yapsal zelliklerinin yan sra sahiplik ve ynetim yapsn etkilediini hem bireylerin alg, beklenti ve davranlarn dolaysyla KY uygulamalarn etkilediini hem de aile sahiplik yapsnn benimsenen KY uygulamalarn etkilediini varsayyoruz. ncelemelerimiz Trkiyede aile irketlerinin benimsedii KY uygulamalar hakknda snrl aratrma dolaysyla snrl bilgi olduunu ortaya karmtr. Trkiyede KY bilim alan genel olarak ynetim alannda olduu gibi hem zgn grgl aratrmalara hem de Trkiye dnda gelitirilmi olan kuramlarn uygunluunu sorgulayan almalar ihtiya duyulmaktadr (Boyacgiller, 2000). Ayrca KY alannda ok deiik rneklemlerde yrtlm olan almalar btnletirici bir alma olmad da gzlemlenmektedir. Yaplan grgl almalarda daha nce bu alanda Trkiyede yaplm dier aratrma sonularna referans verilmedii ve aratrma bulgularnn ele alnmad, btnletirilmedii ve sorgulanmad saptanmtr. Bu dorultuda gelecekteki aratrmalara k tutmas hedefiyle almamzn temel amacn aile sahiplii ve kontrolnde olan irketleri zellikleri ile ve ulusal kltr ile uyumlu nsan Kaynaklar Ynetimi uygulamalarn kavramsal adan incelemek oluturmaktadr. Bu incelemeyi yaparken Aycan (2007) tarafndan gelitirilen Trkiye kltrel ortam ile uyumlu eitli KY alanlarndaki nermeler temel alnmtr ve aile sahiplii yapsal zelliinin bu nermelere getirecei etkiler tartlmtr. Bu sayede hem ulusal kltr hem de aile sahipliinin KY uygulamalarn zerinde etkilerini lmeye ynelik nermeler gelitirilmeye allmtr. ncelememizde dikkate alnacak nermeler KY faaliyeti ile snrlandrlmtr ve aada sralanmtr. Bu nermeler gelitirilirken aile irketlerinin genel bir tanm olduunu ve byklk, ya, irket hayat evresi, ynetim yaps vbg zellikler asndan bu irketler arasnda nemli farkllklarnn olacan ve bunlar da dikkate alnmasnn gerekli olduunu hatrlatmakta yarar vardr (De Kok et al., 2006). Aile irketleri, aslnda birbirinden ok farkl iki kurum olan aile ve iletmenin kendilerine zg deerler, normlar ve prensiplerinin bir potada eritilmeye alld ortamlardr. Birok aile iletmesinde ayn anda hem irket hem de aile ynetilmektedir (Reid & Adams, 2001). Bu nedenle iletme hayatnn ve aile hayatnn gereklilikleri bazen birbirlerini desteklerken bazen de atmaktadr. ncelememizde aile iletmelerini daha ok aile odakl bir bak asyla incelemenin daha gerekli olduu gr n plandadr. Aile irketlerini ncelikle aile yelerinin ihtiyalarn n planda tutan ve varln bunlara balam kurumlar olarak tanmlamakta ve bu adan KY faaliyetlerini irdelemekteyiz (Langsberg, 1983). nsan Kaynaklar Seme ve Yerletirme nsan Kaynaklar seme ve yerletirme politika ve uygulamalar rgtsel uyum ve performans iin nemlidir. Bu KY uygulamasnn sadece irketin performansna olumlu katklarda bulunacak personeli rgte ekme ve istihdam etme grevini stlenmemekte ayn zamanda uzun dnemde tm dier KY uygulamalarn ve irketin tm dier fonksiyonel alanlardaki strateji ve uygulamalarn etkileyecek ve ekillendirecek yetkinliklerin oluturulmas gibi stratejik ve kilit bir grevi bulunmaktadr (Miah & Bird, 2007). Kltrel balam ve aile sahiplii ie alm ve terfilerde ne trde yntemler kullanlacan belirlemekte etkili olmaktadr. irket iinden alm ve terfiler, irkete ball salamak gibi nemli rollerinin yan sra zellikle topluluku kltrlerde yeni ie girenlerin rgt ii sosyal alara uyumunu ve btnlemesini kolaylatrmaktadr (Aycan, 2007). Statkonun korunmas ve aile ve ayn zamanda irket ii barn ve dengelerin korunmas ncelikli ama haline gelmektedir. Aile irketlerinde ise, aile yesi kiilerin/akrabalarn ve aile yakn evresinin aile ilikilerinin bozulmasn engellemek iin ie alnmas veya yetkinliklerine uygun olmayan pozisyonlarda istihdam edilmesi durumu sz konusudur. zellikle kk lekli aile irketlerinde aile d deil de aile yesi kiiler daha fazla tercih
12

edilebilmektedir. (De Kok, 2006). Bu kapsamda rnein ak pozisyonlarn biimsel deil de biimsel olmayan yntemlerle mesela szl duyurular ve haber vermelerle aklanmas gibi yntemler daha fazla tercih edilebilir. nerme 1: Belirsizlikten kanmann yksek olduu ve topluluku bir kltr olan Trkiyede aile irketlerinde irket d eleman almndan ok irket ii terfiler ve aile yelerinden den ie almn tercih edilmesi daha olasdr. nerme 2: Belirsizlikten kanmann yksek olduu ve topluluku bir kltr olan Trkiyede aile irketlerinde ie alm kanallar ve yntemlerinin biimsel olmamas ve sosyal alara dayanmas daha olasdr. Performans Deerleme Ulusal kltrn eitli boyutlarnn Performans Deerleme Sistemleri (PDS) zerindeki etkilerini incelediimizde, Tablo 4de zetlenmi olduu gibi baz deer boyutlarnn PDS zerindeki etkilerinin benzer ynde olduu sonucunu karmamz mmkndr. Tablo 4: Kltrel zelliklerin Performans Deerlemeye Etkisi Kltrel zellikler G Aral Dar Belirsizlikten Dk Kanma Eilimi G Aral Geni Belirsizlikten yksek kanma eilimi

Bireyselci ve Erkeksi Performans Deerleme Sisteminin zellikleri Nesnel Bireysel Biimsellemi Gelimi AGY uygun Kaynak: Miliki & Janiijevi(2009).

Topluluku ve Kadns znel Topluluku Biimsellememi Gelimemi AGY uygun deil

rnein, topluluku kltrler, bireyci kltrlerden farkl olarak bireysel performans deerlemeyi ho karlamazlar ve uygulamada Amalara gre Ynetim gibi detayl ve biimselletirilmi PDS etkin sonu vermeyecei dnlr. Topluluku kltrlerdeki yze vurmama/yzlememe gelenei bunun en nemli nedenlerindendir (Hofstede, 2001; Schuler et al, 2001). Ak ve herkesin nnde yaplacak deerlendirmelerin grup ahengini bozaca kaygs youn olarak yaanmaktadr. Belirsizlikten kanma dzeyi ise PDSnin tasarm eklini etkilemektedir bu nedenle rnein Amalara Gre Ynetim (AGY) uygulamalar belirsizlikten kanma eilimleri dk topluluklar iin daha geerli bir yntemdir. Diil ve erkeksi deer boyutu asndan performans deerlemeyi irdeleyecek olursak, erkeksi kltrlerin daha sonu odakl olduunu ve bu nedenle bireysel performansa dayal zendirici sistemlerin bu kltrler iin daha uygun olduunu sylemek mmkndr. Kadns kltrlerde ise bireysel performans lmek anlaml deildir nk kontrol oda daha dsal olduu iin sonular zerinde bireyin katks ve sorumluluu sorgulanabilir bir durumdur. G aral boyutu asndan ise aklk, iki ynl iletiim ve amalar ve sonular iin hem alanlarn hem de yneticilerin katlmn gerektiren AGY gibi uygulamalarn daha ok g aralnn dar olduu kltrlere uygun olduunu sylemek mmkndr. Aile iletmelerinde st ynetimde yer alan sahip ve yneticiler ayn aileden olduklarnda koordinasyon ve kontrol daha etkin ve daha az maliyetlidir. Hele sahip ve ynetici ayn kiiyse, takip etme ve deerleme ok gerekli deildir. Daha alt dzeyde alan ve yneticiler iin ise eer sahip-ynetici ile ayn aileden iseler performans deerleme gibi bir sorun ortaya kmaz nk ailenin, irketin ve alann karlar bir potada eritilebilir. Fakat her zaman her alann aileye sadk kalmas ve yksek performans gstermesi beklenemez. Byle durumlarda sahip/yneticiler aile iliki ve balarn zedelemek kaygsyla gerekli deerlendirmeyi yapmakta ve nlem almakta zorlanabilirler. Aile iletmeleri iin geerli olan bakaclk diye adlandracamz bu
13

durum nedeniyle performans takip etme ve deerleme sistemleri kullanlsa bile aile ynetiminin etkisini deitirmeyecektir (Gomez-Mejia, Nunez-Nickel & Gutierrez, 2001). nerme 3: Topluluku, g aral geni ve performans odakll dk olan Trkiyede aile irketlerinde ie ilikin yetkinlik ve sonulardan yerine kiiler aras ilikilerle ilgili yetkinliklerin ve srecin performans deerleme kstas olarak kullanlmas daha olasdr. nerme 4: Toplulukulukta yksek olan Trkiyede aile irketlerinde performans deerlemesinin sistematik bir ekilde yaplmamas daha olasdr. nerme 5: G aral geni bir lke olana Trkiyede aile irketlerinde performans deerlemenin yukardan aaya doru gerekleen tek ynl bir sre olmas daha olasdr.

dllendirme ve dl Ynetimi: Sahip/Yneticinin baskn rol oynad aile irketlerinde kumanda yneticilerinin K stratejilerine katkda buluma olaslklar snrldr (Reid & Adams, 2001). Genelde cretlendirme kararlar da nesnel bir ekilde ve sahip/ynetici tarafndan verilmektedir ve zellikle aile yesi alanlarn cretlendirilmesi konusunda eitli sorunlar kt aratrmalarn bulgular arasndadr (Carrasco-Hernandez & Sanchez-Marin, 2007). Profesyonel iletmelerde cret adaletinin temel unsurlarndan biri bireysel veya grup performansna dayal dllendirme ve zendirmedir. Fakat aile irketlerinde bu yaklam eitli nedenlerden uygulayabilmek mmkn olamamaktadr. Genel olarak g aral geni, topluluku ve durumsalc olan Trkiyede tepe ynetimin znel kararlarna dayanan cret planlarnn oluturulmas daha olasdr ve iin kendisinden ok kiiler deerlendirilir. Farkl kltrel zelliklere gre ekillenen cret ve dllendirme sistemlerinin zellikleri Tablo 5de zetlenmitir. Tablo 5: Kltrel zelliklerin cret ve dllendirme Sistemlerine Etkisi Kltrel zellikler G Aral Dar G Aral Geni Belirsizlikten Kanma Eilimi Belirsizlikten kanma eilimi Dk yksek Bireyselci ve Erkeksi Topluluku ve Kadns cret ve dl Sistemlerinin Performansa dayal cret Kdem / tepe ynetimle balantya dayal cret zellikleri Grup performansna dayal/manevi Bireysel performansa dayal (ikramiye, prim vbg.) dller dller alan hisse senedi sahiplii Esnek ve aile-alma hayatn planlar dengeleyici yan imknlar Kaynak: Schuler & Rogocsky, 1998 ve Aycan, 1998 Bu durum aile irketleri asndan deerlendirildiinde, ilk olarak irket kurucusu cretlendirmeyi genelde i sonularna veya yetkinlie gre deil ihtiya prensibine gre yapmas temel eilimi sz konusudur. zellikle ocuklarnn ve dier aile yelerinin ihtiyalarn mmkn olduu kadar karlama sahip/ynetici tarafndan ahlaki bir sorumluluk olarak alglanmakta ve bunun basks cretlendirme kararlarna yansmaktadr. Ayrca Trkiye gibi toplulukuluun yksek olduu lkelerde bireyin gruba yapt katk olarak grup birliktelik ve dayanmasnn salanmas ve srdrlmesi iin gerekli olan sosyo-duygusal ktlar da deerlendirilmekte ve dllendirilmektedir (Kim, Park & Suzuki, 1990). kinci olarak cret dalmnda aile yeleri arasndaki ilikileri zedelememek iin cret dalmnda aile ii dengeleri dikkate almak gerekmektedir. Bu nedenle en alt ve en st dzey alanlar arasnda cret fark ok az olabilir (Aycan, 2008). Bunun dier bir nedeni ise sahip/ynetici aile yelerine kar kayrmac olmamak aile yesi olmayan alanlarn cret adalet alglarn olumsuz etkilememek amacyla aile yelerini dk cretlendirmeleri yoluyla bir denge arama aray olabilir. Yetkin aile yeleri bu nedenle baka irketlerde almay tercih edebilmektedir. nerme 6: G aral geni ve durumsalc olan Trkiyede aile irketlerinde tepe ynetimin znel kararlarna dayanan cret planlarnn oluturulmas daha olasdr ve iin kendisinden ok kiiler deerlendirilir.
14

nerme 7: G aral geni ve kaderciliin yksek olduu Trkiyede aile irketlerinde performansdl balantsnn dk olmas daha olasdr. Sonu Trk aile irketleri konusunda yaplan aratrmalar daha ocukluk dnemini yaamaktadr. Aile ii kayrmaclk, aile yesi olan ve olmayan alanlar iin ayrmclk ve irket yneticilerinin aile yeleri iin KY uygulamalarn nesnel olarak uygulayamamalar gibi zellikler (Reid & Adams, 2001) nedeniyle aile iletmelerinde KY aratrmalar dier lkelerde olduu gibi Trkiyede olduka hassas alanlardan biridir. zellikle kk lekli aile irketlerinin kurumsallamas srecinin nemli aamalarndan biri aslnda aile irketi dinamikleri ile uyumlu biimsel KY politika ve uygulamalarnn benimsenmesidir. Bunun iin bu alanda almalar yaplmas gereklidir. almamzda Trkiye ortamnda aile irketlerinin KY uygulamalar konusunda yaplacak aratrmalara k tutacak nermeler gelitirilmeye allmtr. Trkiyede faaliyet gsteren aile irketleri iin hangi ie alma yerletirme, performans deerleme ve cret ve dllendirme sistemlerinin daha uygun olduunu tartan bu nermelerin takip edecek aratrmalarla sorgulanmasnn ve test edilmesinin gereklilii sz konusudur. Bu sayede hem bu alanda daha derinlemesine inceleme yapacak olan aratrmaclara k tutmak, hem aile irketlerinin mevcut KY politikalarn sorgulayabilmelerine olanak tanmak ve hem Trkiyede faaliyet gsteren veya gstermeyi planlayan ok uluslu irketlere bu konuda yardmc olacak bilgi birikimi olumaya balayacaktr. Yazar almay finansal olarak destekleyen Galatasaray niversitesi Aratrma Projeleri Destek Fonuna sonsuz teekkrlerini sunar. KAYNAKLAR Akng, F. (2006); Aile letmeleri, Ed. Koel, T. 2. Aile Kongresi Bildiri Kitab, stanbul: XII-XIV. Adler, N. (1983); Cross-cultural management research: the ostrich and the trend, Academy of Management Review, 8: 226232. Aycan, Z. (2007); nsan Kaynaklar Ynetimi Uygulamalarnda Kltrel ve Kurumsal/Yapsal Balamlar Arasndaki Etkileim, Erdem, R. & ukur C.S. (eds.), Kltrel Balamda: Ynetsel-rgtsel Davran, Trk Psikologlar Dernei Yaynlar: stanbul, 305346. Aycan, Z., Kanungo, R.N., Mendonca, M., Yu, K., Deller, J. Stahl, G. & Kurshid, A. (2000); Impact Of Culture On Human Resource Management Practices: A 10-Country Comparison, Applied Psychology: An International Review, 49(1):192-221. Biggart, N.W. &Delbridge, R.,(2004); Systems of Exchange, Academy of Management Review 29 (1): 28-49. Boyacgiller, N.A. (2001); rgt Biliminde Trk Yneticilerin Alaca Dersler: Baz Uyarlar ve neriler, Aycan, Z. (Ed), Trkiyede Ynetim, Liderlik ve nsan Kaynaklar Uygulamalar, Ankara: Trk Psikoloji Dernei Yaynlar, 3-23. Boyacgiller, N.A. & Adler, N.J. (1991); The Parochial Dinosaur: Organizational Science in a Global Context, Academy of Management Review, 16(2): 262-290. Brewster, C. (1994); Towards a `European' Model of Human Resource Management, Journal of International Business Studies, 25(1): 1-21. Budhwar, P.S. & Sparrow, P.R. (2002); Strategic HRM through the cultural looking glass: mapping the cognition of British and Indian managers - human resource management, Organization Studies, 23(4): 599 638. Carrasco-Hernandez, A. & Sanchez-Marin, G. (2007); The Determinants of Employee Compensationin Family Firms: Empirical Evidence, Family Business Review, 20(3): 215228. Carsrud, A. (2006); Using Family Firms to make Turkey More Competitive, Ed. Koel, T. 2. Aile Kongresi Bildiri Kitab, stanbul. Chinese Culture Connection (1987); Chinese Values and The Search for Culture-Free Dimensions of Culture, Journal of Cross-Cultural Psychology, 21: 547. ukur,. C.. (2007); Kltrel Sreleri Nitelemek, lmek ve likilendirmek: Karlatrmal Kltrel Yaklamlar, Erdem, R. & ukur C.S. (eds.), Kltrel Balamda: Ynetsel-rgtsel Davran, Trk Psikologlar Dernei Yaynlar: stanbul, 3388. De Kok, J.M.P., Uhlaner, L.M. & Thurik, A.R. (2006); Professional HRM Practices in Family Owned- Managed Entreprises, Journal of Small Business Management, 44(3): 441-460. DiMaggio, P., (1994); Culture and Economy, Swedberg, N.S.R. (Ed.), Handbook of Economic Sociology. Princeton, NJ : Princeton University Press, , 2757.

15

Ferris, G.R. & D.C. Treadway (2008), Culture Diversity and Performance Appraisal Systems, D.L. Stone and E.F. Stone-Romero (eds.), The Influence of Culture on Human Resource Management Processes and Practices, NY: Taylor & Francis Group, 135-155. Fligstein, N.,(1996); Markets As Politics: A PoliticalCultural Approach To Market Institutions, American Sociological Review, 61 (4): 656-78. Florkowski, G. W. & Schuler, R.S. (1994); Auditing Human Resource Management n The Global Environment, International Journal of Human Resource Management, 5: 827-51. Gomez-Mejia, L. R., & Balkin, D. B. (2006); Compensation, Organizational Strategy, and Firm Performance, Cincinnati, OH: South-Western Publishing. Gomez-Mejia, L. R., Larraza, M., & Makri. M. (2003); The Determinants of CEO Compensation in Family Controlled Public Corporations, Academy of Management Journal, 46: 226237. Gomez-Mejia, L. R., Nuez-Nickel, M., & Gutierrez, I. (2001).; The role of Family Ties in Agency Contracts, Academy of Management Journal, 44(1): 8195. Gerhart, B. & Fang, Meiyu (2005); National culture and human resource management: assumptions and evidence,International Journal of Human Resource Management, 16(6): 971986. Hofstede, G.(1980); Culture's Consequences: International Differences in Work-Related Values, Newbury Park, CA: Sage Publications. Hofstede, G. (1983); The Cultural Relativity of Organizational Practices and Theories, Journal of International Business Studies, Fall: 75-89. Hofstede, G. (1991); Culture and Organisations: Software of the Mind,London: McGraw Hill. Hofstede, G.(2001), Culture's Consequences: Comparing Values, Behaviors, Institutions, and Organizations Across Nations, Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Hofstede, G. & M.H. Bond (1988); The Confucius Connection: From Cultural Roots to Economic Growth, Organizational Dynamics, 15(1): 4-21. House, R. J., Hanges, P.J., Javidan, M., Dorfman, P.W. & Gupta, V. (2004); Culture, Leadership and Organization: The Globe Study of 62 Societies, Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Huselid, M.A. (1995); The Impact of Human Resource Management Practices on Turnover, Productivity, and Corporate Financial Performance, Academy of Management Journal, 38: 635670. Kanungo, R.N. & Jaeger, A.M. (1990); Introduction: The Need for Indigenous Management in Developing Countries, in Kanungo, R.N. and Jaeger, A.M. (eds) Management in Developing Countries, London: Routledge. Khanna, T. & Palepu, K. (2000); The future of Business Groups in Emerging Markets: Long-Run Evidence from Chile, Academy of Management Journal, 43 (3), 268285. Kim K., Park, H. & Suzuki, H. (1990), Reward Allocations in the United States, Japan, and Korea: a Comparasion of Individualistic and Collectivistic Cultures, Academy of Management Journal, 33(1):188-198. King, S.W. , Solomon G.T. & Fernald Jr., L.W. (2001); Issues in Growing a Family Business: A Strategic Human Resource Model, Journal of Small Business Management, 39(1): 3-13. Langsberg, I.S. (1983); Managing Human Resources in Family Firms: The Problem of Institutional Overlap, Organizational Dynamics, Summer: 39-46. Li, J. & Karakowsky, L. (2001), Do We See Eye to Eye? Implications of Cultural Differences for Cross-Cultural Management Research and Practice, The Journal of Psychology, 135: 501-517. Mendonca, M., & Kanungo, R.N. (1994); Managing Human Resources: The issue of Culture Fit, Journal of Management Inquiry, 3 (2), 189-205. Miah, M. K., Wakabayashi, M. & Takeuchi, N. (2003); Cross-cultural comparisons of HRM Styles: Based on Japanese Companies, Japanese Subsidiaries in Bangladesh and Bangladeshi Companies, Journal of Global Business Review, 4(1):77-98. Miah, M.K. & Bird, A. (2007); The Impact of Culture on HRM Styles and Firm Performance: Evidence from Japanese Parents, Japanese Subsidiaries/Joint Ventures and South Asian Local Companies, International Journal of Human Resource Management, 18(5): 908-923. Miliki, B.B. & Janiijevi, N. (2009); Cultural Divergence and Performance Evaluation Systems: A Comparative Study Of Three Serbian Companies, Economic Annals, LIV(180): 40-55. Paa, S. F., Kabasakal, H., & Bodur, M. (2001); Society, Organisations, and Leadership in Turkey, Applied Psychology: An International Review, 50, 559-589. Pieper, R. (1990); Human Resource Management: An International Comparison, New York: Walter de Gruyter. Ralston, D. (1997), The Impact of National Culture and Economic Ideology on Managerial Work Values: A Study of the United States, Russia, Japan and China, Journal of International Business Studies, 22(1): 177 204.
16

Reid, R.S. & Adams, J.S. (2001); Human Resource Management A Survey of Practices within Family and NonFamily Firms, Journal of European Industrial Training, 25(6): 310320. Sargut, S. (2001); Kltrleraras Farkllama ve Ynetim, Ankara: mge Kitabevi. Schuler, R.S., Dowling, R.J. & DeCieri, H. (1994); An Iintegrative Framework of Strategic Human Resource Management, International Journal of Human Resource Management, 4(4): 717-64. Schuler, R.S., Jackson, S. E., Slocum, J.W. & Jackofsky E. (1996): Managing Human Resources in Mexico: A cultural Understanding, Business Horizons (May-June): 55-61. Schuler R. (2001), Managing Human resource in Mexico: A Cultural Understanding, Albrecht M. (ed), International HRM: Managing Diversity in the Workplace, London: Blackwell: 245-270. Schuler, R. & Rogovsky, N. (1998); Understanding Compensation Practice Variations across Firms: The Impact of National Culture, Journal of International Business Studies, 29(1):159-177. Schulze, W. S., Lubatkin, M. H., & Dino, R. N. (2003); Exploring the Agency Consequences of Ownership Dispersion among the Directors of Private Family Firms, Academy of Management Journal, 46(2): 174194. Schwatz, S.H. (1990); Individualism and Collectivism, Journal of Cross Cultural Psychology, 3: 207-222. Schwatz, S.H. (1994); Are there Universal Aspects in the Structure & Contents of Human Values, Journal of Social Issues, 50: 1945. Smith, P.B., Dugan, S. & Trompenaars, F. (1996); National Culture and Values of Organizational Employees: A Dimentional Analysis Across 43 Nations, Journal of Cross Cultural Psychology, 27: 231-267. Sparrow, P. & Hiltrop, J.M. (1997); Redefining the field of European Human Resource Management: A Battle between National Mindsets and Forces of Business Transition, Human Resource Management, 36(2):201220. Trompenaars, F. (1993); Riding the Waves of Cultures, London: Brealey. Trompenaars, F. & Hampden-Turner, C. (2004), Managing People Across Cultures, Capstone Publishing. sdiken, B. &Wasti, S. A. (2002); Trkiye'de Akademik bir Inceleme Alan olarak Personel veya "nsan Kaynaklar" Ynetimi", 1972-1999, Amme daresi Dergisi, 35 (3): 1-37. Wasti, S.A. (1998); Cultural barriers in the transferability of Japanese and American human resources practices to developing countries: The Turkish case, International Journal of Human Resource Management, 9(4):608631. Weinstein, M. (2001), Emergent Compensation Strategies in Post-Socialist Poland: Understanding the Cognitive Underpinnings of Management Practices in a Transition Economy, Denison D. (ed.), Managing Organizational Change in Transitional Economies, Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates, 361396. Zhu. C. J. & Dowling, P.J. (1994); The Impact of the Economic System upon Human Resource Management Practices in China, Human Resource Planning, 17(4): 1-21.

17

Kdemli Aile letmeleri: Eskiehirdeki Genel Grnm

Do. Dr. Bar BARAZ Anadolu niversitesi, AF Yunus Emre Kampus, Eskiehir E-posta: bbaraz@anadolu.edu.tr

ZET Aile iletmeleri aile ile iletme konularnn birbirine kartrld, kendine has dinamikleri olan kurululardr. Trk aile iletmelerini anlamak ve aklamak, hatta sorunlarna zm retmek iin Trkiyenin kltrel ve sosyolojik deerlerini incelemek ve saha aratrmalar ile iletmeleri ele almak gerekir. Bylece Trk aile iletmelerinin karakteristiklerini hakknda bilgi sahibi olabiliriz. Aratrmada Eskiehirdeki kdemli, kkl aile iletmelerinin nitelikleri ele alnmtr. Sonular Eskiehir aile iletmelerinde gmen ailelerin nemli etkileri olduunu gstermektedir. Gmenler getirdikleri sermaye ve bilgiyle baz i kollarnn Eskiehirde kurulmasn salamlardr. letmelerin nasl bu kadar yl ayakta kald ele alnan nemli bir dier konudur. Grme yaplan giriimciler, ailede ilikilerin yrtlme ynteminin, alanlar uzun dnemli istihdam etmenin, mtevaz bir hayat srmenin, tasarruf ve yatrm alkanlklarnn, drstln, ok almann vb. sreklilikte etkili olduunu aklamlardr. Aile iletmesindeki ocuklarn kompozisyonu yine sreklilii etkileyen nemli bir etkendir. Burada dikkat eken en nemli konu kz ocuklarn yllarca (bazlarnda halen) ihmal edilmesidir. Bir dier nemli konu kurucu giriimcilerin aile iletmesinin geleceini salklarnda planlamaktan kanmasdr. nk Trk kltrnde aile by hayattayken miras ve lm konumak ayptr. Bu yzden kurucu giriimciler lene kadar koltuklarnda oturmaktadrlar. Yine ailede alanan terbiye ile belirlenen kurallarn bugn literatrde Aile Anayasas olarak bilinen dzenlemenin yerine kullanld grlmtr. Anahtar Kelimeler: Aile letmesi, ocuk Kompozisyonu, Sreklilik, Kurumsallama.

1.

GR

Ayn aile yelerinin sahibi olduklar iletmeler aile iletmelerdir. Bu iletmelerin bazlarnda aile ynetimi (icra) bizzat elinde tutar, yrtr. Bazlarnda ise ynetim profesyonellerin elindedir. Aile sadece gzetim ve denetim yapar. Aile iletmelerine ilikin nemli bir konu iletmenin leidir. Kamuoyunda genellikle aile iletmesi denildiinde kk iletme alglanr. Oysa IKEA gibi, Eti gibi byk iletmeler de aile iletmeleridir. Kk, orta ya da byk lekli olsun genel olarak aile iletmeleri Trk i hayatnn tamamna yaknn oluturmaktadrlar. Bu yzden aile iletmeleri yarattklar katma deer ve istihdamla, dedikleri vergiyle Trk ekonomisi iin byk nem tamaktadrlar. Bununla birlikte aile iletmeleri kendine has dinamikleri olan iletmeleridir. Szgelimi bu iletmelerde aile ile i genellikle birbirine kartrlr. Bu yzden kimi zaman
18

duygular akln yerine geebilir. Aile iletmeleri hakkndaki aratrma bulgular bu iletmelerin kk bir ksmnn ikinci kuaa geebildiini ortaya koymaktadr. Dnyadaki rneklerde olduu gibi Trk aile iletmelerinin de nemli ksm kurucunun vefatyla el deitirmekte ya da kapanmaktadr. Bu durumda nc kuaa geen ve sreklilik kazanm aile iletmeleri model olarak kabul edilebilir. Baka bir deyile nc kuaa gemi, onlarca yldr ayakta olan bir aile iletmesi acaba ne yapmtr ve nasl yapmtr da ayakta kalmtr? Yukardaki gibi nemli sorularn yantlarn almak ancak Trkiyede fiili saha aratrmalar yrterek mmkn olur. Bugne kadar aile iletmeleri hakknda bildiklerimiz Bat lkelerinde yaplm aratrma bulgularna dayanmaktadr. Bu bulgularn Trk aile iletmeleri iin ne derece geerli olduu ise ancak lkemizdeki saha aratrmalarnn artmas ile ortaya kacaktr. Bu aratrmada kdemli, daha ak bir ifadeyle eski ve kkl Eskiehir aile iletmeleri ele alnmaktadr. Aratrmada 1940 ve ncesinde kurulmu, nc kuaa gemi ve bugn hala ayakta olan 26 aile iletmesinin yetkilileriyle grme sonularnn zetleri sunulmaktadr. Ama -yerel boyutta- lkemiz aile iletmelerinin deerlerini ve i yapma yntemlerini kltrel ve sosyolojik elerle birlikte ortaya koymaktr. Aratrmann banda bu iletmeleri kuranlarn kimler olduu, Eskiehire nereden geldii, i yapma becerisini (bilgi) ve paray (sermaye) nereden bulduu irdelenmektedir. Ardndan uzun sre ayakta kalmann nasl saland, baka bir deyile srekliliin srlar ele alnmaktadr. Bulgularn Trk aile iletmeleri literatrne katk yapmas beklenmektedir.

2.

YNTEM

Aratrmann zelliine bal olarak mlakat yntemiyle veri toplanmtr. nk mlakatlar uyarlanabilirdir. Ayrca mlakat yoluyla bir olgu hakknda anketlerle edinilemeyecek derinlikte veriye ulalabilir. Dier yandan mlakat yntemi her zaman ek sorular sormaya olanak tand iin istenilen konularn aklanmas ihtimalini ykseltir. Ancak zaman ald iin zordur. Mlakat, soru formundan asla olamayacak ekilde fikirleri takip edebilir, gdleri ve duygular ortaya karabilir. zellikle niin? sorusuna yant aranlan durumlarda mlakatlar ideal veri toplama yntemidir (Altunk vd., 2007, 82). Aratrmada iletmenin nasl kurulduu ve bugnlere nasl geldii ayrntl olarak renilmek istenildii iin bu yntem seilmitir. Daha ak bir ifadeyle, yar-biimsel mlakat uygulanmtr. Bilindii gibi bu ynetmede mlakat, kaba hatlaryla bir yol haritasna sahiptir ancak, yantlaycnn ilgi ve bilgisine gre bu genel ereve ierisinde farkl sorular sorarak konunun deiik boyutlarn ortaya karmaya alr. Baz sorularn ad geen kurum iin sorulmasnn uygun olmad ya da anlamsz olduu (kk olduu belli olan bir iletmeye profesyonel ynetici istihdam edip etmediini sormann anlamsz oluu gibi) anlalrsa o sorulardan vazgeilir. Bazen sylei kendiliinden farkl ynlere kayabilir (Altunk vd., 2007, 84). Mlakat ncesinde ilgili kiilerden (Ortaklar arasndan en yal yesi) randevu alnm ve aratrmann yapl amac ve kapsam konusunda bilgi aktarlmtr. Mlakat yaplan kiilere almann (genel olarak) varmak istedii sonu hakknda bilgi verilerek grme srasnda kayt cihaz kullanlmas konusunda izin alnmtr. Dijital olarak saklanan ses kaytlar grme sonrasnda metine evrilmitir. Grmeler yaklak olarak yarm saat ile 4 saat arasnda srmtr. Aratrmada 26 kdemli iletme yetkilisi ile grlmtr. Kdemli iletme ile aktarlmak istenen 1940 ve ncesinde kurulmu bugn de hala ayakta olan aile iletmeleridir. Ancak 1940 ncesinde ticari faaliyeti olmasna ramen farkl bir iletme adnda (ya da seyyar) olarak alan baz kdemli aile iletmeleri de yeni kurulu yllaryla aratrma kapsamna alnmtr. Her durumda ama nc kuaa ulam ve halen ayakta olan aile iletmelerinin irdelenmesidir. Maalesef bunlarn hangileri olduuna ilikin bir kayt yoktur. 1895de kurulan Eskiehir Ticaret Odas kaytlar ok salkl deildir. (Eskiehir Sanayi Odas nispeten yeni kurulmutur). ETO yetkilileri geirilen yangn sonrasnda ariv kaytlarnn yandn belirtmilerdir. Kdemli iletmelerin hangileri olduuna ilikin bilgiler u ekilde toplanmtr: nce, Ticaret Odas yetkilileri ile yaplan grmeler sonucu bir liste hazrlanmtr. Sonra gidilen iletmelerde yaplan grmelerde baka hangi iletmelerin en kdemli iletmeler olduu sorgulanmtr. Bu yntem baz kaynaklarda kartopu rnekleme adyla gemektedir. Grme kaytlarnn zeti bu kongre kitabnn son blmnde yer alan Kdemli letmeler blmnde yer almaktadr.
19

Tablo1. lk Bakta Kdemli Eskiehir letmeleri letme Zeytinolu Oraylar Kemal Kkrer etinta Babreki Rahmi Ylmaz Demirler Rulman Karakedi Boza Niyazi Triko apkac evket ensar Asvalt Demirciolu Gda Ahenk Mzik Tuzcular nalan ift Kurt Kiremit Aevi Zeyrekler Hsnniyet Bozkaya Celepler Odunpazar Ekmek Sarar Giyim Trakya Lokantas Heri Hatipolu Cam Kurulu Yl 1847 1915 1915 1923 1924 1924 1925 1925 1926 1928 1929 1930 1930 1930 1933 1933 1933 1936 1936 1936 1940 1940 1944 1946 1951 1951 Sektr Sanayi Kuyumcu Gda (Sirke) Sanayi (Tekstil) Gda (Breki) Sanayi (Tekstil) Pazarlama (Hrdavat) Gda (malat) Pazarlama (Tekstil) Pazarlama (Tekstil) Sanayi Gda (Toptanc) Pazarlama (M.Aleti) Gda (Toptanc) Pazarlama (Hal) Sanayi (Kiremit) Gda (Lokanta) Pazarlama (Ayakkab) Gda (Lokanta) Saati Pazarlama (Tekstil) Gda (Frn) Sanayi (Tekstil) Gda (Lokanta) Pazarlama (Hrdavat) Sanayi (Cam) Kken Tavanl (Ktahya) Kazan (Rusya) Eskiehir Afyon Ktahya Denizli Sivrihisar (Eskiehir) Krm (Rusya) Selanik (Yunanistan) Eskiehir Eskiehir Romanya Afyon Bulgaristan Kayseri Rusya Romanya Mihallk (Eskiehir) Yugoslavya Eskiehir Bulgaristan Rize Eskiehir Gmlcine (Yunanistan) Sivrihisar (Eskiehir) Bulgaristan Kuak 5 4 3 3 3 3 3 3 2 2 3 3 2 4 3 3 3 3 3 2 3 3 3 3 4 3 Byme Var Yok Var Var Yok Var Var Yok Yok Yok Var Var Yok Var Var Var Yok Var Yok Var Yok Yok Var Var Var Var Da Alma Var Yok Var Var Yok Var Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Var Yok Yok Var Prof. Ynetici Var Yok Var Var Yok Var Yok Yok Yok Yok Var Yok Yok Var Yok Var Yok Yok Yok Yok Yok Yok Var Yok Yok Var

20

3.

BULGULAR

letmeleri kuran giriimcilerin ou Eskiehirlidir. Bunlarn bir blm Eskiehirin yukar mahallesinde oturan ve yerli olarak bilinen Odunpazarllardr. Sivrihisar ve Mihalk gibi ilelerden gelen giriimcilerin yan sra Afyon, Ktahya gibi komu illerden gelip Eskiehire i kuran giriimciler de vardr. Kdemli Eskiehir iletmelerinin kurucular arasnda muhacir olarak bilinen giriimcilerin says oktur. Rusya (Tataristan ve Kafkasya), Yunanistan (Bat Trakya, Selanik, Gmlcne), Bulgaristan, Romanya, (Eski) Yugoslavya vb. yerlerden g ederek Eskiehire yerleen muhacirlerin Eskiehir i ve ticaret hayatna nemli katklar vardr. letmeler grupta toplanabilir: Gda, pazarlama ve sanayi. Gda iletmeleri; lokantalar bata olmak zere, ekmek frn, bozac, breki, sirkeci vb. giriimlerden olumaktadr. Pazarlama iletmeleri ticarete (alm-satm) dnk faaliyetler zerine younlamaktadr. Gda toptancs, ayakkabc, hrdavat, hal, konfeksiyon vb. giriimciler. Sanayiciler ise imalat yapan iletmelerdir. Bunlar (Bu bildiri kapsamnda grlmeyen kdemli iletmeler de dnldnde) tekstil, kiremit, metal ileri ve gda olmak zere gruplandrlabilir.

Grme sonular konulara gre gruplandnda aadaki gibi bir deerlendirme yapmak mmkndr:

A. Gmen Etkisi: Eskiehir i hayatnda, ayn Eskiehir sosyal hayatnda olduu gibi, gmenlerin etkisi oktur. Gmen ifadesi ile hem Balkanlardan (Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya, Yunanistan), hem de Rusyadan (Kafkaslar, Krm) gelen kiiler iaret edilmektedir. Gmenler Eskiehire gelirken yanlarnda ne getirdi? sorusunun yantlar ok nemlidir. Yantlar grupta toplamak mmkndr: Sermaye ve bilgi getirenler, yalnzca bilgi getirenler ve hibir ey getirmeyenler. Sermaye ve bilgi getiren kesim, dier iki gruba gre aznlktadr. Geldikleri yerdeki mallarn, mlklerini, dkknlarn, fabrikalarn satp (ounlukla altna evirip) buraya aktarmlardr. Ancak sava koullarnn etkisi, ksa srede g etmek zorunda kalma sknts ounluun mallarn brakp; kendi deyileriyle ceketlerini alp yola kmalarn zorunlu klmtr. Bugn bile zellikle ekonomik kriz dnemlerinde menkul olmayan deerleri likite evirmek zaman alan ve zor bir sre olduu dnldnde sava dneminde bunu baarmann daha zor olmas doaldr. Ayrca o dnemde genel olarak sermaye birikiminin dk olduu (alcnn az olduunu) da hatrda tutmak gerekir. Dier nemli bir konu parann, (altnn) nakliyesidir. Bugnk mali sistem olmad iin, birikimleri kolayca getirmek mmkn olmamtr. Baz gmenler yanlarnda sakladklar altnlarn yolculukta soyulduunu, bazlar gmrkte el konulduunu aktarmtr. Bazlar da altnlarn (ayakkab topuu gibi ilgin yerlerde) saklayarak getirebildiklerini anlatmlardr. Doal olarak getirilenlerin bir ksm da ailenin o zamana dek yapt tasarruflardr. Bilgi getirenler geldikleri yerde sermaye birikimi olmayan ya da (yukarda aklanan zorluklardan tr) sermayeleri olsa da getiremeyenlerdir. Ancak bu grup becerisini, zanaatn buraya tamlardr. Kuyumculuk, sobaclk, ayakkabclk, camclk, alk gibi. Bunlar zaman iinde Eskiehirde nce birilerinin yannda alarak sermaye birikimi edinip, sonra kendi ilerini kurmulardr. Hibir ey getirmeyenler adnda gruplandrlanlar kukusuz birok ey getirmitir. Ancak Eskiehirde kurduklar i iin bir sermaye aktarm yapmadklar gibi, geldikleri yerde yaptklar iten farkl ilerde baarl olmulardr. Bu yzden ile ilgili bilgi aktardklar da sylenemez. Sonu olarak en ok bu nc grup bata olmak zere; btn gmen giriimciler Bizi almak kurtaracak felsefesiyle ok alan ve tasarruf yapan giriimci grubudur ki bu zellik Eskiehirin kkl iletmelerinin kurucularnn hayat anlayn yanstmaktadr.

B. ocuk Kompozisyonu:
21

ocuk says ve ocuklarn cinsiyeti aile iletmelerinin srekliliini etkileyen nemli bir etkendir. Daha ak bir ifadeyle; giriimcilerin ocuk kavramna ilikin alglar (maalesef) udur: ocuk erkek ocuktur. Kzlarn iletmeyle ilikisi birok kkl iletmede ancak nc kuakta kurulabilmitir. Bazlarnda halen kurulamamtr. Kzlarn saylmamas diyaloglara yle yansmtr: Be kardeiz. Diyalog srerken bir saat sonra baka bir yerde ayn giriimci de kz kardeim var ya da; saatlik grme sonrasnda Ablam geen ay kaybettim Ablanz var myd? Haa evet Bir baka rnekte giriimci iletmenin kuruluunu anlatrken Babamn baka kardei yoktu, yani kz kardei vard demesi kz ocuklara verilen nemi (!) gstermektedir. Baz iletmelerde erkek ocuk olmamas iletmenin sonu olmutur. Bazlarnda ise sreklilik konusunda garanti olarak grlmtr. Szgelimi bir giriimci Benim nce kzm oldu, sonra olum. Eer olum olmasayd, ben buray satardm. nk mesleimiz, iimiz kz ocua uygun deil. eklindeki szleriyle yaklak yz yldr ayakta olan aile iletmesinin srekliliini ocuklarnn cinsiyetiyle ne derece yakndan ilikili olduunu aklamaktadr. Karde saysnn ok olmas genellikle kurulu dneminde bir stnlk olarak grlmektedir. Bu zamanlarda iblm yapld ve kardelerin ucuz (hatta bedava) igc olarak kullanldklar anlatlmaktadr. Ancak aile by vefat ettiinde sorunlarn kt da grlmektedir. Baz giriimciler bu sorunlar (aileye sonradan giren) damat ve gelinlerin yarattn sylemilerdir. Baz giriimciler ise tek ocuk ya da iki karde olduklar iin aile iletmesinin bugnlere kadar geldiini, aksi halde mal ya da miras paylamnda sorun kabileceini ifade etmilerdir.

C. Sreklilik Srr: Baarl olan, daha dorusu iki ya da daha fazla kuaktr ayakta olan aile iletmelerinde srekliliin nasl saland irdelenmitir. Byyen aile iletmelerinde bir sonraki kuaa devir, aile by hayattayken planlanp hayata geirildiinde (yksek oranda baar ile) salanabilmektedir. Bu durumda nceki kuaktan aile by lider sfatyla hakemlik yapmakta ve sreci ynetmektedir. Eer iletme bym ve ayn sektrde ya da baka bir alanda birden fazla tesis kurmusa; devir srecinde kardeler arasnda bu farkl tesisler (iletmeler) paylalmsa yine srekliliin korunduu dikkat ekmektedir. Hisse paylam yerine, irket paylamnn sreklilii pekitirmesi, toplum olarak ortak alma kltrmzn zayfl ile aklanabilir. Ayrca aile iletmelerinde srekliliini ilikilerin nitelii de etkilemektedir. kuaktr ayakta duran aile iletmelerini srdrenlerin srr; nitelikli ilikiler kuran ve anlaan kardelerdir. Szgelimi ailelerin bazlar yllar iinde birikimlerini gayrimenkule de yapmtr. Aile by vefat ettiinde (miras sz konusu olduunda) iletme bir kardee (genellikle byk erkek kardee) braklmakta, dierlerine de ailenin dier birikimleri (gayrimenkul vb.) paylatrlmaktadr. Sonuta aile iletmesinin ynetimi yine tek kiide kalmaktadr. Kukusuz bu srete anlaamayp kapanan, blnen, el deitiren iletme says da oktur. Son olarak grme yaplan giriimcilerin ou alanlaryla uzun sreli istihdam ilikileri kurduklarn vurgulamlardr. letmelerinin birok kiiyi emekli ettiini, hatta emekli ettikleri alanlarn ocuklarn da emekli ettiklerini, torunlarn halen altrdklarn aktarmlardr. Dolaysyla istihdamda sreklilik iletmelerin srekliliini pozitif anlamda etkileyen bir etkendir.

D. Kamuda renme: Eskiehir kkl iletmelerinin bir dier ortak zellii Eskiehirdeki kamu kurulularnn etkileridir. Hibir endstri olmayan, savatan km yoksul bir Anadolu kentinde ilk kurulan iletmeler kamu kuruluu Tlomsa (Cer Atlyesi, TCDD), eker Fabrikas ve Hava kmal Merkezi - olmutur. Kamu kurulularnn ilk olarak retici etkisi olmutur. 1900l yllarn bandan itibaren Eskiehirde faaliyet gstermeye balayan bu kamu kurulular okul gibi almtr. Daha ak bir ifadeyle yetimi insan gc sknts eken Anadoluda bu kamu kuruluu bugnk Endstri Meslek Liseleri gibi igc yetitirmitir. Szgelimi bu kurulularda yetiip sonradan ayrlan ya da emekli olan igc kendi iyerlerini kurmutur. Eskiehirde metal sanayinin gelimesi bu ekilde aklanabilir. (Bugn Trkiyedeki soba imalatnn yaklak drtte biri Eskiehirde yaplmaktadr)
22

Kamu kurumlarnn ikinci etkisi ad geen kuruma tedariki olan yerli iletmelerdir. Yemek, hrdavat vb. irili ufakl birok firma kamu iletmelerine saladklar tedarikle bugne gelmilerdir.

E. Drstlk Vurgusu: Giriimcilere rakiplerinden ne gibi farklar, stnlkleri olduu sorulduunda; neredeyse az birlii edercesine hepsi drst ve itibarl olduklarn, kamuoyuna gven verdiklerini sylemilerdir. Bu yant iki ekilde deerlendirmek mmkndr: ncelikle drstlk gibi bir konunun neden stne basarak vurguland dikkat ekmektedir. Drst olmak, hem toplum hayatnda ve i hayatnda normatif (olmas gereken) bir konu deil midir? Giriimcilerin hepsinin birden bunu ayrca ve srarla vurgulama ihtiyac duymas Trk Sisteminin drst olmad, ancak grme yaplan giriimcilerin drst olduklar gibi bir alg yaratmtr. DPT aratrmalar Trkiyedeki kayt d ekonominin boyutunun byk olduunu gstermektedir. Yine farkl aratrmaclarn bulgularna gre Trkiye ekonomisinin yaklak olarak yars kayt ddr (DPT, 2010, 10 iinde; Altu 1992, Derdiyok 1989, Hakiolu 1989, Ilgn 1992, Kasnakolu 1997, Koolu 1987, zsoylu 1990, Temel, 1991, imek 1991, Yazc 1991). Benzer ekilde Trkiyede vergi mkellefinin ancak yzde 3-4 incelenmekte ve yaplan vergi incelemelerinin de etkin olduu sylenememektedir. Gelirler daresi Bakanl Raporlarna gre; Trkiyede mkellef says nfustaki arta paralel artmamakta, hatta baz mkellefiyetlerde azalmalar grlmektedir (GB, 2010) Btn bu gstergeler giriimcilerin yantlaryla birlikte ele alndnda; Trk Sisteminin effaf olmad ve ok drst almad dnlebilir. Konuya ilikin yine Eskiehirde yaplm baka bir aratrma da Trk i hayatnn effaf olmadn dorulamaktadr (Baraz, 2007). Bu durumda, drst olan ve (genel olarak) gven veren aile iletmelerinin baarl olduu, sreklilik kazand sylenebilir. Ancak bu dnce drst olduu halde baarl olamayan birok aile iletmesinin neden kapandn aklamamaktadr. Drst olmak; cesaret almak, ileriyi doru tahmin edebilmek ya da alkan olmak gibi dier olumlu niteliklerin yannda sralanabilecek bir zelliktir. Fakat baarnn nedenini drstlkle aklamak, yukarda aktarld gibi dndrcdr. Drst olmakla ilgili olarak son olarak akllara u soru gelmektedir: Her giriimci srarla neden drst olduunu aklama gerei duydu? zeyir Garih Vitrine konan bir eyin dkknn iinde de olmas gerekir diyor. Acaba giriimcilerin srekliliklerinin, baarlarnn nedeni olarak akladklar (ve vitrinlerine kardklar) drstl ne derece iselletirdikleri ayr bir aratrma konusu olabilecek dzeyde kapsaml ve karmak bir konudur.

F. ok alma Paradoksu: Grme yaplan giriimciler, (ayn drstlk konusunda olduu gibi) baarl ve srekli olmalarnn srrn aklarken ok altklarn anlatmlardr (Sabah ezanyla ie gelmek, son 20 yldr tatil yapmamak vb.). ok almak alkanlk anlamnda olumlu bir kiilik zelliidir. Bir de ok almak belki geici bir sre iin, szgelimi kurulu aamasnda ya da aile by bir salk sorunu yaadnda (geici olarak) normal olarak karlanabilir. Ancak srekli olarak ok almak farkl iki durumun iareti olarak da deerlendirilebilir. ncelikle; o iletmede kurumsal bir yap olmadnn iareti olarak dnlebilir. Dier yandan giriimcilerin ileri devretmedikleri iin ok altklarn gstermektedir. Bu ikinci konuya aada koltuk sevdas balnda deinilmektedir.

G. Koltuk Sevdas: Grme yaplan giriimcilerin ortak olan dier bir zellii ynetimi devretme konusundaki isteksizlikleridir. Bu kiiler genellikle yal olmalarna ramen ilerin bandadr. Koltuk sevdas (ileri devretme konusunda isteksizlik) da iki ekilde yorumlanabilir: lk olarak kurucular ie ar baldrlar. i ok sevmektedirler ve yerine geecek kiileri yetitir(e)medikleri iin ya da yetitirdikleri kiilere gvenmedikleri iin ynetimi devretmek istemiyorlardr. Szgelimi bir giriimci Baz ileri yapmak, yaptrmaktan daha kolaydr. Ben bu yzden imalat oldum, muhasebeci oldum, sat
23

oldum demektedir. Bu ve benzeri diyaloglardaki mesajlardan en bata giriimcinin mkemmeliyeti olduunu anlyoruz. Ayrca ii denetlediini anlyoruz. Bu iki durumu birlikte ele aldmzda; Giriimciler birilerinden (ocuk ve kardeler dahil) mkemmel i bekleyip, yaptklarn dzeltmektense her ii kendileri yapmaya almaktadrlar. Sonuta kendi uzmanlk alanlar olmasa dahi birok konuyu rendikleri ortaya kan giriimciler, yerlerine adam yetitirmemektedir. Bu durum dier alanlarda ve sonraki kuakta tembellik yaratabilir. Szgelimi bir sorun ktnda, kriz annda yneticiler ve (veliaht) kuak Baba (patron) dahi bir insan, nasl olsa bir are bulur zihniyetiyle kendilerini gelitirmemektedir. Ayrca her geen gn yeni bir teknolojinin kullanld ve yeni i yapma yntemlerinin (e-ticaret, CRM, SCM vb.) rekabet unsuru olduu gnmz i hayatnda yukardaki durumun ne kadar srdrlebilecei dndrcdr. Koltuk sevdas, baka bir deyile giriimcilerin lene kadar ilerinin banda kalmas ulusal kltrmzn zellikleri ile de aklanabilir. Bilindii gibi, Trk kltrnde aile by hayattayken mirasn nasl paylalacan ya da veliaht yneticinin kim olacan konumak ayp olarak deerlendirilmektedir. te kltrmzn bu esi aile by giriimcilerimize koltuu devretmeme hakk tanmakla birlikte, miras ve veliaht ynetici konusunun konuulmasn da engellemektedir. Bu iki sonu, Trk aile iletmelerinin mrlerinin neden ksa olduunu aklama konusunda bizlere ipular sunmaktadr.

H. Tasarruf ve Yatrm Alkanlklar: Giriimcilerin tasarruf yntemleri ve i anlaylar konusunda ipucu olabilecek bir cmle yine birou tarafndan tekrarlanmtr: Mal alrken kazanlr. Giriimciler mal (ya da hammadde) alrken, mmknse aracsz (aada deinildii gibi) ve pein almakta, bu nedenle skonto yaptrmaktadrlar. Giriimciler pein altklar iin kazandklar skontoyu mterilerine yansttklarn, daha ucuz sattklarn ve srmden kazandklarn aktarmlardr. Mal ya da hammaddeyi genellikle stanbuldan, ounlukla da gayrimslim tccarlardan almlardr. Bu tccarlardan ticareti rendiklerini belirtmilerdirler. Giriimciler tasarruflu kiilerdir. Gsteriten uzak, mtevazi bir hayat srdrmektedirler. Bunu da ailelerine aladklarn ifade etmektedirler. Kazanlarn mala yatrmak gibi alkanlklar vardr (Para harcamaym diye kazancm mala yatrdm). Bir dier tasarruf alkanl gayrimenkuldr. Giriimcilerin bir blm ilerini, iletmeleri bytme olana olmasna karn, gayrimenkul yatrmlar yaparak geleceklerini garantiye almlardr.

I. Araclarla likiler: Giriimciler genel olarak araclarla i yapmaya kar bir anlaya sahiptirler. Bu araclarn banda bankalar gelir. Bankalardan kredi kullanmadn, faiz demediini, bu sayede baarl olduunu aklayan ok giriimci vardr. Ancak bymesinin nedenini (iletmesinin dnm noktasn) bankadan ald krediyle yapt yatrm (ve sonular) olarak aklayan giriimciler de vardr. Baz giriimciler de zor duruma dtklerinde kolaylk salamayan bankalarn hatralarn sil(e)mediklerini aklamlardr. Giriimciler, bankadan ayr olarak distribtr, toptanc, datc, komisyoncu, emlaki, vb. araclar yerine direk olarak imalat fabrika ile iliki kurarak araclarn komisyon oranlarn da skonto yaptrmay tercih ettiklerini belirtmilerdir.

J. Aile Terbiyesi: Aile iletmelerinin nemli zelliklerinden biri de her ailenin farkl olmasdr. Daha ak bir ifadeyle, baz ailelerde yemee beraber oturulur, ocuklarn eve belirli bir saatten nce girmesi beklenir, hatta televizyonda hangi programlarn izlenecei konusunda snrlamalar vardr. Baz ailelerde ise hibir kural yoktur. Doal olarak bahsedilen iki farkl aile tipi farkl ocuklar yetitirir. Kdemli aile iletmelerinin ocuklarn geleneksel deerler erevesinde terbiye almlardr. Bu terbiye hem ev hayatnda nasl tasarruf yaplacana, hem dier kardelerle olan ilikilerin nasl yrtleceine, hem de i hayatnda rnein mterilerle ilikilerin nasl yrtleceine rehberlik eden konular iermektedir.
24

Aile terbiyesi zellikle bundan onlarca yl nce (btn aile ayn hanede birlikte yaad iin) ayn at altnda ekillenen deerlerdir. Szgelimi birok giriimci Evde, sofrada i konuulmaz benzeri aklamalaryla aile ileri ile iletme ilerini ayrmaya altklarn aile deeri olarak nasl benimsettiklerini anlatmlardr. Aile terbiyesi ile iselletirilen ilkeler aslnda bugn bizim Aile Anayasas olarak kabul edilen kurallardan pek de farkl bir ablon deildir. Ancak szn uup, yaznn kalmas ad geen kurallar yazl olarak metne dkmenin gereini ortaya koymaktadr. Ailenin srlarnn paylalmas da -kayt d boyutunun yksek olduu- bir lkede neden aile iletmelerinin ekonomiye bu kadar hakim olduklarn aklayan bir durumdur. Daha dorusu aile iletmelerinin bydkleri halde neden (yurtdnda olduu gibi) anonimlemediklerini, hala ekirdek aile denetiminde ynetildikleri konusunda bizlere ipular vermektedir. Grlen aile bykleri inanl kiilerdir. slamiyetin artlarn benimseyen ve yerine getiren kiiler olmalar bu giriimcilerin hem toplumdaki meruiyetlerini arttrmakta, hem de aile iinde kabul ettikleri deerleri (bye sayg, yardmlama, zekat verme vb.) kuvvetlendirmektedir.

4.

SONU

Aile iletmeleri hakknda Trkiyede yazlp izilen ve sylenenler -maalesef- Bat lkelerindeki aile iletmeleri literatrne dayanan bilgilerdir. Bat lkelerindeki aile iletmelerinin sorunlarnn birou Trk aile iletmelerinde de grlmektedir. Bu yzden bilgiler evrenseldir. Ancak bu bilgiler lkemizin sosyal, kltrel ve ekonomik deerleriyle birlikte ele alndnda anlaml ve geerli olduunu unutmamak gerekir. Fiili saha aratrmasna dayanan geni kapsaml aratrmalar yapldka bizler Trk aile iletmesinin zelliklerini, dinamiklerini aklayabiliriz. Bu aratrmann yaplma amac da budur. Farkl illerde yaplan benzeri aratrma sonularn birletirdiimizde elimizde Trk aile iletmelerinin genel nitelikleri (ya da Trkiye byk bir lke olduu iin, blgesel farkllklar) konusunda nemli bilgiler olacaktr. Eskiehirdeki kdemli aile iletmelerinin kurucular ve bykleri ile yaplan grmelerin sonular bizlere baz konularn renme frsat vermitir. Yaplan aratrmann daha da geniletilerek yaynlanmas dnlmektedir. Bulgular genel olarak Eskiehirde gmen kkenli ailelerin nemli etkileri olduu ynndedir. Giriimciler aile iletmelerinde srekliliin ve baarnn srrn ocuk kompozisyonu ile, drst olmakla, aile iinde dzgn ilikiler kurmakla aklamaktadrlar. Aile yelerinin ok alt, byklerin koltuu brakmak niyetinde olmad, mala ve gayrimenkule yatrm yaptklar, araclardan uzak durduklar ve geleneksel bir anlayla ocuklarna baz deerleri aladklar grlmtr.

KAYNAKLAR Altunk R. vd. (2007), Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri, 5.B., Sakarya Yay. Sakarya. Baraz, Bar (2007), "Kurumsal Ynetiim erevesinde effaflk Anlay", ktisat-letme ve Finans, Y.22, s.259. DPT (2010), Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Kaytd Ekonomi zel htisas Komisyonu Raporu, (www.dpt.gov.tr/DocObjects/Download/3455/oik614.pdf) Gelir daresi Bakanl Web Sitesi (2010), (http://www.gib.gov.tr/)

25

Kk ve Orta lekli letmelerin Stratejik Bir Yaklam ile Ynetilip- Ynetilmediini Tespit Etmeye Ynelik Bir Saha almas

Prof. Dr. Bilin TAK Uluda niversitesi, letme Blm Grkle, Bursa Tel: (0224) 294 00 69 E-posta: btak@uludag.edu.tr *** Yrd. Do. Dr. Umut EROLU 18 Mart anakkale niversitesi, letme Blm, anakkale E-posta: erogluumut@hotmail.com *** Ara. Gr. Duygu ACAR Uluda niversitesi, letme Blm, Grkle, Bursa Tel: (0224) 294 01 50 E-posta: duyguacar@uludag.edu.tr

ZET Bursada faaliyet gsteren kk ve orta lekli iletmelerin stratejik bir yaklam ile ynetilipynetilmediini tespit etmek amacyla yrtlen almann rneklemi KOSGEBe kaytl 198 ve BUSADa ye 272 olmak toplam 470 iletmeden olumaktadr. Veri toplama srecinde yz yze grme destekli anket ve elektronik ortam tercih edilmitir. Geri dnme oran %19 olarak hesaplanmtr. Sonu olarak Bursada faaliyet gsteren ve KOB nitelii tayan iletmelerin byk ounluunun stratejik planlama yapmak asndan eksikleri olduu tespit edilmitir. Anahtar Kelimeler: Stratejik planlama, stratejik ynetim, KOB, Bursa, BUSAD Ama: almann amac kk ve orta lekli iletmelerin stratejik bir yaklam ile ynetilip- ynetilmediini tespit etmektir. Yntem: Aratrma bir saha almasna dayanmaktadr. Kullanlan soru formu blmden olumaktadr. lk blmde iletmelerin stratejik planlama yapp-yapmadklarn tespit etmeye ynelik ve evet-hayr seklinde ikili
26

cevap skalas kullanlan on soru yer almaktadr. Anketin ikinci blmnde ise iletmenin bir stratejik ynetim sisteminin mevcut olup-olmadn sorgulayan ifadeler yer almaktadr. Bu blmde nce yneticinin, rnein iletmelerin yasal evrelerinde meydana gelen deiimleri izlemesinin ne derece nemli olduunu dndn ve daha sonra ise kendi iletmesinde bu ynde bir alma yrtlp- yrtlmediini sorgulayan ifadeler yer almaktadr. nem derecesini sorgulayan ifadeler iin ok nemli (5)- ok nemsiz (1) aralnda beli lm skalas kullanlmtr. Kuruluun belirtilen almay uygulayp-uygulamadn anlamak amacyla ise l bir deerleme skalas (1= Bu ynde bir almamz yok. , 2=Bu ynde bir alma yapmay planlyoruz. 5 = Bu ynde bir almamz mevcuttur.) tercih edilmitir. Soru formunun son blmnde aratrma rnekleminin genel profilini ortaya koymak amacyla irketlerin sektr, faaliyette bulunduklar pazar, byklk gibi zelliklerini kaydetmeye ynelik bilgiler toplanmaktadr.

rneklem: Aratrmann rneklemi, Bursada faaliyet gsteren 470 iletmeden olumaktadr. Bu iletmeler Bursann KOB niteliindeki iletmelerin kaytl olmas beklenen iki ayr kuruluun ye listeleri esas alnmtr. Bu erevede KOSGEBe kaytl olan 150 ve zerinde alan olan 198 iletme ile Bursa Sanayicileri ve adamlar Dernei (BUSAD)ne ye 272 kurulu rnekleme dahil edilmitir. Bylece Bursada faaliyette bulunan KOB niteliindeki iletmelerin tmn ieren bir rnekleme ulalaca varsaylmtr. KOSGEB yesi 198 iletmenin ynetim kademesinden randevu alnarak yz yze grme destekli anket almas yrtlmtr. BUSAD yelerinden veri toplanmasnda ise elektronik ortam tercih edilmitir. Bu kapsamda BUSAD ynetimi ile ibirlii yaplm, aratrmann amacn anlatan metin ve anket formuna ulalabilecek web adresi BUSIAD iletiim a zerinden mail yoluyla irketlerin tepe yneticilerine gnderilmitir. Sonu olarak 90 anket formu veri analizine uygun bulunmutur. Geri dnme oran %19 olarak hesaplanmtr.

Bulgular: Aratrma kapsamnda yer alan kk ve orta lekli kurulularn ihracat ve benzeri d pazar ilikileri olmasnn, stratejik dnme gereini zorlayaca varsaylarak faaliyette bulunduklar pazarn nitelii sorgulanmtr. Bu kapsamda 90 kuruluun %89u hem i, hem de d pazara dnk olarak faaliyette bulunmakta olduu tespit edilmitir. Yine d pazarda faaliyette bulunma ile balantl olarak deneklere, kuruluun herhangi bir kalite sistem belgesine sahip olup olmad sorusu yneltilmitir. Bu anlamda sz konusu iletmelerin %78i Kalite Ynetim Sistem belgesine sahip olduklarn bildirmilerdir. Aratrma kapsamnda yer alan kurulularn stratejik planlama yapp yapmadklarn sorgulamak zere yazl bir stratejik plana sahip olup olmadklar sorusu yneltilmi ve sadece %30unun yazl bir stratejik plana sahip olduu tespit edilmitir. Bununla beraber, aratrma kapsamnda gr belirten kiilerin %55i be yl ve zerinde bir sredir stratejik planlama yaptklarn belirtmilerdir. Ancak, bu bulgunun ilk soruya verilen yantlar ile elitii aktr. Bir kontrol sorusu olarak deneklere 2009 yl iinde bir planlama veya plan var ise gzden geirme almas yappyapmadklar sorusu yneltilmitir. Bu kapsamda %77si soruya olumlu yant vermitir. Bu bulgu da yazl bir stratejik plan olmayan iletmeler asndan phe yaratmaktadr. Aratrma kapsamnda sz konusu kurulularn yazl misyon- vizyon ifadelerine, ilke ve deerler listesine sahip olup olmadklar da sorgulanmtr. Bu anlamda sz konusu iletmelerin %86s yazl bir misyon ifadesine, % 84 yazl bir vizyon ifadesine, % 77si ise yazl bir ilke ve deerler listesine sahip olduklarn belirtmilerdir. Ayrca, deneklerin %96s gibi byk bir ounluu rakipleri karsnda kendilerini gl klan zelliklerini, % 88i ise zayf klan zelliklerini bildiklerini ifade etmilerdir. aratrma kapsamndaki kurulularn stratejik ynetim konusunda bir danmanlk hizmeti alp almadnn sorguland soruya ise deneklerin sadece %30u olumlu yant vermitir. Sonu olarak Bursada faaliyet gsteren ve KOB nitelii tayan iletmelerin byk ounluunun stratejik planlama yapmak asndan eksikleri olduunu sylemek mmkndr.

KAYNAKLAR Gibbons, PT & O'Connor, T 2005, Influences on Strategic Planning Processes Among Irish SMEs. Journal of Small Business Management, 43(2), 170-186. Lurie, SM 1987, Strategic Business Planning for the Small- to Medium-Sized Company, The CPA Journal, 57 (6), 90-92.
27

Matthews, CH & Scott, SG 1995, Uncertainty and Planning in Small and Entrepreneurial Firms: An Empirical Assessment, Journal of Small Business Management, 33 (4), 34-52. Mazzarol, T 2004, Strategic Management of Small Firms: A Proposed Framework for Entrepreneurial Ventures, paper presented at the 17th Annual SEAANZ Conference - Entrepreneurship as the Way of the Future, Brisbane, Queensland. O'Regan, N & Ghobadian, A 2002, Effective Strategic Planning in Small and Medium Sized Firms, Management Decision, 40 (7), 663-671. Robinson, RB & Pearce, JA 1984, Research Thrusts in Small Firm Strategic Planning, Academy of Management, 9 (1), 128-137. Sandberg, WR, Robinson, RB & Pearce, JA 2001, Why Small Businesses Need a Strategic Plan, Business and Economic Review, 48 (1), 12-15 Shrader, CB, Mulford, CL & Blackburn, VL 1989, Strategic and Operational Planning, Uncertainty and Performance in Small Firms, Journal of Small Business Management, 27 (4), 45-60. Stonehouse, G & Pemberton, J 2002, Strategic Planning in SMEs - Some Empirical Findings,Management Decision, 40 (9), 853-861. Upton, N, Teal, EJ & Felan, JT 2001, Strategic and Business Planning Practices of Fast Growth Family Firms, Journal of Small Business Management, 39 (1), 60-72.

28

Yaklak Yarm Asrlk Gemie Sahip Aile letmelerinde ne kan Karakteristikler: Ktahyada Bir Aratrma

Yard. Do. Dr. Derya E. ZLER Dumlupnar niversitesi Ynetim ve Organizasyon ABD BF letme Blm Merkez Kampus, Ktahya Tel: (0274) 265 21 93 (2055) E-posta: dergun@dumlupinar.edu.tr *** Meltem D. AHN Kuzey Ege Kalknma Ajans, Uzman Ktahya E-posta: meltem.dil@gmail.com

ZET Aile iletmelerinin kendine zg dinamikleri vardr. Bu yzden dier iletmelerden ayr olarak ele alnmas gerekir. Ekonomi iinde kapsad yer dnldnde, aile iletmelerinin baarl olmas lkenin geleceini belirleyen en nemli gstergelerden biridir. Baarl aile iletmeleri ise, byyen ve srekli olanlardr. Baka bir deyile ikinci, hatta nc kuaa gemi ve bu srete bym aile iletmeleri dier iletmeleri iin bir model olarak deerlendirmek mmkndr. Bu aratrmann amac yerel lekte de olsa eski ve kkl aile iletmelerinin karakteristiklerini ortaya koymaktr. Eski ve kkl aile iletmelerinin hangi zellikleriyle bu sreklilii kazandklar ve koruduklarn tespit etmek bu tr iletmelerin Trkiyeye zg baar ltleri hakknda da bize bilgi verecektir. Bu amala ncelikle Ktahya`da 1896-1972 yllar arsnda kurulan ve halen varln srdren aile iletmelerine kartopu yntemi izlenerek ulalmaya allm, Ktahyada faaliyet gsteren kkl aile iletmelerinin sahip-yneticileriyle grmeler yaplarak, birbirlerinde ayrlan ve rten nitelikleri ortaya konmaya allmtr. Anahtar Kelimeler: Ktahyadaki Kkl Aile letmeleri, yarm asrlk aile iletmelerinin ortak zellikleri.

1.Aile letmelerinin Kavramsal Analizi Aile iletmelerinin kendine zg dinamikleri olduu iin, bu iletmelerin dier iletmelerden ayr olarak ele alnmas ve incelenmesi gerekir. Szgelimi aile iletmelerinde gelecein planlanmas, aile anayasasnn hazrlanmas, ocuklarn istihdam gibi birok konu iletme literatrnden ayr bir balkta, aile iletmeleri ynetimi olarak deerlendirilmektedir.
29

Aile iletmeleri; birka nesildir bir ailenin sahip olduu, bir aile yesi veya yeleri tarafndan idare edilen ve kontroln/oy hakknn belli bir aileye ait olduu iletmeler eklinde tanmlanabilir (Arkan, 2002: 231). Dier bir deyile aile iletmeleri; ailenin geimini salamak veya mirasn dalmasn nlemek iin kurulan, ailenin geimini salayan kii tarafndan ynetilen, ynetim dzeylerinin ounluunun aile yelerince doldurulduu, karar almada byk lde aile yelerinin etkili olduu ve genellikle aileden en azndan iki neslin istihdam edildii iletmelerdir (Karpuzolu, 2003: 7-8). Bir baka tanma gre ise aile iletmeleri, iletme ynetiminin, sahipliin, temel politik karar organlarnn ve hiyerarik yapnn nemli bir ksmnn belli bir ailenin yelerinden oluan yaplardr (Koel, 2005:17). Aile iletmelerinin tanmlanmasnda yaygn olarak kullanlan temel ltten sz etmek mmkndr. Bunlardan birincisi, iletmenin kontrolnde sz sahibi olmas ya da tamamna sahip olmas gibi nemli bir mlkiyet sahibi olmas durumudur. kincisi, ailenin iletme ynetiminde sz sahibi olmasdr. nc lt ise, iletmenin sahipliinin ve liderliinin, ailenin gelecek kuaklarna braklm olmasdr (Erdil, vd.:2004:65). Aile iletmelerinin zelliklerine bakldnda aadaki temel noktalar n plana kmaktadr (Akng, 2002:21): Ynetici olarak seilecek veliahtn aile yesi olmas, Kurumsal deerleri aile ile ilikilendirmesi, Aile yesinin davranlarnn iletmenin itibarn yanstmas veya yansttnn dnlmesi, Akrabalarn iletmenin durumunun ktye gitmesi halinde bile irketin hisselerini ellerinde tutma konusunda kendilerini zorunlu hissetmeleri, Aile yesinin iletmedeki pozisyonunun ailedeki yerini etkilemesi, Aile yesinin kendi kariyerini belirlerken, iletmeyle olan ilikisi hakknda anlamaya varmas.

Pek ok aile iletmesi yneticisi, irketinin kendine has zellikler gsterdiini ve irketi kurup bugne kadar gelmesinde kendi dnce, inan ve i yap usulleri olduunu dnmekte ve irketinin kendi kararlar olmadan var olamayacan dnmektedir (Ural, 2004: 15). Bir irketin aile iletmesi olarak tanmlanabilmesi iin ailenin sahiplik yapsna ve ynetimine katlm yeterli deildir. Aile irketlerini, aile sahiplii ve ynetiminde olmayan dier irketlerden ayran en nemli zellikler; aile irketlerinde firmann stratejik ynelimi zerinde sahip ailenin etkisinin olmas, ailenin kontrol elinde tutma isteini, irket ileyiinin kendine zgln, aile ii dinamiklerin irket ynetimine yansmas, ailenin katlm ve etkileimiyle ortaya kan benzersiz ve sinerji yaratan kaynak ve yetenekleri saymak mmkndr (Chrisman vd,2005den aktaran, Ataay, 2006:65). Bir iletmenin aile iletmesi olduunu gsteren balca drt unsurdan sz edilmektedir. Bunlar aadaki ekilde sralamak mmkndr (Gmtekin, 2004: 521): Aile balar, ynetimden kimin sorumlu olacan ortaya koyar. imdiki veya daha nceki yneticinin ocuklar, iletmenin ynetiminde grev alr. letmenin n aileyle birlikte geliir. Aile yelerinin davranlar, iletmede alsn veya almasn iletmeye mal edilir. Aile yelerinden birisinin iletmedeki konumu, onun aile iindeki konumunu da etkiler.

Bugn Amerikadaki irketlerin % 95i aile irketi olup, bu irketlerin en byk 500 irket arasndaki temsilcilerinin pay % 40 seviyesindedir. Aile kontrolndeki irketlerin dier irketlere gre %5 daha karl ve borsada %10 daha deerli olduklarna ynelik bulgular vardr (Conway, 2004`den akt. zler vd. 2007:437). Ekonomi iinde tuttuu yer dnldnde, aile iletmelerinin baarl olmas lkenin geleceini belirleyen en nemli gstergelerden biridir. Baarl aile iletmeleri ise, byyen ve srekli olanlardr. Baka bir deyile ikinci, hatta nc kuaa gemi ve bu srete bym aile iletmelerini dier iletmeler iin bir model olarak deerlendirmek mmkndr. Genel olarak aile iletmeleri, sahipliin devam etmesini isteyen nitelikli ounluu oluturan says drd gemeyen kii veya ailenin sahibi olduu iletmelerdir. Bununla birlikte ynetim zerinde aile konseyi gibi dolayl etkileri de bulunmaktadr. Sahiplii korumak iin iletmenin aile iinde srdrlmesi nemli olmaktadr. Ancak, baarl bir aile iletmesi her zaman karlkl gvene ve sahipler arasndaki hassas bir
30

dengeye dayanmaktadr (Sund, Bjuggren, 2007: 275-276). nk aile iletmesindeki ve aile yeleri arasndaki atmalar ile bunlarn sonular arasndaki iliki dier gruplara kyasla olduka gldr. Bir dier ifadeyle, aile yeleri arasnda bir atma ortaya ktnda bu atmann sonular daha ykc olabilmektedir. Genellikle atmalar, aile yesi olma ile rgt yesi olma gibi ikili bir statden kaynaklanmaktadr (Beehr vd. 1997: 310). Aile iletmelerinin nemli bir avantaj aile yelerinin rgte ball ve sadakatinin olmas ve dier iletmelerdeki alanlardan daha fazla uyum talep etmeleridir. Ayrca aile adnn rnn zerinde olmas ya da rnle birlikte anlmas da, daha kaliteli rnle sonulanan daha iyi bir rgtsel performansa neden olabilmektedir (Beehr vd. 1997: 300). nk iletmenin itibar ailenin itibarna iaret etmektedir. Aile iletmeleri olduka uzun dnemli planlamalar yaparlar ve bu planlar genellikle verimli yatrmlarla sonulanmaktadr. Aile iletmeleri kaliteye ok daha fazla nem vermektedir, nk aile yeleri i hayatlaryla zdeletirilmektedir (Kwak, 2003). 2. Aratrmann Amac, Kapsam, Yntemi, Bulgular Ktahya ilindeki eski ve kkl aile iletmeleri ile gerekletirilen aratrma verileri aada zetlenmitir. 2.1.Aratrmann Amac Bu aratrmann amac yerel lekte de olsa eski ve kkl aile iletmelerinin karakteristiklerini ortaya koymaktr. Ktahya`da yer alan eski ve kkl aile iletmelerinin hangi zellikleriyle bu sreklilii kazandklarn ve koruduklarn tespit etmek, Trkiyeye zg baar ltleri hakknda bilgi salamak asndan nemlidir. 2.2.Aratrmann Kapsam Yaklak yarm asrdr ayakta duran aile iletmelerinin ne kan karakteristiklerini belirlemek amacyla, ncelikle Ktahya`da 1972 yl ve ncesinde kurulan ve o gnden bu yana halen varln srdren 19 aile iletmesine kartopu yntemi izlenerek ulalmaya allmtr. Aratrma rneklemini oluturan iletmelerin genel zelliklerinin yer ald, rneklemimizi oluturan aile iletmelerinin profili aada Tablo1 de grlmektedir. Tablo 1. rneklemi Oluturan Aile letmelerinin Profili
letme Ad Kurulu Kurucusu Yl Kurulu Yeri Faaliyet Konusu Personel Memleketi Says letme Ynetimindeki Nesil

Yldz Gda

1896

Kasapzade Ali Ktahya Gda Rza Efendi Mustafa Bey Ktahya Gda

70

Ktahya

3. - 4. kuak

Helvac Hakk Helvacolu Delen Ticaret

1898

12

Ktahya

4. kuak

1935

Bekir ve Hilmi Ktahya naat Efendi Mehmet Sabri zevren Bahattin Gnaydn brahim Durmaz Hac Ahmet Ktahya Gda

Yugoslavya 3. kuak

Helvac Sabri

1938

10

Ktahya

2. ve 3. kuak

Gnaydn Vestel 1940 Bayi Cimcik Besler 1940

Ktahya Beyaz Eya

Ktahya

3. kuak

Ktahya Gda

70

Ktahya

2. ve 3. kuak

Nefis Kfte

1942

Ktahya Gda

10

Ktahya

3. kuak

Ocakolu Tuhafiye

1943

Hulusi Ocakolu

Ktahya Tuhafiye

Ktahya

1. kuak

31

Saray Frn

1949

Mustafa Kolbrahim Kol

Ktahya Gda

Ktahya

2. 3. Kuak

Germiyanolu Kuyumculuk skender Lokantas am-San Aa Sanayi zsan A..

1953

1956

Nuri Ktahya Kuyumculuk Germiyanolu Yakup enyz Ktahya Gda

Ktahya

1. ve 2 kuak

skp

2. kuak

1961

Bekir ve Hilmi Ktahya Aa Sanayi Efendi Ergun zata Ktahya Boya Sanayi

16

skp

2. ve 3. Kuak

1964

Ktahya

2. kuak

idem Manifatura Pirelli Dizel Ticaret Ktahya Porselen Evliya elebi ini nan Ticaret

1964

Mehmet Yava Mehmet Emer Nafi Gral

Ktahya Giyim

Ktahya

1. ve 2. Kuak

1969

Ktahya Otomotiv Yedek Para Ktahya Porselen

17

Ktahya

1. ve 2. Kuak

1970

1600

Ktahya

2. kuak

1970

Ahmet Asal

Ktahya ini

150

Ktahya

1. kuak

1970

brahim Etem Ktahya Beyaz Eya nan Mustafa Uar Ktahya Yem sanayi

Uak/ Karahall Ktahya

1. kuak

Esyem Bayii

1972

1. kuak

2.3. Aratrmann Yntemi Aratrmada Ktahyada faaliyet gsteren 19 eski ve kkl aile iletmelerinin sahip-yneticileriyle yz yze grmeler yaplarak, sz konusu iletmelerin karakteristik zellikleri belirlenmeye allmtr. letmenin sahip-yneticilerine iletmenin kuruluu, genel zellikleri ve bunca yl nasl ayakta kaldklar ile ilgili ak ulu sorular yneltilmitir. Verilen cevaplar hem not alnm hem de ses kayt cihaz araclyla kaydedilmitir. Daha sonra tutulan notlar ile ses kayt cihazndan elde edilen bilgiler karlatrlarak bir metin haline getirilmitir. Bundan sonra aratrmaya katlan aile iletmelerinin sahip-yneticilerinin verdikleri cevaplardaki ortak ifadeler belirlenerek sralanm ve yzdeleri hesaplanmtr. Buradan elde edilen sonular Trkiyeye zg aile iletmelerinin nitelikleri hakknda bilgi sunmasnn yannda gelecekte kendi iletmesini kurmak isteyen giriimcilere yol gstermesi asndan nemlidir. 2.4. Aratrmann Bulgular Aratrmaya katlan Ktahya`da faaliyet gsteren en eski aile iletmesi Helvac Hakk Helvacolu olup, en gen aile iletmesi ise Esyemdir. Bununla birlikte, nesiller aras geie bakldnda en gen neslin Yldz Gda ile Helvac Hakk Helvacolu iletmesinin ynetiminde yer ald grlmektedir. Bunun nedeni bu iki iletmenin kuruluundan bugne kadar bir asrdan fazla zaman gemesi ve daha nceki nesillerden neredeyse kimsenin hayatta olmamasdr. Bunun yannda rneklemde yer alan birok iletmede halen 1. neslin iin banda olduu da dikkat ekicidir. 1. neslin ve 1. nesille birlikte 2. neslinde yer ald iletmeler kurulu srasyla; Ocakolu Tuhafiye, Germiyanolu Kuyumculuk, idem Manifatura, Pirelli Dizel Ticaret, Evliya elebi ini, nan Ticaret ve Esyemdir. Bu iletmelerin kurulu tarihlerinin daha yenilere dayanmas bu sralamayla rtmektedir. Bununla birlikte bu iletmelerde ilerlemi yana ramen 1. neslin halen iin banda olmas da bize gre ayrca nemlidir. rneklemde yer alan en byk lekli iletme 1600 alana sahip olan Ktahya Porselendir.
32

Personel says asndan Ktahya Porseleni srasyla; Evliya elebi ini, Yldz Gda ve Cimcik Besler izlemektedir. Sahip olduu sat maazalarnn says asndan deerlendirildiinde, yine Ktahya Porselen ilk sradadr. Bu iletmeyi Cimcik Besler ve Helvac Hakk Helvacolu izlemektedir. rneklemde yer alan dier iletmelerin personel says aa yukar birbirine yakndr ve 3 ile 17 arasnda deimektedir. Yine rneklemimizde yer alan iletmelerden Ktahya Porselen ve Evliya elebi ini ihracat yapmalar ile dier iletmelerden ayrlmaktadr. Aratrmamzda ele aldmz iletmelerden Helvac Sabri, Tbitakdan destek alarak yeni bir proje zerinde alrken, Ktahya Porselen ve Cimcik Beslerin deiik alanlarda ald dller vardr. rneklemde yer alan iletmelerin tamam z sermaye ile kurulmu, daha sonralar ise ok az az miktarlarda kredi alarak bugnlere gelmitir. rnekleme dhil olan aile iletmelerinin ounun kurucusunun Ktahyal olmas da dikkat ekicidir. rneklemde yer alan aile iletmeleri ierisinde ounlukla erkek evlatlar, ya da damatlar ynetimde iken, sadece Ktahya Porselen ve Helvac Sabride kz ocuklar ynetime katlmaktadr. rneklemdeki iletmelerin tamamna yakn daha sonraki nesillerde de bu iin devam ettirileceini belirtirken, sadece Ocakolu Tuhafiye kendi ocuklarnn baka alanlarda almas nedeniyle, ileri devredecei kimsenin olmadn belirtmitir. 3- Aratrmada Yer Alan Aile letmelerinin ne kan Karakteristikleri Ktahya`da faaliyet gsteren 19 aile iletmesinin sahip-yneticileriyle yaplan grmeler sonucunda, verilen cevaplar ayrntl olarak incelenmi ve bunca yl ayakta kalmalarnn nedeni olarak grdkleri, baaryla ilikili ortak ifadeler belirlenmeye allmtr. Daha sonra karlkl grmelerde kendilerine yneltilen ak ulu sorulara verdikleri cevaplarda rneklemimizde yer alan 19 iletmenin sahip-yneticilerinden kann bu ifadelere deindii belirlenerek, her bir ifadenin yzdeleri tek tek hesaplanmtr. Elde edilen sonular aada Tablo 2de sunulmaktadr. Tablo 2. Aratrmaya Katlan Aile letmelerinin ne kan Karakteristikleri nem Sras Baarlarnn nedeni olarak grdkleri olgunun ifadesi 1 zsermaye ile kurulma 2 Drstlk ve sznde durma Disiplinli alma/alkan olma Kaliteli rn sunma Tasarruf etme/paray iyi idare etme Mteri memnuniyeti/mterilerle iyi ilikiler Kolektif/ortak i yapma Ayn ii yapma/ayn ie odaklanma/uzmanlama tibar Karlkl anlay/sevgi/sayg/gven/ortaklararas ilikiler Borlarna sadk kalma Kadnlarn nemi Sabr/sebat, fedakrlk ve zverili alma Kurumsallama Tecrbe ve kiisel beceri Kanaatkr olma ve dier alanlar gibi maala alma e ballk/ii benimseme/ii sevme yi niyet Farkl rnler retme yi bir aile dzeni ve salkl yaama zen gsterme Uygun fiyat/ fiyat rekabeti

Yzdesi % 100 % 68

3 4

% 42 % 37

5 6

%32

% 26

% 21

% 16 % 11

33

Aratrmaya katlan aile iletmelerinin tamam z sermaye ile kurulmu olup, makine alm iin ve sadece ksa vadeli kredi kullanm olan iki iletme dnda, dier yneticiler kurulduklar gnden bugne hibir zaman kredi kullanmadklarn belirtmilerdir. Ktahyada faaliyet gsteren ve yaklak yarm asrdr (ki bunlarn arasnda 1 asr geen bir zamandr faaliyet gsteren iki iletmede vardr) 19 farkl iletmenin tamamnn z sermaye ile kurulmas ve neredeyse kendi sermayelerini kullanarak gnmze kadar ayakta kalmas, bu iletmelerin sahip-yneticilerinin hepsinin kredi kullanmna iddetle kar kmalar ve hatta bakasndan alnan borla yatrm yaplmaz diye kesin ifadeler kullanmalar olduka dikkat ekicidir. Bununla birlikte, piyasada iletmenin kredi deerinin nemli olduu ve bunu da borlarn zamannda demekle mmkn olduu grndedirler. letmelerin sahip-yneticilerinin ounluu (%68) drstlk ve sznde durmann ticarette baary getirdiini belirtmilerdir. ncelikle ortaklara, daha sonra mterilere ve en sonda alanlara kar drst olmann ve bu kiilere verdikleri szleri zamannda yerine getirmenin iletmelerin sreklilii ve mterinin gznde iyi bir imaja sahip olmakla yakndan ilikili olduu belirtilmitir.

letmelerin sahip-yneticilerinin; %68i disiplinli almak ve alkan olmann ticarette baar iin gereken nemli kriterlerden birisi olduunu belirtmitir. Genellikle hemen hepsi bunca yl ayakta kalmalarnda disiplinli ve ok almann daha dorusu alkan olmann ok etkili olduu grnde birlemitir. %42si, baarl olmada kaliteli rn sunmann nemli olduunu belirtmitir. Gnmzde de mteri odakl birok iletmenin mteri memnuniyeti ve mteri sadakatini salamada kulland en etkili ara olan kalite bu iletmeler iin de ayr bir neme sahiptir. letmelerimiz arasnda bazlarnn ISO belgesine sahip olmas, bazlarnn yerel ynetimler tarafndan kalite dlleri almas, hatta Avrupa kalite dlne bile layk grlmesi bize gre baarlarnda nemli grdkleri kalite hedefine ulatklarnn bir gstergesidir. Bunca yl ayakta kalmann kaliteli mal ve hizmet sunmakla ilikilendirilmesi aslnda belki de beklenen bir sonutur. %37si tasarruf yapmann bir baka deyile paray idareli kullanmann da baarlarnda byk rol olduunu belirtmitir. Dnmeden harcamann, tasarruf yapmak yerine bilinsizce tketmenin iletmeleri baarya gtrmekten ok, sonlarn hazrlayaca ve evrelerinde birok iletmenin srf bu nedenle kapanmak zorunda kaldn ifade etmilerdir. Yine %37si mteri memnuniyetini salamann baarya ulamalar ve bunca zamandr ayakta kalmalar ile dorudan ilikili olduunu belirtmitir. Mterilerle iyi ilikiler kurarak onlarda yksek dzeyde tatmin salamann, mteriler tarafndan tercih edilmelerinde etkili olduu grnde srarldrlar. % 32lik bir ksm, kolektif ya da ortak i yapmann ok nemli olduunu, bireysellik yerine kiilerin bir araya gelerek birlikte i yapmalarnn ok daha doru olacan, bu ekilde daha fazla sermaye ve bilgi birikimi ile riski datarak ok daha byk ilere girilebileceini belirtmitir. %26s ayn ii yapmann, ayn i zerine odaklanmann ve bunun beraberinde getirdii uzmanlamann iletme srekliliinde nemli bir paynn olduu grnde birlemitir. Kiilerin bilmedii alanlarda i yapmaya kalkmasnn hem baarszlk riskini artrdn, hem de kiilerin bir alanda uzmanlk kazanmasn engellediini belirtmilerdir. Yine % 26s iletmeler iin en nemli deerin itibar olduunu, iletmeler iin lmeyen servetin itibar olduunu, piyasada itibarnz olduu srece var olabileceinizi ve bu ekilde nesiller boyu faaliyetlerinizi srdrebileceinizi belirtmitir. Bununla birlikte, kendilerinin bugnlere gelmesini piyasada saladklar itibara borlu olduklarn, itibar salamann belki yllar boyu srebileceini ama sahip olunan itibarn bir gecede yok olabileceini ifade etmilerdir. Ayrca yine % 26s, ortaklararas ilikilerin karlkl anlay, sevgi, sayg ve gvene dayal olmasnn da iletmelerin srekliliinde byk rol olduunu belirtmitir. Ortaklk tr iletmelerde karlkl sevgi ve sayg olmadka, gvene ve hogrye dayal ilikiler kurulmadka baarl olmann ok zor hatta imknsz olduunu ifade etmilerdir.

34

%21i, bugne kadar genellikle borlanmadan i yaptklarn ama borlandklar zaman da bu borlar gn geldiinde, hatta gn gelmeden nce dediklerini ve bu ekilde bir yandan piyasada itibarlarnn arttn dier yandan da vicdani sorumluluklarn yerine getirdiklerini belirtmitir. Borlu olduum kiiye verecein cebimdeki para bana ait deildir. O zaman cebimde beklemesinin de bir anlam yoktur zihniyetiyle, borlarn zamannda dediklerini ifade etmilerdir. Yine % 21i i hayatnda baarl olmalarnda kadnlarn ok nemli rol olduunu belirtmitir. zellikle aile iletmelerinde, bir neslin gelini, bir neslin ei, bir neslin annesi ve belki de br neslin anneannesi/babaannesi olan kadnn iletmenin srekliliinde ve baarya ulamasnda katksnn olduunun tartlmaz bir gerek olduunu ifade etmilerdir. Bunun yannda ailedeki kadnlarn i hayat ierisine katlmas ve onlarn da ynetimde sz sahibi olmasnn da gnmz koullarnda adeta biz zorunluluk haline geldiini belirtmilerdir. % 21i sabretmenin, fedakrlkta bulunmann ve zverili bir ekilde almann iletme baarsnda nemli olan dier faktrler olduunu belirtmitir. letmenin baarya ulamas iin bazen yllarca beklemek gerekebilmektedir. Bu noktada sabretmek, ylmamak ve pes etmemenin ok nemli olduunu, baarya ulamada gerektiinde birok fedakrl gze alarak, baarsz olamamak iin byk bir zveriyle almann bir zorunluluk olduunu dndklerini belirtmilerdir. % 16s, sreklilii salamada aile iletmelerinin kurumsallamalarnn da nemli olduunu belirtmitir. Rasyonellikten ok duygusalln hkim olduu aile iletmelerinin bir kurum zihniyeti ile ynetilmesinin zorunlu olduu ifade edilmitir. Yine % 16s kiilerin tecrbe ve kiisel becerilerinin de baarda nemli olduunu ifade etmitir. zellikle giriimci olmada ta ocukluktan aile yannda ya da farkl ilerde alarak i konusunda tecrbe sahibi olmas ve bu ekilde sahip olduu kiisel becerisini gelitirmesi iletmenin ayn zamanda sreklilii iin de nemlidir. Ayrca %16s kanaatkr olmann, elindekilerle yetinmenin ve gerekirse, hatta belki her zaman yannda alanlar gibi maala almann da iletme baars ve aile ii ilikiler asndan nemli olduunu belirtmilerdir. Bylece tasarruflu olmak ve paray daha idareli kullanmann da mmkn olabilecei dnlmektedir. %11i ii sevmenin, benimsemenin ve bylece ie bal olmann yaplan iteki performans artracan dnmektedir. i severek yaptklarnda, ilerinde daha baarl olduklarn ve ilerini severek yaptklarn gren mterilerin iletmeye bak alarnn ok daha olumlu olduunu ifade etmektedirler. Yine %11i iyi niyetli olmann bir erdem olduunu belirmitir. ncelikle aile yelerine ve ortaklarna, daha sonra yannda alanlara ve mterilere, rakiplerine ksacas iletiimde olduun herkese iyi niyetle yaklamann bu kiilerin de bakalarna iyi niyet beslemesi zerinde etkili olaca ifade edilmitir. Yine ayrca %11i farkl rnler retmenin, farkllamaya gitmenin mteriler asndan ilgi greceini, ayrca gnmzn bu rekabet ortamnda farkllamann da artk bir zorunluluk haline geldiini belirtmitir. Bu noktada bu farklln mterinin talep edecei ve benimseyecei bir farkllk olmasnn, ya da onlardan gelen talepler dorultusunda bir farkllamaya gidilmesinin daha doru olaca belirtilmitir. ok farkl rnler retmektense, bunlarn hepsinde istenen sat oranna ulamann ok daha nemli olduu, eer bir rn piyasaya ktnda ve tutmadnda bu durumun, rettikleri dier rnlerin satlarnn ve genel olarak firma imajnn dmesine de yol aabilecei belirtilmitir. O nedenle bazen en etkili stratejinin bildiiniz ve iddial olduunuz rn zerinde odaklanmak olabilecei, bunun gz nnde bulundurulmasnn da ayrca nemli olduu ifade edilmitir. %11i yine iyi bir aile dzeni ve salkl yaama zen gstermenin de, baarda ve uzun yllar ayakta kalmada etkili olduunu belirtmitir. Mutlu ve huzurlu bir ailesi olan bir iletme sahibinin, burada yakalad mutluluu aynen iine yanstt; yine salkl bir hayat yaama felsefesine sahip olan bir iletme sahibinin de, kendisi salkl olduu srece iletmenin banda kalarak devamn salamada etkin rol oynayaca ifade edilmitir. Son olarak yine % 11i rettikleri rnlerin piyasadaki ayn kalitedeki emsallerinden daha uygun fiyatla satlmasnn, mteri memnuniyeti ve sadakatini artrdn ve fiyatta salanan rekabet stnlnn gnmzde iletmelerin srekliliini salayan unsurlar arasnda daha n plana ktn ifade etmitir. Btn bunlara ek olarak, hemen her ynetici (birer kiiye ait ifadeler) baarl olmalarnn nedenleri arasnda kendine zg baz ifadeler ne srmlerdir. Bunlar, ii doru yapmak, asln inkr etmemek, bilinli olmak, iyimser olmak, baar odakl olmak, yaad ehri sevmek, iletmede grev dalmnda kendine uygun i semek ve belli bir hedefinin olmas eklinde sralanabilir.
35

Aile iletmelerinin sahip-yneticilerinin bunca yl ayakta kalmalarn salayan kriterler ya da baarl olmalarn destekleyen karakteristikler olarak ne srdkleri ifadeler incelendiinde, kurumsallama, mteri memnuniyeti, kaliteli rn retme, ie ballk, fiyat rekabeti, farkl rnler retmek gibi unsurlarn iletme literatrnde de sklkla geen bilimsel ifadeler olduu grlmektedir. Sz konusu ifadeler, sadece aile iletmeleri iin deil, genel olarak iletmelerin hemen hepsi iin baary beraberinde getirecek olgulardr. Bununla birlikte, baarl olmak iin genel olarak hemen herkesin ne srebilecei ifadeler; drstlk, alkanlk, tasarruf etme, borlarna sadk kalma, tecrbe ve kiisel beceridir. Aile iletmelerinin uzun sre yaamlarn srdrmelerine ve baarl olmalarna destek olan karakteristikler olarak, bu iletmelerin kendine zg niteliklerine daha uygun den ifadeler seilebilir. Buna bal olarak sahip-yneticilerin belirttii, Ortak i yapma anlaynn gelitirilmesi, Ayn iin yllarca srdrlerek ite uzmanlamann salanmas, Aile ile iin ayr tutularak ortaklar arasnda karlkl sevgi, sayg, anlay ve gvene dayal ilikilerin kurulmas, letmenin salkl bir ekilde faaliyetlerini yrtebilmesi iin hem kadnlarn i yaamnda yer almasyla hem de aile iindeki n plana kan rolleriyle nemli olmalar, Fedakrlk gstererek zverili almak, Dier alanlar gibi maala grev yapmak, yi bir aile dzeni ve salkl yaama zen gstermek

gibi ifadelerin de aile iletmelerinin baarsn nesilden nesle aktarabilen zellikler olduu sylenebilir. Bununla birlikte, aile iletmelerinin kalclnda ve baarsnda rol oynad belirtilen iyiniyet, kanaatkr olma, fedakr olma, sabr ve itibar gibi ifadeleri de baar deerleri olarak ele almak mmkndr. KAYNAKLAR AKING , Gnver B., Aile letmelerin Yaps ve Gelecei, stanbul Kltr niversitesi Yaynlar, No:18, 2002. ARIKAN, S., Giriimcilik, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2002. ATAAY Aylin, Aile irketlerinde Bakaclk ve Koruma:Vekalet Maliyetleri, 2. Aile letmeleri Kongresi Kongre Kitab, 14-15 Nisan 2006, s.64-71. BEEHR T.A. vd., Working in Small Family Businesses: Empirical Comparisons to Non-family Businesses, Journal of Organizational Behavior (1986-1998), Vol.18, Iss.3, 1997, p. 297-312. ERDL, O-CER, E.-GK, M.., Aile letmelerinde Ynetim Biimleri zerine Bir Literatr Aratrmas 1. Aile letmeleri Kongresi Kongre Kitab, stanbul, 2004. EREN G. G., Aile letmelerinin Yapsal Analizi ve Tokat li Aile letmelerinde Uygulama, 1. Aile letmeleri Kongresi Kongre Kitab, stanbul Kltr niversitesi, 17-18 Nisan, stanbul, 2004, s.521-533. KARPUZOLU, Ebru, Byyen ve Gelien Aile irketlerinde Kurumsallama, B.2, Hayat Yaynlar, stanbul 2003. KOEL, Tamer, letme Yneticilii, Arkan Basm Yayn Datm, Yayn No: 45, stanbul, 2005. KWAK M., The Advantages of Family Ownership, MIT Sloan Review, Winter. 2003 ZLER H. v.d., Aile letmelerinde Nepotizmin Geliim Evreleri ve Kurumsallama, Seluk niversitesi S.B.E. Dergisi, Say:17, 2007, s. 437-450. SUND L.-G., BJUGGREN P.-O., Family-owned, Limited Close Corporations and Protection of Ownership, Eur J Law Econ, Springer, No.23, 2007, p. 273-283. URAL, A., Aile irketlerinde Kurumsallama Sendromu, Sistem Yaynclk, stanbul, Austos, 2004.

36

Aile letmelerinin Kurumsallamasnda Bir Dnm Arac Olarak Avrupa Kalite Ynetimi Vakf (EFQM) Mkemmellik Modeli: Aras Kargo rnei
Prof. Dr. Dursun BNGL Erzincan niv. Hukuk Fakltesi Dekan / Gazi niv. BF retim yesi E-posta: dubingol@hotmail.com *** Yrd. Do. Dr. nsal SIRI KHO Savunma Bilimleri Enstits Savunma Ynetimi ABD. Bk. E-posta: usigri@kho.edu.tr *** Ahmet TUNAY KHO Savunma Bilimleri Enstits / Teknoloji Ynetimi ABD. Doktora rencisi Danman, Aras Kargo E-posta: ahmettuncay@superonline.com *** Engin COKUN KHO Savunma Bilimleri Enstits Savunma Ynetimi ABD. retim Eleman E-posta: ecoskun@kho.edu.tr

ZET Aile iletmeleri asndan, srdrlebilir bymenin ve kuaklararas geiin salanabilmesi nemli bir sorun alann oluturmaktadr. Bunun zmne ynelik olarak da aile iletmelerinde eitli almalar yaplmaktadr. almann amac Trkiyedeki aile iletmelerinde kuaktan kuaa geileri daha etkin hale getirmenin yollarn aramak ve bu balamda aile iletmelerinin kurumsallama almalarnda, Toplam Kalite Ynetimi almalarnn temellerinden birini oluturan Avrupa Kalite Ynetimi Vakf (EFQM) Mkemmellik Modelinin bir ara olarak kullanlabilmesini tartmaktr. Bu kapsamda yaplan almada, EFQM Mkemmellik Modeli, aile iletmelerinin yaadklar kurumsallama sorununa ynelik olarak hem lme arac, hem de bir ynetim modeli olarak kullanlabilecek bir dnm arac olarak nerilmektedir. almann yntemini, aile iletmesi olan Aras Kargo tarafndan bu modele ynelik yaplan almalarn ele alnd rnek olay analizi oluturmaktadr. Anahtar Kelimeler: Aile letmeleri, Kurumsallama, Toplam Kalite Ynetimi, Avrupa Kalite Ynetimi Vakf (EFQM) Mkemmellik Modeli, Aras Kargo
37

1. GR zerinde youn almalar yaplan ana alanlardan birisini aile iletmeleri oluturmaktadr. Bunun temelinde yatan gerekelerden birincisini, dnyada ve Trkiyede kamu dndaki iletmelerin byk blmnn aile iletmeleri olmas ve ikinci gerekesini ise bu iletmelerin mrlerinin ksa ve birounun ikinci ve nc kuaklara devredilememesi sorunu oluturmaktadr. Bu noktalardan hareketle aile iletmeleri kavram, aile iletmelerinin yaad sorunlar ve bu sorunlara zm nerileri zerinde ok sayda alma yaplm ve yaplmaktadr. Yaplan incelemeler, aile iletmelerinin devamllklarn salamalar iin kurumsallama ve ynetimin ikinci kuaa devri noktasnda ciddi admlar atmas gerektiini gstermektedir (Erdomu, 2007). almann amac, aile iletmelerinin kurumsallama almalarnda, Toplam Kalite Ynetimi almalarnn temellerinden birini oluturan EFQM Mkemmellik Modelinin bir ara olarak kullanlabilmesini tartmak ve bir dnm arac olarak nermektir. almann yntemini, aile iletmesi olan Aras Kargo tarafndan bu modele ynelik yaplan almalarn ele alnd rnek olay analizi oluturmaktadr. Bu almada, aile iletmeleri, aile iletmelerinde yaanan sorunlar, aile iletmelerinin kurumsallama ihtiyalar, Toplam Kalite Ynetimi (TKY) ve EFQM Mkemmellik Modeli kullanlarak bir aile iletmesi olan Aras Kargoda yrtlen kurumsallama almalar ile kurumda yaplmas gerekenler deerlendirilmi ve incelenen model aile iletmeleri asndan kurumsallama iin bir dnm arac olarak nerilmitir.

2. ALE LETMELER, KURUMSALLAMA SORUNU VE LTERATRDEK ZM NERLER Aile iletmelerinin dnya ve lke ekonomileri ierisindeki paylar konusunda farkl rakamlar telaffuz edilmektedir. Trkiyedeki iletmelerin yaklak %95ini (Gen vd., 2004), dier bir aratrmaya gre ise lke ekonomisini oluturan zel sektr iletmelerinin tamamn (Akng, 2004) aile iletmeleri oluturmaktadr. Bu durumun dnya genelinde ise %65-80 arasnda olduu tahmin edilmektedir (Leach, 1994; Karpuzolu, 2004). Rakamlar farkllk gsterse de, sonu olarak aile iletmelerinin ekonomi iinde ok byk bir yer tuttuu gzlenmektedir. Ekonominin nemli bir aktr olan aile iletmeleri; sahiplii bir ailenin elinde olan; bu ailenin bireyleri tarafndan ynetilen, ynetimi aile bireyleri arasnda kuaktan kuaa geen, stratejik kararlar bir aile tarafndan verilen, ynetimi bir aile tarafndan kontrol edilen veya en azndan iletmenin ynetiminin bir aile tarafndan etkilendii iletmeler olarak tanmlanmaktadr (Koel, 2004). Dier bir tanma gre ise; ailenin geimini salamak ve/veya mirasn dalmasn nlemek amacyla kurulan, ailenin geimini salayan kii ve kiilerce ynetilen, ynetim kademelerinin nemli bir blm aile yelerince doldurulan, kararlarn alnmasnda byk lde aile yelerinin etkili olduu ve aileden en az iki jenerasyonun kurumda istihdam edildii iletme yaplar aile iletmeleridir (Pazarck, 2004). Tanmlardan da anlalaca zere aile iletmesi kavramnn nemli bir ynn kuaktan kuaa gei oluturmaktadr. Ancak aile iletmelerinin yaam sreleri zerine yaplan almalara bakldnda ise (Erdomu, 2007), bu iletmelerin %24 - %30unun ikinci kuaa ve sadece %5 - %15inin nc kuaa getii grlmektedir. Bu da aile iletmelerinin kuaklararas geite ok nemli sorunlar yaadna iaret etmektedir. Yaanan bu sorunlar nedeniyle mrlerinin 25-30 yl olduu deerlendirilen aile iletmelerinin baarszlk nedenleri arasnda ilk sray ynetimde yetersizlik ve kurumsallaamama almaktadr (KalDer, 2010). Genel bir bak asyla yaklaldnda ise aile iletmelerinin karlatklar temel sorunlar u ekilde sralanmaktadr (Gen vd.,2004): Kuak atmas Nfuz problemleri Roller atmas in ekirdeinden gelme eski alkanlklarn devam Gelecee ynelik planlama eksiklii G kavgas

38

Dedikodular Profesyonelleememe ve yksek igc devir oran Kurumsalla(a)mama

Aile, iletme ve sahiplik olmak zere eli bir yapya sahip olan aile iletmelerinin (Erdomu, 2007) en zayf noktas da aile ve irket kavramlarnn birbirine kartrlmasdr (KalDer, 2010). letmelerde kan bana nem veren nepotizm anlay, patronlarn orkestra eflii yerine tek adam roln benimsemesi nemli sorunlar oluturmaktadr. Bazen de farkl bir durum olarak, iletmenin kurumsallamasnn yannda aile ilikilerinin kurumsallaamamas sorunu yaanmaktadr (KalDer, 2010). Aslnda ilk kurulma ve gelime safhalarna bakldnda, i sahiplerinin ayn zamanda yneticilik faaliyetlerini de yapyor olmas yani giriimci bir ynetim aile iletmeleri asndan nemli bir avantaj salamaktadr. Ancak bymenin devam etmesi halinde bu durum iletme ynetiminde profesyonelleme nnde engel tekil etmektedir. Bir noktadan sonra iletme sahibi ynetimde yetersiz kalmakta ve kurumsallama yani profesyonel ynetim ihtiyac artmaktadr (Erdomu, 2007). En ksa ekilde iletmenin bir sistem haline gelmesi (Pazarck, 2004) olarak tanmlanabilecek olan kurumsallama kavram ile iletmelerdeki fonksiyonlar aras koordinasyon eksiklii, organizasyon yaplarnn yetersizlii, planlama eksiklii, yrtmedeki yetersizlikler ve nitelikli insan kayna eksiklii giderilmeye allmaktadr (Erdomu, 2007). Bu noktada kurumsallamann irketi tamamen profesyonellere terk etmek, kontrol elden karmak, bir kenara ekilmek, herkesin szne gre hareket etmek, bir sr danman toplamak, irketin srlarn darya aktarmak (Pazarck, 2004) gibi bir anlay temsil etmediini belirtmek nemlidir. Bu noktada kurumsallama kavram, bir irketin, kiilerden bamsz olarak kurallara, standartlara, prosedrlere sahip olmas; deien evre koullarn takip eden sistemleri kurmas ve gelimelere uygun olarak organizasyonel yapsn oluturmas; kendisine zg selamlama biimlerini, i yapma usul ve yntemlerini kltr haline getirmesi ve bu sayede dier irketlerden farkl ve ayrt edici bir kimlie brnmesi sreci olarak tanmlanmaktadr (Karpuzolu, 2004). Dier bir tanma gre ise kurumsallama, operasyonel ilerin daha doru bir ekilde ilemesi amacyla, amalara uygun bir rgt yapsnn oluturulmas, i ve grev tanmlarnn yazlmas, i ynetmeliklerin oluturulmas, yetki ve sorumluluklarn datlarak profesyonel bir ynetime geilmesidir (Alacaklolu, 2007). Dinamik bir sre olan kurumsallama, iletmeyi ve aileyi dardan oluan koullara uyarlama sreci olarak kabul edilebilir. Kurumsallamann tam anlamyla uygulanmas halinde ise; ailede i huzurun salanmas, irkette profesyonel ynetimin olumas, borsada gven telkin edilmesi, yabanc sermaye/ortaa gven telkin edilmesi gibi olumlu katklaryla birlikte irketin kuaktan kuaa byyerek srekliliinin salanmas yolunda nemli admlar atlm olmaktadr (Pazarck, 2004). letmelerin sarf ettikleri abalar sonucu ulatklar kurumsallama dzeylerinin tespiti ise aadaki boyutlar erevesinde ele alnmaktadr (Ural vd., 2004): Misyon, vizyon ve amalarn mevcudiyeti Biimsellik letme sahibinin yaklam Giriimcinin tm karar srelerine dier yneticileri dhil etmesi irketin giriimciye baml olmamas Giriimcinin yetki devretmesi Profesyonel yneticilerin yeterince dikkate alnmas Uzun vadeli ve belirgin amalara sahip olmak Stratejik plann olmas letme kltrnn aile kltrnden daha n planda olmas nsan kaynaklar politikasnn var olmas ve salkl bir biimde isletilmesi
39

evre koullarnn yeterince dikkate alnmas Finansman fonksiyonunun sorumluluunun uzman kiilere verilmesi Etkin ve salkl isleyen bir retim politikas Salkl isleyen sat politikasnn mevcut olmas

Kurumsallama ile ilgili btn bu olumlu ynlere ramen, aile iletmelerinde kurumsallamaya ynelik eitli engeller bulunmaktadr. Bu konuda yaplan bir almada iletmelerde yaanan engeller; ynetim fonksiyonlar, kurum kltr ve evre koullarna uyum alarndan deerlendirilmitir (Karpuzolu, 2004). farkl boyutta yaplan bu deerlendirmede uzun vadeli planlama ile vizyon, misyon tespiti eksikliinden nepotizme, harcamalarn kontrolnden - performans deerleme ve lme sistemlerine, aile ve i rollerinin kartrlmasndan - evre koullarnn dikkate alnmamasna kadar birok nemli tespitler yaplmtr. letme yaznnda gn getike daha ok yer tutan bu sorunun zmne ynelik olarak nerilen zm alternatifleri balamnda, Karpuzolu (2004) tarafndan kurumsallamann nndeki engeller konusunda yaplan almada ynetim fonksiyonlar, kurum kltr ve evre koullarna uyum asndan yaplan tespitleri mteakip ise yine ayn boyutlara ynelik olarak aada zet olarak verilen zm nerileri sunulmutur: Ynetim fonksiyonlar ve kurumsallama nerileri: Planlama: Planlama srecine odaklanlmas, veri toplama aralarnn ve yntemlerinin tespit edilmesi, paylalan ve bilinen amalara sahip olunmas, idari organlarn oluturulmas, miras plannn yaplmas, intikal srecinin planlanmas, stratejik riskin planlanmas Organize Etme: Temel yapnn dzenlenmesi, eylemsel yapnn dzenlenmesi, uygun rgt yapsnn kurulmas Yrtme-Koordinasyon: Aileden olmayan profesyonel yneticilerin dikkate alnmas, akrabalara ilikin politika oluturulmas, piyasa koullar ve performans deerleme ve lme sistemiyle uyumlu cret sisteminin gelitirilmesi, kr pay politikasnn netletirilmesi, finansman fonksiyonunu stlenecek kiinin i gereklerine uygun olmas, aile yelerine/irket personeline eitim verilmesi, insan kaynaklar politikasnn oluturulmas, kararlarn fikir birlii ile alnmas, toplantlarn prosedre edilmesi Kontrol: Kontrol sisteminin kurulmas, kontrol aralarnn gelitirilmesi, kontrol srecinin irketteki tm yneticileri/personeli kapsamas

Kurum kltr ve kurumsallama nerileri: Aile ve i deerleri arasnda denge kurulmas ve aile rollerinin ve beklentilerinin birbirlerinden ayrlmas Kurallarn tm alanlara ayn ekilde uygulanmas

evre koullarna uyum ve kurumsallama nerileri: Kurumun stratejik kapasitesinin incelenmesi Endstrinin ve genel evrenin incelenmesi Deiim kltrnn yaratlmas

Hait ve Develiolu (2004) ise veklet teorisi, karar alma ve stratejik ynetim perspektiflerini kullanarak yaptklar inceleme neticesinde, firmalarn biimsel olarak kurumsal ynetim abalar ierisinde olmalarnn baarl olmalar iin yeterli olamayaca ve stratejik ynetim, vekaletle ilgili sorunlar ve karar almada etkinlik gibi rgtsel eylemlere zel bir nem gstermelerinin hayati nemde olduunu tespit etmilerdir.

40

Tonus (2004)da yapt almada, aile iletmelerinin kurumsallamasnda yaanan sorunlarn stesinden gelinebilmesi iin profesyonel ynetim, danmanlardan yardm alma gibi konulara ilaveten kyaslamay (benchmarking) nemli bir yntem olarak nermektedir. Ulukan (2004) ise kurumsal ynetim literatrnde piyasa modeli ve kontrol modeli olmak zere iki modelin yer aldn aklamaktadr. Aile iletmeleri asndan ise veklet kuram temeline dayanan piyasa modeli yerine, stewardship kuramna dayanan kontrol modelinin daha uygun olduunu belirtmektedir. Bu modelin ileyebilmesi ve uzun vadeli faydalar salayabilmesi iin de, kurumsal ynetimin hesap verebilirlik zerine oturtulmasnn nemi vurgulanmaktadr. Dier bir ifade ile ynetim kurulu iletmenin faaliyetleri konusunda hesap verebilir olmaldr. Bu alanda yaplm olan dier nemli bir almada Alacaklolu (2006), salkl bir aile iletmesinin nitelikleri zerine eitli almalar yaparken Aile letmesi Deerlendirme Envanteri ni oluturmu ve bu noktada alt nemli hususa dikkatleri ekmitir. Bunlar: Ak ve net misyon, vizyon ve ama (Stratejik i plannn hazrlanmas) Ak ve net iletiim ve atmalarn zm (Aile konseyi ve aile anayasas hazrlanmas) Aile yelerinin ie katlmlar iin ak prosedrler ve nesiller aras devir teslim: Haleflik planlamas Danmanlara ve yneticilere kulak verme isteklilii dnda zaman geirme ve elenme yetenei ( d aile zaman)

Yukardaki almalara benzer ekilde, kurumsallama konusunda yaplan dier bir almada Aksoy ve abuk (2006) tarafndan TKY almalarnn KOBlerin kurumsallamas asndan nemi zerine yaplmtr. almada TKY uygulamalarnn kurumsallamadaki yeri genel bir bak ayla ve KOB boyutunda deerlendirilmitir. Her ne kadar Trkiyedeki aile iletmelerinin ounluu KOB boyutunda olsa da (Erdomu, 2007), byk lekli birok iletmeninde aile iletmesi olduu dnldnde almann aile iletmelerinin tamamn kapsamad deerlendirilmektedir. Bu nedenle almamzn bundan sonraki blmlerinde, TKY felsefesinde nemli bir yere sahip olan ve Trkiyede verilen kalite dlne de temel tekil eden EFQM Mkemmellik Modelinin kurumsallama konusunda somut bir ara olarak nerilmesi ve Aras Kargodaki uygulamann deerlendirilmesi yaplmtr.

3. EFQM MKEMMELLK MODEL, KURUMSALLAMADAK YER VE ARAS KARGO MKEMMELLK MODEL UYGULAMASI: Aile iletmelerinde kurumsallama iin yaklamlar ve nerilerden bazlarna bir nceki blmde deinilmitir. Bu nerilerin pek ou aile iletmelerinde kurumsallama iin tek bir yntem zerinde durmaktadr. Bu almada ise pek ok yntemi sistem yaklam ile btnleik olarak bir arada ele alan EFQM Mkemmellik Modeli merkezde konumlanmaktadr. Kurumsal performans lmek iin kullanlan bu model, aile iletmelerinde ayn zamanda bir kurumsal dnm arac olarak da kullanlabilmektedir (Tunay, 2009). Model kullanlarak yaplan zdeerlendirme sonrasnda, ortaya konulan kuvvetli ynler ile iyiletirmeye ak alanlar hem lme ynteminin hem de geliim ve dnm iin yaplacak eylemlerin temelini oluturmaktadr. lme ve izleme amacnn yannda elde edilen lm sonularnn rekabet unsurlarn esas alan gelecek stratejilerinin oluturulmasnda temel girdiler olarak kullanlmas da modelin planlama ve srekli iyiletirme felsefesinin bir yansmas ve pratiidir. Gnmzde btnsel bir yaklamla ynetim kalitesine odaklanmak hem rn hem hizmet kalitesini arttrmakta, ayn zamanda mteri diye tanmlanan hizmet ve rn alc ve/veya kullanclarnn tatminini de salamaktadr. Bu alardan bakldnda mteriyi tatmin etmek zere uygulanacak TKY yaklamlar gerek yaamda kurumsal baary da beraberinde getirmektedir. Bu ve benzer almalarn gerek yaamda kamu, zel sektr ile sivil toplum kurulularnda uygulanmas, hem tm paydalarn tatmin edildii mkemmele yolculuk iin uygun bir ortam dourmakta, hem de tm kurum ve kurulularn performanslarnn daha da arttrlmas ynnde nemli bir katk salamaktadr. lke ve kurumlar asndan bakldnda srekli iyileme ve
41

gelime paralelinde verimliliin arttrlmas ve kresel rekabet gc kazanlmas alarndan da byle bir btnsel yaklam ek faydalar salamakta refahn tm topluma yaylmasnda nemli rol oynamaktadr. letmelerde temel stratejik ama, kresel rekabet ortamnda tedarik zinciri optimizasyonunda maliyetler drlrken kaliteyi arttrmak, dolaysyla payda memnuniyetlerini en st seviyelere karmaktr (Tunay, 2009). Tm paydalarn dengeli mutluluunu hedefleyen TKY anlay ve bu anlayn yaama geirilmesinde sistematik bir ara olan mkemmellik modeli uygulamas da teorinin pratie dklmesinde nemli bir kolaylatrc olmaktadr (Tunay, 2009). 1991 ylndan bu yana Avrupa da, 1992 ylndan sonra da Trkiye de Avrupa ve Ulusal dl srelerinde uygulama zemini bulan EFQM (European Foundation for Quality Management) Mkemmellik Modeli, 5 girdi ve 4 sonu kriteri, 32 alt kriter ve alt balklarla birlikte yaklak 200 sorgulama alanndan olumaktadr. Bu balklarla kurumun tm yaklamlar ve elde ettii tm sonular sorgulanmakta, RADAR ad verilen lm metodolojisinin ynlendirmesiyle bulgular kayda geirilmekte, lmlenmekte ve gelecek iin alnan dersler not edilerek yeniliki, yaratc yaklamlarla iyiletirmeler yaplmas amacyla sisteme geri besleme yaplmaktadr. Bu ynyle Deming in PUK (Planla, uygula, kontrol et, nlem al) dngs modelin her bir alt kriterinde yer almaktadr. Girdi kriterleri bir kuruluun yapt faaliyetleri ve bu faaliyetleri gerekletirirken uygulad yntemlerini ve yaklamlarn iermektedir. Sonu kriterleri ise nicelik lerek kuruluun neler gerekletirdiini, ne gibi sonular elde ettiini gstermek iin tasarlanmtr. Sonularn girdilerden kaynaklanp kaynaklanmad da ayrca PUK yaklamyla irdelenmektedir. Model, TKYnin temel kavramlarnn yaplandrlmasyla yaama geirilmesine imkn salayan bir yapdadr. TKYyi yalnzca bir felsefe olmaktan karp bir uygulama aracna dntrmeye yardmc olan modelin temel kavramlar; Sonulara Odaklanma Mteri Odakllk Liderlik ve Ama Tutarll Srelerle ve Verilerle Ynetim alann Geliimi ve Katlm Srekli renme/Gelime/Yenilikilik birliklerinin Gelimesi Toplumsal Sorumluluk eklinde sralanmaktadr.

Sektr, bykl, yaps ve olgunluk dzeyi ne olursa olsun bir kurulu, baarl olmak iin iyi bir ynetim sistemi kurmaldr. EFQM Mkemmellik Modeli, kurulularn mkemmellik yolunda ilerleyip ilerlemediklerini lerek ynetim sistemlerini gelitirmeleri konusunda onlara yardmc olan pratik bir ara nitelii tamaktadr. Model, kurulularn kuvvetli ynlerini ve iyiletirmeye ak alanlarn grmelerini salayarak onlar zmler retmeleri konusunda tevik eder bir yapdadr. Modelin sahibi olan EFQM, Avrupada veya Avrupa dnda denenmi en iyi uygulamalarla ilgili girdileri de toplayarak modeli srekli gncellemekte, bu yaklamla modelin dinamik yapsn korumakta, ynetim konusundaki gncel grler ve tekniklerin yanstlmasyla srekli geliimi salamaktadr. Performansla ilgili tm boyutlarda srdrlebilir mkemmellii gerekletirmek zere pek ok yaklamn olabilecei gerei zerine kurulmu olan model aadaki ifadeye dayanmaktadr: Performansa, mterilere, alanlara ve topluma yansyan mkemmel sonular, politika ve stratejinin, alanlarn, kaynaklarn ve srelerin uygun bir liderlik anlayyla ynlendirilmesi ile salanabilir. Bu bakla ortaya konulan modelin grafiksel gsterimi ekil-1 de yer almaktadr.

42

ekil1 EFQM Mkemmellik Modeli (EFQM Mkemmellik Modeli 2003 Model Kitap)

ekil-1de alt ve st taraflarda grlen oklar modelin dinamik yapsn ortaya koyarken, girdilerdeki iyiletirmeleri salayan ve bylece sonulardaki iyilemelere yol aan yenilikilik ve renme (inovasyon) yaklamna iaret etmektedir. Yukarda gsterilen modeldeki dokuz balk, kuruluun mkemmellie erime yolunda gsterdii abalara ilikin deerlendirmeleri ieren ana kriterleri temsil etmektedir. Her kriterin ayrntl olarak anlalmasn salayan ayr ayr alt almlar da bulunmaktadr. Btnsel deerlendirmeyle yaplan sorgulamalarla, kurumun ynetim sistemi ierisinde tm yaklamlar ve temel performans sonular ile tm paydalarn memnun etmeye ynelik elde ettii performans ve alg lm sonular deerlendirilmektedir. Deerlendirme sonucunda kurumun llm performans, kuvvetli ynleri ve iyiletirmeye ak ynleri ortaya konulmaktadr. Bu lmden elde edilen sonular, srekli iyiletirme mant, PUK uygulamas dorultusunda, stratejiye ve uygulama yaklamlarna girdi olarak tekrar tekrar sisteme dhil edilmekte, nceliklerin belirlenmesinde ve kaynak optimizasyonunda kolaylatrc olmaktadrlar. Dokuz Ana Kriter balklar ve ksa aklamalar aada aklanmtr (EFQM Mkemmellik Modeli 2003 Model Kitap). Algy kolaylatrmak ve rnek olay analizini yapabilmek amacyla, Aras Kargoda her bir kriter kapsamnda yaplm uygulama rnekleri de kriterlerle birlikte zet olarak verilmitir. Girdi Kriterleri : Kriter-1 Liderlik: Mkemmel liderler vizyonu ve misyonu gelitirirler ve onlarn gerekletirilmesini kolaylatrrlar. Kalc baar iin gerekli olan kurumsal deerleri ve sistemleri gelitirirler ve bunlar faaliyetleri ve davranlar ile yaama geirirler. Deiim dnemlerinde, amacn tutarlln salarlar. Bylesi liderler, gerektiinde, kuruluun ynn deitirebilirler ve izlenmesi iin dierlerini cesaretlendirirler. Uygulama rnekleri: Aras Kargo, 2007 ylnda alm olduu bir st ynetim kararyla EFQM Mkemmellik Modelini bir ynetim modeli ve kurumsal deiim/dnm arac olarak kullanmay benimsemitir. Model gereklerinin karlanma derecesinin belirlenmesi olarak da tanmlanabilecek olan zdeerlendirme almas ile balayan dnmn ilk adm olarak da Kurumsal Vizyon, bir ortak akl almasyla ana hedef olarak ortaya konmutur. Bu hedef 7 Ktada 7 Yldzl Kargo Hizmeti Sunmak olarak belirlenmitir. Misyonunu ise Beklentilerin zerinde Kaliteli ve Farkl Hizmetler Sunmak olarak belirleyen Aras Kargo, deerlerini ise; drstlk, gvenilirlik, gler yzllk, mteri odakllk, yenilikilik, evreye duyarllk ve takm ruhu olarak tanmlamtr. ncelikle model beklentilerinin tam olarak anlalmas ve yeni ynetim biimi iin tm st ynetim ve potansiyel liderler Mkemmellik Modeli eitimi almlar ve ilk zdeerlendirmeyi eitim sresince gerekletirmilerdir.

43

Kriter-2 Politika ve Strateji: Mkemmel kurulular, iinde yer ald pazar ve sektr gz nnde tutan payda odakl bir strateji gelitirerek misyon ve vizyonunu hayata geirirler. Stratejiyi gerekletirmek iin politikalar, planlar, amalar ve sreler olutururlar ve uygularlar. Uygulama rnekleri: lk zdeerlendirme almas sonrasnda vizyona ulamak iin stratejik yol haritas hazrlanmas ynnde almalar gerekletirilmitir. Daha sonra stratejik yol haritas hazrlanabilmesi iin Kuvvetli, Zayf Ynler ve Frsatlar ile Tehditler almas yaplmtr. Ayn zamanda zdeerlendirme sonular da irketin kuvvetli ve zayf ynlerini ortaya koyan bir alma olmasndan hareketle bir i evre analizi olarak kayda geirilmitir. D evre analizi kapsamnda da frsat ve tehditlere ilikin bilgiler derlenmi ve alma tamamlanmtr. Bu almann sonular, bir proje almas olarak modelde 2 nolu kriter olan Strateji ve Politikalarn oluturulmasnda kullanlmtr. Kriter-3 alanlar: Mkemmel kurulular, alanlarn bilgi birikimlerini ve tm potansiyellerini bireysel dzeyde, ekip dzeyinde ve kuruluun btnnde ynetir, gelitirir ve zgrce kullanmalarn salarlar. Tm alanlara adil ve eit davranr, onlarn faaliyetlere katlmn salar ve onlar yetkelendirirler. Beceri ve bilgi birikimlerini kuruluun karlar dorultusunda kullanmalar iin alanlarna nem vererek, onlar tanyarak ve baarlarn takdir ederek, motive eder ve srekli katlmlarn salar. Uygulama rnekleri: 2008 ylnda Mkemmellik Aamalarndan Kararllk belgesi alnmas amacyla, ilk uygulama projesi olarak ana paydalardan alanlar seilmi ve alanlarn tatmin ve motivasyon alglarnn lm iin alan Memnuniyet Anketi (MA) almas ncelikli yaama geirilmitir. alanlara ynelik temel politikalardan hareketle Performans Ynetim Sistemi oluturulmasna ilikin almalar da ayr bir proje olarak balatlmtr. Kriter-4 birlikleri ve Kaynaklar: Mkemmel kurulular, politika ve stratejilerini ve srelerinin etkin bir biimde ileyiini destekleyecek biimde d ibirliklerini, tedarikilerini ve i kaynaklarn planlar ve ynetirler. Planlama srasnda ve ibirliklerini ve kaynaklarn ynetirken kuruluun, toplumun ve evrenin mevcut durumundaki ve gelecekle ilgili gereksinimlerini dengelerler. Uygulama rnekleri: Bu kriter kapsamnda ibirlii yaplan kurulularla tedarikiler ncelikli olmak zere ibirliklerin yeniden ele alnp gelitirilmesi almalar balatlmtr. Bilgi ve iletiim teknolojilerinden yararlanlarak tm kaynaklarn optimizasyonuna ynelik almalar da gelitirilmitir. Kurumsal Kaynak Planlamas projesi ncelikli olmak zere bata mali kaynaklar, bilgi kaynaklar, malzeme ve tesislere ynelik eitli iyiletirme projeleri balatlmtr. Kriter-5 Sreler: Mkemmel kurulular, politika ve stratejilerini destekleyecek, mterilerini ve dier paydalarn tam olarak tatmin edecek ve onlar iin katma deerin artmasn salayacak biimde srelerini tasarlar, ynetir ve iyiletirirler. Uygulama rnekleri: ISO 9000 kapsamnda tanmlanm temel sreler ele alndktan sonra kurumsal dnmn temelini oluturacak, i yapma biimlerini ve ynetim yaklamlarn deitirecek/dntrecek Sre Ynetim Sistemi Yaplandrma Projesi balatlmtr. Bu projenin yannda ana paydalardan Mterilerin sesini dinlemek ve alglarn lmek zere Mteri Memnuniyeti Anketi (MMA) projesi hem kurumsal hem de bireysel mteriler iin yaplmaya balanmtr.

Sonu Kriterleri: Kriter-6 Mterilerle lgili Sonular: Mkemmel kurulular mterileri ile ilgili olarak kapsaml performans ve alglama gstergeleri kullanr ve baarl sonular elde ederler. Kriter-7 alanlarla lgili Sonular: Mkemmel kurulular alanlar ile ilgili olarak kapsaml performans ve alglama gstergeleri kullanr ve baarl sonular elde ederler. Kriter-8 Toplumla lgili Sonular: Mkemmel kurulular toplumla ilgili olarak kapsaml performans ve alglama gstergeleri kullanr ve baarl sonular elde ederler. Kriter-9 Temel Performans Sonular: Mkemmel kurulular politika ve stratejilerin temel unsurlar ile ilgili olarak kapsaml performans gstergeleri kullanr ve baarl sonular elde ederler. Sonu Kriterleri Uygulama rnekleri: Kurumsal dzeyde her bir paydaa ynelik elde edilmi baarl sonularn dokmante edildikleri sonu kriterlerinde mteriler, alanlar ve toplum/evreye ilikin alg lm sonular ve kurumun izledii dier anahtar performans gstergeleri kriter 6-8 kapsamnda ortaya konmutur.
44

Finansal ve finansal olmayan performans sonular ile srelerin performans ltlerine ilikin sonular da tmnde olmamakla birlikte hedefli ve kyaslamal olarak 9 nolu kriter altnda ortaya konmutur. Aras Kargo da yaplan almalar, ilk etapta 2008 ylnda ortaya konulan 3 proje (MA, MMA ve Sre Ynetim Sistemi Yaplandrma) erevesinde EFQM adna KalDer deerlendiricilerince incelenmi ve 2008 yl Ulusal Kalite Kongresinde yaplan trende Aras Kargo Mkemmellikte Kararllk belgesi almtr. EFQM Mkemmellik Aamalar sreci kapsamnda planlanan bir sonraki aama ise Mkemmellikte Yetkinlik olarak hedeflenmi ve model bazl almalar srdrlmtr. Bu almalara k tutan en nemli yol gsterici model erevesinde yaplan zdeerlendirme almas olmutur. zdeerlendirme almas kapsamnda Aras Kargonun her bir alt kriter baznda Kuvvetli Ynleri ve yiletirmeye Ak Alanlar sralanm sonraki aamada da RADAR lm yntemiyle puanlama yaplmtr. lm yntemi ve zdeerlendirme puanlamas aada verilmitir. Model kapsamnda yaplacak lmlere temel oluturmak zere, her bir alt kriter kapsamnda ele alnan yazl tespitler sonrasnda kullanlan, RADAR ad verilen, etkili saysal bir lm yntemi mevcuttur. RADAR yaklamyla modelde hem yaklamlar hem de sonular llmekte; llemeyen deerlendirilemeyen sistemlerin ve yaklamlarn ynetilemediinden hareketle, bu lm ve bulgular kurumlara yn izmelerinde ve srekli gelimelerinde nemli referanslar oluturmaktadrlar. Ksaltma olarak RADAR olarak verilen lm ynteminin alm yledir: R esults A pproach D eployment A ssessment R eview Sonular Yaklam Yaylm Deerlendirme Gzden Geirme

RADAR mant mkemmel bir kuruluun aadakileri gnlk faaliyetlerinde uyguladn varsayar: Hedefledii sonular politika ve strateji oluturma srecinin bir paras olarak ortaya koymak Gelecekte hedefledii sonulara eriebilmek iin birbiriyle btnlemi, salam temelli yaklamlar planlamak ve gelitirmek Yaklamlarn tam olarak yaama geirilmesini salamak zere sistematik bir biimde yaylmn gerekletirmek Yaklamlar deerlendirmek ve gzden geirmek ve gerektiinde iyiletirmeleri gerekletirmek

lm sonucunda hem bir mevcut durum tespiti yaplmakta hem de Kuvvetli ve yiletirmeye Ak ynler tespit edilmektedir. Kurumsallama yolunda ilerlemeler hem toplamda hem alt kriterler baznda llmekte ayn zamanda her yl tekrar lm yapldndan eilimlerin grlmesi de salanmaktadr. Model beklentisi olan en az yllk eilim, lmlerin en az drt yl tekrar edilmesini gerekli klmaktadr. Bu sre de model bazl uygulamalarn iselletirilmesine yardmc olmakta kurumsallama yaklamlarnn benimsenmesi zeminini hazrlamaktadr. Kurumlarn lmler sonucunda bin zerinden 600 puan seviyelerine erimeleri kurumsallamada byk dl seviyeleri olarak deerlendirilmektedir. Mays 2008 de EFQM Mkemmellik Modeli ile altay formatnda yaplan zdeerlendirme lmleri sonucu Tablo-1 de sunulmutur. Bu zdeerlendirme sonucu tespit edilen yiletirmeye Ak Alanlar nceliklendirilerek her bir bulgu iin iyiletirme almalar kaynak kstlar erevesinde yaama geirilmeye allmtr. Sonular ve etkililii bir sonraki zdeerlendirmede ele alnmtr. Tablo1 2008 Aras Kargo zdeerlendirme lm Sonular Kriter Kriter Faktr Arlk Puan Puan 1 Liderlik 2 Politika ve Strateji 18,00 34,00 1,0 0,8 18,0 27,2
45

3 alanlar 4 birlikleri ve Kaynaklar 5 Sreler 6 Mterilerle lgili Sonular 7 alanlarla lgili Sonular 8 Toplumla lgili Sonular 9 Temel Performans Gstergeleri Toplam Puan

42,60 49,25 46,00 15,00 11,25 25,00 38,00

0,9 0,9 1,4 2,0 0,9 0,6 1,5

38,3 44,3 64,4 30,0 10,1 15,0 57,0 304

Tablo-1de verilen zdeerlendirme lm sonular, ekil-1de de grlen model kriter arlklarnn da kullanld sonulardr. RADAR lm sistemi kullanlarak uzlalm grup puanlar arlklar ile arplp model puanlamas tamamlanmtr. Genel olarak balang aamasndaki kurumlar 150-300 arasnda puan alabilmektedirler. yiletirme uygulamalar arttka ve model ve felsefesi benimsenip iselletike puanlar ykselmeye balamaktadr. Yaln bir yaklamla kriter baznda kriter puan 50nin altndaki tm alanlara odaklanmak gerektii vurgulanabilir. Ancak, kaynaklarn kstll gz nne alnrsa bir nceliklendirme yaplmas nerilir. En sk kullanlan yntem nem-etki matrisi yaklamdr. Aras Kargo uygulamasnda da kaynak kst erevesinde tm kriterler 50 puan altnda olmasndan tr tm alanlarda iyiletirme almalar balatlm, ancak en youn kaynak nceliklendirme matrisinden kan 3 projeye ayrlmtr. Kurumsallama abalarnn sistematik rneklerinden olan model bazl zdeerlendirme almas 2009 ylnda daha kapsaml bir ekilde yaplm, tespit edilen yiletirmeye Ak Alanlar vizyona giden yolda ana ve alt hedeflere hizmet etme derecelerine gre nceliklendirilmi ve projelendirilmitir. Srekli iyiletirme yaklam ve PUK uygulamalar ile kurumsal dnm ncelikle Genel Mdrlk bnyesinde balatlm, mteakiben tm Trkiyeye yaylmaya balamtr. Yaplm olan 2009 yl zdeerlendirme almasnn puan olarak sonucu da toplamda 380-410 puan aralnda kmtr. Bu almalarn devam olarak hazrlanm olan bavuru kitabyla 2009 ylnda EFQM Mkemmellik Aamalar srecine katlnm ve bamsz KalDer deerlendiricilerince yaplan d deerlendirmeyle 400 puann ok az altnda bir sonu elde edilmitir. Bu sonu ve bulgular ile zdeerlendirme bulgular rtm ve yiletirmeye Ak Alanlar konusunda yaplacak almalarla kurumsal dnm almalar srdrlmektedir. Temel yaps ortaya konmu olan bu model incelendiinde, ikinci blmde aile iletmelerinin kurumsallamas iin verilen nerilerin neredeyse tmnn kapsand sistematik bir yapnn ortaya konulduu grlmektedir. Bu ynleriyle modelin iyi bir kurumsal dnm ve lme-izleme arac olduu deerlendirilmektedir. Bu deerlendirmeyi kuvvetlendirmek ve uygulama rnei zerinden deerlendirmeler yapmak zere kendisi de bir aile irketi olan ve kurumsallama abalarn yeni neslin ynetimi devralmasyla daha da hzlandran Aras Kargo iin, iki yllk bir srede yaplanlarn zetleri de blm ierisinde rnek olarak incelenmitir. 4. SONU Trkiyedeki aile iletmelerinde kuaktan kuaa geileri daha etkin hale getirmenin yollarn arayan bu almada, sistematik bir deerlendirme ve uygulama arac olarak EFQM Mkemmellik Modeli kullanlmtr. Aile iletmelerinin kurumsallama srelerinde kullanlmas nerilen ve bir rgtsel deiim arac olarak kullanlan EFQM Mkemmellik Modeli kapsamndaki hususlar belirtilmi ve uygulamadan rnekler ile kullanlabilirlii ortaya konmaya allmtr. Aras Kargo iletmesinde EFQM Mkemmellik Modeli esas alnarak yaplan almalarn balangcnda yaplan lmlerle Kuvvetli Ynler ve yiletirmeye Ak Alanlar detayl olarak tespit edilmitir. Ayn zamanda ilerlemenin llmesi iin puanlama da yaplmtr. Bugn itibariyle iki yllk deerlendirme ve lmler yaplm, yiletirmeye Ak Alanlardan karmlarla retilen ilem maddeleri ve projeler srekli gelimenin uyguland zemin olmutur. PUK yntemi iyiletirme almalarnda sistematik bir ara olarak her bir alt kriterde kullanlm gelimeler gzden geirilerek ilerlemeler puanlanarak llmtr. Yaplan iyiletirmeler ile kurulan sistematik yaplar kurumsal ynetimin bir dier deyile kurumsal dnmn bir paras haline gelmeye balamtr. yapma biimlerinde meydana gelen deiiklikler kurumun tm ynetim sistemini deitirmeye balam, rgtsel yap da bu ynde yeniden tasarlanmaya balamtr.
46

Modelin uygulamalarnn tam olarak isellemesi ve uygulamalarn ynetim sisteminin btnsel bir paras haline gelmesi kurumun boyutu, dnm ekibi diyebileceimiz liderlerin etkinlii ve dnm hz ile dorudan ilikilidir. Ancak, tam bir hkme varabilmek iin en az drt yllk bir sreyle lm yaplmas modelde temel bir gerekliliktir. u an itibariyle Aras Kargo bu srecin Merkez tekilat ynnden yarsna ulam durumdadr. 2008 ylnda yaplan ilk zdeerlendirmeden bu yana EFQM Mkemmellik Aamalar lm ve deerlendirme sistematii ierisinde, KalDer tarafndan yaplan deerlendirmede 2008 sonunda Mkemmellikte Kararllk ve 2009 ylnda da Mkemmellikte Yetkinlik Aras Kargonun baarsnn tescili olarak kayda gemitir. Drdnc yln sonunda yaplacak bir deerlendirme Aras Kargonun kurumsallamada geldii noktay ortaya koyabilecektir. Sonu olarak 600-650 puan seviyelerine erimi bir Aras Kargo kurumsallamada st seviyelere ulam denilebilecektir. Kurumsallama, iletmenin davranlarnda, kararlarnda tutarllk gsterme yeteneini gelitirmesi ve iletmenin bir sistem haline gelebilmesidir. Kurumsallama, iletmeye deer ve denge kazandrrken, hayatta kalma ve sreklilik kazanma amacn gerekletirmede de en nemli faktrdr. Bu kapsamda bir iletmenin kurumsallam olmas, i ve d ortam tarafndan kabul edilmi ve sreklilik kazanm olmas anlamna gelir. Bir aile irketinin kurumsallamas srecinde, rgt yapsnda ve sistemlerinde baz dzenlemelere giderek amalara uygun, dinamik ve evreye kar duyarl, esnek bir yap gelitirmek iin yaplacak almalarda; yneticilerin ynetim baars, firma iindeki uyumun yaratlmas, firma ii bilgi ak salanarak, birimlerin sistemli ve etkin almas salanmas gerekmektedir. Kalite ynetiminin temel kavramlarnn, aile irketlerinde kurumsallamaya katklar kapsamnda, ksa dnemde iletme iindeki soru iaretlerinin belirlenip zme ynelik hareket edilmesi konularnda netlemenin yan sra, uzun dnemde, ticari gvenilirliin artmas, ailenin gelecek ile ilgili planlamalarnn daha salam temellere oturtulmas ve ailenin bir arada kalarak iletmenin kurumsallamas amalanmaktadr. KAYNAKLAR AKING, Fahamettin, Aile letmeleri, 1. Aile letmeleri Kongresi - Kongre Kitab, stanbul, 17-18 Nisan 2004, s.14-15. AKSOY, Ufuk Alpahin, ABUK, Adem, KOBlerdeki Toplam Kalite Ynetimi Uygulamalarnn Kurumsallama zerindeki Etkileri, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Aralk 2006, Cilt: 9, Say:16. http://www.family-advisor.com/files/HALUK/Makaleler/Aile%20 ALACAKLIOLU, Haluk, 2006, Sirketlerinde%20Yasamsal%20Konular%20ve%20Kurumsallasma.pdf, <15.02.2010> ALACAKLIOLU, Haluk, 2007, http://www.family-advisor.com/files/HALUK/Makaleler/Aile_ Sirketleri_Icin_Adim_Adim_Kurumsal_Yonetim.pdf, <15.02.2010> ERDOMU, Nihat, Aile letmeleri Ynetim Devri ve kinci Kuan Yetitirilmesi, stanbul, GAD Yaynlar, Mays 2007. GEN, Nurullah, KARCIOLU, Fatih, Aile letmelerinin Karlatklar Sorunlar ve zm nerileri - Bir Uygulama, 1. Aile letmeleri Kongresi - Kongre Kitab, stanbul, 17-18 Nisan 2004, s.20-32. HAT, Grkan, DEVELOLU, Kazm, Aile letmelerinde Kurumsallama Her Zaman zm m?: Vekalet Yaklam ve Bir Uygulama, 1. Aile letmeleri Kongresi - Kongre Kitab, stanbul, 17-18 Nisan 2004, s.223232 KALDER, http://www.kalder.org.tr/preview_content.asp?contID=749&tempID=1&regID=2, <05.02.2010> KARPUZOLU, Ebru, Aile irketlerinin Srekliliinde Kurumsallama, 1. Aile letmeleri Kongresi - Kongre Kitab, stanbul, 17-18 Nisan 2004, s.42-53 KOEL, Tamer, 1. Aile letmeleri Kongresi - Kongre Kitab, stanbul, 17-18 Nisan 2004, s.ix-xiii LEACH, Peter, Family Business (Second Edition), Great Britain: Story Hayward, 1994, s.96. PAZARCIK, Orhan, Aile letmelerinin Tanm, Kurumsallamas ve Ynetiimi, 1. Aile letmeleri Kongresi Kongre Kitab, stanbul, 17-18 Nisan 2004, s.33-41. TONUS, Zmrt, Yneticilerin Aile letmelerinin Sorunlarna bak: Eskiehir Sanayi Odasna Bal Aile letmelerinde Bir Aratrma, 1. Aile letmeleri Kongresi - Kongre Kitab, stanbul, 17-18 Nisan 2004, s.223232 ULUKAN, Cemil, Aile letmeleri Kurumsal Ynetim in Ne Kadar Hazr? Eskiehirde Faaliyet Gsteren Aile letmeleri zerine Bir Aratrma, 1. Aile letmeleri Kongresi - Kongre Kitab, stanbul, 17-18 Nisan 2004, s.212-222. URAL, Tlin, BALIKIOLU, Betl, Aile irketlerinde Kurumsallama le irket Sahibinin Kltrel Deerleri Arasndaki liki: Antakya ve Kayseri rnei, 1. Aile letmeleri Kongresi - Kongre Kitab, stanbul, 17-18 Nisan 2004, s.534-546. TUNAY, Ahmet, Mteri Memnuniyeti Algs Temel Alnarak EFQM Mkemmellik Modeli le Kurumsal Performans lm: Bir Lojistik Firma Uygulamas, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Mart 2009.
47

Aile letmelerinde Kontrol ve Denetim Sisteminin Etkinlii; Konyada Faaliyet Gsteren Aile letmeleri zerine Yaplm Bir Aratrma

Ender GLER Seluk niversitesi, letme ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Seluklu, Konya Tel: (0332) 223 30 93 E-posta: enderguler@selcuk.edu.tr *** Ali AKGN Seluk niversitesi, letme ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Seluklu, Konya Tel: (0332) 223 30 97 E-posta: akgunali@hotmail.com

ZET Gnmzde Kurumsal Ynetim (Corporate Governance) uygulamalarnn iletmeler asndan nemi giderek artmaktadr. lkemizde aile iletmelerinin arlkta olduu bilinen bir gerektir. Btn dnyada olduu gibi lkemizde de ekonominin temel direi olan bu iletmelerin doru olarak ynetilmesi srdrlebilir bir bymenin salanabilmesi asndan nemlidir.

Her iletmede olduu gibi aile iletmelerinin de kurumsallamasnda, gvenilirliliinde, mevzuat ve kurallara uymada; i kontrol ve i denetim sisteminin varl ve ilerlii nem kazanmaktadr. kontrol, bir organizasyonun aadan yukarya, yukardan aaya her kesimi ile iinde olduu bir sistemdir. denetim; bir kurumun faaliyetlerini gelitirmek ve onlara deer katmak amacyla gerekletirilen bamsz, tarafsz bir gvence ve danmanlk salama faaliyetidir. Bu iki sistem kurumsallama ve ynetim konusunda iletmeler iin ok nemli rol oynayan uygulamalardr. Bu almada aile iletmelerinde i kontrol ve i denetim sisteminin etkinlii, uygulama alan ve nemi anlatlarak Konya ilinde faaliyet gsteren aile iletmelerinde yaplacak bir almaya yer verilecektir. Anahtar Kelimeler: Aile letmeleri, Kontrol, Denetim
48

1.GR Son yllarda kreselleme ve teknolojik gelimelerin de etkisiyle gnmz iletmecilik anlaynda rekabete dayanan hzl deiimler yaanmakta ve bu da iletmelerin yaamlarn srdrebilmek adna pek ok yenilie ve araya itmektedir. Bu yzylda ayakta kalabilmenin n koulu gl bir sermaye yapsna sahip olmak, doru ve iyi ynetilmek eklinde n plana kmaktadr. Kurumsal ynetim ilkelerinden effaflk ve hesap verebilirlik ilkelerinin uygulanmas bu srete iletmelere olduka nemli faydalar salamaktadr. Dnyada olduu gibi lkemizde de iletmelerin byk bir ounluunun aile iletmeleri olduu bilinmektedir. Kk ve orta lekli iletmeler gerek dnyada, gerekse Trkiyede sosyal ve ekonomik bakmdan nemli bir yere sahip olup, byk ounluunu aile iletmeleri oluturmaktadr. Dnyann deiik lkelerinde bu orann, farkllklar gstermekle birlikte, olduka yksek olduu bilinmektedir. Kk ve orta byklkteki irketlerin toplam iletmelere oran; ABDde % 97.1, Almanyada % 99.8, Japonyada % 99.4 ve Trkiyede % 98.8dir. Dier taraftan ABDde kaytl irketlerin % 90, ispanyada % 80i, talyada % 95i, svirede % 85i ve Trkiyede % 95i aile iletmeleridir. (Alayolu,2003: 13) Bu oranlara bal olarak ekonomik yaamda en yaygn iletme tr olan aile iletmelerinin yeni i yaratmada, baarl giriim faaliyetlerinde bulunmada ve blgesel gelimilik farklarnn giderilmesinde stlendikleri rollerin nemi yadsnamaz bir gerektir (Akdoan, 2000: 31). Aile iletmelerinin en ayrt edici zelliklerinden bir dieri de iletme ynetimi ile iletme stratejileri zerinde aile kltrnn belirgin bir biimde etkili olmas ve aile ilikilerinin i ilikilerinin nne geebilmesidir. Bu nedenle aile iletmeleri gelecekle ilgili plan ve kararlarnda iletmenin geleceinin yannda ailenin de geleceini dikkate alma eilimi tamaktadr (Karpuzolu, 2001a: 115). Gnmz rekabet ortamnda aile iletmelerinin ayakta kalabilmelerinin temel koullarndan biri doru ynetim ve kurumsallama kltrnn kazanlmas ile mmkn olabilmektedir. Kurumsallama kltrnn kazanlmasnda i kontrol ve i denetim uygulamalarnn nemi de yadsnamaz bir ldedir. Aile iletmelerinde i kontrol ve i denetim faaliyetlerinin etkinlii iletmenin gelecek kuaklara ulatrlmasnda ve srdrlebilirliliin salanmasnda olduka neme sahip bir faaliyet olarak karmza kmaktadr. te bu almada aile iletmelerinde i kontrol ve i denetim faaliyetinin etkinlii zerine Konyada faaliyette bulunan aile iletmelerinde yaplan alma ele alnmtr. 2. ALE LETMELER Aile iletmeleri dendiinde, genel olarak, akrabalk ba olan bireylerin mal ya da hizmet retmek gayesiyle bir araya gelerek kurduklar kar amal sosyal rgtler anlalmaktadr. Ancak, gnmzde ska telaffuz edilen aile iletmeleri kavram yaygn kullanmna ramen, kapsam ve snrlar, kendine has zellikleri dikkate alnarak, farkl bak alarna gre deiik ekillerde tanmlanabilmektedir. (Alayolu, 2003: 14) Bunlardan genel olarak kullanlanlarn bazlar aada verilmitir. Ailenin geimini salamak ve/veya mirasn dalmasn nlemek amacyla kurulan ve ailenin geimini salayan kii tarafndan ynetilen iletme eklinde tanmlanabilir (Karpuzolu,2001b: 12) Mlkiyetine ve/veya fonksiyonuna ayn aileden iki veya daha ok yenin kart bir irket, mlkiyeti ailenin bir kuandan bir dier kuana geen bir firma aile isletmesi olarak tanmlanr (Pazarck, 2004: 35) Daha derli toplu bir tanm ise syle olabilir: Aile iletmeleri, ailenin geimini salamak ve/veya mirasn dalmasn nlemek amacyla kurulan, ailenin geimini salayan kii tarafndan ynetilen, ynetim kademelerinin nemli bir ksmnda aile yelerinin istihdam edildii, kararlarn alnmasnda byk lde aile yelerinin etkili olduu ve aileden en az iki jenerasyonun kurumda alt iletme ya da hisse ounluuna veya kontrolne sahip, ayn kan veya soyadn tayan kiilerden oluan iletme olarak tanmlanabilir (http://www.corpusfamilia.com) Gelime evreleri ve buna bal olarak da ortaklk yaplar asndan aile iletmelerini 4 ana balk altnda incelemek mmkndr:
49

Giriimcinin sahip olduu ve ynettii birinci nesil (Tek Patronlu) aile iletmeleri, Byyen ve gelien aile iletmeleri (Karde Ortakl), Kompleks aile iletmeleri (Kuzenler Konsorsiyumu), Srekli olmay baaran aile iletmeleri.

Gelime srecindeki her evrede aile irketleri fakl karakteristik zellikler gsterir ve farkl sorunlar yaar. (Alayolu,2003: 32) Aile iletmelerinin rgtlenmesi incelendiinde iletmenin pazarlama, muhasebe, satn alma, finansman, insan kaynaklar ve retim gibi fonksiyonlarnn (birimlerinin) genelde aile bireyleri tarafndan sevk ve idare edildii grlmektedir. Baz iletmelerde genel ynetici ve benzer pozisyonlarda profesyonel personel altrlsa da nihai olarak karar verici olan aile bireyleri olmaktadr (Yazcolu ve Ko, 2009: 498-499). Burada kurucu aile byne olan gven ve onun giriimcilik ve nderlik performansnn aile iletmelerini hayata geiren, balatan ve onu gelitiren nemli faktrler olduunu biliyoruz. Ancak bu gl yan ynetilemedii takdirde zayflk ve tehdit olarak karmza kmakta ve iletmenin kontroln ortadan kaldrmaktadr. (Uzun, http://www.denetimnet.com) Aile iletmelerinin deiim ve rekabet karsnda varlklarn koruyarak faaliyet gsterdikleri sektrde, blgede, lkede ve uluslararas arenada sz sahibi olabilmeleri iin kiisellikten uzak bir yapy bnyelerinde barndrmalar gereklidir (Karpuzolu, 2001b: 93). Bu da kurumsallama ile mmkn olabilecektir. Kurumsallamadan asl anlalmas gereken, sistem haline gelebilmektir. Her sistemde olduu gibi, sistemin paralarnn rollerinin ve grevlerinin belirlenmi olmas ve sistemin kendi btnl iinde ileyebilmesinin ve karlkl etkileimin altyapsnn kurulmu olmas gerekir. Kurumsallamay sistem haline gelmek olarak tanmladmza gre, sadece irketin sistem haline gelmesi yetmez. Aile ilikilerinin de bir sistem haline getirilmesi gerekir (Krm, 2001: 10-11) Aile ilikilerinin kurumsallamasnda en nemli faktr, "etkin iletiim"dir. letiimin glenebilmesi ise aile yelerinin birbirlerini anlamalaryla mmkndr. Dolaysyla, salkl bir kurumsallamann gerekletirilebilmesi iin, bu iletiimi salayacak mekanizmalarn oluturulmas gereklidir (Ayalolu, 2003:86) Ayrca bir iletmenin kurumsallamasnda, gvenilirliinde, mevzuat ve kurallara uygunluu, operasyonlarnn etkinlii ve verimliliinde i kontrol sisteminin varl ve ilerlii nem kazanmaktadr. Bu nedenle, aile irketi yapsnda; iletme sahiplerinin, ynetim kurulu yelerinin, yneticilerin iletmelerinde i kontrol sisteminin varl ve ilerlii konusunda bilgi sahibi olmalar gereklidir. Bunun yannda i denetim faaliyetinden yararlanlmas iletme sahiplii ve ynetim, yneticiler aras dengenin salanmas, pay ve menfaat sahiplerinin hak ve karlarnn korunmas asndan gvence ifade etmektedir. (Deloitte, http://www.denetimnet.net) 3. KONTROL VE DENETM Kurumsallama bir deiim ve farkllama sreci olarak karmza kmaktadr. Bu sre iersinde yaanan deiimin deerlendirilmesi iinde gzetim ve denetim faaliyetine ihtiya duyulmaktadr. Bu noktada i kontrol ve i denetim faaliyeti bu ihtiyac karlayacak bir ara olarak karmza kmaktadr. Genel anlamyla kontrol, arzulanan bir amaca varlp varlmadn veya hangi lde varlm olduunu inceleyip aratrmaktr (Kenger,2001:5) kontrol ise ilgili kiiler iin deiik anlamlar tayabilir. Burada genel bir tanm verilecektir. (zeren, 2002:5;Demirba, 2005:169); kontrol bir rgt ynetiminin ayrlmaz bir paras olup; faaliyetlerde etkinlik ve verimlilik, btenin uygulanmas, finansal tablolar ile ilgili raporlar dhil olmak zere finansal raporlama ve i ile d kullanma ilikin dier raporlarn gvenilirlii, yrrlkteki yasalara ve dzenlemelere uygunluk amalarnn gerekletirilmesi konusunda makul bir gvence salayan, organizasyon faaliyetlerinde devamllk temelinde bir seri eylem ve aktivite olan mutlak olmayan fakat makul gvence salayan organizasyon ynetiminin nemli bir parasdr. eklinde tanmlanmtr. kontrol ve i kontrol sisteminde etkinliin salanmas, iletmelerin hedeflerine ulamak iin byk nem tamaktadr. letmeler gelien ekonomik ilikilerin etkisi ile fiziki olarak bydke, faaliyetlerin ve
50

meydana gelen deer hareketlerinin says ve karmakl arttka, iletme ynetiminin iletme faaliyetlerini dorudan doruya kontrol etme olana ortadan kalkmaktadr. letme ynetimi asndan ortaya kan bu olumsuz gelime, ancak etkin bir i kontrol sistemi kurularak ve yrtlerek giderilebilir (Aksoy, 2007:215) Aile iletmeleri de bu tr olumsuzluklarn giderilmesi adna bir i kontrol sistemi kurmak ve yrtmek durumundadr. Bir iletmede i kontrol sisteminin kurulmas ve yrtlmesi iletme ynetiminin sorumluluundadr. Oluturulacak bu sistem, hem i denetim ve hem de bamsz d denetim faaliyetleri zerinde etki yaratmaktadr (Gredin vd., 1999: 123). kontroln genel zellikleri aada listelenmitir. (http://icden.kocaeli.edu.tr) kontrol faaliyetleri, srekli ve sistematik bir ekilde ve idarenin ynetim sorumluluu erevesinde yrtlr. kontrol faaliyet ve dzenlemelerinde ncelikle riskli alanlar dikkate alnr. kontrole ilikin sorumluluk, ilem srecinde yer alan btn grevlileri kapsar. kontrol mali ve mali olmayan tm ilemleri kapsar. kontrol sistemi ylda en az bir kez deerlendirilir ve alnmas gereken nlemler belirlenir. kontrol dzenleme ve uygulamalarnda mevzuata uygunluk, saydamlk, hesap verebilirlik, ekonomiklik, etkinlik ve etkililik gibi iyi mali ynetim ilkeleri esas alnr.

kontrol sisteminin doru ve tarafsz bir ekilde uygulanmas adna i kontrol standartlar oluturulmutur. kontrol standartlar, i kontrol sisteminin uygulama esnasnda bavurduu temel ilkelerdir. kontrol sisteminin ileyiine ve uygulanmasna ynelik detayl aklamalar ierdiinden sistemin ileyiinin alanlar ve yneticiler tarafndan daha iyi anlalmasn salar. Standartlar, kontrol srecinde en nemli faktrdr (Saltk, 2007: 59) COSO i kontrol modeli olarak bilenen model zel sektrde uygulanmak zere gelitirilen ve gnmzde kamu sektrnde uygulama alan bulan ve en ok tercih edilen i kontrol modelidir. COSO kp ya da piramidi olarak bilinen model i kontrol uygulamalarnda referans olarak kullanlmaktadr.

Kaynak: http://www.tusside.gov.tr/ickontrolnedir.html

COSO kp ya da piramidinde yer alan gvenilir finansal raporlama, faaliyet etkinliini ile mevzuata uygunluu salamay amalayan bu be unsur aadaki gibidir. (Alagz,2008: 102-103; Saltk,2007: 61-62) Kontrol Ortam: Kontrol ortam, bir ilem grubuna zg politika, usul ve yntemlerin etkinliini belirlemede, artrmada veya azaltmada etkili olan tm faktrlerdir.

51

Risk Deerlemesi: Kurumun hedeflerini gerekletirmesini engelleyen nemli riskleri tespit ve analiz etme, bunlara uygun yantlar verilmesini belirleme srecidir. Kontrol faaliyetleri: Kurumun amalarna ulamasna ynelik risklerle baa kmak ve kurumun hedeflerini gerekletirmek zere uygulamaya konulan politikalar ve prosedrlerdir. Bilgi ve letiim: letiim, finansal raporlamann tesinde, i kontrol politika ve prosedrlerinin aka anlalmasn ve bu politika ve prosedrlerle ilgili bireylerin nasl alt ve sorumluluklar ile ilgilidir. Gzetim: kontrollerin nceden belirlenen politika ve prosedrlere uygun ekilde devam ettirilip ettirilmediini ve iletmeyi yeni risklere sokup sokmadn belirlemektir. kontrol sisteminin makul bir gvence salamak zere tasarm ve uygulama eksikliklerinin giderilmesi amacyla srekli izleme ve deerlendirmeye tabi tutulmas gerekmektedir. Bu durum i denetim faaliyetinin gerekliliini ve roln ortaya koymaktadr. Dier i kontrol sistemi yaplandrma modellerini ksaca aklayacak olursak, CobiT; Trke karl Bilgi ve lgili Teknolojiler in Kontrol Hedefleri olan Control OBjectives for Information and related Technology kelimelerinden retilmi bir ksaltmadr. ISACA ve ITGI tarafndan 1992 ylnda gelitirilmi, bilgi teknoloji ynetimi iin en iyi uygulamalar kmesidir. CobiT; ISO teknik standartlar, ISACA ve AB tarafndan yaynlanan ynetim kanunlar, COSO, AICPA, GAO tarafndan yaynlanan profesyonel i kontrol ve denetim standartlar tarafndan biimlendirilmitir. (Peker, 2008: http://www.tbd.org.tr) eSAC (Electronic System Assurance and Control) Modeli;E-ticaret ile ilgili risklere karlk gelitirilmitir. Sistemin tesis sorumluluu yneticilere, etkin altrma sorumluluu ise i denetilere aittir. Sistemin kapsama alan iletmenin bilgi ilem teknolojisidir ve sistem gvenilir finansal raporlamay, faaliyet etkinliini, mevzuata uygunluu salamay amalar. SysTrust (System Trust) Modeli; Dijital ortamlarda retilen bilgilerin gvenirliini salamay hedefler. Sistemin tesis sorumluluu yneticilere, etkin altrma sorumluluu ise d denetilere aittir. Sistemin kapsama alan iletmenin bilgi sistemleridir ve sistem gvenilir finansal raporlamay, ynetimin hedeflere ulamasn salamay amalamaktadr. (Dabbaolu, 2009: 111) denetim fonksiyonu ve bu fonksiyonu yerine getiren i denetiler kontrol ortamnn nemli bir elemanlardr ve i kontrol amalarnn baarlmasna yardmc olurlar. Bamsz deneti almas srasnda i kontrol sistemi araclyla i denetiden yararlanr ( Uzay, 1999: 34) denetim kavram eitli ekillerde tanmlanmtr. Bu tanmlardan Denetiler Enstits (IIA) tarafndan yaplan tanma gre i denetim, bir kurumun faaliyetleri gelitirmek ve onlara deer katmak amacn gden bamsz ve objektif bir gvence ve danmanlk faaliyetidir. denetim, kurumun risk ynetim, kontrol ve ynetiim srelerinin etkinliini deerlendirmek ve gelitirmek amacna ynelik sistemli ve disiplinli bir yaklam getirerek kurumun amalarna ulamasna yardmc olur. denilmektedir. denetim bir kurum ya da organizasyonda yrtlen faaliyet i ve ilemlerin ynetimden farkl ve tarafsz bir gzle deerlendirilmesi olarak zetlenebilir. Bu deerlendirme esas olarak kurumda ilere ilikin risklerin bilinmesi, iyi ynetilmesi ve bu riskleri ynelik olarak tasarlanan i kontrollerin varl ve etkinlii konularna odaklanr.(Kaya,2008: http://www.bertankaya.net) Gerek irketler iin gerekse kamu idareleri iin i denetimin amalarndan da anlalaca zere i denetim bir gerekliliktir ve aada sralanan ihtiyalara cevap vermektedir. (nder, 2008: 20) Hesap verme ve sorumluluun ortaya karlmas, Ynetime danmanlk ve yardm etme, Hatal ve hileli ilemlere kar korunma, Veklet teorisi Tasarruf imkn salamas
52

 Etkinlik ve verimliliin salanmas denetim faaliyeti, iletmenin kendi bnyesinde kurulan i denetim biriminde alan ve o iletmenin bir eleman olan i denetiler tarafndan gerekletirilmektedir (Oksay ve Acar, 2007: 27) denetiler genel olarak iletmenin yneticilerine yada sahiplerine kar sorumlu olarak, iletmenin organizasyon yaps iinde, iletme faaliyetlerinde nceden belirlenmi ilke ve prensiplere uyulup uyulmadn denetleyen kiilerdir (Duman, 2008: 20) denetimin genel zellikleri aadaki ekilde sralanabilir (http://icden.kocaeli.edu.tr) denetim, sertifikal i denetiler tarafndan gerekletirilir. denetim, Denetim Koordinasyon Kurulunun koordinasyon ve rehberliinde Kurul tarafndan belirlenen genel kabul grm standartlara gre gerekletirilir. denetim, i denetim birimi (bakanl) tarafndan hazrlanan ve st ynetici tarafndan onaylanan risk odakl denetim plan ve programlarna gre yaplr. denetim sistematik, srekli ve disiplinli bir yaklamla gerekletirilir. denetim faaliyeti fonksiyonel bamszlk ilkesine uygun olarak yrtlr. denetim, mali ve mali olmayan tm ilemleri kapsar.

kontrol standartlar belirlenmesi gibi, i denetimin tanmna uygun yerine getirilmesine ynelik olarak, i denetim uygulamalarnn temel ilkelerini tanmlamak, katma deerini ifade ve tevik etmek, performansnn deerlendirilmesine olanak salamak amacyla Uluslararas Denetiler Enstits tarafndan Uluslararas Denetim Standartlar gelitirilmitir (Deloitte, http://www.denetimnet.net)

ULUSLARARASI DENETM STANDARTLARI

Nitelik Standartlar

Performans Standartlar

Uygulama Standartlar

Uluslararas Denetim Standartlar, Nitelik Standartlar, Performans Standartlar ve Uygulama Standartlarndan olumaktadr. Nitelik Standartlar: denetim faaliyetlerini yrten taraf ve kurumlarn zelliklerine yneliktir. Performans Standartlar: denetim faaliyetlerinin tabiatn aklar ve bu hizmetlerin performansn deerlendirmekte kullanlan kalite kstaslarn salar. Uygulama Standartlar: Gvence ve danmanlk faaliyetleri iin tesis edilmitir (TDE, 2008: 16)

Aile iletmelerinde kurumsallama faaliyetinin tamamlanabilmesi iin kurumsallamann ayrlmaz bir paras olan i kontrol ve i denetim sisteminin kurulmas, i kontrol ve i denetim standartlarnn uygulanmas gerekmektedir.

4. ALE LETMLERNDE KONTROL VE DENETM SSTEMNN ETKNLNN BELRLENMES ZERNE YAPILAN ARATIRMA 4.1. Aratrmann Yntemi, nemi ve Amac
53

almann bu blmnde Konya ilinde faaliyet gsteren aile iletmelerinde i kontrol ve i denetim uygulamalarnn etkinliini belirlemek amacyla yaplan bir saha aratrmasnn amalar ve yntemi aklandktan sonra aratrmada elde edilen bulgular deerlendirilmektedir. Aratrmada ilk olarak literatr taramas yaplarak, aratrmaya katlacak aile iletmeleri belirlenmi ve ama ve hipotezler dorultusunda hazrlanan anket sorular SPSS programnda analiz edilerek sonular yorumlanmtr. almada genel olarak; uygulamal aratrma yntemi kullanlmtr. Uygulamal aratrma yntemleri; bilgilerin deerlendirilmesi ve sorunlarn zmnn salanmas amacyla yaplan anket, grme, gzlem ve rnekleme gibi aralarla yaplan aratrmalardr (Gke ve di.,2001: 16).

4.2. Aratrmann Bulgular ve Deerlendirilmesi Bu blmde elde edilmi aratrma bulgular, tablolar yardmyla irdelenerek deerlendirilmeye ve aklanmaya allacaktr. Aratrmaya katlan iletmelerin faaliyet alanna gre dalm aada Tablo 1de grlmektedir. Tablo 1. Aratrmaya Katlan Aile letmelerinin Faaliyet Alanna Gre Dalm SEKTRLERE GRE SAYI YZDE DAILIM Makine 16 32,7 Tekstil Gda Hizmet Kimya Dier Toplam 3 5 2 2 21 49 6,1 10,1 4,1 4,1 42,9 100

Tablo 1de grld gibi, aratrmaya katlan aile iletmelerinin 16 tanesi makine imalat sektrnde, 3 tekstil sektrnde, 5i gda sektrnde, 2si hizmet sektrnde, 2si kimya sektrnde ve 21i de bu tabloda yer almayan sektrlerde faaliyette bulunan sektrleri gstermektedir. Tablo 2. Aratrmaya Katlan Aile letmelerinde Anketi Cevaplayanlarn Eitim Durumuna Gre Dalm ETM DURUMU SAYI YZDE lkokul 3 6,15 Ortaokul Lise Lisans Yksek lisans Doktora Toplam 3 13 24 6 0 49 6,15 26,5 49 12,3 0 100

Tablo 2de grld gibi, aratrmaya katlan aile iletmelerinde anketi cevaplayan aile yelerinin eitim durumu % 6,15i ilkokul eitimi, % 6,15i ortaokul eitimi, %26,5i lise ve dengi eitimi, %49u lisans eitimi ve % 6i lisansst eitimi alm kiilerden olumaktadr. Doktora eitimi alm aile iletmesi yesi yer almamaktadr. Bu durum, anket sorularn daha ok lisans dzeyinde eitim alm ve eitim dzeyi yksek kiiler tarafndan cevaplandrldn gstermektedir.
54

Tablo 3. Aratrmaya Katlan Aile letmelerinde Anketi Cevaplayanlarn Unvanlarna Gre Dalm UNVAN Genel Mdr Personel Mdr Muhasebe Mdr Ynetim Kurulu yesi Dier Toplam SAYI 17 5 12 12 3 49 YZDE 34,6 10,2 24,5 24,5 6,15 100

Tablo 3de grld gibi, aratrmaya katlan aile iletmelerinde anketi cevaplayanlarn unvanlara gre dalm, % 34,6s genel mdr, %10,2si personel mdr, %24,5i muhasebe mdr, %24,5i ynetim kurulu yesi ve %6,5i dierleri unvanlar olumaktadr. Bu durum; toplanan verilerin, ankete katlan aile iletmelerinde konularnn uzman kiiler tarafndan salandn ve bu anlamda elde edilen verilerin aratrmann amacna uygun olduunu gstermektedir.

Tablo 4. Aratrmaya Katlan Aile letmelerinde Hazrlanm Kontrol Plan Ya da Politikas Durumu KONTROL UYGULAMA DURUMU Evet Hayr Fikrim Yok Toplam SAYI 12 35 2 49 YZDE 24,6 71,5 4,1 100

Tablo 4de grld gibi, aratrmaya katlan aile iletmelerin nemli bir ounluu (%71,5) iletmelerinde hazrlanm bir i kontrol plan ya da politikas olmadn belirtmektedir. 12 aile iletmesi ise, i kontrol ve politikasnn bulunduunu belirtmitir. 2 aile iletmesi ise bu konuda fikrinin olmadn belirtmitir. Tablo 5. Aratrmaya Katlan Aile letmelerinde Kontrol Sistemi Yaplandrma Modelleri Kullanma Durumu KONTROL MODELLER KULLANMA SAYI YZDE DURUMU Evet 12 24,55 Hayr Fikrim Yok Toplam 33 4 49 67,4 8,15 100

Tablo 5de grld gibi, aratrmaya katlan aile iletmelerinin nemli bir ounluu (%73,5) kontrol sistemi yaplandrma modellerini kullanmamaktadr. 9 iletme ise, kontrol sistemi yaplandrma modellerini kullandn belirtmitir. 4 aile iletmesi ise bu konuda fikir belirtmemitir. Tablo 6. Aratrmaya Katlan Aile letmelerinde Kullanlan Kontrol Sistemi Yaplandrma Modelleri Dalm KONTROL MODELLER CobiT (Control Objectives for Information Technology) Modeli eSAC (Electronic System Assuranceand Control) Modeli SAYI 2 3
55

SysTrust (System Trust) Modeli COSO (Committee of Sponsoring Organizations) Modeli Kullanlmayan Toplam

3 4 37 49

Tablo 6da grld gibi, aratrmaya katlan aile iletmelerinden 3 tanesi COSO Modeli, 3 tanesi eSAC Modeli ve 3 tanesi de SysTrust Modeli i kontrol sistemi modeli kullanmay tercih etmilerdir. Geri kalan aile iletmelerinde herhangi bir i kontrol sistemi kullanlmamaktadr.

Tablo 7. Aratrmaya Katlan Aile letmelerinde Denetim Departmann Varl DENETM DEPARTMANI VARLII Evet Hayr Fikrim Yok Toplam SAYI 17 31 1 49 YZDE 34,6 63,25 20,05 100

Tablo 7da grld gibi, aratrmaya katlan aile iletmelerinin nemli bir ounluu (%63,25)unda i denetim departman blm yer almamaktadr. % 34,6lk ksm iletmelerinde i denetim departman bulunduunu belirtmitir. 1 iletme ise fikir beyan etmemitir.

Tablo 8. Aratrmaya Katlan Aile letmelerinde Denetim Standartlarnn Uygulanma Durumu DENETM STANDARTLARI UYGULAMASI DURUMU Evet Hayr Fikrim Yok Toplam SAYI 17 24 8 49 YZDE 34,6 48,9 16,5 100

Tablo 8de grld gibi, aratrmaya katlan iletmelerin nemli bir ounluu (%48,9) i denetim standartlarn uygulamamaktadr. 17 iletme ise (%34,6), i denetim standartlarn uyguladn belirtmitir. 8 aile iletmesi ise bu konuda fikir beyan etmemitir. Tablo 9. Aratrmaya Katlan Aile letmelerinde Denetim Komitesi Varl DENETM KOMTESNN VARLII Evet Hayr Fikrim Yok Toplam SAYI 16 30 3 49 YZDE 32,7 61.2 6,1 100

Tablo 9da grld gibi, aratrmaya katlan aile iletmelerinin nemli bir ounluu (%61,2) inde i denetim komitesinin varlndan sz edilmiyor. 16 iletme ise (%32,7), i denetim komitesine sahip olduunu belirtiyor. 3 aile iletmesi ise bu konuda fikir beyan etmemitir.
56

4.3. Aratrma Sonular Aratrma kapsamnda yer alan aile iletmelerinin ortak ya da alanlarnn byk bir blm i kontrol ve i denetim faaliyetinin aile iletmeleri iin ok fazla dzeyde bilinmeyen ve ok fazla dzeyde de kullanlmayan yeni bir konu olduunu belirtmektedirler. Kurumsallama faaliyetlerini tamamlayabilmeleri asndan i kontrol ve i denetim konusuna daha ok nem vermeleri gerektii kansn tamaktadrlar. Elde edilmi bilgiler ve deerlendirmeler nda aadaki sonulara ulamak mmkndr: 1. kontrol ve i denetim sisteminin aile iletmelerinde uygulanmas ile birlikte aile iletmelerinin kurumsallama srecinde nemli bir adm atlm olacaktr. Kurumsallama sayesinde aile iletmeleri srekliliklerini salayabileceklerdir. Aile iletmelerinde i kontrol ve i denetim sisteminin uygulanmas ile iletme faaliyetlerinin, gvence salama ve danmanlk etme gibi iki nemli fonksiyonu yerine getirilecektir. Aile irketlerinde i kontrol ve i denetim faaliyetinden yararlanlmas iletme sahiplii ve ynetim, yneticiler aras dengenin salanmas, pay ve menfaat sahiplerinin hak ve karlarnn korunmas asndan gvence ifade etmektedir.

2. 3.

Her geen gn hzla artan kreselleme faaliyetleri iletmeleri ayakta kalabilme adna gerekli olan kurumsallama abalarn yerine getirme zorunluluunda brakmaktadr. Aratrmalar gstermektedir ki dnyada ve lkemizde faaliyette bulunan iletmelerin ou aile iletmesi olarak kurulmu bulunmakta ve bu durumu srdrmektedir. Aile iletmelerinin yaamlarn srdrlebilir klmak iin kurullamada adna olmazsa olmazlardan olan i kontrol ve i denetim faaliyetinin aile iletmelerinde doru ve gereki bir ekilde uygulanmas gerekir.

SONU ve DEERLENDRME Aile iletmeleri dendiinde, genel olarak, bir biriyle akrabalk ba olan bireylerin retim ve hizmet faaliyetini yerine getirmek gayesiyle oluturduklar ve kurduklar iletmeler akla gelmektedir. Genellikle ayn aileden iki ya da daha fazla kii irketin ounluk hissesine sahiptir. Gnmzde kreselleme ile birlikte artan rekabet aile iletmelerinin ayakta kalabilmelerini zorlatrmaktadr. Aile iletmelerinin bu rekabet ortamnda ayakta kalabilmeleri srdrlebilirlik amacna ulamakla mmkndr. Bu amaca ulamakta kurumsallama ile mmkn olacaktr. Kurumsallama faaliyetinin iersinde i kontrol ve i denetim faaliyetinin nemli bir yeri vardr. kontrol aile iletmelerinde hesap verebilirlik olgusunu gelitirirken, i denetim kurumun risk ynetimi, kontrol ve kurumsal ynetim srecinin deerlendirilmesi ve gelitirilmesi srecine yardmc olur. almann amac Konyada faaliyet gsteren aile iletmelerinde i kontrol ve i denetim faaliyetlerini uygulanma dzeyinin belirlenmesine yneliktir. Aratrma gstermitir ki Konyada faaliyet gsteren aile iletmeleri henz i kontrol ve i denetim faaliyetinin nemini kavrayamamlardr. kontrol ve i denetim planlar ya da politikalar henz olumu deildir. kontrol sistemi yaplandrma modelleri olduka az kullanlmaktadr. Birok aile iletmesinde i denetim standartlar uygulama alan bulmamtr. almamz i kontrol ve i denetim plan ve politikas uygulayanlar asndan deerlendirdiimizde u sonulara ulalmtr. kontrol ve i denetim plan ya da politikasn uygulayan aile iletmelerinde dahi uygulama olgunlam deildir. Etkin bir i kontrol ve i denetim program uygulanmamaktadr. st ynetimin faaliyetlerin verimli ve etkinliini saptamada ihtiya duyduu gvenilir bilgiler kstldr. ou aile iletmesinde istihdam edilmi i deneti says yeterli deildir ve profesyonel olarak bir kurumdan i denetim hizmeti alnmamaktadr. Btn bu sonular gstermektedir ki Konyada ulaabildiimiz faaliyette bulunan aile iletmelerinde i kontrol ve i denetim uygulamalarnn kullanm yetersiz ve uygulayan irketler asndan deerlendirildiinde ise tam ve gereki bir uygulama yapan aile iletme says olduka azdr. amzn acmasz rekabet ortamnda
57

aile iletmeleri ayak da kalabilmek iin i kontrol ve i denetim uygulamalarna gerekli nemi vermeli ve iletmelerinde uygulanmas iin gerekli almalar yapmaldr.

KAYNAKLAR Akdoan, A. (2000), Aile letmelerinin zellikleri ve Aile letmelerinde Kurumsallama htiyac, Erciyes niversitesi BF Dergisi, say:16 Alagz, A. (2008), letmelerde Kontrol Sisteminin nemi Ve Denetim Komiteleri le Denetim Birimi likisinin Hata Ve Hilelerin nlenmesindeki Rol (Editr: Doan, Z. ve nal M.E.) Gncel letmecilik Konular, Tablet Basm Yayn, Ankara. Alayolu, N. (2003), Aile irketlerinde Ynetim ve Kurumsallama, MSAD Yaynlar:42, Ynetim Kitapl:2, stanbul. Dabbaolu, Kadir (2009), kontrol Sistemi, Qafqaz Universitesi Dergisi, Say: 26 Demirba, M. (2005), Kontrol ve Denetim Faaliyetlerinin Kapsamnda Meydana Gelen Deiimler, stanbul Ticaret niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yl:4,Say:7, Bahar 2005/1 Deloitte, Aile irketleri in Adm Adm Kurumsal Ynetim, http://www.denetimnet.net/UserFiles/Documents/yaynlar/aile%20irketleri%20iin%20adm%20ad m.pdf, Eriim Tarihi: 15.11.2009 Duman, . (2008), Muhasebe Denetimi ve Raporlama, TESMER Yaynlar, Yayn No: 78, Ankara. Gke O.,ukurayr A.,ve Afacan H. (2001), Bilimsel Aratrma Teknikleri, Konya. Gredin, E., mleki, F., Durmu A. H. ve Gnenli, A. (1999), Muhasebe Denetimi ve Mali Analiz, 2. Bask, T.C. Anadolu . Yayn No:835, AF Yayn No:443, Eskiehir. Karpuzolu, E.(2001a), Aile letmelerinde Stratejik Planlama ve Aile letmelerine zg Planlar, Marmara niversitesi letme Fakltesi neri Dergisi, C: 4, stanbul. Karpuzolu, E.(2001b), Byyen ve Gelien Aile irketlerinde Kurumsallama, Hayat Yaynlar:114, Ynetim Dizisi:16, stanbul. Kaya, B. (2008), Denetim Nedir?, http://www.bertankaya.net, Eriim Tarihi: 20.10.2008 Maliye Bakanl, Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl, st Yneticiler in Kontrol Ve Denetim Rehberi, http://icden.kocaeli.edu.tr/mevzuat/ust_yonetici_rehberi.doc, Eriim Tarihi: 20.01.2010 Oksay, S. ve Acar, O. (2007), Avrupa Birlii ve Trk Sigorta Sektrnde Denetim, Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii Yayn No: 23, Sigorta Aratrma ve nceleme Yaynlar-9, Ceyma Matbaaclk, stanbul. nder, M.F. (2008), Trk Hukukunda Denetim ve Uluslar aras Standartlara Uyumu, Asil Yayn Datm, Ankara. zeren B. (2002), ABD Saytay Tarafndan Yaynlanan Federal Devlette Kontrol Standartlar Saytay Aratrma ve Tasnif Grubu, Ankara. Pazarck, O. (2004), Aile letmelerinin Tanm Kurumsallamas ve Ynetiimi, 1. Aile letmeleri Kongre Kitab, stanbul Kltr niversitesi Yaynlar: 40, stanbul. Peker, Deniz (2008), Bilgi ve lgili Teknolojiler in Kontrol Hedefleri, http://www.tbd.org.tr/resimler/ekler/bf1211fd4b7b945_ek.pdf, Eriim Tarihi: 18.11.2009 Saltk, N. (2007), Kontrol Standartlar, Bte Dnyas Dergisi, Cilt:2, Say:26 TDE, (2008), Uluslararas Denetim Standartlar, Trkiye Denetim Enstits Yaynlar No:4, stanbul. Uzay, . (1999), letmelerde Kontrol Sistemini ncelemenin Bamsz D Denetim Karar Srecindeki Yeri ve Trkiyedeki Denetim Firmalarna Ynelik Bir Aratrma, Sermaye Piyasas Kurulu Yayn No: 132, Ankara. Yazcolu, ., Ko, H. (2009), Aile letmelerinin Kurumsallama Dzeylerinin Belirlenmesine Ynelik Karlatrmal Bir Aratrma, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say:21,Konya. http://www.corpusfamilia.com/icerik.php?id=17, Eriim Tarihi: 20.01.2010 http://www.denetimnet.com/UserFiles/Documents/DeloitteMakaleleri/Aile%20Isletmelerinin%20Kurumsallas masinda%20Basar%20Faktorleri.pdf, Eriim Tarihi: 15.11.2009

58

Bat Akdeniz Blgesindeki Aile letmelerinin Yaam ykleri zerine Szl Tarih almas (1): Zamora Dondurma ve Helvacs

Prof. Dr. Ferda ERDEM Akdeniz niversitesi BF letme Blm Ynetim ve Organizasyon ABD, ANTALYA Tel: (0242) 310 18 19 Faks: (0242) 227 44 54 E-posta: ferdem@akdeniz.edu.tr

***
Yard. Do. Dr. Janset ZEN AYTEMUR Akdeniz niversitesi BF letme Blm Ynetim ve Organizasyon ABD, ANTALYA Tel: (0242) 310 18 19 Faks: (0242) 227 44 54 E-posta: janset@akdeniz.edu.tr

Yerleik olduklar blgeye ynelik evresel frsat ve kstlarn rettii zgn bir balam iinde kurulan ve yaamn srdrebilen aile iletmelerinin, bunu hangi davransal, kltrel ve stratejik zelliklerle baarabildii ynndeki sorularn aydnlatlmas, uzun soluklu ve derinlikli aratrmalarla mmkndr. letmenin kuruluu ile balayan yaam yksnn izini srebilmek, kurucularn, iletmede alan ve almayan aile yelerinin, aileden olmayan alanlarn ve hatta iletme dndan bu seyri izleyen birok aktrn tanklna bavurmay gerektirmektedir. Bu tr aratrmay mmkn klan szl tarih, yaanm olaylar bizzat onlar yaayanlarn tanklklarna bavurarak anlamaya alan etkili aratrma tekniklerinden biridir (Danacolu, 2001); dier bir ifade ile szl tarih, gemiin yaayan belleidir (Caunce, 2001). Olaylarn tanklar ile yaplan ok saydaki derinlemesine grme ve titiz bir arka plan aratrmas ile elde edilen dokmanlardan oluan veri seti, aratrma sonunda baka herhangi bir ekilde bilinmesi mmkn olmayan ayrntlarla ssl zengin bir anlatya dntrlr ve adeta yeniden vcut kazanarak aratrmaclarn ilgisine sunulur. Szl tarih aratrmas ile srdrlen bu alma, Bat Akdeniz Blgesinde faaliyet gsteren ve ayn ikolunda nc kuaa kadar gelebilmi aile iletmelerinin yaam yklerini incelemeye ynelik kapsaml bir projenin n aratrmasdr. Blgesel iletmeler zerine yaplan szl tarih almasyla, bu iletmelerin yaam yklerinin temel zellikleri, yaam srecinin en nemli olaylar, i grme anlaylar ve deerleri ortaya karlmaya allacaktr. Nihai olarak blge iletmelerinin yklerindeki benzerlikler ve farkllklar zerinden blgeye zg bir tipoloji almas planlanmaktadr.

59

Aratrmann bu ilk aamasnda, 1940l yllarda kurulan ve Antalyann eski aile iletmelerinden biri olan Zamora Dondurma ve Helvacsnn yaam yks ikinci ve nc kuan tanklklarna bavurularak incelenmi ve tanklarn belleinde en fazla iz brakan noktalarn aktarld bir zet derlenmitir. ..dedem askere giderken babaannem vefat etmi, babam komuya brakyor; orda komu bytyor babam sonra erbeti Hseyinin yanna balyor, onu da bir baba gibi gryor... askerden sonra ortak olarak dkkn ayor. Ortak yer iki kiiyi geindirmeyince ayrlyorlar, zaten meslekten anlayan da babam olduu iin o bu ie devam ediyor. Bu, 1945 senesi civar 44, 45 olabilir... Antalyann en eski dondurma ve helvaclarndan olan Zamorann kurucusu Mustafa Yaann ii kuru hikyesi, olu Hseyin Yaann azndan bu ekilde aktarlyor. Mustafa Yaann hangi ii yapacana ynelik kararnn bilinli tercihinden ok iinde byd koullarla belirlendiini bu cmlelerden anlyoruz. Kurduu iyerinin ad bile, Mustafa Beyin yaamndaki dier meraklar ile ilikiliymi; onun futbol ile olan youn ilikisi ve dnemin nl spanyol kalecisi Zamoraya benzetilmesi iletmenin de ismini belirlemi: ... eskiden Antalyann nl dondurmaclarndan ve tahin helvaclarndan biri de Zamora lakapl Esnafsporun kalecisi Mustafa Yaa idi... 1935-1940l yllarda Esnafspor kalesinde yapt top kurtarlar nl spanyol kaleci Zamoraya benzetildii iin o gnlerde kendisine 3 Zamora diye tezahrat yaplrm erkek, bir de kz ocuk sahibi olan Mustafa Bey, ben bu ii brakrsam lrm dermi. ocuklarnn srar ile ii braktktan ksa bir sre sonra 74 yandayken, 1989da yaama veda etmi. 1960l yllarda daha ortaokul sralarndayken babasnn yannda almaya balayan Hseyin Yaann ii btnyle devralmas, baz kesintilerin yaand 1968-1977 Aral sonunda gereklemi. 1968-1970 yllarnda askerliini tamamlayan Hseyin Bey, hemen Antalyaya geri dnmeden, paasnn yapt teklifle drt yl daha stanbul Saryer Orduevinde kaln, u cmlelerle anlatyor: biz hibirimiz baka yerde almadk. Patron ocuu olarak altk paann teklifi bana cazip geldi. Baktm iki karde, babam ayn yerde olmayacak, drt sene orda kaldm, gzel paralar da kazandm. Kurucu Mustafa Beyin ocuklarnn hepsinin bir arada almasn ok istemesine ramen, iin onlara devredili srecini net olarak planlamadn, Hseyin Beyin Antalyaya dnmekteki kararszlnda grebiliyoruz. Bunda, 1968 ylnda, Hseyin Bey askere gitmeden bir sre nce yaanan iflasn etkisi olduunu da dnmek mmkn: babam tahini kendisi yapyordu imdi yle bir tahin fabrikas yok sanayide, susamn artklarn eleyen otomatik elek bile vard Trkiyenin ihracat kapannca piyasa otomatik olarak dyor; babamn elinde susam kalyor. Ev, dkkn her eyi sattk, hatta stanbula dkkn atk; orda toptan altk, olmad orda 4-5 aylk bir deneyimimiz oldu, geindirmedi. Hseyin Beyin 1970-1974 yllar arasndaki Orduevi deneyimi, onun Antalyaya dndkten sonra, babasnn iine paralel yrtecei brekilik iini de rendii yer olmu: Brekilik de bana bir askerlik hatras. O zaman tala breini bilen yoktu Antalyada. 1974de dnd memleketinde brekilik iine balamas hemen olmam, ancak 1977de gerekleebilmi. Babasnn bu konuyla ilgili fikrini benim brekilik yaptm da kabullenemiyordu diye anlatan Hseyin Bey, 1977de saat kulesinin arkasnda Krmlolu han iinde bir breki dkkn am. Breki dkknn bugne kadar, tam 33 yl ayakta tutmaya almas, tpk babasnn da iine duyduu ballk gibi, Hseyin Beyin kendi kurduu ie adanmln gsteriyor: 33 senedir oradaym, oras da son demlerini yayor tramvay yznden ara giri k engellendi ben de brakmak istiyorum oray ama insan kyamyor.

Hseyin imrin, Antalyann nl yanks dondurmas, www. zamora.com.tr

60

Mustafa Yaann Zamoray kime ve nasl devredecei ile ilgili dncesinin tam olarak bilinemedii gibi kardelerin de bu konuda birlikte hareket edemediklerini, Hseyin ve torun Mustafa Yaa u ekilde aktaryor: iki kardeim daha vard, erkek biri benden be ya byk, biri de ya kk onlar da bu meslei srdryorlard, devam ediyorlard ama baba sanatn amay dnmediler. amcalarm da olaanst yetenekli insanlard, meslek anlamnda ok kabiliyetli insanlard ama bunu ticarete yanstamadlar. Beraber ortak olarak almadk ben askerdeyken amcam beklemi dkkn, yardmlar olmutur ama beraber bir yerde almadk babamlar birlik beraberlik iinde olsalard ama yle olmam Hseyin Bey, 1977den bu yana kendi kurduu brekilik iine paralel olarak, lene kadar babas ile birlikte, o ldkten sonra da kendisi Zamorann tm ilerini stlenmi. Babasndan miras ald retim bilgisinin yannda igrme anlayn da titizlikle srdrmeye alan Hseyin Bey, baba, ata sanatn devam ettirmenin ve bunu hile hurda yapmadan gerekletirmenin temel prensip olduunu sylyor. Helvann en ufak bir hatay gtrmeyeceini syleyen, brei iin mteri ald zaman hi olmazsa tad yerinde olsun diye dnen Hseyin Bey, bymektense kaliteyi korumay her zaman ncelikli gryor: Kapasite arttka kalite de dyor ben fazla reklama da girmem; bir insann bir gc var, bir yere kadar yetebilir. yle ki bu anlay, helvann ve dondurmann ana maddeleri olan tahin ve salebi bulmasnda da zorlu bir araya girmesine neden oluyor. Yllardr tahin ald retici kapasiteyi arttrarak tahinin kalitesini drnce helvasndan yank kokusu alyor diye onunla i ilikisini kesiyor; salebini ektirmek iin yaylada banda gnlerce beklerken iki kilo salebini aldrp ciddi bir maliyete katlanyor, stelik piyasadaki dier saleplere farkl maddeler katldn fark ederek sinirleniyor. Uzun sre dndkten sonra at ilk ubenin kt bir deneyim olduunu belirtirken unlar sylyor: Gllke ube verdim ilk defa bizi bilenler gvenle gidiyor ama ikayetler geldi. Balad porsiyonlardan almaya... bizim 100grlk porsiyonu 130-140 gr. verdiimiz olur devaml mteriye eksik vermiler. Bu yzden artk ube vermeyi dnmyorum. Torun Mustafa Yaa da, ilkokul yllarndan itibaren bylesi bir i ortamnda ve bu i anlay ile yetitirilmi. e balad yllar u szlerle anlatyor: yle bir ey ki sanki doarken programl domuum gibi. Yani sanki kimsenin bir ey gstermesine gerek yokmu da ben zaten biliyormuum gibi. Ben ok kkken onlarn yanndaydm, helva pierken, st kaynarken... Ben ilkokuldaydm, babam o zaman drttebete kalkyordu. Dkkna giderken bizi pp de giderdi; ben de uyanrdm, hemen apar topar giyinirdim, onunla gitmek isterdim. O da asla gtrmek istemezdi iten sklrm diye fakat her onbe tatilde ve yaz tatillerinde ben de her sabah babamla giderdim, hamuru beraber tutardk, sonra da gidip arabada uyurdum; ocuktum, ok kktm nk 12 yandayken dedesini kaybeden torun Mustafa Beyin onunla birlikte alma ans hi olmam. Ama belki de dedesinin iine duyduu merakn yine onun dkknnda doduunu anlatan en gl hatraya u cmlelerle tank oluyoruz. Ben onu ok iyi hatrlyorum da i olarak yannda olmadm. Onu klaha dondurma katarken hatrlarm ama hibir eyin nasl yapldn grmedim Dkknn kokusu burnumdadr, turun kokard. Dkkna giderken her turun aacndan bir yaprak alrm, ykadktan sonra kaynayan ste atarm. Onlar ste bir nefaset verirmi... O dkkn hep turun kokard. Babasnn kaliteyle ilgili dncelerini paylasa da torun Mustafa Bey, rnleri eitlendirmek konusunda babasn ikna etmeye abalyor ve ileride zellikle stanbul, Ankara ve zmir gibi byk ehirlerde en az 10 ubelik bir dondurmac zinciri kurmay hayal ediyor: profiterol ben kendi abamla koydum. lk defa babam kendi gsterdiklerinden hari bir eyi beendi; hi beenmez. lk defa yaptm bir eyi beendi ben de hibir zaman
61

pastaneye dnmek istemem ama imdi on tane eit varsa, bunlarn yanna bir on eit daha, her yerde bulunmayan eyler olsa iyi olur. Ondrt yandan bu yana babas ile birlikte alan torun Mustafa Bey, bu ite ustaln tamamen tecrbeye bal olduunu belirtiyor: Ben de girsem imdi tek bama helvay yaparm ama helva yaplrken bazen kt gidiyor. Mesela tahin ok yal oluyor, ya da eker kabul etmiyor. Onu bir iki sefer tesadfen toplarm ama babam varken o sadece ne yapacamz syler, tecrbe artk. Bu bilgilerin yazls yok Mesela salep getiriyorlar, babam baknca dere kenarnda m, ovada m, dada m yetimi hemen anlar; ben daha yeni yeni...

Torun Mustafa Beyin drt yandaki olu da babasyla beraber dkkna geliyor ve dede Hseyin Yaa ile birlikte helva karmaya gidiyor. Profiteroller bize glmsyor diyen torununu Hseyin Bey, olan merakl, eline de merdane yakyor; zaten byle balyorlar, gre gre... diyerek keyifle anlatyor. 70. ylnda 4. kuaa hazrlanan Zamorann 3. kuak temsilcisi Mustafa Beyin, olunun ii devralmas ile ilgili olarak syledikleri, bir yandan i geleneklerinin kuaktan kuaa aktarldn ancak yeni kuaklarn, koullara uyum salayabilmek iin yeni anlaylara da ihtiya duyabileceklerini dndryor.

ticaret o kadar zorlat ki ben elimden geldii kadar nce niversite okusunlar isterim. Yine yapacaklarsa olur veya iletme okusunlar daha bilinli iletsinler tabii yapp yapmamak onlarn elinde. Ama olan seviyor, yapmaya alyor, breklere bazen buhar veriyor, ona baknca kendimi gryorum.

KAYNAKLAR Caunce S. (2001) Szl Tarih ve Yerel Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar No:115, Numune Matbaaclk, stanbul. Danacolu E. (2001) Gemiin zleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar No:125,Stampa Matbaaclk, stanbul.

62

Aile letmelerinde rgtsel Yedekleme: Bat Akdeniz Blgesinde Bir Aratrma

Gzde Gl BAER Akdeniz niversitesi BF letme Blm Ynetim ve Organizasyon ABD ANTALYA Tel: (0242) 310 18 19 Faks: (0242) 227 44 54 E-posta: gozdebaser@akdeniz.edu.tr

ZET Aile iletmelerinin nesilden nesle en az mevcut halini koruyarak ve hatta arzu edildii gibi salkl bir ekilde byyerek devam edebilmelerinin temeli baarl bir rgtsel yedekleme sreci geirmeleridir. Bu sre, aile ilikilerini ve iletmenin geleceini etkileyen, doru ynetilmesi gereken uzun vadeli bir sretir. Bu aratrma Bat Akdeniz Blgesinde yer alan, en az 50 alana sahip ve 3. kuan aile iletmesinde almaya balad 10 aile iletmesinde rgtsel yedeklemenin ne ekilde olduunu ve ierdii ortak boyutlar belirlemeyi amalamaktadr. Blgesel aile iletmelerinin rgtsel yedekleme konusundaki zgn niteliklerini ortaya koyan bu aratrmaya gre varislere ynelik yetitirme, eitim, yetki devri ve ie altrma gibi konularda benzer eilimler mevcuttur. Anahtar Kelimeler: rgtsel Yedekleme, Blgesel Aile letmeleri 1.GR rgtsel yedekleme bir kuaktan dierine iletmenin aktarlmasn ifade etmektedir (Sharma vd.,1997). Buradaki aktarm iletme ynetiminin el deitirmesi anlamndadr. Buna gre, rgtsel yedekleme; gelecekteki insan kaynaklar ihtiyacnn belirlenmesi ve iletme iinden bu ihtiyac karlayacak insanlarn hazr bulundurulmas stratejisi olarak tanmlanmaktadr. Ayrca, gelecekteki ynetici ihtiyacnn giderilmesine ynelik bir strateji olarak grldnde, rgtsel yedekleme, iletme ynetiminde sz sahibi olacak kiilerin imdiden yetitirilmeye balanmas olarak da ifade edilebilir. (Erdomu, 2004). Yeni kuan aile iletmesine katlmas, izlenen stratejiler, ynetim stili, yatrm alanlar gibi pek ok adan iletmeyi etkileme olasln da iermektedir. Ancak tm bunlarn tesinde rgtsel yedekleme, aile iletmesinin srekliliinde nemli etkiler yaratacaktr (Scholes vd., 2008, Ibrahim vd.,2004, Davis ve Harveston, 1999). Varisin seimi, yetitirilmesi, eitimi, ie bak, gibi unsurlar iletmenin geleceinde nemli kararlar verecek olan yneticinin temel zelliklerinin doru ekilde ynlendirilmesini gerektirmektedir.
63

2.rgtsel Yedekleme Sreci zellikle aile iletmelerinin sreklilii asndan kritik bir neme sahip olan rgtsel yedekleme, dikkatle izlenip planlanmas gereken, uzun vadeli bir sretir. Yaplan aratrmalar, rgtsel yedeklemenin pek ok aratrmac tarafndan bir defalk bir olay olarak sunulmasna karn, bunun yaam boyu sren bir sre olarak grlmesi gereini ortaya koymaktadr (Lambrecht, 2005; Schoen, 1978). rgtsel yedeklemenin uzun vadeli bir sre olarak grlmesi gereinin ana sebebi pek ok faktr ve pek ok payda iermesi ve etkilemesidir. rgtsel yedekleme ile ilgili faktrler, devredici kuan zellikleri (motivasyon, kiilik zellikleri, devir alcyla olan ilikiler), devir alcnn zellikleri (motivasyon, yetenekler, eitim, iletme dndaki i tecrbesi), aile ile ilgili faktrler (aile ilikilerinin kalitesi, aile yeleri arasndaki uyum, ie ballk, aile konseyi), i ile ilgili faktrler (ynetim kurulunun yaps, nceki devir tecrbesi, paylalan vizyon, i sreleri), rgtsel yedekleme sreci zellikleri (yedeklemeyi planlama, devir alcy seme, eitme ve gelitirme, kurumsal ynetim yaps) ve rgtsel yedekleme performans (sat ve gelir gstergeleri, aile iletmesinin hayatta kalmas ve devam etmesi, paydalarn memnuniyeti) olarak aklanabilir (Chittoor ve Das, 2007). Ayrca ynetimin devri anlamna gelen bu sre, aile yeleri, yneticiler, sahipler, mteriler gibi pek ok payda farkl ynlerden etkilemektedir (Lansberg, 1988). Sonfield vd.nin (2004) aratrmalarnda birinci, ikinci ve nc kuaklarn rgtsel yedeklemeye bak alarnn farkl olduu bulgulanmtr: Buna gre birinci kuak aile iletmeleri, ikinci ve nc kuaklara gre daha az rgtsel yedekleme planlamas yaptklar grlmektedir. Ayrca, Matthews vd. (1999) ise devir iin hazr olan lider, devretmeyi baz sebeplerden tr ertelemek isteyen lider, lider olmaktan kanan devir alc ve lider olmaya hazr olan devir alcnn var olmas eklindeki alternatifleri saptarken, aslnda yedekleme srecinin devir eden (kurucu) ve devir alanla (varis) olan gl ilikiyi vurgulamaktadrlar. Kurucu ve varis rgtleme srecinin iki nemli aktr olarak grlmektedir. 2.1.rgtsel yedekleme srecinde kurucunun rol Kurucularn rgtsel yedekleme srecinde rolleri yetitirdikleri yeni nesile kendi deerlerini aktarmalar ile balamaktadr. Kurucularn deerleri ve izleyen kuaa bak alar, potansiyel devir alclarn sosyallemesini etkilemektedir. Sosyalleme srecinde iki farkl aama vardr: lk aama aile iinde sosyalleme ya da birincil sosyallemedir. Birincil sosyalleme aile deerlerinin, ailenin gen yelerine aktarlmas ve yeni yetien nesil temsilcilerinin sosyal yeterlik kazanmalardr. Sosyal yeterlik, toplumdaki yetikin rollerine uyum salayacak ekilde sosyallemedir ve sosyal yeterliin temeli benlik geliimidir. Sosyal bir rn olan benlik kiinin kltrel adan paylalan modelidir (Katba, 2007). Sosyal yeterlik ailede erken yalarda kazanlan tecrbelerle gelimektedir. Dyer ve Handler (1994)e gre, aile iletmesi ve giriimcilik dinamiklerinin birinci aamas giriimcinin ailesindeki erken tecrbeleridir. Sosyalizasyon, iletiim ve paylalan deerlerin renilmesi bakmndan da ok nemlidir (Haugh ve McKee, 2003). kinci aama ise ite sosyalleme ya da ikincil sosyallemedir ve iki tr modeli vardr: (Garcia-Alvarez, vd., 2002) Kurucuyla Ebiimli Yetitirme Modeline gre (The Founder Homosocial Reproduction Model), deviralc ie erken yata girer, alt kademelerde grev alarak ynetim kademelerine doru ilerler. Kurucu onun eitimini izler ve deviralcyla gl aile ve i ilikileri vardr. Aile ve i sosyallemesi akr. Sonuta kurucu ile deviralcnn aile iletmesi hakkndaki bak alar benzeir. Ayn zamanda i tecrbeleri ve i adzenekleri de birbirine benzemektedir. Bu model, genellikle tek erkek devir alcnn olduu aile iletmelerinde gzlenirken, birden fazla devir alcnn olmas durumunda genellikle en byk erkek ocuk bu modeli izlemekte, dierleri ise yeni lider geliim modelini takip etmektedirler. Aratrmalar baar odakl kurucularn ve aile geleneini takip eden kurucularn pek ounun Kurucuyla Ebiimli Yetitirme Modeline uygun olduunu gstermektedir. Bu tip kurucular, aile iletmesinin sreklilii ve ilerin her zamanki gibi gittiini grebilmeleri iin devir alcy tam olarak benimsemek ve kendilerine benzetirmek istemektedirler. Yeni Lider Gelitirme Modelinde (The New Leader Development Model) ise deviralc iletmeye ge girer. Eitimini tamamlam ve baka iletmelerde almtr. Aile iletmesi ile ilgili olarak daha nce gerek temas olmamtr. Bu devir alclar aldklar akademik eitime uygun ynetim konumlar ile aile iletmesinde almaya balarlar, bunlarn gzetmenliini kurucu genellikle gvendii st dzey yneticilerden istemektedir. Sonu olarak, kurucu varis ilikisi zayftr, kurucu ve varisin aile iletmesine ynelik bak alar, i tecrbeleri ve adzenekleri farkldr.Genellikle, stratejist ve icat kurucularn bu modeli tercih ettikleri grlmtr (Garcia-Alvarez, vd., 2002).
64

2.2. Varisin zellikleri Ynetim devrinin yani rgtsel yedeklemenin gerekleebilmesi iin ncelikle aile iletmesinde grev almay dnen potansiyel bir varisin (devir alcnn) bulunmas gerekir. Srekliliin salanabilmesinde varisin ie baknn nemli bir rol vardr. Patrick (1985), (aktaran Handler, 1994) 115 erkek ve kz ocuk zerinde yapt aratrmasnda, babalar ile olan i ilikilerini ve tatmin alglamalarn aratrmtr. Aratrma bulgular baba ile almann tatmin edici bir tecrbe olabileceini ve iyi bir i ilikisi oluturmann rol, ihtiya ve rehberliin kabulne bal olduunu gstermektedir. Rogala (1989, aktaran Handler 1994) gre izleyen kuak aile yesi iin ilgi duyulan kariyer ve yetenekler ile devir alcnn rolnn uyumlu olmas gei srecinin kritik bir blmn oluturmaktadr. Devir alc kua etkileyen faktrler bireysel (kiisel ihtiyalarn giderilmesi, kariyer, kiilik zellikleri, ya, kiisel etki) ve ilikisel faktrlerdir (kuaklar arasnda ortak sayg ve anlay, karde yar, aile iletmesi srekliliine kendini adama). zleyen kuak aile yesi bireysel ihtiyac (kariyer, kiilik zellikleri ve ya) aile iletmesi balamnda gerekletirdike srekliliin salanabilecei sylenebilir (Handler, 1994). Iannerelli (1992) tarafndan yaplan nitel aratrmaya gre yeni kuan aile iletmesindeki kariyer tecrbesi 10lu yalarla birlikte erken bir sosyalizasyon sreci ile balamaktadr (aktaran Handler 1994,s.142). Erken yalardan itibaren balayan bu sreci etkileyen faktrler 1) baba ile ite geirilen zaman 2) iin farkl boyutlarnda bulunma 3) i ile ilgili yetenekler gelitirme 4) i ile ilgili ebeveynlerin cesaretlendirmesi ve olumlu davranlar 5) takma bireysel bir katk yapma 6) katlm frsatna ilikin bir ans verilmesi gibi faktrlerdir. Ancak eer eski ve yeni nesiller birbirlerini kabul etmeye istekli deillerse ve birbirlerinin yeteneklerini tanmazlarsa, iletmeye baarl bir giri mmkn olmayabilir. rnein, Stempler (1988), yeni kuak ile rgt lideri arasndaki sayg, anlay ve tamamlayc davranlarn baarl bir devir iin nemli ve gerekli olduunu ortaya koymutur. Longenecker ve Schoenin (1978) nerdikleri devir sreci modeli yedi aamaya dayanmaktadr. Bu aamalardan ilk , devir alcnn (halefin) tam zamanl bir alan olarak iletmeye girmesinden nceki dneme aittir. Sonraki aamalar ise halefin aile iletmesine katlmn karakterize etmektedir: Daha ayrntl bir biimde aamalar u ekilde aklanmaktadr: 1. Aama: Halefin rgtn baz zelliklerini pasif olarak farknda olduu irket ncesi aama, 2. Aama: Halefin yar zamanl bile olsa irkette almazken jargonu ve rgt yelerini tand giri aamas, 3. Aama: Halefin yar zamanl olarak irkette almaya balad giri fonksiyonel aama, 4. Aama: Halefin irkette tam zamanl almaya balad fonksiyonel aama, 5. Aama: Halefin ynetsel sorumluluklar almaya balad ileri fonksiyonel aama, 6. Aama: Halefin bakanl devrald erken devir aamas ve 7. Aama: Halefin rgtn lideri olduu olgun dnem aamasdr. Ayrca, olas devir alcnn yetenekleri, bak as ve deerlerinin iletmeyle btnlemesi beklenmektedir. Ynetimi devir alacak yeni nesil temsilcisinin rgtte kabul grmesinin ilk aamas gvenirlik ve meruluk elde etmesidir. Meruluun temel dayana ise varisin hesap verebilir olmasdr. Gvenirlik ve meruluun elde edilmesi ksa vadeli deil, uzun vadeli bir sretir. Varisin aile iletmesinde kendisini kabul ettirebilmesi iin belirli bir tecrbe ve bilgi birikimine sahip olduunu gstermesi beklenir. rgtsel yedeklemede, varis seiminde potansiyel adaylar arasnda cinsiyet ayrm yapld da pek ok aratrmada ortaya konmutur. Dumas (1989), aratrmasnda kz ocuklarnn i ile ilgili potansiyel ye, ynetici ya da devir alc olarak grlmediklerini ve kz ocuklarnn adeta grnmeyen devir alclar olarak tanmlanabileceklerini belirtmitir (aktaran Handler, 1994). Kz ocuklarna erkek ocuklardan farkl davranld, erkek kardelerine gre, aile iletmesi ile ilgili daha az zaman harcadklar, daha az yetenek gelitirdikleri ve daha az cesaretlendirildikleri ayn aratrmann dier bulgulardr. Onlar iin seenekler ok kk yalardan itibaren haberleri olmakszn yaplmaktadr. Benzer bulgular baka aratrmaclar tarafndan da ortaya konmutur: Aile iini renmeleri iin kz ocuklarna ou zaman hi ans verilmedii ancak yeni kuak adaylarnn hepsinin kz olmas ya da ilk ocuun kz olmas durumunda kz ocuklarnn devir alc olarak grld; kz ocuklarna ok nemli ynetim pozisyonlar verilmediini ve kadnlarn genellikle daha alt seviye sorumluluklara sahip olduklarn belirtilmektedir (Rosenblatt vd., 1990, s.176; Garcia Alvarez vd., 2002). Varisin olmad ya da ynetim iin hazr ya da uygun olmad durumlarda profesyonel yneticiler, aile iletmesi ynetimine katk salayabilirler. st dzey profesyonel yneticinin aile iletmesinde etkin olabilmesi iin, sahibin aile deerlerine ve normlarna, amalara ve ie ykledii anlama ynelik duyarllk gelitirmeleri beklenir (Hall ve Nordqvist, 2008). 2. 2.rgtsel Yedeklemenin Boyutlar
65

rgtsel yedekleme sreci, her aile iletmesinde farkl boyutlar ierir ve farkl ekillerde geliir. Bunun temel nedeni, o iletmeye ve aileye zgn faktrlerin bulunmasdr. rgtsel yedeklemenin boyutlarnn neler olduu, hangi ana temalar etrafnda gelitii ve hangi aamalar ierdii konusunda pek ok aratrmac almalar yapmlardr (Cater ve Justin, 2009; Harveston 1997; Fahred-Sreih ve Djoundourian 2006). rnein, Cater ve Justine gre, (2009) rgtsel yedeklemede ortaya kan ana temalar, pozitif ebeveyn-ocuk ilikisi, uzun vadeli odaklanma (long-term orientation), ibirlii ruhu, eitim (acquiring knowledge), ynetici rol (role of manager-builder) ve risk alma eilimidir. Dier taraftan, Handlere gre (1994) bu sre iin belirlenen be nemli ana konu rgtsel yedeklemenin bir sre olarak grlmesi, kurucunun rol, yeni neslin bak as, oklu analiz seviyeleri ve etkin devrin zellikleridir. Warda (1990) gre rgtsel yedeklemeyi baar ile gerekletirmi aile iletmelerinin drt temel zellii ise iletmeyi aktarmaya istekli kurucu varl, gen yata yetki almay hak etmi olan bir varis, kurucu ve varis arasnda gven ve her iki tarafn ie kendilerini adam olmalardr. 3. Aratrma 3.1.Aratrmann Kapsam ve Yntemi Bu aratrma, Bat Akdeniz Blgesinde yer alan (Antalya, Burdur, Isparta, Afyon ), en az 50 alan olan ve 3.kuan greve balad 10 aile iletmesini kapsamaktadr. 10 aile iletmesine ynelik olarak vaka analizi yaplmtr. Vaka analizi, gncel bir olguyu kendi gerek yaam erevesi (ierii) iinde ele alan; olgu ve iinde bulunduu balam arasndaki snrlarn kesin hatlaryla belirgin olmad ve birden fazla kant veya veri kaynann mevcut olduu durumlarda kullanlan grgl bir aratrma tekniidir (Yldrm ve imek, 2000). Vaka almasnda dkmanlar, ariv kaytlar, mlakatlar, anketler, direk gzlem, katlmc-gzlem, fiziksel yapntlar gibi farkl kaynaklardan destekli bir veri seti oluturulur (Yin, 1994).Bu aratrma kapsamnda yaplan vaka analizi ise, yar yaplandrlm mlakatlar, dergi ve dokman incelemelerini ve aratrmacnn kiisel gzlemlerini iermektedir. Yar yaplandrlm mlakatlar iletme kurucusu, mevcut kuak yneticisi ya da st dzey yneticilerle gerekletirilmitir. Aratrma kapsamndaki 4 iletmede, 2. ve 3. kuak temsilcileri birlikte almakta, 1 adedinde 3. kuak temsilcisi, 5 tanesinde ise 3 ve 4. kuak birlikte almaktadr. Ayrca, bu iletmelerin arlkl olarak, yrelerinin nde gelen sektrleri olan mermer, hal, gda, gl ya, tarm rnleri vb. sektrlerde faaliyet gsterdikleri, sahip olduklar nispeten uzun gemileri ile yrelerinde tannan ve yrelerine gre belirli bir bykle ulam aile iletmeleri olduklar da belirtilmelidir. Tablo 3.1de vaka analizine tabi tutulan aile iletmelerinin zelliklerini gstermektedir. Elde edilen dokman, dergi, gazete, mlakat ve gzlem verilerine dayanarak vakalar incelenmi, bir sonraki aamada ise mlakat notlar tema analizine tabi tutulmu ve kategorik toplulatrma yaplarak ortak ana temalar belirlenmitir. Bu aamalar sresince Creswellin (2009) nerdii aklayc, kolektif vaka analizi ve 5 deerlendirme aamalar izlenmitir . 3.2. Bulgular Yar yaplandrlm mlakatlara dayanarak yaplan kategorik toplulatrma, dier verilerle de desteklenmi ve Bat Akdenizli 3. kuaa gemi ya da gemek zere olan 10 aile iletmesine ynelik olarak rgtsel yedekleme konusunda drt temel ana temann ne kt grlmektedir. Bu temalar i sosyalizasyonu, eitim, zdeleme ve kontroll yetki devri konularndaki benzer yaklamlardr.
4

3.2.1. sosyalizasyonu:

Corafi haritalarda Bat Akdeniz iinde yer almamasna karn, Bat Akdenizde yer alan ticari birliklerin iinde bulunan ve blgedeki dier illerle ticari ilikilerinin ok youn olduu Afyonkarahisar ilinin de aratrma kapsamna alnmas uygun bulunmutur. 5 Creswelle (2009) gre, vaka analizi sresince ham veriler toplanr ve analiz iin hazrlanr; btn veriler okunu ve deerlendirilir. Ortak temalar belirlenir ve adlandrlr. Elde edilen bulgularn anlam yorumlanr, ilgili tablolar oluturulur.
66

Aile yelerinin i sosyalizasyonu ile kastedilen ii renme, ie alma ve i tecrbesi kazanmalar srecidir. Bu aratrmada, i sosyalizasyonunun ok fazla ne kt ve iletmede grev ve sorumluluk stlenen aile yelerinin daha kk yalardan itibaren her frsatta iletmede yaplan ileri renmek amacyla altklar ve bunun gerekli olduuna inandklar gze arpmaktadr. Aratrma bulgular, varislerin zellikle erken yalardan itibaren babalar ile ite uzun zaman geirdiklerini gstermektedir. Bu tecrbelerin, iin ve anlaylarn renilmesini kolaylatrd belirtilmitir. Bu iletmelerin, aile yelerinin mmkn olduunca erken ie balamalar konusunda adeta bir norm benimsedikleri sylenebilir. Erken yalardan itibaren yetimekte olan yeni kuak temsilcileri, okul dnda kalan vakitlerini babalar ile birlikte iletmede geirmilerdir. Arkadalar sinemaya giderken onlara bakmlardr, ancak zamanla ii renmi ve sevmilerdir. i sevmenin yan sra iin detaylarn kk yalardan itibaren renmiler ve bu ekilde fabrikada bulunan her vidann sklmasnda onlarn da emei gemitir: Yazn ve okuldan klarda ie giderdim. Babam bana karlnda para verirdi. Mesela Cumartesi gn altmda babam bana bir bedel verirdi. Bu arada ii de sevdirmi bana. Arkadalarm sinemaya giderdi. Ama bazen de gpta ederdim sinemaya gidenlere, ocuk olduum iin. O zaman tek sinema vard, sadece ok gzel film olduunda giderdim. Meerse i reniyormuum o zamanlar. Babamz bizi nasl altrdysa ben de oullarm yle altrdm. Nasl bir yunus baln oynatrken azna bir eyler verirler, onun gibi. Ben de ocuklarma maa ve yevmiye vererek altrdm, k de yle yapyorum. (no.1) Antalya`da 95 yl nce kurulan, Avrupa`dan Avustralya`ya kadar rn ihra eden .... (1 nolu iletmenin) sahibi, eski geleneklerden birini yerine getirmek iin kk olu 12 yandaki olunu kentin en eski esnaf `Breki Tevfik` olarak bilinen Tevfik Ekizolu`nun yanna rak olarak verdi. Zengin bir iadamnn olu olmasna ramen, bir ay boyunca her sabah saat 06.00`da tramvayla ie gitti. (www.tumgazeteler.com.tr, 28.07.2009, eriim tarihi: 20.02.2010).(no.1) Biz kundaktan ktk, yani apalarken fabrikaya geldik. Donumuza yapardk, amcamz bizi kirimizle eve gnderirdi. Kundaktan fabrikaya dtk. (no.4) Olum ...., aile gelenei olarak irkette nce iin mutfa saylan depoda ii olarak ; zaman iinde bro, finansman, muhasebe birimlerinde alt. (no.7, firma basn bildirisi) Kendileri okul dnemlerinde bo zamanlarnda babalar ile almlar. Babalar ile srekli gidip gelirlermi. Pazar gnleri bile gelip gezip giderlermi (no.7) -Bizler ekirdekten yetitik, lise dnemlerinde veya ortaokul hayat boyunca muhasebenin ve yazmalarn iindeydik. niversite bittikten sonra kademe kademe ilerde ilerledik (n.5) Tablo 3.1. Vaka analizine tabi tutulan aile iletmelerinin zellikleri letme Yer Sektr Kurulu alan Ynetimdeki Grme yaplan kii yl says kuak 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Antalya Isparta Isparta Afyon Afyon Afyon Afyon Afyon Burdur Burdur Gda Hal, gl ya Mermer, tekstil Mermer Sanayi retim Gda, konaklama vd. Gda, datm Gda, konaklama, vd. Yem, mermer Tarm makineleri 1914 1950 1945 1945 1947 1920 1920 1922 1978 1949 130 600 150 300 1500 1800 400 600 110 60 3 ve 4. kuak 2 ve 3. kuak 2 ve 3. kuak 3 ve 4. kuak 3 ve 4. kuak 3 ve 4. kuak 4. kuak 3. kuak 2 ve 3. kuak 2 ve 3. kuak 3.kuak st dzey ynetici 2. kuak ve st dzey ynetici 3.kuak 3.kuak 3.kuak 3.kuak * st dzey ynetici 2.kuak 2.kuak
67

*3.kuak onursal bakandr.

3.2.2. Eitim Yeni neslin yetenekleri, bak as ve deerlerinin iletmeye entegrasyonunun baarl olmasnn temel unsurlarndan birisi de yeni yetien kuan ald eitimdir (Rosenblatt vd., 1990). Birinci ve ikinci nesiller gz nne alndnda, yetien nesli aldklar eitim asndan iki gruba ayrmak mmkndr. Birinci gruptakiler, babalar ile olan yksek dzeydeki zdeleme sonucunda eitime isteksiz ancak ilere ilgili olanlardr. Bunlar en hzl ekilde iletmeye katlmay hedeflemilerdir ve okula gitmeye kar isteksiz olmulardr. Olum lise 2de kat geldi. Ben okumayacam, bana syle sen ka yanda almaya baladn dedi bana. Ben ortaokul terkim. Hakkndan gelemedik. Kendisine bir minibs verdik, bir ofr tuttu. Primle almaya balad (no.7) Akas doru drst bir niversite kazanamadm. Afyon eitimi bitirip snf retmeni oldum. 40 gnde diploma aldk. Biz askerlik iin okuduk akas (no.4) Kk olum Gazi niversitesi Ekonometriyi bitirdi, byk ise niversiteyi yarm brakt (no.3) kinci gruptakiler ise ounlukla babalarnn ynlendirmeleri ve srarc olmalaryla eitimlerini devam ettirenlerdir. Ancak bu grubun eitim alanlar iletme ile ilgili olacak ekilde planl ve bilinli seimler dorultusunda olmutur ve bir ksm sadece babalar istedii iin okula gitmeyi kabul etmilerdir. rnein mermer ve inaat malzemeleri retimi ile ilgili iler yapan iletme sahibinin olundan byk olan iktisat okurken, ortanca maden mhendisi, kk ise mimar olarak eitim almlardr. Bu gruptaki kurucularn bir ksm, bilinli ekilde ikinci nesli ok kk yalarda deil, belirli bir yatan sonra beraberinde iletmeye getirip gtrmeye balamlardr. Zira ok kk yalarda gtrrlerse, ikinci kuan okumaya merakl olmayacaklarn dnmlerdir. Ayrca, yetien kuan alaca eitimi iletme ihtiyalar dorultusunda planlama davrannn bir dier nemli nedeni olarak da yrede iyi yetimi eleman bulma zorluu gsterilmektedir: Byk olum bu sene Maden Mhendisi olacak, sektre gelecek. Osman, pazarlama mezunu, almaya balad. Bir tane yeenime Yunanca okutuyoruz. (no.9) ... Bey kimya mhendisidir. Kendisine retimle ilgili, her eyle ilgili ne sorarsanz sorun mutlaka cevabn alrsnz (no.2) Olum iletme blm mezunudur. Sat, satn alma ve ihracat mdr olarak alyor (no.1) nc nesilde ise durum tm iletmelerde benzerdir. nc neslin, nceki kuak temsilcilerinin ynlendirilmeleriyle, yine iletmenin ihtiyalar dorultusunda eitim alanlar setikleri ancak eitimlerine nceki kuaklara nazaran daha fazla nem verildii ve genellikle Trkiyede ya da yurt dndaki tannrl yksek niversitelerde eitim almalarnn saland grlmektedir. ocuklarmz ise bizi geti... Benim ocuklarm Ko niversitesi mezunu. Her ikisi de... 12 senedir stanbuldalar. ncelikle kendi ayaklarnn stnde durmalar nemli... Bir sr mermerci arkada ocuklarn Amerikada okutuyor. Adama bakarsn bir eye benzetemezsin.(no.5) 4.kuak Amerikada, okuyorlar. Yetierek iin iine girecekler. Belki ok daha farkl boyutlara onlar tayacaklar. (no.8) ... u anda yurt dnda. ngilterede yksek lisans yapyor (no.2) 3.2.3. zdeleme Yeni kuak liderlerinin byme ve deiim liderleri olmalarnn yan sra, kltr ve deerlerin de bekileri olmalar beklenmektedir. Oluan bu gl kltr ve deerlere uyum ve benimseme, zellikle ikinci kuakta, birinci kua bir rol model olarak benimseyerek onu rnek alma ve onun yolundan gitme gibi davranlara neden olmaktadr. Kurucuyu rnek alan ve onun yolundan gitmeyi bir misyon olarak benimseyen ikinci kuak temsilcisi, zaman iinde kurucuyla pek ok adan benzemeye balamaktadr. Bu benzeme o kadar younlamaktadr ki ikinci kuak ben babamn kafasndan geenleri bilirim, o da benim kafamdan geenleri
68

bilir, telepati gibi bir ey szleriyle bu benzemeyi aklamaktadr. Babay rnek alma, onun fikirlerini benimseme ve onun yolundan gitme davranlarnn altnda kukusuz baba ile geirilen uzun zamanlar ve aile i ilikisinin i ie yaanmasnn etkileri sz konusundur. kinci kuak yaamnn nemli bir blmnde bo zamanlarn iletmede babasnn yaknlarnda geirmi ve iin ve iletmenin geliimini duyarak ve grerek yetimitir. rgtsel yedeklemenin bir kerede yaplp biten bir olay olmad, bunun yerine uzun vadeli bir sre olduu pek ok aratrmada ortaya konmu olup, rgtsel yedeklemede kazanlan tecrbe seviyesinin en fazla ilk nesilden ikinci nesle geite olduu belirtilmektedir (Lambrecht, 2005, Longenecker ve Schoen, 1978, Sharma vd., 2003, Astrachan vd.2002). Nitekim rgtsel yedeklemenin bir dier alt boyutu olarak ne kan zdeleme, birinci kua ya da mevcut kuak temsilcisini, bir rol model olarak benimseyerek, onu rnek alma ve onun yolundan gitme anlamndadr. zdeleme sonucunda zellikle ikinci kuak temsilcisi kurucuya benzemeye balamaktadr. Kurucu, sahip olduu deerleri ve bak asn izleyen nesle aktarmakta ve onu ya da onlar zellikle i sosyalizasyonu srecindeki etkileri ile adeta ekillendirmektedir. Aratrma kapsamndaki kurucularn ilerin her zamanki gibi gittiini grebilmek iin devir alcy genellikle ebiimli kurucu yetitirme modeline (Garcia-Alvarez, vd.2002) gre yetitirmeye altklarn ve izleyen kua kendilerine benzetirmek istediklerini gstermektedir. zleyen kuaklar da babalarndan grdkleri bu yntemi devam ettirmeye almaktadrlar. Burada ilgin olan bulgu, izleyen ikinci kuak temsilcilerinden en az bir tanesi kendiliinden babas ile yksek oranda benzemekte, onu rnek almakta ve onun gibi olmak istemektedir. Dolaysyla ikinci neslin birinci nesle yani kuruculara yksek oranda benzetiini ve aktarlan tecrbe seviyesinin yksek olduu sylenebilir: Okul hayatndan sonra babasyla birlikte ileri yrten, ..... babasnn ve amcalarnn Reat altn gibi bir isim braktn belirtiyor. (Atso Vizyon, Eyll-Ekim 2007,s.4,no.6) nceleri bakalarnn yannda rak, kalfa olarak aama aama altm. 1940l yllarda babamdan ileri devralmaya baladm. Sabah 04.00 de dkkn aardk, gece 12.00 ye kadar alrdk (Atso Vizyon, Ocak-ubat 2008,s.4,no.7) ..... Beyin babas ile olan diyalou ok gzeldir, babacm der, hi bugne dek birbirlerine seslerini ykselterek konutuklarn duymadm. .... Beye saygda kusur ettiklerini hi grmedik. Kardeler arasnda da yle. 3. Kuak torunlarn dedelere ve amcalara olan yaklamlarnda da hi fark yok. Dedeleri aileye rnek olmutur, onun davranlarn benimsemilerdir (no.2) 3.2.4. Kontroll Yetki Devri Devir planlamas aile ilikilerinin deimesine sebep olmas asndan da zordur ( Rosenblatt vd., 1990). Baz ailelerde gen ye, yal ye ile devir konusunda konumaya alm, ancak yal yenin bu konumay erteledii grlmtr. (Rosenblatt vd., 1990). Bu erteleme ya da aile ilikilerinin deimesinden tr yetki devrinde problemler yaanabilmektedir. Yetki devri, mevcut kuan izleyen kuaa olan gven ve sorumluluk verme ile de yakndan ilgilidir. Aratrma kapsamndaki kurucularn varislere yetki devrinin kontroll ekilde olduunu sylemek doru bir tespit olacaktr. Kurucularn bir blm iletmeden emekli olamazken, birlikte altklar yeni kuaklara kademeli yetki devrini gerekletirmilerdir. Buradaki yetki devri, zaman iine yaylm olan ve ou zaman da kontroll denebilecek trdedir. Kurucularn yetki devretmekten ve rgtsel yedeklemeyi planlamaktan kandklar baz aratrmalarda belirlenmitir (Lansberg 1988; Peay ve Dyer, 1989; Rosenblatt vd., 1990). Matthew vd. (2004) ise birinci kuak aile iletmelerinin, ikinci ve nc kuaklara gre daha az rgtsel yedekleme planlamas yaptklarn ortaya koymutur. Bat Akdeniz Blgesindeki kurucular da genel olarak, sahip olduklar gl merkezcil etkileri brakmak istememektedirler. zleyen kuaktan en az bir tanesini kendi veliahtlar ya da tpatp benzerlerini yetitirmelerine karn onlara uzun sre kontroll yetki vermekte ve iletmeden emekli olmakta zorlanmaktadrlar. letmede artk bir eye karmyor gibi grnseler de yine de her eyden haberdar olmak istemektedirler. Kurucu merkezciliinin etkisi ile kurucular tm kontrol kaybetmek istememektedirler: Ben yorulduum iin kardeimin kk olu, Mert Bey Ankara Bilkent iletme mezunu, geldi, ona yava yava aktaryorum. (no.6)
69

Babam beni % 5 ile ortak etmi. Ertesi yl muhasebecimiz, Arif amcaya talimat vermi ve saymdan sonra % 50 ortak yap Mahmutu demi. Normal adi ortaklk. Benim iin fark etmiyordu, ben gene alyordum. O zaman Bakur kanunu kt.1983 veya 1984de emekli oldu Bakurdan. Olum artk benim emekli maam var, ben ticaretten ekilmek istiyorum, ben tamamn sana brakaym dedi. Ondan sonra tamamn bana brakt. Hala babam gelir, ben onu getiririm. Beni denetler, gelen hammaddeye bakar, ben 85 yana geldiim halde dimdik ayaktaym, iin bandaym mesajn vermek ister, bunu hissettirir.O, gelince btn personel Necmi amca ho geldin der, ayaa kalkar, ellerini per. (no.1) Ar ar devredelim ekliyle oluma Ynetim Kurulu Bakanln verdim. Bizi onursal bakan yaptlar. Bamzn tacsn dediler. Toplantlar da olsun akl danacaz dediler, yok olduklar yerde kouyoruz, yine geliyoruz. 2003den itibaren bu ekilde devam ediyorum. (no.7) sosyalizasyonu, eitim, zdeleme ve yetki devri olarak ne kan alt boyutlara sahip olan rgtsel yedekleme sreci ile ilgili olarak aadaki nermeler gelitirilmitir: nerme 1: Bat Akdeniz Blgesinde yer alan 3. kuaa gemi ya da gemek zere olan aile iletmelerinde rgtsel yedekleme sreci kurucuyla ebiimli yetitirme modeline daha yakndr. nerme 1a: Dier nesillere kyasla, kurucu ve 2. kuak varisler arasndaki zdeleme daha fazladr. Aratrma kapsamndaki 10 iletmeden sadece 4 tanesinde kz ocuklara iletmede grev verilmi olup bir aile iletmesinde ise 3.kuak temsilcisinin ei de almaktadr: Aileden herkes iin iinde, kardeimin kznn da grevi vardr. (u en son aile fotorafmz, 3 benim, 3 de kardeimin ocuu var, bir tanesi kz olduu iin burada resme girmemi) (no.6) 4.kuak halen daha ok etkili deil... Glah 30 yalarnda, Mustafa ise 80 doumlu, Mustafa u anda yurt dnda ngilterede yksek lisans yapyor, Glah ise stanbuldaki ofiste pazarlama ii ile ilgili. (no.2) u anda benim olum 4. kuak ynetimde. Olumu da sat, satn alma ve ihracat ynetmeni olarak alyor. Marmara letme mezunudur. 1. olarak mezun olmutur okulundan....Bir kzm da vardr benim, o da burada alyor. (no.1) Kzlarmn birisi grafiker, o kzm yanma getirdim, muhasebede alyor. (no.4) Dumas, (1989, aktaran Handler, 1994) yapt nitel aratrmada, kz ocuklarna erkek ocuklardan farkl davranld, erkek kardelerine gre, aile iletmesi ile ilgili daha az zaman harcadklar, daha az yetenek gelitirdikleri ve daha az cesaretlendirildikleri gibi sonulara ulamtr. Rosenblatt vd. (1990, s.195) ve GarciaAlvarez vd.,(2002), kz ocuklarn da devir alc olarak grlmesini nermektedirler.Ancak, genel olarak kz ocuklarn, erkek ocuklara oranla daha arka planda kaldklar ve potansiyel bir devir alc olarak grlmedikleri konusunda Trkiyede yaplm olan pek ok aratrma bulunmaktadr (Ada ve Kelgkmen, 2006, Akn ve Ylmaz, 2004, Karayormuk ve Kseolu, 2006). Aratrma bulgular da aile iletmelerinde grev almalarna karn kz ocuklarn potansiyel devir alclar olarak grlmedii ynndedir. nerme 1b: Blgesel aile iletmelerinde kz ocuklar potansiyel devir alclar olarak grlmemektedir.

4.1. Sonu Bat Akdenizli, 3. kuak ya da tesine aktarlabilmi, en az 50 alana sahip aile iletmelerinde rgtsel yedekleme ana temalarn ortaya karmay amalayan bu aratrmada, vaka analizi teknii ile drt ana temann ne kt grlmektedir. Bu ana temalar i sosyalizasyonu, eitim, kurucu ile zdeleme ve kontroll yetki devridir. Genel olarak, yetimekte olan potansiyel devir alclar kk yalardan itibaren ie altrlmaktadr. Okul dnemleri dndaki zamanlarnn ounu babalar ile geiren varisler, erken yalardan itibaren ilere
70

almakta ve bizzat iletmede alarak i tecrbesi kazanmaktadrlar. Dolaysyla i sosyalizasyonu srecinin genel olarak tm iletmelerde benzer ekilde erken yalardan itibaren yaand ve rgtsel yedekleme srecinin nemli aktrleri olan kurucu ve varis arasnda uzun bir i paylam gemii olduu grlmektedir. kinci olarak, varislerin aldklar eitim asndan gruplandrlabilecekleri ortaya kmtr. Birinci gruptakiler okumaya isteksiz olup, bir an nce iletmede almaya balamak isteyenlerdir. kinci grupta olup ve eitimlerini devam ettirenlerin alacaklar eitim genellikle, iletme ihtiyalar dorultusunda planlanmaktadr. nc neslin alaca eitime genellikle ikinci kuaa nazaran daha fazla nem verilmekte ve kendilerinin daha iyi koullarda eitim almalar salanmaya allmaktadr. nc olarak, zellikle kurucu ile geirilen uzun zamanlar sonucunda zaman iinde genellikle, kurucu ve ikinci kuan bak alar, deerleri ve anlaylar benzemeye balamaktadr. kinci kuak kurucuyu rnek almakta ve pek ok ynden ona benzemektedir. Her ne kadar belirli ynlerden kurucudan farkl dnlse de temel bak alar benzemeye balamaktadr. Bu durum zdeleme olarak tanmlanm ve zellikle kurucu ve ikinci kuak arasnda gzlenmitir. Ayrca, bu durum Kurucuyla Ebiimli Yetitirme Modelini destekler grnmektedir (Garcia-Alvarez, vd.2002). Son olarak, iletmede grev almaya balayan yeni kuak temsilcilerine yetkinin aamal olarak kontroll bir ekilde verildii izlenmitir. Her ne kadar kurucu ile ok vakit geirilmi ve pek ok i tecrbesi paylalm olsa da kurucular genellikle her eyden haberdar olmak ve her eyin kontrolleri altnda olduunu hissetmek istemekte ve yetkiyi kontroll ekilde devretmektedirler. Kurucu merkezciliinin etkilerinden birisi olarak aklanabilecek bu durum, aile iletmeleri aratrmalarnda ok sk ne kan kurucu etkisi (founder effect) olgusunu ak ve gl bir biimde desteklemi ve kurucularn, aile iletmesinin deerleri, kltr, vizyonu, misyonu, amalar, performans, stratejik ynetimi, deiime tepki verme yetenei, i grme ekilleri ve dolaysyla karar verme ekli zerinde gl etkileri olduu iddiasna ynelik aratrmalar da desteklemitir (Aranoff vd. 2002; Athanassiou vd., 2002; Davis ve Harveston, 1999; Hollander ve Ellman, 1988; Kelly vd., 2000; Lussier vd., 2009).

KAYNAKLAR Ada N.,Kelgkmen D., (2006), Prenses sendromu, aile iletmelerinde ynetimlerin kz ocuklarna bak, 2.Aile letmeleri Kongresi, Kongre Kitab, stanbul Kltr niversitesi Yaynlar, Yayn No:53, stanbul. Akn B.H.,Ylmaz N., (2004),Aile letmelerinde Byme ve Kurumsallama srecinde kuaklar aras farkllklar zerine Karaman Blgesinde Bir Aratrma, 1. Aile letmeleri Kongresi, Kongre Bildiri Kitab, stanbul Kltr niversitesi Yaynlar, Yayn No:40, stanbul. Aronoff C.E., Astrachan J.H., Ward J.L., (2002),Family Business Sourcebook, Family Enterprise Publishers, Marietta, Georgia. Astrachan J.H., Klein S.B., Smyrnios K.X., (2002),The F-pec scale of family influence: a proposal for solving the family business definition problem, Family Business Review, vol.XV, no.1. Athanassiou N., Crittenden W.F., Kelly L.M., Marquez P., (2002),Founder centrality effects on the Mexican family firms top management group: firm culture, strategic vision and goals, and firm performance, Journal of World Business , vol.37,Iss.2. Cater J.J., Justin R.T., (2009),The Development of Successors From Followers to Leaders in Small Family Firms, Family Business Review, Vol.22,No.2,. Chittoor R., Das R.,(2007), Professionalization of Management and Succession performance a vital linkage, Family Business Review, vol.XX,no.1. Creswell J.W., (1998), Qualitative Inquiry and Research Design Choosing Among Five Traditions, Sage Publications Inc.,California. Davis P.S., Harveston P.D., (1999),In the founders shadow: conflict in the family firm, Family Business Review, vol.XII,no.4. Dyer W.G.Jr., Handler W., (1994),Entrepreneurship and family business: Exploring the connection, Entrepreneurship Theory and Practice, Waco, Fall, Vol.19, Issue: 1. Erdomu N.,(2004), Aile letmeleri: kinci Kuan Yetitirilmesi, IGIAD Yaynlar. Fahed-Sreih J., Djoundrourian S., (2006),Determinants of Longevity and Success in Lebanese Family Businesses: An Exploratory Study, Family Business Review, vol.XIX, no.3. Garcia-Alvarez E., Sintas J.L., Gonzalvo P.S., (2002),Socialization Patterns of Successors in First to Second Generation Family Businesses, Family Business Review, 15,3.
71

Hall A.,Nordqvist M., (2008),Professional management in family businesses: toward an extended understanding, Family Business Review, vol.XXI, no.1. Handler W.C., (1994),Succession in Family Business: A Review of the Research, Family Business Review, vol. VII, no.2. Harvesten P.D.,Davis P.S., Lyden J.A., (1997),Succession Planning in Family BUsiness: The impact of owner gender, Family Business Review, vol.10,no.4. Haugh H.M., McKeeL.,(2003), Its just like a family _ shared values in the family firm, Community, Work & Family, Vol.6,No.2. Hollander, B.S., Ellman, N.S.,(1988), Family-owned businesses: An emerging field of inquiry, Family Business Review, 3. Ibrahim A.B.,McGuire J.,Soufani K., (2004),Patterns in strategy formation in a family firm, International Journal of Entrepreneurial Behaviour & Research, Vol.10,No1/2. Katba ., (2007),Kltrel Psikoloji, Kltr Balamnda nsan ve Aile, Evrim Yaynevi, stanbul. Karayormuk K.,Kseolu M.A., (2006),Aile letmelerinde Cinsiyet Temelli Ayrmcln Kkenleri: Afyonkarahisarda Bir Alan Aratrmas, 2.Aile letmeleri Kongresi Kongre Kitab, stanbul Kltr niversitesi Yaynlar, Yayn No: 53, stanbul. Kelly L.M.,Athanassiou N.,Crittenden W.F., (2000),Founder Centrality and Strategic Behavior in the FamilyOwned Firm, Entrepreneurship Theory and Practice, 25 (2). Lambrecht J.,(2005), Multigenerational Transition in Family Business: A New Explanatory Model, Family Business Review, vol.XVIII, no.4. Lansberg, I.S. The Succession Conspiracy, Family Business Review, 1(2), (1988), 119 143. Longenecker J.G.,Schoen J.E., Management succession in the family business, Journal of Small Business Management,16, (1978),1-6. Lussier R.N.,Sonfield M.C.,Pfeifer S.,Manikutty S.,Maheraul L.,Verdier L.,Mohsen B., Mamdouh F., (2009),Founder Influence in Family Businesses: Analyzing Combined Data From Six Diverse Countries, Journal of Small Business Strategy, Vol.20,No.1,Spring, Summer. Matthews C.H.,Moore T.W., Fialko A.S., (1999),Succession in the Family Firm: A Cognitive Categorization Perspective, Family Business Review, vol.XII, no.2. Matthew C.S., Lussier R.N., (2004),First, Second and Third Generation Family Firms: A Comparison, Family Business Review, Vol.17. Peay R.T.,Dyer G.D.Jr., (1989),Power orientations of entrepreneurs and succession planning, Journal of Small Business Management, Vol.27, Iss.1. Rosenblatt, P.C., (1990), The Family in Business: Human Dilemmas in the Family Firm, SanFrancisco, Jossey Bass Publishers. Scholes L., Westhead P., Burrows A.,(2008), Family firm succession: the management buy-out and buy-in routes, Journal of Small Business and Enterprise Development, Vol.15.,No.1. Sharma P., Chrisman J.J., Chua J.H., (1997), Strategic Management of the Family Business: Past Research and Future Challenges, Family Business Review, vol.10,no.1. Sharma P.,Chrisman J.J.,Chua J.H., (2003 (a)), Predictors of satisfaction with the succession process in family firms, Journal of Business Venturing, 18. Sharma P., Chrisman J.J., Chua J.H., (2003 (b)),Succession Planning as Planned Behavior: Some Empirical Results, Family Business Review, vol.XVI,no.1. Sonfield M. C., Robert N.Lussier, (2004), First, Second and Third Generation Family Firms: A Comparison, Family Business Review, vol.XVII, no.3. Stempler,G. (1988),The Study of Succession in Family Owned Businesses, Yaynlanmam doktora tezi, George Washington University. Yldrm A.,imek H., (2000), Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, Sekin Yaynclk, Ankara. Yin R.K., (1994), Case Study Research: Design and Methods, Sage Publications, Thousand Oaks, 1994. Ward J., (1990), Keeping the family business healthy, Jossey-Bass Publishers, San Francisco.

72

Aile irketlerinde Etik Deerler ve Ynetimi

Dr. Habibe AKT Elginkan Holding A.. nsan Kaynaklar Mdr Trkiye Personel Ynetimi Dernei (PERYN) Etik Kurul Bakan

ZET Farkl tanmlar olsa da etik ok genel olarak deiik ahlak anlaylarnn kesitii ortak noktadan kan evrensel normlar btn olarak tanmlanmaktadr. Benzer ekilde, kiinin seim, karar ve davranlarn ynlendiren deerlere ilikin kurallar olarak da karmza kmaktadr. Etik Bilimi ise, bu kurallarn bulunmas ve tarif edilmeleri ile ilgilenir. Etik tanm, temelinde deer kavramn da beraberinde getirir. Etik kodlarn yazlmas, kurumlarn yaplanmasnn balca anahtarlarndan biridir. Etik kodlar, politikalar ve davran biimleri, kurumlarn faaliyet alanlarna zg deer ve ilkeler dorultusunda alanlara yol gsterir. Sadece deer ve ilkelerin belirlenmesi ve belgelerin hazrlanmas yetmez; kurumun temel anlaynn hayata tanmas iin kurum kltrne sindirilmesi gerekir. Dolaysyle, etik ynetimi ok boyutlu bir gven ilikisini garanti etmek iin nemli bir aratr. Balangta kurucularn deerleri ve i yapma biimleri kurumlarn deer ve i yapma biimlerine yansm ve kurum kltrnn olumasn katk salamtr. Aile irketlerinde bireysel deerlerle, kurumsal deerler arasnda kpr oluturma srecinde kurumsal deerin ve etik kodlarn ortaya karlmas, yazl hale getirilmesi nemli bir admdr. Bu kurumsallama iin de nem tar. Ayn zamanda kurumlar iin aile deerlerinin i yaamna transferinde ak, anlalr bir iliki kurma ve model oluturma frsatn yaratr. Kukusuz bu sre bir kltr deiimini de beraberinde getirecektir. Anahtar Kelimeler: Ahlak, Etik, Deer, Etik Kod, ok Boyutlu Gven likisi.

1. GR ve KAVRAMLAR ZERNE: ETK, AHLAK, DEER, KURUM KLTR Etik kavram Yunanca ethos szcnden gelmekte, karakter ve alkanlk anlamlarn iermektedir. Etimolojik olarak Latinceden gelen moral szc ile ierdii anlamlar bakmndan benzeir. Aslnda her iki szck ya da kavram, tresel olan, alkanlklar, gelenekler, rf ve adetler gibi anlamlar iermektedir. Bat geleneinde zamanla bu iki kavram birbirinden ayrlmaya balam, moral ile etik iki ayr alann st baln oluturmutur. Gncel hayatn ahlak ilikileri moral kavram iinde kalrken; etik ise tek, deimez, btncl olan, evrensel dorularn alann oluturmaktadr. TDK Trke Szl (1998) etik iin nce ahlak bilimi, sonra da ahlakla ilgili szcklerini kullanmaktadr.
73

Ahlak, daha ok var olan sosyolojik bir olguyu incelerken; etik, ilikilerde ahlaki deerlere uygun ltlerin ve onlara rehberlik edecek davran kurallarnn neler olmas gerektiini inceleyerek istenilir iyilere odaklanr. Bu bakmdan ahlak, toplum ve zaman boyutunda uyulmas gereken davran kurallar itibariyle farkllk gsterebilirken; etik, genel geer evrensel kurallar iermektedir. Yani etik, corafyaya, snrlara ve topluluklara gre ekillenmez. (Berkman, 2009). Ahlak (morality) ise toplumdan topluma deikenlik gsterir. Dolaysyla ahlak, etiin inceleme konusudur. (Berkman, 2009) (Ancak, ahlak ve etik kavramlar akademik evre dnda ou kez birbirlerinin yerine kullanlmaktadr). (Berkman, 2009) Bu adan etik ok genel olarak deiik ahlak anlaylarnn kesitii ortak noktadan kan evrensel normlar btn olarak tanmlanabilir. Gene benzer ekilde etik; kiinin seim, karar ve davranlarn ynlendiren deerlere ilikin kurallar olarak da karmza kmaktadr. Etik Bilimi ise, bu kurallarn bulunmas ve tarif edilmeleri ile ilgilenir. Grld zere etik tanm, temelinde deer kavramn da beraberinde getirmektedir. Deerler, sahip olduumuz temel inanlardr. Deerler, neyin doru, iyi ve adil olduunu tanmlamak iin kullandmz ilkelerdir. Deerler, doruyla yanl, iyiyle kty birbirinden ayrt ederken bize yol gsterirler. Bizim standartlarmz olutururlar. Deer, bir anlam / nem ilikisini kapsar. Birey deerleri renerek, onlar zmseyerek, mevcut sosyal hayata, topluma bilinli bir ekilde katlr ve sosyal dnyann iindeki hedefler, normlar ve yaama biimleriyle kiisel olarak zdeleir. Dolaysyla toplumsal bilincin iine kabul edilmi yerleik deerler, gerek bireysel gerekse de kolektif eylemlerin en st boyuttaki itici gcdr. Bu adan deer, sosyal ve bireysel bir zellik tar ve toplumlar aras deikenlik gsteren baz uygulamalar aslnda benzer deerler iin gsterilen deiik davran biimlerinden baka bir ey deildir. Kltrel anlamda da deerlerin tanmlanmasnda farkllklar grlr. Ksaca zetlersek;

Deerler: Sahip olduumuz temel inanlar. Ahlak: Bir inan sistemine atfedilen ilke ve standartlar. Etik Deerler: Hareketlerimizi (eylemlerimizi) ve kararlarmz etkileyen temel dorular, olarak zetlenebilir. Kurum Kltr: Kurum kltr ile etik arasnda kuvvetli bir etkileim vardr. Etik ynetimi, kurum kltrnn gelimesine yardmc olan ana etmenlerden birisidir.

Etik, farkl alanlarda, o alann kimlii ile karmza kmaktadr. Medya etii, spor etii, tp etii, akademik etik, i etii gibi. Biz burada i etiini ele almaktayz. etii (business ethics), etiin bir alt kmesi olarak, i dnyasndaki etik sorunlar inceler, davranlara rehberlik etmek zere kurallar gelitirmeyi amalar. (Berkman, 2009). etii kavramn aklamak iin pek ok tanm yaplmtr. Velasquez'e gre i etii ahlaki standartlar rasyonel bir ekilde deerlendirme ve bu standartlar i ortamlarnda uygulama srecidir. Bir dier tanma gre i etii, i ortamnda karmak ahlaki ikilemleri incelemek ve zmek iin etik prensipleri uygulama disiplini ve sanatdr. Bu konuda almalar yapan Dr. Frank Navran i etiini, kiinin hareketleri ve kararlar ile neyin iyi, adil ve hakkaniyetli olduuna ilikin standard tanmlayan bir dizi temel ilke veya deer arasndaki tutarllk olarak tanmlamaktadr. etii ile ilgili konularn arlkl olarak gndeme gelmesi ABDde 1960larda balamtr. 1980ler de ise gene ABDdeki byk lekli iletmelerin birounda "Etik lkeleri", "Etik Komiteleri", "Etik Hizmet ii Eitim ve Danmanlk Birimleri" olumutur. Benzer ekilde niversitelerin yksek lisans programlarnda da yer almtr. etii, iletmeciliin ilevsel alanlar itibariyle de bir snflandrmaya tabii tutulmutur. Bu balamda, retim etii, pazarlama etii, finans etii, muhasebe etii, ynetim etiinden sz edilebilir. (Berkman, 2009).

74

zellikle son 40 ylda kurumlar da tketiciyi, toplumu, evreyi ve alann gzeten sorumlu ve etik kurum imajn yaratmann gerekliliini farketmilerdir. Bir bakma mali sermaye kadar itibar sermayesi de nem kazanmtr. Bu balamda, rnein, 385 bankay kapsayan bir aratrmann sonularna gre sosyal ve finansal performans arasnda iliki saptanmtr. Ksacas, i etiinin orta ve uzun dnemde irketlerin marka deerini ve dolaysyla da piyasa deerini ykselttii belirlenmitir. (Berkman, 2009). (Bu anlamda, Birlemi Milletlerin Kresel lkeler Szlemesi de (Global Compact) nemli bir admdr. etii (business ethics) kavram, alma etii (work ethics) ve meslek etiini (professional ethics) de kapsamaktadr. alma etii bir toplumda ie ve almaya ilikin deerler ve tutumlardr. alma etii, toplumun kltr ve deerlerinden etkilenir. Bu bakmdan bir toplumun ie ynelik tavr bir baka toplumdan farkllklar gsterebilecei gibi, toplumun eitli katmanlar arasnda da farkl yaklamlar sz konusu olabilmektedir. Meslek etii de i etii ve alma etii ile ilintilidir ve belirli lde rtmektedir. Profesyonel ve profesyonellik szckleri bir iin maharetli ve gereklerine (belirli akademik eitim sresi, ihtisaslama vb. gibi) uygun bir biimde yrtldn ifade eder. Ayrca meslek etii ilkeleri genellikle toplumsal kltr ve deerlerden bamsz olup, evrensellik arzederler. rnein, doktorlarn, avukatlarn, mhendislerin mesleki ilkeleri hemen her yerde ayndr. (Berkman, 2009). Trkiyede i etiine dair gelimelere bakldnda baz sektrlerin dzenlenmesi ve denetlenmesi amacyla, SPK, RK, BDDK, EPDK, TK ve KK gibi bamsz dzenleme ve denetim kurullarnn kurulmas nemli bir yer tutmaktadr. Trk kamu ynetimindeki yaplanma srecinde dier bir gelime de 2004 ylnda Kamu Grevlileri Etik Kurulunun (KGEK) kurulmasdr. Bu balamda, TSAD, TEDMER, PERYN, KALDER, TOPLUMSAL ETK DERNE gibi sivil toplum rgtleri ve TRMOB ve TRKYE BANKALAR BRL gibi meslek odalar ve birlikleri i etii konusunda, nemli giriimlerde bulunmulardr. (Berkman, 2009).

2. ETK ve HUKUK Bu aamada etik ile hukuk arasndaki balantya bakmakta yarar vardr. Hukuk da etik gibi toplumsal yaam mmkn klan kurallar dizisidir. Hukuk kurallar ile etik arasnda byk lde rtme vardr, nk etik ilkelerin ou zaman iinde hukuk normlar haline gelmitir. te yandan, etik - hukuk ilikisi zaman zaman elikili de olabilir. Kanuni olan ama etik d nitelenecek davranlar olabilir. (Berkman, 2009). Yasal dzenlemeler genellikle olumsuz durumlar belirtir, yani suu tanmlar ve cezasn ngrr. Etik kodlar ise olumsuz yannda olumlu durumlara ve davranlara da yer verir. Gerek hukuk gerekse etik adalet kaynakl ve odakl olmakla birlikte, etiin kapsamnn daha geni olduu sylenebilir. Bu balamda, etik yasalarn bittii noktalarda da devreye girer. Etik ve hukuk ilikisi, aadaki ekilde etik - etikd ve yasal yasal olmayan boyutlar ile ve baz kk rneklerle zetlenebilir. (Berkman, 2009). ETK

IV Etik ancak yasa d rnek: STK olan Greenpeacein evre koruma ilintili baz protesto eylemleri

I Etik + Yasal rnek: Vergi demek, iyeri gvenliini salamak

YASAL OLMAYAN

YASAL OLAN

III Yasa d + Etik D rnek: Rvet vermek, sigortasz ii altrmak

II Etik d ancak yasa d deil rnek: irket imkanlarn zel amalar iin kullanmak

ETK DII

75

I. ve III. durumlar sorunsuzdur, zira etik kurallar ile yasa hkmleri uyumludur ve birbirlerini desteklemektedir. II. ve IV. durumlarda ise etik kurallar ile yasal dzenlemeler elimekte, birinin kabullendii durumu dieri reddetmektedir. Sonu olarak, etik kurallar ile yasa hkmleri arasndaki uyumsuzluk ne kadar az ise, etik ve hukuk arasndaki eliki o kadar asgaride kalacak, bu durum toplumsal yaam ve i yaamn daha dzenli olacaktr. (Berkman, 2009). 3. ETK YNETM NEDEN GEREKLDR?: OK BOYUTLU GVEN LKS Etik, rekabette de nemli bir unsur haline gelmeye balamtr. rn / hizmet kalitesi, mteri memnuniyeti, bilgi ynetimi gibi konular kurumlarda olmas gereken standartlar ounlukla yakalam; dolaysyla etik deerler rekabette ne kan unsur olarak grlmeye balamtr. Hisse deeri zerinde ciddi etkileri olduu dnlmektedir. Kurumlarn iktisadi birimler olduu kadar sosyal birimler de olduu yaklam son zamanlarda ne km; paydalara (mteriler, alanlar, toplum, evre, dernekler ve dier kurulular) ynelik sorumluluklar tanmlanmaya balanmtr. Ayrca, yneticilerden payda ya da etkileenler ynetimini (stakeholder management) uygulamalar beklenir olmutur. (Berkman, 2009). Archie Carroll, irketlerin sosyal sorumluluk piramidi yaklamnda kurumlarn ekonomik ve yasal sorumluluklarnn yannda, etik ve gnll sorumluluklar da yerine getirmek durumunda olduklarna vurgu yapmaktadr. Buradaki etik sorumluluk, toplumun ve paydalarn kurumlardan bekledii doru faaliyetleri ifade eder. Mteriler, alanlar, hissedarlar ve toplum, kendi normlarna gre kurumlarn faaliyetlerini deerlendirerek, kurumlar hakknda bir yargya ularlar. Bu bakmdan kurumlar, faaliyetlerini ekonomik ve yasal sorumluluklarn tesinde, toplumun ve paydalarn etikle balantl beklentilerine ve alglamalarna uygun olarak gerekletirmek, paydalarn duyarl olduu konular belirleyerek uygun stratejiler oluturmak durumundadrlar. Bu adan etik ynetimi kurumun ok boyutlu gven ilikini garanti etmek iin nemli bir aratr. Aadaki tablo payda beklentilerini ok genel hatlar ile rneklemektedir. (Berkman, 2009) Paydalar Yatrmclar (sahipler - hissedarlar) Firmadan Beklentileri - steklerine likin rnekler Yatrmlarna tatminkr karlk almak; kr pay ve hisse senedi fiyatlarnn deerlenmesi Yksek cret, yetki, stat Adil cret, i gvenlii, i yeri gvenlii

Yneticiler alanlar

D paydalar Mteriler

Firmadan Beklentileri steklerine likin rnekler Kalite - fiyat arasnda denge; gvenli, garantili rn - hizmet ve sat sonras servis Uzun sreli iliki - ibirlii; zamannda demeler Uzun sreli iliki - ibirlii Zamannda demeler, teminatlarn deeri, likidite durumu lgili yasalara ve ynetmeliklere riayet edilmesi; raporlarnn gerek-doru verilere dayandrlmas

Tedarikiler Datmclar Bankalar ve dier finans kurulular

lgili kamu ve zel sektr kurulular(bakanlklar ve bal kurulular ile denetim organlar, yerel organlar, odalar, sendikalar) Sivil toplum gruplar ve kurulular Medya Devlet Toplum

Yasa ve ynetmeliklere riayet edilmesi; retime ve refaha katkda bulunmas; evreyi kirletmemesi gzelletirmesi; toplumsal yaam zenginletirmesi; sosyal sorumluluk gstermesi

76

2003 ylnda dnya apnda yaplan, 2003 LRN and and Wirthlin adl almaya gre ankete katlanlarn %80i kurumlarn yasaya uyum ve etik davranlarnn satn alma kararlar zerinde dorudan etkili olduunu belirtmektedir. Ayn almada st dzey yneticilerin %94 etik kurumlarn daha iyi ynetildiklerine ve doal olarak kendilerine daha yksek yatrm getirisi saladklarna inanmaktadr. Ayrca Mc Kinseyin 200 kurumsal yatrmc arasnda yapt yatrmc tercihi anketine gre yatrmclarn %89u karlatrlabilir finansal verileri bulunan iki kurumdan etik kurallar belirli kurumun hisselerini alacaklarn sylemilerdir. Farkl corafya ve lke deerlerinden farkl kurumlarn birbirleri ile i yapabilmesi, gven unsurunun olabilmesi, retim / ticaretin srdrebilmesi iin ortak bir dile ihtiya vardr. Etik ynetimi bu konuda ortak bir dil olma yolundadr. nk bir kurum kendi etik kodunu yaynlayarak, onunla i yaplrken ondan yaklam olarak ne bekleyebileceimizi aklar, bylece kresel olarak retim / ticaretin dolam salanr. Srdrlebilirlik iin de etik deerler nemlidir. (Srdrlebilir ticaret, srdrlebilir ilikiler gibi).

4. AHLAKININ OLUMASINDA ALE DEERLER ve ETK DII DAVRANII ETKLEYEN FAKTRLER 4.1. AHLAKININ OLUMASINDA ALE DEERLER GADn hazrlam olduu Ahlak Raporunda, i ahlkna uygun davranlarn olumasnda etkili olduu dnlen 13 faktrn nem derecesine gre sralanmas istendiinde aile, patron, ynetici, i evre ve sosyal evre faktrlerinin ne kt grlmektedir. Aile kurumunun i ahlkna uygun davranlarn olumasnda belirgin biimde en etkili olduu dnlen faktr olarak ortaya km olmasnn deerlendirilmesinde fayda bulunmaktadr. ncelikle aile kurumunun Trk toplumu asndan hala tutum ve davranlar belirleyen nemli bir faktr olduu sylenebilir. sahibi, ynetici veya alan pozisyonunda olan tm katlmclarn i ahlk anlaylarnn olumasnda aile kurumu nemini korumakta ve i dnyasndaki ilikiler ve uygulamalarda aile kurumunun referans olma zellii nemli lde n plana kmaktadr. Bu sonucun psikolojik ve sosyolojik deerlemeleri yannda lkemiz iletmelerinin nemli bir ksmnn aile iletmesi konumunda olmalar asndan da ayrca nemlidir. Bu erevede aile kurumunun ahlki deerler asndan korunmas ve glendirilmesiyle birlikte aile iletmelerinin srdrlebilirliinin salanmas bakmndan i ahlk ilkelerine aile anayasalarnda daha fazla yer verilmesi uygun olacaktr gibi grnmektedir. Patron ve ynetici otoritesi kabul edilmi kiilerdir ve onlarn tepkileri ve davranlar i ahlknn olumasna kaynaklk tekil etmektedir. (Torlak, 2008) Grlyor ki patron, kurum iinde etik liderlik yapma konumundadr. Giriimci olarak, etik konusunda da etki gc kendisindedir. Bu sray kazanc artrma fikri, mteri kaybeme korkusu, dini inan, retim kurumlar, yasalar, kurumun yazl kurallar, gelenekler ve medya takip etmektedir. Ardndan zorlayc g olarak ncelikle devlet yasa koyma ve uygulama gcyle i ahlknn olumasnda etkili olmaktadr. irketin yazl kurallarnn olmas ve buna uyma zorunluluu ise bir dier unsurdur. Kurumlarn yazl etik kurallar sonucu alanlar bu kurallara uymaya zorlanarak ahlki davranlar gelitirilebilmektedir. (Torlak, 2008). Baka bir deyile yazl etik kurallar bu etkiyi kuvetlendirmektedir. Burada dikkat eken bir sonu ise; alanlarn, patron ile sosyal evre faktrlerini i ahlknn oluumunda daha nemli grrken, yneticiler ise, yasalar ve irketin yazl kurallarn daha nemli grmektedirler. Bu ayn zamanda iletme sahibi ve alanlarn i ahlk yaklamlar, dikkate aldklar ilkeler ve problemleri alglama biimleri arasndaki farkllklar bulunduununun da gstergesidir. (Torlak, 2008). Ayn raporda katlmclar 11 adet ahlki ilkenin (drstlk, merhamet, alakgnlllk-tevazu, sorumluluk, ll olma, cesaret, akl kullanma, dini inan, cmertlik, adalet, canllar ve evreyi nemseme) deerlendirilmesi amacyla en nemli grdkleri be ilkeyi nem derecesine gre; drstlk, sorumluluk, adalet, akl kullanma ve cesaret olarak sralamlardr. retim dzeyi ykseldike sorumluluk, alakgnlllk ve akl kullanma ilkeleri daha fazla nemsenirken, retim dzeyi dtke merhamet, dini inan ve cesaret ilkelerine verilen nem artmaktadr. (Torlak, 2008). Bir yandan drst davranmann ahlki adan nemli bir gereklilik olduunu dnen katlmclar, dier yandan i ahlkna uygun davranmann kendilerini rekabette geride brakaca endiesini de ifade etmilerdir. (Torlak, 2008)
77

Raporda, i ahlk ile ilgili olarak ksa zl bir sz istendiinde en ok babana bile gvenme sz ile karlalmaktadr. Bu szn biraz gvensizlii biraz da tedbir almay kastederek sylenildii dnlmektedir. (Torlak, 2008) ahlk diye konu aldnda ilk telaffuz edilen genellikle verilen sz yerine getirmek olarak belirlenmitir ve katlmclar i ahlkn verilen sz yerine getirme olarak tanmlamlardr. (Torlak, 2008) Trkiye Etik Deerler Merkezi (TEDMER)de, 2002 ve 2005 yllarnda Trk gcnn Etiine Yaklam aratrmasn yrtmtr. Buna gre bir firmann etik olabilmesi iin en nemli bulunan ilk zellik alma, hrszlk veya sahtekarlk/ dolandrclk yapmamas, alanlara deer vermesi ve deme ykmllklerini zamannda yapmas olarak ortaya kmtr. Gerek 2002 gerek 2005'teki sralamalar benzer biimdedir. (Berkman, 2009) Aratrma sonular GADn aratrmasnn yukardaki belirtilen sonular ile rtmektedir. Trkiye Personel Ynetimi Dernei (PERYN)de aile irketlerinde grev yapan yeleri arasnda gerekletirdii bir pilot almada, aile deerlerinin, kurumun deerlerini ve i yapma biimlerini etkiledii sonucu ile karlamtr. 4.2. ETK DII DAVRANII ETKLEYEN FAKTRLER Etik d davran olasln etkileyen faktrleri kii, kurum, eylem ve evreye ilikin olmak zere 4 ana balkta toplamak mmkndr. Kiiye likin Etmenler: Trk yneticilerini kapsayan birok aratrmada etik d davran nedenleri arasnda kiinin ahlak anlay ve deerleri bata gelmektedir. Bunun iinde kiinin deerleri, ncelikleri, tecrbesi, pozisyon ve kdemi, demografik zellikleri (ya, cinsiyet, eitim), etik d eylemin olas getiri ve gtrleri hakknda risk deerlendirii bulunmaktadr. (Berkman, 2009) Eyleme likin Etmenler: Etik ihlalle ilgili olarak kurum, ynetici ve alan ilintili ya da kaynakl bu davranlar, paydalar olarak alana, mteriye, evreye, iletmeye ynelik olmaktadr. akndaki gri alanlar, eylemden etkilenen kii / gruplar, durumsal faktrler bu erevede ele alnacak unsurlardr. Ancak burada dikkat edilesi gereken husus esasen kurumun kararlarn sahip / yneticiler alnmakta ve uygulanmaktadr. Dolaysyla bu srete esas aktrlerin onlar olduu da dnlebilir. (Berkman, 2009) Kuruma likin Etmenler: Kurumun kurucusu ve st dzey yneticilerinin davranlar zellikle dier yneticiler ve alanlar iin mesaj ilevi grr. Etik davranma konusunda hassas ve rnek davranm bir st ynetim, etik bir rgt kltr oluturma yolunda en kritik adm atm demektir. Bir baka deyile, rol modeli olabilmi bir st ynetim, etik deerlerin ve ilkelerin yaatlaca mesajn vermektedir. Kurumun ynetim felsefesi, gemii (tarihi), deerleri ve kltr (sylem, riteller, semboller), etik kodlar ve etik eitimi, bulunduu sektr ve rekabet durumu burada etkildir. (Berkman, 2009) evreye likin Etmenler: Ekonomik evre, siyasal evre, sosyal - kltrel evre, dier evre faktrleri (yarg sreci, medya, STK ve uluslararas kurulular vb.) etkili olmaktadr. Her ne kadar evre etmenleri etik altyapnn oluturulmas bakmndan kritik ise de, kurumsal etik asndan mesafe katetme sorumluluu kurumlara aittir. Dier bir deyile, kurulular kendileri etik odakl tedbirler almazsa, kurumsal etik kltrnn kendiliinden olumas beklenemez. Makro evre etmenlerin zayfl ya da eksiklii, kurum yneticilerinin etik liderlik stlenmelerine ve kurumsal etii en tepe noktaya karma giriimlerine engel olarak grlmemelidir. (Berkman, 2009) Etmenlerin birbirleriyle etkileim halinde olduklar da unutulmamaldr. 5. LDERLK ve ETN KURUMSALLAMASI: BALIK BATAN ETKLER Bu srete de st kademenin nderlii ve destei nkouldur. Etik deerler ve i etii ilkeleri kurumun kltrnn temelini oluturur. Yani, kurumun kim olduunu, neye inandn ve buna nasl ulamaya altn tanmlar. Bu sreteki strateji, politika, davran esaslarn belirler; kurumun inanlarn, geleneklerini, i grme yntemlerini biimlendirir. Sonuta deerler kurumun kltrnn temelini oluturur. Baarl kurulular deer temelini salam atm olanlardr. (Berkman, 2009)
78

Burada st ynetim, stratejik liderlii ve yneticiler rol modellii stlenmek durumundadr, zira deerler ve ilkeleri belirlemek nemli olmakla birlikte kesinlikle yeterli deildir; kararlar, davranlar, eylemler esastr. (Berkman, 2009) Merkezi Londrada bulunan Ahlk Enstitsnn aratrma direktr Simon Webley, ahlk kodlarnn oluturulmasnda dikkat edilmesi gereken balca unsurlar belirtirken, ilk srada Bir Lider Bulun demektedir. Tepe yneticinin ya da patronun i ahlk politikasnn tantmn gerekletirmeye hazr deilse, etik kodun ie yarar olma ansnn ok yksek olmadn belirtmektedir. (Torlak, 2008) Dier bir deyile, iin banda, ortasnda ve sonunda her kademedeki ynetici baroldedir. Etik kltr yneticilerin giriimi ile balar, ama salkl geliimi ve yerleiklik kazanmas, yani kurumsallamas alanlarn inanc ve destei ile gerekleir. Yani yneticilerin alanlarn bu srece dhil etmesi, motive etmesi, etik davranlar zmsemelerini salamas gereklidir. (Berkman, 2009) etiinin iletmelerde kurumsallamas iin izlenebilecek yol haritas aadaki ekilde zetlenebilir.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

st ynetimin destei Deerlerin belirlenmesi Etik kod hazrlanmas Etik kodun uygulanmas Etik sorumlusu ya da etik kurul atanmas: Duyurma / Benimsetme / Etik Eitimi KY uygulamalar Kurumun karar ve uygulamalar (=btnsel yaklam)

1. st ynetimin destei: Gerekliliine inanmas, nderlik gstermesi, hazrlk almalarn yaptrmas (rnein, ilgili olabilecek uygulama rneklerinin taranmas, deerlendirilmesi vb.), uzun dnemli ve tm kurumun kapsayacak bir yaklam benimsenmesi (tm faaliyetleri ve kiileri kapsar biimde) olarak sralanabilir. (Berkman, 2009) 2. Deerlerin belirlenmesi: Bu deerlerin dier kurum alanlarna, kamuya ve ilgili dier paydalara duyurulmas gerekir. Bylece, yneticiler ve alanlar davranlar ve kararlar ile ilgili olarak temel ereveyi renmi olurlar. Kurumun vizyonu, stratejik yaklam ve uygulamalar desteklenmi olur. Ayrca paydalara iletmenin duruu iletilmi olur ki, firmann olumlu imaj tm paydalarda firmaya olan gveni ve sayg dzeyini ykseltir. (Berkman, 2009) 3. Etik kod hazrlanmas: ahlknn kurumsallatrlabilmesinin en nemli aralarndan biri de iletmelere rehberlik edecek etik ilkelerini belirleyen kodlarn oluturulmasdr. Kurumlar etik kodu, kurumun tm yelerinin her trl fonksiyonu yerine getirirken tm paydalara kar uyulmas gereken ahlki prensiplerin ve bu prensiplere uyulmamas halinde uygulanacak yaptrmlarn belirlendii resmi belgedir.(Torlak, 2008). Baka bir deyile, etik kod ve davran kurallar iletmenin deerlerinden kaynaklanan sistemletirilmi ve resmiletirilmi ilkelere ilikin bir manifestodur. letmenin kimliini tanmlar, ilerin hangi ilke ve esaslara gre yrtleceini, hangi davranlarn kabul edilir olduunu belirtir. Bunun yazl olarak aklanmasnn ilevsel bir yarar vardr: Yneticiler ve alanlar kendilerinden bekleneni ve buna uymama halinde olas yaptrmlar daha net olarak grrler. Ancak dikkat edilmesi gereken noktalardan biri etik kodlarn, hukuki terimlerle boulmamas, ak ve net olmas gereidir.(Berkman, 2009) Kodlar yukarda da belirtildii gibi, kurumun tm sreleriyle uyumlu btncl bir yap sergilemelidir.
79

Etik kodda; kurumun deerlerinin/nceliklerinin belirlenmesi ile birlikte, kurum asndan hassas konularda ya da grevlerde bulunanlar iin ayrntl dzenlemelere de yer verilmesi (gri alan braklmamas) nem tar. 4. Etik kodun uygulanmas: Kodun tm metninin, nemi, gereklilii ve yarar hakknda aklamalar ile tm alanlara ulatrlmas ve kurum iinde yaylmnn salanmas nem tar. Kod ve uygulan hakknda bilgi ve sorular iin etik grevlilerin isimlerinin ve irtibat bilgilerinin verilmesi yararldr. (Berkman, 2009) 5. Etik sorumlusu ya da etik kurul atanmas: . Bu aamada kurumun organizasyonuna Etik Ynetim Kurulunun (EYK) eklenmesi gerekleir ve EYK bakan belirlenir. Baz durumlarda yaplanma st ynetime bal bir etik sorumlusu / etik yneticisi eklinde de olabilmektedir. Kurum Etik Ynetmelii bu aamada oluturulur ve etik ynetiminin esaslar belirlenir. Etik sorunlarla ilgili olas ikyet ve karar alma sreci aklanr. 6. Duyurma / Benimsetme / Etik Eitimi: Etik Kod/lke/Kurallarn kurum genelinde duyurulmas aamasdr. Yneticilerin rnek davranlar gstermesi, etik ilkelere dayanan kurum yazl politikalarnn gelitirilmesi, politika kitapnn dzenlenmesi, dzenli eitimlerin planlanmas, ie girite imza ve oryantasyon eitimleri, alanlara tantc eitimler, srekli gzden geirmelere alanlarn dahil edilmeleri bu aamann ana unsurlardr. 7. KY uygulamalar: KY uygulamalar ve aralar kullanlarak etik ile ilgili deer, yaklam ve kodlarn kurum iindeki yaylmnn salanmas ok nemlidir. Kurumun etik politikalarnn alanlar tarafndan iselletirilmesine yardmc olmak iin etik eitimleri verilmelidir. Ayrca etik politikasnn yayn ve ilanna ynelik tm mecralar kullanlmaldr (panolar, intranet, kitapk eklinde basm vb.). Etik eitiminde uzmanlar eitimin kurum ii ve d uzmanlarn birlikte vermesini, karma bir yol izlenmesini nermektedir. Etik politikasnn kurum iindeki yaylmnda KYnin enstrmanlar (performans deerlendirme, eitim ynetimi vb) etkili aralardr. Ksacas, KY uygulamalarnn etik davranlar tevik eden / dllendiren ve etik d davranlar da caydran / cezalandran nitelikte olmas gerek etik kodlarn hayata geirilmesi, gerekse kumda etik rgtsel kltr oluturulmas bakmndan zorunludur. (Berkman, 2009) 8. Kurumun Karar ve Uygulamalar (=Btnsel Yaklam): Etik yaklamlarn tm karar ve uygulamalarda yerleiklik kazanmas, paydalar ve toplum ile salkl ilikiler oluturulmas, toplumsal yaam kalitesine sosyal sorumluluk projeleri ile katkda bulunulmas bu aamada nem tamaktadr. (Berkman, 2009) 6. SONU Gidilecek yol haritasn gstermesi asndan Trkiyedeki i etii ile ilgili akademik almalardaki baz sonular vermekte fayda vardr. (Berkman, 2009) Kk iletmelerde proaktif etik ve sosyal sorumluluk bilinci yeterli dzeyde deildir. (eitli lkelerde yaplan aratrmalar da sosyal performansn kuruluun byklnden etkilendiini gstermektedir). rnleri ayn fiyatta olursa i etii olan bir firmann rnlerinin tercih edilecei belirtilmitir. etiine nem veren kurumlarn rnlerinin daha kaliteli olduu dncesi %80e yakndr. etiine nem veren firmalarn haksz rekabete urayaca dncesi %50nin zerindedir. Uluslar aras irketlerin i etii standartlarna ulusal irketlerden daha ok uyaca dnlmektedir. okuluslu irketlerde alan yneticilerin %51i irketlerinde yazl i etii kurallarnn bulunduunu, Trk irketlerinde alan yneticilerin ise %44 irketlerinde yazl i etii kurallarnn bulunduunu belirtmilerdir. ISO 500de ve imalat sanayinde olup yant veren yneticilerin %54 yazl koddan sz etmitir. Misyonlarn yazl olarak ifade etmi firmalarn yneticilerinin etik sorumluluk alglamalar daha yksek kmtr. Yneticilerin genellikle etik d eylem ve davranlar yasallk boyutunda ele almaktadr. (Etik = Hukuk snr eklinde alglanmaktadr). Yneticiler etik kurallarn uygulanmasnda kar karya kaldklar en byk kmazn kurumdaki kurallar etik kurallar erevesinde yeniden belirleme zorluu olduunu ifade etmektedirler.

80

zel sektr ve piyasa dzeni toplumsal refah srecinde, lkemizde de geerli olmak zere, nc bir rol oynamaya balamtr. Bu nclk beraberinde i dnyas iin yeni sorumluluklar getirmi, bu balamda da i etii byk nem kazanmtr. (Berkman, 2009). Etik bir kltr oluturulmas iin eitli yap ve sreler kullanlabilir. Etik kodlar, etik sorumlusu, etik komitesi, etik grevlileri, etik eitimi, sorun bildirme sistemleri, KY uygulamalar, kurumsal ynetim, sosyal raporlama, d denetim, sosyal sorumluluk, etik ve sosyal denetim, bu yap ve srelere rneklerdir. Tm bunlar giriimci ve yneticinin liderliini ve alann da etkili katlmn gerektirir. (Berkman, 2009). Bu bakmdan, firmalarn, yneticilerin ve alanlarn etik deerlere ve ilkelere gre hareket etmeleri hem kendilerinin hem de toplumun karnadr. Bu balamda, etik performans ve etik kalite artk nemli bir baar ltdr. (Berkman, 2009). Bizler etik davransak bile bir sonu alamayz, nk sistem etik d iliyor gibi umutsuz ve sonusuz deerlendirmeler dile getirilebilir. Her ne kadar evre etmenleri etik altyapnn oluturulmas bakmndan kritik ise de, kurumsal etik asndan mesafe katetme sorumluluu kurumlara aittir. Dier bir deyile, kurulular kendileri etik odakl tedbirler almazsa, kurumsal etik kltrnn kendiliinden olumas beklenemez. (Berkman, 2009) Unutulmamaldr ki, kurumlar deneyim kazandka, sistemler daha olgun hale gelecektir. Balangta etik ikilemlerde zm bulmakta isabetsiz kararlar verilebilir. Uzmanlar bunun ok doal olduunu ve cesaretin krlmamas gereini belirtiyorlar. nemi olan deneyim kazanmak, kazanlan deneyimlerle olgunlaan sistemler kurabilmektir. Sonu olarak; bir kurumun etik kurallara saygl olduunun bilinmesi; Nitelikli alanlar kuruma ekecektir. Kurumun toplumdaki imaj glenecektir. Mteriler bundan olumlu ynde etkileneceklerdir. alanlar bu kurumda alyor olmaktan gurur duyacaklardr. Kurumun verimlilii ve karll olumlu etkilenecektir. Benzer ekilde bir kurumda etik ynetiminin varl; Kurum iinde gven ortamnn artmas, kalite art (sre, rn ve insan), mteri memnuniyeti art, paydalarn memnuniyeti art, alanlarn sadakati artn, Kararlarda ve faaliyetlerde btnsellik ve etkinlii, K sorunlarnda azalma grlmesini, Srdrlebilir karlln olumlu ynde etkilenmesini de, beraberinde getirecektir. TEEKKR Trkiye Personel Ynetimi Dernei (PERYN) yelerine ve almalar nclk eden Dr. A. Kemal Tucuya, PERYN ubelerde telefonla ankete katlan meslektalarma teekkr ederim. KAYNAKLAR Berkman .A., Arslan M., Dnyada ve Trkiyede Etii ve Etik Ynetimi, TSAD, 2009. Torlak, ., zdemir, ., Erdemir E., Ahlak Raporu, GAD, 2008.

81

Aile letmelerinde Ynetim ve Kurumsallama: Kurukahveci Mehmet Efendi

Yrd. Do. Dr. Hale NER Dou niversitesi, Iktisadi ve Idari Bilimler, letme Blm Tel: (0216) 544 55 55 Faks: (0216) 544 55 38 E-posta: honer@dogus.edu.tr

***
zden TURHAN Dou niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, letme Blm Yksek Lisans Tel: (0216) 544 55 18 Faks: (0216) 544 55 38 E-posta: ozdentr@gmail.com

ZET letme ynetiminde, sahipliin, stratejik ya da rutin karar organlarnn ve hiyerarik yapnn nemli bir ksmnn belli bir ailenin yelerinden olumas halinde ailesel ynetim sz konusudur. Aile iletmelerinin Trkiye ekonomisi ve dier lkelerin ekonomileri iinde nemli bir pay (yaklak % 85) vardr. Aile iletmeleri evresel deiimlerin hz kazanmas ve iletme faaliyetlerindeki karmakln artmas nedeniyle deien koullarn gereklerine cevap vermekte glklerle karlamaktadr. Aile iletmelerinin karlatklar glkler; birinci kuan egemen olmas, nfus problemleri, roller atmas, iin ekirdeinden gelme eski alkanlklarn devam, gelecee ynelik planlama eksiklii, g kavgas, dedikodular, profesyonelleememe ve yksek igc devir oran ve kurumsallaamama eklinde snflandrlabilir. Aile iletmelerinde byme ve kurumsallama erevesinde zellikle ikinci ve nc kuak ilikileri de dikkat eken bir konudur. Kurum kltr, en temel bak asyla bir irkette alanlarn inandklar ve paylatklar ortak deerleri ifade etmekte ve o irkette ilerin yrtlmesinden, alanlar arasndaki ilikilerin dzenlenmesine, irket performansnn artrlmasna kadar ok geni bir alanda etkisini gstermektedir. Yaplan almada 3. kuak bir aile irketi olan Kurukahveci Mehmet Efendi Mahdumlar firmasndaki ynetim ve kurumsallama dzeyi incelenecektir. Aile iletmelerinde irket sahibinin kltrel deerlerinin iletmenin kurumsallama dzeyine etkilerini anlamak ve alanlarn kurumsallama ile ilgili grlerini tespit etmeyi hedeflemektedir. Anahtar kelimeler: Trkiye, nc kuak aile irketi, kurumsallama.

1. GR
82

Aile irketleri kendilerine zg pek ok zellie sahip olmakta ve dier iletmelerden farkl dinamikler erevesinde hayat bulmaktadrlar. nk aile iletmelerinde dier iletmelerden farkl olarak duygusal boyut iin iine katlmakta ve i ilikileri genellikle bu boyut etrafnda ekillenmektedir. Ayrca, aile bireylerinin kendilerini iletmeyle btnletirmeleri, farkl aile dinamikleri, yeler arasndaki duygusal younluk ve aile ile iletme arasnda denge kurma abalar etrafnda oluan atmalarn varl gibi unsurlar da aile irketlerine kendine zg nitelikler katmaktadr. Ynetimi, ynetim srecine yn verenler asndan dndmzde; ailesel (patrimonial), siyasal ve profesyonel ynetim olmak zere tr ynetimin sz konusu olduunu syleyebiliriz. Bir iletme ynetiminde, sahipliin, temel politik karar organlarnn ve hiyerarik yapnn nemli bir ksmnn belli bir ailenin yelerinden olumas halinde ailesel ynetim n plana kar. Ailesel ynetimin balca zellii, belirli aile bireylerinin veya akrabalarn st ynetim kademelerinde bulunabilmesidir. Buna karlk profesyonel ynetim, temel politik karar organlarnn ve hiyerarik yapdaki btn kademelerin belirli bir aileye ballktan ziyade, uzmanlk ve yetenek esasna gre seilen kiiler tarafndan doldurulmasdr. Aslnda ailesel ynetim ile profesyonel ynetim bir birinden tam olarak ayrlm deildir. Ancak ekonomik gelimeyle beraber profesyonel ynetimin nem ve yaygnlnn artt grlmektedir. Kltr, irketlerde ncelikle kurucu felsefesinin bir yansmas olarak ortaya kmakta ve daha sonra ynetici ve liderlerin rol, alanlarn sahip olduklar deer ve inanlar, i yaplan sektrn kendine zg dinamikleri ile harmanlanarak o irkete zg bir hal almaktadr. Bu tip irketlerde kurumsal kltr; aileyi oluturan bireylerin duygu ve dnceleri ile aileye ait kltrn bir yansmasndan olumaktadr. Bylesi bir kltrel oluum irket iinde hem olumlu hem de olumsuz yansmalara neden olabilmekte, irket iin bir rekabet avantaj yaratabilecei gibi irketi ke kadar gtrecek dezavantajlar da beraberinde getirebilmektedir. Kurum ii ilikilerin dzenlenmesi, iletiim aknn hzl ve salkl olmas, hzl karar alnmasna uygun bir ortam yaratlmas, aile ve irket karlarnn ayn potada eritilebilmesine olanak vermesi gibi bir takm avantajlar tamaktadr. Bununla birlikte aile irketlerindeki kurumsal kltr, vizyon ve misyon i sahibi ailenin kltrnn glgesinde kalmaktadr. Ayrca aile ii atmalarn irkette ortak bir deer sistemi yaratlmasnn nne gemesi ya da mevcut deerleri zedelemesi, ailedeki farkl kuaklarn sahip olduklar kltrel deer farkllklarnn irkette yansma bularak baar ve srekliliin nne gemesi ve kurumsallama srecinde engeller yaratmas gibi faktrlerde dezavantajlar arasnda yer almaktadr. Burada nemli olan nokta aile kltr ile irket kltr arasnda denge kurmay baarmak ve olumlu kltrel deerlerin yaamasn desteklemek ve irketin kurumsallamasna zemin hazrlayacak kltrel bir alt yapnn olumasn salamaktr (Aknc, 2004). Aile irketleri, dier tm iletmeler gibi, pazar ve teknolojideki hzl deiimlerden kaynaklanan ekonomik sorunlarla, politik istikrarszlk ve iddetli rekabet koullaryla mcadele etmeye almaktadr. Snrl mali imknlar ve ynetsel sorunlar bu basklara kar mcadelelerini zorlatrmaktadr. letmeler, kiiye bamllklarn en aza indirgeyerek, ynetsel sistemlere sahip kurumlar olmaya ynelik giriimlerini her geen gn hzlanarak arttrmaktadrlar. Kurumsallama olarak adlandrlan bu sre, 2000li yllarn iletmeleri iin vazgeilmez bir ynelim halini almtr. letme ynetimi iin nemi bu denli ak olan kurumsallama, aile irketleri ok daha fazla nem tamaktadr. Kurumsallama; bir irketin kiilerden ziyade kurallara, standartlara, prosedrlere sahip olmas, kendisine zg selamlama biimlerini, i yapma usul ve yntemlerini iermesi ve bu sayede dier irketlerden farkl ve ayrt edici bir kimlie brnmesi sreci olarak tanmlamaktadr. Bu almann temel amac, sz konusu sorunlar tespit ve analiz etmek; bu sorunlara zm nerileri getirmektir. Bu dncelerden hareketle 3. kuak bir aile irketi olan Kurukahveci Mehmet Efendi firmas rnek olarak alnmtr. Aile irketlerinde kurumsal kltr, avantajlar, dezavantajlar ve neriler zerinde durulmu; aile irketi kavram ele alnm, aile irketlerinin zelliklerinden bahsedilmitir. Aile irketlerindeki temel kltrel zelliklerden, bu zelliklerin getirdii avantaj ve dezavantajlardan sz edilerek, kurumsallama srecinde iletmelerin nasl bir alt yap oluturmas gerektiine ilikin bilgiler verilmitir. 2. ALE LETMES Aile irketi, ailenin geimini salamak veya mirasn dalmasn nlemek maksadyla kurulan; ailenin geimini salayan kii tarafndan ynetilen, ynetim kademelerinin byk bir ksm aile fertleri tarafndan doldurulan; kararlarn alnmasnda byk lde aile yelerinin etkili olduu ve aileden en az iki kuan kurumda istihdam edildii iletmelerdir.
83

Bir irketin aile irketi olduunu gsteren baz unsurlar u ekilde sralanmaktadr (Ulukan, 1999) : Ailede en az iki kuan irket ynetimiyle yakndan ilgilenmi olmas imdiki ya da daha nceki yneticinin ocuklarnn irketin ynetiminde grev almas Dier faktrler yannda aile balarnn ynetimden kimin sorumlu olacan tayin etmesi Aileye mensup birinin iletmedeki konumunun onun aile iindeki durumunu etkilemesi Aile irketleri genelde ekilde kurulmaktadr. Aile bynn, ounluk hisseyi kendisinde tutarak, yasalarn emrettii sayy bulana kadar e, ocuk ve kardelere hisse vermesi, ki kardein bir araya gelerek ounluk hisseleri paylamalar ve yasa gerei sayy tutturmak iin e ve ocuklarna hisse vermeleri, Aile bireylerinin ounluk hisselerini elinde tutarak, stratejik ortak (ii bilen) almalar, ve yine yasal ortak saysn aile bireylerinden tamamlamalar.

3. ALE LETMELERNN KARILATIKLARI TEMEL SORUNLAR Aile irketleri tm dnyada, saysal olarak bakldnda ok byk nem arz etmelerine ramen ok ksa mrl olmaktadrlar. Aile irketlerinin ounluu birinci kuakta yok olmakta, nc kuak yasayan aile irketi says ok az olmaktadr. Bu durumun iin ve ailenin nakit ihtiyalar arasndaki eliki, aile fertlerinin oalmas, iin getirisinin aile fertlerine yetmemesi, profesyonel kiiler ile aile fertleri arasndaki srtme, aile iinde maddi rekabetin balamas gibi birok farkl nedeni bulunmaktadr. Elbette ki, aile iletmelerinin hangi evre koullarnda faaliyet gsterdii, stratejik davranp davranamadklar, ne tr bir teknoloji kullandklar, iletmenin nasl yapland ve bir kltr oluturulup oluturulmad nemli sorunlar olarak belirirken, asl sorunun iletmeyi ynetenlerin kiilik ve yaklamlarnda ve benimsedikleri ynetim tarzlarnda ortaya kt bir gerektir. Aile iletmesi yneticilerini kapsayan bir aratrmaya gre, aile iletmesi sahiplerinin %85i kurumsalla(a)mama, saltanat zihniyeti, profesyonelleememe, yksek igc devir oran, iin ekirdeinden gelme nedeniyle eski alkanlklarn devam, g kavgas, lider bamll gibi sorunlarla kar karyadr (Tonus, 2004). Aile irketlerinde kurumsal kltr, gerek baary takdir etme, alanlar yaptklar ise, performanslarna ve irketi gelitirme ynndeki abalarna gre deil de nepotizm ad verilen akrabalar kayrma esas dorultusunda ekillenirse aile d alanlar adil olmayan bir ortamda altklarna inanmaya balamaktadr. Organizasyon emas, grev tanmlar ve yetki ve sorumluluk dengesi genel olarak net bir biimde belirlenmemitir. Aile irketlerinin kltrel yaplarnda karlalabilen bir dier nemli sorun da aile ii geimsizliklerin ie tanmas ve bu nedenle de irket iinde atma temelli kltrel deerlerin kk salmasdr. Aile iletmelerinin kar karya kald glkler baz balklar altnda toplanabilir: Kuak atmas: Aile iletmelerinde kuak atmasn douran u ekilde sralamak mmkndr (elik, 2006): Aile iletmelerinde doal organizasyon sz konusu olduundan iletmede patronun (byn) sznden klmaz. Dolaysyla kurucunun hayatta olduu irketlerde, kurucu kendi kltrn empoze ettii iin de o aile irketi ok fazla deiime ak olamayabiliyor. Aile iletmelerinde ynetimdeki aile bireylerinin yetki ve sorumluluk snrlar belirlenmemitir. Patron iletmeyi devredecei kiilere gvenmemektedir. zellikle kuaklar arasnda nemli gr ayrlklar kabilmektedir. letmeye ballk ve iine gnl vermi olan kiilerin genelde birinci kuak olduu ifade edilmektedir. Yani iletmeyi kuran ve bugne getiren birinci kuaa gre irketi genelde miras yoluyla devralan ikinci kuan ii sevmemesi mmkn olabilmektedir. nc kuakta ise bu ayrmn daha bir belirginletii ifade edilmektedir. Drdnc kuakta genelde aileden kiiler iletmenin geleceinden ok kendi kariyer ve karlarn dnmektedirler. Aile irketlerinde hissedarlk ve yneticilik rolleri akabiliyor ve problem yaratabiliyor. zellikle nc kuak kendisini patrondan ziyade ynetici olarak grd iin, patron ve ynetici kimlii
84

atabiliyor. Hele de ikinci kuak hayattaysa, nc kuak patronluu dahi hissedemeyebiliyor. kuak bir aradaysa, ynetimde byk sorunlar yaanabiliyor. Aile iletmelerinde gelecee ynelik yetki devri planlamas etkin bir ekilde yaplamad iin birinci kuaktan sonra ynetimde bir kaos yaanabiliyor. Bununla birlikte yetki ve sorumluluklarn datlmasnda aile bireylerinin yetenek ve baarlar gz nne alnmayabiliniyor. Aile irketlerinde birinci kuan deiime kapal ve harcamalarda olduka cimri davranmas ikinci ve nc kuan ynetim anlayn iletmede sergilemesini zorlatrabiliyor. zellikle yeni teknoloji ve yntemlerden yararlanma, yeni rn gelitirme konularnda birinci kuak ekingen davranabiliyor. Aile iletmelerinde kuak atmasna neden olan bir dier unsur ise, patronun irkete veliaht yetitirmede olduka bilinsiz davranmasdr.

Nfus Problemleri: letmeler baaryla varlklarn srdrebilmilerse, birka nesilden sonra bu kez de 'nfus' problemleri yaanmaktadr. Aile aac gittike paralanmakta, bu nedenle de iletiim sorunu domaktadr. Roller atmas: Hissedarlk ve yneticilik rollerinin akmas problem yaratmaktadr. Ailesel ynetimde iletme sahipleri ayn zamanda iletme ynetiminde bulunmaktadr. Ekonomik gelime ve ynetimin bir meslek haline gelmesiyle birlikte iletmenin sahibi olmadan iletmenin ynetiminde sz sahibi olan profesyonel yneticiler ortaya kmtr. Profesyonel ynetici kar ve riski bakalarna ait olmak zere, mal veya hizmet retmek iin retim faktrlerini aratrp bulan, bunlar belli bir ihtiyac karlama amacna ynelten, iletmeyle ilgili tm kararlar alan ve iletmeyi baarl klmaya alan kiidir. letme sahipliiyle yneticilik birbirinden ayrlnca, zellikle aile iletmelerinde patronluk kavram ortaya kmtr. Patronluk iletmenin ynetiminden ok aile servetinin ynetimiyle ilgilidir. Bu iki kimlik bazen ayn ahsta birleebilmektedir. Sermaye sahibinin ayn zamanda ynetici olmas sistemin denetlenmesi noktasnda zayflk dourmaktadr. letme hibir zaman saltanat zihniyetiyle ynetilmemelidir. Saltanat rejimlerinin yklmas gibi iletmenin de yok olmasn nlemek iin iletme i ynetim rekabetine almaldr. in ekirdeinden Gelme Eski Alkanlklarn Devam: Aile iletmelerinde firma kltr aile bireylerinin duygu, dnce ve kltrlerinin etkisi altnda oluur ve byk lde bu unsurlarn bir yansmasdr. Genel olarak iletmenin vizyon ve misyonu i sahibi ailenin kltrnn glgesinde kalmaktadr. Bu nedenle aile iletmelerini yneten aile bireyleri, profesyonel ynetim anlayna ters eski alkanlklarn srdrme eilimindedirler. Gelecee Ynelik Planlama Eksiklii: ok baarl iletmeler kurucular lnce paralanp ortadan kalkabilmektedir. Tipik olarak kurucu/ynetici kuak iletmelerinin gelecek kuaklardaki ynetim ihtiyalarn tespit edip nlem almakta yetersiz kalmaktadr. Gelecek kuaa gei ile ilgili planlama erevesinde, aileiletme liderlerinin hazrlanmas, seimi, otorite ve gcn (zamannda hisselerin) devir teslimi ile ilgili gerekli dzenlemeler yaplmaz. Aile ile iletme ilikilerini dzenleyecek aile anayasas, aile meclisi, aile-i konseyi, bamsz ynetim kurulu gibi unsurlardan oluan altyapnn dzenlenip ilemesine gereken nem verilmez. Planlamada yaplan hata gelecein ynetimini olumsuz etkiler. G Kavgas: zellikle byk iletmelerde patron adaylarnn etrafnda kar evreleri oluabilmektedir. Aile ii geimsizlikler ise yanstldnda bu durum daha ska gzlenir. Bu kar evreleri patron adaylarna yakn durarak, onlarla iyi ilikiler gelitirerek maddi ve manevi kar salamaya alrlar. letme iindeki profesyonel yneticiler de gelecekte g sahibi olabilmek ve iletmeyi blmek amacyla bu tr g kavgalarnn ortaya kmasna zemin hazrlayabilir. Bazen de aile iletmeleri sahip ve ynetici bireylerinin e ve ocuklarnn da g elde etme uruna kavga zemini oluturmaya yneldikleri grlmektedir. Dedikodular: Dnyann 400 byk aile iletmesine danmanlk yapan David E. Bork, Trk aile iletmelerinin ok dedikoducu olduklarn ve bu durumun aile iletmelerinde pek ok probleme neden olduunu belirtmitir (Bork, 1996). Bunu nlemek iin ise aile ile iletme arasnda net bir snr izilmesi gerektiini sylemitir. Dier alanlara nasl muamele yaplyorsa aile yelerine de ayn ekilde davranlmas gerektiinden sz etmitir. Profesyonelleememe ve Yksek gc Devir Oran: Aile iletmelerinde genellikle insana yatrm yaplmamaktadr ve igc devri yksektir. alanlar ve sahipler arasnda biz ve onlar ayrm vardr. alanlarla i sahipleri iki ayr dnyann insanlar gibi dururlar ve bu durum onlarn davranlarna da yansmaktadr. Bir takm almas yerine alann kendisini patronun emirlerini yerine getiren kii olarak hissetmesi alann frsat bulduunda iletmeden ayrlmasna sebep olur. Kurum sahipleri genel olarak kendilerini dier
85

yneticilerden daha deneyimli, bilgili ve zeki bulduklarndan, kendilerinden daha iyi yneticilerle almakta zorlanrlar. Kurumsalla(a)mama: Baarl ve sreklilik salayan bir aile iletmesi olmak iin, gelecei nceden grebilmek ve ilerde oluabilecek olaylar gereklemeden, izlenecek stratejiyi planlamak ve kurumsal yapy oluturmak gerekmektedir. Aile iletmelerinin baarsz olmalarndaki en nemli neden ynetimde yetersizlik ve kurumsallaamamadr. Kurumsallama iin farkl tanmlar yaplmtr. Thames J. Peters ve Robert H. Waterman, Jr.a gre kurumsallama Yaplan iin gereklerinin tesinde, sistemi deerlerle kaynatrmaktr. Ula Bakya gre kurumsallama Kamuya mal olmaktr. Kurumsallaan yaplarn kendine has bir kurum kltr oluur. Kurum evresel sorunlara ilgisiz kalmayan bir yapya sahiptir. Kurum yasalara, i ahlak ve normlarna saygldr. Vehbi Ko ise kurumsallamay letmelerin kiilerden bamsz olarak uzun yllar hayatta kalabilmesi olarak ifade etmitir (Gen ve Karlolu, 2004). Kaynaklarn ve ynetim gcn paylamayan aile iletmelerinin, byme potansiyellerini yeterince kullanamadklar ve kurumsallama srecinde geri kaldklar gzlenmektedir. letmeler kurumsallama esaslarn tam olarak benimseyip uyguladklar zaman baarl olmaktadr. Bununla beraber, kurumsallama ynnden geri kalm olan aile iletmelerinde ise, iletme karlar ve aile bak alarnn akt noktalarda, ynetimin etkinlii dmektedir. Bir aile iletmesinin en zayf noktas, aile ve iletme kavramlarnn birbirine kartrlmasdr. letmede elemanlarn yetenek ve deneyimleri yerine kan bann n plana kmas, aile bireylerinin i iin yeterli niteliklere sahip olmayan ocuklarnn iletmede istihdam edilmesi, onlarn hzla ykseltilmesi, performans deerlendirilmeden onlara mr boyu i olana verilmesi, hatta bazen iletmede sadece onlara zg konumlar yaratlmas gibi uygulamalar aile iletmesinin kurumsallamadn gstermektedir. Kurumsallaamama genel olarak yaplan ii, iin verimini, kalitesini ve karlln etkilerken patron ve ynetici arasnda farkl sorunlara da yol amaktadr. Patron ve yneticinin yakn almasnn sonucunda aralarnda zamanla bir eit kiisel bir yaknlama gereklemekte ve bu yaknlama da duygusall beraberinde getirmektedir. letmede sistemin ve iin yapl biiminin belli standartlarnn olmamas ve uygulamalarn daha ok kiilere bal olarak yrtlmesi nedeniyle salkl kararlar alnamamaktadr. Aile iletmelerinde en sk rastlanan olgular patron ve ynetici arasndaki ak szllk ve iletiim eksiklii ile yneticiye sorumluluk verilip yetki verilmemesidir. Aile iletmesinde patronun tek adam rol yerine orkestra efi roln benimsemesi gerekmektedir. Hzla deien evre koullar, mteri beklentilerindeki farllklar ve artan rekabet nedeniyle aile iletmelerinin, yaanan deiime tepki verebilen, gelecei ngrebilen ve buna ynelik stratejilerini gelitirip uygulayabilen bir yapya sahip olmas gerekir. Btn bunlar gerekletirmek iin de patronun tek adam rolnde deiiklie gidilmesi gerekmektedir. Bir veya iki kua birlikte istihdam eden, az sayda hissedar bulunduran kk lekli aile irketlerinde, idari organ olarak genellikle, aile kurulu ile karlalr. Bununla birlikte, veya daha kua birlikte istihdam eden, ok sayda z aileyi barndran byk lekli aile irketlerinde genellikle, aile kurulunun yerini ynetim kurulu alr. Ayrca bu tr aile irketlerinin idari yapsnda aktif bir aile konseyi de bulunur.

Tablo 1: Aile Konseyi Ve Ynetim Kurulunun Ayrt Edici Temel zellikleri Ama Kapsam Katlmclar Aile iletiimini ve ilikisini gelitirmek Aile konular Aile Aile yeleri Ailenin iletme Ailenin iletme ile Konseyi olanaklarndan yararlanma Danmanlar ilikisi koullarn belirlemek Vizyon ve stratejik nitelikteki amalar belirlemek irketin vizyona ulamasn salayacak stratejiler gelitirmek Hissedarlar st kademe yneticiler Danmanlar Ailede olmayan ve Kurumda almayan uzmanlar

Ynetim Kurulu

86

4. KURUMSALLAMA NEDEN GEREKL Aile iletmeleri ve ynetimi konusu zellikle byme ve kurumsallama ile de ilikilendirildiinde akademisyenler asndan her zaman hakl bir ilgi oda olmutur. Byk ksm birer aile kurumu olan kk iletmelerin zaman iinde bymesi aile kontrolnn zaman iinde profesyonellere devrini gerektirdiinden bu srete nemli skntlar yaanmaktadr. Byyp kabuk deitiren iletmeler eklen birer aile irketi gibi grnmekle birlikte kontroln zaman iinde aile ile profesyonel ynetim arasnda paylalmaya balanmas, hatta birka kuak sonra byk lde profesyonel ynetime devredilmesi sz konusu olabilmektedir. Ancak bu durum ou zaman kolaylkla gereklemez. Mesela, byme amacyla yola kan kk iletmelerin sadece yzde 30 kadarnn ikinci, yzde 10dan daha aznn nc kuaklara geebildii, byk iletme olarak kabuk deitirebilenlerin ise ok daha dk oranlarda olduu ifade edilirken lkemizde de benzer rakamlara rastlanmaktadr (Akn 2002). Dolaysyla, eitli byme ve ynetim sorunlar yannda kreselleme rzgrn ardna alan ok uluslu irketlerin rekabetiyle de kar karya olan yerel aile irketlerinin bu akma direnebilmesi iin bildik tutucu, ihtiyatl yaklamlarn srdrmelerinin artk pek mmkn olmad sylenebilir (Akn, 2002). Aile iletmelerinin kurumsallamas ile kk lekli iletmelerin byme sreci arasnda byk lde paralellik vardr.

Sadece ekonomik amala kurulmu irketin bir ynetim kuandan brne geite karsna nemli engeller kacaktr. Bu tr irketler kalc olamazlar. evreden gelen tehlikelere kar dayanksz kalrlar. Ekonomik irketin tam aksine, kendi kendini srekli bir topluluk haline getirme amac evresinde rgtlenmi bir irket, iinde yer alan insanlarn srekliliklerini ve hareketlerini belirleyen kurallar uygulamaya koyarak uzun bir mre ve yenilemez bir gce sahip olur. Bu tip bir irket uzun mrl olmay ve kendi potansiyelini gelitirmeyi amalar. Karllk yalnzca onu bu amaca ulatracak bir aratr. irketin bir topluluk oluturmaya ynelik srelere byk nem gstermesi gerekmektedir. Bunun iin de ortak deerlerin belirlenmesi, alanlarn seilip ie alnmas, onlarn eitilip gelitirilmesi gibi srelerin dzenlenmesi gerekir. letmelerin ve zellikle de KOBlerin, etkinliklerini artrabilmeleri ve kamuoyunda gelecek iin gven veren bir konuma gelebilmeleri, kurumsallama dzeyleri ile orantldr. Kurumsallama, kkenlerini zamann salad birikimlerden alan, gl bir yap ile yenilemeye ak sistemlerin oluturulmasdr. Kurumsallama ayn zamanda kamuya mal olmay, ynetimde zerklii ve giriimcilii artrmay, mteri ve alanlara ynelik olmay, ynetim fonksiyonlarnn etkin bir ekilde yerine getirilmesini iermektedir. Kurumsallama; irketi tamamen profesyonellere terk etmek, kontrol elden karmak, bir kenara ekilmek deildir. irketin banda patronun olmas, mlkiyeti sahiplenme duygusu, verimlilik kaygsn her zaman n planda tutacaktr. Ayrca, profesyonellerin her zaman aile bireylerinden iyi olacann garantisi yoktur. Eer irket liderlii iin aranan nitelikler aile fertlerinden birinde varsa liderliin o kiiye verilmesi daha doru olur. irket kurumsallatktan sonra sistem insanlardan bamsz bir hale gelmez. Sistem sadece insanlarn daha verimli almasn salar. Kurumsallaan irket ok yetenekli insanlar yerine, daha sradan kiiler tarafndan ynetilebilir. Kurumsallaan bir irket hareket edebilir; ama nereye gideceini bilemez. Bir giriimcinin bu irkete ruh ve yn vermesi gerekir. Kurumsallamada sistemi insanlardan bamsz klmann aksine insanlara yer vermeli ve onlardan, her seviyedekilerden (patrondan kapdaki gvenlik grevlisine, kadar herkesten) ilerine renklerini, ahsiyetlerin, isimlerini, ruhlarn, benliklerini koymalarn, irketin kurum gibi ynetilmesini ve irketin kurum gibi davranmasn salamalar istenmelidir. Kurumsal olmak, ynetimin evrensel kurallarla yaplmas demektir. Kurumsal olmak, irkette alan kiilerin ortak bir hedef dhilinde bir araya gelerek almalar ve bu hedefe ulamak iin ellerinden geleni yapmalar demektir.

5. KURUMSALLAMAYA ETK EDEN FAKTRLER Kurumsallamann salanabilmesi iin irketteki kurumsal kltrnde mutlaka sreci desteklemesi, kurumsallamaya uygun bir zemin hazrlamas gerekmektedir (Mee, 2005). Amalara uygun bir rgt yaps oluturulmaldr. ve grev tanmlar yaplmal ve yazl kurallar haline dntrlmelidir. irket ii personel, satn alma, grev yetki vb. ynetmelikleri oluturulmaldr.
87

Yetki ve sorumluluklar datarak profesyonel bir ynetim oluturulmaldr. Aile yesi olan veya olmayan alanlar iin ok iyi bir ynetim gelitirme sistemi ve eitim gerekir. Aile bireylerini daha kk yatan itibaren mlkiyet ve gelecek kuaklarn sorumluluu konusunda yetitirilmelidir. Aile bireylerini irketin gelecek nesillere devam etmesi gerektii konusunda srekli eitilmelidirler. Topluma kars duyarl olunmal ve gl bir iletme kimlii ortaya karlmaldr. alanlarna adalet ve sadakat duygusu ile yaklalmaldr. Topluma kar yksek bir sorumluluk duygusu gereklidir ve toplumsal hizmetlere katk verilmesi gerekir. Ailenin ismi rn ve hizmetlerde yaatlmal ve bu nedenle en yksek kalite ve hizmet anlay ile is yaplmaldr. Gcn kimde olduu herkes tarafndan grlebildii iin, kararlar hzl verilmelidir. Srekli olarak aratrma yaplmal ve yenilikler takip edilmelidir. Deiime kars deil, deiimi tevik eden bir anlaya sahip olunmaldr. Eitime nem verilmeli ve irkette srekli eitim programlar uygulanmaldr. yi bir muhasebe ve raporlama dzeni kayt d ilemleri de ierecek ekilde kurulmaldr.

6. ALE RKETLERNDE KURUMSAL KLTR Aile irketlerinde ailenin mevcut normlar ayn zamanda irket iinde geerli olmaktadr. Aile deerleri ve inanlar, irketteki ilerin yaplma eklini, kiiler aras ilikileri, ilerin yaplmas srasnda kullanlan yntemleri vb. ksacas kurumsal kltr nemli lde etkilemektedir. Bu tip irketlerde irket politikas ounlukla aile karlar ile uyum gstermektedir. Aile irketlerinin aile sistemine bal olarak gelitirdikleri temel kltrel zellikler u ekilde sralanabilmektedir (Aknc, 2004): retilen rnlerle, aile ismiyle ve mterilerle gurur duyma. Baba erkil bir yap. yapma biimlerine gvenme ve yeni yntemlere pheyle bakma ve dolaysyla da deiim gl Kiisellie dayanan iletiim alar. alanlardan aileye ve iletmeye yksek derecede ballk bekleme. Biimsel olmayan balar etrafnda toplanma. Aile bireyi olmayan alanlara gvensiz yaklam. Ynetim faaliyetinin ailenin koyduu kstlar erevesinde gerekletirilmesi.

7. ARATIRMANIN YNTEM VE METODOLOJS irketteki ynetim tarzn incelemek adna irket sahibi ile grme yaplmtr. irket sahibine sorulan sorular Ek-1 dedir. irkette uygulanan ynetim tarzn alan personel asndan incelemek adna da alanlara anket uygulanmtr. Anket sorular da Ek-2 de verilmitir (Alpay, G., ve dierleri). irket sahibi ile yz yze grme yaplmtr. Yaplan grmede 18 soru sorulmu ve grme yaklak 20 dakika srmtr. irket sahibi gznden irket ynetimine bak salanm, aile irketlerinin genel zellikleri ile karlatrmalar yaplm, kurumsallama dzeyi incelenmitir. irkette farkl departmanlarda
88

(teknik, muhasebe, sat, retim, paketleme ve depo) farkl seviyelerde alan 25 personele 5li Likert lei formunda 25 adet soru sorulmutur. Likert leinde 1 seenei kesinlikle katlmyorum, 2 seenei katlmyorum, 3 seenei kararszm, 4 seenei katlyorum, 5 seenei ise tamamen katlyorum ifadesine karlk gelmektedir. alanlarn irketteki ynetim tarzna bak asn incelemek adna sorular kantitatif olarak deerlendirilmitir. 8. SONU Aile iletmelerinde yaplan aratrmalar ve bulgular aile iletmelerinin geleceini dnmeye zorlamaktadr. Aile iletmesinin ileriye doru atlmlar yapmas ailenin iletmeye yeniden yatrm anlayna, bu da tm ailenin paylat ortak bir vizyona bal olarak geliir. Aile nesiller boyunca iletmeye yalnz maddi yatrm yapmaz, duygusal olarak da yatrm yapar. Doru planlama ile aile iletmesi aile yelerinin kanlmaz farkllklarn gce dntrr. Aile iletmelerinin byme srecinde aile yapsn korumaya altklar ak bir ekilde grlmektedir ( Ulukan, 1999). almamzdaki aile irketinde toplam 147 alan bulunmaktadr. Yaklak 25 alan muhasebe, sat ve teknik kadrodan olumaktadr. Geri kalan grup ise retim, paketleme ve sat maazalarnda alan ekiptir. Analizde retim, depo ve paketlemede alanlar bir grup olarak deerlendirilmitir. Bunun sebebi alma koullarn, eitim dzeylerinin, bal olduklar kiilerin ayn olmasdr. Bunun yan sra ofiste alan sat ve muhasebeden sorumlu olan alanlar bir grup, teknik ekipte alan kiiler bir grup olarak ele alnmtr. Genel anlamda alan personel adil cret deerlendirmesi yapld konusunda kararszdr. Bunun yannda adil bir performans deerlendirme yapldn dnmektedir. retim, paketleme, depo gibi irket iinde faaliyet gsteren ve eitim seviyesi biraz daha dk olan ksm cretlendirme konusunda net bir gr bildirmemitir. Teknik kadro cretlendirmeden memnun deildir. Bunun yannda teknik kadro da retim ksmnda alan grup da adil performans deerlendirmesi yapldn dnmektedir. Sat ve muhasebeyi kapsayan bir dier grup alan adil cretlendirme yapldn dnmektedir. Ancak performans deerlendirmesinin dzgn yapldn dnmemektedir. Genel anlamda zor durumda her alandan ayn zveri beklenmektedir. Bu hem alanlarn hem de irket sahibinin hemfikir olduu bir konudur. Bu balamda alanlara rgtsel vatandalk gelitirme almalar yaplabilir yani alanlarn iyerinde zorlayc olmayan ve rgtsel etkinlii arttran bireysel davranlarda bulunmas salanabilir. Bu sayede rgtsel performans, verimlilik, kiiler ve birimler arasndaki koordinasyon, evresel deiikliklere uyum yetenei artar. irketin genelinde personel alm konusunda objektif davranld, iin gereklerine uygun eleman almnn gerekletii dnlmektedir. Literatrde aile irketlerinin bir zellii olarak alan personelin genellikle aileden, akrabalardan ve aileye yakn kiilerden-uzak akrabalar, tandklar ve komularn ocuklar-istihdam edildii belirtilmitir. nk bu tr irketlerde gvenilirliin uzmanlktan nce geldii ve aile yeleri var iken, aile dndan idar personel almann ho karlanmad durumlara ska rastlanr. irkette aileye yakn kiilerin alt gzlenmitir. Ancak bunun dnda iin gerektirdii nitelikte dardan personel yerlemi olduu da gzlenmektedir. Bu profesyonellemenin bir admdr. Genel yarg bir kariyer planlamasnn yapld ynndedir. Ancak teknik kadro kariyer plannn yaplmadn dnmektedir. Anket yaplan alanlar i tanmlar ve sorumluluklarn belirli olduunu, irkette yazl olmayan belirli kurallarn var olduunu dnmektedir. Daha ok teknik ekip i tanmlar ve sorumluluklarn net olmadn dnmektedir. irkette yazl bir i tanm mevcut deildir. Ancak yazl olmayan belirli kurallar vardr. Literatrde aile irketlerinde formal bir organizasyon yaps olmad; ilikilerin doal organizasyon anlayna dayand belirtilmektedir ( Tuzcu, 2002). Aile irketlerinde, genellikle yetki ve sorumluluk snrn aile balar (kan ba, ya vs. gibi nitelikler) belirler. Dolaysyla formal bir organizasyon emas yoktur, grev tanmlar yaplmamtr. alanlar ile aile yeleri ve aile yelerinin birbirleri arasndaki yetki ve sorumluluklarn dalmnda karmaa ve eksiklik sz konusudur ve snrlar belli deildir. Kimin hangi iten, ne derecede sorumlu olduu, hangi kararlarda yetkili olduu ak bir ekilde tanmlanmamtr. Bu irket sahibinin de belirttii yatay ynetimden kaynaklanmaktadr. Hzl karar alabilmek adna irket ierisinde statler ortadan kaldrlmtr. Bu da sorumluluk ve i tanmlarnn daha kark olmasna ve netliin ortadan kalmasna neden olmutur. Bu durum kurumsallama dzeyi asndan profesyonel yneticilerin gerektii ekilde dikkate alnmamasna neden olmaktadr. Kurumsallamaya etki eden faktrlerden biri de i tanmlarnn yazl olmasdr. alanlar irkette uzun vadeli planlarn var olduunu dnmektedir. Daha ok retim alanlar ve teknik kadronun gen ve irkette daha az bir sredir alyor olan grubu uzun vadeli planlarn olmadn ve hedefler konusunda tm personel arasnda effaflk bulunmadn dnmektedir. Ynetim kurulunun sadece aile yelerinden olumu olmas hedefler ve uzun vadeli planlar konusunda effafln bulunmad ynndeki dnceyi destekliyor olabilir. irkette planl olmayan toplantlarn yapld ancak toplantlarn verimli getii dnlmektedir. alanlarn byk ounluu ynetimin ailede olmasnn nemli olduunu ancak nesilden nesle geite baz problemlerle karlalacan dnmektedir. irket sahibi ie erken yalarda balamann
89

kuak atmasn azalttn belirtmitir. Bu durum nesilden nesle geite kuak atmasndan kaynaklanabilecek olan problemlerin aza indirilmesini salayacaktr. irket alanlarna gerekli olduu zamanlarda eitim verilmektedir. irket ynetimi de bunu desteklemektedir. irketin 4. kuak sahibi olan Hakan Gney e gre irkette esneklik, hzl karar verme, hzl iletiim mevcuttur. in srekli mutfanda olmak, ie erken yalarda balamak irket asndan sahip olunan avantajlardr. Profesyonellik iin zveri, zel hayattan vakit alsa da 24 saat iin iinde olmak, ii zevk alarak yapmak ve i takibinin gerekli olduu dnlmektedir. takibinin kurumsallama iin de gerekli olduu bunun da yazlan yapmak yaplan yazmak esas ile mmkn olabilecei grndedir. irkette yatay bir ynetim vardr. Bu nedenle statler ortadan kalkm, sorumluluk ve yetkiler daha hzl karar alabilmek adna paylalmaktadr. irkette retimi dndmz zaman hzl karar alma srecinin uyguland gzlenmitir. Ancak iletme ile ilgili daha byk lekli kararlar dndmzde karar verme sreci ksa, uygulama srecinin ise uzun olduu gzlenmitir. Literatrde ou zaman stratejik kararlarn gerekli analizler (i ve d evre) yaplmadan ve zerinde istiare edilip deerlendirilmeden, aile yeleri arasnda evde, hafta sonlarnda gayri resm ortamlarda alnd belirtilmitir. Karar verme srecine profesyonel olarak alan st dzey yneticiler dhil edilmez. Yaplan anket deerlendirmesi bu durumu dorular niteliktedir. Alnan kararlarda bazen yanl anlalmalar olabilmekte, gerekli bilgilerin paylalmasnda skntlar doabilmektedir. Dnemsel yeniden yaplanma almalarnn irket iin gerekli olmadn, nk zaten irketin dinamik bir yapda deien ekonomi ve pazar koullar dorultusunda srekli kendini yenilemekte olduunu savunmaktadr. irketin dinamik bir yapda olmas ve piyasay takip etmesi irketi ileriye gtrebilir ancak yeniden yaplanma almalar ile daha planl bir byme gerekleebilir. Mterinin deien istekleri srekli piyasa iinde olarak takip edilir, birebir grmeler yaplarak hzl geri dnler elde edilir. irket kurulduu gnden itibaren pek ok deiim yaamtr. rnn tutulmas adna 1900l yllarn banda reklam, takvim ve afi yaptrmlardr. zel arabalarla kahve datmna balamlardr. Teknolojik adan kahve ten dibeklerin yerine kahve makineleri kullanlmaya balanmtr. Aile bireylerinin ileri grl olmas sayesinde 3-4. kuaa kadar gelmi olduklarn dnmektedir. Kurumsallama irket iinde sistem kurulmasn ifade etmekte, sistemin tm paralarn, alanlarn irket iindeki rollerini, grevlerini, sistemin btn iinde aile yeleri ile dier alanlar arasndaki iliki ve etkileimin gerekleme biimi ve dzeyini, yetki devirlerinin nasl gerekleeceini belirlemeyi ve buna uygun davran kalplar gelitirmeyi gerektirmektedir. irketin sahibi ise kurumsallamay, yazlan yapma yaplan yazma, i takibi ve profesyonellemekle zdeletirmitir. Ynetim kurulu sadece aile yelerinden olumaktadr yani irkette aslnda aile konseyi bulunmaktadr. Ynetim kurulunda aile yeleri, danmanlar, st dzey yneticiler bulunmaldr. Bu kurumsallama srecinde profesyonellii salar. irketin vizyona ulamasn salayacak stratejiler ok boyutlu olarak belirlenebilir. Genel anlamda irket sahipleri ile irkette uzun sre alanlar arasnda bir birlik olumutur. Bu grup irket ynetiminden daha memnundur. irket kendini gelitirmektedir. Genel anlamda aile irketlerinin sahip olduu zelliklere sahip bir irkettir. Kurumsallama yolunda irketteki sistemin tm paralar arasndaki iliki ve etkileimin gerekleme dzeyi asndan eksiklikler mevcuttur. Profesyonel yneticilerin de ynetim kuruluna dhil edilmesi aile konseyinden ynetim kuruluna gei yaplmas kurumsallama srecinde profesyonellik adna nemli bir adm salayacaktr. tanmlarnn yazl olmas hem kurum iindeki iletiim hem sorumluluk dalm asndan faydal olur. Ayrca alsanlarn ie balanmalar ve istenilen dzeyde kendilerini ise adamalar iin kariyer planlamasnn ve adil ucret algsnn yaygnlamas nemli bir dier noktadr. Bunun yannda yenilikler yakndan takip edilmektedir. irket dinamik bir yapdadr ve piyasa koullarna gre ekil deitirmekte kendini gelitirmektedir. Bunun planl bir ekilde yaplmas daha faydal olabilir.

KAYNAKLAR Akn, H. B., ve Ylmaz, N.; Aile letmelerinde Byme Ve Kurumsallama Srecinde Kuaklar Aras Farkllklar zerine Karaman Blgesinde Bir Aratrma, S..Karaman BF letme Blm, 2002. Aknc, Vural B., Sohodol, .; Aile irketlerinde Kurumsal Kltr: Avantajlar - Dezavantajlar ve neriler zerine Bir alma; Ege niversitesi letiim Fakltesi, 2004. Alpay, G., Bodur, M., Ylmaz, C., etinkaya, S., Arkan, L; Performans Implications Of Institutionalization Process n Family-Owned Businesses: Evidence From An Emerging Economy; Journal Of World Business; 43; 2008.

90

Aydemir, B.; Seymen, A. O.; ve Ta, A. D. A.; Aile letmelerinde Kurumsallama Sreci ve Sektrel Bir Uygulama, 2004. Bork, D., Jaffe T. D., Sam H.L., Leslie D., Quentin G. H., Working with Family Businesses, San Francisso: JosseyBass Publishers, 1996. elik A.; Soysal A.; Alc S.; Aile letmelerinde Kuak atmasndan Kaynaklanan Ynetim Sorunlar: K. Mara rnei, 2006. Dilbaz, S; Byme Ve Kurumsallama Srecinde Aile irketlerinde Ynetim. Karaman rnei; Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Ana Bilim Dal Ynetim Organizasyon Bilim Dal Yksek Lisans Tezi; Konya, 2005. Dilek, H.; Liderlik Tarzlarnn ve Adalet Algsnn; rgtsel Ballk, Tatmini Ve rgtsel Vatandalk Davran zerine Etkilerine Ynelik Bir Aratrma; Gebze Yksek Teknoloji Enstits Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dal; Doktora Tezi; Gebze, 2005. Erdil, O.; Cierim, E.; ve Gk, M. .; Aile letmelerinde Ynetim Biimleri zerine Bir Literatr Aratrmas, 2004. Gen, N., ve Karcolu, F.; Aile letmelerinin Karlatklar Sorunlar Ve zm nerileri, 2004. Gnver Akng, B.; Aile letmelerinin Gelecei; Kltr Okullar, 2004. Kran, C; Aile irketlerinde Kurumsallama Sendromu Ve stanbul KOSBdeki Aile Sirketleri zerine Bir Aratrma; Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Toplam Kalite Ynetimi Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi; 2007. Mee, B; Aile irketlerinin Kurumsallamas; Gebze Yksek Teknoloji Enstits Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi; Gebze, 2005. Tileyliolu, A.; Aile irketleri; Ortadou Teknik niversitesi, 2004. Tank, ; ISO 9001 Kalite Ynetim Sistemi Asndan Bir Aile irketinin Kurumsallama Modeli; stanbul niversitesi Fen Bilimleri Enstits Endstri Mhendislii Blm Yksek Lisans Tezi; stanbul, 2005. Tonus, H. Z.; Yneticilerin Aile letmelerinin Sorunlarna Bak: Eskiehir Sanayi Odasna Bal Aile letmelerinde Bir Aratrma; Anadolu niversitesi letme Blm, 2004 Torun, A, ve Ercan S. N.;Aile letmelerinde atmalar, Olumsuz Duygular ve Baa kma Yollar; Marmara niversitesi, ngilizce iletme Blm, 2004 Tuzcu, C.; Aile irketlerinde Karar Alma Mekanizmalar, Bir Karar Alma Modeli nerisi, Gaziantep Blgesinde Bir Aile irketinde nceleme, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Erzurum, 2002. Ulukan, C. ; Aile letmelerinin Byme Sreci, Yaynlanmam Doktora Tezi, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir, 1999. Ural, T.; Balkolu B.; Aile irketlerinde Kurumsallama ile irket Sahibinin Kltrel Deerleri Arasndaki liki: Antakya Ve Kayseri rnei, 2004.

91

EKLER EK-1 alanlara Yaplan Anket Bu anket formu, aile irketlerinin ynetimi, kurumsallamaya verdikleri nemi ve ne derece kurumsallatklarn lmek iin hazrlanmtr. Elde edilen sonularn aile irketlerinin ynetim tarz ve kurumsallamas hakknda deerli bilgiler salayaca deerlendirilmektedir. Sizden mevcut durum ile ilgili dncelerinizi gz nne alarak sorulara cevap vermeniz beklenmektedir. Anketteki sorularn doru veya yanl bir cevab olmamakla beraber, istenilen sonulara ulalabilmesi iin her soruya aklkla ve drst olarak cevap vermeniz nem tamaktadr.
Kiisel Bilgiler: Yanz: Cinsiyetiniz: Erkek__ irketteki Greviniz: Bu irkette Ka Yldr alyorsunuz: Eitim Seviyeniz: lkokul__ Ortaokul__ Lise__ niversite__ Yksek Lisans__ irket Sahibi Ailenin yesi misiniz? Evet__ Hayr__ Kadn__

Aadaki ifadeleri uygun kutucuu iaretleyerek deerlendirin. 1. Kesinlikle Katlmyorum 2.Katlmyorum 3.Kararszm 4.Katlyorum 5.Kesinlikle Katlyorum

1. alan herkese her zaman adil cretlendirme yaplr. 2. Herkesin performans eit deerlendirilir. 3. Personel almnda objektif kriterlere her zaman uyulur. 4. Gelecei biimlendiren ve herkesin bildii orta ve uzun vadeli bir planmz var. 5. Performansa dayal hesap vermede herkese eit davranlr. 6. irket sahipleri dnda, st ynetimdeki herkesin yerin kimin geeceine dair bir plan var. 7. irketin sahibi olan ailenin yapsndan kaynaklanan anlamazlklar yaanmaz. 8. alanlar arasndaki anlamazlklarn irketin baar dzeyine olumsuz hibir yansmas olmaz. 9. Zor zamanlarda her alandan ayn oranda fedakrlk beklenir. 10. Her ie iin gerektirdii trde insan alndna inanyorum. 11. Baar kriterlerinin herkes iin eit uygulandn dnyorum. 12. Toplantlar her zaman planldr ve gndem nceden kararlatrlmtr. 13. Toplantlarmzda her zaman tutanak tutulur.

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5

92

14. irket ii dedikodular alanlar ciddi ekilde olumsuz etkiler. 15. Ynetimin nesilden nesle gemesi konusunda baz problemler yaayacamza inanyorum. 16. Herkesin sorumluluk ve haklar net olarak belirlidir. 17. Ynetimin her zaman ailede olmasnn nemine inanyorum. 18. Karar alnmasn gerektiren durumlarda bu karara varmak iin takip edilen bir sistem vardr. 19. Bir sonraki nesle gei iin nceden hazrlanm bir devir planmz var. 20. Hedeflerin ne olduu konusunda alanlar arasnda effafln mevcut olduuna inanyorum. 21. lerin ileyii ve devam bireylerin ayrlmas ile tehlikeye girmez. 22. Toplantlarda herkese sz hakk verilen verimli tartmalar olur. 23. lerin ileyiine dair belli gelenek ve kurallar var ancak bunlar yazl deil. 24. Her pozisyon iin i tanmlar bulunur. 25. Planlarmz yaparken her zaman uzun vadeyi dnrz.

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5

93

Aile letmelerinde Kurumsallama ve Kurumsallama Srecinde Tedariki-Mteri birliine likin Bir Uygulama rnei

lker BEYHAN Baheehir niversitesi letme Fakltesi Doktora Program Mercedes-Benz Trk A. Hodere Fabrikas 34500, Baheehir, stanbul Tel: (0212) 622 75 77 Faks: (0212) 284 72 21 E-posta: ilkerbeyhan@gmail.com

***
Prof. Dr. Cavide Bedia UYARGL stanbul niversitesi letme Fakltesi Avclar Kamps, 34320, Avclar, stanbul Tel: (0212) 473 70 70 Faks: (0212) 590 40 40 E-posta: cuyargil@istanbul.edu.tr

ZET Organizasyonlarn yaam sresini uzatan ve rekabet gcn artran bir sre olarak kurumsallama, gnmzde aile iletmelerinde olduka nemsenmekte ve bu dorultuda gerek uygulamada gerekse akademik alanda yaplan eitli bilimsel faaliyetler giderek artmaktadr. Bu almada, otomotiv sektr yan sanayinde faaliyet gstermekte olan kk lekli bir aile firmasnn, otomotiv sektrnn nde gelen firmalarndan biri olan mterisi ile ibirlii iinde yrtt kurumsallama sreci incelenecektir. Kurumsallama srecinde yrtlen faaliyetlerin irketin paydalar; irketin sahibi olan aile, irket alanlar, mterileri, tedarikileri ve irketin rekabet gc; rn kalitesi, maliyetleri, mteri yelpazesi zerine etkileri, nedenleri ile birlikte gzden geirilecektir. Tedariki irkette, alan memnuniyeti aratrmas, aile bireyleri ve profesyonel yneticilerle derinlemesine mlakatlar gerekletirilecek, mteri tarafndan yaplan yllk tedariki deerlendirme sonular, kalite geri bildirim istatistikleri incelenecektir. Toplanan bu bilgiler erevesinde sz konusu iletmedeki kurumsallama srecine ilikin belirli tespitler yaplacak ve sre eitli kriterler asndan deerlendirilecektir. Anahtar kelimeler: Aile iletmeleri, kurumsallama, tedariki
94

1.

GR

Dnya zerindeki lkelerin yaklak yarsndan fazlasnda retim, istihdam ve gelirinin nemli bir 6 blmnn aile ilemelerinden kaynakland yaplan eitli aratrmalardan anlalmaktadr. Bu kadar yaygn olan aile iletmeleri hakknda genel kanaat dier iletmelerden farkl olduklar ynnde olup, sahiplik ve kontroln aile yelerinde olmasnn bu organizasyonlarn dierlerinden daha karmak organizasyonlar olarak nitelendirilmelerine neden olmaktadr. Ailenin ve iletmenin farkl hedeflere ynelmeleri eitli atmalara neden olurken, aile iletmelerinde nepotizmin varl, kararlarn aile karlar dorultusunda veriliyor olmas en ok zerinde durulan sorunlar olarak karmza kmaktadr. Ancak bu temel sorunlarn yannda son yllarda aile iletmelerinin eitli avantajlarndan da oka bahsedilmektedir. rnein, kiisel karlarn arlkl olduu bir faaliyette uzun dnemli bir bak as, bamszlk arzusu, ileri derecede rgte ballk gibi unsurlar aile iletmelerinin baarsnda etkili faktrler olarak ele alnmaktadr. Bu olumlu zelliklerin yukarda belirtilen olumsuzluklarn yerini alabilmesi ve iletmede yerleik deerler olabilmesi aile iletmelerinde ancak 7 kurumsallama ile mmkn olabilecektir. nceden tahmin edilebilir biimsel yaplara dnmesi sreci olarak adlandrlan kurumsallama, lkemizde de birok aile iletmesinin son yllarda rekabet edebilmenin koulu olarak grdkleri ve kendilerine hedef edindikleri bir durumdur. Bilindii gibi bu sre ok sayda karmak deiken ierir ve gerekletirilmesi iletmelerden zel istek ve aba gerektirir. Bu sreci pek ok iletme dardan aldklar danmanlk hizmetleri ile yrtrken, bazlar da kendi kaynaklar ile gerekli faaliyetleri yerine getirmeye alrlar. Bu almamzda aile iletmelerinin kurumsallama srecinde dierleri kadar yaygn olmayan nc bir yol olarak mterinin ynlendirmesi ve danmanl ile aile iletmelerinin kurumsallamas bir uygulama rnei ile ele alnacaktr.

2.

MTERNN TEDARK GELTRME SREC

Trkiyenin en byk otomotiv ana sanayilerinden biri olan mteri firma, kalite ve sevkiyat kabiliyetlerini srekli arttrmak amacyla tedarikileri ile etkileim ierisinde eitli projeler uygulamaktadr. Bu projeler arasnda, eer yeni bir durum, rnein tedarikiden temin edilmesine karar verilmi ama henz seri retime gememi paralar, tedarikilerin retim sahalarnn tanmas, retim teknolojilerinin veya ekillerinin deimesi, yeni bir tedarikinin devreye alnmas sz konusu ise, mterinin yetkili karar organ gerekli grd ve karar verdii takdirde uygulanacak olan projeye, Sorun nleyici Tedariki Gelitirme Projesi denmektedir.

ekil1: Tedariki Gelitirme Sreci Karar ablonu

Yeni tedariki

Yeni

Karar Yeni teknoloji Yeni para / kapsam

Sorun nleyici

6 7

Dambri ve dierleri, 2007, s. 172 Birley ve dierleri, 1999, s. 598

95

Bu projenin temel amac, oluacak yeni durumda tedarik zincirinde ortaya kmas olas hatalarn nceden tespit edilmesi ve bu olaslklarn ortadan kaldrlmasna ynelik nlemler alnmasn salamaktr. Projenin bitiminde tedarikilerin para maliyetlerinde azal, kalite ve sevkiyat kabiliyetlerinde ise art 8 amalanmaktadr.

ekil 2. Tedariki Gelitirme Projesi nce-Sonra Karlatrmas

dk

Proje sonras

Maliyet

yksek dk

Proje ncesi yksek Kalite ve Sevkiyat

Sorun nleyici Tedariki Gelitirme Projesi, mteri firmann Tedariki Gelitirme, Satn Alma, Kalite, Lojistik, Teknik Planlama, Gelitirme blmlerinden uzmanlarn koordinasyonunda yrtt bir projedir. ekil 3. Tedariki Gelitirme Projesi Organizasyon emas

Satn Alma

Gelitirme

retim

Tedariki Gelitirme

Lojistik

Tedariki

Kalite

Projenin uygulanmas kararn takiben mteri firma ierisinde, projeye konu olan para kapsam ve tedariki hakknda firma iindeki izlenimlerin tespit edilmesi amacyla dhili analiz uygulanr. Dhili analizde elde edilen bilgiler nda hazrlanan proje al sunumu tedariki firmaya sunularak ve tedarikinin de onay alnarak proje resmi olarak balatlr. Al takiben uzmanlar, mteri firmann gereksinimleri dorultusunda hazrlanan kriterler nda tedariki firmann srelerini inceleyerek, iki taraf arasnda birlikte almada sknt yaratabilecek noktalar, nedenleri ile tespit ederler. Analiz sonunda bu noktalar riskler olarak tanmlanr ve tedariki firma ile mutabakat halinde belirlenen risklerin ortadan kaldrlmas veya azaltlmas iin yaplmas gerekli almalar, nlemler ad altnda listelenir. Analizin son aamasnda tedariki firma yetkililerinden belirlenen nlemlerin uygulanma tarihlerini ve sorumlularn belirtmeleri istenir. Verilen tarihler kaydedilir ve

Andreas, 1995, s.84

96

analiz sonrasnda yaplacak takip denetimlerinin periyotlar belirlenir. Takip ziyaretlerinde nlemlerin verilen terminlere ve mteri tarafndan belirtilen kriterlere gre etkin olarak uygulanp uygulanmad kontrol edilir. Kontrol srasnda gerekli hallerde tedariki firmada ya da mteride eitimler ve oryantasyonlar dzenlenebilir. Burada tedarikinin mteriyi en doru ekilde anlamasna zellikle nem verilir. Btn nlemlerin etkin ve kalc bir ekilde uygulamaya alndna emin olunduunda, projenin bitirilmesi teklif edilir. Kabul edildii takdirde, proje kapan raporu hazrlanr ve nce- sonra karlatrmasn ve proje deneyimlerini ierir bir rapor hazrlanarak, tedariki tekrar Malzeme Tedarii ve Satn Alma blmlerine devredilir. ekil 4. Tedariki Gelitirme Sreci

Deerlendirme

Planlama

Dahili Analiz

Harici Analiz

Kontrol

Kapan

Koullarn deerlendirilerek proje trne karar verilmesi

Ekibin kurulmas

Dhili analiz yaplarak gncel durumun tespit edilmesi

Harici analiz yaplarak risklerin ve nlemlerin belirlenmesi, termin plan karlmas

Terminler dorultusunda kontrol ziyaretlerinin gerekletirilmesi, destek eitimleri

nlemlerin etkin uygulanmas, seri retime gei

3.

TEDARK GELTRME BRM

Mteri firma bnyesinde tedarikiler ile gerekletirilecek dzeltici ve nleyici projeleri koordine etmek, takip etmek, st ynetime raporlamak ve gerektiinde teknik destek salamak amacyla Tedariki Gelitirme ad altnda bir ekip kurulmutur. Ekip 6 mhendis, bir mdr, bir asistan ve bir yar zamanl stajyer olmak zere 9 alandan oluturulmutur. alanlarn proje ynetimi, sre gelitirme, otomotiv standartlar, iletiim, analitik dnce ve temsil kabiliyetlerinin yksek olmasna dikkat edilmitir. Lojistik blmne bal olan bu ekip, st ynetim tarafndan verilen tedariki gelitirme grevlerini proje ynetimi kurallarna uygun bir ekilde hazrlamakta, projede grev alacak uzmanlar koordine ederek termin ve proje plann oluturmakta, yaplan denetimleri organize etmekte, denetim sonularn raporlamakta ve ynetime sunmakta, ynetimin ald kararlar projeye yanstmakta ve projenin baarl bir ekilde bitebilmesi iin ihtiya duyulan destek dokmanlarn ve destek faaliyetlerini salamaktadr. Ekibe tedariki gelitirme sorumluluunu yannda farkl alanlarda da sorumluluklar ve hedefler verilmitir. Aratrmamz srasnda kullandmz veriler ve sre bilgileri Tedariki Gelitirme Ksm tarafndan salanm, sz konusu edilen projeyi gene bu ksm yrtm ve sonulandrmtr. 4. MAKSAN MAKNA A.

Makisan Makina A. firmas 1978 ylnda stanbulda 200 m2 alanda kurulmu olan ve 1990 ylndan 9 beri otomotiv sektrne para reten kk lekli bir irkettir. irket hisseleri aile bireyleri arasnda paylatrlm olup, irketin ynetiminde ve karar srelerinde, irket kurucusu ve 2. kuak aile bireyleri dorudan ve etkin bir ekilde rol oynamaktadr. irketin genel mdrln ailenin en by olan baba stlenmi, satn alma mdrln ailenin en byk ocuu, insan kaynaklar mdrln ise ailenin kk ocuu yrtmektedir. irkette ayn zamanda irket kurucusunun ve genel mdrnn kardeleri de grev yapmaktadr. irkette alnan kararlar, aile by olan genel mdrn onay ile gerekleebilmektedir. Buradan hareketle, Avrupa Komisyonu tarafndan Avrupadaki Aile letmeleri zerine hazrlatlan 2008 tarihli raporda 10 verilen tanmlar da gz nnde bulundurursak, Makisan Makinay bir aile irketi olarak snflandrabiliriz .

10

http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/facts-figures-analysis/sme-definition/index_en.htm http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/documents/family-business/index_en.htm
97

Makisan A., otomotiv arlkl olan retimini, 2008 yl sonunda zkaynaklar ile ina ettii yeni retim binasna tamaya karar vermitir. irketin tanmas, 2008 ylnda Trkiyede hissedilmeye balanan Kresel Ekonomik Krize denk gelmi ve irkete ekonomik adan riskli bir durum dourmutur. Kriz srasnda mterileri ile yrtt ortak projeler ve yatrmlarna ara vermemesi sayesinde Makisan, kriz srasnda bymeyi ve yeni mteriler kazanmay baarmtr.

5.

MAKSAN MAKNA A.DE TEDARK GELTRME ALIMASI

Mteri firma, tedariki gelitirme sre tanm gerei, tedarikisi olan Makisann retim sahasn tamas sebebiyle, kalite ve sevkiyat srelerini garantiye almak amacyla Sorun Giderici Tedariki Gelitirme almas yrtlmesine karar vermitir. Tedariki Makisann da ynetim onaynn alnmasndan sonra, daha nce belirtilen sre admlar uygulanm; harici analiz yaplarak, 125 maddeden oluan bir nlem katalou oluturulmutur. Analiz sreci Ynetim ve Organizasyon, Kalite, retim, Lojistik, Proje Ynetimi, Tedariki Ynetimi balklarnda yrtlmtr. Harici analiz srecinde, herhangi bir akademik almadan bamsz olarak, sadece mteri firmann ihtiyalar ve deneyimleri dorultusunda ekillendirilmi olan bir soru katalou da kullanlmtr. almamz kapsamnda, mteri ile tedariki arasnda yaplan analiz srecinde ortaya karlan 11 ihtiyalar ve alnan nlemlerin, 2008 ylnda yaymlanan Trkiyede kurumsallama zerine bir almada belirlenen kurumsallama ltleri ile rtt grlmtr. Bu ltler: Adil cretlendirme, adil performans ynetimi alan seiminde objektiflik ve pozisyonun gereklerine uygun kiinin istihdam Orta ve uzun vadeli planlarn olmas ve hedeflerin alanlarca bilinmesi Kiiye bamlln olmamas, tepe yneticiler iin veklet plan bulunmas Serbest fikir toplantlarnn yrtlmesi, planlanm toplant gndemlerinin bulunmas ve toplant tutanaklarnn tutulmas Dhili denetimlerin objektif yaplmas zel yazl rgtsel kurallarn bulunmas Karar verme srecinin belirli olmas Grev tanmlarnn bulunmas

olarak zetlenebilir.

Tedariki gelitirme projesi kapsamndaki 125 nlem arasndan, retime ve retilen paralara has ve rgtsel yap ve alma dzeni ile ilgili olmayan maddeleri elediimizde, dorudan kurumsal yapya etki edebilecek 12 maddeler: Firma hedeflerinin belirlenmesi Ynetim gzden geirme toplantlarnn dzenlenmesi ve grev tanmlarnn hazrlanmas ve alanlara tantlmas K ve performans ynetimi blmnn kurulmas ve srelerinin hazrlanarak uygulamaya geilmesi e alma ve performans deerlendirme uygulamalarnn sorumluluunun yneticilerden alnarak K blmne verilmesi

11 12

Alpay ve dierleri, 2008, ss. 439-440 Makisan A. 2009 Sorun nleyici Tedariki Gelitirme Projesi nlem Katalou

98

alan yetkinlik matrisinin hazrlanmas Eitim planlarnn hazrlanmas alan memnuniyet anketi yaplmas Bireysel neri sistemi kurulmas Sosyal etkinlikler planlanmas Dzenli toplantlarn tertibi ve tutanaklandrlmas Beyaz tahta uygulamas balatlmas Kalite ve ilan panolarnn hayata geirilmesi, firma gstergelerinin grselletirilerek alanlarla paylalmas Srekli iyiletirme ekip almalarnn uygulanmas Yaplan btn almalarn dkmante edilmesi Oryantasyon planlarnn hazrlanmas Veklet sistemi kurulmas ve liste hazrlanmas Dzenli piyasa ve finans deerlendirme toplantlarnn yaplmas ve gncel nlemler alnmas

olarak tespit edilmitir. Kurumsallama ltleri ile tedariki gelitirme nlemlerini karlatrdmz takdirde, mterinin, tedarikinin kendisine uyum salamas iin btn kurumsallama ltlerinin hayata geirilmesini nlem olarak saptadn syleyebiliriz. Bir baka ifade ile mteri firma tedarikisi ile daha uyumlu alabilmek iin, tedarikisinin kurumsallamasn ngrmektedir. Tedariki gelitirme projesinin etkinliini saptayabilmek amacyla tedariki firmada, biri proje ncesinde, dieri de projede belirlenen nlemler uygulanmaya baladktan sonra, ayn alanlarla ve ayn sorularla alan Memnuniyeti Anketi dzenlenmitir. ay ara ile tekrarlanan ankette sorulan sorulara alnan yantlar, tedariki gelitirme faaliyetleri sonrasnda alan memnuniyetinde gzle grlr bir art 13 olduunu gstermektedir. alan memnuniyeti anketi sonular hem tedariki gelitirme projesi nlemlerinin etkin ve doru bir ekilde uygulandn gstermekte, hem de bu uygulamalarn alanlarn firmaya balln olumlu ynde arttrdn ortaya koymaktadr. alanlarn memnuniyetinin artmasnn, irketlerin verimliliini 14 olumlu ynde etkiledii bilinmektedir. Makisan alan Memnuniyeti Anketi sonular ile yrtlen tedariki gelitirme faaliyetlerini karlatrdmzda, alan memnuniyetindeki iyilemenin nedenlerini net olarak gzlemleyebilmekteyiz. Firmann hedeflerinin net olarak tanmlanmas ve alanlarla paylalmas, firmann alanlarna gven ve deer alamasn salamaktadr. nsan Kaynaklar blmnn oluturulmas ve srelerinin belirlenerek tantlmas, alanlarn adil muamele duygularn glendirmektedir. Bireysel neri Sistemi, KAIZEN gibi alanlarn katlmn arttrc faaliyetler, firmaya ball arttrmaktadr. Dzenli toplantlar ve tutanaklar, faaliyetlerde tutarll ve hedef takibini kolaylatrmaktadr. Sal ve Gvenlii ve evre ile ilgili iyiletirmeler, iyeri temizliini ve dzenini getirmektedir. retim planlamada yaplan iyiletirmeler ve proseslerin standartlatrlmas, alanlarn ileri hakknda zamannda bilgilendirilmesini ve son dakika planszlklarnn azaltlmasn, uzun vadede ne yaplaca konusunda bilgi sahibi olunmas ile kurumsal bir firmada altklarnn farkna varmalarn salamaktadr. Eitim ve gelitirme faaliyetlerinin dzenli bir ekilde uygulanmas, alanlara deer verildii ve kalclk hissini glendirmektedir. lan panolar, sosyal etkinlikler ve grup toplantlar, alanlar aras iletiimi glendirmekte, bu sayede verimlilii arttrmaktadr. Dorudan ynetimin tercih meselesi olan tat ve servis gzerghlar ile ilgili konuda alan memnuniyeti ile ilgili bir gelime gzlenmemitir. Mteri firma ynetim tercihi olan bu ilikiye karmamaktadr. alanlarn rettikleri paralar hakknda bilgilendirilmesi konusunda ise, henz bu konu ile ilgili nlem yerine getirilmedii (parann

13 14

Tablo 1, Makisan makina A. 2009 alan Memnuniyeti Anketi Karlatrma Tablosu Barnard, 1945, ss. 175-182
99

kullanld mteri firmada oryantasyon) iin, bir deiiklik olmamtr. Deiiklik olmayan dier iki konuda ise alan memnuniyeti zaten %80in zerindedir. Mteri firmann alan memnuniyetine nem vermesinin sebebi, yrtlen faaliyetlerin ynetimin yan sra retimdeki personel tarafndan da kabul edilmesinin, projenin baarlarnn kalcl iin zorunluluk olmasdr. alanlarn proje hedeflerini, kurumsallamann gereklerini ve sonularn benimsemesi, daha rahat uygulamaya geilmesine ve srecin daha hzl ilemesine yarayacaktr. Bu amala proje srasnda gerek retim sahasnda gerek toplant meknnda bire bir alanlar ile birlikte eitimler gerekletirilmekte, tedariki firmann alanlar, kurumsal alma ilkelerini ve artlarn yerinde gzlemleyebilmeleri amacyla, eitli eitimler ve oryantasyonlar aracl ile mteri firmaya davet edilmektedir. Tablo 1. Makisan Makina A. 2009 alan Memnuniyeti Anketi Karlatrma Tablosu
Sorular A) BLM SORUMLUMUZUN / AMRMZN Eyll Aralk Eilim

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

B) N KENDS LE LGL:

C) SOSYAL OLARAK:

leri zamanlama ve planlama biiminden Bizi dinlemesinden ve dikkate almasndan Deer vermesi ve bizleri nemsemesinden leri zamannda duyurmas ve bilgilendirmesinden Yaplan baarl ileri takdir etmesinden leri dengeli veya adil bir ekilde datmasndan altm ite beceri ve fikirlerimi sergileyebiliyor olmaktan te kendimi gelitirebiliyor olmaktan alma imkanlarmn yeterliliinden ( malzeme, aparat, makine vb.) stlendiim iin yknden / miktarndan lerimi yapmak iin yeterinde zaman bulabiliyor olmaktan Kurumda kan yemeklerden Tat servis hizmetinden alma alanmzn fiziki dzenlemesinden,elverililiinden Temizlik ve dzenden Kurumsal sosyal dayanma ve iletiimden

57 41 47 30 40 53 63 47 47 54 53 85 44 53 50 43 72 82 69 53 44 41 47 19 37

85 85 76 79 70 79

+ + + + + +

76 + 76 + 65 + 79 + 66 85 49 76 79 56 + 0 0 + + +

D) MESLEKTALAR ARASI LKLER:

E) YNETM HAKKINDA:

17 Arkadalarmn birbirlerine yardmc olmalarndan 18 Arkadalarmn birbirlerine sayg duymalarndan 19 Arkadalarmn sahip olduklar bilgileri paylamalarndan irketteki genel alma kurallarndan ( Disiplin, rahatlk 20 vb.) Ynetimin alanlarn sorunlarn dinlemelerinden, 21 yardm iin zaman ayrmalarndan 22 Yneticilerin ak fikirliliinden 23 alanlara kar adil tavrlarndan 24 cret dzeninden ve adaletinden 25 Yeni fikirlerin dikkate alnndan

85 + 82 0 77 + 88 + 74 74 70 44 79 + + + + +

F ) RETTNZ RNLERN KALTES HAKKINDA:

26 rettiim paralar hakknda bilgilendiriliyorum 27 rettiim paralarn kalitesinden memnunum rettiim paralarda kan hatalar konusunda 28 bilgilendiriliyorum 29 yiletirme almalarna katlyorum

66 62 72 66

64 0 79 + 82 + 82 +

6.
100

TEDARK GELTRME PROJESNN SONULARI

Proje sonunda Makisan Makina A.de dier alanlarda deiiklikler u ekilde gzlenmitir: Beyaz yaka alan says: Firmann organizasyon yaps proje boyunca byyerek deimitir. Yeni eklenen nsan Kaynaklar ve Finans departmanlar ile dier departmanlardaki alanlarn arttrlmas sonucu beyaz yakal alan says 4ten 9a ykselmitir.

Mavi yaka alan says: Yeni eklenen blmler, alt blmler ve mteri ve hedef cironun art firmay yeni alan istihdam etmeye ynlendirmitir. Mavi yakal alan says proje boyunca 24ten 45e ykselmitir. Proje baar oran: Standartlaan sreler ve genileyen organizasyon yaps sonrasnda firmann teklif verdii projelerdeki baar oran proje ncesinde %48 iken proje sonrasnda %67ye ykselmitir. Mteri art oran: Firmann kurumsallama sreci srasnda srelerindeki iyiletirmeler, teklif verilen projelerde daha baarl sonular elde edilmesini; dolaysyla da mteri saysn ve memnuniyetini arttrmtr. Mteri art oran proje ncesinde yllk %6 iken proje sonrasnda %42ye ykselmitir. Firmann kriz ortamndan doan frsatlar deerlendirmesi sonucu, Almanyaya ve Amerika Birleik Devletlerine para ihracat balamtr. Hedef Ciro: Mteri saysnn ve proje baar orannn artmas, firmann hedeflerini kriz ortamna ramen arttrarak revize etmesine sebep olmutur. Proje ncesinde 8 Milyon olan ciro hedefi proje sonrasnda 12 milyon olarak arttrlmtr. Krllk: Srekli iyiletirme almalarnn ve alan eitimlerinin sonucu olarak srelerdeki kayplar giderilmeye balam, hata takibi yaplmas ve retimin daha planl gerekletirilmesi ile karllk oran proje sonrasnda, proje ncesindeki deere gre %47 artmtr. Maliyet: yerinde yaplan ilk 5S, Bireysel neri ve KAIZEN almalar sonrasnda yllk 106 bin TLlik tasarruf salanmtr. Sz konusu almalar alanlar arasnda yaygnlatrlarak devam etmektedir. SONU Tedarik srelerinin kontrol altnda tutulmas ve srekli iyiletirilmesi, ortaya kabilecek aksaklklarn nceden fark edilebilmesi ve daha olumadan nlem alnarak giderilmesi, mteri ve tedarikisi arasnda uzun dnemli ve salkl bir ilikinin srdrlebilmesi iin gereklidir. almamzda konu ettiimiz tedariki gelitirme sreci, mteri ile tedarikisinin bu ortak hedef erevesinde birlikte yrttkleri bir rnek almadr. Ticari bir danmanlk hizmetinden farkl olarak, mteri tarafndan, herhangi bir karlk beklemeden organize edilen bu projenin tedariki zerine ana etkisi, tedarikinin kurumsallama yolunda ciddi admlar atmas olarak gzlemlenmitir. Mteri organizasyonu iinde yapsal olarak oturmu ve bilimsel temellere dayanan srelere sahip olan bir Tedariki Gelitirme Departman bulunmas ve projeyi batan sona yrtmesi, projeye katlan taraflarn birbirini tanyor olmalar, ortak hedeflere sahip mteri ile tedarikinin ilikilerini uzun dnemde srdrme arzular, ksa srede alnan sonularla projenin irketin genel baarsn etkilediinin grlmesi, tedarikinin de bu almaya daha istekli ve yksek motivasyonlu bir ekilde balanmasn ve hedefe odaklanmasn salamtr. Bu sayede tedariki kriz ortamnda kurumsallaarak gelimi ve sonuta mteri memnuniyetini salamtr. KAYNAKLAR ALPAY, Gven, Bodur, Muzaffer, Ylmaz, Cengiz, etinkaya, Saadet, Arkan, Lain, Performance Implications of institutionalization process in family-owned businesse: Evidence from an emerging economy, Journal of World Business 43 (2008), ss. 435-448 BARNARD, Chester I. (1945), Education for Executives, The Journal of Business of the University of Chicago, Vol. 18, No. 4, ss. 175-182 DAMBRI, C.L., C.Lambert ve S.Sponem, Control and Change Analyzing the Process of Institutionalization, Management Accounting Research, 18(2007), ss.172-208 KLEINAU, Andreas C. (1995), Zur Strategie der Lieferantenfrderung, Peter Lang, Frankfurt, s. 84 BRLEY,S, D.Ng ve A.Godfrey, The Family and the Business, Long Range Planning, V.32, No.6, 1999, ss.598-608 http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/facts-figures-analysis/sme-definition/index_en.htm http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/documents/family-business/index_en.htm 7.

101

lahi Komedyadan Dersler: Aile letmelerini Bekleyen Yedi lmcl Gnah

Do. Dr. Jlide KESKEN Ege niversitesi, BF, letme Blm 35100 Bornova/ ZMR Tel: (0232) 388 40 00/1954, Faks: (0232) 373 41 94, E-posta: julide.kesken@ege.edu.tr

***
Ar. Gr. Derya KELGKMEN LC Ege niversitesi, BF, letme Blm 35100 Bornova/ ZMR Tel: (0232) 388 40 00/2279, Faks: (0232) 373 41 94, E-posta: derya.kelgokmen @ege.edu.tr

***
Ar. Gr. Nazl Aye AYYILDIZ NN Ege niversitesi, BF, letme Blm 35100 Bornova/ ZMR Tel: (0232) 388 40 00/2279, Faks: (0232) 373 41 94, E-posta: nazliayse.ayyildiz @ege.edu.tr

ZET Aile iletmeleri dier iletmelere nazaran daha karmak dinamiklere sahiptir. Bu farkllk aile yelerinin hem sahip hem de bir alan sfatyla aile iletmesinde yer almasndan kaynaklanmaktadr. Buna ek olarak aile yelerinin profesyonel alanlarla birlikte alma ve karar verme durumu aile iletmelerindeki sorunlar artrmaktadr. Bu alma kapsamnda aile iletmelerini baarszla iten sz konusu problemler Dante Alighierinin lahi Komedyasndan yola klarak katlmc video almas ile analiz edilmitir. Anahtar Kelimeler: Aile letmeleri, lahi Komedya, Katlmc Video almas 1. GR Yaplan aratrmalara gre Dnyadaki tm iletmelerin ise %70inden fazlas aile iletmesi iken (Leenders ve Waarts, 2003) Trkiyede ise ekonominin nemli bir paras olan aile iletmelerinin oran yaklak %95tir (HR pular: 37, Gker; 2005: 43). Dnyann her yerinde aile iletmelerinin devamll, yeni kuaa devri ve baarszla urama nedenleri tartlmaktadr. Aile iletmelerinin ilerini gelecee tamalar ve kalc olmalar iin birok kitap yazlmakta ve birok danman bu alanda hizmet vermektedir. statistikler, aile iletmelerinin sadece yzde 30unun 2. kuaa geebildiini ortaya koymaktadr. Aile iletmelerinde k nlemenin yolu, baarszln iaretlerini grebilmekten gemektedir. Zira aile iletmelerinin en byk sorunu kendilerini baarszla iten nedenleri bir trl grememeleridir.

102

Giriimci bir ruha sahip olan lider-kurucu; etrafnda kendi grlerini paylaan, gvenebilecei kiileri toplayarak aile iletmesini kurar. Kurulu evresi dhil olmak zere tm evrelerde gven, zor zamanlarda birbirine destek olmak ve sadakat unsurlar nemini korur (Kets De Vries, 1993: 61). Aile iletmelerinde kltr ok daha nemlidir. nk aile yeleri arasnda kan bann tesinde duygusal bir ba vardr ve aile iletmelerinde iletme kltrnn geliimine ailenin kltr de etki etmektedir. Bu durum aile iletmesini duygusal olarak dier iletmelerden daha gl (gsz) klmaktadr. Ailenin deerleri, iletmenin deerleri ile birleince bir sinerji domakta ve aile iletmesine byk bir g katmaktadr (Aronoff ve Ward, 2000: 2 iinde Ate, 2005: 69). Belirtilen tm bu zellikleri nedeniyle aile iletmeleri dier iletmelerden farkldr. 2. ALE LETMELERNN ZAAFLARI Aile iletmelerinin yukarda sz edilen zellikleri ayn zamanda karmak bir sosyal sistem olmalar nedeni ile hem anlalmalarn hem ynetilmelerini zorlatrmaktadr. Aile iletmelerini anlamak, insan davranlarnn temel kalplarn anlamak ile mmkn olabilir. Bugne dein ynetim yaznnda insanlarn temel davran kalplarnn anlalmasna ynelik hatr saylr miktarda bilgi birikiminden sz etmek mmkndr. Bu balamda mitolojideki temel arketiplerden gnmze uzanan olduka zengin bir repertuarn olutuu sylenebilir. Dante Alighierinin lahi Komedyasnda szn ettii yedi temel gnah ayn zamanda sosyal bir sistem olan aile iletmelerinin insandan kaynaklanan irrasyonel davran kalplarn oluturmaktadr. Bu nedenle yedi temel gnahn sosyal bir sistem olarak aile iletmelerinde ve Trk kltr balamndaki yansmalarnn saptanmas bu almann ana amacn oluturmaktadr. alma kapsamnda ele alnan gnahlar aile iletmelerinin srdrlebilirlii asndan nem tekil etmektedir: Bu gnahlar: israf (luxuria), agzllk (gula), hrs (avaritia), tembellik/isteksizlik/evk krlmas (acedia), fke (ira), kskanlk (invidia) ve gurur/kibir (superbia)dir. 3. YNTEM Bu almada bir sosyal sistem olarak aile iletmelerini baarszla ittii varsaylan yedi temel davran kalb Trk kltr balamnda incelenmektedir. almann rneklemini aile iletmeleri sahipleri (1. Nesil, 2. Nesil, 3. Nesil) ve aile iletmelerinde alan profesyoneller oluturmaktadr. Veri toplama yntemi olarak derinlemesine bilgiye ulamak iin Katlmc Video almas (Participatory Video Study) ile odak grup yntemi kullanlmtr. Katlmc Video almas nitel aratrma yntemi olarak katlmclarn konu ile ilgili gr ve dncelerini videoya kayt imkan yaratan bir yntemdir. Video kamerann kefi katlmc aratrmann nemini savunan bilim adamlar arasnda heyecan yaratmtr. Alan aratrmasnn yaplmasnda; katlmclar arasndaki etkileimi ve sonularn deerlendirmeye olanak tanyan ve anlk tepkileri dahi karmayan bu metodoloji kabul grmektedir (Odutola, 2003). Bu almaya 17 kadn 5 erkek olmak zere aile iletmelerinde alan ya da ikinci/nc kua temsil eden gen aile yeleri dahil edilmitir. Katlmclarn ya ortalamas 25-33 arasnda deimektedir. alma kapsamnda katlmclara Dante Alighierinin lahi Komedyasnda szn ettii yedi temel gnah ile ilgili srayla onlar ynlendirmeyecek ekilde ksa bir bilgi verilmi ve bu balklar tartmaya almtr. Yaklak 45 dakika sren bu alma sonucunda elde edilen bulgular aada derlenmitir. 4. BULGULAR 4.1. sraf Katlmclar israf konusuna iki farkl adan yaklamlardr: 1- Aile yelerinin irket kasasndan harcamasndan kaynaklanan israf ve 2- letmenin etkin ynetilmemesinden kaynaklanan israf. Katlmclarmza gre aile iletmelerinde israf; herkesin kaynaklardan eit bir ekilde yararlanabilmesi adna iletme kaynaklarnn msrife tketilmesidir. rnek olarak hem aabeye hem de kardee ayn model arabann alnmas, gelinlere benzer taklarn taklmas, kardelerin tamamna ev alnmas ve bu tr almlarda pahall ve benzer markalarn tercih edilmesi gsterilmitir. zel harcamalarn irket harcamalar olarak gsterilmesi ve ahsi tketimden kaynaklanan faturalarn irkete yollanmas katlmclar tarafndan bu iletmelerde ska rastlanan bir durum olarak ifade edilmitir. Aile yelerinden sadece birinin dahi byle bir davrana girimesi dierlerinin tketimini de tetiklemekte ve buna paralel olarak aile yeleri arasnda bir tketim yar olumaktadr.
103

Aile yeleri arasnda en msrif olanlar olarak eler/kadnlar ve ailenin en kk yeleri belirtilmitir. Ayrca aile yeleri arasnda en ke ynelik olarak korumac bir bak asnn gelitirilmesi o bireyin tm kaynaklar sorgulamakszn harcamasn beraberinde getirmektedir. En kk ocuklarn en iyi okullara gnderilmesi, yurt dnda dil eitimi imkn salanmas, lks arabalar alnmas vb. bu duruma rnek olarak gsterilmitir. Baba kazanr, ocuk harcar bu bak asn yanstan bir sylemdir. ok uzun zamanda youn abalar sonucunda iletmeyi kuran baba daha tutumlu davranrken mevcut bir dzene sonradan dhil olan gen kuaklar kaynaklar dikkatsizce harcamaktadr. Bu da bu rgtlerde yaanan bir ikilemdir. zellikle ikinci ve nc kuan yeni alanlara dncesizce girme ve yatrm yapma eilimleri buna rnek olarak gsterilmitir. Plansz ve anlk kararlar sonucunda yaplan yatrmlarla olumsuz sonular elde edilmektedir. Msriflik hakk sahipliin bir uzants olarak aile yelerine ait varsaylmakla beraber bu durumu gzlemleyen dier alanlar da bir ekilde bu hakk kendilerinde grmeye balarlar. Bunun sonucunda alanlarn iletme kaynaklarn sabote ederek kaynak kullanmnda kendilerine gre bir denge oluturmaya altklar ifade edilmitir. Katlmclar aile iletmelerinde gzlemlenen bireysel israfn yannda rgtsel israf boyutunu da ifade etmilerdir. Bu iletmelerde organizasyon emalarnn ok iyi olmamas nedeniyle etkin bir ynetim salanamamaktadr. Etkin ve nitelikli insan gcnn rgte kazandrlmamas ve insan kaynaklarna nem verilmemesi bu rgtlerin ynetiminde her aamada israfn olumasna neden olmaktadr. Agzllk Plansz programsz harcamalar ve naslsa paramz var bak asndan hareketle her istediini alma agzllk kavram ile ilikilendirilmitir. Bu noktada iki grup gr ortaya kmtr. 1- Agzllk ve giriimcilik arasnda olas bir farkllktan sz edilmitir. Giriimcilik uzun vadeli, planl ve mantkl hareket etmeyi gerektiren bir sre iken agzllk; ksa vadeli dnme, hesapszca hareket etme, hep daha fazla isteme ile karakterize edilmitir. Bu balamda giriimcilik ve agzllk kavramlar arasnda fark olmas gerektii gr savunulmutur. kinci grte ise baz giriimcilerin agzl davrand bu balamda agzllk ve giriimcilik arasnda bir benzeme olduu savunulmutur. Agzl giriimcilerin planlama yapmakszn, frsatlar deerlendirmek iin her ie mantkszca giritii ve ksa vadeli dnd belirtilmitir. Bu noktada katlmclardan biri yaad bir rnei paylamtr: Daha nce altm bir aile iletmesi reklamclk sektrnde faaliyet gstermekteydi. Kurucunun ksa vadeli ok kazanma arzusu ile hi bilmedikleri elik sektrne girmesi iletmeyi byk zarara uratarak iflasna neden oldu. Genel olarak baktmzda ise katlmclar olumlu davran biimi olarak giriimcilii, olumsuz davran biimi olarak ise agzll vurgulamlardr. Hrs Bu kavram katlmclar tarafndan agzllkle ilikilendirilmitir. Aile iletmelerinde aile yelerinin akla dayanmayarak planszca hareket etmelerinin ve olumsuz/ykc hrslarnn onlar baarszla srkleyecei savunulmutur. Katlmclardan bazlar ise gnmz i hayatnn hrsl olmay gerektirdiini savunmutur. yi bir yneticide bulunmas gereken zelliklerin banda hrsl olmak belirtilmi ve daha baarl olmak, daha ok kazanmak iin bu zelliin nemi vurgulanmtr. Ayrca aile yeleri arasndaki g mcadelelerinin de hrs beraberinde getirdii grne deinilmitir. Bu noktada srasyla aile yeleri, profesyonel alanlar ve aile yeleri ile profesyonel alanlar arasndaki g mcadeleleri ve hrsa atfta bulunulmutur. Bu mcadelelerin etkilerinin her grupta benzer olduu belirtilmi ve belli bir dzeyin zerine kt takdirde iletmeye zarar verecei konusunda gr birliine varlmtr. 4.3. 4.2.

104

Hangi tr davrann hrs olarak adlandrlaca tartlrken ise yneticiye danmadan i yapmak, yetkinin almas, i arkadalarn etkilemek ve ilerine karmak, bakalarnn baarsn kendi baars gibi gstermek, kiisel karlar rgt karlar zerinde tutmak gibi davranlar hrs ile ilikilendirilmitir. 4.4. Tembellik Katlmclar aile iletmelerinde aile yelerinde denetim mekanizmasnn olmamasnn tembellie neden olduunu belirtmilerdir. Bu iletmelerde tembellikle en ok ilikilendirilen davranlar; ie ge gelme, sorumluluklar zamannda yerine getirmeme eklinde ifade edilmektedir. Tembelliin birok olumsuz sonucu ortaya kmaktadr. Bu olumsuz sonular, iin el deitirmesi ve iflasa kadar gidebilmektedir. Aile iletmelerinde tembellie neden olan en byk faktr iletme sahipleri ile iletme alanlarnn ayn olmasdr. Emir-komuta zincirinde aile yelerinin yer almas sorumluluklarn yerine getirilmesinde pozisyon gcnn etkin bir ekilde kullanmn engellemektedir. Bununla birlikte yeler arasndaki ben daha ok alyorum, o niye almyor eklinde orta kan atmalar tembellii ve iten kaytarmay beraberinde getirmektedir. letmenin birinci ve ikinci nesillere aktarld durumlarda ocuklarn ii sahiplenmemesi, gnlden almamas tembellii ortaya karan dier bir unsurdur. Aile iletmelerinde alanlarn kendilerine deer verilmediini dnmeleri de isteksizlie ve motivasyon eksikliine neden olmaktadr. Bununla birlikte katlmclar tarafndan tembellik statkoyu korumak anlamnda da ifade edilmitir. Aile iletmelerinin atl bir hale gelmesi zellikle birinci neslin mevcut yapy korumak adna yeni sistemleri kabul etmeyerek yerinde saymas tembellik yaratan dier bir unsurdur. Bir dnem en ok alan ve iletmeyi kendi trnaklaryla bugnk haline getiren kurucularn kar ve para odakl olmalar nedeniyle iletmede baz eylerin yaplmasna engel olmalar iletmenin gelimesinin nnde engel yaratmaktadr. rnein bu iletmelerin sahipleri ancak para kazandrdna inandklar zaman iletmenin kalite belgesi almasna rza gstermektedir. Krn iletme iin nemli bir gsterge olduu phesizdir; ancak bu iletme sahiplerinin bir vizyona sahip olmas ve gereken durumlarda planl bir ekilde risk alabilmeleri aile iletmelerine baar getirecektir. 4.5. fke fke, aile iletmelerinde kontrol edilebilir bir duygu deildir. Profesyonel ve kurumsal iletmelerde alanlar fkelerini kontrol edebiliyorken (etmek zorundayken), aile iletmelerinde zellikle aile yelerinin fkelerini snrszca dar vurduklar ifade edilmitir. Aslnda i yaam bu gibi duygularn dar vurulmamas ve gsterilmemesini gerektirmektedir. Bu tr davran biimleri aile iletmelerinin profesyonellikten ve kurumsallamadan ne kadar uzak olduklarnn bir gstergesidir. Katlmclar tarafndan aile iletmelerinde fkenin da vurulduu rnek durumlar: Alt kademedeki alanlara hibir ey yokken yksek sesle barma, Yeni fikirlere kar kzgnlk, Uzlamac olmama eklinde rneklendirilmitir.

Aile iletmelerinde fkenin bu denli dar vurumu alanlarn motivasyonlarnn ve ie ballk dzeylerinin dmesine neden olmaktadr. Bu fke ve stresli alma koullarna maruz kalan alanlarn iten ayrlma niyetleri de artmaktadr. Bununla birlikte fke sadece aile yelerindeki alanlar arasnda deil, aile yeleri arasnda da rahatlkla aa vurulmaktadr. Daha fazla hak ve yetki mcadelelerine giren aile yeleri arasnda yaanan atmalar ve kzgnlklar sonucunda iletme iinde farkl gruplar olumaktadr. Aile yeleri arasndaki

105

kamplamann ve fkenin farkna varan dier alanlar bir taraf destekleyerek yanda olmakta ve bu fkeyi kendi lehlerine kullanma giriiminde bulunmaktadr. Kskanlk Katlmclar kskanln aile iletmelerinde ok fazla grlen bir durum olduunu ve aile yeleri arasnda devaml bir kskanlk olduunu ifade etmilerdir. Aile iletmesine katlan yeni aile yeleri ok fazla kskanlmaktadr; zellikle gelinler, damatlar, kk ocuklar vb. rnek olarak ifade edilmitir. Kskanln en nemli nedenleri: hrs, daha fazla hak elde etmek, adaletsiz kaynak dalm, yetki kskanlklar (daha fazla karar verme yetkisine sahip olma istei) ve zgven problemidir. rnein iki kardein elerinin aile iletmesinde almaya balamas, bu iki bayan arasnda yetki, hak ve kaynak mcadelelerine neden olabilmektedir. Yine benzer ekilde ailenin ocuklar arasnda da kskanlk mcadeleleri olduka sk rastlanan bir durum olara ifade edilmitir. Katlmclardan biri yle bir rnek vermitir: altm aile iletmesinde ailenin bir kz ve bir erkek ocuu var. lerin ounu ailenin kz ocuu yapmakta; ancak firmann ismi erkek ocuun isminden alnm ve erkek ocuk genel mdr pozisyonunda almakta. Bunun sonucunda da kardeler arasnda srekli olarak kskanlk kaynakl atmalar yaanmakta. 4.7. Gurur ve Kibir Aile iletmesi sahiplerinin iletmeyi ok fazla benimseyerek dardan gelen tekliflere ak olmadklar dile getirilmitir. ok fazla kibirli olmalar kendilerini ok stte grp rakiplerine gereken nemi vermemelerine neden olmaktadr. Faaliyet gsterdikleri pazarn farknda olmamalar baarszlklarnn en byk nedeni olarak ifade edilmitir. 4.6.

Kibir irket iindeki profesyonellere kar da gsterilmektedir. Aile iletmelerinde sklkla rastlanan bir durum kurucunun kibir ve egosundan kaynaklanan her eyi biliyor tavrdr. Bu nedenle dier alanlarn dncelerine gereken nem verilmemektedir. Aile yelerinin ocuklar iin ok para harcayarak gsteri yapma eilimleri de gurur ve kibir zelliklerinin bir sonucudur. Kibrin yaratt en nemli sorun rgt iinde gvenin olumasna engel olmasdr. zellikle aile yelerinin aileden baka kimseye gvenmeme eilimleri alanlar arasnda gvensizlik ortam yaratmaktadr. Kurucu ve aile yelerinin gc kaybetme korkusu ii profesyonellere brakmalarna engel olmaktadr. 5. SONU VE DEERLENDRME alma sonucunda katlmclarn belirttii grler genel olarak deerlendirildiinde aadaki sonular ortaya kmaktadr: Aile iletmelerinde profesyonel bir ynetim anlaynn olmamas, finansal kaynaklarn etkin bir ekilde ynetilememesine neden olmaktadr. letme kaynaklar aile yelerinin harcama kaynaklar olarak grlmektedir. zellikle ocuklarn ve elerin kiisel harcamalarn iletme kasasndan yapmalar iletmede nakit ak dengesini bozmakta ve iletmenin geleceini tehlikeye atmaktadr. Bununla birlikte maliyet ve israflar azaltmaya ynelik olarak gelitirilen yeni retim tekniklerinin benimsenmesinde babann (kurucunun) sergiledii tutucu rol deiimi engelleyebilmektedir. Bu balamda israflardan arndrlm, etkin ve verimli retime ulalamamaktadr. Aile iletmelerinde ebeveynlerin ocuklarn koruma gds nedeniyle hatal kararlarnn grmezden gelinmesi ve ocuklarn banda bulunduklar zarar eden birimlerin faaliyetlerinin srdrlmesi, iletmenin uzun vadede karlln drmekte ve israf arttrmaktadr. Bu iletmelerde aile yelerinin hep daha ok kazanma istei srekli olarak birbiri ile ilgisiz olan alanlara planlama yapmadan girmelerine neden olmaktadr. Kendi alanlarnda uzmanlamaya gitmek yerine birok farkl alana yaylma baarszla neden olmakta, kontrol azaltmaktadr. Bununla birlikte ksa srede kar salama istei uzun vadeli yatrm yapmalarn engelleyebilmektedir. Genellikle kurucunun yatrmn geri dnn ok ksa srede alma istei, yaplmas gereken giderlerin bir harcama kalemi olarak grlmesine neden olmaktadr. Bu da ancak uzun vadede kar getirebilecek ilerin karlmasyla sonulanmaktadr.
106

Aile iletmelerinde daha ok kazanma arzusu sonucunda, ierii sorgulanmadan sadece dier iletmelerde baarl olduu dnlerek her derde deva ila gibi sunulan ynetim teknikleri hayata geirilebilmektedir. Ynetim modalar olarak anlan bu teknikler bu konuda nemli almalara imza atan Abrahamson (1996) tarafndan yle tanmlanmaktadr: Kendilerini ynetim bilgisi retmeye adam birey ve rgtlerden oluan moda belirleyicilerinin rn olarak ortaya kan yaklamlardr. Ynetim modalar; danmanlk firmalar, gurular, gurularn eserleri, verdikleri seminerler, dnyaca bilinen iletme okullar ve popler dergiler aracl ile yaylmaktadr. Kimi iletme sahipleri yeniliki bir imaj izmek iin bu tekniklerden yararlanrken bazlar ise yksek statye sahip bir iletme imaj iin bu teknikleri kullanmaktadr (Kesken vd., 2008). Hlbuki her iletmenin kendine zg dinamikleri vardr ve bir iletmeye yarayan bir ila dierinde ters etkilere neden olabilir. Sz konusu ynetim modalarna rnek olarak Toplam Kalite Ynetimi, Deiim Mhendislii gibi teknikler verilebilir. Burada kurucularn ve tepe ynetimin dikkat etmesi gereken nokta ncelikle iletme ihtiyalarnn tehis edilmesi ve ihtiyalar dorultusunda belirtilen tekniklerin adapte edilerek iletmeye uyarlanmasdr. Aksi takdirde aile iletmeleri asndan ok kt sonular ortaya kabilmektedir. Aile yelerinin birlikte almalar durumunda bir aile yesinin hrs ve baarl olma arzusu kardeler aras atmaya ve birbirleri zerinde stnlk kurma abalarna yol aacaktr. Alt optimizasyon olarak adlandrlan bu sorun kiiler arasndaki g atmalarna neden olmaktadr. Bu g atmalar sonucunda ana hedeften uzaklalmaktadr. Alt optimizasyon; her bir departmannn kendi hedef ve karlarn n planda tutarak ana hedeften uzaklamasdr. Konuya ilikin yle bir rnek aklayc olacaktr: letmede byk erkek kardein retim departmannn, kk erkek kardein ise pazarlama departmannn banda olduu varsaymndan hareketle; kardeler aras atma ve aabeyin kk karde zerine stnlk kurma abalar alt optimizasyona yol aacaktr. Eer baba da (kurucu) tpk aile de olduu gibi byk ocuun szlerine ve isteklerine daha fazla nem verirse, byk karde kendi departmannn hedeflerini gerekletirmeye odaklanacak ve bu ynde istedii gc elde edecektir. te yandan kk karde de duyduu kazanma, stnlk elde etme hrsyla kendini ispat edebilmek iin pazarlama departmannn menfaatleri ynnde hareket edecektir. Sonu olarak kendi karlarn n planda tutan departmanlar ana hedefi (iletmenin hedefini) gzden karacaklardr. Ama; blmler aras koordinasyonu salamak ve her departmann ana hedef dorultusunda alt hedeflerini gelitirmeleri olmaldr. Aile iletmelerinde kurucunun uzun vadede, byk mcadeleler sonucunda elde ettikleri baarlar ikinci kuak ok daha ksa vadede kazanmay beklemektedir. Ksa srede daha ok para kazanma hrs zerinde detaylca dnlmemi yanl ynetsel kararlarn alnmasna neden olabilmektedir. Aile iletmelerinde karar vericiler ve yneticileri bekleyen en nemli grevlerden biri; hzla deien evre koullarn anlamak, bu koullarla baa kabilmek iin rgtlerde deiimi tetiklemek ve deiim srecini ynetmektir. Yneticiler ve aile bireyleri deien koullarn getirdii tehlikelerin etkilerini en aza indirebilmek, iletmelerinin varlklarn devam ettirebilmek ve baarl olabilmek iin deiimin getirecei ikilemleri zmlemelidirler. Deiim, ok zor ve sancl bir sretir ancak ne yazk ki iletmeler, deimeleri gerekenden ok daha az deimektedirler (Kanter ve dierleri, 1992:4). Bu noktada zellikle aile iletmeleri kurucusunun geliim ve deiim yerine mevcut durumu korumaya ynelik bir tutum sergilemesi iletmelerin baarsn engellemektedir. te yandan mcadeleci ve giriimci bir ruha sahip olan, iletmenin kurulu aamasnda gzn budaktan esirgemeyen kurucunun yerine geecek olan yeni kuak temsilcilerin ynetimde yer alma konusundaki isteksizlikleri aile iletmelerinde karlalan zaaflardan bir dieridir. Yeni nesil eni iyi niversitelerde okutulur, gerekli dil eitimi verilir ancak kritik bir faktr olan ve babada var olan giriimcilik ruhu yeni nesle genellikle alanamaz (Kesken, vd., 2004). zellikle kurucunun fiilen ibanda olduu aile iletmelerinde tm kararlarn merkezde olan baba tarafndan alnmas ve babann kontrol elinde bulundurma istei sonucunda iin eitimini alm profesyonel alanlarn zerindeki bask, rgtteki bireylerde evk krlmasna ve yaptklar ie balanamamalarna neden olmaktadr. Bireyler zerindeki bu bask ayn zamanda ile ilgili yaratclklarn da yok etmektedir. Aile iletmelerindeki erkek egemen ynetim anlay ailenin kz ocuklarna ve dier kadn yelerine ynetim kademelerinde yer verilmemesine neden olmaktadr (Curimbaba 2002; Cole, 1997 iinde Lyman,
107

1988). Bu da ynetimde eitliliin salayaca yeni ve farkl bak alarna yer verilememesine neden olmaktadr. Buna ek olarak bu iletmelerde zellikle aile iletmeleri kurucusunun geliim ve deiim yerine mevcut durumu korumaya ynelik bir tutum sergilemesi deiimi isteyen ocuklarn evkini krmaktadr. Aile yelerindeki bu evk krlmas ilerin iyi yaplmamasna, rakip iletmelerin rn/hizmet ve srelerde yaptklar yeniliklerin ve deiimlerin izlenememesine neden olmaktadr. Btn bunlar baarszla yol aar. Aile iletmelerinde yukarda daha nce bahsedilen alt optimizasyon problemi sonucunda ortaya kan bir dier zaaf ise ynetimde olan akrabalarn (zellikle kardeler) birbirlerine kar duyduklar fkedir. fke zaafna ilikin bir dier rnek ise aldklar eitimi i yaamnda uygulamak isteyen yeni neslin; ou zaman baba (kurucu) ile atma yaamasdr. Babada ounlukla kontrol elde tutma, sadece kendi kararlarnn hayat geirilmesi istei hkim olmaktadr. Bu noktada profesyonelletikleri alanda iletmenin karar verme mekanizmalarna etki edemeyen, fikirlerini aka beyan edemeyen ocuklar ise babaya kar fke duyabilmekte, gitgide iletmeden uzaklamakta ve motivasyonlar azalmaktadr. Ayn durum; aile yesi olmayan dier alanlar iin de geerlidir. rgte katlmlar yeterince salanmayan, yetki ve sorumluluklar kstlanan ve profesyonel geliim olanaklar salanmayan alanlarn iletmeye ballklar azalmakta ve iten ayrlabilmektedirler. Buna paralel olarak artan i gc devir oranlar ise, iletmenin performansn olumsuz ynde etkilemektedir. Bu noktada fikirlerin aka, korkusuzca tartlabildii ve ortak anlama ulamann, takm ruhunu gelitirmenin esas olduu bir deerler sistemi oluturularak bu tr atmalara engel olunmaldr. Aile iletmelerinde gzlemlenen bir dier durum ise iletmeyle birlikte ailenin de bymesidir. Aile geniledike, yeni bireylerin (gelinler, damatlar) katlmyla d etkiler artmakta ve iletmenin hedefleri konusunda gr ayrlklar ortaya kmaktadr. zellikle ynetimde bulunan kiilerin elerinin karar mekanizmalarna etkide bulunabilecek dzeyde yaadklar kskanlk ve yar aile iletmelerinin srekliliini tehdit etmektedir. Bu dnemlerde; gr ayrlklarn ve farkl kar gruplarn ynetip ynlendirebilecek daha gl bir liderlik ve yneticilik anlayna ihtiya duyulmaktadr. Daha nce vurgulanan ynetimdeki akrabalar arasndaki g farkllklarndan doan rekabet ve kskanlk da aile iletmelerinde gzlemlenen temel zaaflardan biridir. Bu sorunun en temel nedeni byyen ailelerde ve aile iletmelerinde; hisse, mlkiyet ve ynetim yaps, ynetimin devri, insan kaynaklar ve aile yeleri arasndaki ilikileri dzenleyerek salkl bir ekilde bymelerini salayacak bir aile anayasasnn zamannda hazrlanmaydr. Anayasann hazrlanmas srecinde anayasann tm paydalarn beklentilerini ve dncelerini kapsayacak ekilde tarafsz bir kii tarafndan hazrlanmas gerekmektedir. Sadece kurucunun (babann) deerlerini ve isteklerini yanstan aile anayasann bir faydas olmayacaktr. Aile iletmelerinin en nemli zelliklerinden birisi kurucunun drstlk ve ballk deerlerine verdii nemdir. Aile iletmesinin yz, ailenin yzn temsil eder, iletmenin ad ailenin ad ile zdetir (Ate, 2005). Bu noktada aile deerlerine ters den ancak bir frsat olarak deerlendirilmesi muhtemel bir teklif kurucu tarafndan reddedilebilir. zellikle kriz dnemlerinde iletmelerin varlklarn srdrmelerinde rol oynayan irket evlilikleri ya da birleme frsatlar kurucu ya da dier aile yeleri tarafndan kibirli bir yaklam sergilenerek reddedilebilir. Kibir, dier iletmelerin kmsenmesi ve onlarla ibirliinin reddedilmesine neden olabildii gibi tek adam roln seven kurucunun etrafndaki alanlarn ve aile yelerinin fikirlerini nemsememesi ile de sonulanabilir. Bu balamda fikirlerine nem verilmeyen profesyonel alanlar geliim olana bulamamakta ve iletmeden kopmakta, zellikle gen kua temsil eden aile yeleri ise karar verme srelerinde etkili olamadklarndan tatminsizlik yaamaktadrlar. Tm bu olumsuzluklar, iletmenin performansn olumsuz ynde etkilemektedir. Merkezdeki kiinin kibri, alanlarn potansiyellerini sergileyecek ekilde alacaklar bir rgtsel ortam yaratlmasnda temel engellerden birisidir. Bireylerin potansiyellerini, katlmn ve geliimini maksimize etmenin temel yolu ise glendirmedir. David Dotlich (1998) u sylemi ile glendirmenin nemini vurgulamaktadr: Bana kontrol tamamen elinde tutan, baskn, kararlar tek bana alan, bamsz bir lider
108

gsterin ki ben de size gnmz ynetim anlay hakknda hi bir fikri olmayan bir kimse gsterebileyim. Ksaca; kibirli, tutucu tek adam ynetim anlay terk edilmelidir. Bu olumsuz duygular ve olumsuz duygularn getirdii gvensiz ortam aile iletmelerinde takm almasnn ve birlikte almann getirecei sinerji ve karar verme etkinliinin nne set ekmektedir. Kurumsallamann nndeki en byk engel aile iletmelerinde gzlenen bu yedi byk hatadr. Kurumsallama sadece aile anayasalar ile oluturulan bir srecin dnda ilikilerin kurumsallamas ve yetkilerin belirlenmesini de ieren bir sretir. Bu bak asyla sz konusu zaaflarn varl aile iletmelerinde ilikilerin kurumsallamasna izin vermemektedir. Bu alma ile aile iletmelerinde yaanan problemlerin temel boyutlar belirlenmitir. almann sonular, bu boyutlarn genelletirilebilir bir lee yerletirilmesi iin gelecek almalara k tutacaktr.

KAYNAKLAR ABRAHAMSON, E. (1996): Management Fashion, Academy of Management Review, 21, 1, ss.254-285. ADA, N., ve LC KELGKMEN, D., (2006): Prenses Sendromu Aile letmelerinde Ynetimlerin Kz ocuklarna Bak, 2. Aile letmeleri Kongre Kitab, stanbul, ss.511-521. ARANOFF, C. ve WARD. J. L., (2000): Family Business Values. Family Business Leadership Series, 12: 17, Georgia. ATE .(2005): Aile irketleri: Deiim ve Sreklilik, Ankara Sanayi Odas, Ankara. BRBL D. ve ZDEMR . (2007): Ktahya li Sanayi letmelerinde Kurumsallama Dzeyi, MPM, Aratrma Raporu, Ankara. BLOCK, L. (2003): The leadership-culture connection: an exploratory investigation, Leadership & Organization. Development Journal, 24/6, ss.318-334. COLE P.M. (1997): Women in Family Business, Family Business Review, Vol 10, No:4, ss.353-372. CURIMBABA, F. (2002): The Dynamics of Womens Roles As Family Business Managers, Family Business Review, Vol 15, No: 3, ss.239-252. DOTLICH, D., N., J., (1998): Action Learning, San Francisco: Jossey-Bass. ERDOMU N. (2007): Aile letmeleri: Ynetim Devri Ve kinci Kuan Yetitirilmesi, GAD Yaynlar: 6, stanbul. GKER, A.Z. (2005): Aile letmelerinde Karar Verme ve Trkiyedeki Kkl Aile letmeleri zerine Bir Aratrma, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, Ankara. KANTER, R.M., STEIN, B.A., JICK, T.D., (1992): The Challenge of Organizational Change: How Companies Experience it and Leaders Guide It, Free Press, New York, NY. KESKEN J., AYYILDIZ N.A., APRAZ B., ve KELGKMEN D. (2008): Management Fads and Fashion In Turkey: Role of Consulting Firms on Dissemination Process of Strategic Management Tools, Journal of Global Strategic Management, 03, June, pp. 5-16. KESKEN J. ve AYYILDIZ N.A. (2006): Aile letmelerinde Dnm htiyac: Bir Yntem nerisi Olarak Spiritalite, 2. Aile letmeleri Kongresi Kongre Kitab, Ed. Tamer Koel, stanbul Kltr niversitesi Yayn No:53, stanbul, ss.350-363. KESKEN J., AYYILDIZ N.A. ve NN G. (2005): Emerging The New Paradigm in Management: Spiritually-Based Organizations, Organizational Culture, Corporate Governance and Competitiveness, Ed. By Cokun Can Aktan, Vol 2: Selected Proceedings of The First International Conference on Business, Management and Economics, Yaar University, eme-Izmir, Turkey, ss.1-26. KESKEN, J. ENGL, A. APRAZ, B. (2004): Giriimcilik Atei Btn Aileyi Sarmadnda! kinci ve nc Kuaklarn Aile letmesinde almaya Kar Tutumlar. 1. Aile letmeleri Kongresi Kongre Kitab, stanbul, ss. 431-440. KETS DE VRIES, M. F. R. (1993): The Dynamics of Family Controlled Firms: The Good and Bad News. Organizational Dynamics, Vol. 21, No: 3, ss. 59-71. LEENDERS M. ve WAARTS E. (2003): Competitiveness and Evolution of Family Businesses: The Role of Family and Business Orientation, European Management Journal, Vol. 21, No. 6, ss. 686697. LYMAN A.R. (1988): Life in the Family Cyle, Family Business Review, Vol.1, No.4, ss.383-398. NORMAN J. (2009): Learn from GMs 7 deadly mistakes, Small-business columnist, http://jan.freedomblogging.com/2009/06/10/learn-from-gms-7-deadly-mistakes/15599, Eriim: 24.12.2009. ODUTOLA K. A. (2003): Participatory Use of Video: A case study of community involvement in story construction, Volume 2, Issue 2, Global Media Journal.
109

Aile letmeleri Ynetimde Ayr Bir Alan Olarak Ayrlabilir Mi?: Akademik Aratrmalar zerine Bibliyometrik Bir alma

Mehmet Ali KSEOLU Menderes Elektrik Datm A. . Mula l Mdrl Mula Tel: (0530) 252 71 74 E-posta: trmaliktr@yahoo.com

***
Kemal KARAYORMUK Afyon Kocatepe niversitesi ..B.F. letme Blm ANS Kamps 03200 Afyonkarahisar Tel: (0272) 228 12 92/249 Faks: (0272) 228 11 48 E-posta: kyormuk@aku.edu.tr

ZET Bu alma, ynetimde aile iletmelerinin ayr bir alan olarak ayrp ayrmadn sorgulamay amalamaktadr. Bu amala iki ylda bir dzenlenen Aile letmeleri Kongresi Kitaplarnda yaymlanan bildiriler bibliyometrik analizi yntemi ile irdelenmitir. 2004 ylnda ilk olarak dzenlenen Kongrenin 2006 ve 2008 yllarndaki organizasyonlar sonucunda ortaya kan kongre kitaplarndaki 152 bildiri deerlendirme kapsamna alnmtr. Aratrma sonucunda aile iletmeleri alannda tamamyla bilim cemaatinin olumad sylenebilir. Bununla birlikte Kongredeki bildiriler genel olarak aile iletmelerinde kurumsallama kavramn ele alsa da ortak sorunsaln net olarak olumad bir durum sz konusudur. Bildirilerde genellikle yabanc eserlere yaplan atflarn ok olmas bunun nemli bir gstergesidir. Ayrca buradan yola karak alanda disipliner birlii salayan egemen bir yaklam konusunda lkemizde yaplan yeterli sayda almann olmad da sylenebilir. Anahtar Kelimeler: Aile iletmeleri, bibliyometrik analiz, atf, yerli, yabanc. 1. Giri Bu alma, ynetimde aile iletmelerinin ayr bir alan olarak ayrp ayrmadn sorgulamay amalamaktadr. Aile iletmeleri konusunda yaplan almalar zellikle son yllarda nemli bir art gstererek aile iletmelerinin bamsz bir alan olmas konusundaki iddialar kuvvetlendirmektedir (Sharma, 2004; Casillas ve Acedo, 2007). Wortman (1994) aile iletmelerinin 1970 li yllarda bir alan olarak kabul edildiini belirtmesine ramen Hantler (1989) bu alanda yaplan almalarn 1975 yllarnda ok snrl olduunu belirtmektedir. Bu
110

zamandan gnmze kadar birok alma aile iletmelerinin entelektel yapsn konu edinmitir (Sharma ve dierleri, 1996; 1997; Dyer ve Snchez, 1998; Bird ve dierleri, 2002, Chrisma ve dierleri, 2003; Sharma, 2004; Zahra ve Sharma, 2004; Casillas ve Acedo, 2007). Aile iletmeleri zellikle son yllarda lkemizde de birok aratrmann konusu olmasna ramen, aile iletmelerinin entelektel yapsn inceleyen herhangi bir almann konusu olmamtr. Dolaysyla bu alma da bu boluu gidermek amacyla yaplan bir giriimdir. Bu erevede yaplacak olan alma iin bibliyometri analizi kullanlacaktr. Bibliyometri, bir alanda yazlm kitap ve makalelerin baz zelliklerini tespit edebilmek amacyla matematiksel ve istatistik yntemlerin kullanlmasdr (Barca, Hzrolu,2009, Pritchard, 1969). Baka bir deyile bibliyometri, akademik yaynlarn eitli unsurlarnn (yazar, konu, yl, sayfa says, yaplan atflar vb.) saysal analizler ve istatistikler yardmyla incelenmesidir (Yozgat, Kartaltepe, 2009). Tanmlayc nitelikte olabilecei gibi deerlendirici nitelikte de olabilen (McBurney ve Novak, 2002) bibliyometrik analiz, genellikle atf analizi kullanlarak yaplmaktadr (Baker, 1990). Atf analiz ile u bilgiler elde edilebilir: Bir disipilindeki en etkili almalarn belirlenmesi (Wohlin, 2008) Disiplin iindeki formal iletiim srecinin yapsnn ve seyrinin ortaya konmas (Carr ve Britton, 2003) Gncel bilgi ve almalarn dayand arka plann ortaya konmas (Baker, 1990), Bilim adamlarnn bilimsel katklarnn ve kariyer baarlarnn deerlendirilmesi, Akademik birim ve dergilerin nitelik ve statlerinin belirlenmesi (Aksnes, 2006) Disiplinler aras benzerlik ve farkllklarn ortaya konmas (Biehl ve di., 2006). Atf yaplan makalelerin dergilere dalmnn deerlendirilmesinde genellikle Bradford Yasas kullanlmaktadr. Bradford yasas, belirli bir konudaki literatrn dergilere dalmn ortaya karmaktr. Bu yasaya gre bir konu ya da disiplindeki makalelerin nemli bir yzdesini (1/3) karlayan daima kk bir grup ekirdek dergi olduu, daha byk ikinci bir grup derginin o konudaki makalelerin dier te birini, ok daha byk bir grup derginin ise son te birini karlamasdr (Garfield, 1980) Bu amala aile iletmeleri ile ilgili almalarn en fazla yer ald Aile letmeleri Kongresindeki tam metin bildiriler alma kapsamna alnmtr. Aile iletmeleri kongresinin ilki 2004 ylnda yaplm olup iki ylda bir stanbul Kltr niversitesi tarafnca dzenlenmektedir. Aile iletmeleri kongresinin 2008 ylnda 3. s gerekletirilmitir. almann genel anlamda ynetim daha zelde aile iletmeleri literatrne yapt en nemli katk aile iletmeleri alannda dnyadaki gelimeler nda lkemizdeki ynelimlerin konumlandrlmas ve lkemize zg entelektel yapnn ortaya karlmasdr. Daha sonraki blmlerde aratrmaya ilikin bilgilere yer verilmitir. 2. Aratrma 2.1. Aratrmann Amac Bu aratrmann temel amac, Aile iletmeleri Kongre Kitaplarndaki tam metin bildirilerin istatistik analizi ile aile iletmeleri aratrmalarnn lkemizde zaman ierisinde hem geirdii evrim, byme ve yaylma ekli hem de atf analizi ile dnsel yapsnn incelemektir. Bu balamda alma ile yant aranan sorular unlardr: Aile iletmeleri konusunda yaplan aratrmalarn yllara gre saysal dalm nedir? En ok aratrma yapan yazarlar kimlerdir? Aratrmalarn yazarlar hangi niversitelerde almaktadr? Yaplan almalarda yazarlarn unvanlarnn dalm nedir? ok yazarllk durumu nedir?
111

En ok kimlere atfta bulunulmaktadr (yerli ve yabanc ayrm yaplarak)? En sk atf yaplan kaynak tr nedir? En ok atfta bulunulan dergiler hangileridir? En ok atf alan eserler hangileridir? Aratrmalarda dergilere yaplan atflarn dalm Bradford Yasasna uymakta mdr? Aile iletmeleri literatrnn yalanma hz nedir? Bildiriler aile iletmeleri alannda hangi konular ele almaktadr?

2.2. Aratrmann Yntemi Aratrmann amacna ulaabilmesi iin Aile iletmeleri Kongre (AK) kitaplarndaki tam metin bildiriler incelenmitir. Bildirileri deerlendirebilmek iin bibliyometrik yntemden yararlanlmtr. 2.3. Aratrma Bulgular Bu blmde ilk olarak bildirilerin bibliyometrik zellikleri daha sonra da bu bildirilerde yaplan atflar ele alnmtr. 2.3.1. Bildirilerin Bibliyometrik zellikleri Bakmndan Analizi Aile iletmeleri alannda yaplan almalarn genel bir profilini kartmak amacyla almalarn bibliyometrik zellikleri deerlendirilmitir. Buna gre almalarn yllara gre dalm, en ok aratrma yapan yazarlar, aratrmaclarn alt kurumlar, yazarlarn unvan ve ok yazarllk durumu gibi konular aada ayrntl olarak verilmitir. Aile letmeleri Kongre kitaplarndaki bildirilerin yllar itibariyle dalmlar aadaki Tablo 1 de verilmitir. Bu tabloya gre 2004 ylnda 64 olan bildiri says 2008 ylnda 35 olmutur. lerleyen bir alan iin bildiri saysnn yllar itibariyle dmesi bu alanda nemli problemlerinin varlnn sz konusu olduu sylenebilir. Tablo 1: Yllar tibariyle Aile letmeleri Kongrelerindeki Bildirilerin Dalm Yl n % 2004 2006 2008 Toplam 64 53 35 152 42.1 34.9 23.0 100

Kongrelere en fazla katky sunan yazarlarn listesi de Tablo 2 de gsterilmitir. Bu listeye gre Kongrelere en fazla katky sunan yazarlar smail Bakan, Tuba Bykbee ve Glten Eren Gmtekindir. kongreye de dzenli olarak bildiri gndermi olan yazarlar da Glten Eren Gmtekin, Burak apraz, Jlide Kesken, Bar Baraz ve Nurullah Gentir. Bu tablodaki nemli bir husus da Dierleri olarak gsterilen yazarlarn orannn ok yksek olmasdr. Bu oranlar kongrelere bildirili olarak bir yl katlan yazarlarn dierlerine katlm salamadn gstermektedir. Bu da bu alanda kapsam ve derinlik asndan ilerlemesini snrlamakta olduunu gstermektedir. Tablo 2: Kongrelere En Fazla Katkda Bulunan Yazarlarn Yllara Gre Dalm Kongreler Yazarlar 2004 2006 2008 Toplam smail Bakan 5 1 0 6 Tuba Bykbee 5 1 0 6 Glten Eren Gmtekin 1 3 1 5 Burak apraz 2 1 1 4 Grcan Papatya 3 1 0 4 Jlide Kesken 1 2 1 4
112

Mehmet Gven Adnan elik Bar Baraz Ebru Karpuzolu Mehmet Tikici Mustafa Taslyan Nazl Ayse Ayyldz Nurhan Papatya Nurullah Gen Refika Bakoglu A. Turan ztrk Arzu Sengl Aylin Ataay Azmi Yaln Bahar Akng Gnver Bahattin Karademir Bihder Gngr Ak Canan etin Cemil Ulukan Derya Kelgkmen Ebru Adsan Ersan Cigerim Fatih Karcoglu Ferda Erdem Gazi Ukun Gzde Gl Baser Glden Tanta Haluk Soyuer Hasan biciolu Hasan Latif Hseyin zgen Hseyin Ylmaz lhan Ege Kemal Karayormuk M. Atilla Arcoglu M. Fatih Gner M. Sahin Gk Mehmet Ali Kseoglu Mehmet Aytekin Nazan Yelkikalan Nesrin Ada Nihat Alayoglu Nihat Kaya Oya Erdil Rdvan Gnel Seluk Kendirli Tahir Akgemci Turan Paksoy

4 1 1 3 0 3 0 2 1 1 1 2 0 1 1 0 0 0 1 0 0 2 2 0 2 0 2 1 2 2 0 1 0 0 0 0 2 0 2 1 1 0 2 2 1 0 1 0

0 2 1 0 1 0 2 1 1 0 0 0 1 1 1 2 1 0 1 2 2 0 0 1 0 1 0 1 0 0 2 1 1 1 1 2 0 1 0 1 1 2 0 0 1 2 1 1

0 0 1 0 2 0 1 0 1 2 1 0 1 0 0 0 1 2 0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0 1 1 1 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1

4 3 3 3 3 3 3 3 3 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
113

Toplam 65 49 22 Dier* 63 60 46 Toplam 128 109 68 *Kongreye sadece bir alma ile katlan ve dier kongrelere katk sunmayan yazarlar.

136 169 305

Kongre kitaplarndaki bildirilerin oklu yazarlk durumu Tablo 3 verilmitir. Bu tabloda grld gibi 2004 ylnda tek yazarl alma says 23 iken 2008 ylnda bu say 11e dmtr. ki yazarn katksyla sunulan bildiri says 2004 ylnda 24 iken 2008 ylnda yine derek 17 olduu grlmektedir. Dier oklu yazar durumlar da ayn ekilde d gstermektedirler. Tablo 3: Yazar Saysnn Yllar tibariyle Dalm almalardaki Yazar Says Yllar Toplam 1 2 3 4 5 2004 2006 2008 Toplam 23 17 11 51 24 22 17 63 12 8 5 25 4 6 2 12 1 0 0 1 64 53 35 152

Kongreye bildirileri ile katk sunan yazarlarn unvanlarna gre yllar itibariyle dalm Tablo 4 de verilmitir. Bu tabloya gre kongrelere katk sunan yazarlarn en ok yardmc doent, aratrma grevlisi, doent ve retim grevlisidir. Akademik unvana sahip olmayan yazarlarn belirtildii Dierlerinde nemeli bir arlkta olduu grlmektedir. Tablo 4: Yazar Unvann Yllar tibariyle Dalm Yllar Unvan 2004 2006 2008 Profesr Doent Yardmc Doent Doktor Doktor Aratrma grevlisi (Doktor) Aratrma grevlisi retim grevlisi (Doktor) retim grevlisi Doktora rencisi Yksek lisans renci Dier 6 13 45 7 4 29 1 10 1 0 12 10 15 24 9 2 27 3 9 1 3 6 8 12 10 3 0 11 2 10 5 2 5

Toplam 24 40 79 19 6 67 6 29 7 5 23

Toplam 128 109 68 305 Kongrelere katk sunan yazarlarn alt kurumlar gsteren Tablo 5 aada verilmitir. En ok katky Ege ve Kahramanmara St mam niversiteleri verirken Ege niversitesi btn kongrelere katkda bulunmu. Ancak Kahramanmara St mam niversitesi ilk iki kongrede nemli bir katk salad grlmektedir. Dzenli olarak katk salayan kurumlar Marmara, Seluk, stanbul Kltr, anakkale Onsekiz Mart, Dumlupnar, stanbul, Anadolu, Kocaeli, Akdeniz, Balkesir, Kara harp Dokuz Eyll ve Adnan Menderes niversiteleridir.
114

Tablo 5: Yazarlarn alt Kurumlarn Yllar tibariyle Dalm Yllar Kurumlar Ege niversitesi Kahramanmara St mam niversitesi Marmara niversitesi Seluk niversitesi ukurova niversitesi stanbul Kltr niversitesi Sakarya niversitesi anakkale Onsekiz Mart niversitesi Dumlupnar niversitesi Sleyman Demirel niversitesi stanbul niversitesi Anadolu niversitesi Gazi niversitesi Gebze Yk. Tek. Ens. Kocaeli niversitesi nn niversitesi Akdeniz niversitesi Afyon Kocatepe niversitesi Balkesir niversitesi Kara Harp Okulu Uluda niversitesi Atatrk niversitesi Dokuz Eyll niversitesi Erciyes niversitesi Mula niversitesi Adnan Menderes niversitesi Dou Akdeniz niversitesi Galatasaray niversitesi Gaziantep niversitesi a niversitesi stanbul Teknik niversitesi Karadeniz Teknik niversitesi Osmangazi niversitesi Wayne State University Yeditepe niversitesi Dier Kurum 2004 2006 2008 11 21 4 6 2 8 8 2 4 9 1 4 2 9 2 0 1 0 3 1 0 3 1 0 0 1 0 0 3 0 0 0 2 0 2 9 10 4 3 6 11 2 0 8 5 2 6 3 7 0 6 2 3 4 1 1 0 0 2 1 3 1 3 1 0 2 2 2 0 2 0 5 4 0 9 4 0 2 4 1 2 0 3 2 0 0 1 6 2 1 1 3 5 1 1 3 1 1 0 2 0 0 0 0 0 0 0 3 Toplam 25 25 16 16 13 12 12 11 11 11 10 9 9 9 9 8 6 5 5 5 5 4 4 4 4 3 3 3 3 2 2 2 2 2 2 17
115

Dier niversite Toplam

9 128

1 109

6 68

16 305

2.3.2. Bildirilerin Atflar Bakmndan Analizi Bu blmde, bildirilerde yaplan atflarn yllar itibariyle dalm, en fazla atf alan yerli ve yabanc yazarlarn tespiti, en fazla atf alan akademik dergiler, aile iletmeleri literatrnn yalanma yl ve bildirilerin ele ald konular deerlendirilmitir. Bildirilerde yaplan atflarn yllar itibariyle dalm Tablo 6 da verilmitir. 152 bildiride toplam 3200 adet atf kullanlm olup bunun 1395 adedini dergiler, 1002 adedini kitaplar, 65 adedini editrl kitaplar, 198 adetini bildiriler, 72 adetini tezler, 328 adetini internet siteleri, kaynaklar ve 140 adetini de dier kaynaklar oluturmaktadr. Tablo 6: En Fazla Atf Alan Yayn Tr Kongreler Yayn Tr Toplam 2004 2006 2008 Dergi Yerli Yabanc Kitap Yerli Yabanc eviri Editrl Kitap Yerli Yabanc eviri Bildiri Yerli Yabanc Tezler Yksek Doktora Yabanc nternet Yerli Yabanc Dier Yerli Yabanc Toplam 432 69 363 441 246 165 30 18 3 14 1 37 20 17 20 10 10 0 123 58 65 63 56 7 1134 577 53 524 355 153 169 33 28 5 23 0 80 64 16 27 14 11 2 150 98 52 45 38 7 1262 386 58 328 206 127 67 12 19 1 18 0 81 69 12 25 16 9 0 55 34 21 32 12 20 804 1395 180 1215 1002 526 401 75 65 9 55 1 198 153 45 72 40 30 2 328 190 138 140 106 34 3200

En ok atf alan yabanc yazarlar Tablo 7 de gsterilmitir. En ok atf alan yazarlar 43 atfla Chrisman, J. J., ve Chua, J. H. dir. Daha sonra bu yazarlar 39 atfla Ward, J. L. ve 34 atfla Sharma, P. takip etmektedir. Tablo 7: En ok Atf Alan Yabanc Yazarlar Kongreler Yazarlar Toplam 2004 2006 2008 Chrisman, J. J.
116

16

13

14

43

Chua, J. H. Ward, J. L. Sharma, P. Danes, S. M. Handler, W. C. Dyer, W. G. Jr. Morris, M. H. Steier, L. P. Aronof, C. E. Hofstede, G. Khanna, T. Drucker, P. F. Miller, D. Westhead, P. Astracham, J. H. Kets De Vries, M.F.R Nel, D. Lansberg, I. Palepu, K. Zahra, S. A.

16 14 9 13 6 2 10 10 5 3 0 4 7 8 4 4 5 5 0 3

13 19 12 3 10 11 6 5 4 6 9 8 8 4 2 4 4 5 7 5

14 6 13 5 5 6 3 1 4 4 4 0 0 0 5 3 2 0 3 2

43 39 34 21 21 19 19 16 13 13 13 12 12 12 11 11 11 10 10 10

En ok atf alan yerli yazarlar Tablo 8 de gsterilmitir. En ok atf alan yazarlar 76 atf ile Karpuzolu, E. dir. Daha sonra bu yazar 41 atfla Koel, T., 29 atfla Krm, A. ve 19 ar atfla Fndk, . ve Salam, N. takip etmektedir Tablo 8: En ok Atf Alan Yerli Yazarlar Kongreler Yazarlar 2004 2006 2008 Karpuzolu, E. Koel, T. Krm, A. Fndk, . Saglam, N. Alayolu, N. imek, M. . Erdomu, N. Yaln, A. Ate, . Eren, E. Mftolu, T. z-Alp, . Ulukan, C. Atlgan, T. Budak, G elik, A. 24 17 13 1 7 1 9 2 2 0 7 10 4 3 8 5 4 34 15 8 6 11 8 3 7 6 7 1 0 4 6 1 0 3 18 9 8 12 1 8 5 7 4 4 3 1 3 2 0 4 2

Toplam 76 41 29 19 19 17 17 16 12 11 11 11 11 11 9 9 9
117

Diner, . lter, H. M. Akgemici, T.

3 6 7

3 3 1

3 0 0

9 9 8

En fazla atf alan akademik dergiler Tablo 9 da verilmitir. Atf alan yabanc dergilerin nemli bir arl sz konusudur. 455 akademik dergiye 1396 atf yaplmtr. 311 dergiye 1 kez, 58 dergiye 2 kez, 27 dergiye 3 kez, 12 dergiye 4 kez, 9 dergiye 5 kez, 6 dergiye 6 kez, 4 dergiye 7 kez, 5 dergiye 8 kez ve 2 dergiye de 9 kez atfta bulunulmutur. 10 ve zeri atfta bulunulan dergilerde aadaki tabloda gsterilmitir. Tablo 9: En Fazla Atf Alan Akademik Dergiler Kongreler Dergiler Family Business Review Journal of Business Venturing Entrepreneurship: Theory and Practice Journal of Small Business Management Strategic Management Journal Harvard Business Review Academy of Management Journal Administrative Science Quarterly International Journal of Entrepreneurial Behavior & Research Academy of Management Review Organizational Dynamics Journal of Management Journal of Small Business and Enterprise Development Business Horizons Long Range Planning Journal of Marketing Erciyes niversitesi BF Dergisi European Management Journal Journal of Family and Economic Issues Executive Excellence Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits neri Dergisi 2004 2006 2008 Toplam 41 49 14 7 3 11 4 1 12 3 8 4 9 9 7 10 2 5 7 9 6 83 18 22 12 27 19 12 16 5 10 4 4 5 3 6 2 4 4 2 1 3 57 3 20 8 11 7 20 12 3 4 5 7 1 1 0 0 5 2 2 0 1 181 70 56 47 41 37 36 29 20 17 17 15 15 13 13 12 11 11 11 10 10

Atf yaplan makalelerin dergilere dalmnn deerlendirilmesi iin Bradford Yasasn ele aldmzda 1396 makalenin 1/3 olan 465 makale 7 dergide toplanmtr. kinci 1/3 oranndaki makale 68 dergide olup geri kalan 1/3 oranndaki makalede 380 dergide yer almtr. Dolaysyla atf yaplan dergilerdeki dalmn Bradford Yasasna uyduu sylenebilir. Burada nemli bir husus olarak ekirdek dergi konumunda olan 7 dergi ierisinde yerli bir akademik derginin olmaydr. Buda alanda bilimsel almalarda nemli bir eksikliin olduunu gstermektedir. Kongrelerde yaymlanan bildirilerdeki atflarn yar yaamlar (yalanma hz) hesaplanmtr. Bunun iin ilk olarak atflarn yapld bildirinin yayn yl, atflarn yapld bildirinin yayn ylndan karlm ve her bildiri iin atf yaplan kaynaklarn ortanca ya bulunmutur. Daha sonra tm bildiler iin bulunan ortancalarn ortalamas alnarak yalanma hz ortaya kartlmtr. Buna gre yalanma hz 6 yldr. Dier bir ifadeyle bildirilerde atf yaplan yaynlarn yars son 6 ylda yaynlanmtr. Bildirileri tarihlerine gre sraladmzda en eski atfn 1932 ylnda yaymlanan bir yabanc kitap olduu tespit edilmitir. Kongre kitaplarnda yaymlanan bildirileri aile iletmelerinin alt alanlarna gre incelediimizde genel olarak aile iletmelerinde kurumsallama srecinin dier ynetim zellikle rgtsel davran konularyla
118

ilikisinin aratrld grlmektedir. Ancak ekonomik performans, stratejik ynetim, kaynaklar, rekabet avantaj gibi konularda ok az almann olduu tespit edilmitir.

SONU Bu alma, ynetimde aile iletmelerinin ayr bir alan olarak ayrp ayrmadn sorgulamay amalamaktadr. Bu amala iki ylda bir dzenlenen Aile letmeleri Kongresi Kitaplarnda yaymlanan bildiriler bibliyometrik analizi yntemi ile irdelenmitir. Bir alann bilimsel bir disiplin olabilmesi iin Khun un belirttii gibi (Barca, 2005) aile iletmeleri alannda bilim cemaati oluup olumadnn, aile iletmeleri aratrmalarn disipline eden bir ortak sorunsaln olup olmadnn ve aile iletmeleri almalarn ynlendiren ve disipliner birlii salayan bir egemen yaklamdan sz edilip edilemeyeceinin ortaya karlmas gerekmektedir. Casillas ve Acedo (2007) tarafndan yaplan aratrma sonucunda aile iletmelerinin ynetim alannda ayr bir alan olarak belirlendii yaklamn Khunun sylemleri erevesinde deerlendirmektedir. Buna gre aile iletmeleri alannn ynetimde ayr bir alan olarak alnabileceini sylemektedirler. Ancak bu durumun lkemiz iin ayn dzeyde olmad aratrma neticesinde ortaya kmaktadr. nk aratrma sonucunda aile iletmeleri alannda tamamyla bilim cemaatinin olumad sylenebilir. Bununla birlikte Kongredeki bildiriler genel olarak aile iletmelerinde kurumsallama kavramn ele alsa da ortak sorunsalln net olarak olumad bir durum sz konusudur. Bildirilerde genellikle yabanc eserlere yaplan atflarn ok olmas bunun nemli bir gstergesidir. Ayrca buradan yola karak alanda disipliner birlii salayan egemen bir yaklamn konusunda yeterli sayda almann olmad da sylenebilir. Gelecekte yaplabilecek nemli almalardan biriside aile iletmeleri alannn hangi bilim dallarndan nasl beslendiinin tespit edilmesidir. Bylelikle alandaki disipliner birlii ynlendiren alanlarn tespit edilerek aile iletmelerinin nasl ilerleme gsterdii tespit edilebilir. Yaplan alma sonucunda her ne kadar bu sonuca ulasak da bu alanda lkemizde yaplan akademik makale almalar ve yksek lisans ve doktora tezlerinin de byle bir almaya tabi tutularak gelecekte yaplacak almalarla alann entelektel yapsnn daha belirginletirilmesi literatre nemli katklar salayacaktr. Ayrca alandaki paradigma krlmalarnn olup olmadnn ortaya karlarak konsenssn oluup olumadn tespit eden kapsaml ve derinlemesine almalarn yaplmas gerekmektedir. KAYNAKLAR Aksnes, D. W. (2006), Citation Rates and Perceptions of Scientific Contribution, Journal of The American Society for Information Science and Technology, 57(2), 169185. Baker, D. R. (1990), Citation analysis: A Methodological Review, Social Work Research & Abstracts, 26(3) , 3-10. Barca, M. (2005). Stratejik ynetim dncesinin evrimi: bilimsel bir disiplinin oluum hikayesi, Ynetim Aratrmalar Dergisi, 5(1), 7-38. Barca, M., Hzrolu, M. (2009). 2000 li Yllarda Trkiyede Stratejik Ynetim Alannn Entelektel Yaps, Eskiehir Osmangazi niversitesi BF Dergisi, 4(1), 113-148. Biehl, M., H. Kim ve M. Wade (2006), Relationships Among the Academic Business Disciplines: A Multi Method Citation Analysis, Omega, 34, 359-371. Bird, B., Welsch, H., Astrachan, J. H., & Pistrui, D. (2002). Family business research: The evolution of an academic field, Family Business Review, 15(4), 337-350. Carr, J. E. ve L. N. Britton (2003), Citation Trends of Applied Journals in Behavioral Psychology: 1981 2000, Journal of Applied Behavior Analysis, 36 (1), 113-117. Casillas, J. & Acedo, F. (2007). Evolution of the Intellectual Structure of Family Business Literature: A Bibliometric Study of FBR, Family Business Review, 20(2), 141-162 Dyer, W. G., & Snchez, M. (1998). Current state of family business theory and practice as reflected in Family Business Review 1988-1997. Family Business Review, 11(4), 287-295.

119

Gemiten Gnmze Isparta Kebaplarnn Stratejik Analizi

Mehmet KAPLAN Sleyman Demirel niversitesi, Ynetim ve Organizasyon Blm arkkaraaa Meslek Yksek Okulu arkkaraaa MYO Yerlekesi, 32800 arkkaraaa/Isparta Tel: (0246) 411 45 44 / 134 Faks: (0246) 411 23 34 E-Posta: mhmtkpln@sdu.edu.tr

ZET Aile iletmelerinin gnmz kresel rekabet ortamnda ayakta kalabilmeleri ve faaliyetlerini srdrebilmeleri iin, iinde bulunduklar durumu etraflca deerlendirmeleri gerekmektedir. Bu durum aile iletmelerinin gl ve zayf yanlar ile frsat ve tehditleri alglayabilmeleri asndan stratejik bir neme sahiptir. Bu almada, Ispartada gemiten gnmze gelen ve tarihsel kkleriyle Isparta iin nemli bir deer ifade eden Kebap Kadir, Hacbenliolu Kebap ve Ferah Kebap iletmelerinin gnmz rekabet koullarndaki durumu FTZ analizinden yararlanlarak deerlendirilmitir. Anahtar Szckler: Aile letmeleri, Stratejik Analiz, Kebap Kadir, Hacbenliolu Kebap ve Ferah Kebap. 1. Giri

/iletmecilik alan yaznnda ve ynetim/organizasyon aratrmalarnda aile iletmelerine ilikin aratrma abalar srekli bir ekilde art gstermektedir. Bu durumun en nemli nedenlerinden biri de dnya genelinde aile iletmeleri saysnn srekli bir ekilde art gstermesidir. Kald ki, aile iletmeleri gnmz kresel ekonomilerini ynlendiren ve ileten rgtler olarak i/iletmecilik dnyasnda deer bulmaktadrlar. Aile ve iletme kelimeleri yan yana geldiinde oxymoronic bir alg ortaya kmaktadr. Teori de ifade edilmesine karn uygulamayla rtmeyen itinasz bir sz dizilii grnts vermektedir (Akgemci ve Dierleri, 2008). Aslnda aile iletmeleri aile ve iletme ekseninde iki ynl mcadelenin gerekletii iletmeler olarak ele alnmaktadr. Bu iki ynl mcadele en sk gzlemlenen tipik handikaplardan birini anlatan nce i/nce aile ikilemini meydana getirmektedir. Bu ikilem paralelinde aile iletmeleri, hem rekabet evreninde yaananlar dikkate alp nce i anlayn gerekletirmekte hem de aile btnln koruyup, aile ierisinde oluan/oluma potansiyeli olan g mcadelelerini pozitif sinerji yaratacak bir gce dntrmek zorunda kalmaktadrlar (Karpuzolu, 2004). Bu ikilem ierisinde aile iletmelerini kendisini oluturan aile yeleri ve profesyonel alanlarla interaktif bir sistem olarak deerlendirilirler (Akgemci ve Dierleri, 2008).
120

nl psikolog ve bilim insan S. Freuda hayatn anlam sorulduunda, Freud bu soruyu Lieben und Arbeiten (sevmek ve almak) eklinde cevaplamtr. Yani Freuda gre hayatn anlam dolaysyla mutluluun atardamarlar sevmek ve almak idi ki, bunlardan herhangi birinin eksiklii ve/veya uyumsuzluu kiinin hayatn derinden etkilemekteydi (Krm, 2003). Bu noktadan hareketle aslnda birok kiinin hayatnn en nemli unsuru ailesi ve iidir ki, byle olmas gayet normal bir durumdur. Freudun sevmek ve almak cevab aslnda, aileyi ve ii ayn noktada bir araya getiren ve hayatn anlamn/mutluluunu belirten aile iletmelerinin en belirgin niteliidir. Bu nitelik aile iletmelerinin neminin birinci nedenidir ki, sevme ve alma arzularna ayn anda cevap verme aile ilikilerinde ve iletmede ayn anda baarl olmay salamaktadr. Aile iletmelerinin neminin ikinci nedeni ise ulusal ekonomilerin etkileyici/gelitirici gc olmalardr (Krm, 2003). Bir aile iletmesinin baarsn ve/veya baarszln belirleyen en nemli etkilerden biri de i ve d evre faktrleridir. Bu etkilerden yarar elde etmek iin aile iletmelerinin i ve d evreyi dikkate alarak stratejik analiz yapmalar ve bu analiz sonularna gre strateji retmeleri gerekmektedir. Bu almada bu etkileri deerlendirmeye ve Isparta iletmeciliinin deerlerinden olan Isparta Kebaplnn nemli temsilcisinin (Kebap Kadir, Hacbenliolu Kebap ve Ferah Kebap) stratejik analizini yapmaya yneliktir. Aile letmelerinde Stratejik Analiz ve FTZ Bileeni Aile iletmelerinin stratejilerini oluturup gelecee ynelik bir bak alar gelitirmeleri iin en nemli sre stratejik analiz sreci olarak deerlendirilir (Akgemci, 2007). Stratejik analiz sreci, iletmelerin faaliyette bulunduklar genel ve sektrel evre unsurlarnn mevcut durumunun incelenmesi ve iletme iindeki unsurlarn deerlendirilmesiyle ilgili bir sretir (lgen ve Mirze, 2004). Bu sre srekli ve dinamik bir sre olarak deerlendirilir. Yani bir kere yaplp braklan bir alma deildir. Genel ve sektrel evre ile iletme iindeki unsurlardan meydana gelen deimeler karsnda dengeyi/dzeni koruyabilmek iin, sre yeniden balatlmal/srdrlmelidir. Bylelikle stratejik analiz sayesinde iletmenin amalar yeniden ele alnr/tanmlanr, bunlara uygun stratejiler seilir ve bylelikle hem d evre hem de i evre incelenmi olur (Diner, 1998). Youn bir deiimin/dnmn yaand i/iletmecilik evreninde baarl olabilmek ve baary srdrlebilir klmak iin aile iletmelerinin hem dsal analizlerini hem de isel analizlerini yapmalar bir zorunluluk olarak deerlendirilir (Papatya, 2007). Aile iletmeleri bu dsal ve isel analiz yaparken stratejik analizlerini gerekletirmi olur. Stratejik analiz, bilgi toplama ve toplanan bilginin deerlendirilip/yorumlanmasyla balayan bir sretir. Stratejik analiz srecinin en nemli aamalarn d ve i evrenin analizi oluturur. D evre unsurlarnn iletme iinde yaratt frsatlar/tehditler ile iletme iindeki unsurlarn deerlemesi sonucu iletmenin stnlkleri/zayflklar belirlenir. Daha sonra ise elde edilen bulgular durum belirleme matrislerinin yardmyla snflandrlr (Akgemci, 2007). FTZ bileeni stratejik analizi srecinin en nemli aamas olarak deerlendirilir. nk FTZ bileeni d ve i evrenin analizi sonucu ortaya kmaktadr. Kald ki, birok iletme d ve i evrenin ortak etkileimi paydasnda elde ettikleri bilgilerin sistematiklemesinde FTZ analizinden yararlanmaktadrlar. Bu almada da 15 FTZ analizinden yararlanlarak sonulara gidilmitir. (Kanbur ve Kanbur, 2008). FTZ analizinde; frsatlar (F), stnlkleri (), tehditler (T) ve zayflklar (Z) harfleri ile ksaltarak ifade 16 etmek mmkndr. Frsatlar ile iletmelerin sahip olduklarn frsatlarn neler olduu, stnlkler ile iletmelerin gl/stn ynlerinin tespiti, tehditler ile iletmelerin kar karya bulunduu tehlikeler, zayflklar ile de iletmelerin gsz/zayf ynlerinin tespiti yaplr. FTZ analizinin yaplmasnn bir aile iletmesine temel anlamda iki nemli yarar vardr. lk olarak FTZ analizi ile aile iletmesinin mevcut durumunun tespiti yaplr. Bu anlamda FTZ bir mevcut durumun analizi olarak deerlendirilir. kinci olarak FTZ analizi ile aile iletmelerinin gelecekteki durumunun ne olaca ngrlmeye allr. Bu ikinci anlamyla FTZ analizi gelecek durum analizi olarak deerlendirilir. Bu balamda 2.

15

Bu alma nc aile iletmeleri kongresinde yaynlanm olan ve Aysun Kanbur ile Engin Kanburun ortak almalarndan esinlenerek tasarlanmtr. Bu noktada ilgili aratrmaclara ok teekkr ederim. Nitekim esinlenen almada da ayn yntem kullanlmtr. 16 FTZ analizi yaygn olarak SWOT analizi olarak ele alnr/kullanlr. SWOT analizinde S (Strenghts=stnlkler), W (Weaknesses=Zayfllar), O (Opportunities=Frsatlar) ve T (Threats=Tehditler). Ancak bu alma ulusal bu kongrede sunulduu iin FTZ olarak ele alnm/kullanlmtr.
121

FTZ analizi yakn ve uza grmeye yardmc olan bir aratr (Akgemci, 2007). Aadaki ekil FTZ analizini kmeler eklinde deerlendirmektedir. ekil 1: FTZ Analizi

Kaynak: Thompson, J. L., (1997), Strategic Mangement, Third Edition, Thomson Business Press, Boston/USA, s. 30dan alnm ve uyarlanmtr. Yukardaki ekilden de anlalaca zere FTZ analizi kaynaklar, evre ve deerler kmelerinde ekillenmektedir. Bu kmelerin ortak paydasnda ise strateji ve vizyon bulunmaktadr. Bu noktada FTZ analizinin yaplmasnda aada yer alan tablodaki sorulara yantlar aranmaktadr. Tablo 1: FTZ Analizi Sorular Yeni rnler, hizmetler, datm alar ve sat yntemleri var mdr? Ynetim etkinlii gelitirilebilir mi? Rekabet ayrcalklar var mdr? Yeni pazar kesimleri oluturulmakta mdr? Yeni mteriler edinilmekte midir? Gncel durumlara karn alternatif durumlar var mdr? Frsatlar deerlendirebilecek yetenekler var mdr? stnlkler letmenin pazardaki durumu nasldr? Krllk oran nedir? Pazardaki salamlk derecesi nasldr? Pazarlama avantajlar nelerdir? nsan kayna etkinlii nasldr? Tehditler Hangi engeller ile karlalmaktadr? Rakipler ne yapmaktadrlar? standartlar deimekte midir? rn/hizmet standartlar deimekte midir? Teknolojik gelimeler konumu tehdit etmekte midir? Finansal sorunlar var mdr? Zayflklar Neler kt yaplmaktadr? Neler iyiletirilebilir? Nelerden uzak durulmaldr? Rakipler hangi konularda daha iyidirler? Bakalarn gznde zayf ynler nelerdir? Kaynak: (Diner, 1998; Akgemci, 2007 ve lgen ve Mirze, 2004)den derlenmitir. Frsatlar

122

Yukardaki sorulara verilecek olan yantlar aile iletmelerindeki strateji gelitirme srecini hem 17 kolaylatracak hem de etkinletirecektir (Akgemci, 2007). Analiz yaplrken FTZ matrisinden yararlanlr. Bu matrisin neleri ifade ettii aadaki tabloda zetlenmitir. Tablo 2: FTZ Matrisi Zayflklar Frsatlarn izlenmesiyle zayflklarn stesinden gelecek stratejiler.

stnlkler Frsatlar

letmelerin stnlklerine uyan frsatlarn deerlendirmesini salayacak stratejiler.

Tehditler

Tehditlerin stn olunan ynler ile btnletirilerek frsata evrilmesini salayacak stratejiler.

Zayflklarn d tehditlerden kolayca etkilenmesine engel olacak savunma stratejilerinin oluturulmas.

Kaynak: (Akgemci, 2007: 54ten alnmtr.) Aile iletmeleri, d ve i evre sonucunda belirledikleri frsatlar, stnlkler, tehditler ve zayflklara gre stratejilerini yerletirebilecekleri FTZ Matrisi hazrlarlar. Bu matris yardmyla i evrenin getirdii stnlkleri ve zayflklar, d evrenin getirdii frsat ve tehditleri nasl deerlendirebileceklerini grebilirler (Akgemci, 2007). Bylelikle FTZ analizi sayesinde stratejilerin belirlenmesinin arka plan oluturulmu olur ve stratejilerde meydana gelebilecek aklklar nceden belirlenmi olur (Dulupu, 1995). 3. Isparta Kebaplarnn Stratejik Analizi

Ispartada gemiten gnmze gelen ve tarihsel kkleriyle Isparta iin nemli bir deer ifade eden Kebap Kadir, Hacbenliolu Kebap ve Ferah Kebap iletmelerinin gnmz rekabet koullarndaki durumu FTZ analizinden yararlanlarak deerlendirilmitir. Bu iletmeler Ispartann en eski aile iletmeleri arasnda yer almaktadr. Bu aile iletmelerinin ortak zellii ise kuaktan kuaa, gemiten gnmze hl iletmecilik sevdasyla devam etmeleridir. Bir baka ortak zellik ise ayn i alan ierisinde faaliyet gstermeleri ve Isparta kebabn mterilerine sunmalardr. Isparta kebab ya da bilinen ismiyle Isparta frn kebab, piirilmekte olduu zel frnlarda, is ve alevi olmayan zel mee odunu ve al kklerinden yaklan ate karsnda piirilmektedir. Frnn iine daire eklinde yerletirilen yeterli saydaki tavalarn iine konan zel yalarn verdii frn ii rutubet sayesinde, kebap kurumadan yeterli miktarda yumuak kalmaktadr (Dden, 2010). Isparta kebab, kuzu, olak ve erke etlerinin kaburgalarndan kendine zg piirilme ekliyle, zararl yalarn alevin karsnda kzarmasyla kolesterol en az olarak ortaya kan et yemeidir. Bu zel kebab gemiten gnmze ayn lezzette sunan Kebap Kadir, Hacbenliolu Kebap ve Ferah Kebap iletmelerine ilikin genel bir bilgi aadaki tabloda deerlendirilmitir. Tablo 3: Isparta Kebaplarnn Tarihsel Kkenleri ve Aile Bilgileri Tarihsel Kken ve Aile Bilgileri 1851 ylnda Hafz Dede ile balayan, Siyasi Osman Dede ile devam eden, nc kuak Kadir Akalnn Kebap Kadir markasn yaratmasyla yeni bir boyut kazanan ve u anda 4. Kuak Hseyin Akaln tarafndan ynetilen 159 yllk bir markadr. letmenin kurucusu Hafz Dede kebaplk kltrn Ispartada yaayan Eski Yunanllardan raklk yaparak renmitir. Hafz Dede

Kebaplar Kebap Kadir

Ancak bu noktada unu belirtmekte yarar vardr. FTZ analizi i ve d evrenin analizinde ortak ve yaygn kullanma sahip sistematik bir yaklam olsa bile her aile iletmesine uygulanabilecek paket srelerden oluan bir listenin olmad unutulmamaldr. Kald ki, ayn sektrde faaliyet gsteren iletmelerde bile farkllklar yaanabilmekte frsatlar ve tehditler ile stnlkler ve zayflklar arasndaki ince perde belirsizleebilmektedir. Ayrntl bir deerlendirme iin Bkz. Stewart, R. A., Mohamed, S. ve Daet, R. Strategic Implementation of IT/Is Projects In Construction: A Case Study. Automation In Construction, 11 (6), s. 683.
123

17

Eski Yunanllarn Ispartadan gitmesiyle meslei icra eden ilk kiidir. Hacbenliolu Kebap 1833 ylnda kurulan iletme ataerkil bir yap ierisinde bugn beinci kuak tarafndan ynetilmektedir. letme Mustafa Efendi tarafndan kurulmutur. Daha sonra ikinci kuak Hac Hafz Sleyman, nc kuak Mustafa Glata ve drdnc kuak Sleyman Glata tarafndan ynetilmitir. Beinci kuak Mustafa Glata, inaat mhendisi olup, kebapln yanna helvacl da ekleyerek dedelerinden rendikleriyle iletmesini gelecee tamaya almaktadr. 1944 ylnda birinci kuak Nuri Parlar tarafndan kurulmu bir iletmedir. Daha sonra ikinci kuak brahim Parlar ile Ali hsan Parlar kardeler iletmenin devamn salamlardr. Daha sonra ise ikinci kuaktan Ali hsan Parlarn olu Nuri Parlar nc kuak olarak iletmenin faaliyetlerine devam etmektedir. nc kuak Nuri Parlar makine mhendisi olup okuldan geldii 1985ten bu yana meslei devam ettirmektedir.

Ferah Kebap

Isparta kebaplarnn kurulu yllar itibariyle farkllklar olmasna ramen, nesilden nesle devam etmek ortak zelliiyle bir rekabet ierisinde olduu deerlendirilebilir. Bu rekabet ierinde hizmet anlaylarnda aada yer alan ortak zellikleri barndrmaktadrlar: Kebap yaplrken kullandklar malzemenin doall ve kalitesi ok nemlidir. Kebabn sunumunda terazi kullanmyla oluturulan drstlk ok nemlidir ki burada mteri hakkna sayg anlay gelimitir. i severek yapma ya da meslek sevgisi sayesinde iin iine sevginin/mutluluun da katlmas kebaplarn lezzetini artrmaktadr. nce hizmet anlayyla krn sonradan geleceine olan inanlar vardr. alanlarna ok nem vermekte ve alanlarn srekliliini ok nemsemektedirler. zellikle ustalarla emekli oluncaya kadar birlikte allmaktadr. retilen tm rnler belirli standartlar dhilinde retilmektedir. Teraziyle tartma, malzemelerin tek kaynak elde edilmesi, etlerin yaylalardaki Yrk obanlarnn yetitirdii doal ortamlarda yetien hayvanlardan elde edilmesi ve soutucularda sala uygunluunun salanmas bu standartlara rnek olarak verilebilir. Kullanlan ta frnlarnn yapmna da zen gsterilmektedir. Kurumsallama abas ierisindedirler. Usta-rak ilikileri odanda bir yeti(tir)me kltr bulunmaktadr.

18

Bu ortak zeliklere bal olarak Isparta Kebaplarna ynelik genel bir deerlendirme yaplmas ve btnletirilmi bir anlay ierisinde FTZ analizi yaplmas uygun grnmtr. Bu amala aadaki tablo Isparta Kebaplarnn FTZ analizini deerlendirmeye yneliktir.

FTZ Frsatlar

Tablo 4: Isparta Kebaplarnn FTZ Analizi Analiz Kaliteli ve doal malzeme kullanm ve srekli ayn yerden alnmas Mterilerle karlkl anlay (hizmet ve memnuniyet anlay) ierisinde iliki gelitirme

Bu almada, Isparta Kebaplar olarak sadece aratrmann evrenini oluturan Kebap Kadir, Hacbenliolu Kebap ve Ferah Kebap anlatlmaktadr.
124

18

stnlkler -

retim/hizmet standartlarnn bulunmas niversite rencilerinin varl ve saylarnn srekli art gstermesi Askerlerin varl. Isparta nfusunun artmas Lezzet anlaynn deimemesi Marka oluturmaya ve kurumsallamaya ynelik abalar Mevcut i geleneklerinin sreklilii Planlama yapmalar. ehrin merkezinde yer almalar. Deimeyen kalite anlay ehir ierisinde yer alan taklit rnler/hizmetler Et ynl beslenme kltrnn deimesi Ekonomik belirsizlikler Gelecek kuaklarn bu ii srdrmeme riski Gelien teknolojiye ayak uydurmama riski Modern ynetim anlaylarndan yoksunluk Kurumsallaamama Pazarlama anlaylarnn yetersizlii Profesyonel ynetim eksiklii Sosyal sorumluluk politikalarnn yetersizlii Ayrntl bir byme planlarnn olmamas

Tehditler

Zayflklar

Yukarda yer alan FTZ analizine bal olarak aadaki matris ve stratejiler retilebilir. Aada yer alan matris ve retilen stratejiler Isparta Kebaplarnn geliimi iin nemli bir analiz olarak deerlendirilir. Tablo 5: Isparta Kebaplarnn Strateji Matrisleri ve Stratejileri stnlkler Zayflklar Frsatlar -Mterilerle etkili iliki gelitirerek -Kurumsallama almalarnn ve mteri ynl davran gelitirmek danman eliinde gerekletirilmesi. -Kaliteli rn/hizmet anlaynn -Pazarlama ve ynetim eksikliine ynelik bir eylem plan oluturma srekli gelitirilmesi - geleneklerinin srdrlebilirlii gereklilii. -Ayrntl bir byme plan oluturma. Tehditler -Markalamaya ynelik admlarn planlanmas ve ynetilmesi. -Yeni rn konseptleri oluturma. -Yeni mteriler arama/bulma. -Deien beslenme kltrne uygun kebap odakl yeniliki rnler gelitirmek. -Profesyonelleme odakllk. -evreyi etkileme/uyum.

Yukarda yer alan strateji matrisleri ile birlikte Isparta Kebaplarnn strateji gelitirme sreci hem kolaylatrlacak hem de etkinletirilecektir. Bu matris yardmyla i evrenin getirdii stnlkler ve zayflklar ile d evrenin getirdii frsat ve tehditlerin nasl deerlendirebilecei daha etkili bir ekilde grlm olacaktr.

4.

Sonu: Ulusal Marka nas almas

125

almann ierisinde de belirttiimiz zere tm aile iletmelerine uygulanan ve benzer kabul edilen herhangi bir reete vermekten uzak durmak gerekir. nk hibir aile iletmesinin ayn ekilde benzemeleri/benzer olmalar imknszdr. Kald ki, benzetmek aile iletmelerinin dirik yaplarnn yitirilmesine ya da rekabeti avantajlarnn ortadan kaybolmasna yol aacaktr (Papatya ve Papatya, 2004). Zaten Trk Aile iletmeleri yaplar gerei karmak bir ortamda benzer ekilde hareket etmemekte ve yaplar farkl bir nitelik kazanmaktadr (Bura, 2003). Aile iletmelerinin gelecek nesillere aktarlmas iin en nemli yn; planl hareket etme kabiliyeti kazanma ve uzun dnemli dnme alkanl kazanarak kurumsallamalardr (Sebilciolu ve Dierleri, 2010). Bu balamda Isparta Kebaplarna ynelik aadaki ekil planlama ve uzun dnemli dnme alkanl kazanmaya ynelik bir rekabet avantaj yaratabilir.

ekil 2: Ulusal Marka nas in Bir ereve Tasarm

Yerel Ynetim Ahilik Hareket Planlar Marka Konumlandrma Ulusal Marka nas nsan(lar)

niversite

Sevgisi

Gelenekleri

Gnlller

Yukarda yer alan Ulusal marka inas iin bir ereve tasarm ekli Isparta Kebaplarna ynelik gelitirilmi bir ina almasdr. Dolaysyla eklin merkezinde Ulusal Marka nas bulunmaktadr. Isparta kebaplarnn nesilden nesle srdrlebilirlii salamalar iin mutlaka markalamalar gerekmektedir ki, bu da marka konumlandrmas yapmalar ve hareket planlar oluturmalaryla mmkn olacaktr.

Ulusal Marka inas iin bu eksende Isparta Kebaplarnn FTZ analizinden karlan drt sonucu (ahilik, insan(lar), i gelenekleri ve i sevgisi) benimsemeye devam etmeleri ve benimsediklerini farkl alardan dnp gelitirmeleri gerekecektir. Isparta Kebaplarnn nesilden nesle srdrlebilirlii salamak iin ahilik kltrn korumalar ve usta/rak ilikileriyle insan(lar) yetitirmeye devam etmeleri gerekir. Yine i sevgisini soldurmadan yeertmeye devam etmeleri ve bunu srekli olarak sulayarak, i geleneklerini yeniden tanmlayp farkllatrmalar gerekecektir. Isparta Kebaplarnn bu srete tek balarna hareket etmemeleri gerekmektedir. Btnsel bir anlay ierisinde sinerjik bir yap ierisinde yerel ynetimlerin desteini almalar, sivil i rgtleriyle (S) birlikte hareket etmeli, niversiteden destek almalar ve gnll elilerle (Ispartaya yolu den herkes, renciler, askerler vb.) Isparta Kebab ve Kebaplarna ynelik bir azdan aza pazarlama kampanyas balatmalar gerekir.

126

KAYNAKLAR Akgemci, T. (2007). Stratejik Ynetim. Gazi Kitabevi: Ankara. Bura, A. (2003). Devlet ve adamlar. (3. Bask). stanbul: letiim Yaynlar. Diner, . (1998). Stratejik Ynetim ve letme Politikas. (5. Bask). stanbul: Beta Yaynlar. Dulupu, M. A. (1995). Gller Blgesinin Sosyo-Ekonomik Adan SWOT Analizi. Sleyman Demirel niversitesi SBE ktisat ABD Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Isparta. Dden, S. Et Olsun Da, Ne Olursa Olsun Demeyin, llaki Isparta Frn Kebabn Da Deneyin!. http://www.ispartaya.com/isparta/kebap/index.htm. Eriim Tarihi: 12. 01. 2010. Kanbur, A. ve Kanbur, E. (2008). skender Dedenin 150 Yllk Markas Kebap skenderin Stratejik Analizi. 3. Aile letmeleri Kongresi Kongre Kitab. (Edi. Tamer Koel). stanbul Kltr niversitesi BF AGMER. K Yaynlar No: 78. 18-19 Nisan, stanbul, 1/31. Krm, A. (2003). Aile irketlerinin Ynetimi. (2. Bask). stanbul: Sistem Yaynclk. Papatya, N. (2007). Srdrlebilir Rekabeti stnlk Salamada Stratejik Ynetim ve Pazarlama Oda Kaynak Tabanl Gr Kavramsal ve Kuramsal Yaklam. (2. Bask). Ankara: Asil Yayn Datm. Papatya, N. ve Papatya, G. (2004). Trk Aile letmelerinin Gelecee Hazrlanmasna likin nermelerin Deerlendirilmesi ve Bir Faaliyet Portfy almas. 1. Aile letmeleri Kongresi Kongre Kitab. (Edi. Tamer Koel). stanbul Kltr niversitesi BF AGMER. 17-18 Nisan, stanbul, 618-630. Sebilciolu, F., Koer, B., Erkan, A., Snmezer, T., Karacar, G., Zaman, T. ve Erdoan, E. (2010). Kurumsal Ynetim lkeleri Inda Aile iketleri Ynetim Rehberi. (1. Bask). stanbul: Trkiye Kurumsal Ynetim Dernei Yaynlar. Stewart, R. A., Mohamed, S. ve Daet, R. Strategic Implementation of IT/Is Projects In Construction: A Case Study. Automation In Construction, 11 (6), 683. Thompson, J. L., (1997), Strategic Mangement. (Third Edition), Boston/USA: Thomson Business Press. lgen, H. ve Mirze, S. K. (2004). letmelerde Stratejik Ynetim. (2. Bask). stanbul: Literatr Yaynlar.

127

Ynetim Kurullarnda Farkllklarn Ynetimi: Aile irketlerinde Bir Uygulama

Yrd. Do. Dr. Murat YCELEN TC Yeditepe niversitesi Ticari Bilimler Fakltesi 26 Austos Yerlekesi, Kayda 34755, stanbul Tel: (0216) 578 09 50 Faks: (0216) 578 09 38 E-posta: murat.yucelen@yeditepe.edu.tr

***
Ali Korhan ZEN (MBA) Seluk Ecza Deposu Denetim Birimi Mahir z Cad. No:45 Altunizade 34662, stanbul Tel: (0216) 554 05 54 Faks: (0216) 554 05 56 E-posta: akorhanozen2002@yahoo.com

ZET Farkllklarn ynetimi, iin rengi ne olursa olsun her trl entegrasyona uyumu ve dayanma kltrn de beraberinde getiren bir kavramdr. Ynetim kurulunun ileyiindeki srelerde farkllklarn fikirsel ve fiili olarak bir arada olmas ve ok seslilie uyum kltrnn irket genelinde yaygnlamas, ynetim kurulunda yer alan mevcut ve gelecekteki aday yelerin bu kltre uyumlarn kolaylatrarak karar verme, stratejik dnme ve yeniliklere ak olma kltrn de olumlu ynde beraberinde getirmesini salayacaktr. Bu dncelerle yaplan aratrmann amac, aile irketlerinin ynetim kurullarnda var olan farkllklarn etkin ynetiminin kurumsallama srecinde olan veya bu srece giri durumundaki aile irketlerine farkl fikirlerin zenginlii dorultusunda srdrlebilir bir baary getirebilmedeki katksn belirleyebilmektir. Anahtar Kelimeler: Aile irketleri, Kurumsal Ynetim, Farkllklarn Ynetimi

1.

GR

Aile irketlerinde yer alan ynetim kurullarnda nasl bir kltr ve iklim ortamnda alld, irketin srdrlebilirlik merkezi konumunda yer alan ynetim kurulu ile hem kurumsal hem de bireysel yaplarda yer alan karakter kavramnn vazgeilmez unsuru olan farkllk kavramlarnn birbirine uyumunda nemli bir rol tekil etmektedir. Ynetim kurullarnda yer alan ve giderek artan farkllklar yaayan, bunlar ierisinde yer
128

aldklar organizasyona bir katma deer olarak yanstma abasnda bulunan ynetim kurulu yeleri, hem beraber altklar dier ynetim kurulu yelerini hem de daha alt kademede yer alan idari personeli anlamaya alr ve onlara deer verir. yelerin kendi davranlarn sorgulayabiliyor olmamas veya en azndan objektif bir gzle kendilerini deerlendirme abasnda olmamalar, gnmz aile irketlerinde yaanmakta olan problemlerin belki de en temelinde yatan unsur olan benmerkezcilik kavramnn aslnda ne kadar ykc bir unsur olduunu ortaya koymaktadr. Aile irketlerinde genelde hkim olan sorgulayamama durumu bireysel kararlarda isteksiz olarak ounlua uymay zorunlu klmaktadr. steksiz olarak hkim hissedarn ya da ynetim kurulunda yer alan dier kdemli yelerin basknl sonucunda ortak karara uyma zorunluluu aslnda bu durumda kalan yenin belki de sunumda bulunabilecei ok daha farkl bir karar dile getirmesine mani olabilmektedir. Bu durum farkl fikir ve deerlendirmelerin ortaya konulmasnda bireysel ekincelerden ok aile irketinin bir irket olmaktan daha ok bir aile kavramna dntn gz nne sermektedir. Hlbuki bireysel farkllklarn srdrlebilirlik veya deer yaratm gibi ortak bir ama iin tek bir potada eritebilen ynetim kurulu yeleri bylelikle daha uyumlu bir ekilde alma imkn yakalayabilecek, aile kavram ile irket kavramn birbirinden daha kesin izgilerle ayrabilme imknna kavuacaklardr. Bylelikle ayrmlar daha net bir izgiyle belirlenmi yapda yer alan bir ynetim kurulu farkllklarn daha zgrce dile getirilebilecei, dncelerin paylalabilecei birok seslilik ortamna kavuabilme yolunda byk bir adm atm olacaktr. Yukarda belirlenen unsurlar dorultusunda bu almada, gncel kurumsal ynetim kavramlar arasnda nemli bir yere sahip olan farkllklarn ynetiminin, aile irketlerinin ynetim kurullarnn etkinlii ve nihai baars ile ilikisi incelenmektedir. Bu amac gerekletirmek zere kurum kimlii ve aidiyet unsurlar, karar vermede bamszlk ilkesinin nemi, performans deerlendirme ve stratejik sezgi ilikisi, maa/cret ile performans ilikisi, alkanlklar ile ok ynl bak dengesinin nemi ve gen kuaklarn aile irketinin ynetimine entegrasyonu konularna ynelik incelemeler yaplm ve aratrma bulgular sonucunda neriler sunulmutur.

2.

FARKLILIKLARIN YNETMNDE ADYET KML VE OBJEKTVTE

zellikle aile irketlerinin ynetim kurulunda alan bireyler, gerek aile kltrnn irketin alma atmosferine yansmas, gerekse de organik yapnn getirdii artlardan dolay karakteristik zelliklerini harmanlam bir ekilde aldklar kararlarda ve birbirleriyle olan etkileimlerinde sklkla vurgulamaktadrlar. irketlerde en alt basamaktan en st basamaa kadar tm safhalardan tecrbe kazanarak yetien bir ynetim kurulu yesi, gerek alayl gerekse de akademik ve kltrel bakmdan kendisini yetitirmi olsa bile ierisinde yetitii irketin kltryle mutlaka bir btnleme ierisine girecektir (Milton, 2008). Ynetim kurullarnda yer alan yelerin aldklar formal eitim ile farkl alan ve i kollarnda kendilerini yetitirmeleri gibi faktrler, olumlu zellikleri yannda bir takm sorunlar da beraberinde getirecektir. Ynetim kurulunda irketin var olduu zamandan bu yana alan ya da uzun yllardr faaliyet gstermesinin sonucu yelie layk grlen bireyin bak as da tartlabilir bir dzeyde dar kalpl ya da eletirel bir nosyondan yoksun olabilecektir. Ancak gerek farkl bir i kolundan, gerekse de farkl bir sektrden gelen ynetim kurulu yelerinin bir araya gelmesiyle oluabilecek ynetim kurulu, temelde irkette daha nceden var olan ve faaliyetini srdren yelerle birlikte ok daha farkl bak asna, eletirel bir uzmanla ve yarglama gcne, ayn zamanda da demokrasinin en temel getirilerinden biri olan ok seslilie ve effaf yapya sahip olacaktr (Ashforth ve dierleri, 2008). Her eye ramen ynetim kurulunda bulunan dier yeler, alkanlklarna ters gelebilecek ya da allmn dnda faaliyet gsterebilecek bir ynetim kurulu yesine olumlu biimde yaklamayabilirler. Bundaki en temel neden belki de hkimiyetin, kabul ettirebilme gcndeki azalmann meydana gelmesi olabilir. Yksek dzeyde oluan aidiyet duygusunun meydana getirebilecei negatif bir unsur saylabilecek dar kalpl bak asna sahip olmak ve tm dncelere eletirel bir gzle bakmadan ve yarglamadan katlmda bulunmak dolaysyla, dardan katlmas muhtemel bir sese ilk balarda pek de olumlu biimde yaklalmayacaktr.

3.

STRATEJK YAKLAIMDA BAIMLILIK UNSURUNUN AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI

Btnn paralarna bakmakla grevli olan ynetim kurulu yeleri, ayrntlardan genele doru bir bak asyla irket faaliyetlerine bakmal ve nsezilerine dayanarak gelimekte olan olaylarn ileride hem irketin ierisinde faaliyet gsterdii alan da hem de genel ekonomik ortamda ne gibi sonular dourabileceine dair
129

dncelerini ekinmeden syleyebilmelidir. Gnmzde birok aile irketinde, zellikle de kurumsallama yani kurumsal ynetiim felsefesine entegre olma yolunda ilerleyen aile irketlerinde yer alan ynetim kurulu yeleri ne yazk ki dncelerini rahata ortaya koyamamakta, olaylara eletirel gzle bakamamakta ve ekimser kalmaktadrlar. Farkllklarn farknda olan ama bunu dile getiremeyen ynetim kurulu yeleri, daha nceden allagelmi usuller ile almalarna devam etmek zorunda kalmaktadrlar (Polzer ve dierleri, 2002). Hlbuki ynetim kurulunda yer almas muhtemel bir bamsz ynetim kurulu yesi, bak asndaki farkllkla, farkl bir dnce sistematiine sahip olmasyla ve iyi bir profesyonel gemie sahip olmann getirdii doal bir sorumluluk olan liyakatn srdrlebilirlii iin verecei bireysel ve katlmda bulunabilecei ortak karalarda ok daha objektif ve adaletli olmak zorundadr (Klein ve dierleri, 2007). Bu unsurun dnda bamsz ynetim kurulu yesinin irketin baarl olabilmesi ve farkllklarn olumlu sonu verebilmesi zerindeki muhtemel bir anahtar etkisi de, bamsz ynetim kurulu yesinin irketin asli bir profesyonel alan olmamas, yani karar alrken iinden olma ya da dier yeler tarafndan yarglanmas durumunda bunun olumsuz etkisinin ok daha az bir derecede srecek olmasnn getirdii doal rahatlkta olmas ve dolayl yoldan da olsa, ynetim kurulunun oluturaca sinerjide ve nihayetinde irketin baarsnda nemli bir konumda olma frsatna sahip olmasdr. 4. PERFORMANS DEERLENDRMEDE STRATEJK SEZG KAVRAMI VE SRDRLEBLR BTNLE ETKS

zerinde durulmas gereken bir dier nemli konu da ynetim kurullarnda performanslarn deerlendirilmesidir. Ynetim kurullar CEOnun performansn etkili bir ekilde deerlendirse de kendi yelerinin performansn deerlendirmede ayn baary yakalayamamaktadr. Bireysel farkllklarn performans zerine olan etkileri ve etkin bir ekilde deerlendirilmeleri ynetim kurullarnn ileyi mekanizmas zerinde olduka etkilidir. Bak alar ve deer yarglar zde farkl olsa dahi ortak bir ama iin alnacak kararlarda bir kuvvet birlii salayamayan ya da kararlarn alnmasnda ge kalan, etkin olamayan bir ynetim kurulu irketin gelecei ve alnacak kararlarn risk dzeyi ynnden olduka sknt yaratacaktr. Aslnda bu husustaki en nemli problem yani ynetim kurullar ierisinde tm bu sorunlarn sebebi saylabilecek en nemli unsur, en nemli tespit, yelerin stratejik sezgiye sahip olup olmamalardr. Stratejik sezgi, bir ynetim kurulunu ve buna bal olarak irketin kendisini hem yer ald sektrde hem de irketin ierisinde farkllk yaratmasnda ele alnabilecek en nemli unsurlar arasnda saylabilir. Stratejik sezginin performans deerlendirme aamasnda belki de bir adm ne kmasndaki en nemli unsur, kurulun baars iin farkllklarn kalitesini ve durumunu ortaya kartmasnda yatmaktadr (Carney, 2005). Ynetim kurullar dhilinde farkllklarn ynetiminde stratejik sezgi kavramnn ele alnmasndaki nem, bir futbol takm rnek gsterilerek de aklanabilir. Bir ynetim kurulu futbol takm gibidir. Herkesin golc olduu ya da ayn mevkide oynad bir takmda baar doal olarak gelmeyecektir. Byle bir takmda doal olarak bir kaleci de gerekli olacaktr. te kaleci kavramyla burada anlatlmak istenen, almalarn arkasnda yer alan ve oyunun btnn hem dardan izleyen hem de ierisinde yer alarak etkin ve zamannda mdahaleleriyle ynlendiren stratejik sezgi kavramna sahip bir ynetim kurulu yeliidir. Bu noktadan hareketle farkllklardan srdrlebilirlii salamak bir ynetim kurulunun, zellikle de bu kurula bakanlk edecek olan bireyin esas sorumluluu dhilinde yer almaktadr (Le Breton-Miller ve dierleri, 2006). Fakat bu srdrlebilirlii salamaya ve stratejik sezgi kavramn nde tutarak ilerlemeye almak her zaman yeterli olmayabilir. Bunun salanmasnda belki ok basit gzkse de sayg ve sorgulama ortam salanmaldr. nisiyatif alabilen, her karar drt boyutlu dnebilen ynetim kurulu yeleri tm yukarda anlatlan zelliklerin temelinde yer alabilmelidir. 5. PERFORMANS YANSIMALARINDA EFFAFLIK UNSURUNUN NEM ve CRETLENDRME LKS

Ynetim kurullarnda farkllklarn ynetiminde ska karlan karlalan sorunlardan bir tanesi de maa, yani ye kazanlardr. Bu konu uzun vadeli teviklerin salanmasnda ve ynetiminde belirgin ekilde ortaya kmaktadr. Ynetim kurullarnda yer alan yelerin maalarnn belirlenmesinde genelde irketin dhilinde yer ald sektr ortalamas ya da irket ynetmenliine gre yaplan dzenlemeler gz nne alnmaktadr. Bugn birok byk irket ierisinde ynetim kurulu yelerinin maalarnn belirlenmesinde ksmen de olsa bireysel duygu ve dncelerden bamsz hareket edildiine ve effaflk unsurunun gn gittike daha uygulanabilir bir hale getirildiine ahit olmaktayz. Lakin ynetim kurulu yeleri arasnda meydana gelebilecek olan kazanm farkllklarnn iletme performansn etkileyebilme ve iletme performansndan etkilenebilme derecesi yksektir (Mitchell ve dierleri, 2003). Bireysel tatminkrlk dzeyinin ve gelecek riskinin minimum dzeye indirgenmesinde olduka nemli bir rol oynayan kazan ve tevikler ynetim kurulu yelerinin irkete kattklar deerlere gre belirlenmelidir.
130

effaf ve adil bir ynetim kurulu, kurul ierisindeki farkllklarn ortaya konmas ve doru sonulara ulalabilmesi bakmndan olduka nemlidir. Ynetim kurulu yelerinin harcadklar zaman, abay ve kullandklar bilgi ve becerileri hesaba katmak ile sermayedar adna aldklar sorumluluk ve hukuksal riskleri gz nnde bulundurmak, kazan ve teviklerin belirlenmesinde dikkat edilmesi gereken unsurlardandr. Aslnda cret unsuru hissedarlarn irkete olan yatrmlarndan tatmin edici bir kazan salamalarnda gl bir ara olabilir. zellikle aile irketlerinde ynetim kurulu tarafndan alnacak cretlendirme ve tevik gibi kararlarda, cretlendirme unsurunun ardnda yatan karar kurul yelerine net olarak aklanmaldr. Bunun en nemli faydas kurul yelerinin farkllklarn ortaya karmasdr. Bu farkllklarn cret unsuru tarafndan ortaya karlmasnda belki de en nemli etken olan performans-maliyet karlatrmasnda esas alnmas bakmndan nemini ortaya koymasdr. Performans-maliyet unsuru ksa vadeli ve uzun vadeli hedefler ile birlikte deerlendirilmeli ve tm risk unsurlaryla orantl olarak cretlendirilmede bulunulmaldr. zellikle ksa ve uzun vadede nemini ortaya koymas bakmndan incelenen bamsz ynetim kurulu ye ya da yelerinin cretlendirilmesinde zaman kavramnn alternatif maliyeti de gz nnde bulundurulmaldr. Birden ok irket ierisinde bamsz ynetim kurulu misyonuna sahip bir bireyden irkete ayrd zaman ve alnan kararlarda olmas muhtemel direkt ve dolayl etkiler iin harcad zaman kavram cretlendirmenin maliyeti altnda yatan temel sebep olarak dnlmelidir. Bu hassas ve karmak konuya gsterilecek olan kurumsal yaklam zellikle kurumsallama srecinde bulunan aile irketlerinde hem i hissedarlar hem de d hissedarlar tarafndan irkete olan gvenilirlii de artracaktr. zellikle kurumsal ynetim uygulamalarn bnyelerine entegre etme abasnda bulunan aile irketlerinde ynetim kurulu yelerinin kardan pay alabilme imkanlarnn olmas, uzun vade de getirisi yksek olan tevik ve primler ile dllendirilmesi, kurul yelerinin irkete olan aidiyetlerinin artrlmasnda yksek bir ivmeye neden olarak irketin hedeflerine ulamasnda stratejik nemi yadsnamayacak kadar nemli olan ynetim kurullarnn daha da huzurlu bir ortama kavumasna neden olmaktadr. te bu nedenlerden dolay stratejik nseziye sahip olmalaryla belki de kendilerini bir adm ne karan bamsz ynetim kurulu yelerine, Trkiyedeki genel irket yapsnn byk bir yzdesini oluturan aile irketlerinde pek scak baklmamaktadr. nk ok seslilik ve bamsz deerlendirmenin kendisine yer bulmas pek istenmemektedir (Steier, 2001). Bunun nedeni, irketteki hkim hissedara yani sahibe itiraz edilememesi, bu tutumun da bir sre sonra sonular belki de geri evrilemez olan krle yol aabilmesidir. Aslnda byle bir tutum ya da davrann sona erdirilmesinde bir zm yolu da mevcuttur. Her eyden nce ynetim kurullarnda farkllklar ynetebilmek iin ynetim kurulu yeliinin bir meslek olarak alglanmamas gerekmektedir. Bu gereklilik zellikle irket ierisinde uzun yllar alan bireylerin ynetim kuruluna terfilerinden sonra nemini ortaya koymaktadr. nk meslek olarak algland zaman, alnacak kararlarda bir meslek olmann getirdii dar kalpllk ve hiyerariye ballk, ok seslilii ve akabinde domas muhtemel kararlar etkileyecek ve kstlaycl da beraberinde getirecektir. Aile irketlerinin geneline baktmzda hakim hissedara, belki de dier bir ifadeyle patrona olan aidiyet tutkusu doal olarak ynetim kurulu yesindeki sorumluluk ve ynetme duygusunu bir mesleki ereve ierisinde gsterse de, btnn ierisinde yer almas muhtemel bir bamsz ye kendisine verilen grevi bir meslek kuralcl dnda grp, kurum kltryle ve kurumsal aidiyet bnyesiyle yaknlk gsterip entegrasyon durumuyla daha ok ilgilenecek ve olaya bu farkl alardan bakacaktr. nk bamsz yenin ierisinde yer ald ynetim kurulunda farkl ama ortak amaca ynelik bir ses olabilmesi doaldr ki aidiyet duygusuyla da ilgilidir. Lakin bu aidiyet duygusuna ynelik ilgili amacn gerekleebilmesi, ynetim kurulu yeliinin bamsz ye tarafndan bir mesleki ama ve kazanm olarak grlmesinden ziyade, yer ald kurum kltrne olan katlmdaki younlua, farkl bir ses olarak ynetim kurulunun geneliyle olan btnlemesine ve baarya olan katksnn alglan biiminde yatmaktadr. 6. TEK TARAFLI YAKLAIM VE ALIKANLIK KAVRAMI

Alkanlklar aslnda farkllklarn ynetiminde nemli olarak deerlendirilebilecek bir alandr. Alkanlklar brakabilmek belki de ynetim kurulu ierisinde farkllk yaratabilmek ve bireyleri ayr ayr deerlendirerek bir fikir birliine ulaabilmek adna olduka nemlidir. Yetkinliklerin devredilebiliyor olmas ve her eyi ben yaparm felsefesinin braklabilmesi bak asn deitirerek daha gereki ve egolardan ayrlm bir ortak vizyona dnmde ynetim kurulu iin olduka faydal olacaktr. Trkiyede yerlemi olan kltr, irket sahiplerinin aile yaknlarn ya da irket ierisinden gelen isimleri ynetim kurulunda ncelikli olarak tercih etmesinde ok nemli bir etkendir. Bu nedenle irketlerin byk bir yzdesinde profildeki resim hep ayn kalmaktadr. Resmin deimesiyle dengelerin bozulmasndan, farkllklarn belirginlemesi ile deiimin genele yaylmasndan korkulmaktadr. Trkiyedeki yerleik irket kltrnde benzerliklerin uyumu daha tercih edilebilir bir yapdadr. Kurumsallama srecinin ilk safhalarnda olan aile irketlerinde gemiin en byk yansmas durumunda olan esnaf patron ya da daha doru bir deile merkeziyeti hkimlik, alkanlklarn korunmas ya da benzerliklerin uyumuna daha fazla nem vermektedir. nk burada nemli olan dnce,
131

farkllklar gidermek ya da btne adapte etmenin muhakkak ki ok daha fazla bir maliyete yol aaca dncesi ve mevcut durumda bulunann yerine yenisini getirme durumunda oluabilecek belirsizlik riskidir. nk irketlerdeki ynetim kurullarnda bireysel atmalarn yaanmasnda da en byk etken alkanlklarmz snflandrmamzdr. Detayc dnmek ya da btn grmek, kuralc olmak veya serbestlik eklinde en basite indirgenen alkanlklarn snflandrlmas verimlilii drmekte, farkllklarn ynetimine odaklanmaktan ok en temel problem olan bireyler aras iletiim sorununu ortaya karmaktadr. Aslnda tm alkanlklarmzn temelinde kazanmak ya da kaybetmek igds yatmaktadr. Aile irketlerindeki ynetim kurullarnda karar alma aamalarnda daha sk ortaya sunulan hkim dnce olan elindekini kaybetmemek ve mevcudiyeti korumak fikri ve bu felsefeye yaplan ortak katlm, aslnda farkllklarn ynetiminde alkanlk kavramnn salt bir zellikten ok kaybetmemek iin benzerliklere odaklanma stratejisi haline dntn bize gstermektedir (Chrisman ve dierleri, 2003). Sonu olarak bizden olana ncelik verme ve yetkinliklerin devredilmesinde yaanan skntlar zellikle byk emeklerle kurulmu aile irketlerinin isel denetimini zorlatrmakta, salkl bir idame iin karar alma mekanizmas olan ynetim kurullarnda grlen alkanlklarn ortak bir karar vermede bir engel olarak ortaya kmas, aile irketlerinin srdrlebilir bir yapya kavumalarn geciktirmektedir. 7. KUAK ATIMALARININ YNETMNDE FARKLILIKLARIN ENTEGRASYONU

Ynetim kurullarnda yer alan yeler arasndaki kuak atmalar da irketin geleceinde nemli bir yere sahip olduu belirtilen farkllklarn deerlendirilmesi ve ynetimi balklarnn altnda nemli bir konumdadr. zelikle aile irketlerinin ynetim kurulu yaplar incelendiinde bu yapnn ierii, kurumsal ynetim ilkelerini irket bnyesine entegre etmemi ya da kurumsallama srecine girdikten sonra eklinde ikiye ayrlabilir. Kuak atmalarnn aile irketlerinde en ok grld dnem zellikle gei srelerinde ortaya kmaktadr. zellikle ikinci kuan yatrm yapma amacyla irketi ileriye tama dncesi ve idarede profesyonel yneticilere arlk vermek istemesi ile giriimci yani kurucu arasnda yaanmas muhtemel atmalar, ii kuran kiide belirlemeye balayan i kurann rol azalr dncesiyle hzl bir ekilde blnmeye doru devam etmektedir. Bu blnmeden en ok etkilenenler ise doal olarak ikinci kuak ile ynetim kurullarnda yer almaya balayan profesyonel yneticilerdir. ster kurulutan bugne isterse de daha sonra irket bnyesine katlsa dahi, irketin i dinamiinden kaynaklanan atmalar profesyonel yneticilerde istihdam sorununu dourabilmekte ve kararlarn gven ierisinde alnabilmesini zorlatrabilmektedir. Aile irketlerinin byk ounluunda ynetim kurulu yeleri aile yelerinden olumaktadr. Burada ele alnmas gereken nemli husus ise kurulda yer alan gen kuak yeler ve irketin kurulu aamasndan gnmze kadar gelmi olup kurulda yer alan ynetim kurulu yelerinin birbirleriyle olan uyumudur (Dyck ve dierleri, 2002). zellikle alnacak kararlarn nitelii ve irketin ierisinde bulunduu sektr ve genel ekonomik ortamn yorumlanp giriim kararlarnn alnmasnda bu uyum byk nem tekil etmektedir. Geleneki kuan daha dengeli ve muhafazakr karar vermesi ile risk almasn ve durumlara daha geni bir ayla bakmasn bilen gen kuak arasnda fikir ayrlklarnn olmas ve bunlarn irketin idamesine olan etkileri yadsnamaz bir gerektir (Le Breton-Miller ve dierleri, 2004). Gnmzde ynetim kurullarnda yer alan gen kuak daha ok irket bnyesinde yer alan idari pozisyondaki profesyoneller ile iletiimi salamakta, profesyonellerin irket hizmetleri ve alnmas muhtemel kararlardaki gr ile nerilerini ynetim kuruluna tayarak karar aamalarnda tm irket ierisinde yer alan farkl seslerin bir btn halinde sunulmasna ve etkisine imkn vermektedir. Genellikle yeler arasnda yaanan kuak atmalar ise kurulda yer alan kdemli yelerin etkinlii ile taraf deitirmektedir. Burada farkllklarn ynetiminde ok seslilie olan demokratik yaklam, effaflk faktr gibi unsurlarn ynetim kurulu ve dolaysyla irket bnyesine olan adaptasyonlarnda da gecikmeler olmaktadr. Doal olarak kuak atmalarn engellemede farkllklarn ynetimi de skntl ve zorlu bir sretir. Bunu en aza indirmek adna yaplabilecek belki de en nemli zm yolu ynetim kurulunun bir aile toplants olarak ele alnmamasnda yatmaktadr. 8. ARATIRMA YNTEM ve RNEKLEM

Belirlenen alanlar zerinde aratrmann gerekletirilmesi iin zgn bir anket gelitirilmitir. Anket sorular aratrmaclar tarafndan akademik ve uygulamal alanlarda yaplan incelemeler, gelitirilen fikirler ve zamana yaylm deneyim ile gzlemler dorultusunda belirlenen anahtar elere ynelik biimde ekillendirilmitir. Anketin yapsna ve sorulara son hali verilmeden nce hem aratrma alan ile ilgili alan akademisyenlere hem de aile irketlerinin ynetim kurullarnda yer alan yelere kiisel balantlarla ulalm, danlm ve ahsi grleri alnmtr. Bu deerli geri bildirim dorultusunda ankete son ekli verilmitir. Anketin son ekli Trkiye Denetim Enstits (TDE) ve Trkiye Kurumsal Ynetim Derneinde (TKYD) grevli
132

uzmanlara gnderilerek anketin uygunluu onaylatlm ve anketin bu kurumlarn ynetim kurullarnn karar ile ynetim kurulu yesi sfatna sahip olan yelerine evrimii olarak ulatrlmas salanmtr. rneklem bu yntem ile snrlandrlarak daha odakl bir kitleye ynelik bir aratrma olmas hedeflenmitir. Ek olarak, sorularn kurumsal bir st yaz eliinde ulatrlmasnn katlm artraca dnlmtr. Hedef kitlenin belirli bir gruba odakl olmasnn bilimsel anlamda hem olumlu hem olumsuz ynleri olabilecei gz ard edilmemitir, bu nedenle aratrmann ileri tarihlerde farkl gruplara ve nihai olarak ulalabilen tm aile irketlerinin ynetim kurullarna yneltilmesi amalanmaktadr. Aratrmann zamana yaylmasnn ek bir katks ise aratrlan konu zerinde zaman iindeki deiimin hangi ynde olduunun anlalabilmesi olacaktr. Anket toplamda 977 sayda ynetim kurulu yesine gnderilmitir. Toplamda 22 adet kullanlabilir yant elde edilmi olup bu say yzde 2,2lik geri dne tekabl etmektedir. Yantlamas 6-8 dakika sren bir ankete katlmn bu oranda kalmasnn artc olmakla birlikte olduka anlaml olduu dnlmektedir. Anketlerden elde edilen veri SPSS 13,0 programna yklenerek istatistik incelemeye tabi tutulmutur. 9. ARATIRMANIN BULGULARI Aratrmann odak noktas aile irketlerinde stratejik kararlarn verilmesi srecinde ynetim kurullarnn yapsndaki farkllklarn ne ynde etkili olup olmadnn anlalmasdr. Bu ama dorultusunda sorulan sorulardan elde edilen yantlar sonucunda faktr analizi yaplarak ynetim kurullarnn etkinliinde n plana kan 9 temel alan belirlenmitir: effaflk ve cretlendirme Bamsz Ynetim Kurulu yeliine (YK) bak Kiiler aras atmalarn oran ve etkisi Aidiyet kavram Farkllklar ynetmede somut destekler Eitim unsuru ve etkisi Bamsz YK bilgilendirme Kozmopolitlik ve Srdrlebilirlik CEO performansnn deerlendirilmesi

Tablo 1de bu 9 alanda elde edilen bulgularn arlkl ve greceli ortalamalar verilmitir:

Tablo 1: Aratrmann genel bulgular

Tablo 1de yer alan anket sonularna gre ankete katlan ynetim kurulu yeleri ve st dzey yneticilerin toplamda yzde 51,3'lk ksm yaplan cretlendirmelerde effaflk unsurunun yzde 47,6 orannda gerekletiini, yaplan cretlendirmelerin de yzde 55'lik ksmnn irket ynetmeliine gre yapldn belirtmektedir. Bu bulgu ayn sektrde faaliyet gsteren aile irketleri ele alnacak olduunda irket ynetmeliine gre yaplacak cretlendirmelerin hem bireysel performans artna katk salayabilecei hem de irketin yer ald sektr ierisinde dier rakiplerinden daha iyi bir ivme yakalayabilecei konusunda bize bilgi sunmaktadr.
133

Yaplan anket almasnda elde edilen sonular arasnda zerinde nemle durulmas gereken bir dier nokta ise farkll ynetmede yaplan somut desteklerin yzde 76,2 gibi olduka yksek bir oranda olmasdr. Farkllklarn etkin ynetimi ile ilikili dier bir olumlu bulgu kiiler aras atmann oran ve etkisinin yzde 38, 1 dzeyinde gerekleerek greceli olarak dk bir oranda kalmasdr. Bunlara ek olarak kuruma aidiyet kavram yzde 62 orannda hissedilmektedir. Ynetim kurulu yeliinin bamszl yzde 55,6 orannda olumlu bulunmu olup bamsz yenin bilgilendirilmesi konusunda yalnzca yzde 40lk bir oran elde edilmitir. Dier dk bir oran ise ynetim kurulu yelerinin eitim dzeyinin neminin yalnzca yzde 40 dzeyinde gereklemi olmasdr. Kozmopolitlik ve srdrlebilirlik alan ile ile CEO performans deerlemesinin neminde greceli olarak daha yksek bir arlkl ortalama ile yzde 50nin biraz zerinde deerler elde edilmitir. 10. SONU, YORUMLAR ve NERLER Bu aratrmada aile irketlerinin ynetim kurullarnda farkllklarn etkin ynetiminin kurumsal ynetim ilkeleri nda stratejik karar verme etkinlii ile ilikisi aratrlmtr. Uygulanan anket dorultusunda edinilen bulgular aile irketlerinin ynetim kurullarnn etkinlii asndan nemli ipular sunmaktadr. Ynetim kurulu yelerinin cretlendirilmesi bakmndan effaf ve performans odakl biiminde tasarlanacak cretlendirme politikalar, irketin ynetim kurulunda yer alan yelerin beklentilerini karlayarak madden doyuma ulaan yneticilerin istikrarnda nemli rol oynayacaktr. Gnmzde aile irketlerindeki ynetim kurullarnda kendilerine daha sk yer bulmaya balayan bamsz ynetim kurulu yelerine irket genelinde ok farkl bir bak as uygulanmad grlmektedir. Yaplan aratrmada yant bulan sorular arasnda, bamsz ynetim kurulu yesinin ald kararlarda ve hiyeraride farkl bir tepki grmemesi yzde 55,6'lik bir ounluk tarafndan kabul edilmitir. zellikle dikkat ekilmesi gereken ve bu bulgu ile tezat oluturan nemli bir nokta ise ynetim kurullarnda yer alan bamsz ynetim kurulu yelerinin sadece yzde 40 gibi dk bir oranda irket faaliyetleri ve alnan kararlar konusunda detayl olarak bilgilendirilmesidir. Burada zerinde durulmas gereken konu, zellikle aile irketlerinde yer alan ya da almas dnlen bir bamsz yenin sadece profesyonel bir sfata layk grlm olmak yerine, alt sre boyunca tm kararlara katlan, bilgilendirilen, ortak payda katks olan bir ye olarak yer almasnn gerekliliidir. Sezgisel farkll ile ne kan bir bamsz ynetim kurulu yesinin irket genelinde alnacak stratejik kararlara katlmnn tam olmamas ve kendisiyle koordinasyon konusunda dlecek ihtilaf durumu, irketin geleceine bireysel bazda doru bir projeksiyon tutamamasna yol aabilecektir. Kiiler aras atmalarn ise, aile irketlerinde, zellikle de ynetim kurulunda yer alan yeler arasnda ok fazla grlmedii bulgulardan anlalmaktadr. Yzdesel bazda olumlu olan bu sonu, bu orann ne kadar adil ve effaf olup olmadnn sorgulanmasna engel deildir. Btnn bozmamak ya da kart olmamak amacyla fikirsel bazda tartmaya girmekten kanan ynetim kurulu yeleri aslnda kendi kararlarn aka ortaya koyamamakta ya da duygusal endikasyonlar gsterebileceklerinden dolay bunlardan ekinmektedir. Hlbuki sadece irket snrlar ierisinde yaanmas muhtemel kiiler aras atmalar belki de irket ve ynetim kurulu adna ok daha olumlu ve istikrarl olabilecek yaratc kararlarn alnmasna imkn salayacaktr. nemli olan nokta, atmann kkten yok edilmesi deil, etkin biimde ynetilmesidir. Olumlu yn ile bakldnda bu bulgu, aile irketlerinin ynetim kurullarnda atma ynetimi tekniklerinin uygulanyor olduu anlamnda da alglanabilir. Bir nceki deerlendirme kriterinde de incelendii zere, farkll ynetmede yaplan somut destek konusunda da effaflk ve fayda unsuru sorgulanmas gereken bir husustur. Genellikle somut desteklerin sadece szl olarak kald, dominant unsurlarn ise belirgin olarak grld aile irketleri ynetim kurullarnda byle yksek bir oranda "evet" kararnn kmas bizleri "gerekten mi?" diye dnmeye sevk etmektedir. Yzde 76,2'lik bir orann ayrca "genellikle" diye ele alnmas, bnyelerinde aile anayasas ya da irkete zg bir ynetim tz bulunduran irketlerde bile bu konuya gerektii kadar nem verilip verilmediini bizlere gstermek adna faydal bir sonutur. Eitim konusunda ise lkemizin arpc bir gerei ile kar karya olunduunu bu almada bir kez daha grmek mmkndr. Ynetim kurulunda yer yer alan ya da almas dnlen yelerde eitim kalitesinde ve seviyesinde yzde 40 gibi dk bir oranda kalnmas, kurulda alnmas muhtemel rasyonel ve istatistik kararlarn gerekliliinin sorgulanabilirlii asndan bizlere yol gstermektedir. zellikle birden fazla kuaktr
134

ynetilen bir aile irketinin ynetim kurulunda yer alan yelerin birounun iin ya da piyasann ierisinden gelmesi ya da belli bal fikir ve alkanlklara bal kalnarak ynetime dair kararlarn alnmas sklkla grlmektedir. Alnan eitimin sadece bir diploma olarak grlmemesi, ya da ynetim kurulunda hangi alandan sorumlu olaca belli edilen ynetim kurulu yesinin ald eitimin ve edindii kltrn, verecei kararlarn en azndan tutarll konusunda baarl olacana bu almann yazarlar inanmaktadr. Alnan formal eitimin ynetim kurulu ve irket ierisinde yeniliki kua temsil etmedeki etkisi, irketin yer ald sektr asndan yurt ii ve yurt d piyasalar izleyebilmedeki faydas yadsnamaz bir gerektir. Kozmopolitlik ve srdrlebilirlikte ise gemie oranla biraz daha olumlu bir hava yakaland grlmektedir. zellikle farkl mesleki tecrbe ve kltrlerden gelen ynetim kurulu yelerinden olumas muhtemel bir yapda her ne kadar kiisel atmalarn ve fikirsel uyumazlklarn olumas mmkn olabilse de, stabil bir durumda bulunan bir ynetim kurulunun da irketin gelecei asndan ne derece doru ve yeniliki kararlar alabilme cesaretine sahip olabilecei sorgulanmaldr. Bu durumun zellikle tartlmas gerekmektedir. Btn oluturmak iin, paralarn farkll olduu kadar, eldeki paralarn uyumu da salanmaldr. Aile irketlerinde farkl yerlerden bir araya gelen ya da aile ierisinden yetien gen ve yal kuan bir arada bulunabilme eilimi ve faaliyetlerin srdrlebilirliindeki yetenekleri irketin de kaderini belirleyecektir. Bu konu iin en nemli sonu ise, farkllklar en aza indirgeyerek uyumlu bir ekilde ortak kararlarn alnabilmesidir. irket ierisinde hazrlanmas olas bir irket anayasas ve zellikle ynetim kuruluna ait olarak hazrlanabilecek bir ileyi klavuzu, sistemin en az hata ile ilemesine katkda bulunacaktr. CEO performanslarnn deerlendirilmesinde ise, icra kurulunun banda olan CEO, bilindii zere irketin ksa ve uzun vadeli operasyonel faaliyetlerinden ve alt ve st kademelerin birbirileriyle olan etkileimlerinin uyumlatrlmasndan sorumludur. CEO'nun temel grevleri arasnda yer alan takm almasna olan katks ve iletiimi artrma konularndaki performans, ynetim kurulu ile irket genelindeki iletiimin maksimum dzeyde verimli olmasna ve ynetim kurulunun irket ierisindeki ileyiten haberdar olarak daha doru kararlar almasna yol aabilecektir. Tm bunlarn yan sra bir aile irketinde CEO pozisyonluuna getirilmesi dnlen bir kiinin ieriden yetitirilme ya da dardan transfer yoluyla salanp salanamayaca da zerinde durulmas gereken nemli bir konudur. Burada belirleyici olan en nemli unsur "zamanlamadr". ster ieriden yetitirilme ya da dardan transfer yoluyla salansn, bir CEO'nun ynetim kurulu tarafndan beklenen baars, uzun vadeli etkisini srdrecek icra faaliyetlerine imza atmas ve performansta devinimi salayabilmesine baldr. KAYNAKLAR Ashforth, B.E., Harrison, S.H., Corley, K.G. (2008), Identification in Organizations: An Examination of Four Fundamental Questions, Journal of Management, 34: 325374. Carney, M. (2005), Corporate Governance and Competitive Advantage in Family-controlled Firms, Entrepreneurship Theory and Practice, 29: 249265. Chrisman, J.J., Chua, J.H., Litz, R. (2003), A Unified Systems Perspective of Family Firm Performance: An Extension and Integration, Journal of Business Venturing, 18(4): 467472. Dyck, B., Mauws, M., Starke, F.A., Mischke, G.A. (2002), Passing The Baton: The Importance of Sequence, Timing, Technique and Communication in Executive Succession, Journal of Business Venturing, 17(2): 143 162. Klein, S.B., Bell, F. (2007), Nonfamily Executives in Family BusinessA Literature Review, Electronic Journal of Family Business Studies, I(VI): 1936. Le Breton-Miller, I., Miller, D., Steier, L.P. (2004), Toward an Integrative Model of Effective FOB Succession, Entrepreneurship Theory and Practice, 28(4): 305328. Le Breton-Miller, I., Miller, D. (2006), Why Do Some Family Businesses Out-Compete? Governance, Long Term Orientations, and Sustainable Capability, Entrepreneurship Theory and Practice, 30: 731746. Milton, L.P. (2008), Unleashing the Relationship Power of Family Firms: Identity Confirmation as a Catalyst for Performance, Entrepreneurship Theory and Practice, 32: 10631081. Mitchell, R.K., Morse, E.A., Sharma, P. (2003), The Transacting Cognitions of Nonfamily Employees in the Family Business Setting, Journal of Business Venturing, 18(4): 533551. Polzer, J.T., Milton, L.P., Swann, W., Jr. (2002), Capitalizing on Diversity: Interpersonal Congruence in Small Work Groups, Administrative Science Quarterly, 47: 296324. Steier, L. (2001), Family Firms, Plural Forms of Governance, and the Evolving Role of Trust, Family Business Review, 14(4): 353367.
135

Gven zerine Bir Gensoru: Bir Aile letmesinde Gven Kavramnn Etnografik ncelemesi

Yard. Do. Dr. Mjdelen . YENER Marmara niversitesi, BF, ngilizce letme Blm, Gztepe Kamps 34722, Kadky, stanbul Tel: (0216) 336 52 73 Faks: (0216) 345 86 29 e- posta: mujdelenyener@marmara.edu.tr

***
Dr. Sinem ERGUN AYKOL Marmara niversitesi, BF, ngilizce letme Blm, Gztepe Kamps 34722, Kadky, stanbul Tel: (0216) 336 52 73 Faks: (0216) 345 86 29 e- posta: sergun@marmara.edu.tr

ZET Aile iletmelerinde gven olgusu, aile iletmelerinin gerekli kaynak ve yeteneklere ulamalarnda ve bunlar yaratmalarnda stratejik bir neme sahiptir. Bir aile iletmesinde yrtlen bu 18 aylk etnografik almada, gven kavramnn aile iletmesi dinamikleri iinde nasl bir yere sahip olduu, snrlarn nasl genilettii ve dier rgtsel faaliyetleri nasl etkiledii gzlemlenmitir. Gven kavramnn farkl formlar, dinamik ve aniden ortaya kan bir oluum olduu; duraan olmayan, srekli deien, gelien ve ak halinde olan bir sre iinde bulunduu, almada ortaya kmtr. Bu olu, aile iletmeleri iin gven bazl rgtlenmenin kurumsallamaya yeni bir bak getirdii temel bir bulgudur. Anahtar kelimeler: Aile iletmesi, gven, kurumsallama, etnografik aratrma. I. GR

Bu alma bir aile iletmesi zerine gemi yllarda yaplm olan etnografik bir aratrmann devam niteliindedir. Yaplm olan bu ilk almada aile iletmelerinin sahip olduu ortak deerleri zerinde durulmutur. O almada gven kavramnn iletmede ok geni bir alanda ortaya kt grlmtr. Yaplan her konumada, grmede ve gzlemde gven kelime olarak yer almtr, gvene dikkat ekici bir biimde iletmede yer ayrld hissedilmitir. Bu etnografik alma aile ii ve aile iletmesi boyutuna ekilerek devam ettirilmi ve gven kavram zerine daha derin bir bak as kazanlmas amalanmtr. Bu balamda aratrmada aile iinde ve aile iletmesinde gven kavram irdelemitir. ncelemelerle gven baml ya da bamsz bir deiken deil bir sre olduu gzlemlenmitir. Bir baka deyile, ortamdaki akta yer alan bir
136

fenomen olarak dinamikleriyle birlikte incelenmitir. Aratrmalar sonucunda iletmenin yaam dngsnde gven kavramnn ieriinin deiiklikler gsterdii fark edilmitir. lk kuruluunda ve irketin ilk yllarnda iletme iersindeki gven nosyonu ile bugn var olan gven arasnda farllklar olduu diyaloglardan ortaya karlmtr. Gvenin bu deiiminin lineer olmad bir dier bulgudur. Gven vard ve bu iletme bydke byd gibi dz bir izgiden te daha karmak bir oluum ve geliim sreci gzlemlenmitir. II. GVEN KAVRAMI Gven kavram ekonomi, psikoloji, felsefe, sosyoloji ve ynetim gibi pekok farkl perspektif tarafndan incelenmitir (Schoorman, Mayer and Davis, 2007). Ayn dorultuda gven iletme maliyeti iktisad, kaynak bamll, deiim kuram, kurumsallama teorisi, ve vekalet teorisi gibi teoriler tarafndan da incelenmitir. Btn bu teorilerde ki temel nerme, iletmelerde gven arttka normalst bir performans ve kar elde edildii ynndedir. letme ve strateji yaznnda da belirtildii gibi gven iletmeler iin faydaldr ve ona sahip olan iletmelere rekabet avantaj salamaktadr (Barney and Hansen 1995; Gulati 1995; Handfield and Bechtel 2002). Her trl iliki iin ok temel bir kavram olduundan gven ok aratrlm ve yazn gittike zenginleen bir kavram olarak karmza kmaktadr. Gven kiiler arasnda gerekleen her trl etkileimin temelini oluturan ok duygusal ve kiileraras bir olgudur (Ebert 2009; McEvily et al., 2003). Gvenin ilikiler iin hayati nemine sahip olmasnn yannda gven somutlatrlamayan soyut bir kavramdr. Bu soyut karakteri sebebiyle yaznda ok eitli gven tanmlar bulunmakta ve gven olgusunun ok eitli ekillerde kavramsallatrd grlmektedir (Ebert, 2009; Khodyakov 2007). Genel kabul grm gven tanmlarndan bir tanesi gveni u ekilde tanmlar; bir kiinin dier bir kiinin niyetlerine ve davranlarna dair olumlu beklentilere sahip olarak zarar grebilmeyi gze alm olmasdr. (McEvily et al., 2003; p: 92). Gvenin bu adan tanm gvenmenin beklenti veya niyet ynlerini ortaya koymaktadr. Gveni bir beklenti veya niyet olarak kavramsallatrmak gveninin rgtsel faaliyetleri etkilemedeki davransal boyutlarn inceleyen aratrmalar iin ok faydaldr (McEvily et al., 2003). Ayrca, rgt iindeki gven olgusunun birok rgtsel faaliyette kurumsallamann yerini ald da belirtilmektedir (Steier, 2001). Gvenden bahsetmek iin gvenilirlik kavramnn da zerinde durulmas gerekmektedir. Gvenilirlik gvenilmeye layk olmak olarak tanmlanabilir (McEvily et al., 2003, p: 93). Gven kar tarafn niyetlerinin veya gdlerinin algs ile ilgili iken gvenilirlik gerek niyetler ve gdlerle ilgilidir. Gvenin organizasyonel bir ilke olarak saylabilmesi iin gven ve gvenilirlik ayn dorultuda hareket etmelidir. rnein, karc kiilerin bulunduu sosyal ortamlarda gvenin douraca sonular farkl olacaktr. karc davranlara gvenilmesi sonucunda olumsuz ve istenmeyen sonular ortaya kacaktr. Byle bir durumda eer karc kiilere kar gven yerine farkl organizasyon ilkeleri uygulanmaldr. Bunun tam tersi durumlarda ise yani gvenilir kiilere gvenilmedii ortamlarda gvenmenin salayaca faydalar ortaya kamayacak ve pasif bir role sahip olacaklardr. Dolaysyla, eer gvenin iletme iinde yaylmas ve rgtsel bir ilke olarak uygulanmas isteniyorsa gvenilir ve karc davranlar birbirinden ayrlmaldr (McEvily et al., 2003). Ancak, gvenin dinamik ve karmak doas sebebiyle bu ayrm her zaman yapabilmek ok kolay ve mmkn deildir. rnein bir kiiye baz alanlarda gvenilebilinir ancak baz alanlarda gvenilemeyebilinir (Sundaramurthy, 2008) ve bir kii gvenilirliini baka kiilere kar gizleyebilir veya ok gz nne karabilir (McEvily et al., 2003). Gvenin bu deiken doas rgtler iinde ok eitli faaliyetleri etkilemektedir. rgt iinde veya dnda a oluturma faaliyetleri, karar verme mekanizmalar veya bilgi paylam bu duruma birka rnek olarak verilebilir. Gvenilirlik kavramnn yannda gven bireylerde hareket etmede zgr olma nosyonunu da ierir. zgrln salanmad durumlarda gvenmek problemli bir hal alr. Bu gibi durumlarda gvenin yerine korku, kontrol etme gds ve g savalar gibi formelleme ve kontrol gibi ynetim ilkelerine ihtiya duyulur (Khodyakov 2007). Her ne kadar akademik evreler tarafndan gven ok ilgi grm olan bir kavram olsa da aratrmalarda eitli sorunlarla karlalmaktadr. ncelikle gvenin genel kabul grm tek bir tanm bulunmamakta ve bu da aratrmaclar iin karmaaya neden olmaktadr (Mayer, Davis, and Schoorman, 1995; Perry and Mankin, 2004). Ayrca gven ok farkl ekillerde kavramsallatrlmtr. Dolaysyla ok farkl ekillerde llmeye allm ve gvenin sahip olduu g tam olarak ortaya kamamtr. Bunlarn yannda Harris (2003)nde belirttii gibi gven almalarnda gven kavram genellikle lineer bak asyla irdelenmitir. Gven arttnda kurumlar bundan kazanl kar ve "gven" konsepti ounlukla insan aklnn bireysel betimlemeli - psikolojik bir durumu olarak tanmlanr. Yani gven genellikle bir deiken olarak kabul
137

edilir: bamsz, baml veya bir ara deiken (Ebert, 2009; Hardin, 2006; Khodyakov, 2007). Bu, gvenin statik bir kavram haline getirilmesidir ki burada gvenin bir insanda mevcut olduu veya mevcut olmad ve bu durumun zaman ierisinde deimedii gr kabul edilmitir. Egemen olan gr, ayn zamanda gvenin sonular zerindeki dorudan etkisini de analiz eder ve performansa zel bir vurgu yapar (Dirks ve Ferrin, 2001). Aslnda bylesi bir bak as gvenin karmak doasn, zellikle aile iletmelerinde daraltr, nk aile iletmelerinin yaplar daha duygusal ve akrabalk ilikisi temelindeki dei-toku ilemlerine eilim gsterirler. Gvenin, bir dizi duygusal, insanlar aras ve kurumsal taraflarca uzlatrlan etkileimlerin kullanlmas suretiyle eitli faktrlerin harekete geirdii meknsal bir sre (Murphy, 2006) olarak tanmlanmas daha faydal olacaktr. Gvene bu trl bir yaklam, gven oluumunun etkileimsel doasn grmemize ve etkinliinin srdrlmesine, gvenin dier kurumsal sistemlere ve rutin ilemlere nasl szdn ve bunlar nasl dntrdn anlamamza olanak salayacaktr. Bu nedenle bu almada, gveni insanlarda veya kurumlarda mevcut statik bir zellik olarak ele almyoruz; daha ok, gvenin kendisinin dinamik bir doaya sahip olduunu kabul ediyoruz. Gvenin bu sre aratrmas, gvenilir etkileimlerin getii yollarn oluumunu, geliimini ve sregelmesini gstermemizi mmkn klmaktadr (Khodyakov, 2007). III. ALE RKETLER BALAMINDA GVEN Gven konusu gibi aile iletmeleri de aratrmaclar ve uygulayclar arasnda nemli bir inceleme oda haline gelmitir. Aile iletmelerinin aratrlmasna olan ilginin bu kadar artmasnn ana nedeni, aile iletmelerinin birok ekonomide ticari kurumlarn ana ekli olmas olabilir (Melin ve Nordqvist, 2007). Literatrde ana hedef, aile iletmelerini dier kurumsal oluum tiplerinden ayrmaktr. Aile iletmeleri ayr katmandan olumaktadr ki bunlar maliklik, ticaret ve ailedir. Bu katman, birbirine geen farkl kurumlar olarak kabul edilebilir. Aile iletmelerini dier kurumsal ekillerden ayran temel zellik, ailenin mevcudiyeti ve bunun faaliyetler ve maliklik ile ticaret sreleri zerindeki etkisidir (Sharma, 2004). Aile iletmeleri aratrmalarnn ana damar, bir tip aile ticaretini tanmlamak ve kavram haline getirmektir. Ancak Melin ve Hardqvist (2007), aile iletmelerinin bile aralarnda ayrtklarn; bunun nedenini de maliklik, ticaret ve aile kurumlarnn aralarndaki farkllklar olduunu ileri srmektedirler. Aile iletmelerini homojen kurumlar olarak kabul etmek, aile iletmesi anlaymz daraltmak ve basitletirmektir ve her bir aile iletmesinin sahip olduu kendine zgl kmsemektir. Bu nedenle aratrma, zgn aile iletmesi ekillerinin kendine zg zelliklerini vurgulamak suretiyle yaplmaldr (Melin ve Nordqvist, 2007). Aratrmamz bu neri dorultusunda, bir aile iletmeleri yapsnda bulunan farkl kurumsal glerin etkileim kantn getirmeye almaktadr. Yani, aile iletmelerinin ticari faaliyetleri ve ilemleri, sadece ekonomik nedenlere dayanmamaktadr. Kurumsal balamda "aile bireyleri"nin varl, bu ilemlere ilave ve genellikle duygusal boyutlar katmaktadr (Steier, 2001). Bu nedenle gven, aile iletmeleri iin nemli bir kavram haline gelmektedir, nk aile iletmelerinin temel zellikleri youn sosyal etkileimler ve ilikilerdir (Salvato ve Melin, 2008). Doal olarak tm kurumsal ekiller iliki iermektedir. Ancak, aile iletmeleri durumunda bu ilikiler, kurumda aile bireylerini balayan ekonomik drtlerin tesine geer. Kurucularn veya kardelerin arasndaki ilikiler, ortak soy ve paylalan aile kimlii temelinde kendine zg bir zellik tamaktadr (Sundaramurthy, 2008). Bunun yan sra gven, aktrlerin kurumsal snrlar dndaki zel etkileimleri ve/veya kurumsal bir balamda ticari etkileimleri vastasyla gelitirilir ve devam ettirilir. Aile iletmeleri iin, her iki etkileim de, zellikle aile iletmelerinde alan aile bireyleri arasndaki etkileim, nemlidir. Aile iletmeleri zaman ierisinde dnme urar ve gven, bu dnm mmkn klan temel bir dinamik olarak dnlebilir. Aile iletmeleri ounlukla, kurulularndan beri var olan gven temelinde ilikisel szlemelere dayanmaktadr. Aile iletmesi konumunda bulunmayan iletmelerde bu durum olduka farkldr nk yabanclar arasndaki ticari ilikiler resmi szlemelerle balar ki taraflar birbirlerini daha iyi tandka ve duygusal balar olutuka bunlarn yerini yava yava ve muhtemelen daha ilikisel szlemeler alr. Aile iletmeleri, doalarnda bulunan gveninin bir felaket kayna haline gelebileceinin farknda olmaldr. Aile iletmeleri nesiller boyunca evrim yaptka ve dnme uradka, gveni kendi lehlerinde kullanabilmek iin gerekli uyarlamalar yapmak zorundadrlar (Steier, 2001). Gven ve aile iletmeleri, zerlerinde ok aratrma yaplm alanlar olmalarna ramen, aile iletmeleri dhilindeki sreler ve dinamikler hakkndaki ise bilgimiz hala snrldr (Steier, 2001; Sundaramurthy, 2008). IV. YNTEM Bu aratrmann kaynan, bu aratrmada anlan ayn aile iletmesinde yaplan etnografik bir aratrma oluturmaktadr. Aile iletmelerinde paylalan deerler, ilk aratrmann erevesi olmutur.
138

Aratrma srecinde, kurumsal alanlarda "gven" kavramnn geni bir ekilde kullanld grlmtr. Her bir konumada, rportajda ve gzlemde, "gven" srekli olarak kullanlyordu. Aratrmalarda ayrca, gvenin aile iletmesinin her bir katmannda artc bir ekilde alan bulduu ve alan yaratt anlald. Bu kavram temelinde, gvenin bir aile iletmesi yapsnda nasl altnn daha derinden anlalmas amacyla bir aratrma daha yapld. Bu srete, gven bir deiken (bamsz, baml veya bir ara deiken) olarak kabul edilmedi; daha ok sosyal alanlarda etkileim ak esnasnda oluan dinamik bir sre olarak grld. Yani gven, kurumsal yaam dngsnde bir yerde statik bir deiken olarak deil, bir ticari irketin yaam dngs esnasnda oluan bir sre olarak kabul edildi. Bu aratrmada, aratrma yntemi olarak etnografik aratrma yntemi kullanld, nk bu yntemin, sosyal alanlardaki kavramlarn ve srelerin tespitini daha mmkn kld; daha derin ve youn bir anlay imkn salad dnlmektedir. Etnografik aratrma yntemi, sosyal bilimler tarafndan bir kltrn veya grubun zelliklerinin aklanmas amacyla kullanlan bir aratrma yntemi olarak kabul edilmektedir (Fetterman, 1998). Etnografik almalarda aratrma, aratrmac tarafndan oluturulmu deneysel bir alanda yaplmaz, doal yaplarda gerekletirilir. Konumalar, gzlemler ve belgeler, bu almalardaki verilerin ana kaynadr. Veriler toplandktan sonra, aratrmacnn elinde incelenen olaya ilikin alntlar, hikyeler ve aklamalar bulunmaktadr. Aratrma nesnesi, bunlar temelinde kavram haline getirilir ve kavram hakknda anlatmlar oluturulur (Genzuk, 2003). V. ARATIRMA ORTAMI Etnografik alma, kt ve krtasiye sektrnde faaliyet gsteren bir aile iletmesinde yaplmtr. Kt ve krtasiye sektr, lkede uzun zamandr yerleik bir sektrdr. Ayn sektrde ounlukla kk ve orta lekli iletmeler bulunmaktadr ve lkenin tipik bir zellii olarak iletmelerin ou aile iletmesidir. almada, iletmenin ve alanlarn gizliliini korumak anlamnda iletmenin ad Beyaz Firmas ve alanlar da farkl adlarla anlacaktr. Konu olan Beyaz Firmas, yaklak 120 alan olan bir aile iletmesidir. letmeyi 2. ve 3. nesiller ynetmektedir. Bunlar, ynetim ve maliklikte aktif rol almaktadr. Baba Ali mali konulardan sorumludur ve 3. nesil Oul Arda retimden, sattan, yatrmlardan ve dier kurumsal faaliyetlerden sorumludur. letmede iki aile bireyi daha vardr, bunlar Baba Ali'nin kzlardr ve aktif olarak almaktadrlar. Beyaz Firmas 1940l yllarda dede tarafndan kurulmutur ve bugn Baba Ali (75) ve olu Arda (43), iki kz kardei Aye (39) ve Fatma (29) ticarette aktif rol almaktadr. Arda, kurumun beyni gibi grnmektedir. Uluslararas ticari ilikiler, yeni rn tasarmlar ve gelitirmeler, yatrm projeleri, retim ve sat sreleri, onun kontrol altndadr. Kz kardeler ok aktif rollerde bulunmamakla birlikte zerlerine den ileri yapmaya almaktadrlar. nemli kararlarda son karar Baba Ali almaktadr, nk mali konulardan o sorumludur. Arda eitim yllar boyunca da tatillerini fabrikada, zellikle retim tesisinde yar zamanl olarak almtr. Mezun olur olmaz tam zamanl almaya balamtr. e olan katks yllara bakldnda nemlidir. lk uluslararas ticaret abalar, yeni makine yatrmlar, satlarda art ve yeni yatrmlar, byme trendi onun zamannda gereklemitir. VI. BULGULAR letmede yaplan aratrma sonucu, aada anlatlan gven zerine kurgulanm temel noktalar ortaya kmtr. Gven iin doru yaplmasn kayganlatrmaktadr... retim makinelerinin bir tanesinde fotoseller arzalanyor. retim srecinde de ayarlarn lm iin fotoseller ok nemli. Milimetrik ayar bozukluu rnde hatalara sebep oluyor. 5-6 ay nce Nizam(44-makina ustas) fotosellerin bozulduunu imalat mdrne bildiriyor ve bakm iin firma yetkilisine telefon ediliyor. Firma youn olduklarn ve geleceklerini sylyor. 3-4 aylk retim boyunca ustaba ayarlar hep kendisi eliyle yapyor ve firma bir daha aranmyor veya konuyla ilgilenebilecek dier firmalar da aranmyor. Bu durum retimi de aksatmyor. Fakat hatal rn kmasna sebep oluyor. rnler ngiltereye ihra ediliyor. Fakat bu hatal rnlerden dolay firma byk zarar ediyor ve ngiliz mterisini kaybediyor. Bu olayda ustann fotoselleri tamir ettirmek yerine kendi eliyle yapmas hatal bir davran olarak dnlebilecekken, ustann ok gvenilen bir usta olduu yorumu yaplyor. Usta masraf kartmamak dier bir deyile irketi korumak adna bu ekilde hareket etmitir. Ancak irket ynetimi tarafndan ok gvenilen bir usta olduu iin bu davranndan ve bunun sebep olduu sonulardan dolay herhangi bir yaptrm yaplmyor, hatta uyarlmyor.
139

O ustamz en gvendiimiz elemanmzdr Arda (Oul, ynetici) ; lhan (10 yldr alyor, malat mdr). Bu olayda sistemi yrtr tutmaya almas st ynetimi etkilemitir. Gvenilen ustann retimi devam ettirme abas olumlu deerlendirilmitir. Gven; yaplan davrann iinde ustann retimi devam ettirme abas olarak grlm ve bu balamda deerlendirilmitir. Gven etik kavramn kayganlatrmaktadr... Taner (11 yldr alyor) elektrik teknisyeni olarak almaktadr. Tanere hurda kt sat karlnda bir miktar para ve eitli krtasiye malzemeleri verilmektedir. Bir hafta sonu Arda (Oul ynetici) fabrikay ocuklarna gstermektedir. Elektrik teknisyeni Taner gelip ocuklara hurda kt sat srasnda hurdac tarafndan verilmi post-itlerden hediye eder. Bu post itlerden kendi odasnda daha ok olduunu evine de gtrdn syler. Bu olay pek ok iletmede etik grlmeyen bir davran olarak kabul edilebilir. nk bunlar kiiye deil irkete verilmitir ve ynetim tarafndan irket iinde irket alanlar tarafndan tketilmesi ynlendirilmelidir. Taner yapm olduu davran etik erevenin dna kmaktadr. Taner bunun bir su saylabileceinin farknda deildir. lgin olan Ardann de bu davran normal karlamas ve bunda bir sorun grmemesidir. Ardadan bu davran yorumlamas istendiinde Tanerin gvenilir bir eleman olduunu vurgulamtr. Burada da gven karmza km ve etik olmayan davrann stn rtmtr, etik olmayan davrann fark edilmesini engellemitir. Salanm olan gven bu durum karsnda etik olmayan davrantan daha nemlidir. Sosyal sermaye oluumu gven ile salanmakta... Ekonomik krizin ortaya kt gnlerde iletmenin bayilerini Tunusa gtrme planlar bulunmaktadr. Bu ilk defa olarak yaplacak olan yurt d gezi iin aylar ncesinden hazrlklara balanm ve btn bayiler belli bir kotay doldurduklar takdirde bu geziye katlabilecekleri vaat edilmitir. Gezi krizin yaratt gergin ortama ramen iptal edilmez. Bayiler Tunusa giderler. Son akam yemeinde Ardann yapt ksa teekkr konumasnn ardndan iki kii daha sz almak ister; bu kriz ortamnda bizi buraya getirdin ya... biz sizi artk hibir zaman brakmayacaz. (Bolu bayiMahmut Bey-ya 53-3 yldr allyor) biz byle bir gezi daha nce yaamamtk sizinle beraber daha da byyeceiz (stanbul bayiAydn Bey-ya 59-7 yldr allyor) kili grmelerde ayrca zellikle Ardann gvenilirlii vurgulanmtr. Gven ilikileri dzenleme unsuru olarak ele alnmakta... zmir bayii uzun zamandr eklerini, dememektedir. Bu durum aralarnda bir huzursuzluk yaratmaktadr. Bayiler gerekli kotalarn doldurup Tunus biletlerini almakta olduklar esnada zmir Bayi halen demelerini gerekletirememitir. Durum deerlendirmesi iin Ardaya son karar sorulur: Tunus gezisine gelsin ve bizim ona ne kadar gvendiimiz gsterelimbelki biraz da mahcup olur ! zmir bayii Tunus gezisine davet edildi, nk Arda bu bayiye kotay doldurmam olmasna ramen gvendiini ve inandn gstermek istedi. Burada ama bayiyi motive etmek, ona sahip kldn gstermek, kt gnnde yanndayz demek ksaca biz bir ailenin parasyz demekti.

Gven i tanmlar veya dokmantasyonun- kontratlarn yerine kullanlmakta... letme iersinde sklkla kullanlan gven kavramna rnekler mdrler hakknda sahip olunan dncelerde de bulunmaktadr. Adnan (10 yldr alyor, Sat Mdr), ve lhana (10 yldr alyor, malat
140

mdr) gvenildii sklkla dile getirilmekte fakat aslnda bunun arkasnda bir beklenti olduu gzlemlenmektedir. Yani sahip olunan dnce kalb udur; ona gveniyorum ve o elinden geleni yapar Fakat iletme iersinde bu gvenin devamnda i srelerinin tanmlanmas, standartlar, bteler, programlar, kontroller, yetkiler yer almamaktadr. Dolaysyla gven ve beklenti ileyi srecindeki tek standarttr. Herkesin elinden gelenin bu kadar olduu dncesi hkim olmaktadr. Hatta bir gn Arda, imalat mdrne ok kzm ve imalatta her hafta kendisine rapor verilmesini istemi. Daha nce byle bir dokmantasyon ve bte, plan gibi almalar sadece szde gerekleiyorken Arda, halen saklad mektubu gsterdi, bu mektup 3-4 yl kadar nce retim programnda kan bir problem sonucu yaanan gergin anlardan sonra Arda akam saatlerinde i yerinden ayrld sralarda imalat mdr tarafndan cebine gizlice konmutu. Mektup ok duygusal ierikliydi. Yazanlardan bir ksm: Ben elimden geleni yapyorum bana gvenmiyor musunuz?

Gven baarszlk halini kayganlatrmakta... Adnan Bey (10 yldr alyor, Sat Mdr) 14 yl kadar nce rakip firmadan ayrlm ve kendine i kurmutur. Sektrde kurduu i ile Beyaz Firmas ile i ilikisi balamtr. Ardann gvenini kazand fakat ilerinin ktye gittii dnemde iletmede sat eleman olarak ie balamtr. Ticaret hayatna atld dnemde borland ve ie girerek almaya balad Beyaz firmasna borlarnda geri demeyi baarmtr. Gven ile ie alnan bu eleman bugn iletmede sat mdr olarak almaktadr. letmenin yurt iindeki gven kayna olmu ve en yksek kademelere kmay baarmtr. Bu srete ailenin dier bireyleri her aamada kendisine tepkilerini gstermi fakat Arda tarafndan kazand gvenle iletmede ilerlemi ve iletmeye byk destekleri zamanla herkes tarafndan kabul edilmitir. Kendisi grmeler esnasnda eski alt rakip firmada gveni hibir zaman hissetmediini dile getirmektedir. Beyaz Firmasnda ona sunulan gvenin onun sat elemanlarna yansdn ve ayn Ardadan grd gibi onlar onlara gvenerek yetitirdiini kendisi bizzat dile getirmitir.

Aile bireylerinde gven: Bu aile irketinde gvenin nasl gelitiini ve apn genilettii anlamak iin, aile bireylerinin gven hakkndaki dncelerinden rnekler vermek yararl olacaktr.

Ali'nin gven yansmalar: Kltrel ve kiisel zelliklerine bal olarak, Ali "aile" kavramna gvenmektedir ve "kan ba"na ok nem vermektedir. Btn aile bireylerinin aile ticareti iin almak zorunda olduklarn dnmektedir. Kz ve erkek torunlarn kariyer planlar, irketin bymesini salama asndan deerlendirilmelidir. Kritik sorumluluklar, Fatma ve Aye gibi ekirdek aile bireyleri arasnda paylalmaldr ve Gkhan (kuzen) gibi baz akrabalar ile dardan kaynak alnmtr ama bunlarn ticaretteki performanslar dk olmutur. Bu yaklamnn yan sra, oluna inandndan, oluna irkette, kzlarna kyasla daha fazla pay vermitir. Arda'nn ynetim ve yatrm karar alma yetkisi vardr. Ama mali konular hala Ali'nin kontrol altndadr. Arda irketin genel mdr olmasna ramen, kendini hala babasndan "harlk" alr gibi hissetmektedir. Birok konumada, babasnn "gveni"ni hi hissetmediini sylemitir. Ali'nin irketi ne zaman brakaca ve kendisinin yalnz bana ynetimde kalaca konusunda emin deildir. Ali kurumun mali sorumluluunu tamaktadr. Kendi kasa defteri vardr, bunu cebinde tar, tm mali ilemleri zel olarak yapar. Ancak, muhasebeye bakan ve resmi konularda yevmiye defteri hazrlayan bir kii daha vardr. Taner (43) elektrik mhendisidir ve Beyaz Firmasnda 10 yldan fazla bir sreyle almaktadr. irket yen, fabrikaya tandnda, zellikle elektrik konusunda yaplacak ok i olmutur. Taner, baz acil ileri hafta
141

sonunda tamamlamak istemitir. Kendi sorumluluunda olmayan ama yeni bir fabrikaya tandklar iin herhangi biri tarafndan herhangi bir ekilde yaplmas gereken ampulleri, sigortalar vs. kontrol ilerini yapmak istemitir. Ancak Ali onun fabrikaya hafta sonu veya alma saatleri dnda girmesini gvenlik nedeniyle istememitir.

Aye'nin gven yansmalar: Aye fabrikada 15 yldan fazla bir sreyle almaktadr ve stoklardan sorumludur. lhan (retim Mdr, 37 yanda, 8 yllk deneyimli), yapt iler yarm-yamalak olduundan kendisini sk sk eletirmektedir. Bir keresinde, stoklarda eksik olduundan dolay kzdnda yle demitir: " buras bizim yerimiz, ve herkesin sorumluluklar var, ama Aye ve Fatma sorumluluklarn yerine getirmiyorlar birinin bunlara bir ey sylemesi lazm. Patron ok alyor ama o kadar yalnz ki" Ayhan Bey (Sat ve Pazarlama Mdr, 42 yanda, 10 yllk deneyim), Aye ile Fatma'nn performansndan pek memnun deildir. yle demektedir: "Patronum ok yalnz herkes kz kardelerinin doru-drst almadn biliyor, ite ellerinden geleni yapmyorlar" Aye, kardei Arda ile tartrken yle demitir: "kim kimin refahn istiyor ki, sen benim iyi durumda olmam istemiyorsun!.."

Arda'nn gven yansmalar: Arda, genliinde babasnn ona gvenmediini, biraz bile gven hissetmediini ve ebeveynlerinin ona hibir zaman byle bir his vermediini sylemitir. Eer byle bir ey hissetmi olsa idi, her eyin daha farkl olacan dnmektedir. Arda, hayatnn farkl dnemlerine ilikin bu dnce tarzn bilinli olarak deitirmeye almaktadr. Bu bilin, evden ayrlp evlendikten ve kendisi aile haline geldikten sonra olumutur. Planlarnda oullarna gven gstermek ve bu gvenle yaamak vardr. Evlenme, anne-baba evinden ayrlma ve aile irketinde tam zamanl alma hemen hemen ezamanl olmutur. Bugn 17 yl sonra, irketin ynetimindedir ve irket tamamen onun felsefesine uygun olarak ynetilmektedir. Kendilerini rahat hisseder hissetmez irketi oullarna brakmay planlamaktadr; yle demektedir: " ksa bir sre sonra istifa edeceim ve irketi ocuklarma brakacam, babam gibi yapmayacam" "Ben ocuklarma gveniyorum, irketi ok nemli yerlere getirecekler" Arda'nn olu Can (15 yanda) ve Cem (13 yanda), aile ticaretinde almak istemektedir. Kariyer planlar, aile irketinin ihtiyalarna gre ekillenmitir. Arda'nn duyduu gveni anlamak iin, bir rnek daha: "En ok bu acenteye gveniyorum, nk hep zamannda deme yapyor ve eli ok ak" irket dhilinde, alanlar ona "patronum" diye hitap etmektedir, hlbuki dier aile bireyleri ile iletiim srelerinde Ali Bey veya Aye Hanm gibi isimleri ve ilgili unvanlar kullanmay tercih etmektedirler. "Patronum" tabirini kullanmakla hatta zerine basmakla, "senin yetkini kabul ediyorum sen zellikle benim patronumsun" zel vurgusunu yapmaktadrlar. Bu da Arda'nn alanlarnn gvenini kazandn gstermektedir.
142

VII. SONU Beyaz Firmasnn tarihesine baktmzda, sre halindeki gven evrimi kolaylkla grlebilmektedir. Gven hareketli doas ile kurumsal uygulamalara szmtr ve kurumun dzenleyici ilkeleri haline gelmitir. Baba Ali'nin uygulamalar ve sonra Arda'nn gven hakkndaki deerlendirmelerinde baz farklar gstermektedir ve bunlar da srece yansmaktadr. Arda'nn kurumdaki rol baskn hale gelince, gven sahasn geniletmektedir ve dier tm kurumsal uygulamalar da evrimlemektedir. Bunun yan sra, Arda'nn oullarna olan gveni irketin devam iin gelecek nesilleri garanti etmektedir. ocuklara becerinin sadece kelimeler ile deil, gven ile verileceine inanlmaktadr. Arda'nn gvene olan yaklam, organizasyon srecinde egemen deer haline gelmektedir ve ocuklar da bu aile ile birlikte alma niyetlerini younlatrmaktadr. Gvenin bu gelimesi, dosdoru izgisel bir ynde de gereklememektedir. Kurulutan sonra ilk ylda gven olduu ve irket bydke bu gvenin artt sonucunu kartlamaz. Tam aksine, ilk yllarda gven kavramlar sorunlu olmutur. rnein, Ali nc ahslara hatta kendi ailesinin bireylerine bile gvenme konusunda phe duymutur. Bu durum, aile iletmelerinde balangta bulunan gvenin doal olarak artaca ve balangtaki bu gven nedeniyle, kurumun kuruluundan sonraki yllarda, artk szlemelerin ilikisel temellere oturtulaca yolundaki sava zt dmektedir (Sundaramurthy, 2008). Bu nedenle, bu aile iletmesindeki gvenin gelime ve devam ettirme sreleri daha karmak ve dinamik bir zellik gstermektedir. Etnografik inceleme esnasnda, zellikli bir durum bize, etik-d bir davrann gvenilir bir alan tarafndan gerekletirilmesi halinde, etiin nasl nemsiz bir hale geldiini gstermitir. Aratrmamzdaki veriler, McEvily'nin (2003) gvenin organize edici bir ilke olarak kavramlatrlmas dncesini destekleyen sonular ortaya kartmtr. Bu sava gre, gven organizasyonun belirli elerini yaplandrc ve harekete geirici iki nedensel yoldan etkilemektedir. Gven genelde dier organizasyon ilkeleri ve faaliyetleri ile beraber hareket etmektedir. Gven bu iki nedensel yolu kullanarak kurumlarn etkileim modellerini ve srelerini deitirmektedir. Etkileim modelleri ve sreleri, kurumlarn aktrler arasndaki ileri koordine eden ana kaynaklardr. Ancak gven, ncl organizasyon ilkesi olarak da hareket edebilir. rnein, resmiyetin ve resmi kontrol sistemlerinin olmad yerlerde, bunlarn yerine gven geer (McEvily et al., 2003). Gven, kurumlarn oluumunu, srekliliini ve hem resmi hem de resmi olmayan sosyal yaplarna nfuz eder. Gven, aktrlerin statsne ve iktidarna tesir eder. Gven ayrca aktrler tarafndan kurumsal faaliyetlerin baars iin kullanlan, koordine edilen ve birletirilen kaynaklarn harekete geirilme srelerinde etkin rol oynar. Ayrca almada baka aratrmalara ilham verebilecek farkl bulgular ortaya kmtr. Etnografik bulgulara gre, "gven" dier kurumsal uygulamalarda ve g yaplarnda, kendini ve farkl olularn gsteren sresel bir oluumdur. Aratrmada kurumsallamann nemli bir yn olan dokmantasyon gvenin mevcudiyeti ile gzden karlmaktadr. Ayrca aratrmann, yeni bir "kurumsallatrma" anlay ile "gven temelinde kurum"a doru bir tr kaymay aa kardn ileri srebiliriz. Bulgularn ilgili konular hakknda ilham vermesinden dolay, gvenin dhili srecinin harici etkileimleri nasl etkiledii, ebeke a zerinden nasl bir ticaret ilikisi iersine girdii daha sonraki almalarda aratrlmaya allacaktr. Bunun yan sra, ilave aratrmalar gvenin organizasyon faaliyetlerindeki karanlk taraf zerinde de odaklanlabilir, ki bu aslnda disiplinde aratrmas daha az yaplm bir alandr (McEvily et al., 2003). Bu ilave aratrmalar ile gvenin dinamik doasnn anlalmas daha kolay olacaktr.

KAYNAKLAR Barney, J.B. and M.H. Hansen. (1995). Trustworthiness as a source of competitive advantage. Strategic Management Journal, 15, pp. 175-190. Dirks, K.T., Ferrin, D.L. (2001). The role of trust in organizational settings. Organization Science, Vol. 12, pp.45067.
143

Ebert T.A.E. (2009). Facets of Trust in Relationships A Literature Synthesis of Highly Ranked Trust Articles. Journal of Business Market Management, Vol. 3, No. 1, pp. 65-84. Genzuk, M. (2003). A Synthesis of Ethnographic Research. Occasional Papers Series. Center for Multilingual, Multicultural Research (Eds.). Center for Multilingual, Multicultural Research, Rossier School of Education, University of Southern California. Los Angeles Gulati, R. (1995). Does Familiarity Breed Trust? The Implications of Repeated Ties for Contractual Choice in Alliances. Academy of Management Journal, 38, pp. 85-112. Fetterman, (1998). Ethnography, 2nd ed., Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Handfield R. B. and C. Bechtel, (2002). The role of trust and relationship structure in improving supply chain responsiveness. Industrial Marketing Management, 31, pp. 367 382 Harriss, J. (2003).Widening the radius of trust: Ethnographic explorations of trust and Indian business. Journal of Royal Anthropological Institute, 9, 755773. Khodyakov, D. (2007). Trust as a Process: A Three-Dimensional Approach. Sociology: The Journal of the British Sociological Association, 41(1), pp. 115-32. Mayer, R., Davis, J., and F. D. Schoorman (1995). An integrative model of organizational trust. Academy of Management Review, 20 (3), pp. 709-734. McEvily, B., Perrone V.,, and Zaheer, A. (2003). Trust as an organizing principle. Organization Science, 14(1), pp.91-106. Melin, L and M. Nordqovist, ( 2007). The reflexive dynamics of institutionalization: the case of the family business. Strategic Organization, 5(3), pp.321333 Perry, R. W., and L. D. Mankin, (2004). Understanding employee trust in management: Conceptual clarification and correlates. Public Personnel Management, 33(3), pp. 277-291. Salvato C. and L. Melin, (2008). Creating Value across Generations in Family-Controlled Businesses: The Role of Family Social Capital. Family Business Review, 21(3), September, pp. 259-276. Schoorman, F. D., Mayer, R. C. and Davis, J. H. (2007). An integrative model of organizational trust: Past, present, and future. The Academy of Management Review. 32(2), pp. 344-354. Sharma, P. (2004). An Overview of the Field of Family Business Studies: Current Status and Direction for the Future. Family Business Review, 16(1), pp.135. Steier, L. (2001). Family firms, plural forms of governance, and the evolving role of trust. Family Business Review, 14(4), pp. 353-367. Sundaramurthy C. (2008). Sustaining Trust within Family Businesses, Family Business Review, 21(1), pp. 89 102.

144

Aile letmelerinde Kltrleraras (Aile Kltr-letme Kltr) atmalarn zmnde Yeni Bir Model nerisi: Duygusal Sahiplik Olgusu ve Duygularn Ynetimi

Do. Dr. Nazan YELKKALAN anakkale Onsekiz Mart niversitesi Biga ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi letme blm 17200-Biga/anakkale Tel: (0286) 335 87 38 Faks: (0286) 335 87 36 E-posta: nyelkikalan@comu.edu.tr

***
Ar. Gr. Erdal AYDIN anakkale Onsekiz Mart niversitesi Biga ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi letme blm 17200-Biga/anakkale Tel: (0286) 335 87 38 Faks: (0286) 335 87 36 E-posta: erdalaydin08@gmail.com

ZET Aile iletmeleri, iinde aile yelerinin yer almas nedeniyle duygusal yn de olan iletmelerdir. Bu sebeple aile iletmeleri incelenirken, iletmeciliin rasyonel yn olarak ifade edilen verimlilik, karllk, retkenlik gibi ilkelerin yan sra duygusal faktrlerin de dikkate alnmas bir gereklilik olmutur. Aile iletmelerinde srdrlebilirliin ve sonraki kuaa devrin baaryla salanmas noktasnda, temelde yapsal olarak birbirine zt iki sistem gibi alglanan aile ile iletme kltrnn senkronizasyonu byk nem tamaktadr. Aile iletmelerini baarya tayan deerleri, ilkeleri, normlar, vizyon ve misyon anlayn, sonraki kuak aile yelerinin srdrlebilir klmas rasyonel ilkeler nda yaplan dzenlemelerin yan sra, duygusal sahiplik olgusunun yaratlabilmesi ile mmkndr. 1. GR letmelerin bykl, aile yaps, aile deerleri, kariyer planlamalar ile balantl olarak ele alnan sahiplik olgusunun varl, bu deerlerin aile yesinin kiiliiyle zdelemesi durumunda mmkn olacaktr.
145

Psikologlar bunu balanma olarak ifade etmektedir. Sz konusu balanma, anlalmaz bir yaknlamann tesinde, akln derinliklerinde insann kimliine geen bir ballk eklinde tanmlanmaktadr. Aile yelerinin i ve d evreyle olan ilikilerinde duygularn etkisi byktr. Bu nedenle, atmalarn nlenmesinde duygularn etkin kullanm byk nem tamaktadr. Aile iletmelerinde srdrlebilirliin nndeki en byk sorun olarak karmza kan atmalarn temelinde; aile yelerinin gelecek kaygs, belirsizlik, aile yeleri arasndaki rekabet, gven eksiklii, dedikodu kltr, duygusal doyumsuzluk ve duygusal aidiyetsizlik gibi nedenler bulunmaktadr. Sonuta atmalar, fonksiyonel olsun ya da olmasn, znde duygusall barndrr ve bireylerin ya da gruplarn amalarna kar bir tehdit alglamas eklinde ortaya kar. Kurucu kuak, aile yeleri arasnda duygusal sahiplii yaratmak ve srdrmek iin doru tedbirleri almak ve duygusal sahipliin kendi kendine oluaca artlar yaratmakla ykmldrler. Unutulmamaldr ki, sonraki kuak ile iletme arasndaki iliki ne kadar olumlu ve ift ynl olursa duygusal sahiplik olgusu o kadar gl olacaktr. 2. ALE LETMELERNDE ATIMA VE NEDENLER atma konusunun yalnzca davran bilimlerinde deil, ekonomiden siyasal bilimlere kadar uzanan ok eitli alanlarda tanm yaplmtr. Btn bu farkl tanmlarn ortak noktalar dikkate alndnda, atmay birka farkl ekilde tanmlamak mmkndr. Buna gre, atma, iki veya daha fazla kii veya grup arasndaki eitli kaynaklardan doan anlamazlk olarak tanmlanabilir (Koel, 2005). Daha geni ifade ile atma, iki ya da daha fazla rgt yesi ya da grup arasnda fonksiyonel bamll olan ilerde almalarnn gerekliliinden ve/veya farkl statler, amalar, deerler ya da alglamalara sahip olmalarndan dolay ortaya kan bir anlamazlk eklinde tanmlanabilir (Kl, 2001). Sonuta nasl tanmlanrsa tanmlansn her trl atmann iinde; krgnlk, kzgnlk, fke, rekabet, vb. ou zaman duygusal temelli olan davranlar ve hisler yer almaktadr. atma, rekabetin ounlukla iddet odakl ve dmanla ak olan eklidir (Gney,1998). rgtsel anlamda ise March ve Simon (1958) atmay, standart karar verme mekanizmalarndaki bir aksakln meydana gelmesi, bozulma olarak ifade etmektedirler (Aykan,2008). rgtsel atma ise rgt iindeki birey ya da gruplarn, kendi ilerinde, birbirleri aralarnda, rgtle aralarnda, eitli ve farkl nedenlere bal olarak uyumazlk, anlamazlk ve/ya birbirine ters dme eklinde ortaya kan deiken zelliklere sahip bir etkileim sreci olarak ifade edilmektedir (Skmen ve Yazcolu, 2005). rgtlerde atma herhangi bir karar verme durumunda bireylerin alternatifler arasnda tercih yapamadklar zaman veya bireylerin ayr ayr seenekleri tercih etmeleri durumunda ortaya kmaktadr (Akat vd, 1999). rgtn hangi dzeyinde ve kimler arasnda ortaya karsa ksn, bir atmay etkin ynetebilmenin ilk art, nedenlerini doru tespit etmektir. atmann varln kabul etmek ve nedenlerini doru analiz ederek deerlendirmek, zme daha salkl ulamay da mmkn klmaktadr. Genel olarak rgtlerde atmann ortaya kma nedenleri aadaki tabloda yer almaktadr: TABLO: atmann Nedenleri YAPISAL FAKTRLER 1-blm ve yetki belirsizlii 2-Fonksiyonel bamllk 3-Kt kaynaklar 4-Ama farkllklar 5-Stat farkllklar 6-rgtn bykl BREYSEL FAKTRLER 1-Beceri ve yetenek farkllklar 2-Kiilik farkllklar 3-Alglamada farkllklar 4-Ahlaki deerler 5-Duygular 6-letiim eksiklikleri ve engelleri

Kaynak: Adnan Ceylan vd.; atmann Sebepleri ve Ynetimi, Dou niversitesi Dergisi, Say: 2, 2004

146

atma konusunda sebebi ne olursa olsun, baarl olabilmek iin dikkate alnmas gereken hususlar mevcuttur. Bunlar, atma normaldir ve fikirlerin farkll salkldr; ynetilen atmalar faydaldr ve sre sonu kadar nemlidir. atma her iletme iin kanlmazdr ancak tartmann iine aile yeleri girdii zaman bu daha sklkla yaanmaya balamaktadr. Sermaye yaps ya da ynetim uygulamalar konusunda kardeler arasndaki rekabet, atma veya eler arasndaki tartmalar aile ynetimindeki bir iletmede byk gerginliklere neden olabilmektedir. Ailenin deerleri ve iletmenin deerleri elimeye baladnda atmalar da artabilmektedir (http://www.businesslinkkent.com/cmn/viewdoc.2004). Aile irketleri aile dinamikleri ve iletme dinamikleri olmak zere iki grup faktrn etkisi altnda faaliyet gstermektedir. Bu iki grup dinamiin aile irketi ats altnda bir araya gelmesi ve etkileimi aadaki ekilde ifade edilmektedir: EKL: Aile irketlerinde letme ve Aile Arasndaki likilerin Dinamikleri

Kaynak: Michita Champathes Rodsutti and Piyarat Makayathorn; Organizational Diagnostic Factors in Family Business; Development and Learning in Organizations, Vol.19, No.2, 2005.

Aile dinamikleri (aile yaps) daha ok duygusal odakl faktrlerden olumaktadr. Bu faktrler annebaba ve ocuk ilikisi, akrabalk ba ile bal amca, day, hala, teyze, bykanne, bykbaba gibi aile yeleri arasndaki i ilikileri kapsamaktadr. letme dinamikleri (organizasyon yaps) ise rasyonel odakl verimlilik, etkililik, etkinlik, retkenlik, karllk gibi faktrleri iermektedir. Aile irketlerinde sorunlar aile ve iletme dinamiklerinin karlat noktada meydana gelmektedir. Duygusallk ve rasyonellik ilkelerini entegre edemeyen, uyumlatramayan aile irketleri eitli sorunlar ve buna bal atmalar yaamaktadr. Aile iinde eler arasnda, ebeveynler ve ocuklar arasnda, kardeler arasnda veya bykbaba, bykanne, hala, teyze, amca, day arasnda herhangi bir nedenle meydana gelen atma aile ii atmalar eklinde tanmlanmaktadr. Aile ii atmalar eitli nedenlere bal olarak meydana gelmekte ve farkllklar gstermektedir. Bu nedenlerin ilki aile yelerinin ok yksek duygusal balarla birbirlerine bal olmalardr. Duygusallk atmalar arttrmakta ve younlatrmaktadr. kinci neden aile yelerinin uzun sreli ilikilerin iinde olmalar ve birbirleriyle sklkla etkileim iinde bulunmalardr.

Sonuta her aile ayr, kendi kurallarna itaat eden ve dardan gelen mdahalelere kar koyan bir grnm sergilemektedir. Bu da uzun, kark ve sancl atmalara neden olabilmektedir. zm olarak da aileler problemlerden saknmak, atmalar bastrmak ve birbirlerinden ayrlmak iin uramaktadrlar (Malek,2004). Bir aile iletmesi yaratmak ve onu baarl klmak iin ka yl veya ka jenerasyon getii nemli deildir. sel (aile ii ) atmalar btn rakiplerin birlemesinden daha ok aile iletmesine zarar vermekte ve onu paralayabilmektedir. Bugnn i dnyasnda aile yeleri yaratc fikirlerle ortaya kmak ve birlikte almaktan daha ok, birbirlerini sulamaya ve birbirleriyle savamaya daha fazla zaman harcadklarnda uzun sreli olmalar imknsz hale gelmektedir. Aile yelerinin niin savatklarnn tipik bir nedeni de snrl kaynaklara sahip olmalardr. Her iletmede, bir miktar para, birka hissedarlk ve st ynetim pozisyonu mevcuttur. Aile yelerinin her biri yneticilik iin, para ve hissedarlk iin kendisinin en uygun olduuna gl olarak inandnda, dier btn aile
147

yelerini memnun etmek glemektedir. Aile iletmelerindeki atmalarn dier bir nedeni de deiimdir. Baz aile yeleri deiimin zorunlu ve gerekli olduuna, iletmede deiim olmakszn gelimenin olamayaca fikrine inanmaktadrlar. Dierleri ise deiime direnmek iin akla san, makul nedenler olduuna inanmaktadr. Bu dncedekilere gre eer iletme iini iyi yaparsa deiime zaten ihtiya yoktur; kt yaparsa bunun iin para ve zaman yoktur. Bir aile iletmesinin atmadan kanmann nasl olacana bakmamas gerek bir meydan okumadr. Ancak bu tmyle imknszdr. nk iletme atmayla nasl baa kacana ve atmay yapc olarak nasl zmleyebileceine nem gstermek zorundadr. Aile yelerinin atmayla urama, baa kma yollar onlarn bireysel kiiliklerine de baldr. Bazs my way or the highway-benim yolum veya anayol yaklamna sahiptir; dierleri uzlamay tercih eder ve bazlar da bir sorunun varln hatta olasln inkr etmek iin uramaktadr. Gerek problemin zmlenip zmlenmedii ise farkl bir hikyedir. Bir aile iletmesinde atma sklkla ok komplekstir, karmaktr ve grndnden ok daha derindir. Para veya hisse ile ilgili bir konu zmlendiinde atma zmlenmi gibi grnebilir ancak dier baz konular-ki btnyle farkl yapda olan- rnein ilk kez zmlenmeye ihtiya gsteren konular, aile yelerinin birbirlerini anlamak ve dinlemekte zorlanmas gibi sorunlar zme ulamadka tam anlamyla uzladan sz edilemez (Leone,2004). Bylesi atmalarn domamasn garanti etmek iin, ilk olarak iletmenin kimlii iin planlama yapmak ve potansiyel her tartmaya kar nlem almak anahtar yntemlerdir (http://www.businesslinkkent.com/ cmnlviewdoc,2004). Aile iletmeleri duygusal younlua sahip sistemlerdir ve bu nedenle birou olas atmalara aktr. Aileler ve iletmeler etkili atma ynetimine sahip olduklarnda hayatta kalmaktadrlar. zmlenmemi atmalar zararldr ve iletmeyi risk altna sokabilmektedir. Baarl aile iletmeleri incelendiinde, bunlarn atmay ynetmeyi iyi bildikleri, farkl fikirleri doru deerlendirebildikleri tespit edilmitir. Ayrca szkonusu irketlerde aile yelerinin rekabeti bir avantajdan haz aldklar, birlikte alabilme yeteneine sahip olduklar, birbirlerine kar drst ve ekonomik evresel deiime kar hzl tepki verdikleri ortaya konmutur. Aada bir aile irketinde atmay nlemek iin gelitirilen en iyi uygulamalar sralanmaktadr: a. b. c. d. e. f. Meritokrasi (meritocracy) temelli, ak gl liderliin varl, Tazminat, istihdam, terfi gibi konularda aile istihdam politikalarnn varl, Formallemi aile toplantlarnn yaplmas, Bamsz kurul ile gl, etkili ynetimin varl, Ak ve direkt iletiimin salanmas, Aile iin olduu kadar aile yesi olmayanlar iin de etkili insan kaynaklar ynetimi uygulamalarnn varl.

3. ALE LETMELERNDE DUYGUSAL SAHPLK Literatrde aile iletmeleri iki temel kriterle tanmlanmaktadr; sahiplik ve ynetim (Degadt,2003). Aile iletmeleri ile dier btn iletmeler arasndaki en temel farkllk, aile iletmelerinin hem i hem de aile ktlar ile ilgili olmasdr. Aile iletmelerinde verimlilik, sreklilik ve kar gibi konularla ilgilenmenin yan sra aile yelerinin katlm, istek, ihtiya ve beklentileri de dikkate alnmaktadr. Ksacas aile iletmelerinde ynetim ve iletme boyutlarna ek olarak aileyi de kapsayan duygusal boyut yer almaktadr (Aykan,2008). Duygusal sahiplik gelecek nesil ve aile iletmesi arasndaki dnm noktasn ifade etmektedir. Hissedilebilir fakat elle tutulamaz (Bjrnberg ve Nicholson,2008). Duygusal sahiplik (gen) aile yelerinin kendi aile iletmeleriyle olan ballklar ve iletmeleri ile zdeimlerini aklayan ilikilerin bilisel ve duyusal durumudur (Nicholson ve Bjrnberg, 2008). Aile iletmelerinde sonraki kuakta sahiplik olgusunun yaratlabilmesi, iletmenin srdrlebilir baars asndan byk nem tamaktadr. letmenin bykl, aile yaps, aile deerleri, kariyer planlamalar ile balantl olarak ele alnan sahiplik olgusunun varl, bu deerlerin ancak aile yesinin kiiliiyle zdelemesi durumunda gerekleecektir. Psikologlar bunu balanma olarak ifade etmektedirler. Balanma psikologlar tarafndan anlalmaz bir yaknlamann tesinde, akln derinliklerinde insann kimliine geen bir ballk eklinde tanmlanmaktadr(Nicholson ve Bjrnberg, 2008). Buna gre duygusal sahiplik olgusu, aile yeleri asndan yerleik kannn aksine sadece finansal fayda, sahiplik veya hukuki balaycln tesinde, sorumluluu, gururu, duygusal ba, zdeletirmeyi ve kiiselletirmeyi de ierisinde barndrmaktadr. Bu nedenle duygular iletmeler asndan kimi zaman iyi
148

ynetildiinde baarnn anahtar konumunda iken, kimi zaman iddetli ykmlara, tahribatlara ve paralanmalara sebebiyet veren bir g niteliindedir. Duygusal sahiplik olgusu farkl yaklamla ilikili olarak aklanmaktadr. Bunlardan ilki evrimsel psikoloji adyla bilinen Darwinizm yaklamdr. Bu yaklam aileyi, biyolojik reme kayna, ekonomik retim ve tketim, toplum iinde yaygn ibirlii ilevleri olan, uyum salayan bir varlk olarak kabul etmektedir (Nicholson,2008). Evrimsel psikoloji insan davrann doa ile ilikisi iinde inceleyen bir bilim daldr. Biyolojiden kltre giden yolda bir kpr vazifesi ile insan doasn yeni bir anlayla aklamaktadr. Evrimsel psikoloji iki ayr bilimsel olgunun bir sentezidir: Evrimci biyoloji ve bilisel psikoloji. Evrimci biyolojinin kaynan C. Darwin'in Trlerin Kkeni (1859) adl almas oluturmaktadr. Darwin evrimi doal seilim ile aklamaktadr. Evrimin iki yasas, yani hayatta kalma ve kendini oaltma, canllarn davranlarn belirlemekte ve evrimci psikolojinin doasn oluturmaktadr. kincisi ise 1950-1960'lardaki bilisel devrimdir. Bilisel psikoloji, dnce ve duygu mekanizmasn veri ve bilgi ilem kavramlaryla aklarken, insan davranlarnn zihinsel srelerin sonucu olduunu ve zihnin bir bilgisayar gibi altna vurgu yapmaktadr (http://en.wikipedia.org/wiki/Evolution). Ailede ve doal olarak aile iletmelerinde ebeveynler genetik yatrmlarnn zerindeki etkilerini devam ettirmek isterken, ocuklar kendi balarna ve ayr olarak kendi ilgi alanlarn kendileri belirlemektedirler. Bu yzden, ebeveynler ile ocuklar arasnda kiminle evlenmeleri gerektii, nasl yaamalar ve nasl almalar gerektii, yaam biimi seimleri, iletiim biimleri vb. gibi konularda atmalar yaanmaktadr. Yaanan sorunlarda kltrel farkllklar olsa da aslnda konular tamamen evrenseldir(Nicholson,2008). Duygusal sahiplik olgusunun olumasna ilikin ikinci kuramsal yaklam Sosyal Kimlik Kuramdr. Bu yaklam Henri Tajfel ve John Turner tarafndan 1970lerin ortalarnda gelitirilmitir. Kuram, grup yeliini, sregelen ou yaklam gibi kurumsal ya da biimsel bir kavram olmaktan ziyade birliktelii, bizlii, ait olmay ieren sosyal psikolojik bir kavram eklinde ele almaktadr. Gordon Allport yapt tanmlamada sosyal psikolojiyi, "bireylerin dnce, duygu ve davranlarnn, dierlerinin, gerek ya da dlenen varlndan nasl etkilendiini anlama ve aklama giriimi" olarak tanmlamaktadr (Demirta,2010). Duygusal sahiplik olgusunun tanmlanmasna ilikin nc yaklamda Ballk Kuram (Attachment Theory)dr. Bu yaklam ilk defa John Bowlby (1969,1973,1980) kk ocuklu annelerin etkileimi almasnda gelitirmitir. Bu kavram dier birok yazar tarafndan da, yaknlk ve uzaklk asndan ocuklarn ebeveynleri ve bakclar ile olan farkl balanma ekillerini ifade etmek iin kullanlmtr. Gerekten balanma ekilleri yaam sresi boyunca kimlik oluumunda ve yakn ilikilerde hayati rol oynamaktadr. Evrimsel bak asndan balanma iin motive edenler koruma ve neslin devamn salama niyetindedir. Bunun ktlar ise sevgi, ballk ve scaklktr (Nicholson,2008). Aile iletmelerinde gelecek nesil yelerin ocuklukta maruz kald deiik ebeveynlik rejimlerinin, farkl ya gruplarnda ve ailenin ilk, orta veya sonuncu ocuu olmasna bal olarak, farkl balanma tarzlar sergiledii belirlenmitir. nk ilk doan ocuklar ailelerinin isteklerini ve hedeflerini sadakatle izlemeye hazr olurlarken, sonradan doanlar daha asi ve yollarn kendileri bulma eilimindedirler, Ballk teorisi bu fakllklarn nedenini genetik davran ile aklamaktadr (Inge,1992). Duygusal sahiplik olgusunun yaratlmasnda sonraki kuan zihinsel ve duygusal olgunluu byk nem tamaktadr. nk sonraki kuan duygusal sahipliinin geliimine etki eden birok faktr vardr. letmenin bykl, aile kltr, kariyer planlamalar, iletmenin yaamn srdrecek tek bir adayn olmas gibi. Fakat arzu edilen ve nerilen, sonraki kuaa: varlk eitiminin; (sonraki kuaa aile iletmesi hakknda bilgilerin verildii, elde edilen varln nasl ve hangi srelerden geerek elde edildii konusunda eitimi kapsar), karakter eitiminin; (sonraki kuaklara temel insan deer ve erdemleri kazandrma, deerlere kar duyarllk oluturma ve sorumluluk bilincinin kazanlmasna yardmc olmaktr.) ve kaos ynetim eitiminin; (aile iinde ve i hayatnda yaanan kaos nasl zlr) verilerek duygusal sahiplik olgusunun oluumuna zemin hazrlamak gerekir (Akng,2008). 4. DUYGULAR VE DUYGULARIN YNETM amzda yaanan hzl deiim ve dnm bireylerde gelecek kaygs, belirsizlik duygusu, acmasz rekabet, bireyleraras mcadele, gvensizlik ve duygusal doyumsuzluk, sosyal yalnzlk gibi birok sosyal ve duygusal sorunlarn temelini oluturmaktadr (Tremen ve ankaya,2008). nsan davranlar zerinde duygusal akln egemen olmasn engelleyerek, duygular ok iyi tanmak ve onlar doru yerde, doru zamanda ynetebilmek ve ynlendirebilmek nemlidir. Bu sreci, duygularn bireyi
149

tutsak almas olarak deil, bireyin duygularn etkili ynetme sreci eklinde ifade etmek mmkndr. nsanlarn evrelerindeki her eye kar duyduklar, hissettikleri ve gsterdikleri tepki ve yaklamlarn etkileyen, belirleyen olumlu ve olumsuz davranlar tespit ederek, bunlar ayrt edebilme beceri ve srecini duygu ynetimi olarak tanmlamak olasdr (eitiolu,2003; Yaylac,2006). Duygular ve onlarn yaamdaki deeri ile akl ve duygu atmas iki bin yllk bir gemie sahiptir. Duygular Antik Yunan dnemindeki filozoflardan gnmze kadar nemini koruyan bir tartma olmutur. Platon bireyin tm renme aamalarnn duygu odakl olduunu dile getirirken, Aristo, birisine kzmak kolaydr, ancak doru kiiye, doru lde, doru zamanda, doru sebeple ve doru biimde kzmak, ite bu ok zordur diyerek, duygular doru ynetmenin neminden sz etmitir. Dolaysyla duygular, gemite olduu gibi bugn ve gelecekte, hem bireyin gnlk yaantsnn hem de rgtsel hayatn vazgeilmez unsurlar olacaktr (Aksarayl ve zgen,2008). alma yaamnda duygu konusunun olduka uzun bir gemii olmasna ramen, rgtlerde duygulara ynelik modern aratrmalarn sosyolog A.R. Hochschildin duygusal emek (emotional labor) stne yazd kitab The Managed Heart ile beraber balad kabul edilmektedir. Duygular, bireyleri evrelerinde gelien eitli olaylardan haberdar ederek, kiisel amalarna katk salamaktadr. Duygulara ilikin en nemli zellik bir amaca ynelik olmalardr. Dolaysyla bireylerin evrelerinde yer alan herhangi bir olay, durum, koul veya kii, sz konusu duygular harekete geirmek suretiyle ortaya kmasna neden olmaktadr. Duygular konusundaki kritik nokta, duygularla ba edebilmek ve onlar doru yne kanalize edebilmektir. Bunun anlam, duygularn ne olduunu fark etmekle yetinmeyerek, onlar tanmann ve etkin kullanmann yntemlerini renmektir (zkalp ve Cengiz,2003). Aile yelerinin i ve d evreyle ilikilerinde duygularn etkisi byktr. Bu sebeple, atmalarn nlenmesinde duygularn etkin kullanm byk nem arz etmektedir. atmalar, fonksiyonel olsun veya olmasn, zende duygusall barndrr ve bireylerin ya da gruplarn amalarna kar bir tehdit alglamas eklinde yaanmaktadr (Jordan ve Troth,2004). Duygulardan kaynaklanan atmalar iletmelerde en ok gereksinim duyulan rasyonelletirme ilkelerinin uygulanmasn da engellemektedir. Leninin de ifade ettii gibi: duygular fena akl hocalardr (Akyol,2009). Bu nedenle etkin ekilde ynetilmeleri bir zorunluluktur. 5. BR ALE RKET VE ONUN HAZN HKYES: MODA DEV GUCC Bu almada bir aile irketi olan Guccinin gemiten gnmze yaam evresi ele alnarak vaka analizi yaplmtr. Hikayede duygusal sahiplik olgusu ve duygular iyi ynetilmediinde yaanan atmalarn aileyi nasl hzl bir ekilde ke gtrd tasvir edilmeye allmtr. Zira almann teorik ksmnda da ifade edildii zere, bir aile iletmesi yaratmak ve onu baarl klmak iin ka yl veya ka jenerasyon getii nemli deildir. sel (aile ii ) atmalar btn rakiplerin birlemesinden daha ok aile iletmesine zarar vermekte ve onu paralayabilmektedir. Bugnn i dnyasnda aile yeleri yaratc fikirlerle ortaya kmak ve birlikte almaktan daha ok, birbirlerini sulamaya ve birbirleriyle savamaya daha fazla zaman harcadklarnda uzun sreli olmalar imknsz hale gelmektedir. Gucci markas, 1906 ylnda, Gucci'nin GG logosunun bakahraman olan Guccico (Guido) Gucci tarafndan kurulmutur. Marka daha sonra Guccinin olu Rodolfo, devamnda da onun olu olan Maurizio tarafndan ynetilmitir. Tam seksen yl boyunca Gucci ailesi tarafndan idare edilen ve lks endstrisinin gz bebei haline gelen bu dev marka 1993 ylnda Maurizio Gucci tarafndan satlmtr. Ailenin trajik yks de bylece balam oldu. irketteki tm hisselerini satan ailenin znts bununla da son bulmamtr. Maurizio Gucci, kendi karsnn tuttuu bir kiralk katil tarafndan 1995 ylnda ldrlmtr (http://www.elle.com.tr/roportaj/00987/). Bu hikaye talyann Floransa kentinde hasr apka yapm ile geimini temin eden kurucu Guccico (Guido) Gucci ile balamaktadr. Gucci bir terzi kz olan Aida Calvelli ile evlenir ve Aidann gayrimeru olan olu, Mussolininin partisinde yerel bir memur ve ailenin ykmnn bir belirtisi Ugoyu sahiplenerek, kendi nfusuna alr. Daha sonra Aida hamile kalr ve hem ilk ocuklar hem de tek kzlar olan Grimalday dnyaya getirir. Sonrasnda drt tane erkek ocuklar olur ancak birisi bebekken lr. Hayatta kalanlar ise 1905te doan Aldo, 1907de doan Vasco ve 1912de doan Rodolfodur.
150

Guccico Gucci birikimleri ve bir arkadandan ald 25.000 Liret bor para ile Floransada Guccinin ilk perakende dkkann at. Almanya ve ngiltereden kaliteli ithal deri rnler getirerek turistlere satyordu. Bir sre sonra maazann yanna bir kk dkkn daha aarak, kendi deri rnleri ile ihra ettii derileri birbirine ekleyerek kaliteli tamir ileri de yapmaya balad. Bu arada ocuklardan Ugo hari dier hepsi aile iinde almaya balamt. Ticaret konusunda en merakl ve baarl olan Aldo idi, Vasco bo zamanlarn burada geirmekten zevk alyordu, Rodolfo ise hayali film endstrisi olmasna ramen aile irketinde de alyordu. Bir baba olarak Gucci, sert kiilii ile disiplinli bir baba idi. ocuklarna da aile iinde saygl olmalarn emrederdi, ocuklarna verdii deeri sert bir ekilde gsterirdi. Aldo 1925 ylnda yirmi yanda iken aile iinde almaya balad. Yetenei ve ilgisi sayesinde ksa srede dikkat ekmeye balad. Olwen ile evlendi ve art arda Giorgio, Paolo ve Roberto adnda erkek ocuklar oldu. Rodolfo ise aktr olma isteinden dolay babasyla anlaamyordu ve iten ayrlma karar alarak aktrl seti. Bu arada Aldo onun brakt ilerle de ilgilenerek kendisini iyice kantlad ve yeteneklerini arttrd. Babas da onun yeteneklerinin ve ilgisinin farkndayd, ou kez onun fikirlerini kabul ediyordu. Bu arada Rodolfo aktrlkte umduunu bulamayarak babasna tekrar aile iinde almak istediini bildirdi. Rodolfonun ie ilk katks Milan dkknn iletmek olmutur. Daha sonralar ise Gucci antalarnn tasarmnda nc rol stlenmitir. Rodolfo Gucci bu arada gen bir aktris ile evlenmi ve Maurizo adnda bir olu olmutur. Guccico Gucci yava yava Aldonun bu iin lideri olmasna izin vermi ve onun 1953de lmne kadar Aldo irketin gcn eline almtr. Baba Gucci oullarna geride bir imparatorluk brakarak len bir milyonerdi. Ancak bu miras yznden tartma kacan da biliyordu. Bu sebeple, ilk aile stratejisi olarak ocuklarnn birbirlerine kar saygl olmalarn tlyordu; ikinci stratejisinde Gucci ocuklar arasnda bir rekabeti bilerek balatmt ona gre bu yar onlarn daha iyi olmas iin birbirlerini tevik edici olmalyd. ncs ise, cinsiyet ve grev konusundaki inanlarna bal geleneki biri olarak Gucci kz Grimaldiyi mirasn dnda brakmtr. Grimaldi mirasn nemli bir blmnden hari tutulduunu rendiinde buna ok sinirlenmi ve mahkemeye bavurmutur ancak mahkemeyi kaybetmitir. Buna ramen kocas ile dkknlarda durmadan almtr. Aldo Gucci Dnemi: Aile irketinin imdiki lideri Aldo olmutu. Aldo haftada iki ya da kez kardeleri Vasco ve Rodolfo ile toplantlar yapyordu. Bu toplantlar ona kardeleri nezdinde gven kazandrmt, bylece btn stratejik ynetim zgrln de ona brakmlard. Aldo bu arada yava yava oullarn da iin iine ekmeye ve altrmaya balamt. O, dnceli ve hkmedici bir baba idi. ocuklardan Giorgio ve Roberto Newyorktaki ofiste babalar ile almaya baladlar. Ancak bir sre sonra Giorgio babasnn glgesi altnda kalmak istemedi ve ayrlarak Romadaki maazann ynetimi iin talyaya dnd. Paolo ise daha farklyd. Floransada kendi bana almay tercih etti. Ayrca Paolo babasnn baskc bir tarz olduunu hep dile getirdi ve kar kt. Bylece Aldo ocuklarnn glkle alacaklarn imdiden fark etmi oluyordu. Her eye ramen Aldo bir giriimci ve lider olarak ok baarlyd. 1974 ylna kadar dnya apnda 14 Gucci maazas ve 46 tanede butik maaza amt. Oullar aracl ile parfm iine de girmeye balamlard. 1974de Vasco hissesini kars Mariaya braktktan sonra kanserden ld. Bunlarn hi ocuklar olmamt. Rodolfo ani bir hastalkla kars Alessandray kaybedince aile byk bir ykma urad. Bu olay sonunda Rodolfo tek ocuu olan Maurizioya kar daha dkn olmaya balad. Sokakta dahi onu takip ettiriyordu. Ceza vermek iin zaman zaman cebindeki azck paray da alyordu. Bu durum Maurizioyu babasna kar daha asi yapyordu. Babasna bir ey sormaktan nefret ediyordu. Bylece Rodolfo olu Maurizionun Patrizia Reggiani ile evlenmesine de engel olamamt. Ona gre gelin ve ailesi olunu paras iin tercih ediyordu ama bunu oluna bir trl anlatamamt. Rodolfonun kendisi ise bir daha hi evlenmedi. Paolo Gucci: Tartmasz olarak ailenin yzkaras olan ismidir. Srekli olarak babas bata olmak zere ailenin aleyhine alm bir isimdir. Daima aileden ayr bamsz alma isteinde olmutur. Bunun iinde yeterli derecede ve istedii, bekledii destei bulamaynca asilemitir. Uzun bir mddet amcas Rodolfo tarafndan destek grmtr. Ancak yaptklar karsnda bir sre sonra amcas da hogrsn yitirmi ve New Yorkta babasnn iinde almaya gitmesini nermitir. Ancak o kimseye haber vermeden valizini alarak kendi bana talyadan ayrlp New Yorka girmitir. Hatta amcasnda almaya karar bile vermitir. Bu arada babas Aldoyu da fkelendirmenin yollarn aramaktadr. Bir sre sonra PG Collectionu piyasaya srd ancak Paolonun bu ismi karalayacan dnen babas onu aile iinden de kovdu. Kovulduunda Paolo 28 yandayd. Uzun bir zaman sonra Aldo, Paolo ile aileyi tekrar birletirmek istedi. Ailenin tamam ile yenilen bir yemekte Aldo, oullarna irketten %11 hisse verirken yalnzca Paoloya %17lik hisse veriyor ayrca PGi de iine alan rnlerin ticaretinde yeni bir datmn liderliini de ona veriyordu. Ancak Paolo babasna gvenmiyordu, nitekim daha sonra yaplan toplantlarda Paolonun btn nerilerinin reddedilmesi de onu hakl karyordu.
151

Paolo bu ite bir hile olduunu anlamt. Sonraki sre ierisinde yaplan bir kurul grmesine Paolo hazrlanarak gelmi ve deyim yerindeyse kartlarn masaya amt. Toplantda sylenecek konular ve sorunlar o ezberinden okumaya balamt. Ancak dier yneticiler onun bu davrann dikkate almadlar bile. Hatta Paolo sylediklerini kaydetmek iin toplantya bir de cihaz getirmiti, kaldrmas istendi, kaldrmaynca da Aldo cihaz yere frlatt. Toplant sona erdiinde Paolonun yz izikler iindeydi ve bu durum onu daha da hrslandrmt. Guccide alt yllarda btn finansal dkmanlar biriktirmiti, incelediinde Aldonun adn tayan sahte bir fatura sistemi kararak kardelerinden milyonlarca dolar alabileceini fark etti. PG markasn da kullanarak onlar tehdit etmeye karar vermiti. Maurizio Gucci: Maurizio kuzeni Paolonun aksine amcasnn gvenini kazanmtr. Babasnn 1983te lmnden sonra kendisine kalan %50 hisse ile irketin ynetimini ele geireceine inanyordu ancak tek eksii babasndan kaynaklanan kendine olan gvensiz yaps idi. Aldo bu noktada konuda yanlyordu ve hata yapyordu. Bunlardan ilki, Maurizionun Gucciyi sarsacak gcn fark edememiti. kincisi olu Paolonun kendi abalar ile kendi ad altnda kazanma kararn ve hrsn hafife almt. ncs ve daha nemlisi, Amerika Devletleri Milli Gelirleri Hizmetleri tarafndan kendisine yaplan tehdidi ok fazla nemsememiti. Gucciyi sanki kendi bankas imi gibi kullanarak kardeleri ve kendi hesabna usulsz yoldan paralar aktarmt. Amcasnn tutuklanacana inanan Maurizio yeni bir giriimde bulunarak Gucci Licensing (Gucci Ruhsat) ad altnda Paolonun yeni kurduu irketi destekleme karar ald. Bylece Gucci markas ad altndaki btn ruhsatlar kontrol edilecekti. Paolo ile karlkl hisseler konusunda da bir anlama yapt. Hareketli akrabalarn yer ald Gucci dnyasnda Maurizionun Paolo ile olan birleme planlar da ksa srd. Maurizio daima sinsi planlar olan Paoloya ihanet etmiti. Ondan intikam almaya karar verdi. Maurizionun vergilerden kurtulmak iin dzenledii belgeleri mahkemeye sundu. Sonuta Maurizio tutukland. Ancak bu arada dier aile yelerini zorda brakacak ve kendi durumunu glendirecek yeni planlar da yapt. Rodolfo ve Giorgionun hisselerini satn almay baard. Aldoya ise yeni orta Invstcorpun da destei ile sadece %17 gibi bir oranda hisse brakt. Bylece Aldonun irketteki gc azalm oluyordu. Aldonun olu da onu sahiplenmedi ve onu satt. 1990 ylnda Aldo tkenmi bir adam olarak 84 yanda iken ld. Onun asi olu Paolo da 1995 ylnda bir cier hastalndan ld. Bu arada Maurizionun irketi birazda mararak, lks rnlere tekrar girme karar almt. Ancak iler planlad gibi gitmedi ve Gucci hanedanlnn sonu gelmeye balad. Bu arada Maurizio ei Patriziay da terk etmi ve Paola isimli bir kadnla birlikte yaamaya balamt, artk karsn sevmediini de sylyordu. Patriziaya haber gndererek soyadn kullanmamasn da istemiti. stelik ocuklarn da mirastan mahrum brakmt. Patrizia bir tr kanser hastalna yakalanmt ve btn arlarna ramen kendisine dnmeyen einden intikam almaya karar verdi. Sonuta 1995 ylnda 27 Mart gn bir kiralk katil tutarak ofisinde ldrtt. Sulu bulunarak 29 yla mahkum oldu (Gordon ve Nicholson (ev.M. Melih Sava), 2009). Szn z: Guccio Gucci Floransa'da kk bir deri rnleri irketi kurdu ve sonra olu da ona katld. Baba, rekabetin iyi performansa yol aaca inancyla evlatlarn birbiriyle yartrd. Her biri zaten edinmi olduu rol modellerine sahip olarak, nc kuaktaki kuzenler kan davasn srdrd. Bunlardan birisi, Maurizio irketin kontroln ele geirdi; ancak iflasla karlanca hisselerini aile dndan bir ortaa satmak zorunda kald. 19 Sara Gay Forden , kurucunun, evlatlar arasnda husumeti gelitirmekle irketin nihai olarak yitirilmesinin nn atna dikkat ekiyor (http://kobi.milliyet.com.tr/haber/kobi-en-iyi-10-aile-sirketinintarihi,4570). 6. SONU Aile iletmeleri duygusal younluu da olan iletmelerdir. Bu durum, uygulama boyutunda rasyonel iletmecilik kurallar ile bir araya geldiinde atmalarn sebebi de olabilmektedir. atmalardan saknmak ise sz konusu bu iki zt gibi grnen kutuplarn uyumlatrlmas ile mmkndr. Peki, bu nasl salanacaktr? zm aile iletmelerinde duygusal sahiplik olgusunu tanmlayarak, duygular etkin ekilde ynetmekten gemektedir. Maalesef lkemizdeki ve dnyadaki ou aile iletmeleri bunu fark edemedikleri iin dalm ve yok olup gitmilerdir. Bu almada Gucci markas doumundan kne bir vaka olarak ele alnm ve teorik erevede dikkatle incelenmitir. Duygusal sahiplik olgusunun yaratlmasnda sonraki kuan zihinsel ve duygusal olgunluu byk nem tamaktadr. nk sonraki kuan duygusal sahipliinin geliimine etki eden birok faktr vardr.

Sara Gay Forden, 10 aile irketinin hikyesini anlatt kitab ile tannmaktadr. Gucci ailesi de -Guccinin Evi: Cinayet, Delilik, Cazibe ve Hrsla lgili Duygusal Bir yk -bunlardan birisidir.
152

19

letmenin bykl, aile kltr, kariyer planlamalar, iletmenin yaamn srdrecek tek bir adayn olmas gibi. Fakat arzu edilen ve nerilen, sonraki kuaa: varlk eitiminin; (sonraki kuaa aile iletmesi hakknda bilgilerin verildii, elde edilen varln nasl ve hangi srelerden geerek elde edildii konusunda eitimi kapsar), karakter eitiminin; (sonraki kuaklara temel insan deer ve erdemleri kazandrma, deerlere kar duyarllk oluturma ve sorumluluk bilincinin kazanlmasna yardmc olmaktr.) ve kaos ynetimi eitiminin; (aile iinde ve i hayatnda yaanan kaos nasl zlr) verilerek duygusal sahiplik olgusunun oluumuna zemin hazrlamak gerekir. Tm bu konularda Gucci aile iletmesi yaam boyunca tamamen iyi niyetlerle, farknda olmakszn yaplan hatalarla bu sonucu yaamtr. Bu da bize aile iletmelerinde ailenin her trl duygularnn dikkatle incelenmesi gerektiini bir kez daha gstermi ve retmitir. KAYNAKLAR Akat, lker vd., letme Ynetimi, zmir: Bar Yaynlar Faklteler Kitabevi,1999. Akng, F., Aile letmelerinde Sreklilik, 3. Aile letmeleri Kongresi-Kongre Kitab, stanbul,18-19 Nisan 2008. Aksarayl, M., zgen, I., Akademik Kariyer Geliiminde Duygusal Zekann Rol zerine Bir Aratrma,Ege Akademik Bak,(2),2008. Akyol, T., Erdoan ok fkeli, Milliyet Gazetesi, 17 ubat 2009. Aykan, E., Aile letmelerinin atma Nedenleri ve atma Ynetimi Stratejileri: Kayseri linde Bir Uygulama, 3. Aile letmeleri Kongresi-Kongre Kitab, stanbul,18-19 Nisan 2008. Bjrnberg, A., Nicholson, N., Emotional Ownership: The Critical Pathway Between The Next Generation and Family Firm, Institute For FamilyBusiness, London Business Scholl,2008. Ceylan, A.vd., atmann Sebepleri ve Ynetimi, Dou niversitesi Dergisi, Say: 2, 2004 Degadt, J., Business Family and Family Business: Complementary and Conflicting Values, Journal of Enterprising Cultures, Vol.11, No.4,2003. Demirta,H.,A., Sosyal Kimlik Kuram, Temel Kavram ve Varsaymlar, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/23/665/8472.pdf, eriim tarihi 05.02.2010. Gordon, G., Nicholson, N., Aile Savalar, Karakutu Yaynlar, 2009. Gney, S., Davran Bilimleri ve Ynetim Psikolojisi Terimler Szl, Ankara,1998. http://en.wikipedia.org/wiki/Evolution http://kobi.milliyet.com.tr/haber/kobi-en-iyi-10-aile-sirketinin-tarihi,4570 http://www.businesslinkkent.com/ cmnlviewdoc,2004 http://www.businesslinkkent.com/cmn/viewdoc.2004. http://www.elle.com.tr/roportaj/00987 Inge, B., The Origins of Attachment Theory: John Bowlby and Mary Ainswort, Development Psychology, 1992. Jordon, P., Troth, A., Managing Emotions During Team Problem Solving: Emotional Intelligence and Conflict Resolution, Human Performance, 17, 2004. Kl, M., rgtsel atma ve Ynetimi (Edi. S.Gney(2001),Ynetim ve Organizasyon, Ankara: Nobel Yayn Datm), 2001. Koel, T., letme Yneticilii, stanbul:Arkan Basm Yaym,2005. Leone, G., Resolving Conflict in a Family Business, http://www.buzzle.com/editorials/text.2004. Malek, C., Family Conflict, http://www.crinfo.org/ck_essays/ck_family_conflict.cfm.2004. Nicholson, N., Bjrnberg, A., The Shape of Things to Come-Emotional Ownership and The Next Generation in the Family Firm, Chap.2 in Tapies J&Ward J, Family Values and Value Creation: The Fostering of Enduring Values within family-owned businesses,2008. Nicholson, N., Evolutionary Psychology and Family Business: A New Synthesis for Theory, Research and Practise, Family Business Review, Vol.21, Issue:1, 2008. zkalp, E., Cengiz, A.,A., yerinde Duygular ve Ynetimi. 11. Ulusal ynetim ve Organizasyon Kongresi. Afyon Kocatepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi.22-24 Mays, Afyon,2003. Rodsutti, M. C., Makayathorn P.,Organizational Diagnostic Factors in Family Business, Development and Learning in Organizations, Vol.19, No.2, 2005. Skmen, A., Yazcolu, ., Thomas Modeli Kapsamnda Yneticilerin atma Ynetimi Stilleri ve Tekstil letmelerinde Bir Alan Aratrmas, Gazi niversitesi Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi Dergisi, Say:5,2005. Tremen, F., ankaya, ., Ynetimde Etkili Bir Yaklam: Duygu Ynetimi, Kurumsal Eitimbilim, www.keg.aku.edu.tr., 1(1), 2008.

153

Aile letmelerinde Kalabalk Aile Sendromu le Baa kmada Yeni Nesil Aile Bireylerinin Gelecee Hazrlanmasna Ynelik zlenen Stratejilerin nemi ve Bir Vak'a Analizi

Dr. Nihat ALAYOLU stanbul Ticaret niversitesi Kkyal 34840, stanbul Tel: (0216) 489 18 88 (PBX) Faks: (0216) 489 97 14 E-posta: alayoglu@gmail.com

ZET Aile iletmeleri ile ilgili almalarda zerinde sklkla durulan ve birok aratrmaya konu olan temel sorunlardan biri, irketlerin devamllnn nasl salanaca hususudur. Bu konuda yaplan aratrmalar, aile iletmelerinin ksa mrl olmasn kurucularn muhafazakr tutumlar, devir plannn yaplmamas, yeni nesil aile bireylerinin yetitirilmesi ve gelecee hazrlanmasnda izlenen yanl politikalar, aile bireylerine ynelik bir istihdam stratejisinin olmay, aile iletme dengesinin kurulamay, aile bireyleri arasnda yaanan kuak atmalar ve benzeri birok faktre bal olduunu ortaya koymaktadr. Bu balamda ele alnan ve zellikle ok ortakl bir hviyet kazanmaya balayan ikinci ve nc nesil aile iletmelerinde ortaya kan nemli problemlerden biri de, literatrde kalabalk aile sendromu olarak yer alan husustur. Bu bildirinin amac, kalabalk aile sendromu arifesinde olan veya fiilen yaayan iletmelerin, bu sorun ile nasl baa ktklar, ncesinde alnmas gereken tedbirlerin neler olmas gerektiini ortaya koymaya almaktr. Bu kapsamda, ok ortakl bir aile iletmesi vaka olarak ele alnacak ve elde edilen bulgulara yer verilecektir. Anahtar Kelimeler: Aile iletmesi, kalabalk aile sendromu, formel eitim, informal eitim vaka analizi.

1.GR Aile iletmeleri, yaam evrelerinin farkl dnemlerinde farkl sorunlarla mcadele etmek durumunda kalmaktadr. letmelerin byme evresi, irketle birlikte ailenin de byd ve geniledii, yeni nesil aile bireylerinin eitimlerini tamamlayp i hayatna atlmaya hazr duruma geldikleri, evlilikler nedeniyle aileye dardan katlmlarn olduu, ynetimde kuak deiiminin gndeme alnmaya balad bir evredir. Yaplan almalar gstermektedir ki, gerek lkemizde gerekse dnyann farkl blgelerinde faaliyet gsteren bu evredeki aile iletmelerinin kar karya kaldklar en nemli sorunlardan biri kalabalklama dr. Literatrde kalabalk aile sendromu olarak yer alan bu sorun, ok sayda yeni nesil aile bireyinin iletmede ayn anda aktif rol almak istemesi, ancak iletmenin bu talepleri beklentiler erevesinde karlayamamas ile ortaya kmaktadr. Byk ounluunun henz ikinci kuaa devir aamasnda veya arifesinde olan lkemiz aile iletmelerinde, zellikle ocuk saysnn daha fazla olduu Anadoluda, kalabalklama sorunu sendrom
154

haline gelmeye balamtr. Bu sorun ile yz yze olan ancak ciddiyetinin farknda olmayan veya farknda olup da ne yapacan bilemeyen iletmeler yannda, planl yada plansz olarak hayata geirdii bir takm uygulamalarla sorunun iddetini azaltan veya teleyen iletmelere de rastlanmaktadr. Bu soruna ilikin zmler iletmenin bykl, hangi kuakta olduu, kurumsallama dzeyi gibi faktrlere bal olarak iletmeden iletmeye eitlilik gsterebilmektedir.

2. YEN NESL ALE BREYLERNN GELECEE HAZIRLANMASI VE KALABALIK ALE SENDROMU LE BAA IKMA STRATEJLER Dnya corafyasnda hemen her lkedeki aile iletmelerinin kar karya olduu en nemli sorunlarn banda kalabalk aile sendromu gelmektedir (Erdomu, 2007:83.) Bu sorun, zellikle henz ikinci kuaa devir aamasnda veya arifesinde olan lkemiz aile iletmelerinde de, zellikle ocuk saysnn daha fazla olduu Anadoluda, daha belirgin hale gelmeye balamtr. Yeni nesil aile bireylerinin eitimlerini tamamlayarak i hayatna atlma evresine gelmeleri ve irkette grev alma talebinde bulunmalar, zellikle bylesi bir sorunu nceden ngremeyen ve gerekli tedbirleri almayan aile iletmelerinde ileri daha da gletirmekte, sorunun sendrom haline dnmesine sebep olmaktadr. Anadoluda faaliyet gsteren bu durumdaki bir aile iletmesinin sahibi, yaadklar sknty u ekilde ifade etmektedir: irketi babamz kurdu. Biz kardeiz. ocuklarmz ilerin bana gelecek ekilde eittik, yetitirdik. Ancak, gelecekte ortaya kacak skntlar unutmuuz. imdi irketlerin ynetimine gemek isteyen aile yelerinin says 20yi geti. Bir kuak sonra bu daha da artacak. Sorunu nasl aacamz bilmiyoruz (Bazzal,, 2003.) Aile iletmelerinin geleceini byk lde etkileme potansiyeline sahip bu sorun nasl zlebilir? Yaplan baz almalar, bu sorunun almasnda aile iletmelerinin kendilerine zg bir takm zmler retme abas iinde olduklarn gstermektedir.

2.1. Yeni Nesil Aile Bireylerinin Gelecee Hazrlanmas Aile iletmelerinin pek oundaki kurucu ve hissedarlarn zihnini srekli megul eden temel sorulardan bazlar unlardr: Bizden sonra ne olacak? letmemizin gelecei emin ellerde olacak m? ocuklarmz, iletmemizi baarl bir ekilde ynetecek ve gelecek nesillere aktarabilecek mi? Yeni nesil aile bireylerinin ie ilikin tutumlar ne ekilde olacak? Eitimlerini tamamladktan sonra aile iinde mi almak isteyecekler; yoksa tamamen farkl bir alanda kariyer yapma yoluna m gidecekler? Eitimini tamamlayan ocuklarn hepsini iletmede beklentilerini karlayacak ekilde istihdam edebilecek miyiz? Kuzenler arasndaki dengeyi nasl kuracaz, buna imkn bulabilecek miyiz? Bu sorularn cevaplar, aile iletmesi liderlerinin, ocuklarnn yetime evresinde onlara kar takndklar tavr ve tutumlar ile dorudan ilintilidir. Genellikle aile iletmesi liderleri ocuklarnn eitimleri sonrasnda aile iletmesine girmek isteyeceklerini varsayar; bazlar ise, ocuklarna bask yaparak aile iinde almaya zorlar. Gelecee ynelik planlarn da buna gre yaparlar. Ancak, Aile byklerinin ocuklarnda bulunduklar ortamda irket ile ilgili yaptklar deerlendirmeler, onlarn gelecekte verecekleri karar zerinde nemli lde etkili olabilmektedir. Mesela, srekli iyerindeki sorunlardan ikayet eden bir babann ocuklar, byk ihtimalle ie ilikin olumsuz tutum gelitirecek ve tercihlerini farkl bir alanda kariyer yapma ynnde yapacaklardr (Leach &Bogod, 1999:177178.) Dolaysyla, zellikle gelecei imdiden dnerek gerekli planlar yapp, admlar atmayan aile irketi liderleri, ummadklar veya beklemedikleri sonularla kar karya kalabileceklerdir.. Bu nedenle, aile iletmesi liderleri ve hissedarlar, gerek iletmenin gelecee dnk hedeflerini gerekse ailenin yaps ve ihtiyalarn dikkate alarak, ocuklarn yetitirilmesi ve gelecee hazrlanmasna ilikin planlar zerinde ciddi ekilde dnmeli, onlarn yetitirilmesine ilikin programlarn hazrlamaldrlar.

2.1.1. Yeni Nesil Aile Bireylerinin Eitimi Yeni nesil aile bireylerin gelecee hazrlanmas ve yetitirilmesine ynelik eitimler temel olarak iki yntem altnda incelenmektedir: ba ve i d eitim yntemleri (Erdomu, 2007:179.) ba eitimi, bizzat ii yaparken gerekletirilirken, i d eitim ise, teorik eitimleri kapsamaktadr.

2.1.1.1. ba Eitimi
155

ba eitimi; planl, yaplandrlm, kontroll ve sistematik bir biimde deneyimli eitici (usta, ynetici vb.) tarafndan normal alma saatlerinde i banda kiiye bilgi ve beceri kazandrmaya ynelik bir eitim yntemdir (Erdomu, 2007:182.) Bu eitim yntemi, sadece dk beceri gerektiren ilerde deil, ayn zamanda yneticilie hazrlanan veya belli bir pozisyonda ie yeni balayanlarn ie ve iletmeye hzla uyum salamas asndan da yararldr (Cannell, 1997:28.) Yeni nesil aile bireylerinin yetitirilmesinde nemli bir yeri olan ve iba eitimleri iinde deerlendirilebilecek iki nemli uygulama ise, rotasyon ve mentorluk tur. Rotasyon. Bir rgtte igrenlerin blmler aras yatay transferi olarak tanmlanan rotasyon, aile iletmelerinde yeni nesil aile bireylerinin gelitirilmesi program erevesinde, iletmenin btn fonksiyonlar ile ilgili deneyim kazanmasn salamak iin yaplr (Erdomu, 2007:183.) Dier taraftan, bu yntem sayesinde gen aile bireylerinin, hem mevcut performanslar, hem de hangi tr ilere daha yatkn olduklar deerlendirilir. Bylece, potansiyelleri asndan uygun olan blmde ve uygun olan pozisyonda greve balatlma imknna sahip olunur. Mentorluk. Bir nevi sk usta-rak ilikisine dayanan mentorluk, tecrbeli ve yetkin kii tarafndan, zerinde mutabk kalnan ama ve hedefler dorultusunda, deneyimsiz fakat gelecek vadeden genlerin eitilmesi ve gelitirilmelerinin salanmasdr (Alayolu, 2006:536.) Mentorluk, eitme, gelitirme, yetitirme, evreye uyumlu hale getirme, sosyalize etme, nn ama, destekleme, belirli norm ve deer yarglarn kabul ettirme ve korumay kapsamaktadr (Koel, 2003:25.) Bu boyutuyla mentorluk; yetenekli genlerin, gelecein yneticileri ve liderleri olarak hazrlanmasnda ve onlarn kariyer geliimine ciddi ekilde katk salayacak etkili bir yntemdir. Yeni nesil aile bireylerinin, aile iletmesinde aktif olarak grev alaca dnemde mentorluk uygulamas, daha da nem kazanmaktadr Aile iletmelerinde mentorluk uygulamas, aile iinden veya dndan deneyimli bir kiinin gzetiminde yaplabilir. Bu balamda, zellikle aile bykleri, yeni nesil aile bireylerine mentorluk yapmak suretiyle hem onlarn gelecee hazrlanmasnda aktif rol alabilir, hem de uzun yllar boyunca ar bedeller deyerek edindikleri bilgi ve deneyimlerini ilk elden aktararak, onlar gelecekte yapabilecekleri hatalar nedeniyle ortaya kabilecek muhtemel kayplardan byk lde koruyabilecektir (Alayolu, 2006:536.) Trk aile iletmeleri incelendiinde, baarl olmu bir ok i adamnn yetime dnemlerinde mentor rol oynayan deneyimli bir byn (genellikle baba veya dedenin) etkili olduu grlmektedir. Mesela hem Sakp Sabanc hem de Seluk Yaar babalarnn nezaretinde ii rendiklerini, kendilerini yetitirdiklerini ve baz kararlarda babalarn ynlendirdiklerini ifade etmektedirler. Yine bu srete bir mentor olarak babalar, bazen de dedeler, i deneyimlerini paylamann yannda, aile deerleri ile i ve ticaret ahlakna ilikin ilkelerini de yeni nesil aile bireylerine aktarmakta imknna sahip olmaktadrlar (Erdomu, 2007:184-186.)

2.1.1.2. D Eitim Yntemleri Yeni nesil aile bireylerinin gelecein iadam, ynetici ve liderleri olacaklar dnlrse, onlarn yetimeleri ve gelecee hazrlanmalarnda i d eitimler de iba eitimleri kadar gerekli ve nemlidir. d eitim yntemlerini formel ve informal olarak iki grupta incelemek mmkndr. a) Formel eitim: lkretimden balayp, niversite ve sonrasna kadar olan rgn eitimi kapsamaktadr. Gen nesil aile bireylerinin formel eitimlerinin, yetenekleri, geleceklerine ilikin planlar, iletmenin ihtiyalar vb. hususlar dikkate alnarak planlamas ve genlerin bu ynde tevik edilmesi kritik nemdedir. b) nformal Eitimler. Konumuz kapsamnda, yeni nesil aile bireylerine ynelik informal eitimler olarak unlar nerilebilir: Temel Deerler ve Varlk Eitimi Kiisel Geliim Eitimi.

Temel Deerler ve Varlk Eitimi. Temel deerler eitimi, yeni nesil aile bireylerinin, iletmede alsn ya da almasn, yaam iin gerekli olan deer ve erdemlere sahip olabilmeleri asndan nemlidir. Bu eitimle, gen aile bireyinin kendini tanmas ve ailenin nemle zerinde durduu deerlerin kazandrlmas amalanr. Varlk eitimi ise, birinci kuan giriimciliini, yoktan var etme olgusunu, ailenin ve iletmenin varlklarnn
156

oluumundaki sreleri, ailenin ve iletmenin kltrne sinmi deerlerini bir sonraki kuaa aktarmay amalar. Bu eitim, varlk iinde domu yeni nesil genlerin ailesinin ve iletmesinin durumunu bir ayrcalk deil, bir sorumluluk olarak alglamas iin gerekli almalar kapsamaktadr. Varlk eitimi ile, ailenin gen bireylerine gelecekte gerek ynetimde gerek insan ilikilerinde temel alacaklar temel dorularn retilmesi de amalanr (Gnver, 2006:9293.) Kiisel Geliim Eitimi. Yeni nesil aile bireylerinin, kiisel zellikleri, yetenekleri ve gereksinimleri aratrlarak, gelitirilmesi gereken ynleri ile ilgili eitimleri, ilgi alanlar ve kariyer hedefleri de dikkate alnarak, almas salanr. Gen aile bireylerinin yetitirilmesinde, iba eitimi yntemlerinin i d eitim yntemleriyle takviye edilmesi zerinde hassasiyetle durulmas gereken bir husustur (Erdomu, 2007:182.)

2.1.2. Yeni Nesil Aile Bireylerinin e Giri Stratejileri Yeni nesil aile bireylerinin aile iletmesine katlm ile ilgili olarak genelde iki strateji uygulanmaktadr: Erken ve ge alma stratejisi (Gnver, 2002:74.) 2.1.2.1. Erken alma Stratejisi: Bu stratejiyi benimseyen aile iletmelerinde yeni nesil aile bireyleri eitim ncesi ve sonras olmak zere aamal bir uygulamaya tabi tutulur. (1) lkretim ncesi ocuklarn okul hayatna hazrlanmalarn salamak iin anaokuluna gitmeleri gibi, ailenin henz kk yataki ocuklarnn iletme ortam ile tanmalarnn salanmasna ynelik uygulamalar yaplr; bunu cazip hale getirmek iin de iletme iinde ya ve ilgi alanlarna uygun oyun ve elence alanlar tahsis edilerek, uygun aralarla donatlr. (2) Eitim srecinde; (a) Yeni nesil aile bireyleri bir taraftan eitimini srdrrken dier taraftan da aile irketinde yar zamanl (part -time) almaya balar. Ancak buradaki alma i hayatnn ve iletmenin genel olarak tannmasna yneliktir. Yeni nesil aile bireyleri, hafta sonlar ya da okul klarndan sonra irkette alarak iletme fonksiyonlarna ynelik genel bilgiler renmesi salanr

(b)

Bu uygulamann yeni nesil aile bireylerin yetitirilmesi ve gelecee hazrlanmas asndan avantajlar olduu kadar baz dezavantajlar da sz konusudur. Bu uygulama ile, letmenin alma ekli ve doas hakknda erken yata bilgi sahibi olur. letmede alanlarla ilikisi erken yata geliir. letme iin gerekli becerileri gelitirir ve iletme iinde kabul edilir. Ancak, aile yesi gencin alma esnasndaki doal hatalar yetersizlik olarak alglanabilir; dier taraftan, gen aile bireyinin kazanacaklarnn aile iletmesinin i evresi ve bilgisi ile snrl kalmas da sz konusu olabilir (Alayolu; 2003:134.) (3) Eitimini tamamladktan sonra ise ie katlmda iki yntem uygulanabilmektedir: (a) Yeni nesil aile bireylerinin, direkt olarak kurucu ortaklarn eitim ve gzetimine veya bir st yneticinin asistan olarak ie balatlmas ve dorudan st ynetime altrlmas, (b) Yeni nesil aile bireylerinin, irketin alt kademelerinden balayarak ve ynetim merdiveninin basamaklarn kiisel gleriyle karak, sorumluluk ald alt mevkilerden itibaren karar verme yeteneklerini gelitirmek suretiyle tecrbe kazanmalarnn salanmas (Alayolu; 2003:135.) Pek ok aile iletmesinde aile yelerinin alt kademelerden balayarak, ii renerek ve yava yava ykseltilmesi yolu tercih edilmektedir. Hatta aile yesinin ok iyi okullardan ok iyi derecelerle mezun olmas bile bu uygulamay deitirmemektedir (Erdomu, 2007:192.) 2.1.2.2. Ge alma Stratejisi: Bu stratejiyi tercih edenler tarafndan, yeni nesil aile bireylerinin, dardan anlaml i deneyimi kazanarak, aile iletmesine katlmalar nemsenmektedir (Carlock&Ward,
157

2001:106.) Bu nedenle, yeni nesil aile bireylerinin aile irketinde almaya balamadan nce bir baka kurumda almas ve deneyim kazanmasna tevik edilmekte; hatta bazen zorunlu tutulmaktadr. letmecilik ve i yaam deneyimini farkl kurulularda arttrdktan sonra ise, aile iletmesinde almasna izin verilmektedir. Bu strateji yeni nesil aile bireyinin, (a) Kendine olan gveni artar; ancak dardaki deneyim aile iletmesi deerleri ile eliebilir, (b) Uzun yllar aile iletmesinde alm yneticilerde kskanlk duygular geliebilir. Bu nedenle, yeni nesil aile bireylerinin aile iletmesine katldklar ilk yllarda, greve meydan okuyucu (kiiyi zorlayan) iler ile balatlmas, hem bu tr sorunlarn asgariye indirilmesi, hem de gerek potansiyellerinin ortaya karlarak, iletmeye kazandrlmas asndan nemli bir balang adm olur (Erdomu, 2007:192.) 2.2. Kalabalk Aile Sendromu le Baa kma Stratejileri Kalabalklama sorunu yaayan aile iletmelerinin, bu sorunu amaya ynelik uygulamalar farkllklar gstermektedir. Bu farkllk, iletmenin bykl, kurumsallama dzeyi, yetikin yeni nesil aile bireylerinin says ve kariyerler planlar gibi bir ok faktrden kaynaklanabilmektedir. Bu erevede, uygulanan yntemler temelde u ekilde sralanabilir: (a) Holding veya irketler Grubu byklndeki aile iletmelerinde, yetikin yeni nesil aile bireylerinin yetenekleri ve tercihleri de dikkate alnarak bal irketlerin st dzey yneticiliine getirilmesi, (b) Yeni nesil aile bireylerinin iletmenin alt fonksiyonlarnda ynetici pozisyonunda istihdam edilmesi, (c) letmede alma ile ilgili kriterler tespit ederek (mesela; en az yksek lisans yapm olmak, asgari 3 yl farkl bir irkette alm olmak ve en az bir kez terfi etmek gibi) bu artlar salayabilenlerin istihdam edilmesi, (d) Farkl alanlarda almak isteyenlere sermaye destei vererek, kendi ilerini kurmalarna destek olunmas, (e) Ana iletmenin baz retim fonksiyonlarn dar kararak, farkl irketler halinde ana irketin tedarikisi durumuna getirilmesi ve her birinin yeni nesil aile bireylerine aktarlmas, (f) Aile Meclisi, cra Kurulu, Danma kurulu gibi organlar ihdas edilerek, iletmede aktif rol alamayan aile bireylerinin bu organlarda istihdam edilmesi ve benzeri uygulamalar. Kalabalk aile sorununu amak iin aile iletmelerinin uygulamalarna ilikin Trkiye ve Dnyadan baz rnekler aadaki tabloda gsterilmektedir.
Aile Ad Aile ye Says 19 zm Yntemi Yeni nesil aile bireylerinin holding bnyesinde alabilmesi iin, ncelikle be yl sreyle, ilgi duyduklar alanda grup dnda almalar ve bu srede en az iki kez terfi etmeleri gerekiyor. Aile yelerinin iletmede grev alabilmesi iin asgari yksek lisans yapm olmas isteniyor. Kurucu Cevdet nci, 5 kznn ailesi iin 5 ayr irket kurmu ve bu irketler nci Holdingi oluturmu. 5 karde 5 aile olarak rgtlenmi, her aile kendi aile anayasasna gre ynetiliyor. Holdinge her aileyi temsilen sadece bir kii gidiyor. Bylece, kavgalar aile iinde, yani irkette yaanyor, holdinge gelmeden nleniyor irkete katlmak isteyen yeni nesil yelerinde u kriterler aranyor: yi bir niversiteden mezun olmas, Yksek lisans ve en az bir yabanc dil renmesi, Belirlenmi staj programlarn bitirmi olmas,

BOYNER HOLDNG

EYLK HOLDNG

33

NC GRUBU

23

DOTA

----------

158

Yurt dnda en az bir yl yabanc bir irkette alm olmas gerekiyor. Yeni nesil aile bireylerinin eitimlerini ve askerliklerini tamamlam olmalar gerekiyor. Ayrca, 3 yl staj yapmak zorunlu. (Staj dneminde belli bir puana eriilmesi gerekiyor. Puanlama, profesyonellerce yaplyor. Ancak yeterli puan alabilenler belli grevlere yerletiriliyor.) Grup iinde grev alan herkes, bulunduu konuma kendi baarlaryla geliyor. Bunu hak etmeyenler kendi iini kuruyor ve grup dnda kalyor. vey olanlar dahil ocuklara genellikle irketten bir birim veriliyor. Gen yetikinler ise yardmc direktr olarak i hayatlarna devam ediyor ve icra kurulu toplantlarna katlmalarna izin veriliyor. Aile yelerinin ounun geimlerini irketten salamalarna izin verilmiyor. Sadece snrl sayda aile yesi irket bnyesinde istihdam ediliyor. Aile programlar ile bireylerin kendilerini gelitirme, i kurma ve bunu baarya tamalarna destek veriliyor

ANADOLU GRUBU

30-40

LAIRD NORTON COMPANY LLC.

150

Kaynak: Erdomu, 2007, s. 84., Ate, 2009, s. 20-21,73,138,161den derlenmitir. 3. VAKA ANALZ: Bahadr Tbbi Alet Cihaz ve naat Makine Sanayi ve Ticaret A.. Vaka almas, bir ortamn, tek bir kiinin, tek bir tr dokmann ve olayn ayrntl olarak incelenmesi olarak tanmlanabilir. eitli niteliksel vaka almalarndan biri de organizasyonlar inceleyen vaka analizleridir. Bu analizlerin veri kaynaklar, ilgili kurumun yetkilileriyle grmeler yaplmas, organizasyonun mevcut halinin gzlemlenmesi, var olan yazl kaynaklarn incelenmesi ve benzerleridir(Yldz Uzuner, 1999:185.) 3.1. Aratrmann Amac ve Yntemi Bu alma, byk ailelerin yaad ve sendroma dnme potansiyeli tayan kalabalklama sorununun nasl alacana ilikin literatrdeki uygulamalara ksaca yer verdikten sonra, bu sorunu nleyici tedbir anlayyla hareket edip, kendilerine zg zm reten bir aile iletmesinin incelenmesini ve elde edilen bulgularn ilgilileriyle paylalmas amalanmtr. Vaka analizi eklinde yrtlen almada, iletmenin kurucu hissedarlar ile yz yze mlakat yntemi kullanlmtr. Mlakat sorular yar yaplandrlm ekilde hazrlanm ve grme esnasnda ilave sorularla konu. iletme zelinde derinlemesine analiz edilmeye allmtr.

3.2. Bulgular Bahadr Tbbi Alet Cihaz ve naat Makine Sanayi ve Ticaret A..de yaplan vaka almas ile ilgili bulgular alt balklar halinde aada yer almaktadr.

3.2.1 letme Hakknda Genel Bilgiler 1983 ylnda Samsun Kk Sanayi Sitesinde kurulan Bahadr Tbbi Aletler A.., 1991 ylnda Samsun Organize Sanayi Blgesindeki (OSB) tesislerine tanmtr. Bugn ise, OSBdeki ve Samsun Serbest Blgesindeki tesisleri ile salk sektrne hizmet veren, firma Trkiye'nin nde gelen cerrahi alet reticilerinden birisidir. retimini ISO 90012000 ve ISO 13485:2003 Kalite Ynetim Sistemlerine uygun olarak gerekletirmektedir. Ana retim alanlar, salk kurumlarnn btn branlar iin medikal aletler, ameliyathanelerde kullanlan cerrahi el aletleri, sterilizasyon konteynerleri ve aksesuarlar, steril edilebilir hastane terlikleri ve masa st buhar sterilizatrdr. rnlerinin tamam kendi imalat olup, yaklak 18.000 kalemdir. rnlerini yurt ii ve yurt d pazarlara sunmaktadr. Bahadr A.. gemiin tecrbesini, ileri teknolojilerle birletirerek, kalite, benzersiz servis hizmeti ve gvenlik salamak konusunda daima nde olma abas ierisinde olduunu ifade etmektedir.
159

letme misyonunu, bilgi ve tecrbeyi, ok alma ve azimle birletirerek srekli gelien dnyada lider ve kalc olabilmek; vizyonunu ise nce kendine, sonra ailesine, alanlarna, evresine ve lkesine srekli fayda salayan bir kurum oluturmak eklinde tanmlamaktadr. a) letmenin Hissedarlk Yaps ve Grev Dalm: Bahadr A.., 3 kardein ocuklar olan 9 kuzenin bir araya gelerek kurduu bir aile iletmesidir. irket Ortaklar 1. Ahmet Bahadr 2. Yakup Bahadr 3. Bedri Bahadr 4. Halim Bahadr 5. Mahmut Bahadr 6. Mehmet Bahadr 7. emsettin Bahadr 8. Ali Kemal Bahadr 9. Mustafa Kamil Bahadr Hisse Pay Oran %11 % 11 % 11 %11 %11 %11 %11 %11 %11 letmedeki Grevi Y.K.Bakan Y.K.Bak.Yard. Y.K. yesi Y.K.yesi Y.K.yesi Y.K.yesi Y.K.yesi Y.K.yesi Y.K.yesi Eitim Dzeyi Gemi Mak.. Mh. Elektronik Mh. Lise lkretim Orta retmen lkretim lkretim Orta

Ynetim Kurulu Bakanl ve Genel mdrl kurucu ortaklardan Ahmet Bahadr yrtmektedir. Genel mdre bal btn birimlerin yneticileri, aile yesi olmayan profesyonel alanlardan olumaktadr b) letmenin yllk toplam cirosu (son 3 yl) ve pazar: letme, ulusal pazarn yan sra rnlerini yurt dna da ihra etmektedir. hracatn Almanya, Fransa, talya, A.B.D, Belika, Hollanda, in Halk Cumhuriyeti, Tayland, Bulgaristan, Japonya, Fas, ngiltere, Suriye, Grcistan, Portekiz, srail, Srbistan, Suudi Arabistan, Azerbaycan, Polonya, Tunus, Rusya, Malezya, Kazakistan ve ayrca, Almanya zerinden yaklak 80 lkeye yapmaktadr. YIL 2007 2008 2009 Toplam Ciro (TL) 8.923.901,36 6.926.999,37 10.351.146,73 Yurt i 5.448.659,92 4.451.868,89 5.519.091,62 Yurt D 3.475.241,44 2.475.130,48 4.832.055,11

c) stihdam: letmede istihdam edilen toplam igren says 145 olup, pozisyonlarna gre dalm aadaki tabloda yer almaktadr. Ynetici dzeyinde alan says Ar-Ge Blmnde alan uzman says gren dzeyinde alan says Toplam 9 4 133 145

Herhangi bir grev iin liyakat esastr; eer profesyonel alan baarl ve nitelikli ise, o kiinin pozisyonuna aile bireylerinden biri talip olsa dahi, nitelik asndan daha stn olmadktan sonra deerlendirmeye alnmamaktadr. Bu mesaj, btn aile yelerine gl ekilde verilmektedir. Dier taraftan, iletmede birinci dereceden akrabalar (kar koca, baba oul veya kz, iki karde vb.) prensip olarak altrlmamaktadr. d) kinci Nesil: Bahadr A..nin hissedarlarnn ocuklarnn says 20ye ulamtr. Yeni nesil aile bireylerinin bir ksm eitimlerini tamamlam ve i hayatna atlm, bir ksm ise eitim hayatn srdrmektedir. kinci nesil aile bireylerinin profili aadaki tabloda yer almaktadr.
160

letmede alanlarn says Henz i hayatna atlma yanda olmayanlarn says Kendi iini kuranlarn says Farkl bir ite alanlarn says Herhangi bir ite almayan (Ev hanm) Toplam say letmede istihdam edilen aile fertlerinin pozisyonlarna gre saysal dalm ise u ekildedir. st Dzey Ynetici / Kurucu Ortak Danman ( Y.K. yesi) / Kurucu Ortak Personel (kinci nesil) Toplam

4 8 5 2 1 20

3 6 4 13

e) letmenin Tedarikileri: Bahadr A.. uygulad strateji ile, eitimini tamamlayp i hayatna atlma aamasna gelen yeni nesil aile bireylerini belki bir sre iletmede deneyim kazanmalarn saladktan sonra, kendi ilerini kurmaya tevik etmektedir. Bu konuda uygulad yntemlerden biri de, ana irketin rettii baz rnleri darya karmak ve yeni nesil aile bireylerinin retmesini salamak eklinde olmaktadr. Bu irketler, Bahadr A.nin tedarikisi olarak faaliyet gstermektedir. Firma Ad Bahadr Salk Sanayi A... Bahadr Medikal Hissedarlar / Oranlar Bahadr Tbbi Aletler A /Eit Gken Bahadr % 82 / Bahadr Tbbi Aletler A %18 %35 Bengisu Bahadr / % 65 Hasan alar (Bahadr A.nin Ustas) rnleri Ayn veya benzeri Hastane terlii

Kale-san

Tel sepet

Hammadde (paslanmaz elik, alminyum ve benzeri hammaddelerin) tedariki aile d irketlerden salanmaktadr. 3.2.2. Yeni Neslin Yetitirilmesi ve Gelecee Hazrlanmas

Bahadr ailesinin yeni nesil aile bireylerinin yetitirilmesi ve gelecee hazrlanmasna ynelik uygulamalar formel ve informal eitim alt balklar altnda incelenmitir. 3.2.2.1. nformal Eitim nformal eitim kapsamnda, aile deerlerinin aktarlmas, kiisel model olma ve ilikilerin gelitirilmesine ilikin uygulamalar incelenmitir. Aile Deerleri. Kurucu ortaklar, sahip olduklar aile deerlerini mmkn olduu nispette muhafaza etmek ve yaatmay nemsemekte; yeni nesillere de aktarmaya gayret etmektedir. Bununla birlikte kurucu ortaklar, bu deerleri yeni nesillere yeterince aktaramadklarn dnmektedirler. Yeni neslin, iinde bulunduklar eitim ortam ve sosyal evrenin daha fazla etkisi altnda olduklarn, bu durumun aile deerleri ile tam olarak rtmediini, baz ortak deerlere sahip olmakla birlikte farkllklarn da azmsanmayacak derecede fazla olduunu ifade etmektedirler. Kurucu ortaklar, yeni nesil ile aralarnda oluabilecek anlay farkll azaltabilmek iin bilgilerini yenileme, yeni gelimelerden haberdar olma konusunda kendilerini gelitirmeye nem veriyorlar. Bunun hem iletme hem de yeni nesil ile ilikilerin daha salkl yrtlebilmesi iin bir zorunluluk olduuna inanyorlar. Ve
161

bunu, u ekilde ifade ediyorlar: ocuklardan geri kalmamak iin kendinizi gncel tutmaya gayret etmelisiniz. Yani onlarla ortak dili yakalamak lazm. Dolaysyla ocuklar herhangi bir konuda bir problemleri olduu zaman bizimle, o problemlerini zebilmeliler; nitekim zebiliyorlar. Kendimizi bu konuda gncel tutmaya gayret ediyoruz. Ayn ey iletmemiz iinde geerli. Biz bu iletmeyi ynetiyoruz, eer biz kendimizi patronlar olarak yenilemezsek irketimizin nnde takoz oluruz. Ve byle takoz olan ok insanlar gryoruz. Onun iin biz kendimizi ok gncel tutmalyz. Her konuda fikir sahibi olmal ve irketin nn amalyz. Gelime ne yne gidiyorsa. Srekli okuyoruz, aratryoruz. Sahaflar arsna gidiyoruz, ynetimle ilgili kitaplar alyoruz, gnde en az drt gazete okuyoruz. Kitaplar, konferanslar takip ediyoruz. Ayrca, ihtiya duyulan konularda zel eitimler de alyoruz. Model olma. Ahmet Bahadr, ocuklarn yetitirilmesinde byklerin iyi bir model olmalarnn neminin altn iziyor ve ekliyor: ocuklara sadece nasihat etme ile deerlerinizi aktarabilmeniz mmkn deil. Yaay olarak rnek olmalsnz. Model olmazsanz, szlerinizin hibir anlam yok. Ben bunu kendi hayatmda kklmden de biliyorum. Eer siz sylediinizi yaarsanz o ok etkili olur. Bunu da ocuklarn yetitirilmesinde etkili bir yntem olarak gryoruz. letiim ve liki gelitirme: ocuklarla ilikilerinin gelitirilmesi, gl bir ban kurumas ve gelitirilmesi iin farkl ortamlarda birlikte zaman geirilmesinin kritik nemde olduuna inanyorlar ve bu konudaki uygulamalarn u ekilde ifade ediyorlar: Diyelim ki bir yere gideceiz; bizimle gelir misiniz dediinde geliyorlar. Mesela onlarnda houna gidecei ortamlara gidebiliyoruz. O uyumu salayabiliyoruz. Oralar sevmesek de bunu yapmaya mecbur hissediyoruz. Bizden uzaklamasnlar diye. Onlarn holand ortamlarda bulunduunuz zaman, ocuklar daha mutlu da oluyorlar. Onlar sizin varlnz bilecekler ama kendilerini de yalnz hissedecekler. Jandarma gibi orada olduunuz grntsn onun evresine vermeyeceiz. Bunun gerekli olduuna inanyoruz; yoksa onlar kaybedebiliriz. Kurucu ortaklar oluturan kuzenler, ayn zamanda yeni nesil aile bireylerinin, yaam kou ve mentoru konumundalar. Btn ortaklar, her bir ocukla ayr ayr ilgilenmekte ve onlara rehberlik etmektedirler. ocuklar da, ilgi alanlar ve yeteneklerine gre amcalar ile irtibata gemektedirler. 3.2.2.2. Formel Eitim ocuklarn eitimine ok nem verilmekte ve eitim hayatlar yakinen takip edilmektedir. Eitimlerini en iyi ekilde almalar iin her trl imkn salanmaktadr. Her ortak kendi ocuunun eitiminden maddi ve manevi olarak sorumludur. Ancak, herhangi bir durumda veya ihtiya duyulmas halinde, irket lideri mdahale edebilmektedir. ocuklarn hepsinin niversite eitimini tamamlamalar ve asgari bir yabanc dil renmeleri zerinde hassasiyetle durulan konularn banda gelmektedir. niversite eitimi ile ilgili alan konusunda ocuklara mdahale edilmemekte, hatta istedikleri alanda okumalar tevik edilmektedir. Nitekim ocuklarn bazlar aldklar eitim ile ilgili alanlarnda devlet memuru olarak almaktadr. niversite eitimi sonras, gerek dil renimi gerekse yksek lisans iin yurtdna gitmek isteyen ocuklara bu imkn salanmakta ve hatta tevik edilmektedir. Ancak, zellikle yksek renim dneminde, gerek yurtiinde gerekse yurt dnda okusun, okul, ulam ve temel ihtiyalarn dnda maddi imkn salanmamaktadr. Daha fazla paraya ihtiya duyan ocuk, almak ve bu ihtiyalar iin para kazanmak durumundadr. Her ortak kendi ocuunun eitim masrafndan sorumlu olmakla birlikte, her biri ayn uygulamay yapmaktadr. Bu uygulamann ocuklarn disipline olmalar asndan nemli olduunu dnen aile bykleri, bylece ocuklara imknlarn snrsz olmad mesajn bilinli olarak vermektedirler. Nitekim Amerikada okuyan bir aile bireyi gen, part-time olarak bir pizzacda almaktadr. 3.2.3. Yeni Nesil Aile Bireylerinin Hayatna Ynlendirilmesi: Bahadr A.nin Kalabalklama Sorununun zmne Ynelik Uygulama ve Stratejisi Kurucular, kalabalklama sorununu zm iin nleyici tedbir yaklamna sahip olduklarn, bu yaklam erevesinde ana irket iinden yeni irketler oluturarak ve bu irketleri ana irketin tedarikisi haline getirerek, potansiyeli olan genlerin ayn at altnda ylmasn ve birbirleriyle rekabet edip iletmeye zarar vermesini de engellemeye altklarn ifade etmektedirler. Ayrca, bu irketlerin en byk alcs ana irket olduu iin; hem kendi hissedar olduklar irketin hem de babalarnn hissedar olduklar ana irketin baars, doal olarak ncelikli hedefleri arasnda olmaktadr. Adeta, babalar, ocuklar ile kuzenler; dier taraftan ana
162

irket ile tedarikisi olan dier irketler arasnda, bir menfaat birlii oluturulmaktadr. Bu da aradaki balarn daha da glenmesini beraberinde getirmektedir. Bu yntemin srelerine ilikin admlar u ekilde sralamak mmkndr: le tantrma ve altrma dnemi: letme ortaklar, ocuklarn ok erken yalarda iyeri ile tanmas, i ortamn grmesi ve ie ilikin zihinlerinde bir takm alg ve kanaatlerin oluturulmasna nem vermilerdir. Bu amala, ocuklarn okul ncesinde ve sonrasnda da tatil dnemlerinde iletmeye istekli bir ekilde gelmelerini salamak iin, atari, bilardo, masa tenisi ve benzeri cazibe alanlar oluturulmutur. Ayn zamanda, iletmeye gelen her her bir ocua profesyonel yneticilerin gzetiminde yalarna uygun baz grevler verilmekte, kendilerine tahsis edilen ajandalara, geldikleri gn ve altklar saatleri, grevleri ile ilgili yaptklar ileri yazmalar istenmektedir. e gelmeyen veya gelmek istemeyen ailenin dier ocuklarn da tevik etmek iin, gelen her ocua iletmede geirdikleri sre iin saat bana cret denmektedir. Dier taraftan, ajandalara yazlanlarn doruluu, ilgili personel/ynetici tarafndan takip edilmekte ve yanl beyanda bulunanlar cezalandrlmaktadr. Oryantasyon dnemi. niversite eitimi sonras aile iletmesinde almak isteyen gen aile bireyleri, eer herhangi bir alanda uzman deilseler, ncelikle farkl birimlerde 3 aylk bir oryantasyona tbi tutulmaktadr. letmenin btn birimlerinde rotasyonu esas alan oryantasyon program, kalite mdrl tarafndan hazrlanan plan erevesinde, gen aile bireyinin her birimin yneticisinin gzetiminde almas eklinde uygulanmaktadr. Program sresince aylk olarak hem birim yneticilerinden hem de oryantasyona tabi tutulan gen aile bireyinden aylk raporlar alnmaktadr. Ayrca, oryantasyon dneminde, kurucu ortaklar da gen aile bireyinin ilere olan ilgisini, yatknln ve performansn izlemektedir. Program tamamlandktan sonra kendisine, hangi alanda uzmanlamak ve hangi birimde grev yapmak istedii sorulmakta, tercihine gre uygun olan birimde igren statsnde almaya balatlmaktadr. Baz durumlarda, iin niteliine gre daha az yorucu veya daha rahat olarak algladklar birimlerden yana tercihlerini kullanmak isteseler de, aile bykleri, bu dnemdeki gzlemlerini de dikkate alarak, daha uygun olacan dndkleri alana ynlendirebilmektedirler. Profesyonel alma dnemi. almaya balayan gen aile bireyi, bal olduu birimin yneticisine tabi olmak zorundadr. ocuklara, u mesaj ak ve net olarak verilmektedir: yerinde, tadnz soyadnzn size salayaca hibir ayrcalk sz konusu deildir. Bu mesaj, iki adan fayda salamaktadr: (a) Dier i grenlerin, patron ocuklarnn da kendileri ile ayn artlarda altn grnce motivasyonlarnn artmas,

(b) Gen aile bireylerinin kendi i disiplinlerini salama, ayrcalkl (imtiyaz) olduklar psikolojisinden kurtulmalar ve ayrca, i grenlerin alma artlarn yaayarak renme ve onlarn psikolojilerini anlamalarnn salanmas. Kendi iini kurma dnemi. Her gen aile bireyi, oryantasyon sonras yerletirildii birimde asgari bir yl (bu sre bazen 23 yla kadar kabilmektedir) almakta ve o birim ile ilgili tm sreleri renmesi salanmaktadr. Bu sre ierisinde kurucu ortaklar, gen aile bireyinin performansn ve potansiyelini gzlemlemeye devam ediyorlar. Uygun grdkleri ve hazr olduu kanaatine vardklar ocuu kendi iini kurmaya tevik ederek, irket dna karyorlar. Uygulamaya ilikin srecin admlar u ekildedir. (a) Ana irkette oryantasyon ve alt birimde yeterli tecrbeyi edindikten sonra, gen nesil aile bireyi ya da bireyleri, kurucularnda tavsiyesi dorultusunda, irketlerini kurma ilemlerine balyor. (b) Kurulan yeni irkete, ana irket %18lik bir pay ile ortak oluyor; %82si ise kurucu gen nesil aile birey yada bireylerine ait oluyor. (c) Ana irket, kurulan iletmeye dar kard birim ile ilgili tm ekipmanlar yaplan deer tespiti sonucu ortaya kan bedel zerinden devrediyor. letme ve yatrm sermayesi olarak ihtiya duyulan miktarda nakit paray da yeni irkete aktaryor. Yeni irket, bu paray ana irkete makul bir vadede geri dyor. Baarl olmas durumunda, borcunu dedikten sonra, isterlerse ana irkete ait hisseyi de o gnk bedeli zerinden devralma hakkna sahipler. Ancak, u mesaj verilmeye allyor: bizimle ortak olmak sana zarar getirmez, bize az bir pay verirsen daha iyi olur.

163

(d) Ana irket ile kurulan yeni irketler arasndaki ticari faaliyet, baba-oul, amca-yeen, ortak karde ilikisi ierisinde deil, tamamen ticari kurallar erevesinde, profesyonelce yaplyor. Hislere ve duygulara yer yok; her ey prosedre uygun ve rasyonelce yrtlyor. (e) Ana irket ile ortaklk srd mddete, genlerin tercih ettii amcalarndan biri ana irketin hissesini temsilen yeni irketin ynetiminde yer alyor. (f) Ana irket, yeni irketin rettii rnleri, kalite ve standartlara uygun olmas kayd ile (Kalite mdrnn onay isteniyor) alma garantisi veriyor. Ayrca, yeni irkete rnlerini, rakipleri de dahil baka mterilere de satma hakk veriliyor. (g) irket kurarak dar kan gen aile bireylerinin babalar, dier 8 ortaa kar kendi ocuklarnn kefili oluyor. Ana irkete herhangi bir zarar verdikleri zaman, zarar kefil tarafndan tazmin ediliyor. Bahadr A.. Y.K.Bk.Yrd Yakup Bahadr bu uygulamalarnn temel mantn u rnekle aklyor: Yapmaya altmz ey, yumurtay tabaklara ayrmak. Tavadan herkes almaya kalkt zaman kaos ortaya kar. Herkes firmaya r. Bir baka uygulama da u ekildedir: Gen nesilden iki kuzen kurduklar irket ile ana irketin faaliyet alannda alyorlar. ve konsept olarak ana irketin rakibi durumunda ve oluturduklar kendi markalar ile piyasaya mal veriyorlar. rnlerinin bir ksmn da ana irkete kendi markalar ile rettiriyorlar. 3.2.4. Deerlendirme Bahadr Tbbi Aletler A.., kardein ocuklarndan oluan 9 kuzenin bir araya gelerek ortak giriimcilie balamas, dier bir ifadeyle balang itibariyle kalabalk bir aile iletmesi olmalar nedeniyle, bir ok aile iletmesinden farkllk arz etmektedir. Gnmzde, zellikle karde ortaklklarnn veya 2-3 ortakl dier irketlerin uzun sre varlklarn srdrememesi, ortaklar aras yaanan atmalar nedeniyle dalmasna ilikin veriler dikkate alndnda, Bahadr Tbbi Aletler A.nin 27 yldr srekli byyerek varln devam ettirmesi de, ayrca dikkat ekici ve incelenmeye deerdir. Ayrca, uymak zorunda olduklar herhangi bir yazl kurallar olmamasna ramen, 9 ortan bugne kadarki uyumlu almas da dikkat ekici bir baka noktadr. Bu alma esnasnda, bu baarlarnn arka plannda u ilkelerin nemli lde etkisi olduu anlalmtr. (a) Kurucularn hisselerinin balangta eit olmas, (b) Aile deerlerine ballk ve menfaat birlii gzetilmesi, (c) Kurucu ortaklarnn birbirlerine art deer kattklar ve baarlarnn (ve glerinin) bu birliktelikten kaynaklandnn bilincinde olmalar, (d) Ynetim Kurulu Bakanl ve Genel Mdrlk grevinin btn ortaklarn oybirliiyle belirlenmesi, (e) Ynetim Kurulu Bakanl ve Genel Mdrlk grevini yrten ortan, dil ve zverili olmas, kurallara uygun hareket etme noktasnda dier ortaklardan daha hassas davranmas, nemli kararlarda her ortan fikrini almas ve onlar sabrla dinlemesi, (e) (f) retim ile ilgili hususlarda alanlarn da fikrinin alnmas, Yeni nesil aile bireylerinin yetimesine nem verilmesi, bu erevede, onlarn ilgi alanlar, yetenekleri ve istekleri dorultusunda kariyerlerini gelitirme imkan verilmesi, hayatna atlmalar konusunda destek olunmas ve belli bir oryantasyon ve deneyin srecinden sonra kendi ilerini kurmaya tevik edilmesi. Kurucu ortaklarn bundan sonraki srece ilikin ncelikli hedefleri ise u ekildedir: (a) letme yakn gelecekte, paslanmaz elik depo, silikon para retimi ve pres para retimi (vida vb)ni yeni nesil aile bireylerine kurduraca irketlerle darya karmay hedefliyor. (b) irketin devamlln salamak ve bymeyi srekli klmak iin, orta vadede halka almay planlyor.
164

(c) Aile birliinin muhafaza edilmesini ve ana irketin geleceini teminat altna almak iin, kurucu ortaklardan sonrasn planlama, tm aile bireylerinin zerinde mutabk kald kalc, uygulanabilir ilke ve kurallarn belirlenerek yazl olarak yer ald bir aile anayasasnn hazrlanmas almalar balatlmtr. Bu konuda bir n hazrlk almas iin gen nesilden bazlar grevlendirilmitir. Sre devam etmekte ve en ksa srede sonulandrlmas hedeflenmektedir. 4. SONU Kalabalk aile sendromu, Dnyann birok lkesindeki kkl aile irketlerinin kar karya kald bir sorun olduu gibi, zellikle byk ounluu ikinci kuaa geme aamasnda olan lkemiz aile iletmelerinin de gndemine girmeye balamtr. Bu konuda, bu almada da grlebilecei gibi, aile iletmelerinin bazlar proaktif davranarak nceden, bazlar da bu sorunla kar karya kaldnda kendi zel artlarna uygun zmler retmeye almtr. Ancak, bir taraftan henz bu sorunun farknda olmayan veya o aamaya gelmemi iletmelerin okluu, dier taraftan bu konudaki rnek uygulamalarn azl sorunun nmzdeki yllarda daha da derinleerek byyebileceini ve yaygnlaabileceini dndrmektedir. Yeni nesil aile bireylerinin yetitirilmesi ve gelecee hazrlanmasnda izlenecek yol ve yntemler, aile iletmelerinin srekliliinin salanmas, konumuz zelinde ise; yaanmas muhtemel sorunlarn nlenmesi asndan kritik nemdedir. Yeni nesil aile bireylerinin gelecee hazrlanmas ve yetitirilmesinde ve kalabalk aile sorununun almasnda u hususlara dikkat edilmesi nerilmektedir: Yeni nesil aile bireylerinin eitimlerini en iyi ekilde almalar salanmal, yeteneklerine uygun yksek renime ynlendirilmesi hususuna zellikle dikkat edilmeli (Cabrera - Suaraz, 2005; 74), Eitim hayatlar boyunca, zellikle tatil dnemlerinde, aile iletmesinde dorudan deneyim kazanmalarna imkn verecek ortam hazrlanmal; zellikle niversite eitimi esnasnda aralkl olarak aile iletmesinde staj tr bir almaya tabi tutularak, iin ayrntlar zerinde tecrbe kazanmalar salanmal, niversite eitimini tamamladktan sonra, tercihen ayn sektrde faaliyet gsteren, farkl bir iletmede alarak deneyim kazanmas tevik edilmeli (Cabrera-Suaraz, 2005:75; Leach &Bogod, 1999:178), Zaman geldiinde aile iletmesinde almasndan memnuniyet duyulaca belirtilirken, kendi kariyerine ilikin tercihi hangi ynde olursa olsun onu da destekleyeceklerine dair net mesaj da verilmeli, ocuklara, i hayatnn heyecan verici ve mcadeleci yanlarnn aktarlmas kadar, baz olumsuz ve can skc ynlerinin de olduu anlatlmal, Yeni nesil aile bireylerinin, iyi bir ekilde yetimelerini salamak iin, aile iinden veya dndan bir mentor (klavuz) tahsis edilerek, sahip olduklar potansiyeli en iyi biimde gelitirmelerine nem verilmeli (Leach &Bogod, 1999:178179), Aile iletmesine katlmak isteyen yeni nesil aile bireyleri giri (alt kademe) dzeyinde spesifik bir grevle ie balatlmal (Carlock&Ward, 2001:105), Ailenin bir ferdi olmalarnn ie girite ve alma esnasnda onlara bir ayrcalk salamayaca, ie yerletirmede iletmenin ihtiya ve nceliklerinin dikkate alnaca mesaj gl ekilde verilmeli, Yeni nesil aile bireylerinin, mevcut iyerini mutlak ve zorunlu i kaps gibi grmemeleri gerektii uygun bir ekilde ifade edilmeli, Yeni nesil aile bireylerinin ailenin temel deerlerine sahip olarak yetitirilmesine nem verilmeli ve bunu salayacak programlar hazrlanmal, Yeni nesil aile bireylerinin, aile bykleri tarafndan yakndan izlenerek, olumsuz grnen tutum, dnce ve davranlar iin gereken nlemler alnmal, Yeni nesil aile bireylerinin, iin mevcut durumu ve yakn gelecekteki genileme potansiyeline gre ihtiya duyulabilecek alanlarda yetimelerine (yetenekleri ve kiisel zellikleri uygun ise) dikkat edilmeli, yabanc dil renmeleri ve gerekirse belirli bir sre yurt dnda eitim almalar salanmal (Fndk, 2005:198199),
165

letme lideri ve hissedar aile bykleri, hayat boyu renme anlay iinde kendilerini srekli gelitirerek, yeni nesil aile bireyleri iin rol modeli olma ilevini stlenmeli, letme lideri ve hissedarlar, zellikle kalabalk ailelerde, yeni nesil aile bireylerinin kendi ilerini kurmamalarnn tevik edilmesi ve desteklenmesi alternatifleri gz ard etmemelidir. Nihayet, belli bir bykle erimi her aile iletmesi iin, kendi zel artlar erevesinde, bu sorunlarn almas ve gelecek nesillerin de yaamamas iin, ilke ve kurallarn belirlenerek yazl hale getirilmesi, aile ve iletme ilikilerini salkl bir yapya kavuturacak kurul ve organlar oluturulmas, ksaca kurumsallam bir yap oluturulmas kritik nemdedir. Bu alma, bu soruna ilikin zme ynelik uygulama veya ileride btn aile iletmelerinin faydalanabilecei bir modelin gelitirilmesine ynelik aratrmaclarn yapaca almalara mtevaz bir katk niteliindedir. KAYNAKLAR Alayolu, Nihat; Aile irketlerinde Ynetim ve Kurumsallama, MSAD Yaynlar, stanbul, 2003. Alayolu, Nihat; Aile letmelerinde Gen Nesilin ve Lider Adaynn Yetitirilmesinde Mentorluk (Mentoring) Uygulamalarnn Rol ve nemi, 2. Aile letmeleri Kongresi Kongre Kitab, stanbul Kltr niversitesi Yaynlar, stanbul, 1415 Nisan 2006,s.534-544. Ate, M. Rauf; Yarnn Aile irketleri, nno Yaynclk, stanbul, 2009. Bazzal, Fadime; Ailedeki Yeni Sendrom, Capital, Yl http://www.capital.com.tr/haber.aspx?HBR_KOD=564. l1, Say 8, Austos 2003, evrimii:

Cabrera-Suaraz, Katiuska, Leadership Transfer and Successors Development in the Family Firm, The Leadership Quarterly, 16 (2005), ss. 71-96. Cannell, Mike; On the Job Training, People Management, 6 March 1997, p.27-30. Carlock, Randel S. & John L.Ward, Strategic Planning fort he Family Business, Palgrave, New York, 2001. Fndk; lhami; Aile irketleri, Alfa Yaynlar, stanbul, 2005. Gnver, Bahar Akng; Aile letmelerinin Yaps ve Gelecei, stanbul Kltr niversitesi Yaynlar No:18, stanbul, 2002. Gnver, Bahar Akng; Aile letmeleri ve Gelecek Kuak Aile Bireylerinin Eitimi, 2. Aile letmeleri Kongresi Kongre Kitab, stanbul Kltr niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006, s.89-95. Leach, Peter; Tony Bogod; Guide to the Family Business, Third Edition, BDO Stoy Hayward, London, 1999. Karpuzolu, Ebru; Byyen ve Gelien Aile irketlerinde Kurumsallama, Hayat Yaynlar, stanbul, 2000. Erdomu, Nurullah; Aile letmeleri: Ynetim Devri ve kinci Kuan Yetitirilmesi, GAD Yaynlar, stanbul, Mays 2007. Ward, John, Keeping the Family Business Healthy, Jossey Bass, San Francisco, 1987. Uzuner, Yldz; Niteliksel Aratrma Yaklam, 9.nite, s.185; Editr: Ali Atf Bir, Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri, Anadolu niversitesi Yaynlar No: 1081, Akretim Fakltesi Yaynlar No: 601, Eskiehir, 1999.

166

Bir Aile irketinde Sibernetik Modelleme Uygulamas: Yaayan Sistem Tehisi

Yrd. Do. Dr. Nuri Gkhan TORLAK Fatih niversitesi, letme Blm Fatih niversitesi Hadmky Kamps Tel: (0212) 866 33 00 / 5032 E-posta: gtorlak@fatih.edu.tr

***
Ar. Gr. Yksel AYDEN Fatih niversitesi, letme Blm Fatih niversitesi Hadmky Kamps Tel: (0212) 866 33 00 / 5040 E-posta: yayden@fatih.edu.tr

ZET Bu alma Stafford Beer tarafndan gelitirilen sibernetik bir model olan Yaayan Sistem Tehisi (YST)nin bir aile irketinin organizasyon yapsnda uygulanmasn ve bu aratrmadan elde edilecek bulgular ortaya karmay amalamaktadr. Beerin nerdii model, uygulamaclara sibernetik ilkeleri ve aralar kullanarak, evrelerine uyumlu ve yaayabilirliin btn zelliklerine sahip organizasyonlarn nasl oluturulmas gerektii konusunda bir fikir vermektedir. Bu almada Trkiyede tekstil sektrnde faaliyet gsteren bir aile irketinin mevcut durumu tantlm ve modelin daha iyi anlalmas ve organizasyonel problemlerin tehisi amacyla bu irkete YSTnin bir uygulamas yaplmtr. Bu tehis srecinde elde edilen ampirik bulgulara dayanarak irketin organizasyon yaps yeniden ekillendirilmi ve bu sibernetik modelin kstlar ortaya konulmutur. Anahtar Kelimeler: Yaayan Sistem Tehisi, Yaayan Sistem Modeli, Organizasyonel Sibernetik. GR

1.

Bu alma drt blmden olumaktadr. Birinci blmde, Yaayan Sistem Tehisi (YST) nin kuramsal bir tasviri yaplmtr. kinci blmde, Yaayan Sistem Modeli (YSM) nin kullanm yntemi aklanmtr. nc blmde, YSMnin uygulamas bal altnda Trkiyede tekstil sektrnde faaliyette bulunan bir aile irketinin mevcut durumu anlatldkdan sonra YSTye gre sistem tespiti ve YSMye gre sistem tehisi yaplmtr. Son blmde, YSTnin bu aile irketine yaplan uygulamasnda modelin aile irketlerinde kullanlabilirlii ve gzlemlenen sorunlar tehis edebilirlii deerlendirilmi ve karlalan problemlere zm nerileri getirilmitir.

167

2.

YAAYAN SSTEM TEHS YST, Stafford Beerin (1979, 1981, and 1985) yapt almalar sonucunda gelitirdii bir sibernetik modelleme trdr. Ynetim bilimine mekanik bak asn deitiren YST, en bilinen ve en kapsaml organizasyonel sibernetik modelleme rneidir.

Beere gre geleneksel organizasyon yaplar, organizasyonlar anlamada ve yorumlamada yetersiz kalmaktadr. Organizasyonlar srekli artan bir komplekslikle kar karya kalmakta ve evrelerine sratle uyum salamak zorunda olduklarndan, uyum salama becerisi daha yksek ve yaayabilirliin btn zelliklerini tayan bir organizasyon modeline ihtiya vardr. Sibernetii etkili organizasyonun bilimi (Beer, 1985) olarak tanmlayan Beere gre yaayabilirlii anlayabilmek iin en uygun ve en zengin model insan sinir sistemidir (Beer, 1981). Bu amala organizasyonlara makine metaforu ndan ziyade nral-sibernetik ya da beyin metaforu bak asn kullanarak (Morgan, 1986; 1997) ve sibernetik ilkelerden ve insan sinir sisteminin alma eklinden faydalanarak YSMyi gelitirmitir. YSM organizasyonlar iin hem yeniliki bir tasarm sunmakta hem de organizasyonel problemlerin tehisinde kullanl bir ara olmaktadr. Bu nedenle, Beerin nerdii modelleme ve metodoloji Yaayan Sistem Tehisi (YST) olarak da adlandrlabilir (Flood and Jackson, 1991). nsan sinir sistemi biri dikey biri yanal olmak zere iki boyutlu bir sistemdir. Dikey eksen zerinden sinirsel emirler iletilirken, yanal eksenler zerinden ise otonom organlar ve kaslar vcut ii organik dengenin korunmas amacyla koordine edilir ve iyapya balanr. (Beer, 1981). Bu yap canlln srdrebilmek iin farkl organlar ve farkl alt-sistemler tarafndan gerekletirilen be farkl fonksiyonu yerine getirmek zorundadr. lk olarak, organlar ve kaslar gerekten bir faaliyeti yapan otonom birimlerdir. kinci olarak, sempatik sinir sistemi organlarn ve kaslarn etkinliklerini dengelemekten sorumludur. nc olarak, isel kontroln salanmas pons ve medulla sayesinde gerekleir. Drdnc olarak, d evrenin ve d evreden gelen etkilerin alglanmas grevi ise duyu organlar tarafndan yerine getirilir. Beinci ve son olarak, st beyin fonksiyonlar beyin korteksinin sorumluluundadr ve bu yap sistemi tamamlar. Beer insan sinir sisteminin yukardaki alma eklini sibernetik ilkelerle bir araya getirerek yaayabilirliin be farkl fonksiyonuna sahip YSMyi gelitirmitir (ekil 1.).

ekil 1. Yaayan Sistem Modeli (Beer, 1985)

168

Bu be fonksiyon uygulama, koordinasyon, kontrol, haberalma ve politika gelitirmedir ve her biri organizasyonun yaayabilirlii iin gereklidir. Bunlar srasyla Sistem 1, Sistem 2, Sistem 3, Sistem 4 ve Sistem 5 eklinde adlandrlmtr. Sistem 1 (S1) operasyonel unsurdur ve gerekte organizasyonun yapt ii gerekletirir. Bir organizasyon ayn anda birden fazla grevi yerine getiriyor olabileceinden birden fazla operasyonel unsur, yani S1 olabilir. Her S1 kendine zel lokal ynetime sahiptir. Bu lokal ynetim st ynetime baldr ve gerekli talimatlar bu st ynetimden alr. S1ler kendi zel evresi ile ilgilenmekte ve uyum salamakta zerklie (otonomi) sahiptir (Jackson, 2000). Bu zerkliin oluturulabilmesi iin her S1 bir baka yaayan sistem olarak tasarlanr ve bu da YSMnin yinelenen bir yapya sahip olmasna ve organizasyonun her kademesinde kendi kendisini tekrar etmesine sebep olur. Sistem 2 (S2) koordinasyon fonksiyonunu yerine getirir. Farkl S1ler arasnda oluabilecek atmalarn zmnden ve giderilmesinden sorumludur. Ani ve beklenmedik durumlarda S1ler karlatklar problemlerin zmnde sahip olduklar kstl lokal bilgilere gre hareket edeceinden ve kendi karlar dorultusunda mdahale etmeye meyilli olacaklarndan bu koordinasyon fonksiyonunun varl gereklidir. Bylece S1lerin btn sistemin ileyiine zarar vermesinin nne geilmi olur (Jackson, 2000). Sistem 3 (S3) S1 aktivitelerinin kontrolnden sorumludur. S1lerin S2den gelen ynetmelik ve kurallar ile Sistem 5 (S5)den gelen amalar dorultusunda faaliyet gsterdiinden emin olur. S3, S1lerin performanslarn takip eder ve kaynak datmn gerekletirir. Bu sebeple S3 ve S1ler arasnda amalar gz nne alnarak kaynak pazarl yaplr. Bu grevlerin yannda S3, Sistem 3* (S3*) adl bir baka dikey hat zerinden operasyonel unsurlarn faaliyetlerini yakndan denetler. Bu kanal vastasyla alnan anlk bilgiler, S1lerin kesintisiz denetimine olanak salar (Jackson, 2000). Sistem 4 (S4)n organizasyonda iki nemli grevi vardr. lk olarak, d evreden veri toplama ve bunlar raporlama S4n sorumluluundadr. kinci olarak, toplanan bu verileri nemine gre st veya alt ynetime iletmek de S4 tarafndan gerekletirilir (Jackson, 2000). S4 srekli olarak organizasyonel evreyi takip eder ve planlama, karar verme ve organizasyonda gerekletirilen faaliyetler iin gerekli ve ilgili verileri toplar. Toplanan bu verilerin S5 tarafndan kullanlmas iin gerekli ortam hazrlamak ve bir ynetim merkezi oluturmak da yine S4n sorumluluundadr. Sistem 1, 2 ve 3den gelen acil (veya ivedi) bilgilerin S5e ulatrlmas ve S5in algedonik sinyal ile uyarlmas da S4n grevleri arasndadr (Flood and Jackson, 1991). Organizasyonel politikalar gelitirmek btn organizasyona yn vermek Sistem 5in en nemli roldr. S5 btn sistemin kimliini oluturur ve sistemin bir paras olduu bir st sistem ile irtibat salar. D evreden ve i evreden gelen farkl nitelikteki talepler arasndaki dengeyi kurmaya ve oluabilecek atmalar zmeye alr. S5, Sistem 1, 2, 3, ve 4ten gelen sinyallere cevap verir ve operasyonel grevleri belirler. Organizasyonun gelecei ile ilgili planlama yapmak ve bunlar amalara dntrmek de S5in sorumluluu altndadr (Flood and Jackson, 1991).

3.

YAAYAN SSTEM MODELNN KULLANIM YNTEM

YSMnin kullanm yntemi iin biri sistem tespiti bir dieri sistem tehisi olan iki adml bir sre takip edilir (Flood and Jackson, 1991). Sistem tespiti sistemin amacnn ve bu amalarla ilgili btn birimlerin belirlenmesi srecidir. YSM kompleks (d evreye ak, hedefleri olan unsurlardan oluan, unsurlar aras etkileimin ok olduu, ksmen gzlemlenebilen ve davransal etkilere maruz)-niter (unsurlarnn ayn hedeflerde birletii) sistemlerin incelenmesinde kullanldndan, sistemin amalarnn ak bir ekilde belirlenmesi hayatidir. Amalarn belirlenmesinden sonra, bu amalarla ilgili sistem tanmlanr ve tesbit edilir. Bu sistem zyineleme kademesi 1 olarak adlandrlr. Bu kademe odaktaki sistem olarak incelenecektir. Odaktaki sistemin asl operasyonel faaliyetlerini gerekletiren birimler S1ler olduundan, S1lerin aa karlmas gerekmektedir. Bu S1ler zyineleme kademesi 2yi oltururlar. Son olarak, odaktaki sistemin bir alt-sistemi olduu st-sistem tanmlanr ve bu kademe de zyineleme kademesi 0 olarak isimlendirilir (Flood and Jackson, 1991; Jackson, 1991). Sistem tehisi sreci mevcut organizasyonun sibernetik ilkeler asndan sorgulanmas ve odaktaki sistemin be fonksiyonunun YSMye gre incelenmesi srecidir (Flood and Jackson, 1991). Odaktaki sisteme ait
169

S1in incelenmesinde (1) her unsurun evresi, operasyonlar ve lokal ynetimi tesbit edilmeli, (2) bu unsurlar zerindeki st ynetimden gelen kstlamalar ortaya karlmal, (3) her unsurun sorumluluklar ve performans gstergeleri ele alnmal, ve (4) S1 YSM diyagramna gre modellenmelidir. Odaktaki sisteme ait S2nin incelenmesinde (1) operasyonel unsurlarn kendi arasnda veya bir operasyonel unsur ile evresi arasnda kabilecek muhtemel atmalarn kaynaklar listelenmeli, (2) S1 unsurlar arasndaki uygunluk aratrlmal ve (3) organizasyon ierisinde olmas beklenen S2 fonksiyonu sorgulanmaldr. Odaktaki sisteme ait S3n allmasnda (1) S3 unsurlar listelenmeli, (2) S3n yetkisini kullanma ekli incelenmeli, (3) S1 unsurlar ile kaynak pazarlnn nasl yapld sorgulanmal, (4) S3 birimlerinin hesap verme ykmll sorgulanmal, (5) S3 tarafndan S1 faaliyetleri ile ilgili yaplmas beklenen denetim ve (6) S3 ve S1 unsurlar arasndaki iliki incelenmelidir. Odaktaki sisteme ait S4n incelenmesinde (1) S4 faaliyetleri listelenmeli, (2) bu faaliyetlerin organizasyonun gelecee uyumunu salayp salayamayaca anlalmal, (3) S4 n pazarda ne olduunu, gelien trendleri gzlemleyip gzlemlemedii aratrlmal, (4) S4n dsal ve isel bilgiyi bir araya getirme rol sorgulanmal ve (5) S4n S5i acil gelimeler hususunda uyarma imknna sahip olup olmad sorgulanmaldr. Odaktaki sisteme ait S5in incelenmesinde (1) ynetim kurulu yeleri ve faaliyetleri ak bir ekilde belirlenmeli, (2) S5 tarafndan oluturulan deerler, davran biimleri, rgtsel dil, ritel vb. unsurlarn S4n alglamas zerindeki etkileri kavranmal, (3) bu kltrel unsurlarn S3 ve S4 arasndaki ilikiyi nasl etkiledikleri anlalmal (istikrar ya da deiim), ve (4) S5 ve S1in ayn kimlii paylap paylamad belirlenmelidir. Odaktaki sistemin be fonksiyonu da modellendikten sonra bilgi kanallar ve kontrol dngleri oluturularak model tamamlanr. Ayrca yneticilerin baa kmak zorunda olduklar eitliliin azaltlmas iin bilgi sistemlerine ihtiya vardr. Altsistemlerde ortaya kabilecek muhtemel bir acil durumda S5in algedonik sinyal vastasyla derhal uyarlmas gerekmektedir.

4.

YAAYAN SSTEM MODELNN UYGULANMASI

4.1. irketin Mevcut Durumu Bu almada uygulama konusu olan irket, Trkiyede ve yurtdnda younluklu olarak tekstil sektrnde faaliyet gsteren bir holdinge bal bir pazarlama irketidir. irket, holdingin tannm ve pazarlarnda gl konumlara sahip iki markas iin retilecek rnlerin tasarm, retim planlama, datm ve pazarlama faaliyetlerinden sorumludur. Bir aile iletmesi olan holding; dokuma, rme ve denim (kot) tekstil rnleri tasarlamakta, retmekte ve pazarlamaktadr. Bu faaliyetlerin tamam holdinge bal irketler tarafndan yrtlmektedir. Holding kendisine bal irketleri finans, insan kaynaklar, bilgi teknolojileri, denetim, stratejik planlama ve mteri ilikileri ynetimi fonksiyonlaryla destekleyen ve grubun btn irketleri iin yn ve bilgi salayan bir merkez niteliindedir. Holdinge ait bu iki markann rnlerinin sezonluk olarak etkili bir ekilde retimi ve pazarlanmas btn grubun baarsnda ok nemli bir role sahiptir. Bu sebeple retim ve pazarlama faaliyetlerini gerekletiren irketlerin performanslarna holding ierisinde daha fazla nem verilmektedir. Holdingin iki markasna ait rnlerin tasarm, retim planlama, lojistik ve pazarlama faaliyetleri yannda irket, holdingin yurtii perakende maazalarnn ynetiminden de sorumludur. Bu adan irket holdingin tekstil pazarndaki mterileri ile dorudan bir iliki ierisinde ve d evreyle sk bir etkileim halindedir. irket fonksiyonel bir organizasyon yapsna sahiptir (ekil 2.) ve ayrca holdingin ynetim kurulu bakanl grevini de yrtmekte olan ailenin en byk kardeine dorudan baldr. Ynetim kurulu bakannn kontrol alan, bakann iki kardeinden olumakta ve irketin tepe ynetiminde aile yeleri etkin olmaktadr. Bu kardelerden birincisi marka direktrl, tedarik zinciri direktrl, mali iler mdrl ve idari iler mdrlnn ynetiminden sorumludur. kinci karde ise sat ve pazarlama direktrl, insan kaynaklar mdrl ve bilgi teknolojileri mdrlnden sorumludur.

170

ekil 2. irketin Organizasyon Yaps Yukarda saylan blmler her iki markaya da ait tekstil rnlerinin sezonluk koleksiyonlarnn oluturulmasndan ve pazarlanmasndan sorumludur. Marka direktrl altnda yeni koleksiyonun tasarm, siparilerin alnmas ve retimlerin gerekletirilmesi tamamlanr. Tedarik zinciri direktrl retilen rnlerin tedariini, depolanmasn, kalite kontroln ve datmn gerekletirir. Sat ve pazarlama direktrl ise maazalarn tasarmn ve rnlerin nihai tketiciye veya sat noktalarna satmn gerekletirir. Bylece sezonluk bir i ak batan sona tamamlanm olur. Yaayan Sistem Modeli kompleks-niter karakteristie sahip problemler iin uygun zm nerileri getirmekte kullanlr (Flood and Jackson, 1991). almamzn odaktaki sistemini oluturan pazarlama irketi dinamik ve hzl deien, organizasyonlarn evrelerine sratle uyum salamalarn gerektiren ve operasyonlarn sezonluk periyotlar halinde yrtld tekstil sektrnde faaliyet gstermektedir. Bu sebeple kstl bir sre ierisinde yeni koleksiyon oluturulmal, tedarik edilmeli ve herhangi bir gecikme olmakszn yeni sezon rnleri irket tarafndan pazara arz edilmelidir. Ayrca, irket birbiri ile karlkl iliki halinde ok sayda direktrlkten olumakta ve holdinge ait dier irketler ile de yakn iliki ierisinde operasyonlarn gerekletirmektedir. Bu nedenle de hem irket ierisindeki haberleme hem de irketin grubun dier iletmeleri ile yapt iletiim nem kazanmaktadr. Yaayan Sistem Modeli iki amaca ynelik olarak kullanlabilir. lk olarak model sibernetik ilkelere gre yeni bir organizasyonun gelitirilmesinde kullanlabilir. kinci olarak mevcut bir organizasyonun sibernetik ilkelere gre yapsal olarak incelenmesi ve varsa problemlerin tehisi iin de YSMe kullanlabilir (Jackson, 1991). Bu almada ikinci ama gzetilmi ve irketin organizasyon yaps sibernetik ilkelere gre incelenerek, organizasyonun yaayabilirlii ve etkililii sorgulanmtr.

4.2. Sistem Tespiti: irketin Amalarnn Tespit Edilmesi ve zyineleme Kademelerinin Tanmlanmas Yaayan sistem modelinin kullanmndan nce, organizasyonun zyineleme kademelerini belirlemek gerekmektedir. zyineleme kademelerinin tanmlanmasnda pazarlama irketi odaktaki sistem ve zyineleme kademesi 1i meydana getirir. Bir st ynetim sistemi ise holdingtir ve holding zyineleme kademesi 0 oluturur. zyineleme kademesi 2 ise odaktaki sistemin adet S1 unsurunu oluturan marka

171

direktrl,

tedarik

zinciri

direktrl

ve

sat

ve

pazarlama

direktrldr

(ekil

3.). ekil 3. irketin zyineleme Kademeleri zyineleme kademesi 0 merkezi ynetimi salayan ve kendisine bal 8 irketten meydana gelen holdingin kendisidir. Bu bal irketlerin herbiri zyineleme kademesi 0n S1 unsurlardr. Herbir bal irket kendine zel amalara sahiptir. Bu zel amalarn yannda holdinigin misyonu erevesinde bu bal irketler ortak bir ama zerinde de mutabklardr. Bu misyon; Faaliyet alanndaki rn ve hizmetlerin tasarlanmasndan, nihai tketiciye ulatrlmasna kadar geen srecin tm aamalarnda etkin, verimli ve yararl olarak uluslararas markalarmz ve lkemizi en iyi biimde temsil etmek eklinde belirlenmitir. Holdingin S1 unsurlarndan biri olan pazarlama irketi zyineleme kademesi 1i oluturmaktadr. irketin zel amac ise; Markalarmzn rnlerini verimli ve amaca uygun olarak tasarlamak, bu tasarmlar modellere dntrmek, modellerin sipari almlarn gerekletimek, siparilerin retim planlarn yapmak, yurtiinde ve yurtdnda retimlerini takip etmek ve retilen rnlerimizin toptan ve perakende maazalarmza sevkiyatn ve satn gerekletirmek eklinde tanmlanmtr. 4.3. Sistem Tehisi: irketin Yaayan Sistem Modeline Gre Yeniden Organize Edilmesi Odaktaki pazarlama irketi yaayabilir ve holdingden bamsz bir ekilde varln srdrebilir olmaldr. irket kendi bana bir kr merkezidir ve amalarn gerekletirebilmek iin operasyonel birime sahiptir. Bu operasyonel birimler; marka direktrl, tedarik zinciri direktrl ve sat ve pazarlama direktrldr. Bu direktrlk odaktaki sistemimizin S1 unsurlarn oluturmaktadr ve yaayabilir birimler olarak yeniden tasarlanmalar gerekmektedir. Sistem 1 irketin gerekletirdii ana operasyonlara gre direktrlk S1 unsurlar olarak ele alnabilir. Sistem 1a (S1a) marka direktrldr ve sezonluk kolleksiyonlarn tasarlanmas ve tedarik edilmesi ile ilgilenmektedir. Sezonluk i ak marka direktrl tarafndan balatlr. Marka direktrlnn operasyonel unsurlar tasarm birimi, satn alma birimi ve retim planlama birimidir. Bu birimin yneticileri ve marka direktr, marka direktrlnn lokal ynetimini oluturur. Tasarm ve satn alma sreleri gerekletirilirken, bu yneticilerin yakn bir ekilde almaya ve tasarm srecinin yolunda gittiinden emin olmak iin toplantlar yapmaya ihtiyalar vardr. Marka direktrlnn lokal evresi uluslararas fuarlar, ilgili tekstil sektr, rakipler, rnlerin tedarik edildii firmalar ve mteri tercihleri ile ilgili geribildirimlerin alnd maazalar ve sat noktalardr. Bu direktrlk st ynetime bal olmal ve hedefleri dorultusunda gerekli olan finansal
172

kaynaklar ve insan kaynaklarn S3den almaldr. S3 tarafndan kontrol edilebilmeli ve dier unsurlarla arasndaki koordinasyon S2 tarafndan salanmaldr. Marka direktrl, S3* zerinden srekli olarak denetime tabi tutulacak ekilde oluturulmal ve denetim fonksiyonu direktrlk alanlarnca anlalmaldr. Marka direktrlnn amalar S5 tarafndan belirlenip, S3 tarafndan hedeflere dntrlmelidir. Direktrlk kendi politika gelitirme fonksiyonuna ve lokal evresine cevap vermekte belirli bir zgrle sahiptir. Ancak direktrln bu zerklii sistemin btnne zarar vermedii ve kaydedilir ekilde performans drmedii mddete muhafaza edilmelidir. Bu durum evresel deikenlii azaltabilmesine olanak salar. Marka direktrl iin haberalma fonksiyonu tasarm birimi ve satn alma birimi tarafndan gerekletirilmelidir. Bu iki birim de yeni trendleri kefetmek iin ve daha iyi tedarikiler bulabilmek iin d evreyi gzlemlemelidir. Marka direktrl iin S3 fonksiyonlar operasyonel unsurun yneticileri tarafndan yaplr. Odaktaki sistemin tamamnda eksiklii gzlenen koordinasyon fonksiyonu olmad iin lokal bir S2 unsuru mevcut deildir. Odaktaki sistemin ikinci operasyonel unsuru, Sistem 1b (S1b), tedarik zinciri direktrldr. Tedarik zinciri direktrl lojistik, datm ve kalite kontrol faaliyetlerinden sorumludur. Yine depolama ve depolardaki rnlerin datm bu direktrlk tarafndan gerekletirilir. Tedarik zinciri direktrl, tedarik zinciri direktr, lojistik mdr, depolama mdr ve kalite kontrol mdrnden oluan bir lokal ynetime sahiptir. Bu direktrln lokal evresi tedarikiler, tama irketleri ve rnlerin datld Trkiyedeki maazalardan olumaktadr. S1a gibi S1bde dikey eksenlerle st ynetime bal olmaldr. Amalarn S5den almal, S3 tarafndan ise kontrol edilebilmelidir. Sistem 3* kanal zerinden srekli olarak denetime ak ekilde tasarlanmal ve bu kanaln varln kabul etmelidir. Dier operasyonel unsurlarla ilikisinin koordinasyonu iin bir S2 tarafndan koordinasyona tabi tutulmaldr. Bu koordinasyon fonksiyonun eksikliinden dolay, tedarik zinciri direktrlnn zerkliine S3 veya S5 tarafndan sklkla mdahale edilmektedir. rnlerin tedarikinde bir gecikme veya taleplerde ani bir deime olduunda, S3 veya S5 problemleri zme giriiminde bulunmaktadr. Bu yzden sistemin btn operasyonel unsurlarnn koordinasyonunun salanabilmesi iin, S2 fonksiyonuna ihtiya vardr. S1b kendi lokal ynetiminde kendi haberalma fonksiyonuna sahip deildir. Bu sebeple komuta yetkisine sahip yeni bir birim haberalma fonksiyonu amal oluturulmaldr. Bu birim en iyi tama firmalarn ve datm kanallarn bulmak iin d evreyi aratrmaldr. Odaktaki sistemin son operasyonel unsuru S1c, sat ve pazarlama direktrldr. Bu direktrln kontrol alannda pazarlama faaliyetleri, perakende satlar, maaza tasarmlar ve mteri ilikileri birimleri bulunmaktadr. Sat ve pazarlama mdr, perakende satlar koordinatr, yurtii ve yurtd sat mdr, i gelitirme mdr, pazarlama iletiim mdr, grsel tasarm mdr S1cnin lokal ynetimini meydana getirirler. Bu birimin lokal evresi Trkiyedeki ve irketin faaliyette bulunduu lkelerdeki tekstil pazardr. Dier operasyonel unsurlara benzer ekilde S5den amalarn alr, S3 tarafndan kontrol edilir ve S3* tarafndan denetime tabi tutulabilir olmaldr. S1cnin haberalma fonksiyonunu i gelitirme mdrl salar. Bu birim pazar gzlemleyerek yeni sat noktalar ve maaza lokasyonlar bulmaya alr. Sistem 2 Sistem 2 (S2) fonksiyonu operasyonel unsurlar aras uyumun salanmas iin gereklidir. Ancak odaktaki sistemimiz byle bir koordinasyon fonksiyonuna sahip deildir. S1 unsurlar arasnda kan atmalar S3 ve S5 tarafndan zlmekte olmasna ramen bu durum hem operasyonel unsurlarn zerkliine zarar vermekte hem de S3 ve S5 gibi unsurlarn odaklanmalar gereken faaliyetlere gereken nemi verememelerine sebep olabilir. Bu yzden koordinasyon fonksiyonu olarak bir dzenleyici merkez ve bu merkeze bal alt koordinasyon birimlerinin her S1 iin oluturulmas gerekmektedir. irketin gerekletirdii faaliyetler sezonluk olduundan ve birbirine baml olduklarndan, operasyonel unsurlardan birinde meydana gelen bir problem genellikle btn i akn geciktirebilmektedir. Bu sebeple S2 fonksiyonunun varl unsurlar aras uyumun salanmas iin hayati derecede nemlidir. Operasyonel unsurlar aras oluabilecek muhtemel atma kaynaklar yle tespit edimitir; 123Yeni koleksiyonun S1a tarafndan S1cde gelen geribildirimler gz nne alnmadan yaplmas Yeni koleksiyonun tasarmnn zamannda tamamlanmamas ve bu sebeple tedarikte gecikme olmas ve S1bnin yeni rnleri zamannda datamamas Tedarikilerle yaplan kontratlarda datm sresi gz nne alnmadndan S1bnin datmda sorunlar yaamas
173

45-

Datm srecinin kendisinde S1bnin ynetiminden kaynaklanabilecek gecikmeler Taleplerinde meydana gelebilecek ani deiikliklerden dolay S1cnin alt birimlerinin snrl sayda olan stoklar iin ezamanl olarak talepte bulunmalar

S2 belirtilen muhtemel atma kaynaklarnn farknda olmal, kabilecek atmalar giderebilecek ekilde tasarlanmaldr. Bu konularda kurallar ve ynergeler belirlenmeli ve operasyonel unsurlara bildirilmelidir. irket i akn gzlemleyebilmek iin MS Axapta ve ERP programlar kullanmaktadr. Her operayonel unsur bu programlara ulaabilmekte, kendi faaliyetleri ile ilgili verileri sisteme ykleyebilmede ve kendilerini ilgilendiren dier faaliyetlerin yklenmi verilerine ulaabilmektedirler. Ancak S1 unsurlarnn faaliyetlerini daha geni bir perspektiften grebilecek, yorumlayabilecek ve aralarndaki uyumu salayabilecek bir st ynetim birimi bulunmamaktadr. Bu amala S1 unsurlar aras koordinasyonu salayacak bir birim gelitirilmelidir. Bu birim kullanlan yazlmlar hakknda uzman ve bu yazlmlarn tamamna ulaabilecek bir merkez eklinde olmaldr. Bu birim hem S3 hem de S1 unsurlar ile iletiim kanallarna sahip olmal ve zyineleme ilkesi gerei alt birimlerde oluturulacak alt koordinasyon birimleri ile iletiim kanallar gelitirilmelidir. Sistem 3 Sistem 3 (S3) organizasyonun operasyonel unsurlarn kontrol eder ve kaynak datmn gerekletirir. Mali iler mdrl, idari iler mdrl, insan kaynaklar mdrl ve biliim teknolojileri mdrl kontrol alanlar ile birlikte S3 fonksiyonunu olutururlar. Mali iler mdrl S1 unsurlarnn operasyonlar iin gerekli mali kayna, insan kaynaklar mdrl ise personel gereksinimini temin eder. Biliim teknolojileri mdrl ise operasyonel unsurlar iin gerekli yazlmlarn salanmasndan ve gelitirilmesinden sorumludur. S1 unsurlarnn performanslar ile ilgili raporlar, idari iler mdrl tarafndan incelenir. irketin st ynetimince belirlenen amalar S1 unsurlar iin zel amalara dntrmek ve bu amalar S1lere iletmek S3n grevidir. Bu grev irketin etkililiinin salanmasnda nemli bir role sahiptir ve dikkatlice yaplmas gerekmektedir. Bu operasyonel amalarn tespitinde ve bunlarla ilgili kaynak pazarlnn gerekletirilmesinde S3 fonksiyonunu oluturan mdrlkler S1 unsurlarnn lokal ynetimleri ile periyodik toplantlar yapmaldr. irkette yaplan aratrmada orta kademe ynetiminin, S1lerin lokal ynetimleri ve S5 birimleri arasnda sktklar gzlemlenmitir. S3 fonksiyonunu oluturan birimler, yazl olarak (formal) komuta yetkisine sahip olmalarna ramen, uygulamada S5 fonksiyonunun kontrol, denetim ve grevlendirme faaliyetlerini yapmasna yardmc ve tavsiye verici ekilde almaktadrlar. Bu durum organizasyonun mevcut kltrnden dolay S5 birimlerinin S4 ve S3 zerine kmesinden kaynaklanmakta, hem S3 birimleri etkili ve verimli kullanlamamakta hem de S5 birimleri politika gelitirme fonksiyonuna gereken nemi verememektedir. S3 fonksiyonunun bir dier nemli grevi alt ynetim birimlerinden gelen enformasyonu nemine gre szp st ynetime bildirmektir. Bu durum st ynetimin alt kademelerden gelen enformasyon akyla boulmasna sebep olabilir. Ancak odak irketimiz bir aile iletmesi olduu iin st ynetim byle bir enformasyon akndan rahatsz deil, tersine memnun olmaktadr. Daha nce belirtildii gibi, st ynetim fonksiyonlarnn etkili ve verimli yaplabilmesi iin bu szme ilemi zaruridir. Sadece ivedilikle cevap verilmesi gereken ve yerinde zlemeyen durumlarda S3, algedonik sinyal kanalyla ynetimin st kademlerine gerekli enformasyonu iletmelidir. Formal olarak byle bir iletiim kanal tanmlanmam olmasna ramen, bahsedilen durum organizasyonda alt kademede meydana gelen herhangi bir ani ve acil durum st ynetime kolaylkla iletilebilmesine olanak salamaktadr. Bunun iin S3 fonksiyonlar yetkilerini tam olarak kullanabilmesi tevik edilmeli ve gerekli organizasyon kltr oluturulmaldr. S3n kaynak pazarln gerekletirebilmesi iin, her operasyonel unsur (S1a, S1b, S1c) sezonluk operasyonlar iin bteleme hazrlamal ve bteler her operasyonel unsurun sorumluluunda olan zel faaliyetlerle ilgili verileri iermelidir. Her bir bte S3 ierisinde tanmlanm direktrlkler tarafndan onaylanmaldr. Mali kaynaklarn yannda insan kaynaklar ile ilgili talepler birimler aras periyodik toplantlarda karara balanmaldr. Operasyonel unsurlar tahmin edilenden fazla kaynaa ihtiya duyabileceklerinden bu kanal srekli bir ekilde kullanlmaldr. Kaynak pazarlnn performans gstergeleri gz nne alnarak etkili bir ekilde yaplmas, S3den S1lere gelebilecek ve zerkliklerine zarar verecek mdahaleleri azaltr. irkette denetim (S3*) fonksiyonunun yerine getirilmesi iin, perakende sat planlama birimi kullanlabilir. Bu birim koleksiyon ieriklerinin belirlenmesinde, maliyetlendirmede ve rn yelpazesinin oluturulmasnda faal rol almakta, organizasyonlarda farkl birimler aras gerekletirilen toplantlara katlabilmekte ve gerekli verilere ulaabilmektedir. Bu birim organizasyon emasnda S1a ierisinde grnyor olmasna ramen, sorumluluklar gerei birimler aras yatay bir iletiim becerisine sahiptir. Resmi olarak
174

tanmlanmam olmasna ramen denetim faaliyetlerinin bir ksmn bu birim yerine getirmektedir. Hem denetimin faaliyetleri iin gerekli verilere ulaabilmesi, hem de sahip olduu iletiim becerisi gz nne alnarak organizasyonun S3* faaliyetleri iin gerekli olan birim bu birimden oluturulabilir. Bu amala, perakende sat planlama biriminin S1a ierisinde sorumlu olduu operasyonel grevlerin aksamamas iin bu birimin eleman saysnda arta gidilebilir. Bir operasyonel unsura ait (S1a) birimin dier operasyonlar zerinde denetim yetkisine sahip olmas atmalara sebep olabileceinden S3* fonksiyonlarn yerine getirecek personel bu birimden, S3 ierisinde tanmlanabilecek yeni bir denetim birimine veya S3 ierisinde tanmlanm idari iler mdrlnn kontrol alanna alnabilir. Bylece S1 unsurlarnn denetim fonksiyonunu tam olarak anlamas salanabilir.

Sistem 4 Haberalma fonksiyonunu yerine getirmekten sorumlu olan Sistem 4 (S4), irkette kesin bir ekilde tanmlanmam ve oluturulmamtr. Haberalma fonksiyonu ile ilgili grevler, organizasyonda farkl birimler tarafndan farkl amalar iin gerekletirilmektedir. ncelikle ynetim kurulu yeleri ounlukla aile yeleri d evreyi analiz etmekte kurumsal planlama iin gerekli olan verileri toplamaktadr. Ayrca S2 fonksiyonunun eksiklii, aile yelerinin rutin operasyonel ilerin ak ile yakndan ilgilenmelerine sebep olmakta bu da i evreden de veri toplayabilmelerine olanak salamaktadr. S5 fonksiyonu bu kstl bilgilere dayal olarak politika gelitirmek zorunda kalmaktadr. te yandan organizasyonun d evresini dorudan gzlemleyen baz birimler de mevcuttur. Tasarm birimi yeni koleksiyonlarn gelitirilmesi iin pazar aratrmalar yapmakta ve veri toplamaktadr. S1cnin lokal S4 fonksiyonunu oluturan i gelitirme mdrl irket iin yeni pazarlar ve perakende maazalar iin yeni lokasyonlar bulmaya almaktadr. Bunlarn yannda pazarlama iletiim birimi mterilerin tercihlerini ve ihtiyalarn yakndan takip edebilmektedir. Gerekte irket, bulunduu sektr iin ok deerli olan ve bir pazarlama irketi iin hayati neme sahip olan haberalma fonksiyonunu farkl birimler ierisinde deiik kanallar zerinden yerine getirmektedir. Fakat birimler aras bu ayrm sinerjinin oluturulamamasna sebep olmaktadr. Yine irket ilerin rutin ak srasnda ulaabildii verileri kullanmakta ancak ihtiya duyulan veya hedeflenen zel bir enformasyonun hangi kanal zerinden istenecei ak bir ekilde bilinememektedir. S4 fonksiyonunun etkili ve verimli bir ekilde yerine getirilebilmesi ve bir sinerjinin oluturulabilmesi iin birimler aras periyodik grmeler yaplmaldr. Bu toplantlara aile yeleri, tasarm, i gelitirme ve pazar iletiim mdr katlmal bylece isel ve dsal enformasyonun bir araya getirildii bir ynetim merkezi oluturulmaldr.

Sistem 5 irkette S5 faaliyetleri ynetim kurulu yeleri tarafndan yerine getirilir. irket politikalar ve gelecee ynelik planlar aile yeleri -zellikle kardelerden en by- tarafndan belirlenir. Bu durumun irkete getirdii baz avantajlar ve dezavantajlar vardr. Odaktaki irketin tepe ynetiminden sorumlu olan isim -yaca kardelerin en by- ayrca holdingin de ynetim kurulu bakanln yrtmektedir. Bu iki roll durum irketin zerkliine zarar vermekte ve holdingden bamsz bir varlk gstermesini engellemektedir. Dier yandan, ynetim kurulu bakan tekstil sektrnde byk oranda tecrbeye sahibidir. Sahip olduu bu tecrbeyi rutin olarak yrtlen ileri yakndan takip etmek yoluyla alt kademe yneticilerine aktarabilmektedir. Karar alma durumunda ilgili kiilerin fikirlerini sorarak ve deerlendirerek en son karar yine kendisi vermektedir. Bu noktada i ve d evreden gelen farkl talepler irketin en st dzey yneticisi ve aile fertlerinin en by olan bu karde tarafndan harmonize edilmekte ve dengelenmektedir. S5 organizasyonu gelecee hazrlayan ve organizasyonun kimliini oluturan fonksiyondur. ve d evreden gelen enformasyonu deerlendirmek, i ve d evrenin farkl taleplerine cevap verebilmek, btn bunlarn yannda holdingin dier irketleri ile ilgilenebilmek yalnzca aile yeleri tarafndan yerine getirilemez. Bunun farknda olarak aile, irketin ynetim kurulunda aile yelerinin yannda profesyonel ynetici ve doktora derecesinde eitim alm kiilere de yer vermektedir. Bu durum S5 fonksiyonunun salkl ilemesi adna bir aile iletmesinde nemli lde faydaldr. Bylece aile yelerine kar belirli bir lde denge unsuru oluturulmu ve iletmeye farkl bir bak as kazandrlm olur. S5 fonksiyonu, iletmeye hkim olan aile iletmesi kltrnn etkisi ile alt-kademelerde yrtlen operasyonlarla yakndan ilgilenmeye meyillidir. Bu duruma irketin kltrnn yan sra S2 fonksiyonunun yokluu ve S4 fonksiyonunun zayfl sebep olmaktadr. S2 fonksiyonunun eksiklii, S1 unsurlar arasnda oluan atmalarn zmnde S5 fonksiyonunun mdahalesine zemin hazrlamaktadr. Oysa S2 eksiksiz olarak
175

oluturulur, S3 birimleri etkili ve verimli kullanlrsa S5 fonksiyonu bu mdahaleleri yapmak durumunda kalmayacandan S5in asli grevleri olan strateji gelitirme ve politika belirleme grevlerini daha etkili yerine getirebilecektir.

ekil 4. irketin YSMye Gre Modellenmesi 5. SONU Bu almada Yaayan Sistem Modeli bir aile irketine uygulanm (ekil 4.) ve mevcut organizasyon yapsnda gzlemlenemeyen problemler, model araclyla tehis edilmi ve bu problemlerin giderilmesi adna neriler getirilmitir. irketin direktrl operasyonel unsurlar olarak tanmlanm ve bu direktrlklerin yaayabilirlikleri ve zerkliklerinin salanabilmesi iin lokal ynetimlerde grlen eksiklikler aa karlmtr. irketin genelinde koordinasyon fonksiyonunun (S2) eksiklii tespit edilmi ve bu yapnn eksikliinin organizasyonun geri kalan zerine yapt olumsuz etkiler tehis edilmitir. Kontrol ve denetimden sorumlu birimler tanmlanm ve daha etkili ve daha verimli kullanabilinecekleri fark edilmitir. Haberalma fonksiyonunu yerine getiren birimler, ayn grevlerin farkl birimler tarafndan yaplmasn engellemek ve sinerji oluturabilmek iin, bir ynetim merkezinde bir araya getirilmi periyodik toplantlarn yaplmas nerilmitir. Son olarak politika gelitirme fonksiyonunun dier sistemlerde tehis edilen problemlerin giderilmesi sonrasnda, strateji gelitirme ve uygulamaya daha odaklanabilecei ve st ynetimin grev yknn azaltlabilecei tespit edilmitir. almamzda organizasyonlara yeniliki bir tasarm nerisi getiren YSMnin uygulanabilirlii ve kstlarnn daha iyi anlalabilmesi amalanmtr. Odaklandmz irket bir aile irketi olduu iin modelin aile iletmelerinde kullanabilirlii, faydalar ve aile iletmelerinde gzlemlenebilecek muhtemel problemlerin tehisinde kullanabilirlii test edilmitir. Bu bakmdan alma sonunda elde edilen bulgular modelin kendisi ile ilgili ve modelin aile iletmelerine bakan yn ile ilgili olarak iki farkl ekilde aklanabilir. YSM yneticilerin organizasyonel problemlerin tehisi ve organizasyonun yaayabilirliinden emin olmak iin kullanabilecei faydal bir aratr. Btn organizasyonlara uygulanabilecek genel bir taslak ortaya koymakta ve organizasyonlara btncl bir bak as ile yaklalmasn nermektedir. Mamafih almamz srasnda, irketin yneticilerinin sistem yaklamlarna ait terimleri bilemedikleri gzlemlenmitir. Bu durum
176

modelin ve bak asnn st kademe yneticilerine aklanmas ve kullanabilirliinin gsterilmesinde zorluklara sebep olmutur. Ayrca modelin temel ald be fonksiyonun ve bu fonksiyonlarn sorumluluklarnn anlalmas organizasyonun yelerinin bireysel rollerini alglamalar iin gereklidir. Bazen bir alan ayn anda birden fazla role sahip olabilecei iin, hangi roln hangi fonksiyonla ilgili olduu ve etkili bir ekilde yaplmad zaman organizasyona olumsuz etkisinin ne olabileceinin alanlar tarafndan bilinmesi gerekmektedir. Btn bunlar ynetici ve alanlar iin modelin kullanlabilmesinde baz sorunlar oluturmaktadr. YSMnin en nemli varsaym aklanan be fonksiyonun eksiksiz yaplmas durumunda organizasyonlarn yaayabilirliklerinden emin olunabileceidir. Bu bakmdan uygulamacya den ynyle yaplmas gereken, gzlem ve/veya mlakat yoluyla toplanlan veriler nda organizasyonun yeniden tasarlanmas veya problemlerinin tehis edilmesidir. Ancak bu durumda uygulamacya insiyatif verilmemi olmakta, modele herhangi bir mdahale modelin btnlnn bozulmasna ve gvenilirliinin zedelenmesine sebep olmaktadr. Bu bakmdan model yaps itibari ile kat olarak adlandrlabilir. YSM, operasyonel unsurlara faaliyetlerinde zerklik verilmesi ve bunun muhafaza edilmesini nermektedir. Bylece hzl bir ekilde d evreye cevap verilebilmekte ayrca organizasyonel renme salanabilmektedir. Yine bu zerklik, hem i hem de d evreden st ynetime akacak olan evresel eitlilii ve karkl azaltmaktadr. almamzda bir aile holdingine bal olan ve st ynetiminin tamamna yakn aile bireylerinden oluan bir irket incelenmitir. irkette st kademe yneticileri operasyonel ileri yakndan takip etmekte ve koordinasyon grevini yapmaya almaktadr. Fakat bu durum her ne kadar verimlilii azaltsa da orta kademe yneticileri ve alt kademe alanlarn olumsuz etkilememektedir. alanlara gre byle bir yaknlk aile yelerinin kendi ilerini yakndan takip etmelerini mmkn kld gibi, alanlarn aile bireylerinin tecrbelerinden faydalanabilmelerini ve iyi bir renme ortam oluturabilmelerini de salamaktadr. Ancak, modelin nerdii kurallar erevesinde S5 fonksiyonu bamsz operasyonel unsurlara mdahale etmemeli ve bu ilerle megul olmamaldr. Buradan anlalaca zere modelin nerdii ilkeleri, almadaki aile iletmesi gibi kltrlere sahip iletmelerde uygulamada zorluklar olmaktadr. Bu duruma farkl bir perspektiften baklacak olursa model aile iletmelerinde kurumsallamay salamak iin gerekletirilecek yapsal deiikliklerde kullanlabilir. KAYNAKLAR Beer, S., 1979, The Heart of Enterprise, Wiley, Chichester. Beer, S., 1981, The Brain of the Firm, 2nd ed., Wiley, Chichester. Beer, S., 1985, Diagnosing the System for Organisations, Wiley, Chichester. Flood, R.L., and Jackson, M.C., 1991, Creative Problem Solving: Total Systems Intervention, Wiley, Chichester. Jackson, M.C., 1991, Systems Methodology for the Management Sciences, Plenum, New York. Jackson, M.C., 2000, Systems Approach to Management, Kluwer Academic/Plenum, New York. Morgan, G., 1986, Images of Organisation, Sage, Beverley Hills, CA. Morgan, G., 1997, Images of Organisation, Sage, London.

177

Kurumsal Basklar ve Aile Kontrolndeki irket Gruplarna Bal irketlerin Ynetim Kurulu Kompozisyonlarndaki Deiim

Yard. Do. Dr. zlem YILDIRIM KTEM Boazii niversitesi, Hisar Kamps, Uluslararas Ticaret Blm 34340 Bebek / stanbul Tel: (0212) 359 45 05, Faks: (0212) 287 24 80 E-posta: ozlem.yildirim1@boun.edu.tr

***
Yard. Do. Dr. Nisan SELEKLER GKEN Boazii niversitesi, Hisar Kamps, Uluslararas Ticaret Blm 34340 Bebek / stanbul Tel: (0212) 359 69 37, Faks: (0212) 287 24 80 E-posta: goksenn@boun.edu.tr

ZET Bu almann amac aile kontrolndeki irket gruplarnda kurumsallam ynetim kurulu yapsnn, kendisini deitirmeye ynelik ulusal ve uluslararas kurumsal basklar karsnda verdii tepkiyi incelemektedir. almann teorik erevesini kurumsallama teorisi oluturmaktadr. En byk 6 irket grubuna bal halka ak irketlerin ynetim kurulu yaplarndaki deiim 2002-2008 yllar arasnda incelenmitir. Ynetim kurulu yaps, ynetim kurulu bykl kompozisyonu asndan ele alnmtr. Ynetim kurulu kompozisyonunda ise yeler, aile, ieriden profesyonel ynetici, dsal ye ve ortak irket temsilcisi olarak snflandrlmtr. statistiksel yntem olarak ANOVA kullanlmtr. Bulgular aratrma dnemi boyunca bal irketlerin ynetim kurulu yaplarnda istatistiksel olarak anlaml bir deiiklik olmadn gstermektedir. Anahtar szckler: Kurumsal basklar, kurumsal teori, irket gruplar, aile irketleri 1. GR Son yllarda kurumsal ynetime verilen nem btn dnyada artmtr. yi bir kurumsal ynetim sisteminin gerek bir lkenin ekonomik geliimi gerekse o lkede faaliyet gsteren irketlerin kresel rekabet gc asndan nemi sklkla vurgulanmaktadr (Ararat ve Uur, 2003; La Porta ve arkadalar, 1998). OECD tarafndan hazrlanan ve pek ok lkede, olduu gibi ya da baz deiikliklerle kabul edilen Kurumsal Ynetim lkelerinin benimsenme derecesi uluslararas yatrmclarn yatrm kararlarnda nemli bir lt haline gelmitir. Bu gelime kurumsal ynetim konusunun nemini, zellikle kresel rekabete ayak uydurmak iin finansman ihtiyac duyan gelimekte olan lke irketleri iin arttrmaktadr (Ararat ve Uur, 2003; Gibson, 2003).
178

Kurumsal Ynetim lkelerinde nemli yer tutan konularn banda ynetim kurullarnn yaps ve ileyii gelmektedir. lkeler, ynetim kurulunda ekseriyetin icrac olmayan ve dsal yelerden olumas gerektiini savunmaktadr (OECD, 1999). Ancak, gelimekte olan lke irketlerindeki yerleik ynetim kurulu yaps tavsiye edilen bu yapdan nemli farkllklar gstermektedir. Genellikle aile sahiplii ve ynetimindeki irket gruplarnn hakim ekonomik aktr olduu bu lkelerde (Amsden ve Hikino, 1994; Bura, 1994) ynetim kurullar, ailenin grup zerindeki kontroln devam ettirmek iin kulland bir aratr (Bura, 1994). Bu nedenle de gerek aile yeleri gerekse yllardr grupta almakta olan ve ailenin gvenini kazanm profesyonel yneticiler, ynetim kurullarnda sklkla grlmektedir (Suehiro ve Wailerdsak, 2004; Young ve arkadalar, 2001). Dolaysyla, ynetim kurullar ekseriyetle OECD tarafndan icrac ve isel ye olarak tanmlanan kiilerden olumaktadr. Bu almada ama, pek ok gelimekte olan lkede egemen ekonomik aktr konumunda olan irket gruplarnda (Chung ve Mahmood, 2006) kurumsallam olan ynetim kurulu yapsnn, deitirilmesi ynndeki ulusal ve uluslararas basklar karsnda nasl bir tepki verdiini incelemektir.

2. TEORK EREVE 2.1 KURUMSALLAMA TEORS almann teorik erevesini kurumsallama teorisi oluturmaktadr. Kurumsallama teorisine gre rgtsel form kurumsal basklarca ekillenir (DiMaggio ve Powell, 1983). Teoriye gre meruiyet, bir rgtn varln srdrmek iin ihtiya duyduu ana kaynaktr. Kurumsal basklarn taleplerine uygun davranmak da rgtlere meruiyet kazandrr. Bu basklar nedeniyle benimsenen yap, sre ve uygulamalar, rgtlerin verimliliini ve performansn tehdit edebilir ancak kazandrdklar meruiyet rgtn varln devam ettirmesini salar (Palmer ve Biggart, 2002; Meyer ve Zucker, 1989). Kurumsallama teorisi, bu izgisiyle, rgt teorisindeki i evresine odaklanm, ussalc yaklamlardan farkllk gsterir (zen, 2007). rgtsel formun ekillenmesinde evresindeki kurumlarn zorlayc, normatif ve bilisel basklar rol oynar. Daha ok biimsel kurallar eklinde ortaya kan zorlayc basklarn kayna, rgtn baml olduu ve rgt cezalandrma potansiyeline sahip gl kurumlardr (Palmer ve Biggart, 2002; Strang ve Sine, 2002; DiMaggio ve Powell, 1983). Bu kurumlar arasnda devlet ve devletin yetkili kld rgtler nemli yer tutar (Strang ve Sine, 2002). Normatif basklarn kayna ise neyin, nasl yaplmas gerektii konusunda kurallar gelitiren, meslek kurulular, dernekler, niversiteler gibi kurumlardr. Bu kurumlarn onayn kazanma istei iinde olan rgtler, onlarn benimsedii yap, sre ve uygulamalar kabullenme eilimi gsterirler (Palmer ve Biggart, 2002). Dier yandan, bilisel basklar ise rgtsel aktrlerin dnce yaplarndan kaynaklanmaktadr. Bireylerin davranlarn ekillendiren ve kstlayan da iinde yaadklar kurumsal evredir. Dier bir deyile, neyin doru olduuna dair inanlar da kurumlar tarafndan ekillendirilir (Strang ve Sine, 2002). Olduu gibi kabul edilen ve sorgulanmayan bu inanlar da rgtleri ekillendirici rol oynar. Dolaysyla, eitli basklar ile dayatlan yap, sre ve uygulamalar benimsenir, saladklar fayda tesinde bir anlam kazanr, yani kurumsallar ve varlklarn herhangi bir destee ihtiya duymadan devam ettirir. Kurumsallam olan yap, sre ve uygulamalar deitirmek gtr. Bunun nemli nedenlerinden biri, rgtsel aktrlerin dnce yaplarnn da kurumsallam unsurlar tarafndan ekillendirilmi olmasdr. Kurumsallam olan bir yap, sre ya da uygulamann uygunluu ve doruluu sorgulanmaz. Bu nedenle de deitirilmesi dnlmez (Ribeiro ve Scapens, 2006). Dier yandan, kurumsallam unsurlar deitirmek isteyen aktrler bile, dnce yaplar kurumlar tarafndan ekillendii iin yenilikler yaratmakta zorluk ekerler (Scott, 2001). Son olarak, deiiklik talepleri daha ok, sistemi kendileri iin bir tehdit olarak gren, nispeten daha zayf ve baarsz, periferdeki aktrlerden kaynaklanr. Bu aktrler ise kurumsallam unsurlardan faydalanan egemen aktrlerin direnci ile karlar (Garud ve arkadalar, 2007; Strang ve Sine, 2002; Leblebici ve arkadalar, 1991). Ayrca, deiim yerleik kurumsal yapdan ne kadar farkl ise gsterilen diren, o kadar artmaktadr (Lane, 1992). Bu almada kurumsallam ve deiime direnli hale gelmi ynetim kurulu yapsnn, kendisini deitirmeye ynelik nispeten daha yeni ortaya km olan kurumsal basklar karsnda verdii tepki incelenmektedir.

3. KURUMSAL YNETM LKELERN BENMSETME YNNDE BASKILAR

179

Kurumsal ynetim yaplarn deitirme ynndeki basklar genellikle normatif ve bilisel olmutur. Zorlayc basklara ise fazla rastlanmamtr. Deiim ynndeki basklar uluslararas dzeyde ana olarak OECD, MF ve Dnya Bankasndan kaynaklanmtr. 1999 ylnda OECD tarafndan yaymlanan Kurumsal Ynetim lkeleri, iyi bir kurumsal ynetim yapsnn tamas gereken zellikleri betimlemek suretiyle gerek kural koyucular gerekse yatrmclar ve irketler zerinde normatif basklar oluturmutur (OECD, 2004). Dier yandan MF ve Dnya Bankas ise, zelikle Dou Asyada yaanan kriz sonrasnda, kredi vermek iin kurumsal ynetim yaplarn iyiletirmeyi art komak suretiyle, zorlayc bir tutum sergilemitir (Chang, 2006a). Ayrca her kurum da yaptklar yaynlar ile salkl bir kurumsal ynetim yapsnn, ekonomik byme ve gelime iin art olduunu savunarak, rgtsel aktrlerin dnce yaplarn deitirmeye gayret etmitir (Suehiro, 2001; Khan, 1999). Ulusal dzeyde ise basklar zorlaycdan ok normatif bir karakter tamtr. Kendi Kurumsal Ynetim lkelerini OECDnin lkelerini model alarak oluturan lkeler, bu ilkelerin uygulanmasn zorunlu klmam, ilkeler uygula ya da aklama yap prensibi erevesinde kabul edilmitir (Aguilera ve Cuervo-Cazurra, 2004). Dier bir deyile, eitli standartlar tavsiye edilmi, doru tarif edilmi ama uygulama kanunlarca zorlanmamtr. Ancak, rnein lkemizde stanbul Menkul Kymetler Borsasnda hisseleri el deitiren irketler iin Kurumsal Ynetim Uyum Raporu yaymlanmak mecburi klnmtr. Bu raporlarda irketlerden beklenen, hangi ilkeleri uyguladklarn ve hangilerini uygulamadklarn belirtmeleri ve uygulamama nedenlerini aklamalardr. Bu yaklam, dolayl bir zorlayc bask olarak grlebilir nk irketleri doru olan uygulamadklarn kabulle zorlamaktadr. Ancak gl bir zorlayc baskdan bahsetmek mmkn deildir. Dier yandan, ulusal dzeyde de kurumsal ynetimi iyiletirme abalar yatrmc birlikleri, niversiteler ve aratrma enstitlerince desteklenmitir.

4. KURUMSAL YNETM LKELERN BENMSEMEME YNNDE DREN Kurumsal deiimi balatmak asndan devlet nemli bir aktrdr. Bunun nemli nedenlerinden biri devletin i dnyas zerinde dzenleyici bir role sahip olmasdr (Strang ve Sine, 2002). Bu rol, devlete baml i sistemlerinin bulunduu Kore ve Trkiye gibi ge gelimi veya gelimekte olan lkelerde daha ok hissedilmektedir (Whitley, 1992). Ayrca her devlet, ama zellikle ge gelimekte olan lke devletleri, eitli kaynaklar kontrol altnda tutmak suretiyle i dnyas zerinde ekillendirici rol oynamaktadr (Strang ve Sine, 2002; Bura, 1994). Bunlara ek olarak, nemli bir mal ve hizmet alcs olmas da devlete g katmaktadr (Strang ve Sine, 2002). Devletlerin Kurumsal Ynetim lkelerinin uygulanmasn zorunlu klmamalar, yerleik yaplardan faydalanan rgtlere hareket alan salamtr. rnein, sekiz Dou Asya lkesi zerine yaplan bir alma, kurumsal ynetime dair ilkelerin yaynlanmasnn, bunlarn uygulanmas anlamna gelmediini gstermitir (Cheung ve Jang, 2006). Dolaysyla, zorlayc basklarn olmamas, rgtlerin kurumsal ynetime dair prensipleri zde deil, szde uygulamasn kolaylatrmtr. Dier yandan normatif ve bilisel basklarn, deitirici etki gstermesi iin zamana ihtiya duyulduu sylenebilir. Yeni yeni ortaya kan enformel nitelikteki kurallarn benimsenmesi ve dnce yaplarnn deimesi ksa zamanda gerekleecek eyler deildir. Gerek allandan vazgemenin manevi glklerinin (van Gestel and Teelken, 2006), gerekse karlar yerleik dzen ile uyumlu olan gl aktrlerin itirazlarnn sreci daha da zorlatrmas mmkndr.

5. ARATIRMA ORTAMI VE HPOTEZLER Aile sahiplii ve ynetimindeki irket gruplar Trkiyede egemen olan rgtsel formdur (Bura, 1994; Amsden ve Hikino, 1994; Gken ve sdiken, 2001; Yildirim-ktem ve sdiken, 2010). Pek ok gelimekte olan lkede egemen ekonomik aktr konumunda olan bu tip gruplarn douu ve ykselii, bu lkelerde devletin oynad role balanmaktadr (Chung ve Mahmood, 2006; Bura, 1994). Trkiyede de devlet, irket gruplarn kamu bankalarndan kredi salama, yabanc rekabeti snrlama, ucuz hammadde salama gibi eitli yollarla desteklemitir (Bura, 1994). Bu nedenle, devlet ile iyi ilikiler kurmak irket gruplar iin daima nemli olmutur. Hayati nem tayan bu ilikiyi ou zaman aile yeleri ya da grubun tepesinde yer alan holding bnyesinde uzun ylladr alan ve artk aileden biri gibi olmu yneticiler yrtmtr (Bura ve sdiken, 1995). Aile yeleri ve profesyonel yneticilerin stlendii bir dier grev de grup irketlerinde ynetim kurulu
180

yelii yapmak suretiyle, grup irketlerini bir arada tutmak ve koordine etmek ve aile kontroln devam ettirmek olmutur. Dolaysyla, deitirilmek istenen yap, irket grubu formunu ayakta tutan unsurlardan biridir. Ayrca, bu yapnn lkemizdeki irket gruplarndaki yaygnl (rnein, Gken ve sdiken, 2001) nemli derecede kurumsallam olduunu gstermektedir. Trkiyenin OECD lkeleri ile tanmas, bu ilkelerin Trk Sanayici ve adamlar Dernei (TSAD) tarafndan Trkeye evrilmesi ile olmutur (TSAD, 2000). Daha sonra, 2003 ylnda Sermaye Piyasas Kurulu (SPK) Trkiyenin Kurumsal Ynetim lkelerini hazrlam ve bu ilkeleri 2005 ylnda tekrar gzden geirmitir. lkelerin uygulanmas ihtiyari olmakla beraber, irketlerin Kurumsal Ynetim lkelerine Uyum Raporu hazrlamalar zorunludur. Dolaysyla, ilkeleri uygulamak zorlanmam ama neden uygulanmadnn aklanmas istenmitir. Dier yandan Trkiye Kurumsal Ynetim Dernei, Trkiye Kurumsal Ynetim Forumu gibi kurulular da ilkelerin tantlmas ve benimsenmesini salama ynnde abalar gstermitir. Dolaysyla, Trkiyede kurumsal ynetimi iyiletirme ynndeki abalar normatif ve bilisel basklar erevesinde gelimitir. Yaynlanp yaynlanmad sk kontrol edilmeyen ve sadece MKB irketleri iin geerli olan Kurumsal Ynetim lkelerine Uyum Raporlar ise ancak zayf bir zorlayc bask nitelii tamaktadr. Deiime ynelik bu abalara karn, gerek SPK (2006) gerekse OECD (2006) tarafndan yaplm baz almalar, Kurumsal Ynetim lkelerine uyumun yzeysel olduuna iaret etmektedir. Uyum Raporlarnda yetersiz aklamalar yapmak, SPK tarafndan bamsz kabul edilen ancak zde bamszlklarn kabul etmek zor olan emekli yneticilerin, dsal ye olarak atanmas gibi tepkiler deiimin sembolik kaldna iaret etmektedir (OECD, 2006; SPK 2006). Ynetim kurullarnn isel ye arlkl kompozisyonunun kurumsallam olmas, nerilen yapnn yerleik dzenle byk bir eliki iinde olmas ve egemen aktrlerin karlar ile uyumlu olmamas ve deiime ynelik basklarn gl olmamas gibi nedenlerden tr ynetim kurulu yapsnda nemli deiiklikler beklenmemektedir. Ancak irket gruplarnn basklar tamamen gz ard etmesi de da alma abalar, Trkiyenin gelimesine katkda bulunma misyonlar ve devlet kurumlar ile uyum iinde alma gelenekleri nedeniyle mmkn grnmemektir. Bu nedenlerden tr, basklara daha ok sembolik olarak nitelendirilebilecek bir uyum gstermeleri beklenebilir. Bu tip bir uyum da en kolay, aile yelerinin ynetim kurullarndaki yerlerini gvendikleri profesyonel yneticilere brakmasyla gerekleebilir. Bylece ynetim kurullar profesyonelleecek ama aile ve grubun deerleriyle yorulmu yneticiler sayesinde ailenin grup zerindeki etkinlii devam edecektir. Dolaysyla, aadaki hipotez gelitirilmitir. H1: Ynetim kurullarnda aile yelerinin oran azalacaktr. H2: Ynetim kurullarnda ieriden profesyonel yneticilerin oran artacaktr. H3: Ynetim kurullarnda dtan yelerin oran artmayacaktr.

6. YNTEM Aratrma, lkemizde kurumsal basklarn ortaya kmaya balad 2002 ylndan balayarak 2004, 2006 ve 2008 olmak zere drt dnemi iermektedir. rneklemi Trkiyedeki byk aile holdinglerine bal halka ak irketler oluturmaktadr. Bu almadaki irket gruplarnn seiminde, en az be sektrde faaliyet gsterme ve en az drt kote irkete sahip olma kriterleri kullanlmtr. Bu iki kriterin seilmesinde ama, kurumsal basklardan daha fazla etkilenmesi beklenen byk ve gz nnde olan gruplara ulamaktr. Aratrmann ilk dneminde bu kriterleri alt aile holdingi karlam ve aratrma sresince bu alt holdinge bal halka ak irketler almann rneklemini oluturmutur. rneklem, 2002 yl iin 53, 2004 yl iin 52, 2006 yl iin 51 ve 2008 yl iin 49 olmak zere 205 bal irketten olumaktadr. Veri tabannn oluturulmasnda MKB tarafndan yaynlanan 2002, 2004, 2006 ve 2008 yllarna ait irket yllklar, irket ve holding faaliyet raporlar, irketlere ait Kurumsal Ynetim lkelerine Uyum Raporlar ve irketler hakknda eitli sitelerde verilen bilgilerden yararlanlmtr. Bu kaynaklar yoluyla yantlanamayan sorular, irketler ile direkt temasa gemek suretiyle cevaplanmtr.

7. DEKENLER VE LMLER
181

Ynetim kurulu yaps, ynetim kurulunun bykl ve kompozisyonu asndan incelenmektedir. Ynetim kurulunun bykl ynetim kurulundaki ye says ile llmtr. Ynetim kurulu kompozisyonunun incelenmesinde ise aile yeleri, grup bnyesinde almakta olan veya emekli profesyonel yneticiler, ortak firma temsilcileri ve dsal yeler olmak zere drt kategori oluturulmutur. Bu almada aile, geni aile olarak tanmlanm olup kurucu, ei, ocuklar, onlarn eleri ve ocuklar, kurucunun kardeleri, onlarn eleri ve ocuklar aile yesi olarak snflandrlmtr. Holding merkezi ynetiminde ve/veya bal irketlerinde tam zamanl olarak grev yapmakta olan veya gemite grup bnyesinde grev yapm olan bireyler ieriden ynetici olarak snflandrlmtr. Bal irket ile ortakl bulunan yerli veya yabanc firmalarn sahipleri veya profesyonel yneticileri ise ortak firma temsilcileri olarak kodlanmtr. Gemite grup bnyesinde almam, grup ile olan tek ba ynetim kurulu yelii olan, aile yesi olmayan kimseler ise dsal ye kategorisine yerletirilmitir. Daha sonra, bu drt farkl kategorinin ynetim kurulundaki oranlar hesaplanmtr. Ynetim kurulu yapsndaki deiikliklerin incelenmesinde istatistiksel yntem olarak ANOVA kullanlmtr.

8. BULGULAR VE SONU 8.1. BULGULAR Tablo 1 rnekleme dhil olan alt holdingin 2008 yl zelliklerini gstermektedir. Tablodaki birinci deiken olan grup ya, 2009dan grubun bnyesinde kurulan ilk irketinin kurulu yl kartlarak hesaplanmtr. Buna gre, rneklemdeki en yal grup 71, en gen ise 46 yandadr. Byklk deikeni ise grup bnyesindeki alan says ile llmtr. rneklemdeki gruplarn alan says ortalamas yaklak 30000 olup byklkleri 70750 ile 6450 arasnda deikenlik gstermektedir. rneklemdeki gruplardan yarsnn kurucusu hala hayatta olup holding ve eitli bal irketlerde ynetim kurulu yeliklerini srdrmektedirler. Nesil olarak bakldnda ise alt aile gruplarnn yars 1. ve 2. nesil aile yeleri tarafndan ynetilmekte, bir tanesinde sadece 2. nesil, geriye kalan iki tanesinde ise 2. ve 3. nesiller i bandadr. TABLO I: rneklemdeki irket Gruplarnn zellikleri (2008) Holding Ya Byklk Kurucu 1 71 70750 Yaamyor 2 66 51120 Yaamyor 3 49 20000 Yayor 4 46 18000 Yayor 5 57 9200 Yaamyor 6 55 6450 Yayor

Nesil 2 ve 3 2 ve 3 1 ve 2 1 ve 2 2 1 ve 2

Tablo 2, rneklemdeki 6 gruba bal halka ak irketlerin zelliklerini yanstmaktadr. 2008 ylnda rneklemde yer alan bal irketlerin ya ortalamas 32 olup alan says ortalamas ise 2713tr. Sektrel dalma bakldnda, rneklemdeki irketlerin %61inin retim sektrnde, drtte birinin finans sektrnde, geriye kalan %14nn ise hizmet sektrnde faaliyet gsterdii grlmektedir.

TABLO II: rneklemdeki Bal irketlerin zellikleri Ya Byklk Halka ak ksm Yabanc ortan pay retim sektrndeki irketlerin yzdesi Hizmet sektrndeki irketlerin yzdesi Finans sektrndeki irketlerin yzdesi 2002 28,08 1190 26,84 9,48 0,75 0,15 0,10 2004 30,69 1522 28,09 8,49 0,74 0,16 0,10 2006 31,92 2098 27,75 11,07 0,67 0,21 0,12 2008 31,61 2713 27,49 15,05 0,61 0,14 0,25

182

Tablo 3, bal irketlerin ynetim kurulu yaplarndaki deiimi gstermektedir. Buna gre, 2008 ylnda ortalama ynetim kurulu bykl 7.65tir. Ynetim kurullarndaki drt kategorinin ortalama dalmna bakldnda ise her drt dnem iin ynetim kurullarnn yarsn holding bnyesinde alan veya emekli profesyonellerin oluturduu grlmektedir. Aile yeleri ise aratrma dnemi banda ynetim kurullarnn yaklak drtte birini olutururken, bu oran aratrma dnemi boyunca tutarl olarak azalarak son dnemde bete bire kadar gerilemitir. Ancak aile yesi oranndaki bu d, istatistiksel olarak anlaml deildir. Dsal ye yzdesindeki deiimin ise tutarl bir seyir izlemedii sylenebilir. Dsal ye oran aratrma dnemi boyunca %11,73 ile %15,58 arasnda ufak deiiklikler gstermi olup, bu deiim hibir dnem iin istatistiksel olarak anlaml deildir.

TABLO III: rneklemdeki bal irketlerin ynetim kurulu yaps 2002 7.42 24,37 50,74 11,73 13,17 2004 7.63 22,8 50,27 12,68 14,26 2006 7.83 19,75 50,71 14,58 14,96 2008 7.65 19.19 52,21 12,15 16,45

Ymetim kurulunun bykl Aile yesi yzdesi eriden profesyonel yneticilerin yzdesi Dsal ye yzdesi Ortak temsilcilerinin yzdesi

8.2. SONU 2002-2008 yllar arasnda ynetim kurulu kompozisyonunda nemli bir deiim gzlenmemitir. Ailenin ynetim kurulundaki varl tutarl olarak azalm ancak isel profesyonel yneticilerde beklenen art gzlenmemitir. Dnem boyunca aile yelerinin ynetim kurulundaki varl %21,26 azalma gsterirken, ieriden profesyonel yneticilerin temsil oran dzenli bir azalma ya da artma gstermemitir. Ancak 2008 yl ile 2002 yl karlatrldnda, %2,90 gibi kk bir art grlmektedir. Dier yandan yine tutarl bir seyir izlemeyen dsal yelerde de, dnem sonu itibariyle %3,58lik minr bir art gereklemitir. Dolaysyla, bulgular ancak nc hipotezi desteklemektedir. Genel olarak deerlendirildiinde, bulgular bir bakma elikili denebilecek iki gelimeye iaret etmektedir. Bir taraftan, aile yelerindeki azalmann ieriden profesyonel yelerde bir art ile dengelenmemesi, uzun vadede ynetim kurulu yapsnn deieceine dair bir iaret olarak alglanabilir. Ancak dier yandan, aile yeleri ve ieriden profesyonel yneticilerin toplam varlnn en az olduu dnemde bile %69.85 olmas, ieriden yelerin ynetim kurulundaki egemenliinin devam ettiini gstermektedir. Oysa, Kurumsal Ynetim lkelerinin ana hedefi bu baskn konumu sona erdirmektir. Ayrca, dsal ye temsil oran, en yksek olduu 2006 ylnda bile ancak %14.26ya ulamaktadr ki, bu ortalamada yaklak bir ynetim kurulu yesine denk gelmektedir. Dolaysyla, artan dsal ye yzdesi bu yeleri ynetim kurulunda bir g oda haline getirmekten uzaktr. Ynetim kurulu yapsndaki bu duraanlk deiimin zorlayc basklar olmakszn gereklemesinin g olduuna iaret etmektedir. Normatif ve bilisel basklarn etkilerini gstermeleri iin byk ihtimalle ok daha uzun sreye ihtiya bulunmaktadr. Ancak dier yandan ynetim kurulu kompozisyonunun irket gruplarnn ynetiminde ve bir arada ve aile kontrolnde tutulmasndaki nemi dnldnde, deiime kar direncin devam etmesi beklenebilir. KAYNAKLAR Aguilera, R.V. ve Cuervo-Cazurra, A. (2004). Codes of good governance worldwide: What is the trigger?. Organization Studies, 25, 3, 415-443. Amsden, A.H. ve Hikino, T. (1994). Project execution capability, organizational know-how and conglomerate corporate growth in late industrialization. Industrial and Corporate Change, 3, 1, 111-147. Ararat, M. ve Uur, M. (2003). Corporate Governance in Turkey: An Overview and Some Policy Recommendations, Corporate Governance, 3, 1, 58-75. Bura, A. (1994). State and Business in Modern Turkey: A Comparative Study. State University of New York Press, New York.
183

Bura, A. ve sdiken, B. (1995). Societal variations in state- dependent organizational forms: The South Korean chaebol and Turkish holding company. EMOT konferans, Helsinki, Finland. Chang, S. (2006). Introduction: Business groups in East Asia. inde S. Chang (Der.), Business Groups in East Asia: Financial Crisis, Restructuring and New Growth, ss. 1-26. Oxford University Press, New York. Cheung, S.Y. ve Jang, H. (2006). Scorecard on corporate governance in East Asia, working paper no. 13, The Centre for International Governance Innovation, December. Chung, C.-N. ve Mahmood, I.P. (2006). Strategy, structure and performance over time: Taiwanese business groups in institutional transition. inde Business Groups in Asia, S. Chang (Der.), ss. 70-93. Oxford University Press, New York. DiMaggio, P.J. ve Powell, W.W. (1983). The iron cage revisited: Institutional isomorphism and collective rationality in organizational fields. American Sociological Review, 48, 147-160. Garud, R., Hardy, C. ve Maguire, S. (2007). Institutional entrepreneurship as embedded agency: An introduction to the special issue. Organization Studies, 28, 7, 957-969. Gibson, M.S. (2003). Is corporate governance ineffective in emerging markets?. Journal of Financial and Quantitative Analysis, 38, 1, 231-250. Gken, N.S. ve sdiken, B. (2001). Uniformity and diversity in Turkish business groups: Effects of scale and time of founding. British Journal of Management, 12, 4, 325-349. nd Khan, H.A. (1999). Corporate governance on family-based businesses in Asia: Which road to take?, 2 Anniversary Symposium of ADBI, Tokyo, Japan. La Porta, R., Lopez-de-Silanes F., Shleifer A. ve Vishny R.W. (1998). Law and finance. The Journal of Political Economy 106, 6, 1113-1155. Lane, C. (1992). European Business Systems: Britain and Germany Compared. inde R.D. Whitley (Der.), European Business Systems, ss. 64-67, Londra, Sage Publicaions. Leblebici, H., Salancik, G.R., Copay, A. ve King, T. (1991). Institutional change and the transformation of interorganizational fields: An organizational history of the US radio broadcasting industry. Administrative Science Quarterly, 36, 3, 333-363. Meyer, M.W. ve L.G. Zucker (1989). Permanently Failing Organisations, London, Sage OECD (1999). OECD Principles of Corporate Governance, OECD, Paris. OECD (2004). OECD Principles of Corporate Governance, OECD, Paris. OECD (2006). Corporate Governance in Turkey: A Pilot Study, OECD, Paris. zen, . (2007). Yeni Kurumsal Kuram: rgtleri zmlemede Yeni Ufuklar ve Yeni Sorunlar. inde S. Sargut ve . zen (Der.), rgt Kuramlar, ss. 237-330. mge Kitabevi, Ankara. Palmer, D.A. ve Biggart, N.W. (2002), Organizational Institutions. inde J.A.C. Baum (Der.), The Blackwell Companion to Organizations., ss. 259-280. Oxford, Blackwell. Ribeiro, J.A. ve Scapens, R.W. (2006). Institutional theories in management accounting change: Contributions, issues and paths for development. Qualitative Research in Accounting & Management, 3, 2, 94-111. Scott, W.R. (2001). Institutions and Organizations. Thousand Oaks, CS: Sage. SPK (2006). Kurumsal Ynetim Uygulama Anketi Sonular. http://www.spk.gov.tr/displayfile.aspx?action=displayfile&pageid=69&fn=69.pdf. Strang, D. ve Sine, W.D. (2002), International Institutions, A.J.C. Baum (Der.) The Blackwell Companion to Organizations, ss. 497-519, Oxford, Blackwell. Suehiro, A. (2001). Family business gone wrong? Ownership patterns and corporate performance in Thailand, working paper no. 19, Asian Development Bank Institute, May 1. Suehiro, A. ve Wailerdsak, N. (2004). Family business in Thailand: Its management, governance and future challenges, ASEAN Economic Bulletin, 21, 1, 81-93. TSIAD (2000). Corporate Governance Principles, TSIAD, Istanbul. Van Gestel, N. ve Teelken, C. (2006). Neo-institutional perspectives on public management reform. Management International, 10, 3, 99-109. Whitley, Richard (1992), Socieites, Firms and Markets: The Social Structuring of Business Systems. inde R.D. Whitley (Der.), European Business Systems ss. 5-45. Londra, Sage Publications. Yldrm-ktem, . ve sdiken, B. (2010). Contingencies versus External Pressure: Professionalization in Boards of Firms Affiliated to Family Business Groups in Late Industrializing Countries. British Journal of Management, 21, 1, 115-130. Young, M.N., Ahlstrom, D., Bruton, G.D. ve Chan, E.S. (2001). The resource dependence, service and control functions of boards of directors in Hong Kong and Taiwanese firms. Asia Pacific Journal of Management, 18, 2, 223-244.

184

Personel Glendirme ve G Aral likisi: Aile letmeleri alanlar zerinde Bir Aratrma

Yard. Do. Dr. Rfat KAMAAK Yeditepe niversitesi, Ticari Bilimler Fakltesi Kayda Cad. 34755 Ataehir / STANBUL Tel: (0216) 578 00 00-3780 E-posta: rkamasak@yeditepe.edu.tr

ZET Personel glendirme (empowerment) uygulamalarn etkileyen faktrleri aratrmaya dnk almalarn says akademik literatrde olduka snrl saydadr. Bununla birlikte, zellikle kltrel boyutlarn glendirme zerinde etkili olduu iddia edilmektedir. Bu aratrmada, kltrel faktrlerin en nemlilerinden birisi olan g aral ile personel glendirme arasndaki iliki incelenmitir. G aral faktrnn zellikle kurucu-sahip-ynetici unsurlarn ayn anda bnyesinde barndran iletmelerde daha yksek olmas, aratrmay aile iletmeleri zerine odaklamtr. byk aile iletmesinde alan ynetici pozisyonundaki 152 alan zerinde yaplan aratrma sonrasnda, g aral ile glendirme arasnda ters ynl gl bir iliki bulunmutur. Anahtar Kelimeler: Personel glendirme, g aral, aile iletmeleri, regresyon analizi

1. GR alanlara iletme faaliyetleri ile dorudan ilgilenebilme ve iletme ii alnan kararlara daha fazla katlarak, sorumluluk alabilme imkn tanyan personel glendirme (empowerment) kavram (Humborstad ve dierleri, 2008), gerek alanlarn kendi etkinlikleri hakkndaki inanlarn kuvvetlendirmelerine (Conger, 1989), gerekse karar alma mekanizmalarnn kat merkezi yapdan uzaklatrlmasna (Schlesinger ve Heskett, 1992) byk katk salamaktadr. Ayrca personel glendirmenin bireysel motivasyon (Yagil, 2006), i tatmini ve alanlarn kuruma olan balln arttrdn, iyerinden ayrlma niyetini ise azalttn gsteren almalar (Bennett ve Durkin, 2000; ODriscoll ve Randall, 1999; Lease, 1998) mevcuttur. Bu nedenle iletmelerin son yllarda personel glendirmeye verdii nemin giderek artt grlmektedir. Hui, Au ve Fock (2004) ile Sigler ve Pearson (2000), personel glendirme uygulamalarnn kltrel faktrlerden etkilendiini ifade ederlerken, Chow ve dierleri (2006), zellikle yksek g aralnn mevcut olduu iletmelerde, alanlarn ynetim tarafndan sylenen her eyi kolaylkla kabul etmeye meyilli olduklarn ve iletme ile ilgili kararlara katlmaktan ekinerek, sorumluluk almadklarn iddia etmilerdir. Hatta Weavera (2001) gre, yksek g aralnn bulunduu iletmelerde g ve sorumluluk hiyerarinin st basamaklarnda bulunan yneticilere dayanmakta ve g aral farkllklar, stlerin astlardan ahlakl olmayan eylemlerin yerine getirilmesini isteme eilimlerini dahi arttrabilmektedir. G aral gibi kltrel faktrlerin zellikle kurucu-sahip-ynetici unsurlarn ayn anda
185

bnyesinde barndran aile iletmelerinde daha yksek olduu belirtilmektedir (Brice ve Jones, 2008). Bu nedenle, aile irketlerinde st dzey ynetici pozisyonunda bulunan aile fertlerinin ayn zamanda iyeri sahibi olmalar nedeni ile, dier alanlarn kendi fikirlerini beyan etmek, daha katlmc olmak ya da daha fazla sorumluluk almak yerine tamamen patron-yneticilerin talepleri dorultusunda hareket ettikleri sklkla grlebilmektedir. Bu sylemlerden yola klarak, bnyesinde yksek g aral barndran aile iletmelerinde personel glendirmenin daha az olabilecei dnlmektedir.

2. PERSONEL GLENDRME (EMPOWERMENT) KAVRAMI Srdrlebilir rekabet avantaj salamada insan kaynaklarnn giderek daha da nem kazanmas, genel anlamda personelin yetki ve sorumluluunu arttrmak olarak aklayabileceimiz personel glendirme (empowerment) kavramn da beraberinde getirmitir. Akademik literatrde, personel glendirme kavram, eitli aratrmaclar tarafndan farkl alardan tanmlanmtr. Ortaya kt ilk yllarda, tamamen g ve kontrol konularna odaklanan bir ynetim arac olarak deerlendirilen personel glendirme, motivasyon amac ile alanlara daha fazla g, yetki ve sorumluluk verilmesi olarak tanmlanmtr (Kanter, 1983). Bu yaklam benimseyen yazarlardan Conger ve Kanungo (1988), sahip olunan g ve yetkinin organizasyondaki dier alanlar ile paylalmasnn, rgtsel hedeflere ulamaya katk salayacan iddia etmilerdir. Bylece, personel glendirme motivasyon srecinin nemli bir esi olarak ele alnmtr. Ancak, glendirme kavramnn sadece motivasyon srecinin bir esi olarak tanmlanmas, alanlarn kiisel etkinliklerinin gz ard edilmesi nedeni ile baz yazarlar (rn. Bandura, 1986) tarafndan eletiri konusu olmutur. Bunun zerine Conger (1989) glendirme tanmna kiinin kendi etkinlii hakkndaki inancnn kuvvetlendirilmesi ibaresini de ekleyerek kavramn ieriine yeni bir boyut daha kazandrmtr. Bu adan bakldnda, glendirme sadece motivasyon arttrc dsal bir faktr olmann tesinde, alanlarn kendi yeteneklerine olan gvenlerinin arttrlmasna da katk salayan bir unsur olarak karmza kmaktadr. Brymera (1991) gre, personel glendirme uygulamalar vastas ile organizasyondaki karar verme srecinin merkezden uzaklatrlmas, yneticilerin astlarna daha fazla otonomi ve takdir hakk salamalarna olanak vermektedir. Ayrca, alanlarn yetenek ve becerilerine duyulan gven ifade edilmekte ve tm bunlarn sonucunda rgtsel hedeflere daha rahat ulalabilmektedir. Ksacas glendirmenin esas, ii fiilen yapan kiinin uzmanlk bilgisini gelitirerek frsatlar grmesini, gerekli kararlar vermesini ve ie kar tutumunu deitirerek alann iin sahibi haline gelmesini salamaktr (Koel, 1998: 300). Glendirme kavramnn hareket noktas alanlarn yeteneklerine gvenerek kendilerini yetitirmesi, gelitirmesi ve iinde daha baarl olabilmesi iin iletmenin neler yapmas gerektii esasna dayanmaktadr (Vogt ve Murrel, 1990). Bu aklamalardan sonra personel glendirme ile ilgili en uygun tanmlamann u ekilde yaplabilecei dnlmektedir: Glendirme, alanlarn kendilerini motive olmu hissettikleri, bilgi ve uzmanlklarna olan gvenlerinin artt, inisiyatif kullanarak harekete gemek arzusu duyduklar, olaylar kontrol edebileceklerine inandklar ve organizasyonun amalar dorultusunda uygun ve anlaml bulduklar ileri yapmalarn salayan uygulamalar ve koullar ifade eder (Koel, 1998: 300).

3. G ARALII KAVRAMI VE GLENDRME LE LKS Kltrn boyutlarndan biri olan g aral, bir toplumun kurumlarnda ve organizasyonlarnda gcn ne derece eit bir biimde datldn ifade etmektedir (Hofstede, 1980; Weaver, 2001). Yksek g aral, bir kltrde sosyal stat ve snfa bal olarak eitsizliin kabul ve buna sayg gsterilmesini aklamaktadr. Hiyerarik rgtsel ilikilerde grlen yksek g aralnn mevcut olduu organizasyonlarda, st ynetime bir ekilde ulalmazm gibi davranlmakta ve rgtsel gc kullanma ruhsatnn tamam ile st ynetimde olduu dnlmektedir. Dier taraftan dk g aralnn bulunduu kltrler ise, eitsizliklerin minimuma indirilmesine daha fazla deer verme eilimindedirler. Dk g aralnn hkm srd kltrlerde, sosyal pozisyonlar aras greceli gayri resmi ilikiler srdrlrken, yksek g aralnn bulunduu kltrlerde g ve sorumluluk hiyerarinin st basmaklarnda bulunan yneticilere dayanmaktadr (Triandis, 1994). Weavera (2001) gre g aral farkllklar, stlerin, ahlakl olmayan eylemlerin yerine getirilmesini isteme eilimlerini, astlarn da bu tr talepleri geri evirme isteine ilikin eilimlerini etkileyecektir. Buna paralel olarak Cohen ve dierleri (1995) ile Goodwin ve Goodwin (1999), ast pozisyonda alan birisinin stn ahlakl olmayan bir eylemin gerekletirilmesi konusundaki basksna direnmesi olasln etkileyecei sonucuna varmlardr. Glendirme uygulamalar ile kltrel faktrler arasndaki iliki akademik yaznda uzun zamandr aratrlmakta olmasna ramen konuya ilikin ok net sonulara rastlanmamaktadr. Bununla birlikte genel kan, hiyerarik yaplanma ve paternalist liderliin baskn olduu yksek g aralna sahip iletmelerde
186

alanlarn gerek yneticilerin isteklerini sorgulamadan yerine getirdikleri, gerekse inisiyatif, yetki ve sorumluluk almaktan kanma eiliminde olduklar ynndedir ( Chen ve Fahr, 2001). Ayn ekilde Chow ve dierleri de (2006), zellikle yksek g aralnn mevcut olduu iletmelerde, alanlarn ynetim tarafndan sylenen her eyi kolaylkla kabul etmeye meyilli olduklarn ve iletme ile ilgili kararlara katlmaktan ekinerek, sorumluluk almadklarn iddia etmilerdir. Humborstad ve dierlerinin (2008) yksek g aral kltrnn hakim olduu in iletmeleri zerinde yapm olduklar aratrmalar, g aral ile glendirme arasnda ters ynl bir iliki olduu sonucunu ortaya koymutur. Bununla birlikte yksek g aralnn mevcut olduu iletmelerde, alanlarn gerek spervizr ve kurumsal destek alglarnn ykseltilmesi, gerekse personel ihtiyacna dnk eitim faaliyetlerinin arttrlmas ve performansa dayal adil bir dl sisteminin kurulmas, glendirme uygulamalarnn etkinliini arttrmtr (Humborstad ve dierleri, 2008). Hofstede ye (1980) gre yksek g aral kltrne sahip olan lkelerden biri olan Trkiyede de glendirme abalarnn bu kltrel faktrden etkilenmesi mmkn grnmek ile beraber konuya ilikin literatrde herhangi bir almaya rastlanmamtr. Toplumsal kltrden etkilenen yksek g aral algs, zellikle aile iletmelerinde daha da baskn olarak yaanabilmektedir. Aile iletmeleri alanlarnn iyeri sahibi-yneticilerin her trl talebini annda yerine getirme ve stlerine danmadan karar verememe eilimleri, personel glendirme uygulamalarn etkisiz hale getirebilmektedir. 4. ARATIRMA 4.1. Ama Bu aratrmann amac, g aral ile personel glendirme arasndaki ilikinin incelenmesidir. 4.2. Yntem rneklemini gda, tekstil ve otomotiv yan sanayinde faaliyet gsteren byk aile iletmesinde alan ynetici pozisyonundaki 152 alann oluturduu aratrmada, katlmclara anket uygulamas gerekletirilmitir. G aral (power distance) boyutu iin Brockner ve dierlerinin (2001) 5 maddelik g aral lei kullanlrken, personel glendirme (empowerment) boyutu iin Hayes (1994) ile House ve Desslern (1974) leklerinden tretilmi olan 9 maddelik lm arac kullanlmtr. Doldurulan anketlerden elde edilen veriler, SPSS 16.0 programna aktarlmtr. 4.3. lm Aralarnn Gvenilirlikleri ve Faktr Analizi Sonular Gerek g aral, gerekse personel glendirme boyutlar iin kullanlan lm aralarna ait gvenilirlik katsaylar olduka yksek kmtr (sras ile: = 0.91 ve = 0.87). lm aralar vastas ile toplanan verilerin faktr analizi sonucunda ise, g aral ve personel glendirme sorular beklendii zere toplam 2 faktr altnda toplanmtr. Sz konusu faktrler, toplam deiikliin %86sn aklamakta olup, sonular Tablo 1. de verilmitir Tablo 1. Faktr Analizi Sonular Boyutlar Personel Glendirme (%51) imi nasl yapacam konusunda kararlar ben .813 veririm leri idare edebilme yetki ve sorumlulua sahibim .764 ime dair bir deiiklik yaplrsa stlerim bana .739 danr yerimde alnan kararlara dahil edilirim .692 stlerimin bana olan gveni tamdr .675 Karar almada inisiyatif sahibiyim .669 yerimde benden ne istendiini biliyorum .635 imi yapma konusunda zgr ve bamsz .604 davranrm st ynetimimiz alnan kararlar bizimle paylar .587 yerinde stlerimiz astlarndan itaat beklerler

G Aral (%35)

.912
187

stlerimiz bizim iin nemli olan kararlar verirler alanlara ait fikirler iyerinin kurallarna aykr olamaz alanlar stlerinin isteklerini annda yerine getirirler stlerimizin verdii kararlar sorgulamayz KMO: 0.91 4.4. Verilerin Analizi

.854 .817 .774 .693 P. 0.01

Toplanan veriler regresyon analizine tabi tutulmu ve regresyon analizi sonrasnda, g aral ile personel glendirme arasnda negatif ynl gl bir iliki ( = -372 ) bulunmutur. Tablo 2de Beta deerinin 2 eksi olduu, dolays ile aradaki ilikinin ters ynl olduu grlmektedir. R deerinin alm olduu 0.32 deeri ise, bir deiken olarak g aralnn personel glendirme zerinde olduka nemli bir aklaycla sahip olduunu gstermektedir.

Tablo 2. Kltrel Faktr Olarak G Aralnn Personel Glendirme zerindeki Etkisi Deiken

-.372

p.
*

G Aral Model

.007

0.32

6.045

***

Baml Deiken: Personel Glendirme ***p<0.001; **p<0.01; *p<0.05. Bu sonulara gre, iletmelerde g aral artmaya baladka, personel glendirmenin uygulanabilirlii azalmaktadr.

5. SONU VE DEERLENDRMELER Aratrma sonular, personel glendirme uygulamalarnn kltrel faktrlerden etkilendiini destekler niteliktedir. Bulgulara gre, iletmelerde g aral artmaya baladka, astlarn yetki ve sorumluluk alma eilimleri azalmakta ve kararlara katlm yerine, kararlara tamamen itaat etme davranlar belirginlemektedir. zellikle aile fertlerinin ayn zamanda ynetici konumunda olduu ve g aralnn yksek olduu aile iletmelerinde, alanlar iletmenin sahibi konumunda olan yneticilerin isteklerini sorgulamadan yerine getirebilmekte ve kendilerine yetki ve sorumluluk verilse dahi bu yetkileri stlerinden ekinme, cezalandrlma veya iten atlma gibi nedenlerden tr kullanmamay yelemektedirler. Bu tr davran ve eilimler ise, personel glendirme uygulamalarnn etkinliini kstlamaktadr. Yksek g aralnn mevcudiyetinde ayn zamanda her eyi stlerine sorma eiliminde olan astlar, kiisel yetkinliklerini ve becerilerini de arttramayacak, buna bal olarak motivasyon eksiklii yaayan alan, iinde de dk performans gsterecektir. Bunun sonucunda hem bireysel hem de kurumsal kayplar ortaya kacaktr. Bu nedenlerden tr, personel glendirme uygulamalarn etkinletirmeye alan iletmeler, kurumsal ve ynetimsel adan alanlarn destekleyici nitelikte faaliyetlerde bulunmaldrlar. stlerin alanlar zerindeki etkisinin otorite yerine yol gsterici koluk ya da danmanlk eklinde olmasna zen gsterilmelidir. phesiz, buna dnk eitim faaliyetleri faydal olabilecektir. Ayrca, performansa dayal dllendirme sistemi ile kurum ii iletiim ve sosyallemeyi arttrc sosyal paylam alarnn, alanlarn gerek yaptklar i ile ilgili daha fazla bilgiye sahip olmalarn ve gerekse kendi fikirlerini de stlerine ileterek yaratclklarn ortaya koyabilmelerini salayaca dnlmektedir. Bu sayede alanlarn motivasyonuna da katk salanabilecektir. Unutulmamaldr ki, yapt iinde kiisel beceri ve yeteneklerini kullanabilen ve kendini gelitirebilen yksek motivasyona sahip alanlar, kurumsal hedef ve amalara ulamada iletmelere rekabet avantaj salayan en nemli kaynak olarak karmza kacaktr. KAYNAKLAR Bandura, A. (1986), Social Foundations of Thought and Action: A Social Cognitive Theory, Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall.
188

Bennett, H. ve Durkin, M. (2000), The effects of organisational change on employee psychological attachment: An exploratory study, Journal of Managerial Psychology, 15: 126147. Brice, D. W. ve Jones, D.W. (2008), The cultural foundations of family business management: Evidence from Ukraine, Eurasian Journal of Business and Economics, 1(1): 323. Brockner, J., Ackerman, G., Greenberg, J., Gelfand, M.J., Francesca, A.M.F., Chen, Z.X., vd. (2001), Culture and procedural justice: The influence of power distance on reactions to voice, Journal of Experimental Social Psychology, 37: 300315. Brymer, R.A. (1991), Employee empowerment: a guest-driven leadership strategy, The Cornell H.R.A. Quarterly, 32(1): 5868. Chen, X.P. ve Fahr, J.L. (2001), Transformational and Transactional Leader Behaviors in Chinese Organizations: Differential effects in the Peoples Republic of China and Taiwan, New York: JAI. Chow, I.H.S., Lo, T.W.C., Sha, Z. ve Hong, J. (2006), The impact of developmental experience, empowerment, and organizational support on catering service staff performance, International Journal of Hospitality Management, 25(3): 478495. Cohen, J. R., Pant, L. W. ve Sharp, D. J. (2001), An examination of differences in ethical decision-making between canadian business students and accounting professionals, Journal of Business Ethics, 30(4): 319336. Conger, J. A. (1989), Leadership: The art of empowering others, The Academy of Management Review, 3(1): 1724. Conger, J.A. ve Kanungo, R.N. (1988), The empowerment process: integrating theory and practice, The Academy of Management Review, 13(3): 471482. Goodwin, J. ve Goodwin, D. (1999), Ethical judgments across cultures: a comparison between business students from Malaysia and New Zealand, Journal of Business Ethics, 18(3): 267281. Hayes, B.E. (1994), How to measure empowerment, Quality Process, February, 878. Hills, CA: Sage. Hofstede, G. (1980), Cultures Consequences: International Differences in Work Related Values, Beverly House, R.J. ve Dessler, G. (1974), The Path Goal Theory of Leadership: Some Post Hoc and a Priori Tests, Carbondale, IL: Southern Illinois University Press. Hui, M.K., Au, K. ve Fock, H. (2004), Empowerment effects across cultures, Journal of International Business Studies, 35(1): 4660. Humborstad, S. I. W., Humborstad, B., Whitfield, R. ve Perry, C. (2008), Implementation of empowerment in Chinese high power-distance organizations, The International Journal of Human Resource Management, 19(7): 13491364. Kanter, R.M. (1983), The Change Masters: Innovations for Productivity in the American Corporation, New York, Simon and Schuster. Koel, T. (1988), letme Yneticilii, 6.Basm, Beta Yay. Da. A.., stanbul. Lease, S. H. (1998), Annual Review, 1993-1997: Work attitudes and outcomes, Journal of Vocational Behavior, 53(2): 154183. ODriscoll, M. P. ve Randall, D. M. (1999), Perceived organisational support satisfaction with rewards, and employee job involvement and organisational commitment, Applied Psychology: An Internetional Review, 48(2), 197209. Schlesinger, L.A ve Heskett, J.L. (1992), Breaking the Cycle of Failure in Services, in Managing Services: Marketing, Operations, and Human Resources, ed. C.H. Lovelock, (2nd ed.), Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall, 310324. Sigler, T.H. ve Pearson, C.M. (2000), Creating an empowering culture: Examining the relationship between organizational culture and perceptions of empowerment, Journal of Quality Management, 5: 2752. Triandis, H. C. (1994), Culture and Social Behavior, McGraw-Hill, New York. Vogt, J. ve Murrel, K. (1990), Empowerment in Organizations, Amsterdam, Pfeffer & Co. Weaver, G. R. (2001), Ethics programs in global business: Cultures role in managing ethics, Journal of Business Ethics, 30(1): 315. Yagil, D. (2006), The relationship of service provider power motivation, empowerment and burnout to customer satisfaction, International Journal of Service Industry Management, 17(3): 258270.

189

Yabanc Yatrmclarn Aile letmeleriyle birliklerinin Performansa Etkileri

Prof. Dr. Sibel YAMAK Galatasaray niversitesi raan cad. N.36 Ortaky stanbul 34357 Tel: (0212) 227 44 80, Faks: (0212) 258 22 83, E-posta: syamak@gsu.edu.tr

***
Do. Dr. Bengi ERTUNA Boazii niversitesi UBYO Hisar Kamps, Bebek stanbul Tel: (0212) 359 69 89, Faks: (0212) 265 21 19, E-posta: bengie@boun.edu.tr

***
Do. Dr. Haluk LEVENT Galatasaray niversitesi raan cad. N.36 Ortaky, stanbul 34357 Tel: (0212) 227 44 80, Faks: (0212) 258 22 83, E-posta: hlevent@gsu.edu.tr

***
Prof. Dr. Mehmet BOLAK Galatasaray niversitesi raan cad. N.36 Ortaky, stanbul 34357 Tel: (0212) 227 44 80, Faks: (0212) 258 22 83, E-posta: mbolak@gsu.edu.tr

ZET Bu almada 1999-2002 yllar arasnda stanbul Menkul Kymetler Borsasnda yer alan irketler kapsamnda yabanc yatrmclarn aile iletmeleriyle ibirliklerinin performansa etkileri incelenmitir. Ynetim kurulu bakannn aileden olmas yabanc ortakl olan ve olmayan irketlerde performansa farkl etkilerde bulunmaktadr. Yabanc orta olmayan irketlerde ynetim kurulu bakannn aileden olmasnn performans olumlu etkiledii, yabanc ortakl irketlerde ise olumsuz etkiledii anlalmaktadr. te yandan yabanc ortakl irketlerin ortaklar arasnda bir aile holdingi varsa performansn olumlu etkilendii grlmektedir. Yabanc yatrmcnn performans kurumsal evreye uyum gzetildiinde artmaktadr. Anahtar Szckler: Dorudan sermaye yatrmlar, kurumsal kuram, aile holdingleri, ynetim kurullar, gelimekte olan piyasalar

1.Giri
190

Gelimekte olan ve da alan ekonomilerdeki yabanc yatrmlar konusundaki almalarn saysnda son yllarda ciddi bir art grlmektedir. London ve Hart (2004) gelimekte olan ekonomilerin yksek byme oranlar sergilediini ancak bu lkelerde siyasi ve ekonomik dalgalanmalarn da youn bir ekilde grldn belirtmektedir. Gelimi yabanc lkelerden gelen yabanc yatrmcnn yerel artlara uyum gstermesi ve bu farkl koullarda i yapabilmesi glkler arz etmektedir. Gelimekte olan piyasalar arasnda gsterilen Trkiye de batl gelimi lke kaynakl yatrmlarn yneldii lkelerden biridir. zellikle Avrupa Birlii ile yaplan gmrk birlii anlamasndan sonra Trkiyeye ynelen yabanc yatrmn ciddi bir art gsterdii (Demirba, Tatolu ve Glaister, 2009) ve yatrmclarn Almanya, ngiltere, Hollanda, Fransa ve talya gibi belli bal Avrupa lkelerinden geldii eitli almalarda ortaya konmutur (Demirba, Tatolu ve Glaister, 2009; Tatolu ve Glaister, 2000;1998). Bu almada, Trkiye gibi i dnyasnda farkl kurumsal yaplarn egemen olduu gelimekte olan bir piyasada gelimi batl lkelerden gelen yatrmclarn performanslarn etkileyen ynetiim mekanizmalar incelenmektedir. Bu ynetiim mekanizmalar arasnda yerel aile holdingleriyle ynetim kurulu ve ortaklk temelindeki ibirlikleri dikkate alnmaktadr. Konu kurumsal kuram ve g yaklamlar asndan aratrlmaktadr. Yabanc yatrmclarn gittikleri lkedeki yatrm ekilleri genellikle ilem maliyeti yaklam erevesinde incelenmitir (Brouthers, 2002). Oysa yabanc yatrmcnn yatrm ekli ve ibirliinin sonularn incelemek asndan kurumsal kuramn yeni perspektifler sunaca savunulmaktadr (Delios ve Beamish, 1999; Brouthers ve Brouthers, 2000). Yui ve Makino (2002) kurumsal kuramn gecikmi bir ekilde, yeni yeni dikkate alnmaya baladn ifade etmektedir. Bunun dnda, Brouthers ve Hennart (2007) g yaklamnn uluslararas yatrm stratejilerinin belirlenmesine ynelik yaznda gz ard edildiini sylemektedir. Bu aratrma konuyu bu iki yaklam erevesinden deerlendirerek uluslararas yatrmlarla ilgili yazna katkda bulunmaktadr. almann bundan sonraki blmnde kuramsal alt yap ve hipotezler yer almaktadr. Bunu aratrma yntemiyle ilgili aklamalarn yer ald yntem blm izlemektedir. Bulgularn sergilendii nc ksmn ardndan sonu blm gelmektedir.

2.Kuramsal temeller ve hipotezler Bu almada, yabanc yatrmclarn performans kurumsal kuramn iki farkl alt yaklam yan sra g yaklam ile de aklanmaya allmtr. Kurumsal kuram, ilikiler ve faaliyetlerin gereklilikleri sorgulanmadan doru kabul edilerek benimsenmeleri ve paylalan anlam ve davranlarla bilisel alt yapnn ina edilmesi temeline dayanr (Dacin, 1997). Kurumlar deerleri, normlar ieren kurallar bilekesi olarak ifade edilebilirler. Ortak hafzada yaratlan bu simgesel etkenler ve meruiyet kazanmna ynelik unsurlar yabanc yatrmlarn bir baka kurumsal ortamdaki performansn dorudan ya da dolayl olarak etkileyebilirler. Kurumsal kuram bir lkedeki kurumsal evrenin i dnyasn, i yapma ekillerini ve rgtlerini aynlatrdn ve meruiyet kazanmann baarl olmak iin temel etkenlerden biri olduunu savunmaktadr (Scott, 1995). Bouthers ve dierleri (2002) kurumsal evredeki risk ve belirsizlik yaratan kurumsal faktrleri be gruba ayrmtr; rn, devlet politikalar, makroekonomi, materyaller ve rekabet. Bu kurumsal unsurlarn etkileri konusunda farkl yaklamlar sz konusudur. Her lkenin tarihi, hukuksal sistemi, eitim kurumlar ve benzerlerinin etkileimiyle olumu genel kabul grm kurumlar, rgtler ve davran kalplar vardr. Bu kalplar ortamlara gre deiirler. Makro kurumsal yaklamdaki sistem kavram (rnegin Hollingsworth ve Boyer, 1997; Whitley, 1994) toplumsal deerler, kurumlar ve rgtler arasndaki i ie gemilie vurgu yapmaktadr (Mayer ve Whittington, 1999). Buna gre rgtlerin yaplar ve dahili mekanizmalar lkedeki i dnyasnn genel kabul grm kurallar ve uygulamalaryla ekillenir (Sorge, 1996). Temel kurumsal zelliklere bal olarak Whitley (1994) be ana i sistemi tanmlamtr. Her sistem farkl rgtlenme ekillerini ne karrken, irketlerdeki ynetim yapsn da farkl ekillerde etkilemektedir. rnein devletin ana aktr olduu sistemlerde irketin sahibi olan aile yeleri tepe ynetimde yer alrlar. Bu tr i evreleri merkezilemi denetim mekanizmalar ve sahiplerin irketlerin ynetiminde yer almalar gibi zellikler tarlar (Whitley, 1994). Bir lkedeki kurumsal evre zorlayc, bilisel ve normatif basklarla rgtler ve uygulamalar zerinde aynlatrc bir bask yapar (Scott, 1995). Gelimekte olan lkelerdeki kurumsal evre, gelimi lkelerden olduka farkl zellikler sergilemektedir. Bunlar iinde sklkla dile getirilenler yetersiz hukuksal altyap, hukuksal kurallarn uygulanmasndaki geveklik, zel mlkiyet haklarnn korunmas ile ilgili sorunlar, siyasi ve iktisadi istikrarszlktr (Makino ve dierleri, 2004). eitli yazarlar (Khanna ve Palepu, 2000; La Porta ve dierleri, 1999) bu ve benzeri
191

unsurlar nedeniyle, bu lkelerde hisselerin aile yelerinin elinde topland aile holdinglerinin yaygn rgtsel form olarak ortaya ktn ifade etmektedirler. Bunun dnda d denetim mekanizmalarnn zayf olmas nedeni ile irketler ailenin hkim olduu i denetim mekanizmalarna bavurmay tercih etmektedirler (Douma ve dierleri, 2006). Trk i dnyas da Whitleynin devlete baml tiplemesine uymaktadr. Devlet i dnyasnda etkin bir varlk gstermektedir. Devlet, aile holdingleriyle ortaklklar yaparak yeni i alanlarna girmekte, bankalar araclyla bu gruplara kredi vermekte, ucuz girdi salamakta ve yabanc rekabetten korumaktadr (Bura, 1994). Brokrat ve politikaclarla ilikiler ekonomik frsatlara ulamak gibi faydalar saladndan (Colpan ve dierleri, 2007) bu ilikileri scak tutmak aile yelerinin nemli grevleri arasnda yer almaktadr (Bura, 1994). Bu durum aile holdinglerinde aile yelerinin aktif olarak ynetimde yer almalarn beraberinde getirmitir. Trkiyede aile holdinglerinin yaygn bir yap olduu eitli almalarda vurgulanmtr (Bura, 1994; Gken ve sdiken, 2001; Kula, 2005; Yamak ve sdiken, 2006). Aileler, piramit yaplar ve apraz hisse sahiplikleriyle ounluk hisselerini ellerinde tutmaktadrlar. irketlerde egemen olan youn sahiplik oran ve merkezi ynetime dayanan yap, az saydaki byk hisse sahibinin yneticileri dorudan denetleyebilmesine olanak tanmaktadr (Demira ve Serter, 2003; Kula, 2005). Aile holdinglerinde, merkezin bal irketlerin ynetim kararlarnda etkili olduu bilinmektedir (Bura, 1994; Gken ve sdiken, 2001). Gken ve sdiken (2001) holding ynetim kurulunda aile yelerinin orannn % 40 seviyesine ulatn bulmulardr. Aile holdingleri, yatrmcnn korunmasna ynelik zayf altyap, karmak devlet-i dnyas ilikileri ile tanmlanabilecek Trk i dnyas, yabanc sermaye yatrmclar iin farkl bir evre oluturmaktadr. rnein, Trk i dnyasnda eitli yazarlar devletin i dnyas zerindeki etkilerinin gl olduunu (ni, 1996; Bura, 1994; Heper, 1985) ve irket ortaklarnn devlet yetkilileriyle hassas ilikileri srdrebilmek iin irket ynetiminde kalmay srdrdklerini (Bura, 1994) savunmaktadrlar. Dolaysyla irketin ynetim kurulu bakannn irketin sahibi olan ailenin yesi olmas bu ilikilerin srdrlmesi, meruiyet kazanlmas ve yaamsal kaynaklara ulalmas asndan nem arz etmektedir. Kurumsal evreye uyum gayreti aileden bir ynetim kurulu bakann gerekli klabilmektedir. Aileden ynetim kurulu bakan olmas ile performans arasnda genelde olumlu bir iliki bulunmaktadr (Anderson ve Reeb, 2003; Andres, 2008; Silva ve Majluf, 2008). Bu bulgularla birlikte yukarda belirtilen nedenlerle, yerel irketlerde, ynetim kurulu bakannn aileden olmasnn performans olumlu etkilemesi beklenmektedir. H1: Ynetim kurulu bakannn aileden olmas ile performans arasnda olumlu bir iliki vardr. Ancak yabanc irketlerin ortaklk yaptklar yerel firmann sahibini ynetim kurulu bakan olarak atamalar durumunda g atmalarnn ortaya kabilecei ve dolays ile performansn olumsuz etkilenecei dnlebilir. Stratejik ynetim uygulamalarnda g temel kavram olarak ne kmaktadr. (Clark, 2004; Greeve ve Mitsuhashi, 2007; Pearce ve Robinson, 1987). Bir bakasnn davrann istedii ynde deitirebilme yetisi olarak tanmlanan gc (Pfeffer, 1981), Finkelstein (1992) drt boyutta incelemitir. Bu boyutlar sahiplik gc, yapsal g, prestij gc ve uzmanlk gcdr. irketin ortaklar ile aile balar ve hissedarlk sahiplik gcn etkileyen unsurlardr (Finkelstein, 1992; Hambrick ve Finkelstein, 1987). Yapsal g irketteki pozisyondan ve hiyerarik otoriteden kaynaklanr. Prestij gc eitli ynetim kurullarna yelikler ve eitimden kaynaklanabilir (Finkelstein, 1992). Uzmanlk gc ise evrenin taleplerini yerine getirebilecek yeteneklere sahip olmak olarak tanmlanabilir (Finkelstein, 1992; Hambrick ve Finkelstein, 1987). rnein, i yaplan tedarikileri, brokrasi kademelerini ayn ortamda bulunmaktan dolay tanyor ve kendileri ile balant kurabiliyor olmak yerel ortaa uzmanlk gc kazandrr. Yerel irketin sahibi olan aileden bir yenin yabanc ortakln bana gemesi durumunda ynetim kurulu bakannn hissedarlktan kaynaklanan g, yapsal g ve uzmanlk gc asndan nemli avantajlara sahip olaca dnlebilir. Bu durum, g dengesinin aile yesi ynetim kurulu bakannn lehine bozulmasna ve irketin tepe ynetiminde dier yabanc ortakla uyumsuzluk domasna neden olabilir. Dolays ile ynetim kurulu bakannn aileden olmas aile irketlerinde performans olumlu ynde etkilerken, yabanclarla yaplan aile ortaklklarnda olumsuz etkilemesi beklenebilir. H2:Yabanclarla yaplan ortaklklarda ynetim kurulu bakannn yerel ortan ailesinden olmas ile performans arasnda olumsuz bir iliki vardr. Yerel artlarn gelimi lkelerden gelen irketler asndan bilinmezlii, yabanc irketlerin yerel firmalarla ortakln n plana karmaktadr (Chen ve dierleri, 2004). almann rnekleminde yer alan
192

yabanc irketlerin tm gelimi batl lkelerden gelmektedir. Politik risklerin yksek olduu lkelerde yatrm yapan yabanc irketlerin gvenli ortamlardakilere kyasla daha sklkla yerel ortaklarla ibirliine gittikleri grlmektedir (Henisz, 2000). Yerel irketlerle ortaklklarn kurumsal evreyle uyum iin gerekli olan bilgi ve donanma sahip olmak ve meruiyet kazanmak iin nemli olduu dnlebilir. Bu sebeple yerel irketlerle yaplan ortaklklar arttka performansn olumlu ynde etkilenecei beklenebilir. H3: Yabanc ortaklklarda, yerel gruplarla yaplan ortaklklar ve performans arasnda olumlu bir iliki vardr. Kurumsal evre ve kurumsal unsurlarn etkileri konusunda farkl yaklamlar da sz konusudur. Greenwood ve Hinings (1996) yeni rgtler ve yeni rgtsel alanlarn daha az kurumsal baskya maruz kalacan sylerken Aldrich ve Fiol (1994) bunun tam tersini savunmaktadr. Onlara gre, yeni rgtlerin eski irketlerden daha fazla kurumsal baskyla karlaaca, meruiyet kazanmak iin eskilerden daha fazla aba gstermeleri gerektii sylenebilir. Benzer bir ekilde Parkhe (2003) ise yabanc irketlerin yatrm yaptklar lkede yabanc olmann getirdii ykmllklerle karlaacaklarn ve uyum sorunlar yaayacaklarn savunmaktadr. Greenwood ve Hiningsin yaklam erevesinde dnlecek olursa, bu nispeten zgr karar ortamnn kurumsal evreye uyum kaygs gzetmeden kontrol ve verimlilii n planda tutan kurumsal ynetim mekanizmalarnn kullanmn destekleyecei ve irket performansn olumlu etkileyecei beklenebilir. Bu mekanizmalardan ilki ynetim kurulu ye saysn fikir eitliliini belli bir seviyede tutacak ekilde arttrmak olabilir. Dier yntem ise ynetim kurulunda yabanc ortan gr ve yaklamlarn aktaracak ve bu grler dorultusunda strateji ve uygulamasna mdahale edecek yabanc ynetim kurulu yesi bulundurmak olabilir. Bir dieri ise yabanc ortan hisse saysn mmkn olduunca arttrarak kontrol elinde tutmas ve kazanl olduunu dnd stratejileri mdahale olmadan uygulamaya koymas olabilir. Bu durumda artan kontrolle performansn olumlu etkilenecei dnlebilir. Hipotez 4: Yabanc ortaklklarda kontrol arttrmaya ynelik mekanizmalarla performans arasnda olumlu bir iliki vardr.

3.Yntem Bu almann temel amac, Trkiyede, kurumsal evrenin zellikleri dorultusunda, dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn yerel i yapma tarz ile uyum/elikilerinin performansa etkisini ortaya karmaktr. Biz bu erevede ortaklk ve ynetim kurulu yapsnn etkileri zerine odaklanarak kontrol ve uyum temelli yaklamlar karlatrmaktayz. Bu almann rneklemi 1999 2002 yllar arasnda MKB'de yer alan irketlerden olumaktadr. Bunlarn iinde gzetim listesine geen, verileri eksik olan ve eitli veri tutarszlklar ieren irketler veri setinden kartlm ve alma 4 yla yaylan 711 gzlem ile gerekletirilmitir. Kullanlan veri seti hem zaman hem de yatay kesit boyutlarn ieren panel veri seti olarak dzenlenmitir. Panel veri analizinin en nemli stnlklerinden biri firmalar arasnda grlen farkllklar kontrol olana tanmasdr. Firmalar, veri setinde kullanlan deikenler ile kontrol edilmesi olanaksz, firmaya zg gzlemlenemeyen niteliklere sahiptirler. Bu tr firmaya zg nitelikler rassal (random) veya sabit (fixed) etkiler eklinde ortaya kabilir. Rassal veya sabit etki modellerinden hangisinin tercih edilecei veri yapsnn zelliklerine baldr (Wooldridge 2001). Gzlemler geni bir kme iinden rassal biimde seildiklerinde rassal etki modellerinin kullanlmas ekonometrik adan daha tutarl sonu verir. Aksine gzlemler yatay kesit birimleri ile bantl olduunda ise sabit etki modellerinin kullanlmas uygun olur (Wooldridge 2001). Bu almada rassal etki modeli kullanlmtr. almada kullanlan model aadaki gibidir: Yit = + z Xitz + uit Yukardaki ifadede Yit, yaklam deikeni olarak kullanlan irket performansn, Xitz ise firma zelliklerini yanstan deikenleri gstermektedir.

193

Model 1 performans aklayan temel deikenleri iermektedir. Temel deikenler, Yabanc Yatrmc deikeni hari tm bamsz deikenler ve kontrol deikenleridir. Model 2 temel modele Yabanc Yatrmc deikeninin eklenmesiyle elde edilmitir. Model 3 ise Model 2'ye Yabanc Yatrmc deikeninin bamsz deikenlerle arpmndan oluan etkileim deikenlerinin eklenmesiyle oluturulmutur. Etkileim deikenlerinin yabanc yatrmclarn bamsz deikenlerle birlikte yaratt etkiyi ortaya karmas beklenmektedir. Bu almada kullanlan deikenler aadaki ekilde tanmlanmtr. Yaklam deikeni irket performansn len deikendir. Net aktif karll olarak llmektedir. Net Aktif Karll: Net dnem karnn toplam aktiflere blnmesi ile hesaplanmtr. Bamsz deikenler firma zelliklerini yanstan deikenlerdir. Sras ile: Ynetim Kurulu ye Says (ykuye): Ynetim kurulunda grev yapan yelerin toplam saysdr. Yabanc Ynetim Kurulu yeleri (ykyaban): Ynetim kurulunda grev yapan yabanc yelerin toplam saysdr. Aile yesi Ynetim Kurulu Bakan (ykbaile): Ynetim kurulu bakannn yerel ortan aile yesi olmas durumunda 1, aksi takdirde 0 deerini alan kukla deikendir. Halka Ak Hisse Oran (digeryuz): Halka ak hisse senetlerinin toplam hisse senetlerine orandr. Halka aklk oran blok hissedarlara ait olmayp, dank hissedarlar tarafndan sahip olunan pay temsil etmektedir. Grup-Aile Yzdesi (graileyu): Toplam hisse senetleri ierisinde aile bireyleri ve aile kontrolndeki irketlere ait olan paydr. Yabanc Yatrmc (yabanci): Hissedar arasnda dorudan yabanc sermaye yatrmcs olmas durumunda 1, aksi takdirde 0 deerini alan kukla deikendir. irketlerin borlanma oran, firma bykl, firma ya, yllar kontrol deikenleri olarak kullanlmtr. Borlanma Oran (borc): Toplam borlarn toplam varlklara blnmesi sonucunda elde edilen orandr. Firma Bykl (lnisci): alan saysnn doal logaritmas olarak hesap edilmitir. Firma Ya (lnyas): irketin kuruluundan itibaren geen yl saysnn doal logaritmas olarak hesap edilmitir. Etkileim deikenleri Yabanc Yatrmc deikeninin dier tm bamsz deikenler ile tek tek arpm ile elde edilmitir.

4.Bulgular izelge 1'de modele ilikin ekonometrik tahminler ile birlikte model tahminlerinden elde edilen katsaylar ve standart hatalar sunulmutur. izelgenin sonunda ise model tahmin baarmlarna ilikin gstergeler yer almaktadr. Buna gre her model de yatay kesit birimleri arasndaki etkiyi tahmin etmek bakmndan istatistik olarak anlaml bir ekilde giderek artan ekilde birbirlerinden daha iyidirler. izelge 1'de yer alan tahminlere gre yabanc ortakl olan irketler ile olmayan irketler birlikte ele alndnda Aile yesi Ynetim Kurulu Bakan dndaki bamsz deikenlerin performansa anlaml bir etkisi bulunmamaktadr. Ynetim kurulu bakannn aileden olmas (ykbaile) yabanc ortakl olan ve olmayan irketlerde performansa farkl etkilerde bulunmaktadr. Model 1 ve Model 2'de yabanc ortakl olan ve olmayan irketler birlikte ele alndklarnda sz konusu deikenin performansa olumlu etkisi olduu grlmektedir. Etkileim deikeni yoluyla yabanc ortakl olan ve olmayan irketler ayrtrldnda performans zerindeki etkinin ynnn de farkllat grlmektedir. Yabanc orta olmayan irketler sz konusu olduunda Aile yesi Ynetim Kurulu Bakan ve Yabanc Yatrmc etkileim deikeni olan ykbaile_yb01 deikeni 0 deeri aldndan, ykbaile deikeninin pozitif etkide bulunduu grlmektedir. Bu durumda H1 dorulanmtr. Yerel irketlerde ynetim kurulu bakannn aileden olmas performans olumlu bir ekilde etkilemektedir. nceki modellerde elde edilen katsaydan 0.04388 ile daha byk olan deer, yabanc orta olmayan irketlerde bu etkinin daha gl olduuna iaret etmektedir. Buna karlk, yabanc ortakl irketlerde ykbaile_yb01 etkileim deikeni 1 deeri aldndan performans zerindeki etki ykbaile deikeninin
194

0.04388'lik katsays ile ykbaile_yb01 deikeninin -0.06763 katsaysnn birlikte deerlendirmesini gerektirmektedir. Bu durumda toplam katsay 0.04388 0.06763 farkna eit olacandan, yabanc ortakl irketlerde ynetim kurulu bakannn aileden olmasnn irket performansn olumsuz etkiledii anlalmaktadr. Bu durumda Hipotez 2 dorulanm olmaktadr. Grup-Aile Yzdesi (graileyu) deikeni Model 1 ve Model 2'de istatistik olarak anlamsz, Model 3'de ise anlaml kmtr. Buna gre, yabanc ortakl irketlerin ortaklar arasnda bir aile holdingi varsa performansn olumlu etkilendii grlmektedir. Bu durumda Hipotez 3 dorulanmaktadr. Ynetim kurulu ye saysnn, ynetim kurulunda grev yapan yabanc ye saysnn ve halka ak hisse orannn katsaylar her modelde de istatistik olarak anlamszdr. Dier bir deyile, ynetim kurulundaki toplam ve yabanc ye says ile birlikte irketteki kk ortaklarn toplam hissesinin irket performans zerinde bir etkisinin olmad sylenebilir. Bu durumda Hipotez 4 dorulanmamaktadr. Kontrol deikenleri arasnda ise sadece borluluk orannn performans zerinde olumsuz etkisi olduu grlmektedir. Yllara ait kukla deikenlerde 1999 yl temel yl olarak alnmtr. Buna gre 2000 ylnda irket performanslar 1999 ylna gre daha dk, 2001 ylnda ise daha yksektir. 2000 ylnda grlen dk performans 1999 ylnda gerekleen depremin yaratt olumsuzluklara balanabilir. Bilindii gibi MKB'ye kote irketlerin nemli bir blm depremin merkezi olan Marmara Blgesinde bulunmaktadr. Byk bir finansal krizin yaand 2001 ylnda irket performanslarnn 1999 ylna gre daha yksek olmas artcdr. Bu durum, byk irketlerin finansal kriz ortamnda faaliyet d karlarn olaan st artrma olana bulmu olmalar ile aklanabilir. 5. Sonu Aratrma yabanc yatrmc yerel aile irketi ibirlii konusunda ilgin bulgulara ulamtr. Ynetim kurulu bakannn aileden olmas yabanc ortakl olan ve olmayan irketlerde performansa farkl etkilerde bulunmaktadr. Model 1 ve Model 2'de yabanc ortakl olan ve olmayan irketler birlikte ele alndklarnda sz konusu deikenin performansa olumlu etkisi olduu grlmektedir. Etkileim deikeni yoluyla yabanc ortakl olan ve olmayan irketler ayrtrldnda performans zerindeki etkinin ynnn de farkllat grlmektedir. Yabanc orta olmayan irketler sz konusu olduunda ynetim kurulu bakannn aileden olmasnn pozitif etkide bulunduu grlmektedir. Buna karlk, yabanc ortakl irketlerde ynetim kurulu bakannn aileden olmasnn irket performansn olumsuz etkiledii anlalmaktadr. te yandan yabanc ortakl irketlerin ortaklar arasnda bir aile holdingi varsa performansn olumlu etkilendii grlmektedir. Sz konusu deikenlerin kurumsal evreye uyum gsterme ve meruiyet kazanma konusunda irketlere yardmc olduu dnlebilir. te yandan kurumsal evreye uyum kaygs gzetmeden kontrol ve verimlilii n planda tutan kurumsal ynetim mekanizmalarnn kullanmnn irket performansna olumlu etkisinin olmamas da kurumsal kuramn yabanc yatrmcnn yerel pazara uyumunu ve elde edecei sonucu ngrmekte daha geerli olduunu dndrmektedir. Makale bulgularyla Trkiyede yatrm yapacak olan yabanc yatrmclara yerel evreye uyum salama konusunda yn gsterici olabilir. 6.Teekkr Yazarlar, Galatasaray niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Fonuna bu almaya verdii destekten tr teekkr ederler (Aratrma kodu 08.102.005). KAYNAKLAR Aldrich, H. E. & Marlene F. C. (1994) Fools rush in? The institutional context of industry creation. Academy of Management Review, 19(4): 645-670. Anderson, R.C. & Reeb, D.M. (2003). Founding-Family Ownership and Firm Performance: Evidence from the S&P 500, The Journal of Finance, 58 (3): 1301-1328. Andres, C. (2008). Large shareholders and firm performance: An empirical examination of founding family ownership, Journal of Corporate Finance, 14, 431-445. Brouthers. K. D. (2002) Institutional, cultural and transaction cost influences on entry mode choice and performance. Journal of International Business Studies 33(2): 203-221. Brouthers K. D. & Brouthers L.E. (2000). Acquisition or greenfield start-up? Institutional, cultural and transaction cost influences. Strategic Management Journal 21: 89-97.
195

Brouthers, K. D., Brouthers, L. E., & Werner, S. (2002). Industrial sector, perceived environmental uncertainty and entry mode strategy. Journal of Business Research, 55(6): 495-507. Brouther, K. D. & Hennart J. F. (2007) Boundaries of the firm: Insights from international entry mode choice. Journal of Management, 33:395-425. Bura, A. (1994) State and Business in Modern Turkey: A Comparative Study, State University of New York Press, Albany. Clark, E. (2004). Power, action and constraint in strategic management: explaining enterprise restructuring in the Czech Republic. Organization Studies, 25, 607-627. Colpan, A., Hikino, T., & Tan, B. (2007). Business groups in Turkey. Paper presented at Kyoto International Conference on Business Groups in Emerging Economies, Kyoto, Japan Dacin, T. (1997), Isomorphism in context: the power and prescription of institutional norms. Academy of Management Journal, Vol. 40 No.1, pp.46-81 Delios, A. & Beamish, P. W. (1999). Ownership strategy of Japanese firms:Transactional, institutional and experience influences. Strategic Management Journal,20(10): 915-933. Demira, I. & Serter, M. (2003) Ownership Patterns and Control in Turkish Listed Companies, Corporate Governance: An International Review; 11 (1), 40-51. Demirba, M., Tatolu, E. & Glaister, K. W. (2009) Equity based entry modes of emerging country multinationals: Lessons from Turkey, Journal of World Business, 44(4):445-462. Douma, S., George, R. & Kabir, R. (2006) Foreign and domestic ownership, business groups, and firm performance: Evidence from a large emerging market. Strategic Management Journal, 27, 637-657. Finkelstein, S. (1992). Power in top management teams: Dimensions, measurement and validation. Academy of Management Journal, 35, 505-538. Greenwood, R. ve. Hinings B. C. R (1996) Understanding radical organizational change: Bringing together the old and new institutionalism., Academy of Management Review, 21 (4): 1022-1054. Gken, N. ve sdiken, B. (2001) . Uniformity and diversity in Turkish Business Groups: Effects of scale and time of founding, British Journal of Management, 12 (4), 325-340. Greve, H. R., & Mitsuhashi, H. (2007). Power and glory: Concentrated power in top management teams. Organization Studies, 28, 1197-1221. Hambrick, D. C., & Finkelstein, S. (1987). Managerial discretion: A bridge between polar views of organizational outcomes. Research in Organizational Behavior, 9, 369-406. Henisz, W., 2000. The institutional environment for multinational investment. Journal of Law, Economics, and Organization 16, 334364. Heper, M. (1985). The State Tradition in Turkey, The Eothen Press, London. Hollingsworth, J. R., & Boyer, R. (eds) (1997). Contemporary capitalism: The embeddedness of institutions. Cambridge and New York: Cambridge University Press. Khanna, T & Palepu, K. (2000) Emerging market business groups, foreign intermediaries and corporate governance. Concentrated Corporate Ownership (Ed) R. Morck, 265-294. The University of Chicago Press, Chicago. Kula, V. (2005) The impact of the roles, structure and process of boards on firm performance: Evidence from Turkey, Corporate Governance: An International Review, 13 (2), 265-279. La Porta, R., Lopez-de-Silanez F. & Shleifer, A. (1999) Corporate ownership around the world. Journal of Finance, 54(2), 471-517. London, T. & Hart, S.L. (2004) Reinventing strategies for emerging markets: beyond the transnational model, Journal of International Business Studies, 35 (5), 350370 Makino, S., Beamish, P.W. & Zhao, N.B.(2004) The characteristics and performance of Japanese FDI in less developed and developed countries. Journal of World Business, 39, 377-392. Mayer, M. & Whittington, R. (1999) Strategy, structure and systemness: National institutions and corporate change in France, Germany and the UK. Organisation Studies, 20(6), 933-959. ni, Z. (1996). The State and Economic Development in Contemporary Turkey. Etatism to Neoliberalism and Beyond. In Vojtech Mastny and Craig Nation, eds., Turkey and Europe. New Challenges for a Rising Regional Power, Boulder Colorado: Westview Press. Parkhe, A. (2003) Institutional environments, institutional change and international alliances. Journal of International Management, 9, 305-316. Pearce, J. A., & Robinson, R. B. (1987). A measure of CEO social power in strategic decision-making. Strategic Management Journal, 8, 297304. Pfeffer, J. (1981). Power in Organizations. Mansfield, MA: Pitman. Scott, W. R. (1995). Institutions and organizations. Thousand Oaks, CA: Sage.
196

Silva, F. & Mailuf, N. (2008) Does family ownership shape performance outcomes? Journal of Business Research, 61, 609-614. Sorge, A. (1996). Societal effects in cross-national organization studies: Conceptualizing diversity in actors and systems. R. Whitley & P. H. Kristensen (Eds.), The changing European firm (pp.67-86). Routledge: London. Tatolu, E. & Glaister, K.W. (1998) Performance of international joint ventures in Turkey: Perspectives of Western firms and Turkish firms. International Business Review, 7, 635-656. Tatolu E. & Glaister, K.W. (2000) Strategic motives and partner selection criteria in international joint ventures in Turkey: Perspectives of Western firms and Turkish firms. Journal of Global Marketing, 13(3), 53-92. Whitley, R. (1994) Dominant forms of economic organization in market economies. Organization Studies, 15, 153-182. Wooldridge J.R. (2001) Econometric Analysis of Cross Section and Panel Data, The MIT Press, ISBN-10:0-26223219-7. Yamak, S. & sdiken, B. (2006). Economic liberalization and the antecedents of Top management teams: Evidence from Turkish big business British Journal of Management V.17 : 177-194. Yiu, D., & Makino, S. (2002). The choice between joint venture and wholly owned subsidiary: An institutional perspective. Organization Science, 13(6): 667-683. Ek 1 izelge 1: Panel Veri Regresyon Analizi Model 1 katsay s.h. Kontrol Deikenleri Borc Lnisci Lnyas y2000 y2001 y2002 Bamsz Deikenler Ykuye Ykyaban Ykbaile Digeryuz Graileyu Yabanci Etkileim Deikenleri ykuye_yb01 ykbaile_yb01 digeryuz_yb01 graileyu_yb01 sabit terim Gzlem Says Ki-Kare Grupii R2 Gruplararas R2 Toplam R2 -0,062*** 0,002 0,014 -0,026** 0,025** 0,003 0,005 0,001 0,0256* -0,000 0,000 0,019 0,007 0,011 0,010 0,011 0,010 0,003 0,004 0,015 0,000 0,000 Model2 katsay s.h. -0,063 0,001 0,014 -0,026** 0,025** 0,003 0,005 -0,002 0,0256* -0,000 0,000 0,014 0,019 0,007 0,011 0,010 0,011 0,010 0,003 0,006 0,015 0,000 0,000 0,021 Model3 katsay s.h. 0,063*** 0,001 0,015 -0,027** 0,026** 0,004 0,004 0,000 0,044** -0,000 -0,000 0,017 0,003 -0,068** 0,001 0,001** 0,054 711 58,05 0,061 0,254 0,169 0,019 0,007 0,011 0,011 0,011 0,010 0,003 0,007 0,018 0,000 0,000 0,021 0,007 0,031 0,001 0,001 0,066

0,035 0,064 711 50,10 0,061 0,229 0,155

0,033 0,064 711 50,22 0,059 0,235 0,158

197

Trkiyedeki Ekonomi Politik Deiim ve Giriimci Trlerindeki eitlenme: Bir Model nerisi ve Grgl Bulgular

Prof. Dr. kr ZEN Bakent niversitesi, BF letme Blm Balca Kampusu, 06530 Ankara Tel: (0312) 234 10 10 /1678 Faks: (0312) 234 10 43 E-posta: sozen@baskent.edu.tr

ZET Bu aratrmada, Trkiyede son 30 ylda sregelen ekonomik ve siyasal deiimlerin giriimci profiline etkisi incelenmitir. almada, Trk i sisteminin bir yandan devlete baml zelliklerini srdrrken, dier yandan da liberal ve devlet-egdml i sistemi zellikleri tayaca ngrlmtr. Kurumsal balamdaki bu eitliliin, Trkiyedeki giriimcilerin merkez-evre ve devlete baml-bamsz ikiliklerinde farkllaan drt giriimci trnn varlna neden olaca ileri srlmtr. almada merkez-baml giriimci grubunun belirgin temsilcisinin TSAD evresindeki giriimciler olduu ileri srlm ve son giriimci trnn varl ve farkllklar, niteliksel ve niceliksel yntemlerin birlikte kullanld grgl bir aratrma ile snanmtr. Anahtar kelimeler: Giriimci profili, siyasa, merkez-evre, devlete bamllk

1.

GR Ulus-devlet dzeyindeki ekonomi-politik gelimelerin bir lkede ya da rgt poplasyonlarndaki yaygn rgtsel formlar nasl biimlendirdii makro-kurumsal ve rgtsel ekoloji yaklamlarnca incelenmektedir (rn., Whitley, 2000; Hamilton ve Biggart, 1988; Aldrich ve Ruef, 2006). Ancak bu yaklamlar genellikle rgtsel forma odaklanarak, bu formun oluum srecinde kaynaklarn harekete geiren giriimcinin roln gz ard etmektedir (Guillen, 2000). Oysaki Hannan ve Freemann (1977) nerdii rgtsel form kavramndan esinlenerek, giriimci profili kavram tanmlanabilir. Bu almada giriimci, kurumsal balamn salad frsatlar deerlendirerek, grece ksa sre iinde byme yetenei gsteren ekonomik aktrler olarak tanmlanmaktadr. Dolaysyla, bu almada ele alnan ekonomik aktrlerin giriimci olarak kabul edilebilmesi iin sadece bir iletme kurmu olmas yeterli deildir, ancak muhakkak bir yenilik yapmas da gerekmemektedir. Aldrich ve Ruefde (2006: 63) belirtildii gibi, ekonomik aktrn frsatlar deerlendirerek grece ksa bir zaman iinde bym olmas nemli bir giriimcilik gstergesidir. Bu almada ele alnan giriimci kavram dier yandan kk ya da orta lekli iletmeler ya da onun sahipleriyle zdeletirilmemektedir. Aksine almada, iinde bulunulan ulusal balamda alan says, sat hacmi, karllk,

Bu bildiri TBTAK tarafndan desteklenen 107K042 numaral aratrma projesinden tretilmitir. TBTAKa desteinden tr teekkr bor bilirim.
198

retim miktar ve kapasite gibi deikenler baznda byk olarak kabul edilen iletmelerin sahip/yneticileri giriimci olarak kabul edilmektedir. Giriimci profili ise, bir ulus-devlette yerleik olduklar kurumsal evre ile etkileerek, beeri sermaye, iliki alar, byme ve rgtlenme biimi asndan benzerlik gsteren giriimci tr olarak tanmlanmaktadr. Bu tanm, Hannan ve Freemann (1977) rgtsel form kavramndan esinlenilerek gelitirilmitir. Bilindii gibi rgtsel form, Hannan ve Freeman tarafndan rgtsel eylem iin bir ablon olarak tanmlanmaktadr (s. 935). Bu anlamda rgtsel form, belirli snrlar olan rgt poplasyonunda geerli olan yaygn rgt biimini oluturmaktadr. Bu form, evre ve rgtler arasnda yaanan eitlenme, seilim ve hayatta kalma sreleri boyunca oluan ve dier rgtler tarafndan kabul gren ancak yine de her zaman evrenin seimine baml rgtsel formdur. rgtsel form, rgt yaps, ileyi sreleri, rgt kltr, teknoloji ve strateji gibi boyutlar iermektedir. Bu almada benzer olarak, giriimci profili, belirli bir zaman diliminde ortaya kan makro deiimlere uyumlu olduu iin seilen giriimci trne karlk gelmektedir. TRKYEDE MAKRO KURUMSAL DEM VE YEN GRMC TRLER Makro-kurumsal yaklamlar (bkz. Gken, 2007) Bir lkedeki byk giriimcilerin nasl olutuunu anlayabilmek iin, o lkenin tarihsel koullar iinde deien ve gelien siyasal ortamn (polity) anlamak gerektii gereini vurgulamaktadrlar. Jepperson (2000), bir lkedeki kurumsal balamn biimlenmesinde siyasal ortamn iki temel zelliine dikkat ekmektedir. Bunlardan birincisi o lkedeki siyasal ortamn ne lde devleti olduu ile ilgilidir. Dier bir deyile, bu boyut, o lkede ortak amalara ulamada kolektif eylem iin devletin ne kadar nemli bir aktr olduunu dikkate almaktadr. Bu boyut zerinden lkeler devletiliin yksek olduu devleti ve dk olduu toplumcu siyasalara sahip olabilmektedirler. kinci boyut ise toplumun rgtlenme biimi ile ilgilidir. Dier bir deyile o toplumun kompozisyonu ve kendi iinde ibirlii yapma biimiyle ilgilidir. Bu boyut zerinden de toplumlar, hiyerarik olarak rgtlenmi gruplarn ilikisi eklinde organize olmu korporatist ve bireysellemi sosyal yaplarn egemen olduu dayanmac toplum trlerini yanstmaktadr. Bu ayrm drt farkl siyasay beraberinde getirmektedir; liberal, devlet-ulus, devleti korporatist ve toplumcu korporatist. Liberal siyasa, Anglo-Sakson dnyada grlen devletiliin dk olduu ve bireysellemi toplumsal yapsnn egemen olduu siyasaya, devlet-ulus devletiliin yksek ve bireysel dayanmacln egemen olduu siyasaya (Fransa rnei), devleti korporatist yap devletiliin ve toplum iinde zorunlu mesleki rgtlenmelerin egemen olduu siyasay (Almanya ve Japonya rnekleri), son olarak toplumcu korporatist, devletiliin dk ancak sivil rgtlenmelerin hiyerarik bir biimde yapland siyasaya (Kuzey Avrupa lkeleri) karlk gelmektedir. Bu temel siyasa trleri zerinden analiz edildiinde Trkiyedeki siyasa deiimine ilikin farkl grlerin var olduu grlmektedir. Ancak, zen (2010: 23-24) tarafndan yaplan deerlendirmede, Jeppersonn modeli zerinden ifade edilirse, Trkiyedeki egemen siyasann devlet-ulus siyasas olduu (Heper, 1991) genel kabul grmekle birlikte, 1980 sonras liberallemenin etkileri dorultusunda devlet-ulus geleneinden devleti korporatist siyasaya doru ynelimin sz konusu olabilecei ifade edilmektedir. Bu temel grten hareket edildiinde, Trkiyede 1980 sonras liberalleme deneyimlerine ramen, daha nceki dnemlerin devlet-ulus siyasasnn geleneksellemi iliki biimi olan patron-yanamac ilikisinin zellikle zal dneminde neden egemen olduunu anlamak mmkndr. niin (1991) iddia ettii gibi bir yandan patrimonyal devlet gelenei dier yandan da liberalleme politikalarnn yrtmenin gcn artrma etkisi, ortodoks olmayan kendine zg bir liberalleme ve partiklaristik ilikileri egemen klmtr. Dolaysyla, bu dnemde gemi dnemlerde olduu gibi devletle ilikiler yoluyla byyen yeni giriimcileri bulmak ya da mevcut giriimcilerin zaten tecrbeli olduklar bu iliki biimleriyle daha da bymeleri mmkn olmutur. zal dneminde, mevcut TSAD holdinglerinin ihracat tevik politikalarndan yararlanarak daha da bymeleri veya alt yap yatrmlarnn gerekletirilmesinde siyasilerle ilikiler sonucunda kazanlan ihalelerle byyen yeni giriimcileri bu gelenein srmesiyle varln srdren giriimci trne rnek olarak verilebilir. zellikle 1990l yllardan sonra siyasal slamn ykseliiyle birlikte yerel ve merkezi dzeyde iktidar ele geiren Refah Partisi, Fazilet Partisi ve Adalet ve Kalknma Partisi izgisinin de benzer bir devlet-ulus geleneini izleyerek kendi zenginlerini yarattklarn sylemek mmkndr (Doan, 2007). Dolaysyla, merkez ya da evreyi temsil eden her iktidarda kamunun kaynaklar siyasilerle i adamlar arasndaki partiklaristik ilikiler yoluyla bir biimde kullandrlarak byk giriimcilerin domas salanmtr. Bu gelenektir ki Trkiyede merkezi temsil eden TSAD grubu ile evreyi temsil eden MSAD grubunun ayn anda var olmasn mmkn klmtr. Sonu olarak Lowrynin (2000) vurgulad gibi Trkiyede piyasa ekonomisine gei ynnde hzl deiimler yaansa da eski sistem yerini yeni sisteme brakmamakta, aksine eski ile yeni ayn anda yaamlarn srdrebilmektedirler.
199

2.

Ancak, Trkiyedeki byk giriimci trlerini sadece TSAD-MSAD ekseni zerinden aklamak, bir yandan giriimci profilini biimleyen siyasaya ilikin deiimleri basite indirgemek, dier yandan da bu deiimlerin yaratt eitlilii yanstan dier giriimci trlerini gzden karmak tehlikesi yaratmaktadr. 1980li yllardan bu yana izlenen liberalleme politikalar, nceleri yrtmenin gcn ve dolaysyla siyasal iktidarlarn gcn artrsa da (ni, 1991) zellikle 2000li yllardan bu yana piyasann ve kresel aktrlerin gcn artrmtr. Bu gelimeler, bir yandan siyasal iktidarlarn kendi siyasal grleriyle uyuma dzeyinden bamsz olarak TSAD, MSAD, TOBB, SO, ATO gibi giriimci rgtlenmelerinin taleplerine kar duyarl olmaya itmi ve bu rgtlenmelerin zellikle ekonomik politikalarn seyrine olan etkileri artmtr. Bu her zaman var olan devlet-ulus geleneinin yan sra, yukarda belirtildii gibi, devlet-korporatizminin varln da sz konusu klmaktadr. Buna ek olarak, zellikle 2000 yllardaki gelimeler, Kamu hale Kanununun kmas, piyasalar denetleyen st kurullarn oluumu, merkez bankasnn zerklemesi gibi dzenlemelerle hkmetlerin grece piyasadan ekilmesini ve kresel aktrlerin daha fazla ekonomide sz sahibi olmasn beraberinde getirmitir. Dolaysyla, bu gelimeler ulusal ve uluslararas dzeydeki frsatlar, siyasal iktidarn vesayetinden bamsz bir biimde deerlendirerek byyen yeni giriimci trlerinin domas iin elverili bir zemin oluturmaktadr. Dier bir deyile, Trkiyedeki byk giriimcileri ister merkez ister taradan olsun, ille de siyasilerle kiisel ilikiler yoluyla bym giriimciler olarak grmek dar kapsaml bir bak asdr. Tam tersine ister merkez ister tarada konumlansn, kurumsal balamdaki liberal deiimlerin yaratt frsatlar deerlendirerek byyen giriimciler de sz konusu olabilir. Daha ak bir ifadeyle, kaynaklara ulama konusunda devletin kontrol dndaki sermaye piyasas, yatrm bankacl sistemi, uluslararas finansal kaynaklar gibi alternatif mekanizmalarn oalmas, piyasada eitli siyasilere yaknlktan ok teknik yeterliliin ve kabiliyetin giderek daha fazla nem kazanmas bamsz giriimcilerin domasn mmkn klmaktadr. rnein, 2005 yl itibariyle sahip olduklar irket says asndan Trkiyedeki en byk 40 holdingin 30 tanesi TSAD yesi iken, sadece 4 tanesi MSAD yesidir, ancak buna karlk 6 tanesi iki dernee de bal olmayan bamsz holdinglerdir (Berkman ve zen, 2008). Kald ki ou zaman slami sermaye, yeil sermaye, Anadolu kaplanlar, MSAD yeleri gibi kavramlar ii ie girmekte ve Ankara, stanbul, zmir, Adana, Kayseri gibi geleneksel sanayi kentleri dnda yer alan tm Anadolu sermayesi slami sermaye eklinde adlandrlma yanllna dlmektedir (Demir, Acar, ve Toprak, 2004). Bu deerlendirmelerden hareket ederek Trkiyede gncel olarak varln srdren giriimci trlerinin aadaki izimde grld gibi, iki eksen zerinde farkllatn ngrmekteyiz. Bu eksenlerden birini son yllardaki dinamizmi de yanstacak biimde geleneksel merkez-tara ikilii, dier ekseni ise siyasal yetkeyle patron-yanamac ilikisi oluturmaktadr. Merkez-tara ikilii, Trkiyedeki siyasal ortamn temel belirleyicilerinden biri olan merkez-evre ikilemi (Mardin, 1973) karsnda giriimcilerin toplumsal konumunu belirlemektedir. Dier eksen ise, giriimcilerin devletle ilikiler yoluyla kamusal kaynaklar kullanma derecesine karlk gelmektedir. Bu eksenlere bal olarak almada drt farkl giriimci profili nerilmektedir; merkezbaml, evre-baml, merkez-bamsz ve evre-bamsz. Merkez-baml giriimci tr, siyasal ve corafi olarak merkezde konumlanan ve devlete baml bir biimde byyen giriimci trdr. rnein, Trkiyenin kuruluundan bu yana etkisi azalarak da olsa varln srdren ulus-devlet siyasasnn bir rn olan TSAD evresi bu giriimci trne bir rnektir. evre-baml giriimci tr ise, MSAD evresini temsil edecek biimde, Trkiyede 1990l yllarla birlikte ykselen siyasal slamn iktidarn kaynaklarn kullanarak yaratt giriimci trne karlk gelmektedir. Merkez-bamsz ve evre-bamsz giriimci trleri ise, liberalleme deneyimi ile birlikte ortaya kan frsatlar devlet kaynaklarn grece az kullanarak merkezden ya da evreden karak byyen giriimci trlerine karlk gelmektedir. Bu almann temel amac, grgl aratrmayla bu giriimci trlerinin varln snamaktr.

200

3.

ARATIRMANIN YNTEM Yukardaki snflamay snamak zere gerekletirilen aratrmada niteliksel ve niceliksel yntemler bir arada kullanlmtr. Grgl almann niteliksel blmnde, 1980li yllardan sonra Trkiyenin i yaam ve giriimcilerle ilgili yazlm kitaplar, dergi makaleleri ve giriimcilerle yaplm rportajlar incelenmitir. Ayrca, Capital, Ekonomist, Forbes, Ekonometri, Cnbc-Business gibi dergilerde yaymlanm giriimcilerle yaplm grmeler de derlenmitir. Bu dokmanlar, 1980li yllardaki gelimelerin ne tr giriimciler yaratt sorusuna cevap aranacak biimde analiz edilmitir. almada ayrca, akademisyen kkenli bir ynetim danman, yine akademisyen kkenli olup piyasalarda etkili bir dzenleme kurulunun bakan, 1970li ve 1990l yllarda eitli dnemlerde muhafazakr bir partiden milletvekili olan ve eitli dnemlerde bakanlk yapm olan bir eski bakan ve 1980li ve 1990l yllarda liberal-muhafazakr bir partinin iktidar olduu dnemlerde bakanlk yapm olan, biri erkek dieri kadn olmak zere iki eski bakan ile yaplan grmeler yaplmtr. Bu grmeler ekonomik ve politik deiimlerin giriimci profiline etkileri asndan analiz edilmitir. Bu almada, kapsam kstndan tr, sadece bu grmelerin sonular raporlanmaktadr. almann niceliksel blmnde ise, ISOnun ve Capital dergisinin Trkiyenin en byk irketleri olarak belirledii listelerde istikrarl bir biimde yer alan ve 1980-1990, 1991-1999 ve 2000-2007 gibi farkl dnemlerde kurulmu ve gelimi iletmeleri temsil eden toplam 56 giriimci ile yar yaplandrlm grmeler sonucunda elde veriler analiz edilmitir. Bu almada, giriimcilerin toplumsal kkenleri ve devlete bamllk dereceleri analiz edilerek, nerilen model test edilmektedir.

4. ARATIRMANIN BULGULARI 4.1. Niteliksel Bulgular Uzman kiilerle yaplan grmelerde, muhafazakr eski bakan hari tm uzmanlar 1980 sonrasndaki iktisadi gelimelerin yeni tip giriimciler yaratt grn paylamlardr. Muhafazakr bakan, Trkiyedeki iktisadi sistemin 1980den nce da baml, smrye dayal, vahi kapitalist, soygun sistemi olduunu, 1980den sonra da bunun deimediini, hatta bu bamlln ve smrnn zal dneminde ve gnmzde AKP dneminde daha koyulatn ve merulatrldn belirtmitir. Dolaysyla, muhafazakr bakana gre, 1980 sonrasnda giriimcilerin saysnda niceliksel bir art olsa bile, bu giriimciler 1980 ncesinde domu olan giriimcilerden niteliksel olarak farkl deildir. Kendi cmleleriyle ifade edilecekse; eskiden be aile vard imdi yirmi be oldu. Ayn sistem devam ederse 25 de olacak 50 de olacak, ama neticede vatandaa bir ey gitmeyecek, tm yk de vatanda ekecek. Muhafazakr eski bakan Trkiyede byk giriimcinin, kamusal kaynaklarn eitli mekanizmalar yoluyla (rnein, bankaclk sistemi, i borlanma vb) araclyla adil olmayan bir biimde baz kiilere aktarlmasyla doduunu vurgulamakta ve bu dzenin deimediini iddia etmektedir. Muhafazakr bakann bu gr, aklama biimine ve genelleyici vurgusuna katlmasak da, Trkiyede geleneksel olarak var olan kamusal kaynaklarn haksz kullanm ile byme rntsnn 1980 sonrasnda da devam ettii ynnde daha nce yaptmz tespiti desteklemektedir. Daha nce belirttiimiz gibi, Trk i sisteminin merkezinde yer alan baz byk giriimciler, ihracatn tevik edilmesi, ithalatn serbestletirilmesi, alt yap yatrmlarnn hzlandrlmas ve i borlanmaya gidilmesi gibi politikalar nedeniyle daha da bymlerdir (baknz Bura, 1994). Dolaysyla, muhafazakr bakann iddias, kuramsal erevemizdeki merkez-baml giriimci tipinin varln srdrd ynndeki tezimizi glendirmektedir. Nitekim dier uzman kiilerden bazlar 1980 sonras koullarnn giriimci profiline yansmalar konusunda muhafazakr bakandan tamamen farkl fikirlere sahip olmakla birlikte, siyasilerle ilikiler sonucunda haksz kazan yoluyla byme olgusunun 1980 sonrasnda da varln srdrdn vurgulamlardr. rnein,
201

grtmz ynetim danman 1980deki politika deiimlerinde hkmete yakn olan , frsatlardan haberdar olan insanlarn, geriye az kalmakla birlikte, ounun o zaman baarl olduunu belirtmektedir. Dier yandan, liberal kadn bakan, her dnemde olduu gibi 1980 sonrasnda da baz siyasi ibirlikleriyle baz pazarlarn alnd baz ihale yolsuzluklarnn da olduunu belirtmektedir. Muhafazakr bakan dndaki uzman kiiler, 1980 sonrasnda izlenen liberal politikalarn nitelik olarak farkl giriimciler yaratt konusunda hemfikir grnmektedir. rnein, liberal erkek bakan, ekonomide salanan zgrlk ortamnn, o gne kadar bask altnda kalm bir insan tipinin yani giriimcinin ortaya kmasna yol atn vurgulamtr. Daha somut ifade etmek gerekirse, dereglasyon, ihracat tevik, yeni sektrlerin domas, alt yap yatrmlarnn artmas gibi politikalarn yeni giriimcilerin domasna neden olduu, grtmz uzman kiiler tarafndan vurgulanmtr. Ancak, uzmanlar bu yeni giriimcilerin nitelikleri asndan farkl bak alarna sahiptirler. rnein, ynetim danman daha ok merkezde yer alan ancak 1980 sonrasnda devletten bamsz bir biimde yenilik yaparak ve frsatlar yakalayarak ykselen byk giriimcileri ne karrken, liberal erkek bakan hem bu tr giriimcileri hem de sfrdan bym KOBlerimizi vurgulamtr. Liberal kadn bakan da benzer olarak, merkezdeki baz giriimcilerin ykseliini kabul etmekle birlikte, byk lde Anadolu sermayesinin douunu vurgulamtr. Dier yandan, grtmz kurul bakan, zal dnemindeki liberalleme politikalar ve son on yldaki kreselleme etkisi ile devlete baml bir biimde bym eski giriimci gruplarn ynetiimsel ve sektrel deiimler yaadklarn, ayn zamanda da merkez-evre ayrm yapmakszn devletten bamsz olarak gelien kkl bykl birok yeni giriimcinin varln vurgulamaktadr. Kurul bakan, tm giriimci gruplar iin son yllarda devletin ynlendirmesinin olduu ancak kayrmaclnn olmad bir ortamn sz konusu olduunu belirtmektedir. Sonu olarak, kuramsal erevemizde tanmladmz merkez-baml, merkez-bamsz, evre-baml ve evre-bamsz giriimci trlerinin varlnn uzmanlarn grleriyle desteklendiini sylememiz mmkndr. Kuramsal erevemizdeki evre-baml giriimci trnn varl dorudan olmasa da st kapal bir biimde onaylanmaktadr. rnein, muhafazakr bakan dorudan belirtmese de AKP dneminde de zenginlerin yaratldn ima etmektedir. Ayrca, liberal kadn bakan bunun, hkmetin retimi ve KOBleri desteklemekten ok zelletirmeler yoluyla baz giriimcilere kaynak aktarma eklinde gerekletiini vurgulamtr. Sonu olarak, nerdiimiz drt giriimci trnn varl grtmz farkl uzmanlar tarafndan, bylesi bir kuramsal ereveden haberdar olmakszn, dile getirilmitir. 4.2. Niceliksel Bulgular Kuramsal erevemizin temel iki boyutu olan merkez-evre ve baml-bamsz boyutlarnn ncelikle leklerinin oluturulmas gerekmektedir. Kuramsal tanmlar dikkate alndnda, merkez-evre ikilii giriimcinin toplumsal kkeniyle, baml-bamsz ikilii ise devletle ve doal olarak siyasi sekinlerle ilikisiyle ilgilidir. Toplumsal kkeni belirleyen ayrt edici ltlerin seiminde zenden (1996) yararlanlmtr. Buna gre, giriimcinin anne ve babasnn eitim dzeyi, babasnn meslei, giriimcinin 7-19 yalar arasnda en ok bulunduu yerin gelimilik dzeyi ve kendisinin memleketi olarak hissettii yerleim yerinin gelimilik dzeyi, toplumsal kkeninin ve dolaysyla merkez-evre boyutundaki konumunun birer lt olarak ele alnmtr. Baml-bamsz boyutunun ltleri olarak da Sargut vdden (2007) yararlanlarak, irket ynetim kurulunda devletle balantl kiilerin oran, siyasi partilere ye olma, kurulu dneminde devlet kurumlarndan kaynak salama ve byme dneminde kamu ihale ve teviklerinden yararlanma derecesi kullanlmtr. Aada ncelikle bu ltlerle ilgili genel grnm sunulacak, daha sonra bu ltlerin kuramsal erevedeki giriimci trlerini yordamada ne lde etkili olduklar test edilecektir. 4.2.1. Giriimcilerin Merkez-evre kiliindeki Konumu: Toplumsal Kkenleri Grme yaplan 56 giriimcinin anne ve babalarnn edeer bir biimde eitim dzeylerinin dk dzeyde kmtr (ancak annenin eitim dzeyi %42.9 orannda raporlanmamtr). Annelerin %62.5i, babalarn ise %63.8i lisenin altnda bir eitim dzeyine sahiptir. Lise diplomas olan anne ve babalarn oranlar hemen hemen ayndr (%25 ve %25.5). nlisans ve zeri eitim alm annelerin toplam oran %12,5 iken, babalar iin ayn oran %10.6 dr. Bu bulgulardan karacamz sonu, annelerin babalara yakn eitim dzeyine sahip kmasnn aldatc bir sonu olduu bir kenara braklrsa, 1980 sonras ortaya kan giriimcilerin genellikle eitim dzeyi dk anne-babalarn ocuklar olduklardr. Toplumsal kkenin bir dier lt ise babann mesleidir. Trkiyede bugn 50 yalarnda olan kiilerin anneleri genellikle ev hanm olduklar iin annenin meslei, kiinin toplumsal konumu iin salkl bir lt olmamaktadr (bkz. zen, 1996). Giriimcilerin babalarnn mesleklerinde en byk oranlar tccar, zanaatkar ve iftiye aittir (srasyla %34, %12.8 ve %12.8). zleyen meslekler ise esnaf ve kk memurdur
202

(%10.6 ve %8.6). Ancak kk ve yksek memuru birlikte ele aldmzda babas memur olan giriimcilerin oran %15e kmaktadr. Bu sonular, Trkiyede giriimci olabilmek iin gemite olduu gibi (bkz. Bura, 1994) tccar ya da memur kkenli olmak hala bir avantaj oluturmakla birlikte, eskisinden daha fazla olmak zere zanaatkr, ifti ve esnaf ocuklarnn da byk giriimci olabildiklerini gstermektedir. Memurluun eskiden olduu gibi tek avantaj yaratan meslek olmamas, 1980 sonrasnda i sisteminde devlete bamlln azalmasyla birlikte devletten bamsz olarak ortaya kan giriimci trlerinin domu olabilecei ynndeki ngrmz destekler niteliktedir. nceki almalarda ok dk oranlarda seyreden ifti, esnaf ve zanaatkr gibi mesleklerin imdi grece yksek oranlarda olmas, yukardaki babann eitim dzeyi ile paraleldir ve ileride greceimiz gibi, giriimcilerin genellikle evre konumundaki yerleim merkezlerinde yetitiinin gstergesidir. Ancak deimeyen bir ey vardr ki, o da giriimcilerimizin genellikle sanayici ailelerden gelmemesi ve tccar kkenli olmann arln srdrmesidir. Bu durum ise, Trkiyede zaten var olan tccarln egemen olduu bir sanayicilik anlaynn devam ettiinin bir gstergesi olarak deerlendirilebilir (Bura, 1994). Giriimcilerin 7-19 yalar arasndan en ok bulunduklar yerleim yerinin gelimilik dzeyi ise, toplumsal konumunun nemli bir ltdr (zen, 1996). Sonulara gre, stanbul, Ankara ve Kayseri gibi geleneksel olarak sanayilemi kentlerde yetien giriimcilerin oranlar yksek kmaktadr (srasyla %12.5, 8.9 ve 10.7). Ancak, giriimcilerin %68.9u Anadoludaki bir ok ile yaylm durumdadr. rneklemdeki 56 giriimci 28 farkl ile yaylmaktadrlar. Bu iller arasnda zmir, Bursa, Samsun gibi grece gelimi iller olduu gibi, 1980 sonras atlm gstermi, Manisa, Konya, Gaziantep, Denizli, Kahramanmara gibi iller de bulunmaktadr. Dier yandan, grece az gelimi olarak nitelenebilecek, Artvin, Van, Diyarbakr, Bitlis, Nide gibi iller de listede yer almaktadr. Dolaysyla, 1980 sonras ortaya km giriimcilerin merkez-baml giriimcilerden farkl olarak sadece stanbul, zmir ve Ankara gibi byk kentlerde deil Anadolunun farkl kentlerinde yetimi olmalar asndan bir eitlilik arz ettikleri sylenebilir. Bu eitlilik, giriimcilerin yetitii yerlerin gelimilik dzeyleri dikkate alndnda daha ak olarak grlebilmektedir. zendeki (1996) yerleim yerlerinin gelimilik dzeyi endeksi benimsenerek yaplan yeniden deerlendirmede, giriimcilerin %23.2si gelimilik dzeyinin en yksek olduu (8. derece) illerde yetimiken, 6., 5., 4. ve 3. derece gelimi yerleim yerlerinde, dier bir deyile grece daha az gelimi yerleim yerlerinde yetimilerdir (srasyla %23.2, 25, 12.5, 12.5). Sonu olarak, 1980 sonras ortaya kan giriimcilerin byk bir ounluunun toplumsal kken olarak evre, ya da tara, kkenli olduunu sylemek mmkndr. Bu tara kkenlilik, yetiilen memlekete duyulan aidiyet hissinin yksek kmas eklinde de kendini gstermektedir. rnein, giriimcilere kendilerini nereli hissettikleri sorulduunda, %81i kendilerini yetitikleri yerle zdeletirirken, sadece %16,7si yetitikleri kentten daha byk kentlerle (muhtemelen i yaptklar) ya da Trkiyenin btn ile zdeletirmektedirler. Oysaki giriimcilerin iyerlerinin nerede bulunduuna bakldnda %66,7sinin stanbul, Ankara ve zmir gibi byk kentte yerleik olduklar grlmektedir. Dier bir deyile, 1980 sonras giriimciler tara kkenli olmakla birlikte byk kentlerde faaliyet gsteren ancak kimlik olarak genellikle tara kimliini srdren giriimcilerden olumaktadr. almada yukardaki ltler dikkate alnarak giriimcilerin merkez-evre konumundaki yerlerini yordayan bileik bir indeks oluturulmaya allmtr. Bu amala, annenin-babann eitim dzeyi ve gelimilik dzeyi deikenlerinin, keifsel faktr analizi uygulanarak, isel tutarll yksek tek bir faktr boyutu oluturup oluturmadklar analiz edilmitir. Ortak bileenler analizi kullanldnda bu deikenin varyansn %67sini aklayacak biimde bir boyutta toplandklar ve isel tutarllk (Alpha) katsaysnn 68,2 olduu bir lek elde edilmitir. Ancak, annenin eitimine ilikin yitik deer saysnn ok yksek olmas nedeniyle ulalan lein sadece 32 giriimciyi kapsad gzlenmitir. Bu deiken ileride yaplacak analizlerin temelini oluturaca iin tm analizlerin 32 giriimciyle snrlanmas tehlikesi ortaya kmtr. Bu nedenle, bu lek ierisinden bize en yksek rnek bykl salayan kstas olarak yetiilen yerin gelimilik dzeyi seilmitir. leride de grlecei gibi, bu kstas giriimcilerin toplumsal kkenini tahmin etmede etkili bir lt olarak ilev grmtr. 4.2.2. Giriimcilerin Bamllk-Bamszlk kiliindeki Konumu: Giriimciler ve Devlet Giriimcilerin devlete bamllklarnn ltleri olarak, irket ynetim kurulunda devletle balantl kiilerin oran, siyasi partilere ye olma, kurulu dneminde devlet kurumlarndan kaynak salama ve byme dneminde kamu ihale ve teviklerinden yararlanma derecesi kullanlmaktadr. rneklemi oluturan giriimcilerin byk bir ounluu (%84,4), irket ynetim kurulunda devlet kkenli (sivil ve askeri brokrat, memur, eski milletvekili) ye bulunmadn belirtmilerdir. irket ynetim kurulunda devlet kkenli ye olan giriimcilerin says ancak 7dir. Bu irketlerde de devletle balantl kiilerin oran sadece %14,29 ile %27,27 arasnda deimektedir. Devletle balantl kiilerin ise genellikle sahiplerinin ya da ortaklarnn siyasi partilerden birinde milletvekillii yapmas sz konusudur. Dier yandan, daha az oranda kamu iktisadi teebbslerinde ya da merkezi brokraside st dzeylerde grev alm ynetim kurulu yeleri vardr. Hibir irkette asker kkenli ynetim kurulu yesi bulunmamaktadr. Bu bulgulara dayanarak, ynetim kurulunda
203

devletle balantl kiilerin temsiliyeti bir lt olarak alndnda, giriimcilerin devlete bamllnn dk olduu sylenebilir. Doal olarak, bu ltn devlete bamll ne lde temsil ettii de tartlabilir bir konudur. Zira kamusal kaynaklardan yararlanma arac olarak devlet kkenli kiilere ynetim kurulu yelii verme stratejisi (kooptasyon) artk geerliliini yitirmi olabilir. Dolaysyla, bu lt dk oranda olmasna ramen irketlerin devletle balantlar artk baka yollarla kuruluyor olabilir. Bunun iin, devlete bamlln dier ltlerine bakmak gerekmektedir. Giriimcilerin herhangi bir siyasi partiye ye olup olmadklarna bakldnda, yukarda da ipucu verildii gibi cevap veren 45 giriimciden sadece 6 tanesi bir siyasi partiye yedir. Bu partiler ise ANAP, DYP, AKP ve Gen Parti gibi sa kanatta yer alan partilerdir. Az sayda giriimcinin siyasi partilerle balantl olmas, yukardaki sonuca paralel bir biimde, devlete bamlln dk olduunu gstermektedir. Giriimcilerin kurulu aamasnda devlet kaynaklarndan yararlanma derecelerine baktmzda da benzer bir sonula karlamaktayz. Soruya cevap veren 53 giriimciden sadece 8 tanesi (%15,1) kurulu aamasnda bir devlet bankasndan ya da kuruluundan finansal kaynak salam durumdadr. Son olarak, kamu ihale ve teviklerinin giriimcinin bymesinde etkisini dikkate aldmzda, giriimcilerin %73,3 kamusal kaynaklarn bymelerinde hibir etkisinin olmadn ya da biraz olduunu sylerken, %26,8i bu etkinin anlaml ya da yksek dzeyde olduunu belirtmektedir. Burada grld gibi, yukardaki sonulardan biraz farkl olarak devlete bamllk oran bir lde ykselmektedir. Ancak, bu oran rneklemdeki giriimcilerin genel olarak devlete bamllklarnn dk dzeyde olduu gereini deitirmemektedir. almada bu ltlerden yararlanarak devlete bamllk lei oluturulmaya allmtr. Bu amala, yukarda sonular verilen drt deikene keifsel faktr analizi uygulanm, ancak isel tutarll kabul edilebilir lde yksek bir lee ulalamamtr. Bu sonu devlete bamlln lt olarak setiimiz yukardaki deikenlerin ortak olarak devlete bamllk kavramnn ltleri olarak kullanlabilecei konusunda pheler yaratmaktadr. Bu almada, hem dier ltlere gre bize daha byk bir rneklem sunan hem de devlete bamllk kavramnn teorik olarak daha salkl bir lt olduunu dndmz, giriimcilerin bymesinde kamu ihale ve teviklerinin etkisi deikenini devlete bamllk lt olarak kullanacaz. Burann (1994) belirttii gibi, Trkiyede geleneksel giriimcilerin devlete baml olmalarnn en tipik gstergesi, zellikle byme aamalarnn genellikle bir kamu ihalesine ve tevik teminine dayanmasdr. 4.2.3. Giriimci Trlerinin Testi almann bu aamasnda, merkez-evre ve baml-bamsz boyutlarnn ltleri olarak yukarda benimsenen giriimcinin yetitii yerin gelimilik dzeyi ve byme aamasnda kamu ihalelerinden ve teviklerden yararlanma derecesi esas alnarak, kuramsal olarak ngrlen evre-bamsz, merkez-bamsz ve evre-baml giriimci trlerinin grgl anlamda varl aratrlmaktadr. Bu amala, iki deikene hiyerarik kmeleme analizi uygulanarak, iki, ve drt giriimci kmesinin varl aratrlmtr. Analizde, kmeleme yntemi olarak gruplar aras balant ve lt olarak da karesi alnm klid mesafesi kullanlmtr. Denemeler sonucunda 3 kmeli yntemin, her iki boyutta da en yksek oranda birbirinden ayran gruplara ulald saptanmtr. Buna gre 56 giriimcinin, kmeleme yntemine gre ait olduu kmeler belirlenmi ve bu gruplarn iki deiken asndan hangi ortalama deerlere sahip olduklar ve bu ortalamalarn istatistik olarak anlaml bir biimde farkllap farkllamadklar test edilmitir. grubun byklkleri 30un altnda olduu iin parametrik olmayan Mann-Whitney U testi kullanlmtr. Bu analizlerin sonular aadaki tabloda sunulmaktadr. Tabloda grld gibi, 1. ve 3. grup aldklar ortalama deerler itibariyle evrede yetimi giriimcileri ierirken (ortalamalar 4,92 ve 5,11), 2. grup daha ok merkez kentlerde yetimi giriimcileri iermektedir (ortalama 7,92). Dier yandan, 1. ve 2. gruplar byme aamasnda kamusal kaynaklardan grece dk dzeyde yararlanan giriimcileri ierirken (ortalamalar 0.19 ve 0.67), 3. grup grece yksek dzeyde yararlanan giriimcileri iermektedir (ortalama 1.89). Nitekim Mann-Whitney U testi yardmyla ikili gruplar aras farkllklarn anlaml olup olmad test edildiinde, 1. grubun 3. gruptan merkez-evre asndan farkllamad ancak her ikisinin de 2. gruptan bu anlamda farkllat saptanmtr. Bu sonu, 1. ve 3. gruplarn merkez-evre ikiliinde evreyi temsil ettiklerini, 2. grubun ise merkezi temsil ettiini gstermektedir. Dier yandan, baml-bamsz ikiliinde bu kez, 1. ve 2. gruplar birbirlerinden farkllamazken, her ikisi de 3. gruptan farkllamaktadr. Bu sonu da, 1. ve 2. gruplarn baml-bamsz boyutunda grece bamsz giriimcileri temsil ederken, 3. grubun baml giriimcileri temsil ettiini gstermektedir. Bu sonulara gre, 1. grup evrebamsz, 2. grup merkez-bamsz ve 3. grup evre-baml giriimci grubu olarak adlandrlmtr. Tablo 1. Giriimci Trlerinin Testi Merkez Mann-Whitney U Baml-evre Testi Sonucu Bamsz

Gruplar
204

Mann-Whitney U Testi Sonucu

1. Grup: evre-Bamsz 2. Grup: Merkez-Bamsz 3. Grup: evre Baml

26 12 18

4,92 7,92 5,11

1. Grup < 2. Grup 2. Grup > 1. ve 3. Grup 3. Grup < 2. grup

0,19 0,67 1,89

1. Grup < 3. Grup 2. Grup < 3. Grup 3. Grup > 1. ve 2. Grup

5.

SONU Kuramsal erevemizde ngrdmz giriimci gruplarnn, tesadf olarak setiimiz giriimciler iin geerli olduu kantlanmtr. Dier bir deyile, kuramsal olarak ne srdmz gibi, Trkiyede 1980 sonrasnda evre-bamsz, merkez-bamsz ve evre-baml giriimci gruplarnn varl grgl olarak desteklenmektedir. Burada dikkati eken bir baka nokta ise, 56 kiilik toplam giriimci saysnn nemli bir ounluunun evre-bamsz grupta yer alm olmasdr (%46). Merkez-bamsz ve evre-baml gruplar ise grece aznlkta kalmaktadr (srasyla %22 ve %32). Dier yandan, baml ya da bamsz, giriimcilerin 1980 sonrasnda genellikle evreden doduklar grlmektedir (%78.6). Bu elbetteki, daha nceki almalarda ortaya konduu gibi Trk i sisteminde merkez-baml byk giriimci grubunun egemenliini srdrd gereini deitirmemektedir. Bu sonular, ekonomi-politik evre deitike giriimci trlerinde bir eitlenme olduunu gstermektedir.

KAYNAKLAR Aldrich, H. E. ve Ruef, M. (2006). Organizations Evolving. London: Sage Publications. Berkman, ., ve zen, . (2008). Turkish Business System and Managerial Culture: State-Dependency and Paternalism in Transition. Eduardo Davel, Jean-Pierre Dupuis, et Jean-Franois Chanlat (Der.), Gestion en Contexte Interculturel : Approches, Problmatiques, Pratiques et Plonges. (Chapter VI.4) Qubec, Presse de lUniversit Laval et TLUQ/UQAM. Bura, A. (1994). Devlet ve adamlar. stanbul: letiim Yaynlar. Demir, ., Acar, M., ve Toprak, M. (2004). Anatolian Tigers or Islamic Capital: Prospects and Challenges, Middle Eastern Studies, 40 (6) 166-188. Doan, A., E. (2007). Ereti Kamusallk, stanbul: letiim Yaynlar. Gken, N. S. (2007). Makrokurumsal Bak As. S. Sargut ve . zen (Der.) rgt Kuramlar. Blm 6. Ankara: mge. Guillen, M. F. (2000). Business Groups in Emerging Economies: A Resource-based View, Academy of Management Journal, 43 (3) 362-380. HamIlton, G.G. ve Biggart, N.W. (1994). Market, Culture and Authority: A Comparative Analysis of Management and Organization in the Far East, American Journal of Sociology, 94: S52-S94, Hannan, M. T. ve Freeman, J. (1977). The Population Ecology of Organizations, American Sociological Review, 82: 929-964. Heper, M. (1991). The State and Interest Groups with Special Reference to Turkey. M. Heper (Der.) Strong state and economic interest groups: The post-1980 Turkish experience: 3-23. Berlin: Walter de Gruyter. Jepperson, R. L. (2000). Institutional Logics: On the Constitutive Dimensions of the Modern Nation-State Polities. EUI Working Papers. European University Institue. Lowry, H.W. (2000). Betwixt and Between: Turkeys Political Structure On The Cusp Of The Twenty-First Century, M. Abramowitz (ed) Turkeys Transformation and American Policy, New York: The Century Foundation Press. Mardin, S. (1973) Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics?, Daedalus. Winter, 169-190. ni, Z. (1991). Political Economy of Turkey in the 1980s: Anatomy of Unorthodox Liberalism, iinde Metin Heper (ed.), Strong State and Economic Interest Groups: The Post 1980 Turkish Experience. Walther de gruyter & Co. D-1000. Berlin. zen, . Brokratik Kltr I. TODAIE, Ankara (1996). zen, . (2010). Yeni Kurumsal Kuramn Siyasal Sistem Varsaymlar ve Trkiye Asndan Bir Deerlendirme. 1. rgt Kuram altay Bildirileri, 17-32. 12-13 ubat 2010, Bakent niversitesi, Ankara. zen, ., ve Akkemik, K. A. Does Illegitimate Corporate Behavior Follow the Forms of Polity? The Turkish Experience. Yaymlanmam alma. Sargut, A. S., Varolu, A.K., zen, ., Ouz, F., Szen, H.C., Yelolu, H.O., ve Sasan, M. (2007). Ulusal Sistemi ve rgt Alar: Devlete bamllk ve merkez-evre ikililiinin rgtler aras likilere Etkisi., 106K174 nolu Tbitak Projesi. Whitley, R. (2000). Divergent Capitalisms: The Social Structuring and Change of Business Systems. Oxford: Oxford University Press.
205

Aile letmelerinde Nesiller Arasnda Giriimcilik zellikleri Farkllayor Mu?

Yrd. Do. Dr. Veysel ACA Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi BF letme Blm E-posta: agca@aku.edu.tr

***
Ar. Gr. Duygu KIZILDA Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi BF letme Blm E-posta: dkizildag@aku.edu.tr

ZET Ekonomik adan giriimciliin bymeyi ve kalknmay salayan nemli bir g olduu bilinmektedir. Kk ve orta byklkte aile iletmelerinin ekonominin lokomotifi olduu Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde ise giriimcilik daha da fazla nem kazanmtr. Bu alma aile iletmelerinin faaliyetlerini srdrebilmesi ve byyebilmesi iin gerekli giriimcilik zelliklerinin nesiller arasnda farkllk gsterip gstermediini ele almaktadr. almada aile iletmelerinde nesillerin (1. Nesil, 2. Nesil ve 3. Nesil) giriimcilik zelliklerinde farkllklarn olup olmad incelenmitir. Bu balamda aratrma hem farkl nesillerin ynetiminde faaliyetlerini srdren aile iletmelerine ulaabilmek hem de karlatrmal analiz yapabilmek amacyla Afyonkarahisar ve Gaziantep illerinde gerekletirilmitir. Aratrmada, aile iletmelerindeki nesillerin giriimcilik zelliklerinin demografik zelliklere bal olarak deiip deimedii belirlenmitir. Aratrma bulgular; aile iletmelerindeki nesillerin giriimcilik zelliklerinde farkllklar olduu varsaymn giriimcilik zelliklerinin baz alt boyutlarnda dorulamaktadr. Anahtar Kelimeler: Aile letmeleri, Aile letmelerinde Nesiller, Giriimcilik zellikleri 1. GR: Aile iletmeleri, ynetiminde ayn aileye mensup yelerin baskn olduu veya ynetimde aileye zg davranlar srdren az sayda aile yesinin yer ald iletmeler olarak tanmlanabilir. Beckhard ve Dyer (1983) aile iletmesini i, aile, kurucu ve ynetim kurulu gibi yaplar ieren bir sistem olarak; Handler aile iletmesini ynetim kurulundaki veya ynetimdeki aile yelerinin etkisiyle temel iletme kararlarnn alnd ve planlarn yapld iletmeler olarak; Welsch ise aile iletmesini, iletme sahiplerinin veya iletme sahiplerinin yaknlarnn ynetim srecine dahil olduu iletmeler olarak tanmlamtr (Chua vd., 1999). Aile iletmelerinde aile yeleri ayn anda hem i hem de aile ilikilerine katlr. ki ynl bu ilikilerin karmakl aile iletmesini farkl ynlerde etkileyebilir. Aile iletmelerinde aile ve iletmenin nasl birletirilecei veya ayrlacandan kaynaklanan
206

problemlerin bilinen en belirgin nedenleri; giriimci kiilii, baba ve oul ilikisindeki bozukluk, nepotizm ile uygulama ve ynetim kararlarnda aile dinamiklerinin etkisidir (Kepner, 1983). Bu durum aile iletmelerinde gelecek nesillere devamllnn salanabilmesi iin kaynaklarn etkin ynetimini mecburi klar (Sirmon ve Hitt, 2003). Dolaysyla aile iletmelerinde frsatlar, bireyler, kurumsal balamlar, riskler, yenilik ve kaynaklar ieren dinamik giriimcilik sreci n plana kar (Heilbrunn, 2005). Giriimcilik niyeti ise, sosyal, siyasi ve ekonomik balamda rasyonel ve analitik dnce ile gemi deneyimler, kiilik ve yeteneklere dayal igdsel ve holistik dnce dorultusunda yaplanr (Yamada, 2003). Ailenin geimini salamak ve ocuklarn geleceini gvence altna almak amacyla kurulan aile iletmesinde kurucunun stratejik nemi bulunmaktadr. Kurucu risk alma eilimi, belirsizlie kar tolerans gsterebilme, kendine gven, baar gereksinimi, isel kontrol oda ve yenilikilik gibi giriimcilik zelliklerini sergilemesinin yan sra aileyi bir arada tutmak, farkl yapdaki insanlar aile olarak birbirine balamak, aileyi vizyon, deer ve stratejisinin etrafnda dzene sokmak gibi grevler de stlenir (Jaffe ve Lane, 2004). Salvato (2004) aile iletmelerini iletmenin mr zerinde kurucunun ve/veya sahip ailenin etkisine gre farkl ekilde snflandrmtr. Her bir iletmenin giriimcilie etki eden farkl dinamiklere sahip olduu bu snflamada; kurucunun hala aktif ve nemli rol oynad iletmeler kurucu merkezli aile iletmesi, ikinci, nc ve daha sonraki nesillerin sahiplii ele ald ve ynetici rol stlendii iletmeler kuzen konsorsiyumu, tek aile veya grubun bulunmad, iletmenin aile sahipliinde ve ynetiminde olmad iletmeler ise ak aile iletmesi olarak tanmlanmtr. letmenin iinde bulunduu d evre, sahip olduu rgt kltr, strateji ve rgt yapsna bal olarak ortaya kan giriimcilik eilimi aile iletmeleri iin youn rekabet koullarnda hayatta kalabilmek iin bir zorunluluk halini almaktadr. Bu yzden gnmz koullarnda alanlarnn giriimcilik ruhundan ve anlayndan yoksun olduu iletmelerde yenilik yapmak nasl imkansz ise (Chen vd., 2005), aile yelerinin giriimcilik anlayndan yoksun olduu aile iletmelerinin de ayakta kalmas imkanszdr. Gnmz aile iletmelerinin varlklarn idame ettirebilmek iin giriimsel bir dnce sistemine sahip olmalar ve bu dnce sistemini de iletme felsefelerine yanstm olmalar gerekmektedir. Bu nedenle bu aratrmada aile iletmelerinde nesillerin (1. Nesil, 2. Nesil ve 3. Nesil) giriimcilik zelliklerinde farkllklarn olup olmadnn incelenmesi amalanmtr. zellikle kurucu nesil olarak da ifade edilen birinci nesille daha sonraki nesiller arasnda risk alma eilimi, belirsizlik tolerans, baar gereksinimi, isel kontrol oda, kendine gven ve yenilik yapma zellikleri bakmndan farkllklar olduu ve bu farkllklarn aile iletmelerinin baarsnda nemli rol oynadklar dnlmtr. 2.GRMCLERN TEMEL ZELLKLER: Literatrdeki pek ok almada giriimcilerin zelliklerinden bahsedilmesine ramen, genel kabul gren bir giriimci zellikleri listesi grmek ve oluturmak olduka zordur. 1950li yllarn banda aratrmaclar kimin giriimci olup olamayacan belirlemek zere kiilik zelliklerini aratrmaya balamlardr. Kiisel zellikler zerinde yaplan bu almalarn etkisi ve baarl giriimcilerin sosyo-kltrel gemileri 1980 ve 1990l yllarda giriimcilerin zellikleri zerine yaplan almalarda belirleyici rol oynamtr (Byers vd., 1997). Alanda yaplan aratrmalar ve almalar dikkate alndnda giriimciliin, kiiliin yannda, ok sayda faktrn etkileiminden oluan davransal bir sre olduu ve giriimci kiilerin farkl zelliklere sahip olduklar aktr. Bu zelliklerin en nemlileri; risk alma eilimi, belirsizlik tolerans, baar gereksinimi, isel kontrol oda, kendine gven ve yenilik yapma olarak sralanabilir. Risk Alma Eilimi: Risk alma eilimi, ierii tam olarak belli olmayan karar alma srecinde bireyin ansn kullanmas olarak tanmlanabilir. Mille gre risk alma giriimcileri yneticilerden ve dier gruplardan ayran bir zelliktir. Giriimciler karll gerekletirebilme veya kontrol salayabilme becerisine sahip olduklar durumlarda makul riskleri stlenirler (Koh, 1996). Belirsizlik Tolerans: Budener belirsizlik toleransn; kaynaklarn tehdit altnda olmas gibi durumlarda belirsizlikleri alglama eiliminde olmak olarak tanmlamtr (Lumpkin ve Erdoan, 1999). Belirsiz bir durumun alglanmas ve kar konulmas, bu ortamda daha yksek bir performans gsterilmesi belirsizlie kar toleransn zelliidir. Giriimciler sadece belirsiz bir evrede faaliyet gstermekle kalmazlar, hrsl bir biimde bilinmeyene ynelme ve gnll olarak belirsizlie ynelme eilimindedirler (Kaya, 2001). Baar Gereksinimi: McClellandn teorisine gre baar gereksinimine sahip kiiler, kendi balarna problem zebilme, hedefler koyma ve kendi abalar dorultusunda bu hedefleri gelitirmek isterler (Littuen, 2000). Yksek baar gereksinimi olan bireyler, durumlar analiz eder, baar olaslklarn aratrr, zorluklar
207

amak ve risk almak ister. Baar gereksinimi daha sistemli almak veya stn standart salamak iin rekabet etmek ile ilikilidir (Spencer ve Spencer, 1993). sel Kontrol Oda: sel kontrol oda kiinin kendi hayatn kontrol edebileceine dayanr, isel kontrol odann beklentisi renmeye dayanr bu nedenle aktif abalar destekler (Littuen, 2000). Gerek giriimciler isel kontrol odana sahiptirler. Bu trden giriimciler kendi kararlar ve davranlarn kontrol edebileceine inanrlar. letmenin problemlerini zme ve geliimini kendi gayret ve abalar ile salayacaklarna inanrlar. Bu anlamda, iletme kararlarnda rasyonel sreleri hayata geirirler (Dm, 2008). Kendine Gven: Kendine gven her giriimcide mutlaka olmas gereken ve i kontrol oda, risk alma eilimi ile belirsizlie kar toleransa benzer niteliklere sahip bir zelliktir. Giriimciler belirlenen hedefleri gerekletirebilmek iin kendilerine inanmaldr. Bir ok aratrmada da, giriimcilerin giriimci olamayan bireylere gre daha yksek seviyede kendine gven duygusuna sahip bireyler olduklar ortaya konmutur (Koh, 1996). Yenilik Yapma: Schumpeter ve Mittonun giriimcilerde odak noktas olarak zerinde durduu en nemli giriimci zellii olan yenilik yapma; i ile ilgili faaliyetleri yeni ve benzersiz bir ekilde gerekletirmektir. Yenilik yapmak; yeni bir fikir, yeni bir teori, yeni bir icat ya da yeni bir ynetim biimi olabilir. Giriimci ise, mevcut olmayan ortaya karan, yenilik yapan, deer ve refah yaratan kiidir (Dndar ve Aca, 2007). 3.ALE LETMELERNDE NESLLER VE ZELLKLER Aile iletmelerinde baarl bir lider olabilmek iin erkek ocuklarnn babalar gibi olmas gerektiine inanlan mitler hkimdir. Bu nedenle ocuklar babalarnn yerine geecek veliaht olarak deerlendirilirler, ebeveynler ocuklarna bydklerinde iletmede ikinci-nc-drdnc nesil liderler olarak almaya balayacaklar ynnde mesajlar verirler (Kepner, 1983). Bu dnceleri benimsemi aile iletmelerinde mevcut yapy korumak amacyla, yeniliklere kapal ve tutucu tavr sergilenmekte, deiim fikirlerine kar klarak, risk alnmak istenmemekte, ayn yaklamn bir sonraki nesil tarafndan da srdrlmesi beklenmektedir. Dolaysyla aile iletmeleri; ocuklarn giriimcilik zelliklerine ve kariyer tercihlerine baklmakszn genellikle en byk ocuun prensipleri dorultusunda faaliyetlerini srdrmektedir. Bu liderlik sistemi ilerleyen dnemlerde ailedeki dier erkeklere ilk doana ncelik tannacak ekilde devredilmektedir (Kepner, 1983). lk doan ocuklarn ebeveynlerinin isteklerini yerine getirmek hevesiyle aile iletmesine katlmalar muhtemeldir. nk ilk doan ocuklar ebeveynlerinin davranlarn saptamaya ve kopyalamaya eilimlidirler. 1900lerden 2000li yllara doru gidildiinde ise aile iletmelerinde aile yelerinin rolleri ve sorumluluklarnda deiimler yaand grlmektedir. Gen nesiller babalarndan farkl olarak iin yeni ve farkl bir aamasnda grev almaya baladklar, bu kompleks yapda farkl kontrol ve ynetim fonksiyonlar ile karlatklar iin kurucu veya gemi nesillerden farkl zellikler gstererek, risk alarak yenilik yapmak yoluyla deiime ayak uydurmak istemektedir. kinci, nc veya drdnc nesildeki ocuklar ebeveynlerinin deerlerine uyum ve ayn grte birlemeyi salamak yerine kendi deerlerini gerekletirmek zere farkl eilimler gstermekte, kendi hayatlarn ve kararlarn kendileri kontrol etmek istemektedir. Bylece ikinci ve daha sonraki nesil aile yeleri aile irketinin giriimsel abalarna yeni hareket getirmektedir (Salvato, 2004). Bunun yannda aile iletmelerinde kadn aile yelerinin daha fazla grev almas, ebeveynlerin ocuklarn faaliyetlerine daha az mdahale etmeye balamas, nesiller aras iletiimdeki farkllklar (Aldrich ve Cliff, 2003) gibi pek ok deiim aile iletmelerindeki giriimcilik yapsn da deitirmektedir. Bamsz giriimciler olarak aile iletmelerinin kurucular balangta evredeki i frsatlarn alglama ve yeni bir giriime dntrme bakmndan daha belirgin giriimsel zellikler sergilemelerine ramen zamanla bu durumun deitii ve zellikle i giriimcilik faaliyetleri ya da mevcut faaliyetleri bytme ve yenileme bakmndan daha tutucu ve isteksiz davrandklar ileri srlmektedir (Zahra, 1996; Zahra vd., 2004; Kellermanns ve Eddleston, 2006). Her ne kadar ilk nesil aile iletmeleri yeniliki fikirlere dayal bir yaklamla kurulmu olsalar da be yl sonra balangtaki bu giriimsel yaklamlar ivme kaybetmeye balamaktadr (Salvato, 2004). Bunun nedeni aile iletmesi kurucularnn, kendilerinden sonraki nesillere kalc servet ve srekli istihdam yaratma amacyla balattklar giriimleri ile ilgili kararlarnda, yksek baarszlk riski ve aile servetini kaybetme korkusu nedeniyle olduka muhafazakar davranmalardr (Kellermanns ve Eddleston, 2006). Ayrca kurucu nesil tarafndan ynetilen aile iletmelerinde kurucu neslin oluturduu yksek merkezi karar alma derecesine sahip yaplar, iletmelerin iinde sonraki nesiller tarafndan ortaya konan giriimsel fikirlerin deiimini ve dolamn snrlandrmaktadr. Bu durumda iletmedeki gelecek nesillerin giriimcilik abalarn azaltmaktadr (Zahra vd. 2004). Bu nedenle balangta kurucu nesiller tarafndan yksek riskler alnarak yeni bir giriim balatlm olsa
208

bile, balatlan bu giriimin tamamen ailenin kontrol altnda kalmas ve aile servetinin muhafaza edilmesi arzusu yksek risk gerektiren yenilik odakl giriimsel abalarn srdrlmesini snrlandrmaktadr. Bylece aile iletmelerindeki ilk nesil sonraki nesillere gre daha az giriimcilik zellikleri sergilemektedir (Kellermanns ve Eddleston, 2006). Dier taraftan bir aile iletmesinin nesiller boyu srekliliinin yeni pazarlara girme ve mevcut faaliyetlerini yenileme ve hareketlendirme kabiliyetine bal olduu bilinmektedir (Zahra vd. 2004). Bununla birlikte aile iletmelerindeki ilk nesillere yeni bir giriim balatmak iin zel teknik altyap ve giriimsel kiilik arka plan gerekli olurken, sonraki nesillerin balatlan bu giriimin baarl bir biimde bytlmesi ve devamnn salanmasna odaklanmalar gerekmektedir. McConaughy ve Phillips (1999) aratrmalarnda birinci nesil aile yneticilerinin giriimci olarak i yaratma zorunluluu olduunu, fakat kuruculardan sonra gelen nesillerin iin devamn salamak ve ii gelitirmek iin farkl deiimlerle karlatn ve bu deiimleri genellikle aileden olmayan alanlar vastasyla daha profesyonel davranlar sergileyerek ynettiini belirtmektedir. Bu nedenle aile iletmesi bydke ve sonraki nesiller iletmeye katldka i ile ilgili faaliyetlerde ve iletme yapsnda yenilikler meydana gelmektedir. rnein dardan danman, mavir ve profesyonel hizmetler kullanmnda art olduu bilinmektedir (Sonfield ve Lussier, 2002). Ayrca, birinci nesil tarafndan ynetilen aile iletmelerinin sonraki nesiller tarafndan ynetilen aile iletmelerine gre daha merkeziletii grlmtr. Aronoff (1998)a gre sonraki nesillerin ynetime geldii aile iletmelerinde; iletmede alnan nemli kararlarda ebeveynlerin, ocuklarn ve kuzenlerin herbirinin eitlie ve katlm hakkna sahip olduu takm ynetimi anlay daha ok kullanlmaktadr. Aile iletmelerinde nesiller arasnda risk alma eilimi ve baar gereksinimi asndan da farkllklar grlmektedir. Prokesche gre gen nesiller deneyimli aile yelerinin riskten kandklarn dnrken, daha yal ve tecrbeli nesiller ise genlerin riskli stratejileri ok abuk benimsediklerini dnmektedir. Eitim alm ocuklar ynetim kademesine geldiklerinde, aldklar eitim dorultusunda daha analitik bir yaklam eilim gsterirlerken, kurucular sezgilerine dayal ynetim tarzna daha eilimlidirler (Griffeth vd., 2006). Bunun yannda gen nesil giriimcilerin nceki nesil giriimcilere gre yeni bilgilere tepki verirken daha hzl tahminler yaptklar (Kellermans vd.,2008), belirsiz durumun alglanmas ve kar konulmasnda daha cesaretli ve kendilerine gvenli davrandklar grlmektedir. Literatrde yaplan bir karlatrma da, aile iletmelerinde kurucu nesilde genellikle statkoyu muhafaza etmeye ynelik bir eilim grlrken sonraki nesillerde ileri yeni yol ve yntemlerle yapma eiliminin ar bast ynndedir. Yeni nesiller faaliyetlerin yeni yollarla yaplmasn srarla isteme eilimindedirler (Kellermans vd., 2008). Bunun nedeni zellikle birden fazla nesile sahip aile iletmelerinde nceki neslin ortaya koyduu baarl performans srdrmenin ya da artrmann yegne yolunun iletmeyi genletirecek, srekli canl ve yaratc tutacak yeni giriimlere bal olduuna inanlmasdr (Jaffe ve Lane, 2004). Dorusu, birden fazla nesil tarafndan ynetilen aile iletmeleri eer nceki nesillerden kendilerine miras kalan baarl performans ve bymeyi srdrmek ve amak istiyorlarsa, zamanla yeni keifler ve giriimler ortaya koyarak kendilerini yenilemelidir. Kurumsal anlamda giriimcilik eilim ve abalar, aile iletmelerinde sonraki nesiller iin zellikle hayati neme sahiptir. nk bu durum aile iletmelerine sreklilik, yeni nesillere ise servet ve istihdam salar. Nitekim kurucu nesilden sonraki aile yeleri bunu salamak iin yeniliklerin ve giriimsel faaliyetlerin arkasndaki daha kuvvetli itici g olarak grlmektedirler. Bu nedenle ikinci ve sonraki nesil aile yelerinin aile iletmesinin giriimcilik abalarna yeni bir ivme kazandrma olasl olduka kuvvetlidir (Salvato, 2004). Btn bu unsurlar dikkate alndnda aile iletmelerindeki nesiller arasnda giriimcilik dzeyleri bakmndan farkllklar oluabilmektedir (Kellermanns ve Eddleston, 2006). Aratrmalar dikkate alndnda kurucudan balayarak farkl nesillerin farkl giriimsel zelliklere sahip olduklar ve bu zelliklerin i ve iletme srelerine farkl yansd grlmektedir. Dolaysyla kurucu nesil (1.Nesil lideri), sonraki nesiller (2.Nesil, 3.Nesil) ve gen nesil varisler arasndaki giriimcilik zelliklerinin iletmenin giriimcilik performans zerinde farkl etkiler yaratabilecei dnlmektedir. 4. ARATIRMANIN AMACI ve YNTEM Bu aratrmada ncelikle aile iletmelerinde nesillerin (1. Nesil, 2. Nesil ve 3. Nesil) giriimcilik zelliklerinde farkllklarn olup olmadnn incelenmesi amalanmtr. zellikle kurucu nesil olarak da ifade edilen birinci nesille daha sonraki nesiller arasnda risk alma eilimi, belirsizlik tolerans, baar gereksinimi, isel kontrol oda, kendine gven ve yenilik yapma zellikleri bakmndan farkllklar olduu ve bu farkllklarn aile iletmelerinin baarsnda nemli rol oynadklar dnlmtr. Dier taraftan bu aile iletmesi olmasayd bile kendi iini kurmak isteyen nesillerle bakasnn iinde cretli olarak almay dnen nesiller arasnda giriimcilik zellikleri bakmndan istatistiksel olarak anlaml farkllklar olup olmad belirlenmeye allmtr.
209

Yani belirli bir kariyer plan dorultusunda yetitirilen nesillerle yetitirilmeyen nesiller arasnda giriimcilik zelliklerinin farkllap farkllamad ortaya karlmaya allmtr. Gemite bu aile iletmesinin bana gemeyi planlayanlarn risk alma eilimi, belirsizlik tolerans, baar gereksinimi, isel kontrol oda, kendine gven ve yenilik yapma zelliklerinde gemite bunu planlamayan nesillere gre farkllklar olup olmad incelenmitir. Bu balamda aile iletmelerinde alan nesiller arasnda giriimcilik zelliklerinin ve alt boyutlarnn farkllk gsterip gstermediini belirlemek iin baz sorular sorulmutur. i. Aile iletmelerinde nesiller arasnda giriimcilik zellikleri farkllk gstermekte midir? ii. Farkl illerde faaliyet gsteren aile iletmelerinde nesiller arasnda giriimcilik zellikleri farkllk gstermekte midir? iii. Aile iletmelerindeki nesillerin giriimcilik zellikleri demografik zelliklere bal olarak deimekte midir? iv. Aile iletmelerinin giriimcilik zellikleri demografik zelliklere bal olarak deimekte midir? v. Aile iletmesi olmasayd nesillerin yapaca kariyer tercihi giriimcilik zelliklerine bal olarak deimekte midir?

almann amac ve aratrma sorular dorultusunda aratrma, hem farkl nesillerin ynetiminde faaliyetlerini srdren aile iletmelerine ulaabilmek hem de karlatrmal analiz yapabilmek amacyla Afyonkarahisar ve Gaziantep illerinde gerekletirilmitir. Bu dorultuda aratrmann rneklemini Afyonkarahisar Sanayicileri ve adamlar Dernei ve Gaziantep Gen adamlar Derneine kaytl yeler oluturmaktadr. Afyonkarahisar Sanayicileri ve adamlar Derneinin kaytl 68 yesi, Gaziantep Gen adamlar Derneinin ise kaytl 179 yesi bulunmaktadr. Aratrmada veri toplama arac olarak anket yntemi kullanlmtr. Her iki dernein yelerine gnderilen anket formlarndan 103 adedinin geri dn salanmtr. Bu anketlerin 52 adedi Afyonkarahisar Sanayicileri ve adamlar Dernei yelerine, 51 adedi ise Gaziantep Gen adamlar Dernei yelerine aittir. Anket formu, iki ksmdan olumaktadr. Birinci ksmda; aile iletmesinin hangi nesil ya da nesiller tarafndan ynetildii, u an aile iletmesini yneten nesillerin eitim seviyesi ve eitim alanlar ile aile iletmesi olmasayd yapacaklar kariyer tercihleri, iletmenin bykl ve iletmenin ka yldr faaliyet gsterdii gibi kontrol deikenleri yer almaktadr. kinci ksmda; giriimcilik modellerinde yer verilen giriimcilerin alt psikolojik zelliini lmeye ynelik 5li Likert lekli 36 ifade yer almaktadr. Anketi cevaplandranlarn semesi gereken tercihler Kesinlikle Katlmyorum, Katlmyorum, Kararszm, Katlyorum ve Kesinlikle Katlyorum eklindedir. Bu ksmda yer alan sorularn yedisi Kontrol Oda zelliini, alts Baar Gereksinimi zelliini, alts Risk Alma eilimini, alts Belirsizlik Tolerans zelliini, bei Yenilik Yapma zelliini ve alts da giriimcilerin Kendine Gven zelliklerini lmektedir. Oluturulan bu sorular; Kuzey Amerika ve Bat Avrupa literatrnde yer alan giriimcilik modellerine bal olarak Koh(1996) tarafndan gelitirilen giriimsel zellikleri lmeye ynelik (entrepreneurial self-assessment scale) lek temel alnarak hazrlanmtr. Aratrmada kullanlan lein gvenirlilik dzeyini lmek iin Cronbach Alpha testi SPSS Versiyon 11,0 kullanlarak uygulanmtr. Giriimcilerin alt psikolojik zelliini lmeye ynelik lein gvenilirlik dzeyi 0,7063 olarak bulunmutur. Bu oranlar Nunnalynin 0,70 olarak belirledii kritik noktann zerinde olduundan dolay, ankette yer alan leklerin gvenilir olduu kabul edilmektedir(Altunk vd., 2005). Aratrmada verileri elde etmede standart bir anket formu kullanlmtr. alma belli bir rneklemde ve belli bir zaman aralndaki durumu ortaya koymaya yneliktir. Bu durum, ortaya kan sonulara ynelik bir takm genellemeler yapmay snrlamaktadr. 5. ARATIRMANIN BULGULARI Afyonkarahisar Sanayicileri ve adamlar Dernei ve Gaziantep Gen adamlar Dernei kaytl yelerine gnderilen anket formlarndan 103 adedinin geri dn salanmtr. Toplam 103 geerli anketin kontrol deikenlerine, dier bir ifadeyle, demografik verilerine ilikin istatistiksel sonular Tablo.1de verilmitir. Tablo.1 incelendiinde en dikkat ekici sonucun aile iletmesi olmasayd nesillerin yapaca kariyer tercihine ilikin olduu grlmektedir. Anketi cevaplayanlarn yaklak %73 aile iletmesi olmasayd bile kendi
210

iini kurmak isteyeceini, %27si ise bakasnn iinde cretli olarak almay dneceini belirtmitir. Belirli bir kariyer plan dorultusunda yetitirilen nesillerle, belirli bir kariyer plan dorultusunda yetitirilmeyen nesillerin belirlenmeye alld bu soruya ilikin oranlar, anketi cevaplayan aile iletmelerinde nesiller aras planl bir geiin varolduu izlenimini vermektedir. Tablo.1: Aratrma rneklemine likin Tanmlayc Veriler Cinsiyet Kadn Erkek Toplam Eitim Seviyesi lk retim Orta retim Yksek Okul - niversite Toplam Eitim Alnan Alan letme ktisat Ynetim Mhendislik Dier Toplam Kanc Nesil Aile yesi 1.Nesil 2.Nesil 3.Nesil Toplam Say 0 103 103 Say 3 23 77 103 Say 49 22 32 103 Say 34 37 32 103 Yzde (%) 0 100 100 Yzde (%) 2,9 22,3 74,8 100 Yzde (%) 47,6 21,4 31 100 Yzde (%) 33 35,9 31,1 100 Yzde (%) 45,6 42,7 11,7 100

Aile letmesi Ynetimindeki Nesil Says Say Bir Nesil 47 ki Nesil 44 kiden Fazla Nesil 12 Toplam 103 Aile letmesi Olmasayd Yaplacak Tercih Kendi imi Kurmak sterdim cretli almak sterdim Toplam Aile letmesinin Faaliyet Gsterdii Yl 1-10 Yl 11-20 Yl 21-30 Yl 31 Yl ve zeri Toplam Aile letmesinin alan Says 1-10 Aras 11-49 Aras 50-149 Aras

Say 75 28 103 Say 15 13 46 29 103 Say 12 33 33

Yzde (%) 72,8 27,2 100 Yzde (%) 14,6 12,6 44,7 28,2 100 Yzde (%) 11,7 32 32
211

150 ve zeri Toplam

25 103

24,3 100

Aratrmaya konu olan aile iletmelerinde nesillerin (1. Nesil, 2. Nesil ve 3. Nesil) giriimcilik zellikleri alt boyut altnda ele alnmaktadr. Tablo.2de risk alma eilimi, belirsizlik tolerans, baar gereksinimi, isel kontrol oda, kendine gven ve yenilik yapma boyutlarna ilikin tanmlayc istatistikler verilmitir. Buna gre incelenen aile iletmelerindeki nesillerde en yksek giriimcilik zelliinin Yenilik Yapma (3,58) ve Kontrol Oda (3,56), en dk giriimcilik zelliinin ise Belirsizlik Tolerans (3,26) olduu sylenebilir. Tablo.2: Giriimcilik zellikleri Boyutlarna likin Tanmlayc statistikler _ DEKENLER X SS Kontrol Oda 3,5550 0,5685 Baar Gereksinimi 3,4466 0,5359 Risk Alma 3,3932 0,5290 Belirsizlik Tolerans 2,6327 0,4381 Kendine Gven 3,2573 0,4160 Yenilik Yapma 3,5806 0,6666 GRMCLK ZELLKLER 3,3109 0,3213

Aile iletmelerindeki nesillerin giriimcilik zellikleriyle ilgili olduu kabul edilen boyutlar arasndaki korelasyon katsaylar Tablo. 3de verilmitir. Tabloda yer alan deerlere gre aile iletmelerdeki nesillerin giriimcilik zellikleriyle ilikili olduu kabul dilen Kontrol Oda (r=,675), Baar Gereksinimi (r=,644) Risk Alma (r=,731), Belirsizlik Tolerans (r=,335), Kendine Gven (r=,399) ve Yenilik Yapma (r=,750) boyutlaryla giriimcilik zellikleri arasnda p<0,01 anlamllk seviyesinde orta dzeyli ve olumlu bir ilikinin olduu grlmektedir. Korelasyonlara baktmzda Belirsizlik Tolerans ve Kendine Gven boyutlaryla giriimcilik zellikleri arasnda dier boyutlarla olan ilikiye kyasla daha dk dzeyli ilikiler olduu grlmektedir. Boyutlar arasndaki ilikilere baktmzda ise; Kontrol Oda ve Baar Gereksinimi, Kontrol Oda ve Kendine Gven, Kendine Gven ve Baar Gereksinimi, Yenilik Yapma ve Belirsizlik Tolerans arasnda p<0,05 anlamllk seviyesinde anlaml ilikiler grlmektedir. Ayrca; Risk Alma ve Kontrol Oda, Risk Alma ve Baar Gereksinimi, Yenilik Yapma ve Kontrol Oda, Yenilik Yapma ve Baar Gereksinimi, Yenilik Yapma ve Risk Alma arasnda p<0,01 anlamllk seviyesinde anlaml ilikiler grlmektedir. Belirsizlik Tolerans ve Kontrol Oda, Belirsizlik Tolerans ve Baar Gereksinimi, Belirsizlik Tolerans ve Risk Alma, Kendine Gven ve Risk Alma, Kendine Gven ve Belirsizlik Tolerans, Yenilik Yapma ve Kendine Gven arasnda ise anlaml bir iliki bulunamamtr. Tablo.3: Boyutlar Arasndaki likiler DEKENLER 1.Kontrol Oda 2.Baar Gereksinimi 3.Risk Alma 4.Belirsizlik Tolerans 5.Kendine Gven 6.Yenilik Yapma 7.Giriimcilik zellikleri 1 1 0,234* 0,476** -0,037 0,202* 0,431** 0,675** 1 0,461** 0,100 0,220* 0,291** 0,644** 1 0,001 0,120 0,468** 0,731** 1 0,038 0,239* 0,335** 1 0,059 0,399** 1 0,750** 1 2 3 4 5 6 7

**p<0,01 anlamllk seviyesinde iliki anlaml ; *p<0,05 anlamllk seviyesinde iliki anlaml

Afyonkarahisar ve Gaziantepte faaliyet gsteren aile iletmelerindeki nesillerin giriimcilik zellikleri arasnda anlaml farkllklarn olup olmadnn incelenmesi iin t testi uygulanmtr. Tablo.4de grld gibi, nesillerin genel giriimcilik zellikleri illere gre farkllk gstermemektedir (p<0,05). Ancak, giriimcilik
212

zelliklerinin alt deikenlerinden; Kontrol Oda ve Risk Alma p<0,05 anlamllk seviyesinde, Yenilik Yapma ise p<0,01 anlamllk seviyesinde illere gre anlaml olarak farkllk gstermektedir. Bu dorultuda Gaziantep ilinde faaliyet gsteren aile iletmelerindeki nesillerin, Afyonkarahisar ilinde faaliyet gsteren aile iletmelerindeki nesillere gre daha fazla Kontrol Oda, Risk Alma ve Yenilik Yapma zelliine sahip olduu sylenebilir. Tablo.4: Giriimcilik zelliklerinin llere Bal Olarak Deimesi Afyonkarahisar 52 _ X SS 3,4455 3,5220 3,2821 2,6763 3,2788 3,3846 0,5966 0,5755 0,5327 0,4506 0,4461 0,6421 Gaziantep 51 _ X SS 3,6667 3,3697 3,5065 2,5882 3,2353 3,7804 0,5207 0,4858 0,5055 0,4247 0,3861 0,6366

T-TEST SONULARI t deeri -2,003 1,449 -2,193 1,020 0,529 -3,141 p deeri 0,048* 0,150 0,031* 0,310 0,598 0,002**

DEKENLER Kontrol Oda Baar Gereksinimi Risk Alma Belirsizlik Tolerans Kendine Gven Yenilik Yapma

GRMCLK ZELLKLER 3,2649 0,3389 3,3578 0,2983 -1,476 0,143 **p<0,01 anlamllk seviyesinde iliki anlaml ; *p<0,05 anlamllk seviyesinde iliki anlaml Afyonkarahisar ve Gaziantepte faaliyet gsteren aile iletmeleri ve aile iletmelerindeki nesillere ilikin demografik zellikler ile giriimcilik zellikleri arasnda anlaml farkllklarn olup olmadnn incelenmesi iin Varyans(ANOVA) analizi uygulanmtr. Tablo.5te giriimcilik zelliklerinin demografik zelliklere gre deiiminin incelendii Varyans analizi sonular grlmektedir. Bu sonulara gre; aile iletmesindeki nesillerin eitim seviyesi ve giriimcilik zellikleri arasnda anlaml bir fark bulunamamtr. Eitim alnan alan asndan giriimcilik zellikleri incelendiinde, eitim alnan alan ve giriimcilik zellikleri arasnda anlaml bir farkllk olmamakla birlikte, giriimcilik zelliklerinin alt deikenlerinden Yenilik Yapma ile eitim alnan alan arasnda p<0,05 anlamllk seviyesinde anlaml olarak farkllk grlmektedir. Bu dorultuda yaplan Post Hoc testi sonucuna gre; letme ktisat Ynetim alannda eitim alanlarn Mhendislik ve Dier alanlarda eitim alanlara gre, Mhendislik alannda eitim alanlarn ise Dier alanlarda eitim alanlara gre daha fazla Yenilik Yapma zelliine sahip olduu sylenebilir. Aile iletmesinde alanlarn kanc nesil aile yesi olduu ve giriimcilik zellikleri arasnda ise p<0,01 anlamllk seviyesinde farkllk grlmektedir. Bu dorultuda yaplan Post Hoc testi sonucuna gre 1.nesil aile yelerinin 2. ve 3.nesil aile yelerine gre, 3.nesil aile yelerinin ise 2.nesil aile yelerine gre daha fazla giriimcilik zelliine sahip olduu sylenebilir. Giriimcilik zelliklerinin alt deikenleri ve aile iletmesinde alanlarn kanc nesil olduu arasndaki ilikilere bakldnda; Kontrol Oda, Baar Gereksinimi ve Risk Alma, p<0,01 anlamllk seviyesinde; Belirsizlik Tolerans ve Yenilik Yapma ise p<0,05 anlamllk seviyesinde farkllk gstermektedir. Bu balamda bu deikenler ve alanlarn kanc nesil olduklar arasndaki ilikiler tek tek incelendiinde u sonulara ulalmtr: 1.nesil aile yeleri 2. ve 3.nesil aile yelerine gre, 3.nesil aile yeleri ise 2.nesil aile yelerine gre daha fazla Kontrol Oda, Risk Alma ve Yenilik Yapma zelliine sahiptir. Dier giriimcilik zelliklerinden Baar Gereksinimi ve Belirsizlik Tolerans ele alndnda ise bu zelliklerin, 1.nesil aile yelerinde 2. ve 3.nesil aile yelerine gre, 2.nesil aile yelerinde ise 3.nesil aile yelerine gre daha fazla olduu sylenebilir. Aile iletmesi ynetimindeki nesil says ile giriimcilik zellikleri incelendiinde ise, ynetimdeki nesil says ve giriimcilik zellikleri arasnda anlaml bir fark bulunamamtr. Aile iletmesinin faaliyet gsterdii yl ile giriimcilik zellikleri incelendiinde, iletmenin faaliyet yl ve giriimcilik zellikleri arasnda da anlaml bir farkllk grlmemektedir. Ancak, giriimcilik zelliklerinin alt deikenlerinden Kontrol Oda, Belirsizlik Tolerans ve Kendine Gven ile iletmenin faaliyet yl arasnda p<0,05 anlamllk seviyesinde farkllk grlmektedir. Bu dorultuda yaplan Post Hoc testi sonucuna gre; 6-10 yl arasnda faaliyet gsteren iletmelerin, 11-20 yl aras, 21-30 yl aras ile 31 yl ve zeri faaliyet gsteren
213

iletmelere gre; 11-20 yl arasnda faaliyet gsteren iletmelerin, 21-30 yl arasnda faaliyet gsteren iletmelere gre; 31 yl ve zerinde faaliyet gsteren iletmelerin 11-20 yl aras ve 21-30 yl arasnda faaliyet gsteren iletmelere gre daha fazla Kontrol Odana sahip olduu sylenebilir. Belirsizlik Tolerans zellii incelendiinde bu zelliin, 6-10 yl arasnda faaliyet gsteren iletmelerde, 11-20 yl aras, 21-30 yl aras ile 31 yl ve zeri faaliyet gsteren iletmelere gre; 21-30 yl arasnda faaliyet gsteren iletmelerde, 11-20 yl ve 31 yl ve zerinde faaliyet gsteren iletmelere gre; 31 yl ve zerinde faaliyet gsteren iletmelerde 11-20 yl arasnda faaliyet gsteren iletmelere gre daha fazla olduu grlmektedir. Kendine Gven zelliinin ise 1120 yl arasnda faaliyet gsteren iletmelerde 6-10 yl arasnda faaliyet gsteren iletmelere gre; 21-30 yl arasnda faaliyet gsteren iletmelerde, 6-10 yl aras, 11-20 yl aras ve 31 yl ve zerinde faaliyet gsteren iletmelere gre; 31 yl ve zerinde faaliyet gsteren iletmelerde 6-10 yl aras ve 11-20 yl arasnda faaliyet gsteren iletmelere gre daha fazla olduu grlmektedir. Son olarak, aile iletmesinin bykl ile giriimcilik zellikleri incelendiinde, aile iletmesinin bykl (alan says gsterge olarak alnmtr) ve giriimcilik zellikleri arasnda anlaml bir farkllk bulunamamtr. Ancak, giriimcilik zelliklerinin alt deikenlerinden Baar Gereksinimi ile iletmenin bykl arasnda p<0,01 anlamllk seviyesinde ve Risk Alma ile iletmenin bykl arasnda p<0,05 anlamllk seviyesinde farkllk grlmektedir. Bu dorultuda yaplan Post Hoc testi sonucuna gre; 1-10 kii altran iletmelerin 11-49 kii, 50-149 kii ile 150 kii ve zeri altran iletmelere gre; 11-49 kii altran iletmelerin 150 kii ve zeri altran iletmelere gre; 50-149 kii altran iletmelerin 11-49 kii ve 150 kii ve zeri altran iletmelere gre daha fazla Baar Gereksinimine sahip olduu sylenebilir. Risk Alma zellii incelendiinde bu zelliin, 1-10 kii altran iletmelerde 11-49 kii, 50-149 kii ile 150 kii ve zeri altran iletmelere gre; 50-149 kii altran iletmelerde 11-49 kii altran iletmelere gre; 150 kii ve zeri altran iletmelerde 11-49 kii ve 50-149 kii altran iletmelere gre daha fazla olduu grlmektedir. Tablo.5: Giriimcilik zelliklerinin Demografik zelliklere Bal Olarak Deimesi ETM SEVYES DEKENLER Kontrol Oda Baar Gereksinimi Risk Alma Belirsizlik Tolerans Kendine Gven Yenilik Yapma GRMCLK ZELLKLER ETM ALINAN ALAN DEKENLER Kontrol Oda Baar Gereksinimi Risk Alma Belirsizlik Tolerans Kendine Gven
214

Deiim Kayna Gruplararas Grup ii Gruplararas Grup ii Gruplararas Grup ii Gruplararas Grup ii Gruplararas Grup ii Gruplararas Grup ii Gruplararas Grup ii

Kareler Toplam 0,677 32,289 0,599 28,694 0,882 27,666 0,413 19,163 0,250 17,405 1,964 43,358 0,109 10,421

Serbestlik Derecesi 2 100 2 100 2 100 2 100 2 100 2 100 2 100

Kareler Ortalamas 0,339 0,323 0,300 0,287 0,441 0,277 0,206 0,192 0,125 0,174 0,982 0,434 0,055 0,104

F Deerleri 1,048 1,045 1,594 1,078 0,717 2,264 0,523

Anlamllk Dzeyleri 0,354 0,356 0,208 0,344 0,491 0,109 0,594

Deiim Kayna Gruplararas Grup ii Gruplararas Grup ii Gruplararas Grup ii Gruplararas Grup ii Gruplararas Grup ii

Kareler Toplam 0,540 32,426 0,878 28,415 0,132 28,416 0,243 19,332 0,228 17,427

Serbestlik Derecesi 2 100 2 100 2 100 2 100 2 100

Kareler Ortalamas 0,270 0,324 0,439 0,284 0,066 0,284 0,122 0,193 0,114 0,174

F Deerleri 0,833 1,545 0,232 0,629 0,653

Anlamllk Dzeyleri 0,438 0,218 0,794 0,535 0,523

Yenilik Yapma GRMCLK ZELLKLER

Gruplararas Grup ii Gruplararas Grup ii

3,183 42,139 0,094 10,436

2 100 2 100

1,591 0,421 0,047 0,104

3,776 0,449

0,026* 0,639

KAINCI NESL ALE YES DEKENLER Deiim Kayna Kontrol Oda Gruplararas Grup ii Baar Gereksinimi Gruplararas Grup ii Risk Alma Gruplararas Grup ii Belirsizlik Tolerans Gruplararas Grup ii Kendine Gven Gruplararas Grup ii Yenilik Yapma Gruplararas Grup ii GRMCLK Gruplararas ZELLKLER Grup ii

Kareler Toplam 4,249 28,717 2,901 26,393 3,340 25,208 1,247 18,328 0,572 17,082 3,025 42,296 1,171 0,359

Serbestlik Derecesi 2 100 2 100 2 100 2 100 2 100 2 100 2 100

Kareler Ortalamas 2,124 0,287 1,450 0,264 1,670 0,252 0,624 0,183 0,286 0,171 1,512 0,423 0,585 0,094

F Deerleri 7,398 5,495 6,625 3,403 1,674 3,576 6,255

Anlamllk Dzeyleri 0,001** 0,005** 0,002** 0,037* 0,193 0,032* 0,003**

ALE LETMES YNETMNDEK NESL SAYISI DEKENLER Deiim Kareler Kayna Toplam Kontrol Oda Gruplararas 0,722 Grup ii 32,244 Baar Gereksinimi Gruplararas 1,191 Grup ii 28,102 Risk Alma Gruplararas 0,801 Grup ii 27,747 Belirsizlik Tolerans Gruplararas 0,768 Grup ii 18,807 Kendine Gven Gruplararas 0,670 Grup ii 16,984 Yenilik Yapma Gruplararas 1,031 Grup ii 44,290 GRMCLK Gruplararas 0,312 ZELLKLER Grup ii 10,217

Serbestlik Derecesi 2 100 2 100 2 100 2 100 2 100 2 100 2 100

Kareler Ortalamas 0,361 0,322 0,595 0,281 0,400 0,277 0,384 0,188 0,335 0,170 0,515 0,443 0,156 0,102

F Deerleri 1,119 2119 1,443 2,043 1,972 1,164 1,529

Anlamllk Dzeyleri 0,331 0,126 0,241 0,135 0,145 0,317 0,222

ALE LETMESNN FAALYET GSTERD YIL DEKENLER Deiim Kareler Kayna Toplam Kontrol Oda Gruplararas 3,032 Grup ii 29,934 Baar Gereksinimi Gruplararas 0,346 Grup ii 28,947 Risk Alma Gruplararas 1,027 Grup ii 27,521 Belirsizlik Tolerans Gruplararas 1,717 Grup ii 17,859 Kendine Gven Gruplararas 1,453 Grup ii 16,201

Serbestlik Derecesi 3 99 3 99 3 99 3 99 3 99

Kareler Ortalamas 1,011 0,302 0,115 0,292 0,342 0,278 0,572 0,180 0,484 0,164

F Deerleri 3,343 0,395 1,231 3,172 2,961

Anlamllk Dzeyleri 0,022* 0,757 0,302 0,028* 0,036*

215

Yenilik Yapma GRMCLK ZELLKLER

Gruplararas Grup ii Gruplararas Grup ii

1,687 43,634 0,340 10,190

3 99 3 99

0,562 0,441 0,113 0,103

1,276 1,100

0,287 0,353

ALE LETMESNN ALIAN SAYISI DEKENLER Deiim Kayna Kontrol Oda Gruplararas Grup ii Baar Gereksinimi Gruplararas Grup ii Risk Alma Gruplararas Grup ii Belirsizlik Tolerans Gruplararas Grup ii Kendine Gven Gruplararas Grup ii Yenilik Yapma Gruplararas Grup ii GRMCLK Gruplararas ZELLKLER Grup ii

Kareler Toplam 1,127 31,839 5,513 23,780 2,913 25,634 0,971 18,604 1,121 16,533 1,602 43,720 0,644 9,886

Serbestlik Derecesi 3 99 3 99 3 99 3 99 3 99 3 99 3 99

Kareler Ortalamas 0,376 0,322 1,838 0,240 0,971 0,259 0,324 0,188 0,374 0,167 0,534 0,442 0,215 0,100

F Deerleri 1,168 7,650 3,750 1,723 2,237 1,209 2,150

Anlamllk Dzeyleri 0,326 0,000** 0,013* 0,167 0,089 0,311 0,099

*p<0,05 anlamllk seviyesinde iliki anlaml, **p<0,01 anlamllk seviyesinde iliki anlaml

Afyonkarahisar ve Gaziantepte faaliyet gsteren aile iletmelerindeki nesillerin, giriimcilik zellikleri ile aile iletmesi olmasayd kendi ilerini kurmak veya cretli almak isteme tercihi arasnda anlaml farkllklarn olup olmadnn incelenmesi iin t testi uygulanmtr. Tablo.6da grld gibi, nesillerin giriimcilik zellikleri ile aile iletmesi olmasayd kendi ilerini kurmak veya cretli almak isteme tercihi arasnda farkllk grlmemektedir (p>0,05). Ancak, giriimcilik zelliklerinin alt deikenlerinden; Kendine Gven ile nesillerin yapaca tercih arasndaki iliki p<0,01 anlamllk seviyesinde anlaml olarak farkllk gstermektedir. Bu dorultuda aile iletmesi olmasayd kendi iini kurmak isteyecek olan aile yelerinin Kendine Gven zelliklerinin daha fazla olduu sylenebilir. Tablo.6: Giriimcilik zellikleri ve Aile letmesi Olmasayd Nesillerin Yapaca Kariyer Tercihlerin Deiimi Kendi iimi kurmak cretli almak T-TEST SONULARI isterdim isterdim _ _ DEKENLER X SS X SS t deeri p deeri Kontrol Oda Baar Gereksinimi Risk Alma Belirsizlik Tolerans Kendine Gven Yenilik Yapma 3,6667 3,5048 3,4244 2,6200 3,3244 3,5493 0,67434 0,51419 0,52654 0,46464 0,36852 0,59828 3,5133 3,2908 3,3095 2,6667 3,0774 3,6643 0,52258 0,57074 0,53617 0,36289 0,48535 0,82920 -1,221 1,823 0,981 -0,479 2,768 -0,777 0,225 0,071 0,329 0,633 0,007** 0,439

GRMCLK ZELLKLER 3,3227 0,29774 3,2792 0,38156 0,609 0,544 *p<0,05 anlamllk seviyesinde iliki anlaml, **p<0,01 anlamllk seviyesinde iliki anlaml 6. SONU
216

Aratrmada, aile iletmelerinde nesillerin giriimcilik zelliklerinde farkllklarn olup olmad incelenmitir. Ayrca aile iletmesi olmasayd bile kendi iini kurmay veya bakasnn iinde cretli olarak almay dnen nesiller arasnda giriimcilik zellikleri bakmndan istatistiksel olarak anlaml farkllklar olup olmadnn belirlenmesi amalanmtr. Literatrde yer alan giriimcilerin risk alma eilimi, belirsizlik tolerans, baar gereksinimi, isel kontrol oda, kendine gven ve yenilik yapma zellikleri bu almada giriimcilerin zelliklerinin boyutlarn oluturmutur. Aile iletmelerindeki nesillerin giriimcilik zellikleri ile ilgili literatr incelendiinde nesiller arasnda giriimcilik zellikleri asndan farkllklar olduuna ynelik almalara rastlanmaktadr. Bu dorultuda aratrmada farkl nesillerin ynetiminde faaliyetlerini srdren aile iletmelerinin incelenmesinin yannda, karlatrmal analiz yapabilmek amalanm ve aratrma iki farkl ilde; Afyonkarahisar ve Gaziantep illerinde yaplmtr. Bylece Afyonkarahisar ve Gaziantep illerinde faaliyet gsteren aile iletmelerindeki nesillerin giriimcilik zellikleri farkl boyutlarla test edilmitir. Bu balamda Afyonkarahisar ve Gaziantepte faaliyet gsteren aile iletmelerindeki nesillerin genel olarak giriimcilik zellikleri arasnda anlaml farklla rastlanmazken, Gaziantep ilinde faaliyet gsteren aile iletmelerindeki nesillerin, Afyonkarahisar ilinde faaliyet gsteren aile iletmelerindeki nesillere gre daha fazla Kontrol Oda, Risk Alma ve Yenilik Yapma zelliine sahip olduu grlmtr. Nesiller arasndaki giriimcilik zelliklerine ilikin literatrde aile iletmelerindeki ilk nesillerin aileyi kontrol altna almak ve aile servetini muhafaza etmek arzusu ile sonraki nesillere (2.Nesil, 3.Nesil) gre daha az giriimcilik zellikleri sergiledii belirtilmektedir. Aratrma sonucunda ise; aratrmaya katlan aile iletmelerinde alan 1.nesil aile yelerinin 2. ve 3.nesil aile yelerine gre, 3.nesil aile yelerinin ise 2.nesil aile yelerine gre daha fazla genel giriimcilik zelliine sahip olduu belirlenmitir. Alt deikenler incelendiinde; nesiller arasnda Kontrol Oda, Baar Gereksinimi, Risk Alma, Belirsizlik Tolerans ve Yenilik Yapma zelliklerinin farkllat grlmtr. Bu durum literatrde genel olarak ileri srlen gr ve bulgularn aksine bir sonutur. Sonucun aratrmann yapld rneklem balamnda deerlendirilmesi gerektii dnlmektedir. Literatrde aile iletmesi bydke ve sonraki nesiller eitimlerini tamamlayarak iletmeye katldka, bu nesillerin i ile ilgili faaliyetlerde ve iletme yapsnda yenilikler meydana getirmeye altklar ynnde grler hkimdir. Aratrmaya katlan aile iletmelerindeki nesiller incelendiinde; alt deikenlerin etkisi ayrca deerlendirilmek kouluyla; nesillerin eitim seviyesi ve eitim aldklar alan ile genel giriimcilik zellikleri arasnda anlaml bir iliki bulunamamtr. Bunun yannda literatrde, sonraki nesillerin katlmnn yannda aile iletmesi bydke iletmede yenilikler meydana geldii ve iletmenin daha profesyonel bir yapya kavutuu vurgulanmaktadr. Aratrmaya katlan aile iletmeleri incelendiinde; alt deikenlerin etkisi ayrca deerlendirilmek kouluyla; aile iletmesi ynetimindeki nesil says, aile iletmesinin faaliyet gsterdii yl, aile iletmesinin bykl ile genel giriimcilik zellikleri arasnda anlaml bir iliki bulunamamtr. Aratrmada aile iletmesi olmasayd kendi ilerini kurmak veya cretli olarak almak tercihi ile nesillerin giriimcilik zellikleri arasnda da anlaml bir farklla rastlanmamakla beraber, giriimcilik zelliklerinin alt deikenlerinden; Kendine Gven zellii bakmndan nesillerin yapt bu tercih arasnda anlaml bir iliki bulunmutur. lk bakta bilinli bir tercih olarak grlen bu durumun her iki grup bakmndan giriimcilik zellikleri itibariyle farkllam olmamas, bu tercihin altyaps olan bir kariyer ya da nesil yetitirme planna dayanmadn gstermektedir. Literatrdeki almalar dikkate alndnda beklenin aksine her iki ilden aratrmaya katlan aile iletmeleri ve aile iletmelerindeki nesillerin giriimcilik zellikleri arasnda byk farkllklar ortaya kmamtr. Aratrma rnekleminin snrll dikkate alndnda geni kapsaml bir uygulamada sonularn farkllk gstermesi beklenebilir. Ancak eriilebilirlik imknlar dikkate alndnda bu almann, iki farkl ildeki aile iletmelerinde nesiller arasndaki giriimcilik zelliklerini karlatrma bakmndan literatre katk salayaca dnlmektedir. KAYNAKLAR Aldrich, Howard E. ve Cliff, Jennifer E. (2003). The Pervasive Effects of Family on Entrepreneurship: Toward a Family Embeddedness Perspective, Journal of Business Venturing, 18, 573596. Altunk, R., Cokun, R.,Bayraktarolu, S. ve Yldrm, E. (2004). Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri, Adapazar: Sakarya Kitabevi.
217

Aronoff, C. E. (1998). Megatrends in family business. Family Business Review, 11(3), 181192. Beckhard, R., ve Dyer, W. (1983). Managing Continuity in Family-Owned Business. Organizational Dynamics, 12(1), 512. Byers, Tom, Kist, Heleen ve Sutton, Robert I. (1997). Characteristics of the Entrepreneur: Social Creatures, Not Solo Heroes, The Handbook Of Technology Management, CRC Press LLC, www.stanford.edu/class/e145/materials/characteristics.html. Chen, J., Zhu, Z. ve Anquan, W. (2005). A System Model for Corporate Entrepreneurship, International Journal of Manpower, 26(6), 529-543. Chua, J.H., Chrisman, J.J. ve Sharma, P. (1999). Defining the Family Business by Behavior, Entrepreneurship Theory and Practice, Summer, 19-39. Dm, S. (2008). Giriimcilik ve Kk letme Yneticilii, Ankara: Detay Yaynclk. Dndar, S. ve Aca. V. (2007). niversite rencilerinin Giriimcilik zelliklerinin ncelenmesine likin Ampirik Bir alma. Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 25(1), 121-143. Griffeth, R.W., Allen, D.G. ve Barrett, R. (2006). Integration of Family-Owned Business Succession with Turnover and Life Cycle Models: Development of a Successor Retention Process Model, Human Resource Management Review, 16, 490507. Heilbrunn, S. (2005). The Impact of Organizational Change on Entrepreneurship in Community Settings, Journal of Small Business and Enterprise Development, 12(3), 422-436. Jaffe, D.T. ve Lane, S.H. (2004). Sustaining a Family Dynasty: Key Issues Facing Complex Multigenerational Business and Investment-Owning Families, Family Business Review, March, 171(1), 81-98. Kaya, N.(2001). letmelerde Giriimcilik zellii Yksek alanlarn Gdlenmesi, 9.Ulusal Ynetim Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitab, 541-551. Kellermanns F.W. ve Eddleston K. (2006). Corporate Entrepreneurship in Family Firms: A Family Perspective, Entrepreneurship Theory and Practice, 30(6), 809-830. Kellermanns, F.W., Eddleston, K.A., Barnett, T. ve Pearson, A. (2008). An Exploratory Study of Family Member Characteristics and Involvement: Effects on Entrepreneurial Behavior in the Family Firm, Family Business Review, 21(1), 1-14. Kepner, E. (1983). The Family and the Firm: A Coevolutionary Perspective, Organizational Dynamics, Summer, 57-70. Koh, H.C. (1996). Testing Hypotheses of Entrepreneurial Characteristics: A Study of Hong Kong MBA Students, Journal of Managerial Psychology, 11(3), 12-25. Littuen, H. (2000). Entrepreneurship and the Characteristics of the Entrepreneurial Personality, Internatinal Journal of Entrepreneurial Behaviour&Research, 6(6), 295-310. Lumpkin, G.T. ve Erdoan, B. (1999). If Not Entrepreneurship, Can Psychological Characteristics Predict Entrepreneurial Orientation?A Pilot Study, www.usasbe.org/knowledge/proceedings/1999/lumpkin.pdf. McConaughy, D.L. ve Phillips, G.M. (1999). Founders Versus Descendents: The Profitability, Efficiency, Growth Characteristics and Financing in Large, Public, Founding-Family-Controlled Firms, Family Business Review, 12(22), 123-131. Salvato, C. (2004). Predictors of Entrepreneurship in Family Firms, The Journal of Private Equity, Summer, 6876. Sirmon, D.G. ve Hit, M.A. (2003). Managing Resources: Linking Unique Resources, Management and Wealth Creation in Family Firms, Entrepreneurship Theory and Practice, Summer, 339-358. Sonfield, M.C. and R.N. Lussier. (2002). First-Generation and Subsequent-Generation Family Firms: A Comparison. Proceedings of the National Entrepreneurship and Small Business Educators Conference, 153-161. Spencer, L.M., Spencer, S.M. (1993). Competence at Work: Models For Superior Performance, New York: John Wiley&Sons. Yamada, J. (2004). A Multi-Dimensional View of Entrepreneurship Towards a Research Agenda on Organisation Emergence, Journal of Management Development, 23(4), 289-320. Zahra, S.A. (1996). Governance, Ownership and Corporate Entrepreneurship: The Moderating Impact of Industry Technological Opportunities, Academy of Management Journal, 39(6), 17131735. Zahra, S.A., Hayton, J.C. ve Salvato, C. (2004). Entrepreneurship In Family Vs. Non-Family Firms: A Resourcebased Analysis of The Effect of Organizational Culture, Entrepreneurship Theory and Practice, 28(4), 36338.

218

Aile letmelerinde Sreklilii Salayan Baar Faktrleri Ve Trk Aile letmelerine Ynelik Bir alma

Yahya Zahid ENSOY THY Tel: (0212) 256 05 56 E-Posta: ysensoy@thy.com

ZET Aile iletmelerinin devamll ve sreklilii salayabilmek, ierisinde birok nemli faktr barndrmaktadr. Halef, Selef, Aile bireyleri, i ortam ve sreklilik planlar baar etkileyen genel faktrleri arasnda saylmaktadr. Yaplan almada literatrde bahsedilen, sreklilii etkileyen baar faktrleri bir modelde zetlenmi ve Trkiye genelinde faaliyet gsteren eitli byklkteki ve devir srecini yaam veya yaayacak aile iletmelerine yneltilmi ankette bu dinamikler bir btn olarak sunulmu ve sonular deerlendirilmitir. Srekliliin baarsndaki nemli faktrler arasnda ncelikle; aile ii uyum n plana ve dier baar faktrleri sras ile gelecek neslin ii devralma istei, selefin devralmaya hazrlanma sreci ve aile iletmesinde kurumsallama adm olan ynetim kurulunun bulunmas almann sonucunda elde edilen bulgulardandr. Aile iletmelerinin sreklilik srecinin kts olarak ve baar deerlendirme kriteri olarak ilk etapta karll salamak olabilir ama daha da nemlisi iletmenin hayatn srdrebilmesi iin en nemli etken aile bireylerinin birbiri ile ahenk iinde almas ve bu uyumu srete karlaabilecek olumsuzluklara ramen srdrebilmesidir. Anahtar Kelimeleri: Aile iletmelerinde sreklilik, Devri Sreci, Sreklilik sreci baar faktrleri 1. GR

Aile iletmelerinin hayat dngsnde, verilen kararlar kurucu veya ynetici neslin kararlar ve att admlar iletmenin sreklilii ve baars adna nem tamaktadr. Her aile iletmesinin maruz kalaca devir sreci iletmenin kurucusun veya devir edecek bireyin bu karar vermesi ile balar (Neubauer; 2003). letmenin belli dnemlerinde kurucusu veya o anki sahip gre ynetimi devretme srecinde sadece % 16 orannda 3. nesle devretme baarn gsteren aile iletmeleri iin devir sreci ve planlamas byk nem tamaktadr. Yneticisi tarafndan alnmas gereken kararlar vardr. Bu kararlar iletmenin yaamna son vermek, iletmeyi baka birine satmak, ynetimi profesyonellere devredip sahiplii elinde tutmak veya ynetimi, sahiplii de elinde bulunduran bir sonraki nesil aile bireyine devretmektir. (Bowman Upton;2003) PwC yapt bir aratrmaya gre Dnya genelinde aile iletmesi yneticilerinin drtte biri, Trkiyedeki aile iletmelerinin te biri nmzdeki 5 sene ierisinde ynetimi devir etmeye hazrlanmaktadr (Pwc 2007).
219

Sz konusu sreci baar ile planlamak ve ynetmek ve olas baar faktrlerine dikkat etmek, bu karar vermi yneticiler iin ok byk nem tamaktadr. Aile iletmeleri literatni incelersek yaplan aratrmalarn te biri sreklilik konusundadr. (Chrisman, Chua, Sharma 2003). Aratrmaclar bu konuya bu kadar nem vermesinin sebebi lkelerin ekonomisine byk oranda katk salayan bu iletmelerin baarsn ve srekliliini arttrmaktr. Yaplan bu alma 2008 ylnda Marmara niversitesi Ynetim Organizasyon yksek lisans programnda, Prof. Dr. Glruh Grbz danmanlnda yaplan Aile letmelerinde Sreklilik Srecini Etkileyen Baar Faktrler; Trkiyedeki iletmeler zerine Ampirik Bir alma balkl yksek lisans tezinin ksa bir zeti olarak hazrlanmtr. Yaplan ampirik aratrma sonular zet olarak verilmi ve nemli olan noktalar n plana kartlmtr. 2. ALE LETMELERNDE SREKLLK

Aile iletmesi kavramnda olduu gibi sreklilik srecinde de literatr kesin ve net bir tanma sahip deildir. (Sharma 1997). Bir farkl boyuttan oluan aile iletmesi, verilen kararlarda da sreklilii salama yolunda kesin kararlar vermelidir. Sahiplik boyutunda, sahipliin kimin elinde olaca nasl ve ne zaman olaca konuulurken, ynetim boyutunda, ynetimi kimin, ne zaman devralaca, sonularndan ne zaman sorumlu tutulaca nemlidir. ki farkl boyutta da devir sreci kararnn alnmas ve uygulanmaya konmas koordineli bir ekilde olmaz ise sreklilik plan baarszlk ile sonulanabilir(Dunemann, Barett 2004). Bir btn olarak devir sreci ynetimin ve sahiplik kontrolnn de devrini iermektedir. Beckhard ve Dyera gre devir sreci liderlik bastonunun bir nesleden bir sonraki nesle gemesidir (Bechard, Dyer 1983). Aile iletmesi devir sreci uzun ve sk yaanan bir sre olmad iin konu hakknda yaplan aratrmalar yaplan aratrmalar kstlamalar ile karlamaktadr. Bir srecin baar orann lmek iin devir srecinden sonra aile iletmesinin performansn da lmek gerekir. Sharma sreklilik srecini; aileden ilk potansiyel halefin iletmeye tam zamanl olarak balamasndan, selefin iletmeyi bir sonraki nesle tamamen devretmesi ve iletmenden emekli olmasna kadar olan sre olarak tanmlar (Sharma 1997). Bu uzun ve ok boyutlu sre ierisinde birok deiken ve etken mevcuttur. Miller sreklilik sreci konusundaki almalar; bir filin deiik blgelerini almak olarak tanmlamaktadr. Baz almalar halefin kalitesi ve hazrlanmasna odaklanrken bazlar ise selefin devir srecine hazrlanmasna veya bu srecin iletme zerindeki etkisine younlamaktadr (Miller ve dierleri 2004) Sreklilik sreci dahilinde ve sonrasnda, aile ilikileri yeniden yaplandrlmal, uzun sredir etkin olan ynetim ve sahiplik yaplar da gncellenmelidir. Bu sre ierisinde halef, selef, aile, yneticiler, sahiplik boyutundakiler ve paydalar sreten etkilenir. (Brockhaus 2004). Planlamann nem tad bu surecin balamasnda ki etken selefin devir konusunda ald karadr. Ancak bazen bu sre beklenmedir bir gelime ile de balayabilir. Selefin ani lm veya aile ierisindeki i ve d etkenler de bu srecin hzl bir ekilde balamasnn sebebi olabilir (Neubauer; 2003). Aile iletmesinin btn boyutlarn ve paydalarn etkileyen bu uzun srecin tanmlas ve anlalmas iin aratrmaclar tarafndan birok model gelitirilmitir. Bu karmak sre drt ana aama olarak zetlenebilir; balang, btnleme, ortaklk ve ekilme. (Cadieux 2007). Aile iletmelerinin varln srdrebilmeleri iin nemli ve nemi kadar komplex olan bu sre iin literatrde aratrmaclar tarafndan yaplan almalar kavram ve vaka almas olarak younlasa da, bu srecin baarsn salayan faktrleri bulmak ve snflandrmak zerine de olmutur (Sharma 1997). Sreci etkileyen ve sreten etkilenen taraflarn okluu aratrmalar belirli taraflar zerine younlamasn salam ve temel olarak; selef, halef, dier aile bireyleri boyutlarnda ne kmtr. 3. SREKLL SALAYAN BAARI FAKTRLER

Aile iletmesinde sreklilii salayan baar faktrleri iin yaplm almalar ve aratrmaclar tarafndan gelitirilmi birok model konunun farkl boyutlarn incelemekte ve n plana kartmaktadr.
220

Farkl aratrmacllar sreklilik ile ilgili faktrleri farkl boyutlar altna toplamlardr. Sharma; Halef ile ilgili, kurucu veya selef ile ilgili, aile ilikileri ve iletme ile ilgili faktrler olarak 4 boyutta toplamtr (Sharma 1997) Chittor ve Das ise, sreklilik srecinde etki eden faktrleri 5 geni kategoride toplamlardr. Bunlar; Selef ile ilgili faktrler, Halef ile ilgili faktrler, letme ile ilgili faktrler, Aile ile ilgili faktrler ve son olarak sreklilik srecinin kendisi ile ilgili faktrler. Literatrde bahsedilen faktrlerin tek bir model altnda toplanmas ynnde yaplan almalar olsa da oluturulan modeller test edilmemitir(Chittor Das 2007). 3.1 Kurucu / Selef ile ilgili faktrler Kurucu veya selef ile ilgili boyutlarn ierisinde selefin bu srece psikolojik olarak hazrlanmas, kayglar ile baa kmas, lmszlk ile yzlemesi delegasyon yetenei, gven ve paylama kapasitesi, yeni fikirlilie akl ve halef ile iyi geinmesi nemli faktrlerdendir (Chittor, Das 2007). Kurucu veya selef ile ilgili boyutlar balklar altnda toplarsak; Selefin iten ayrlma istei Halefin becerisine ve niyetine gven d etkinliklere ilgi Selef halef arasndaki iliki Selefi n karakteristik zellikleri

Halef ile beraber almaktan duyduu memnuniyet Olarak zetlenebilir. 3.2 Halef ile ilgili faktrler Baarl sreklilik sreci hakkndaki yaplan almalarn ounluu halef ile ilgili olanlardr. Bu srecin en nemli etkeni olan halef hakknda belirtilen birok faktr vardr. Bu faktrler; Halefin devralma istei Halefin karakteri Halefin ynetime hazrlanmas

Selef ve dier aile bireyleri ile olan ilikileri Olarak zetlenebilir. 3.3 Aile ile ilgili faktrler Sreklilik srecinin baarsnda nemli bir rol oynayan ve aile iletmesinin alt yaps olan ailenin sreklilik srecine olan etkisi akademik almalarda temel tekil etmektedir. Ailenin sz konusu sreci etkileyen temel olarak be etkisi vardr. Bunlar; aile ii dinamikler, etnik gemi, aile iletmesinin yaam dngs, aile tipleri ve aile kltrdr (Sharma 1997). Aile dinamikleri olarak; ailenin sartlere ve evreye intibak yetenei, aile ball, aile ii bireylerin iletiimi ve aile ii uyumdur. Aile ii yaanan ekimeler ve atmalar iletme zerinde olumsuz bir etkiye sahip olup karar verme mekanizmalarn etkilemektedir. Aile ii kiisel husumetler iletmenin yapsn da etkiler (Morris 1997). Baarl bir sreklilik sreci iin, aile bireyleri arasnda ak iletiim, birbirine gven nemli faktrlerdir. Aile hakknda yaplan almalarda ne kan deikenler; aile ii gven, birbiri ile olan ilikilerde effaflk, bilgi paylam atma zme sreleri, sayg ve ortak deerler, ailenin iletme ile ilgili kararlar, ailenin iletmeye ball, en belirginleridir. (Miller 2004). letmelerin en nemli ve kutsal amac kar elde etme ve para kazanmak olsa da bu olgu ailenin de iinde bulunduu, yaam bir ailenin elinde olan aile iletmeleri iin her zaman nemli olmamaktadr. Aile ii
221

uyum ve aile bireylerinin huzuru bazen iletmenin menfaatlerinden daha n plana kmaktadr. Aile ii uyum, iletmede rol alan ve almayan aile bireylerinin uyumu sreklilik srecinde iletmeyi kararl ve olumlu bir ekilde desteklemektedir (Sharma Et Al 2001). Aile ve iletme ilikisi arasndaki uyum iletmenin ve ailenin de gelimesini salar. letmenin baarsnn nndeki engeller olarak; elien aile ve iletme deerleri, aile bireylerinin iletmede ve aile iinde elien rolleri ve aile bireylerinin iletme kurallarndan uzak hareket etmesi gsterilebilir(Karpuzolu 2004).

3.4 Sreklilik plan ve iletme ile ilgili faktrler Dzgn planlanm bir sreklilik ve devir sreci nesiller aras geiin sancsz olmasn salar. Aile iletmesinin ynetim devir srecinin aniden ve plansz olmas kargasaya sebeb olabilirken, her iletmenin, yaam dngsnde bana gelecek olan devir, eer nceden planlanm olmas bu srecin baarsn da etkiler.(Morris 1997) letme ile ilgili olarak, kurumsallama seviyesi sz konusu srecin planlanmasnda ve baarsnda nem arz etmektedir. Kurumsallamay, ilerin bireylerden bamsz olmas olarak dzenlenmesi eklinde benimserse ki devir srecinde kurumsallamann faydalarn grebiliriz. letmenin bnyesinde bulunan resmi veya resmi olmayan ynetim kurulu, aile iinden olmayan danmanlar sreklilik plannn daha ciddiyetle ele alnmasn ynetilmesini salar (Sharma 1997). Sreklilik plannn varl dolays ile sre ierisinde ailenin sorumluluklar, ailenin srece dhil olmas, bir sonraki yneticinin seilmesi ve yetitirilmesi garanti alna alnm olur.

3.5 Devir Srecinin Baars Akademisyen ve aratrmaclar tarafnda zerinde tam olarak anlalm bir sreklilik sreci baars olmasa da, sreklilik srecini inceleyenlerin en nemli amac baar kstaslarn belirlemektir (Chittor 2007). ok geni bir anlay ile baarl devirler; sahipliin ve ynetimin bir sonraki nesle devri sreci sonucunda ktlardan her bir tarafn memnuniyeti olarak tanmlanabilir (Sharma 1997). Sreklilik srecinin sonularnda iletmenin ve ailenin de paydalarn da memnuniyeti (Goldberg 1996) ve ynetimi devralm yneticinin iletmeyi srdrlebilir olarak kalkndrmas ve iletmeyi salkl bir ekilde ynetebilmesi de (Venter 2005)srecin baar ktlar olarak deerlendirilmelidir. Sreklilik ve ynetim devri bir sre olarak ele alnrsa baary tanmlayabilmek iin iki farkl aamada incelemek daha doru olur. Balang, ilk planlama sreci ve sonraki sre. letmenin devir sonraki baar veya baarszlk durumu ilk etapta alglanan, yumuak bir gei sreci dolays ile alglanan baarnn olumlu veya olumsuz olarak deerlendirilmesine ve baar algsnn farkllamasna neden olabilir (Chrisman Et Al 2001). Sreklilik srecinin baar deerlendirilmesinde iki farkl birbiri ile etkileimli boyutu gz nne almak gerekir. Birincisi yaanan srecin kalitesi, bireysel algs; sreci yaayan aile bireylerinin subjektif olarak, yeni yneticin seilmesinde ve dier konularda sre hakkndaki algs kincisi ise srecin etkinlii; devir sonras iletmenin baars gibi daha objektif olarak srecin ktlarnn dardakiler, aile ve iletmenin paydalar tarafndan alglanmasdr(Chisman 2001, Morris 1997).Devir sreci sonrasnda profesyonel firmalarn aksine aile iletmelerinde krllktan ziyade ailenin uyum iinde yaamna devam etmesi ve iletmeye olan inancnn srmesi daha nemlidir (Sharma 2001). Srecin Baar algsnda selefin, halefin ve dier aile bireylerinin sre zerinde ki memnuniyeti de baar algsnda nemli bir etkendir(Sharma 1997).

4.

TRKYEDEK ALE LETMELERNDE SREKLL SALAYAN BAARI FAKTRLERNNE YNELK ARATIRMA

222

4.1 Aratrmann amac ve nemi Aile iletmeleri literatrnde, birok farkl lke kltrnde ve ekonomisinde yaplan baar faktrleri almalarndan ounluu teorik bir altpay olumu fakat az sayda aratrmac ampirik almalar yapmtr. Trkiyede faaliyet gsteren iletmelerin % 98 veya st bir oranda aile iletmesi konseptinde faaliyet gsterdii ve bu iletmelerin yaam dngsnde ynetim devir aamasna ulat varsaylrsa, sz konusu srecin baar faktrleri alglanmasnn ortaya kartlmas ve bu sureci yaam aile iletmelerinin tecrbelerinin dier aile iletmeleri ile paylamalar nem arz etmektedir. Yaplan almann amac ynetim devir srecini yaayacak aile iletmelerine yol gsterici, yaanm devirlerin tecrbeleri akademik almalar ile badatrp srecin planlanmasnda yneticilere faydal olmasdr. Bu alma sreklilik srecinde ynetimin devrinde ki baar faktrleri alglamas almas Trkiyede faaliyet gsteren byk ve KOB statsndeki devir srecini yaam veya yakn zamanda yaayacak olan 86 firmann aileden olan en st seviyedeki yneticileri ile yaplmtr. almann balang sorusu; Trk aile iletmelerinde sreklilik srecini etkileyen baar faktrlerini ortaya kartmaktr. Konu ile ilgili akademik aratrmalardan yararlanarak baar faktrleri belirlenmi ve oluturulan modelin ampirik almas yaplmtr. 4.2 Model almas Bu almann modelini olutururken, literatrde belirtilen baar faktrleri 4 ana balk altnda toplanmtr. Bunlar; Halef ile ilgili faktrler, Selef ile ilgili faktrler, Aile ile ilgili faktrler ve Sreklilik sreci ve iletme ile ilgili faktrler olarak snflandrlmtr. Bu balklarn altnda topla 16 bamsz deiken belirlenmi ve model kurulmutur. Baml deiken olarak belirlenen sreklilik srecinin baarsna etki edebileceini dndmz 4 farkl balk altnda 16 bamsz deiken ile kurulan teorik model aadaki gibidir.
Selefin i d etkinliklere ilgisi Kurumsallama seviyesi Selefin becerilerine Selefin iten ayrlma istei Selefin kiisel zellikleri Selef ile beraber almaktan duyulan memnuniyet

Aktif ynetim kurulunun varl Sreklilik iin planlama - Aile ilikisi

Sreklilik srecinin baars

Halefin kariyer beklentileri Halefin i tecrbesi Halefin ii devralma istei

Aile bireyleri aras uyum

Ailenin ii devam ettirme istei

Selefin halef ile olan ilikisi

Halefin ie hazrlanma

Teorik Model: 4.3 Aratrma metodu Aratrma iin seilen rneklem; Trkiyede faaliyet gsteren byk ve KOB statsnde olan, aile tarafndan ynetilen, devir srecini yaknda yaam veya yakn bir zamanda yaayacak olan aile firmalardr. Deikenlere bal olarak oluturulan anket, iletmenin en st dzey yneticisine sunulmutur. Anket almasnda, mail zinciri ve randevu alnarak yaplan grmeler toplam 86 firmann yneticisi katlmtr. Oluturulan anket belirlenen bamsz ve baml deikenlerin literatrde bahsi geen operasyonel
223

tanmlarnda oluturulmutur. Sorular literatrde ampirik olarak test edilmi anketlerden ve deikenlerin operasyonel tanmlarnda tretilmitir. Anket sorular kapal ulu olup, sreklilik srecinin baarsna katksn 1den(nemsiz) 6ya (tamamen nemli) kadar oluturulan likert leinde iaretlemeleri istenmitir. Toplam 107 likert leinde soru ve 27 demografik sorunun olduu ankette iletme yneticilerinin sreklilik srecinin baars hakkndaki alglamalar lmlenmeye allmtr. 107 sorunun 19 adedi baml deiken ile iliikli olup geri kalan 88 adet soru bamsz deikenleri ile ilgilidir. Toplanan anket verileri SPSS program ile deerlendirilmitir. 4.4 Aratrmann Bulgular 4.4.1 Demografik Bulgular Aratrmaya katlan iletmelerin demografik zellikleri olarak; yneticileri iletmeyi aile iletmesi olarak tanmlamas, faaliyet gsterdii sektr, firmann ekli, kurulu yl, ynetimin kanc nesillerde olduu, alan says, ynetim kurulunun varl, aileden olan yneticilerin eitim seviyeleri, aktif yneticinin ne kadar sredir ynetim de olduu, sreklilik plannn varl gibi sorular sorulmutur. Ankete katlan toplam 86 iletmeden % 44 25 yandan kk, %27 si 25-50, % 12 si ise 50 ya zerindedir. Ankete katlan firmalarn baz demografik zellikleri aada zetlenmitir. Ankete katlan 86 firmadan sadece 26snn aile anayasas mevcuttur. letmelerden 56 adedi olas bir halefin devralmaya hazrlandn bildirmitir. Aktif ynetim kurulan sahip iletmelerin rneklem iinde oran % 54,7dir. Tablo 1 Ynetimde olan nesil(ler) Frekans 22 12 7 30 1 11 1 2 86 Tablo 2 Kanc neslin ynetimde olduu Yl 25 25-50 50 - 100 100 Cevapsz Total 4.4.2 Aratrmann Yntemi Frekans 44 27 8 4 3 86 Yzde 44,0 27,0 8,0 4,0 17,0 100,0

Nesil 1-2 1 2-3 2 3-4 3 4 5 Total

Yzde 25,6 14,0 8,1 34,9 1,2 12,8 1,2 2,3 100,0

Drt farkl grupta incelenen bamsz deikenlere yeterliliklerini gstermek iin Kaiser-Meyer-Olkin faktr analizi kullanlmtr. Bartlett testi de kullanlm ve deer olarak 0.000<.050 kullanlmtr. Gvenilirlik analizi her bir faktre uygulanm ve Cronbach deeri .70 den az olanlar eklenmemitir.

224

Bata belirlenen 4 bamsz deiken grubuna yaplan faktr analizi sonucunda selef ile ilgili faktrlerde; Selefe gven, Halefin iyeri d aktivitelere gveni, iten ayrlma istei ve yeni fikirlere akl nemli olan faktrler olarak ortaya kmtr. Selef ile ilgili faktrlere yaplan analiz sonucu; KMO= 0,641, 2Bartlett test (78)= 439,794,p= 0,000 olarak kmtr. Halef ile ilgili faktrlerde; i devralma istei, selef ile olan ilikisi, aile iletmesi dnda i tecrbesi ve hazrlanma seviyesi faktrleri kmtr. KMO= 0,836, , 2Bartlett test (136)= 771,002, p= 0,000. Aile ile ilgili faktrlerde aile ahengi faktr kmtr. KMO= 0,758 , 2Bartlett test (15)= 119,609,p=0,000. Son olarak sreklilik plan ve iletme ile ilgili faktrlerde; Sreklilik plannn varl, sreklilik plannn hazrlanma sreci, Ynetim kurulunun varl ve kurumsallama seviyesi faktrleri nem arz etmitir. KMO= 0,853, , 2Bartlett test (171)= 1116,428,p= 0,000. Faktr analizi sonucu bulana 13 faktrn birbirinden bamszl sebebi ile oklu regresyon analizi 2 uygulanmtr. Regresyon analizi sonucunda ortaya kan drt nemli faktrn R sonucu % 70 kmtr. zetle 4 faktr; Aile Uyumu, Halefin Devralma stei, Ynetim Kurulunun Varl, Halefin Hazrlanma seviyesi sreklilik srecinin baarsnn % 70ini aklamaktadr.

Baml Deiken: Sreklilik srecinin baars Bamsz Deikenler Aile Uyumu Halefin Devralma stei Ynetim Kurulunun Varl 0,382 0,270 0,219 Beta 4,907 3,430 3,033 3,643 t Value p Value 0,000 0,001 0,003 0,000

Halefin Hazrlanma seviyesi 0,238 2 R=0.839; R =0,704; F Value=48,072; p Value=0,000

Analizler sonucu ulalan modelde 4 faktr n plana kmtr;

Aile Uyumu

Halefin Devralma stei

Ynetim Kurulunun Varl Halefin Hazrlanma seviyesi

Sreklilik srecinin baars

5.

Deerlendirme& Sonu

Ailelerin refahn ve yaamn garanti altna alan aile iletmeleri iin sreklilik srecinin baars hayati nem tamaktadr. Aile birliktelii sayesinde byyen ve gelien aile iletmelerinin nesiller boyu devam etmesini salayacak baarnn srlar bu aratrma ile ortaya kartlmaya allmtr. Akademik literatrde de dikkate deer kapsam olan sreklilik sreci almalarnn amac aile iletmelerinin nesiller boyu baarlarn artrarak devam etmesidir. Trkiyede faaliyet gsteren iletmelerin sreklilik arz etmesi hem ailenin devam ve zenginlii hem de geni adan bakarsak lkemizin gelimesini salayan bir konudur. stihdam ve GSMH zerinde byk etkisi olan
225

aile iletmeleri, ynetim devirlerinde baarszlk veya bahsedilebilecek birok farkl sebeplerden dolay yaamlarn sona erdirmekte ve hem ailenin hem de lkenin ekonomisini olumsuz etkilemektedir. Aile iletmelerinde insan olgusuna daha ok nem verilmesinden bahseden almalar (Morris 1997) iletme ierisinde ailenin de nemli olduunu vurgulamaktadr. Aile iletmeleri sadece ynetim bilimi asndan deil sosyolojik, psikolojik adan da incelenmesi gerekir. Sreklilik sreci zerinde yaplan almalarda bireylerin baar alglamas lmlenmeye allmaktadr. Bu sreten memnuniyet bireylerin aile iindeki rolleri veya statleri paralelinde farkllk gsterebilir. Bu aratrmann sonucunda, sreklilik srecinin baarsn etkileyen en nemli faktr olarak karmza kan aile uyumu, ahengi bize aile iletmelerinin dier iletmelerden farkl olarak duygusal boyutunun da altn izmektedir. Aile iletmelerinde finansal getirilerden ziyade iletmede rol alan veya almayan bireylerin de birbiri ile uyumu srecin baarsn etkilemektedir(Sharma 2001). Aile arasndaki uyum; gven ortamn artmas, karlkl anlay gelitirmesi ve bilgi paylam ile sreklilik srecinin baarsna katk salamaktadr(Miller 2004). Aile bireylerinin uyumu devamnda, halefin ii devralma istei iletmenin devamll ve srecin baars ile doru orantldr. Halefin ii devralma istei sadece sreklilik plann baarsn deil ayn zamanda devir sreci sonras iletmenin baarsn da etkilemektedir (Venter 2005). Tam istekli ve iletmeye ve aileye bal bir halef etkili ve baarl bir sreklilik sreci ile doru orantldr (Chittor 2007).Aile iletmesinde almaktan mutluluk duyan halef btn zverisi ile devir sreci sonras becerisini iletmenin baarya ulamasna verecektir. Halefin kariyer hedefleri ile badaan bir aile iletmesi halefin kendini daha iyi ifade etmesine yol aar. Aile iletmelerinde resmi veya resmi olmayan bir ynetim kurulunun varl, sreklilik srecinde bir kontrol mekanizmas oluturur. Selefin sreklilik srecine daha fazla nem vermesini salayan ynetim kuruludur (Sharma 1997). Grev ve sorumluluklar tam olarak belirlenmi ve resmi olan bir ynetim kurulunun varl, sreklilik srecinde etkilidir. Selefin ynetim kuruluna ball ve szn dinlemesi sayesinde sre daha az skntl atlatlabilir (Miller 2004). Halefin hazrlanma sreci, aratrmamzda ortaya kan son nemli faktrdr. Sz konusu hazrlk sreci halef iin; rgn eitim, mesleki eitim, i deneyimi, ie giri seviyesi, meslekte bulunduu pozisyonlar, hazrlanma srecine kiisel baks ve motivasyonu iermektedir(Morris 1997). Bu srete iyi hazrlanm haleflerin erken ie giri ya ve dk pozisyondan balamalar srete baary getirmektedir. Halefin aile iletmesi dndaki i tecrbesi, resmi eitimi, iletme ile ilgili eitim ve seminerler ve iletme ve aile dndan sre ierisinde koluk almas nemlidir (Venter 2005). letmenin devamnda ynetime seilen bireylerin hazrlanmas ve becerileri iletmenin devamll iin nemlidir (Collins 2004). Sonu olarak; aile iletmelerinin devamllnn salanmas hem bu alanda akademik olarak alanlar hem de yeni nesil aile iletmesi yneticilerinin elindedir. Yaplan aratrmalarn sonularn iyi okuyan, kendini gelitiren, ve en nemlisi aileyi bir arada tutan yneticileri aile iletmelerini baar ile temsil etmektedir. Unutmamak gerekir ki dier iletmelerden en nemli fark duygusal boyutu olan aile iletmeleri arkasnda sahip olduu en nemli g ailenin birliktelii ve uyumudur.

KAYNAKLAR Beckhard, R., Dyer, W. (1983), Managing Continuity in the Family-Owned Business, Organizational Dynamics, summer 1983, Pg 5. Bird, B., Welsch, H., Astrachan, J., Pistrui, D. (2002), Family Business Research: The Evaluation Of An Academic Field, Family Business Review, Dec 2002, 15, 4, Pg 337. Brockhaus, R. (2004), Family Business Succession: Suggestions for Future Research, Family Business Review, Vol XVII, No 2, Pg 165. Cadieux, L. (2007), Succession in Small and Medium Sized Family Businesses: Toward A Typology of Predecessor Roles during and After Instatement of the Successor, Family Business Review, 20, 2, Pg 95. Chittor, R., Das, R. (2007), Professionalization of Management and Succession Performance- A Vital Linkage, Family Business Review, 20, 1, Pg 65. Chrisman, J., Chua, J., Sharma, P. (1998), Important Attributes Of Successors s Family Businesses: An Exploratory Study, Family Business Review, Vol XI, No 1, Pg 19.
226

Chrisman, J., Chua, J., Sharma, P. (2003), Current Trends and Future Directions in Family Business Management Studies: Toward A Theory of the Family Firm, Coleman White Paper Series, 2003. Christensen, C., management succession in small and growing enterprises Boston division of research, Harward Business school Cited in : Sharma P. (1999) Determinants of The Satisfaction Of The Primary Stakeholders With The Succession Process In Family Firms. Doctorate Thesis, the University Of Calgary Faculty of Management) Collins, Jim (2004) yiden Mkemmel irkete Boyner yaynlar. Davis, P., Harveston, P. (1998), The Influence of Family on the Family Business Succession Process: A Multi Generational Perspective, Entrepreneurship Theory and Practice, spring 1998, Pg 316. Dunemann, M., Barett, R. (2004), Family Business and Succession Planning; A Review of Literature Family and Small Business Research Unit, Faculty of Business and Economics, Monash Universtiy, July 2004. Erdomu, Nihat (2007), Aile letmeleri: Ynetim Devri Ve kinci Kuan Yetitirilmesi, Agiad Yaynlar:6, stanbul Gersick, K., Lansberg, I., Desjardins, M., Dunn, B. (1999), Stages and Transitions: Managing the Change In The Family Business, Family Business Review, XII, No 4, Pg 287. Handler, W. (1991), Key Interpersonal Relationships Of Next-Generation Family Members n Family Firms, Journal Of Small Business Management, 29, 3, Pg 21. st Karpuzolu E. (2004) Aile irketlerinin Srekliliinde Kurumsallama Proceedings of 1 Family Business Congress,17-18 April,stanbul Kltr niversitesi, Pp. 152 Pg 42 Miller, D., Steier, L., Miller, I. (2003), Lost In Time: Intergenerational Succession, Change And Failure In The Business, Journal Of Business Venturing, 18, 513-531. Miller, I., Miller, D., Steier, L. (2004), Toward An Integrative Model Of Effective FOB Succession, Entrepreneurship Theory And Practice, Summer 2004, Pg 305. Morris, M., Williams, R., Allen, J., Avila, R. (1997), Correlates Of Success n Family Business Transitions, Journal Of Business Venturing, 12, Pg 385. Morris, M., Williams, R., Nel, D. (1996), Factors Influencing Family Business Succession, International Journal Of Entrepreneurial Behavior & Research, Vol 2, No 3, 1996, Pg 68. Neubauer, H. (2003), The Dynamics Of Succession n Family Businesses n Western European Countries, Family Business Review, 16, 4 Dec 2003, Pg 269. Sharma, P. (1999), Determinants of the Satisfaction of the Primary Stakeholders With The Succession Process in Family Firms, Doctorate Thesis, The University Of Calgary Faculty of Management. Sharma, P. (2004), An Overview of The Field of Family Business Studies: Current Status and Directions for the Future, Family Business Review, Vol XVII, No 1, March 2004, pg 1. Sharma, P., Chrisman, J., Chua, J. (1997), Strategic Management Of The Family Business: Past Research And Future Challenges, Family Business Review, Vol 10, No 1, Spring 1997. Sharma, P., Chrisman, J., Chua, J. (2003), Succession Planning As Planned Behaviour: Some Empirical Results, Family Business Review, Mar 2003, 16,1, Pg 1. Sharma, P., Chrisman, J., Chua, J. (2003b), Predictors Of Satisfaction With The Succession Process n Family Firms, Journal Of Business Venturing, 18, Pg 667. Sharma, P., Chrisman, J., Pablo, A., Chua, J. (2001), Entrepreneurship Theory and Practice, Spring 2001, Pg 17. Sharma, P., Irving, R. (2005), Four Bases of Family Business Successor Commitment: Antecedents and Consequences, Entrepreneurship Theory and Practice, January 2005, Pg 13. Venter, E., Boshoff, C., Maas, G. (2005), The Influence of Successor Related Factors on the Succession Process in Small and Medium Sized Family Businesses, Family Business Review, Dec 2005, 18, 4, Pg 283. Zahra, S., Sharma, P. (2004), Family Business Research: A Strategic Reflection, Family Business Review, Vol XVII, No 4, Dec 2004, Pg 331.

227