DZ YAZI R Mustafa Durak

Dz yaz R: Mustafa Durak

1. Dzyaz iir: Tanm zerine: nce tanmla ilgili, tanmn varlna ait bir sorunla balayaym. Bu, tanmn efradn cami, agyarn mani olma ilkesidir. Bu ilke, tanmn tanml konusunda sorunu byk lde zerken edebiyat, iir, sanatn nelii balamnda konuursak, bu ilkeyle yaplm olsa bile tanmn mutlak olmaynn altnda yatan sorun nemlidir. lke gerei gereklemi ideal bir tanm, tanmlanan eyin benzerlerini bir araya getirip, ondan farkllaan birimleri darda tutmaya zen gsterirken, tanmn yapld andaki birbirine yakn birimleri (kategorileri) dikkate alnmaktadr. Oysa bu kategoriler zanan iinde eitlenerek snr amlarna yol amaktadr. (Hatta snrlarn kaldrlmas noktasna vardrlan anlaylar da sz konusu: taoizm, postmodernizm, ki bu durumda aslnda i, tanmn da anlamszlna vardrlmaktadr). Her yeni ulamsal (kategorik) biimin, adlandrmann ortaya kmas; belirttiim ilke gerei tanmn gncellenmesini zorunlu klmaktadr. Demek ki kavramlarn snrlar, insan edimlerine bal olarak deimektedir. Dinamiklemektedir. Bu da, ilgi alanmz erevesinde, sanat, iir, edebiyat kavramlarn, bu alanlardaki yeniliklere gre deiime uratmakta, kuramclar, tanm noktasnda zorlamaktadr. nsan zihinselinin dinamiklii, deiime akl, insan edimlerini etkilemektedir. Demek ki tanmlarn deiebilirlii, insan doasna bal bir gereklik. Tanmlar arasnda uyumazlk her zaman ilkesizlikten deil ama sanata, iire bal edimlerin deiiminden, stelik benimsenen deiiminden kaynaklanmaktadr. Dz yaz iir arakesitinde dzyaz iir: Dzyaz iir, bizi dorudan dz yaz ile iir snrna tamakta. Dolaysysya bu adlandrma, ikisi arasnda bir ortak blge olarak belirmekte. Ancak bu ortak blge benzetmesinde bizi zora sokan baka bir kavram devreye giriveriyor: iirsel dz yaz. Bu da bir ortak blge yaratmyor mu? Elbette yaratyor. yleyse ikisi ayni mi? Deilse aralarndaki fark nedir. Dikkat edilirse bunun yant adlandrmada yatyor. Biri, iir olarak grnmek istiyor, dieriyse dzyaz. Demek ki ortak blgenin yn belirleyici. Biri iirin iinden varlnn dzyazya doru yneldiini, bir ekime uradn belirtiyor. br de bunun tersi. Yani biri iir arlkl br dzyaz. Dz yaz ile iir arasnda, baka gelerin, kavramlarn da devreye sokulmasyla gerek kendi ilerinde gerek ara blgede eitlenmeler olmutur, olacaktr.

Tarihe: Dzyaz iirin (franszcasyla pome en prose yani 'dz yaz iinde iir'in) tarihesi kimilerine gre Baudelaire ile balar. Bunun nedenini, bu tr iirin Baudelaire ile gncellenmesine ve yaygnlatrlmasna balayabiliriz. Ama aslnda bunun fransz iirinde nclerinin olduu biliniyor. Maurice de Gurin (1810-1839), Aloysius Bertrand (1807-1841) gibi. Bu iki airin doum ve lm tarihlerine dikkat edince birbirlerine ok yakn bir zaman diliminde yaam olduklarn, stelik ikisinin de gen yata ldn gryoruz. Bir bakma lmn onlarn iyice nlenmelerini engelledii de sylenebilir. Bu da aklma insan kolaycln ve her yaplan iyi bir iin, bir bilinene mal edilmesi alkanln getiriyor. Birini yaatrken dierini bir kez daha ldryoruz. Baudelaire Aloysius Bertrand' izlemitir. Onun kendi zerindeki etkisini, Arsene Houssaye'e yle anlatr: Kk bir giz vereceim size. Aloysius Bertrand'n nl Gaspard de la Nuit'sini [Gecenin Gaspard'n] (sizin, benim ve birka dostumuzun tand bir kitabn nl saylmaya hakkk yok mudur?) belki yirminci kez kartrrken, buna benzer bir ey denemek, onun ylesine garipe gzel, eski yaamn iziminde uygulad yntemi yeni yaamn, daha dorusu yeni ve daha soyut bir yaamn anlatlmasnda uygulamak geldi aklma. Yaznn geri kalannda Baudelaire Aloysius Bertrand 'n yaptn gizemli ve parlak rneim diye aklayacak ve bu konuda kskanlndan sz edecektir. Ama yine de ondan farkl bir ey yaptn dile getirerek (1). Baudelaire'in Dz yaz halinde Kk iirler alt bal ile lmnden sonra 1867'de Spleen de Paris adyla yaymlanan kitabnn Trkede Paris Sknts (Tahsin Ycel evirisi), Paris Sknts Kk Dzyaz iirler (Erdoan Alkan evirisi) ve Paris Kasveti (Hasan Anamur ve Beki Haleva evirisi) bulunmaktadr. Charles Baudelaire (1821-1867)'den sonra Mallarm (1842-1898)'nin 'dz yaz iir' olarak yazdklar daha sonra dz yaz iirler adyla bir araya getirilmitir. Arthur Rimbaud (1854-1891)'nun, Illuminations (Iklandrmalar) adl kitab dzyaz iirdir. Victor Segalen (1878-1919)'in Stles (Mezar Talar), Paul Claudel (1868-1955)'in, Connaissance de l'Est (Dou Bilgisi), Max Jacob (1876-1944)'un Le cornet ds (Zar fincan) Pierre Reverdy (1889-1960) 'nin Dz Yaz iirleri, Andr Breton (1896-1966)'un Poisson Soluble (znr Balk), Francis Ponge (1899-1988)'un, Le Parti pris des choses (eylerin yan tutmas), Henri Michaux (1899-1984)'nun, La nuit remue (Gece kmldyor) ve Un certain Plume (bir Ty ), Ren Char (1907-1988)'n Fureur et Mystre (fke ve Gizem ) ve Le Nu perdu(Yitik plak), Yves Bonnefoy (1923- )'nn, Rue traversire (Gei Soka), Philippe Jaccottet (1925- )'nin, Paysages avec figures absentes (Yok Yzl Manzaralar), Jacques Dupin (1927- ) 'in , Cendrier du Voyage (Yolculuun Kl tablas), *Michel Deguy (1930-), dz yaz iirlerini, iirle dzyaz arasnda bocalayn rn olarak grr (2), Dominique Fourcade (1938- ), Le sujet monotype (Tek tip zne),

James Sacr (1939- ) , neries pour mal braire (kt anrmak iin eeklikler), Matthieu Messagier (1949- )'nin Orant (dua eden), Christophe Tarkos (1963 )'un, Anachronisme (a dlk), Nathalie Quintane (1964- )'nin, Dbut (Balang) ve St Tropez - Une Almricaine (St Tropez-Bir Amerikal Hanm) ya dz yaz iirlerdir ya da dz yaz iirler ierir. Bu konuda ne kan bir aratrmay, Suzanne Bernard'n Baudelaire'den gnmze dz yaz iir adl kitabn anmalym. Yazara gre, dzyaz iirlerde: ksa dzyazl bir metin sz konusudur. Bu metin bir birim oluturur ve beklentisizlikle, yani ne bir yk anlatmay ne de bilgi aktarmay deil de iirsel bir etki aray iinde olmay nemsemesiyle ne kar (3). Aslnda tam da bu noktada Suzanne Bertrand'n dzyaz iire yaktrd 'beklentisizlik' nitelii gme gider. Zira yukarda belirttiim arakesit kavramyla birlikte yn kavram, Bertrand'n 'beklentisizli'ini, kendisinin de vurgulad iirsel etki silip atar. air, iirini, dz yaz olarak da olsa iir ulamna sokmaktadr. Bu ksa yazda dz yaz iirin baka bir biiminden sz etmek istiyorum: 2. Ayet (biimli) iir: Ayet szc, kutsal kitaplardaki, numaralanm anlatm birimlerinden her biri iin, kutsal alann bir terimi olarak kullanlan arapa bir szcktr. Franszcadaki karl le versetdir, ingilizcedeki karl ise versetir. Bu iki terim dorudan iir ile ilgilidir. ngilizcedeki kullanmda verse zaten dize demektir. Franszcadaki verset ise yine dize anlamna gelen vers szcnden tretilmitir: vers+et. -et soneki kltme ifade eder: rnek: poule = tavuk --> poulet = pili; balcon = balkon --> balconnet = kk balkon. Demek ki franszcdaki verset szcn, yapl biimiyle birebir 'kk dize' ya da 'dizecik' olarak evirebiliriz. Ancak kutsal metinlerdeki ayet biimleri, iirdeki dizeye gre daha kk bir birim olmadndan bunu dizemsi olarak evirmek daha doru olabilir. Demek ki bu szck, her ne kadar ayet iin bir karlk olarak tretilmise de iinde iirsel bir deerlendirmeyi barndrd aktr. Bylece ingilizce ve franszcadaki ayet szckleri, kutsal metinlerdeki iirsellii, dile, n kabul olarak yerletirmilerdir. Ayet szcnn arapadaki karl ise yalnzca kutsal metinler iin kullanlmamnaktadr. Szlk anlamyla delil, veri, iaret, alamet, ibret, mucize demektir. Ne var ki trkede genellikle ayet deyince Kur'an'daki bir anlatm birimi akla gelmektedir.Bu yzden kutsal kitaplarla ilgili ksa bir bilgi vermek gerek. Zebur, dize biimli 150 ilahiden oluuyor. ok eitlenmese de dizelerin gerek says, gerek uzunluu farkl. Bu ilahiler, hem Tanrya vg hem de insanlara yaamda yol gsterici ve akl verici tler olarak deerlendirilebilir. slam dndaki kutsal dinlerde bu ilahilerin yazar olarak Davud gsterilmektedir. Ve Zebur'un elimizdeki biiminde ayet sz konusu deildir.

Tevrat, sure kavramn anmsatan biimde adlandrlm. Ancak her adlandrl (kitap), kendi iinde blmlere ve numaralanm birimlere (ayet) ayrlm. rnein yaratl kitab, 50 blm. Bu blmlerden her biri ayetlerden oluuyor ama ayrca adlar yok. stelik bu blm yalnzca yaratl konusunu deil Adem dndaki peygamberleri de (Yusuf'un lmne kadar) ieriyor. Ve numaralanm birimler, allm dize biiminde deil. Birim uzunluklar farkl. Kur'andaki ayetlerden farkl olarak, her numaralanm birim, dize kavramnda olduu gibi alt alta yazlm. Bylece ayet biti snr boluk olmu. Balang snrnda da byk harfi gryoruz. slamda Tevrat, Musa'ya indirilmi kitap olarak kabul edilirken, hristiyanlara gre birka yazarl bir kitaptr ve Tanr sz deildir, -on emir hari olmal- yahudilere gre ise Tevrat 'n yazar -on emir hari- Musa'dr. Musa szl olarak bu kutsal retiyi Yaua'ya retmi, Yaua, yetmi Bilge'ye, Bilgeler de peygamberlere retmi. ncil, net olarak Matta, Markos, Luka ve Yuhanna adl anlatclarn anlatlar ve Paulus'un Yakub'un, Petrus'un, Yuhanna'nn, Yahuda'nn mektuplar ve Yuhanna'ya gelen Vahiy olarak temel blmlere, bunlar da kendi iersinde adlandrlm alt blmlere ayrlm. Bu blmler de ayet olarak numaralanm birimlere ayrlmtr. Ancak bu blmlendirmelerin hangi zamanlarda kimler tarafndan yapldn syleyebilmek kolay olmasa gerek. Kur'an'da, arapann tipografisinde byk harf olmad iin, ayetler byk harfle balatlamazd. Bir de dier kutsal kitaplardan farkl olarak ayet bitimlerinde boluk braklmamtr. Bu, bir dzenleme sorunu olarak grlebilir. Dierleriyle ortak yanlar ise her ayetin numaralanm olmas ve retorik anlatm dilinin kullanlm olmasdr. br kutsal kitaplarn kaynak dilllerindeki biimlerini deerlendirmekten uzak olduum iin ses yaplaryla ilgili bir ey syleyemeyeceim ama Kur'an'da, uyaklama (her suredeki ayetler iin sz konusu olmasa da) ve ses yinelemelerinden sz edilebilir. Dize szcnden tretilmi franszca biimin (verset = ayet) 13. yy'dan sonra ortaya kt dnlrse, en azndan fransz dilinde bu birimin, terimin ortaya kmasna kadar geen zaman iinde kavramsallamad sylenebilir. ncil'de yalnzca kutsal saylan anlatlarn deil, mektuplarn da ayet haline getirilmesi, kavramn, kutsallatrlan anlatda yazma (blmleme) tarznn geleneksellemi olmasna hkmedilebilir. Nitekim yirminci yzyln balarnda ortaya kan 'ayet biimli iir' (le pome en verset), o derece kutsal olmasa da, nce kutsal ile ilgili yazma biimi olarak karmza kar. Paul Claudel'in yedi iir kitabndan derlenmi olan kitap adnn Brviaire Potique (iirsel dua kitab) olmas bouna deildir. Bu balamda 'ayet biimli iir', zaten olaslk olarak ya bir biimsel ykn (taklit) amal, ya kutsala katlma ya da kutsala ironik gnderme amal olabilir. Michel Aquien, 'Poetik Szlk'te 'ayet (biimli) iir'i e ayrarak inceler:

a) ll 'ayet (biimli) iir: Baktan parldyor titreyen altn katrtrnaklarnn, grdm, uzaklara dein, salnn dnyann, grdm, sonsuz ritimlemi, u toprak parasnn bam dndrdn tpk derin mesafeler gibi. (Paul Fort) Aquien, bu iirsel ayet biriminin, franszca biiminde ll (metrik) bir yap tesbit eder: bu ayet birimi onikier heceli drt dizeye ayrlabilmektedir. stelik franszca biiminde 'ac ve bd' biiminde bir uyaklann grlebildiini belirtir (4). b) Ahenkli 'ayet (biimli) iir: Aquien bunu ritmik beklere dayal lirik bir ahengi olan iir olarak betimler ve Claudel'den rnek verir: te elleriyle lir'i tutan gzel, ite gzel parmakl elleri arasnda lir'i tutan gzel, Dokumac tezgahn andran, kleliin karmak aygt, Geni kemerli Euterpe[yuterpe], zihnin aziz papaz, sessiz harp ayakta tutan!

(Paul Claudel)

c) Amorf ayet (biimli) iir: Aquien'e gre imgenin ve temann geliimiyle balantl ve her birimin (ayet ya da dize), paragraf gibi balamasyla ama dzyaznn paragraf gibi olmayyla, yani dzyazya kart oluuyla belirmekte. Ve ite benim beiim Benim beiim Hep piyanonun yanndayd ne zaman annem Madam Bovary gibi Beethoven sonatlarn alsa Babil'in asma bahelerinde geti ocukluum Ve okuldan kamalar, garlarda, kalkmakta olan trenlerin nnde. (Blaise Cendrars) Dikkat edilirse bu rnek hemen, 'zgr dize' anlaynda bir iir olarak nitelenebilir. Dorusu, zgr dizeyi de dikkate alrsak bu iir tipinin (dzyaz iir, ayet biimli iir ve zgr dizeli iir) ayrlmas tmyle biimseldir. Anlam bakmndan tm bu iir tipleri zerine yaplacak ayrntl almalara gereksinim vardr. Notlar: (1) Baudelaire; Paris Sknts; eviren: Tahsin Ycel; Adam yaynlar; 1982. (2) 1945 sonras fransz iiri; hazrlayan: Levent Ylmaz; Yap Kredi Yaynlar; 1994; stanbul; (s: 180) (3) Suzanne Bernard; Le Pome en prose de Baudelaire jusqu' nos jours; Nizet; 1959 (4) Michle Aquien ve George Molini; Dictionnaire de Rhtorique et de Potique; Livre de Poche; Paris; 1999